Çağdaş İslam Düşüncesinde Geleneğin Hermeneutik Restorasyonu PDF

bilimname XXX, 2016/1, 239-273
Geli Tarihi: 19.01.2015, Yayn Tarihi: 22.04.2016
ADA SLAM DNCESNDE GELENEN

HERMENEUTK RESTORASYONU VE
RASYONEL DEKONSTRKSYONU ARASINDA:
FAZLUR RAHMAN VE CBR RNE
Mehmet ULUKTK
Yrd. Do. Dr., Gaziantep niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi
ulukutuk27@hotmail.com
Bu makalede ada slam dncesinin nemli simalarndan Fazlur Rahman ve
Cbirnin yeniden yaplanma projlerinin karakteristik zellikleri tasvir ve tahlil edilmeye
allmtr. ada slam dncesi gelenek-modernlik geriliminde kendi stratejik
konumu belirlerken gelenek karsnda ald pozisyon belirleyici bir neme sahiptir.
Buna gre ele aldmz dnrlerden Fazlur Rahman gelenein hermeneutik bir
restorasyonu
projesini
gerekletirmeye
alrken
Cbir
ise
rasyonel
dekonstrksiyonunu hedeflemektedir. almamzda iki dnrn zaaf noktalarna ve
ilerine dtkleri amazlara iaret edilemeye allmtr. zellikle ze/kaynaklara
dn sylemi balamnda gelenein tekiletirilmesi ve kendisinden kurtulanmas
gereken bir nesne pozisyonuna indirgenmesi olgusu iki dnrmzn de dnce
sistemleri ve sylem mekanizmalarnda belirgin bir yere sahiptir. Bu minvalde Fazlur
Rahman gelenei nesnelci bir hermeneutik balamda yeniden restore etmeye alrken
Cbir ise aydnlanma ruhunun snrlarn izdii bir rasyonellik emberi altnda gelenein
dekonstrksiyonunu ve rekonstrksiyonunu gerekletirmeye alr. Gemii/gelenei
tarihsellikle nitelendirmek bugnn mutlak/evrensel olduunu gstermek anlamna
gelmez mi? Kald ki gelenek sabit ve cansz bir varlk deildir. Bu teoriye ikin olan anlama
gre bugnn yorumu da sonu itibariyle tarihseldir. Makalemizdeki temel iddiamz bu
iki slam dnrnn metodolojileri ve meseleyi ortaya koyu tarzlar nemli ufuklar
iermekle birlikte gz ard edilemeyecek zc, aydnlanmac ya da grecelik ve keyfilik
bata gibi elikiler ierdii ynndedir.
Anahtar kelimeler: ada slam Dncesi, Gelenek, Hermeneutik, Dekonstrksiyon,
Fazlur Rahman, Muhammed Abid el-Cbir.
Bu makale, Creative Commons Alnt-Gayriticari-Tretilemez 4.0 Uluslararas Lisans ile lisanslanmtr.

This article is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
Mehmet ULUKTK
THE TRADITION OF BETWEEN RESTORATION OF HERMENEUTIC AND RATIONAL

DECONSTRUCTION IN CONTEMPORARY ISLAMIC THOUGHT: FAZLUR RAHMAN
AND CABIRIA EXAMPLE
Abstract
This article, we aim to has been attempted to be portrayed and analyzed the key figure in
contemporary Islamic thought Fazlur Rahman and Jabiri's restructuring project.
Contemporary position he took in determining its strategic location in the tradition of
Islamic thought tradition-modernity voltage is of decisive importance. Accordingly, the
phase of Jabiri think we have dealt with the hermeneutical while trying to perform a
restoration project aims to rational deconstruction of tradition in Fazlur Rahman. The two
thinkers have attempted to point our weaknesses and can not be pointed to the dilemma
that falls into them. Especially essence / resources in the context of the resources to turn
rhetoric traditions and be considered as an object to be freed from itself has a prominent
place in the thinking and discourse mechanisms of our two thinker. It works to achieve
their manner, Fazlur Rahman objectivist tradition of Cabiri a is a hermeneutical context
again trying to restore a spirit of enlightenment rationality within the borders of the circle
under the tradition of deconstruction and reconstruction. History/tradition today must
be described as historical / min does not mean the show is universal? Because tradition
is not fixed and lifeless. According to this theory, understanding inherent in today's
interpretation of the results as "historic" is. We think we are that both these two Islamic
thinkers of the methodology and the issue of manifestation style that can not be ignored,
but contains important horizons essentialist, enlightened or relativism and
contradictions, such as the arbitrariness swamp includes, as well as their particular
understanding of the way in Turkey is progress still above are authentic ground.
Keywords: Contemporary Islamic Thought, Tradition, Hermeneutics, Deconstruction,
Fazlur Rahman Muhammad Abed al-Jabiri.
Yirminci yzyln byk ksm boyunca slamc modernistler slamn bir

din olarak irrasyonel olmadn ve kltrel olarak geleneki olmadn iddia
etmiler ve slamn aslnda tek tanrc niteliiyle teslis doktrinine sahip
Hristiyanlktan daha rasyonel bir dinamie sahip olduunu, sorunun slamn bu
rasyonel dinamiinin [tarihsel srete gelenek tarafndan, M.U.] bastrlm
olmaktan kaynaklandn aklama abasnda olmulardr. 1
Giri
|240|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
ada slam dncesi, z itibariyle Karlofa antlamasyla

balayan; mit burnunun kefi sonucunda Hindistann istila edilmesiyle
ivme kazanan; Fransann Msrn igaliyle iyice somutlaan, slam
dnyasndaki fikri, siyasi ve iktisadi zlmeler karsnda, Mslman
aydnlarn kendi modernliklerini oluturma srecini ifade eder. Yine ada
slam dncesi slam dnyasndaki fikri, siyasi, iktisadi smrgeletirme
Brayn S. Turner, Oryantalizm Postmodernizm ve Globalizm ev. brahim Kapaklkaya.
Anka Yay. stanbul 2002, s. 29.
ada slam Dncesinde Gelenein Hermeneutik Restorasyonu
hareketlerine kar, zellikle 18.yzyln sonlar ve 19.yzyln balarndan

itibaren ivme kazanan oluumlarn tahlilidir. Bu erevede, Bat
smrgeciliine kar siyasi ve sosyal kimlikler ve alternatifler oluturmakla
kalnmayp, ayn zamanda, slam toplumunun bnyesindeki i bozulmalara
kar slahat projeleri gelitirmek hedeflenmitir. 2
Buna gre ada slam dncesi, slam dnyasnn tarihin znesi

konumdan son iki yzlk geri ekilmesiyle birlikte yaanan, Mslman
bilincinin moderniteyle hesaplamas balamnda gndeme gelmitir. Bu
balamda ada slam dncesinin en nemli zellii siyasal dzlemde art
arda gelen bir takm yenilgilerle balayan bir srecin modernleme
abalaryla stesinden gelme denemeleri olmasdr. te bunun iin adna
ada slam dncesi adn verdiimiz olgunun bizatihi kendisi modern,
modernleen ve en nemlisi de modernletiren bir yap arz etmektedir.
Moderniteyle hesaplama ayn zamanda Mslman bilincin geleneksel
dnce mirasyla da yzlemesi anlamna geliyordu.
slam dnyasnn modern dnemde yaad malubiyetler ve yenilgi

psikolojisi, zihniyet ve dnce dnyasnda ve bu erevede din dncede,
din bilgi/otorite/kaynak tasavvurunda nemli baz krlmalara ve
dnmlere neden olmutur. Bu dnmn nemli sonularndan biri,
kimi Mslman entelektellerde kendi tarih birikim ve geleneklerine kar
ciddi bir gven anmasna yol aan birtakm yeni fikir ve temayllerin
ortaya kmasdr. Bu yeni fikir ve temayllerin banda, slam dnyasnn
iinde bulunduu asker, siyas, iktisad ve bilimsel gerilii, Mslmanlarn,
mensubu olduklar dinin aslndan, ilk dnemlerde mevcut olan sahih din
anlayndan uzaklamalarna, tarih boyunca Mslmanlarn inan ve
pratiklerine birok yabanc unsurun girmesine balama eilimi yer
almaktadr. Bu kabuln neticesi olarak slam dnyasnn farkl blgelerinde
slamn ilk dnemlerdeki saf haline, dinin ana kaynaklarna dnlmesini
savunan birtakm hareket ve temayller belirmitir. Bunlar, slam
dnyasnn yaklak olarak 19. yzyldan bu yana yaam olduu ve
modernleme ana bal altnda incelenen asker, siyas, iktisad ve
2 Mevlt Uyank, ada slam Dncesi, Felsefe Ansiklopedisi, Ed. Ahmet Cevizci, 2005,
Cilt: 3, s. 454; Esma Durugnl, Reislamizasyon Hareketlerinin Kuramsal Bir
zmlemesi, Ankara niversitesi DTCF Sosyoloji Dergisi, say:1, 1996, 79-104;
Muhammed el-Behiy, ada slam Dncesinin Oluumu, ev. brahim Sarm, Giriim
Yay. stanbul 1986; Abdullah Laroui, slam ve Modernlik, ev. Ayegl Yaraman-Babuu,
Milliyet Yay. stanbul 1993; Bassam Tibi, The Crisis o f Modem slm, ev. Judith Von Siver,
Salt Lake Ciy.1988, s. 40; Mehmet Paac, Oryantalizm ve ada slamc Dnce,
slamiyt Dergisi, Say: 4, 2001, s. 91-110.
|241|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
kltrel dnmlerin etkisiyle ortaya km ideolojik ve siyas nitelikli

hareket ve temayller olduundan, modern ncesi dnemin ze dn
hareketlerinden farkl olarak modernleme balamnda ele alnmaldr. Bu
durum slam modern deerlerle uzlatrma abas iindeki slam
modernizminin temel hususiyetlerinden kaynaklara dn fikri ve bu
balamdaki Kuran vurgusuyla yakndan alakaldr. Kaynaklara, dinin
aslna, sadr- slama dn gibi sloganlarla ifade edilen ar, modernist
akmn selef karakteri ar basan snrl temsilcileri dnda, Snnet ve ilk
dnem Mslmanlarnn tecrbelerinden ziyade pratikte ounlukla ve
byk lde Kurana yaplan bir ar zelliini tamaktadr. 3
Bu ar, slamn saf mesajnn tarihsel srete gelenein eliyle

bozulduunu iddia ederek tarihsel miras ve dnce geleneimizi
tekiletirmek gibi belki nceden niyet edilmemi bir sonucu beraberinde
getirdi. Tarihsel mirasmz ve geleneimiz bugnn ada Mslmanlar
iin bir imknlar alan ve zenginlik kayna olmaktan karak bir engel ve yk
olarak grlmeye baland. Szde bu ykn altndan kalkmak iin baz yeni
anlaylar ortaya kmaya balad. Gze arpan yeni anlaylardan bir tanesi,
slamn akl dini olduudur. Bu anlayta, Peygamber dnemindeki slamn,
akl kullanrken vahiyle baarl bir biimde uyum salad dnlr.
Dolaysyla aklla din arasnda bir atmadan sz edilemez; nk slam,
bizzat vahiy vurgusuyla akl rneklendirmitir. Byle olmakla beraber, bu
dncenin pek ok savunucusu iin slamn tarih geliimi, bu aklc ze,
ona aykr kaynaklar dhil etmi ve onu saptrmtr. Kuran tefsirlerinde,
tarih yazclnda ve Peygamberin hadislerinde yer alan baz efsanevi
M. Suat Mertolu, Dorudan Doruya Kurandan Alp lham: Kurana Dnten
Kuran slamna, Divan Disiplinleraras almalar Dergisi, Cilt 15, Say 28, 2010/1, s. 71;
ayrca bkz. Yasin Aktay, Reform, ctihad ve Tecdid Balamnda slm ve Hayat, Milel ve
Nihal: nan, Kltr ve Mitoloji Aratrmalar Dergisi, Cilt: V, say: 2, 2008; Eyyp Said Kaya,
Batl Gzyle Modernleme Arifesinde Tecdid, slm Aratrmalar Dergisi, say: 25.
2011; Mehd, Muhakkik, Zemmut-takld vel-hassu alet-tecdd indel ulem, et-Takld
vet-tecdd fl-fikril-lem, haz. Bennasr el-Buazzt, Rbt 2003; Wahyudi, Yudian, The
SloganBack to The Quran and The Sunna: A Comperative Study of The Responses of Hasan
Hanef, Muhammad bid al-Jbir and Nurcholish Madjid, (Doktora Tezi), The Institute of
Islamic Studies McGill University, Montreal Canada 2000, s. 14-95; Murat emrek, PostModernin Dayanlmaz Cazibesi: Mslmanlarn Yaklamlar ve Otantik Bir Bilgi Teorisi
na mknlar, Entelektel Bamll Amak lim Geleneimiz zerine Aratrmalar, Ed.
A. Cneyd Kksal, Yedirenk, stanbul 2007, s. 347-358; Massimo Campanini, The Quran:
Modern Muslim Interpretations, ev. Caroline Higgitt, Routledge, London 2010; Earle H.
Waugh and Frederick M. Denny (eds), The Shaping of an American Islamic Discourse: A
Memorial to Fazlur Rahman, Atlanta, Scholars Press, 1998; Nehemia Levtzion and John O.
Voll, Introduction, Eighteenth Century Renewal and Reform in Islam, eds. N. Levtzion J.
O. Voll, Syracuse University, New York 1987, s. 20.
3
|242|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
materyaller bunu gstermektedir. Hayal ve gayr-i akl malzemeler bu

kaynaklarda, bazen aikr bir biimde yer alm, slamn hakikati
arptlmtr. Bu hikye ve efsaneler, sk sk Yahudi (ve/veya Hristiyan)
kkenli olarak tanmlanmtr. 4
Bu balamda ze/kaynaklara dn sylemi aslnda gelenein

reddinin ve tekiletirmenin st rtk bir ifadesi olarak anlalabilirdi. Zira
saf slamn saf kaynaklar gelenek tarafndan bozulmu ve tahrifata
uratlmsa, saf kaynaa ulamak ve ze dnmek iin slam tasavvurumuz
de-traditionalizationa yani geleneksizletirmeye/gelenekten kurtarmaya
allmalyd. Bir dier ifadeyle bugnn Mslman zihni (Suje/zne) ile saf
kaynak/z (obje/nesne) arasna hibir unsur, ba girmemeliydi. Karmzda
bulunan text/metin, kontext/balamsal ve geleneksel deil, epistemolojik ve
metodolojik
srelerin
matematiksel
toplam
sayesinde
anlalabilir[malyd]di.
Gemiten/gelenekten/oluturulmu
akldan
(kltrel gramer ve miras) epistemolojik bir kopu yaanmal [Cbir (19362010)] ve Kurann nzl olduu dneme tm bir gelenei ve znel
tecrbelerimizi bir tarafa brakarak ulalmalyd [Fazlur Rahman (19191988)].
A. Fazlur Rahman ve zne-Nesne Ayrmnda Ortaya kan,
Gelenek-d
Epistemolojik
Bir
Sre
Olarak
[Kuran()]
Yorumlam(a)/Hermeneutii Ameliyesi
Ulema, modern hayattaki teknolojik faydalarn kabul etmelerine ramen

modem eitimin sonularn kabule yanamyorlard. Fakat genellikle bu
sonularnnn pek bilincinde deildiler. Hem Ortaa kelamclar tarafndan
formle edildii ekliyle geleneksel inan esaslarn; hem de geleneksel hukuku,
modern tesirlerden tamamen korumay, dokunulmaz klmay dnmektedirler.
rnein bunlar, modern endstriye hsn kabul gsterirken; hala faiz alp
vermenin kesinlikle yasak olduunu dnmektedirler. Ulemann bu tavr,
Mslman dnyadaki seklarizmin dorudan sorumlusudur. 5
Biz Mslmanlar, Allh'n kelam olduuna inandmz ve bu yzden
ebede kadar baki kalacak bir mesaji olduunu benimsediimiz bir kitabn on drt
Ronald L. Netler, lk Dnem slam, ada slam ve Yahudilik: ada slam

Dncesinde srailiyyat, ev: Mesut Kaya, Marife, K 2011, s. 192.
5 Fazlur Rahman, The Impact of Modemity on slm, slmic Studies, c. 7, Haziran. 1966
No. 2, s. 114. 116. Trkesi iin bkz. Modernitenin slam zerindeki Tesiri, ev. Mevlt
Uyank, Kurann Tarihsel ve Evrensel Okunuu, Ed. Mevlt Uyank, Fecr Yay. Ankara 2011,
s. 30.
4
|243|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
yzyl nce olduu gibi bu gnn insanlarnn ihtiyalarna da cevap

verebileceine elbette inanyoruz. 6
ada slam dnrlerinden en nemli ve tartmal simalarndan

Fazlur Rahman 7, kendi gelitirdii Kuran hermeneutiinde ayetlerden
karlan hkmleri tahlil iin ifte hareketli bir anlama yntemi nerir. ainde bulunduumuz zaman diliminden Kurann indirildii zamanlara
gitmek ve b- 0 zaman diliminden yorumcunun bulunduu zamana geri
dnmek. lk hareketin faydas, ayetin indii sosyokltrel balam tespit
edilerek anlalacak ve deerlendirilecektir. Ayet kendi balamndan
koparlmad iin gayesi de kavranacaktr. Buradan yorumcunun iinde
bulunduu sosyokltrel durum erevesinde yorumlamaya geilir.
Dolaysyla u andaki durumun ve onu oluturan artlarn, unsurlarn iyi
tahlili yaplnca, yeni deerlendirmeler yaplabilir. Gnn ihtiyalarna
uygun deiiklikler nerilebilir. Dikkat edildii zaman Fazlur Rahmann
ifte hareketlilik dedii anlayla Dilthey ve Gadamerin anlama yntemi
arasndaki nisbi benzerlik gzkmektedir. Fazlur Rahman, anlamamz,
iinde bulunduumuz zaman-mekn tarafndan etkilenir. Fakat n
yarglarmzdan kurtulmamz imknszdr, diyen Gadamere bu noktada
katlmaz. Mazi objektif bir ekilde belirlenemez. Fikri doru deildir, diyen
Fazlur Rahmana gre, yeterli bilgi ve veri varsa bu yaplabilir. Dier bir
ifadeyle, objektif bir anlamaya ulamamz mmkndr. kinci hususa gelince
iinde bulunulan konum, yorumcunun tavrnda etkili olur, ama bu, bir nbelirleme tarznda deildir, der. 8 Fazlur Rahman Gadameri relativist
olmakla sular ve metnin, yani Kurnn nesnel anlamn bilme imknn son
derece savunur. mer zsoya gre ise, relativizmi ve zgn bir anlam
araynn anlamsz olduunu savunan felsefi hermeneutik slami retinin
zyle uyumaz, zira zgn anlam aramann bo bir hayal olduunu
savunmak, slami gelenein srekli savunduu nesnel anlam arayna kar
kmaktr. 9
Fazlurrahman, Ana Konularyla Kur'n, ev. Alparslan Akgen, Ankara Okulu Yay.
Ankara, 2003, s.7.
7 Hayat ve dnceleri ile ilgili bilgi iin bkz. Alparslan Akgen, The Thinker of Islamic
Revival and Reform: Fazlur Rahmans Life and Thought (1919-1988), Journal of Islamic
Research, 4/2: 1990, ss. 232-248.
8 Fazlur Rahman, slm ve adalk: slam Eitim Tarihinde Fikr Bir Gelenein Deiimi,
ev. Alparslan Akgen, Hayri Krbaolu, Ankara 1991, s. 68.
9 mer zsoy, Vahiy ve Tarih, slam ve Modernizm Fazlur Rahman Tecrbesi, 22-23 ubat
1997, stanbul stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl, 1997, s. 97.
Bu gre gre, Gadamerin yaklam grecilie, hatta mutlak znellie yol ayor.
zsoy, Kuran ve Tarihsellik Yazlar, Kitbiyt Yay, Ankara 2004, s. 81. Gadamerin felsefi
6
|244|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Gadamerin nesnelci okulun grn psikolojicilik (psychologism)

ve znel (subjektive) olduu gerekesiyle eletirdiini 10 belirten Fazlur
Rahman, gerekten bu akmn temsilcilerinin, fikirleri gerek bir btn
olarak anlayabilmek iin, onlar ktklar kaynak zihinde incelediklerini
belirtir. Ancak kendisinin, fikirlerin grnrde izleyemediimiz balamn,
sadece zihinsel deil, ayn zamanda evresel olarak da grebildiini syler.
Zira fikirler zihinde olutuklar halde, ierikleri (intention) yani manalar,
zihnin dndaki bir eye atfedilir. Gadamerin bu gre itiraz ettiini
belirten Fazlur Rahman, Onun; fenomenolojik usul gelitirdiini ve tm
anlama abalarnn, anlamaya alan kiinin bir n hazrlk
(preconditioning) geirmesini, daha ilk bata varsaydn syler. Bu yzden
bir n artlanmann (predetermined) varln kabullenmeden (zaten
Gadamerin tm hermeneutik teorisinin esas da budur) yaplan btn
anlama gayreti, bilimd bir bozulma olmaya mahkmdur. Anlayan ahs
(subject) n artlayan (predetermine); Gadamerin etkin tarih (effctive
history) dedii eydir. Yani o, sadece aratrma konusu olan nesnenin tarih
etkisi deil, ayn zamanda yorumlayann varlnn bizzat dokusunu
oluturan dier btn etkilerin hepsidir. Fazlur Rahman, Gadamerin; nesnel
(objective) anlama meselesi diye bir eyin olamayacan iddia ettiini syler.
Hatta Gadamere gre bu n artlanmann farkna varsak dahi, yani normal
tarihsel bilinten ayr olarak etkin bir tarihsel bilin dahi gelitirsek, bu o
kadar snrl olur ki, n artlanmay hibir zaman aamaz. 11
Fazlur Rahman'n, Kurann indii tarihi ortama gitmek ve bu ortam

iinde Kur'an'n genel prensiplerini kavradktan sonra mevcut duruma geri
gelmek, yani onu tatbik etmek zere ifte hareketi (double movement)
gerektiren yorumlama yntemi aadaki temel hususu gerekletirmeyi
amalamaktadr: 1) Kur'an metninin, yorumlarn kendisine dayand nesnel
bir hareket noktas olduunu gstermek, 2) yorumlama faaliyetlerinin
srekliliini salamak ve 3) tarihi yorum geleneklerinin tenkidi iin zemin
hermeneutiine yneltilen bu eletiri, Emilio Betti ve E. D. Hirschin eletirisine benziyor.
Eer anlam okuyucunun dnyasna kapatlrsa, doru yorumu yanl yorumdan ayrd
etmek imknsz hale geliyor. Burhanettin Tatar, Interpretation and the Problem of the
Intention of the Author: H.-G. Gadamer vs. E.D. Hirsch, Washington, The Council for
Research in Values and Philosophy, 1998, s. 12. Richard J. Bernsteinn grecilik ile
znelcilik arasndaki izdii fark iin, bkz Bernstein, Beyond Objectivism and Relativism.
Science, Hermeneutics and Praxis, Philadelphie (Pa.), University of Pennsylvania Press,
1983, s. 11. Bkz. Selami Varlk, Felsefi Hermentik ve Metafiziin Sonu Meselesi, stanbul
niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Say. 27, 2012, s. 171.
10 Bkz. Hans Georg Gadamer, Truth and Method, ev. Donald G. Marshall, Joel
Weinsheimer, Continuum Publishing, New York 1993, s. 511.
11 Fazlur Rahman, slm ve adalk:, s. 6.
|245|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
hazrlamak. Fazlur Rahman, Kur'an metninin ncelikli olarak saf kavray

(pure cognition)n objesi olduunu ileri srerek onun tm yorumlar iin
nesnel bir hareket noktas olduu iddiasn temellendirmeye alr. 12
Buna gre, yorumlama yntemi vahyin estetik gzellii ve edebi

stnl gibi veheleriyle deil, [muhtevasnn] anlalmasyla ilgilenir. Ne
var ki, o, Kurann muhteva veya mesajnn somut tarihi olaylar iinde
karlalan belli sorunlara verilen ilahi bir cevap olarak tezahr ettiini
syleyerek Kuran metnine ayn zamanda ilevselci (functionalist) bir adan
yaklar. zellikle sosyal deimenin Kuran metninden karlan genel
prensipler dorultusunda gerekletirilmesi ynndeki vurgusu dikkate
alndnda, Fazlur Rahman'n ilevselci metin anlay daha da barizleir. Bu
anlaya gre Kuran metni, yorumcular topluluunun iinde bulunduklar
ortamda ilerin yrtlmesi asndan kendisine bavurduu bir metin
olacaktr. Bu noktada Fazlur Rahman u hususu ayrt etmektedir: Sosyal ve
tarihi artlarn srekli olarak deimesi karsnda, Kurann iinde
vahyedildii ortamdaki ilevi ile onun daha sonra yorumcularn elinde
tezahr edecek ilevleri bir ve ayn olmayacaktr. Buna gre, her yorum
faaliyetinde, onun ilk tarihi ilevi saf kavrayn, ikinci ilevi ise pratik bilincin
objesi olmaldr. Bylece Fazlur Rahman, teori (kuram) ve pratik (eylem)
arasnda bir ayrm yaparak ncelii teoriye vermi grnyor. Bu balamda
o, ilk nce genel (Kurann evrensel anlam)in anlalmas ve bu genelin
nda zel (evrensel anlamn mevcut ortama tatbiki)in belirlenmesi
gerektiine iaret eder. Ancak genelin kendi bana, yani onun yorumcunun
iinde bulunduu durumla balants kurulmakszn, anlalmas nasl
mmkn olacaktr? 13 Cevaplanmay bekleyen bu soru Fazlur Rahmann
Kuran hermeneutiindeki en nemlis sorunlardan birisini oluturur.
Dier yandan Fazlur Rahman, kendi hermeneutiini temellendirmek
iin Alman hermeneutikilerinden Heideggerin rencisi Gadamerin
ontolojik ve felsef hermeneutiine itiraz ederek ie balar.14 Ona gre
toplumlarn geleneklerinin, deer manzumelerinin byk devrimsel
|246|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
12 Burhanettin Tatar, Fazlur Rahmann Yorum Yntemi zerine, Tezkire Aylk

Derleme, Yaz-Gz, 1998, s.180; Fazlur Rahman, slmi Yenilenme: Makaleler II, ev. Adil
ifti, Ankara Okulu Yay, Ankara 2004, s. 115-125; Fazlur Rahman, slmi Yenilenme:
Makaleler I, ev. Adil ifti, Ankara Okulu Yay, Ankara 2004, s. 105-106; ayrca bkz. Yasin,
Aktay, Kuran Yorumlarnn Hermentik Balam, slm Aratrmalar, cilt 9, say 1-4,
1996, s. 80.
13 Tatar, Fazlur Rahmann Yorum Yntemi zerine, s.181; Kkalp, Kasm, Fazlur
Rahman ve slam Modernizmi, Eski Yeni 2010, s. 53-63.
14 Bkz. Victoria S. Harrison, Hermeneutics, Religious Language and the Quran, Islam and
Christian-Muslim Relations, 21 (2010), 20720.
deiikliklere urad, tarihin hzland dnemlerde etkin tarih ve nbelirleme muteber olmaktan kar, gelenein geerlilii hakkndaki hkm,
kiinin iinde bulunduu ortama ve yeni deerler manzumesine gre verilir.
Fazlur Rahmana gre rnein Augustine ve Lutherin kendi geleneklerine
ynelik sorgulamalar dogmatik alanda gereklemiti. Ancak bu sorgulama,
tarih bilinten tamamyla uzak, tarih-tesi bir bak asndan yaplm
deildi. Bu isimlerin iinde bulunduklar ortam zaten etkin tarihin paras
olduundan ve ayrca sorgulama usulleri aklc olduundan bu usul
dogmatik olarak nitelendirmek gereksizdi. Emilo Bettinin 15 epistemolojik
hermeneutiini benimseyen Fazlur Rahman iin dogmatik bir yoruma imkn
veren ictihad yoluyla Kurandan rinin amalarn deerleri objektif bir
ekilde anlayarak ve yorumlayarak yeni hkmler karmak mmkndr.
Zira ictihad ona gre bir kural ieren gemile ilgili bir metin ya da emsalin
anlamn kavrama ve o kural yorumlayarak geniletme veya snrlandrarak
veya olmazsa son tahlilde tadil ederek yeni bir durumun yeni bir zmle
snflandrlaca ekilde deitirme abasdr. Bu ictihad tanmna ve
tasavvuruna gre gelenek de, gelenek-d, dogmatik ve dahas objektif bir
kstasa gre yarglanabilir. 16 Ancak Bedri Gencere gre modern dnyada
slam modernistlerin temel kmazlarn mahhas olarak dile getirdii iin
Fazlur Rahman birbirine bal u drt konuda eletirilmelidir:
Birincisi; mutlak, tarih-tesi hakikat, izaf tarih/beer alana katlar

halinde alr: ilim, din, eriat, fkh, snnet, rf ve adet gibi. Tarih ortamla
kaytl insan znesinin, bu silsileyi atlayarak akl [salt/mutlak epistemolojik
mekanizmalar] yoluyla dorudan hakikatin tarih-tesi kaynanda yatan
objektif anlama ulamas mmkn deildir. Srekli Kurann insanlara akl
kullanmaya ardn, slamn akla dayanan bir din olduunu iddia eden
Abduh gibi Fazlur Rahman gibi modernistlerin gzden kardklar bir husus
vard. Kuranda hibir yerde akln el-akl eklindeki isim ve mastar deil,
aklederler, akletmezler gibi fiil hali izafe edilmektedir. 17 Bu, insan aklnn
otonomluunu yerine, ancak akn bir klavuza/rehbere (nakl) bal ilev
grebileceini belirtir. Buna gre Gadamerin kastettii metin gelenek ve
tarihsel miras yoluyla deil de akl araclyla dogmatik olarak
15 Emilo Bettinin nesnel hermeneutii ile onun slam dnyasndaki muadilleri arasnda
bir karlatrma iin bkz. Muharrem Kl, Metnin Yorumlanmasnda Nesnel Anlam
Araylar bn Hazm-Emilio Betti rnei, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
2001, say: 3, s. 313-328.
16 Bedri Gencer, slamda Modernleme: 1839-1939, Lotus Yay, Ankara 2008, s. 499.
17 Bkz. Ramazan Altnta, slam Dncesinde levsel Akl, Pnar Yay. stanbul 2003, s. 3197; Abdulbaki Gne, Kuranda levsel Akla Verilen Deer Akl Kavramnn Semantik
Analizi, Ahenk Yay. stanbul 2003, s. 27-141.
|247|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
yorumlanmas mmkn deilken 18 Fazlur Rahmana gre sbjektif olarak

mmkndr! 19 kincisi; hermeneutik, ncilin dolaysyla dinin asln
kaybeden Bat dnyasnn epistemolojik bir klavuz arayndan domutu.
Disiplinin gayesi, filolojik kantlar ile asl kaybolmu ncilin tarihi
geerliliini gstermekti. Bylece ncile tarihlik izafesinin iki anlam ortaya
kt: ncilin metinsel olarak tarihi geerliliini gstermek, paradoksal bir
biimde onun ieriinin de tarih bamlln, evrensellikten uzakln
gstermek demekti. ndirildii zamanki gibi asl korunarak bugne gelen
Kurann, Tevrat veya ncil gibi metinsel otantikliinin ispatna ihtiya
olmad malumdu. u halde metin bakmndan tarihlik problemi
bulunmayan Kuran ierik bakmndan da tarihlik ile tanmlamak da
mmkn deildir. ncs; modernistlerin bu bal olarak dtkleri
tarihlik/evrensellik elikisidir. Muhtevas itibariyle tarih bir metin olarak
alnan Kurann niin tarih-tesi, dogmatik bir usul veya ictihad ile
yorumlanmasna ihtiya duyuluyor? Drdncs, tekst/kontekst
balantsnn gzden karlmas. lim/amel, din/dnya ile tekst/kontekst
birbirine baldrlar. Dolaysyla logosenstrik Hristiyanlnn yapt gibi
birincilere vurgudan kaynaklanan bir kopukluk, matuflarn ihmaline,
rndan kmasna yol aar ve bylece seklerleen Batda olduu gibi
ikinciler, birincileri, aralar, amalar belirleyici hale gelir. nsan, makrokozmosun zeti mikro kozmos olarak yaratld iin, onu pratiine yn
verecek dstur, makro ve mikro ontolojiye dayanmak zorundadr. 20
Gencerin burada yer verdiimiz eletirileri Fazlur Rahmann
gerekletirmeye alt anlama usulne ciddi ve hakl eletiriler iermekle
birlikte zellikle ikinci maddede sralanan eletiri kendi iinde baz yanl
anlamalar barndryor grnmektedir. Bu maddede dile getirilen metin
bakmndan tarihlik problemi bulunmayan Kuran ierik bakmndan
tarihlik ile tanmlamak da mmkn deildir tezi bize gre Kuran beeri
|248|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
18 Gadamerin felsef hermeneutiinde anlama ve yorumlamada akln ve yntemin deil

de gelenein ve tarihselliin baat rol oynad hususunda baknz; Mehmet Uluktk,
Anlama ve Gelenek: Gadamerin Felsef Hermeneutiinde Anlamada Gelenein Rol Sorunu,
Bilsam Yay. stanbul 2003, s. 61-90. Yasin Aktay, Akln Sosyolojik Soykt: Soy Akldan
Tarihsel ve Toplumsal Akla Doru, Toplum ve Bilim, Say: 82, stanbul 1999; lhami Gler,
Fazlur Rahmann Kuran Yorumlama Metoduna Kuran Asndan Kelm Bir Katk,
slm Aratrmalar, Cilt: 5 Say. 2, 1990, s, 98-99; Mehmet Paac, Anlama (fkh) Usulne
Dair, slm Aratrmalar Dergisi, Cilt 8. No. 2, 1995, s. 90-9; Aref Ali Nayed, slm
Modernizmi ve Hermnetik (Fazlur Rahman rnei), slm ve Modernizm (Fazlur
Rahman Tecrbesi) inde, stanbul 1997, s. 262 263.
19 Gencer, slamda Modernleme, s. 500.
20 Gencer, slamda Modernleme, s. 500-501. Ayrca bkz. Gencer, On Dokuzuncu Asrda
Yararc slam Anlaynn Douu, Bilimname, Say: XV, 2008/2, ss. 7-27.
dzleme tarihsel bir hitap, evrensel bir mesaj olu keyfiyeti ile
badamamaktadr. Fazlur Rahmann eletirdii Gadamer hermeneutiinde
de her metin tarihsel ve dilsel, btn anlamalar da znel ve gelenekseldir
tezi yatmaktadr. Kald ki ierik bakmndan Kuran tarih ile
nitelendirmemek onu nihai anlamda yorumlama/anlama/ictihad dahas
beeri dzlemden de karmak anlamna gelmez mi? 21 En azndan bu soruya
anlaml ve tutarl bir cevap vermek, eletirinin doru bir hedefe odaklanmas
asndan elzemdir. u tespit Fazlur Rahmann hermeneutik duruunu
anlamak asndan nemli gibi grnmektedir.
Dier yandan Burhanettin Tatarn tespitine gre Fazlur Rahman, iki

ynl hareketi gerektiren yorumlama ynteminde, balangta problem
bilinci asndan genel ilke (evrensel, teori) ve zel durum (tarihi balam,
pratik) arasndaki ilikiyi kurmasna ramen, daha sonra bunlarn arasndaki
ilikiyi, soyut evrenselin lehinde bozmutur. Bunun gerisinde yatan neden,
onun Kurann evrensel anlamnn tarih-st (extra-historical,
transcendental) karakteriyle kavranacan dnmesi ve bylece onu,
metnin tarihi sreklilii (somut evrensel) iinde aramak yerine, paradoksal
olarak, sadece zel bir tarihi balam iinde grmeye almasdr. Bunun
neticesinde, Kuran yorumlama faaliyetinin banda, Kur'an, yorumcu
zerinde dorudan hakikat iddiasnda bulunan bir metin olarak deil, fakat
yorumcunun iinde bulunduu gelenek ve tarihi balamla ilikisi kesilmi
olan tarihi bir metin eklinde alglanmaktadr. Daha sonra bu kesilen ilikiyi
kurmak yani evrensel ilkeyi kendi zel durumuna tatbik etmek iin
yorumcunun kendisine dayanaca esasl-sreklilik arz edentarihi bir
zemin kalmamaktadr. Bu ise, Kurana atomcu yaklamlardan kaan bir
yorum teorisinin atomcu bir yorum ya da tatbikat anlayna kap
aralayabileceine iaret eder. 22
21 Konuyla ilgili olarak bkz. mer zsoy, Kuran Hitabnn Tarihsellii ve Tarihsel Hitabn
Nesnel Anlam zerine slam Aratrmalar Dergisi, IX/1-4, 1996; mer zsoy, Kuran ve
Tarihsellik Yazlar, Kitabiyat Yay, Ankara, 2004; Fazlur Rahmann ahsnda
hermeneuitie ve Kurann tarihselliine yaplan [Gencerin derinliinden uzak] ucuz ve
temelsiz apolojik eletiriye bir rnek olarak bkz. Ali Bula, Kuran Okuma Biimi Olarak
Hermentik, slam Aratrmalar Dergisi, IX/1-4, 1996. Bir baka nemli deerlendirme
iin bkz. zsoy, mer, Trkiyede Kuran Hermeneutii Tartmalar: Bir Soykt
Denemesi, Tefsire Akademik Yaklamlar, Ed. M. Akif Ko, smail Albayrak, Otto Yay.
Ankara 2013; Paac, Mehmet, Kuran ve Ben Ne Kadar Tarihseliz?. Ankara Okulu Yay.
Ankara 2000; Mehmet Paac, Kuran ve Tarihselci Yorum, Yznc Yl niversitesi
Kuran ve Dil-Dilbilim ve Hermentik-Sempozyumu, 17-18 Mays 2001, Erzurum 2001;
Kotan, evket, Kuran ve Tarihselcilik, Beyan Yay. stanbul 2001
22 Tatar, Fazlur Rahmann Yorum Yntemi zerine, s.187.
|249|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
Mehmet S. Aydn, Yeni-ihyac-kktenci hareketin Fazlur Rahmann

yeterince iyi deerlendiremedii kanaatindedir. Onlarn asla geri dnme
istekleri, daha ileri atlayabilmek iin de olabilir. Ayrca, slamn itikad ve
adalet ynlerini bir araya getirmeye alarak sorunlarn zmlerinde
nemli bir adm atmalar hususu da gz ard edilmemelidir. Bundan dolay,
fundemantalist diye nitelenen Seyyid Kutup gibi baz yazarlar ayn
zamanda reformcu olarak da deerlendirilebilmektedir. 23 Fazlur
Rahmann ifade etmeye alt slm Modernizminin temel tezi en bariz
ynyle u ekilde zetlenebilir: slamn, tarihin ve toplumun -gelime
sreci iinde ortaya kan- hayat artlarndaki deiimlerin getirdii
problemleri zmeye, bu srecin altnda esir olmakszn bu srece yn
vermeye gc yetebilecek bir inan sistemi olmasnn gerekleebilmesi iin
u artn yerine gelmesi gerekir: Kurn ve snnetin ve bu iki kaynan
nda oluan btn slm kltr mirasnn bilimsel ve aklc (rasyonel) 24
bir szgeten geirilerek anlalmas, yorumlanmasdr. 25 Bu tarz bir
Mehmet S. Aydn, Fazlur Rahman ve slam Modernizmi slami Aratrmalar, Fazlur

Rahman zel Says, Cilt: 4, No.4, 1990, s.275
24 ada Arap-slam din dncesinin, en sekin yeni eilimi XX. yzyln ilk yarsnda,
Msrda ina edilmitir. zellikle el-Ezher niversitesinin snrlar dnda ortaya kan
dnceler, daha sonra pek ok Mslman dnr zerinde ok ciddi bir etki
uyandracakt. Bu etkilerden biri de; gerek, saf slam aray ve onun akl dini olarak
tanmlanmasyd. Bu rasyonalist yaklam, din ilimlerin metot ve uygulamasndaki
taklid dncesini reddetti. Bylece temel prensiplerinin akl olduu algsndan hareket
eden bu gr sahipleri, gelenein pek ok bak asn esasl bir tarzda sorgulama gerei
duydular. Buradaki en hassas durum, -bir metot problemi olarak- hadis gibi din
metinlerin meruiyet zemininin sorgulanmas ve kabul edilebilirliinin bu kaynaklarn
ieriine gre (rasyonalist lt esas alnarak) belirlenmesi ile ilgili meselelerdi. Bu
metot ve ierik meseleleri birbiriyle ilikilidir ve bunlar ncelikle ok zorunlu bir konu
olarak hadis literatrn ilgilendirir. Fakat hadis ieren ve bazen hadise dayanan ve hatta
bizzat kendileri hadis klliyatlarnn ieriinin bir parasn oluturan dier literatrler
de ayn ekilde buna dhil edilir. lkine rnek, tefsir literatr, ikincisine rnek de
srailiyyat literatr olacaktr. Hadis, tefsir yahut israiliyyat kaynaklarnn herhangi
birinin eletirel bir deerlendirilmeye tabi tutulmas, ou zaman dier ikisinin de ayn
ekilde deerlendirilmesini gerekli klacaktr. nk bu literatrler arasnda byk
miktarda akan bir alan vardr. Tarih metinler de, ou zaman, benzer bir
deerlendirmeyle kar karya gelecektir. Ronald L. Netler, lk Dnem slam, ada
slam ve Yahudilik: ada slam Dncesinde srailiyyat, ev: Mesut Kaya, Marife, K
2011, s. 195.
25 Aydn, Fazlur Rahman ve slam Modernizmi , s.279; Watt, Fazlur Rahman (ve Arkoun)
iin modemist ve liberal nitelemesinde bulunmaktadr. Bu aydnlar, Batl bir bak asna
sahip olup slmn aka ya da zmnen tenkit edilmesi gerektiini hisseden ama ayn
zamanda Mslmanca yaamak isteyenlerdir. Batl deerlere gre dzenlenecek yeni bir
kimlik arayndadrlar, ifadesi iin bkz. W. Montgomery Watt, Islamic Fundemantalism
and Modernity, London, New York, 1989, s. 68-69; D. L. Berry, The Thought of Fazlur
Rahman as an Islamic Response to Modernity, Ph. D. Dissertation, The Southern Babtist
Theological Seminary, 50-61. 1990
23
|250|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
yorumlama biimi szde bir evrensel akl ve pozitivizmin artk bir put haline
getirdii bilimi zne ve belirleyici, tarihsel slam yorumlarn da bu akln ve
bilimin zerinde her trl ayklama ve arnma ilemini yapabilecei bir
nesne haline getirmektir.
B. Cbir ve Kltrel Gramerin Reddiyle Ortaya kan Kltrel

zclk
Bizim modernlemeye, yani bilim ve teknoloji ana etkin ortaklar olarak
katlmaya ihtiyacmz vardr. Ancak kendi mill (Arap) kimliimizi ve kltrel
zelliklerimizi her trl arac kullanarak tm dnyada faaliyet gsteren
emperyalizm dalgalarnn etkisi altnda zlp dalmaktan koruyamaya
ihtiyacmz vardr. 26
Cbir, Arap aklnn bnyesinin tam bir yapbozumu ve eletirisinin

uygulamaya konulabilir bir Arap gelecei in etme yolunda zarur bir adm
olduunu ne srer. Hitabul-Arabiyyil-musr 27, Meseletul-haviyye 28,
kliyytul-fikril-Arabiyyul-musr, 29 Turas vel-Hadase 30, gibi eserlerinde
19.yzyl Arap Nahdasnn 31 ve onun temsilcilerinin Arap aklnn kendisini
tenkid etmedeki baarszlklar sebebiyle esasl bir epistemolojik ve felsef
baaryla neticelenemedii grn benimser. 32 Asl, kkl ve sabit olan
deerlerden hareketle bir Arap-slam kiilii oluturmak, mevcut
bozukluklarn tashihi iin kanlmazdr diyen Cbir ve Slim Yft gibi
Arap aydnlar, blgenin sorunlarnn zlebilmesi iin ncelikle Arap-slam
Cbir, ada Arap-slam Dncesinde Yeniden Yaplanma, s.177 vd.
Cbir, Hitabul-Arabiyyul-musr: Dirse tahlliyye nakdiyye, Drul-Beyd, Beyrut
1998.
28 Cbir, Meseletul-haviyye: el-Urube, el-slam vel-Garb, Drul-Beyd, Beyrut 2001.
29 Cbir, kliyytul-fikril-Arabiyyul-musr, Drul-Beyd, Beyrut 1988.
30 Cbir, Turas vel-Hadase, el-Merkezus-Sekafiyyul-Arab, Beyrut 1991.
31 Ali Merada gre, slam dnyasnda reformlarn ortaya k ve byk reformcular 18.
yzyln sonlarndan itibaren oluum srecine giren reformist ideoloji ve 19. yzyln
sonlarnda bir Rnesans olarak adlandrlabilecek nahda hareketine dnmtr. Ve
yine 19. yzyln sonlarna, hem siyasal hem de dinsel bir oluum olarak slami uyan
damgasn vurmutur. 19. yzylda biimlenen bu uyan/nahda hareketi ne bir kopma
olgusunu, ne de slam lkelerinin dinsel tarihindeki bir kazay ifade etmez; aksine bu
reform, sosyo-kltrel evrimde ve ilerlemede gl ve yeni bir havay ifade eder. Sz
konusu isimlerden bazlar unlardr: Hindistanda Ahmet ah Veliyyullah (1702-1762),
Arabistanda Muhammed bn Abdlvehhab (1703-1791), Orta Bat Afrikada (Nijerya)
Osman Don Fodio (1754-1817), Hindistanda Seyyid Ahmet Han (1817-1898),
Ortadouda Cemalettin el-Afgani (1839-1897), Msrda Muhammed Abduh (18491905). Bkz. Ali Merad, ada slam, ev. Cneyt Akaln, letiim Yay, stanbul, 1996, s.
17-18.
32 Cbir, Meseletul-haviyye: el-Urube, el-slam vel-Garb, Merkezu Dirasetul-VahdetilArabiyye, Beyrut 1995.
26
27
|251|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
akl kavramnn gelitirilmesinin nemi zerinde durdular. 33 Cbir, k

sorununun, modern Arap dncesi ve felsefesinin ana sorunlarndan biri
olduu grndedir. Hibir fikr eilimin, bu durumun mahiyetini ve
nedenlerini tartmaktan muaf olmadn beyan eder; Mslman aydnlarn,
zellikle ihyac Mslman aydnlarn, k sorununa geerli bir alternetif
sunamadklarn ileri srer. 34 brahim Ebu-Rabnin deerlendirmesine gre
Cbir, kendi projesini gerekletirmek iin ifte bir sre izlemektedir: (i)
Gemiin yapzm, (ii) postsmrgecilik dnemi Arap dncesinin
karlat en acil sorunlarn incelenmesi. 35 Cbirnin temel ilgisi metafizik
ya da teoloji deil, felsefedir. Klasik ada gelien slam teolojisinin sorunlar,
onu yalnzca akl ve kltr etkiledii oranda ilgilendirmektedir. Bu
balamda ona gre, felsefe, ada Arap kltrn teolojik zihniyetin (selef
aklnn) dar grllnden kurtararak ve onu eski aa ait teolojik n
kabullerden ayracaktr. 36
Cbir (Tekvinul-Aqlil-Arab) Arap-slam Aklnn Oluumu adl eserini
takdim ederken, her yeniden yaplanma projesinin ncelikli ve ayrlmaz
parasnn akl eletirisi olmas gerektiini ifade eder. Ona gre aslnda yzyl
nce konuulmas ve gerekletirilmesi gereken akl eletirisi bir trl
yaplamamtr. Kendi rnesansmz gerekletirememi olmamzn de
sebebi budur. Zira hi silkinip kalkmam bir aklla, daha dorusu ileyi
biimi, kavramlar, hayata bak ve genel tasavvurlar kapsaml bir ekilde
yeniden ele alnmam bir aklla rnesans yapmak mmkn deildir. 37
O halde denilebilir ki Cbir iin genelde akln nelii ve ileme tarz

zelde ise Arap aklnn tarihsel srete oluan mahiyeti ve ileme modelleri
nemli ve ncelikli bir mesele olarak karmza kmaktadr. Zira yalnzca
akl, modern Arap dnyasndaki kltrel kaosu sona erdirebilir. Bu tezi
savunan Cbir, rasyonalizmi Arap toplumunun gemiin prangalarna kar
tek savunma ve gnmzn engellerine kar da tek mzakere yolu olarak
grmektedir. Bu durumda Arap aklnn temellerine ynelik sistematik bir
Uyank, ada slam Dncesi, s. 456.
Ebu-Rabi, Ibrahim M, Modern Dnyada slam Felsefesi: Arap Dnyas, ev. amil cal,
H. Tuncay Baolu), slam Felsefesi Tarihi, iinde, Ed. Seyyid Hseyin Nasr, Oliver Leaman,
Alm Kitap, stanbul 2007, s. 348.
35 Ebu-Rabi, brahim, ada Arap Dncesi-1967 Sonras Arap Entelektel Tarihi
Aratrmalar, ev. brahim Kapaklkaya, Anka Yay. stanbul 2005, s. 356.
36 Cbir, Felsefe: Fennu siygatil-mefahim, e-arkul-Evsat, Say: 6619, Ocak 11, 1997,
s. 10.
37 Cbir, Arap-slam Aklnn Oluumu, s. 7.
33
34
|252|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
aratrma hayati nem tar hale gelmektedir. 38 Cbir ite bu noktadan

hareketle Arap-slam aklnn oluturulmu yapsn tafsilatl bir ekilde tahlil
etmeye girimektedir. Bu tahlilin amac Arap aklnn tarihselliini ve belli bir
kltrel ortam ierisinde oluturulmuluunu, belirlenmiliini ortaya
koymak ve gnmz Arap-slam dnyas iin balayc olmadn
gstermektir. nk ona gre bu akl, modern dnyada ilerliini
kaybetmitir; Arap-slam toplumunun modernlemesine, gelimesine
elverili deildir; hatta gelimenin nnde engel tekil etmektedir. Bu
yzden bu akl yaps ile aramzda bir epistemolojik kopuu gerekletirmek
gerekmektedir. Zira Arap-slam aklnn tedvin dneminde oluturulmu
yaps, bata lafz eksenli yoruma arlk vermesi ve irrasyonel hermetik
gelenein etkin olduu irfn epistemolojisi ile belirlenmi olmas gibi
Kurn ve Snnette ikin olan rasyonellii
nedenlerden dolay, 39
kapatmakta, akl irrasyonel alan iine hapsetmektedir. Bu nedenle bugn
din metinlerin bu akl yoluyla deil, evrensel akln ilkeleri dorultusunda
okunmas gerekmektedir.
Cbir bu dnceyi ortaya koymak iin nce epistemolojik kopu

kavramn kullanr. 40 Epistemolojik kopu denince, tarihin belli bir dnemi
boyunca geerli grlen, kendisinden sonraki gelene kadar varln
srdren, iinde dilsel, deneyimsel, baksal, kavramsal alabildiine
deiik elerin hep bir arada bulunduklar kendi iinde btnlkl bir
sylem erevesinin ya da sz daarnn yerini bir bakasna brakmas
anlalmaktadr. 41 Bu bakmdan epistemolojik kopu ait olduu dnemde,
neyin dnlebilir neyin dnlemez, neyin sylenebilir neyin
sylenilemez, bunlardan daha da nemlisi neyin duyulabilir neyin
duyulamaz olduunu koullandrp belirleyen son derece kapsaml bir
syleme-yaama-alglama-kavrama erevesinde ba gsteren kkl bir
zlmeye, yklma derecesinde yaanan bir sarsntnn yaand tarihsel bir
dnm noktasdr. 42
Ebu-Rabi, ada Arap Dncesi, s. 358; Salman Bashier, The Long Shadow of Max
Weber: The Notion of Transcendence and the Spirit of Mystical Islam, Journal of
Levantine Studies, Summer 2011, No. 1, pp. 129-151.
39 Cbir, Arap-slam Aklnn Oluumu, 235. vd.
40 Cbirnin epistemolojik kopu kavram iin bkz. Belkaziz, el-slam vel-hdase velictimaul-siys Hivrt fikriyye, s.17-19.
41 Gl, Abdulbaki, Epistemolojik Kopu, Felsefe Ansiklopedisi, Ed: Ahmet Cevizci,
Ankara, 2007, Cilt: V, 586-590; Foucault, Bilimlerin Arkeolojisi zerine Epistemoloji
erevesine Cevap, Seme Yazlar 5 Felsefe Sahnesi, (ev. I. Ergden), Ayrnt Yay,
stanbul 2004, s. 139-140.
42 Gl, Epistemolojik Kopu, s. 586.
38
|253|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
te Cbirnin gnmz Mslman dnyas iin nerdii ey, Klasik

slam-Arap gelenei ile bu tr kopuun yaanmasdr. Ancak bu noktada
genel bir yargya varmadan nce, onun sz ettii kopuun ncelikle
metodolojik bir kopu olduunu dikkate almak gerekmektedir. Ona gre bu
kopu, gelenein k asrndan tevars edilmi geleneksel yntemlerle
anlalmasnn yanl olduu tezine dayanr. Burada kast edilen ey, gelenein
terk edilmesi deil, gelenein geleneksel yntemlerle anlalmasnn terk
edilmesidir. nk geleneksel yntemin kendisi, k asrnn, zmszlk
ann rndr ve kyas esasna, yani tikel bir eyin bir dier tikele
irtibatlandrlarak anlalmas esasna dayaldr. 43 Yaanlan sorunun
zmnde kyasa esas alnacak bir gemi rnek bulunamadnda
zorlamalara ve zmszle mahkmdur. Bu yntemi terk etmemiz bize,
geleneksel toplumlar olmaktan kp gelenei olan [gelenei icad eden M.U.]
toplumlar haline gelme imkn salayacaktr.44
|254|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Epistemolojik kopuun gereklemesi iin olumu ve oluturucu akln

nelii ve snrlar belirlenmelidir. Cbirye gre oluturucu akl her insann
sahip olduu, aratrma ve inceleme yaparak eya ile olan ilikisinde ilkeler
koyabildii akl, oluturulmu akl ise tarihsel yap ile devralnan, dnemsel
olarak doru ve gerekliin ifadesi olarak kabul edilen akl yapdr. Cbir
dncesinde oluturucu akl, rasyonalistlerin saf aklna tekabl eden bir
akldr ve her insann, eyann ilkelerini kavramak suretiyle, btn insanlar
tarafndan deimez olarak kabul edilen temel ve belirleyici ilkeleri
karsayabilme melekesidir. 45 Bu meleke, tarihsel ve kltrel snrlara bal
olmadan, evrensel anlamda tm insanlar iin bir imkn ve potansiyel olarak
mevcut olan bir akldr. Daha nce de ifade ettiimiz, Cbirnin oluturucu
akl, a priori olarak doutan gelen ve potansiyel olarak var olduu
varsaylan ilkeleri ieren akl, yani saf bir akldr. Oluturulmu akl ise, akln
tarih ve kltr balamnda olumu haline tekabl etmekte, yani
oluturulmu akl belirli bir tarihsel ve kltrel balamda var olan akl
olmaktadr. Bu akl her bir tarihsel dnemde onaylanan, genel kabul gren
ve o dnemde kendisine mutlak deer izafe edilen kurallar dizgesidir. Bu akl
ile toplumlar kendi kltrel iklimlerinden farkl kltr iklimlerine ait
bireylerden ayrlrlar. Bu akl, bireyin mensup olduu kltr ina eden bilgi
sisteminden teekkl etmi olan akldr. 46
Cbir, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 20.
Cbir, a.g.e. s. 20-21.
45 Cbir, Arap-slam Aklnn Oluumu, s. 19.
46 Cbir, a.g.e. s. 18-19.
43
44
Cbirnin oluturucu ve oluturulmu akl arasnda kurmu olduu

ilikiye bakldnda, oluturucu akln oluturulmu akldan bamsz ve
kendinde bir akl olmad grlmektedir. Zira ona gre, oluturucu akl,
ileyii iin oluturulmu akla muhtatr. Cbir, Lvi-Straussea referansla,
oluturucu akl ile oluturulmu akl arasnda mutlak bir ilikinin varln
varsaymaktadr. Ancak yine de, oluturucu akl tm farkllklarna ramen,
evrensel ve nesnel olarak var olan akl anlamna gelmektedir. Sz konusu
iliki balamnda bakldnda, farkll ortaya karan unsurun tam da bu
ilikide somutlat grlmektedir. Akln doal ve kltrel artlar ile
etkileimi farklla sebep olmaktadr. Daha ak bir ifade ile sylendiinde,
oluturucu akl oluturulmu akln varl ile ilemekte, onun kendisine
sunmu olduu ilke ve kurallar aracl ile hareket etmektedir. Bundan
dolay, Cbir, akln evrenselliini ve onun ilkelerinin klli ve determinist
oluunu, belli bir kltr veya benzeen kltrler ierisinde olmak artyla
kabul eder. Sz konusu tanmlamalar perspektifinden bakldnda, onun,
Arap akl tanmlamasn, bilginin ina edilmesinde mracaat edilen ilke ve
kurallarn btnn oluturan ve akln ileyiinde egemen olan Arap kltr
zerine temellendirdiini syleyebiliriz. 47
Cbirye gre Arap-slam kltrnn znde rasyonel bir nitelie

sahip olmasna ramen adna kadim miras denilen kltrler tarafndan
rasyonelliinin epistemolojik engellemelerle bastrlmtr. 48 Cbir, kadim
mirasn akl adna dayatlmasn akli irrasyonel olarak isimlendirir. Kadim
miras fetihler ile slam sanca altna giren corafyalarn inan, felsefe ve
ilimlerinin karm olan kltrleridir. Fetihlerle birlikte Mslman
kelamclar, dalist evrelerle ayn sosyal gereklikte kar karya gelmi; bir
yandan Kurnn teolojik eksenini ve ilkelerini belirlemeye, dier yandan da
temelini nbvvet geleneinde ve kadm kltrlerde bulan Tanr
tasavvurlarn (tesls, irk ve tesniye) akla ve burhna dayanarak tartmaya
almlardr. Cbirnin tespitiyle bu durum aslnda makl ve gayr-i
Cbir, a.g.e. s. 19; Yasin Aktay, Akln Sosyolojik Soykt: Soy Akldan Tarihsel ve
Toplumsal Akla Doru, s. 118-135.
48 Tam da burada Brayn S. Turnerin tespitini tekrar hatrlatmak gerekiyor. Yirminci
yzyln byk ksm boyunca slamc modernistler slamn bir din olarak irrasyonel
olmadn ve kltrel olarak geleneki olmadn iddia etmiler ve slamn aslnda tek
tanrc niteliiyle teslis doktrinine sahip Hristiyanlktan daha rasyonel bir dinamie sahip
olduunu, sorunun slamn bu rasyonel dinamiinin bastrlm olmaktan
kaynaklandn aklama abasnda olmulardr. Turner, Brayn S. Oryantalizm
Postmodernizm ve Globalizm ev. brahim Kapaklkaya. Anka Yay. stanbul 2002, s. 29.
47
|255|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
makln karlamas olarak gelimitir. 49 Cbirye gre, slam ncesi

cahiliye kltr ve inanc kadim mirasla ilikilidir ve Hz. Peygamber dnemi
Mekke ve Medinede hkim olan kltr ve dnme biiminde de ikindir.
Cbirnin Arap dini dncesi olarak nitelendirdii ilk dnem dini
dncenin olutuu balam, kadim mirasla tam olarak yzleilen bir
balam deildir. Dinin kadim mirasla tam olarak karlamas fetihler
sonras, yani tedvin asr olarak isimlendirilen zamana tekabl eder. Cbir,
Arap bilgi sahasnn Hz. Peygamber dneminde gelimeye ak olduunu
fakat kltrel, dnsel, epistemolojik ve ideolojik anlamda tm akm ve
saldrlara kar koyacak gte olmadn dnr. Bu akm ve saldrlar o
zamann bilgi birikiminin kuatamayaca kadar eitlidir. 50
Cbir, bir medeniyet herhangi bir nitelii ile isimlendirilecek ya da

sadece ona mahsus bir nitelii ile anlacak ise, slam medeniyetini fkh
medeniyeti olarak isimlendirmenin mmkn olduunu syler: Yunan
medeniyeti iin nasl felsefe medeniyeti veya ada Avrupa Medeniyeti iin
bilim ve teknoloji medeniyeti diyorsak slm medeniyeti iin de bir Fkh
medeniyeti diyebiliriz. Yakn zamana kadar Okyanustan Krfeze dek btn
slm corafyasnda, hatta Asya ve Afrikann daha ok i kesimlerinde fkhla
ilgili kitap bulunmayan bir Mslman evi bulmak olas deildi. Baka bir
deyile Arapay iyi bilen her Mslmann fkh kitaplaryla dorudan ilikisi
vardr. Cbir, fkh, Arap-slm toplumunda insanlar arasnda en adil
paylalan bir eydir, diyebiliriz. 51
|256|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Cbirnin niteledii medeniyet hayatn her alann belli bir metni

merkeze alarak kodlama olarak dnlebilir. Bu tarz bir niteleme aslnda
bir zaman Mslman medeniyetini gereinden fazla metin-merkezlilik gibi
bir zaafla malul grmeyi de gerektiriyor. Bunun anlam metnin lafz
anlamndan bir dnem iin karlan kurallar manzumesinin dondurulup
adna eriat denilmek suretiyle bir kutsallkla nitelenmesi ve btn hayatn
ancak bu dondurulmu metinsel ierie uydurulmaya allmasdr. Bu
aslnda ak bir fundamentalizm tarifidir ve kabul etmek gerekiyor ki, her
zaman slm fkh tarihi iinde byle bir eilim de var ol-mutur. Ancak eriat
zerine dnme tarihi, ayn zamanda eriat btn snrlar ve kodlar
nceden belirlenmi bir kurallar btnl olarak grmek ile eriat her
49 Cbir, Srul-Makl vel-L-Makl fl-Fikril-Arab vel-slm, Fikrul-Arab elMusr, cilt: 21, 1982, s.25,
50 Cbir, a.g.e. s. 161.
51 Cbir, a.g.e. s. 109.
trl ihtimale (olumsalla) haiz bir hayat yolu olarak grmek arasnda her
zaman ak kap brakmtr. 52
Gemi ictihad yntemi iin gerekli ve yeterli olan fikr abann tespiti
ve bugn iin nerdii ictihadla alakal sarf edilmesi gereken abay da Cbir
yle ifade etmektedir:
lk olarak tespit edilmesi gereken nokta, Mslmanlarn hayat
tarznn, slamn ortaya kndan, geen yzyln sonlar ve bu asrn
balarna kadar, z itibariyle, toplumsal, ekonomik, siyasal ve kurumsal
veriler erevesinde, doasnda ve znde hibir deiiklik olmakszn
devam ettii gereidir. Evet, Mslmanlar pek ok yeni olaylarla kar
karya kalm ve bu yeni olaylar, ictihad faaliyetinin canlanmasna ve
pratik sorunlar iin pratik fkh veya slami zm dairesini byk lde
aan, teorik fkh diye adlandrlan abalarn ortaya kmasnda etkili
olmutur. Ancak, ada Bat medeniyeti ile olan ilikimize ve onun
rettii birok kurumla yz yze gelinceye kadar, asrlar boyu Arap-slam
medeniyetinin iinde ortaya kan yeni olaylarn hepsinin karakteri, Hz.
Peygamber ve sahabe dneminde zme kavuturulan eski olaylarn
karakteriyle ayndr 53
Olaylarn kkl deiiklikler olmad iin, mctehid imamlar

dneminde kyas yntemiyle yaplan ictihadn slam dnyasnda uzun asrlar
boyunca yeterli olduunu, kendilerine kyas yaplacak daha fazla gemi olay
(emsal) kalmaynca da ictihad kapsnn kendiliinden kapandn savunan
Cbir, bu gn artk kyas ictihadnn yeterli olmad kanaatindedir. Kyasla
yetinen fukaha mezheplerin teekklyle birlikte taklide ynelmitir. Ancak
ictihadn tamamen durduu sylenemez. Fkhi dnceyi canlandrmaya ve
taklidi terk etmeye tevik eden limler de olmutur. Bu limlerin abalar,
gemite vuku bulan olaylarla yeni olaylar arasndaki mesafenin fark
edilmesi ve anlalmasndan kaynaklanmtr. Mesela Endlste, bu kabil bir
bilinlenme yaanmtr. nk orada, Doudakinden farkl olarak, gemi
rneklerle imdiki olaylar arasndaki mesafeyi daha derinletiren ve
genileten birok tarihsel, dnsel ve siyasi olay vuku bulmutur. Bundan
dolay Endlste yeni meselenin eski benzerine kyas yaplarak sonuca
varlmas eklindeki kyas yntemiyle yetinilmemi, aksine, medeni
gelimenin ortaya koyduu yeni sorunlara cevap verebilmede daha gl bir
Aktay, Yasin, Reform, ctihad ve Tecdid Balamnda slm ve Hayat, Milel ve Nihal:
nan, Kltr ve Mitoloji Aratrmalar Dergisi, 2008, cilt: V, say: 2, 2008, s. 47; ayrca bkz.
Tatar, Burhanettin, Din-Ahlak likisi, slam Ahlak Esaslar ve Felsefesi, Ed. Mfit Selim
Saruhan, Grafiker Yay. Ankara 2013.
53 Cbir, ada Arap-slam Dncesinde Yeniden Yaplanma, s. 58-59.
52
|257|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
metodolojiye ihtiya olduu eklinde bir bilin olumutur. Bu ictihad

metodolojisi konusunda n plana kan mceddid lim ise atb olmutur. O,
eski yntemle ictihadn tm olanaklarnn tkendiini, ictihad kapsnn
yeniden almasnn, kendi tabiriyle, usuln yeniden tesis edilmesinin
gerekli olduunu derinden kavramtr. Bu da, sadece nasslardaki lafzlar
anlamaya alarak, onlardan hkm karmak ya da hakknda nass olmayan
yeni bir olay, hakknda nass bulunan bir olaya kyas etmek yerine, eriatn
tmellerine ve maksda dayanmakla olacaktr. Bylece, hakknda eri
hkm bulunan tikel olaylar, tam bir tmevarma tabi tutup, bu
tmevarmn sonularn tmel ilkeler eklinde formle ettiimizde, artk
karlaacamz herhangi bir tikel olaya uygulayabileceimiz bir takm
tmel kurallar elde etmi olacaz. Ayn ekilde, eriatn amalarnn, son
tahlilde, genel maslahat gz nne aldn ve bizzat eri nasslarn da sadece
bu maslahat gzettii noktasndan hareket ettiimizde, genel maslahat
kendisinden baka her eyi kontrolne almas gereken bir ilkeye dnr. 54
Bu balamda mesela el kesme cezasn [Fazlur Rahman da ayn rnek

zerinde durur] ayetin metnindeki illete gre deil de Kurann nzul
dnemi tarih sosyal ve kltrel artlaryla gerekelendiren Cbir konuyla
ilgili u grleri ileri srer:
|258|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Birincisi hrszn elinin kesilmesi, Arap Yarmadasnda slmdan nce

de uygulanan bir ceza sekliydi. kincisi, el kesme cezas, develeri ve
adrlaryla bir yerden dierine g eden bedev bir toplumda
uygulanmtr ve byle bir toplumda hrszn hapis cezasna aptrlmas
mmkn deildi. Zira o zaman, ne hapishane, ne duvar, ne mahkmlarn
kamasn nleyecek otorite, ne de onlarn iae ve ibatesini salayacak bir
tekilat vard. yleyse, yegne zm yolu bedensel ceza olmaktadr.
Bylesi bir toplumda hrszln oalmas, kanlmaz bir biimde o
toplumun varlnn yok olmasna sebep olacaktr. nk o zaman, ne
snrlar, ne duvarlar, ne de servetin korunduu gvenli yerler vard.
Dolaysyla, u iki hedefi amalayan beden ceza, zorunlu olarak kendisini
ortaya koymaktadr; Tekrar alma imknn niha olarak ortadan
kaldrmak ve insanlarn kolayca hrszlar tanyacaklar bir alameti kiide
srekli olarak bulundurmak. Kukusuz, elin kesilmesi de, bu iki amac
birlikte gerekletirir. Netice itibaryla, lde bedev yaayan gebe bir
toplumda hrszn elinin kesilmesi anlaml ve makul bir tedbirdir. 55
54 Cbir, a.g.e. s. 56-57; ayrca bkz. Raysn, Ahmed, Nazariyyetl Maksd indel-mam e-
tb, el Mahedul lem lil Fikril slm, 1992.

Cbir, ada Arap-slam Dncesinde Yeniden Yaplanma, s.59.
55
Cbirnin bu karm bir baka almasnda yapt ayrmla bir

lde temellendirilmeye allr. Onun Mushaf Kurn ile Nzl Kurn
arasnda yapt ayrma gre Mushaf Kurn, Kurnn muhafaza edilmek
zere yazya geirilmi, fakat nzl artlarndan uzaklatrlm halidir. Buna
karlk Nzl Kurn ise, metnin nzl artlar ierisinde okunmasn, yani
onun kendisiyle ada klnmasn salayacaktr. 56 Burada grlecei zere
Cbirnin Nzl Kuran ile Mushaf Kuran arasnda ortaya kan Kurann
anlalma biimleri konusunda sessiz kalmas ve bu aradaki gelenei yok
saymas Fazlur Rahmann Kuran hermeneutiindeki ifte hareket
prensibinin kanlmaz sonucu olarak gelenei yok farz etmesi arasnda
nemli paralellikler vardr.
Sonu olarak unu ifade etmek gerekir ki, Cbir iin gelenek, tarihsel
srete byk deiimleri iermesine ramen, sanki nemli deiiklikler
olmam gibi deerlendirmeye tabi tutulmaktadr. Cbir Arap/slam
dncesini irrasyonalizm ile rasyonalizm ve gizemcilik ile aydnlanma
arasnda atmann ortaya kard diyalektik bir tarih olarak grme
eilimindedir. Byle bir kurgusal kavray slam dncesinin geliim
srecini btnlkl bir ekilde kapsamamaktadr. Buna gre Cbirnin
sylemini problemli klan husus modernlemeye ynelik tutumunda aa
kmaktadr. Rasyonel niteliinden dolay daha hesaplanabilir ve daha
risksiz olarak kabul ettii modernlemenin beraberinde getirecei riskler
dnlmeden modernlemeye kar ar bir gven sergilemektedir.
Hlbuki gelenein zlmesi beraberinde yeni hesaplanamazlk, tahmin
edilemezlik biimlerini ortaya karacaktr. Zira modernitenin
ikircilikli/ambivalent doas 57 ve oklu modernlikler 58 hangi modernite
sorusunu akla getirirken gelenein zlmesinin karmza getirecei
handikaplar da gstermektedir. Cbir syleminde gelenek icat edilmi bir
gelenek olarak modernlemenin mutlak iyiliini pekitirici bir fonksiyon icra
ediyor gibi grnmektedir. 59 Modernliin geleneimizde rasyonel damarlar
zerinden ihya edilmesi veya yeniden yaplanmas (teceddd) gelenein
Cbir, Kurana Giri, ev. Muhammed okun, Mana Yay. stanbul, 2011, s. 27-29.
Bkz. Zygmunt Bauman, Modernlik ve Mphemlik, ev. smail Trkmen, Ayrnt Yay.
stanbul 2003.
58 Bkz. Shmuel N. Eisenstadt (Ed.) Multiple Modernities, New Jersey 2003.
59 Keskin, brahim, ada Arap Dncesinde Gelenek ve Modernlik: M. . Cbir
rnei, EKEV Akademi Dergisi, Yl: 16 Say: 50 (K 2012), s. 144-145; ayrca bkz. Recep
Alpyal, Kuran Yorumlarndaki Meruiyyet Krizi Karsnda Ebu Zeyd ve Cbir,
slamiyat, 2, 2003.
56
57
|259|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
kefi ile deil ancak icad edilmesiyle mmkndr. 60 cad edilen gelenek de
artk gelenek olmaktan km modernitenin bir akltrasyona dnm ve
eylemitir. Bir ey olarak gelenek iinde kendimizi biraz olsun gvende
hissedeceimiz, kendisiyle hesaplatka ve kendisine hesap verdike daha
da gleneceimiz Heideggerin deyimiyle bir sarih menkula 61t deil, retilen
ve retildike tketilen, zerinde konutuka gsterilemez ve yaanamaz
olan bir meta durumundadr artk.
Sonu
slam modernizmi genellikle (ve olduka basit bir ekilde) modern

problemleri slamn ana kaynaklarnn nda zmeye alan bir dnce
akm olarak tanmlanmaktadr. ok kere sanld gibi bu akm -veya olduka
eitlilik arz eden bu yneli- gelenei ihmal etmez gibi grnr. O, sadece
gelenein normatif karakterde grlmesine veya kutsallatrlmasna kar
kar. Onun en nemli zelliklerinin banda rasyone1lii beeri tecrbenin
btnlnde grmesi gelir. Bu tecrbe daha yakndan grlmek,
incelenmek ve tasvir edilebilmek iin belli blmelere ayrlabilir. Ama bu,
sadece pratik - pragmatik bir gaye iin meru grlebilen bir faaliyettir.
Yaanma asndan bakldnda, tecrbe bir btndr. 62 Bu btnln
bozulmas, eitli irrasyonel tutum ve davranlarn belirmesine yol aar.
Bunun nlenebilmesi iin tecrbenin yeni unsurlar iine alarak
genileyebilecek, dolaysyla zenginleecek bir yapda tutulmas gerekir. Bu
yapnn ise, yukarda sylendii gibi, ak bir yap olmasnda zaruret vardr.
Bu, rasyonelliin deiken olduu anlamna gelir. Bir toplumun veya bir
kltrn rasyonellik anlay, her eyden nce, yeni dnce ve bilgilerle
kendisini srekli olarak ina edebilen kognitif bir yapya ve anlam sistemine
bal olarak deiiklik arz eder. Baka bir deyile, rasyonellik bir blok yap
deil, bir sretir. 63
slam modernizmi, bu srecin iyi ileyememesinden ve netice
itibariyle insanln ada baarlarnn nemli bir kesimine yabanc
|260|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
60 Bkz. Armando Salvatore, The Rational Authentication of Turath in Contemporary Arab

Thought: Muhamad Al-Jabiri and Hassan Hanafi, in The Muslim World 85 (1995), 34:
191214; Muhammed eyh, Cazibiyyetl-hadase ve mukavemett-taklid mutarahatu filfikirl-felsefil-Maribi el-muasr: Abdullah el-Arvi, Abdlkebir el-Hatibi, Muhammed bid
Cbir, Ali Umlil, Taha Abdurrahman, Muhammed Sbeyla, Drl-Hadi, Beyrut 2005/1426.
61 Martin Heidegger, Varlk ve Zaman, Kaan H. kten, Agora Yay. stanbul 2008, s. 22.
62 Mehmet S. Aydn, slam'a Gre lim, Dokuz Eyll niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi,
Say: 3, 19- 86, s. 11.
63 Mehmet S. Aydn, Rasyonel Dnce ve slam Modernizmi, I. slam Dncesi
Sempozyumu Bildiriler-Tartmalar, Haz. Mehmet Bekarolu, Beyan Yay. stanbul 1995, s.
149.
olmasndan dolay dini dnce hayatnda bir irrasyonelliin kk saldna

inanr. Tasavvuf, kelamn katln; kelam tasavvufun cokunluunu, bazlar
-mesela Ehl-i hadisin neredeyse tamam- her ikisini makuliyetten ayrlm
grmtr. Dnce hayatnn eitli kesimleri arasndaki srtmeleri
tetkik ve tahlil ederek giderebilecek fonksiyona sahip bir felsefenin
bulunmay ii ok daha zorlatrmtr. Tasavvuf, dini tecrbeye hakkn
veremedii iin kelamdan kam, kelam ise baz sfilerin irfann
(gnostisizmini) btnyle irrasyonel saymtr. 64
Mamafih Aydnn yukardaki tespitlerine katlmamak mmkn

deildir, ancak ve fakat slam modernizminin gelenek algs bir btn olarak
deerlendirildiinde durum Aydnn tasavvur ettii biimde de deildir. Zira
gelenei ihmal etmemek baka bir ey, insann kendisini bir gelenee ait
hissetmesi baka bir eydir. Hem Fazlur Rahman hem de Cbir, zahiren
gelenei ihmal etmiyor gibi grnrler, ama asl ironik olan onlarn bunu bir
gelenee aidiyet duymadan yapmalardr. Bir gelenee ait deilseniz veya
kendinizi bir gelenee ait grmyorsanz, bugnden / imdiden hareket
ederek, gemiinizi / geleneinizi / tarihinizi ve dahi ilkelerinizi metodolojik
ve epistemolojik aralarla kolayca deitirebileceinizi zannedersiniz. 65
Burada gelenek sz konusu olduunda ada slam dnrlerinin zellikle
mahhas bir rnek vermek gerekirse, geni tarihsel slam geleneinin bir
paras olan Osmanlnn slam algsna, Kuran yorumlarna, fkh usullerine
neden kr ve sar kesildikleri sormak gerekir. Yani pratikten kopuk teoriler
retmek yerine tarihselliin de bir gerei olarak pratik uygulamalara
bakmak gerekmez mi? Bu noktada galiba en temel sorun tarihsel srekliliin
ve tecrbenin ihmal edilmesidir. Somut karl ise toplumlar sreklilik
ierisinde deiimi yaadklar iin, hedeflenen deiim srecinin de baarl
64F
Aydn, Rasyonel Dnce ve slam Modernizmi, s. 149-150.

Burhanettin Tatar gelenei tamamyla reddetmekle onu taklid etmek arasndaki
benzerliin altn iziyor. Dnceyle ontolojik bir ba kuran praxis olarak gelenek ile
metin gelenei arasndaki farka dikkat ekiyor. Metin gelenei bu praxis zerine kurulan
yorumlarn toplamndan oluuyor. Gelenei yarglamak isteyen her bilin onu metin
geleneine indirgiyor; oysa bu metin gelenei gelenein sadece epistemolojik boyutunu
oluturuyor. Yarg mantnn sorunu ontolojik ay ele almamasndadr. slam
geleneine yneltilen modernist eletiri unu grmyor: kendisine farknda olmadan
ekil veren canl gelenek metin geleneini ayor. Dolaysyla, Tatara gre gelenee
bavuru sadece epistemolojik veya metodolojik deil, ontolojik olmaldr. Tatar, Nostalji
ve topya Arasnda Gelenek Sorunu, Bilimname, cilt 2, say 6, 2004, s. 7; ayrca bkz. Tatar,
Normatifiin ve Tarihselliin Diyalektii, A. Arl, H. zkan, N. Ard (yay.), Medeniyet ve
Klasik, Istanbul, Klasik, 2007, s. 42.
64
65
|261|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
ynetilememesidir. Burada en temel sorun deiim ve sreklilik arsndaki

gerilimin ynetilmesidir.
Burada ele aldmz iki deerli ve nemli ada slam dnr

[Allah her ikisine de rahmet eylesin] Kurann anlalmas ve
yorumlanmasnda tarihsellie youn gndermelerde bulunurken
tarihselliin bir yasann/emrin tarihsel uygulamalarnn bir hslas
olduunu neden gz ard ederler? Gemii/gelenei tarihsellikle
nitelendirmek bugnn mutlak/evrensel olduunu gstermek anlamna
gelmez mi? 66 Kald ki gelenek sabit ve cansz bir varlk deildir. 67 Bu teoriye
ikin olan anlama gre bugnn yorumu da sonu itibariyle tarihseldir.
yle zannediyoruz ki hem bu iki slam dnrnn metodolojileri ve
meseleyi ortaya koyu tarzlar nemli ufuklar iermekle birlikte gz ard
edilemeyecek zc, aydnlanmac ya da grecelik ve keyfilik bata gibi
elikiler de iermektedir, hem de onlarn zellikle Trkiyede anlalma
biimleri hala sahih zeminler stnde ilerlememektedir.
slam geleneini devam ettirecek ve Mslman toplumlarn
ihtiyalarn karlayacak yorumlarn meruiyeti en azndan iki noktada
salanmak zorundadr. Bunlardan ilki yorumlara ncl tekil eden nanlamalarn ve niyetlerin tarihsel slam asndan meru bir sre ve
zeminde oluturulmasdr. ncller, yorumun sonucunu ve yntemin
ileyiini bu denli etkilemekte ise, ncller salayan dnya grlerinin
tartma konusu yaplmas gereklilii ortaya kmaktadr. Tarihsel slam'da
bu adan meruiyetin artlar bellidir. Bu genel ilkeler, Kitap, Snnet, cma
ve Kyas- Fukaha vd. kaynaklarn kullanm yoluyla karsanm olmaldr.
Bylece, mesela soyut bir kavram olarak btn insanlk iin evrensel olan
'adalet' kavramnn, tarihsel slam tarafndan ieriklendirmesi ve
sabitlenmesi gerekletirilmektedir. Bu mesela, eitlik, hrriyet veya
temel haklar kavramlar iin de byledir. slam'n sz konusu kaynaklar,
sz konusu edilen ve edilmeyen insanlk deerlerinin tarihsel slam
|262|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
66 zel deerlendirmeler iin bkz. M. Kl, Anlamn nas ve Anlama Etkinlii

Balamnda Gelenein Sorunsallatrlmas, Sleyman Demirel niversitesi, Fen Edebiyat
Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, say 22, Aralk 2010, s. 121.
67 Bu Gadamerci gr slami dnceye, Fazlur Rahmann ngrd gibi slam
geleneine zt olarak deil de, onun devamllnda yeni Kurn okumalar retme fikrini
savunma imknn sunuyor. imdiki zaman ile gemi arasndaki hermeneutik dng
balang anna, mutlak kke dnn imknsz olduunu ve imdiki zaman bu gemiten
kopuk bir ekilde dnlemeyeceini retiyor. Bu ekilde, ba (kken, temel) ve imdi
ancak dnerek ilerlemekte olan bir tr yorum hareketi iinde karlkl etkileim halinde
var olurlar evket Kotan, slam Geleneinin Dnm ve Tarihselcilik Sorunu,
Bilimname, cilt 2, say 6, 2004, s. 128.
paradigmasnda somutlatrlmasnn rnekleriyle doludur. Yoksa bir

Protestan kutsal kitap metinselciiyle ve dier kaynaklarn otoritesini
yadsyarak, sz konusu ada ilkeleri ve tek bana Kur'n' ba baa
braktnz takdirde, Kurna bu ilkeleri onaylatmann dnda seenei
olmayan bir srece girmi olmaktan kurtulamazsnz. 68 nk artk her
bakmdan meru olarak Kurn yannda bulunan, onun tarihsel balamnda
nasl yorumlandn bize aktaran Snnet'in ve cma'n ve bu anlamalar
nda daha sonraki nesillerdeki anlama rneklerinin otoritesini ypratm
ve am, Kur'n' bir metin olarak yalnz brakmsnzdr. Bu takdirde
ada evrensel ilkelerin Kur'n'dan tretildii gibi bir iddiada bulunmak
ise, gerek d bir iddia olarak kalacaktr. nk bu yorum sreci artk
sadece, ncl olarak kabul ettiiniz bu ada ilkeleri Kur'n zerinden,
ancak aynyla tretmek eklinde bir totoloji retebilir. Baka bir deyile sizin
ieriklendirmediiniz ilkeleri, Kurn metnine onaylatmanz, onlar tarihsel
balamndan koparlmam Kur'n asndan merulatramaz. yleyse,
Mslmanlk iindeki yeni yorumlar slam kaynaklarndan ve geleneinden
szlerek gelen ve bizzat onun dnyaya bakn yanstan n anlamalarn,
ncl olarak koulmas ile retilmelidir. Bu ayn zamanda Mslmanlk
asndan bir aidiyet ve dolaysyla bir kelm sorunudur. 69
hsan Fazlolunun ortaya koyduu soru-cevap diyalektii de
meseleyi bundan sonra nasl anlamamz/ele almamz noktasnda nemli bir
ereve izdii kanaatindeyim:
Neden, iki yzyldr ictihd talepleri, mslmanlarn nn amad?
Tersine, ya sk bir taasssuba ya da rahat bir teslimiyete gtrd? Baka
bir deyile, neden her ictihd aray, oun, ya tarih ictihd klliyatna
daha kat tutunmay, sarlmay getirdi ya da modern duruma eletirel
bakmadan benimsemeyi dourdu? Bu adan tarihe bakldnda, ilgin
manzaralara ahitlik edilebilir; rnek olarak, Abdullah Cevdet gibi
Batclamay savunan, yalnzca slma deil, her trl dine kar duran
pek ok ismin kartt bir dergi, ctihd adn tayabilmekte; ya da
Mevln gibi suflere yaknl ile bilinen Muhammed kbal, ictihd
eylemin rnei olarak, sadece tasavvufa deil istidll/mantk ynteme
dahi mesafeli duran, bn Teymiyeyi grebilmektedir. Dalmaya,
teslimiyete gtren tefrt, bir kenara konulursa, taassuba, giderayak
Mehmet, Paac, ada Dnemde Kurana ve Tefsire Ne Oldu?, slamiyat, VI, (2003),
say 4, s. 85-104, s. 99 vd; Mehmet, Paac, Oryantalizm ve ada slamc Sylem,
ada Dnemde Kurana ve Tefsire Ne Oldu?, stanbul 2008, s. 57-67.
69 Mehmet, Paac, Bir Yorum Eletirisi: ada Kuran Yorumu zerine, Kelam
Aratrmalar Dergisi, Say 5/1, 2007, s. 43-44.
68
|263|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
saldrganla ve ykcla varan ifrtn, Vehhb-Selefliin, kaynann

ictihd iddias olduka ilgintir. Ksaca, imdiye dein sylenilenlerden
hareketle, soruyu yle ereveleyebiliriz: ctihd iddias, daha makl bir
aray douracana, neden daha kapal-indirgemeci-atmac bir uzay
savunmakta, hatta yaamaktadr? 70
Zira hakikaten de dnp tarihte neler olmutur demek zere

baktmzda, gemite neler olduunu anlamadan nce bize bir eyler
olmaktadr ve bize neler olduunu fark etmeksizin gemiteki bir olaya
bakmaktayzdr. Bugn de bir tarihin orta yerinde yaamaktayz ve tarih
felsefesine in olanlar unu iyi bilirler ki, tarih orada ylece duran bir ey
deildir; bizim bugn yaamakta olduumuz dnyada, kendimizi tasarlama
biimimizle, dnyay tasarlama biimimizle alakal, tl bir bilgi olarak
oluur. Tarih, tarih hakkndaki bilgimize sonsuzcasna bamldr. Bu
anlamda bizi bir glge gibi takip eden bir tarihten sz edebiliriz ancak.
Dolaysyla dnp glgemizin nasl bir ey olduu sorusunu sormadan nce,
nerede durmakta olduumuzu sormamz daha makul bir i olur. nk glge,
bizden bamszcasna orada merak edilecek bir ey deildir. Ve
nk orada,
kefedilecek bir
gemi
deil; icad
edilecek bir
eydir tarih ve icad da insann ilgi ve karlarna gre ekillenir; o yzden
mehur bir deyimi bir kez daha hatrlanmaldr: tarih her an yeniden
yazlmaktadr. 71
O zaman tarih ve tarih hakkndaki bilgimiz nasl kapsayc olabilir? u

sorunun cevab ne olur: insann gemi hakknda, her halkrda bugnn
bir yansmas olmaya mahkm bilgisinin rn olan tarihte bir btnlk, bir
birlik, bir yn veya bir nih anlam bulunabilir mi? Yani tarihte insanln
ileriye doru bir yn tutturmu olduunu veya tarihin belli bir ruhun
tecessm olarak tezahr ettiini veya diyalektik bir sreklilii yanstmakta
olduunu kesin olarak syleyebiliyor muyuz? Eer sekler bir erevede
kalmakta srar ediyorsanz, insanst bir deer makamna kar bir
kaytszlnz varsa, tarihe atfedeceiniz her eit anlamda, tarihe isnad
hsan, Fazlolu, tihad m Tahkik mi?, tibar Dergisi, Say 21, Haziran 2013, s. 26.
Yasin Aktay, Tarihselcilikteki Huzur radesi, III. Kur'an Sempozyumu, Fecr Yay. 19
Ocak, Ankara 1997, s. 233; Tahsin Grgn, Kurn ile mmin arasndaki ban zne-nesne
ilikisi gibi dnlemeyeceini vurguluyor. Varl kutsal metin tarafndan belirlenen
okuyucu onu dardan saf ve bamsz bir zne olarak alglayamaz. Bu anlamda, klasik
yorumlama yntemlerinin ok iyi bildii gibi, Kuran varlk kaynadr. Grgn, Klasik
Anlama Yntemlerinin (Fkh v e Tefsir Usl) mkn ve Snrlar, Gncel Din Meseleler
Birinci htisas Toplants (Tebli ve Mzakereler), 02-06 Ekim Ankara 2002, Diyanet leri
Bakanl Yay. 2004, s. 325; Grgn, Tarihsellik ve Tarihselcilik zerine Birka Not,
Kurn- Kerim, Tarihselcilik ve Hermentik, zmir, Ik Yay. 2003, s. 134.
70
71
|264|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
edeceiniz her eit btnlkte, her eit ynelimde, tanrnn yerine ikame
edilmi tanrlarn, putlarn, metafiziklerin bir izini bulabilirsiniz. Burada
kesinlikle tarihin bir yn ve anlam olmad kast edilmiyor; ama tarihsel
olan insann bilgisiyle tarihe atfedilmi hi bir anlamn geerli olmad
anlalyor. nsan tarihteki yn ve anlam kendi bilgi imknlaryla bulamaz;
ancak tarihte bir anlam in eder. Bunu da tanrsn hayatndan dlam
insann iine dt anafordan kurtulma abasyla; huzur iradesiyle
yapar. Ancak sonuta saysz huzur yanlsamalarndan sadece birini daha
retmi olur. 72 Yani gelmi ve gemi olan, bugn var olmayan, gemi ve
gitmi olandr. Peki, gemiin gitmesi, dn olmas, bitmi olmas ne anlama
gelir? Dnn bugn iin gemi bir zaman olarak grlmesi, bugnn dnle
herhangi bir ilgisinin kalmamas anlamna m gelmektedir?
Vallahu alem.
KAYNAKA
AIKGEN, Alparslan, The Thinker of Islamic Revival and Reform: Fazlur
Rahmans Life and Thought (1919-1988), Journal of Islamic
Research, 4/2: 1990, pp. 232-248.
AKTAY, Yasin, Reform, ctihad ve Tecdid Balamnda slm ve Hayat, Milel
ve Nihal: nan, Kltr ve Mitoloji Aratrmalar Dergisi, Cilt: V, say:
2, 2008;
AKTAY, Yasin, Akln Sosyolojik Soykt: Soy Akldan Tarihsel ve

Toplumsal Akla Doru, Toplum ve Bilim, Say: 82, stanbul 1999;
AKTAY, Yasin, Kuran Yorumlarnn Hermentik Balam, slm
Aratrmalar, cilt 9, say 1-4, 1996.
AKTAY, Yasin, Reform, ctihad ve Tecdid Balamnda slm ve Hayat, Milel

ve Nihal: nan, Kltr ve Mitoloji Aratrmalar Dergisi, 2008, cilt: V,
say: 2, 2008
AKTAY, Yasin, Tarihselcilikteki Huzur radesi, III. Kur'an Sempozyumu, Fecr

Yay, 19 Ocak, Ankara 1997.
ALPYAIL, Recep, Kuran Yorumlarndaki Meruiyyet Krizi Karsnda Ebu
Zeyd ve Cbir, slamiyat, 2, 2003.
72
Yasin Aktay, Tarihselcilikteki Huzur radesi, s. 233.
|265|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
ALTINTA, Ramazan, slam Dncesinde levsel Akl, Pnar Yay. stanbul

2003.
AYDIN, Mehmet S. Fazlur Rahman ve slam Modernizmi slami

Aratrmalar, Fazlur Rahman zel Says, Cilt: 4, No.4, 1990
AYDIN, Mehmet S. slam'a Gre lim, Dokuz Eyll niversitesi, lahiyat

Fakltesi Dergisi, Say: 3,
AYDIN, Mehmet S. Rasyonel Dnce ve slam Modernizmi, I. slam

Dncesi Sempozyumu Bildiriler-Tartmalar, Haz. Mehmet
Bekarolu, Beyan Yay. stanbul 1995
BASHER, Salman, The Long Shadow of Max Weber: The Notion of
Transcendence and the Spirit of Mystical Islam, Journal of Levantine
Studies, Summer 2011, No. 1, pp. 129-151.
BAUMAN, Zygmunt, Modernlik ve Mphemlik, ev. smail Trkmen, Ayrnt
Yay. stanbul 2003.
BEHY, Muhammed, ada slam Dncesinin Oluumu, ev. brahim

Sarm, Giriim Yay. stanbul 1986.
BELKAZZ, Abdlilah, el-slam vel-hdase vel-ictimaul-siys Hivrt
fikriyye,Merkezu Dirasatil-Vahdetil-Arabiyye, Beyrut 2003.
BERNSTEN, Beyond Objectivism and Relativism. Science, Hermeneutics and

Praxis, Philadelphie (Pa.), University of Pennsylvania Press, 1983.
BERRY, D. L. The Thought of Fazlur Rahman as an Islamic Response to

Modernity, Ph. D. Dissertation, The Southern Babtist Theological
Seminary, 1990.
BULA, Ali, Kuran Okuma Biimi Olarak Hermentik, slam Aratrmalar
Dergisi, IX/1-4, 1996.
CBR, Muhammed bd, Felsefe: Fennu siygatil-mefahim, e-arkulEvsat, Say: 6619, Ocak 11, 1997, s. 10.
|266|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
CBR, Muhammed bd, Srul-Makl vel-L-Makl fl-Fikril-Arab velslm, Fikrul-Arab el-Musr, cilt: 21, 1982.
CBR, Muhammed bd, ada Arap-slam Dncesinde Yeniden
Yaplanma, ev. A. hsan Pala, M. irin kar, Kitabiyat Yay. Ankara
2001.
CBR, Muhammed bd, Hitabul-Arabiyyul-musr: Dirse tahlliyye

nakdiyye, Drul-Beyd, Beyrut 1998.
CBR, Muhammed bd, kliyytul-fikril-Arabiyyul-musr, DrulBeyd, Beyrut 1988.

CBR, Muhammed bd, Kurana Giri, ev. Muhammed okun, Mana Yay.
stanbul, 2011
CBR, Muhammed bd, Meseletul-haviyye: el-Urube, el-slam vel-Garb,

Merkezu Dirasetul-Vahdetil-Arabiyye, Beyrut 1995.
CBR, Muhammed bd, Turas vel-Hadase, el-Merkezus-Sekfiyyul-Arab,

Beyrut 1991.
CAMPANINI, Massimo, The Quran: Modern Muslim Interpretations, ev.
Caroline Higgitt, Routledge, London 2010.
FT, Adil, Fazlur Rahman Dinamik eriat Anlay-Deiimin Teolojik ve
Sosyolojik Zorunluluu, slmiyt, Cilt: 3, Say: 1, 2000.
FT, Adil, Fazlur Rahman Anlamak m, Onun Srtndan yi Mslman

Olmak m?, slmiyt, Cilt: 1, Say: 4, 1998.
Durugnl, Esma, Reislamizasyon Hareketlerinin Kuramsal Bir

zmlemesi, Ankara niversitesi, Dil-Tarih ve Corafya Fakltesi,
Sosyoloji Dergisi, say:1, 1996, 79-104.
EARLE H. Waugh and Frederick M. Denny (eds), The Shaping of an American
Islamic Discourse: A Memorial to Fazlur Rahman, Atlanta, Scholars
Press, 1998.
EBU-RAB, Ibrahim M, Modern Dnyada slam Felsefesi: Arap Dnyas, ev.

amil cal, H. Tuncay Baolu), slam Felsefesi Tarihi, iinde, Ed.
Seyyid Hseyin Nasr, Oliver Leaman, Alm Kitap, stanbul 2007.
EBU-RAB, brahim, ada Arap Dncesi-1967 Sonras Arap Entelektel

Tarihi Aratrmalar,(ev. brahim Kapaklkaya), Anka Yay. stanbul
2005.
EBU-RAB, brahim, Modernlik ve ada slam Dncesi,(ev. . alar, F.

Altun, . Oral, N. H. Yavuz), Yneli Yay, stanbul 2003.
ESENSTADT, Shmuel N. (Ed.) Multiple Modernities, New Jersey 2003.
ERKO, M. Fudayl Felsefi Hermentik ve Kurann Felsef Hermentik

Balamnda Yorumlanmas, (Yksek Lisans Tezi), Konya, 2005.
|267|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
FAZLIOLU, hsan, tihad m Tahkik mi?, tibar Dergisi, Say 21, Haziran
2013.
FAZLUR RAHMAN, Modernitenin slam zerindeki Tesiri, ev. Mevlt

Uyank, Kurann Tarihsel ve Evrensel Okunuu, Ed. Mevlt Uyank,
Fecr Yay. Ankara 2011.
FAZLUR RAHMAN, The Impact of Modemity on Islm, slmic Studies, c. 7,
Haziran. No. 2. 1966
FAZLUR RAHMAN, slm ve adalk: slam Eitim Tarihinde Fikr Bir

Gelenein Deiimi, ev. Alparslan Akgen, Hayri Krbaolu,
Ankara 1991.
FAZLUR RAHMAN, slmi Yenilenme: Makaleler I, ev. Adil ifti, Ankara
Okulu Yay, Ankara 2004.
FAZLUR RAHMAN, slmi Yenilenme: Makaleler II, ev. Adil ifti, Ankara
FAZLUR RAHMAN, slmi Yenilenme: Makaleler III, ev. Adil ifti, Ankara
FAZLURRAHMAN, Ana Konularyla Kur'n, ev. Alparslan Akgen, Ankara

Okulu Yay. Ankara, 2003.
FOUCAULT, Michl, Bilimlerin Arkeolojisi zerine Epistemoloji

erevesine Cevap, Seme Yazlar 5 Felsefe Sahnesi, ev. Ik
Ergden, Ayrnt Yay, stanbul 2004.
GENCER, Bedri, On Dokuzuncu Asrda Yararc slam Anlaynn Douu,
Bilimname XV, 2008/2.
GENCER, Bedri, slamda Modernleme: 1839-1939, Lotus Yay. Ankara 2008.
GRGN, Tahsin, Klasik Anlama Yntemlerinin (Fkh ve Tefsir Usl)

mkn ve Snrlar, Gncel Din Meseleler Birinci htisas Toplants
(Tebli ve Mzakereler), 02-06 Ekim Ankara 2002, Diyanet leri
Bakanl Yay. 2004.
|268|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
GRGN, Tahsin, Tarihsellik ve Tarihselcilik zerine Birka Not, Kurn-

Kerim, Tarihselcilik ve Hermentik, zmir, Ik Yay. 2003.
GL, Abdulbaki, Epistemolojik Kopu, Felsefe Ansiklopedisi, Ed. Ahmet
Cevizci, E-Babil Yay. Ankara 2007.
GLER, lhami, Fazlur Rahmann Kuran Yorumlama Metoduna Kuran

Asndan Kelm Bir Katk, slm Aratrmalar, Cilt: 5 Say. 2, 1990,
s, 98-99.
GNE, Abdulbaki, Kuranda levsel Akla Verilen Deer Akl Kavramnn

Semantik Analizi, Ahenk Yay. stanbul 2003.
HARRISON, Victoria S. Hermeneutics, Religious Language and the Quran,
Islam and Christian-Muslim Relations, 21 (2010), 20720.
JESSE, Mary Catherine A Modern Muslim Intellectual: The Thought of Fazlur

Rahman with Special Reference to Reason, (Yksek Lisans Tezi)
Regina, 1991.
KAYA, Eyyp Said, Batl Gzyle Modernleme Arifesinde Tecdid, slm
Aratrmalar Dergisi, say: 25. 2011;
KESKN, brahim, ada Arap Dncesinde Gelenek ve Modernlik: M. .

Cbir rnei, EKEV Akademi Dergisi, Yl: 16 Say: 50 (K 2012)
KILI, Muharrem, Anlamn nas ve Anlama Etkinlii Balamnda Gelenein

Sorunsallatrlmas, Sleyman Demirel niversitesi, Fen Edebiyat
Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, say 22, Aralk 2010, s. 121.
KILI, Muharrem, Metnin Yorumlanmasnda Nesnel Anlam Araylar bn
Hazm-Emilio Betti rnei, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, 2001, say: 3, s. 313-328.
KOUM, Adnan Nasslar Anlama ve Yorumlamada Yntem Sorunu: Fazlur
Rahman rnei, z Yay, stanbul 2004.
KOTAN, evket Kuran ve Tarihsellik Tartmalar, Beyan Yay, stanbul 2001.
KOTAN, evket, Kuran ve Tarihselcilik, Beyan Yay. stanbul 2001.
KOTAN, evket, slam Geleneinin Dnm ve Tarihselcilik Sorunu,

Bilimname, cilt 2, say 6, 2004,
KKALP, Kasm, Fazlur Rahman ve slam Modernizmi, Eski Yeni 2010.
LAROUI, Abdullah, slam ve Modernlik, ev. Ayegl Yaraman-Babuu,

Milliyet Yay. stanbul 1993.
LEE, Robert D, Overcoming Tradition and Modernity: Th e Search for Islamic

Authenticity, Westview Press. Boulder 1997.
MANSUR, Perviz, Fazlur Rahmann Gelenek ve Modernizm Arasnda Kitab

Koruyarak Tarihi Lanetlemesi, slam ve Modernizm: Fazlur Rahman
|269|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
Tecrbesi, 22-23 ubat '97, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr

leri Daire Bakanl Yay.
MEHD, Muhakkik, Zemmut-takld vel-hassu alet-tecdd indel ulem, etTakld vet-tecdd fl-fikril-lem, Haz. Bennasr el-Buazzt, Rbt
2003;
MERAD, Ali, ada slam, ev. Cneyt Akaln, letiim Yay, stanbul, 1996.
MERTOLU, M. Suat, Dorudan Doruya Kurandan Alp lham: Kurana

Dnten Kuran slamna, Divan Disiplinleraras almalar
Dergisi, Cilt 15, Say 28, 2010/1.
EMREK, Murat, Post-Modernin Dayanlmaz Cazibesi: Mslmanlarn

Yaklamlar ve Otantik Bir Bilgi Teorisi na mknlar, Entelektel
Bamll Amak lim Geleneimiz zerine Aratrmalar, Ed. A.
Cneyd Kksal, Yedirenk, stanbul 2007.
NAYED, Aref Ali, slm Modernizmi ve Hermnetik (Fazlur Rahman

rnei), slm ve Modernizm (Fazlur Rahman Tecrbesi) inde,
stanbul 1997.
NEHEMA Levtzion and John O. Voll, Introduction, Eighteenth Century

Renewal and Reform in Islam, eds. N. Levtzion J. O. Voll, Syracuse
University, New York 1987.
NETLER, Ronald. L. lk Dnem slam, ada slam ve Yahudilik: ada

slam Dncesinde srailiyyat, ev. Mesut Kaya, Marife, K 2011.
ZSOY, mer, Kuran Hitabnn Tarihsellii ve Tarihsel Hitabn Nesnel

Anlam zerine slam Aratrmalar Dergisi, IX/1-4, 1996;
ZSOY, mer, Trkiyede Kuran Hermeneutii Tartmalar: Bir Soykt
Denemesi, Tefsire Akademik Yaklamlar, Ed. M. Akif Ko, smail
Albayrak, Otto Yay. Ankara 2013;
ZSOY, mer, Vahiy ve Tarih, slam ve Modernizm Fazlur Rahman

Tecrbesi, 22-23 ubat 1997, stanbul stanbul Bykehir
Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl, 1997.
|270|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
ZSOY, mer, Kuran ve Tarihsellik Yazlar, Kitabiyat, Ankara, 2004.
ZTRK, Mustafa, Tarihselcilik ve Fazlurrahman, Trkiyede slamclk

Dncesi ve Hareketi, Sempozyum Teblileri, Zeytinburnu Belediyesi
Kltr Yay, stanbul 2013.
PAACI, Mehmet, Anlama (fkh) Usulne Dair, slm Aratrmalar Dergisi,

Cilt 8. No. 2, 1995.
PAACI, Mehmet, Bir Yorum Eletirisi: ada Kuran Yorumu zerine,

Kelam Aratrmalar Dergisi, Say 5/1, 2007.
PAACI, Mehmet, ada Dnemde Kurana ve Tefsire Ne Oldu?, slamiyat,
VI, (2003), say 4.
PAACI, Mehmet, Kuran ve Tarihselci Yorum, Yznc Yl

niversitesiKuran ve Dil-Dilbilim ve Hermentik-Sempozyumu, 17-18
Mays 2001, Erzurum 2001.
PAACI, Mehmet, Oryantalizm ve ada slamc Dnce, slamiyt
Dergisi, Say: 4, 2001, s. 91-110.
PAACI, Mehmet, Oryantalizm ve ada slamc Sylem, ada Dnemde

Kurana ve Tefsire Ne Oldu?, stanbul 2008
PAACI, Mehmet, Kuran ve Ben Ne Kadar Tarihseliz?, Ankara Okulu Yay.
Ankara 2000.
RAYSN, Ahmed, Nazariyyetl Maksd indel-mam e-tb, el-Mahedul
lem lil Fikril slm, 1992.
RONALD. L. Netler, lk Dnem slam, ada slam ve Yahudilik: ada

slam Dncesinde srailiyyat, ev: Mesut Kaya, Marife, K 2011.
SAEED, Abdullah, Fazlur Rahman: A Framework for Interpreting The Ethico

Legal Content of The Quran", Modern Muslim Intellectual and The
Quran, dalam Suha Taji Farouki (Ed.). Oxford University Press in
association with the institute of Ismaili Studies London Oxford 2004.
SALVATORE, Armando, The Rational Authentication of Turath in

Contemporary Arab Thought: Muhamad Al-Jabiri and Hassan
Hanafi, in The Muslim World 85 (1995), 34: 191214;
SONN, Tamara, Fazlur Rahmans Islamic Methodology, The Muslim World,

LXXXI/3-4, s. 212-230. Hartford Seminary Foundation, Hartford,
1991. Trkesi iin bkz. Mslman Bir Aydn Olarak Fazlur
Rahman, ev. Ruhattin Yazolu, Atatrk niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, 2001, say: 15, s. 307-341
EYH, Muhammed, Cazibiyyetl-hadase ve mukavemett-taklid mutarahatu
fil-fikirl-felsefil-Maribi el-muasr: Abdullah el-Arvi, Abdlkebir el-
|271|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
Mehmet ULUKTK
Hatibi, Muhammed bid Cbir, Ali Umlil, Taha Abdurrahman,

Muhammed Sbeyla, Drl-Hadi, Beyrut 2005/1426.
TATAR, Burhanettin, Din-Ahlak likisi, slam Ahlak Esaslar ve Felsefesi, Ed.

Mfit Selim Saruhan, Grafiker Yay. Ankara 2013.
TATAR, Burhanettin, Fazlur Rahmann Yorum Yntemi zerine, Tezkire

Aylk Derleme, Yaz-Gz, 1998.
TATAR, Burhanettin, Normatifiin ve Tarihselliin Diyalektii, Medeniyet

ve Klasik, Haz. A. Arl, H. zkan, N. Ard, stanbul Klasik Yay. 2007,
TATAR, Burhanettin, Nostalji ve topya Arasnda Gelenek Sorunu,
Bilimname, cilt 2, say 6, 2004.
TATAR, Burhanettin, Interpretation and the Problem of the Intention of the

Author: H.-G. Gadamer vs. E.D. Hirsch, Washington, The Council for
Research in Values and Philosophy, 1998
TIBI, Bassam, The Crisis o f Modem slm, ev. Judith Von Siver, Salt Lake
Ciy.1988.
TURNER, Brayn S. Oryantalizm Postmoderniz ve Globalizm, ev. brahim
Kapaklkaya. Anka Yay. stanbul 2002
ULUKTK, Mehmet, Anlama ve Gelenek: Gadamerin Felsef

Hermeneutiinde Anlamada Gelenein Rol Sorunu, Bilsam Yay.
stanbul 2003.
ULUKTK, Mehmet, Muhammed bid el-Cbirde Din-Akl likisinin

Epistemolojik Analizi, Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
(Doktora Tezi), Erzurum 2013.
UYANIK, Mevlt, ada slam Dncesi, Felsefe Ansiklopedisi, Ed. Ahmet

Cevizci, 2005.
UYAR, Ahmet Snnetin Tarih Sreci Hakknda Fazlur Rahmann Grleri,

Erciyes niversitesi SBE Dergisi, XII, (2002), s. 237-249.
|272|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1
NAL, smail Hakk Fazlur Rahmann Snnet Anlay ve Yaayan Snnet

Kavram zerine, slam Aratrmalar Dergisi, IV/4, Ankara, (1990).
s. 285-294.
VARLIK, Selami, Felsefi Hermentik ve Metafiziin Sonu Meselesi, stanbul

niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Say. 27, 2012.
WAHYUDI, Yudian, The SloganBack to The Quran and The Sunna: A

Comperative Study of The Responses of Hasan Hanef, Muhammad
bid al-Jbir and Nurcholish Madjid, (Doktora Tezi), The Institute of
Islamic Studies McGill University, Montreal Canada 2000.
WATT, W. Montgomery, Islamic Fundemantalism and Modernity, London,

New York 1989.
YILMAZ, brahim, Fazlur Rahmann slam Metodolojisi, Akademik

Aratrmalar, I/2, s. 156-168. Erzurum 1996.
|273|
bilimname
dnce platformu
XXX, 2016/1

Çağdaş İslam Düşüncesinde Geleneğin Hermeneutik Restorasyonu PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Çağdaş İslam Düşüncesinde Geleneğin Hermeneutik Restorasyonu PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

bilimname XXX, 2016/1, 239-273

Geli Tarihi: 19.01.2015, Yayn Tarihi: 22.04.2016

ADA SLAM DNCESNDE GELENEN

Bu makale, Creative Commons Alnt-Gayriticari-Tretilemez 4.0 Uluslararas Lisans ile lisanslanmtr.

THE TRADITION OF BETWEEN RESTORATION OF HERMENEUTIC AND RATIONAL

Yirminci yzyln byk ksm boyunca slamc modernistler slamn bir

ada slam dncesi, z itibariyle Karlofa antlamasyla

ada slam Dncesinde Gelenein Hermeneutik Restorasyonu

hareketlerine kar, zellikle 18.yzyln sonlar ve 19.yzyln balarndan

Buna gre ada slam dncesi, slam dnyasnn tarihin znesi

slam dnyasnn modern dnemde yaad malubiyetler ve yenilgi

kltrel dnmlerin etkisiyle ortaya km ideolojik ve siyas nitelikli

Bu ar, slamn saf mesajnn tarihsel srete gelenein eliyle

ada slam Dncesinde Gelenein Hermeneutik Restorasyonu

materyaller bunu gstermektedir. Hayal ve gayr-i akl malzemeler bu

Bu balamda ze/kaynaklara dn sylemi aslnda gelenein

Ulema, modern hayattaki teknolojik faydalarn kabul etmelerine ramen

Ronald L. Netler, lk Dnem slam, ada slam ve Yahudilik: ada slam

yzyl nce olduu gibi bu gnn insanlarnn ihtiyalarna da cevap

ada slam dnrlerinden en nemli ve tartmal simalarndan

ada slam Dncesinde Gelenein Hermeneutik Restorasyonu

Gadamerin nesnelci okulun grn psikolojicilik (psychologism)

Fazlur Rahman'n, Kurann indii tarihi ortama gitmek ve bu ortam

hazrlamak. Fazlur Rahman, Kur'an metninin ncelikli olarak saf kavray

Buna gre, yorumlama yntemi vahyin estetik gzellii ve edebi

12 Burhanettin Tatar, Fazlur Rahmann Yorum Yntemi zerine, Tezkire Aylk

ada slam Dncesinde Gelenein Hermeneutik Restorasyonu

Birincisi; mutlak, tarih-tesi hakikat, izaf tarih/beer alana katlar

yorumlanmas mmkn deilken 18 Fazlur Rahmana gre sbjektif olarak

18 Gadamerin felsef hermeneutiinde anlama ve yorumlamada akln ve yntemin deil

ada slam Dncesinde Gelenein Hermeneutik Restorasyonu

Dier yandan Burhanettin Tatarn tespitine gre Fazlur Rahman, iki

Mehmet S. Aydn, Yeni-ihyac-kktenci hareketin Fazlur Rahmann

Mehmet S. Aydn, Fazlur Rahman ve slam Modernizmi slami Aratrmalar, Fazlur

ada slam Dncesinde Gelenein Hermeneutik Restorasyonu

B. Cbir ve Kltrel Gramerin Reddiyle Ortaya kan Kltrel

Cbir, Arap aklnn bnyesinin tam bir yapbozumu ve eletirisinin

akl kavramnn gelitirilmesinin nemi zerinde durdular. 33 Cbir, k

O halde denilebilir ki Cbir iin genelde akln nelii ve ileme tarz

ada slam Dncesinde Gelenein Hermeneutik Restorasyonu

aratrma hayati nem tar hale gelmektedir. 38 Cbir ite bu noktadan

Cbir bu dnceyi ortaya koymak iin nce epistemolojik kopu

te Cbirnin gnmz Mslman dnyas iin nerdii ey, Klasik

Epistemolojik kopuun gereklemesi iin olumu ve oluturucu akln

ada slam Dncesinde Gelenein Hermeneutik Restorasyonu

Cbirnin oluturucu ve oluturulmu akl arasnda kurmu olduu

Cbirye gre Arap-slam kltrnn znde rasyonel bir nitelie

makln karlamas olarak gelimitir. 49 Cbirye gre, slam ncesi

Cbir, bir medeniyet herhangi bir nitelii ile isimlendirilecek ya da

Cbirnin niteledii medeniyet hayatn her alann belli bir metni

ada slam Dncesinde Gelenein Hermeneutik Restorasyonu

Olaylarn kkl deiiklikler olmad iin, mctehid imamlar

metodolojiye ihtiya olduu eklinde bir bilin olumutur. Bu ictihad

Bu balamda mesela el kesme cezasn [Fazlur Rahman da ayn rnek

Birincisi hrszn elinin kesilmesi, Arap Yarmadasnda slmdan nce

tb, el Mahedul lem lil Fikril slm, 1992.

ada slam Dncesinde Gelenein Hermeneutik Restorasyonu

Cbirnin bu karm bir baka almasnda yapt ayrmla bir

slam modernizmi genellikle (ve olduka basit bir ekilde) modern

60 Bkz. Armando Salvatore, The Rational Authentication of Turath in Contemporary Arab

ada slam Dncesinde Gelenein Hermeneutik Restorasyonu

olmasndan dolay dini dnce hayatnda bir irrasyonelliin kk saldna

Mamafih Aydnn yukardaki tespitlerine katlmamak mmkn