VILAGARCIA DE AROUSA,

UN POUCO DE HISTORIA.

Hai numerosos vestixios que nos indican os antigos asentamentos humanos destas
terras.

En Bamio( Os Ballotes ), Xiabre, apareceron petroglifos gravados sobre varias rochas

de granito. Represenntan cervos, cazoletas e círculos . Datan do II milenio a. C.

Da cultura castrexa temos restos dos castros de Alobre , Carril, Castrogudín e Lobeira.
Estes asentamentos castrexos estarían romanizados, como nos indica a Ara a Neptuno
atopada no Castro Alobre ou os restos de baños, mosaicos, olaría e moedas, achados ao
realizar as obras do porto.

Por este territorio discorría unha calzada romana, a vía XX , denominada Per Loca
Marítima que unía estas terras con Iria Flavia, ao bispo da cal pertenceron durante a
dominación sueva.

O territorio que ocupaba a antiga "Area Longa", foi doado por Alfonso VI,
( pai de dona Urraca, vinculada no seu tempo a Lobeira), ao mosteiro de San
Martiño Pinario de Santiago.

En Maio do ano 1441 , herdou o feudo do seu pai Rui Fernández, García-
Caamaño chamado O Guapo, escudeiro do arcebispo de Santiago. Este
personaxe, nesta data, funda un burgo mariñeiro, denominado Vila de García,
no lugar onde se asentaba Area Longa (hoxe a parroquia). A toda aquela persoa
que se quixese instalar nesta vila, províaselle de pedra, madeira, pan e viño.

Pasada a vila a dominio da coroa, Felipe II en 1590 autoriza a súa compra a Rodrigo de
Mendoza, o cal a incorpora ás súas propiedades, xunto co maiorazgo de Vista-Alegre (esta
compra valorouse en 3.116.000 maravedís).

Era e é, centro comercial por excelencia, pois non se poden esquecer os buques que
cargados de persoas, dende diferentes puntos da ría arousá, asistían aos seus mercados
francos que dende ao ano 1744 se celebraban por concesión do rei Felipe V.

A Vilagarcía seríalle recoñecido o xesto heroico de ser a primeira cidade de

Galicia en levantarse en armas co ntra a invasión de Napoleón en 1808 .

En 1845 era xa capital da súa provincia marítima, con Alfándega de cuarta clase. As
300 casas que entón constituían ala Villa dispoñíanse ao longo do extenso areal que
comezaba no pequeno istmo de O Castro (núcleo fundacional de Vilagarcía) e concluía
aproximadamente na actual praia de Compostela. Entre ambos os dous puntos circulaba
un riachuelo, denominada Santa Lucía, que baixando "pola rúa chamada do Río, entra por
unha ponte que serve de comunicación entre as casas dun e outro lado, e continuando por
unha extensa chaira desemboca no mar, advertindo que pola devandita chaira e cara á
referido ponte penetran os botes nos novilunios".

Nesta poboación había "casa municipal, cárcere, un pazo do Marqués do devandito

título; moitas tendas de roupas, quincalla, abacería e outros xéneros de consumo; escolas
de primeira educación para nenos de ambos os dous sexos; unha de náutica, e outros
edificios e establecementos análogos á categoría e importancia desta vila". En canto ás
industrias máis importantes, varios "teares de lenzo do país e de lonas, fábricas de
salazón da sardiña e unha de curtidos".
Era fondeadoiro para as mercadorías que tiñan como destino Compostela, sendo porto
autorizado para embarque e desembarque con América.Posuía nosa vila ademáis escola
náutica e hospital.

A construción do ferrocarril supuxo unha maior comunicación de Vilagarcía con

Santiago e Pontevedra facilitando o seu desenvolvemento.

Será o alcalde Francisco Ravella(1881-1885), o que recuperará o dereito do devandito

lugar, rematando así o antigo feudo. Nestes catro anos váise conseguir sentar as bases do
que será o máis representativo da cidade: recheo e urbanización das marismas, alineación
das rúas, praza da Peixeiría, peirao de ferro ,casa e xardins do Concello...

A cidade, no comezo do século XX, mellora, e grazas ao seu crecemento é elixida como
lugar de repouso e abastecemento dos barcos das flotas de Inglaterra, Alemaña e Suecia
entre os anos 1920 e 1938 . Só a flota inglesa, chegou a reunir dúas veces ao ano a
máis dun centenar de navíos, cunha tripulación de 40.000 homes, que se
repartían polas costas e lugares de Arousa. Queda hoxe como recordo daquela
época un cemiterio dependente do Consulado Inglés.

A mediados de século, dos seus portos saían 500 Tm. diarias de piñeiro. En canto ao
tráfico de pasaxeiros, tivo grande importancia ao ser base para a emigración a
Hispanoamérica, desaparecendo no ano 1936 con motivo do alzamento militar en España.

En 1821 eran Concellos as poboacións de Vilagarcía, Carril, Vilaxoán, Rubiáns

e Sobrán.

Coa reorganización pasan a formar parte de Vilagarcía, que a partir de 1921 se

denominará Vilagarcía de Arousa. O Concello en 1920 tiña unha poboación de 14.860 hab.
e posuía nivel de vida de cidade, proba son os moi bos comercios e establecementos que
posuía, entre eles, 6 hoteis, 12 casas de hóspedes, 2 droguarías, 2 almacéns de sal, 1
tenda de venda de armas e 2 de automóbiles. Posuía tamén 19 carros de rodas, 5 fábricas
de gasosas, unha de serra de mármores, unha de chocolates, dous de lixivias... Como
liberais: 10 médicos, unha comadroa, 3 avogados, un notario, 2 dentistas. Como cultura
destacar sociedades importantes da época como o Casino, o Real Club de Regatas, o
Círculo Artístico Mercantil e o Recreo do Artesán, ademais dun diario chamado "Galicia
Nueva

. A cidade tiña unha poboación de 4.200 hab. Era un pobo con 859 casas, moderno, con
numerosas rúas aseadas e limpas, con paseos e xardíns, con casas de baños. Tiña
Alfándega de primeira clase, correos, telégrafo, Garda Civil, Consulados de varios paises,
Cámara de Comercio...

Para o ocio posuía a capital un teatro, un salón de cinema e un equipo de fútbol na 2ª

división B.

Era famosa pola súa praia, visitada por todo Santiago. O seu porto era coñecido por
flotas doutros países e esperaba construír un novo cun investimento de 4 millóns de pts.
(o actual enFerrazo). O número de pasaxeiros embarcados foi en 1928 de 3.649 e de
desembarcados 34, era o porto da emigración a América. O seu presuposto anual era de
312.000 pts.

Así, dende 1835 ata 1913 a historia territorial de Vilagarcía de Arousa estivo marcada
polas continuas rivalidades entre Carril e Vilagarcía, entre Vilaxoán e Vilagarcía e entre
Vilaxoán e Carril con Vilagarcía, cada vez que propoñían a unión dos tres concellos.
 VILAGARCIA DE AROUSA,
UN POUCO DE HISTORIA.

Concello de Vilaxoán
Dende que aproximadamente en 1490 don Xoan Mariño de Sotomayor fundase
ala Villa e Porto de Vilaxoán, esta non pasara de ser un porto máis de la Ría de arousa.
¿A que se debía, entón, a potencia económica daquel pequeno burgo mariñeiro, suficiente
para crear concello propio malia as súas reducidas dimensións territoriais?
Na "Descrición económica do Reino de Galicia" que en 1.797 realiza Lucas Labrada,
atopamos a resposta: "En Vila-Xoan hai catorce cataláns que custean a pesca e salazón da
sardiña, na manobra da cal se ocupan ao tempo da colleita 112 mulleres e 28 homes; e
aquelas empregaban en fiar o resto do ano"

En efecto, das fábricas de salazón da sardiña que dende as últimas décadas do século
XVIII instalaran os fomentadores cataláns, dependía practicamente toda a poboación
vilaxoanesa.
Esta situación viña dada principalmente pola introdución dunha nova e revolucionaria
arte de pesca, a "xábega", coa cal os pescadores podían realizar maiores capturas e en
menos tempo que co tradicional "xeito".
Para adaptarse aos novos métodos, os veciños de Vilaxoán tiveron que realizar un
considerable esforzo, que lles levaba mesmo a solicitar dos propios cataláns empréstitos
cos que adquirir as embarcacións e útiles necesarios. Eran uns empréstitos que
dificilmente poderían restituír con soldos de catro reais e medio: "toda a ganancia destes
apenas lles chegaba para saír do día, reducíndose a pasar o resto do ano na indixencia e
nudez". En consecuencia, acentuábase aínda máis a dependencia á que fixemos
referencia anteriormente.
Os cataláns, que ampliaban os seus negocios a outros sectores comerciais, en especial
veu e téxtiles, non só acaparaban o poder económico senón tamén o político, en virtude
do sistema de representación daquela época. De aí que esta Vila "habitada por xentes de
comercio e fortuna", como así recoñecíano os comisionados encargados por n para o
arranxo de concellos, tivese a forza necesaria para solicitar, e obter, un concello propio e
independente.
En resumo, o Vilaxoán das primeiras décadas do século XIX era pouco menos que
unha colonia catalá. Non obstante, case coincidente co proceso da "Nova Planta, a
industria salazonera de Vilaxoán, como a doutras moitas partes, a sumía nunha profunda
crise. A partir de 1.830 rexistráronse os primeiros peches de fábricas e, como acto reflexo,
a nosa vila entraba nun período de decadencia que se estendería a todo o que restaba da
centuria.
Así pois, sen os cataláns, Vilaxoán volvía ser aquel pequeno porto pesqueiro que
sempre fora. Pero tiña concello, e como tal, debía cumprir coas súas obrigas respecto das
Facendas de ia e Estado, sen esquecer as propias necesidades do seu municipio. Para iso
tiñan que recorrer frecuentemente ao repartimiento veciñal das cargas municipais, as
cales se foron facendo máis gravosas conforme aumentaba a crise. Iso, unido ao seu
progresivo achegamento a Vilagarcía, por causa maiormente do ensanche desta última,
serían os motivos fundamentais da súa anexión a Vilagarcía en 1913.
Concello de Carril
Se a vida dos vilaxoaneses estivo marcada pola presenza dos cataláns, a dos
carrileños a estivo pola dos santiagueses. A relación de Carril coas terras compostelanas
viña xa de lonxe: "Esta vila do Carril -dicía Jerónimo del Hoyo en 1607- se començó a
fundar haberá pouco máis de cen anos. Fundárona algúns vezinos do Padrón
que viñan a pescar xunto dó está fundada".
Aínda que o seu porto estaba xa habilitado dende 1512, sería a mediados do século
XVIII cando Carril chegaría a ser un dos máis importantes portos de Galicia. Nesta época
as principais casas de comercio establecían aquí as súas filiais. Especialmente ilustrativo
deste feito é un informe do xuíz da época don Domingo Mareos que di:
"Á saída desta vila e en termo da súa xurisdición existe unha fábrica ou tenería de
curtidos establecida no ano 1794 con Real aprobación, na paraxe que se denomina Brañas
de é dono don Ramón Pérez Santa María, veciño e o comercio por maior de Santiago. Nela
ocúpanse (segundo informes) 30 persoas ademais doutras que teñen ao seu coidado e
pola súa conta o abasto e venda da codia do carballo; a fábrica da cal segue con bo éxito
e aprecio das súas manufacturas ".

"As mulleres da vila, como porto de mar, exercítanse no abasto e venda de mariscos
que pescan os seus maridos, irmáns, fillos e familia, e adoitan ir vender algunha parte
deles á vila de Padrón e cidade de Santiago, especialmente en tempos de Coresma ".

Deste modo, Carril coñecería neste século a súa época dourada como "porto natural
de Santiago". Froito deste pulo da burguesía compostelana, en 1801 establecíase en Carril
unha Alfándega de segunda clase. Nestes anos contabilizábanse na vila varias fábricas de
salazón da sardiña, algunhas de curtidos e outras de fundición, e ao seu porto aribban
frecuentemente importantes cargamenteos de liño e cánabo, procedentes de Rusia, e de
coiro, remitidos dende América, vía Andalucía e Portugal. Os primeiros 30 anos do século
XIX, coincidentes coa constitución dos primeiros concellos e cos intentos de a propia
Villagarcía de anexionar Carril á anterior, foron anos de recesión, que non empezarían a
superarse ata que na década de 1840 varias casas do comercio de Santiago se asociaron,
iniciando así unha nova fase de intercambios mercantís con América do Sur e do mesmo
modo, cos portos máis importantes de Inglaterra, Francia, Bélxica e Portugal.

Tiña por entón Carril 2.165 habitantes que se albergaban en 250 casas repartidas
entre ala Villa e os barrios de Fábreica, Sardiñeira e Isla de Cortegada, aínda que as
devanditas casas son de mala construción, agás unhas seis que hai na vila, espazosas,
cómodas e de boa arquitectura, e igualmente tIDconstrución, entre 1862 e 1873, do
ferrocarril compostelano supuxo un respiro a esta situación de declive de Carril, o certo
é que este mesmo acontecemento acentuou aínda máis os seus lazos de unión con
Vilagarcía, a quen Carril ía cedendo terreo paulatinamente a súa hexemonía como "porto
natural de Santiago". Tratábase dun proceso que se tornaría irreversible a partir de 1888,
data en que se habilita o famoso Muelle de Ferro de Vilagarcía, a consecuencia
máis inmediata da cal sería o transvasamento gradual das dependencias administrativas
ligadas ao porto (Alfándega, Xunta de Sanidade, Casas Consignatarias, etc.) a esta última
vila.

Sen os importantes ingresos que xeraba o porto e os establecementos mercantís e

industriais, o Concello de Carril, como antes Vilaxoan, foise encerrando en si mesmo ata
que en 1913, sufocado polas débedas contraidas con e , ademais duns impostos
municipais cada vez maiores, solicitou de mútuo acordo coas dúas vilas veciñas a súa
anexión a Vilagarcía.
Concello de Vilagarcía
Cando en 1744 Antonio José de Mendoza e Caamaño, III Marqués de
Vilagarcía, obtivo de Felipe V a concesión dun mercado franco todos os martes
 VILAGARCIA DE AROUSA,
UN POUCO DE HISTORIA.

de cada semana, estábase a recoñecer, dalgún modo, a vocación comercial que

Vilagarcía demostrara dende a súa fundación, o 12 de maio de 1441.

Vilagarcía, fronte ás calidades xa apuntadas de Carril e Vilaxoán, entraba no século

XIX cun dobre carácter. Por un lado, era un ascendente centro comercial dunha bisbarra, a
cabeceira norte do val de O Salnés, que pouco a pouco iría ampliando a toda a ría de
Arousa. E por outro, participaba dos beneficios que supoñía a instalación, por parte da
burguesía catalá, dalgunhas industrias de salazón, aínda que non na medida de Vilaxoán.

En 1845 era xa capital da súa provincia marítima, con Alfándega de cuarta clase. As
300 casas que entón constituían ala Villa dispoñíanse ao longo do extenso areal que
comezaba no pequeno istmo de O Castro (núcleo fundacional de Vilagarcía) e concluía
aproximadamente na actual praia de Compostela. Entre ambos os dous puntos circulaba
un riachuelo, denominada Santa Lucía, que baixando "pola rúa chamada do Río, entra por
unha ponte que serve de comunicación entre as casas dun e outro lado, e continuando por
unha extensa chaira desemboca no mar, advertindo que pola devandita chaira e cara á
referido ponte penetran os botes nos novilunios".

Nesta poboación había "casa municipal, cárcere, un pazo do Marqués do devandito

título; moitas tendas de roupas, quincalla, abacería e outros xéneros de consumo; escolas
de primeira educación para nenos de ambos os dous sexos; unha de náutica, e outros
edificios e establecementos análogos á categoría e importancia desta vila". En canto ás
industrias máis importantes, varios "teares de lenzo do país e de lonas, fábricas de
salazón da sardiña e unha de curtidos".

Nas décadas que seguiron a esta descrición, Vilagarcía continuou crecendo en todos
os seus aspectos, dun modo lento pero contínuo, como o demostra a evolución dos seus
presupostos municipais. Pero, sen dúbida, a grande época do seu despegue foi a dos anos
80, coincidindo ademais coa perda de hexemonía de Carril como porto de Santiago.

O 1 de xullo de 1881 accedía á alcaldía un home de orixe catalá, Francisco Ravella e

Areas. Nos pouco máis de catro anos do seu mandato -truncados pola súa morte en
novembro de 1885- poríanse as bases do posterior desenvolvimento de Vilagarcía: recheo
e urbanización das marismas, aliñacións de rúas, praza da peixaría, muelle de ferro, casa
consistorial, compra do "dereito de piso" ao Marquesado, e unha morea de obras máis.

Vilagarcía, situada no centro mesmo dunha espléndida baía, ofrecía unhas condicións que
os seus veciños Vilaxoán e Carril non podían ofertar. Primeiro, unhas instalacións
portuarias acordes coas necesidades mercantís e de navegación daquela época. E
segundo, o espazo suficiente para o seu previsible desenvolvemento urbano.

Precisamente estas dúas características, a evolución do porto e o aumento de

poboación, unidas á deterioración progresiva das facendas de Carril e Vilaxoán, serían as
circunstancias principais que farían converxer os camiños emprendidos polos tres
concellos en 1836.

Bibliografía:
VILAGARCIA, VILAXOAN Y CARRIL de Manuel Villaronga.
HISTORIA Y VIDA DE A RIA DE AROUSA de Manuel Fajardo Piñeiro.
Un pouco de historia
El escudo
Fotos de hoy
Fotos de ayer
Callejero
Hoteles
Campings
Restaurantes
Fiesta del agua
Hermanamiento
Vallecas
Procesión Mar
Vilaxoán
Fiesta de los Maios