ENDLS ARI-PAZAR DZEN VE SELUKLU - OSMANLI

GELENEYLE MUKYESES1
Do.Dr. Ltfi eyban
Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi
Sanat Tarihi Blm seyban@sakarya.edu.tr
zet
Endlste ar-pazar ounlukla ehrin merkezindeki byk caddeye
veya ulucmi ile drulimrenin evresindeki geni alana alan dar sokaklardaki
iki katl binalardan mteekkildi. Bu binalarn zemin kat ticar mekn, st kat ise
ehre dardan gelen tcir ve misafirlerin kalmas iin han veya otel olarak
kullanlrd. Bu hanlar bazen mahzen ilevi de grrd. Kayseriye (el-kaysriyye)
olarak da adlandrlan bedestene gelince, genellikle ulucminin yannda
konumlanan ve bir tr kapalar olan bedestenin iinde, bir caddenin iki
kysnda karlkl dkknlar, orta yerde ise sade havuz veya aalandrlm
havuz bulunurdu. Bedestende satlan mallar, deerli ve pahal olan trdendi. Her
farkl meslek erbb iin bedestenin sokaklarnda belirli bir yer ayrlr ve her
cadde orada toplanan meslek erbbnn adyla anlrd. arda satc olarak yer
alabilmenin ve alveri ilemlerinin, Shibs-sk (arnn hkimi) diye
adlandrlan Muhtesib tarafndan denetlenen kurallar ve geleneksel slam ticaret
ahlkn esas alan db vard.
Seluklu ve Osmanl dnemlerinde ise, imalathane ve hanlar ile ar ve
pazarlardan oluan ticaret meknlar, geleneksel Orta Asya Trk ve slam
ehircilik kltrnn etkisi altnda ekillenmitir. ar-pazar, genellikle sra ya
da sokak dzeninde konumlandrlm dkknlar ya da tek kitle halinde
yaplandrlan tccar hanlar iinde rgtlenmi ve ekonomik faaliyet konularna
gre uzmanlama gstermitir. ar siteminin merkezini Endlste olduu gibi
ulucmi veya bedesten oluturur. Bu merkezin etrafnda da ticaret yaplan alanlar
bir kuak oluturmaktadr. Bu kuak ayn zamanda konaklama, dinlenme, ibadet
ve kiisel hizmetler gibi fonksiyonlara da sahiptir. ar sisteminin en d kuan
ise retim yaplan alanlar oluturmaktadr. ar sistemi, ikamet alanlarndan
kesin izgilerle ayrlmtr. Hem Seluklular hem de Osmanllarda esnafn tabi
olduu Ahilik prensipleri ve sistemi ile ar-pazar ileyiini kontrol eden bir
grevli vardr.
Bu ksa bilgilerden de anlalaca gibi, Endls ar-pazar dzeni
Seluklu ve Osmanl Trklerindeki ile byk benzerlikler gstermektedir. nk
her iki dzende de slamiyetin ehircilik anlay ve ticaret ahlk egemen
unsurdur. Aralarnda elbette kk farkllklar vardr. Fakat bunlar da daha ok
coraf etkenler ve artlardan kaynaklanmaktadr.
1

Bu yaz urada yaymlanmtr: II. Uluslararas Ahilik Sempozyumu, 19-20 Eyll 2012, Ahi
Evran niversitesi Ahilik Kltrn Aratrma ve Uygulama Merkezi, Krehir 2012, II, 707717

Anahtar Szckler: Endls, Seluklu, Osmanl, ar-pazar dzeni,

slam ticaret ahlk.
Abstract
The trading venues in Al-Andalus, Seljukids and Ottomans, as well as in
traditional Islamic cities, usually positioned in the form of street shops or
organized in khans that configured in a mass merchants.
Markets, an area which is not only trade, but also is a system which with
many places of production and social facilities. Therefore, the city is the center of
life. In this system, the distribution of occupational groups in the bazaar and
markets in a specific order. There are Grand Mosque and bazaar system as the
center of the bazaar. Around this center, the areas of trade is structured in the form
of a belt. This generation is also has personal services functions such as
accommodation, recreation and worship. In the outer zone of the arcade system
there are the areas of production. The arcade or bazaar system is divided into
definite lines from areas of residence. From this information it is understood that
the Andalusian market and the market order has great similarities with the Seljuk
and Ottoman Turks. Because the dominant factor in the three layouts is the
understanding of urban planning and commercial morals of Islam. Of course there
are minor differences between them. But these are mostly due to geographical
factors and social conditions.
Keywords: Al-Andalus, Seljukid, Ottoman, arcade-bazaar system, Islamic
business ethics.
Giri
Endls'teki eriilen refah dzeyi, Hristiyan Avrupa'da yaygn ekonomik
koullar ile keskin bir tezat iindeydi. Roma mparatorluu'nun son yzyllar
boyunca Bat Avrupa'da sanayi ve ticaret azalm ve Cermen istilalar bu
gelimeyi hzlandrmtr. Buna karn, Mslman idaresi altna giren spanya ve
Portekiz (Endls), slam dnyasnn canl ticar hayatna aktif bir biimde
katlmtr. zellikle Emev Halifelii alarnda (756-1031) Endls, iktisad
refahn zirvesine erimitir (Hillenbrand 1992: 112-135; Arberry 1967: 166177;
Calvert 1907: 28-32). Onun ehirleri Afrika, Yakn Dou ve Bizans ile geni
kapsaml ticaret yapan tccarlar, ayrca i ve d pazarlar iin olduka kaliteli
rn yapan usta zanaatkr ve sanatlar sayesinde birer endstri ve ticaret
merkezleri olarak gelime gstermitir (Constable 2002: 33-52). Altn ve gm
sikkeler lkenin her yannda dolamda olmu ve ayrca tarm blgelerinde an
en gelimi sitemiyle retim yapan halklar da bu refah ve zenginlikten payn
fazlasyla almtr (Palencia 1955: 10, 61, 71, 448, 463; Slim 1988: 292 vd.;
Burckhardt 1972: 9-54; Lagardre 1991: 143-165; zdemir 2002: 174-175; Rius
2009: 141146; Thir 1989: 122-136).

te, kendi alarnda dnyann dier lkeleri ve ehirlerine nispetle ok

ileri bir sosyo-ekonomik gelimilik dzeyine erimi olan Endlste, ar ve
pazarlarn da ne derece youn iledii anlalabilir bir durumdur. Adeta ticaretin
kalbi mesabesindeki ar ve pazarlarn dzeni ve salkl ilemesi ise, bu ileri
iktisad dzenin temel unsurlarndan birisiydi (nn 1988: II, 488, 537-540;
OCallaghan 1975: 153-154; Mez 200: 433 vd.; Fikr 1983: 35 vd.; McCabe 1985:
41-58).
Byk Emev ve Abbs imparatorluklarnn o alara hkmeden parlak
asrlarnn snmesinin ardndan bozkrlardan tarih sahnesine inen Trkler, nce
Seluklular ve ardndan da Osmanllar ile insanln medeniyet serveninde nc
rol stlenmilerdir. Kendilerinden nceki Mslmanlardan devraldklar kltrmedeniyet mirasn Orta Asyadan sahip olduklaryla birletirerek kendilerine
zg hale getirmilerdir. Bu devletlerin ar-pazar dzeni de doal olarak daha
ok slm gelenee uygun ekilde teekkl etmitir. Bu yzden de
Endlstekiyle byk benzerlikler sergilemektedir (Fierro 2006: 176).
1. Endlste ar-Pazarlar ve Hanlar (el-Funduk)
Arapada es-sk kelimesi bugnk anlamda ardan ok pazar, piyasa ya
da market anlamna gelmektedir. spanyolca ve ona yakn dillere zoco, azogue,
aougue ve souk eklinde gemitir. ar dendiinde ise, daha ok revakl kapal
han ya da bedestenler ile dar geit yani dar sokaklardaki dkknlar
kastedilmektedir. ar-pazar ounlukla ulucminin etrafnda yer alan iki katl
binalardan mteekkildi. (Resim 1) Bu binalarn zemin kat ticar mekn, st kat
ise ehre dardan gelen tcir ve misafirlerin kalmas iin han veya otel olarak
kullanlrd. Bu hanlar bazen mahzen ilevi de grrd. ar, ehrin
merkezindeki byk caddeye veya ulucmi ve drulimrenin evresindeki geni
alana alan dar geitlere sahipti. Buralarda zanaatkrlar ile satclar, bu dar
sokaklardaki dkknlarnda birlikte yaarlard.
Genellikle ehrin merkezini tekil eden ulucminin yannda, Kayseriye
olarak adlandrlan bedesten yer alrd. (Resim 2) Arapadan spanyolcaya
Alcaicera eklinde geen kayseriye, Endlste daha ok ipek reticilerinin
mamullerini depoladklar ve ehrin hkimi ya da valisi tarafndan korunan yer
olarak bilinmektedir. Bir tr kapalar ya da bedesten denebilecek kayseriye
iinde, bir caddenin iki kysnda karlkl dkknlar, orta yerde ise sade havuz
veya evresi aalandrlm ya da ieklendirilmi havuz bulunurdu. Kayseriyede
satlan mallar, deerli ve pahal olan trdendi. Her farkl meslek erbb iin
kayseriyenin sokaklarnda belirli bir yer ayrlr ve her cadde orada toplanan
meslek erbbnn adyla anlrd. (Resim 3, 4)
Sebze-meyve pazar ile et-balk pazarnn ve koku yayc dier ticar
rnlerin satld dkknlarn, insanlar kokudan rahatsz olmasnlar diye cmiye
ok yakn olmasna izin verilmezdi. ar-pazarlar, Endlsn karakteristik
zelliine uygun ekilde her milletten insanla doluydu. Arap, Berber, Hristiyan
(Mstarib), Yahudi, Mvelled ve kadn-erkek.. Hepsinin anlat ortak lisn,
Ltince ile kark bir Arapa, yani Endls Acemiyesi de denen Endls sokak

diliydi. arda satc olarak yer alabilmenin ve alveri ilemlerinin, Shibssk (arnn hkimi) diye adlandrlan Muhtesib tarafndan denetlenen kurallar
ve db vard. Devletin idar birimlerinden birini tekil eden Hisbe Tekilatnn
bandaki grevli olan Muhtesib ya da Shibs-sk, spanyolcaya aszabazoque
ve zabazoque eklinde gemi olup, ar-pazarn mfettii ya da efendisi
anlamna gelmektedir. Arapa el-muhtesib kelimesi ise, spanyolcaya ve ona
yakn dier Avrupa dillerine almotacn, almotazaf, almotazn ve almotac
ekillerinde gemi olup, ar-pazarlarda mallarn kalitesi ile lleri kontrol
eden ve piyasann bar iinde cereyan etmesini temin eden grevli anlamna
gelmektedir. Buradan hareketle, esnaf ve zanaatkrlarn devlet tarafndan kontrol
edilen bir tr esnaf rgt ya da sistemine sahip olduklar da sylenebilir. Bu
sistemde her bir esnaf ya da zanaatkr, dier arkadalarnn faaliyetlerinden
sorumlu tutulurdu (Hammd 1996: 152-173; OCallaghan 1975: 156; Palencia,
1999: 183-216; Hizmetli 2002: 75-158; Ghabin 2009: 77 vd.; Glick 1979: 113
vd.).
Endls lkesinde daha ok ehrin ana giri kapsnn yaknnda ina
edilen hanlar ya da funduklar, tcirler iin ticaret mal depolama yerleriydi.
Mehur Mslman corafyac ve tarihi dris zikreder ki, XII. asrda
Muvahhidler dneminde sadece Meriyede 970, XV. asrda Sebtede ise 360 han
ya da funduk vard. Hanlar daha ok iine konan eya trne veya sahibine gre
adlandrlrlard. XIV. Asrn sonlarnda hem Endlste hem de Endls
medeniyetinden nasiplenen Marib blgesinde ok sayda hubbt ve kmr
hanlar mevcuttu. Bu hanlarn mimari yaps, bugn Maribte mevcut hanlara
bakarak kartlabilir. Aslnda bunlar hemen btn zellikleriyle Dmak ve ran
blgesindekilerden esinlenerek yaplmlardr (Levi-Provenal 1994: 51 vd.;
Imamuddin 1965: 119-133; Dickie 1999: 183-216; Ruiz 2007: 27-31).
Hana inenler karnlarn doyurmak iin eer kendi yiyecekleri yoksa veya
baka yerde yemiyorlarsa, hanlarda alan dul kadnlarn piirdii yemeklerden
para deyerek yerlerdi. Bu kadnlar ayn zamanda hann temizlii ve dzenini de
salarlard. Endls hanlarndan gnmze Grnatadaki (Granada) Yeni Han
veya Kmr Deposu (Corral del Carbon) ile Kurtubada (Cordoba) bir han (Resim
2) dnda ou ulamamtr. Yeni Han ise, XIV. asrdan kalmadr ve bykl
yannda zengin sslemeleriyle de mehurdur. (Resim 5, 6) Ortaa ve sonrasnda
Endls hanlar zellikle buday sat yeri olarak kullanlrd. Fakat zamanla bu
zelliini kaybederek el-ll (muhtemelen ganimet mal) depolama ve sat yeri
haline dnmlerdir (bn Hayyn el-Kurtub 1973: 63-64, 73-75, 109-115, 178182, 194-200; bn Bessm 1998: I, 590 vd., II, 3 vd., IV, 44 vd.; bn zr 1983: I,
338 vd., II, 153, 223-224, 232-250; bnl-Kerdebs 2008; bn'l-Ebbr 2008:
115-119; el-Merrk 1963; bnl-Hatb 2003: II, 30-45; bn Haldn 1981: II,
216-219, VI, 216, IV, 145-146, 184-185; Makkar 1998: I, 284-308, II, 83, III,
341, IV, 49; Balbas 2001: 97, 118-122; Mez 2000: 533 vd.).
2. Seluklularda ar-Pazarlar ve Hanlar

Seluklular dneminde Trkler, temelde gebe yaam ve retim biimine

dayal olarak yaylak ve klak alanlarda kurulan geici yerleimlerden, Seluklu
retim politikalarnn getirdii muafiyet ve teviklerle ifti ya da kyl tabakalar
olarak krsal yerlemelere ynelmilerdir. Bu sre iinde varlkl zanaatkr
tccar snflar, sahip olduklar Ahiyn- Rm ve Bacyn- Rm gibi meslekdin
rgtlerin de desteinde ehirlere yerlemilerdir. Dolaysyla, Trklerin gerek
ehirsel yaam geleneine gerekse retim organizasyonlarna katlm ve etkin
olmalarnn, Ftvvetin Anadoluya girmesi ve ehirlerde Ah ad verilen meslek
rgtlenmelerin kurulmas ile sonlanan srete gerekletiini sylemek
mmkndr. Bu arada, vakf kurumu kapsamnda gerekletirilen sosyal, kltrel
ve ekonomik kamusal yap faaliyetleri ile Ahler tarafndan rgtlenen ticaret
zanaat faaliyetleri neticesinde Konya, Kayseri ve Sivas gibi Anadolu ehirleri
ticaret merkezleri haline gelmitir. Sonuta, Seluklu ehirleri ve arlar
geleneksel Orta Asya Trk ve slam ehircilik kltrnn etkisi altnda
ekillenmi ve ehirlerin belirli alanlarnda konumlanmtr. Seluklular han,
kervansaray, kpr ve benzeri yaplar ina edip yol gvenliini de salayarak
ticaretin gelimesi iin uygun ortam hazrlamlardr (zcan 2006: 29-31;
ahinalp 2012: 151).
Seluklularn ekonomik geler niteliindeki imalathane ve hanlar ile ar
ve pazarlardan oluan ticaret meknlar, geleneksel slam ehirlerinde olduu gibi,
genellikle sra ya da sokak dzeninde konumlandrlm dkknlar ya da tek kitle
halinde yaplandrlan tccar hanlar iinde rgtlenmitir. (Resim 7, 8) ktisad
faaliyet konularna gre uzmanlama gsteren ar ve pazarlar ehirsel tketim
ihtiyalarna ynelik olarak ulucmi ya da kale kaplar yaknnda
konumlandrlmtr. Buna karlk, evre ve salk koullar asndan olumsuz
etkileri yannda geni meknlara da ihtiya duyan ar ve pazarlarn ise,
Endlste olduu gibi ehir surlar dnda konumlandrld anlalmaktadr.
Mesela, en bata gebe Trkmenlerin yetitirdii at ve katr gibi hayvanlarn
satld koyun pazar veya at pazar ya da Trkmen Pazar (Sk- Terkme),
ikinci olarak hal ve kilim gibi el sanatlar rnleri ile hayvansal rnlerin alm
satmnn yapld yerler, son olarak da dericilik faaliyetlerinin yapld
imalathaneler bunlar arasndadr (zcan 2010: 201).
3. Osmanllarda ar-Pazarlar ve Hanlar
Osmanl dnemi arlarna gelince, bunlarn ekillenmesi ve geliiminde
doal olarak Seluklu arlar temel olmutur. arlar, sadece ticaret yaplan bir
alan olmayp, ayn zamanda retim yaplan ve birok sosyal tesisi de iinde
bulunduran bir sistemdir. Bu nedenle de ehir hayatnn merkezi durumundadr.
Bu sistem iinde, meslek gruplarna ait ar ve pazarlarn dal da belirli bir
dzen iindedir. ar siteminin merkezini ulucmi veya bedesten oluturur.
(Resim 9, 10, 11) Bu merkezin etrafnda da ticaret yaplan alanlar bir kuak
oluturmaktadr. Bu kuak ayn zamanda konaklama, dinlenme, ibadet ve kiisel
hizmetler gibi fonksiyonlara da sahiptir. ar sisteminin en d kuan ise
retim yaplan alanlar oluturmaktadr. ar sistemi, ikamet alanlarndan kesin

izgilerle ayrlmtr. Bursa, Edirne ve stanbul gibi klasik dnem Osmanl

ehirlerinin hepsinde ticaretin merkezi ardr. Bu arlardaki dkknlarda
mteri ekmek iin pencere ya da baka bir ey tasarlanm olmad gibi,
zellikle Mslman tccarlar mallarn tantmak iin herhangi bir aba da sarf
etmezlerdi. Aslnda bu nceki slam ve Trk toplumlarnda da var olan bir
gelenekti (ahinalp 2012: 149; Ktkolu 1999: 606-650; Boyar 2010: 129-175;
zcan 2003: 41 vd.; Elbas 2010; Sevin 1985: 106-110; Karpat 2002: 278-281).
Endlste olduu gibi, Seluklular ve Osmanllarda da ar-pazarlar
esnaf tekilat yapsna uygun ekilde idare edilmekteydi. dare iini devlet adna
muhtesib yerine getirmekteydi. ar-pazar yneten idareci yannda, hem
Seluklu hem de Osmanl ticaret erbab ya da esnafn ynlendiren ahlk ve
meslek prensiplerin, daha Abbsler dneminde Snn Mslmanlarn tasavvuf
evrelerinde ortaya kan Ftvvet cereyanna dayandn da belirtmek
gerekmektedir. Yani bu alanda kaynan slamdan alan bir ticaret ahlk
hkimdi. XIII. Yzyldan sonra ise bu Ftvvet cereyan esnaf tekilatlarna
dnmeye balamtr. Zaman iinde zellikle Horasan, Mvernnehr ve
Anadoluda etkili olmutur. Endls esnafnda da ayn ahlk ve ticar prensipler
hkim olmasna karn, Trk esnaf ya da ticaret erbabnda Endls esnafna
oranla daha ileri ve daha tekilatl bir yap grlmektedir. Bu, kendinden nceki
Mslman devletlerin mirasn devralan Trkler bakmndan doal ve beklenen
bir durumdur (ahinalp 2012: 151-166; eker 2005: 110-116; zcan 2006: 41-42;
Cezar 1985: 56-57; zer 2006: 9-20).
Sonu
Yukarda verilen bilgilerden de anlalaca gibi, Endls ar-pazar
dzeni Seluklu ve Osmanl Trklerindeki ile byk benzerlikler gstermektedir.
nk her iki dzende de slamiyetin ehircilik anlay ve ticaret ahlk egemen
unsurdur. in iinde elbette blgesel kadm geleneklerin de pay mevcuttur.
Endls ticaret erbabn ve esnafn ynlendiren prensip ve kurallar ile Seluklu
ve Osmanl ticaret erbabn ya da esnafn ynlendiren prensip ve kurallar temelde
ayndr ve ayn kaynaktandr. Dolaysyla bu prensip ve kurallara uygun ekilde
hareket eden ya da iini yapan ticaret erbabnn sosyal ve iktisad hayattaki yeri ve
etkileri de benzer ekilde tezahr etmitir denebilir. Trk ar dzeniyle Endls
ar dzeni arasnda elbette kk farkllklar vardr. Fakat bunlar da daha ok
coraf etkenler ve artlardan kaynaklanmaktadr.
Seluklu ve Osmanl ar-pazar esnaf tekilatnda geerli olan Ftvvet
prensipleri, kaynan slamdan ya da slam tasavvufundan ald iin, benzer
prensiplerin Endls esnafnda da mevcut olduunu sylemek mmkndr.
Ancak, Ftvvet prensiplerinin yaand meknlar olan esnaf zviyeleri ile
onlarn sonradan daha gelimi ekli olan Lonca tekilatnn Endlste var
olduuna iaret eden herhangi bir delile rastlanlmamtr. phesiz bu durum,
Endlsteki esnafn ya da ticaret erbabnn Seluklu ve Osmanldakilerden daha
dzensiz ya da prensipsiz olduu anlamna gelmez. Aradaki fark, byk oranda
messeseleme olgusudur.

Sonu olarak Endlste olduu gibi Seluklu ve Osmanllarda da i ve

d ticaret ok canl, ok uluslu ve devlet hazinesine ok byk gelir getiren bir
faaliyet alanyd. Bu yzden, bu devletler ticaretin gelimesi iin gerekli mimari
yap ve alanlar titizlikle imar etmiler, ayrca esnaf ya da tccarlarn gvenlii
iin de gereken her trl tedbiri almlardr. Onlarn ina ettikleri ar ve hanlar,
ihracat ve ithalat merkezleri olarak hem devletin hem de halklarn temel geim
kaynaklarndan birisi olmu, hem de yerel ve milletleraras ticaret yapan ok
eitli renkte insanlarn buluma alan olmutur.
Kaynaklar
Arberry, A. J., Muslim Cordoba, Cities of Destiny, ed. Arnold Toynbee,
London 1967, s. 166177
Balbas, Leopoldo Torbes, el-Ebniyetl-sbniyye el-slmiyye, Arb. trc. elnise Aliyye . el-nn, Revista, I/1, 2001 (Madrid), s. 97-128
Boyar, Ebru Kate Fleet, A Social History of Ottoman Istanbul, Cambridge
University Press, Cambridge 2010
Burckhardt, Titus, Moorish Culture in Spain, trns. Alisa Jaffa, London 1972
Calvert, Albert F. Walter M. Gallichan, Cordova A City of the Mors, John
Lane: the Bodley Head, New York 1907
Cezar, Mustafa, Tipik Yaplaryle Osmanl ehirciliinde ar ve Klasik Dnem
mar Sistemi, Mimar Sinan niversitesi, stanbul 1985
Constable, Olivia Remie, et-Ticre vet-tccr fl-Endels, Arp. trc. Faysal
Abdullah, Mektebetl-Ubeykn, Riyad 2002
Dickie, James (Yakub Zeki), Znetd-dny: Kurtubatl-karavistyye
merkezen sekfiyyen lemiyyen, el-Hadratl-Arabiyyetil-slmiyye flEndels, ed. Selma el-Hadr el-Ceyys, Merkezu Dirasatil-Vahdetil-Arabiyye,
Beyrut 1999, I, 183-216
Elbas, Aziz Sezai Sevim, Osmanl Corafyasnda ar Kltr ve arlar,
Bursa Bykehir Belediyresi, Bursa 2010
Fierro, Maribel, Cordoba, Medieval Islamic Civilizacia: An Encyclopedia, Josef
W. Meri (ed.), Routledge, New York 2006, s. 175-176
Fikr, Ahmed, Kurtuba fi'l'asri'l-slm, skenderiye 1983
Ghabin, Ahmad, Hisba, Arts and Crafts in Islam, Otto Harrassowitz Verlag,
Wiesbaden 2009
Glick, Thomas F., Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages:
Comparative Perspectives on Social and Cultural Formation, Princeton 1979,
(evrimii) http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001

Hammd, Muhammed Abdullah, et-Tahttul-umrn li-mdnil-Endelsilslmyye, el-Endels: Kurn minet-takallbt vel-att, Mektebetl-Melik
Abdlazizil-mme, Riyad 1996, III, 147-348
Hillenbrand, Robert, Medieval Cordoba as a Cultural Centre, The Legacy of
Muslim Spain, Leiden 1992, s. 112-135
Hizmetli, Mustafa, Endlste Hisbe Tekilat, Yaymlanmam Doktora Tezi,
Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slam Tarihi, Ankara 2002
Imamuddin, S.M., Some Aspects of the Socio-Economic and Cultural History of
Muslim Spain 711-1492 A.D., Brill, Leiden 1965
bn Bessm, Ebl-Hasen Al e-entern (. 542/1147), ez-Zahre f mehsini
ehli'l-cezre, thk. S. Mustafa el-Bedr, Beyrut 1998
bn Haldn, Veliyyddin Abdurrahman b. Muhammed (732-808/1332-1406),
Kitbl-iber ve dvnl-mbtedei vel-haber f trhil-Arab vel-Berber ve men
serahm min zev-enil-ekber, tahkik: Sheyl Zekkr, Drul-Fikr, Beyrut
1981
bn Hayyn el-Kurtub, Eb Mervn Hayyn b. Halef b. Hseyin el-mev (.
469/1076), el-Muktebes min enbi ehlil-Endels, nr. Mahmud Ali Mekk,
Beyrut 1973
bn zr el-Merrk, Ahmed b. Muhammed (.695/1295), el-Beyn'l-murib f
ahbri'l-Endels ve'l-Marib, Beyrut, Drus-Sekfe, Beyrut 1983
bnl-Ebbr, Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Eb Bekr el-Kud
(.659/1260), el-Hullet's-siyer, nereden: Ali brahim Mahmd, Drulktbil-ilmiyye, Beyrut 2008
bnl-Hatb, Eb Abdilh Z'l-Vizreteyn Lisnddn Muhammed b. Abdillh b.
Sad el-Endels (713-776/1313-1374), A'ml'l-A'lm fmen byia kablel-ihtilm
min mlkil-slm ve m yecrru zlike min scnil-kelm, tahkk: Seyyid
Kisrev Hasan, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut 2003
nn, Muhammed Abdullah, Devlet'l-Islm fi'l-Endels, II, Mektebetl-Hnc,
Khire 1988
Karpat, H. Kemal, Studies on Ottoman Social and Political History: Selected
Articles and Essays, Brill, Leiden 2002
Ktkolu, Mbahat, S., Osmanl ktisad Yaps, Osmanl Devleti Tarihi,
IRCICA, Feza Gazetecilik, stanbul 1999, II, 513-650
Lagardre, Vincent, Culture et industrie du lin en al-Andalus au Moyen ge
(VIIIe-XVe s), Studia Islamica, Maisonneuve &amp Larose, No. 74, (1991), s.
143-165
Levi-Provenal, Evariste, el-Hadrat'l-Arabiyye f sbnya, ev. Thir Ahmed
Mekk, Drul-Marif, Khire 1994

Makkar, Ebl-Abbs ihbeddn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed et-Tilemsn

(. 1041/1631), Nefhu't-tb min gusnil-Endelsir-ratb ve zikri vezrih
Lisnddn bnl-Hatb, thk. Ysuf M. el-Buk, Drul-Fikr, Beyrut 1998
McCabe, Joseph, Medeniyyetl-mslimn f sbanya, Arb. trc. M.T. el-Hill,
Mektebetl-Merif, Rabat 1985
Mez, Adam, Onuncu Yzylda slam Medeniyeti: slamn Rnesans, ev. Salih
aban, nsan, stanbul 2000
OCallaghan, Joseph F., A History of Medieval Spain, Cornell University Press,
Ithaca 1975
zcan, Koray, Erken Dnem Anadolu-Trk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve
Meknsal geleri, bilig, Gz 2010, S. 55, s. 193-220
zcan, Koray, Anadoluda Seluklu Kentler Sistemi ve Meknsal
Kademelenme, METU JFA (Ankara), 2006, s. 21-61
zcan, Tahsin, Fetvalar Inda Osmanl Esnaf, Kitabevi, stanbul 2003
zdemir, Mehmet, Hakem II, DA, stanbul 2002, XV, 174-175
zer, Mustafa, skpte Trk Mimarisi XIV.-XIX. Yzyl, Trk Tarih Kurumu,
Ankara 2006
Palencia, Angel Gonzalez, Trhul-fikril-Endels, ev. Hseyin Mnis,
Mektebetn-Nehdatil-Msriyye, Kahire 1955
Palencia, Rafael, bliyetl-slmiyye: Trhuhs-siys vel-ictim vessekf, el-Hadratl-Arabiyyetil-slmiyye fl-Endels, ed. Selma el-Hadr elCeyys, Merkezu Dirasatil-Vahdetil-Arabiyye, Beyrut 1999, I, 183-216
Rius, Monica, Science in Western Islam, Circulation of Knowledge in the
Mediterranean, Contributions to Science, Institut dEstudis Catalans, Barcelona,
5/2 (2009), s. 141146
Ruiz, Ana, Vibrant Andalusia: The Spice of Life in Southern Spain, Algora
Publishing, New York 2007
Slim, Seyyid Abdlaziz, Trhu'l-Mslimn ve sruhum fi'l-Endels, Beyrut
1988
Sevin, Necdet, Osmanl Sosyal ve Ekonomik Dzeni, dal Neriyat, stanbul
1985
ahinalp, M. Sait Veysi Gnal, Osmanl ehircilik Kltrnde ar
Sisteminin Lokasyon Ve ar i Kademelenme Ynnden Meknsal Analizi,
Mill Folklor, 2012, Yl: 24, S. 93, s. 149-168
eker, Mehmet Sleyman Gen, Trk Medeniyeti Tarihi, Eskiehir 2005
Thir, Ahmed, mmet Kurtuba f Asril-Hilfe: Dirse fit-trhil-ictim elEndels, Menrt Ukz, Rabat 1989