Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
A
ABAJO: Ulay, ulatraw.
ABANDONADO: Katraykuqlusha.
ABANDONAR: Katraykuy.
ABATIR (SE) Panlluy.
ABEJA: Mishkiyuq ulunquy.
ABIERTO: Kitraqlusha. (estar
abierto)Kitralaay.
ABLANDADO: ukukyaasha, piqtuqlusha.
ABLANDAR: ukukyaay, piqtuchiy.
ABOCHORNADO: Pinqaku-qlusha,
pukakuqlusha.
ABOCHORNAR: Pinqachiy.
ABOGADO: Abugado.
ABOGAR: Amachay.
ABOLLADO: atuqlusha.
ABOLLAR: atuy.
ABONAR: Wanuchay.
ABONO: Amu, wanu.
ABORRECER: Triqnipaay.
ABORRECIBLE: Triqninash.
ABORTAR: Shulluy.
ABORTO: Shullu.
ABRAZAR: Makallay.
ABREVAR: Yakuchiy.
ABRIGAR: Aylluy.
ABRIGARSE: Katakuy, qunuchikuy,
ayllukuy.
ABRIR: Kitray, (abrir la boca) Aashay. (estar
abierto) Kitralaay.
ABSOLUTAMENTE: Pasaypa.
ABUELA: Awila.
ABUELO: Awkillu, awilu..
ABUNDANTE: Achka, chaychika.
(abundante en frutos) Wayuq.
ABUNDAR: (en frutas) Shashay, wayuy.
ACA: Kaytraw.
ACABAR: Kamakay, paq-way. Pishiy,
ushyay.
ACARICIAR: Kuyapaay, waylluy.
ACASO: lcha.
ACCEDER: Aaniy, awniy~ aliniy.
Ayaykakuy.
AFECTO: Kuyakuy.
AFEITARSE: Hitrkapakuy.
AFIANZAR: Takyachiy.
AFILAR: Afilay, afwilay.
AFLIGIR: akachiy.
AFLIGIRSE: Waylliy.
AFLOJAR: Saptakakuy, wayay.
AFRECHO: Amshi, apshi, hamchi.
AFUERA: Washatraw.
AGACHARSE: Kukulaay, uyshulaay,
llipukuy.
AGARRAR: Chalay, challiy.
AGITAR: Aywiy.
AGONIZAR: Waunaay, waulpuy.
AGRADABLE: Sumaq, tuki.
AGRADAR: Gustay.
AGRAVAR (SE) Miniy, piyurtaay.
AGREGAR: Yapay.
AGRIARSE: Puchquy.
AGRIETARSE: Laqlay.
AGRIO: Puchqu.
AGRUPARSE: Huunakuy, shuntunakuy.
AGUA: Yaku. (agua clara) Chuyaq yaku.
(agua turbia) Putka yaku.
AGUADO: Yakuqlusha.
AGUANTAR: Awantay.
AGUIJONEAR: Watriy.
AGUJA: Awha. (aguja de arriero)
Awharriiru, hiirru kasha.
AGUJERO: Utrku. (hacer agujero) Utrkuy.
AGUSANADO: Kuluqlusha.
AGUSANAR: Kuluy.
AH: Chaytraw, haytraw.
AHOGARSE: Awnakuy, shinqakuy.
AHONDAR: Luliyaay.
AHORA: Kanan. (ahora mismo) Kanallan.
(ahora recin) Chaylaq. (desde ahora)
Kananpiqta.
AHORCAR: Siqiy, urkay.
AHUYENTAR: Qalquy.
AJENO: Hukpa.
AJI: Uchu.
AL: (con infinitivo) 1 Ej: Awsa-I-mi
palpuqlun, (Se cay al jugar).
ALA: Lapla.
ALABAR: Trapapaay.
ALCANZAR: (con la mano) ChaKchay.
(caber) Kamay.
ALDEA: Malka.
ALEGRARSE: Kushikuy.
ALEGRE: Kushi, kushisha.
ALEJAR: Kaluyaachiy.
ALETEAR: Latataay.
ALFALFA: Alfa.
ALFILER: Tipki.
ALGO: lmapis.
ALGODN: Utku.
ALGUIEN: Pipis.
ALGUNA: Huk, wakin (alguna vez) Imaypis.
ALIENTO: Hamay.
ALIMENTAR: Mikuchiy.
ALIMENTO: Alimintu, mikuy.
ALINEAR: Hitryay.
ALISO: Lamlash.
ALMA: (espritu): Alma, aanimu.
ALMACENAR: Pilway, truuhay. (almacenar
secretamente): Kiay, kipuy.
ALMOHADA: Hawna, hanwa: Sawna.
ALMUERZO: Almursa, almusa.
ALQUILER: Minkay, fliitay.
ALTRAMUZ: Talwi, tawli.
ALTURA: Altu.
ALUD: Lluqlla, wayqu.
ALUMBRAR: Achikyaay, akchiy.
ALUVIN: Alud.
ARVEJA: Alwish. (arveja tostadas) Pututun.
ALZAR: Pallalkuy.
ALL: Chaytraw, haytraw.
ALL: All.
AMABLE: All.
AMADO: Kuyasha.
AMAMANTAR: uuchiy, uupaay.
AMANECER: Waalay, walalaay.
AMANTE: Wayna.
AMAR: Kuyay.
AMARGO: Traktra.
AMARILLEAR: Tunqushyaay.
AMARILLO: Tunqush.
AMARRAR: Watay (amarrar el yugo) Liyay.
AADIR: Yapay.
AO: Wata. (el ao pasado> Qanyanwata.
(prximo ao) Shamuq wata. (un ao
entero): Watantin.
APACENTAR: Michiy.
APAGAR: (apagar la vela) Wauchiy.
(apagar con agua) Tashnuy, upichiy.
APARECER: (aparecer una persona o algo
que se busca) Likaliy. (aparecer un objeto a
la distancia) Kamalaay.
APARTAR: Lakiy.
APEDREAR: Chamqay.
APENARSE: Llakinaay.
APENAS: Uchukllap, yaptalla.
APESTAR: Ashnay, asyay.
APESTOSO: Ashnaq, asyaq.
APIADARSE: Llakipaay, ankupaay.
APIAR: Tawqay.
APISONAR: Haluy, saluy.
APLANAR: Paltachay, pampachay.
APLASTAR: Chirniy, itiy, chumiy. (aplastar
con el pie) Haluy, lluchkay. (aplastar entre
las Uas) Kimiy.
APLAUDIR: Maki taqllay.
APOLILLADO: Puyuqlusha.
APORCAR: (aporcar la primera vez) Atrmiy,
atrqay. (aporcar la segunda vez) Ulyay,
kutipaay. (aporcar la papa por segunda
vez)
Taqtay.
APOYAR: Amachay, intuyaay.
APRENDER: Yatrakuy.
APRENDIZ: Yatrapakuq, yatrapaqnin.
APRESAR: Chalay, tuqllay, chapataay.
APRESURADAMENTE: Wayralla.
APRETADO: Traqlaq, traqnaq.
APRETAR: Traqnay, traqlay.
APUNTALAR: Takyachiy.
APUNTAR: (con una honda) Traachiy.
APURAR: Amsay, apuray.
AQUEL: Wik.
AQU: Kaytraw.
ARADO: Araadu. (de mano). TakIla.
ARAA: Aaru, pakpaka, uluku.
ARAAR: Ashpiy, shikay, hitrkay. (araar el
ASFIXIAR: Awnay.
AS: Chaynaw, haynaw. Hina, china.
ASIENTO: Taakuna. (asiento de madera o
tronco) Kullu. (tomar asiento) Taakuy:
ASISTENTE: Yanapakuq.
ASOMAR: (la cabeza) Ankumuy.
SPERO: Qatrqa.
ASPIRAR: Hamalkuy.
ASQUEAR: Millanaachiy.
ASQUEROSO: Millanash.
ASTILLA: Waqcha.
ASTILLAR: Waqchay.
ASUSTAR: Manchachiy.
ATAJAR: Halkay.
ATALAYA: Likatrakuna.
ATAR: Watay. (atar fuertemente) Iraq nay.
(atar con cuero) Liyay.
ATAD: Kahun.
ATAVIARSE: Muudapakuy.
ATEMORIZAR: Manchachiy.
ATENCIN: (llamar la atencin).
Qayapaay.
ATERRIZAR: Latay.
ATISBAR: Likapaay, watiqay, waytiyaay.
ATIZAR: (atizar el fuego) Atriy.
ATORARSE: Kaksay.
ATRACTIVO: Sumaq.
ATRAPAR: Tuqliay. (atrapar con la mano)
Chapataay.
ATRS: Qipa.
ATRASARSE: Qipay,
ATRAVESAR: Chakatay, chimpay.
ATREVIDO: Waapu.
ATROPELLAR: Taplay.
AULLAR: Awqutruy, awtruy.
AUMENTAR: Milay, mitmay.
AN: -Iaq Ej. Tuta-Iaq-mi (Es de noche:
An).
AUNQUE: -pis. Ej. muna-I-pis manam
mikunchu (Aunque quiera no come).
AURORA: Pacha-waala.
AUSENTARSE: Illaakuy.
AVALANCHA: Lluqlla, wayqu.
AVENTAR: Wikapaay.
AVERGONZADO: Pinqakuqlusha,
pukayaasha.
AVERGONZAR: Pinqay, pukayaay.
AVERGONZARSE: Pinqakuy, pukayaakuy.
AVERIGUAR: Tapuy.
AVINAGRADO: Puchqu.
AVISAR: Willay.
AVISO: Willakuy. AY! Way!
AYER: Qanyan.
AYUDANTE: Yanapakuq.
AYUDAR: Yanapaay.
AYUNAS: (estar en ayunas) MaIlaq.
AZADA: (para cultivar) Atrmikuq. (para
sacar papa, etc.) Allakuq.
AZOTAR: Asutiy, Iiyay.
AZCAR: Asukar, mishki.
AZUELA: Asuyla, llaqllakuq
B
BABA: Taltay.
BABEAR: Taltay.
BABOSA: QaIlu-qallu.
BABOSO: Taltash.
BAILAR: Tushuy. (bailar sin ser miembro de
una pandilla) Paashtaay.
BAILE: Tushuy.
BAJADA: Ulapay.
BAJAR: Hiqalpuy, yalpuy.
BAJO: (de estatura) Taksha, uchuk.
BALBUCIENTE: Akllush.
BALCN: Balkun.
BANCO: Banku. (asiento de tronco) Kullu.
(de adobe) Patak.
BANDA: (otra banda de un ro) Chimpa.
BAAR: Almachiy.
BAARSE: Almakuy.
BAO: (urinario) lshpana.
BARBA: Shapla.
BARBECHADO: Chakmaqlusha.
BARBECKAR: Chakmay.
BARRER: Pichay.
BARRIGA: Pata. (estar de barriga) Pilataay.
BARRIGN: Patasapa, patataa.
BARRO: Mitu, iqi.
BASE: Siki.
BRIDA: Hakima.
BRILLAR: Achikyaay, llipkyaay, llipyay.
BRINCAR: Patrkay.
BRIZNA: Kapllu, kupllu.
BROTAR: (retoar) Chillkiy (brotar agua)
Puqtiy.
BRUIR: Llipkyaay.
BUCHE: Ukshu.
BUENO: Alli.
BUHO: Tuku.
BULTO: Qipi.
BULLA: Luqyay.
BURBUJEAR: Bulututyaay, pullpullyaay.
BURLARSE: Asipaay.
BUSCAR: Ashiy (buscar a tientas)
C
CABALLERO: Wilaqucha .
CABALLO: Kawallu .
CABECERA: Hanwakuq .
CABELLO: Aqcha (cabello sucio y
enredado) Tampash.
CABEZA: Uma (estar con la cabeza gacha)
Kukulaay, uyshulaay (voltear la cabeza)
Muyulkuy.
CABEZN: Umanllan, umasapa.
CABIZBAJO: Kukulayaq, uyshulayaq.
CABRA: Kapish.
CACHO: Waqla.
CACHORRO: Ua allqu.
CADVER: Aya.
CAER: lshkiy; palpuy (caer hojas o granos)
Shushuy (caerse a un lado) Wakllay (caer
pesadamente) Tratray (estar a punto de
caer)
Tratranaay, palpunaay (caerse a causa de
un tropezn o de un empujn) Muytiy.
CALAVERA: Uma tullu.
CALCULAR : Tantiyay .
CALENTADO: Qunuchi.
CALENTAR: Qunuchiy.
CALENTARSE: (en el sol) Qunupakuy (en
el fuego) Mashapakuy.
CLIDO: Qunuq.
CAVERNA: Matray.
CAZAR: Chalay, tuqllay.
CEBADA: Sibaada.
CEBOLLA: Sibuylla.
CEDAZO: Harniyaakuy, arniyaakuq.
CEJA: Qitipsha.
CELEBRAR: Sumachiy (hacer celebrar
misa) Misachikuy.
CELO (estar celoso) siilakuy (estar en
celo)Chalakuy.
CEMENTERIO: Pantiyun.
CENAGOSO: Siniyay.
CENIZA: Utrpa (tornarse ceniza)
Utrpayaay.
CENTRO: Trawpi (en el centro, al centro)
Trawpitraw (poner algo al centro)
Trawpichay.
CERCA: Kaylla.
CERCAR: Kantray.
CERDO: Kuchi.
CEREBRO: Urna pinqa.
CERNIDOR: Hamiyakuq, shuyshu.
CERRAR: Witrqay (cerrar una olla o un
recipiente) Kilpay (cerrar un costalillo
atando la boca) Watrupuy. (cerrar un costal
cosindolo) Utkay (cerrar los ojos) Qimllay.
CERRO: Ulqu.
CSPED: Champa.
CICATRIZ: Sila, wisala.
CIEGO: Qapla (tornarse ciego) Qaplayaay.
CIELO: Siilu.
CIEMPIS: Patrak-traki, sintupi.
CIEN: Patrak.
CINAGA: Siniya.
CIERTAMENTE: Aatraa, aatrari.
CIERTO: Siguuru.
CIGARRILLO: Sigarru.
CIMIENTO: Simintu.
CINCO: Pichqa.
CINTA: Sinta (cinta para las trenzas)
Pishakuq, irila (cinta de cuero para
asegurar la reja del arado) Tintush (poner
cinta a los animales) Sintachay.
CINTURA: Wiqaw.
CIUDAD: Malka.
CUMPLEAOS: Santu.
CUMPLIR: Kumpliy.
CUADA: Kuaada.
CUADO: Kuaadu.
CURANDERO: Hampikuq, sampikuq.
CURAR: Harnpy, sampiy.
CURIOSEAR: Haaashyaay.
CURIOSO: Haaash.
CURVAR: Kutrushchay, muyuykuy.
CUY: Akash, saka.
CHACRA: Trakla (chacra arada por primera
vez) Chakma (chacra abonada) Wapa
(chacra no cultivada) Haapa, pulun (dueo
de chacras) Traklayuq (hacr cultivable un
terreno) Pulun pakiy.
CHAMPA: Champa.
CHAMUSCAR: Ashpay, kashpay:
CHANCAR: Chamqay.
CHANCHO: Kuchi (chanchito) Uru kuchi
(asado de echn) Lichun. .
CHAPAR: Chalay, chaliy.
CHARK1: Charki, chaki aycha.
CHATO: Palta.
CHICA (nia) Wamla.
CHICO (nio) Walash.
CHICO (de tamao) Taksha, uchuk.
CHICHA: Aswa (primera chicha que se
saca del porongo) Aswap awin (chicha
recin hecha) Upi (hacer chicha) Aswakuy
(curar la chicha) Aswa hampiy.
CHICHN: Luqu, qulu.
CHISMEAR: Washa limay: CHISMOSO:
Washa limaq: CHISTOSO: Asichikuq.
CHIVO: Kapish.
CHOCLO: Chuqllu (choclo tierno) Kachka:
CHOCOLATE: Chukulaati.
CHORREAR: Paqchay, shalyay: CHOZA:
Chuklla.
CHUECO: Wiksu. (boquitorcido) Wishpa
(chueco de pies) Tinku traki.
D
DELANTE DE: awpatraw, puntatraw.
DELANTERO: awpa, punta.
DELATAR: Shirnpiy.
DELEGADO: Pudir.
DAR: Quy (dar la mano) Maki qunakuy (dar
o alcanzar algo) Traskichiy (darse cuenta
de) Tantiyay (dar de comer a) Mikuchiy,
qalay, unkay (dar a luz) Qishpichikuy,
watrakuy (dar a luz a un hijo ilegrtirno)
Watrapakuy (estar por dar a luz)
Watranaay.
DBIL: Pakipashlla: DECAPITAR: Muquy:
DECIR: Niy (querer decir, significar) Ninay.
(dicen que). -sh, shi: Ej: Nuna-sh (dicen
que (es) gente); walash-shi (dicen que es
muchacho).
DECRECER: Takshayaay, uchukyaay:
DEDO: Diidu (dedo pulgar) Maman diidu
(dedo meique) Wawin diidu (nacimiento
de los dedos) Maki kallapa (ndulos) Maki
muqu.
DEFECAR: Lsrnay (tener ganas de)
lsmanaay (defecarse en los paales)
lsmapakuy.
DEFENDER: Amachay: DEFENSOR:
Amachaq: DEFORME: Wiklu, wiksu
DELGADO: Haqlash, au. (delgado en las
personas) Kashu, qachu (delgado en
animales) Lapi, tullu (delgado o fino)
Llapsha, fwiinu.
DELIBERADAMENTE: Ardiidi, pursiipA:
DELICIOSO: Mishkiq (ser agradable)
Mishkiy.
DELIRAR: Muspay. DELITO: Hucha, ucha:
DEMASIADO: Masyaadu, pasaypa:
DEMOLER: Tuqniy. DEMONIO: Supay:
Asyaq, qanla.
DEMORAR: akay, qipaky.
DENGUEAR: Qiwijatray.
DENTRO: Lulitraw.
DENUNCIAR: Shimpiy.
DEPILAR: Llupiy.
DEPOSITO: Trulakuna (wasi).
DERECHO (recto): Dirichu.
DERRAMAR: Hitray, sitray: Usuy.
DERRETIR: Chulluy (hacer derretir)
Chulluchiy.
DERRIBAR: Tuqniy.
DERRUMBAR: Tratray, tuqniy.
DERRUMBARSE: Lshkiy tuqnikakuy.
DESACREDITAR: Limay, tumpay,
washalimay.
DESAFILADO: Kutu, lamqu, llamqu, mutu.
DESAFILARSE: Llamquyaay.
DESAGRADABLE: Mana alli.
DESAJUSTADO: Sapta.
DESAJUSTARSE: Sapta kakuy.
DESAMARRAR: Katralkuy paskay.
DESAMORARSE: Anaqyaay.
DESAPARECER: Chinkay.
DESAPARECIDO: Chinkaq (finado)
Waukusha.
DESASEADO: Mapa, qania.
DESATAR: Katralkuy, paskay.
DESATAR: Paskay.
DESBARATAR: Wallqiy.
DESBASTAR: Llaqllay.
DESCALZO: KaIa traki, qala traki.
DESCANSAR: Hamay (hacer descansar)
Hamachiy.
DESCANSO: Hamay, hamakuy.
DESCARTAR: Hitay, sitay: Wikapaay.
DESCASCARAR: Llushpuy, llushtiy, siplay,
munday, piilay.
DESCENDER: Hiqalpuy, yalpuy.
DESCOLORARSE: Pumpay.
DESCOLORIDO: Pumpaqlusha.
DESCOMPONERSE: Lsmuy, puchquy (la
piedra en arena) Aquyaay (tornarse ceniza)
Utrpayaay.
DESCOMPUESTO: Ismuqlusha,
puchquqlusha.
DESCOSER: Patrkiy.
DESCUBIERTO: Kala, qala.
DESCUBRIR: Taliy.
DESDENTADO: Laptu, laqu.
DESEAR: Munay. -naa: Ej: Tanta-naa-man.
(Me dan deseos de comer pan).
DESECHO (de algo que se come) Hachu.
DESEO: Munay.
DESGAJAR: Qiwiy.
DILUIDO: Yakuchaqlusha.
DILUIR: Chulluy.
DINERO: Qillay (con dinero) Qillayniyuq
(sin dinero) Qillaynaq.
DINTEL: Punku chakakuq.
DIRECTO: Dirichu.
DIRIGIR: Oirihiy (conducir): Pushay.
DISCUTIR (riendo) Liryay, palanakuy.
DISMIL: Chulla.
DISLOCARSE: Muqsiy.
DISMINUIR: Takshayaachiy, uchukyaachiy.
DISOLVER: Chulluchiy, yakuyaachiy.
DISPONER: Kamachiy.
DISPOSICIN (nimo): Shunqu.
DISTANTE: KaIu.
DISTINTO: Huklaasi, huknilaq.
DISTRIBUIR: Aypuy.
DIVERSIN: Awsay.
DIVIDIR: Lakiy (dividirse o bifurcarse)
Pallqay.
DIVIESO: Amuqllu, chupu.
DIVISAR (echar de menos): Likatrakuy,
lasapakuy.
DIVORCIARSE: Lakinakuy.
DIVULGAR: Willay, willakuy.
DISFRAZ: Disfraasi.
DOBLAR: Pitwiy (doblar las piernas)
Unchulkuy.
DOBLE: Lakta.
DCIL: Uyakuq.
DOLER: Nanay.
DOLOR: Nanay
DOLOROSO: Nanaq.
DOMINGO: Dumingu.
DONCELLA: Lasak.
DNDE: Maytraw.
DONDEQUIERA: Maytrawpis: DORMIDO:
Puuqlusha (estar dormido) Puulaay.
DORMILN: Punuysaq, puuy-siki.
DORMIR: Puuy (dormirse) Puukuy
(dormitar) Puuliy (dormir abrazados)
Uqllanakuy (estar a punto de dormir) lsqay
(no poder dornir) Puuusay.
DOS: Lshkay (de dos en dos) lshkaypa.
DOSCIENTOS: Ishkay patrakl
DUEO: Duyu.
DULCE: Mishki (poner dulce) Mishkichay.
DURO: Anaq, lumi (ser o estar duro) Anay
(ponerse duro) Anayaay.
E
ECLIPSE: Inti wauy.
ECZEMA: Patrpa.
ECHADO (estar echado) Antralaa, hitalaay,
sitalaay.
ECHAR (un lquido) Hitray, sitray, hillpuy.
EDIFICAR: Lulay. (levantar muros) Pilqay.
EGOSTA: Mitra.
EMBARAZADA: Patayuq, tritru (estar
embarazada) Tritrukuy (estar por dar a luz)
Watra naay (ltimos meses de embarazo)
Pata huntay.
EMBARRAR: Llusiy, iqitaay.
EMBORRACHAR: Shinkachiy.
EMBORRACHARSE: Shinkakuy.
EMBRIDAR: Shinqaway.
EMBUSTERO: Washa Iimaq.
EMPAPARSE: Piqtuy (de lgrimas)
Lawrnay.
EMPAQUETAR: Qipiy.
EMPAREDAR: Pilqay.
EMPEORAR (de salud) Masyaay,
piyurtaay.
EMPEZAR: Qallay, qallaliy.
EMPLASTAR: Llusiy.
EMPOBRECERSE: Wakchayaay.
EMPOLLAR: Uqllay.
EMPRENDER: Qallaliy.
EMPUJAR (empujar a otra persona)
Kumsay (empujar algo) Tanqay (empujar
con el codo) Kutruschay.
EMPUAR: Aptiy.
ENAMORADO: Wayna.
ENAMORARSE (de un hombre):
Waynakuy.
ENANO: Putrqu, waka.
ENCAADA: Aqa, aqtra.
ENCARGAR: Apachikuy.
ENCARGO: Apachikuy.
(desgastarse) Putpuy.
ENVIAR: Apachiy, katray (una carta)
Kartay.
ENVOLVER: Pichwiy (con una manta)
Aylluy (vendar) Wankuy, watay.
POCA: Pacha.
EQUIVOCACIN: Pantay, pantakuy.
EQUIVOCADAMENTE: Pantaypa.
EQUIVOCARSE: Pantay, pantakuy.
ERIZADO: Lulin-ulqun.
EROSIONAR: Killmiy, qashqay.
ERUCTAR: Kakyay.
ERRAR (vagar): Pulikatray.
ESA, ESE: Chay, hay, wik.
ESCABROSO: Lumi-lumi, qulu-qulu.
ESCALAR: Hapalkuy.
ESCALERA: Iskaliira, wichana.
ESCALOFRO: Katrkatryay: ESCAMPAR:
Usyay: ESCAPAR: Ayqiy, qishpiy (escapar
de las manos) Lluptiy.
ESCAPARSE: Ayqikuy, qishpikuy:
ESCARCHA: Chiklankuq, chiklana, yaku
tisay.
ESCARMENAR: Tikshiy.
ESCASO: Chikalla, pishi (tornarse escaso)
ESCLAVO: Mutu.
ESCOBILLA: LskubillA: Pichakuq.
ESCOCER: Lawlay.
ESCOGER: Akiay, lakiy.
ESCONDER: Pakay.
ESCONDERSE: Pakakuy (permanecer
escondido) Pakalaakuy.
ESCONDERSE (a escondidas) Pakaypa.
ESCONDITE: Pakakuna, pakakuq.
ESCORBUTO: Sharna.
ESCORPIN: Trupan apalaakuq.
ESCRIBIR: Iskirbiy (escribir una carta)
Kartay.
ESCUCHAR: Uyaliy.
ESCUDRINAR: Likapaay, watiqay,
waytiyay.
ESCUPIR: Tuqay. (botar algo de la boca
escupindolo) Aqtuy.
ESCURRIR: Chimay, chumay.
ESFRICO: Uylu. .
ESTRECHO: Kitrki.
ESTREGAR: Kupay.
ESTRELLA: Quyllur.
ESTRELLAR: Puqtray, shamluy.
ESTUDIANTE: Yatrapakuq.
EVAPORAR: Wapsiy, wpuy, wapyay.
EXCAVAR: Utrkuy.
EXCESIVAMENTE: Anhap, chiyap.
EXCREMENTO: Ismay.
EXHALACIN: Hamay.
EXHALAR: Hamalkuy.
EXIGIR: Hikutay.
EXISTIR: Kay. (vivir) Kawsay.
EXPIRAR: Wauy.
EXPLICAR: Yatrachiy.
EXPLOSIONAR: Patryay.
EXPRIMIR: Chaway, qapiy.
EXTENDER: Masay, mashtay.
EXTERMINARSE: Qulluy.
EXTERIOR: Washa.
EXTINGUIR: Qulluy, wauchiy (el fuego
con agua) Tashnuy.
EXTRAER: Chutay, hulquy (extraer
zarandeando) Qiwikatray (sacar cavando)
Ashtiy.
EXTRAAR: Llakiy.
EXTRAO: Wamaq.
EXTRAVIARSE: Chinkay.
F
FCIL: Faasil, fwaasil.
FAJA: Watrakuq, watrukuq.
FAJAR: (a una criatura) lltay, qillpuy.
(vendar) Wankuy.
FAJARSE: Watrakakuy.
FALDA: Faldin, fwaldin, millqay. (llevar algo
en la falda) Millqay.
FALSO: anqal, yanqal.
FALTAR: Faltay, fwaltay.
FALLAR: Waksiy.
FALLECER: Wauy.
FAMILIA: Ayllu, kasta.
FAMILIAR: Ayllu masi.
FANFARRN: Kumuq.
FANFARRONEAR: Kumukatray.
FANGAL: Siniya.
FANGO: iqi.
FANTASMA: Twintuy.
FASTIDIAR: Piachiy.
FATIGAR: Pishipaachiy.
FEBRERO: Fibriiru, fwibriiru.
FELIZ: Kushisha.
FERMENTADO: Puchquq.
FERMENTAR (el maz): Shuulay.
FERTILIZANTE: Hampi.
FERTILIZAR: Hampiy, wanuchay.
FESTEJAR: Sumachiy.
FETO: Shullu.
FIAMBRE: Milkapa, millkapa.
FIEBRE: Kalintunra, lupay.
FIERRO: Hiirru.
FILA: Hitrya.
FILTRAR: (agua) Shutuy, uquychay.
FILUDO: Fiinu, fwiinu.
FINADO: Wauq.
FINO: Fiinu, fwiinu.
FISGONEAR: Watiqay.
FLACO: (persona flaca) Kashu, qachu.
(animal flaco) Lapi. (ponerse flaco)
Kashuyaay, qachuyaay, tulluyaay.
FLAMEAR: Laplaplaay.
FLAUTA: Pinkullu, wawku.
FLOJERA: Cillanaay.
FLOJO: (ocioso) Quia.
FLOJO: Sapta, wayaq.
FLOR: Sisay, wayta.
FLORECER: Waytay.
FLOTAR: Wampuy.
FLUIR: Puqtiy, uquychay.
FOGN. Tulipa.
FOMENTAR: Milachiy.
FONDO: Luli.
FORASTERO: Kaiununa.
FORMN: Shikana.
FORNCULO: Amuqliu, chupu.
FORRAJE: Pastu, shuqlla, uqsha.
FOSA: Utrku.
FSFORO: Fusfuru.
FRGIL: Pakipash.
GATO: Mishi.
GAVILN: Waman.
GAVILLA: Tuqpa.
GEMELO: Awacha.
GENEROSO: Alli .
GENTE. Nuna.
GESTIONAR: Maay.
GIRAR: Muyuy, wilutinyaay.
GLACIAR: Waliallu.
GLOTN: Wapsu.
GOLOSINA: Mishki.
GOLPE: Kutay, takay.
GOLPEAR: Maqay.
GOMA: Laqakuq.
GOMAR: Laqay.
GORDO: Wira.
GORJEAR: Piichiwyaay.
GORRIN: Pichiwsa, umash pishqu.
GOTA: Shutuy.
GOTEAR: Shutuy, pulchuchukyaay.
GOTERA: Shutuna.
GRACIAS: Dyusulpaa, sulpaa, rasyas,
grasyas.
GRACIOSO: Asichikuq.
GRADA: Wichana.
GRADUALMENTE: Panaypa.
GRAMA Champa, shuqlla.
GRANDAZO Hatu-hatun, hatunkaray.
GRANDE: Hatun.
GRANIZAR: Luntuy.
GRANIZO: Luntu.
GRANO: Qulu, tikti.
GRASA: Wila
GRASIENTO: Wilasapa, wiswi.
GRATIFICACIN: awincha.
GRAVE. Graabi.
GRIETA: Laqla, qashqa.
GRILLO: Chukllush, churchu.
GRIPE. Chulli.
GRIS: Shirga, uqi.
GRITAR. Qapally, qalpalkatray.
GRUESO: Lakta.
GRUIR: Waqay.
GUANO: Wanu.
GUARDAR: Trulakuy.
GUARDIN. Taapaq.
GUA: Pushaq.
GUIAR: Pushay.
GUIAR. Qimllapaay, witrkuy.
GUSTAR: Gustay, munay.
GUSTO: Mishkiy.
H
HABAS: Aawash.
HABER: Kay.
HABLA: Limay, shimi.
HABLAR: Limay, parlay.
HACINAR: Alkuy.
HACHA: Haacha.
HALCN: Waman.
HALLAR: Taliy.
HAMBRE: Mikanay.
HARAGN: QuIa.
HAMBRIENTO: Mikanaqlusha.
HARAGANEAR: Qillanaay.
HARINA: Arma, matrka.
HARINOSO: Matrkasapa.
HARTARSE: Amikay, matraykuy, tiqllay.
HARTO: Amikaqlusha, matraykuqlusha,
tiqllaqlusha.
HASTA: Huk pun-kama.
HASTA LUEGO: Raatukama.
HASTIAR: Amikay, tiqllay.
HEDER: Asyay, ashnay, quntriy.
HELADA: Qasa.
HELAR: Qasay.
HEMBRA: Trina.
HERENCIA: Tuukay.
HERIDA: Qili.
HERIR: Daaay.
HERMANA: aa.
HERMANO: Tuli.
HERVIR: Timpuy.
HEZ: Qunchu.
HIEL: Hayapki.
HIELO: Qasa.
HIERBA: Champa, pastu, qiwa, quia,
shuqlla.
HGADO: atin.
HUMITA: Lashti.
HUMO: Quntay.
HURTAR: Suway.
I
IGLESIA: Inlisya, Iglisya.
IGUAL: nilaq, yupay, naw. .
IGUALAR: Tinkuchiy.
ILEGTIMO: Chulipakuy, ishu.
ILUMINAR: Achikyaay, akchy.
IMITAR: Atichiy, yatrapaay.
IMPAR: Chulla.
IMPEDIR: Amaniy.
IMPERDIBLE: Tnilikuna, tnipakuq.
IMPORTAR: Imanaay.
IMPRODUCTIVO: Pulun, ulwa.
INCINERAR: Utrpayaachiy.
INCITAR: Qallapaay.
INCLINADO: Tikshulaay.
INCLINAR: Tikshuy.
INCUBAR: UqIIay.
INCULTO: Mana yatraq.
INDICAR: Likachiy.
INDIGENTE: Mana imayuq, tunki.
INFECTADO: Lshquyaasha.
INFECTARSE: lshquyaay.
INFERIOR: Ulay, siki.
INFESTAR: Shipuy.
INFORMAR: Willay.
INGLE: LliIli.
INHALAR: Shinqay.
INICIAR: Qallaliy, qallaykuy.
INICIO: Qallaykuna, qallaykuynin.
INMADURO: Llullu.
INMENSO: Hatun.
INSERTAR: Shatiy.
INSERVIBLE: Mana baaliq.
INSPIDO: Qamya.
INSISTIR: Hikutay.
INSOLENTE: Mana pinqakuq.
INSOMNIO: Suksuti, suksuka.
INSPECCIONAR: Likapaay.
INSTALAR: Takyachiy.
INSTRUCTOR: Yatrachiq.
INSTRUIR: Yatrachiy.
INSUFICIENTE: Pishi.
INSULTAR: Millapaay, palay.
INTENCIONALMENTE: Ardiidi, pursiipa.
INTERCALADO: Taku.
INTERCALAR: Takuchiy.
INTERS: Puliynin, watraynin.
INTERIOR: Luli.
INTESTINO: Alashki, chunchulki.
INTIMIDAR: Manchachiy.
INTRPIDO: Mana manchakuq, waapu.
INTRODUCIR: Shatiy, yaykuchiy.
INVSITADO: Wamaq.
INTIL. Mana baaliq.
INVLIDO: Lata, Iuqu.
INVESTIGAR: Likapaay.
INVITAR: Kumbiday.
IR: Liy, ayway.
IRSE: Likuy, aywakuy.
ISLA: Tishqu.
IZQUIERDO: Ichuq, ichush.
J
JACTANCIOSO: Kumuq.
JACTARSE: Kumuy.
JADEAR: Haakataay.
JALAR: Aysay, chutay, hantray, qalatray.
JILGUERO: Silgish.
JOROBA: QuIu.
JOROBADO: QuIu waqta.
JOVEN: Malta.
JOVIAL: Kushi-kushi.
JUEGO: Awsay.
JUEVES: Huybis.
JUGAR: Awsay.
JUGUETE: Awsakuq.
JUGUETN: Awsay-siki.
JUICIO: Pliitu.
JULIO: Hulyu.
JUNIO: Hunyu.
JUNTAMENTE: Kuskalla, matalla.
JUNTAR: Hukllaway, shuntuy.
JUNTARSE: Huunakuy, qilliy.
JUNTO: Kuska.
L
LA: kaq.
LABIO: WiIIpa.
LABOR: Lulay.
LABORAR: Trabahay, ulyay.
LABRAR: LIaqIlay.
LACTAR: uuchiy.
LADEADO: Waklla, waktish.
LADEAR: Tikshuy.
LADERA: Patakyalkuq.
LADO: Laadu.
LADRAR: Wanwanyaay.
LADRN: Suwa.
LAGARTIJA: Shukullukuy, shukullway.
LGRIMA: Wiqi.
LAGRIMEAR: Wiqiy
LAGUNA: Qutra (formarse laguna)
Qutrayaa.
LAMER: Llaqway.
LAMPA: Lampa.
LMPARA: Achikahikuq, akchikuq.
LANA: Millwa.
LANUDO: Millwasapa.
LANZADERA: IlIawa.
LANZAR: Chapiy, hitay, sitay, wikapaay.
LARGO: Hatun.
LSTIMA: lmayshufiqa.
LASTIMAR: Nallachiy.
LATIGUEAR: Asutiy, liyay.
LTIGO: Asuti, chikuti.
LATIR: Tiktikyaay, siwyay, tiqpuy.
LAVANDERA: Taashaq.
LAVAR: Paqay.
LAZO: Laasu.
LECHE. Lichi.
LECHO: Liichu, puulla.
LECHUZA: Pakapaka, tuku.
LEER: Liyiy.
LEGAA: Wiqti.
LEGUMBRE: Yuyu.
LEJANO: Kalu.
LEJOS: KaIu ,(tornarse lejos) Kaluyaay.
LENGUA: Qallu.
LENGUAJE: Shimi.
LL
LLAMAR. Qayay.
LLANO: Palta, pampaati.
LLANTO: Waqay.
LLANURA: Pampa.
LLEGAR: Traay, traamuy.
LLENAR: Huntay, willay.
LLENO: Hunta.
LLEVAR: Apay, (llevar al hombro) Hitakay,
hitangay, umruy.
(llevar del asa) Unkuy.
LLORAR: Waqay.
LLORN: Waqay-ski.
LLOVER: Tamyay.
LLOVIZNA: Trilapa.
LLOVIZNAR: Trilapay.
LLUVIA: Tamya.
M
MADERA: Qilu.
MADRE: Mama. (adoptar una madre)
Mamachakuy.
MADRINA: Madrina, (madrina de bautizo)
Achay mama.
MADURAR: Puquy, (aejar). Unayaachiy.
MADUREZ. Puqu, puqushA: MAESTRO:
Maystru, yatrachiq. MAGRO: Chusu, lapi.
MAGUEY: Chawal.
MAL:Mana alli.
MAL AGERO: Chiki, sawkA
MALARIA: Chukchuy.
MALCRIADO: Mana alli.
MALO: Fiyu.
MALOGRADO: Puchuq.
MALOGRAR: Puchquy.
MALVADO: Awqa, dimas, mana alli.
MAM. Mama.
MAMAR: Chichiy, (amamantar) Nuuchiy.
MANANTIAL: Pukyu, (manantial de agua
termal). Qulluq pukyu.
MANCO: Kutu maki.
MANCHA: Mapa (mancha que sale en la
cara) Takta.
MANCHADO: Mapataasha.
MANCHAR: Mapataay, qanlataay.
MANDAMIENTO: Kamachikuy.
MANDAR: Kamachiy. (enviar) Apachiy.
MANDATO: Kamachikuy.
MANDBULA: Chakalku, chakallwa.
MANEJAR: Manihay.
MANGO: Chalanan, maki.
MANIFESTAR: Yatrachiy.
MANO: Maki.
ANOSEAR: Llamkay, yatapaay.
MANTA: Kata, chusi, gata.
MANTECA: Mantika, untu.
MAANA: Waala.
MARCAR: Sialay.
MARCHITARS: Awiy, chullpuy, matapaay.
MARCHITO: Awiglusha, chullpuqlusha.
MARIDO: Qusa.
MARIPOSA: Pillpintuy.
MARTES. Martis.
MARTILLO: Martillu, takana.
MARZO: Marsu.
MS: Ska, kaska.
MASCAR: Katruy.
MATA: Yula.
MATAR: Wauchiy, (matar un animal con
cuchillo)Tnipiy, pishtay.
MATE: Mati, (mate a manera de vaso)
Putu.
MATRIMONIO: Kasarakuy, kuskanchaky,
pulanchakuy.
MATRIZ. Paanis.
MAZAMORRA: Llugmi.
MAZO: Maasu, takana.
MAZORCA: Kaspa.
MEDALLA: Wallqa.
MEDIANO: Taksha.
MEDIANOCHE: Trawpi tuta.
MEDICINA: Hampi, sampi.
MEDIDA: Tupu.
MEDIO: Trawpi, (en medio) Trawpitraw.
MEDIODA: Trawpi muyun.
MEDIR: Tupuy.
MEJORAR. (la salud) Alli nyaay, allisyay.
MELLIZO: Awacha.
MORAR: Yatray.
MORCILLA: Lunganush, mursilla.
MORDER: Amuy, kalliy.
MORDISQUEAR: Kachkay, katrkay.
MORIBUNDO: Waunayaq.
MORIR: Wauy.
MORTERO: Mutrka.
MORRO: Ulqun.
MOSCA: Chuspi.
MOSQIJITO.Shullu chuspi.
MOSTRAR: Likachiy.
MOTE: Muti.
MOTEADO: Mulush, shirgash.
MOTEARSE: Mulushyaay.
MO VER: Kuyuchiy. (mover algo para que
se diluya) Aytriy. (moverse) Kuyuy.
MUCA: Qala-trupa.
MUCAMA: Uyway.
MUCHACHA: Wamla.
MUCHACHO: Walash.
MUCHO: Achka.
MUDARSE. (de lugar) Ashukuy. (la ropa)
Muudakuy.
MUDO: Upa.
MUELA: Kilu. (molar) Malay kilu. (dolor de
muela) Kilu nanay.
MUERTE: Wauy.
MUERTO: Wausha.
MUGIR: Waqay.
MUGRE. lnki, mapa.
MUGRIENTO: Lnkisapa, qanla.
MUJER: Warmi. (mujer vieja) Chakwash.
(seorita) Lasak. (sin hijos) Ulwa.
MULTICOLOR: Pillqu. (maz de varios
colores) Chaqllu.
MULTIPLICAR: Achkayaachy, milachiy.
MULTIPLICARSE: Achkayaay, milay.
MULLIDO: Llampu, napukyag.
MUNDO: Pacha.
MUECA: Muika, wawa. (mueca del
brazo) Kutrush.
MURCILAGO: Mashu.
MURO: Pilqa.
MUSLO. Nanati.
MUTUAMENTE. -Naku. Ej. Lis qi-naku-n
OCTUBRE. Uktubri.
OCULTAMENTE: Pakaypa.
OCULTAR: Pakay.
OCULTARSE: Pakakuy.
OCHENTA: Pusaq trunka.
OCHO: Pusaq.
OCHOCIENTOS. Pusaq patrak.
ODIAR: Triqniy.
ODIOSO: Triqnipash.
OESTE. Inti palpunan.
OFENDER: Palay.
OFRECER. Quy.
ODO: Linil.
OR. Uyaliy, uyay. (hacer caso) Kaasuy.
OJAL. Linlicha (hacer ojal) Linlichay.
OJAL. Uhala.
OJO: awi. (de ojos grandes) Luntu awi.
(de
ojos verdes) Muti awi. (de ojos grises)
Mishi awi. (con un solo ojo) Wisku. (cerrar
los ojos) Qimllay.
OLER: Muskiy, shingay.
OLISQUEAR: Shinqay.
OLOR: Asyay, ashnay. (olor fuerte). Quntriy.
OLVIDADIZO: Qunqaq. (persona
olvidadiza) Qunqay shunqun.
OLVIDAR. Qunqay.
OLVIDO: Qunqay.
OLLA: Man ka. (poner la olla al fogn)
Trulkuy.
OLLUCO: Uliuku.
OMBLIGO: Pupu.
OMPLATO: Qalmish, usa kantra.
OPUESTO: Chimpa.
ORDENANZA: Kamachikuy.
ORDENAR: Allchay, huliy, yaapay.
ORDEAR: Chaway, qapiy.
OREJA: Linli.
ORGANIZADOR: Kabisilla.
ORO: Uuru.
RGANOS SEXUALES. Pinqaynin.
ORTIGA: Itana, sinawlu.
ORIGINAL: awpa.
OSADO: Mana manchakuq.
ORILLA: Manya. (otra orilla del ro)
Chimpa.
OSCURECER: Aspiy, tutapaay.
ORINA: Ishpay, yaku ishpay.
OSCURIDAD: Aspiy.
OSCURO: Aspi, mapu.
ORINAR. Ishpay. (orinar contra alguien)
OVEJA: Uwish.
P:
PACHAMANCA: Watya.
PADECER: akay, tunkiy.
PADRE. Tayta. (cura) Paadri.
PADRINO: Paadrinu. (padrino de bautizo)
Achay tayta.
PAGAR: Paagay.
PAISANO: Malka masi.
PAJA: Paasha. (paja silvestre) Uqsha.
PJARO: Pishqu.
PALABRA: Limay.
PALANQUEAR: Wanqiy.
PALIDECER: Qalwantray.
PALMA: (de la mano) Maki palta.
PALMADA: Taqllay.
PALMEAR: Taqllay.
PALO: Kashpi, qilu (palo usado como
puntal)
PALOMA: Ulpay.
PALPAR: Chaplay, Ilankay, yatay.
PALPITAR: Tiktikyaay.
PALTA: Palta.
PALUDISMO: Chukchuy.
PAN. Tanta. (pan grueso) Mishti, simita.
(pan de maz). HaIa tanta.
PANCA: Panqa. (despancar) Lushuy, tipiy.
PANTALN. Pantalun.
PANTANO: Siniya.
PANTANOSO: iqi-iqi utraqlusha,
uquycha.
PAAL. lltacha, paal, sikicha, walacha.
(envolver en paal). Illpuy.
PAUELO: Pauylu.
PAPA: Akshu. (frutecencia de la flor de
papa) Qampulu. (papa grande) Kurmay.
(papa harinosa) Matrkash.
PERDN. Pampachakuy.
PERDONAR: Pampachay.
PEREZOSO: Qilla.
PERFORAR: Utrkuy.
PERICOTE: Ukush.
PERMANECER: Latakuy, iakyakuy.
PERMITIR. -Chi. Ej: Awsa-chi-nki (Vas a
permitir que juegue).
PERRO: Allqu, ashuti. (perrito) Pichi, ua
allqu.
PERSEGUIR: Qatikatraay.
PERSONA: Nuna.
PESADO: Llasag, Iasag.
PESAR: Piisay, tupuy.
PESAR: Llasay.
PESCAR: Chalay.
PESCUEZO: Kunka.
PESO: Llasaynin. (aumentar el peso)
Llasaykachiy. (disminuir el peso)
Hakyachiy. (perder peso) Haalashyaay.
(tener ms peso a un lado) Wakllay.
PESTAA: Qishipta, qitipsha.
PESTAEAR: Qimchikatraay, qimllay.
PESTE: Hatun qishyay.
PEZN: Chichi, nuu.
PEZUA: Sillu, shillu.
PICAFLOR: Qinchu.
PICANTE: Hayaq, quntriq.
PICAR: (un insecto) Watriy. (el ajO Hayay.
(una herida). Lawlay.
PICAZN: Shiqshi.
PICO (de ave) Tupshu. (herramienta) Piku.
PICOTEAR: Tupshuy.
PIE. Traki. (a pie) Trakip, trakipa. (ponerse
de pie) Shalkuy. (estar de pie) Shaakuy.
(doblar los pies) Unchulkuy.
PIEDAD. (tener piedad): Ankupaay,
Ilakipaay.
PIEDRA: Lumi. (piedra enorme) Wanka.
(piedra de batn) Malay, tunay. (piedra de
mortero) Qulluta. (tirar piedras) Chapiy.
(golpear con piedra) Chamqay.
PIEL: Uta. (quitar la piel) Shupuy.
PIERNA: Tranka. (sentarse con las piernas
estiradas) Chullqalaay. (sentarse con las 1
palpuy.
PORONGO: Uipu, wakuy.
PORQUE. -Pti. Ej. Muna-pti-nmi qayalqaa
(llam porque quiso).
PORTARSE: Purtakuy.
POSEE: Kapuy, kapay: Se construye
siempre con los pronombres objetos. Ej:
Kapa-ma-n
(tengo), kapu-shu-nki (tienes), etc.
POSEEDOR: Kaqniyuq.
POSIBLEMENTE: Ichapis.
POSTERIOR: Qipa.
POSTRE: Mishki.
POTENTE: Kallpayuq.
POZO: Puusu.
PRECIO: Trani.
PREMIO: Shuay.
PREADA: Tritru. (emprear) Tritruyaachiy.
(ponerse preada) Tritruyaay.
PREGUNTAR: Tapuy.
PRENDA: (de vestir). Muudakuq. (tener en
prenda) Chalachiy.
PRENDEDOR: Trilikuq, tipki.
PRENDER: (prender fuego) Latachiy,
walachiy. (encender una vela) Sindiy.
(prender con alfiler) Tipkiy. (prender, apresar) Chalay. (prender una planta) Takyay.
PREOCUPAR: Priyukupay. (estar
preocupado por alguien) Llakiy.
PREPARAR: Priparay.
PRESIONAR: Llapiy.
PRESO: Priisu. (estar preso) Priisulaay.
(mandar a la crcel) Witrqachiy.
PRESTADO: (pedir prestado) Maakuy.
PRIMERO: awpa, punta.
PRIMITIVO: awpa, unay.
PRIMOGNITO: awpa chuli (o wawi).
PRINCIPIAR. Qallay, qallaliy, qallaykuy.
PRINCIPIO: Qallaykuynin.
PRISA: Apuray. (dar prisa) Apuray,
wayrasyaay.
PRIVADAMENTE: Pakaypa.
PROBAR: MaIIiy, Ilamiy.
PROCREAR: Chulikuy.
PRODUCIR: Watray.
Imanan.
QUEBRADA: Qaga, waygu.
QUEBRAR: Laqay, pakiy. (quebrar madera)
Waqchay. (quebrar la ley) Huchapakuy.
QUECHUA: Kichwa.
QUEDAR: Kakuy, kiiday. (quedarse a vivir)
Yatrakuy. (quedarse atrs) Qipay.
(quedarse sin par) Chullayaay.
QUEMADO: Lupaqlusha.
QUEMADURA (con ampolla) Pushllu.
QUEMAR Kaay. (quemar tejas) Kusay.
(incnerar) UtIpachiy. (chamuscar) Qashpay.
(quemar, arder) Lupay, akachay.
(quemarse) Lupachikuy.
QUERER: Kuyay. (desear) -NaA: Ej.
Tantanaa-man (quiero pan).
QUERIDO: Kuyay. (amante) Shungunpa
Iulun. (enamorado): Wayna.
QUESO: Kilsu.
QUIN. Pi, pitaq (iquin sabe!) iPim yatran!
QUIENQUIERA: Pipis.
QUIJADA: Chakalku, chakallwa.
QUINIENTOS. Pichqa patrak.
QUINUA: Kiwna, kinwa.
QUITAR. Qutriy, waykay. (quitar la ropa)
Ushtiy, Ilushtiy. (robar) Suway.
QUIZS: Apiki, kapas, icha.
R
RABO: Trupa. (rabo mocho) Witu.
RAZ. Pisi, sipi.
RAJADA. (Iea) Waqcha.
RAJADO: Laqlaqlusha. (rajarse la piel por
accin del fro) Pichkiy. (estar rajado)
Laqlayaay.
RAJADURA: Laqta.
RAJAR: Laqlachiy, putrqay. (rajar un huevo)
Atray. (rajar Iea) Waqchay. (erosionar)
Qashqay, killmiy.
RAMA: ChaplA: Raama (rama que se
emplea como empalizada para el tejado)
Chaqlla.
(cortar las ramas) Laplachay.
RANA: Atarway.
RAPADO: KaIa.
RPIDO: Raslla, wayralla.
RAPTAR: Pakay.
RARO: Wamag.
RASGAR: Ashpiy, shikay. (rasgar una tela o
un papel) Llikiy.
RASMILLAR (SE). Lasmiy.
RASPAR: Hftrkay, sitrkay, shikay.
RASTREAR. Yupipaay.
RASTRO: Yupi. (seguir el rastro) Yupichay.
RATO: Raatu. (un rato) Raatulla.
RATN. Ukush.
RAYAR: Ashpiy.
RAYO: Raayu. (centella) Wakli, waklli. (ray
de sol) lntip shaplan.
RAZN. Rasun. (con razn) Rasunpa.
REAVIVAR: Kawsachiy.
REBALSAR: Chaspuy, tashnuy.
REBANAR: Matay.
REBUSCAR: Ashipakuy, kutipakuy,
pallapakuy.
REBUZNAR: Haachishyaay.
RECADO. (encargo) Kunay.
(aderezos)Rikaadu.
RECADA: Kutipay.
RECALCARSE: Hutrulpuy, sutrulpuy.
RECALCO: Hutrulpuy, sutrulpuy.
RECALENTAR. (comida) Qunuchiy.
RECIBIR: Traskiy.
RECIN. (ahora) Kanallan. (hace poco)
Chaylaq, haylaq. (por primera vez) Wamaq.
RECIPIENTE. Trulakuna.
RECOBRAR. (el aliento) Hamay. (la salud)
Allinyaay.
RECOGER: Pallay. (recoger algo disperso)
Qutuy. (recoger con las dos manos)
Putrquy.
RECONOCER: Lisqiy.
RECORDAR: Talkay, yalpay.
RECOSTARSE. lskatalaay.
RECTO: (ano) Uhiti.
RECUERDO: Yalpay.
RECUPERAR: (la salud) Allinyaay,
kawsapakuy.
RECHINAR. (los dientes) Katrkatryaay.
REDIL Kantra.
REDONDO: Uylu.
REDUCIR. Qintiy, uchukllayaachiy.
(reducirse) Takshayaay, uchukllayaay.
REEMPLAZAR: Kambiyay, truykay.
REFINADO: (molido) utqu.
REFINAR. (moler filIo) utquchiy.
REFLEXIONAR: Shunqu tapukuy, uma
tapukuy.
REFORMARSE: Wanakuy.
REFRESCARSE. (en la sombra)
Llantupakuy. (mojndose la cabeza)
Chaqtakuy.
REGALAR. Quy, rigalay.
REGAR: Machay. (rociar) Chaqchuy,
maqchiy.
REGAZO: Uqllay. (tener en el regazo)
Uqllalaay.
REGIN: Malka.
REGLA: (menstruacin) Killa.
REGOCIJARSE: Kushikuy.
REGOLDAR: Kakyay.
REGRESAR: Kutiy. (regresar hacia ac)
Kutimuy: (regresar hacia all) Kutikuy.
REIR: Asiy. (rerse) Asikuy. (hacer rer)
Asichiy. (rerse de otro) Asipaay.
REJA: (de arado) Riiha.
RELACIN: Willakuy.
RELMPAGO: Wakli.
RELAMPAGUEAR: Wakliy.
RELATAR: Niy, willay.
RELATO: Willakuy.
RELUCIR: Achikyaay, chipikyaay, chipyaay.
RELLENAR: Huntachiy, winay.
REMEDAR: Yatrapaay.
REMEDIO: Hampi, sampi.
REMENDADO: Tankash.
REMOJAR: Chapuy, uquchiy, pushtachiv,
puskuy.
REMOLINO: Muyu. (viento arremolinado)
Kuli waywa.
REMOVER: Altay, hulquy.
RENCOR: Triqnipay.
RENOVAR: Mushuqyaachiy. (renovarse)
Mushuqyaay.
REPARTIR: Aypuy.
REPENTE: (de repente) lllaqpiq.
REPETIR: Kutipaay, yapay. (imitar)
Yatrapaay.
REPISA: Patak.
REPLETO: Hunta, kitrki.
REPLICAR: Kutipakuy.
REPOLLO: awicha.
REPRENDER: Millapaay. piapaay,
qayapaay.
REPRESAR: Hunduchay, qutrayaachiy.
REPUGNANCIA: Millanaay. (sentir
repugnancia). Millanaakuy.
REPUGNANTE: Millanash.
RESBALAR: (en algo que es resbaladizo)
Lluchkay: (en algo que no lo es) Hutrkay.
RESBALOSO: Lluchka.
RESCOLDO: Shansha. (asar en el
rescoldo). Kusay, watyay.
RESECARSE: (la piel) Paspay.
RESERVAR: Trulay. (separar) Lakiy.
RESFRIADO: Alalaqlusha.
RESFRO: Alalay.
RESIDENCIA: Wasi, yatrana.
RESIDIR. Yatray.
RESIDUO: Puchu.
RESONAR: Chillillinyaay.
RESONDRAR: Millapaay, piapaay.
RESPECTO: (con respecto a) Piqta. Ej.
Lampayki-piqta (con respecto a tu lampa).
RESPETAR. Rispitay.
RESPIRACIN. Tiqpuy.
RESPIRAR: Hamalkuy.
RESPIRO: Hamay.
RESPLANDECER: Achikyaay, chipikyaay.
RESPONDER: Lmaniy, kuntistay.
RESQUEMAR: Lawlay.
RESQUEMOR: Lawlay.
RESTITUIR: Kutchiy.
RESTO: Puchu.
RESTREGAR: Kupay.
RESUCITAR: Kawsaliy.
RETIRAR: Ashuchiy. (retirarse) Ashukuy.
RETOCAR: Mushuqyaachiy.
RETOAR: Chillkiy.
RETOO: Chillki.
RETOZAR: Patrkaykatraay, paashtaay.
RETUMBAR. Bunruruy.
REUNIR: Hukllachay, hukllaway. (reunirse)
Huunakuy, shuntunakuy.
REVELAR: WiIIay, willakuy.
REVENTAR: Patryay.
REVS: Hukwa. (mal puesto)
Hukwaaninpa. (volteado) Qipanpa.
REVISAR: Likapaay.
REVIVIR: Kawsaliy, kawsapakuy.
REVOLCARSE: Aylintaay, atrwatakuy.
REZAGARSE: Qipalaay, shuyay.
REZUMAR: (agua) Yakuychay.
RIBERA: Mayu patak. (la otra ribera)
Chimpa.
RICO: (agradable) Mishki. (adinerado)
Kaqniyuq, qillayniyuq.
RIDCULO: Asinash.
RINCN: luna, kutru.
RINA: Lirya, ruydu.
RIN. Lulun.
RO: Mayu.
RIPIO: Aqushki.
RISA: Asiy. (causar risa): Asichiy.
RISIBLE: Asinash.
RISUEO: Asichikuq, kushichikuq.
ROBAR: Apakuy, qutriy, suway.
ROBUSTO: KaHpasapa.
ROCA: Waka.
ROCIAR: Chagchuy, puqipaay. (caer roco)
Shulliy.
ROCOTO: Rukutu.
RODAR: Kutrpay. (hacer rodar) Kutrpachiy.
RODILLA: Qunqui. (estar de rodillas)
Qunqulalaay.
ROER: Kachkay, kutrkuy.
ROGAR: Maay, ruygay, shuway.
ROJIZO: Pukash.
ROJO: Puka. (tornarse rojo) Pukayaay.
(teir de rojc) Pukachiy.
ROMO: Llamqu, Iamqu.
ROMPER: Pakiy. (una tela o papel) Ashyay.
(romper o abrir un huevo) Atray, atriy.
ROMPIBLE: Pakinash.
SALUD: Allikay.
SALUDAR: Saluday. (tomarse las manos)
Chalaykanakuy.
SALVADOR: Qishpichiq.
SALVAJE: Chunchu.
SALVAR: Qishpichiy. (librar) Katraliy.
SANAR: Allinyaay.
SANCOCRAR: Yalluy. (sancochar habas)
Pasiy.
SANDALIA: (sandalia de cuero de buey o
de llanta) Llanki. (sandalia de pellejo)
Shukuy.
SANGRE: Yawar. (manchar con sangre)
Yawartaay.
SANTO: Taytacha. (todos los santos)
Dulusantu, tudulsantu.
SAPO: Lacha.
SARNA: QiIi.
SARTN: Kasitu.
SASTRE: Hilakuq, silakuq (mandar coser)
Hilachiy.
SATISFACERSE: (frsicamente) Matraykuy.
SATISFECHO: Matraykuqlusha.
SAUCE: Lamlash.
SAVIA: Wiqi.
SECAR: Chakichiy. (exprimir) Qapiy.
(marchitarse) Chullpuy.
SECO: Chaki.
SECRETO: Mana willai, pakaypa.
SED: Yakunaay.
SEDIENTO: Yukunaasha.
SEDIENTO: Qunchu.
SEDIMENTARSE: Qunchuyaay, tiyuy.
SEGAR: Lutuy.
SEGREGAR: Lakiy.
SEGUIR: Qatiy. (seguir haciendo algo)
Siigiy. (perseguir) Qatikatray. (seguir la
huella)
Yupichay.
SEGN: Sigun.
SEGURAMENTE: Aatrari, siguuru.
SEGURO: Siguuru. (colocar algo en forma
segura) Takyachiy.
SEIS: Suqta.
SEISCIENTOS: Suqta patrak.
SELECCIONAR: Aklay.
SEMBRAR: Muhuy, talpuy.
SEMEJANTE. 1. -Likuq. Ej: Kawallu-Iikuq
(semejante a un caballo). 2. -Naw Ej:
Shinkanaw (semejante a un ebrio). 3.
-Nilag. Ej. WaIJpa-nilaq (semejante a una
gllina).
SEMENTERA: Trakla. (sementeras)
Mikuykulla, talpuykuna.
SEMILLA: Muhu. (sacar la semilla o pepa)
Muluy: (poner la semilla en los surcos)
Watrichiy, patriy.
SENDERO: Kaminu. (entre las chacras)
Muchaq.
SENO: uu. (calentar en los senos)
Uqllay. (tener algo o llevar entre los senos)
Uqllalaay.
SENTARSE. Taakuy. (hacer
sentar)Taakachiy. (estar sentado)
Taakulaay. (sentarse en cuclillas) Truktruy
(estar sentado en cuclillas) Truktrulaay.
(sentarse con las piernas estiradas)
Chullqalaay. (dejar que se asiente la
suciodad en el agua) Tallpachiy.
SENTIR: Sintiy, uyaliy.
SEA: (hacer seas con los ojos).
Qimllapaay.
SEALAR: Sialay (mostrar) Likachiy.
SEOR: Tayta.
SEORA: Mamay, siura.
SEORITA: Siurita, wamla.
SEPARAR: Lakiy. (bit urcarse) Pallqay.
SEPULTURERO: Aya pampaq.
SER: Kay.
SERPENTEAR: Wiqwiy.
SERVILLETA: Shuyshu.
SERVIR: (valer) Baaliy. (comida). Qalay.
SESENTA: Suqta trunka.
SESO: Tumshu, uma pinqa.
SETECIENTOS. Qantrish patrak.
SETENTA: Qantrish trunka.
SETIEMBRE: Sitimri.
SIEMPRE. lmaypis, simpri, wiay.
SIETE. Qantrish.
SFILIS: Wanti.
SONROJARSE: Pukayaay.
SOOLIENTO: Puunaq.
SOPA: Suupa, trupi.
SOPLAR: Puukay.
SORBER: Shuquy.
SORDO: Upa linli.
SOROCHE. Biita.
SORPRESIVAMENTE: lllaqpiqta.
SOSO: Qamya.
SOSPECHAR: Musyay.
SOSTENER: Chalay. (sostenerse)
Tawnakuy.
SOTERRAR: Pampay. (la brasa) Qulliy.
SU: N, nin. Ej. Mama-n (Su mam),
qunquini-n (su rodilla).
SUAVE: Llampu.
SUAVIZAR: Llampuchiy.
SUBIDA: Hiqalkuna, wagta, wichana.
SUBIR: Wichay, yalkuy. (subir gradas) 1
Hapalkuy.
SBITAMENTE: Huklla, illaqpiqta.
SUCIEDAD: Inki, mapa, qanla.
SUCIO: Mapa, qanla, wila.
SUDOR: Qumpi, wampi.
SUELDO: Paaga.
SUELO: Pacha, pampa.
SUEO: Puuy. (tener sueo) Puunaay.
(ensoar) Suyuy. (hablar en sueos)
Muspay.
SUERO: Shuylu.
SUFRIR: akay, tunkiy.
SUPERIOR: Hanag, sanaq.
SUPLICAR: Maay, ruygay.
SUR. Ula.
SURCO: Alki, tray, shuka. (hacer surcos)
Shukay.
SUSTO: Manchay. {iQu susto!) iAtratray!
T
TACAO: Mitra: Fig: Kutrush.
TAJAR: Llaqllay. (tajar los tubrculos al
cosecharlos) Awchay. (tajarse la mano)
Pilluy.
TAL VEZ. Icha, ichapis.
TALADRAR. Utrkuy.
TALN: Anku, traki talun.
TALLO: (de una planta) Yulash. (de maz)
Panqa.
TAMAL: Tamal.
TAMBALEAR: Chankanpay.
TAMBIN: Pis.
TAMBOR: Tambur, tinya.
TAMIZ. Harniyaakuq, shuyshu.
TAMPOCO: Pis-chu.
TANTEAR: Musyay, tantiyay.
TAPA: Kilpakuq.
TAPAR. (un hueco) Kilpay. (taparse con la
cobi ja) Lankakuy, pampakuy. (tapar un
resquicio con barro) Llutay.
TAPIA: Tapya.
TARDAR: Dimuray, tardiyaay.
TARDE: Tardi. (buenas tardes) Nastardis.
TARDO: Qipa.
TARTAMUDO: Akllush, ikash.
TECHAR: Qatay, tiichay, tihachiy.
TEJA: Tiha.
TEJER: Away.
TEJEDOR: Awag, awakuq. TELA.
TELARANA: Llika.
TEMBLOR: Chukchuy.
TEMBLAR: Pacha-kuyuy, timblur.
TEMER: Manchay.
TEMERARIO: Mana manchakuq.
TEMEROSO: Trinash.
TEMIBLE: Manchanash.
TEMOR: Manchay.
TEMPLAR: Traqnay.
TEMPRANO: Qaspi-qaspilla, timpraanu,
waalalla.
TENDER: Masay, mashtay.
TENDIDO. (estar tendido) Mashtalaay. (una
persona) Hitalaay.
TENDN: Anku.
TENEDOR: Trinchi.
TENER. Uyway: Kapuy, kapay. Ej. QiIIay
kapushunki (tienes dinero), wasi kapaman
(tengo una casa), etc. -Yuq. Ej. Pay
wasiyuqmi (l tiene casa).
TEIR: Ttiy.
Upyachiy.
TONTO: Luklu, upa.
TORCER: Kachuy. (torcer hilo de ana)
Kawpuy, kaypuy. (torcer hilo ligeramente)
Pasqay. (tornar torcido) Wiksuchiy.
TORCIDO: Wiksu. (torcido del pie) Wishtu.
TOREAR: Kapiyay.
TORMENTA: Shiquta.
TORPE: Ashnu, upa.
TORRENTADA: Lluqlla, wayqu.
TOS. Qusu.
TOSCO: Qatrqa.
TOSER. Qusuy. (toser
repetidamente)Tuqsay.
TOSTADORA: Kallana.
TOSTAR: Ankay.
TOTALMENTE. Lliw, pasaypa.
TOTORA: Truqa, tutura.
TRABAJADOR: Lulapakuq, minkay.
TRABAJAR: Lulay, trabahay.
TRABAJO: Lulay.
TRABAJOSO: Sasa.
TRAER: Apamuy.
TRAGAR: Millpuy.
TRAMPA: Tuqlla.
TRANQUILO: Hawka. (jtranquilo!) Qasilla!
TRANSFORMAR: Muyuy, tiklay.
TRAPO: Latash.
TRASERO: Qipa, siki.
TRASLADAR: Apay, ashuchiy. (acarrear)
Ashtay. (mudarse) Ashukuy.
TRASQUILAR: Lutuy.
TRASTORNADO: Uman muyuqlusha.
TRAVESAO: Chakana.
TRAVIESO: Awsay-siki.
TREINTA: Kimsa trunka.
TRENZA: Pishakuq.
TRENZAR: Pishay.
TREPAR. Yalkuy, waluy.
TRES: Kimsa.
TRESCIENTOS: Kimsa patrak.
TRIGO.Triigu, triw. (pelar trigo) Pillay.
TRILLAR: Haluy. (hacer trillar) Haluchiy.
TRIPA: Alashki, chunchulki. (lavar tripa)
Wiqay.
V
VACA: Irma, waaka.
VACIAR: Taksiy, talliy.
VACO: Halkusha.
VAGABUNDO: Pulikuq.
VAGAR: Pulikatray.
VAGINA: Laka.
VAGO: anqal puliq, pulikuq.
VAHO: Huumuy, wapyay. (echar vaho)
Wapyay.
VALIENTE: Mana manchakug.
VALIENTEMENTE: Manchanashpa.
VALOR. (precio)Tranin. (arroyo) Balur.
VAMOS!: iAku!, iakuchun!
VAPOR: Huumuy, wapyay. (botar vapor).
Huu-muychaay, wapyay.
VARIOS: Achka, huk ishkay.
VARN: Kan, uflqu.
VASO: Baasu, upyana.
VEINTE. Ishkay trun ka.
VEJIGA: Pukuchu.
VELAR. Biilakuy, sindikuy.
VELORIO: Biluryu.
VELOZMENTE: Apuraylia, raslla.
VELLO: Wacha.
VELLN: MiIlwa. (parte del apero) BiIIun.
VENADO: Luychu.
VENDA: Watakuq.
VENDER: Lantikuy. (vender en la feria)
Taachikuy.
VENENO: Hampi.
VENIR: Shamuy, aywamuy. (llegar>
Traamuy.
VENTOSEAR: Supiy.
VENUS: Quyllur.
VER: Likay. (echar de menos) Lasay,
Lasapakuy.
VERANO: Usya.
VERDAD. Rasun.
VERDADERAMENTE. Rasunpa.
VERDE. Birdi. (inmaduro) Trawa, lluUu.
(papa verde por accin del sol) Quyu.
VERGONZOSO: Pingatukuq.
VERGENZA: Pinqay. (tener vergfienza)
Pinqakuy. (dar vergenza) Pinqakachi. (sin
vergenza) Pinqayninnaq. (vergenzas)
Kan kaynin walmi kaynin.
VRTIGO: Uma muyuy.
VERRUGA: Tikti.
VERRUGIJIENTO: Tektisapa.
VESTIDO: Hinakuq, muudana.
VESTIR: Lrulachiy, hinachi muudachiy.
VEZ: Kuti. (de vez en cuando) Unaytalaq.
(la otra vez) Shaiunkaq. (otra vez) Yapa.
(primera vez): Wamaq. (alguna vez).
lmaypis.
VIBRAR: Shuqshikuy.
VIDRIO: Qishpi.
VIEJA: Chakwash.
VIEJO: Awkish. (cosa gastada) Mawka.
VIENTO Waywa, wawya.
VIENTRE: Pata.
VIERNES. Birnis.
VIGA: Chakakuq.
VINAGRERA: Shunqu wilwiy.
VIRUELA: Mulu.
VISITAR: Watukuy. (echar de menos las
Sementeras) Likatrakuy, lasapakuy.
VIUDA: Biyuuda.
VIUDO: Biyuudu.
VIVIENDA: Yatrana.
VIVIR: Kawsay. (morar) Yatray.
VIZCACHA: Wshkacha.
VOLAR: Paaliy. (hacer reventar) Patryachiy.
VOLTEAR: Tiklay. (voltear una esquilla)
Kmnlay. (dar vueltas) Wililinyaay. (rodar)
Kutrpay, tikpay. (hacer girar) Muyuchiy.
(boca