Вы находитесь на странице: 1из 95

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal

Bak / XX, 2015

RQ
FLSFS
PROBLEMLR
Beynlxalq
e lmi -n z ri jurn al

XX
JURNALIN TSSLR:
Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn Ryast Heyti,
AMEA Flsf v Hquq nstitutu,
Jurnaln redaksiya heyti

BAKI 2015
1

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

REDAKSYA URASI:

REDAKSIYA HEYT:

Abasov . [Azrbaycan]
Bolay S. [Trkiy]
Bnyadzad K. [Azrbaycan]
Dural T. [Trkiy]
zimov K. [Azrbaycan]
Fthi H. [ran]
Gzlov A. [Rusiya]
Grsoy K. [Trkiy]
Hacyeva A. [Azrbaycan]
Xenelavi Z. [lczair]
Xlif L. [ordaniya]
Krimov Q. [Rusiya]
Kyel M.[Trkiy]
Qril D. [Fransa]
Quluzad Z. [Azrbaycan]
Mmmdzad . [Azrbaycan]
Necati . [Trkiy]
Rsuli R. [ran]
Rzaquluzad S. [Azrbaycan]
Sleyman S. [Livan]
Sleymenov O. [Qazaxstan]
Vliyev . [Azrbaycan]
Zarkon T. [Fransa]
Fl.e.d. Z.Quluzad [ba redaktor]
Fl.d. S.Rzaquluzad [ba redaktorun mavini]
Fl.e.d. R.Mirzzad
Fl.e.d. E.Zamanova
Fl..f.d. Z.Qasmov
Fl..f.d. L. Mlikova
Fl..f.d. R.Ncfov [msul katib]
Bak-AZ-1143, Azrbaycan, Hseyn Cavid pr., 31.
AMEA, Flsf v Hquq nstitutu

Redaksiyann nvan:
Tel: [99412] 539 34 61, 539 37 28, 539 25 81
Faks: [99412] 5371139
E-mail: journalorientalphilosophy@gmail.com
www.orientalphilosophy.org; www.forum.orientalphilosophy.org
ISSN 2219-7370
ISBN: 978-9952-445-12-42

INDEXED: Cytefactor, Index Copernicus, ISAM, OAJI, DRJI, OAJ, Reseearch Bible, ARP
Ali Attestasiya Komissiyas

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

MNDRCAT
Zmrd Quluzad
Leyla Mlikova

bn l rbinin flsfi irsinin tfsiri haqqnda ......................... 5


M.R.Rizann (1865 - 1935) maarifi islahatlnn
xsusiyytlri......................................................................................................16

Belokoptova Nna Ukrayna flsfi diskursunda triqtlr paradiqmas................ 24


Qmr Mrddl

bu Reyhan Biruni komparativist dinnasln


nmayndsi kimi....................................................................................... 32

Qmr Mrdl

Cmalddin fqaninin masonluu mslsin dair................ 36

Trcm

bn rbinin Lbb l-lbb v sirru-s sirr sri.


smayl Hqqi Bursvinin tqdimatnda....................................... 42

Xlaslr

rb, fars, trk, ingilis, alman, fransz dillrind..................... 62

lav

frand Firudin olu Dadmirovun xatirsin............................... 91

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

ZMRD

QULUZAD

BN l-RBNN FLSF RSNN


TFSR HAQQINDA

: , ,
Keywords: History of spiritual culture, Ibn Arabi, philosophy of Islamic
region
Orta sr mnvi mdniyytinin parlaq nmayndlrindn olan bn
l- rbinin (1165-1240) irsi n tarixn, n d indi birmnal kild tfsir
edilmidir. Bu irs XXI srd d snmz maraq v elmi mbahislrin obyekti
olaraq qalmaqdadr.
Mtfkkirin flsfi v dini baxlarna veriln triflrin birmnal v
aydn olmamas v bu triflrin bn l-rbi
haqqnda oxsrlik
dbiyyatda biri digrini istisna etmsi, eyni zamanda tdqiqatlarn bn lrbi irsinin mxtlif aspektlrini kemid v indi d tfsir etmlri
zaman saslandqlar fundamental kateqorial anlaylarn mzmun
oxmnall, ziddiyytliliyi v bzi hallarda is biri-birinin tam inkar il
baldr.
Mvcud vziyyt, znnimizc, bir sra problemlrin mzakirsini
zruri edir. ks tqdird, yaranan suallara he olmasa nisbtn uzladrlm
cavab
taplmadqda
mzakirlrin
mqsduyunluuna,
hqiqt
axtarlarnda olan tdqiqatlarn qarlql anlamasna mid bel itir.
Hr eydn vvl qeyd etmk istrdik ki, srlr boyu bn l-rbinin d
tmsil etdiyi mdniyyt tarixindki mumvhdt flsfsinin mxtlif
tzahrlrin maraq hmin dnyagrnn qlobal mnvi mdniyyt
fenomeni kimi universall il rtlnmidir.
Tarixn bu dnyagr hilozoizm, panpsixizm, pananimizm,
panteizm, elc d hr hans baqa bir monistik formada tzahr etmidir.
n bariz tzahr formalarndan biri panteizm olan mumvhdt flsfsinin
mxtlif formalarnn universall v tarixn mistisizml ball sbbi
Flsf zr elmlr doktoru, AMEA Flsf v Hquq nstitutunun Flsf v ictimai fikir
tarixi bsinin ba elmi iisi, rq flsfsi problemlri jurnalnn Ba redaktoru. Email:
zumrudkulizade@hotmail.com

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

eyni il mistisizmin znn universallnn mnb v sbbi, mlum olduu


kimi, insann sual v qorxu dolu mhitd yaama, znmdafi v
tsdiqetm bacarq v qabiliyytin ehtiyac il baldr.
Tarixn hmin dnyagrnn tfsiri v qiymtlndirmsi, elc d
onun nmayndlrin mnasibtd bir qeyri-myynlik mahid
olunmaqdadr.
Mlumdur ki, n qdim dvrlrdn balayaraq bu v ya digr formada
ifad edilmi Tanr ideyas briyytin dnyan drk etmsi flsfsindn
ayrlmaz olmudur. Bu ideya idealist, dualist, monodualist, o cmldn
mumvhdti qbul edn panteist tlimlrd sas yer tutaraq frqli tfsirlr
malik olub, materialist v ateist istiqamtli fikir cryanlarnda is mxtlif
killrd inkar edilib.
Mbahis v ziddiyytlr balca olaraq Yaradc Tanr v
yaradlm anlaylarnn tfsiri varln vhdti v harmoniyas prosesind
bu fenomenlrin nisbti il laqdar olmudur.
Sonuncu - (varlq) tarixn mnvi mdniyytin, zllikl flsfnin n
mumi anlay olaraq btn mnvi, o cmldn vacib l-vcud klind
Tanrn v maddi olanlar, yaradlmlar mmkinl-vcud dnyasn hat
edir. Mnvi mdniyyt ilahiyyat , teosofiya v flsf sahsind ziddiyyt
v mbahislr onlarn hr biri Yaradan yaradlm (Xaliq Mxluq)
probleminin tfsirindki mvqelril myynlir. Nzr alnmaldr ki, bu
mvqelr hakim siyasi v dini istiqamtlr bal olmalar il brabr, tarixn
z qeyri-myynliyi v yayqn il seilmilr.
Qeyd olunanlar bn l-rbinin irsinin iqlandrlmas v
qiymtlndirilmsind d tzahr etmi v bu gn d tzahr etmkddir.
Mlum olduu kimi, bn l-rbinin irsindn x edrk mtfkkiri
ya islam blgsinin filosofu, ya da mslman mistiszminin nmayndsi
adlandrrlar; onun dnyagrn ortodoksal islam ynml v
antiortodoksal, islamda bidt kimi tfsir ediblr; mtfkkirin
dnyagrnn sasn hm Qrb anlaynda panteizm bnzr olan bir
gr kimi, hm d Qrb panteizmindn guya mahiyytc frqli vhdtivcud haqqnda tlim kimi tfsir edirlr; eyni zamanda mtfkkiri sufizm
tliminin flsfi sisteminin ilk yaradcs adlandranlarda var.
Deyilnlrl laqdar olaraq aadak ritorik suallarn verilmsi
mntiqidir:
slam mdniyyti blgsi flsfsi v mslman v ya slam
mistisizmi anlaylarnn mzmununu myynldirmdn bn l-rbinin
flsfi dbiyyatda yazld kimi, slam blgsi flsfsinin v ya slam
mistiszminnin
nmayndsi
olub-olmadn
myynldirmk
mmkndrm?
Ortodoksal islam, islamda bidt v qeyri-ortodoksallq
anlaylarnn mzmununu myynldirmdn bn l-rbinin irsini

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

ortodoksal islam ynnd v ya qeyri ortodoksal v islamda bidt


rivsind nzrdn keirmk olarm?
Qrb flsfi kateqoriyas kimi tqdim ediln panteizmin
mzmununun vhdt flsfsinin vhdti-vcud anlamnn mzmunu il
mnasibtini myynldirmdn bn l-rbinin flsfi tsvvrlrini v
ya flsfi sistemini panteizm kimi sciyylndirmk n drcd dzgn
hesab edil bilr?
Qeyd edk ki, elmi dbiyyatda yuxarda sadalanan anlaylarn, elc
d mnvi mdniyyt, xsusil slam rqi flsfsi il bal olan bir sra
baqa bnvrvi anlaylarn mzmunu qeyri-myynliyi il seilir. slam
blgsi flsfsi ox vaxt islam v mslman flsfsi kimi tfsir olunur,
yaxud regional flsf dedikd yalnz rq peripatetizmi, bzn klam v
iraqiyyni d nzrd tuturlar.
slam blgsinin mistik-panteistik cryanlarn, o cmldn sufizmi
panteizm hesab edib-etmmlrindn asl olmayaraq mistisizm v ya irfan
kimi gstrir v onlar bu yolnan flsfdn ayrrlar. Bu is tssf ki, hm
Qrb, hm d slam mdniyyti arealnn flsf tarixi v kulturoloji
tdqiqatlarnda tkrarlanaraq, xsusil, XX srd islam regionunun
mdniyyti v flsfsinin yanl sciyylndirilmsin sbb olur.
Mlumdur ki, slam dnyasnn flsfsi mumi flsf tarixinin tdrisi
sahsindn qismn, bzn d tamamil xarlr. Qrbin mahiyytc slam
cryanlarna bnzr mistik-panteistik cryanlar is hm Qrb, hm d
rq lklrind, o cmldn islam regionu lklrind, flsf tarixi zr
thsil sistemin daxil edilirlr.
Yen mlumdur ki, tarixn v hazrda bn l-rbi tliminin
ortodoksall, yaxud qeyri-ortodoksall v bidtiliyi d mbahis
obyektidir. Mslnin aradrlmas, tbii ki, myyn drcd islam
blgsind tarix boyu dflrl ortodoksallq v bidt anlaylarnn
mzmununun dyimsi il d baldr.
bn l-rbinin dnyagr haqqnda mbahislr v hqiqt
axtar, mtfkkirin irsinin elmi tdqiqi v qiymtlndirilmsi zaman
yuxarda qeyd olunan kateqorial anlaylarn mzmunu haqqnda nisbtn
mumi v n azndan nisbtn uzladrlm tsvvrlrin olmas tlb edilir.
Mlum olduu kimi, mumvhdt flsfsi, istr vhdti-vcud, istrs
d Qrb panteizmi klind olsun, kreasionizm syknn dinlr uyun
olaraq Yaradc Tanrn inkar etmir. Demk, qeyri-ortodoksallq v ya
bidt sonrak tfsir zaman Yaradc v yaradlm arasnda laq v birlik,
vhdt nzrdn keirilrkn v onlar, bu v ya digr drcd
eynildirildikd zn gstrir. Bu is btn mumvhdt flsfi
konsepsiyalar n sciyyvidir v tarixn hm xristianlq, hm d islam
sferasnda bu v ya digr kild mzmmt v inkar edilmidir.

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Vhdti-vcud v Qrb panteizmin glinc, biz onlarn dbiyyatda


mvcud olan mahiyytc eyniliyi fikrinin trfdaryq v mvqeyimizi
dflrl komparativist ynml tdqiqatlarmzda, o cmldn hr iki
regionun bir sra tannm mistik-bidti flsfi tlimlrinin struktur-tipoloji
thlilini apardmz rq flsfsinin inkiafnn qanunauyunluqlar v
Qrb-rq problemi (XIII XVI srlr) monoqrafiyamzda (5) v elc d
xsusn vhdti-vcud flsfsin hsr olunmu mqallr silsilsind
saslandrmaa almq.
Fikrimizc, islam regionu flsfsi anlaynn mzmunu flsfi
tlimlrin rasional v ya irrasional tmaylndn asl olmayaraq bu
regionun istisnasz btn flsfi cryanlarn hat edir (1). Hmin flsf
tam hquqla hm Qrbd, hm d slam rqinin znd flsfi tdqiqatlar v
flsfi thsil sistemin daxil edilmlidir. Baqa szl, mistik flsf v ya
mistisizmin panteist flsfsi, elc d qeyri-mistik flsf (tam qeyrimistik flsfi konsepsiyalar tarixn, bir qayda olaraq, ox nadir hallarda
olub) flsf anlay rivsindn knara xmr
Bu baxmdan bn l-rbi haqqnda dbiyyatda mtfkkirin
mumvhdt flsfsinin vhdti-vcud v ya panteizmi tmsil etmsin v
yaxud bn l-rbinin flsfnin nmayndsi olmasna dair ciddi
mbahislrin sas itir.
bn l-rbi irsin, xsusil Ftuhatl-Mkkiy (Mkk fthlri) v
Fsusl-Hikm (Hikmtlrin sas mnalar) srlrin mracit bizi pekar
kild bn l-rbinin yaradcln tdqiq v bu tlimi panteizm hesab
edn mtxsislrin fikri il razlamaa svq edir.
Mtfkkirin irsi haqqnda mvcud dbiyyata mracit edrkn qeyd
etmliyik ki, sufizmin flsfsi anlay mzmununu myynldirmdn
v islam mdniyyti tarixind bn l-rbinin oxsayl slflrinin yaratd
geni mlum olan flsfi sistemlri nzr alaraq bel biz sufizmin flsfi
sisteminin yaradlmasnda birinciliyin bn l-rbiy mxsus olduunu iddia
edn fikirlrl razlaa bilmirik.
Tdqiqatlarda bn l-rbinin sufizm flsfsinin ilk nzriyyisi
olmas haqqnda geni yaylm tez-tez sslndiriln fikirlr, tssf ki,
sufizm flsfsinin bn l-rbidn
vvlki tarixin istr-istmz
etinaszlq gstrilmsin saslanr.
bn l-rbid, elmi tdqiqatlarda qeyd edildiyi kimi, sufizmin flsfi
konsepsiyas dqiq kild ilnib hazrlanmamd; bu konsepsiya myyn
sbblr zndn, qavranmaq n asan olmayan bir forma ksb etdiyindn
oxsayl nzri mzakir v mbahislrin, qar-qarya duran yeni
cryanlarn v sufilrin tqib v edamlarnn sbbi olmudur. Mlumdur ki,
sufizmin flsfi-teoloji konsepsiyasnn sas nzri prinsiplri, sufizm dair
geni dbiyyat da tsdiq etdiyi kimi, tarixn bn l-rbidn ox-ox vvl
bu cryann grkmli nmayndlrinin irsind (risallr v flsfi

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

poeziya nmunlrind) tkkl tapmlar. Msln, sufizmin sas flsfi


prinsiplri azrbaycanl mtfkkirlr Mhmmd Bakuvinin (933-1050)
poetik divannda1, Eynlqzat Miyancinin (1098-1131) mistik-flsfi
risallrind v digr sufilrin srlrind kslrini tapmdlar.
Sufizm flsfsi sistem klindAllahn mmkn l-vcuda
transendentimmanent olmas, Yaradan v yaradlmn vhdtini qbul
edn panteist istiqamtli ontolojisi Eynl-Qzat Miyaninin Zbdtl
hqayiq (Hqiqtlrin qayma v ya Ali hqiqtlr), Tmhidat
(aslar) v digr srlrind z ksini tapb.
Varln nvlri kimi vacib, mmkn v potensial varlqlardan bhs edn
mtfkkir mvqeini rh edrk aydnladrr: mvcud olan ancaq vacib lvcuddur (hqiqi varlq Allahdr), varln digr nvlri Onda imkan
kilinddilr v mmkn vcud kimi tzahr edirlr.2
Panteizm
Eynlqzat
Miyancinin
dnyagrnn
btn
aspektlrin, onun ruh, Tanr il eyni mahiyytli insan, idrak, mhbbt v s.
haqqnda baxlarna sirayt etmidir.
Sufizmin flsfsini bir sra risallrind tqdim edn, xsusil bu
flsfnin btvlkd sistemini ontoloji, qnoseoloji, etik v sair grlri
haqqnda tam tsvvr yaradan varif l-marif srinin mllifi bu Hfs
ihabddin mr ibn Mhmmd Shrvrdi (1145-1234) d bn l-rbi
dn vvl faliyyt balayb.
Tdqiqatlar, bn l-rbinin sufi flsfsinin ilk yaradcs olmasn
iddia etdikd, yqin ki, onun bu flsfy z slflri il mqayisd konkret
yeni n lav etdiyni gstrmlidirlr.
Yuxarda sadalanan problemlrin inda M. T. Stepanyants, A. V.
Smirnov, Annemari immel v A. D. Knn tdqiqatlarnda bn l-rbinin
flsfi irsinin tfsirin mracit edk.
1987 v 1989 cu illrd M. T. Stepanyants v A. V. Smirnovun
rhlrind bn l-rbi orta srlr rb fsfsinin yaradc inkiaf
dvrnn baa atd mrhld sufizm flsfi sisteminin ilk yaradcs
klind tqdim olunub.
Bununla bel, M. T. Stepanyans bn l-rbi
dvrnn mnvi
mdniyytini sciyylndirrkn baqa mlliflr istinad edrk l-Qzali
(1058-1111) trfindn sufi panteizminin inkar edildiyini v XI srin
sonlarna doru islamn tsvvfl bardn, yni bn l-rbiy qdr sufi
flsfsinin olduu haqqnda yazrd (12, s.8).
Gtirilmi mlahizlrin inda M. T. Stepanyantsn sufizmin ideya
baxmndan hr hans bir vahid sistem malik olmad, ... triqtlrin
qurucular v onlarn ardcllar n onu drk etmnin deyil, adtn, tcrbi
aspektin mistik yaantya nail olmann slub v metodlarnn sas
olmasna dair mlahizsi lav arqumentlr tlb edir. M. T. Stepanyants
yen d problemin ayr-ayr tdqiqatlarna istinadn yazr ox gman

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

ki, teosofik mistisizmi (yuxarda bn l-rbinin sufizmin fsfi sisteminin


ilk yaradcs olmasndan shbt gedirdi) daha ox flsfi alarl hesab
etmk olar. Onun apostolu rblrin n byk mistik dhas bn l-rbi
hesab edilir. O mnada apostol ki, o, faktiki olaraq mslman mistiklri
arasnda ilk df olaraq sufizmin ideya kredosunun yazl formada sistemli
rhini ver bilmidir (12, s.12).
bn l-rbinin
flsfy mnasibtinin sciyysin (M. T.
Stepanyantsn kemi aspirant) hazrda bn l-rbi irsinin tannm
trcmisi v tdqiqats, Rusiya Elmlr Akademiyasnn zv A. V.
Smirnovun iki aradrmasnda nzr salaq: bn l-rbinin flsfsi
mvzusunda namizdlik dissertasiyasnn avtoreferatnda A. V. Smirnov
yazr: bn l-rbinin yaradclnn rb orta srlrind flsfi fikrin
inkiafnda kulminasiya olduunu sylmk, yqin ki, mbali olmazd.
ksr tdqiqatlarn da etiraf etdiyi kimi, bn l-rbi
sufizmin
inkiafnn uzun flsfyqdrki v kvaziflsfi mrhlsin yekun vurmu,
sufi fikrini hqiqi flsfi sviyyy yksldrk xsusi sufi terminologiyasn
sistemldirmi; onun mridlri v ardcllarnn he zaman ab kemdiyi
(burada v yuxarda kursiv bizimdir Z. Q.) flsfi sistemi yaratm v rb
regionu v mumilikd rq filosoflar v mtfkkirlrinin bir ox
nsillrin hmiyytli tsir gstrmidir (11, s.1).
A.V.Smirnov z namizdlik dissertasiyasnn avtoreferatn
tamamlayarkn yazr: Nticd flsfi dnc paradiqmas anlaynn,
mumilikd orta srlr rb flsfsi v xsusil, bn l-rbi flsfi
sistemin ttbiqi nticlri thlil edilmi, buna sasn orta srlr rb
flsfsinin yaradc inkiaf dvrn tamamlayan bn l-rbi flsfsinin
yekun xarakteri bard (kursiv bizimdir Z. Q.) ntic xarlmdr. (12,
s.19)
Mllifin hr iki mlahizsi son drc subyektiv v hddn artq
mbahislidir, bu da, gman ki, onun sediyi mvzuya alud olmas il
rtlnmidir. Bellikl, A. V. Smirnova gr, bn l-rbi birinci olaraq sufi
fikrini hqiqi mnada flsfi sviyyy yksltmi v orta srlr rb
flsfsinin yaradc inkiaf dvrn tamamlamdr.
N rb dnyasnn flsfsi haqqnda, n d bn l-rbinin bu
flsfd yeri bard adekvat tsvvr yaratmayan bu mhakimlr, tssf
ki, elmi dbiyyatda yaylm v ox vaxt rbdilli islam regionu flsfsinin
inkiafn XII-XIII srlrl tamamlayan iddialarda kslrni tapblar.
bn l-rbinin dnyagr haqqnda bhs edrkn Annemari
immelin slam mistisizm dnyas v A. D. Knn bn l-rbi irsinin
flsfi aspektini, mtfkkirin islama v panteizm mnasibtini qarq
aqlayan mxtlif yazlar, o cmldn slam mistizimi. Qsa tarix adl sri
diqqti clb edirlr.

10

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

A. immel bn l-rbinin yaradclnda panteizm dlalt edn


mqamlar sas gtrrk mtfkkirin konsepsiyasnn znmxsusluu
baxmndan Qrb panteizmi il tam frqli olmas fikrinddir. rq-Qrb
qardurmas haqqnda yaranm stereotiplrdn irli gln hmin mvqe,
fikrimizc, hr iki blgd panteizm tarixinin genimiqyasl v mxtlif elmi
meyyarlarla tdqiqinin, o cmldn Qrbd v rqd panteizmin
mqayisli-tipoloji tdqiqatlarnn olmamasnn nticsidir.
A. immelin kitabnn Teosofik sufizm paraqrafnn Byk alim bn
l-rbi (13, s. 208-217) blmsi bel bir mlahiz il baa atr: Hazrda
bn l-rbinin sistemini 50 il vvlkindn daha drindn anlamaq olar.
Ancaq mistik mqsd aparan iki yol: faliyyt v itat v seyretm v
qnosis yolu mvcud olduqca onun rolu haqqnda mbahislr he vaxt bitib
tknmyck (13, 217).
A. immelin bu mlahizsi qlobal mnvi mdniyytin tzahr
olan mistisizmin dyrlndirilmsindki ziddiyytlrl baldr; lakin bu
mlahiz, biz el glir ki, teosof v ya filosof kimi sciyylndirmyimizdn
asl olmayaraq hm rq v hm d Qrb mtfkkirlrinin, o cmldn bn
l-rbinin
dnyagr
bard mbahislrin hllin bel bizi
yaxnladra bilmir.
A. immelin bn l-rbinin v sufizmin flsfi nzriyysin, o
cmldn onlarn dini dzmllyn dair bir ox mlahizlri d biz
mbahisli grnr. Deyilnlr xsusi thlilin obyekti olmaldr.
Qaydaq elmi dbiyyatda bilavasit bn l-rbi flsfsinin v bu
flsfnin slam mdni blgsi flsfsind yeri v rolunun tfsirin.
Msln, gr 1987 v 1989-cu illrd M. T. Stepanyans v A. V.
Smirnovun tdqiqatlarnda bn l-rbi sufizmin flsfi sisteminin ilk
yaradcs kimi tqdim edilrk orta srlr rb flsfsinin yaradc
inkiafnn onunla baa atd qeyd olunurdusa, bn l-rbinin digr
pekar tdqiqats A. D. Knn rhind mtfkkirin irsi ikili bir biimd
tfsir edilir v A. D. Knn rhlri prinsip etibaril bir-birini rdd edir.
Faktlara mracit edk.
bn l-rbinin Ftuhhat l Mkkiyy risalsinin rb dilindn ruscaya
trcmsin mqddim kimi yazd geni giriin bir sra fraqmentlrind
A. D. Kn mtfkkirin dnyagr spkili baxlarn aqlayr. Mxtlif
dvrlrin mdniyyt tarixind mtfkirin irsinin daban-dabana zidd
kild qiymtlndirmsi haqqnda mdda il balayan A. D. Kn qeyd edir
ki, ... bn l-rbinin lmndn sonra onun n yaxn mridlri v ardcllar
z dvrlrinin tlblrin uyun olaraq onun baxlarna srf flsfi tfsir
vermi onlar rasionalladrmlar... nticd bn l-rbinin orijinal
baxlar arxa plana kemidir... (2, s.8) Oradaca oxuyuruq ki, bn lrbinin rasionalladrma v sistemldirm nticsind dyidirilmi tlimi
hm mslman, hm d Qrb alimlrinin yanlmasna sbb olaraq

11

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

varln birliyi (vhdti vcud) adn almdr. vvla, varlq (mvcudluq)


problemi orta sr mslman flsfsi n n sas problemlrdn biri idi v
onun bu tlim daxilind olmas hqiqtd bu tlimd olmayan flsfi
xarakter dlalt edirdi; ikincisi, bu cr adlandrma (varlq mvcudluq
problemi) gstrirdiki, konsepsiyann sas elementi varla konsepsiyann
btn digr elementlri tabe olmaldr, bu is bn l-rbid yox idi; nhayt,
ncs budur ki, varlq v vhdt terminlrinin uzlamas masir
flsfi ltlrd vhdt l-vcud termininin birmnal olaraq avropa
panteizmi kimi trcmsin gtirmy bilmzdi.
Hqiqtn bu adn tsirinin hipnozu nticsind Qrb universitetlrind
Toland v Spinozan yrnn Qrb alimlri bn l-rbini panteizm mncr
etmy tlsdilr. Dahi mllim Qrbi Avropa rqnaslqnda obrazn
yaradan amillr bunlardr. (2, s.8)
Qeyd etmyi zmz borc bilirik ki, gr masir oxucu bn l-rbi
irsil, tkc A. D. Knn bn l-rbi srinin nr etdiyi trcm v
trcminin mlahizlri sasnda tan olsayd bel, bunlar ona bn lrbi tlimind irrasionalizml brabr rassionalizmin v mtfkkirin
tlimind btn sas mqamlarn tlimin sas komponenti olan varla tabe
olmasn sylmy kifayt qdr imkan verrdi. Vhdti-vcud tliminin
Avropa panteizmi adlanan tlim uyunluuna glinc, bunun n hmin
tlimlrin sas prinsiplrinin sadc tutudurulmas kifaytdir. Yada salaq ki
Qrbd panteizm yalnz Spinoza v Tolandn adlar il bal deyil. Flsf
tarixi il tri tanlq bel A. D. Kn inandra bilrdi ki, Qrb panteizminin
tarixi Yeni dvrdn balamr v elmi baxmdan bn l-rbinin irsini onun
masiri olan v ya zaman etibaril mtfkkir daha yaxn olan Qrbin
oxsayl mistik flsfi panteist konsepsiyalar il mqayis edilmsi daha
mqsduyun olard.
bn l-rbi irsinin Qrb mdniyyti il bir ly gl bilmmsi
iddiasnda olan A.D.Kn yazr ki Nhayt, praktik surtd onun(bn lrbinin) srlrini Qrbi Avropa flsfi kateqoriyalar vasitsi il
mtfkkirin orijinal ideyalarn thrif etm riski olmadan tqdim etmk
mmkn deyl (2. s.10).
Gman edirik ki, A.D.Kn orta sr Avropa mistik flsfsinin
tmsililrinin irsinid Qrbi Avropa flsfi terminalogiyas vasitsi il qeyri
mmkn hesab etmir.
bn l-rbinin ad gedn srin girid A.D.Kn ndns
mtfkkirin flsfi grlrini Platonun grlri, Xristian teologiyas,
nominalizm, realizm v s. Qrb mdniyytini tmsil edn hadislrl
laqli rh etmkdn d kinmir.
Qeyd etmliyik ki, 1991 ci ild bn l-rbinin flsfi baxlarnda
panteizmi v bu filosof olaraq bn l-rbi ni inkar edn qdr, A. D. Kn

12

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

yazrd ki, bn l-rbi .... n grkmli mslman filosof-mistiki, varln


vhdti-vcud haqqnda tlimin banisidir (3).
2000 ci ild A. D. Kn Mslman mistisizmi adl tdqiqatnda bn
l-rbi irsinin tfsirini dyiir. Fthhat l Mkkiyy nin giriindn
frqli olaraq burada A. D. Kn bn l-rbinin flsfy aidiyytini ninki
inkar etmir, htta bu kitabn Sufizm dbiyyat v metafizika kimi
blmsind onu filosof kimi tqdim edir.
Tdqiqatda sas vuru mtfkkirin ontoloji tsvvrlrinin rhin
ynldilmi, v onlar vhdti-vcud v mahiyytc panteizml eyni baxlar
olaraq sciyylndirilmidir. bn l-rbinin tlimi bal il verdiyi
hissd A. D. Kn yazr ki, mtfkkirin tlimin mnasibt bildirdikd,
dnyagrnn sas ideyas olan tanrnn kainatda immanent mvcudluu
sbutu noqteyi nzrindn onun nnvi
mslman mhakim v
anlaylarn lav tinlik trdir (4. s.190). Davam edrk A.D.Kn yazr:
znn btn mvcdatn vhdti v Allahn kainatn predmet v
hadisalarind olmas ideyasn mtfkkir qsdn yayqn v oxsayl lav
qeydlrl hat edir.
Hmin blmd A. D. Kn bn l-rbiy gr ...kainatn hqiqi
mahiyyti Allahn z olduundan, onun Allahn xlq olunmu dnyann
(xilqtin ) yalar v hadislrind tcllisi Allahn nadir v drkolunmaz
mahiyytinin xilqtin yalar v tzahrlrind zn gstrmsi haqqnda
konsepsiyalarndan yazr (4, 191). A. D. Knn yazdna sasn, bu
ideyalara gr, hiddtlnmi bir ox lma bn l-rbi ni Allah Kainatla tam
eynildirmkd ittiham etmidir, nki, bu ideya Allahn tam drk edil
bilmmsi v
transsendentall (fvqlliyi) haqda nnvi mslman
tsvvrlri il tam ziddiyt tkil edir.
Daha A. D. Kn sonra yazr: bn rbinin tlimind Allah ksr
snni ilahiyyatlarnn tsvvr etdiyi kimi tam o dnya il bal, latmaz
varlq deyil. Buna gr d onlarn oxu bn rbi tlimini n bsit oanteizm
kimi anladqlar vhdti-vcud haqqnda bidti tlimin banisi hasab
etmi v edirlr. slind is bn rbinin ontoloji baxlar olduqca
mrkkb v zngindir.
bn l-rbinin tlimini sciyylndirrkn veriln fraqment bsit
panteizm haqqnda deyil, adi v panteizm haqqnda qbul edilmi olunmu
tsvvrndn frqlnmir v sitatn sonuncu ifadsi il ziddiyt tkil etmir.
ksin, hmin fraqmanetdn hans mdni blgy mnsub olmasndan asl
olmayaraq istniln panteist filosofu sciyylndirmk n istifad etmk
olar.
A.D. Kn trfindn bn l-rbinin ontoloji tsvvrlrinin rhini
tamamlayaraq tdqiqatnn hmin srindn daha bir fraqment mracit
edk:

13

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

bn l-rbi yaratd mrkkb neoplatonik qnostik sistem


balanc lahi mtlqd olan btn eylrin ekzistensional vhdtini (vhdt
l-vcudu) tsdiq edir. (4, s.191)
slam blgsi mnvi mdniyyti v bu mdniyytin grkmli
nmayndsi olan bn l-rbi irsinin gstriln kild tannm Rusiya v
Amerika rqnas A. D. Kn trfindn 1991, 1995, 2004 c illrd elm
tqdimi n elmi, n d mnvi chtdn mqbul hesab edil v tbii,
mdniyyt sahsind Qrb-rq dialoqunun qarsnda qoyduu yksk
amala kmk gstr bilmz
XX srin sonu XXI srin vvlind slam blgsi flsfi mdniyytinin
tsvir, tfsir v dyrlndirilmsinin elmi obyektivliyi mslsin
mracitimizin sbbi masir dvrd qlobalizm v anti-qlobalizm meyllrin
arpazlamasnn kskinlmsi, dnyan brmkd olan mumi bhran,
hazrk miqrasiya prosesinin getdikc genilnn miqyasnn gzlnilmz
nticlrind axtarlmaldr.
stifad olunmu dbiyyat siyahs
1. Dnya flsfsi kontekstind slam blgsi flsfsinin tdqiqi v
tdrisi problemlri mvzusunda beynlxalq elmi-nzri konfransn
mruzlri, Bak, 2008.
2. -. . -. 1995. . . .
, . . .
3. .. (). .
. . 1991
4. .. . .2004
5. .
- (XIII-XVI ). , 1983.
6. A.
. . . . .1990
7. . . . ( ), ,
1978
8. . .
() / 4 . .1. .
2002.
9. Rzaquluzad S.C. Eynlqzat Miyani, Azrbaycan flsf tarixi, 4
cildd, Bak 2014, s.1
10. Rstmov Y. buhfs mr hrvrdinin sufizmin flsfsi. Bak. 2005
11. . . (1163-1240) . .
...,1989

14

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

12. . . c . ., 1987.
13. . . . . . . .
. . . , . . ., 2000

15

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

LEYLA

MLKOVA

M.R.RZANIN (1865-1935) MAARF SLAHATILIININ


XSUSYYTLR

: , ,
, - -, - -, , , -.
Keywords: Islam, Islamic Modernist and Reformist Thought, Tajdid, anNahda al-Arabiyya, an-Nahda al-Islamiyya, Muammad 'Abduh, Muammad
Rashd Ri, Tafsir al-Manar.
Mhmmd Rid Riza (Livan, 1865 Misir, 1935) Mhmmd
bdhun (1849-1905) mhur tlbsi, erkn dvr rb milltiliyinin n
grkmli nzriyyilrindn v islamda islahatlarn fal trfdarlarndan
biri olmudur. Mtfkkirin grlrind mslman cmiyytlrinin Avropa
elmi-flsfi fikri il tan olduqdan sonra yaranm yeni tmayllr tzahr
etmidi. Ustad M.bdh il birlikd o, mslmanlarn dini-ictimai uruna
dvrn bir sra elmi-flsfi v sosial tsvvrlrini nnvi dini-flsfi
kontekst uyun olaraq geni kild alamaa almdr. Onun
grlrinin tkaml mtrqqi islahatlq yollarnn axtar il
balayaraq znmxsus xsusiyytlri il seiln mhafizkar reformizm v
nniliy qayd il nticlnmidir. Hyatnn n gzl illrini bu insan
maarifilik v mslman cmiyytlrinin mtrqqi sosial-mdni inkiaf
ideyalarnn yaylmasna ynlmi aktiv faliyyt hsr etmidir.
M.R.Riza Osmanl Suriyada Tripoli hrinin yaxnlnda yerln
Qlmun kndind varl torpaq sahibkarlarnn ailsind anadan olmudur.
lk thsilini o, Tripolid eyx Hseyn l-Cisr (1845-1909) trfindn tsis
olunmu Milli slam Mktbind almdr. Tdris kursu lma trfindn
yrdiln fnnlrl brabr Avropa dillri v cbr kimi bzi masir fnnlri
d hat edirdi. Hl gnclik illrind onun dnyagrnn formalamasna

AMEA akad. Z.M.Bnyadov adna rqnaslq nstitutunun Din v ictimai fikir tarixi
bsinin aparc elmi iisi, flsf .f.d. E-mail: leyla_melikova2004@yahoo.com

16

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

islam klassiki bu Hmid l-Qzalinin irsi tsir gstrmidir bu da ki, onda


tsvvf qar maran oyanmasna sbb oldu (4, 14). Tripolid yaayaraq
M.R.Riza azili, nqibndi v hminin, orada z mrkzi olan mvlvi
triqti kimi sufi triqtlri il laq saxlamaa almdr. Lakin, nticd,
aristokratiyann btn dolaq mistik ayinlrini v kndlilrl hr
fhllrinin vcd glm ekstaz tcrblrini pislyrk o, bel qnat glir ki,
dinin lyaqti knd yanlarnn dindarlna xas olan sadlikddir. H.Kolun
gstrdiyi kimi, M.R.Rizann sonrak intellektual inkiafnn byk bir hisssi
onun urbanist dini tendensiyalara qar olaraq z sinfin mxsus olan
dyrlri tsdiq etmk chdi kimi qbul edil bilr, onun islam islah etmk
istyi is, sinfinin nnvi mdniyyt nsrlrini saxlamaqla kapitalizmi
mayit edn dyiikliklr uyunlamaq istyini sciyylndirir. Bu
reformizm onun tsvvf yolunda mnvi axtarlarnda da, pan-islam
tbliat C.fqaninin fikir ideyalarn yrnmk qrarna gldiyi zaman da,
zn gstrmidir, lakin fqani il yaxnlama chdlri yalnz aralarnda
sonuncusuna qar heyranln ifad edn ltfkar mktublar mbadilsi il
mhdudlamdr (7, 276-277). fqaninin vfatndan sonra, 1897 ild
M.R.Riza islam dirliinin digr mhur xadimi Mhmmd bdhun
tlbsi olmaq n Qahiry yollanr, kiminl ki, o, hl 1894-c ild
bdhun Tripoliy sfri zaman onun mtbuat katibinin funksiyasn yerin
yetirrkn grb tan olmudur. Maraqldr ki, gnc Riza da, bdh kimi,
gncliyinin ilk alarnda sufiliy maraq gstrmidir (days sufi eyxi
Drvi l-Xadirin tsiri altnda) v htta bn l-rbinin batni doktrinasnn
xlassin hsr edilmi Mistik ilham alnmasnn risalsi (Risalt l-varidat,
1874) adl bir sr yazmdr. Lakin, fqaninin ideyalarnn tsiri altnda
bdh sufiliyin kskin tnqidisin evrilir v sonralar, artq Misirin
mtbuat Departamentinin mdiri olduu dvrd o, bn l-rbinin mhur
Mkk kflrini (Ftuhat l-Mkkiyy) geni auditoriya n zrrli sr
elan edrk ap edilmsin qadaa qoymudur.
Qeyd etmk lazmdr ki, sufiliy bu nv yanama trzi islam dirliinin
bir ox tmsililrin sciyyvi kild mxsus olmudur. Bunun sbbi
islahatlar trfindn sufi mistisizminin sosial dyiiklr ngl trdici v
insanlar reallqdan uzaqladran bir amil kimi qiymtlndirilmsind idi.
Burada biz XIX srin islam modernist teologiyas kontekstind, elc d,
terminoloji baxmndan M.bdhun sonralar is, M.R.Rizann maarifi
islahatlqlarnn xsusiyytlrini aqlamaq istrdik. M.bdh znn

17

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

islam islahetm ideyas kontekstind dvriyyy ilk df slfiyya


terminini gtirir v bununla da el z (C.fqani il birlikd) ideyasnn dinidoktrinal saslarnn v, mumilikd, islam dini diskursunun trkibin
dolaqlq v ziddiyyt gtirmi olmudur. Msl buradadr ki, nnvi snni
islamnda slfiyy anlay dind v hyatda hmi saleh cdadlarn sslf s-salihun, yni Hz.Mhmmd peymbrin (s.) shablrinin
tcrbsin istiqamtlnmk anlayn nzrd tutur. Qeyd edk ki, islam
tarixinin mxtlif mrhllrind erkn mslman icmasnn hyat trzi v
etiqadna smtlmy aran v btn sonrak yeniliklri, o cmldn
Qurann rmzi-alleqorik tfsir metodlarn v Qrbl laqlrin nticsind
meydana glmi yeniliklri bidtilik kimi qiymtlndirn btn qruplar
slfi hesab olunur.
Slfilr rit qaydalarnn izahnda Qurana v Snny mracit
etmy qaytmaa arrdlar. Slfiliyin nzri saslarn XIII srin sonu
XIV srin vvlind imam bn Hnblin mktbinin nnlrini dirldrk
eyxlislam bn Teymiyya z srlrind qoymudur.
zlrini slfi adlandraraq fqani v bdh, slind, slfi
yanamasna tam zidd mvqelrdn x etmidirlr. Rasionalist izahlar
sasnda islamda islahatlara aran bdh islam nn v dyrlrindn
btnlkd uzaqlama v cnbi Qrb tsirin mruz qalmas riski il
zlmidir. Lakin burada, modern dvr slfi maarifiliyinin
kmyin ictihad metodu vasitsil mslman cmiyytlrinin dini v sosial
hyatnda yenilik v dyiikliklrin zruriliyini saslandrmaa imkan vern
islamn tcdid konsepsiyas v ya nnsi glmidir.
Burada yada salmaq lazmdr ki, XI srdn etibarn ictihadn bal
qaplarnn aq olduu yegan snni mzhbi Hnbli mzhbidir v XIX
srin modernist-islahatlarnn slfiyy terminin mracit etmlri d,
mhz buradan qaynaqlanr. Lakin, Qrb dnyasnn mtrqqi nailiyytlrini
islamn qaydalar v dyrlri il uyunladrmaq chdlri yolunda onlar bir
ox tinliklr gzlyirdi v ziddiyytlr il rastlamalar qalmaz idi.
Fikrimizc, M.bdhn tbbslri myyn drcd masir anlamda
olan multikultural mqsd v vziflrin ttbiqin ynlmidir o, z
islahat rasionalist konsepsiyasnn meyarlar il milltlr v xalqlar, dinlr
v dini mktblr aras mnaqilr son qoymaq istyirdi. Htta, bu
mqsdin hyata kemsi n bdh vaxt il Beyrutda ibrahimi dinin
yhudilik, xristianlq v islamn yaxnlamas namin alan bir dini tkilat

18

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

da yaratmdr. bdhun mzhblrin yaxnlamas istiqamtind atd


daha bir addm kimi is, ilr trfindn mllifliyi imam liy aid ediln
Nhcl-bla srin yazd tfsiri hesab etmk olar. Grnr, bdhn
mason tipli kosmopolit doktrina olan (lakin, zn bu cr tqdim
etmyn) bhailiy qar simpatiyalar da, mhz dinlrin yaxnlamas
konsepsiyas kontekstind aydnlar bu da ki, mlliminin nfuzu
nticsind masonlua qar daha loyal mnasibtd olan Mhmmd Rid
Riza trfindn he baa dlmmi v hr zaman hiddtinin sbbi
olmudur. M.bdh khn dostu bdl Bha haqqnda dananda, hmi
onu byk vql anard. M.R.Riza bhailik il bal ikimnal mvqey malik
olan v hrkatn hyatdaqalma qabiliyyt malik olduu halda inkiafnn
bzi mqamlarnda bzi yanl mddalar il x ed bilcyini v bu haln,
btvlkd, ciddi hmiyyt damadn sylyn mllimi il tez-tez qzn
mbahislr aparrd. z nvbsind, Riza hesab edirdi ki, bhai dini tlimi
kkndn yanldr, onun znnic qismn dzgn olan din v ya dini
hrkat anlay qeyri mvcud idi. Riza min idi ki, bhai tbliat islam n
xristian missionerliyindn d, daha ciddi thlkdir. Onun szlrin gr,
xristianlarn dini arqumentlri mslmanlara tsir etmir, lakin bhai tbliat
dbiyyatnn meydana glmsi onlarn sayqln azalda bilr v onlar
bhailiyi sadc islamn yeni mktbi kimi baa drk mrtdliy
uramalarn he drk etmdn onu qbul ed bilrlr (7, 285-286).
1898 ild M.R.Riza Qahird l-Mnar (mayak, iq saan yer) adl
ictimai-siyas v dini jurnaln drc edilmsin balayr v gnlrinin sonuna
dk onun nairi olaraq qalr. Jurnal qarsna btn mslman almind
dirli v yenilnm (tcdid) ideyalarnn tblii mqsdini qoyur. M.R.Riza
mxtlif mslman lklrindn mlliflri jurnaln shiflrind
mqallrini ap etdirmy dvt edir, onlarn arasnda eyx hmd
skndri, Rafii v Mnfluti, bd l-Mhsin l-Kazmi, Mhmmd Ruhi lXalidi, kib Arslan, bd l-Qadir l-Mribi kimi islam dnyasnn aparc
mtfkkirlri d var idi. Jurnaln shiflrind Qrbl laqlrin zrrli
nticlrinin pislnilmsi il birlikd, eyni zamanda Avropa il masir elm,
mstmlk qartindn iqtisadiyyat qurtara bilck iqtisadi islahatlar
sahsind ayaqlamann zruriliyi mslsi d vurulanrd. O cmldn,
jurnal btn mslman almind mslmanlar xristianlama altlrin qar
mqavimt gstrmy araraq xristianlama v xristian missionerliyi il
mbariz aparrd (8).

19

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

l-Mnar jurnalnn 1900-cu ilin sentyabr aynda xd


buraxlnda M.R.Rizann Dvt: dinlrin hyat (d-dva hyat va dyan)
balql mqalsi xr. Bu mqalnin bir hisssi Dvt: onun yollar v
metodologiyas (d-dva triquh va dbuh). Burada, Riza qeyd edir ki,
dini tbliat iki aspekt malikdir birincisini ziyallar v intellektual elita
n flsfi arqumentlr tkil edir, digrini is, ktllr n trbiyvi
nsiht ruhunda olan tbliat. Elcd o, dvti n zruri olan bir sra
xsusi srit tlb edn bacarqlarn xlassini tqdim etmidir. Buraya
yerli halinin dilini v adt-nnlrini bilmk qabiliyyti d daxil idi.
1912 ild Qahird M.R.Riza islam dvtilrinin hazrl v digr
fnlrin yrdilmsi il mul olan Dvt v mrbbilik mktbini amdr
v bu mktbin mzunlarnn bir oxu sonralar nfuzlu ictimai xadim,
siyasti v ya alim oldu. Hmin mktb iyirmidn iyirmi be yaa qdr
ya olan v tdrislrini davam etdirmk n artq myyn drcd bilik
sahibi olan mslman gnclri qbul edilirdi. Lakin, mktbin faliyytini
davam etdirmk n lav olaraq byk subsidiyalar v knar trfdn
gcl dstk tlb olunurdu. Layihsinin davametdirilmsi n onun
idaretmsin Riza Osmanl Dvltinin hkumt dstyini clb etmk
chdlrini gstrmidi, lakin bu id uur qazana bilmdi, balayan dnya
mharibsi is, onun bu dini-maarifi tbbsn son qoydu.
1922 ild M.R.Riza rb Xilaftini brpa etmk fikri il x edn
Xilaft, yoxsa, byk mamt (l-Xilaf au-l-mamtl-uzma) adl srini
nr etdirir. 1924 ild Osmanl Dvltinin dalmas sbbindn keirtdiyi
ar ok hisslrdn tinlikl zn glrk, hiddtlnmi Riza bir ne df
d, Xilafti brpa etmk tklifi il x etmidir. Myyn mqamda o,
Osmanllara v Misir kral I Fuada (1868-1936) trfdar xr. 1926 ild o,
htta Qahird keiriln lakin uursuzluq il nticlnn Xilaft zr
mumbr islam konfransnda itirak edir. Sakitl bilmyrk o, daha
sonra kral olmu Ymn imam Yaxya Mhmmd Hmidddin (18691948), sonradan is, kral bdl ziz s-Suda (1880-1953) onlarn ehtimal
ediln xlifliy namizdliklrind dstk olmudur. Hr halda, M.R.Riza
vvlki grlrini tdricn dyimli olur. ndi o, daha ox hrfiilik
mvqelrin ynlmi, v yaxud, islam siyasi fikrinin tdqiqats, M.R.Riza
haqqnda kitabn mllifi olan dr. Sid Yusef qeyd etdiyi kimi, Levant slfi
mtnlrin (bn Teymiyyann Levant mnli olduunu nzrd tutaraq)
qaytm olur. Analitik Miari z-Zydi ox dzgn qeyd etdiyi kimi, eyx

20

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

bdh trfindn tqdim edilmi dini islahat Rid Rizan siyast v onun
mumi mnzrsin dini daxil etmk chdi il ox drinlr kib aparmdr.
Lakin o, bu trkib hisslrin hr ikisini uduzub itirdi (7).
M.R.Rizann intellektual faliyytinin hmiyyti haqqnda daha srt
danan v, xsusn, onun slfi nniliyinin mvqelrin kilmsini
tnqid edn M.M. l-Cnabi bel hesab edir ki, O, he bir yeni islahat
layihsini ortaya qoymad... Bu, tam kild, he bir elmi v ya ideoloji
hmiyyti v trkibind he bir islahat yanamas olmayan, onun Quran
tfsirlrin d, aiddir (1, 396).
Burada, shbt M.R.Rizann n vacib srlrindn biri olan ustad
Mhmmd bdh 1 trfindn balanlm lakin, yalnz 125 n-Nis
(Qadnlar) sursin qdr atdrla bilmi l-Mnar adl Quran tfsirinin
bitirilmsi haqqnda gedir. Ustadnn vfatndan sonra M.R.Riza hmin tfsiri
Yusif sursinin sonuna qdr davam etdirmidir. Bu tfsir zrind o, 22
avqust 1935 il tarixind ba verdiyi vfatna qdr ilmy davam etmidir.
lnrk v lavlr daxil edilrk bu sr /Tfsir l-Mnar bal altnda
tannan / Xikmtli Qurann tfsiri (Tfsir l-Quran l-hakim /l-mthir
bismi Tfsir l-Mnar/) adn almdr (5).
Bu tfsir mktbinin nfuzu kifayt qdr XX srin vvllrind
yaylmdr, htta nahdann dini diskursunu davam etdirn bzi mslman
alimlri bu mktbin tfsir nnsinin masir dvr n d aktual olduunu
hesab edirlr. Msln, bu haqda biz 2002-ci ild Qahird xm v
mslman alminin v cmiyytlrinin iqtisadi, siyasi, sosial, thsil, mdni
sahlrinin n geni msllri zr l-Mnar tfsiri sasnda islahat
yanamann hazrlanmasna hsr edilmi elmi mcmu xbr verir.
Mcmud Qahirnin l-zhr v Ayn-ms universitetlri, Mkknin mm
l-Kura v btn rb v mslman dnyasnn digr thsil mrkzlrind
alan aparc alimlrin mqallri tqdim olunub. Misirli alim M.Amara
qeyd edir ki, masir mslman cmiyytlri il d, laqdar olaraq qvvd
olan l-Mnar mktbinin sas vziflri hl M.R.Riza trfindn lMhmmd bdh hl hyataykn onun yazd tfsir ayr-ayr hisslrl l-Mnar
jurnalnn shiflrind xrd. Tfsirin mhm hisssini bdhun Tfsir l-Claleynin
sasnda hazrlad Quran haqqnda mhazirlri tkil etmidir (yni, iki mllifin
Clalddin l-Mhlli /1388-1459/v Clalddin s-Syutinin /1445-1505/ tfsiri. M.L.).
Quran mtninin rhind bdh Hz. Mhmmd (s.) peymbrin zn aid ediln hdislr
mracit etmy alrd. Grkmli rqnas-alim Y.A.Rezvann fikrinc, bdh liberalislahat ruhunda yenilnmi mslman cmiyytinin tkilat prinsiplrini ifad etmy chd
gstrirdi [, 168].
1

21

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Mnar jurnalnn shiflrind ifad edilmidir v onlar sas drd prinsip


v mqsd kimi cmldirmk olar: 1. Mslmanlarda yaranm yanl fikir
v rylrin dzldilmsi (islah), hyat v davranlarnn hr bir sahsind
zn biruz vern uydurma v mvhmatlar il mbariz. 2. slamn
yrdilmsi v tdrisi sahsind trqqi v inkiafa doru addmlamaq n
llrindn gln hr eyi edn elit kadrlarn hazrlanmas. 3. mmtin
mdniyyti n mnb olmaq v qlblr v qllrin nsiyytin kmk
etmk n mqdds Qurann dili olan rb dilinin dirldilmsi. 4. Qrb
sivilizasiyasna qar elm, snaye v ixtiralar sahsind mslmanlarn
trqqisi v rifahna kmk edn hr eyi qbul etmk n zruri olanlar
myyn etmk v islamla uyunlamayan hr bir hrkt v davranlar
rdd edib onlarla mbariz etmk n islami v ya elmi yanama semk
lazmdr. Alim bel hesab edir ki, mslman cmiyytlrind hmin
prinsiplr bu gn d istiqamtlnmk zruridir (6, 348). Bellikl,
M.R.Rizann dini-islahat faliyyti v intellektual irsi masir dvrd d,
islam lklrind cmiyytlrin mxtlif aspektlrin tsirini gstrmkd
davam etmkddir.

stifad olunmu dbiyyat siyahs


1.
2.
3.

4.

5.
6.

7.

- ..
. 2014. .- , 2014. 436 .
.. : (, ,
). , .: 2000, 208 .
Juan R. I. Cole. Rashid Rida on the Bahai faith: A Utilitarian Theory of the
Spread of Religions. // Arab Studies Quarterly 5, 3 (Summer 1983). Pp.
276-291.
M. Sait zeryarl. Reid Riza (( ) 1865-1935). ada islam
dncesinin nclerinden, slahat alim. slam Ansiklopedisi. Yl: 2008,
cilt: 35, s. 14-18.
.1947 ,] [
.
. .
. . . - .
-:

22

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

8.

9.

Mshari Al-Zaydi. In Search of the Early Rashid Reda. Asharq AlAwsat.London, Saturday, 6 Oct, 2007. http://www.aawsat.net /2007/
10/article 55261231 ( ). 02.04.2015.
- . 2012/3/1 .)1935 / 1354 - 1865 /1282( . .
.1433/4/8http://www.alukah.net/ culture/ 0/ 38856/
02.04.2015.

23

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

BELOKOPITOVA
(Ukrayna)

N I N A

UKRAYNA FLSF DSKURSUNDA TRQTLR


PARADQMASI
: , , , ,

Keywords: tariqats, Mavlaviyya, Helvetiyya, Kolechli, Chuyunchili


Ukrayna ta qdimdn bri sas dini inanclar islam olan xalqlarn
yaadqlar lklrdn biridir. Ukrayndak mslman halisinin byk
ksriyytini trkdilli xalqlar tkil edir, onlarn arasnda islam hl orta
srlrdn etibarn yaylmaa balamdr.
Ukraynada sufizmin yaranmas v yaylmas islamn Krm
yarmadasnda meydana glmsi il laqdardr v XIII srin ikinci yarsna
tsadf edir. Krmn islamlamas prosesi sas etibaril, sufizm tarixind
aparc rol oynam xslrin fal itirak il ba vermidir (4, s.192). Krm
yarmadas 500 il rzind Osmanl mperiyasnn siyasi v ideoloji rhbrliyi
altnda olmudur v sufizmin mhm mrkzlrindn birin evrilmidir.
Triqtlrin faliyytinin tarixi, Ukraynada sufizmin yaranmas v
yaylmas kimi msllrl bal aadak filosof v tarixilr aradrma
aparmlar: N. Abdulvapova, Z. Abdullayev, E. Baxrevski, D. Brileva, A.
Vasileva, O. Qoyvoronski, . zmaylov, L. zzetov, D. sxakov, A. Popov, V.
Smirnov, T. Hseynov, R. Emirov, K. El Quessab, M, Yakubovi.
Bu haqda danarkn, ingilis alimi C.S, Triminqemin slamda sufi
ordenlri sri xsusil diqqti clb edir. Mllif ilk df olaraq kifayt
qdr vacib sosial institut---XII srin sonlarnda yaranm olan mistik (sufi)
qardaln tarixi-xronoloji v diaxronik aspektlrd yrnmk v analiz
etmy chd gstrmidir. Bu tdqiqat qardalq vasitsil hyata keiriln
sufizmin (praqmatik yaxud da reflektor) xsusi v xarakterik chtlrini

Flsf kafedras mkda. Zaporoji Milli Universiteti. l-Quessab Krim elmi iisi, flsf
.f.d., dosent. 69600, . Zaporojye, Jukovskoqo 66, . +38 (061) 2287500. Ev. adres:
Ukrayna, 69027, Zaporojye hri. Tel. +380997071117. e-mail: nina_turk@ukr.net .
ninelle.kraver@gmail.com

24

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

yrnmy hsr edilmidir, lakin sufizmin spesifik intellektualln, yni


dini-flsfi v etik-mnvi doktrinalarn v hallarn yrnmy hsr
edilmmidir.
Sufizmdn danan zaman, he d hanssa konkret, ideoloji baxmdan
vahid grlr, fikirlr, doktrinalar v postularlar yox, yalnz son mqsdl
(mistik mqsdl) laqdar olan bir ox cryanlar, mktblri, fikirlri,
mistik Yolla bal olan ideya v konsepsiyalarn btn spektrini nzrd
tuturlar. Bu mqsd atman sul v yollar (psixotexnika, autotreninq,
fiziki mqlr v sair) n mxtlif olmudur. Psixoloji tcrbnin alnmas
v trlmsi sullar olan bu yollar bir ox qardalqlarn tcrblri
vasitsil hazrlanm v yaylmdr. Psixoloji praktikann oxsayl
variantlarnn drki mistisizmin oxlu yeni nvlrinin yaranmasna gtirib
xarmdr. (12)
C.S.Treminq hesab edir ki:Sufizmin konsepsiyas aadak
kilddir:Mistik hyatn sas mqsdi olaraq lahi il ruhani ballq, kamil
insan konsepsiyas v bu konsepsiya il bal olan zn kamilldirm ,
asketizm v aza qane olmaq vasitsi il xlaqi mkmmlldirmk, lahi
fqtin yalnz peymbr v imamlara deyil hamya eyni qaydada amil
olunmas iddias, Quran aylrinin ezoterik kild tfsiri v sair. Bu
iddialar slam he vaxt qbul etmmidir, nki bu iddialar onun teoloji
doqmalarna qar xrd, lakin mcburi surtd onlara dzmy d mcbur
olmudur. Amma buna baxmayaraq, sufizmin paralel mvcudluu il
barmam, sufilrl daim mbahislr aparlm, bzi hallarda is bu
mbahislr onun itiraklar n facivi kild qurtarmdr (12).
Sufizmin yaamasnda onun inanlmaz drcd sosial plastikliyi d
rol oynamdr. Rtubti zn kn para kimi, nnvi xalq kultlar,
inanclarn zn hopdurmu v srf mslman slubunda bu inanclar
yenidn sad xalq ktllrin qaytarmdr. R. Nikolsonun ardnca bir ox
islamnaslar sufizmd yalnz dini flsfni deyil, hm d islamn ktlvi
dinini grmy balamlar (12).
Bellikl, Ukrayna flsfi diskursunda triqtlr paradiqmasn
myyn etmk n, elmi aradrma mdniyytinin tlblrindn x
edrk, vvlc mnblri analiz etmk lazmdr. Krm yarmadasnda
triqtlrin yaranmas v yaylmas problematikasnn yrnilmsind
mnb rolunu oynamlar: Osmanl v Krm tarixi xronikalar--- tarix v

25

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

tvarix janrlarnda yazlm srlr. Tkc Krm mnli XIV-XIX srlr


mxsus olan xronikalarda hazrda 10 ad myyn edilmidir (9, s 12-17).
Bir ox syyahlar, msln, vliya lbi bhs etdiyimiz mvzu il
laqdar oxlu vacib qeydlr etmidir. O, 1666-1667-ci illrd yarmadada
olmudur. (Syahtnam) (14) kitabnda yazr ki:...orada clviyy v
xlvtiyy triqtin mxsus 3 monastr vardr. Onlarn arasnda adamlarn
daha ox olduu Xlicdn hmd fndinin monastrdr, bu adamlarn ox
olduu monastr Odun-bazardak tkk idi.
Krm hrlrini gzmi, o sufilr haqda geni mlumat verir, onlarn
aid olduqlar mxtlif qardalqlar gstrir. lbinin yazdna gr, hmin
vaxtda Krmda n gcl triqtlrdn biri mvlviyy triqti idi, onlar
Frlanan drvilr ad il tannrdlar (6). Onun Kitabnda sufi tematikas
xsusi yer tutur, nki vliya lbi z d mvlviyy triqtinin zv
olmudur, stlik onun nsil crsi d hmd Ysvinin zn qdr gedib
xr (2, s . 395402).
Gzlevd (indiki Yevpatoriyada) vliya lbi 3 tkk qeyd edir, onun
fikrinc bu tkklr arasnda n yaxs Kole kndind (Koleli) olan hmd
fndiy mxsus olan idi. Kai kndind vliya mqdds Xzr ah fndinin
tkksind qonaq olur, vliyann yazdna gr, onun 40 min mridi var idi.
nkerman qalasnn yaxnlndak hrtrafnda vliya Yaqub fndinin
trbsini ziyart edir, bu xsin Qtb rtbsin atd rvayt olunurdu.
vliya lbinin fikrinc, Yaqub fndi Xlvtiyy triqtin mnsub
olmudur (2, s.395-402). Xlvtiyy triqtinin yaradcs Zahiriddin mr l
Xlvtidir, onun fikrinc sas diqqt frdi gniinliy (zhd) v tkliy
(xlvt) ynldilmli idi.
Kafed (Feodosiya) vliya 7 sufi tkksi saymdr---Xlvtiyy,
Cvltiyy, Qadiriyy, Glniyy, Ysviyy. Akmescitd (Simferopol) vliya
3 tkknin adn kir---Xlvtiyy, Koleli, unili triqtlri mvcud idi (2,
s. 395-402).
Mrakeli syyah bn Battuta da z mahidlri il mhurdur, o
1332-ci ild (11, s.278-314) yarmadada olmudur. Onun qeydlrind
iqtisadi, etnoqrafik v mdni-mit xarakterli qeydlr olduqca oxdur.
Hminin vacib informasiya mnbyi olaraq rsmi sndlr, xan frmanlar,
xan arxivlrinin Krm dvrnn materiallarnn saxlanld sas korpusda--kadasker kitablarnda sicali adlandrlan notarial sndlr gstrilir (13,
s.181).

26

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Bu dvrd islamn yaylmasnn sas metodlarndan biri xan


administrasiyasnn sufi tbliatlarna verdiklri dstkdir, onlar ninki
tkk (suffi snacaqlar) tikirdilr, hm d vqf komplekslrinin yaradclar
idilr (bel komplekslr islam hququna gr dvlt v ya xsusi adamlar
trfindn dini v yaxud xeyriyy mqsdlri il verilirdi) v yeni mslman
yaay msknlrinin sasn qoyurdular. Msln, Kara Alpn dvrnd
ninki sufilr n tkklr tikilirdi, hm d onlara xidmt edn binalar
yaradlrd, onlara misal olaraq dyirmanlar, dkanlar v sair binalarn
adlarn k bilrik (5, s.9).
Ona gr d Krm xanlnn siyasi v dini hyatnda sufilrin mhm
rol oynamas tccbl deyildir. Mslman dindarlarnn (sas etibaril
mxtlif triqtlrin nmayndlrinin) Krm xanlna olan tsirinin
gstricisi hr eydn vvl onlarn Divandak (Xanln ali idaredici orqan
v ali dini-mhkm instansiyas) mvqeyi il akar kild grnr.
Kalqadan (xann sa trfind oturan vlihd) drhal sonra nnvi olaraq
yarmadadak hnfi mzhbinin rhbri---eyxlislam dayanrd, adtn bu
xs mhur ilahiyyat-drvi olurdu. Sufilrin tsirinin gstricisi olaraq
hm d xanlq halisinin vzifli xslr v xanl idar ednlrl yana
eyxlr v sufilr mracit etmsi faktn gstr bilrik (10, s.179).
Sufi qardalqlar Krmn btn hrlrind faliyyt gstrirdilr, bir
ox razilrd yerlmidilr. Daha ox trfdar Baasarayda, Kafed (indiki
Feodosiyada), Qarasubazarda (indiki Beloqorsk) yaayrd. Hm trk
triqtlri (Mvlviyy) hm d yerli sufizm formalar (Koleli, yunili)
geni yaylmd (2, s.399).
Drvilr hkimlikl mul olur, yuxular yozur, glckdn xbr
verir, kitablarn zn krr, magik amuletlr satrdlar. Lakin bununla
yana z qanunlar il yaayr, dnya ilrindn v ictimai ierarxiyadan
mstqil kild yaamaa alrdlar. Krmda v rq lklrind xsusi
hrmt malik olur, az qala mqdds hesab edilirdilr. hrdn hr,
lkdn lky gzn drvilr
yad yerlrd ba vern hadislr bard
insanlara danrdlar (15).
Odun bazarn yaxnlnda drvilrin tkksi qalmdr, bu tkknin
sasn Trkiynin Konya hrindn olan Mvlana triqtinin trfdarlar
qoymudur. Bu triqtinin sasn byk mtfkkir v fars silli humanist ,
Mvlana lqbli Clalddin Mhmmd Rumi qoymudur. O Xorasan
yaxnlnda Blx hrind doulmudur, hazrda bu hr fqanstan

27

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

razisind yerlir. Sultan I laddin Keyqubad Clalddin Rumini Konyaya


dvt etmidir.
Drvilrin mahn oxumaq v ritual qaydalar il bal Avropada
fsanlr dolar. Avropallarn he biri bu ibadtlri z gzyl gr
bilmzdi, nki knar adamlar ora buraxlmrd (15).
Ruminin tliminin sasnda musiqi v rqs durur:Rumi deyirdi ki,
musiqili kadensiyalarda sirr gizlnib, gr mn onu asam, dnyan yerindn
oynadar. Musiqi ruhu oyadr, znn hqiqi sli bard dnmy mcbur
edir, ona son mqsdi xatrladr. Biz hammz Admin bdnin balyq--Rumi yazrd---biz bu musiqini cnntd eitmiik. Su v gil bizi bhy
salsa da, hr halda biz nyis xatrlayrq. Bu rqs Rumi mktbinin
ardcllar n Kainatn sferalarnn frlanmasn simvoliz edir. Drvilrin
rqs edrkn frlandqlar yer kosmosun rmzidir, planetlr gnin
trafnda v z oxlar trafnda frlanr. Barabanlar biz Qiyamt gnnn
surlarn xatrladr. Rqs ednlrin dvrsi iki hissy ayrlb, onlardan biri
eni tan xatrladr, ruhun materiyaya girmsini ks etdirir, digri is ruhun
Allaha doru yksliini ks etidir.... Rqs eylrin trafna frlanaraq ruhun
sirrlri drk etmk sirrlr agah olmaq, irfana iar edirdi. Frlanma Allahla
ruh arasndak laqni gstrir. Tullanmalar insan vziyytindn Allaha
qovuma vziyytin kemyin zrurtindn bhs edirdi (6).
Tarixd Krm sufizminin bir ox nmayndlrinin adlar qalmdr,
onlar ninki dini ibadtlrl mul olurdular, hm d elmi aradrmalara
zlrini hsr etmidilr. XVI srd Kafa (Feodosiya) sufilrindn bzilri
mhur bioqraf Sleyman l Kafauvi trfindn (lm. 1582) qeyd
eidlmidir, msln, znn Kataibi-l llam l-xyar srinin son hisssind
bu krml mllif Mahmud l Krmi il grndn bhs edir, onu nqibndi
triqtinin eyxi adlandrr, hm paytaxt stanbulda, hm d doma Kafada
byk hrt qazanmasndan danr (1).
Krm mlliflri trfindn yazlm v nnvi didaktik srlr
rivsindn xeyli knara xmalar edrk sufizmin daha elitar qatlarna aid
srlrd qorunub saxlanlmlar. Bel qiymt almaa tamamil layiq olan
srlrdn biri Mavahib r Rhman fi byan maratibil kvan (Rhman
Allahn hdiyylri v mvcud yalarn drclrinin izah) adl rb
dilindki fundamental srdir, Trkiynin Kastamonu hrindki Xalq
Kitabxanasnda saxlanlr (7). Kataloqda v lyazmasnda gstrildiyi kimi,

28

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

srin mllifi Aka Krmi kimi d tannan brahim bin Haqq Mhmmd l
Krmidir (8).
Bu srind Krml mistik znn dini-flsfi grlrinin mahiyytini
aqlayr. brahim l Krmi tbiti hm d qaranlqlama kimi baa dr,
mnvi v maddi dnyalar arasnda tzahr edn tbit 3 mrhly ayrlr:
hrkt, mahiyyt v xsusiyyt mrhlsi, bu mrhld tbit Allahla qul
arasnda olan prd rolunu oynayr... Tbitdn uzaqlama ---gizliliyin
aradan gtrlmsidir, bdi nurun saslarnn ld edilmsidir... l Krmi
qeyd edir ki, insan urunun trkib hisslri hr eydn vvl xlaqi
keyfiyytlrdir. Bil, vvla, 4 ilkin nsr olmadan insan cismi tam ola
bilmdiyi kimi, insan qli d 4 hiss olmadan tam ola bilmz ---dalt,
doruulq, utanma v csart... nsann vzifsi---z nfsin, eytana, bundan
sonra riyakarlara v imann dmnlrin qar cihaddr, Uca Allah bel mr
etmidir (8).
Hazrda Ukraynada triqtlrin yaylmas vziyytini analiz edrk
dey bilrik ki, Ukraynada nnvi sufi qruplarn yksk aktivliyi mahid
olunmaqdadr. lk nvbd Nqbndiyy, Qadiriyy v Rifaiyy
triqtlrinin faliyyti diqqti clb edir. Onlarn tmsililri Ukrayna
mslmanlarnn dini idarsi il (UMD -
---) sx mkdalq edirlr. Bundan da baqa,
UMD sdri, Ukrayna mftisi eyx hmd Tmim z d gstriln
triqtlrin eyxidir (Nqbndiyy triqtinin n az iki qolunun
tmsilisidir) v orada ftva (icazt) vermk hququna malikdir (3, s.96).

stifad olunmu dbiyyat siyahs


1. -, . -

- -, [ . .
- , 10.06.2013],
[ ] / :
http://www.islamsng.com/ukr/faces/6953
2. .. (

),

. .1 / .-. ...
: , 1997. .395-402.

29

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

..
//
. . . , 15-16 , 2010 . :
. , 2010. 174.
. :
http://lnu.edu.ua/faculty/Phil/tezy_dkl_2010.pdf
4. .. : / . .
// ': , , -
'. 2009, .3 . . 192-201.
5. .. //
. 2004. 55, . 2. . 7-10
6. . . 1, [ ] /
: http://www.graal.org.ua/2009-06-0415-08-45/2012-03-18-09-22-14/49-sufizm-17. ,

.
- / Kastamonu l Halk Ktphanesi [
. . -
, 10.06.2013], [ ] /
: http://www.islamsng.com/ukr/faces/6953
8. - -, [
. . -
, 10.06.2013], [ ] /
: http://www.islamsng.com/ukr/faces/6953
9. . ,
// Qasevet. 2003.
2 (30). .12-17.
10. .. - [ . . ,
/
: -
. , 2014. .33. 257 . .179
11. . ,
. 1. [ .
. /
. -. 2005. . 18 (57). 3. .
179-192].
3.

30

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

12. . . , [

] / .., . :
http://libed.ru/knigi-nauka/762957-1-dzh-trimingem-per-azi-staviskoysufiyskie-ordeni-islame-sufiyskie-bratstva-clozhniy-uzel-problemznachitelno.php
13. .. (
) [ . .
// . , 2005. .
18(57). . 179-192].
14. . . :
VII [.
. ..] / . . 2- ., . . :
, 2008. 272 .
15. . ,
[ ] / :
http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/55269/32Emirov.pdf?sequence=1

31

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

QMR

M R D L 2

BU REYHAN BRUN KOMPARATVST DNNASLIIN


NMAYNDS KM

: , ,
, .
Keywords:Ebu Reyhan Biruni, religion researches, comparativism, the
culture of slamic region.
Ensiklopedik zka sahibi bu Reyhan Muhammd ibn hmd lBiruni (973-1048/53) yalnz slam almi deyil, dnya elm tarixind drin iz
qoymu mtfkkirlrdndir. Mhz buna gr d bir sra elm tarixilri XI
sri onun rfin l-Biruni sri adlandrrlar. Biruni demk olar ki, z
zamannn btn elmi biliklrin yiylnmidi v riyaziyyat, mexanika,
filologiya, etnoqrafiya, tarix, astronomiya, mineralogiya, geodeziya v d. elm
sahlrin dair 150-dn artq fundamental srin mllifi olmudur.
bu Reyhan Biruninin elmi yaradclnda dinnaslq problemlrinin
yrnilmsin d xsusi yer ayrlmdr. O, hm konseptual-metodoloji
aspektlri ilyib hazrlamaqla, hm d faktiki materiallarla znginldirmk
baxmndan dinnaslq tarixin byk qatqda bulunmudur. Biruninin
dinlr tarixinin yrnilmsin dair Hindistan, Qdim xalqlardan gln
yadigarlar v Geodeziya srlri elmi dbiyyatda yksk dyrlndirilir
v mxtlif xalqlarn dini etiqadlar, adt, ayin v mrasimlri haqqnda
empirik materiallar ehtiva etmsi baxmndan indi d ilk mnb kimi z
hmiyytini saxlamaqdadr.
Biruninin bu srlrind qdim yunanlarn, romallarn, soqdiyallarn,
xarzmlilrin,
yhudilrin,
zrdtilrin,
xristianlarn,
hindlilrin,
islamaqdrki rblrin, islamdak mxtlif istiqamtlrin ardcllarnn v b.
dini etiqadlar, ayin v mrasimlri haqqnda faktiki materiallar verilir,
onlarn thlili v mqayissi aparlr.
Biruninin srlrinin yrnilmsi gstrir ki, o, istr qdim, istrs d z
masiri olan xalqlarn dini-milli adt v nnlrini, ayin v mrasimlrini

32

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

tdqiq edrkn elmi obyektivliyi saxlamaa alm, hr cr milli v dini


tssbdn uzaq olmudur. lbtt, bel bir yanama Biruninin smimi v
mhkm qidli mslman olmasna, islam dininin digr dinlrdn
stnlyn qbul etmsin mane olmurdu. Onun digr dinlri drindn v
obyektiv yrn bilmsi sbblrindn balcas da btn dinlr plralist
mvqedn yanamas idi. Biruninin mxtlif dinlr plralist yanamasnda
sas mqam onun btn dinlrin mvcudolma hququnu qbul etmsind
zn gstrirdi. O, yazrd: Ax (ilahiy) prsti yalana dar ed bilr,
nki o almd mxtlifdir; ona mxtlif xalqlar ml edirlr v mmkn
deyil ki, onlarn bir-birlrin zidd olmasna rmn onlar (vahid) hqiqt
birldirsin (1, s.82).
Biruninin dinnaslq aradrmalarnda plralist yanama znn parlaq
ifadsini onun btn dinlrin brabrhquqlu mvcudluunu qbul
etmsind, dini zmind davt v nifaqdan imtina olunmasn tbliind
gstrirdi.
bu Reyhan Biruni znn dinnaslq aradrmalarnda bir sra elmi
metodlardan (fenomenoloji, kauzal, orijinal mnbdn istifad, dialoq v s.)
istifad etmidir. Onun dinlr tarixinin yrnilmsind stnlk verdiyi
metodlardan biri d mqayis metodu olmudur. Biruni mqayisli metodu
dinlr haqqnda obyektiv bilik ld olunmasnda sas vasit hesab etmidir.
Biruniy qdr d dinlrin mqayisli yrnilmsi nmunlri olmudur.
Hl antik yunan filosofu Ksenofan (e.. YI sr) hesab edirdi ki, mxtlif
xalqlar allah z tsvvrlrin uyun kild tsvir edirlr. Lakin Biruninin
z srlrind ttbiq etdiyi dinlrin mqayisli yrnilmsi metodu ada
dinnasln metodologiyas il sslir. Onun srlrinin thlili sasnda bu
nticy glmk olur ki, mtfkkir dvrnn zaman v mkan
mhdudiyytlrini aaraq z prinsip v mumi qaydalarna gr ada
mqayisli dinnaslqda istifad olunan bir ox metodologiyadan hl orta
ada smrli istifad etmidir. Buna gr d bir ox aradrmalar
Birunini mqayisli dinnasln v ya dinlrin mqayisli tarixinin
yaradcs hesab edirlr.
bu Reyhan Biruniy gr dinin hr bir obyektiv tdqiqats mxtlif
dini tlimlrin adeptlrinin baxlarn olduu kimi vermlidir, sonra
onlarn sbut kimi gtirdiklri sz v fikirlr arasnda mqayis aparmaq,
bunun n is vvlcdn z ruhunu insanlarn ksriyytini korlayan
2

Dos.Dr.Bak Dvlt Universiteti, Flsf v mdniyytnaslq kafedras.

33

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

(pis) xsusiyytlrdn v insan hqiqt n kor edn sbblrdn


tmizlmk lazmdr (3, s. 11). Msln, hindlinin dnyagrn tsvir
etmk n vvlc onun z szlrini vermk lazmdr baxmayaraq ki, bu
szlr hqiqi din ziddir v onun trfdarna qar trfin szlrini eitmk
xo deyil nki hindlinin etiqad eldir v bu ona daha yax bllidir v
aydndr (2, s.60). znn mhz bu metodologiya zr ildiyini
tsdiqlyrk, Birunu yazrd: Mn hindlilrin nzriyylrini olduu kimi
gtirirm v onlarn qarlql yaxnln gstrmk n paralel olaraq
yunanlarn nzriyylrin toxunuram. Yunanlarn nzriyylri il yana
mn digr nzriyylri yada salmayacaam, olsa-olsa sufilrin, yaxud da
xristian triqtlrindn birinin nzriyysini xatrladacaam, nki onlar
ruhun bir bdndn digrin kmsi v ilahiy qovumaq haqqnda
tsvvrlrd ox oxarlqlara malikdirlr (2, s.60).
Biruni Hindistan srind hindlilrin dini grlri il digr xalqlarn
yhudilrin, xristianlarn v mslmanlarn oxar grlri arasnda oxsayl
mqayislr aparr; o cmldn hindlilrin Allah anlay Vinu il digr
dinlrdki anlaylar qarladrr, qeyd edir ki, yunanlarda allahlarn ad
sma cisimlrinin adndan gtrlr, xristianlar Yaradcn ifad etmk n
ata v oul szlrindn istifad edirlr, mslmanlar is tk Allaha
inanrlar (2, s.78-79).
Biruni mxtlif dinlrin (zrdtilik, manilik, xristianlq v s.) yazl
mtnlrini yrnrk onlarn mqayisli thlilini vermidir. Onun
dinnasla dair srlrinin yrnilmsi gstrir ki, mtfkkir digr dinlri
yrnrkn onlara hrmtl yanam, hr bir mdniyytd insan faktorunu
sas gtrm v hr bir dinin trfdarna humanizm, insansevrlik
mvqeyindn yanalmasn zruri bilmidir.
bu Reyhan Biruni adlarn yuxarda qeyd etdiyimiz srlrind
dinnaslqda komparativist metodun ttbiqinin mqsd v vziflrini,
mahiyytini amaqla brabr hm d onun gerklmsi mexanizmini v
vasitlrini d yani kild gstrmidir. Biruni obyektiv komparativist
dinnas kimi z tdqiqatlarnda birinci nvbd yazl dini mnblrin
slin, orijinalna istinad etmy, mvafiq dinlrin adeptlri il nsiyyt v
dialoqa girmy, birbaa mahidlr aparmaa, toplanlm mlumatlarn
qarladrlmasna stnlk verirdi.

34

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

bu Reyhan Biruninin dinnaslqda ttbiq etdiyi metodlar, o cmldn


komparativist metod bu gn d z aktualln saxlayr v mtfkkirin bu
sahdki irsinin yrnilmsini daha da zruri edir.

stifad olunmu dbiyyat siyahs


1. . // . , . 3. - , , 1966.
2. . // . , . 2. - ,
, 1963.
3. . // . , . 1. - , , 1957.

35

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

QMR

M R D L 3

CMALDDN FQANNN MASONLUU MSLSN DAR


: ,
, ,
Keywords: history of philosophical thought, Jamaladdin Afghani, masson, the reformation in Islam

ctimai-flsfi fikir tarixin XIX yzillikd islam islahatlnn,


islamda oyann v maarifiliyin ndrlrindn v parlaq simalarndan biri
v rq xalqlarnn azadl v birliyinin dini-siyasi modelinin yaradcs kimi
daxil olan sln Azrbaycan trk Cmalddin Muhammd Sfdr olu
fqani (sdabadi) grgin hadislrl zngin, mbarizlrl dolu, hrktli
bir mr yaamdr. Onun hyat, faliyyti v ideyalar haqqnda ox
yazlm, aradrmalar aparlmdr. Bununla bel, istr qaynaqlarda, istrs
d aradrmalarda mtfkkirin doulduu yer, milli mnsubiyyti, diniflsfi baxlar, siyasi amal v faliyyti haqqnda mlumatlar ziddiyytlidir
v mbahis predmeti olaraq qalmaqdadr. Mvcud elmi dbiyyatda
Cmalddin ya snni-hnfi mzhbin mnsub rb, fqan, hindli, trk,
yaxud da imzhb ranl v fars kimi tqdim olunur. Trfdarlarna,
davamlarna v ona inananlara gr mtfkkir rqin yetidirdiyi
fitrtlrin n yksklrindn biri, slam almind oyann v islahatn
ndri, islamn safl urunda mcahid, mstmlkiliy qar barmaz
mbarizdir; leyhdarlarna v dmnlrin gr is o, ingilis casusu,
mzhbini danaraq mslmanlar aldadan dinsiz, mason, panislamizm
xyalatna qaplm bir srsri v avantristdir.
bhsiz ki, Cmalddin haqqnda sylniln v yazlan mbahisli v zidd
fikirlr onun islam mdniyyti tarixindki nmli roluna klg salmr v
ada islam ictimai-siyasi fikrin tsirini azaltmr. Amma bununla bel,
mtfkkirin hyatn, ideyalarn hr cr milli-dini v siyasi ambisiyalardan
uzaq, obyektiv aradrmaq, dnc v faliyytindki ilk baxdan
3

Dos.Dr.Bak Dvlt Universiteti, Flsf v mdniyytnaslq kafedras.

36

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

paradoksal grnn orijinalln mahiyytin varmaq tdqiqatnn


professionallq borcudur. Bu vzifnin hdsindn is yalnz fqaninin ilkin,
hqiqi islama mnasibtini, ideyalarn v grdy ilri zamann tarixi
rtlri v beynlxalq mnasibtlrin o dvrdki xsusiyytlri kontekstind
hrtrfli thlil etmkl glmk olar.
C.fqanini frqli dyrlndirmlrin olmasnn, onun haqqnda ziddiyytli
mlumat v mlahizlrin formalamasnn bhsiz ki, bir ox obyektiv v
subyektiv ndnlri var. V bu ox hatli bir mvzudur. Amma bu yazda biz
konkret olaraq eyxin masonluu mslsin aydnlq gtirmy alacaq
v bununla da biz tez-tez veriln suallar cavablandrm olacaq.
Digr trfdn is fqani haqqnda respublikamzda mvcud olan elmi v
ktlvi sciyyli yazlarda ya bu mslnin zrindn skutla keilir, ya da
doru-dzgn bilgi verilmir dey aradrmalarmz tqdim etmk qnatin
gldik.
Cmalddin fqani mason cmiyytin zv olubmu? gr olubsa, bu onun
faliyyti zrin klg salrm? fqanini tnqid ednlr onun masonluunu
n byk xta kimi dyrlndirirlr.
Trfdarlarnn is bzilri eyxin masonluqla laqsinin olmadn iddia
edirlr. V hr iki yanama birtrfli v qsurludur. Birincisi ona gr ki,
tarixi xsiyytlrin faliyytini ada dvrn bax bucandan deyil,
onlarn yaad zamann tarixi rtlrin gr dyrlndirmk lazmdr.
kincisi, C.fqani d digr byk tarixi xsiyytlr kimi shvlri, yanllqlar
olan bir insandr, amma bhsiz ki, o, getdiyi yolun v dnclrinin
doruluu qnatind olmudur.
fqaninin masonluu haqda fikir
yrtmzdn vvl onun faliyytini v yaad dvrn ictimai-siyasi
rtlrini nzr almaq lazmdr. Cmalddin islam dnyasnn siyasi,
iqtisadi, dini-mnvi v mdni chtdn gerildiyi v Avropa dvltlrinin
rq mstmlkilik yrnn genilndiyi bir dvrd yaamdr.
Zamann mrkkb v ziddiyytli siyasi proseslri, islam alminin z-z
qald sonu grnmyn v zici problemlr mtfkkirin siyasi
faliyytinin istiqamtini myynldirmidir: mslmanlarn, btn rq
xalqlarnn azadl, dirlii v inkiaf urunda mbariz onun hyat
amalna evrilmidir. V o, z mqsdlrin atmaq, ideyalarn
gerkldirmk n dvrnn ox mxtlif ictimai v siyasi qvvlrindn
- Misir xdivindn v Hicaz mirindn Osmanl sultannadk, o cmldn
mason cmiyytlrindn barmaz dmni olduu ngiltr siyastilrin

37

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

qdr - istifad etmy chdlr gstrmidir. V bu dvrlrd masonluq


Fransa inqilabnn Azadlq, Qardalq v Brabrlik arlarn ld tutaraq
olumlu tssrat yaradan bir hrkat idi. Banda saylb-seiln insanlar, din
ndrlri dururdu. Sionist hrkatla (1880-ci illrin sonlarnda yarand)
laqlri hl ortada deyildi.
Digr trfdn is C.fqaninin Misird faliyyt gstrdiyi illrd (18711879) burada siyasi amaclar ortaya qoya bilck bir milli siyasi tkilat yox
idi. Yegan leqal cmiyyt mason tkilatlar idi. Buna gr d Cmalddinin
z geni siyasi faliyytind, ictimai-siyasi urun oyan v milli-azadlq
hrkatnn hazrlanmas iind mason cmiyytindn istifad etmk chdi
tbii qarlanmaldr.
Aradrmalara gr masonluq Yaxn rq franszlar trfindn
gtirilmidir v Qahird d ilk mason cmiyyti 1798-ci ild Napoleon
Bonopartn adamlar trfindn yaradlmdr (3, 20). XIX srin ikinci
yarsnda Misird v Suriyada olan mason cmiyytlri sasn franszlarn
Byk rq (Grand Orient, sas 1772-ci ild qoyulmudu) v ingilis mason
lojasnn filial olan Ba otland (General Scotch, 1804-c ild yaranmd)
lojalarna bal idi. Bu lojalarn ad altnda almaq hkumtin gcl
tzyiqindn qorunmaq anlamna da glirdi. Grnr fqani hm d buna
gr znn milli-azadlq hrkatnn hazrlanmas v anti-mstmlk
proyektlrind mason lojalarndan istifad etmyi mqsduyun bilmidir.
Bzi qaynaqlara gr Cmalddin hl 1871-ci ild stanbulda olarkn
mason tkilatna zv olmudur (bax: 7). Amma istr Xatirlrd, istrs d
aradrmalarda onun aktiv masonluq faliyytinin Misird gerkldiyini
tsdiqlyn faktlar vardr.
Cmalddin 1875-ci ild rqin Ulduzu otland lojasna daxil olmudur.
eyxl birlikd onun davamlar da bu lojaya zv olurlar. O dvrd otland
lojasnn zvlri iri feodallar, o sradan xdiv ailsindn olan yanlar, ingilis
banklar il laqdar olan tacir v slmilr v snaye sahiblri idilr.
fqani tez bir zamanda 1878-ci ild otland lojasnn rhbrlrindn
birin evrilir (bax: 5, 105). Lakin onun burada faliyyti uzun kmir. El
hmin ild Cmalddinl loja rhbrliyi arasnda ciddi ixtilaf ba verir.
fqani otland lojasndan Misir qar mstmlkilik siyasti leyhin
mbarizd dstk istyir. Lakin o, qardalardan birindn Masonluun
siyastl bir ilgisi yoxdur. Mn lojamz haqqnda hkumtin srtlmsindn
v onu czalandrmasndan qorxuram cavabn alr. Bu szlr tnqidi

38

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

yanaan Cmalddin deyir: Mn Misird hr cr qriblik v qeyri-adilik


eidib grcyimi gzlyirdim, fqt qorxunun mason lojalarnn stunlar
arasna qdr gir bilcyini he tsvvr etmzdim (4, 18).
Loja rhbrliyindn frqli olaraq fqani hesab edirdi ki, masonlar fal
siyasi il mul olmaldrlar. Buna gr d Cmalddin masonluun
siyastl bir laqsi yoxdur fikrin qar z iradlarn bildirrk, deyir: gr
masonluq azad insan yetidirmk n btn imkanlarn olduu dnya
siyastin girmz, sahib olduu inaat materiallarn khnni yxmaq, hqiqi
azadln, qardaln v brabrliyin dirklrini ucaltmaq v zlm kklrini
datmaq n istifad etmzs, o zaman azad insanlarn llri dayonma
kici damam, qurmaq istdiklri binann bir gusi bel tikilmmi olar
(4, 18). Bununla da fqani lojadan istefa edir.
Bellikl, fqani
masonluun ar il mlinin st-st dmdiyini, slind mason
cmiyytlrinin mstmlkilrl laqdar olduunu akar edir. O, otland
lojasnn ingilis mstmlkilrinin lind iallq vasitsi olduunu baa
ddkdn, masonluun plan v faliyytini tandqdan sonra oradan ayrlr.
Cmalddinl brabr otland lojasndan onun trfdarlar da xrlar.
Bu vaxtlar Fransa ngiltry qar mbarizd Misir kmk edirdi.
fqani d bu uluslararas kimlrdn istifad etmy alr. V o, 1878-ci
ild Fransann Byk rq lojasna bal Milli lojan (l-Mxfil l-Vtni) tsis
edir. Misirin bir sra dvlt adamlar - o sradan xdiv Tevfik, aydnlar v din
alimlri bu lojaya zv olurlar v ox kemir ki, Milli lojann fal zvlrinin
say 300- tr (4, 21).
eyxin tbbs il Milli loja sistemli tkil edilmidi v bir sra blmlr
ayrlmd: maliyy, hquq, hrbi, ictimai ilr v s. V hr blmy bir
nazirliy nzart etmk tapr verilmidi. Blmlr .shaq, Mveylixi
qardalar, M.Abduh v b. kimi grkmli yazlar, ictimai v din xadimlri
rhbrlik edirdilr. Blmlrin ii mvafiq nazirliklrl laq saxlamaqdan v
daltsizliyin v nqsanlarn aradan qaldrlmasndan ibart idi. Msln,
ictimai ilr blmsi misirlilr v avropallar n eyni my gr brabr
haqqn dnilmsin nail olmudu; hrbi blm misirlilr v rkz silli olub
sonradan Misir glmi zabitlr n brabr hrbi xidmt raitinin
yaradlmasn tlb edirdi; maliyy blmsi korrupsiya v ourluq leyhin
mbariz aparrd v s. (1, 16; 4, 21). Bundan baqa blmlrin faliyyti v
akar ediln nqsanlar haqqnda mtbuat vasitsil ictimaiyyt mlumat
verilirdi.

39

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Lojann faliyyti toplumda bir trpni yaratd v bu hal xdiv Tevfik


Paan narahat etdi. O, fqanini gr dvt etdi v misirlilrin
ksriyytinin cahilliyini v tnblliyini, buna gr d hl dyiikliklr v
islahata hazr olmadqlarn onun nzrin atdrd. Bununla da xdiv
dolaysyla eyxin v Milli lojann faliyytinin mqsduyun olmadn
bildirmi oldu. Amma Cmalddin cavabnda Misir xalqnn alim v all
insanlardan da yoxsul olmadn vurulayaraq, xalqa azadlq verilmsinin,
onun ura sasnda, sekili mclis yoluyla lknin idar olunmasna clb
olunmasnn vacibliyini mdafi etdi. Tevfik Paa fqaninin szlrindn raz
qalmasa da, z duyularn z vurmad. Amma bu shbt Cmalddinin qsa
mddtdn sonra Misirdn xarlmasna z tsitini gstrmi oldu.
C.fqaninin yaratd Milli loja misirlilrd milli urun v vtnprvrlik
hisslrinin oyanna tkan verdi. rabi Paa inqilabn (1881-82)
gerkldirnlrin nd gednlri mhz bu lojada yetidilr. 1879-cu ilin
balancnda Milli loja trafnda birlmi insanlar v tkilatlar Misirin ilk
siyasi partiyasn HizblVtni l-Xrrni yaratdlar.
Bli, C.fqani ilk qurulduu illrd xeyirxahlq v islahat bayrana
sahiblnn mason cmiyytlrinin Misirdki faliyyti il tan olmu v
onlarn iind itirak etmidir. Amma el ilk dvrd onlarn gizli mllrinin
frqin varm v misirlilr bu cmiyytlrin slind xalqn maraqlarn
mdafi etmdiyini v rejiml birg aldn aqlamdr. O, mason
lojalarnn islam leyhin faliyytini v deyiln arlarn (azadlq,
brabrlik, qardalq) gzdn prd asmaqdan ibart olduunu grmdr.
fqani deyirdi: Mni azad insanlar binasnda almaa svq edn ilk ey
bu nmli v byk ideal oldu: Azadlq, brabrlik v qardalq (4, 19).
Cmalddin fqaninin mason lojasna zv olmas tarixi faktdr v onu
inkar etmk deyil, dzgn dyrlndirmk lazmdr. eyx btn faliyyti
boyu inandn etmy alan bir lider olmudur. O, z siyasi mcadilsind
mason cmiyytlrindn istifadnin fayda vercyini dnmdr, lakin bu
cmiyytlrin mqsd v planlarn anlaynca onlardan uzaqlamdr.
stifad olunmu dbiyyat siyahs
1. .. - -
/
. .: 1961, .47.
2. Karaman H. Efgani Cemaleddin / A, c.10. st.: TDV Yaynlar, 1994.

40

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

3. Kedourie E. Afghani and Abduh. An Essay on religious unbelief and


political aktivism in Modern Islam. London: 1966.
4. Mahzumi M.P. Cemaleddin Afganinin Hatralar (terc. A.Yerinde). st.:
Klasik, 2006.
5. Meri C. Cemaleddin-i Efgani Dosyas / Davudolu A. Dini Tamir
Davasnda. Din Tahripileri. st.: Bedir, 1997.
6. Mthrri M. Son yzillikd islam hrkatnn xlas thlili. Bak: Sabah
(nr ili gstrilmir).
7. Tamer Ayan-Uur zcan, "Bir Masonun Biyografisi: Cemalettin Afgani K.
(1838-1897)", Mimar Sinan Dergisi, Say: 127, Mart 2003, s.11-45.

41

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

TRCM
bn rbi
Lubb l-lubb v sirru-s sirr
smayl Hqqi Bursvinin tqdimatnda
II hiss
MNV SFRLR
(Sfrlr fsli)
Burada nzr alacamz bir msl var ki, o da irfan sahibinin
balancn v dn yerini (mbd v mad R.N.) baa db, haradan
glib hara getdiyini bilmsidir. Bu da aada haqqnda danacamz
sfrl, yni syahtl baldr. ndi o sfrlri burada izah edcyik. slind
sfr insann mnvi syahti demkdir. Bu mnvi sfrin sonu yoxdur.
Lakin bhs edcyimiz bu sfr btn syahtlri znd ehtiva edir.
nsan bu sfri baa vurmadan zn drk ed bilmz v onu yaradan
haqqnda irfan duyusunu hiss ed bilmz. N zn drk edr, n d
baqasna bu id rhbrlik ed bilr.
I
Birinci sfr
Ham bilsin ki, hr xsin zat-i ilahid hqiqi bir mkan4 vardr. HaqqTala o hqiqtin bu duyu v hadt almin glmsini v zhurunu istrs,
onun ilk surtini qli-kllid canlandrar, ki ora ilahi gzgdr. Allah-talann
elm almidir. O surt Haqqn istdiyi qdr orada qalar. Sonra klli nfsi,
sonra r v krsini aar, gylrin tbqlrini bir - bir ker, at krsin5
enr. Sonra havan, suyu ker, torpaa dr. Bundan sonra mdnlr,
bitkilr, mlklr, insanlara v cinlr qovuar.

Osmanl trksindn azrbaycan diliin trcmnin mllifi fl..f.d. Rahil Ncfov.


(AMEA Flsf v Hquq nstitutu),rnacafov@gmail.com
4 Ola bilsin ki ilahinin nzrind xsusi yeri vardr, demkdir R.N.
5 Mllif blk d Gni nzrd tutur R.N.

42

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

nsan mrtbsin dn qdr xeyli mrhllrdn ker. Hr


mrtbd oxlu tinliklrl qarlaar. Gah ykslr, gah da alalar. Enib
qalxar v glib insanda qrar tutan zaman yarm dair tamamlanar ki, buna
da sfls-safilin6 deyilir. Bundan sonra hmin mrtb qli-kll, layiilliyyun mrtbsidir.
Haqqnda dandmz il bal bu mqdds ayd d bel
gstrilmidir: Biz insan n gzl kild yaratdq, sonra da sfls-safilin
endirdik. (95/4-5)
Haqqnda danlan bu mrtblrin hams insanlq mrtbsin
yksln qdr birinci sfri tkil edir. gr insan gldiyi v qaydaca
yeri drk etmdn bu sfr girirs, ancaq seyr v slukla mul olar;
balanc nqtsini taparsa, cm almini tapa bilmz, ondan ayr dr. Buna
iar edrk, Cm almini tapmadan ayrlq irkdir deyrlr. Bu mqdds
ayd buyurulan: Onlar heyvan srlri kimidir, blk d daha
aqndrlar.... (7/179) 7 zmrsin daxil edilib, onlarla birlikd hr
edilrlr.
II
kinci sfr
Bu sfr barsind danarkn ona mahd v trbiy sfri... d deyilir.
Bu ikinci sfrd bir kamil mridin tyindn yapb, ql- klliy ykslmli
v mnvi bir sfr getmlidir. Buna hqiqt-i mhmmdiyy8 d deyilir v
ona da pir9lrin himmti v qeyrti il atmaq (chdi) mmkndr. Bu
xsusi bir fikirdir. Ancaq hqiqi vziyyti il insan tfkkrn yayndran
eylrdn bir-bir kerk z mrtbsin atana qdr tmas etdiyi hr
eydn z varlna bir rng qatar. Hr birindn pis bir xsusiyyt gtrr.
Ona gr d Onlar heyvan srlri kimidirlr, blk d daha aqndrlar...
(7/179) mqdds aysi haqqnda danlan zmry daxil olur. Mrid-i
kamilliy10 atdqdan sonra is btn o pis xlaq v hrktlrin hamsn

7 Qurani - Krim (Azrbaycan dilin trcmsi il) tr: Z.Bnyadov V.Mmmdliyev 114 sur.
Mllif: Z.Bnyadov -V.Mmmdliyev. Bak, 1992.
8 Hrfi trcmd Muhmmdin hqiqti demkdir. Mllif ola bilsin ki, Qurani Krim iar
etmidir. Yaxud Hz.Muhmmd aid ediln Quranda aqlanan hqiqti - merac hadissini nzrd
tutmudur R.N.
9 Pir szndn ocaq, mqdds hesb olunan mkan deyil, arif xslr, sufilr baa dlmlidir, fars
dilindn trcmd qoca, yal adam demkdir R.N.
10 Hrfi mnada kamillik drcsin atm bir mrid demkdir R.N.

43

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

bir knara atb ilk hal n idis, hmin halna qaydar. Bu minvalla (aydn olur
ki) pak v tmiz olmadan klli ala atmaq insan n asan olmaz.
Misal n, bir salik11 klli qli tapmadan Haqq hlinin drgahnda
pxtlmi saylmaz 12 . Pxtlmk n hl yolda olarkn klli ql
atmaq lazmdr. Vli mrtbsi d mhz bu mqamdr:
Dlil atanlar, rgn13 olarlar
Dlili olmayanlar, irkin olarlar...
Salik klli ql atan kimi kamillr mrtbsin yetiir. Buna hqiqtiMhmmdiyy deyilir. Allah n vvl qlimi xlq etdi hdisi rifd d
deyiln mhz budur. Salik is bu mqamda rngsiz olar v vhdt tapar:
Bu mnada gzl bir eir d vardr.
Rngsizlik rngi d bil edr sir,
Musa Musa il yen cng edir.
Rng girmyn tapar xo yolu,
Firon Musann olar bir dostu.
Bu mqamda salikin qli onun qli tamlna qovuar. Nfsi klli nfs
ker. Ruhu da mqdds ruha evrilr. Bu mqama ayrlqdan sonra
qovuma deyilir. Bura Haqqa czb edilnlrin mqamdr. Heyrt, heyhat,
tsvvr v ql buradadr. Bir oxlar bu mqamda yoldan azrlar, yni ayrlq
olmadan, vhdti axtarmaq yolundan uzaq drlr. Haqq yolunun yolusu
bu mqamda yolunda da qalar, nki z ucalmasa, baqasn kamala
atdrmaa, irad etmy nail ola bilmz. Bu mqam mahiyytin gr ox
gzl v zvql bir mqamdr, Haqqn znd v onunla birlikd olan sfr
mrtbsidir. nki Haqq yolunun yolusu olan salik burada varlq zrrsini
mmana atb dalmdr. N zndn, n almdn, n d baqasndan xbri
var.... Bundan sonra bir eydn zhd yolu il qamaq mmkn deyil. ri
mrlrl ona hr hans bir qayda lav edil bilmz. Amma bu mqam da
kemk lazmdr. Allahn kmyi il bu mqamda Haqda yox olma halna

11
12
13

Salik yni sluk edn xs demkdir R.N.


Yni kamillik yolunda ilrilmi xlr trfindn Tr.
rgn yni yetikin, kamillmi mnasnda R.N.

44

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

atb (fna fillah R. N.) sonra da onunla bqa almin (bqa billah R. N.)
daxil olmaq lazmdr.
III
nc sfr
Bu sfr is Haqdan balayb Haqla var olma (bqa) mqamdr. Yni
Xaliqdn mxluqa olan sfrdir. Vhdt almini tapdqdan sonra ayrlq
halna keiddir. Aq kild desk, bu yolun yolusu irad n mnvi bir
enil, briyyt zintlril bzndiyi libasdan xaraq xlq qarr.
Peymbrimiz d: Mn d sizin kimi brm, deyrdi. Bu mqamda
yemk, imk, yatmaq, nigahla qadn alb evlnmk olar, amma he birind
ifrat v ya tfrit etmk olmaz, sl orta yolu (vst R.N.) seib yaamaq
lazmdr.
N ifrat, n tfrit olanda
Bil, doru yol odur bu meyanda14
Bu mrtby atan ifft v dzgnlk sahibin evrilir, dini hkmlr
d zahirn bal qalar, onlara ml edr. Ancaq o, frz ibadtlrdn baqa,
bzi ibadtlr zn balayb qalmaz. Hm ksrt almind hm d vhdt
almind mtmadi olaraq ibadtd olar. Zahiri almi xlq trfdir, daxili
almi is Haqqa trf. Bu xsiyyti drk etmk xalq n ox tindir.
nki bu camaat, zahirn kim daha ox ibadt edirs, zahiri zhd v tqvas
oxdursa, onu kamil hesab edir. Halbuki kamil insann yetkinliyi zahirdki
hissiyyat gz il sla grnmz. Onu grmk n Haqqa atm gz
lazmdr. Yni kamil olan ksi yen kamala atm xs gr v drk ed bilr.
Bu dair cm almindn sonra meydana xan frq almidir. Hzrt li
bel deyirdi: Cm almi olmadan frq irk, cm alminin sonunda frq
olmazsa, zndqlq, cml frqi vhdtd bilmk tvhiddir15.
Bu mqam nql etmk istdiyimiz eyin mnasdr. Bundan baqa
msllr haqqnda danmaa ehtiyac yoxdur... Kamil xsiyytin bu frq
mqamna enii trqqi saylr. Bu mqama yetidikd, o, nfsin arif olur,
yni zn bilir. sas varla bal olduu n is hr hans xsusi bir
?
I qeyd: Hzrt li bu cmlsi il, bizim fikrimizc, bel demk istyir: Birlik almini grb helik
halna varmadan varlq iddias il irad yolunu tutmaq irkdir. Bu alm enmyi qbul etmyib,
helik almind qalma arzu etmk zndqlqdr. Helik il varl birldirmk d tvhiddir.
14
15

45

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

etiqada bal qalmaz. n doru olan Allah bilir. Amma eyx Hzrtlrinin
dediyi kimi, he ksi etiqadna gr soru-suala kmz, qarmaz, inkar da
etmz. nki hr cr iman z mnliyin sdrmdr. Szn dz, irfan
sahibi cmedici bir gzlliyi drk etdi, bu sbbdn d cmedici hqiqtin
etiqadn hr hisssind bir ksi (inikas) vardr, nki O mtlq surtd hr
eyi grn arifdir. Mqyyd (mhdudlam, rtlmi R. N.) bir trfi
olmayan he bir mtlq yoxdur. Bu sbbdn d, hr ny ibadt edils,
mtlq z xar. Bu vziyyti etiqad sahibi v ibadt edn bils d, bilms
d beldir. eyx raqi bel deyir: Haqq-Tala btn yalar zatnn eyni
olaraq yaratd. Hikmti is zndn baqasna ibadt edilmmsi, baqasnn
sevilmmsidir... lahi istk bunu zrurt evirir.
styi yad qoymad Haqqn,
bhsiz, eynisi oldu yann...
Haqq istdi, yan yaratd,
zndn qeyrisini orada qoymad.
Bu dnyada ham ona l aar,
Hr zd O grns, xalq Ona tapsa,
nsan yax xlaqla bunu drk edr,
Qlblri d Ondan xlq olar.
Yuxarda ad kiln xsusiyytlr bu mqdds aynin mnasdr:
Rbbinin hkm beldir ki, ondan baqasna qulluq etmysiniz. (17/23).
Daha aq kild hmin mna bel ifad edilir: Ey Peymbr, Rbbin tkdir
v hkm beldir: Sevgid, trifd, smada Ondan baqasn bilmysn,
grmysn v qulluq etmysn. slind, Ondan baqasna ibadt mmkn
deyil. Htta bt ibadt ednin ibadti bel son nticd Haqqa gedib atr,
nki onun varl da Haqqndr. Bunu drk etmk n btn varlqlarn
Haqqn olduunu anlamaq v bilmk lazmdr, szmz anlayanlar ndr.
Mhz irfan sahibi bu mnan drk etdikdn sonra n myyn bir etiqada
balanb qalar, n d baqalarnn etiqadna sataar v inkar edr. nki: hr
eyi bir mr zncirin bal olaraq grb, znn d mr v iraddn baqa
bir ey olmadn drk edr. Mvcud olan yalnz Odur... Yen irfan sahibi hr
ksi tzahr edn isim tcllisi chtindn etiqad v dblrini yerli-yerind
grr. Bir eird bel buyurulur:
Bir zrr yerindn qeyb olsa gr,

46

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Dnya badan-baa xarab ola bilr.


rfan sahibin: Hara dnrszs, dnn, Haqqn (tclli) z o
yandadr (Quran 2/115) aysinin mnas tam kild atr. Yni zahird v
batind hans trf dnrszs dnn, orada Haqqa aparan bir yol vardr.
Hqiqtn d, O, hr an muldur. (Quran 55/29) aysin gr, mqamlar
v mrtblr d mvcuddur. Hr mqamda bir nv, hr mrtbd bir baqa
z tclli edir. Hr zd bir baqa gzllik, hr gzllikd bir baqa eq, hr
eqd bir baqa naz, hr nazda bir baqa iv, hr ivd bir baqa cilv, hr
cilvd bir baqa qmz, hr yerd d bir baqa balanc trzi vardr. Ona
gr d eq mbtla olub inlyn kslr haldan-hala drlr. Gah qbz v
calal sifti onlarda tzahr edr. Gah bst v camal sifti tclli edr. Zvq
alar, zvq dalar, sfa taparlar. Gah naza, gah da niyaza qaplarlar. Bu siftlr
aiqin nzrind cryan edn crbcr hallardr, lakin o aiq, he birin
qaplmaz. Vziyyt bel olduqda, arif zn myyn bir etiqada aid edib
xb ged bilmz. Aiqin sevdiyi mhbub, (sevgili R.N.) hans sifti taxsa,
hans libasa brns, hans kild tclli ets, qtiyyn qfltd olmaz v tk
bir z balanmaz. Bundan da baqa, hr zdn Onun gzlliyini grdy
kimi, bir z balanb qalanlar da fv edr, dairsi genilnr. Etiqad fslind,
bir z balanb qalmann da ilahi ilrdn biri olduunu bilr v ilahi
isimlrdn birinin zrurt olduunu qbul edr. zzt sahibi olan Uca Haqq
bu ayd bel buyurub: Yer znd he bir canl yoxdur ki, Haqq onun
alnndan xbr tutmam olsun, qti olaraq bilinmlidir ki, Rbbim siratimstqim trfinddir (Quran 11/6). Bu mqdds ay Hud peymbrin
dilindn nql edilir.
Varlq, bir ismin16 tzahr formas olub, onun ixtiyar altnda hrkt
edir. Calal, camal, hadi, mudill bunlarn hans olmandan asl
olmayaraq, onun doru yoludur. Etiqad mslsind d eynil beldir. Bir
ksin etiqad digr xsin fikrinc frqli olsa bel, slind, tzahr formas
olduu ism sasn doru yoldadr, onun mstqim sifti odur, msln,
kamann dzlynn sbutu onun yriliyidir. aqnlq Haqqn mudill
(azdran R.N.) adna gr dorudur, hadi (hidayt edn R.N.) ad onu,
yaln da bils, yen doru hesab edilmsidir. Mhz buna gr d, arif adam
bu mnaya vaqif olduu n, he ksin dinin la etmz... Burada bel bir
sual yarana bilr. O sualn cavabn qdrin sirrindn xbrdar olmayan
kslr vermy qadir deyildir, bu sirri bilnlr n is cavab asandr.
16

Tanrnn ad nzrd tutulur.

47

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Sual beldir: Btn ibadt v digr btn hallar ilahi adlarn tcllisi
saysind ba verir v qulun da onlar edib-etmmk kimi seim ixtiyar
olmur. Buradan bel xr ki, hr ks z iini grmy mcburdur... Bu cbr v
zlm deyilmi?
Bel cavab ver bilrik: Yuxarda veriln sual aradrdqda iki hala
glib xa bilrik. Birincisi, mahiyytlr, vvlcdn yaradlmayblar. kincisi
is, bilik bilinn eylr olmasdr. Bu iki hal drk edildiyi tqdird, az da olsa,
qdr sirrin d vaqif olmaq mmkn ola bilr. Haqqnda danlan bu iki
mslni slin uyun kild baa dmk lazmdr. Onlar drk edildiyi
tqdird, Allahn kmyi il, qdr sirrini d drk etmk mmkn olar. nki
bunlar sirr aar sayla bilr. Yuxarda mahiyytlr, haqqnda shbt alan
szn mnas bundan ibartdir: yann ilahi bilik dnizind mvcud olan
surtlri... Amma bilikl hdudlanan surtlri... Mahiyytlrin bir ad da
`yani-sabit olaraq mlumdur. Orada Haqqn ilm (elm) zatnn eynisidir. Bu
hal nsan-i Kamil n d eynil beldir. Baqa szl desk, elm zatn
gzgsdr. O mahiyytlr Haqqdan gln feyz yen d onlarn zatnda
mvcud olan, istedad v qabiliyyt gr glir. Etiqad v digr hallarda
ondan knara xla bilmz. syan, kfr, itat bunlarn hr biri o mahiyytin
qabiliyytin gr istmi olduu eylrdir. stedad nisbtind Haqdan
dildiyi ndirs, ona veriln d odur. Msln, budann istedad buda
olmaq, arpannk arpa, darnnk da dar olmaqdr, digrlrini d bunlarla
mqayis edrk siyahn uzatmaq olar.
gr arpann dili olsayd, kn etiraz edrk: Mni niy buda
elmdin? des, kininin cavab: Snin istedadn, qabiliyytin bu idimi?
olacaqd. Bundan da lav, arpa toxumunu kdikdn sonra buda gzlmk
axmaqlq saylr. Burada nql edilnlr gr, hr ksin mahiyyti yansabitsi vvld n hal v xsusiyytd idis, hans adn tcllisi qismtin
dds, bu almd onu gstr bilr. Hr ey vvld veriln kild akar
olur. lahi biliyin ona bir tsiri yoxdur. lri yerli yerind edn kslr and
olsun (79/5). Bu aydki tyin gr, arif olanlar bu sirr vaqifdirlr. z
mahiyytind mlum olan ey n haldadrsa, ilahi bilik ona daxil olur v o da,
z nvbsind, ad v sifti il tzahr edir. V Bilik biln baldr...,
szndn mqsd d bunu ifad etmkdir.

48

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Qza-qdr bhsi.
Qza sznn mnas btn yalarn, Haqqn elmind n halda
olublarsa, cm halnda da o hallarna gr veriln hkmdr. Qdrin mnas
is hr varln istedad nisbtind para-para, sonra yaradlacaq tfsilatlar
il, hiss v hadt almind zhur edrk glmsi; O eylrin tzahr etmsi
d kimd v n sbb zhur edirs, onun istedad nisbtind ba verir.
Bel bir sual meydana xa bilr: Bura qdr ediln byanlardan baa
dldy kimi, ba vern hr ey insann istedadna gr olur. Ba vern
hadislr kfr, iman, etiqad, xeyir, r v digr hallardan ibartdir. Bunlarn
hams kimd tzahr edirs, onun hal dili il Haqdan tlbin bal olur.
Zatnda mvcud istedad v qabiliyyt gr zhur edir. Htta syldiklrimiz
daxil olmaqla, Haqqn yaratd v istyi ba verir. stedad vern d Haqqn
zdr, bu da bir mcburiyyt deyildirmi? Yuxardak sualn cavab bel ola
bilr: Btn etiqad fslini aradran zatlara gr istedad yaradlm bir
ey deyildir. Bir eyin mahiyyti yaradlm olmad n, onun zatnda var
olan istedad v qabiliyyti d yaradlm olmayacaqdr. Mahiyyt ilahinin
surtlrin deyilir, onlarda hl d yaratma, yaradlma fsli yoxdur. Hr ksin,
sabit vziyytin n lazmdrsa, onu etmy mcburdur. lahi qdrin sirri
bel ba tutur.
Hr ey istedada bal v istedadla laqli olduu n, onun sabit
vziyyti necdirs, ilrini ona uyun olaraq hyata keirr. z vziyytinin
ziddin ged bilmz. znd bzi eylr mtmadi kild, vaxt atdqda ba
verir. O zat bu bardki istedadnn nqsanl olduunu hiss ets, ancaq
kdrln bilr. Bu proses onun srhdlri daxilinddir, he bir mcburiyyt
tabe deyil.
Cbr17
(qbul ediln R.N. ) v mrdud (rdd

Cbr iki yer ayrlr: mqbul


ediln R. N.).
man sahibi ilahi mrlrin hamsna aid olan qadaalar trk etdikdn
sonra zatna xas bir qdrt isbat etmdn btn ilrin Haqqdan olduunu
bilmlidir, bu yax haldr. kinci cbr is qulun shv etdiyi zaman qadaalar
pozub, mrlr itat etmdiyidir. Bundan baqa, etdiyi btn fsad ilri

17

hrfi mnada mcburiyyt demkdir.

49

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Haqqa aid etmsidir v bu dbsiz bir hrktdir. Bel cbr he xo


qarlanmaz.
Bu mqamda, xeyli sual v cavab dour, amma onlar da hlin
mlumdur. Bir nfr kamil xs:
- Haqqa zlm istinad etmkdn (zalm demkdn R. N.) nec qurtuldun?
dey sual veriblr. O is bel cavab verib:
- Haqqn mlknd Onun zatndan baqasn dnmdim. Btn mlk
Onun olduuna gr O, kim zlm edr?... Ham mlkndn istdiyi kimi
istifad ed bilr.
Bu haqda deyilnlr kifaytdir.
Bir rvayt gr, ns b. Malik (r.a.) 18 on il Peymbr (s..s.) 19
xidmt etdi. Bu haqda ns danarkn bel deyirdi: Peymbr
Hzrtlrin on il gec-gndz xidmt etdim. Grdym ilr gr bir df
d olsun, Niy eldin yaxud, niy elmdin? kimi bir sz eitmdim.
Bu msl Hzrti Peymbrin (s..s.) qdr sirrindn xbri
olmasndan irli glir.
Bu bard Hzrti eyx Muhyiddin rbi Nfahatnda bel deyir:
Haqq-Tala, peymbrlrindn onlarn dvti zaman bzi sirrlri gizldir,
bunlardan biri d qdrin sirridir. nki istedad kfr v pisliy meylli
olana dvtin faydas olmadn baa ddklri zaman dvt ed bilmzlr,
aciz v gcsz olarlar. Peymbrlr qdr sirri ancaq dvt sona atb kafir,
mmin, sadiq v mnafiq xslr mlum olduqdan sonra bildirilmidir.
rfan sahibi hmi hvaln tazlyir, bunu Muhyiddin bn rbi
Hzrtlrinin aadak szlrindn d baa d bilrik. Sonra irfan sahibi
btn etiqad cm olan bir halda qalrsa, Rbbil yaxnlq thlksi yaranr.
Daima rngini dyidirrk gzn v bu hala tam vaqif olan ks ancaq bir
halda qalmaz. gr qalarsa, mtlq Rbbil olduunu txyyl edr.
Halbuki xyal hqiqt deyildir. risind olduu da z znnidir. Yni z
tsvvrnd meydana gtirdiyi Rbbi il bir olar. Btn Rbblrin Rbbi il
ola bilmz.
rfan sahibi hr eyin aq mnasna vardqda, mtlq v laqeydliy
kedikd, Haqq znni olaraq qbul edib ibadt edrk mqyyd ke
bilr (laqeydlikdn l k bilr R. N.). Bu is thlkli bir hal hesab edilir.
Amma mtlq halna balanb qalrsa, thlkdn min olmaz. Bu qorxulu
18
19

Radiyallahu anhu (Allah ondan raz olsun).


Sllllahu leyhi v sllm salavatdr, Allahn salam v salat onun zrin olsun demkdir.

50

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

hal yqin halna atana qdr davam edr, Yqin is zat il, sifti il Haqq
Taladr.
Yqin
Baa dmk lazmdr ki, yqin hli olanlar yqin haln yer
ayrblar, bel ki: a) Elm il yqin haln tapmaq; b) Grrk yqin haln
tapmaq; c) Hqiqi siftini taparaq, yqin haln tapmaq...
Bunlar haqqnda nmunlrl danaq, bel ki, bu qhrmanln
varln bilmk o qhrmanla elm il atmaq demkdir. Bir baqasnn
qhrmanln grmk is ona atmaq, drk etmk kimi qbul edilir.
Eyni qhrmanl z edrs, vzini grb, n olduunu anlayar. lahi
mrift d bu minvalla davam edr. Anlayanlar bunu baa drlr.
Burada hr eyi z ehtiva edn hqiqtin, mtlqin v tqyidin nec
olduunu baa salmaa ehtiyac vardr. Qorxudan xilas olub yqin halna
atmaq n hans etiqad lazm olduunu da baa salacaq. Amma vvlc
bir mqddim tqdim edirik.
Bilmliyik ki, hr eyi znd toplayan hqiqt eyx Muhyiddin rbi
hzrtlrinin d yuxarda bhs etdiyi hqiqti-camidir, lakin bir ox digr
adlardan da istifad edilir. Bzi ariflr bunu eq... kimi izah edirlr.
eyx raqini v ona tabe olanlar bu izahn trfdarlar hesab edirik.
Digr bzi byklr is bunu zli qvvt v yaxud nitq... kimi izah edirlr.
Hsnn tkdir, ibadtlrs mxtlif,
Hr eyin o cmal iartidir sabit.
Haqqnda danlan hqiqtin rbc ifadsi beldir: vcud, trkc
varlq, farsca is hstidir Amma hqiqt qalarsa, varlq hamsndan stn
v mnzzhdir (arnm R.N.). Bunu ifad etmk n: vcud, eq, nur,
nfs v Rhman deyirlr, amma hamsndan mqsd bir zatn addr. O da
budur: Haqq. Onun varl mtlqdir... Bel izah ednlr, slind, onu bir
qaydaya tabe edirlr. Mtlqlikdn v mtlq balanman vhdtindn o
varln mnasn xarblar. Yni bu cmldki tnzihdn baqa bir mtlq
yaradblar (yaxud olduunu tsvvr ediblr R.N.). V tnzihdn daha da
tnzih ediblr (uzaqlablar R.N.). Htta onlar: O varl tsvvr edrkn

51

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

d tnzih lazmdr, deyiblr, nki bu, zvq saslanan, zvq zrind


yaranan bir idir.
Bu hala gr el bir zat dnlmlidir ki, vst baxmndan n geni
olsun v hr bir eyi hat ed bilsin. Bundan da baqa, btn mrtblri z
mnliyind cm etsin. Bu, haqqnda danlan mrtblrin tam eyni olsun,
hm d onlarn hamsndan stn v mnzzh olsun. Bu tqdird hm
Mtlq, hm Cami (toplayan R.N,), hm d Mnzzh olar. Mtlq olduuna
gr izztli, hr eydn zngin, gcl v he bir ey ehtiyac olmayan bir zat
olar, ona n naz, n d niyaz atar. Bu mnaya dlalt edn aylr: Allah
almlr mhtac deyildir (3/97). Rbbin, onlarn aid etmy aldqlar
eylrdn stn v mnzzhdir. (37/180). Bu da eyni mnan izah edn bir
hdisi-rifdir: Allah Allah idi, onun tay-brabri olan baqa bir
mvcudiyyt yox idi.
Bu mqamda n ad, n rsm, n nt, n d sift vardr. O cmldn
mnzzh hr eydn saf olaraq tsvvr edilir. Btn mrtblrd seyr
edn v tclli edn d Odur, O hr mrtbnin eynidir. Hamsn cmlyici
bir tsvird olmas etibaril hr adla arlan, rsml tsvir ediln, mxtlif
ad v siftl xatrlanan zat Odur. O, hr mrtby enir, Onun bu mrtblr
enmsi d bir kamillik lamtidir. Onun eniini bu qdsi 20 hdis bel
aqlayr: Xst oldum, glib sorumadn, ac oldum, mni doyurmadn.
Haqq mrtblrd sift, eni v ziddiyytlri qbul edr. nki onun
mqamnda zidd olan bir ey yoxdur. Bir yandan da haqqn he bir sifti
yoxdur ki, zidd il qarm olmasn. Bu mnan xasdan da xas olanlar21 drk
ed bilrlr.
Burada nql edilnlr irfan sahiblri n bir tnbehdir, bu qdri d
onlara kifaytdir.
Burada haqqnda danlan mnalar daha aq ifad edn bir mqdds
ay beldir: vvli O, axr O, zahiri O, batini O... O hr eyi zat il bilir.
(57/3)
Mtlq v tqyidin n olduunu, mmkn olduunu byan etdik.
Mlumunuz olsun ki, mtlql bal qalsanz, bu mtlq tqyid kimi olar,
halbuki onu he bir hala balamaq olmaz. nki Haqq btn mrtblri
hat etmidir. Mhz bunu byan edn mqdds ay beldir: Hara dnsniz,
orada Haqqn tclli etdiyi bir z vardr. (2/115). Bu hkm gr, hr
Tanrnn szlri kimi ifad ediln, lakin Quran aylrindn saylmayan, Cbrayl
Peymbr bildiriln hdislrdir.
20

52

vasitsil

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

mrtbd bir tclli z vardr. Birin inanb o birini inkar etmkl Haqq
rtlm olur v bu da kfr hesab edilir. Msln, bt ibadt edn ibadtini
ona aid etdiyi v haln ona balad n baqasn inkar edr, buna gr d,
kafir hesab edilr. Bir mslman Haqqn zhur etmkd olduu varlqlardan
birini inkar edrs, dind ona mslman deyilmz.
Kfr-batil mtlq Haqq rtmdr,
Kfri-Haqq zn Haqqla rtmdr.
Ey oul, burada haqqnda danlan mna: Rbbinin hkm beldir,
ancaq ona ibadt edsiniz... (17/23) aysind gizlidir.
Cahann ucas, ngini snsn,
Tanmam yerlri, madam ki, varlq snsn.
Mtlqlik halna atanlara arif, vli v Haqq hli...deyilir. Onlar haqqnda
bu ayd buyurulmudur: Ayq olun ki, Haqqn vli qullarna qorxu olmad
kimi, onlar kdrlnmycklr d (10/62).
rfan sahiblri, vli qullar bu zmry daxil olanda qorxudan v
thlkdn xilas olurlar. Allahm, biz d o hallar nsib el!
zn Xaliq kimi tandanlarn da Rbbi olan Haqq-Talaya qar irfan
duyusu ld ednlrin d son hal beldir. Yni mtlqlik Haqqa ibadtdir.
Myyn v mqyyd bir varla ibadt ednlr z zehinlrind can
verdiklri bir bt tapnarlar. Onlarn tapnd mxtlif nv btlrdir. Bu
mnada bir mqdds ay bel buyurur: O mxtlif ilahlar daha xeyirlidir,
yoxsa Vahid v Qhhar Allah?... (12/29). lbtt, Vahid v Qhhar olan Allah
xeyirlidir. Mlknd zatndan baqa he bir varlq yoxdur. Onun sualna
cavab vern yoxdur. z soruar v cavabn da z verir.
Hqiqtn, bunda mhm bir iar v lamt vardr, Vahid v Qhhar
olan Allah bir bndsin Qhhar sifti il tclli edrs, Onun gznd btn
yalar mhv olar. Sonra, Onun zndn baqa hr ey yoxlua brnr...
(28/88). Yer znd olan hr ey fna olacaq, clal v ikram sahibi olan
Rbbinin z qalacaq. (55/26). Bu aynin mnasndan drk edilir ki, bu gn
vvldn lmk lazmdr. Bu lm irad il olmaldr. Bu lm hal kimd ba
verrs... Haqqdan baqa btn yalarn mhvini grr v z d yox olur.
21

Mllif burada avam v xvas ayrm aparb, ikincilri nzrd tutur.

53

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Bu yoxluq, tam yoxluqdur. Fna fillah deyiln mqam budur. Orada Haqqn
cmalndan baqa he bir ey qalmaz. Dandmz mqama atan qul bu
mqamda xeyli zaman qalr, byk bir caziby qaplr. Orada n zaman, n
d mkan vardr, n flk, n d mlk grnr... O zaman yalnz Haqq qalr.
Mhz o zaman Allah-Tala varlnda bel sslnir: Bu gn mlk kimindir?
(40/16)
Bu xitab qarsnda cavab vern he kim olmayacaqdr. Bu df, yen
Haqq-Tala z zmti il zatndan zatna bel buyurar: Vahid v Qhhar
olan Allahn... (40/16). Bu xitab qarsnda cavab vern he kim
olmayacaqdr. Bu df yen Haqq-Tala z zmti il zatndan zatna bel
buyurur: rfan sahibi bel ilrd yoxlua gmlb qalmdr. Vziyyt bel
olduu n Haqq z varlnda ona bir varlq ehsan edir, ilahi rng boyayr.
Daxilind v xaricind olan btn vsflr dyiir. V: O gn yer bir baqa
olur, smalar da hminin... Hams Vahid v Qhhar Allahn varl n
meydana xarlar. (14/48). Aynin sl mnas blli olur.
Bundan sonra Haqq-Tala o irfan sahibin ilahi bir gz, qulaq, dil verir,
sual v cavaba balayr. Bellikl, qul, yoxluq halndan keib, varlq almin
atdqdan (fnadan bqaya ker R.N.) sonra Haqq varl il var olur. sl
bilik anlay bundan sonra balayr. Amma o ilk tclli annda n bilik, n
mrift, n d ur vardr. Ora tamamil yoxluq almidir.
Haqqnda dandmz mqdds ay bu kild daha yax drk edilir.
Onun drin mnasn bundan daha artq dil gtirmk doru deyil, icaz
verilmir. Onu oxuyanlar dilsiz-knlsz oxuyar v qulaqsz eidrlr. Buna
elml-yqin deyilmir, nki burada eynl-yqin, hqql-yqin hal vardr.
Qul bu mqama atdqdan sonra qorxudan v middn xilas olur. lham
haln vern Odur, irad edn v hidayt atdran da yen Odur... Artq onun
n hans sifti istsn, dey bilrsn...
Muhyiddin rbi davamn bel nql edir: hli-kfin btn
mzhblr v mqamlara qar byk anlay vardr. Onlar hm ilahi
mqamlara, hm d yaradlm hallara qar sbrl davranrlar. He bir ey
qar biliksiz deyillr. Onlarn elmi hr eyi hat edir.
Allah-Tala haqqnda v yaradlmlar haqqnda kf sahiblri bo yer
danmazlar. Haqqnda dandqlar ey qar tam elm malik olur, sonra
danarlar. O danan hans mrtbdn, hans mqamdan dandn yax
bilir. Bundan baqa, onlar hr hans shv danana da irad tutmazlar. Onu

54

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

balayar, bo yer yaradlm da hesab etmzlr. nki Haqq-Tala he bir


eyi nahaq yer yaratmamdr.
rfan sahibinin bu hala glmsi bir ox sbblr baldr. n vacib
sbb Haqqn btn adlarna vaqif olmasdr. O bilir ki, btn mqamlar v
mrtblr ilahi adlarn zrurtidir, btn yalar ilahi adlarn tzahrlridir.
Yen d yax bilir ki, ilahi adlarn hr hans bir yerd zhuru o yerin istedad
v qabiliyytin grdir.
Haqq-Tala o irfan sahibin adlarn drinliyind gizli olan mnalarn
tfsir sulunu bx etmidir. Onlar oxuyur, anlayr, aqlayr, baa salrlar...
Baqa szl desk, hr eyi z varlna tabe ed bilir. rivsi genidir, hr
eyi hat edir. Rsulullah (s) bir hdisi rifind bel buyurmudur: Mn
ilk veriln cvami-klim (szlrin cmi)dir. Bunun mnas az szl ox ey
baa salmaq demkdir... O irfan sahibi Hzrti-Peymbrin (s) varisidir, o
byk Peymbrin hqiqtin atmdr. Haqq-Talann dilyin uyun
olaraq, bu danlan szlri drk et.
rfan sahibi v kamala atm kamil xs O dediyi zaman O olar. V
bu sz kamal halnda srf edrs, z arada qalmaz, Ona evrilr.
Bunu bilmlisiniz ki, burada haqqnda danlan mrift haln tapmaq
sirlrindndir. Hr ks bunu drk ed bilmz. Haqq hlindn buna iar
ednlr bel olmamdr. Sbbi: Ya bir kinm, yaxud da qorxudur. nki
bunda thlky dm ehtimal vardr. Mhz bu zaman quldan tkvin sifti
zahir olur. nki O... dediyi zaman, qulun dilindn xan ilahi qvvt v
qdrtdir.
Yuxardak mnan bir az daha geni kild aradraq. nki burada
tkvin mslsi vardr v o qulda bilavasit Allah-Talann tkvin sifti tclli
etmkddir. Szlrin drinliyindki mna budur. Amma bu mqamda
mslni bir az da realla aparmal v mram aqlamalyq. N zaman
kamal drcsin atm bir ks O des, btn varln mhv etmsi n
yoxlua gmlmsi gzlnilir. Bu lmdr, amma, lmzdn vvl ln!
hdisi-rifindki mnada olan bir lmdr. Kamal sahiblri bunu etdiklri
zaman iradlri il ba vern bir lml, zahir v batin varlndan srlamt qoymadan, basz v ayaqsz olaraq zn O dediyi Zatn dryasna
atar. Boulur, mhv olur, he bir niansi qalmaz. z d O olur. nki damla
dryaya dd, tamam baqa bir drya oldu. Burada O ifadsi il tsvir
ediln dryadan mqsd vhdt almidir, eqdir, mtlq varlqdr, nur
dryasdr.

55

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Hzrti-Peymbr (s) bizi irad etmk n duasnda hmi: Allahm,


mni nur el... deyrdi. bhsiz, o, nurdur. Duann bu kild olmas bizi
yrtmk ndr, nki zn ona vern nur olur:
Varln Haqqa ver, varln Haqqn olsun snin,
Sn x aradan, qalan yar ola, olasan min...
Varln ona vern zatn O olmasna heyrt edil bilrmi?.... Bir ksin
ls duz gln ds, duz da pak olar. Buna gr, burada ifad ediln bir
lml onun duz dryas misalndak varlna dnlr v z mnliyindn l
knlr Ona evrilir, nur olur, tmiz olurlar. Bu olma uzaq grlmz, burada
O dediyimiz Hudur. Hunun mnas O ks demkdir... Amma bizim
mqsdimiz Haqqn zatdr. Daha aq ifad etsk, irfan sahibi bel dey bilr:
Btn varlqlar Haqqn, mnd olan varlq da Haqqndr...
Sonra btn varl v zn Haqqn zat dryasna salar v zatdan
baqa he n qalmaz, vacib olan da budur...
Burada Hu adna davam edk. Burada mqsdin isim olduunu bilmk
zruridir. Yni Hu deyildiyi zaman arada isim, rsm, zaman, mkan, nian
saxlamadan o varln zatnda, yni msmmada btn varlqlar v zn
he hesab etmlidir... Hu deynin tam bir varla qarb Hu olmas
lazmdr:
vvl, axr, n ki var, Hu imi...
Batin, zahir, n ki var, Hu imi...
Nql etmk istdiyimiz mnaya atdqdan sonra qul istr O desin,
istrs d Mn... desin, istr Biz... desin, istrs d Onlar desin, istrs d
Siz... desin, hamsnda mqsd onun zatdr.
Haqqnda danlmal olan bu mnaya bir ox ariflr he iar d
etmyiblr, nki bel lazmdr. Burada thlk vardr. n byy qulun
Haqq tkvin ehtimaldr. O... dediyi zaman xalq tkvini, bu qulun zn
izlyr. Bzi yeri olmayan sz-shbt meydana glr. Ona gr d, dorusu
budur ki, O... deyn ks kamil mrid yetiib kamillmi bir xs deyils,
burada shv yol ver bilr.

56

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Daha aq mna il izah etsk, hqiqi mrid lindn eq badsini iib


Haqqn zatnda yox olmaybsa, O... dediyi zaman z znni, tsvvr,
anlay v tqyidin gr szlr sylyir. Haqqn varln xyalna gtirir v
ona bir nv hanssa surt verir. nki z varlqdan soyunan mtlq
varmamdr. Ona gr d, znnin, tsvvrn gr Haqq qeyd altna alr
v myyn bir hduda daxil edir. Baqa szl desk, onu tkvin, yni
yaratm olur. Nticd d z-z n yaratm olduu yaradcya ibadt
etmi olur.
Amma: Mn qulumun znnin grym cmlsinin dlalt etdiyi
mnaya gr, o Uca Zat qulunun icadnda bel bir z sahibidir, lakin qulun
tkvini il znnin girmi v zhur etmidir. Amma bununla bel, bu hal z
he d gerklikdn uzaq deyildir. nki mtlqin bir znn olmad varlq
mvcud deyildir. Burada blk d zn tkvin v icad edn yen d zdr.
Amma hkm qulun etiqadna grdir. nki, bu ibadt ediln varlq
yaradlmdr, mtlq varlq deyildir. Bu halda thlk mvcuddur
deyilmsinin hikmti d mhz bundadr. sl kamillik odur ki, qul O... dediyi
zaman tamamil varlndan soyunub mhv v fnaya atsn... Sonra etiqad,
znn, qeyd txsisi il zn bir ey balamasn... stiqamtlrdn he bir
yana dnmsin... Mhz bunlardan sonra: Mtlq laha, btn ilahlardan uca
olan Rbb tapm, ona ibadt etmi olur... ks tqdird z znnind xyal
etmi olduu mbuda kl olur. z hvsini ilah n tutan grdnm?
(45/23) aysinin thdidi altna dr v thlk altnda qalar.

Tkvin (kvn)22 haqqnda


Burada bilmliyik ki, tkvin... ifadsinin qsa mnas budur: hadislri
meydana xaran tcllilr...
Kamil xs o ksdir ki, nfslrin diqqt edrk, sanki knl xzinsinin
bir mhafizisi olsun. Orada durub yad kslri iri girmy qoymasn.
Knl xzinsi Haqqn kitabxanasdr. Oraya Haqqdan baqa fikirlrin
girmsin yol vermk olmaz. Allaha gedn yollar yaradlmlarn nfs say
qdrdir hkmn uyun olaraq, hr nfsd Haqqa xan bir yol vardr.
Buna gr d, irfan sahibinin vzifsi hr ald nfsi bilavasit Haqqdan alb
yen d ona vermkdir. Bu nfsi varlq olaraq izah etmk d mmkndr,
22

Yaradl demkdir

57

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

buna gr d, insandan nfs v ya nfs xarsa, z slin qaydar. Onda rng


yoxdur. Qulun mli, fikri ndirs, nfs v ya nfs o rng boyanr, o
libasda peyda olur. Hr halda knl Haqqn razl olmayan eylrdn uzaq
saxlamaq lazmdr, pis xatirlrdn pak elmk zruridir. nki qulun qlbi,
Haqqn xzinsi v kitabxanasdr. nsan z d onun xzindardr. Haqdan
baqa hr hans fikir v dnc oru v dmndir. Onlara knlmzn
yolunu balamalyq. Hdisi-rifd d bel deyilir: Mminin qlbi Allahn
tclli yeridir. Mminin qlbi Allahn ridir. Mminin qlbi Allahn
xzinlrindndir. Mminin qlbi Allahn gzgsdr.
Ona gr d, Haqqn xzinsini quldurlara tapran v orulara vern
ksin hal pis qurtarr. nki bel bir ks xain hesab edilir. Xainlrin
hkmn d Allah-Tala bu ayd bildirmidir: Allah qtiyyn xainlri
sevmz (8/58).
Yannca knld Haqqn i
Ksilir ondan dmn aya...
Haqqn yaxnlna atm kslrd zehn gln xatirlr o hala
atmam olanlarda aq kild cryan edn sz v ilr kimidir. Haqq
yaxnlna atm kslr yersiz dnclr gr d msuliyyt dayrlar.
Bir hdisi-rifd byan edildiyi kimi, n inc mvzunu da xatirin gtirn
ks eyni inclikl d soru-sual olunacaq. Buna gr d, yaxlq edn
kslrin etdiyi bir ox yax ml Haqq yaxnlna atm rnlrin nzrind
shv hesab edilir.
Hqiqtn d, Allah-Tala, qulunun qlbin zndn baqa ksin
girmsin raz olmaz. nki ora lahi tcllinin yeridir. Bunu izah edn bir
hdisi-rifd d beldir: Knl ilahi bir Kbdir. Kim ora Haqqdan baqa
dnclri buraxarsa, qlbini btlrl doldurmu olar. Dnclri
yaradan Allah-Tala olsa da, qul qflt yol verdiyi n soru-suala mruz
qalacaq.
Bu bhsin tfsilat aadak aynin mnasnda gizldilmidir: O hr an
baqa bir iddir (55/29). Bu qaydaya gr, Uca Haqq daima v hr bir
zaman yeni-yeni tcllilr gstrir. Hr tcllidn qullar zrin Haqqn mri
nazil olur. Bu ilahi mr qullarna enir, onlarn qlblrini ziyart glir. Haqqn
mri, yni tcllisi gizli bir qonaqdr. Haqqdan glir, mminin qlbin qonaq
olur. O gldiyi anda qulun qlbi Haqla doludursa, qonaq knld Haqla

58

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

qarlar, qlbd mvcud hqiqtl birlir. Bu mslni daha yax


aqlayan bir qdsi hdis nzr salaq:
-Mn n yerim, n d smama yerldim. Lakin mmin qulumun
qlbin sdm.
Bu qdsi bir hdisdir, mnasn izah edn aiq bel bir drdlk
yazmdr:
Haqqa baxan parlaq incidir knl,
sm, msmmaya mzhrdir knl...
Bir ahin, bir nqa quudur knl,
Zati-Haqqn varldr knl...
O ilahi mrin, qlbdki xo mna il birlmsindn qdsi bir gzllik
meydana glir... Miqdarsz v kilsiz gldiyi kimi Zat Haqqa gedr...
szlrindki hikmt yen Haqqa dnr v ona atr. Ondan gldi v yen ona
dnr mri burada deyiln mnan ifad edir. Bu gli sadc olaraq ruh
yolu il deyil. Hr eydn mnzzh olan bir eni yoluyla ba verir, gedi d
yen eyni surtd ba verir. Bu gli v gedi n flyin al atar, n d
mlyin. Ancaq grslr, hr eydn mnzzh olan bir nur grrlr, bundan
baqa he n bilmzlr.
Haqqn gizli qona olan tclli gln zaman qul qlbini zikr v fikirl
doldurarsa, uca olan Haqq dnrs, o qona qarlam olar. Lakin o
tclli gln zaman Haqq fikrini orada tapmasa, oradak bir mlkl
qarlasa, onlarn birlmsindn mlklr xas olan bir surt meydana glir,
ruhlarn kediyi yoldan ker, sidry qdr uar v orada brqrar olar.
gr o Haqq qona gldiyi zaman, qlbd eytani eylrl qarlaarsa,
bel olduu tqdird alovlu ruhani surt bnzyn bir hal meydana xar.
Adtn qara qu klind eytanlarn kediyi yoldan ker, ancaq ayn altna
qdr atar. Onun n oradan o trf yol yoxdur... Qiyamt qdr orada
gzlyr.
Lakin o gizli qonaq gldiyi zaman hanssa bir gzllik grrs, hmin an
gzl bir kil alar, xo bir kild uar v cnnt atar. Girdiyi surtin
xarakterin xas olan bir nemt tapar, sahibi gln qdr orada qalar.
Tfsilatna ehtiyac olmayan bir ox baqa msllr d vardr. Nzul
edn hr tclli qlbd n il alanrsa, yax v ya pis bir kil alr v lazm

59

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

olan yer gedir. Bu sbbdn d insan, o tcllini yax qarlamal v yax


yola salmaldr, bunun n d hmi yax dnclrl yaamas lazmdr.
nsan z hddind ilahi bir i yeri, emalatxanadr. Haqqn zat daima
tclli edir v hqiqi mrlr qulaq endirilir. Onun enii kilsiz v rngsiz
olduu kimi, z d eldir. Ancaq Haqq-Tala tcllini insan rngin,
etiqadna, daxilin v dncsin gr mxtlif formalarda, rng-rng,
surtlr uyun olaraq yaradr. Bunlar elmkd mqsd Haqqn tkvin
siftinin tcllisini byan elmkdir.
Kamil insan hr bir halda qafil olmamaldr. O, lahi tcllini zn
nec kilsiz, rngsiz gldis el gldiyi kimi d rngsiz v kilsiz olaraq
geri qaytarmaa almaldr. sas msl, onun hququna riayt edib,
gldiyi kimi geri qaytara bilmkdir.
nsann hm daxilind, hm d xaricind olan btn ilr, dnclr,
hrktlr, inanclar, tsvvrlr, htta btn nfslrin bel bir zrrsi d
boa getmz.
Yax v ya pis olan hr davrann, zn gr bir qabiliyyti v
istedad vardr, onlar o hallarna gr mxtlif killr alrlar, o biri almd
is burada aldqlar surtl meydana xrlar. O hrktlrin v ilrin sahibi
onlara veriln surt gr ya nemt tapb xolua dalar, yaxud da incidilib
zab krlr. Burada gizli olan orada akar olur. Kim zrr qdr d xeyir i
grs, onu grckdir, kim zrr qdr d r i grs, onu grckdir...
(99/7-8) aysind d shbt bundan gedir.
Mhyiddin rbi hzrtlri daha sonra deyir ki, Bir xbrd bel
deyildi: Haqq-Tala z varln yaratd. Amma bu mnan aqillr drk
etmdilr, rdd etdilr. nki onlar maddi eylri dn biln allar idilr.
Maddiyyatla laqdar olan al is uca varlqlarn anlaynda qsurludur.
Bunu anlamaq n maddni keib daha irli gedn al lazmdr.
Ona gr d Haqq-Tala varln yaratd... sz zahiri baxmdan yax
grnmr. Amma, mna chtiyl gzldir v hr eyi aciz hala gtirn bir
haldr, biz lazm olan da el budur, yni mnadr. Allarn tin qbul
etdiklri mhm bir msl d budur. Hr kim Haqq-Tala haqqnda bir sz
dansa, ona surt vermi olur. badt ets bel, o surt verdiyi varla ibadt
edir, o da Allah-Talann zdr, baqa biri deyildir. Haqq-Tala qulun
tsvvrn, etiqadna v anlayna gr qlb gzgsnd zn
gstrmidir.

60

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

ndi sas msllr keirik. Bel ki, bu tsvvrd v dncd Haqq,


lbtt, o qul yaratmayb, ancaq mtlq Haqq-Tala z varln yaradb. Hr
eyi yaradan Allah-Taladr, ondan baqa yaradc yoxdur. O qulun
etiqadnda zhur edn d Haqqn yaratd yalardandr ki, onlar da Haqq
yaratmdr. Haqq-Tala z varln yaratd cmlsinin drin
mnalarndan biri d budur.
Baqa bir vacib cht d var. Onu da izah edk: Xalq, cal, icad,
sun, tkvin klmlrinin hr biri bir baqa mnaya dlalt edir. Bel ki,
xalqn mnas yaratmaq, calnin mnas etmk, icadn mnas var
etmk, sunun mnas qdrtini gstrmkdir. Tkvinin mnas
grnmyn eyi meydana xartmaqdr.
Az-ox ayr mnalara malik olsalar da, hams eyni istiqamtddir.
Hamsnn mnas Haqqn zhuru v tcllisidir. Haqq-Tala z varln
yaratd, cmlsin veriln bir baqa mna is bundan ibartdir: Dnn
qulun znnin v dncsin gr varln izhar edr.
Bel bir misal var: Bir ks gzgn qarsna qoyub, orada zn
gstrir, grr v tanyr. nsann gzgy baxb zn grmsind bir ayr
shif vardr. Bu sbbdn d Haqq-Tala bu almi v Admi yaratd, onlar
z varl n gzgy evirdi. Mhm olan budur ki, Alm gzgsnd z
yaayn, Adm gzgsnd is eynini grr v tamaa edir. Burada Adm
dedikd mqsd, insandr. O almi v Admi yaratd, varl n gzgy
evirdi.
Bu szlri demkd mqsd is budur: Zatn gzg surtiyl meydana
xard... Camaln o gzgd zatna gstrdi. Ona gr d gzgd zn
baxd. z gzlliyini grb eq dd. Heyran oldu, niyaza qapld. Eyni
zamanda, baqa bir trfdn d muq oldu, naz v ivy girdi. z hsnn
yen zn gstrdi v tclli etdi.
Burada baxan, baxlan, baxmaq v gzg eyni eydir. Bu nsani-kamil
(Onun) el saf, el tmiz mtlq eynidir ki, mtlq camal olan Haqq zatn he
bir qeyd-rt olmadan orada mahid ed bilr.
nsani-kamilin gzgs Haqqn tcllisindn asldr. Digrlrind olan
tclli qulun znnin, qbuluna v istedadna grdir. Hqiqti sylyn
Haqdr v doru yola hidayti O verir.

61

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

XLASLR




)(

.

" " "
" " " " " "" " " ("
") " "
.
() () () ().


.

((


.
.

.
( )

62

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

.
.

. .
" "
.


.
)(

( 1865
)1935 .
. -


.
.

.
"" ( ) 1898 .
() .
-
" " () - "" .
" . "

22 .1935 " / /
" ( / )/
.

.
.

63

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015


((


()

.
.
.

.
-
( )
.
.
. (
s) 1880 .

.
.
.

64

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015


()

()53 / 1048-973
. 150

. "
" .


.

.
.

.
.

.

65

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015


()

.
" " ""

.
. . . . . .
. . .


.



()
.

1965
)1925 .
.

.
. .

.

66

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015


.. 1898 ( )
.
.
.
. 1825
.

.

.
.

67

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015


()

()


.

.


.
:

.

.
( )1880 .
.
.
.
.


()


( )52/1048 976
.

68

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

150 .
" " .


.


.
.

.

.


()

.

.
.
() (
) .
.... 500

.
.
.

69

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

ZETLER

Dr. Zmrd Guluzade


(Azerbaycan)
bn el-Arabi`nin felsefi irsinin tefsiri zerine

Makale bn El-Arabi mirasnn modern bilimsel tefsirinde esas elikili


konularn aklama ve eletirisini kapsyor. Yazara gre, "islam kltrel
blgesi felsefesi", "islam, mslman mistisizmi", ortadoksal islam "," sivil
ortadoksal islam "," bid'at "," panteizm ", (" Bat panteizmi ")," vahdet elvcud " felsefesi kavramlarnn ierii hakknda tasavvurlarn Dou-Bat
kltr aratrmalarnda tarihsel adan kesin olmamas ve elikili zellik
tamas bn Arabi mirasnn bilimsel aratrma ve deerlendirilmesinde
yanl olarak birbirini inkar eden makamlarn varlna neden olmaktadr.
nerilerini kantlamak iin yazar A.M.immel, M.T.Stepanyants, A.V.Smirnov,
A.D. Kn gibi ilim adamlarnn bn Arabi mirasnn bilimsel tefsirini ortaya
koyan iten elikili konumlarn eletirmektedir.
Makalede konulmu ikinci temel sorun - bn Arabi'nin tasavvuf
felsefesinin ilk yaratcs olmasdr ki, bu tr deerlendirmeni yazar sufizm
felsefesinin bn Arab'ye kadar geliim dneminin nyargl inkar olarak
tantyor.

PhD. Leyla Melkiova


(Azerbaycan)
M.R. Riza`nin (1865 - 1935) eitimci islahatlnn
baz zellikleri

70

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Makalede Mslman islahats Muhammed Reid Rizanin (Lbnan,


1865 - Msr, 1935) dini-aydnlanma faaliyetinin baz ynleri incelenir.
M.R.Riza erken dnem Arap milliyetiliinin en nemli teorisyenlerinden ve
islamda reformlarn etkin taraftarlarndan biri olmutur. 1898 ylnda
M.R.Riza Kahire'de "El-Menar" isimli sosyal, siyasi ve dini derginin yaynna
balam ve gnlerinin sonuna kadar onun editrln yapmtr. Dergi
karsna tm Mslman aleminde canlanma ve yenilenme (tecdid)
dncelerinin yaylmas amacn koyuyordu. Dnrn grlerine
Mslman toplumlarda Avrupa bilimsel felsefi fikri ile tantktan sonra
oluan yeni eilimler etki yapmt. Hocas M.Abduh ile birlikte o,
Mslmanlarn dini sosyal bilincine dnemin birok bilimsel felsefi ve sosyal
tasavvurlarn geleneksel dini felsefi konuda uygun olarak geni ekilde
alamaya almtr.
Ayn zamanda, M.R.Rizann en nemli eserlerinden biri - M.Abduh
tarafndan balanlan fakat tamamlanamayan "Tefsir el-Menar bal altnda
bilinen / Hikmtli Kur'n'n tefsiri" (Tefsir el-Kur'an-hakim / el-mthir
bismi Tefsir el-Menar /) adl Kur'an tefsirinin bitirilmesi hakknda
bahsedilir. Bu tefsirin yenilii ve karakteristik zellii Kur'an ayetlerinin
modern bilimin baarlar ile uzlatrmak giriiminden ibarettir. Bu tefsir
ekolnn nfuzu XX yzyln balarnda olduka yaygndr, hatta nahdann
dini diskursunu srdren baz Mslman alimleri bu okulun tefsir
geleneinin modern dnem iin de gncel olduunu kabul ederler.
Makalede islam nahdasnn grkemli temsilcisi Muhammed bdhn
fikir varisi - MR Riza hakknda bilgi, her iki dnrn islahatciliq
faaliyetlerinin zellikleri XIX yzyln slam'n modernist anlay
balamnda sunulur, bu kavramnn fikir kayna, tarihi ve sonraki gelime
yollar gzden geirilir, M.bdhun eitimci reformcu slfiliyinin zellikleri
aklanyor, meseleye baz terminoloji aydnlqlara getirilir, MR Rizanin
entelektel mirasnn baz makamlarna modernite ile ilgili balamda
deiniliyor.

Belokopitova Nina

71

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

(Ukrayna)
Ukrayna felsefi ortamnda tarikatlar paradimas

Makalede Ukrayna'da tarihi-felsefi diskurs sufi tarikatlarnn ortaya


kmas ve yaylmasnn tarihi yanstlr. Aratrmalar iinde kaynaklar
genelletirilmi, sz konusu problematikann alma yapan Ukraynal
filozof ve tarihilerinin isimleri ekilmitir. Ana tarikatlarn --- mvlviyy
ve xlvtiyynin dini-felsefi baklarnn mahiyeti gsterilmi ve analiz
edilmitir. Ukrayna'da tarikatlarn, qardalqlarn varoluunun sebepleri
belli kaytlym, faaliyetleri (hekimlik, rya tabiri, gelecekten haber verme,
kitaplarn yznn aktarlmas) incelenmi, sufi bak as aratrlmtr. El
Kri yazyor ki, insan bilincinin temeli, her eyden nce, ahlaki niteliklere
baldr.
Krm yarmadas 500 yl Osmanl mparatorluu'nun siyasi ve ideolojik
protektorat altnda olmutur, tasavvufun en nemli merkezlerinden biri
rol oynamtr. Sufiler Krm Hanl'nn dini-siyasi hayatnda nemli rol
oynamlardr. Sufilerin etkisinin gstergelerinden biri de Hanln
nfusunun Hanln grevli ve hkim gelenleriyle birlikte, "sufi eyhlerine"
de mracaat etmeleridir.

72

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Dr. Kamer Mrdl


(Azerbaycan)
Camaleddin Afgani`nin masonluu meselesi zerine

Makale sosyal-felsefi dnce tarihine XIX yzylda islam


islahatlnn, islamda uyann ve maarifiliyin nderlerinden ve parlak
simalarndan biri, Dou halklarnn zgrl ve topluluunun dini-siyasi
modelinin yaratcs olarak dahil olan Cemaleddin Muhammed Sefder olu
Afqaninin (Esedabadi) bak asnn literatrde aydnlatlmas meselesinin
baz makamlarna adanmtr . Yazar byle dnyor ki, Afgani hakknda
mevcut yazlarda da bu meselenin zerinden sessizlik geiliyor, ya da doru
olarak bilgi verilmez. Cemaleddin Afgani mason toplumuna ye oldu mu?
Eer olmusa, bu faaliyetleri zerine glge salrm? Afqanini eletirenler
onun masonluunu en byk hata olarak deerlendirirler. Fakat yazarn
grne gre, Afqaninin masonluu hakknda gr yrtmezden nce
onun yapt ve yaad dnemin sosyo-politik koullarn dikkate almak
gerekir. Afgani kendisi dedii gibi, kendi amalarna ulamak, zgrlk
ideallerini gerekletirmek iin Afgani dneminin ok eitli sosyal ve siyasi
glerinden - Msr xdivindn ve Hicaz emirinden Osmanl sultannadk,
ayn zamanda mason toplumlarndan barmaz dman olduu ngiltere
siyasetilerine kadar - kullanmaya gayret gstermitir. Ve bu dnemlerde
masonluk Fransa devriminin zgrlk, Kardelik ve Eitlik sloganlarn elde
tutarak olumlu izlenim yaratan bir harekettir. Banda ileri gelen insanlar,
din nderleri dururdu. Siyonist hareketle (1880 yllarn sonlarnda kuruldu)
ilikileri henz ortada deildi.
Yazarn grne gre, Cemaleddin Afgani'nin mason locasna ye
olmas tarihi bir gerektir ve inkar etmek deil, doru yorumlayp ve
deerlendirmek gerekir. eyh tm faaliyetleri boyu inandn etmeye
alan bir lider olmutur. O, kendi siyasi mcadilesinde mason
toplumlarndan kullanmnn fayda salayacan dnmtr, fakat bu
toplumlarn ama ve planlarn anlaynca onlardan uzaklamtr.

73

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Dr. Kamer Mrdl


(Azerbacan)
Ebu Reyhan Biruni komparativist dinnasliin temsilcisi gibi

Makalede sadece slam alemi deil, dnya bilim tarihinde derin iz


brakm dnrlerden biri olan - Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed elBiruninin (973-1048 / 53) din bilimi bilimine verdii deerli tvhsindn
bahsedilir. Biruni neredeyse kendi zamannn tm bilimsel bilgilerine
sahiplenmi ve matematik, mekanik, filoloji, etnografya, tarih, astronomi,
mineraloji, geodeziya ve dier bilim alanlarna ilikin 150'den fazla temel
eseri olmutur. te bu yzden baz bilim tarihileri XI asr onun erefine "elBiruni asr" adlandrmlar.
Biruninin eserlerinde eski Yunanllarn, Romallarn, soqdiyallarn,
xarzmlilrin, Yahudilerin, zerdtilerin, Hristiyanlarn, Hindularn,
islamaqederki Araplarn, slam'daki eitli ynlerin takipilerinin ve b. dini
inanlar, ayin ve trenleri hakknda gerek materyaller verilir, onlarn
analiz ve karlatrma yaplr. Biruninin eserlerinin renilmesi gsterir ki,
o, ister eski, ister kendi ada olan halklarn dini-milli adetlerini, ayin ve
trenlerini incelerken bilimsel nesnellii tutmaya alm, her trl ulusal
ve dini teessubden uzak olmutur. Elbette, byle bir yaklam Biruninin
samimi ve salam ikna Mslman olmasna, islam dininin dier dinlerden
stnln kabul etmesine engel deildi.
Mellifin fikrince, Biruninin eserlerinde sunduu dinlerin
karlatrmal alma yntemi ada dinnasln metodoloji
anmsatyor. Onun dier dinleri derinlemesine ve objektif renebilmesi
nedenlerinden balcas da btn dinlere oulcu pozisyondan yaklam idi.
Ebu Reyhan Biruninin din bilimi uygulad yntemler, zellikle
komparativist metod bugn de gncelliini korur ve dnrn bu alandaki
mirasnn renilmesini daha da vazgeilmezdir.

74

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

SUMMARIES

Dr. Zumrud Guluzade


(Azerbaijan)
About the explanation of bn al-Arabi`s philosophical heritage

The article covers the interpretation and criticism of the main


contradictory points in the modern scientific explication of Ibn al-Arabis
legacy. According to the author, the lack of historical univocity and
contradictory character of the ideas about the content of the philosophical
notions philosophy of Islamic cultural region, Islam, Moslem mysticism,
Orthodoxal Islam, non-orthodoxal Islam, heresy, pantheism
(Western pantheism), wahdat-al-wujud in the Eastern-Western cultural
studies result in the existence of vague, contradicting stands in the scientific
study and evaluation of Ibn al-Arabis legacy. To prove his statements, the
author conducts a critical study of the internally incompatible stands of
A.M.Shimmel, M.T.Stepantas, A.V.Smirnov, A.D.Knysh providing scientific
explication of Ibn Al-Arabis legacy.
The second key issue raised in the article is related to Ibn al-Arabis
being the first founder of Sufism philosophy, and the author characterizes
such kind of appraisal as a non-objective negation of the period of
development of Sufism philosophy till Ibn al-Arabi.

PhD. Nina Belokopytova


(Ukraine)
Pragmatics of tarikats in Ukrainian philosophical discourse
The article presents the history of the emergence and spread of Sufi
tarikats in Ukraine in the historical and philosophical discourse. Generalized
source base of research, as well as lists Ukrainian philosophers and

75

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

historians who have studied the subject. Isolated and analyzed the essence
of religious and philosophical views of main tarikats - mavlaviyya,
halvatiyya. Are installed causes of tarikats in Ukraine, representatives of
fraternities and their activity (healing, interpretation of dreams, predicting
the future, re-writing the books), worldview attitudes Sufis. Al-Krim
emphasizes that constituents of the human mind are, above all, moral
qualities.
The Crimean peninsula was a major center of Sufism, five hundred
years was under the political and ideological protectorate of the Ottoman
Empire. Sufis have occupied an important place in the religious and political
life of the Crimean Khanate. In favor of the Sufi influence is evidenced by the
fact that the inhabitants of the Khanate of turning to "the sheikhs and the
Sufis" along with officials and the ruling class of the Khanate.

PhD. Leyla Melikova


(Azerbaijan)
Some educational reformist features of M.R.Riza

Some aspects of religious-enlightenment activities of Mohammed Rashid


Riza (Livan, 1865-Egypt, 1935), a Muslim reformer are investigated in the
article. The source of idea, history and further development of reformatory
concept of his are reviewed. The information about M.R.Riza- the idea
successor of Muhammed Abduh who was outstanding representative of
Islamic nakhda (rebirth), the features of reformative activities of both
thinkers is presented in the Islamic modernist conception of XIX century,
the features of enlightenment reformist salafism of M.Abduh are disclosed,
some terminological explanation are brought to the issue. Also, some aspects
of intellectual heritage of M.R.Riza are mentioned in the context of
modernity in the article.
Mohammed Rashid Riza was been one of the most prominent theorists
of the early period Arab nationalism and active supporters of reformers of
Islamic. M.R.Riza began to publishment of social-political and religious
journal named Al-Manar (lighthouse, beacon) in Cairo in 1898 and was the

76

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

publisher of its till the end of his days. The journal put forward promoting
the ideas of revival and renewal (refurbishment) in the Muslim world. In
particular, one of the most important work of M.R.Riza which initiated by
his teacher Mohammed Abduh, but completed only to the surah of An-Nisa
(Women) the completion of the interpretation of Kuran named Al-Manar
is also mentioned in it. Ater the death of his teacher, M.R.Riza continued this
interpretation till the end of surah named Jusif. On this interpretation, he
continued to work till his death which happened August 22 of 1935. This
work was named as a /Interpretation of Khikmatli Kuran/known under the
title of Interpretation al-Manar (Interpretation al-Qur'an al-Hakim / almustahirbismi Interpretation al-Manar) by processing and including of
ammendments. The reputation of this interpretation school was spreaded
quitely in the early XX century, even some Muslim scholars which continued
religious discourse of nakhda considered the interpretation traditions of this
school relevantly even for the modern period. The religious-reformative
activities and intellectual heritage of M.R.Riza continues to influence to the
different aspects of society in Islamic countries also in modern era.

PhD. Kamer Murshudlu


(Azerbaijan)
About the Freemasonry Issue of Jamaluddin Afgani

The article was devoted to some aspects of issue of outlook of


Jamaluddin Muhammad Safdar oglu Afgani (Asadabadi) who entered as the
creator of the frredom of East people and the creator of religious-political
model and is one of the leaders and prominent figures of revival and
enlightenment in Islam and the Islamic reform in the nineteenth century and
to the public and philosophical thinking history. The author considers that
the issue is ignored or is not informed properly in the current articles about
Afgani. Have Jamaluddin Afghani been a member of the Masonic society? If
so, is it cast a shadow on its activities? The critics of Afghani value his
freemasonry as the greatest mistake. But according to the opinion of author,
the social-political conditions of the period of his living and his performance
should be taken into account before saying any idea about the freemasonry
of Afghani. As Afghani said himself, in order to achieve their goals and to

77

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

realize the ideas of freedom, he tried to use from many different social and
political forces in Afghani period - Egypt khadiv (a position standing above
the viceroy in Egypt) and Hejaz amir to the Ottoman soltan, as well as from
the Masonic societies to the English politicians who were their implacable
enemies. And Freemasonry in this period was a movement that created a
positive impression by holding the Liberty, Fraternity and Equality slogans
of the French Revolution. The distinctive people and religious leaders were
at the top of this movement. Its relationships with the Zionist movement
(born in the late 1880s) did not exist yet.
According to the author, being a member of the Masonic order of
Jamaluddin Afgani is a historical and deniable fact, and it should be
interpreted and considered correctly. Sheikh was a leader in trying to
confidence all things that he believed throughout his activity. He thought
that the usage from the Masonic societies will benefit in his political
struggle, but was away from them when he understood the purpose and
plans of these societies.

PhD. Kamer Murshudlu


(Azerbaijan)
Abu Reyhan Biruni as the representative of comparativist religion
studies
The article covers the invaluable benefit of Abu Rayhan Muhammad bn
Ahmad al-Biruni (973-1048 / 53) - one of the thinkers who left his mark not
only in Islamic world, also in the science history of the world. Biruni was
almost fluent in all the wisdom of his time and was the author of more than
150 fundamental works in mathematics, mechanics, biology, ethnography,
history, astronomy, mineralogy and other scientific fields. For this reason, a
number of historians of science named the eleventh century as "al-Biruni
century" in honor of him.
Biruni gave the actual materials about the religious beliefs, rituals and
ceremonies of the ancient Greeks, Romans, Soghdies, Khorezms, Jews,
Zoroastrians, Christians, Hindus, pre-Islamic Arabs, the followers of

78

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

different directions in Islam and the analysis and comparison were


implemented in his works. The study of Biruni's works show that he tried
to keep the scientific objectivity and was away from the all type of national
and religious fanaticism when he investigated the religious and national
traditions and customs, rites and ceremonies of both old and modern
people. Of course, such an approach did not prevent him to be a sincere and
strong Muslim and to accept the preference of Islam from other religions.
According to the author, the method of comparative study of religions
which Biruni presented in his works has much in common with modern
methodology of religion studies. The main reason for him to learn in-depth
and objectively the other religions was his approach to all religions from
pluralistic view of point.
The methods applied in the religion science by Abu Rayhan Biruni,
including the comparativist method retain their relevance today and make
more important the study of heritage of the thinker in this area.

79

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

ZUSAMMENFASSUNG

Dr. Zumrud Guluzade


(Aserbaidschan)
ber die Erklrung von Ibn al-Arabi`s philosophische erbe

Der Artikel behandelt die Interpretation und die Kritik an den


wichtigsten widersprchlichen Punkte in der modernen wissenschaftlichen
Erklrung von Ibn al-Arabi Vermchtnis. Nach Ansicht des Autors, der
Mangel an historischen Univozitt und widersprchlichen Charakter der
Vorstellungen ber den Inhalt der philosophischen Begriffe "Philosophie des
islamischen Kulturregion", "Islam, muslimische Mystik", "orthodoxen Islam",
"nicht-orthodoxen Islam", "Ketzerei", "Pantheismus" ( "westliche
Pantheismus"), "wahdat-al-wujud" in den Ost-West-kulturelle Studien
ergeben die Existenz von vagen, im Widerspruch steht in der
wissenschaftlichen Untersuchung und Bewertung von Ibn al-Arabi
Vermchtnis. Um seine Aussagen beweisen, fhrt der Autor eine kritische
Studie ber die intern nicht kompatibel Stnden von A.M.Shimmel,
M.T.Stepantas, A.V.Smirnov, A.D.Knysh die wissenschaftliche Erklrung von
Ibn Al-Arabi Vermchtnis.
Die zweite Schlsselfrage in dem Artikel angehoben wird im
Zusammenhang mit Ibn al-Arabis der erste Grnder des Sufismus
Philosophie zu sein, und der Autor charakterisiert diese Art von Bewertung
als nicht objektiv Negation der Zeit der Entwicklung des Sufismus
Philosophie bis Ibn al-Arabi .

80

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

PhD. Nina Belokopytova


(Ukraine)
Pragmatik von tarikats in der ukrainischen philosophischen
diskurs

Der Beitrag stellt die Geschichte der Entstehung und Ausbreitung von
Sufi tarikats in der Ukraine in der historischen und philosophischen Diskurs.
Generalized Source-Basis der Forschung, sowie Listen ukrainischen
Philosophen und Historiker, die das Thema studiert haben. Isoliert und
analysiert das Wesen der religisen und philosophischen Ansichten von
Haupt tarikats - mavlaviyya, halvatiyya. Sind installiert Ursachen von
tarikats in der Ukraine, Vertreter der Bruderschaften und ihre Ttigkeit
(Heilung, Auslegung von Trumen, die Zukunft vorherzusagen, neu zu
schreiben, die Bcher), Weltanschauung Haltungen Sufis. Al-Krim betont,
dass Bestandteile des menschlichen Geistes sind vor allem moralischen
Qualitten.
Die Halbinsel Krim ein wichtiges Zentrum des Sufismus, 500 Jahre war,
war unter der politischen und ideologischen Protektorat des Osmanischen
Reiches. Sufis haben einen wichtigen Platz in der religisen und politischen
Leben der KrimKhanate besetzt. Zu Gunsten des Sufi-Einfluss wird durch die
Tatsache belegt, dass die Bewohner der Khanat Hinwendung zu "den
Scheichs und den Sufis", zusammen mit Beamten und die herrschende
Klasse des Khanat.

PhD. Leyla Melikova


(Aserbaidschan)
Einige Bildungsreform Merkmale von M.R.Riza

In dem Artikel werden einige Aspekte der moslem reformistischen


Mohammad Rizas (Libanon 1865 - gypten, 1935) erforscht religise

81

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Erleuchtung Aktivitt. Er war einer der Theoretiker und die aktiven


Anhnger des Reformismus im Islam. Im Jahr 1989 Jahr haben Mohammad
Riza begonnen "Al-Manar" zu verffentlichen - soziale und religise
Zeitschrift und er war der Verleger Daten seines Lebens. Die Zeitschrift
richtet sich an seiner Vorderseite die propagande der Wiedergeburt und
Erneuerung (refirbishment) Ideen. In den scioentist`s hat allerdings einige
neue Richtungen Nachdem er vertraut mit der wissenschaftlichen und
philosophischen Gedanken an Europa erschien. Mohammad Abduh
Zusammen mit seinem Lehrer versuchte er einige wissenschaftliche
philosophischen Ideen in den religisen sozialen Kpfen nach dem
traditionellen religisen philosophischen Kontext zu verbreiten.
Neben Mohammad Riza ist einer der wichtigsten Buch ist Tafsir - al
Manar (Tafsir al Koran Karim) - Kommentare von Koran ayats. Der
besondere Charakter und die Innovation dieser Kommentar ist aus den
Versuchen mit den modernen scient Leistungen der Koran ayats
koordinieren. Der Ruf dieses Kommentars Schule wurde verbreitet genug in
der Anfang des 20. Jahrhunderts, auch einige moslemische Wissenschaftler,
der religise Diskurs der Wiedergeburt sind continueing sind der Ansicht,
dass die Traditionen dieses Kommentars Schule fr die moderne Zeit
tatschlich sind.
In dem Artikel sind die Informationen ber die berhmte Propagandist
des Islam Reform Mohammad Abduh und seine Idee Erbe Mohammad Riza
wird im Rahmen der islamistischen modernistische Konzeption des 19.
Jahrhunderts vorgestellt. Neben der Idee Quelle und die Geschichte und die
Zukunft Verbesserung Wege und erklrt Mohammad Abduh `s Erleuchtung
kulturellen Erbes erforscht. Im Ergebnis mchte ich, dass wir von der neuen
einige Begriffe gem den Text und wir erklrten, einige Aspekte der
Mohammad Riza des geistigen Erbes in der Kombination mit der Moderne
verwenden zu beachten.

82

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Dr. Kamer Murshudlu


(Aserbaidschan)
ber die Freimaurerei Ausgabe von Jamaluddin Afgani

Der Artikel wurde zu einigen Aspekten der Frage der Aussichten von
Jamaluddin Muhammad Safdar oglu Afgani (Asadabadi) gewidmet, der als
Schpfer der frredom von East Menschen und dem Schpfer des religispolitischen Modell eingegeben und ist eines der fhrenden Unternehmen
und Persnlichkeiten der Wiederbelebung und Aufklrung im Islam und die
islamische Reform im neunzehnten Jahrhundert und der ffentlichkeit und
das philosophische Denken der Geschichte. Der Autor vertritt die
Auffassung, dass das Problem ignoriert wird oder nicht richtig in den
aktuellen Artikel ber Afgani informiert. Haben Jamaluddin Afghani Mitglied
der freimaurerischen Gesellschaft gewesen? Wenn ja, ist es einen Schatten
auf seine Aktivitten werfen? Die Kritiker von Afghani schtzen seine
Freimaurerei als der grte Fehler. Aber nach der Meinung des Autors, die
sozialpolitischen Bedingungen der Zeit seines Lebens und seiner Leistung
sollten, bevor sie sagte eine Idee ber die Freimaurerei von Afghani
bercksichtigt werden. Wie Afghani selbst sagte, um ihre Ziele zu erreichen
und die Ideen der Freiheit zu verwirklichen, er versuchte, aus vielen
verschiedenen sozialen und politischen Krfte in Afghani Zeit nicht zu
benutzen - gypten khadiv (eine Position oberhalb der viceroy in gypten
stehend) und Hedschas Emirs zu das osmanische soltan, sowie von den
freimaurerischen Gesellschaften an die englischen Politiker, die ihre
unvershnlichen Feinde waren. Und Freimaurerei in dieser Zeit war eine
Bewegung, die einen positiven Eindruck geschaffen, indem sie die Freiheit
hlt, Brderlichkeit und Gleichheit Parolen der Revolution Franzsisch. Die
unverwechselbare Menschen und religise Fhrer an der Spitze dieser
Bewegung waren. Die Beziehungen mit der zionistischen Bewegung (in den
spten 1880er Jahren geboren) gab es noch nicht.
Nach Ansicht des Autors, ist ein Mitglied der Freimaurerloge von
Jamaluddin Afgani ist eine historische und deniable Tatsache, und es sollte
richtig interpretiert und bercksichtigt werden. Scheich war ein Fhrer in

83

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

die alles Vertrauen versuchen, die er im Laufe seiner Ttigkeit glaubte. Er


dachte, dass die Nutzung von den freimaurerischen Gesellschaften in seinem
politischen Kampf profitieren werden, war aber von ihnen ab, als er den
Zweck und die Plne dieser Gesellschaften verstanden.

Dr. Kamer Murshudlu


(Aserbaidschan)
Abu Reyhan Biruni als Vertreter der Komparatistik
Religionswissenschaft

Der Artikel behandelt den unschtzbaren Vorteil von Abu Rayhan


Muhammad ibn Ahmad al-Biruni (973-1048 / 53) - einer der Denker, der
seine Spuren hinterlassen, nicht nur in der islamischen Welt, auch in der
Wissenschaftsgeschichte der Welt. Biruni war in aller Weisheit seiner Zeit
und war der Autor von mehr als 150 grundlegende Werke in Mathematik,
Mechanik, Biologie, Ethnographie, Geschichte, Astronomie, Mineralogie und
anderen wissenschaftlichen Bereichen fast flieend. Aus diesem Grund
nannte eine Reihe von Wissenschaftshistorikern dem elften Jahrhundert als
"al-Biruni Jahrhundert" zu Ehren von ihm.
Biruni gab, waren die tatschlichen Materialien ber die religisen
berzeugungen, Rituale und Zeremonien der alten Griechen, Rmer,
Soghdies, Khorezms, Juden, Zoroastrier, Christen, Hindus, vorislamischen
Arabern, die Anhnger der verschiedenen Richtungen im Islam und die
Analyse und den Vergleich in seinen Werken umgesetzt. Die Studie von
Biruni Arbeiten zeigen, dass er die wissenschaftliche Objektivitt zu halten
versucht und war weg von der alle Arten von nationalen und religisen
Fanatismus, als er die religisen und nationalen Traditionen untersucht und
Bruche, Riten und Zeremonien der alten und modernen Menschen.
Natrlich ein solcher Ansatz hinderte ihn nicht, eine aufrichtige und starke
Muslim zu sein und die Prferenz des Islam von anderen Religionen zu
akzeptieren.
viel gemeinsam mit modernen Methoden der Religionswissenschaft
Nach Ansicht des Autors, hat die Methode der vergleichenden Studie von

84

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Religionen, die Biruni in seinen Werken prsentiert. Der Hauptgrund fr ihn


war zu allen Religionen aus pluralistischen Sicht der Punkt sein Ansatz in die
Tiefe und objektiv die anderen Religionen zu lernen.
Die Methoden in der Religion angewandte Wissenschaft von Abu
Rayhan Biruni, einschlielich der Komparatistik Methode behalten ihre
Relevanz heute immer wichtiger das Studium der Erbe des Denkers in
diesem Bereich zu machen.

85

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Rsums

Zumrud Guluzade
(Azerbadjan)
L'tude et l'interprtation du patrimoine philosophique d'Ibn
Arabi

L'article porte sur l'interprtation et la critique des principaux points


contradictoires dans l'explication scientifique moderne de l'hritage de Ibn
al-Arabi. Selon l'auteur, le manque de univocit historique et le caractre
contradictoire des ides sur le contenu de la notions philosophiques
"philosophie de la rgion culturelle islamique, l'islam, la mystique
musulmane", "l'islam orthodoxe", "l'Islam non-orthodoxe, hrsie,
panthisme ( panthisme Western"), "wahdat al-wujd" dans les tudes
culturelles de l'Est-Ouest se traduisent par l'existence de vagues,
contradictoires stands dans l'tude scientifique et de l'valuation de
l'hritage de Ibn al-Arabi. Pour prouver ses dires, l'auteur procde une
tude critique des stands interne incompatibles de A.M.Shimmel,
M.T.Stepantas, A.V.Smirnov, A.D.Knysh fournissant l'explication scientifique
de l'hritage de Ibn Al-Arabi.
La deuxime question cl souleve dans l'article est li Ibn al-Arabi
est d'tre le premier fondateur de la philosophie Soufisme, et l'auteur
caractrise ce type d'valuation comme une ngation non-objectif de la
priode de dveloppement de la philosophie Soufisme jusqu' Ibn al-Arabi .

PhD. Nina Belokopitova


(Ukraine)
Pragmatique tarikats von in der ukrainischen philosophischen
diskurs

86

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

L'article prsente l'histoire de l'mergence et la propagation de tarikats


soufies en Ukraine dans le discours historique et philosophique. base de
Generalized source de la recherche, ainsi que les listes des philosophes et
des historiens ukrainiens qui ont tudi le sujet. Isol et analys l'essence de
vues religieuses et philosophiques des principales tarikats - mavlaviyya,
halvatiyya. Y a des causes installes de tarikats en Ukraine, des
reprsentants des fraternits et leur activit (la gurison, l'interprtation
des rves, prdire l'avenir, r-criture des livres), les attitudes de la vision
du monde Soufis. Al-Krim souligne que les constituants de l'esprit humain
sont, avant tout, les qualits morales.
La pninsule de Crime tait un centre important de Soufisme, cinq
cents ans tait sous le protectorat politique et idologique de l'Empire
ottoman. Soufis ont occup une place importante dans la vie religieuse et
politique du Khanat de Crime. En faveur de l'influence soufie est atteste
par le fait que les habitants du khanat de se tourner vers "les cheiks et les
Soufis" ainsi que des fonctionnaires et la classe dirigeante du khanat.

PhD. Leyla Melikova


(Azerbadjan)
Les caracteristiques de rformes de M.R.Riza enlightenment
(1865-1935)

Dans l'article sont des recherches sur certains aspects de (Liban 1865 Egypte, 1935) de rformateur musulman Mohammad Riza activit religieuse
de l'illumination. Il tait l'un des thoriciens et des partisans actifs du
rformisme en Islam. En 1989, anne, Mohammad Riza ont commenc
publier "Al-Manar" - revue sociale et religieuse et il tait l'diteur pour les
dates de sa vie. La revue vise son avant, la propagande de la renaissance et
de renouvellement (refirbishment) ides. Dans les scioentist`s bien est

87

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

apparu quelques nouvelles directions Aprs s'tre familiaris avec la pense


scientifique et philosophique de l'Europe. Ensemble avec son professeur
Mohammad Abduh, il a essay de rpandre des ides philosophiques
scientifiques dans l'esprit religieux sociaux selon le contexte philosophique
religieux traditionnel.
Ainsi que Mohammad Riza est l'un des plus important livre est Tafsir al Manar (Tafsir al Coran Karim) - les commentaires de ayats Coran. Le
caractre spcial et de l'innovation ce commentaire est constitu des
tentatives de coordonner les ayats Coran avec les ralisations SCIENT
modernes. La rputation de cette cole de commentaire a t assez rpandu
dans le dbut du 20 e sicle, mme un savant musulman qui continueing
discours religieux de la renaissance sont estiment que les traditions de cette
cole de commentaires sont rels pour les temps modernes.
Dans l'article, l'information sur la clbre propagandiste de la rforme
Islam Mohammad Abduh et son ide hritier Mohammad Riza est prsent
dans le cadre de la conception moderniste du islamist 19 e sicle. En plus
des recherches est source d'ide et l'histoire et l'avenir des moyens
d'amlioration et a expliqu `s Mohammad Abduh caractristiques
patrimoniales de l'illumination. Par consquent, je tiens souligner que
nous utilisons du nouveau certains termes selon le texte et nous avons
expliqu certains aspects du patrimoine intellectuel de Mohammad Riza
dans la combinaison avec la modernit.

Dr. Kamer Murshudlu


(Azerbadjan)
A propos de la question de la franc-maonnerie Jamaluddin Afgani

L'article a t consacr certains aspects de la question des


perspectives de Jamaluddin Muhammad Safdar oglu Afgani (Asadabadi) qui
est entr en tant que crateur de l'frredom de personnes de l'Est et le
crateur du modle politico-religieux et est l'un des leaders et personnalits
du renouveau et l'illumination dans l'Islam et de la rforme islamique au
XIXe sicle et l'histoire de la pense publique et philosophique. L'auteur

88

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

estime que la question est ignore ou n'est pas inform correctement dans
les articles actuels sur Afgani. Avez Jamaluddin Afghani t un membre de la
socit maonnique? Si oui, est-il jet une ombre sur ses activits? Les
critiques de Afghani apprcient son franc-maonnerie comme la plus grande
erreur. Mais selon l'opinion de l'auteur, les conditions socio-politiques de la
priode de sa vie et de sa performance doivent tre pris en compte avant de
dire une ide sur la franc-maonnerie de Afghani. Comme l'a dit Afghani luimme, afin d'atteindre leurs objectifs et raliser les ides de libert, il a
essay d'utiliser de nombreuses forces sociales et politiques diffrentes dans
la priode Afghani - Egypte (une position debout au-dessus du vice-roi en
Egypte) et Hedjaz amir l'soltan ottoman, ainsi que des socits
maonniques aux politiciens anglais qui taient leurs ennemis implacables.
Et la franc-maonnerie dans cette priode tait un mouvement qui a cr
une impression positive en tenant les slogans Libert, fraternit et d'galit
de la Rvolution franaise. Les gens distinctifs et les chefs religieux taient
au sommet de ce mouvement. Ses relations avec le mouvement sioniste (n
la fin des annes 1880) n'existait pas encore.
Selon l'auteur, tre membre de l'ordre maonnique de Jamaluddin
Afgani est un fait historique et niable, et il devrait tre interprt et
considr comme correctement. Cheikh tait un chef de file en essayant de
confiance tout ce qu'il croyait tout au long de son activit. Il pensait que
l'usage des socits maonniques bnficiera dans sa lutte politique, mais
tait loin d'eux quand il a compris le but et les plans de ces socits.

Dr. Kamer Murshudlu


(Azerbadjan)
Abu Reyhan Biruni en tant que reprsentant des tudes de
religion comparatistes

89

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

L'article couvre l'avantage inestimable d'Abu Rayhan Muhammad ibn


Ahmad al-Biruni (973-1048 / 53) - l'un des penseurs qui ont quitt sa
marque non seulement dans le monde islamique, aussi dans l'histoire de la
science du monde. Biruni tait presque couramment dans toute la sagesse
de son temps et a t l'auteur de plus de 150 ouvrages fondamentaux en
mathmatiques, la mcanique, la biologie, l'ethnographie, l'histoire,
l'astronomie, la minralogie et d'autres domaines scientifiques. Pour cette
raison, un certain nombre d'historiens des sciences nomm le onzime
sicle comme "al-Biruni sicle en l'honneur de lui.
Biruni a donn les matriaux rels sur les croyances religieuses, les
rites et les crmonies des anciens Grecs, les Romains, Soghdies, Khorezms,
juifs, zoroastriens, chrtiens, hindous, Arabes pr-islamiques, les adeptes de
diffrentes directions dans l'Islam et l'analyse et la comparaison taient mis
en uvre dans ses uvres. L'tude des uvres de Biruni montrer qu'il a
essay de garder l'objectivit scientifique et tait loin du tout type de
fanatisme national et religieux quand il a enqut sur les traditions et les
coutumes religieuses et nationales, les rites et les crmonies des deux
personnes ges et modernes. Bien sr, une telle approche ne l'empche pas
d'tre un musulman sincre et forte et d'accepter la prfrence de l'Islam
des autres religions.
Selon l'auteur, la mthode d'tude comparative des religions qui Biruni
prsent dans ses uvres a beaucoup en commun avec la mthodologie
moderne des tudes de religion. La principale raison pour lui d'apprendre
en profondeur et de manire objective les autres religions tait son
approche de toutes les religions de vision pluraliste du point.
Les mthodes appliques dans la science de la religion par Abu Rayhan
Biruni, y compris la mthode comparatiste conservent leur pertinence
aujourd'hui et rendent plus importante l'tude du patrimoine du penseur
dans ce domaine.

90

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

LAV
FRAND FRUDN OLU DADMROVUN XATRSIN
Jurnalmzn 2012-ci il buraxlnda oxucular tannm Azrbaycan
alimi, filosof, ictimai xadim, flsf elmlri doktoru, professor, Azrbaycan
Milli Elmlr Akademiyasnn v Rusiya Federasiyas Pedaqoji v Sosial elmlr
Akademiyasnn akademiki frand Firudin olu Dadmirovun 70-illiyin
hsr olunmu mqalmiz il tan olmudular.
Hazrk buraxlda is biz drin kdr hissi il Sovet v post-sovet
dvr mnvi mdniyyti v, ilk nvbd, Azrbaycan elminin parlaq
nmayndsi frand Dadmirovun ziz xatirsin hsr olunmu nekroloqu
drc edirik.
frand Dadmirov 12 mart 1942 ild Bakda ziyal ailsind anadan
olub. Bakda o, orta mktbi v Azrbaycan Dvlt Universitetinin tarix
fakltsini bitirmidir.1965-68-ci illrd o, Moskvada SSR EA Flsf
nstitutunun aspirant olmu v 1968-ci ild orada Frdi urun milli
mqamlar mvzusunda namizdlik dissertasiyasn mvffqiyytl
mdafi etmidir.
O zamandan bri, xsiyytin, frdin v cmiyytin milli v beynlmill
uru, bunlarn nisbti, partiyallq, obyektivlik v tarixi hqiqtin nisbti
problemlri, bu problemlrin mxtlif aspektlrinin analizi bir alim v
ictimai xadim kimi frand Dadmirovun oxaxli elmi yaradclnn v
praktiki faliyytinin ana xttin evrilir.
70-ci illrd frand Dadmirov Flsf v Azrbaycan SSR Elmlr
Akademiyasnn Hquq Tdqiqat nstitutunun elmi iisi vzifsini ifa
etmkl eyni zamanda Bak Ali Partiya Mktbind flsf tarixi, tarixi
materializm v estetika fnnlrindn drs deyirdi. 1977-ci ild Milli varln
milli v beynlmill formalar mvzusunda doktorluq dissertasiyasn
mdafi etdikdn sonra alimin tdqiqat v tdris sahlrind faliyyti
ictimai-siyasi faliyytl birlir. 1996-c ildn frand Dadmirov Rusiya
Federasiyas Prezidenti yannda Rusiya Dvlt Qulluu Akademiyasnn Milli
v federativ laqlr kafedrasnn professoru olaraq millt v milli

A.Dadmirovun elmi irsi haqqnda mlumat il http://orientalphilosophy.org/. internet-saytnda


tan olmaq olar.

91

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

mnasibtlrin nzriyysi v tarixi, etno-siyasi elmlr, etnik psixologiya v


milltlraras nsiyytin mdniyyti fnnlri zr mhazirlr oxuyub;
1998-99-cu illrd is, RF Milltlr v regional siyast ilri zr Nazirliyinin
Rusiya Xalqlar nstitutunda Milli mnasibtlrin nzri problemlri bsin
rhbrlik edib.
Uzun illr rzind, alim elmi-aradrc v elmi tviqi faliyyti zvi
surtd birldirrk, metodoloiya, konfliktologiya, milli ideya v milli
psixologiya sahlrind mxtlif msllr hsr olunmu mqal, mruz v
yazlarla x edirdi.
1979 ild frand Dadmirov, Bakda nr olunan Azrbaycan
Kommunisti ( ) jurnalnn ba redaktoru
olmudur, 2002-ci ild is, Moskvada yaranan mumrusiya Azrbaycan
Konqresinin (AK) vitse-prezidenti seilib v 10 il hmin tkilatn nr
orqan Azrbaycan Konqresi ( ) qzetinin
ba redaktoru olub.
Dvrnn siyast tarixin frand Dadmirov fal ictimai-siyasi xadimi
kimi d, daxil olmudur. O, Azrbaycan SSR Ali Sovetinin deputat,
Azrbaycan KP Mrkzi Komitsinin zv, Respublikada yksk dvlt v
partiya vziflrin seilmidir, Azrbaycan SSR-nn mrkzi, partiya v
dvlt qurumlarnda tmsil edib v faliyytin gr dflrl Azrbaycann
v Rusiyann orden v medallar il tltif olunmudu.
frand Dadmirov 9 monoqrafiya v oxsayl elmi-nzri mqallrin
mllifidir. Alimin elmi v ictimai-siyasi faliyytind Qaraba mnaqisi,
Sovet hkumtinin fal dstyi il Ermnistan trfindn Qaraban ial
problemi xsusi yer tutur. Sovet v post-sovet dvrnd frand Dadmirov
Azrbaycan v Moskvada, mnaqinin elmi thlili, Ermnistann
tcavzkarlnn v mnaqid SSR rhbrliyinin rolunun ifa edimsi il
mtmadi xlar edirdi. Onun Azrbaycan Respublikasnn slahiyytli
nmayndsi kimi ermni tcavzn pislyrk SSR Ali Sovetinin
sessiyasnda v Sov.KP Mrkzi Komitsinin katibliyinin iclasnda xlar
geni mlumdurlar. 1990-c ilin iyul aynda o, Dalq Qaraba. Milltlraras
mnaqi yenidnqurma kontekstind mruzsi il Zaqafqaziyann
cmiyyti v tarixi mvzusunda Londonda keiriln beynlxalq konfransn
plenar iclasnda x etmidir. Qaraba bhran frand Dadmirovun

92

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Azrbaycann v Moskvann mtbuat v televiziyasnda daimi xlarnn


mvzusu olmudu.
Alimin sonuncu, hl ap olunmam Qaraba: dnn, bu gn, sabah
adl monoqrafiyasnda da Qaraba mvzusu sasdr.
Azrbaycan aliminin tolerantlq v demokratik ynml ideyalar il
zngin, oxaxli yaradc irsi, sosial flsfnin mxtlif sahlrind drinliyi
v humanizminin genimiqyasl il seiln, masir dvrd son drc
aktual milli msl v milli mnaqi problemlrin hsr edilmi elmi
tdqiqatlar tam hquqla XX srin ikinci yars XXI srin vvllrinin elm
fonduna daxil olmudur.
frand Dadmirov dvrmzn mdniyyt tarixind bir maarifialim, hqiqi demokratik v humanist ideallarnn tbliats kimi qalacaq.
Onu xsn tanyan hmkar v yoldalarnn yaddanda is, o, yksk
ziyallq v lyaqt dayics, tvazkarlq, xoxasiyytlilik v xeyirxahlq
nmunsi kimi yaayacaq.
Z. Quluzad

Flsf zr elmlr doktoru, AMEA Flsf v Hquq nstitutunun Flsf v ictimai fikir
tarixi bsinin ba elmi iisi, rq flsfsi problemlri jurnalnn Ba redaktoru. Email:
zumrudkulizade@hotmail.com

93

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

94

rq Flsfsi Problemlri Beynlxalq elmi- nzri jurnal


Bak / XX, 2015

Jurnaln qeyd alnd beynlxalq elmi indekslr

95

Вам также может понравиться