Paper No. T1.5-5, pp.

1-4

Sadraj

Home

XXII Skup TRENDOVI RAZVOJA:

NOVE TEHNOLOGIJE U NASTAVI, Zlatibor, 16. - 19. 02. 2016.
Paper No. T1.5-5

UPOTREBA VISOKIH TEHNOLOGIJA I VEZA PRIRODNIH NAUKA SA

ARHEOLOGIJOM
Milica Mareta1

Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno matematiki fakultet, Novi Sad, Srbija

1

milica0210@gmail.com

Kratak sadraj: Savremena arheoloka istraivanja postala su nezamisliva bez primene

daljinske detekcije, s obzirom da se mnogi arheoloki projekti realizuju mnogo bre, objektivnije
i pouzdanije korienjem ove tehnologije. Veina rezultata, u praksi kombinuje se sa rezultatima
georadarskih i magnetometarskih istraivanja tragajui za oblicima prikrivenim u reljefu i
rekonstrukciji uzroka koji su doveli do zatrpavanja arheolokih ostataka pod zemljom. Stalni
tehnoloki razvoj, pogotovo kada su u pitanju raunari korieni u procesu daljinske detekcije,
otvara nove mogunosti za njenu primenu u arheologiji. Kod nas, najbolji primer ovakvog
multidisciplinarnog istraivanja, gde se prirodne nauke i arheologija proimaju u osnovi,
predstavlja arheoloki lokalitet Viminacijum.

Kljune rei: arheologija, prodor prirodnih nauka, daljinska detekcija, GIS

(Geografski informacioni sistem), geofizika, multidisciplinarna istraivanja, visoke
tehnologije.

USE OF HIGH TECHNOLOGY AND COMMUNICATIONS OF NATURAL SCIENCES

FOR ARCHAEOLOGY
Abstract: Modern archaeological research have become unthinkable without application
of remote sensing, considering that is multiplied archaeological projects implemented much
faster, more objective and reliable using this technology. Most of the results, in practice is
combined with the results of georadar and magnetometer survey searhing for hidden shapes in
the relief and reconstruction of the causes that led to the backfill archaeological remains
underground. Constant technological development, especially when it comes to computers used
in the process of remote sensing, opens new possibilities for its use in archeology. At our place,
the best example this multidisciplinary research, where the natural sciences and archeology
pervade basically, presents archaeological site Viminacium.

Key Words: archeology, penetration of natural sciences, remote sensing, GIS

(Geographic Information System), geophysics, multidisciplinary research, high
technology.
1. UVOD
Snana ekspanzija prirodnih nauka u svom dugogodinjem razvojnom iskustvu, u
arheologiji, posledica je pozitivistiki nastrojenih tenji nove ili procesne arheologije sredinom
XX veka. Nagovetaja povezanosti prirodnih nauka i arheologije bilo je i tokom XIX veka kada
se i prirodne nauke poinju razvijati.
U nastojanju da se nauno objasne veze oveka i drutvenih pojava naglaavala se
potreba za ustanovljavanjem optih zakonitosti (Trigger, 2007). Tim pre, promovisalo se
verovanje u ujedinjenu nauku koja je predviala optu primenu metodologije prirodnih nauka,
pre svega fizike (Hempel and Oppenheim, 1948). Uskoro je izveden itav niz dokaza o tome da
opti zakoni imaju analognu funkciju u istoriji i u prirodnim naukama, pretvarajui se tako u
nezamenljiv instrument za istorijska istraivanja. S obzirom da je arheologija imala bogat
razvojni put poput velikih arheolokih otkria, interesovanje za prolost i starine kao sastavni
deo ljudske prirode svoju osnovu bazirala je na mitove postojanja i kulta predaka u mnogim
drutvima. Do kulminacije tih ideja dolo je pojavom evropske Renesanse, od XVI do XVIII veka
334

XXII Skup TRENDOVI RAZVOJA:

NOVE TEHNOLOGIJE U NASTAVI, Zlatibor, 16. - 19. 02. 2016.
koja je dala maha brojnim humanistikim idejama i osnivanjem mnogobrojnih kabineta retkosti
iji su protagonisti bili prinevi i pripadnici bogatih slojeva drutva. Znaajan doprinos razvoju i
unapreenju arheologije kao nauke, doprineo je razvoj geologije, ije je interesovanje vezano
za prolost Zemlje i njene slojeve, koji su nastajali i menjali se milijardama godina. Raanje
svesti o starosti ljudske vrste, Darvinovu revolucionarnu teoriju i stvaranje trodobnog (kameno,
bronzano i gvozdeno doba) sistemu moemo smatrati temeljima dananjeg razvoja arheologije.
Njenu nadgradnju predstavljaju velika arheoloka otkria i razvoj upotrebe ureaja za potrebe
terenskog rada i tehnike iskopavanja. Stepen razvoja tehnike iskopavanja bio je na niskom
stupnju pred kraj XIX veka. Artefakti su sakupljani kao umetnika dela, arheoloka iskopavanja
vrena su nesistematski i bez svesti o stratigrafiji, a direktna posledica toga bio je nestanak
vanih podataka o lokalitetima. Veliki doprinos razvoju svesti o vertikalnoj, horizontalnoj
stratigrafiji i razvoju metodologije istraivanja dali su Pit Rivers i Flinders Pitri (Renfrew and
Bahn, 2001).
Jedna od oblasti u kojoj je nova arheologija ostvarila naunost i vezu sa prirodnim naukama
vezana je za tehnike iskopavanja i datovanja. U periodu nakon Drugog svetskog rata dolazi do
kontakta drugih prirodnih nauka sa arheologijom, to je podrazumevalo: prouavanje prirodne
sredine, geomorfologiju, paleopatologiju, tehniku datovanja radioaktivnim ugljenikom,
dendrohronologiju, primenu kompjutera itd. Iako je evropska arheologija i dalje ostala vrsto
vezana za humanistike korene, arheoloka praksa uinila je da se, ne samo na amerikim,
nego i na evropskim univerzitetima, kao i pri muzejima, otvaraju laboratorije (Johnson, 2000).
Do kraja XIX veka u arheologiji su se sve vie razvijala sistematska istraivanja i usvajaju
se mnoge strategije iz geologije. Posebna panja posveivala se tlu, sedimentima,
stratigrafskom poloaju, a saradnja sa drugim naunicima postala je sve vanija. U raznim
izvetajima i rezultatima naunika pojavljuju se hemijske i fizike analize artefakata, pigmenata i
legura. Aerofotografija snimana iz balona 1919. godine u Engleskoj koristila se za lociranje
rimskih i predrimskih struktura u Engleskoj. Prethodno, arheologija i geologija bile su pod
uticajem biblijskih pria kojima su se objanjavale prirodne pojave. Nekonsolidovani sedimenti
koji su leali preko osnovne stenske mase, tumaeni su ili kao diluvijum taloen potopom, ili
kao aluvijum taloen nakon potopa. U toku ranog XIX veka, ak Bue de Pert je u dolini reke
Some u Abevilu, otkrio kremene i kamene alatke u diluvijalnom ljunku iz ledenog doba.
Pronaeni ostaci naeni su in citu, u neporemeenom sloju ljunka pet metara ispod povrine.
Ljudski ostaci bili su iste starosti kao i pronaeni sedimentni slojevi unutar kojih su i otkriveni i
mogu se datovati u kontekstu njihovih sedimentnih naslaga. To je pokazalo da arheoloki ostaci
mogu biti analizirani primenom geoloke metodologije, a geoloki dokazi bili su primenjivi na
arheoloke probleme (Herz and Garrison, 1998). Predsednik Amerikog geolokog drutva,
Rafael Pampelii, 1905. godine poveo je ekspediciju u turkmenistanski deo Sibira. Njegova
studija o praistorijskim nalazitima, rekonstruisanju prirodnog okruenja u prolosti posluila je
kao primer za analizu brojnih drugih lokaliteta severne i srednje Amerike. Takoe, pokazala je i
kako geomorfoloki i arheoloki dokazi mogu biti od velike pomoi u saznanju klimatskih i
prirodnih promena (Herz and Garrison, 1998).
Poev od 60-tih godina XX veka razliite geofizike metode razvijaju se i prilagoavaju
arheolokim potrebama. Naime, geofizikom prospekcijom arheolozi dobijaju tane podatke o
arheolokim lokalitetima, karakteru struktura koje se nalaze pod zemljom, njihovim fizikim
svojstvima i njihovom rasprostiranju. Ukoliko je geofizika prospekcija paljivo i sistematski
isplanirana, kombinovana sa metodama drugih nauka, poput izvianja iz vazduha
(aerofotografije, satelitskih i laserskih snimaka) ili izvianja sa zemlje (rekognosciranja, zajedno
sa sakupljanjem artefakata), mogue je napraviti detaljne planove za arheoloka iskopavanja,
izbegavajui kopanje na slepo i time sam proces uiniti jeftinijim (Peterac, 2014). Termin
arheogeologija prvi je pomenuo Kolin Renfru 1976. godine sa ciljem da istakne doprinos
geolokih nauka u arheologiji. Geofizike, geohemijske i petrografske metode odreuju poreklo
sirovina, rekonstruisanje starih tehnologija i odreivanje autentinosti starih predmeta, dok
geomorfologija ukazuje na lokacije koje su ljudi u prolosti birali za podizanje svojih stanita i
naselja (Herz and Garrison, 1998).

335

XXII Skup TRENDOVI RAZVOJA:

NOVE TEHNOLOGIJE U NASTAVI, Zlatibor, 16. - 19. 02. 2016.
2. TENDENCIJE UPOTREBE VISOKIH TEHNOLOGIJA U ARHEOLOGIJI
Neplansko istraivanje arheolokih lokaliteta, bez prethodnog rekognosciranja, danas je u
arheologiji nezamislivo. Pojava radiokarbonskog datovanja 1946. godine zajedno sa prodorom
prirodnih nauka u arheologiju uticala je i na razvoj arheoloke prospekcije. Mnogobrojna
iskopavanja izvedena su na neadekvatan nain, naroito u vreme velikih geografskih otkria,
kada ove tehnike iskopavanja nisu bile razvijene, to je rezultovalo gubitkom mnogih podataka.
Prva i osnovna metoda, prilikom arheolokog rekognosciranja predstavlja metoda izvianja
povrine zemlje, gde posmatra sa dovoljno iskustva moe otkriti mnotvo indikacija dovoljnih
za prepoznavanje arheolokih ostataka. Meutim, u mnogim sluajevima ne moe se mnogo
saznati putem ove metode, pa je veoma znaajno izvianje iz vazduha putem aerofotografije.
Isto tako, za arheoloko rekognosciranje vana je i primena detektora metala i geografski
informacioni sistemi (GIS), koji su namenjeni za skladitenje, povraaj, analizu i prezentovanje
podataka vezanih za prostor, a koji u savremenoj arheologiji imaju iroku primenu (Peterac,
2006).
Sa novim naratajem srpskih arheologa, u poslednjih nekoliko godina pojavljuje se izvestan
broj interdisciplinarnih radova, pokazujui da u srpskoj arheologiji dolazi do nekih pomaka.
Moda se prvim nagovetajem tih promena moe smatrati nauni skup Srpske akademije nauka
i umetnosti i Vojvoanske akademija nauka i umetnosti koji je odran u Beogradu i Novom Sadu
1990. godine na temu Arheologija i prirodne nauke. Opti tehnoloki razvoj doveo je do
usvajanja novina u terenskom istraivanju, pre svega zalaganjem mladih arheologa prihvatajui
da je i u postojeim okolnostima daleko svrsishodnije usmeriti sredstva na geofizika
istraivanja koja svojom metodom prospekcije otvara perspektivu za budue velike projekte,
nego oslanjajui se na iskopavanja na slepo u kratkim rokovima. Pored toga, na Katedri za
arheologiju Filozofskog fakuleta u Beogradu, 2008. godine osnovana je laboratorija za
bioarheologiju, a u poslednje vreme kurs na master programu Savremeni metodi detekcije na
kojima studenti sluaju predavanja o klasinoj arheolokoj prospekciji i vrstama i tehnikama
savremene tehnoloke detekcije (http://www.f.bg.ac.rs/arheologija/silabusi?IDK=2842).
Prema reima direktora Arheolokog instituta, Miomira Koraa, na istraivanju rimskog
grada i vojnog logora na kome je u poslednje tri decenije XX veka otkriveno 13.500 grobova,
radi interdisciplinarni tim sastavljen od strunjaka razliite profesije: geologa, geomorfologa,
matematiara, elektroinenjera, geofiziara, petrologa, istraivaa koji se bave daljinskom
detekcijom, 3D modelovanjem i prepoznavanjem oblika, ali i vetakom inteligencijom. U
poslednjih 5 godina ekipa istraivaa iz Centra za nove tehnologije uestvuje na arheolokom
projektu Viminacijum, gde razvija i primenjuje metode nedestruktivnog istraivanja terena.
Primenjena metodologija istraivanja na pomenutom lokalitetu podrazumeva obradu i
interpretaciju satelitskih i aviosnimaka, zatim primenu geofizikih metoda, kao to su
geoelektrina, geomagnetska i georadarska, ali i uz pomo geodetskih ureaja (optike i GPS
totalne stanice) za globalno satelitsko i zemaljsko pozicioniranje. Primena geofizikih metoda u
arheologiji zasnovana je na posmatranju varijacija nekih fizikih polja koje se posmatraju. S
obzirom da se radi o niskom intenzitetu registrovanih anomalija posmatranog fizikog polja
(gravitacionog, magnetskog, elektrinog, elektromagnetskog..) potrebni su sofisticirani
instrumenti koji mogu takve pojave izdvojiti. Na osnovu dobijenih rezultata omogueno je
projektovanje arheolokih istraivanja sa veom preciznou. Zahvaljujui 2D i 3D analizama
podataka, mogue je prepoznavanje arheolokih objekata pre samog iskopavanja.
Stalni tehnoloki razvoj korien u procesu daljinske detekcije otvara nove mogunosti za
njene primene u arheologiji. Rezultati dobijeni ovom metodom kombinuju se sa georadarskim i
magnetometarskim istraivanjima, a najbolji primer multidisciplinarnog istraivanja predstavlja
Viminacijum. Metodom daljinske detekcije na arheolokom lokalitetu otkriveno je preko 20
objekata: akvedukt, carski mauzolej, amfiteatar, severna kapija vojnog logora i velike terme.
Prema ovoj vrsti metode podrazumeva se primena razliitih vrsta snimaka za prikupljanje
podataka o arheolokim objektima. Zavisno od senzora kojim se teren snima u upotrebi su
standardni crno-beli, kolor i infracrveni kolor snimci, multispektralni skenerski snimci, infracrveni i
radarski snimci. Naalost, iskustva u naoj zemlji pokazuju da jo uvek ne postoji arheoloki
lokalitet za koje je uraena stereoskopska analiza aerosnimaka u krupnoj razmeri, analiza
infracrvenih, termalnih ili radarskih snimaka. Svi raspoloivi aerosnimci Viminacijuma
336

XXII Skup TRENDOVI RAZVOJA:

NOVE TEHNOLOGIJE U NASTAVI, Zlatibor, 16. - 19. 02. 2016.
digitalizovani su u visokim rezolucijama, te je na taj nain stvorena osnova za primenu daljinske
detekcije u okviru GIS-a (Geographic Information System) i formirana kompleksna baza podataka.
Mesta prepoznatljiva na aerosnimcima snimljena su na terenu pomou sistema za globalno
pozicioniranje (GPS Global Positioning System). Otkrivene objekte putem aerosnimaka, sa
visokom preciznou mogue je locirati na terenu tako to se koordinate iz GIS baze prenesu u
registrator Trimble 5800 GPS ureaja, a GPS zatim putem satelitske navigacije dovodi istraivaa
do same lokacije. GIS omoguava uporednu analizu vie aerosnimaka, karata ili skica po
nivoima, a mogu se porediti i detalji na vie snimaka istovremeno (Kora, 2006).
Geofizike metode primenjuju se u arheologiji od 60-tih godina XX veka, te od tog vremena
drave zapadne Evrope imaju bogatu arheoloku praksu, unapreuju upotrebu geofizikih
metoda, prevashodno radi prospekcije, znaajne kada se radi o zatitno arheolokim
projektima. Prednost geofizike prospekcije je u tome to je upotrebom portabilnih instrumenata
mogue sakupiti veliki broj podataka bez opasnosti od unitavanja arheolokih tragova. Pored
ekonomske isplativosti, ova metoda ne naruava ekologiju ispitivanog prostora jer ne zahteva
prisustvo hemijski opasnih supstanci. Prilikom merenja, neophodno je poznavanje tipa lokaliteta,
njegovog datovanja i oekivanih arheolokih struktura i materijala od kojeg su graene, kao i
dubinu do koje e se vriti detekcija. Postoji itav niz geofizikih metoda koje se primenjuju u
arheologiji: geoelektrina, geomagnetna, elektromagnetna, georadar, seizmika, radioaktivna,
sonarna podvodna istraivanja i dr. (Peterac, 2006).Molimo autore da piu rad u skladu sa ovim
uputsvom. Ovaj dokument je ve podeen za pisanje rada (uraena su sva podeavanja).
3. ZAKLJUAK
Prirodne nauke su u arheologiju prodrle sredinom XX veka, kada su arheolozi nauili kako
da iskoriste njihove rezultate u sopstvenim rekonstrukcijama prolosti. Vana saznanja o
mogunostima koje prirodne nauke, u objanjavanju prolosti nude arheologiji, danas
podrazumevaju inerdisciplinarnost, koja zavisi od stepena informisanosti arheologa, ali i
finansijskih sredstava, koja se odnose na odreeno arheoloko iskopavanje. Zbog toga,
arheolozi bi trebali da poznaju barem osnove prirodnih nauka kako bi se u svom radu mogli
osloniti na odabir metoda vanih za reavanje nekog problema. Naalost, u naoj zemlji, zbog
loih finansijskih uslova, nije bilo toliko iroke primene ovih metoda, koliko se oekivalo, s
obzirom na brojnost arheolokih lokaliteta i njegovog bogatstva. Dok su u razvijenim dravama
mnogi arheolozi i strunjaci prirodnih nauka eksperimentisali sa brojnim aspektima ovih metoda,
kod nas mali je broj onih koji objavljuju radove na arheolokim nalazitima na pomenutu temu.
Prednosti gore navedenih metoda po arheoloka iskopavanja, naglaavaju njihovu
neinvazivnost, odnosno nedestruktivnost. Upravo, ovo svojstvo je od velikog znaaja za
arheologiju, s obzirom da su arheoloka iskopavanja, sama po sebi, razarajua.
4. LITERATURA
[1] Hempel C. G. and Oppenheim P., Studies in the Logic of Explanation. Philosophy of Science, Vol. 15,
No. 2, pp. 135-175., 1948.
[2] Herz N. and Garrison E. G., Geological Methods for Archeology. New York, Oxford University Press.,
1998.
[3] Johnson M., Archaeological Theory An Introduction. Oxford, Blackwell Publishers, 2000.
[4] Kora M., Arheologija i Prirodne nauke. Centar za nove tehnologije Viminacijum, Arheoloki institut
Beograd, 2006.
[5] Peterac T., Znaaj geoelektrinih ispitivanja u prospekciji arheolokih nalazita. Rad Muzeja
Vojvodine 47/48: 53-68., 2006.
[6] Peterac T., Teorijska stremljenja i prodor prirodnih nauka u arheologiju. Rad Muzeja Vojvodine 56:
219-230., 2014.
[7] Renfrew C and Bahn P., Archeology: Theories Method and Practice. Thames & Hudson, London,
2001.
[8] Trigger B. G., A History of Archaeological Thought. Cambridge University Press, New York, 2007.
[9] http://www.f.bg.ac.rs/arheologija/silabusi?IDK=2842

337