Вы находитесь на странице: 1из 19

DICCIONARIO QUECHUA

A
ABAJO: Ulay, ulatraw.
ABANDONADO: Katraykuqlusha.
ABANDONAR: Katraykuy.
ABATIR (SE) Panlluy.
ABEJA: Mishkiyuq ulunquy.
ABIERTO: Kitraqlusha. (estar
abierto)Kitralaay.
ABLANDADO: ukukyaasha, piqtuqlusha.
ABLANDAR: ukukyaay, piqtuchiy.
ABOCHORNADO: Pinqaku-qlusha,
pukakuqlusha.
ABOCHORNAR: Pinqachiy.
ABOGADO: Abugado.
ABOGAR: Amachay.
ABOLLADO: atuqlusha.
ABOLLAR: atuy.
ABONAR: Wanuchay.
ABONO: Amu, wanu.
ABORRECER: Triqnipaay.
ABORRECIBLE: Triqninash.
ABORTAR: Shulluy.
ABORTO: Shullu.
ABRAZAR: Makallay.
ABREVAR: Yakuchiy.
ABRIGAR: Aylluy.
ABRIGARSE: Katakuy, qunuchikuy,
ayllukuy.
ABRIR: Kitray, (abrir la boca) Aashay. (estar
abierto) Kitralaay.
ABSOLUTAMENTE: Pasaypa.
ABUELA: Awila.
ABUELO: Awkillu, awilu..
ABUNDANTE: Achka, chaychika.
(abundante en frutos) Wayuq.
ABUNDAR: (en frutas) Shashay, wayuy.
ACA: Kaytraw.
ACABAR: Kamakay, paq-way. Pishiy,
ushyay.
ACARICIAR: Kuyapaay, waylluy.
ACASO: lcha.
ACCEDER: Aaniy, awniy~ aliniy.

ACECHAR: Watiqay, waytiyay, likapaay.


ACEPTAR: Cf: Acceder.
ACEQUIA: Sikya.
ACERCA DE: PiqtA: Ej. Lampakaq-piqta
tapunki (Vas a preguntar acerca de la
lampa).
ACERCARSE: Traanaay;
ACERTAR: (tirando algo). Traachiy.
ACEZAR: liqpuy.
CIDO: Puchqu.
ACOMODAR: Kumuday.
ACOMPAAR: Kumpaay, kuskakuy.
ACORDAR: (ponerse de acuerdo)
Kumpushtay, kamachinakuy.
ACORDARSE: Yalpay. (tratar de
acordarse) Yalpatrakuy.
ACOSAR: Qatikatray.
ACOSTUMBRARSE: Yatrakaay.
ACRECENTAR: Milay.
ACUCHILLAR: Tuksiy.
ACUAR: Qimiy.
ACUSADOR: Shimpikuq.
ACUSAR: Shimpiy. (acusar en flso)
Tumpay.
ACHICAR: Qintiy, uchukllaachiy.
ACHICARSE: Qintikuy, uchukllayaay.
ADELANTARSE: awpay, puntay. (en
adelante): Kananpiqta.
ADELGAZAR: auchiy.
ADELGAZARSE: Kashuyaay, qachuyaay.
Llapsh~yaay.
ADENTRO: Lulitraw.
ADINERADO: Qillaysapa, qillayniyuq.
ADIVINAR: Musyay.
ADOBE: Adubi, tika.
ADOLESCENTE: Malta.
ADOPTAR: (cuando una mujer adopta)
Wawihakuy. (cuando un hombre adopta)
Chulichakuy.
ADORMECERSE: (el pie) Susunay, utiy.
ADQUIRIR: Chalay.
ADREDE: Ardiidi.
ADULTO: Puquqlusha. (llegar a la adultez)
Puquy.
ADVERTIR: (llamando la atencin)

Ayaykakuy.
AFECTO: Kuyakuy.
AFEITARSE: Hitrkapakuy.
AFIANZAR: Takyachiy.
AFILAR: Afilay, afwilay.
AFLIGIR: akachiy.
AFLIGIRSE: Waylliy.
AFLOJAR: Saptakakuy, wayay.
AFRECHO: Amshi, apshi, hamchi.
AFUERA: Washatraw.
AGACHARSE: Kukulaay, uyshulaay,
llipukuy.
AGARRAR: Chalay, challiy.
AGITAR: Aywiy.
AGONIZAR: Waunaay, waulpuy.
AGRADABLE: Sumaq, tuki.
AGRADAR: Gustay.
AGRAVAR (SE) Miniy, piyurtaay.
AGREGAR: Yapay.
AGRIARSE: Puchquy.
AGRIETARSE: Laqlay.
AGRIO: Puchqu.
AGRUPARSE: Huunakuy, shuntunakuy.
AGUA: Yaku. (agua clara) Chuyaq yaku.
(agua turbia) Putka yaku.
AGUADO: Yakuqlusha.
AGUANTAR: Awantay.
AGUIJONEAR: Watriy.
AGUJA: Awha. (aguja de arriero)
Awharriiru, hiirru kasha.
AGUJERO: Utrku. (hacer agujero) Utrkuy.
AGUSANADO: Kuluqlusha.
AGUSANAR: Kuluy.
AH: Chaytraw, haytraw.
AHOGARSE: Awnakuy, shinqakuy.
AHONDAR: Luliyaay.
AHORA: Kanan. (ahora mismo) Kanallan.
(ahora recin) Chaylaq. (desde ahora)
Kananpiqta.
AHORCAR: Siqiy, urkay.
AHUYENTAR: Qalquy.
AJENO: Hukpa.
AJI: Uchu.
AL: (con infinitivo) 1 Ej: Awsa-I-mi
palpuqlun, (Se cay al jugar).

ALA: Lapla.
ALABAR: Trapapaay.
ALCANZAR: (con la mano) ChaKchay.
(caber) Kamay.
ALDEA: Malka.
ALEGRARSE: Kushikuy.
ALEGRE: Kushi, kushisha.
ALEJAR: Kaluyaachiy.
ALETEAR: Latataay.
ALFALFA: Alfa.
ALFILER: Tipki.
ALGO: lmapis.
ALGODN: Utku.
ALGUIEN: Pipis.
ALGUNA: Huk, wakin (alguna vez) Imaypis.
ALIENTO: Hamay.
ALIMENTAR: Mikuchiy.
ALIMENTO: Alimintu, mikuy.
ALINEAR: Hitryay.
ALISO: Lamlash.
ALMA: (espritu): Alma, aanimu.
ALMACENAR: Pilway, truuhay. (almacenar
secretamente): Kiay, kipuy.
ALMOHADA: Hawna, hanwa: Sawna.
ALMUERZO: Almursa, almusa.
ALQUILER: Minkay, fliitay.
ALTRAMUZ: Talwi, tawli.
ALTURA: Altu.
ALUD: Lluqlla, wayqu.
ALUMBRAR: Achikyaay, akchiy.
ALUVIN: Alud.
ARVEJA: Alwish. (arveja tostadas) Pututun.
ALZAR: Pallalkuy.
ALL: Chaytraw, haytraw.
ALL: All.
AMABLE: All.
AMADO: Kuyasha.
AMAMANTAR: uuchiy, uupaay.
AMANECER: Waalay, walalaay.
AMANTE: Wayna.
AMAR: Kuyay.
AMARGO: Traktra.
AMARILLEAR: Tunqushyaay.
AMARILLO: Tunqush.
AMARRAR: Watay (amarrar el yugo) Liyay.

(amarrar juntos varios animales) Shinliy.


(amarrar las patas de un animal) Maniyaay.
AMASAR: Llapchiy, taqllay~ pitruy.
AMBOS: Pulan.
AMEDRENTAR: Manchachiy.
AMIGO: Yanasa.
AMONTONAR: Qutuy, shuntuy. (amontonar
maz) Aikuy. (amontonar adobes, palosetc) Tawqay.
AMOR: Kuyay.
AMOR SECO: (planta) Puchichika.
AMORATADO: Quyu.
AMPARAR: lntuyaay.
AMPOLLA: Pushllu.
AMPUTAR: Kutuy.
AMURALLAR: Pilqay.
ANALFABETO: Mana yatraq.
ANCIANA: Chakwash.
ANCIANO: Awkish.
ANCHO: Hatun.
ANDA: Andas.
ANDAR: Puliy. (andar a paso lento) Hapay.
(andar de cuatro pies) Laatay. (comenzar a
andar un beb) Hapatrakuy. (andar a
ciegas) Taplaykatray.
ANDEN: Patak.
ANDRAJOSO: Latash, shillpi.
ANMICO: Utiq.
ANGOSTO: Kitrki, quchqu.
ANIMAL: Animal. (animal domstico) Uywa.
ANIMAR: Pallalkuy, sumachiy.
ANO: Uhiti.
ANOCHE: Tuta.
ANOCHECER: Tutalpuy.
ANSIAR: Munay.
ANTAO: awpa, punta, unay
ANTEAYER: Qanyanpa, qan yannin.
ANTEBRAZO: Maki-au
ANTERIOR: Punta, awpa.
ANTES: Unay. (desde antes) Unaypiqta.
ANTIGUO: Antiibu, unay.
ANTOJAR: Munapaay.
ANTOJO: Munay.
ANUBLAR: Pukutaay, tulday.
ANUDAR: lskiy, kipuy.

AADIR: Yapay.
AO: Wata. (el ao pasado> Qanyanwata.
(prximo ao) Shamuq wata. (un ao
entero): Watantin.
APACENTAR: Michiy.
APAGAR: (apagar la vela) Wauchiy.
(apagar con agua) Tashnuy, upichiy.
APARECER: (aparecer una persona o algo
que se busca) Likaliy. (aparecer un objeto a
la distancia) Kamalaay.
APARTAR: Lakiy.
APEDREAR: Chamqay.
APENARSE: Llakinaay.
APENAS: Uchukllap, yaptalla.
APESTAR: Ashnay, asyay.
APESTOSO: Ashnaq, asyaq.
APIADARSE: Llakipaay, ankupaay.
APIAR: Tawqay.
APISONAR: Haluy, saluy.
APLANAR: Paltachay, pampachay.
APLASTAR: Chirniy, itiy, chumiy. (aplastar
con el pie) Haluy, lluchkay. (aplastar entre
las Uas) Kimiy.
APLAUDIR: Maki taqllay.
APOLILLADO: Puyuqlusha.
APORCAR: (aporcar la primera vez) Atrmiy,
atrqay. (aporcar la segunda vez) Ulyay,
kutipaay. (aporcar la papa por segunda
vez)
Taqtay.
APOYAR: Amachay, intuyaay.
APRENDER: Yatrakuy.
APRENDIZ: Yatrapakuq, yatrapaqnin.
APRESAR: Chalay, tuqllay, chapataay.
APRESURADAMENTE: Wayralla.
APRETADO: Traqlaq, traqnaq.
APRETAR: Traqnay, traqlay.
APUNTALAR: Takyachiy.
APUNTAR: (con una honda) Traachiy.
APURAR: Amsay, apuray.
AQUEL: Wik.
AQU: Kaytraw.
ARADO: Araadu. (de mano). TakIla.
ARAA: Aaru, pakpaka, uluku.
ARAAR: Ashpiy, shikay, hitrkay. (araar el

gato) Pumay, puay.


ARAR: Aaray. (por primera vez) Chakmay.
RBOL: Hatra, satra.
ARCILLA: Llinka, mitu, ikatu.
ARCO IRIS: Tulumanya.
ARDER: (candela) Walay. (sin llamas)
Shanshay. (una herida o resquemar).
Lawlay: ARENA: Aqu. (Ilenarse de arena
una acequia) Tiyuy.
ARENILLA: Aqushki: ARENOSA. (una
chacra) Tiyu trakla: ARMARIO: Trulakuna:
ARRANCAR. (papel o trapo) Ashyay. (una
soga o piola) Latriy. (mala hierba) Qulay. (la
hierba, sin cuidado) Laptriy.
ARRASTRAR: Aysay. (arrastrar a una
persona o animal) Hantray. (arrastrar
haciendo fuerza). Qalatray, qatatay.
ARREAR: Harriyay.
ARREGLAR: Allichay (arreglar un cultivo)
Alchay.
ARREMANGAR: Patiy.
ARREPENTIRSE: Wanakuy.
ARRIBA: Hana, sana. (ms arriba)
Hanaska (superior) Hanaqnin.
ARRIMAR: Ashuchiy.
ARRIMARSE: Ashukuy.
ARROBA: Arruba.
ARRODILLADO: Qunqulaypa. (estar
arrodillado) Qunqulaay.
ARROJAR: Hitay, wikapaay, takay.
ARRUGADO: Kushulu.
ARRUGAR: Kushuluy. (arrugarse el rostro)
Shiklay. (reducirse) Qintiy.
ARTICULACIN: (unin de los huesos)
Muqu.
ASA: Chalana, Iinli.
ASADO: Kanka.
ASAR: Kankay.
ASCENDER: Hiqay, wichay. (ascender
gradas) Hapalkuy. (subir a un rbol o a los
altos) Yalkuy.
ASCO: Millanaay. (tener asco) Millachikuy.
ASCUA: Shansha.
ASEMEJAR: (comparar) Tinkuchiy.
ASENTAR: Takyachiy.

ASFIXIAR: Awnay.
AS: Chaynaw, haynaw. Hina, china.
ASIENTO: Taakuna. (asiento de madera o
tronco) Kullu. (tomar asiento) Taakuy:
ASISTENTE: Yanapakuq.
ASOMAR: (la cabeza) Ankumuy.
SPERO: Qatrqa.
ASPIRAR: Hamalkuy.
ASQUEAR: Millanaachiy.
ASQUEROSO: Millanash.
ASTILLA: Waqcha.
ASTILLAR: Waqchay.
ASUSTAR: Manchachiy.
ATAJAR: Halkay.
ATALAYA: Likatrakuna.
ATAR: Watay. (atar fuertemente) Iraq nay.
(atar con cuero) Liyay.
ATAD: Kahun.
ATAVIARSE: Muudapakuy.
ATEMORIZAR: Manchachiy.
ATENCIN: (llamar la atencin).
Qayapaay.
ATERRIZAR: Latay.
ATISBAR: Likapaay, watiqay, waytiyaay.
ATIZAR: (atizar el fuego) Atriy.
ATORARSE: Kaksay.
ATRACTIVO: Sumaq.
ATRAPAR: Tuqliay. (atrapar con la mano)
Chapataay.
ATRS: Qipa.
ATRASARSE: Qipay,
ATRAVESAR: Chakatay, chimpay.
ATREVIDO: Waapu.
ATROPELLAR: Taplay.
AULLAR: Awqutruy, awtruy.
AUMENTAR: Milay, mitmay.
AN: -Iaq Ej. Tuta-Iaq-mi (Es de noche:
An).
AUNQUE: -pis. Ej. muna-I-pis manam
mikunchu (Aunque quiera no come).
AURORA: Pacha-waala.
AUSENTARSE: Illaakuy.
AVALANCHA: Lluqlla, wayqu.
AVENTAR: Wikapaay.
AVERGONZADO: Pinqakuqlusha,

pukayaasha.
AVERGONZAR: Pinqay, pukayaay.
AVERGONZARSE: Pinqakuy, pukayaakuy.
AVERIGUAR: Tapuy.
AVINAGRADO: Puchqu.
AVISAR: Willay.
AVISO: Willakuy. AY! Way!
AYER: Qanyan.
AYUDANTE: Yanapakuq.
AYUDAR: Yanapaay.
AYUNAS: (estar en ayunas) MaIlaq.
AZADA: (para cultivar) Atrmikuq. (para
sacar papa, etc.) Allakuq.
AZOTAR: Asutiy, Iiyay.
AZCAR: Asukar, mishki.
AZUELA: Asuyla, llaqllakuq
B
BABA: Taltay.
BABEAR: Taltay.
BABOSA: QaIlu-qallu.
BABOSO: Taltash.
BAILAR: Tushuy. (bailar sin ser miembro de
una pandilla) Paashtaay.
BAILE: Tushuy.
BAJADA: Ulapay.
BAJAR: Hiqalpuy, yalpuy.
BAJO: (de estatura) Taksha, uchuk.
BALBUCIENTE: Akllush.
BALCN: Balkun.
BANCO: Banku. (asiento de tronco) Kullu.
(de adobe) Patak.
BANDA: (otra banda de un ro) Chimpa.
BAAR: Almachiy.
BAARSE: Almakuy.
BAO: (urinario) lshpana.
BARBA: Shapla.
BARBECHADO: Chakmaqlusha.
BARBECKAR: Chakmay.
BARRER: Pichay.
BARRIGA: Pata. (estar de barriga) Pilataay.
BARRIGN: Patasapa, patataa.
BARRO: Mitu, iqi.
BASE: Siki.

BASTANTE: Achka, chaychika.


BASTARDO: Chulipakuy, ishu.
BASTN: Tawnakuq:
BASURA: Wanu.
BATN: Malay (manizuela de batn) Tunay.
BATIR: Aywiy.
BAUTISMO: Ulyu.
BAUTIZAR: Ulyuchiy.
BEB: Uchukaqlla, wawi.
BEBER: (tomar en general) Upyay. (tomar
algo preparado) Upuy. (dar de beber)
Upyachiy.
BECERRO: Ua.
BESAR: Muchay. (besarse entre dos
personas) Muchanakuy.
BESO: Muchay.
BIEN: (de salud): AIIm, saanu. (eficiente)
Kuusa.
BIFURCADO: Pallqash.
BIFURCAR: Pallqay.
BIGOTES: Shapla.
BIZCO: Witrku.
BLANCO: Yulaq, utku.
BLANQUEAR: Yulaqyaay, yulaqtaay.
BOCA: Shimi (tener algo en la boca)
Amulaay.
BOCA ABAJO: Shiminpa.
BOCADO: Shimi.
BOCIO: Qutu.
BODA: Kuskanchaky, kasarakuy.
BOFETADA: (dar una bofetada) Lapyay,
Iaqyay.
BOLA: (de fuego) Shulukuq (de tierra)
Kulpa. (hacer bolas de barro) Kulpachay.
BOLSA: Lunku.
BOLSILLO: Bulsku .
BONITO: Sumaq, tuki .
BORDE : Manya.
BORRACHO: Shinka.
BOSTEZAR: Aashapakuy.
BOTAR: Hitay, sitay (botar a los animales)
Qalquy.
BRASA: Shansha.
BRAVO: Pia (estar bravo) Piaqlusha.
BRAZO: Likla.

BRIDA: Hakima.
BRILLAR: Achikyaay, llipkyaay, llipyay.
BRINCAR: Patrkay.
BRIZNA: Kapllu, kupllu.
BROTAR: (retoar) Chillkiy (brotar agua)
Puqtiy.
BRUIR: Llipkyaay.
BUCHE: Ukshu.
BUENO: Alli.
BUHO: Tuku.
BULTO: Qipi.
BULLA: Luqyay.
BURBUJEAR: Bulututyaay, pullpullyaay.
BURLARSE: Asipaay.
BUSCAR: Ashiy (buscar a tientas)
C
CABALLERO: Wilaqucha .
CABALLO: Kawallu .
CABECERA: Hanwakuq .
CABELLO: Aqcha (cabello sucio y
enredado) Tampash.
CABEZA: Uma (estar con la cabeza gacha)
Kukulaay, uyshulaay (voltear la cabeza)
Muyulkuy.
CABEZN: Umanllan, umasapa.
CABIZBAJO: Kukulayaq, uyshulayaq.
CABRA: Kapish.
CACHO: Waqla.
CACHORRO: Ua allqu.
CADVER: Aya.
CAER: lshkiy; palpuy (caer hojas o granos)
Shushuy (caerse a un lado) Wakllay (caer
pesadamente) Tratray (estar a punto de
caer)
Tratranaay, palpunaay (caerse a causa de
un tropezn o de un empujn) Muytiy.
CALAVERA: Uma tullu.
CALCULAR : Tantiyay .
CALENTADO: Qunuchi.
CALENTAR: Qunuchiy.
CALENTARSE: (en el sol) Qunupakuy (en
el fuego) Mashapakuy.
CLIDO: Qunuq.

CALIENTE: Akachaq, akatraq.


CALOR : Akachay (hacer calor)
Akachaakuy.
CALUMNIADOR: Tumpash, washa-limaq.
CALUMNIAR: Tipay, tumpay.
CALUROSO: Akachaq.
CALVO: Sipla uma.
CALLAR: Upaallay.
CALLARSE: Upaallakuy (cllate!) Upaalla
shimi!
CAMA: Kawitu, puuna (preparar la cama)
Mantay, mashtay.
CAMARADA: Masi.
CAMBIAR: Kambi~y (trocar) Trukay
(cambiar los dientes de leche) Waqchuy.
CAMILLA: Kirma.
CAMINAR : Puliy (caminar a paso lento)
Hapay (caminar de cuatro pies) Laatay.
CAMINO: Kaminu.
CAMISA: Kamisa.
CAMPO: Pampa (campo cultivado) Trakla
(campo no cultivado) Pulun (campo no
usado) Haapa.
CANA: Huqu.
CANASTA: Kanashta .
CANCIN: Takiy.
CANCHA (corral) Kantra.
CANCHA: Kamcha (cancha reventada)
Patryapa.
CANDADO: Kandaadu.
CANDELA: Nina.
CANOSO: Huqush.
CANSADO: Pishipaqlusha, utikaasha.
CANSAR: Pishipaachiy.
CANSARSE: Pishipaay, utikaay.
CANTAR: Takiy (cantar los pjaros)
Piichiwyaay (cantar el gallo) Waqay (dar
serenata) Takipaay.
CNTARO: Ulpu, wakuy.
CANTO: Taki.
CANTOR: Takiq.
CANTUTA: Qantu, chinchil wayta.
CAA: Shuqush (caa de maz) Wilu (caa
seca de maz) Panqa.
CAPTURAR: Chalay, tuqllay.

CAPUCHA: Uma wanku.


CAPUL: Kapuli.
CAPULLO: Mukmu.
CARA: Kaara.
CARAMELO: Mishki.
CARBN: Karbun (carbn encendido)
Shansha.
CRCEL: Karsi.
CARGA: Karga (carga de paja) Winay
(carga en manta) Pitay (carga en pollera)
Millqay.
CARGAR: Apay (cargar en la espalda)
Hitakay, hitangay (cargar con una manta
algo que tiene tallos) Shaway (cargar las
mujeres en la espalda) Apalaay (cargar en
los hombros) Umruy.
CARIOSO: Kuyaq.
CARMINAR: Hitriy, sitriy.
CARNE: Aycha (carne seca> Charki (carne
correosa) Anku aycha.
CARNERO: Uwish (carnero sin cuernos)
Kumba (carnero con cuatro cuernos) lnka.
CARNICERO: Aycha, lantikuq.
CARNOSO: Aychasapa.
CARO: Traniyuq.
CARRIZO: Shuqush.
CARTA: Karta (escribir cartas) Kartay.
CARTILAGINOSO: Kapa-kapa.
CASA: Wasi.
CASADO: Walmiyuq.
CASARSE: Kasaray, masanchakuy.
CASCADA: Paqcha.
CASCAJO: Aqu lumi.
CSCARA: Qalan.
CASI: Uchukllapiq.
CASO (hacer caso) Kaasuy, uyaliy.
CASTAETEAR: Katrkatryaay.
CASTELLANO: Kastillaanu.
CASTRAR: Kapay.
CATARATA: Paqcha (enfermedad) Nuubi.
CATARRO: Chulli.
CAUTIVO: Priisu (estar cautivo) Priisulaay,
witralaay.
CAVAR: Utrkuy (cavar para sacar papas)
Allay.

CAVERNA: Matray.
CAZAR: Chalay, tuqllay.
CEBADA: Sibaada.
CEBOLLA: Sibuylla.
CEDAZO: Harniyaakuy, arniyaakuq.
CEJA: Qitipsha.
CELEBRAR: Sumachiy (hacer celebrar
misa) Misachikuy.
CELO (estar celoso) siilakuy (estar en
celo)Chalakuy.
CEMENTERIO: Pantiyun.
CENAGOSO: Siniyay.
CENIZA: Utrpa (tornarse ceniza)
Utrpayaay.
CENTRO: Trawpi (en el centro, al centro)
Trawpitraw (poner algo al centro)
Trawpichay.
CERCA: Kaylla.
CERCAR: Kantray.
CERDO: Kuchi.
CEREBRO: Urna pinqa.
CERNIDOR: Hamiyakuq, shuyshu.
CERRAR: Witrqay (cerrar una olla o un
recipiente) Kilpay (cerrar un costalillo
atando la boca) Watrupuy. (cerrar un costal
cosindolo) Utkay (cerrar los ojos) Qimllay.
CERRO: Ulqu.
CSPED: Champa.
CICATRIZ: Sila, wisala.
CIEGO: Qapla (tornarse ciego) Qaplayaay.
CIELO: Siilu.
CIEMPIS: Patrak-traki, sintupi.
CIEN: Patrak.
CINAGA: Siniya.
CIERTAMENTE: Aatraa, aatrari.
CIERTO: Siguuru.
CIGARRILLO: Sigarru.
CIMIENTO: Simintu.
CINCO: Pichqa.
CINTA: Sinta (cinta para las trenzas)
Pishakuq, irila (cinta de cuero para
asegurar la reja del arado) Tintush (poner
cinta a los animales) Sintachay.
CINTURA: Wiqaw.
CIUDAD: Malka.

CLARO: Aaa-ari, klaaru.


CLASE (toda clase de) lmaymana.
CLASIFICAR: Aklay, lakiy.
CLOQUEAR: Ukukyaay.
COBARDE: Trinash.
COBRAR: Maay (cobrar el
aliento)Haakataay.
COCA: Kuka (bolo de coca) Kuka hachu
(mascar coca) Traqtray.
COCIDO: Trashqa, yanusha (medio cocido)
Kaptri.
COCINA: Kusina, tulIpa.
COCINAR: Yanuy.
COCHINO: Mapataqlusha, qanla.
CODICIAR: Munapakuy.
CODICIOSO: Utrikuq.
CODO: Kutrush (dar un codazo)
Kutrushchay.
COGER: Pallay.
COHABITAR: Uywanakuy.
COJEAR: Wishtuy.
COJO: Wishtu, luqu traki.
COLA: Trupa (de cola mocha) Kutu-trupa
(ave sin cola) Uypush.
COLA DE CABALLO: Muqu-muqu.
COLABORAR: Lulawshiy, yanapaay.
COLADOR: Shuyshu.
COLAR: Shuyshuy.
COLEGA: Masi.
CLERA: Piakuy (estar enojado)
Piaqlusha (dar clera) Piachiy.
COLGADOR: Walkakuq.
COLGAR: Walkay.
COLOCAR: Trulay.
COLOR: Kulur (moteado) Mulush (de dos
colores) Misha (motearse) Mulushyaay.
COLUMNA VERTEBRAL: Washa tullu.
COLLAR: WalIqa.
COMADREJA: Unchuchukuy, waywash.
COMARCA: Malka.
COMBINAR: Takuy, talluy (con un
lquido)itruy.
COMENZAR: Qallaliy.
COMER: Mikuy (comer a boca llena)
Wapsuy (comer a lengetadas) Llaqway

(comer de las aves) Upshay (comer con los


dedos) Laptay (comer con mucho ruido)
Huphupyaay (comer sin modales).
Chapchay (comer choclo sin desgranar)
Katrkay (dar de comer) Mikuchiy, qalay (dar
de comer la paloma o ave al pichn) Unkay.
COMEZN: Shiqshiy COMIDA: Mikuna,
mikuy COMIENZO: Qallalina
COMISiONAR: Katray CMO Imanaw
(cmo ests?). Imanawllam kaykanki?
COMPADECERSE: Ankupaay, llakipaay.
COMPAERO (masculino) Masi;
(femenino)Yanasa.
COMPARACIN: Tinkuchikuy.
COMPARAR: Tinkuchiy.
COMPASIN: Ankupay, llakipay.
COMPASiVO: Llakipaq.
COMPLETAMENTE: Pasaypa.
COMPONER: Allichay.
COMPORTARSE: Purtakuy.
COMPRA: Lantipakuy.
COMPRAR: Lantiy.
COMPRENDER: Lntindiy.
COMULGAR: Kumulgay.
COMIJN: Allatin.
COMUNICACIN: Kunay.
COMUNICAR: Kunaykuy.
CNCAVO: Puklu.
CONCENTRASE: Yalpatrakuy.
CONDUCIR: Pushay (un vehculo)
Manihay.
CONDUCTOR: Pushaq.
CONEJO: Kunihu.
CONFESAR: Kunfisay.
CONFESARSE: Kunfisakuy.
CONFIANZUDO: Pasalikuq.
CONFIAR: Kunfiyay.
CONFORME: Chaynawlla,iguallia.
CONFUNDIDO: Pantaqlusha.
CONFUNDIR: Takuy.
CONFIJNDIRSE: Pantakuy (entre varias
cosas) Takunakuy.
CONGELADO: Tisaqlusha: CONGELAR:
Tisay: CONGESTIONARSE (la nariz)
Kirkiy: CONGREGAR: Hukllaway, huuy:

CONGREGARSE: Huntanakuy, huunakuy,


shuntunakuy.
CONOCER: Lisqy.
CONOCERSE (dos personas) Lisqinakuy.
CONSENTIR: Aaniy, awniy, aliniy.
CONSOLAR: Shuqapaay.
CONSTRUIR: Lulay (levantar muros)
Pilqay.
CONSULTAR: Tapuy.
CONTAGIAR: Mismiy, palkay.
CONTAR: Niy, willay, kwintay
(objetos)Yupay.
CONTEMPORANEO: Wiay masi.
CONTENER: Chalay, kamay.
CONTENTO: Kushisha.
CONTESTAR: Kuntistay (contestar en
forma atrevida) Limapakuy.
CONTIGO: Qamwan.
CONTIGUO: Mata (estar contiguo)
Matalaay.
CONTINUAR: Siigiy.
CONTRAER: Qintiy, uchukyaay.
CONTRAPARTE: Masa.
CONTRATAR: Minkay.
CONTUSIN: Quyu.
CONVERSAR: Limay, limanakuy.
CONVERTIR: Muyuy, tiklayaay.
CONVIDAR: Kumbidakuy.
CONVIVIENTE: Uywanakuy.
COPIAR (imitar) Yatrapaay.
COPULAR: Sakway, shatiy (entre animales
grandes) Waluy.
CORAZN: Shunqun (corazn de animales
grandes) Puywan.
CORCOVADO: Qulu washa.
CORDEL: Kuchka, watu.
CORDERO: Atrkash, pachu.
CORNEAR: Waqlay.
CORNEARSE: Waqlanakuy.
CORNUDO: Waqlanllan, waqlasapa,
waqlataa.
CORONTA: Qulunta.
CORPULENTO: Hatunkaray.
CORRAL: Kantra, kurral (encerrar en un
corral) Qaykuy.

CORREA: Watrakuq, kurriya.


CORREGIR: Kurrihiy.
CORREGIRSE: Wanakuy.
CORREOSO: Anku.
CORRER: Kuurriy.
CORROMPERSE: Lsmuy, puchquy.
CORTAPELO: Lutuy.
CORTAR (cortar con hoz o tijeras) Lutuy.
(con hacha) Haachay (cortar la
carne)Kuchuy, matay (cortar o partir lea)
Waqchay (cortar ramas) LapIay (cortar en
pedacitos) lkiy (cortar haciendo flecos)
Shillpiy: CORTES: Limakuqlla.
CORTEZA: Qalan.
CORTO: Uchuk.
COSECHA: Kusicha (cosechar tubrculos)
Allay (cosechar los choclos quitndolos del
tallo) Qiwiy (cosechar maz, habas,
cortando el tallo) Alchay, kalchay (cosechar
en abundancia) Tashay.
COSER: Hilay, silay (coser sin esmero)
Shipuy.
COSQUILLAR: Chikichay.
COSTADO: Laadu (estar reclinado de
costado) Qichqalaay (estar recostado)
Iskatalaay.
COSTALILLO: Lunku.
COSTILLA: Waqta tullu.
COSTILLAR: Waqta.
COSTURA: Hilana, silana.
COYUNTURA: Muqu.
CRNEO: Urna tullu.
CREADOR: Kamachiq.
CREAR: Kamay.
CRECER: Hatunyaay, wiay.
CRECIDO: Puqusha, wiasha.
CREER: Kriyiy.
CREPSCULO: Inti palpuy.
CRESPO: Kushpa.
CRIAR: Qishpichiy.
CRIATURA: Uchukaqlla.
CRIBAR: Sirniy, shuyshuy.
CRIMEN: Hucha (cometer un crimen)
Huchapakuy.
CRIMINAL: Huchayuq, huchasapa.

CRISTALINO: Chipyaq, chuyaq.


CRITICAR: Harnuyaay, lirnay.
CRUDO: Trawa.
CRUEL: Mana-alli, mitra.
CRUZAR: Kinlay, krusay (un ro) Chimpay.
CUL: Mayqan.
CUALQUIER (persona) Pipis (cosa) lmapis.
CUALQUIERA: Mayqampis.
CUANDO QUIERA: Imaypis: CUANTIOSO:
Achka, chika (precedido de los pronombres
demostrativos, kaychika, chaychika, etc.)
CUANTO: Ayka ( Cuntos aos tienes?)
Ayka-taq watayki?
CUARENTA: Tawa trun ka, trusku trun ka:
CUARTEARSE (la piel) Pichkiy: CUATRO:
Tawa, trusku: CUATROCIENTOS: Tawa
patrak, trusku patrak.
CUBRIR: Lankay (cubrir con tierra)
Pampay (cubrir con ceniza para que las
brasas no se apaguen) Qulliy.
CUBRIRSE: Lankakuy (cubrirse la cabeza)
Shukupakuy, wankuy.
CUCLILLAS (estar ~n cuclillas) Truktruy,
tuktuy.
CUCHARA: Kuchara: CUCHARON: Wita,
wisla: CUCHILLO: Kuchillu:
CUELLILARGO: Kunkash, shukshu kunka:
CUELLO: Kunka (colgar algo al cuello)
Wallqakuy.
CUENTA: Yupay (darse cuenta de)
Tantiyay.
CUENTO: Kwintu, willakuy
CUERNO: Waqla.
CUERO: Uta.
CUERPO: Kwirpu.
CUESTA: Hiqalkuna, wichana.
CUEVA: Matray.
CUIDAR: Taapay.
CULEBRA: Kulibray.
CULEBREAR: Wiqwiy.
CULO: Uhiti.
CULPA: Hucha, ucha (echar la culpa)
Turnpay.
CULPAR: Turnpay.
CULTIVAR: Talpuy, chakmay.

CUMPLEAOS: Santu.
CUMPLIR: Kumpliy.
CUADA: Kuaada.
CUADO: Kuaadu.
CURANDERO: Hampikuq, sampikuq.
CURAR: Harnpy, sampiy.
CURIOSEAR: Haaashyaay.
CURIOSO: Haaash.
CURVAR: Kutrushchay, muyuykuy.
CUY: Akash, saka.
CHACRA: Trakla (chacra arada por primera
vez) Chakma (chacra abonada) Wapa
(chacra no cultivada) Haapa, pulun (dueo
de chacras) Traklayuq (hacr cultivable un
terreno) Pulun pakiy.
CHAMPA: Champa.
CHAMUSCAR: Ashpay, kashpay:
CHANCAR: Chamqay.
CHANCHO: Kuchi (chanchito) Uru kuchi
(asado de echn) Lichun. .
CHAPAR: Chalay, chaliy.
CHARK1: Charki, chaki aycha.
CHATO: Palta.
CHICA (nia) Wamla.
CHICO (nio) Walash.
CHICO (de tamao) Taksha, uchuk.
CHICHA: Aswa (primera chicha que se
saca del porongo) Aswap awin (chicha
recin hecha) Upi (hacer chicha) Aswakuy
(curar la chicha) Aswa hampiy.
CHICHN: Luqu, qulu.
CHISMEAR: Washa limay: CHISMOSO:
Washa limaq: CHISTOSO: Asichikuq.
CHIVO: Kapish.
CHOCLO: Chuqllu (choclo tierno) Kachka:
CHOCOLATE: Chukulaati.
CHORREAR: Paqchay, shalyay: CHOZA:
Chuklla.
CHUECO: Wiksu. (boquitorcido) Wishpa
(chueco de pies) Tinku traki.
D
DELANTE DE: awpatraw, puntatraw.
DELANTERO: awpa, punta.

DELATAR: Shirnpiy.
DELEGADO: Pudir.
DAR: Quy (dar la mano) Maki qunakuy (dar
o alcanzar algo) Traskichiy (darse cuenta
de) Tantiyay (dar de comer a) Mikuchiy,
qalay, unkay (dar a luz) Qishpichikuy,
watrakuy (dar a luz a un hijo ilegrtirno)
Watrapakuy (estar por dar a luz)
Watranaay.
DBIL: Pakipashlla: DECAPITAR: Muquy:
DECIR: Niy (querer decir, significar) Ninay.
(dicen que). -sh, shi: Ej: Nuna-sh (dicen
que (es) gente); walash-shi (dicen que es
muchacho).
DECRECER: Takshayaay, uchukyaay:
DEDO: Diidu (dedo pulgar) Maman diidu
(dedo meique) Wawin diidu (nacimiento
de los dedos) Maki kallapa (ndulos) Maki
muqu.
DEFECAR: Lsrnay (tener ganas de)
lsmanaay (defecarse en los paales)
lsmapakuy.
DEFENDER: Amachay: DEFENSOR:
Amachaq: DEFORME: Wiklu, wiksu
DELGADO: Haqlash, au. (delgado en las
personas) Kashu, qachu (delgado en
animales) Lapi, tullu (delgado o fino)
Llapsha, fwiinu.
DELIBERADAMENTE: Ardiidi, pursiipA:
DELICIOSO: Mishkiq (ser agradable)
Mishkiy.
DELIRAR: Muspay. DELITO: Hucha, ucha:
DEMASIADO: Masyaadu, pasaypa:
DEMOLER: Tuqniy. DEMONIO: Supay:
Asyaq, qanla.
DEMORAR: akay, qipaky.
DENGUEAR: Qiwijatray.
DENTRO: Lulitraw.
DENUNCIAR: Shimpiy.
DEPILAR: Llupiy.
DEPOSITO: Trulakuna (wasi).
DERECHO (recto): Dirichu.
DERRAMAR: Hitray, sitray: Usuy.
DERRETIR: Chulluy (hacer derretir)
Chulluchiy.

DERRIBAR: Tuqniy.
DERRUMBAR: Tratray, tuqniy.
DERRUMBARSE: Lshkiy tuqnikakuy.
DESACREDITAR: Limay, tumpay,
washalimay.
DESAFILADO: Kutu, lamqu, llamqu, mutu.
DESAFILARSE: Llamquyaay.
DESAGRADABLE: Mana alli.
DESAJUSTADO: Sapta.
DESAJUSTARSE: Sapta kakuy.
DESAMARRAR: Katralkuy paskay.
DESAMORARSE: Anaqyaay.
DESAPARECER: Chinkay.
DESAPARECIDO: Chinkaq (finado)
Waukusha.
DESASEADO: Mapa, qania.
DESATAR: Katralkuy, paskay.
DESATAR: Paskay.
DESBARATAR: Wallqiy.
DESBASTAR: Llaqllay.
DESCALZO: KaIa traki, qala traki.
DESCANSAR: Hamay (hacer descansar)
Hamachiy.
DESCANSO: Hamay, hamakuy.
DESCARTAR: Hitay, sitay: Wikapaay.
DESCASCARAR: Llushpuy, llushtiy, siplay,
munday, piilay.
DESCENDER: Hiqalpuy, yalpuy.
DESCOLORARSE: Pumpay.
DESCOLORIDO: Pumpaqlusha.
DESCOMPONERSE: Lsmuy, puchquy (la
piedra en arena) Aquyaay (tornarse ceniza)
Utrpayaay.
DESCOMPUESTO: Ismuqlusha,
puchquqlusha.
DESCOSER: Patrkiy.
DESCUBIERTO: Kala, qala.
DESCUBRIR: Taliy.
DESDENTADO: Laptu, laqu.
DESEAR: Munay. -naa: Ej: Tanta-naa-man.
(Me dan deseos de comer pan).
DESECHO (de algo que se come) Hachu.
DESEO: Munay.
DESGAJAR: Qiwiy.

DESGANO (sentir desgano) Muqmiy.


DESGARRAR: Ashpiy.
DESGASTADO: Latash, mawka:
DESGASTARSE: Latashyaay, mawkayaay
(la ropa) Llikiy.
DESGRANAR: Lshkuy.
DESGREADO: Tampa urna.
DESHIERBAR: Qulay, tilay.
DESHOJAR: Laplachay.
DESHONRAR: Pinqay lulay.
DESIGUAL: Chulla (estar una carga con
peso desigual) Wakllay.
DESINFLADO: Chushnu.
DESINFLAR: Chushnuy.
DESISTIR: Amaay, manalkuy.
DESLIZARSE: Lluchkay, shutkuy.
DESMAYARSE: Wauqtukuy.
DESMENUZAR: Chamqay.
DESMOLADO: Laptu.
DESNUDAR: Qalapatay.
DESNUDO: Kalalla, qalalla.
DESOCUPADO (una casa) Chunyaq (una
chacra) Hamaq.
DESOCUPAR: Halkuy.
DESOLLAR: Muquy, pishtay.
DESORDENAR: Shiway.
DESPACIO: Panay, uchuldlap, yatrayllap.
DESPACHAR: Dispachay (enviar) Katray.
DESPANCAR: Lushuy, tipiy.
DESPARRAMAR: Maqchiy, wichiy.
DESPEDAZAR: Pikitiyay.
DESPEGAR: Siplay.
DESPEINADO: Tikshi urna.
DESPEJADO: Chipyaq, lliwyaq (despejar el
cielo) Lliwyay.
DESPELLEJAR: Uta shupuy.
DESPEPITAR: Muluy.
DESPERDICIAR: Hitray sitray.
DESPERTAR: Likchachiy, likatrakachiy.
DESPERTARSE: Likchay, lichkay,
likatrakuy.
DESPIOJAR: Usachay.
DESPLOMARSE: J: Lshkiy, tratray, tuqniy.
DESPLUMAR: Laplachay.
DESPORTILLAR: Killrniy, qashqay.

DESPUS: Chaypiq, haypiq, chaypiqta,


haypiqta: Hinaman, chinaman.
DESPUNTAR (un objeto): Umpay.
DESTAPADO: Kitraqlusha.
DESTAPAR: Kitray (las cobijas) Qaliy.
DESTELLAR: Chipchipyaay, llipyay.
DESTEIR: Pumpay.
DESTETAR: Wasqiy, waqsiy.
DESTILAR: Chuyachiy, urnyay.
DESTRUIR: Tuqniy.
DESVAINILLAR: Killuy, kipllpy.
DESVESTIR: Qalapatay, ushtiy.
DES VESTIRSE: Qalapatakuy, qalikuy,
ushtikuy.
DETENER: Halkay, atahay.
DETESTAR: Millanaay.
DETONAR: Patryachiy.
DETRACTAR: Limay, tumpay, washa limay.
DETRS DE: Qipatraw.
DEUDA: Maanu.
DEUDOR: Maanukuq.
DEVASTAR: Wachuy.
DEVOLVER: Kutichiy.
DEVORAR: Mikuy, traagay.
DA: Pun (da siguiente) Wala muyun
(hacerse de da) Waalay (buenos das)
Nusdiyas.
DIARREA: Qitra, lsqitra (diarrea de animal)
Piwya (tener diarrea) Qitray.
DIABLO: Asyaq, awqa, supay.
DICIEMBRE: Disimri.
DIENTE: Kilu (diente molar) Waqulu, qipa
kilu (diente de peine) aqcha kilu (diente
picado) lsrnu kilu (dolor de diente o muela)
KiIu nanay (con pocos dientes) Challakil.
(cambiar de diente de leche) Waqchukuy
(persona con dientes salientes) Waqsu.
DIEZ: Trunka.
DIFAMAR: Lirnay, tumpay.
DIFERENTE: Huknilaq, huklaasi: DIFCIL:
Nakay, sasa (difcil de hacer) Sasa lulana
(tornarse difcil) Sasayaay.
DIFCILMENTE: Sasaypa.
DIFICULTAR: Sasayaachiy.
DIFUNTO: Waukuq.

DILUIDO: Yakuchaqlusha.
DILUIR: Chulluy.
DINERO: Qillay (con dinero) Qillayniyuq
(sin dinero) Qillaynaq.
DINTEL: Punku chakakuq.
DIRECTO: Dirichu.
DIRIGIR: Oirihiy (conducir): Pushay.
DISCUTIR (riendo) Liryay, palanakuy.
DISMIL: Chulla.
DISLOCARSE: Muqsiy.
DISMINUIR: Takshayaachiy, uchukyaachiy.
DISOLVER: Chulluchiy, yakuyaachiy.
DISPONER: Kamachiy.
DISPOSICIN (nimo): Shunqu.
DISTANTE: KaIu.
DISTINTO: Huklaasi, huknilaq.
DISTRIBUIR: Aypuy.
DIVERSIN: Awsay.
DIVIDIR: Lakiy (dividirse o bifurcarse)
Pallqay.
DIVIESO: Amuqllu, chupu.
DIVISAR (echar de menos): Likatrakuy,
lasapakuy.
DIVORCIARSE: Lakinakuy.
DIVULGAR: Willay, willakuy.
DISFRAZ: Disfraasi.
DOBLAR: Pitwiy (doblar las piernas)
Unchulkuy.
DOBLE: Lakta.
DCIL: Uyakuq.
DOLER: Nanay.
DOLOR: Nanay
DOLOROSO: Nanaq.
DOMINGO: Dumingu.
DONCELLA: Lasak.
DNDE: Maytraw.
DONDEQUIERA: Maytrawpis: DORMIDO:
Puuqlusha (estar dormido) Puulaay.
DORMILN: Punuysaq, puuy-siki.
DORMIR: Puuy (dormirse) Puukuy
(dormitar) Puuliy (dormir abrazados)
Uqllanakuy (estar a punto de dormir) lsqay
(no poder dornir) Puuusay.
DOS: Lshkay (de dos en dos) lshkaypa.
DOSCIENTOS: Ishkay patrakl

DUEO: Duyu.
DULCE: Mishki (poner dulce) Mishkichay.
DURO: Anaq, lumi (ser o estar duro) Anay
(ponerse duro) Anayaay.
E
ECLIPSE: Inti wauy.
ECZEMA: Patrpa.
ECHADO (estar echado) Antralaa, hitalaay,
sitalaay.
ECHAR (un lquido) Hitray, sitray, hillpuy.
EDIFICAR: Lulay. (levantar muros) Pilqay.
EGOSTA: Mitra.
EMBARAZADA: Patayuq, tritru (estar
embarazada) Tritrukuy (estar por dar a luz)
Watra naay (ltimos meses de embarazo)
Pata huntay.
EMBARRAR: Llusiy, iqitaay.
EMBORRACHAR: Shinkachiy.
EMBORRACHARSE: Shinkakuy.
EMBRIDAR: Shinqaway.
EMBUSTERO: Washa Iimaq.
EMPAPARSE: Piqtuy (de lgrimas)
Lawrnay.
EMPAQUETAR: Qipiy.
EMPAREDAR: Pilqay.
EMPEORAR (de salud) Masyaay,
piyurtaay.
EMPEZAR: Qallay, qallaliy.
EMPLASTAR: Llusiy.
EMPOBRECERSE: Wakchayaay.
EMPOLLAR: Uqllay.
EMPRENDER: Qallaliy.
EMPUJAR (empujar a otra persona)
Kumsay (empujar algo) Tanqay (empujar
con el codo) Kutruschay.
EMPUAR: Aptiy.
ENAMORADO: Wayna.
ENAMORARSE (de un hombre):
Waynakuy.
ENANO: Putrqu, waka.
ENCAADA: Aqa, aqtra.
ENCARGAR: Apachikuy.
ENCARGO: Apachikuy.

ENCENDER: Sindiy, walachiy.


ENCERRAR: Llaabiy, witrqay (estar
encerrado) Wichqalaakuy.
ENCIMA: Hanaqnintraw, umantraw (pasar
por encima de) Chankanpaay, itriy.
ENCINTA: Tritru, patayuq (poner encinta)
Tritruchiy.
ENCOGER: Qintiy, takshayaachiy,
uchukllayaachiy.
ENCOGERSE: Qintiyaay, takshayaay,
uchukllayaay.
ENCOLAR: Laqay, lashtay.
ENCOLERIZAR: Piachiy.
ENCOLERIZARSE: Piakuy.
ENCOMIENDA: Apachikuy.
ENCONTRAR: Taliy.
ENCONTRARSE: Tinkuy, tupay
(encontrarse
dos personas) Talinakuy, tinkunakuy.
ENCORRALAR: Qaykuy.
ENDEREZAR: Dirichay.
ENDURECER: Traqlachiy, traqnachly.
ENDURECERSE: Lumiyaay.
ENERO: Iniiru.
ENFERMARSE: Qishyay (estar enfermo
por mucho tiempo) Qishyalaay, unkulaay:
ENFERMO: Qishyaq: ENFLAQUECER:
Chakiyaay, kashuyaay, lapiyaay.
ENFRENTE: Chimpa.
ENFRIADO: Alalaqlusha, ukapaqlusha.
ENFRIAR: Alalay.
ENGAAR: Pantachiy.
ENGENDRAR: Chulikuy.
ENGORDAR: Wirayaay.
ENGRASAR: Wilachay.
ENGULLIR: Millpuy.
ENHEBRAR: Ushtuchiy.
ENJUAGAR: Aywiy.
ENJUAGARSE (la boca) Chikakuy.
ENJUGARSE: Pichakuy.
ENLAZAR: Lasiyay (las manos)
Chankunakuy.
ENMADEJAR: Qaytuy.
ENMARAADO: Tana.
ENMENDARSE: Wanakuy.

ENMOHECERSE: Lsmuy, ukiy.


ENNEGRECER: Yanataay.
ENOJADO: Pia (estar enojado)
Piaqlusha.
ENOJAR: Piachiy.
ENORME: Hatun, hatu-hatun: Hatunkaray
(sase slo para personas).
ENREDARSE: Alwikakuy, shumpuy.
ENREflADO: Alwikakuqlusha, tampa.
ENREDAR: Alwiy (enredarse los animales
con sus sogas) Sartanakuy, shinlinakuy.
ENROJECERSE: Pukayaay.
ENROJECIDO: Pukayaqlusha.
ENSANGRENTAR: Yawartaay.
ENSANGRENTARSE: Yawartakuyi
ENSARTAR: Ushtuchiy (ensartar cuentas)
Shinliy.
ENSEAR: Yatrachiy (mostrar) Likachiy.
ENSUCIAR: Mapataay, qanlataay.
ENSUCIARSE: Mapataky, qanlatakuy.
ENTABLILLAR: Tullrnay.
ENTENDER: Intindiy (darse cuenta)
Tantiyay.
ENTERARSE: Uyaliy, yatray;
ENTERAMENTE: Lliw (ta), pasaypa.
ENTERRADO: Parnpaqlusha.
ENTERRAR: Pampay (ser enterrado)
Pampakuy.
ENTIERRO: Pampakuy.
ENTONCES: Chaypiqta,haypiqta, hinaman.
ENTRADA: Punku.
ENTRAMPAR Tuqllay.
ENTRAR Yaykuy.
ENTREGAR: Traskichiy, makiyaay.
ENTREMEZCLADO: Taku.
ENTREMEZCLAR: Taku-chiy, llawataay.
ENTREMEZCLARSE: Takunakuy.
ENTRTEJER: Pishay.
ENTRETENER (hacer rerr) Asichiy.
ENTREVERAR: Takuchiy.
ENTRISTECER: Llakichiy.
ENUMERAR: Yupay.
ENVEJECER (un hombre o a~irnal macho)
Awkishyaay (una mujer o animal hembra)
Chakwashyaay (una cosa) Mawkayaay

(desgastarse) Putpuy.
ENVIAR: Apachiy, katray (una carta)
Kartay.
ENVOLVER: Pichwiy (con una manta)
Aylluy (vendar) Wankuy, watay.
POCA: Pacha.
EQUIVOCACIN: Pantay, pantakuy.
EQUIVOCADAMENTE: Pantaypa.
EQUIVOCARSE: Pantay, pantakuy.
ERIZADO: Lulin-ulqun.
EROSIONAR: Killmiy, qashqay.
ERUCTAR: Kakyay.
ERRAR (vagar): Pulikatray.
ESA, ESE: Chay, hay, wik.
ESCABROSO: Lumi-lumi, qulu-qulu.
ESCALAR: Hapalkuy.
ESCALERA: Iskaliira, wichana.
ESCALOFRO: Katrkatryay: ESCAMPAR:
Usyay: ESCAPAR: Ayqiy, qishpiy (escapar
de las manos) Lluptiy.
ESCAPARSE: Ayqikuy, qishpikuy:
ESCARCHA: Chiklankuq, chiklana, yaku
tisay.
ESCARMENAR: Tikshiy.
ESCASO: Chikalla, pishi (tornarse escaso)
ESCLAVO: Mutu.
ESCOBILLA: LskubillA: Pichakuq.
ESCOCER: Lawlay.
ESCOGER: Akiay, lakiy.
ESCONDER: Pakay.
ESCONDERSE: Pakakuy (permanecer
escondido) Pakalaakuy.
ESCONDERSE (a escondidas) Pakaypa.
ESCONDITE: Pakakuna, pakakuq.
ESCORBUTO: Sharna.
ESCORPIN: Trupan apalaakuq.
ESCRIBIR: Iskirbiy (escribir una carta)
Kartay.
ESCUCHAR: Uyaliy.
ESCUDRINAR: Likapaay, watiqay,
waytiyay.
ESCUPIR: Tuqay. (botar algo de la boca
escupindolo) Aqtuy.
ESCURRIR: Chimay, chumay.
ESFRICO: Uylu. .

ESFUERZO: Balurchakuy, fwirsanchakuy.


ESFAGO: Millputkuy, tunquli.
ESO NO MS: Chaylla, haylla.
ESPALDA: Washa, waqta. (estar echado
de espaldas) Tratralaay.
ESPANTAR: Manchachiy.
ESPANTO: Manchay.
ESPANTOSO: Hiwyatiq, manchanash.
ESPARCIR: Maqchiy, wichiy.
ESPESAR: Pitkuy.
ESPESO: Pitku.
ESPERAR: Alkay,shuyay.
ESPA: Watiqaq.
ESPIAR: Likapaay, watiqay.
ESPIGA: lspiha.
ESPIGAR: Shukutaay.
ESPINA: Kasha. (espina de la tuna) Ipu.
ESPINILLA: Suchi.
ESPINOSO: Kashash, kasha-kasha.
ESPRITU: (fantasma) Alma, aanimu.
ESPOSA: Walmi, siura.
ESPOSO: Qusa, ispuusu.
ESPUMA: Pusumay.
ESQUELETO: Tullu.
ESQUILAR: Lutuy.
ESQUINA: Iskina, kutrushyalkuq.
ESTABLECERSE: Takyakuy.
ESTAFAR: lngaay.
ESTALLAR: Patryay.
ESTANCIA: Ishtansa, kantra.
ESTANQUE: Pukyu, punkullu, qutra.
ESTANTE: Trulakuna.
ESTE. (naciente): lnti hiqamunan.
STE, STA: Kay.
ESTRIL: Machuurra, tunyu, ulwa.
ESTIRCOL: Kalka, wanu.
ESTIMAR: (calcular) Kalkulay, tantlyay.
ESTIMULAR: Animay, ulkapaay.
ESTIRADO: Chutakaqlusha.
ESTIRAR: Chutay.
ESTIRARSE: Chutapakuy.
ESTMAGO: Pata. (dolor de estmago)
Pata nanay.
ESTORNUDAR: Achiwyaay, haqchiwsay.
ESTRANGULAR: Siqiy, urkay.

ESTRECHO: Kitrki.
ESTREGAR: Kupay.
ESTRELLA: Quyllur.
ESTRELLAR: Puqtray, shamluy.
ESTUDIANTE: Yatrapakuq.
EVAPORAR: Wapsiy, wpuy, wapyay.
EXCAVAR: Utrkuy.
EXCESIVAMENTE: Anhap, chiyap.
EXCREMENTO: Ismay.
EXHALACIN: Hamay.
EXHALAR: Hamalkuy.
EXIGIR: Hikutay.
EXISTIR: Kay. (vivir) Kawsay.
EXPIRAR: Wauy.
EXPLICAR: Yatrachiy.
EXPLOSIONAR: Patryay.
EXPRIMIR: Chaway, qapiy.
EXTENDER: Masay, mashtay.
EXTERMINARSE: Qulluy.
EXTERIOR: Washa.
EXTINGUIR: Qulluy, wauchiy (el fuego
con agua) Tashnuy.
EXTRAER: Chutay, hulquy (extraer
zarandeando) Qiwikatray (sacar cavando)
Ashtiy.
EXTRAAR: Llakiy.
EXTRAO: Wamaq.
EXTRAVIARSE: Chinkay.
F
FCIL: Faasil, fwaasil.
FAJA: Watrakuq, watrukuq.
FAJAR: (a una criatura) lltay, qillpuy.
(vendar) Wankuy.
FAJARSE: Watrakakuy.
FALDA: Faldin, fwaldin, millqay. (llevar algo
en la falda) Millqay.
FALSO: anqal, yanqal.
FALTAR: Faltay, fwaltay.
FALLAR: Waksiy.
FALLECER: Wauy.
FAMILIA: Ayllu, kasta.
FAMILIAR: Ayllu masi.
FANFARRN: Kumuq.

FANFARRONEAR: Kumukatray.
FANGAL: Siniya.
FANGO: iqi.
FANTASMA: Twintuy.
FASTIDIAR: Piachiy.
FATIGAR: Pishipaachiy.
FEBRERO: Fibriiru, fwibriiru.
FELIZ: Kushisha.
FERMENTADO: Puchquq.
FERMENTAR (el maz): Shuulay.
FERTILIZANTE: Hampi.
FERTILIZAR: Hampiy, wanuchay.
FESTEJAR: Sumachiy.
FETO: Shullu.
FIAMBRE: Milkapa, millkapa.
FIEBRE: Kalintunra, lupay.
FIERRO: Hiirru.
FILA: Hitrya.
FILTRAR: (agua) Shutuy, uquychay.
FILUDO: Fiinu, fwiinu.
FINADO: Wauq.
FINO: Fiinu, fwiinu.
FISGONEAR: Watiqay.
FLACO: (persona flaca) Kashu, qachu.
(animal flaco) Lapi. (ponerse flaco)
Kashuyaay, qachuyaay, tulluyaay.
FLAMEAR: Laplaplaay.
FLAUTA: Pinkullu, wawku.
FLOJERA: Cillanaay.
FLOJO: (ocioso) Quia.
FLOJO: Sapta, wayaq.
FLOR: Sisay, wayta.
FLORECER: Waytay.
FLOTAR: Wampuy.
FLUIR: Puqtiy, uquychay.
FOGN. Tulipa.
FOMENTAR: Milachiy.
FONDO: Luli.
FORASTERO: Kaiununa.
FORMN: Shikana.
FORNCULO: Amuqliu, chupu.
FORRAJE: Pastu, shuqlla, uqsha.
FOSA: Utrku.
FSFORO: Fusfuru.
FRGIL: Pakipash.

FRAZADA: Frisaada, puuna.


FRECUENTEMENTE: Pasaqlla.
FRER: Ankay.
FREJOL: Yunya.
FRENO: Hakima, shinqawa.
FRENTE: lsqush, paqtra, uiku.
FRESCO: Frisku, prisku.
FRO: Alalaq.
RONDOSO: Huni.
FROTAR: Kupay, qaquy.
FRUTA: Fruta.
FUEGO. Nina.
FUENTE: Pukyu.
FUERA: Washa .
FUERTE: Kallpasapa.
FUERTEMENTE. Nisyu.
FUERZA: Kallpa.
FUGARSE: Ayqiy, qishpiy, Pushanakuy.
FULGURAR: Chipikyaay, Ilipikyaay.
FUMAR: Mukay..
FUNDADOR: Tiqshiq.
FUNDAR: Tiqshiy.
FUNERAL. Pampakuy.
G
GALLINA: Wallpa.
GALLINAZO: Upa anka.
GANANIA: Puiiynin, watraynin.
GANAR: Gaanay.
GANAR: Llalliy.
GANCHO: Walkakuq.
GANGOSO: Gaagu, kangu.
GARGANTA: Tunquli.
GARA: Puqa.
GARUAR: Puqapaay, trulapaay.
GARRA: ShilIu.
GARRAPATA: Amaku.
GASTADO: Latash, mawka, putpuq.
GASTAR: Gastay.
GASTARSE: Latashyaay, mawkayaay,
putpuy.
GASTO: Gastu.
GATEANDO: Laataypa.
GATEAR: Laatay.

GATO: Mishi.
GAVILN: Waman.
GAVILLA: Tuqpa.
GEMELO: Awacha.
GENEROSO: Alli .
GENTE. Nuna.
GESTIONAR: Maay.
GIRAR: Muyuy, wilutinyaay.
GLACIAR: Waliallu.
GLOTN: Wapsu.
GOLOSINA: Mishki.
GOLPE: Kutay, takay.
GOLPEAR: Maqay.
GOMA: Laqakuq.
GOMAR: Laqay.
GORDO: Wira.
GORJEAR: Piichiwyaay.
GORRIN: Pichiwsa, umash pishqu.
GOTA: Shutuy.
GOTEAR: Shutuy, pulchuchukyaay.
GOTERA: Shutuna.
GRACIAS: Dyusulpaa, sulpaa, rasyas,
grasyas.
GRACIOSO: Asichikuq.
GRADA: Wichana.
GRADUALMENTE: Panaypa.
GRAMA Champa, shuqlla.
GRANDAZO Hatu-hatun, hatunkaray.
GRANDE: Hatun.
GRANIZAR: Luntuy.
GRANIZO: Luntu.
GRANO: Qulu, tikti.
GRASA: Wila
GRASIENTO: Wilasapa, wiswi.
GRATIFICACIN: awincha.
GRAVE. Graabi.
GRIETA: Laqla, qashqa.
GRILLO: Chukllush, churchu.
GRIPE. Chulli.
GRIS: Shirga, uqi.
GRITAR. Qapally, qalpalkatray.
GRUESO: Lakta.
GRUIR: Waqay.
GUANO: Wanu.
GUARDAR: Trulakuy.

GUARDIN. Taapaq.
GUA: Pushaq.
GUIAR: Pushay.
GUIAR. Qimllapaay, witrkuy.
GUSTAR: Gustay, munay.
GUSTO: Mishkiy.
H
HABAS: Aawash.
HABER: Kay.
HABLA: Limay, shimi.
HABLAR: Limay, parlay.
HACINAR: Alkuy.
HACHA: Haacha.
HALCN: Waman.
HALLAR: Taliy.
HAMBRE: Mikanay.
HARAGN: QuIa.
HAMBRIENTO: Mikanaqlusha.
HARAGANEAR: Qillanaay.
HARINA: Arma, matrka.
HARINOSO: Matrkasapa.
HARTARSE: Amikay, matraykuy, tiqllay.
HARTO: Amikaqlusha, matraykuqlusha,
tiqllaqlusha.
HASTA: Huk pun-kama.
HASTA LUEGO: Raatukama.
HASTIAR: Amikay, tiqllay.
HEDER: Asyay, ashnay, quntriy.
HELADA: Qasa.
HELAR: Qasay.
HEMBRA: Trina.
HERENCIA: Tuukay.
HERIDA: Qili.
HERIR: Daaay.
HERMANA: aa.
HERMANO: Tuli.
HERVIR: Timpuy.
HEZ: Qunchu.
HIEL: Hayapki.
HIELO: Qasa.
HIERBA: Champa, pastu, qiwa, quia,
shuqlla.
HGADO: atin.

HIJA: Walmi chuli.


HIJO: Kan, ullqu chuli.
HILAR: Puchkay.
HILO: Lilu, watu.
HINCAR: Tuksiy.
HINCHADO: Saksaqlusha.
HINCHARSE: Saksay.
HINCHAZN: Saksay.
HIPAR: Ikchuy.
HIPO: Ikchuy.
HIRVIENTE: Timpuq.
HISTORIA: Willakuy.
HITO: Trulul, muhun.
HOCICO: Shimi.
HOJA: Lapla.
HOLGAZAN: QuIa.
HOLGAZANEAR: Qillanaay.
HOLLN: Qitya.
HOMBRE: Nuna.
HOMBRO: Umru.
HOMENAJEAR: Yupaychay.
HONDA: Walaka.
HONDO: Hundu, luli.
HONGO: Mati-mati.
HORMIGA: Chikish.
HORMIGUEAR: Shuqshiy.
HORNO: Urnu.
HORQUETA: Hurhita.
HORQUILLA: Kalla.
HORRIBLE: Manchanash, millanash.
HOY: Kanan.
HOZ: Kuusha.
HOZAR: Ushkiy.
HUAYCO: Lluqlla, wayqu.
HUECO: Utrku.
HUELLA: Llupi, yupi.
HURFANO: Wakcha.
HUESO: TulIu.
HUEVO: Luntu, lulu.
HUINCHA: Tupuna.
HUIR: Ayqiy, qishpiy.
HUMEAR: Quntay, ushtay, hustriy.
HUMEDECER: Uquy.
HMEDO: Nuyu, uqu.
HUMILDE: Mutu.

HUMITA: Lashti.
HUMO: Quntay.
HURTAR: Suway.
I
IGLESIA: Inlisya, Iglisya.
IGUAL: nilaq, yupay, naw. .
IGUALAR: Tinkuchiy.
ILEGTIMO: Chulipakuy, ishu.
ILUMINAR: Achikyaay, akchy.
IMITAR: Atichiy, yatrapaay.
IMPAR: Chulla.
IMPEDIR: Amaniy.
IMPERDIBLE: Tnilikuna, tnipakuq.
IMPORTAR: Imanaay.
IMPRODUCTIVO: Pulun, ulwa.
INCINERAR: Utrpayaachiy.
INCITAR: Qallapaay.
INCLINADO: Tikshulaay.
INCLINAR: Tikshuy.
INCUBAR: UqIIay.
INCULTO: Mana yatraq.
INDICAR: Likachiy.
INDIGENTE: Mana imayuq, tunki.
INFECTADO: Lshquyaasha.
INFECTARSE: lshquyaay.
INFERIOR: Ulay, siki.
INFESTAR: Shipuy.
INFORMAR: Willay.
INGLE: LliIli.
INHALAR: Shinqay.
INICIAR: Qallaliy, qallaykuy.
INICIO: Qallaykuna, qallaykuynin.
INMADURO: Llullu.
INMENSO: Hatun.
INSERTAR: Shatiy.
INSERVIBLE: Mana baaliq.
INSPIDO: Qamya.
INSISTIR: Hikutay.
INSOLENTE: Mana pinqakuq.
INSOMNIO: Suksuti, suksuka.
INSPECCIONAR: Likapaay.
INSTALAR: Takyachiy.
INSTRUCTOR: Yatrachiq.

INSTRUIR: Yatrachiy.
INSUFICIENTE: Pishi.
INSULTAR: Millapaay, palay.
INTENCIONALMENTE: Ardiidi, pursiipa.
INTERCALADO: Taku.
INTERCALAR: Takuchiy.
INTERS: Puliynin, watraynin.
INTERIOR: Luli.
INTESTINO: Alashki, chunchulki.
INTIMIDAR: Manchachiy.
INTRPIDO: Mana manchakuq, waapu.
INTRODUCIR: Shatiy, yaykuchiy.
INVSITADO: Wamaq.
INTIL. Mana baaliq.
INVLIDO: Lata, Iuqu.
INVESTIGAR: Likapaay.
INVITAR: Kumbiday.
IR: Liy, ayway.
IRSE: Likuy, aywakuy.
ISLA: Tishqu.
IZQUIERDO: Ichuq, ichush.
J
JACTANCIOSO: Kumuq.
JACTARSE: Kumuy.
JADEAR: Haakataay.
JALAR: Aysay, chutay, hantray, qalatray.
JILGUERO: Silgish.
JOROBA: QuIu.
JOROBADO: QuIu waqta.
JOVEN: Malta.
JOVIAL: Kushi-kushi.
JUEGO: Awsay.
JUEVES: Huybis.
JUGAR: Awsay.
JUGUETE: Awsakuq.
JUGUETN: Awsay-siki.
JUICIO: Pliitu.
JULIO: Hulyu.
JUNIO: Hunyu.
JUNTAMENTE: Kuskalla, matalla.
JUNTAR: Hukllaway, shuntuy.
JUNTARSE: Huunakuy, qilliy.
JUNTO: Kuska.

L
LA: kaq.
LABIO: WiIIpa.
LABOR: Lulay.
LABORAR: Trabahay, ulyay.
LABRAR: LIaqIlay.
LACTAR: uuchiy.
LADEADO: Waklla, waktish.
LADEAR: Tikshuy.
LADERA: Patakyalkuq.
LADO: Laadu.
LADRAR: Wanwanyaay.
LADRN: Suwa.
LAGARTIJA: Shukullukuy, shukullway.
LGRIMA: Wiqi.
LAGRIMEAR: Wiqiy
LAGUNA: Qutra (formarse laguna)
Qutrayaa.
LAMER: Llaqway.
LAMPA: Lampa.
LMPARA: Achikahikuq, akchikuq.
LANA: Millwa.
LANUDO: Millwasapa.
LANZADERA: IlIawa.
LANZAR: Chapiy, hitay, sitay, wikapaay.
LARGO: Hatun.
LSTIMA: lmayshufiqa.
LASTIMAR: Nallachiy.
LATIGUEAR: Asutiy, liyay.
LTIGO: Asuti, chikuti.
LATIR: Tiktikyaay, siwyay, tiqpuy.
LAVANDERA: Taashaq.
LAVAR: Paqay.
LAZO: Laasu.
LECHE. Lichi.
LECHO: Liichu, puulla.
LECHUZA: Pakapaka, tuku.
LEER: Liyiy.
LEGAA: Wiqti.
LEGUMBRE: Yuyu.
LEJANO: Kalu.
LEJOS: KaIu ,(tornarse lejos) Kaluyaay.
LENGUA: Qallu.
LENGUAJE: Shimi.

LENTAMENTE: Pallay, uchukllap.


LEA: Yamta.
LEVANTAR: Pallalkuy.
LEVANTARSE: Shalkuy.
LIBERTADOR. Qishpichiq.
LIBERTAR: Katralkachiy, qispichiy.
LIENDRE. Ishki.
LIGERAMENTE: afiqal-anqalla,
yanqayanqalla.
LIJAR: Shikay.
LIMAR: Shikay.
LIMITADO: Pishi.
LIMOSNEAR: Maapakuy.
LIMPIAR: Pichay.
LIMPIO: Chipyaq, chuya (aseado) Paklay.
LINDERO: Muchaq, trulul.
LINDO: Sumaq, tuki. (ponerse lindo)
Tukiyaay.
LINTERNA: Achikachikuq, akchikuq.
LO: Ruydu.
LISIADO: Lata, luqu, wiklu.
LISO: Llampu.
LISONJERO: Shimiyuq.
LISTO: Listu.
LIVIANO: Llapsha, (tornarse liviano)
Llapshayaay.
LBULO: LuIu.
LOCO: Luuku.
LODO: Mitu, iqi.
LOMO: Ulqun.
LOMBRIZ: Kuyuku.
LUCERO: Quyllur.
LUCIRNAGA: Inchi-pala.
LCUMA: Lukma.
LUCHAR: Maqallakuy.
LUEGO: aqaska, (hasta luego)
Raatukama, (entonces).
Chaypiqta,haypiqta.
LUNA: Killa. (luna llena) Pula. (luna
nueva).Wau.
LUNAR: Ana, aish.
LUNES. Luunis.
LUZ: Achikyaq, (dar a luz). Qishpichikuy,
watray.

LL
LLAMAR. Qayay.
LLANO: Palta, pampaati.
LLANTO: Waqay.
LLANURA: Pampa.
LLEGAR: Traay, traamuy.
LLENAR: Huntay, willay.
LLENO: Hunta.
LLEVAR: Apay, (llevar al hombro) Hitakay,
hitangay, umruy.
(llevar del asa) Unkuy.
LLORAR: Waqay.
LLORN: Waqay-ski.
LLOVER: Tamyay.
LLOVIZNA: Trilapa.
LLOVIZNAR: Trilapay.
LLUVIA: Tamya.
M
MADERA: Qilu.
MADRE: Mama. (adoptar una madre)
Mamachakuy.
MADRINA: Madrina, (madrina de bautizo)
Achay mama.
MADURAR: Puquy, (aejar). Unayaachiy.
MADUREZ. Puqu, puqushA: MAESTRO:
Maystru, yatrachiq. MAGRO: Chusu, lapi.
MAGUEY: Chawal.
MAL:Mana alli.
MAL AGERO: Chiki, sawkA
MALARIA: Chukchuy.
MALCRIADO: Mana alli.
MALO: Fiyu.
MALOGRADO: Puchuq.
MALOGRAR: Puchquy.
MALVADO: Awqa, dimas, mana alli.
MAM. Mama.
MAMAR: Chichiy, (amamantar) Nuuchiy.
MANANTIAL: Pukyu, (manantial de agua
termal). Qulluq pukyu.
MANCO: Kutu maki.
MANCHA: Mapa (mancha que sale en la
cara) Takta.

MANCHADO: Mapataasha.
MANCHAR: Mapataay, qanlataay.
MANDAMIENTO: Kamachikuy.
MANDAR: Kamachiy. (enviar) Apachiy.
MANDATO: Kamachikuy.
MANDBULA: Chakalku, chakallwa.
MANEJAR: Manihay.
MANGO: Chalanan, maki.
MANIFESTAR: Yatrachiy.
MANO: Maki.
ANOSEAR: Llamkay, yatapaay.
MANTA: Kata, chusi, gata.
MANTECA: Mantika, untu.
MAANA: Waala.
MARCAR: Sialay.
MARCHITARS: Awiy, chullpuy, matapaay.
MARCHITO: Awiglusha, chullpuqlusha.
MARIDO: Qusa.
MARIPOSA: Pillpintuy.
MARTES. Martis.
MARTILLO: Martillu, takana.
MARZO: Marsu.
MS: Ska, kaska.
MASCAR: Katruy.
MATA: Yula.
MATAR: Wauchiy, (matar un animal con
cuchillo)Tnipiy, pishtay.
MATE: Mati, (mate a manera de vaso)
Putu.
MATRIMONIO: Kasarakuy, kuskanchaky,
pulanchakuy.
MATRIZ. Paanis.
MAZAMORRA: Llugmi.
MAZO: Maasu, takana.
MAZORCA: Kaspa.
MEDALLA: Wallqa.
MEDIANO: Taksha.
MEDIANOCHE: Trawpi tuta.
MEDICINA: Hampi, sampi.
MEDIDA: Tupu.
MEDIO: Trawpi, (en medio) Trawpitraw.
MEDIODA: Trawpi muyun.
MEDIR: Tupuy.
MEJORAR. (la salud) Alli nyaay, allisyay.
MELLIZO: Awacha.

MENEAR: Siki qiwiy.


MENESTEROSO: Mana imayuq,
maapush, wakcha.
MENOR. Uchuk, (hijo menor) Qipa chuli (o
wawi). (el ltimo de la familia) uu
paqwaq. MENOS. Miinus.
MENSAJE: Kullay. (enviar mensaje) Kullay.
MENSTRUAR: Killa chalay.
MENTIR: Kaskiy.
MENTIRA: Kaskiy. (en vano) anqal,
yanqal.
MENTIROSO: Kaski.
MENUDO: Akapa, uchuk.
MERCADER: Lantiy apaq.
MERCADERA: Lantiy, qatu.
MERCADO: Plaasa, qatuna
MERIENDA: Mirinda.
MES: Killa (prximo mes) Shamuq killa.
(mes pasado) Qanyan killa.
MESTIZO: Mishti.
METER: Shatiy, ushtuchiy.
MEZCLADO: Taku.
MEZCLAR: Talluy, takuy, takway. (mezclar
con un palo o una cuchara) Pitruy (mezclar
en agua) Chapuy. (disolver) Chulluy.
(mezclarse entre personas) Ashuykanakuy,
huntallakuy.
MEZQUINAR: Mitraqkuy.
MEZQUINO: Mitraq.
MI. Para el posesivo, se duplica la vocal de
la raz o tema cuando ste termina en
vocal, Ej: Wasi-i (mi casa), trakla-a (mi
chacra), pero se agrega -NiI cuando la raz
o tema terminan en consonante. Ej. qunquinhi (mi rodilla) isqushfu (mi frente).
MIEDO: Manchay. (tener miedo) Manchay.
(dar miedo) Manchachiy. (sin miedo) Mana
manchakug.
MIEDOSO: Manchakug. MIEL: Aalla,
mishki.
MIENTRAS. -kamA: Ej. Puunki
shamunaakama (vas a dormir mientras
vengo} (hasta mientras) Chaykama,
haykama.
MIERCOLES. Mirkulis.

MIGAJA: Tanta shungun.


MIL Walanga.
MO: ugap, yaqap.
MIRAR: Likay. (mirar fijamente) Likapaay.
(mirar hacia abajo) Kukulaay. (mirarse).
Likakuy.
MISA: Misa. (celebrar misa) Misa Iulay.
(hacer celebrar misa) Misachikuy.
MISERABLE: Kutrush, mitraq.
MISMO: Kiki-. Lleva sufijos personales. Ej:
Kiki-n
MOCO: uti, luti.
MOCOSO: utisapa, nutitaa.
MOCHO: Kutu.
MOHO: Hirrup a kan.
MOHOSO: Lsmu, Ismuglusha.
(enmohecerse) Akapakuy.
MOJADO: Uqu.
MOJAR. Uquy. (remojar). Chapuy, piqtuy.
(salpicar) Patrkachiy. (rociar agua)
Chaqchuy,
puqipay.
MOJN. Trulul, muhun, shami, shuqya.
MOLDEAR. (con la palma de las manos)
Taqllay.
MOLER: Aqay (moler fino) utquchiy.
(moler speramente) Chamqay. (piedra de
moler)
Malay, tullay.
MOLESTAR: Piachiy. (molestarse)
Piakuy.
MOLESTO: Pia.
MOLIDO: utqu.
MOLINERO: Aqachiq.
MOLINO: Mulina, mulinu.
MOLLE: Mulli, wayaw.
MOLLEJA: Ukshu.
MOMENTO: Raatu.
MONDAR. (mondar papas con cuchillo),
Munday (pelar) Siplay.
MONTAA: UIqu.
MONTAR: Kawalluy, sillakuy.
MONTN. Huuy. (montn de piedras)
Shuqya.
MORADA: Wasi.

MORAR: Yatray.
MORCILLA: Lunganush, mursilla.
MORDER: Amuy, kalliy.
MORDISQUEAR: Kachkay, katrkay.
MORIBUNDO: Waunayaq.
MORIR: Wauy.
MORTERO: Mutrka.
MORRO: Ulqun.
MOSCA: Chuspi.
MOSQIJITO.Shullu chuspi.
MOSTRAR: Likachiy.
MOTE: Muti.
MOTEADO: Mulush, shirgash.
MOTEARSE: Mulushyaay.
MO VER: Kuyuchiy. (mover algo para que
se diluya) Aytriy. (moverse) Kuyuy.
MUCA: Qala-trupa.
MUCAMA: Uyway.
MUCHACHA: Wamla.
MUCHACHO: Walash.
MUCHO: Achka.
MUDARSE. (de lugar) Ashukuy. (la ropa)
Muudakuy.
MUDO: Upa.
MUELA: Kilu. (molar) Malay kilu. (dolor de
muela) Kilu nanay.
MUERTE: Wauy.
MUERTO: Wausha.
MUGIR: Waqay.
MUGRE. lnki, mapa.
MUGRIENTO: Lnkisapa, qanla.
MUJER: Warmi. (mujer vieja) Chakwash.
(seorita) Lasak. (sin hijos) Ulwa.
MULTICOLOR: Pillqu. (maz de varios
colores) Chaqllu.
MULTIPLICAR: Achkayaachy, milachiy.
MULTIPLICARSE: Achkayaay, milay.
MULLIDO: Llampu, napukyag.
MUNDO: Pacha.
MUECA: Muika, wawa. (mueca del
brazo) Kutrush.
MURCILAGO: Mashu.
MURO: Pilqa.
MUSLO. Nanati.
MUTUAMENTE. -Naku. Ej. Lis qi-naku-n

(se conocen mutuamente).


MUY: Ancha, chiyap.
N
NACER: Naasiy, yuliy.
NACIDO: Llullu, qitqi.
NACIMIENTO: Qishpichikuy.
NADA: Lmapis, mana imapis, ni imapis.
(nada ms) Chaylla, haylla.
NADIE: Mana pipis, ni pipis. (en
prohibiciones) Ama pipis.
NALGA: Siki patak.
NARIGUDO: Sinqash, sinqataa.
NARIZ: Sinqa.
NATA: Naata, (formarse nata)
Naatashyaay.
NUSEA: Millachikuy, (tener nuseas)
Millanaay.
NEBLINA: Lchm, pukutay.
NECESITADO: Tunki.
NECESITAR: Mullay, nisisitay.
NECIO: Luqlu, upa.
NEGLIGENTE: Mawla, qilla. (mujer
negligente) Taqllash.
NEGOCIANTE: Lantiy apaq.
NEGOCIAR: Lantikuy.
NEGRO: Yana. (pintar de negro) Yanataay.
NERVIO: Anku.
NERVUDO: Ankush.
NEVADO: Lasu.
NEVAR: Lasuy, ashtay.
NI. Ni.
NICHO. Niichu.
NIDO: Qisha, qisha. (hacer nido)
Qishachay.
NIETO, NIETA: Willka.
NIEVE: Lasu, lashta.
NIGUA: Piki.
NIA: Wamla.
NIO: Walash.
NIVELAR: Pampayaachiy, pampaatichiy.
NO: Mana -chu. Ej. Mana-m mikun-chu.
NOCHE. Tuta. (toda la noche) Tutay
walaachi. (hacerse de noche) Tutalpu.

(buenas noches) Nasnuuchis.


NDULO: Muqu.
NOMBRAR: Shutichay.
NOMBRE: Shuti.
NOSOTROS: uqanchik, yaqanchik.
(exclusivo) Nuqakuna, yaqakunA:
NOTICIA: Willakuy.
NOTIFICAR: Willay, willakuy.
NOVECIENTOS: Isqun patrak.
NOVENTA: Isqun trunka.
NOVIEMBRE: Nubimri.
NUBE: Pukutay. (nube de los ojos). Nuubi.
NUBLADO: Pukutalaq. (estar nublado)
Pukutalaay.
NUBLARSE: Pukutaay.
NUCA: Qipa kunka.
NUDO: Insi, iski, kipu.
NUDOSO: Qulu, muqush.
NUERA: Llumchuy.
NUESTRO. (inclusivo) uqafichikpa,
yaganchikpa. (exclusivo) uqakunap,
yaqakunap.
NUEVE. Isqun.
NUEVO: Mushuq. (de nuevo) Mushuqpiqta,
yapa. (tornar nuevo) Mushuqyaachiy.
NMERO: Yupay.
NUMEROSO: Achka.
NUNCA: Nunka, mana imaypis.
(prohibitivo) Ama imaypis.
O
OBEDECER: Kaasuy, uyalikuy.
OBEDIENTE: Kaasukuq, uyalikuq.
OBESO: Wira.
OBLIGACIN. Lulana.
BOLO: Chullku.
OBRERO: Trabahaq, lulapakuq.
OBSERVAR: Likapaay, watiqay.
OBSTETRIZ. Qishpichiq, watrachiq.
OBSTRUIR: Chakay.
OCA: Uqa.
OCASIN: Kuti. (cualquier ocasin) lmaysi.
OCANO: Lamar.
OCIOSO: QuIa.

OCTUBRE. Uktubri.
OCULTAMENTE: Pakaypa.
OCULTAR: Pakay.
OCULTARSE: Pakakuy.
OCHENTA: Pusaq trunka.
OCHO: Pusaq.
OCHOCIENTOS. Pusaq patrak.
ODIAR: Triqniy.
ODIOSO: Triqnipash.
OESTE. Inti palpunan.
OFENDER: Palay.
OFRECER. Quy.
ODO: Linil.
OR. Uyaliy, uyay. (hacer caso) Kaasuy.
OJAL. Linlicha (hacer ojal) Linlichay.
OJAL. Uhala.
OJO: awi. (de ojos grandes) Luntu awi.
(de
ojos verdes) Muti awi. (de ojos grises)
Mishi awi. (con un solo ojo) Wisku. (cerrar
los ojos) Qimllay.
OLER: Muskiy, shingay.
OLISQUEAR: Shinqay.
OLOR: Asyay, ashnay. (olor fuerte). Quntriy.
OLVIDADIZO: Qunqaq. (persona
olvidadiza) Qunqay shunqun.
OLVIDAR. Qunqay.
OLVIDO: Qunqay.
OLLA: Man ka. (poner la olla al fogn)
Trulkuy.
OLLUCO: Uliuku.
OMBLIGO: Pupu.
OMPLATO: Qalmish, usa kantra.
OPUESTO: Chimpa.
ORDENANZA: Kamachikuy.
ORDENAR: Allchay, huliy, yaapay.
ORDEAR: Chaway, qapiy.
OREJA: Linli.
ORGANIZADOR: Kabisilla.
ORO: Uuru.
RGANOS SEXUALES. Pinqaynin.
ORTIGA: Itana, sinawlu.
ORIGINAL: awpa.
OSADO: Mana manchakuq.
ORILLA: Manya. (otra orilla del ro)

Chimpa.
OSCURECER: Aspiy, tutapaay.
ORINA: Ishpay, yaku ishpay.
OSCURIDAD: Aspiy.
OSCURO: Aspi, mapu.
ORINAR. Ishpay. (orinar contra alguien)
OVEJA: Uwish.
P:
PACHAMANCA: Watya.
PADECER: akay, tunkiy.
PADRE. Tayta. (cura) Paadri.
PADRINO: Paadrinu. (padrino de bautizo)
Achay tayta.
PAGAR: Paagay.
PAISANO: Malka masi.
PAJA: Paasha. (paja silvestre) Uqsha.
PJARO: Pishqu.
PALABRA: Limay.
PALANQUEAR: Wanqiy.
PALIDECER: Qalwantray.
PALMA: (de la mano) Maki palta.
PALMADA: Taqllay.
PALMEAR: Taqllay.
PALO: Kashpi, qilu (palo usado como
puntal)
PALOMA: Ulpay.
PALPAR: Chaplay, Ilankay, yatay.
PALPITAR: Tiktikyaay.
PALTA: Palta.
PALUDISMO: Chukchuy.
PAN. Tanta. (pan grueso) Mishti, simita.
(pan de maz). HaIa tanta.
PANCA: Panqa. (despancar) Lushuy, tipiy.
PANTALN. Pantalun.
PANTANO: Siniya.
PANTANOSO: iqi-iqi utraqlusha,
uquycha.
PAAL. lltacha, paal, sikicha, walacha.
(envolver en paal). Illpuy.
PAUELO: Pauylu.
PAPA: Akshu. (frutecencia de la flor de
papa) Qampulu. (papa grande) Kurmay.
(papa harinosa) Matrkash.

PAP. Papaa, tayta.


PAPADA: Wallkush.
PAPERA: Pullki, puqri.
PAQUETE: Pakiti, qipi.
PAR: Masa.
PARA: Paq.
PARADO: (estar parado) Shaakuy.
PARAR. (poner en posicin vertical)
Shaykachiy. (ponerse de pie) Shaykuy.
(hacer parar, detener) Shaykachiy.
PARSITO: (intestinal) Pata kulu.
PARCHADO: Tankash.
PARECER. 1. -Likuq. Ej: Suwa-Iikuq
(parecido a un ladrn). 2. -Naw. Ej. upanaw (parecido a un tonto). 3. -Nilaq. Ej:
Aswa-nhlaq (parecido a la chicha).
PARED. Pilqa.
PARENTESCO: Ayllu, kasta.
PARIENTE: Ayllu, yawar masi.
PARIHUELA: KirmA: PARIR: Watray.
PARPADEAR: Qimchikatray, qimllaykatray.
PARTIDO: (dividido) PakiqlushA:
PARTIR: (rajar) Puqtray, waqtray.
PARTO: Watray. (dolor de parto) Watra
nanay.
PASADO: Pasaq.
PASADO MAANA: Waalap walannin,
walaypa walannin.
PASAR: Pasay.
PASATIEMPO: Awsay.
PASEAR: Pasiyay.
PASO: (dar un paso) Hapay. (paso a paso)
Hapaypa.
PASTAR: Michiy.
PASTO: Champa, qiwa, quia, shuqlla.
PASTOR: Michiq, michipakuq. PATA: Traki.
PATEAR: Saytay, haytay.
PATIABIERTO: Itrish.
PATIZAMBO: flnku traki.
PATN. Trakinllan, trakisapa
PECADO: Hucha, ucha.
PECADOR: Huchayuq.
PEDAR: Supiy.
PECHO: Plichu. (pecho de mujer) u u.
(pecho descubierto) Tranla plichu. (dar el

pecho) Chichichiy, uuchiy.


PEDAZO: Puqtray. (hacer pedazos) Pakiy,
puqtray.
PEDIR: Maay. (hacer pedido) Apachimuy.
(pedir limosna) Maapakuy.
PEDO: Supi.
PEDREGAL. Tranla, iumi-lumi.
PEDREGOSO: Traqla, Iumisapa, shala.
PEGAJOSO: Latak-latak.
PEGAR: (con goma). Lagay, lashtay.
PEGAR: (golpear.) Magay. (pegar con los
puos). Takay. (pegar con palo) Wipyay.
PEINAR: aqchay.
PEINARSE: aqchakuy.
PEINE: aqcha.
PELADO: Kala, qala.
PELAR. (pelar papas con cuchillo).
Munday. (pelar con las uas): Sipiay (pelar
el trigo)
Piilay. (una caa) Shiway.
PELEA: Lirya, piliya, ruydu.
PELEAR: Maqanakuy. (tener ria) Liryay,
ruyduy. (tener los). Pliituy.
PELO: Aqcha. (bigote) Shapla (vello)
Wacha. (pelo de maz) Haqchiwshuy. (pelo
enredado) Tana (depilar) Llupiy.
(chamuscar el pelo) Qashpay. (primer corte
de pelo) Urna Iutuy.
PELUSA: Llullu wacha.
PELLEJO: QaIa, uta.
PELLIZCAR: Tipshiy.
PENA: Llaki. (tener pena) Llakiy. (causar
pena) Llakichiy.
PENCA: Qaala.
PENE: Lani, luksu, ullu, pishqu.
PENETRAR: Yaykuy (penetrar el agua)
Tralpuy.
PENSAR: Pinsay.
PEA: Wanka.
PEON. Lulapakug, minkay.
PEOR: Piyur. (tornarse peor una
enfermedad). Piyurtaay.
PEQUEO: Taksha, uchuk.
PERDER: Hitay, sitay.
PERDIZ. Yutu.

PERDN. Pampachakuy.
PERDONAR: Pampachay.
PEREZOSO: Qilla.
PERFORAR: Utrkuy.
PERICOTE: Ukush.
PERMANECER: Latakuy, iakyakuy.
PERMITIR. -Chi. Ej: Awsa-chi-nki (Vas a
permitir que juegue).
PERRO: Allqu, ashuti. (perrito) Pichi, ua
allqu.
PERSEGUIR: Qatikatraay.
PERSONA: Nuna.
PESADO: Llasag, Iasag.
PESAR: Piisay, tupuy.
PESAR: Llasay.
PESCAR: Chalay.
PESCUEZO: Kunka.
PESO: Llasaynin. (aumentar el peso)
Llasaykachiy. (disminuir el peso)
Hakyachiy. (perder peso) Haalashyaay.
(tener ms peso a un lado) Wakllay.
PESTAA: Qishipta, qitipsha.
PESTAEAR: Qimchikatraay, qimllay.
PESTE: Hatun qishyay.
PEZN: Chichi, nuu.
PEZUA: Sillu, shillu.
PICAFLOR: Qinchu.
PICANTE: Hayaq, quntriq.
PICAR: (un insecto) Watriy. (el ajO Hayay.
(una herida). Lawlay.
PICAZN: Shiqshi.
PICO (de ave) Tupshu. (herramienta) Piku.
PICOTEAR: Tupshuy.
PIE. Traki. (a pie) Trakip, trakipa. (ponerse
de pie) Shalkuy. (estar de pie) Shaakuy.
(doblar los pies) Unchulkuy.
PIEDAD. (tener piedad): Ankupaay,
Ilakipaay.
PIEDRA: Lumi. (piedra enorme) Wanka.
(piedra de batn) Malay, tunay. (piedra de
mortero) Qulluta. (tirar piedras) Chapiy.
(golpear con piedra) Chamqay.
PIEL: Uta. (quitar la piel) Shupuy.
PIERNA: Tranka. (sentarse con las piernas
estiradas) Chullqalaay. (sentarse con las 1

piernas separadas) ltrinpay.


PINTAR: Llusiy, llushmay. (pintar con cal)
Patrashtaay. (blanquear) Yulaqyaay.
PIOJO: Usa. (piojo de gallilla) Chuchuy.
(huevo de piojo) lshki. (despiojar) Usachay.
PIOJOSO: Usasapa, usash.
PISADA: (huella). Llupi, yupi.
PISAR: Haluy. (atropellar) Taplay.
PISO: Pacha. (segundo piso) Altus.
PISOTEAR: Haluy.
PITA: Kaytu, kuchka, watu.
PITO: Wishyakug.
PLACENTA: Paaris, paarish.
PLANICIE: Pampa.
PLANO: Pampaati.
PLANTA: Hatra, yula. (planta del pie) Traki
palta.
PLANTAR: Talpuy. (en un macetero)
Mailkiy. (plantar un palo) Shaykachiy.
PLATA. (dinero) QilIay.
PLATO: Plaatu. (plato de la corteza de la
calabaza) Mati (plato grande) Trantra.
PLUMA: Lapla.
POBRE: Mana imayuq, wakcha.
(empobrecer) Wakchayaay.
POCO: Pishi. (poco a poco) Uchukllap.
(poco de azcar o sal) Atqi.
PODAR: Laplachay.
PODEROSO: Kallpasapa, kallpayuq.
PODRIDO: Ismu. (huevo podrido) Luqlu.
PODRIR. Ismuy.
POLILLA: Puyu.
POLVO: utqu allpa. (empolvarse)
Allpatakuy. (moler en polvo) Nutquchiy.
POLLERA: Hustan, sintru. (levantar la
pollera): Alkatakuy.
POLLO: Chipchi, chiwchi.
PMULO: Kaara ulqun.
PONCHO: Punchu. (ponerse el poncho)
Punchukuy.
PONEDORA: Watraq wallpa.
PONER: Trulay. (poner huevo) Watray.
(poner la olla en el fogn) Trulkuy. (poner
en orden) Allchay: (ponerse la ropa)
Hinakuy, trulakuy.(ponerse el sol) Inti

palpuy.
PORONGO: Uipu, wakuy.
PORQUE. -Pti. Ej. Muna-pti-nmi qayalqaa
(llam porque quiso).
PORTARSE: Purtakuy.
POSEE: Kapuy, kapay: Se construye
siempre con los pronombres objetos. Ej:
Kapa-ma-n
(tengo), kapu-shu-nki (tienes), etc.
POSEEDOR: Kaqniyuq.
POSIBLEMENTE: Ichapis.
POSTERIOR: Qipa.
POSTRE: Mishki.
POTENTE: Kallpayuq.
POZO: Puusu.
PRECIO: Trani.
PREMIO: Shuay.
PREADA: Tritru. (emprear) Tritruyaachiy.
(ponerse preada) Tritruyaay.
PREGUNTAR: Tapuy.
PRENDA: (de vestir). Muudakuq. (tener en
prenda) Chalachiy.
PRENDEDOR: Trilikuq, tipki.
PRENDER: (prender fuego) Latachiy,
walachiy. (encender una vela) Sindiy.
(prender con alfiler) Tipkiy. (prender, apresar) Chalay. (prender una planta) Takyay.
PREOCUPAR: Priyukupay. (estar
preocupado por alguien) Llakiy.
PREPARAR: Priparay.
PRESIONAR: Llapiy.
PRESO: Priisu. (estar preso) Priisulaay.
(mandar a la crcel) Witrqachiy.
PRESTADO: (pedir prestado) Maakuy.
PRIMERO: awpa, punta.
PRIMITIVO: awpa, unay.
PRIMOGNITO: awpa chuli (o wawi).
PRINCIPIAR. Qallay, qallaliy, qallaykuy.
PRINCIPIO: Qallaykuynin.
PRISA: Apuray. (dar prisa) Apuray,
wayrasyaay.
PRIVADAMENTE: Pakaypa.
PROBAR: MaIIiy, Ilamiy.
PROCREAR: Chulikuy.
PRODUCIR: Watray.

PROFESOR: Maystru, yatrachiq.


PROFUNDO: Taqna.
PROHIBIR: Amaniy. (impedir) Mitraqkuy.
PROPAGARSE: Mismiy (una
enfermedad)Palkay.
PROPIETARIO. -Yuq. Ej. Trakla-yuq (el que
tiene chacra), qiIIayni-yug (el que tiene
dinero).
PROPSITO. (de propsito) Ardiidi,
pursiipa.
PROSTITUTA: Qanla walmi.
PROTECTOR: Amachay.
PROTEGER: Amachay.
PROVOCAR: Qallapaay. (una comida)
Antuhay.
PRXIMO: Shamuq.
PUEBLO: Malka.
PUENTE. Chaka. (poner un puente)
Chakay.
PUERTA: Punku.
PUES. 1. -AA: Ej. Shamuy-aa! (iVen,
pues!). 2. -Ari. Ej. Ninmi-ari! (iDice, pues!).
PUJAR. Qamay.
PULGA: Kutri.
PULGAR: Maman diidu.
PULIDO: Llampu.
PULIR: Llampuyaachiy.
PULSAR: Tiqpuy, tiqpukyaay.
PUMA: Puma.
PUNA: Altu, hallga, sallqa.
PUNZAR: Tuksiy, watrkiy.
PUADO: Aptiy. (coger por
puados)Putrquy.
PUETAZO: Takay.
PUO. (tener en el puo) Aptilaay. (pegar
con los puos) Takay.
PURIFICAR. (el agua) Chuyachiy.
PUS. lshquy, isquy. (Ilenarse de pus)
Ishquyaay.
PSTULA: Qili.
Q:
QU. lma, ima-taq. (qu hora, tiempo)
lmay. (por qu) lma nil, imapiq. (qu pasa)

Imanan.
QUEBRADA: Qaga, waygu.
QUEBRAR: Laqay, pakiy. (quebrar madera)
Waqchay. (quebrar la ley) Huchapakuy.
QUECHUA: Kichwa.
QUEDAR: Kakuy, kiiday. (quedarse a vivir)
Yatrakuy. (quedarse atrs) Qipay.
(quedarse sin par) Chullayaay.
QUEMADO: Lupaqlusha.
QUEMADURA (con ampolla) Pushllu.
QUEMAR Kaay. (quemar tejas) Kusay.
(incnerar) UtIpachiy. (chamuscar) Qashpay.
(quemar, arder) Lupay, akachay.
(quemarse) Lupachikuy.
QUERER: Kuyay. (desear) -NaA: Ej.
Tantanaa-man (quiero pan).
QUERIDO: Kuyay. (amante) Shungunpa
Iulun. (enamorado): Wayna.
QUESO: Kilsu.
QUIN. Pi, pitaq (iquin sabe!) iPim yatran!
QUIENQUIERA: Pipis.
QUIJADA: Chakalku, chakallwa.
QUINIENTOS. Pichqa patrak.
QUINUA: Kiwna, kinwa.
QUITAR. Qutriy, waykay. (quitar la ropa)
Ushtiy, Ilushtiy. (robar) Suway.
QUIZS: Apiki, kapas, icha.
R
RABO: Trupa. (rabo mocho) Witu.
RAZ. Pisi, sipi.
RAJADA. (Iea) Waqcha.
RAJADO: Laqlaqlusha. (rajarse la piel por
accin del fro) Pichkiy. (estar rajado)
Laqlayaay.
RAJADURA: Laqta.
RAJAR: Laqlachiy, putrqay. (rajar un huevo)
Atray. (rajar Iea) Waqchay. (erosionar)
Qashqay, killmiy.
RAMA: ChaplA: Raama (rama que se
emplea como empalizada para el tejado)
Chaqlla.
(cortar las ramas) Laplachay.
RANA: Atarway.

RAPADO: KaIa.
RPIDO: Raslla, wayralla.
RAPTAR: Pakay.
RARO: Wamag.
RASGAR: Ashpiy, shikay. (rasgar una tela o
un papel) Llikiy.
RASMILLAR (SE). Lasmiy.
RASPAR: Hftrkay, sitrkay, shikay.
RASTREAR. Yupipaay.
RASTRO: Yupi. (seguir el rastro) Yupichay.
RATO: Raatu. (un rato) Raatulla.
RATN. Ukush.
RAYAR: Ashpiy.
RAYO: Raayu. (centella) Wakli, waklli. (ray
de sol) lntip shaplan.
RAZN. Rasun. (con razn) Rasunpa.
REAVIVAR: Kawsachiy.
REBALSAR: Chaspuy, tashnuy.
REBANAR: Matay.
REBUSCAR: Ashipakuy, kutipakuy,
pallapakuy.
REBUZNAR: Haachishyaay.
RECADO. (encargo) Kunay.
(aderezos)Rikaadu.
RECADA: Kutipay.
RECALCARSE: Hutrulpuy, sutrulpuy.
RECALCO: Hutrulpuy, sutrulpuy.
RECALENTAR. (comida) Qunuchiy.
RECIBIR: Traskiy.
RECIN. (ahora) Kanallan. (hace poco)
Chaylaq, haylaq. (por primera vez) Wamaq.
RECIPIENTE. Trulakuna.
RECOBRAR. (el aliento) Hamay. (la salud)
Allinyaay.
RECOGER: Pallay. (recoger algo disperso)
Qutuy. (recoger con las dos manos)
Putrquy.
RECONOCER: Lisqiy.
RECORDAR: Talkay, yalpay.
RECOSTARSE. lskatalaay.
RECTO: (ano) Uhiti.
RECUERDO: Yalpay.
RECUPERAR: (la salud) Allinyaay,
kawsapakuy.
RECHINAR. (los dientes) Katrkatryaay.

REDIL Kantra.
REDONDO: Uylu.
REDUCIR. Qintiy, uchukllayaachiy.
(reducirse) Takshayaay, uchukllayaay.
REEMPLAZAR: Kambiyay, truykay.
REFINADO: (molido) utqu.
REFINAR. (moler filIo) utquchiy.
REFLEXIONAR: Shunqu tapukuy, uma
tapukuy.
REFORMARSE: Wanakuy.
REFRESCARSE. (en la sombra)
Llantupakuy. (mojndose la cabeza)
Chaqtakuy.
REGALAR. Quy, rigalay.
REGAR: Machay. (rociar) Chaqchuy,
maqchiy.
REGAZO: Uqllay. (tener en el regazo)
Uqllalaay.
REGIN: Malka.
REGLA: (menstruacin) Killa.
REGOCIJARSE: Kushikuy.
REGOLDAR: Kakyay.
REGRESAR: Kutiy. (regresar hacia ac)
Kutimuy: (regresar hacia all) Kutikuy.
REIR: Asiy. (rerse) Asikuy. (hacer rer)
Asichiy. (rerse de otro) Asipaay.
REJA: (de arado) Riiha.
RELACIN: Willakuy.
RELMPAGO: Wakli.
RELAMPAGUEAR: Wakliy.
RELATAR: Niy, willay.
RELATO: Willakuy.
RELUCIR: Achikyaay, chipikyaay, chipyaay.
RELLENAR: Huntachiy, winay.
REMEDAR: Yatrapaay.
REMEDIO: Hampi, sampi.
REMENDADO: Tankash.
REMOJAR: Chapuy, uquchiy, pushtachiv,
puskuy.
REMOLINO: Muyu. (viento arremolinado)
Kuli waywa.
REMOVER: Altay, hulquy.
RENCOR: Triqnipay.
RENOVAR: Mushuqyaachiy. (renovarse)
Mushuqyaay.

REPARTIR: Aypuy.
REPENTE: (de repente) lllaqpiq.
REPETIR: Kutipaay, yapay. (imitar)
Yatrapaay.
REPISA: Patak.
REPLETO: Hunta, kitrki.
REPLICAR: Kutipakuy.
REPOLLO: awicha.
REPRENDER: Millapaay. piapaay,
qayapaay.
REPRESAR: Hunduchay, qutrayaachiy.
REPUGNANCIA: Millanaay. (sentir
repugnancia). Millanaakuy.
REPUGNANTE: Millanash.
RESBALAR: (en algo que es resbaladizo)
Lluchkay: (en algo que no lo es) Hutrkay.
RESBALOSO: Lluchka.
RESCOLDO: Shansha. (asar en el
rescoldo). Kusay, watyay.
RESECARSE: (la piel) Paspay.
RESERVAR: Trulay. (separar) Lakiy.
RESFRIADO: Alalaqlusha.
RESFRO: Alalay.
RESIDENCIA: Wasi, yatrana.
RESIDIR. Yatray.
RESIDUO: Puchu.
RESONAR: Chillillinyaay.
RESONDRAR: Millapaay, piapaay.
RESPECTO: (con respecto a) Piqta. Ej.
Lampayki-piqta (con respecto a tu lampa).
RESPETAR. Rispitay.
RESPIRACIN. Tiqpuy.
RESPIRAR: Hamalkuy.
RESPIRO: Hamay.
RESPLANDECER: Achikyaay, chipikyaay.
RESPONDER: Lmaniy, kuntistay.
RESQUEMAR: Lawlay.
RESQUEMOR: Lawlay.
RESTITUIR: Kutchiy.
RESTO: Puchu.
RESTREGAR: Kupay.
RESUCITAR: Kawsaliy.
RETIRAR: Ashuchiy. (retirarse) Ashukuy.
RETOCAR: Mushuqyaachiy.
RETOAR: Chillkiy.

RETOO: Chillki.
RETOZAR: Patrkaykatraay, paashtaay.
RETUMBAR. Bunruruy.
REUNIR: Hukllachay, hukllaway. (reunirse)
Huunakuy, shuntunakuy.
REVELAR: WiIIay, willakuy.
REVENTAR: Patryay.
REVS: Hukwa. (mal puesto)
Hukwaaninpa. (volteado) Qipanpa.
REVISAR: Likapaay.
REVIVIR: Kawsaliy, kawsapakuy.
REVOLCARSE: Aylintaay, atrwatakuy.
REZAGARSE: Qipalaay, shuyay.
REZUMAR: (agua) Yakuychay.
RIBERA: Mayu patak. (la otra ribera)
Chimpa.
RICO: (agradable) Mishki. (adinerado)
Kaqniyuq, qillayniyuq.
RIDCULO: Asinash.
RINCN: luna, kutru.
RINA: Lirya, ruydu.
RIN. Lulun.
RO: Mayu.
RIPIO: Aqushki.
RISA: Asiy. (causar risa): Asichiy.
RISIBLE: Asinash.
RISUEO: Asichikuq, kushichikuq.
ROBAR: Apakuy, qutriy, suway.
ROBUSTO: KaHpasapa.
ROCA: Waka.
ROCIAR: Chagchuy, puqipaay. (caer roco)
Shulliy.
ROCOTO: Rukutu.
RODAR: Kutrpay. (hacer rodar) Kutrpachiy.
RODILLA: Qunqui. (estar de rodillas)
Qunqulalaay.
ROER: Kachkay, kutrkuy.
ROGAR: Maay, ruygay, shuway.
ROJIZO: Pukash.
ROJO: Puka. (tornarse rojo) Pukayaay.
(teir de rojc) Pukachiy.
ROMO: Llamqu, Iamqu.
ROMPER: Pakiy. (una tela o papel) Ashyay.
(romper o abrir un huevo) Atray, atriy.
ROMPIBLE: Pakinash.

RONCAR: Halyay, haryay.


RONCO: Chaska, aska.
ROPA: Hinakuq, muudana. (ropa
interior).Lulipa.
ROSTRO: Kaara.
ROTO: Ashyaqlusha, pakiqlusha.
ROTOSO: Latash, shillpi, tankash.
RUBORIZARSE: Pinqakuy, pukayaay.
RUECA: Pilulu.
RUGIDO: Waqay.
RUGOSO: Kushulu.
RUINA: Kutu, wali.
RUMIAR: Kutipakuy.
S
SBADO: Saabadu.
SABER. Yatray.
SABIENDAS. (a sabiendas) Yatraykal.
SABOREAR: Llamiy, malliy.
SACAR: Hulquy, sulguy. (sacar del fondo
de algo que tiene agua) Altay. (sacar
zarandeando) Qiwiy, wanqiy. (sacar por
puados) Aptiy. (sacar cavando) Ashtiy.
(sacar con cucharn) Trakay. (sacar la
lengua) Qallupaay.
SACIADO: Tiqllaqlusha. (estar saciado)
Tiqllalaay.
SACIARSE: Mallakay, tiqllay.
SACUDIR: Taksiy, tapsiy.
SAL: Katri. (echar sal) katritray, katrichay.
(sin sal) Katrinnag.
SALADO: Anqi, sisinaqlusha.
SALAR: Katrichay.
SALCHICHA: Lunganush.
SALERO: Katri putu.
SALIR: Yalquy, yalqamuy. (asomar)
Ankumuy. (emanar agua) Puqtiy. (retirarse)
Likuy.
SALI VA: Tuqay.
SALPICAR: Patrkachiy.
SALPULLIDO: (salir sarpullido) Chiqchay.
SALTAMONTES: Patrkash.
SALTAR: Patrkay. (saltar el agua.an una
cascada) Pultutuy.

SALUD: Allikay.
SALUDAR: Saluday. (tomarse las manos)
Chalaykanakuy.
SALVADOR: Qishpichiq.
SALVAJE: Chunchu.
SALVAR: Qishpichiy. (librar) Katraliy.
SANAR: Allinyaay.
SANCOCRAR: Yalluy. (sancochar habas)
Pasiy.
SANDALIA: (sandalia de cuero de buey o
de llanta) Llanki. (sandalia de pellejo)
Shukuy.
SANGRE: Yawar. (manchar con sangre)
Yawartaay.
SANTO: Taytacha. (todos los santos)
Dulusantu, tudulsantu.
SAPO: Lacha.
SARNA: QiIi.
SARTN: Kasitu.
SASTRE: Hilakuq, silakuq (mandar coser)
Hilachiy.
SATISFACERSE: (frsicamente) Matraykuy.
SATISFECHO: Matraykuqlusha.
SAUCE: Lamlash.
SAVIA: Wiqi.
SECAR: Chakichiy. (exprimir) Qapiy.
(marchitarse) Chullpuy.
SECO: Chaki.
SECRETO: Mana willai, pakaypa.
SED: Yakunaay.
SEDIENTO: Yukunaasha.
SEDIENTO: Qunchu.
SEDIMENTARSE: Qunchuyaay, tiyuy.
SEGAR: Lutuy.
SEGREGAR: Lakiy.
SEGUIR: Qatiy. (seguir haciendo algo)
Siigiy. (perseguir) Qatikatray. (seguir la
huella)
Yupichay.
SEGN: Sigun.
SEGURAMENTE: Aatrari, siguuru.
SEGURO: Siguuru. (colocar algo en forma
segura) Takyachiy.
SEIS: Suqta.
SEISCIENTOS: Suqta patrak.

SELECCIONAR: Aklay.
SEMBRAR: Muhuy, talpuy.
SEMEJANTE. 1. -Likuq. Ej: Kawallu-Iikuq
(semejante a un caballo). 2. -Naw Ej:
Shinkanaw (semejante a un ebrio). 3.
-Nilag. Ej. WaIJpa-nilaq (semejante a una
gllina).
SEMENTERA: Trakla. (sementeras)
Mikuykulla, talpuykuna.
SEMILLA: Muhu. (sacar la semilla o pepa)
Muluy: (poner la semilla en los surcos)
Watrichiy, patriy.
SENDERO: Kaminu. (entre las chacras)
Muchaq.
SENO: uu. (calentar en los senos)
Uqllay. (tener algo o llevar entre los senos)
Uqllalaay.
SENTARSE. Taakuy. (hacer
sentar)Taakachiy. (estar sentado)
Taakulaay. (sentarse en cuclillas) Truktruy
(estar sentado en cuclillas) Truktrulaay.
(sentarse con las piernas estiradas)
Chullqalaay. (dejar que se asiente la
suciodad en el agua) Tallpachiy.
SENTIR: Sintiy, uyaliy.
SEA: (hacer seas con los ojos).
Qimllapaay.
SEALAR: Sialay (mostrar) Likachiy.
SEOR: Tayta.
SEORA: Mamay, siura.
SEORITA: Siurita, wamla.
SEPARAR: Lakiy. (bit urcarse) Pallqay.
SEPULTURERO: Aya pampaq.
SER: Kay.
SERPENTEAR: Wiqwiy.
SERVILLETA: Shuyshu.
SERVIR: (valer) Baaliy. (comida). Qalay.
SESENTA: Suqta trunka.
SESO: Tumshu, uma pinqa.
SETECIENTOS. Qantrish patrak.
SETENTA: Qantrish trunka.
SETIEMBRE: Sitimri.
SIEMPRE. lmaypis, simpri, wiay.
SIETE. Qantrish.
SFILIS: Wanti.

SIGNIFICAR. Ninaay. (~.qu significa?)


Ima ninanmi?
SIGUIENTE: Shamuq (dra siguiente)Wala.
SILBAR: Wichyay, wishay, wishyay.
SILENCIO: Chunyaq.
SILENCIOSO: Chunyaq. (estar silencioso).
Chulnyay.
SILVESTRE: Kita, mashu.
SILLA: Sillita, taakuna.
SIN: 1. Nnaq. Ej: Katri-nnaq (sin saI). 2.
Mana yuq. Ej. Mana wasi-yuq (sin
casa).
SITIO: Sityu. (sitio desocupado) Haakuq.
SOBACO: Llikllachiku, Llikilashku.
SOBAR: Kupay, qaquy.
SOBRA: Puchu.
SOBRAR: Puchuy.
SOBRE. (encima) Hallan.
SOCAVAR: Wayankay.
SOCIO: Masi.
SOGA: Waska. (soga de cuero) Laasu.
(soga para atar al yugo) Laatiku, tintush.
SOL: Inti. (rayo de sol) Intip shaplan.
(poca de sol) Usya. (eclipse de sol) Inti
wauy. (ponerse el sol) lnti palpuy. (salida
del sol) Inti yalqamunan.
SOLAMENTE -LIA: Ej. Yaku-IIa (solamente
agua).
SOLEDAD: Chunyaq.
SOLICITAR: Maay.
SOLITARIO: Chunyaq.
SOLO: Hapalla: Se usa siempre con sufijos
personales. Ej. Hapalla-yki (t solo).
SOLTAR: Katraliy. (desatar) Paskiy.
SOLTERO: Mana walmiyuq, su~iru.
SOLTERA: Mana qusayuq, sultira.
SOLLOZAR: Waqanaay.
SOMBRA: Llantu.
SOMBREARSE. Llantuchakuy. (de la lluvia)
Masmapakuy.
SOMBRERO: Chuku. (ponerse el
sombrero) Chukukuy.
SONAR: Luqyay. (sonarse la nariz) lshiy.
(sonar una campanilla) Chillillinyaay.
SONREIR: Asinaay.

SONROJARSE: Pukayaay.
SOOLIENTO: Puunaq.
SOPA: Suupa, trupi.
SOPLAR: Puukay.
SORBER: Shuquy.
SORDO: Upa linli.
SOROCHE. Biita.
SORPRESIVAMENTE: lllaqpiqta.
SOSO: Qamya.
SOSPECHAR: Musyay.
SOSTENER: Chalay. (sostenerse)
Tawnakuy.
SOTERRAR: Pampay. (la brasa) Qulliy.
SU: N, nin. Ej. Mama-n (Su mam),
qunquini-n (su rodilla).
SUAVE: Llampu.
SUAVIZAR: Llampuchiy.
SUBIDA: Hiqalkuna, wagta, wichana.
SUBIR: Wichay, yalkuy. (subir gradas) 1
Hapalkuy.
SBITAMENTE: Huklla, illaqpiqta.
SUCIEDAD: Inki, mapa, qanla.
SUCIO: Mapa, qanla, wila.
SUDOR: Qumpi, wampi.
SUELDO: Paaga.
SUELO: Pacha, pampa.
SUEO: Puuy. (tener sueo) Puunaay.
(ensoar) Suyuy. (hablar en sueos)
Muspay.
SUERO: Shuylu.
SUFRIR: akay, tunkiy.
SUPERIOR: Hanag, sanaq.
SUPLICAR: Maay, ruygay.
SUR. Ula.
SURCO: Alki, tray, shuka. (hacer surcos)
Shukay.
SUSTO: Manchay. {iQu susto!) iAtratray!
T
TACAO: Mitra: Fig: Kutrush.
TAJAR: Llaqllay. (tajar los tubrculos al
cosecharlos) Awchay. (tajarse la mano)
Pilluy.
TAL VEZ. Icha, ichapis.

TALADRAR. Utrkuy.
TALN: Anku, traki talun.
TALLO: (de una planta) Yulash. (de maz)
Panqa.
TAMAL: Tamal.
TAMBALEAR: Chankanpay.
TAMBIN: Pis.
TAMBOR: Tambur, tinya.
TAMIZ. Harniyaakuq, shuyshu.
TAMPOCO: Pis-chu.
TANTEAR: Musyay, tantiyay.
TAPA: Kilpakuq.
TAPAR. (un hueco) Kilpay. (taparse con la
cobi ja) Lankakuy, pampakuy. (tapar un
resquicio con barro) Llutay.
TAPIA: Tapya.
TARDAR: Dimuray, tardiyaay.
TARDE: Tardi. (buenas tardes) Nastardis.
TARDO: Qipa.
TARTAMUDO: Akllush, ikash.
TECHAR: Qatay, tiichay, tihachiy.
TEJA: Tiha.
TEJER: Away.
TEJEDOR: Awag, awakuq. TELA.
TELARANA: Llika.
TEMBLOR: Chukchuy.
TEMBLAR: Pacha-kuyuy, timblur.
TEMER: Manchay.
TEMERARIO: Mana manchakuq.
TEMEROSO: Trinash.
TEMIBLE: Manchanash.
TEMOR: Manchay.
TEMPLAR: Traqnay.
TEMPRANO: Qaspi-qaspilla, timpraanu,
waalalla.
TENDER: Masay, mashtay.
TENDIDO. (estar tendido) Mashtalaay. (una
persona) Hitalaay.
TENDN: Anku.
TENEDOR: Trinchi.
TENER. Uyway: Kapuy, kapay. Ej. QiIIay
kapushunki (tienes dinero), wasi kapaman
(tengo una casa), etc. -Yuq. Ej. Pay
wasiyuqmi (l tiene casa).
TEIR: Ttiy.

TERMINAR: Kamakay, paqway, puchukay,


ushyay.
TERREMOTO: Pacha-kuyuy.
TERRENO: Trakla. (terreno frtil) Uuti.
TERRIBLE: Manchanash.
TERRN: Kulpa.
TERROR: Manchay.
TESTCULO: Luntu. (animal con un solo
testculo) Chiklun.
TETA: Chichi, uu.
TIA: Tiya.
TIBIA: Traki sinqa.
TIBIO: Qunuq, tibyu.
TIEMPO: Timpu. (hace tiempo) Unay.
(tiempo breve) Askamalla.
TIERNO: Llullu, mallwa, ua.
TIERRA: Allpa, pacha. (tierra virgen) Pulun.
(tierra fofa) Ushya.
TIESTO: Kallana.
TUERA: Tihirras. (cortar con tijeras) Lutuy.
TMIDO: Trinash, manchakuq.
TINCAR: Trunkay.
TO: Tiyu.
TIRAR (jalar): Aysay, chutay, hantray.
(lanzar) Chapiy, hitay, wikapay. (lanzar un
hondazo) Walakay.
TIRITAR: Chukchuy, katrkatryaay,
katkatyaay.
TIZNAR. Qityataay, yallataay.
TIZNE. Qitya.
TOBILLO: Lraki kutrush.
TOCAR: Tukay. (con la mano)Yatay.
(manosear) Chaplapay (manosear a
tientas) Llamkay (acariciar) Kuyapaay.
TODAVA. -Laq Ej. Puuykan-Iaq (Est
durmiendo todava). (todava no) Mana-laq.
TODO: Llapa. sase con los sufijos
personales. Ej. Llapa-n (todos ellos), la payki (todos ustedes). Lliw. (todas las cosas)
Imaymana, lliwnin.
TOLDO: Llantuchakuq.
TOMAR. (recibir) Traskiy. (prender) Chalay.
(apresar) Tuqllay.
TOMAR. (beber) Upuy, upyay. (tomar a
lengetadas) Laklay. (invitar a tomar)

Upyachiy.
TONTO: Luklu, upa.
TORCER: Kachuy. (torcer hilo de ana)
Kawpuy, kaypuy. (torcer hilo ligeramente)
Pasqay. (tornar torcido) Wiksuchiy.
TORCIDO: Wiksu. (torcido del pie) Wishtu.
TOREAR: Kapiyay.
TORMENTA: Shiquta.
TORPE: Ashnu, upa.
TORRENTADA: Lluqlla, wayqu.
TOS. Qusu.
TOSCO: Qatrqa.
TOSER. Qusuy. (toser
repetidamente)Tuqsay.
TOSTADORA: Kallana.
TOSTAR: Ankay.
TOTALMENTE. Lliw, pasaypa.
TOTORA: Truqa, tutura.
TRABAJADOR: Lulapakuq, minkay.
TRABAJAR: Lulay, trabahay.
TRABAJO: Lulay.
TRABAJOSO: Sasa.
TRAER: Apamuy.
TRAGAR: Millpuy.
TRAMPA: Tuqlla.
TRANQUILO: Hawka. (jtranquilo!) Qasilla!
TRANSFORMAR: Muyuy, tiklay.
TRAPO: Latash.
TRASERO: Qipa, siki.
TRASLADAR: Apay, ashuchiy. (acarrear)
Ashtay. (mudarse) Ashukuy.
TRASQUILAR: Lutuy.
TRASTORNADO: Uman muyuqlusha.
TRAVESAO: Chakana.
TRAVIESO: Awsay-siki.
TREINTA: Kimsa trunka.
TRENZA: Pishakuq.
TRENZAR: Pishay.
TREPAR. Yalkuy, waluy.
TRES: Kimsa.
TRESCIENTOS: Kimsa patrak.
TRIGO.Triigu, triw. (pelar trigo) Pillay.
TRILLAR: Haluy. (hacer trillar) Haluchiy.
TRIPA: Alashki, chunchulki. (lavar tripa)
Wiqay.

TRISTE. Llakisha. (poner triste) Llakichiy.


TRIUNFAR: Llalliy.
TROCAR. Qunakuy, truykay.
TRONAR. Bururunyaay.
TRONCO: Kullu, qilu.
TROPEZAR: Lsmitay, ismitkay.
TU. -Yki, -Niki. Ej. Chuku-yki, (tu
sombrero), ulpay-niki (tu paloma). (t
mismo) Kikiki.
TUERTO: Puklu awi, wisku.
TUTANO: Tumshu.
TULLIDO: Wiklu.
TUMBAR: Tratrachiy. (tumbarse entre dos
personas) Tratrachinakuy.
TUNA: Tunash.
TUPIR: Pipuy. (tupirse de bichos o de
trbol) Shipuy.
TURBIO: Putka (enturbiar) Putkay.
TUSA: Qulunta.
U
UFANARSE: Kumuy.
LTIMO: Qipa.
UMBRAL. Punku chaka.
NICAMENTE: LlA: Ej: Wamia-pula-lla
(nicamente entre muchachas).
NICO: Hapallan, sapallan.
UNIR: Matay. (con goma) Laqay. (unir dos
cabos) Ishkiy, tinkiy. (unirse) Tinkuy.
UNO: Huk, suk. (uno solo) HuklIa. (uno por
uno) Hukllap. (poner en un solo sitio)
Hukllaway.
UNTAR: Llusiy, llushiy.
UNA: Shillu.
URDIMBRE: Allwi.
URINARIO: Ishpakuna.
USADO: Mawka, latash.
USAR: (ropa) Trulakuy.
USTED: Qam.

V
VACA: Irma, waaka.
VACIAR: Taksiy, talliy.
VACO: Halkusha.
VAGABUNDO: Pulikuq.
VAGAR: Pulikatray.
VAGINA: Laka.
VAGO: anqal puliq, pulikuq.
VAHO: Huumuy, wapyay. (echar vaho)
Wapyay.
VALIENTE: Mana manchakug.
VALIENTEMENTE: Manchanashpa.
VALOR. (precio)Tranin. (arroyo) Balur.
VAMOS!: iAku!, iakuchun!
VAPOR: Huumuy, wapyay. (botar vapor).
Huu-muychaay, wapyay.
VARIOS: Achka, huk ishkay.
VARN: Kan, uflqu.
VASO: Baasu, upyana.
VEINTE. Ishkay trun ka.
VEJIGA: Pukuchu.
VELAR. Biilakuy, sindikuy.
VELORIO: Biluryu.
VELOZMENTE: Apuraylia, raslla.
VELLO: Wacha.
VELLN: MiIlwa. (parte del apero) BiIIun.
VENADO: Luychu.
VENDA: Watakuq.
VENDER: Lantikuy. (vender en la feria)
Taachikuy.
VENENO: Hampi.
VENIR: Shamuy, aywamuy. (llegar>
Traamuy.
VENTOSEAR: Supiy.
VENUS: Quyllur.
VER: Likay. (echar de menos) Lasay,
Lasapakuy.
VERANO: Usya.
VERDAD. Rasun.

VERDADERAMENTE. Rasunpa.
VERDE. Birdi. (inmaduro) Trawa, lluUu.
(papa verde por accin del sol) Quyu.
VERGONZOSO: Pingatukuq.
VERGENZA: Pinqay. (tener vergfienza)
Pinqakuy. (dar vergenza) Pinqakachi. (sin
vergenza) Pinqayninnaq. (vergenzas)
Kan kaynin walmi kaynin.
VRTIGO: Uma muyuy.
VERRUGA: Tikti.
VERRUGIJIENTO: Tektisapa.
VESTIDO: Hinakuq, muudana.
VESTIR: Lrulachiy, hinachi muudachiy.
VEZ: Kuti. (de vez en cuando) Unaytalaq.
(la otra vez) Shaiunkaq. (otra vez) Yapa.
(primera vez): Wamaq. (alguna vez).
lmaypis.
VIBRAR: Shuqshikuy.
VIDRIO: Qishpi.
VIEJA: Chakwash.
VIEJO: Awkish. (cosa gastada) Mawka.
VIENTO Waywa, wawya.
VIENTRE: Pata.
VIERNES. Birnis.
VIGA: Chakakuq.
VINAGRERA: Shunqu wilwiy.
VIRUELA: Mulu.
VISITAR: Watukuy. (echar de menos las
Sementeras) Likatrakuy, lasapakuy.
VIUDA: Biyuuda.
VIUDO: Biyuudu.
VIVIENDA: Yatrana.
VIVIR: Kawsay. (morar) Yatray.
VIZCACHA: Wshkacha.
VOLAR: Paaliy. (hacer reventar) Patryachiy.
VOLTEAR: Tiklay. (voltear una esquilla)
Kmnlay. (dar vueltas) Wililinyaay. (rodar)
Kutrpay, tikpay. (hacer girar) Muyuchiy.
(boca

Abajo) Shiminpa. (hacer dar vuelta)


Muyulkachiy.
VOLUNTAD. Munay.
VOLUNTARIAMENTE: Munaypa.
VOLVER: Kutiy. (volver ac) Kutimuy.
(volver
All) Kutikuy.
VOMITAR: Gumitay, kutichiy, lansay. (dar
ganas de vomitar) Lansanaay.
VUELTA: Muyuy. (dar vueltas) Muyuy.
(hacer dar vueltas) Muyuchiy. (a la vuelta
de)
Kinlaynin.
Y
Y:wan.
YA: A.
YERNO: Masha.
YO: uga, yaga.
YUCA: Yuka.
YUGO: Yuugu.
YUYO: Atagu, shitqa
Z
ZAFARSE: Lluptiy, iuptikakuy
ZAMBULLIR (SE): Inshay, shinqay.
ZANJA: Sanha, sikya.
ZAPATEAR: Sapatiyay.
ZAPATO: Sapatu.
ZARANDEAR. Qiwiy.
ZARZA: Hatrakuna, munti.
ZIGZAGUEAR: Wiqwiy.
ZONZO: Luklu, upa.
ZORRILLO: Aash.
ZORRO: Atuq.
ZORZAL: Chiwaku.
ZUMBAR: Chunyay.
ZURCIR: Katray.

Вам также может понравиться