AIK EKONOMLERDE MAKRO EKONOMK

POLTKA ANALZLER: VE DI DENGE

HEDEFLER

YRMYEDNC BLM

Giri

Ak ekonomilerde uygulanacak makro ekonomik politikalarn analizine, d

denge ve i denge hedefine ynelik politikalar arasndaki ilikileri gsteren
bir ereve oluturmakla balayacaz. Bu amala, nce i ve d denge
kavramlarn tanmlayalm.
denge (internal balance), tam alma durumunu yanstr, yani
ekonominin yeterince dk bir isizlik ve enflsyon iinde olmasn ifade
eder. Buna gre, i dengenin salanamam olmas, tam almaya
ulalamadn, ekonominin isizlik ve veya enflsyon iinde olduunu
gsterir.
Tekrar hatrlatalm ki, i deitirenler, igc piyasasna yeni girenler, talep
edilen ii niteliklerindeki deimeler, vs. gibi nedenlerle tam alma
iinde olan ekonomide bile bir miktar isiz bulunabilir. Ancak i arayanlar
kadar da ak i bulunmaktadr. Tam alma ile elikili olmayan bu isizlik
oranna doal isizlik (natural rate of unemployment-NRU) ad verildiini
biliyoruz. lkeden lkeye deimekle birlikte, sanayilemi lkelerde bu
oran genellikle yzde 4-5 dzeyindedir. Dolaysyla, isizlik sorunu,
ekonomideki isizlik orannn bundan daha yksek olmas anlamna gelir.

Bunun gibi, fiyat istikran da lkede fiyatlarn hi artmamas demek

deildir. Yine, lkenin koullarna bal olmakla birlikte, yzde 1-2
oranndaki bir fiyat art enflsyon sorunu olarak kabul edilmemektedir.
D denge ise demeler bilanosunda bir ak veya fazla bulunmamas
durumudur. Dier bir deyile, d dnyadan salad gelirler d dnyaya
yapt demelere eit olan bir lkede d denge salanm olur. Bu
lkenin, o dnemde d ekonomik ilikileri dolaysyla d rezervlerinde bir
deime ortaya kmaz.
lkeler i ve d denge arasndaki tercihlerinde genellikle i dengeye
ncelik verirler. Fakat demeler bilanosu dengesizliklerinin kritik
dzeylere ulat durumlarda ncelii d dengeye vermek kanlmaz
olabilir.
Her ekonomik politika uygulamasnda, amalara uygun politika aralarna
sahip olmak gerekir. Bu konuda kural, en az belirlenen amalarn says
kadar politika aracna sahip olmann zorunluluudur. Buna Timbergen
Kural ad verilir.

1. KUR AYARLAMASI VE TOPLAM HARCAMALARLA

VE DI DENGE

Aada yaplacak politika analizleri sabit kur sistemine yneliktir

ve 2x2 modeline dayanrlar. Yani, uygulanacak politikalarla ilgili, iki
hedef ve iki ara vardr. ngrlen hedefler i ve d ekonomik
dengenin salanmas, aralar ise dviz kuru ayarlamalar ile toplam
harcamalarn deitirilmesidir. Bu aralardan birincisi harcama
kaydrc, ikincisi de harcama deitirici niteliktedir. Bilindii zere,
harcama kaydna politikalar toplam harcamalar yabanc mallardan
yerli mallara veya buna ters ynde kaydrr. rnein d ticaret a
iindeki bir lkede devalasyon yaplarak toplam harcamalarn
bileimi ithal mallarndan yerli mallara doru deitirilmeye allr.
Tersine, d ticaret fazla veren bir lkede de, bu fazlay eritmek
zere revalasyon yaplr ve toplam harcamalarn yerli mallardan
yabanc mallara doru kaydrlmas hedeflenir.

1. KUR AYARLAMASI VE TOPLAM HARCAMALARLA

VE DI DENGE

Toplam harcamalar deitirmek zere uygulanacak politikalar ise

maliye politikas ile para politikasdr. Daha nceki aklamalardan
hatrlanaca gibi, maliye politikas kamu harcamalar ile vergilerin
deitirilmesine dayanr. Toplam harcamalar artrlmak istendiinde
maliye politikas geniletici ynde uygulanr, yani kamu harcamalar
artrlp vergiler azaltlarak bte a oluturulur veya mevcut aklar
daha da byltlr. Toplam harcamalar kslmak istendiinde de
daraltc maliye politikas ile bu nlemler tersine uygulanr.
Para politikas da, yine daha nce grld zere, merkez bankasnn
uygulayaca eitli nlemlerle para arznn deitirilip faiz oranlarnn
etkilenmesine yneliktir. Yani, faiz oranlarnda ngrlen artlar iin
sk para politikas ile para arz daraltlr. Faiz oranlarndaki bir d iin
de gevek bir para politikas ile para arz geniletilir. Faizlerdeki bir
deime ise, dier yandan, yatrmlar etkileyerek toplam harcamalarda
deimeye neden olur. Faizlerdeki deime de dier yandan yabanc
sermaye akmlarm uyararak d dengeyi etkiler; ancak burada yabanc
sermaye etkileri ihmal edilecektir.

1. KUR AYARLAMASI VE TOPLAM HARCAMALARLA

VE DI DENGE

Aada, sabit kur sistemlerinde dviz kuru ayarlamalar

(devalasyon ve revalasyon) ve toplam harcama politikas
aralar ile i ve d dengenin nasl birlikte gerekletirilecei
gsterilecektir. Ancak basitlik salamak iin baz varsaymlar
yaplmaktadr. Uluslararas sermaye akmlar sfr kabul edildii
iin, demeler bilanosu ile d ticaret bilanosu birbirinin ayndr.
Ayrca, toplam talebin tam alma retim dzeyine eitlenmesine
kadar fiyatlar genel dzeyinin sabit kalaca ve ondan sonra
artlarn balayaca varsaylr.
Daha sonraki analizlerde uluslararas sermaye akmlarnn sfr
olduu, tam alma dzeyine kadar fiyat art olmayaca ve
sabit kur sistemine ilikin varsaymlar terk edilecek ve daha
gereki modeller kurulmaya allacaktr.

Grafik 27-1'de dikey eksende dviz kurlar (K) gsterilmektedir. Kurdaki bir art, ulusal
parann devalasyonunu, bir d de revalasyonunu ifade eder. Yatay eksende ise
toplam reel yurtii harcamalar (H) llmektedir. Harcamalarn kapsamnda i tketim ve
yatrmlarn yannda hkmet harcamalar da yer alr. EB, d denge (external balance)

EB pozitif eimli bir eridir, nk, kurun ykselmesi, d ticaret bilanosu

fazlasna neden olur. Dolaysyla d dengeyi srdrebilmek (fazlal
eritebilmek) iin ithaltn imdi buna eit miktarda artmas gerekir. Bunun iin
de yurtii talep (H) yeterli lde geniletilmelidir. rnein EB zerinde E
noktasndan hareketle K'nin, K2'den K3'e ykselmesi halinde d dengenin
bozulmamas iin, H'nin de H2'den H3 dzeyine kartlmas gerekir. Toplam
harcamalarn bundan daha dk miktarda artrlmas demeler bilanosu

IB de i denge (internal balance) dorusudur; isizlik ve enflsyona srk

lenmeden tam almay salayacak dviz kuru (K) ve toplam harcama (H)
bileimlerini yanstr. Bu eri de negatif eimlidir; nk dk bir kur dzeyi,
d ticaret bilanosu a yaratarak harcamalar daraltacandan, i dengeyi
koruyabilmek iin imdi yurtii harcamalarn yeterli miktarda artrlmas
gerekir. Yine, IB erisi zerindeki E noktasndan hareket edildiinde, kurun
K2den K1e dmesi karsnda, i dengenin bozulmamas iin Hnin de H 2'den

Grafikte grlyor ki. lke yalnzca EB ve IB'nin kesitii E

noktasnda hem i, hem de d dengeyi ayn anda
gerekletirmi olur. EB'nin yukarsndaki noktalarda d fazla,
aasndaki noktalarda da d ak bulunur. Bunun gibi,
IB'nin aasndaki noktalarda ekonomide isizlik,
yukarsndaki noktalarda da enflsyon vardr. Bylece i ve

Blge
Blge
Blge
Blge

I : D fazla ve i isizlik
II : D fazla ve i enflsyon
III : D ak ve i enflsyon
IV: D ak ve i isizlik

Grafikten hem i, hem de d dengenin ayn anda saland F.

noktasna ulaabilmek iin uygulanmas gereken dviz kuru ve
harcama politikas bileimleri de belirlenebilir. Sz gelii ekonominin,
A noktasnda (d ak + isizlik) bulunduunu varsayalm. Bu
noktadan E noktasna ulaabilmek iin hem kuru ykseltmek, hem
de toplam yurtii harcamalar artrmak gerekir. Yalnzca kurun
ykseltilmesiyle ya d denge (A' noktas) ya da daha yksek bir kur

Bunun gibi, srf i harcamalar artrlarak i dengeye ulalabilir (IB zerinde C

noktas gibi); ama bu dier yandan d dengesizlie neden olur, nk
ekonomi EB erisinin altnda bulunmaktadr. Dikkat etmek gerekir ki, A ve B
noktalarnn ikisi de Blge IV'te olmalarna karn, E'ye ulaabilmek iin A
noktasnda i harcamalarn artrlmas, B noktasnda ise daraltlmas
gerekecektir.
lkenin halen IB zerinde C gibi bir noktada bulunduunu, yani i dengeyi

Dolaysyla, iki hedefi ayn anda gerekletirmek, iki politika aracnn da birlikte
kullanlmasn gerektirir. Belirtmek gerekir ki, yalnzca yatay eksene paralel biimde E
nin sanda ve solundaki noktalarda veya dikey olarak E nin tam yukarsnda ve tam
aasnda yer alan noktalarda, tek bir politika arac ile E'ye ulalabilir, yani hem i,
hem de d denge salanabilir. Sz gelii, L noktasndan hareketle, yalnz yurtii
harcamalar Hi den H2 ye kartmakla E noktasna ulama olana vardr. Bunun
nedeni aktr: Yurtii harcamalardaki art, kurda herhangi bir deiiklik yapmadan ilk
bataki fazlay tam olarak giderecek kadar ithalt artna neden olur. Ama, bu ok

 Uygulamadaki durum asndan, gemiteki sabit kurlu

Bretton Woods sisteminde hkmetler ciddi d aklarla
karlamalarna karn, olumsuz siyasal etkilerini
dnerek, devalasyon yapmaktan kanmlardr. D
fazla veren lkeler de byk d rezerv biriktirmenin
salad prestij dolaysyla, revalasyon yapmaya istekli
davranmamlardr. yle olunca, i ve d dengeyi
salamak iin geriye yalnzca toplam harcamalar
deitirici politikalar uygulamak kalmtr. Aada ayrntl
biimde incelenecei gibi, Mundell tarafndan maliye
politikasnn i denge, para politikasnn da d denge
amacyla nasl kullanlacann ortaya konulmasna kadar,
bu konuda bir teorik boluk yaanmaktayd.
Bylece, kur deimelerine gerek kalmadan lkelerin para
ve maliye politikalaryla hem i, hem de d dengeyi nasl
salayabilecekleri konusuna gelmi bulunuyoruz. Aada
konu teorik erevede ele alnacaktr.

II. VE DI DENGEDE PARA VE MALYE

POLTKALARININ ETKNL: MUNDELL-FLEMING

MODELak ekonomiler zerindeki

Para politikas i!e maliye politikasnn
etkilerini, bu politikalar birbirinden ayrarak inceleyen ilk yazar
Robert Mundcll'dir (1962). Mundell, para ve maliye politikasnn
etkilerini incelerken uluslararas sermaye akmlarn da analize
katmtr. Bu analizler kur ayarlamas yapmaya gerek olmadan, para
ve maliye politikalarnn birlikte kullanlmas ile i ve d dengenin
ayn anda nasl gerekletirilebileceini ortaya koymaktadr.
Analizlere gre, hem para hem de maliye politikas d denge
hedefini etkilemede kullanlabilir. rnein, para arznda bir daralma,
faiz orann ykseltir. Bu da ksa sreli yabanc sermaye giriini
zendirip lke dna sermaye kn caydrr ve bir demeler
bilanosu fazlasna neden olabilir. Bunun gibi, hkmet
harcamalarnda bir daralma da, ulusal geliri drp ithalt
azaltarak demeler bilanosunda bir fazlaya yol aar.

II. VE DI DENGEDE PARA VE MALYE

POLTKALARININ ETKNL: MUNDELL-FLEMING

MODEL
Sk para politikas ile daraltc bir
maliye politikasnn demeler bilanosunu
benzer ynde etkilemeleri durumundan nemli bir sonu karlabilir. yle
ki, dviz kurunu deitirmeden demeler bilanosu dengesini salamak iin,
para ve maliye politikalarn birbirine ters ynde, yani geniletici maliye
politikas ile daraltc para politikasn veya daraltc maliye politikas ile
geniletici para politikasn birlikte uygulamak yeterli olabilir.
denge amacyla uygulanacak para ve maliye politikalar iin de benzer
ilikiler geerlidir. Yani hem para politikas, hem de maliye politikas i denge
hedefini etkileyebilmektedir. rnein, para arzndaki artlar, faiz orann
drr ve reel yatrmlar zendirir. Bunun ekonomi zerinde geniletici veya
enflsyonist sonular dourmas istenmiyorsa, yatrmlardaki artn kamu
harcamalarnn azaltlmas veya vergilerin artrlmas (tketim
harcamalarnda bir dmeye neden olacandan) ile karlanmas gerekir.
Benzer biimde, hkmet harcamalarndaki bir artn enflsyonist basklara
neden olmamas iin de bunun daraltc para (yksek faiz) politikas izlenerek
i yatrmlardaki dle dengelenmesine gerek vardr.

Uygulanacak politikalarn
bileimi Grafik 27-2'deki
Mundell-Fleming di
yagram yardmyla
gsterilebilir. Para
politikas dikey eksendeki
faiz oranlan ile, maliye
politikas da yatay
eksendeki kamu
harcamas miktarlanyla
(G) temsil edilebilir. ki
politika arasnda
aklanan ters iliki,
pozitif eimli IB ve EB
erileriyle
gsterilmektedir. IB i
denge. EB de d denge
erisi (dorusu)'dir.

rnein IB erisini ele alalm. Bu eri i dengeyi (fiyat istikrar ve tam alma) salayan eitli maliye ve para
politikas bileimlerini yanstr. IB erisi artan eimlidir; nk i dengeyi salamak iin geniletici bir maliye
politikasnn etkilerini, dozu iyi ayarlanm sk bir para politikas ile dengelemek gerekir. Diye lim ki, E noktasndan
hareketle, kamu harcamalarnda bir art yaplm olsun. Byle bir politika, ekonomiyi M gibi bir noktaya gtrr,
bylece neden olduu talep fazlas dolaysyla bir talep enflsyonu dourur. Bu durum, sk bir para poli tikas veya
yksek faiz politikas ile dzeltilebilir; nk sk para politikas ekonomiyi IB erisi zerinde M' noktasna
ulatrr. M' nn gsterdii dzeyin altndaki bir faiz oranna yol aan sk para politikas ise ar talebi tam olarak
gideremez ve enflsyonu nleyemez.

Dier yandan, ekonomiyi M' nn

yukarsnda bir noktaya tayan sk
para ve yksek faiz politikas ise
kamu harcamalarndaki genilemenin
neden olduu enflsyonu tam olarak
giderebildii gibi, bir miktar da
isizlik dourur. O bakmdan B nin
sanda ve altnda enflsyon, solunda
ve yukarsnda ise isizlik vardr.
EB dorusu da d dengeyi (demeler
bilanosu dengesi) salayan eitli
para ve maliye politikas bileimlerini
gstermektedir. Bu doru zerindeki
br noktadan hareketle, geniletici
maliye politikas uygulanmas, ulusal
geliri ykselterek ticaret
bilanosunun bozulmasna neden
olur. Bu da sk bir para politikas ile
dengelenecektir.

Dier bir deyile, sk para politikas faiz oranlarn yeterli lde ykselterek ksa sreli
yabanc sermaye girilerini artrr. Diyelim ki lke, EB zerinde E noktasndan hareket
ederek geniletici bir maliye politikas ile M noktasna gemi ve bir d akla
karlamtr. Bu d ak, lkeyi M" noktasna tayacak lde bir sk para politikas
ve yksek faiz politikas izlenmesiyle giderilebilir. O bakmdan EB erisi de pozitif eimli
olmak zorundadr. lkeyi M" noktasnn zerine gtrecek bir sk para politikas ise d
deme fazlasna neden olur. O halde. EB nin sanda ve altndaki noktalarda bir d

Yalnzca IB vc EB
dorularnn kesitii E
noktasnda, ekonomi ayn
anda hem i, hem de d
denge durumundadr. IB
ile EB erilerinin
kesimesi daha nce de
belirtildii gibi, drt ayr
i ve d dengesizlik
sorunu ortaya koyar.
Dikkat edilirse EB erisi,
IB erisinden daha
yatktr. Ksa sreli
yabanc sermaye
akmlar, uluslararas faiz
oran farkllklarna
tepkide bulunduu
srece, bu zellik de
geerli olacaktr. Nedeni
Eer
para otoriteleri
(merkez bankas) para arzn, artan para talebini karlayacak
ise yle
aklanabilir;
lde
geniletirlerse
Geniletici
maliye faiz oran sabit kalr. O taktirde, maliye politikas yalnzca ulusal
gelir
dzeyini
etkiler,
faiz orann deitirmez. Oysa para politikasnn ileyii, para
politikas,
ulusal
geliri
arzn deitirip faiz orann etkilemek biimindedir. Faiz oranndaki deime de yalnz
artrr ve ekonomide
yatrm hacmini ve ulusal gelir dzeyini deil, uluslararas sermaye akmlarn da etkiler.
ilem
para
talebinid dengeyi salamada maliye politikasndan daha etkilidir,
Sonu amal
olarak para
politikas

 Mundell yaklamna gre bir politika arac iki amac

da etkilemekle birlikte, hangisinde daha etkili
oluyorsa o hedefe ynelik olarak kullanlmaldr.
Bunun dier ama zerinde douraca bozucu
etkiler ise o politika aracnn dozu iyi ayarlanarak
giderilebilir. Mundell buna "etkin piyasa
snflandrmas ilkesi" (principle of effective market
classification) adn vermitir.
Yukarda belirtildii gibi para politikas d denge,
maliye politikas da i denge ynnden etkinlii
daha yksek politikalardr. Dolaysyla birincisi d
denge, ikincisi de i denge amacyla kullanlmaldr.
Eer aralar buna ters ynde kullanlrlarsa
ekonomi dengeye ynelmek yerine, giderek i ve
d denge durumundan uzaklar.

Etkin piyasa
snflandrmas ilkesini
grafik zerinde bir
rnekle aklayalm.
Bunun iin ekonominin
isizlik ve d an
grld Blge IV'de ve
N noktasnda
bulunduunu
varsayalm. lkede d
aa kar daraltc bir
maliye politikas
uygulansn. Bylece, EB
zerinde N1' noktasna
geilir. Bu durumda
isizlie kar da
geniletici bir para
politikas izlensin, bu da
Oysa
bunun yerine
geniletici br maliye politikas uygulanarak IB zerindeki N1 noktasna, daha sonra
ekonomiyi
IBeer,
erisi
N2' noktasna
dazerinde
sk para politikas
ile EB zerindeki N2 noktasna geilmi olunsayd, her defasnda E noktasna daha
fazla
yaklalabilecekti.
Gerekte
yneltir.
Grld
gibiise, ileride de grlecei gibi, uygun dozda bir geniletici maliye politikas
ileyaplan
daraltc bir
parahamle
politikas
izlenerek, N noktasndan E noktasna tek bir admda geebilme olana vardr.
her
lkeyi
Bunun
gibi lke, uygun dozda para ve maliye politikalar ile herhangi bir i ve d dengesizlik noktasndan da
E noktasndan
E noktasna ulaabilir. O halde model gstermekledir ki politika ara ve amalaryla uyumlu,
uzaklatrmaktadr.
etkin bir snflandrma politikas, sabit kur sistemlerinde ekonomi politikasnn baars

III. MALYE VE PARA PYASALARI LE DEMELER

BLANOSUNDA DENGE

Aada, Mundell-Fleming modeline gre maliye ve para

politikalarnn kullanlmas ile, genel denge diye de nitelendirilen
birlikte i ve d denge durumuna nasl ulalabilecei konusunu
inceleyeceiz. Bunun iin yeni aralara gerek vardr. Bu aralar
da srasyla mal piyasas, para piyasas ve demeler bilanosu
dengesini gsteren IS, LM ve BP erileridir.

1. EKONOMK DENGE
a. IS: Mal Piyasas Denge Erisi
S+M
I+X

S(Y)+M(Y)
E1

I1(i1)+X0

E0

I0(i0)+X0

E2

I2(i2)+X0

Y2

Y0

Y1

Milli Gelir

Faiz
Oran
E2

i2

E0

i0

E1

i1
IS

Y2

Y0

Y1

Milli Gelir

Mal Piyasas dengesini salayan

faiz oran ve MG dzeyini
gsterir.
Mal Piyasasnda denge toplam
mal ve hizmet retiminin (MG),
planlanan harcamalar toplamna
eitlenmesi ile salanr.
Bu koul ise harcama akmndan
ayrlan toplam szntlarn (S, M),
harcamalara yaplan toplam
katlmlara (I, X) eitlenmesini
gerektirir.
S(Y) + M(Y) = I(i) + X

Grafik 20.1: IS Erisinin Elde Edilii

24

1. EKONOMK DENGE
a. IS: Mal Piyasas Denge Erisi
S+M
I+X

S(Y)+M(Y)
E1

I1(i1)+X0

E0

I0(i0)+X0

E2

I2(i2)+X0

Y2

Y0

Y1

Milli Gelir

Faiz
Oran
E2

i2

E0

i0

E1

i1
IS

Y2

Y0

Y1

Milli Gelir

Grafik 20.1: IS Erisinin Elde Edilii

Faiz oranlarndaki d, yatrm

harcamalarn artrr. Yatrmlarn
artmas toplam harcamalar ve MGi
ykseltir.
Burada yurtii fiyatlar ve dviz kuru
sabit kabul edilerek IS erisi izilmitir.
Eer fiyatlar ykselirse (faiz sabitken)
bu durumda yatrm ve tasarruf miktar
deimez. Fakat yerli mallar, yabanc
mallara gre pahallar. Bu durum
ihracatn azalmasna ve ithalatn
artmasna neden olur.
Bu nedenle (I+X) aa kayarken,
(S+M) dorusu yukar (sola) kayar ve
MG der. Faiz oran sabitken gelir
azald iin IS erisi sola doru kayar.

25

b. LM: Para Piyasas Denge Erisi

Faiz
Oran

Faiz
Oran

E1

i1

E1

i1
E1

i0

LM

E0

i0

E0
L1(Y1)
L0(Y0)

M0 /P

M1/P Milli Gelir

(a)

Y0
(b)

Y1

Milli Gelir

Grafik 20.2: LM Erisinin Elde Edilmesi

Reel para talebini, reel para arzna eitleyen faiz oranlar ve MG dzeyi
bileimlerini gsterir.
Bireylerin para talebi nominal deildir. Bireyler harcamalarnda kullanlmak zere
reel bir satn alma gcn yanlarnda bulundururlar. Fiyatlar ne kadar yksek ise
tutulmak istenen para miktar da o kadar yksek olur. Ayrca reel para talebi
gelire de baldr. Gelir arttka para talebi de artar.
Para talebi ayn zamanda faize de baldr. Faiz oran ykselirse para tutmann
maliyeti artm olur. Dolaysyla, parasal fonlar, tahvil ve banka mevduat gibi
kaynaklara yatrlarak faiz geliri elde edilir ve elde tutulan para miktar azalr.
Para arzndaki artlar faizleri drr, MGi artrr. Bu durum LM erisini saa 26
kaydrr.

c. Ekonomik Denge: Mal Piyasas ve Para

Piyasasnda Birlikte Denge
Faiz
Oran

IS

LM

E
i0

Y0

Milli Gelir

Grafik 20.3: Denge, Mal ve Para

Piyasalarnda Denge Salanmas

denge mal ve para piyasalarnn ayn anda dengede

olmas durumunu ifade eder.
Otonom harcama deimeleri IS erisinin ya da para
arz deimeleri LM erisinin kaymasna neden olur.

27

2. DI EKONOMK DENGE:
demeler Dengesi
BP (Balance
Erisiof Payments-BP)

BP = Cari ilemler Bilanosu + Sermaye Bilanosu

BP = CAB + KAB

CAB = Current Account Balance (Cari lemler Dengesi)

KAB = Capital Account Balance (Sermaye Hesab Dengesi)

BP = Cari ilemler Bilanosu + Sermaye Bilanosu = 0

Denge

BP = Cari ilemler Bilanosu + Sermaye Bilanosu > 0 D Fazla

BP = Cari ilemler Bilanosu + Sermaye Bilanosu < 0 D Ak

28

2. DI EKONOMK DENGE:
demeler Dengesi
(Balance of PaymentsBP Erisi
BP)

BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)]

(-) (+)

(+)

(+)

(-)

Cari lemler Dengesini Etkileyen Unsurlar

Y = lkenin gelir dzeyi ; M = f(Y)
Yf = Ticaret ortaklarnn gelir dzeyi ; X = f(Yf)
(Pf/P).R = Reel dviz kuru

Pf = Yabanc lke fiyatlarnn ulusal para cinsinden ifadesi

P = Yurtii fiyatlar
R = Nominal dviz kuru
Eer Y M ; Yf Mf
Reel dviz kuru (Pf ve P sabit iken, R) X ve M
29

2. DI EKONOMK DENGE:
demeler Dengesi
(Balance of PaymentsBP Erisi
BP)

BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)]

(-) (+)

(+)

(+)

(-)

Sermaye Hesab Dengesini Etkileyen Unsurlar

i = yurtii faiz oran

if = yurtd faiz oran

De = Beklenen devalasyon oran

Eer i Yabanc sermaye girii

(if + De) Yabanc sermaye k

Uzun vadede faiz oran (i), Cari lemler Dengesini de etkiler.

D bor faizleri cari ilemlere kaydedilir (Hizmet Giderleri).
Yrd.Do.Dr. Mert URAL

30

2. DI EKONOMK DENGE:
demeler Dengesi
(Balance of PaymentsBP Erisi
BP)

BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)]

(-) (+)

(+)

(+)

(-)

BPyi tretmek iin Y ve i dikkate alnp, Y f, P, Pf, R sabit

kabul edilir. Aksi halde, BP saa veya sola hareket eder.

BP = CAB [Y] + KAB [i]

(-)

(+)

Y M bylece (X-M) olumsuz etkilenir.

if ve De sabit kabul edilirse,

i Yabanc sermaye girii

Bu durumda, genel d denge, gelir dzeyi ve faiz orannn bir

fonksiyonudur.
Yrd.Do.Dr. Mert URAL

31

2. DI EKONOMK DENGE :
BP dorusu, zerindeki
noktada d dengeyi salayan
BP her
Erisi
uygun i-Y bileimlerini gsterir.

i
Yurtii Faiz Oran

i2
i1

BP =
0

D Fazla
E2 '
E1

Y1

E2 D Ak

Y2

Y
lkedeki Gelir
Dzeyi

32

2. DI EKONOMK DENGE :
Bu doru zerinde d denge, milli gelirin dourduu d ticaret bilanosu
BP
Erisi
ann (fazlasnn), faiz oranlarnn uyard net sermaye bilanosu
fazlas (a) ile dengelendiini ifade eder.

Y1 BP = 0 nk i1 faiz oran dengesizlie izin vermiyor.

i1 BP = 0 nk Y1 gelir dzeyi dengesizlie izin vermiyor.

i
Yurtii Faiz Oran
BP =
D Fazla
0
E2 '

i2
i1

E1

Y1

E2 D Ak

Y2

Y
lkedeki Gelir
Dzeyi

33

2. DI EKONOMK DENGE :
BP dorusunun sa, demeler bilanosu a blgesidir. nk, bu
BP
Erisi
blgede d dengenin salanmas iin gerekli milli gelir dzeyi ok yksek
veya faiz oran ok dktr.

BP dorusunun solu, demeler bilanosu fazlas blgesidir. nk, bu

blgede d dengenin salanmas iin gerekli milli gelir dzeyi ok dk
veya faiz oran ok
i yksektir.
Yurtii Faiz Oran
BP =
D Fazla
0
E2 '

i2
i1

E1

Y1

E2 D Ak

Y2

Y
lkedeki Gelir
Dzeyi

34

3. Ksa Sreli Yabanc Sermaye Hareketliliinde Farklar

Yabanc menkullerin yerli menkullerle ikamesi ya da snr tesi ksa

sreli sermaye akmlarnn ulusal faiz deimelerine gsterecei
tepki konusunda farkl varsaym yaplabilir:
a. Tam sermaye hareketlilii (perfect mobility): Ar bir durum olan
tam sermaye hareketliliinde faizlerdeki en ufak bir deimenin
snrsz sermaye akmlarna yol aaca varsaylr. Burada, yerli
menkullerle yabanc menkuller arasnda hibir fark olmad
dnlr, dolaysyla ikisi birbiri yerine tam olarak ikame edilir.
Byle olunca uluslararas piyasalardaki faiz oran, ele alnan ufak
lkede de geerli olacaktr. Tam sermaye hareketlilii uluslararas
faiz orann etkileyemeyecek kadar ufak bir sanayilemi lke iin
sz konusu olabilir. Uluslararas sermaye hareketliliinin tam olmas
yatay eksene paralel bir doru ile gsterilmitir.

3. Ksa Sreli Yabanc Sermaye Hareketliliinde Farklar

D denge dorusunun (BP) eimi, sermaye akmlarnn
faiz oranlarna kar duyarllna baldr. Bu duyarllk
(sermayenin faiz esneklii) ne kadar yksek olursa, BP
dorusu o derece yatklar (eimi azalr).
i

BP
D
Fazla

i
D
Fazla

D
Ak

BP1
D
Fazla

BP
D
Ak

Y 0
Sermaye
Mobilitesi=0

BP2
D
Ak

Y 0
Sermaye
Mobilitesi=

Y
Snrl
Mobilitesi

Sermaye

e(BP1) < e(BP2)

36

b. Tam sermaye hareketsizlii (perfect immobility): Dier ar bir durum olan lam
sermaye hareketsizliinde, ulusal sermaye piyasasnn uluslararas mali
merkezlerden tamamen soyutlanm olduu varsaylr. Dolaysyla yurtii faizler,
d dnyaya gre ne oranda deitirilirse deitirilsin, ie veya da doru
herhangi bir sermaye akm olumaz, yani sermaye bilanosu zerindeki etkiler
daima sfrdr. Tam sermaye hareketsizlii dikey bir BP dorusu ile temsil edilebilir.
c. Tam olmayan sermaye hareketlilii (imperfect mobility): Yerli menkullerle
yabanc menkuller arasndaki ikame sfr olmad gibi, tam da deildir. Dier bir
deyile, ulusal faiz oranlarnn ykseltilmesiyle, lkeye bir miktar yabanc sermaye
girii salanr ve sermaye bilanosu bundan olumlu ynde etkilenir. Tersine,
faizlerin drlmesi de bir miktar sermayenin lkeyi terk etmesine ve sermaye
bilanosunun bozulmasna neden olur.
lkeler arasnda ksa sreli sermaye akmlarn snrlandran baz engellerin
bulunmas durumunda lam olmayan sermaye hareketlilii vardr. Bu varsaym,
ayrca mali bakmdan byk, yani uluslararas faiz orann kabullenen deil, bu
oranlar etkileme gcne sahip lkeler iin de geerlidir.
Snrl bir sermaye hareketlilii pozitif eimli bir BP dorusu ile gsterilebilir.
Kuskusuz, sermaye akmlarnn faiz oranlarna gsterecei tepkinin byklne
bal olarak BP dorusunun eimi de ykselir (dorunun yatklamas).

4. Ayn Anda ve D Dengenin Salanmas

Ekonomide genel denge i denge (IS=LM) ve d
dengenin (BP) birlikte saland durumu ifade eder.
i
Yurtii Faiz Oran

LM

IS

i0

BP

E0

Y0

Y
lkedeki Gelir
Dzeyi

38

4. Ayn Anda ve D Dengenin Salanmas

ekilde Eo noktas genel denge noktasdr.

Mal piyasasnda, toplam retim toplam talebe
Para piyasasnda, para arz para talebine
D dengede ise d ticaret bilanosu ile sermaye bilanosu birbirini
dengelemitir. i
Yurtii Faiz Oran

LM

IS

i0

BP

E0

Y0

Y
lkedeki Gelir
Dzeyi

39

4. Ayn Anda ve D Dengenin Salanmas

D Ak Durumu

Ekonomide i denge (IS=LM) varken d ak (BP<0)

durumunu ifade eder. Milli gelir daha dk ya da faiz
oran daha yksek olmalyd ki d ak olmasn.
i

IS

LM
E'

i0

Milli gelir ok yksek (ithalat artar)

BP

E1

Y0

Faiz oran ok dk (sermaye k

olur)
Faiz oran veri iken, d dengenin
salanabilmesi iin gelir dzeyi AE1
kadar dk olmaldr.
D Ak, AE1 ile marjinal ithalat
eiliminin (m) arpmna eittir. D Ak
= [AE
Y 1 * m]
40

4. Ayn Anda ve D Dengenin Salanmas

D Fazla Durumu

Ekonomide i denge (IS=LM) varken d fazla (BP>0)

durumunu ifade eder. Milli gelir daha yksek ya da faiz
oran daha dk olmalyd ki d fazla olmasn.
i

LM
IS
BP
i0

E2

B
E''

Y0

Milli gelir ok dk (ithalat der)

Faiz oran ok yksek (sermaye girii
olur)
Faiz oran veri iken, d dengenin
salanabilmesi iin gelir dzeyi BE2
kadar yksek olmaldr.
D Fazla, BE2 ile marjinal ithalat
eiliminin (m) arpmna eittir. D
Fazla
Y = [BE2 * m]
41

A. SABT KUR SSTEMLERNDE

VE DI DENGE POLTKALARI
1. Sabit Kur Sistemlerinde
Maliye Politikasnn Etkileri

2. Sabit Kur
Sisteminde
Para
Politikasnn
Etkileri

B. DEKEN KUR SSTEM

Yukarda, sabit kur varsaym yaplarak deiik llerde yabanc

sermaye hareketlilii koullan allmla maliye ve para politikasnn
ulusal gelir ve alma dzeyi zerindeki etkileri incelendi. Ayn
analiz burada da yaplacaktr; u farkla ki, sabit kur rejimi yerine
deiken (esnek) kur sisteminin geerli olduu kabul edilecektir.
Bilindii gibi serbest deiken kur sisteminde dviz kurlar arz ve
talep etkilerine baldr ve d denge kur deimeleriyle, otomatik
bitimde (Marshall-Lerner Koulunun karlanmas durumunda)
salanr. Sabit kur sistemindeki gibi bu sistemlerde merkez
bankalar dviz piyasalarna mdahalede bulunmaz; o nedenle de
d dengesizlikle ulusal para arz arasnda bir iliki kurulamaz,
para arz merkez bankas tarafndan bamsz biimde belirlenir.

deki deil, onun

yukarsnda veya
aasndaki noktalarda
yer alan faiz ve ulusal
gelir bileimlerinde
kendini gsterir. nk, bu
noktalarn temsil ettii
bileimler, dviz
kurlarnda deiiklie yol
acar ve kur deimeleri de
dviz piyasasn yeniden
dengeye getirir. Dier
yandan, buna bal olarak
BP erisi yeni denge
kurunu yanstacak
biimde saa veya sola
doru kayar. Bunun tem.
Grafik 27-13te gsterilen
farkl BP
BPBurada
erilerine
bakalm

erisi yer almtr. Bunlarn her biri farkl bir

dviz kurunu temsil etmektedir. rnein BP0 n S0 kuruna, BP1, in
bundan yksek S ve BP2 nin de daha dk bir S2 kuruna
dayanmas gibi.
imdi ekonominin BP0 n altndaki bir noktaya kaydn varsayalm.
Bu alandaki bir noktada yurtii faiz oran, her ulusal gelir dzeyinde
demeler bilanosu dengesini salayacak olan faiz oranndan daha
dktr; dolaysyla sabit kur sistemi geerli olsayd, ilk kurdan (S 0)
ekonomi bir d ak sorunu ile karlaacakt. Ancak, imdi kur

Sz gelii, BP0 n altnda bir A

noktasna bakalm. Bu noktadaki
gelir ve faiz orannn ulusal
parada yol at deer kayplar
(kurun ykselmesi) dolaysyla
BP0 erisi, BP| biiminde
aaya, saa doru kayar. Altta
yer alan bir BP erisi, daha
dk bir ulusal para deerinde,
her ulusal gelir dzeyinin daha
dk bir faiz oran ile
elemekte olduunu gsterir.
Benzer biimde, BP0 erisinin yukarsnda bulunan bir B
noktasndaki ulusal gelir ve faiz oran bileiminde dviz kuru der
(ulusal para deer kazanr) ve bu da BP erisini BP2 biiminde sola
kaydrr.
Bir kez daha, sabit kur ile deiken kur sistemlerindeki denkleme
mekanizmalar arasndaki fark vurgulamakta yarar vardr: Serbest
deiken kur sisteminde herhangi bir d dengesizlik ani kur
deimesine neden olur ve BP erisini bnyesel olarak kaydrr.
Sabit kur sisteminde bir d dengesizlik ise para arzn deitirir ve
LM erisini kaydrr.

1. Maliye
Politikasnn
Etkileri

2. Para
Politikasn
n Etkileri

V. POLTKA BLEMLERNN DEERLENDRLMES

Sabit kur rejimlerinde denge iin maliye politikas, d denge

in para politikas bileimlerini kullanm yaklamna kar
yneltilen baz eletiriler vardr, rnein bir ksm grlere gre.
ksa dnemli sermaye akmlar, uluslararas faiz farkllklarna
beklendii gibi tepkide bulunmamaktadr, ortaya kan tepkiler
de yetersiz, halta dzensiz olup (Mundellin varsaydnn
tersine), bir defalktr. Bunlara gre, para politikas eer zaman
iinde daha da skl atrlacak biimde uygulanmazsa, yalnzca
ksa dnemde d a finanse edici sonular dourabilir. Uzun
dnemde salanacak uyumlar iin dviz kurlarnda ayarlama
yaplmas gerekli olabilir.

Baka bir eletiri de gerek hkmetin, gerekse para otoritelerinin

maliye ve para politikas etkilerinin neler olacam nceden tam
olarak bilememeleri ve bu politikalarn sonu vermesini engelleyen
eitli gecikmelerin (tan koyma, politika seimi, uygulama, vs. gibi
konularda) bulunmasdr. Dolaysyla, yukarda aklanan i ve d
dengeyi salamaya ynelik aklamalarn an basitletirilmi
olduuna iaret edilir. Ayrca, birok sanayilemi lkede (Trkiye'de
de) para ve maliye politikalarn birbiriyle uyumlu hale getirmek
kolay deildir. nk, maliye politikalar hkmet, para politikalar da
yar otonom nitelikteki merkez bankalar tarafndan yrtlr. Bu
eletiriye karn, lkeler yine de aamal biimde ilerleyerek i ve d
denge hedefine yaklaabilirler. Bunun iin rnein, mali otoriteler
yalnzca i denge hedefine (d dengesizlikleri dikkate almadan),
para otoriteleri de d denge hedefine (i dengeyi deil) odaklanm
politikalar zleyebilirler.

Baka bir sorun da fiyatlarn ekonominin lam alma dzeyine

ulamasna kadar sabit kalaca biimindeki varsaymla ilgilidir.
Dnya Petrol Krizi'nden sonra grlmtr ki, fiyatlar tam
almaya ulalmadan nce de ykselebilmektedir (Bu konudaki
tartmalar gelecek Blmde ele alnacak olan Philips Erisi ile
aklanmaktadr). Tam istihdamdan nce enflsyonun veya fiyat
artlarnn ortaya kmas durumunda, lkenin temel makro
ekonomik hedefi sz konusu olacaktr: Tam alma, fiyat istikrar
ve demeler bilanosu dengesi. Bu hedefi gerekleirmek iin
de politika arac gerekir. O taktirde, lke tam alma iin
maliye politikasn, fiyat istikrar iin para politikasn ve d
denge iin kur deimelerini kullanmak zorunda kalabilir. Baz
olaan d durumlarda da dolaysz kontrol nlemleri alnabilir.

VI. GEREK DNYADA PARA VE MALYE POLTKASI

BLEMLER

Gerek dnyada ABD'nin ve teki byk sanayilemi lkelerin

politikalarna bakldnda, sabit kur sisteminin uyguland 1950'li ve
1960'l yllarda, bu lkelerin i denge amacyla para ve maliye
politikasn birlikte uyguladklar, ancak d dengesizliklerin ok ciddi
boyutlara ulat durumlarda bu yak tuum deitirdikleri grlr. yle
zamanlarda bile, d dengesizlikler karsnda lkeler para politikasn
kullanmakta ekingen davranmlar, onun yerine rnein dolaysz
kontrol nlemleri uygulamay tercih etmilerdir.
1971'den sonraki esnek, fakat ynetimli kur sistemi dnemlerinde de
dnya lkelerinin, d dengesizlikleri giderme hedefini kur
deimelerine braktklar, para ve maliye politikalarn i denge iin
kullandklar dikkat ekmektedir. Hatta, 1970'lerdcki petrol krizi
srasnda yurtii enflsyonu drmek iin, kurlar ynelme veya
denetleme yollarna bile gidilmitir. Ama, mali piyasalarda beklentilerin
ok hzl biimde deimesi ve bu piyasalarda uyumun reel
piyasalardan (mal piyasalar) ok daha hzl olmas dolaysyla, denge
kurlar etrafnda byk bir deikenlik (hedefi ama) yaanmtr.
1980'lerin ilk yansnda enflsyonu drdkten sonra, byk
sanayilemi lkeler para ve maliye politikalarn i denge amacyla
kullanmay srdrdler, kurlar etkileyip d dengeyi salamak iin de
zaman zaman para politikasn kullandlar.

VI. GEREK DNYADA PARA VE MALYE POLTKASI

BLEMLER

rnein, dolarda 1980 balarndan 1985'e

kadar ar deerlenme grld. ABD'nin
byk bte aklan ve ona bal yksek
faiz politikas, bu lkeye nemli lde ksa
sreli yabanc sermaye girilerine neden
olmutu. ABD, 1986-91 arasndaki dnemde
teki byk sanayilemi lkelerin onayn
da alarak faiz oranlarn drd ve bylece
ticaret ve sermaye akmlarn caydrmadan
byme hzn ykseltip isizlii drmeye
alt. 1985'tcn sonra ise dolar bir miktar
deer kaybedip az ok istikrara kavutu.

VI. GEREK DNYADA PARA VE MALYE POLTKASI

BLEMLER

1991'de Dou ve Bat Almanya'nn birlemesi, bu lkede faizleri

ykseltti. Bunun nedeni enflsyonu nlemek, i tasarruflar
zendirmek ve yabanc sermayeyi zendirerek Dou Almanya'nn
gelimesini salamakla ilgili idi. Buna karlk, ABD ile teki Bat
Avrupa lkeleri, resesyonu nleme ve zayf ekonomilerini
canlandrmak amacyla faiz oranlarn dk tuttular. Bylece, ad
gecen lkeler ncelii i dengeye vererek para politikasn, d deil
i denge amacyla kullandlar. 1990 balarndaki derin resesyonu
gidermek zere, Avrupa'da faizler 1992'dcn sonra 1997 ye kadar
aama aama drld. ABD'de ise hzl byme karsnda
enflsyonist basklan nlemek iin, faizler ykseltildi. Ama 2000'li
yllarda ABD, artan isizlii nlemek ve ekonomiyi yeniden
canlandrmak iin tekrar dk faiz politikasna gemitir. Bu
uygulamalar sanayilemi lkelerde para politikasnn d dengeden
ok, i denge hedefi in kullanlmakta olduunu gstermektedir.

VI. GEREK DNYADA PARA VE MALYE POLTKASI

BLEMLER

Trkiyede ise; 1980'li yllardan sonra yaanan hzl enflsyon,

yksek faiz politikas ile denetim altna alnmaya allmt. Faiz
oranlar, genellikle enflsyonun olduka zerinde tutuluyordu (reel
faizlerin yksek olmas). Bununla, ayn zamanda lkeye ksa sreli
yabanc sermaye ekilerek cari ilemler ann finanse edilmesine
ve d dengenin salanmasna allyordu. Ksacas, Trkiye'de
yksek faiz politikas, hem i (enflsyonu nleme), hem de d
denge (cari lemler ann karlanmas) amacyla kullanlmtr.
Cari ilemler aklarnn byk lde yabanc mali sermaye
(portfolyo sermayesi vc ksa sreli sermaye) ile karlanmas
dolaysyla, ekonomik ve siyasal koullarda beklentilerin olumsuza
dnt durumlarda, lkeden youn biimde yabanc sermaye
klar yaanmtr. Bu da gerek 1994, gerekse 2001 mali
krizlerinin ortaya kmasnda nemli derecede etkili olan bir
faktrdr.