20.

YZYIL BALARINDA DNYA

1. DNYA SAVAI (1914-1918)
SAVAIN NEDENLER:
Sanayi nklbnn etkisiyle byk devletlerin ham madde ve pazar yarna hz vermesi
Smrgecilik
Milliyetilik akmn etkisiyle uluslarn bamsz olma istekleri
Rusyann Panslavizm politikas
Almanya ile Fransa arasndaki Alsas-Loren meselesi
Siyasi birliini ge tamamlayan devletlerin (Almanya ve talya vs.) smrge araylarndan byk
devletlerin rahatsz olmas
7. Avusturya-Macaristan mparatorluu veliahdnn bir Srpl tarafndan ldrlmesi
1.
2.
3.
4.
5.
6.

TTFAK DEVLETLER (1882)

TLAF DEVLETLER (1907)

Almanya

ngiltere

Avusturya-Macaristan

Fransa

talya

Rusya

Osmanl

talya

Bulgaristan

Japonya
Srbistan
ABD
vs.

Osmanl Devletinin Savaa Girmek stemesinin Nedenleri:

1.
2.
3.
4.

Sava ncesinde kaybettii topraklar geri almak istemesi

Sava sonras siyasi yalnzlktan kurtulmak istemesi
Eski ihtiaml gnlerine geri dnmek istemesi
Kapitlasyon ve Duyun-u Umumiye idaresini kaldrp ekonomisini dzeltmek istemesi

tilaf Devletlerinin Osmanly Yannda stememesinin Nedenleri:

1.
2.
3.
4.

Zaten Osmanl Devletini paylamak istiyorlard

Boazlar zerinde emeli olan Rusya, Osmanlnn gelmesine karyd
Cepheleri geni alana yaymak istemiyorlard
Osmanl gerek ekonomik gerekse de askeri bakmdan itilaf devletlerinin srtna yk getirecekti

ttifak Devletlerinin Osmanly Yannda stemesinin Nedenleri:

1. talyann saf deitirmesinden dolay Almanyann, talyann boluunu Osmanlyla doldurmak
istemesi
2. Sava geni alanlara yayarak ykn hafifletmek istemesi
3. ngilterenin smrge yollarn ele geirmek istemesi
4. Ruslara Kafkaslardan da bir cephe amak istemesi
5. Boazlara hkim olarak Rusyaya gidecek olan yardmlar engellemek istemesi
6. Osmanlnn hilafet gcnden faydalanmak istemesi
7. Osmanlnn insan gcnden faydalanmak istemesi
Osmanlnn ttifak Devletleri inde Yer Almasnn Sebepleri:
1. tilaf Devletlerinin Osmanly istememesi
2. Alman hayran olan ttihat ve Terakki Partisi yelerinin (Enver, Cemal ve Talat Paalar) sava kesin
olarak Almanyann kazanacana inanmalar
Savan ilk balarnda Osmanl Devleti tarafszln koruyordu. ttihat ve Terakki Partisi yelerinin
Almanya ile yaptklar anlama gerei Goben (Yavuz) ve Breslaw (Midilli) isimli iki gemi Osmanlya
snd. Bu iki geminin Rusyaya saldrmasyla da Osmanl Devleti Savan iine srklenmi oldu.
Osmanl Devletinin Savat Cepheler:

Taarruz
Cepheleri
Savunma
Cepheleri
Snrlarmz
Dndaki
Cepheler

M. Kemal Katld

M. Kemal Katlmad

Kafkas Cephesi

Kanal Cephesi

anakkale Cephesi
Suriye-Filistin Ceph.

Irak Cephesi
Hicaz-Yemen Ceph.
Romanya
Galiya
Makedonya

Kafkas Cephesi:
Ruslara kar alan bir cephedir.
90 Bin askerimiz Sarkam Faciasyla donarak ehit dmtr.
M. Kemalin bu cepheye gelemsine kadar Ruslarn stnl olmutur.
Rusyada 1917 Ekim Devriminin (Bolevik htilali) yaanmasndan dolay Rusya Birest
Litovsk Anlamasn imzalayarak savatan ekilmitir.
Osmanl Devleti bu anlamayla Kars Ardahan Batumu Ruslardan almtr

Not: Osmanl Devletinin bu savata tek toprak kazand anlama Birest Litovsk
Anlamasdr. Ancak tilaf Devletleri sava sonrasnda bu anlamay kabul
etmeyeceklerdir.

Kanal Cephesi:
ngiltereye kar, ngilterenin smrge yollarn ele geirmek iin alan bir cephedir.
Osmanl kuvvetleri ngilizlere kar tutunamaynca geri ekilmek zorunda kald.

NOT: Bu cephede alnan malubiyet sonras ngilizler Suriyede Osmanlya kar

cephe atlar. Yani bu cephede alnan yenilgi Suriye-Filistin Cephesinin almasna
neden oldu.

Suriye-Filistin Cephesi:
ngilizler tarafndan alan bir cephedir.
M. Kemal bu cephede baarlar kazansa da Mondros Atekes anlamas imzaland iin
cephe kapanmtr.
anakkale Cephesi:

tilaf devletlerince alm, Anzak kuvvetleriyle savalmtr.

Al Sebebi:
Boazlardan geerek stanbula ulap Osmanly saf d brakmak
Rusyaya yardm gtrmek
Rusyadan Avrupaya gda getirmek
ok kanl arpmalarnn yaand bu cephede Osmanlnn kesin bir stnl vard.

Not: Osmanlnn bu savata kesin zafer salad tek cephedir.

Bu cephenin sonular:
Mustafa Kemal bu cephede gsterdii baarlarla Trk halk tarafndan tannp Trk Halknn
gznde kahraman oldu. Bu durum onun milli mcadele yllarnda Anadoluda ok rahat hareket
etmesini salayacaktr.
1,5 Milyon hayatn kaybetti.
Savan sresi uzad.
Rusyaya yardm gidemeyince 1917 Ekim devrimi meydana geldi ve Ruslar savatan ekilmek
zorunda kald.
Irak Cephesi:
ngilizlerin petrol sahalarn ele geirmek amacyla at bir cephedir.
Osmanl devleti yerli askerlere karlk vermemi ve yenilgiye uramtr.

Hicaz-Yemen Cephesi:
Osmanl Devleti burada kutsal yerleri korumaya almtr.
Ancak Mekke Emiri erif Hseyini eitli vaatlerle kandran ngiltere, ona verdii destekle
Osmanly vurmutur.

Not: Bu cephede Halifelik makamnn gcnn tamamen yok olduu grlmtr.

Ayrca aydnlar arasndaki mmetilik fikri de sona ermitir.
Snrlarmz Dnda Savatmz Cepheler:
Osmanl devleti sava esnasnda mttefiklerine yardmc olmak iin Romanya, Galiya ve Makedonya
Cephelerinde de savaa katlmtr.

Savan ilerleyen dnemlerinde Japonya ve ABD gibi birok devlet tilaf devletlerin gurubunda savaa
katlmtr. Japonya Uzak Douda Almanyann smrge blgelerini ele geirip hemen savatan
ekilmitir. ABDnin savaa girmesi ise ttifak Devletleri iin tam bir ykm olacak ve sava sona
erecektir.

Not: Japonya 1. Dnya savandan ilk ayrlan devlettir.

SAVAIN SONULARI:
1. Osmanl, Avusturya-Macaristan ve Rusya gibi byk lkeler tarih sahnesinden ekildi.
2. Trkiye, Polonya, ekoslovakya ve Macaristan gibi yeni devletler kuruldu.
3. mparatorluklar yklrken, demokratik rejimli lkeler kurulmaya baland.
4. Smrgecilik isim deitirerek Manda ve Himaye olarak uygulanmaya baland.
5. Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti) kuruldu.
6. Savatan en karl ngiltere ve Fransa karken, talya ve Rusya umduunu bulamad.
7. Bar anlamalarnda milliyetilik prensibine yer verilmediinden ileride aznlk sorunlarnn domasna
neden oldu.
8. Sivil halkn korunmas iin Sivil Savunma konular nem kazand.
9. mmetilik ve Turanclk fikirleri iflas etti.
10. Arap lkeleri Osmanldan ayrld.
ABD sava devam ederken Wilson lkelerini yaynlam ve bu ilkeler ile ilk defa Monroe Doktrininden
vazgemitir.
Monroe Doktrini:
1787de kurulan ABD Avrupann kendi ilerine karmasn istemiyordu. Bakan Monroe, ne Avrupa
Amerika ktasna karsn ne de ABD Avrupaya. Eer Avrupal lkeler Amerika ktasnn herhangi bir yerinde igal
hareketi yaparsa ABD bunu kendi lkesine yaplan bir hareket olarak grecek ve ona gre hareket edecektir demitir.
ABD bu belgeyle dnya siyasetinden ekildiini bildiriyordu.

Not: ABDnin Monroe Doktrini Yalnzlk Politikas olarak bilinir. ABD bu politikadan ilk defa
I. Dnya Savanda Wilson lkeleriyle vazgeerken, Paris Bar Konferansnda Wilson lkelerinin
kararlarna uyulmamasndan dolay tekrar yalnzlk politikasna geri dnmtr.

ABD, Wilson ilkeleriyle Milletler Cemiyetinin kurularak dnya barnn korunmasn salamay amalamt.
Ayrca anlama maddelerine uluslarn karlarn koruyan maddelerin konulmasn vurgulamt. Bu dorultuda galip
gelen devletler 18 Ocak 1919da Paris Bar Konferansnda bir araya gelerek bar anlamasnn artlarn grmeye
baladrlar.
Paris Bar Konferans (18 Ocak 1919):
Bu konferansta tilaf devletlerin amalar;
ABD, Wilson lkelerinin artlarn uygulamak
Fransa, karlar dorultusunda Almanyann tekrar glenmesini engelleme
talya, Anadolu ve Avusturya topraklarnn bir blmne hkim olmak
ngiltere, bar dzeninde kendi menfaatlerini en iyi ekilde dzenlemek
istiyorlard.
Konferansta Milletler Cemiyetinin kurulmasna karar verildi. Ancak dier Wilson lkeleri uygulanmaynca
ABD lkesine geri dnd. talya ise vaat edilen yerleri alamaynca o da istediini alamadan geri dnd. Toplant
tamamen ngiltere ve Fransann karlar erevesinde ilerledi. Toplant sonrasnda Almanya ile Versay, Avusturya
ile Sen-Germen, Macaristanla Triyanon, Bulgaristanla Nyyi, Osmanlyla Sevr anlamalarnn yaplmasna karar
verildi.
Yaplan bu anlamalar ok ar hkmler ieriyordu. Dolaysyla bu anlamalar kalc bir bar salayamam,
hatta Almanyann imzalad Versay Anlamas, onun II. Dnya Savan balatan en nemli aktr olarak ortaya
karacaktr. Osmanl Devletinin imzalad Sevr Anlamas ise yrrle girmemitir. nk Trk Milleti giritii
bamszlk mcadelesiyle Sevri rafa kaldrtp, Lozan anlamasyla bamszln ilan etmitir.

SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL

(SSCB)
arlk Rusyann Ykl ve Bolevik htilali:
Karadenizin kuzeyinde buluna Rusya ok souk iklime sahip olan bir lkedir. Bu nedenle 16821725 yllar arasnda lkeyi yneten I. Petro Scak Denizlere nme politikasn atm ve Rusya bu tarihten
itibaren d politikasn bu ynde belirlemiti. Bu yzden srekli stanbul ve Boazlara egemen olmak iin
hareket etmitir.
Rusya I. Dnya savana girdiinde ok ar ekonomik koullarla urayordu. Sava ise bu durumu
daha da artrnca halk isyan etme noktasna gelmiti. Bunun zerine ar Nikola tahttan ekildiini aklad.
Duma (Rus Meclisi), geici hkmet kursa da, halk Bar, toprak ve ekmek vaat eden Boleviklere
destek veriyordu. Srgndeki Bolevik lider Leninin yurda dnmesiyle Halkn da desteini alan Bolevikler
Ekim 1917de ynetimi ele geirdi.

Not: Boleviklerin 6 Kasm 1917de yapt bu giriim tarihte Ekim Devrimi olarak
bilinir.

Lenin lkede i sava yaanrken zaman kazanmak iin savatan ekilmi ve 3 Mart 1918de BirestLitovsk Anlamasn imzalamtr. Rus lkesinde yl i sava devam etmesine karlk zaferi Bolevikler
kazanmtr.
Bolevik: Rusyada Lenin yanls olarak bilinen bu gurup Sosyalizmi benimser. Liberal devlet
anlayna kesinlikle kar olan bu gurubun asl hitap ettii kesim ii snf olacaktr.
Lenin Dneminde gerek tarma, gerekse de sanayiye byk oranda nem verilmi ve toplumun her
alanda rahatlamas salanmtr. Ekonominin hzla dzelmesi saland. 1 Ocak 1923te devletin ismi SSCB
olarak deitirildi. SSCB Komnist Partisi ynetiminin etkisindeydi. Devlet Otuza yakn farkl statdeki
topraklar bnyesine katt.
Stalin dnemine gelindiinde ise lkede uygulanan komnizmin iddeti de artmt. i snf srekli
g kazanrken kyl snf sefalete srkleniyordu. Toplumda adaletsiz gelir dalm olmaya balad.
Muhalifler tasfiye ediliyordu. Ancak her eye ramen eitim mecburi idi. Teknoloji ve sanayilemede
gelime esas alnmt. Bu orduya da yansd ve SSCB ordusu (Kzl Ordu) dnemin en gl ordusu haline
geldi.
Ruslarn Orta Asyay gali:
Altn Orda devletinin yklmasndan sonra Trklerin yaadklar blgede Rus istilalar balad.
20.yya gelindiinde Ruslar hemen tm Trk topluluklarn istila etmi oldu. Bu tarihten itibaren gerek Trk
halk gerekse dier istila edilen milletler ayaklanma kard ve 1905 ayaklanmas yaand. Bu tarihten sonra
smail Gaspral ve Yusuf Akura gibi nemli isimler 15 Austos 1905te Rus Mslmanlar I.
Kongresini gayr resmi olarak toplad. Daha sonra Mslman Birlii Partisi kuruldu ve meclise temsilci
gnderildi. Ancak daha sonra gelen Sovyet ynetimine kar ayr ayr mcadele vermek zorunda
kalmlardr.
SSCB Ynetiminde Trk Topluluklarnn Durumu:
Sovyet ynetimi ilk baa geldiinde blgede ngilizlerin etkinliini krmak iin Trklere bamsz
olma hakk vermiti. Bu hakla bir ok Trk devleti ve zerk devleti kurulsa da ilerleyen dnemde Sovyet
ynetimi Trk devletleri zerinde dorudan hakimiyet kurmak istemitir.
Sovyet ynetimi kontrolnde tuttuu halka asimile politikas izlemeye balamt. Trk halkna
yaplan bu politikalar u ekilde sralanabilir:
Trk blgelerinde Rus okullar alarak Trklerin kltrleri ve dinlerinin deitirilmesi
hedeflendi.
Kitaplarda ve haritalarda Trkistan kelimesi yasakland.
Kltr birliinin bozulmas iin farkl lehelerin kullandrlmas yaygnlat.
Edebiyatta milli ruhsu konu edinen eserler yasak edildi.
Camiler ve mescitler tahrip edilirken, vakf mallarna devlet el koydu.
Din adam yetitiren okullar kapatld.
verme bahanesi ile binlerce Trk kendi topraklarndan alnd ve bu yerlere Rus ve rus
olmayan farkl milletler yerletirildi.
Trkiye Latin alfabesine geince kltr birlikteliini engellemek amacyla Trkler iin Rus
Kiril harfleriyle kark bir alfabe oluturdular.
Basmac Hareketleri:
Sovyet Rusyann Trkistan igal etmesine karlk Trkistanl liderlerin giritikleri bamszlk
mcadelesine Basmac Hareketleri denir.
Rus istilasna kar Trkler Basmac Hareketleriyle etin mcadeleler vermilerdir. Bu mcadelenin
iinde Enver Paa ve Zeki Velidi Togan gibi nemli Trk isimleri de bulunuyordu. Enver Paa birliiyle
yapt mcadelede kesin zaferler kazanmtr. Enver Paann 1922de lmesiyle bir mddet daha devam
eden bu basmac hareketleri 1931e kadar srd. Kzl Ordu karsnda daha fazla dayanamayan Trk halk
bamszlklarn ancak 1991de SSCBnin dalmasyla elde edecektir.
6

Not: Osmanl Devletinde Harbiye Nazrl yapan ve I. Dnya savandan sonra

Trkistana giden Enver Paa, Basmac Hareketlerinin en nemli ismidir.

ORTA DOUDA MANDA YNETMLERNN KURULMASI

Corafi konum ve yer alt kaynaklar bakmndan zengin olan Orta Dou, ran hari Osmanl
devletinin egemenliindeydi. Bu zengin kaynaklar iin sanayi ve ekonomik ynden gl olan devletler bu
blgeye hkim olmak istiyorlard. I. Dnya Savandan yenik ayrlan Osmanl Devletinin yklmasyla
blgede otorite boluu ortaya kt.
I.Dnya Sava devam ederken tilaf Devletleri gizli anlamalarla Orta douyu paylamlard.
Ancak ABD bu gizli anlamalar kabul etmemiti. ABDyi krmak istemeyen ngiltere ve Fransa, Wilson
Prensiplerine uygun hareket etmek iin Orta Douda halklarn kendilerini idare edecek bir ynetim
kurulacan bildirdiler. Ancak ABDnin yalnzlk politikasna dnmesiyle birlikte ngiltere ve Fransa
blgede kendi karlarn uygulamaya koydular.
ngiltere ve Fransa 1920de San Remo Konferansyla Orta Douyu kendi aralarnda paylatlar.
Buna gre;
Fransa => Suriye ve Lbnan
ngiltere => Irak, Filistin ve rdn
blgelerine hakim olacakt.
Her eye ramen ABDyi krmak istemeyen ngiltere ve Fransa Wilson lkeleri gerei blgede
smrgecilii uygulayamyordu. Bunun zerine bu devletler Orta Dou Devletleri iin Manda Ynetimi
sistemini ortaya attlar.

Not: Manda Ynetimi; sanayi ve ekonomik ynden gl olan devletlerin, gsz

devletleri korumas ve gelitirmesine ynelik yatrmlar yapmay salayan ve blge
halkna demokratik ynetimler tanyan bir sistemdir. Ancak burada ngiltere ve
Fransa bu blgeyi Manda ad altnda smrmek istemitir.

Not: Trkiye Manda ve Himayeyi kesin olarak Sivas Kongresinde ret etmitir.

a) ngiltere ve Orta Dou:

ngilterenin Uzak Doudaki smrgelerine giden en ksa yol Orta dou idi. Ancak zellikle
blgede Hicaz Demir Yolu projesini uygulamaya sokan Almanlar, blgeyi kendi kontrolne almaya
alyordu. Bunun zerine ngiltere erif Hseyini kullanarak blgede etkin olmak isteyecektir. Zaten I.
Dnya Savandan sonra da blgede en gl devlet ngiltere olacaktr.

Arap Yarmadas: I. Dnya Sava yllarnda erif Hseyin kendini Arap lkelerinin lideri ve slamn
Halifesi olduunu bildirse de, tilaf devletleri onu sadece Hicaz Kral olarak tand. Oullar ise rdn ve
Irakn yneticiliine getirilmiti.(1924)
Balangtan itibaren blge liderliini isteyen Necd Emiri Abdlaziz ibni Suud erif Hseyine
sava ilan etti. Savatan galip olarak ayrlan bni Suud Hicaz ve Necd kral oldu. ngilterenin 1927de
tand bu krallk 1932de Suudi Arabistan Krall adn ald.
Suudi Krallnn 1936da ABD irketi Aramcoya petrol ayrcal vermesiyle ABD blgeye girdi.
Blgede Yemenlilerin ngiltereye kar mcadelesi vard. talyann bu kargaadan faydalanarak
Yemenlilere yardmc olmas nedeniyle ngiltere 1934te Yemenin bamszln tanmak zorunda kalsa da
ngilterenin yemen ve talya ile olan mcadelesi devam etti.
Irak: Irak ngilterenin smrge yollar iin nemli bir yeri vard. I. Dnya sava yllarnda ngiltere Musul
hari Irak kontrolne almt. San Remo Konferansnda Musulda ngiliz ynetimine verilmiti. ngiltere
Irakta erif Hseyinin olu Faysal kral olarak yerletirdi. Halk ngilizlere kar direnie geince 30
Haziran 1930da ngiltere Irakn bamszln tanmak zorunda kald. Yaplan anlamaya gre:
D politikalarnda iki devlet birbirine danacak
Irak saldrya urarsa ngiltere Iraka yardm edecek
ngiltere Irak askerlerini yetitirecekti.
1938de ynetim ngiliz yanls Nuri Sait Paann eline geince ngilterenin bu blgedeki nfuzu
devam etti.
rdn: Snrlar Milletler Cemiyetinde belirlenen rdn ngiltere mandasnda erif Hseyinin olu
Abdullahn ynetiminde bulunuyordu. rdn bamszlna 1946da kavutu.
Filistin: San Remo Konferansnda ngiltere Mandasna braklan Filistinde ngiltere bir Yahudi devleti
kurmay hedefliyordu. Daha I. Dnya sava yllarnda 1917de Balfour Deklarasyonu ile bunu dile
getirmiti. Filistindeki bu kargaa durum II. Dnya Savandan sonra kurulan srail devletinin de etkisiyle
bu gn hala kargaalar devam etmektedir.

Not: ngiltere d ileri bakan Balfourun 1917de yaynlad bildirgede Filistinde bir
Yahudi devletinin kurulmasnn zorunlu olduu vurgulanmtr. Tarihteki bu bildirgeye
Balfour Deklarasyonu ad verilir.
Msr: ngiltere Osmanl egemenliindeki Msr 1882 ylnda igal etmiti. 1914 ylnda buray kendi
topraklarna kattn aklad.
I.Dnya Savandan sonra Msrdaki milliyetilerin hareketine dayanamayan ngiltere 1922 ylnda
Msrn bamszln tanmak zorunda kald. Ancak ngiltere, Svey Kanal ve Msrdaki yabanclarn
haklarn korumay zerine ald. Bylece Msrdaki egemenliini dolayl olarak srdrd.
lerleyen dnemde talyann Habeistana saldrmas ve Almanyann da yaylmac politika izlemesi
ile birlikte, tam bamszlk isteyen Msr halknn da tepkisiyle karlaan ngiltere Msr ile ittifak yapmak
zorunda kald. Buna gre:
ngiltere Msrdan ekilirken smrge yollar zerinde bulunan Svey Kanalnda asker bulundurma
hakk elde etti.
ngiltere saldr halinde Msr koruyacakt.
Bylece ngiltere Msr zerindeki nfuzunu korumu oldu.

b) Fransa ve Orta Dou:

San Remo Konferansnda Fransaya Suriye ve Lbnan dmt. Ayrca Fransa Serv anlamas
gereince Gneydou Anadolu blgesini igale kalkmt. nceleri Suriye, Lbnan ve Filistini
birletirerek tek bir devlet yapsa da, San Remo Konferansnda Filistinin ngiltereye verilmesiyle plan
deitirdi. Suriyeyi igal eden Fransa Lbnan topraklarn iki katna artrarak Suriyeden ayrmtr.
Ayrca Suriyede federal bir devlet kurmas Araplarn tepkisine yol amt.
Anadoluda tutunamayan Fransa 1920 Ankara anlamasyla buradan ekilirken btn dikkatini
Suriyeye yneltti. Kuvvet yoluyla burada da tutunamayacan anlaynca 1926da Lbnana, 1930da
Suriyeye bamszlk verdi. Ancak her iki devletin anayasasnda Fransa Mandasnn devam yer alyordu.
talya ve Almanyann yaylmac politikas karsnda bu lkelerle 1936da ittifak anlamas imzalasa
da, II. Dnya Savandan sonra 1946da Fransa blgeden tamamen ekilmitir.

Not: Mondros Atekes anlamasndan sonra Fransa skenderun Sancan igal

etmiti. Daha sonra buras Fransa mandasndaki Suriye snrlar iinde yer almt.
Ancak anlama gerei skenderun sancanda zel bir ynetim uyguland. Bayra,
paras ve yneticileri farklyd. Daha sonra 1939da bu zerk devlet Trkiyeye
katlma karar almtr.

UZAK DOUDA YEN BR G=> JAPONYA

19.yya kadar Japonya Derebeylikle ynetilen bir lkeydi. Da kapal bir ekonomi modeli vard.
Pazar aray iinde olan Batl Devletler Japonyann da almas iin bask yapyorlard. ogun ad
verilen derebey yneticilerin bu baskya boyun emesi halk kzdrmt.186de baa gelen Mutsihito
dneminde derebey ynetimine son verilmi ve merkezi otorite glendirilmiti. Onun uygulamaya koyduu
Meiji Restorasyonu ile ise Japonya her alanda gelimeye balad.

Not: Mutsihitonun Japonya iin ortaya koyduu Meiji Restorasyonu Japonya adna
bir aydnlanma a olarak bilinir.

Japonya Meiji Restorasyonuyla sanayide, eitimde, teknolojide, askeriyede, toplumsal yapda byk
gelime salam ve halkn refah dzeyi artrmtr.
Sanayisini gelitiren Japonya, smrge arayna girmiti. Bu konuda hemen yaknndaki Koreyi ele
geirmek iin in ile mcadeleye giriti. Yaplan mcadelede Japonya galip geldi ve Shimeneseki
anlamasyla Japonyaya Manurya verilmiti. Ancak Batl devletlerin zellikle Rusyann- tepkisi zerine
Japonya bu ald yerleri geri verdi.
20.yyda iyice glenene Japonya ile Rusya arasnda in topraklar rekabet alan haline gelmiti.
1904-1095 yllarnda Rusyayla yaplan sava Japonya kazanm ve sonrasnda Koreyi ele geirmiti.
lerleyen dnemde Uzak Dou iin artk yeni bir g olarak Japonya kacaktr.

1929 DNYA EKONOMK KRZ

Ekonomik Krizin nedenleri=>
1. ABDde kk irketler birleerek holding haline geldiler. Saylarnn 200 bulduu bu irketler
ABD ekonomisinin %50sini elinde tutuyorlard. Bu irketlerden birinin batmas bile Amerikan
ekonomisini alt st etmeye yetiyordu.
2. Amerikada bankalarn alma esaslarn dzenleyen yasalarn yetersiz olmas.
3. ABDnin d lkelere verdii kredileri geri alamamas
4. ABD bakan Howern ynetim alanndaki tecrbesizlii
5. ngiliz para birimi paundun ar deer kazanmas
6. I. Dnya savann olumsuz etkisi

ABDde 1929un Ekim ayna kadar borsalar srekli ykseliyordu. 21 Ekimden 24 Ekime kadar
belirli bir durgunluk yaanm 24 ekim gn ise borsa dibe vurmutu. Bylece dnyann grd en
byk ekonomik kriz balam oluyordu.

Not: Amerikada 24 Ekim 1929 gn ekonomik krizin balad gne KARA

PEREMBE ad verilir.

Ekonomik Krizin Sonular=>

1.
2.
3.
4.

4.2 Milyar dolar bir gecede yok oldu.

ok sayda isizler ve evsizler ordusu olutu.
nsanlar ihtiyalarn karlayabilmek iin dei toku usulne baladlar.
Bir anda yoksullaan halkn ruh sal bozuldu. iftilerin rnlerinin fiyatnn ar deer
kaybetmesi ve sanayi retiminin durmas ifti ve iileri sefalete srkledi.
5. Dnya retiminin %42si durdu.
6. Bu krizin etkileri 10 yl devam etmitir.
7. Krizden dolay insanlar evlerinin nnde sebze yetitirip yaamlarn srdrdler.
10

Krizin Trkiyeye Etkileri=>

Tm dnyay etkileyen kriz Trkiyeyi de etkisi altna almt. Dnemin hkmeti CHP bu krizden
en az etkilenmek iin eitli nlemler almt. Bu nlemler:
1.
2.
3.
4.

Yerli malnn kullanm tevik edilmitir.

Ticarette Kriling ve Takas uygulamas balamtr.
Ticarette kalite kontrol uygulamas balad.
Ekonomide Devletilik politikasna geilmitir.

Not: Krizden en az etkilenen lke kapal ve komnist ekonomi politikas izleyen SSCB
olmutur.

Bilgi Notu: Kriling: Bir lkenin ticaret mallarn alan devletin mallarn ithal etme sistemidir.

K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA

1. BRLEM MLLETLER (CEMYET- AKVAM) KURULUU(10 Ocak 1920):
I.Dnya Sava yllarnda Wilson lkelerini yaynlayan ABD, burada sava sonra Dnya barnn
salanmas iin uluslar aras bir kuruluun oluturulmas gerektiine vurgu yapyordu. Bu durum Paris bar
Konferansnda gndeme gelmi ve 10 Ocak 1920de Milletler cemiyeti kurulmas karar alnmtr. Trkiye
bu birlie 1932 ylnda davet zerine katlmtr.

Not: Milletler Cemiyetinin kurulmas fikrini ortaya atan ABD bu birliin iinde
kuruluunda yer almamtr. nk ABD Senatosu ABDnin Monroe Politikasn
uyguladn syleyerek bu birlie katlmay ret etmilerdir.

Not: Birlemi Milletler gl devletlerin karlarn savunduu iin dnya barn korumada
etkili olamamtr.
11

2. LOCARNO ANLAMASI (1 Aralk 1925):

Fransa I. Dnya Savandan sonra kendi pek gvende hissetmiyordu. Versay anlamasndan rahatsz
olacan dnen Fransa, Almanyann kendine saldraca korkusunu yayordu. Bu yzden
Almanyann da iinde bulunaca bir i birlii anlamas yapma hazrlna giriti ve sonuta Almanya,
Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya lkelerinin katlmyla Locarno Anlamas
imzaland.
Bu anlama ile Almanya uluslar aras ibirliine katlrken, daha sonraki srete Almanya Milletler
cemiyetine de katlacaktr.
3. BRAND-KELLOG PAKTI (27 Austos 1928):
Fransa her ne kadar Locarno Anlamasn olutursa da Bu pakta ABD gibi gl bir devletin
katlmamasndan dolay yine de tam olarak kendini gvende hissedemiyordu. Bu yzden ABD ile pakt
imzalamak istiyordu. Ancak ABD yalnzlk politikas izlediinden bu pakta yanamad. Ancak Fransay
da krmamak iin uluslararas pakt yaplrsa katlacan bildirmiti. Fransann gayretleri sonrasnda
ngiltere, Fransa, ABD, Almanya, talya, Japonya, Polonya, ekoslovakya ve Belika Devletlerinin
katlmyla Briant-Kellog Pakt oluturuldu.
Bu pakt ile savunmaya dayanmayan sava kanun d saylm ve devletleraras ilikilerde bar
yollara bavurulmas esas alnmtr.
lerleyen dnemde bu pakta Trkiye ve SSCBde dahil olmutur.Btn bu almalar barn
srekliliini salamada yetersiz kalmtr.
AVRUPADA SOSYAL VE EKONOMK HAYAT:
I. Dnya Savandan sonra youn g hareketleri balad.
Gerek I. Dnya Savann getirdii ekonomik koullar gerekse 1929 ekonomik krizi Avrupay sarst.
Demokrasi hareketleri grlrken, pek ok lke artk kadnlarn da ynetime katmaya balad.
1929 Ekonomik Krizinden en az etkilenen lke snrlarn Avrupaya kapatan SSCB oldu.
Almanya tam bir ekonomik kaosa srklendi ve lkede hiperenflasyon ortaya kt.
ABDnin Avrupa lkelerine yksek meblada kredi vermesi 1929 ekonomik krizine yol amtr.
Lenin dneminde belirli bir refah dzeyine kavuan SSCB, 1930 ylnda devletin topraklara el
koymas yznden tarm bunalm yaamtr.
Sosyal gvenlik siteminin oluturulmas, emeklilik, i kazas sigortas vb. yenilikler ortaya kt.
Almanyada bunalan halk Adolf Hitler nclndeki Nazi Partisini baa getirdi. Yaylmac politika
izleyen bu hkmet, II. Dnya savan balatacaktr.
talyada ise Mussolini ile birlikte Faist Parti iktidara geldi.

5. TOTALTER REJMLERN KURULUU:

talyada Faizm=>
talyada Faistlerin baa getiren eitli gelimeler yaanmt. zellikle i istikrar bozan bu
nedenler:
4.

1.
2.
3.
4.
5.

I. Dnya Savanda talyann istedii kar elde edememesi

Savan talyann ekonomik ve sosyal hayatnda ykmlara sebep olmas
Liberal demokrasinin yan sra komnizm ve sosyalizm gibi akmlarn nem kazanmas
ilerin fabrika ynetimlerine ortak olmak istemeleri
Asker kaaklar ve isizlerin i istikrar bozmalar

12

lkede yaplan ilk seimlerde meclise giremese de Mussolini ynetimindeki Faist partisi birok
taraftar toplamt. 1922 ylnda yaplan ii grevi hkmeti ok zor durumda brakmt. Faist partisinin
Kara Gmlekliler gurubunun byk apta yry hareketi dzenlemesi zerine hkmet istifa etti.
Bunun zerine talya kral hkmeti kurma grevini Mussoliniye verdi.
Mussolini ilk nceleri yumuak bir politika takip etse de ilerleyen dnemde diktatrln
salamtr.
Mussolininin i politikadaki hedefi => Her ey devlet iinde ve devlet iin, hibir ey devlet dnda ve
baka bir ey iin deildir. Birey devletle uyumlu olduu srece nemlidir. szleriyle vurgulanmtr.
Mussolininin d politikadaki hedefi=> Srekli bar ne mmkn ne de faydaldr. Sadece sava insan
enerjisini en yksek gerilimde tutar. Yalnzca sava yaama ya da yok olama kararlarnn alnd durumdur. szleriyle
vurgulanmtr.
Almanyada Nazizm=>
Almanyada Nazileri ynetime getiren eitli gelimeler olmutur. Nazilerin Almanyada baa
gelmesinin nedenleri:
1.
2.
3.
4.
5.

Almanyann I. Dnya Savandan yenik ayrlmas

Sava sonrasnda Versay gibi ar bir anlamann imzalanmas
Sava sonrasnda yaanan ekonomik sknt
1929 ekonomik krizi ile birlikte sava tazminatnn lke ekonomisini sfra srklemesi
Weimar Anayasas hkmetlerinin savatan sonra karlalan siyasi, ekonomik ve sosyal
sorunlara zm bulamamas

Almanyadaki bu gelimelerden taraftar bulan Hitler partisi Nazi ksa zamanda taraftar toplad. 1932
ylnda yaplan seimlerde en gl parti olarak kt. 1933te muhaliflerin tutukland bir gnde Hitler
meclisten 4 yl sreli olaan st yetkiler ald ve Almanyada diktatrlne balad.
Hitlerin i politikadaki hedefi=> Gestapoyu (Alman gizli servisi) kullanarak herkesten ve her
eyden haberdar olan Hitler ilk nce halkn refah seviyesini ykseltmeyi amalamtr. zellikle saf alman
rkn n plana karmtr. Nazilere gre salksz anne babadan olan ocuklarda salksz olacak bylece
toplumda salksz bireyler yetiecekti. Temel tketim mallarnn fiyatlarnn artmas yasaklanrken, iiler
ilerinden kartlamyordu.
Hitlerin d politikadaki hedefleri=>
Versay anlamasnn ar artlarndan kurtulmak
Tm Almanlar bir bayrak altnda toplamak
Almanlarn yaayabilecei alan geniletmek

13

spanyada Franco Dnemi=>

spanyada 19.yydan beri i karklk vard. XIII. Alfonso anayasay da ilan etse bu kargaay
dindiremedi. Tahttan ekildi ve cumhuriyet ilan edildi.
lkedeki kargaa yeni dnemde de iddetini daha da artrd. Cumhuriyetiler ve Milliyetiler
arasnda iddetli bir atma balad. Burada batl lkeler kendi rejimlerinin yannda olmaya altrlar.
Fransa ve Sovyetler cumhuriyetileri desteklerken, Almanya ve talya milliyetileri destekliyordu.
1939da milliyetiler Madridi ele geirmi ve Franco ynetiminin balamasyla i sava son
bulmutur. spanya ancak 1955de BMe ye olmasyla Batl lkelerle arasndaki buzlar erimitir.

K SAVA ARASI DNEMDE DNYA

Sava yllarnda kullanlan elektrik ve petrol artk evlerde de kullanlmaya baland.
Ktalar aras ulamda artk hava tamacl da nem kazanmaya balad.
Mimari geliirken, ilk gkdelenler bu dnemde yapld.
letiim aralar geliti. Radyo nem kazand. Bylece konuan basn dnemi balad.
izgi filmler ve sinema nem kazand. Yazl basnda fotoraflara daha ok yer verilmeye
baland.
6) Almanyada Hitler baa gelince Einstein lkeyi terk etti ve bilim milletler aras bir kimlik
kazand.
7) Einsteinn izafiyet teorisi yeni bir r at.
8) lk organ nakillerine baland. Tberkloza kar a retildi.
9) Felsefede fenomonoloji ve varoluuluk akmlar ortaya kt.
10) Artk savalar konu edinen tarihten daha ok; yerel tarih, sosyal, ekonomik ve medeniyet
konular ne kt.
11) Birok yazar yaadklar toplumlara eletirel gzle baktlar.
12) zellikle resim alannda youn olarak grlen Srrealizm(gerekstclk) akm dodu.
1)
2)
3)
4)
5)

ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI

Atatrk dnemi Trk d politikasnn genel zellii:
1923-1930=> Lozandan kalan sorunlar zme kavuturmak. (Musul, D borlar, Nfus
mbadelesi
1930-1939=> Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ilkesine gre hareket edip, gerekli koullarda Trkiyenin
karlarn korumak
A) TRKYENN MLLETLER CEMYETNE GR (18 Temmuz 1932):
Lozan anlamasndan sonra Batl devletlerle sorunlarn zen Trkiye Batyla ilikilerini daha scak
tutmak istedi. 1930dan itibaren Avrupada guruplamalarn ortaya kmas gvenlii tehdit eder hale
gelmiti. Trkiyenin bu dnemde uluslar aras politikada nemi artyordu. Bu yzden batl devletler
Milletler cemiyeti ats altnda Trkiyeyi de grmek istediler.
MC genel sekreterinin 9 Temmuz 1932de Trkiyeyi daveti zerine Trkiye cemiyete katlma karar
ald.

14

B) BALKAN ANTANTI (9 ubat 1934):

Kurulma nedenleri:
1933ten itibaren Almanya, talya ve Japonyann dnya barn tehdit etmeye balamas
Hzl silahlanma yar
Almanya ve talyann Balkan topraklarna saldrma ihtimalleri

Not: Trkiyenin Amac: mzalanacak bir anlamayla Balkanlarda istikrar salamak,

ayn zamanda Balkanlar dndan gelebilecek saldrlar engellemekti.
1933 ylna gelindiinde Trkiye Balkanlardaki devletlerle ikili dostluk anlamas
imzalamt. Bu durum Balkan paktnn imzalanmasna zemin hazrlad. Trk yunan arasndaki
dostluk ilikilerinin bu dnemde gelimesi Balkan paktna giden yolda nemli bir adm olmutur.
9 ubat 1934te Atinada Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya devletlerinin
katlmyla Balkan Pakt imzaland.

Not: Bulgaristan yaylmac bir politika izledii iin, Arnavutluk talyadan ekindii
iin bu pakta katlmamlardr.
Bu anlamayla imzalayan devletler birbirlerine haber vermeden Balkan devletine kar
hareket etmeyeceklerini taahht ettiler.
Balkan Antantnn etkileri:
1935te talyann Habeistana saldrmas sonucunda Milletler cemiyetinin ald karara antant
yeleri birlikte katld.
1936da Montr Boazlar szlemesinde antant lkeleri Trkiye lehine karar alnmas iin aba sarf
ettiler.
Antant II. Dnya savanda artlarn yerine getiremediinden fiilen sona ermitir.
C) MONTREUX (MONTR) BOAZLAR SZLEMES (20 Temmuz 1936):
Lozanda Trkiyenin aleyhine sonulanan konulardan biri de Boazlar meselesiydi. 1930lu yllarda
Almanya ve talyann yaylmac politika izlemesi zerine Trkiye bu konuyu gndeme getirmek istemitir.
zellikle talyann Balkanlar zerindeki hedefi Boazlar tehdit ettiinden Batl devletler ve Balkan
devletleri bu durum iin Trkiyeyi hakl buluyorlard.
Nitekim 1936da Trkiye, Avustralya, ngiltere, Bulgaristan, Fransa, Yunanistan, Japonya,
Romanya, SSCB ve Yugoslavyann katlmyla Montr Boazlar Szlemesi imzaland.
Bylece Trkiye boazlar zerinde u haklar elde etmi oldu;
- Boazlar komisyonu kaldrlm ve yetkileri Trkiyeye verilmitir
- Trkiye Boazlarda asker bulundurabilmitir
- Yabanc ticaret gemileri serbeste geebilecek, yabanc sava gemileri ise 15 gn nceden
Trkiyeye haber verecektir
- Trkiyenin savaa girmesi halinde boazlarla ilgili karar sadece Trkiye verecektir
15

D) SADABAT PAKTI (8 Temmuz 1937):

Paktn imzalanma nedeni=>
Almanya ve talyann yaylmac politikalar izlemesi
Kendilerini gvende hissetmeyen blge lkelerinin gvenlii salamak istemeleri
zellikle 1930lu yllarda Trkiye hem Irak ile hem de ngiltereyle dost ilikisine girmitir.
zellikle ran ve Irakn Trkiyeye anlama teklif etmesi zerine Trkiye onlarla ayr ayr deil ayn
Balkan modelinde olduu gibi bir pakt imzalamak istemitir.
Pakt 1937 tarihinde SSCBnin nerdii Afganistanda dahil olmak zere Trkiye, Irak ve ran
devletlerinin katlmyla imzalanmtr.

Not: Bu sadece bir saldrmazlk ve iyi komuluk paktdr. Savunma iin yardmlama
pakt deildir.
Trkiye iin d politikada barl bir politikann imzaladn gsteren bu pakt II. Dnya savanda
kesintiye urasa da 1980-88 ran Irak savanda tarihteki yerini almtr.
E) HATAY MESELES VE HATAYIN ANAVATANA KATILMASI (30 Haziran 1939):
skenderun Sanca I. Dnya savandan sonra Franszlarca igal edilmiti. Ancak Fransa buradan
ekilirken buray Suriyeye balamas Trkiye tarafndan tepkiyle karlanm ve sorun Milletler Cemiyetine
tanmt. Milletler Cemiyeti Fransann ayn Suriye ve Lbnan gibi Hataya da zerk bir ynetim yapmas
gerektiini vurgulamt.
Fransa Milletler Cemiyetinin bu kararn uygulamakta gecikince Trkiye Hatay snrna asker
sevkiyat yapt. Trkiye ile atmaktan ekinen Fransa politikasn yumuatt. 1938de Hatay
Cumhuriyetinin kurulduu tm dnyaya duyuruldu. Bamsz Hatay devletinin Cumhurbakan Tayfur
Skmen, Babakan Abdurrahman Melek oldu. Trkiye kanunlarn ve Trk Lirasn kullanmlardr.
1939a gelindiinde sava ortamnda Hatay Trkiyeye katlmaya karar verince Trkiyenin
desteine ihtiya duyan batl devletler bu durma itiraz etmeyince 30 Haziran 1939 Ankara anlamasyla
Hatay, Trkiyeye katlma karar almtr. 23 Temmuz 1939 da yaplan trenle Hatay Trkiyeye katlmtr.

16

II. DNYA SAVAI

SAVA NCESNDE YAANAN GELMELER:
A) Japonya:
Japonya I. Dnya savanda Almanyann Uzak Dou smrgelerini ele geirmiti. 1930lu yllara
gelindiinde Uzak Dounun en gl devleti haline gelmiti. Japonyann yaylmac politika izlemesini
engellemek isteyen Batl devletler Japonyann da iinde bulunduu 1922de Washington Deniz
Silahszlanmas Konferansn dzenlemilerdi.
Japonya her eye ramen 1931de Manurya blgesini igal ederek ine yneldi. Asyadaki
faaliyetlerini daha rahat yapabilmek iin 1933te Milletler Cemiyetinden, 1934te Washington
Anlamasndan ekilmitir.

NOT: Japonya bu dnemde Asya Asyallarndr diyerek Batllarn Uzak Dou lkelerinden
uzak durmasn isterken, Batllarn Uzak Doudan atlmasn ifade eden Yeni Dzeni ilan etmitir.

Japonyann izledii bu yaylmac politika II. Dnya Savanda cephelerden birinin

Uzak Dou olmasna neden olmutur.
B) talya:
talya Mussolini ile beraber yaylmac politika izlemeye balamt. Faistlerin amac Roma
mparatorluunu yeninden kurmakt. Bu noktada Dou Akdeniz ve Balkanlar zerine yaylmac politika
izliyordu.
talya izledii politika sonucunda Yugoslavyaya uygulad bask ile Fiume Blgesini ele geirmi,
Yunanistana ait Korfu Adasn igal etmi ve Arnavutluku kendi kontrolne almt.

talyann Habeistan gali=>

Nedenleri:
1. I. Dnya Sava ve 1929 ekonomik krizinin lke ekonomisini sarsmas
2. talyann sanayisi iin gerekli olan ham maddede da baml olmas
3. Batl lkelerin Japonyann 1931de Manuryay igal etmesine tepkisiz kalmasndan dolay
talyann cesaretlenmesi
talya 1934de igal hareketine balam 1936da Habeistan igal etmiti.

Not: talyann Habeistan igal etmesinin ardndan Almanya Locarno Anlamasndan

ekildiini aklam, bylece Avrupadaki mevcut siyasi yaplanma yeniden deimiti.
17

C) Almanya:
I.Dnya Savandan yenik ayrlarak Versay gibi ar bir anlama imzalayan Almanya kurtarc olarak
kendisine Nazi Partisi lideri Adolf Hitleri grmt. Hitlerin Almanyasnda i politikada Saf Alman
Irkn ortaya karmak ve Yahudileri lkeden atmak varken, d politikadaki hedefi gurupta toplanr.
1- Versay Anlamasnn ar artlarndan kurtulmak
2- Tek Millet Tek Devlet lkesi=> Tm Almanlar bir bayrak altnda toplamak
3- Hayat Sahas Politikas=> Almanlarn yaayabilecei en geni snrlara ulamak
Versay anlamasnn artlarndan kurtulmak iin; yasakl bulunan Saar Blgesine asker gndermi,
yine yasakl olmasna ramen 500 bin kiilik ordu oluturmu ve bu orduyu en modern silahlarla
donatmtr.
Tek devlet tek millet ilkesi iin Almanlarn youn olarak yaad yerleri igal etmeye balamtr.
Fransaya bal olan Saar, ekoslovakyaya bal olan Sudeti igal etmiti. Avusturya ile birleme karar
almt. Son olarak Almanlarn youn olarak yaad Polonyay igal etmeye balamas II. Dnya
Savann balamasna neden olacaktr.
Ayrca Hitler bunlarla da yetinmeyip snrlarn geniletme yoluna bavurmutur ki bu onun Hayat
sahas politikas iin yapt gelimelerdi. Bu amala ekoslavakyann tamamn ele geirmek istemi ve
Rutenya Blgesini igal etmiti.
lkeler Aras Guruplamalar:
nceleri ngiliz ve Franszlarla aras iyi olan talyanlarn Habeistan igal etmesiyle ilikiler
bozulmutu. talya kendisi gibi rk politika izleyen Almanya ile yaknlamaya balad. Bu yaknlama
1936da Berlin Roma Miferi ile sonuland.
Almanyann lke iindeki komnistlere uygulad politika SSCB ile arasn amt. SSCB ayrca
Uzak Douda Japonyann da rakibiydi. Dolaysyla bu iki devlet ortak dmana kar birleme karar aldlar
ve 1936da Alman Japon pakt imzalanarak Berlin Tokyo Miferi kurulmu oldu. Bu anlamaya
1937de talyada katlnca Berlin Tokyo Roma Miferi olumutu.
ngiltere Almanyann yaylmac politika karsnda onun daha da ileri gitmesini engellemek amac
ile 29 Eyll 1939da Mnih Konferansn toplamt. Burada ekoslovakya ngiltere ve Fransann
garantrln braklrken, Almanyaya Sdet blgesinin verilmesi kararlatrlmt. SSCB bu konferansa
davet edilmeyince Almanya ile yakn ilikiler iine girmiti.
Nitekim Almanya sava ncesinde dou snrn gvence altna almak iin SSCB ngilizlere kar
yalnz kalmamak iin bir araya gelerek SSCB Alman Saldrmazlk paktn imzalamlardr.

Not: Bu anlamann gizli maddesince Polonyay paylamlardr. Dolaysyla Almanya

Polonyaya batdan saldrrken, doudan da SSCB saldrm ve igal etmilerdi.
Ancak sava yllarnda Almanya Batda tm Avrupay ele geirince SSCBye saldrmas zerine
SSCB ngiliz yaknlamas balamtr.

18

Sava yllarnda ABD ngilizlerin g kaybetmesi ve Japonlarn Paerl Harboura saldrmas zerine
Mttefikler gurubunda yer almtr.
Nitekim Savan guruplar u ekilde olmutur:

Mifer Devletler

Mttefikler

Almanya

ngiltere

talya

Fransa

Japonya

ABD
SSCB

Not: Yattrma Politikas=> Almanyann yaylmac politikas karsnda ngiliz babakan

Camberleinin ortaya att ilikileri yumuatma politikasnn addr. II. Dnya sava ncesinde ngilizler
bu ekilde hareket etse de, Almanlarn ekoslovakyay igal etmesiyle bu politika da sona erdi.

II. DNYA SAVAININ NEDENLER:

1. Mifer Devletler ile Mttefiklerin byme hrs
2. Nazizm, Komnizm, Milliyetilik gibi eitli ideolojilerin atmalar
3. Devletlerin eitli milli gayeler beslemeleri
4. 1929 Ekonomik krizinin olumsuz etkisi
5. Silahlanma yarnn hzlanmas
6. Avrupay iki dman guruba ayran anlamalar sistemi (Versay gibi)
7. I. Dnya Savandan sonra yaplan anlamalarn taraflar tatmin etmemesi
8. Almanyada baa gelen Nazilerin yeni bir dnya dzeni kurmak istemeleri
9. Almanyann Polonyaya saldrmas (Barda taran nokta)
10. Milletler Cemiyetinin bar korumada yetersiz kalmas
11. talya, Almanya ve Japonyann yaylmac politika izlemesi

II. DNYA SAVAI CEPHELER

II. Dnya Savann cephesi vardr: Avrupa Kuzey Afrika Uzak Dou ve Pasifikler
Avrupa Cephesi:
Almanyann Polonyaya saldrmas zerine II. Dnya Sava balamt. lk balarda ngiltere ve
Fransa Almanyay ekonomik olarak ypratmak istiyordu ama Almanya Avrupa zerinde tamamen bask
kurmutu. Srasyla Danimarka, Norve, Hollanda ve Belikaya uzanan Almanlar 22 Haziranda Fransay
ele geirdi. Fransann kuzeyini kontrolne alrken, gneyinde kendine bal Vishy Hkmetini kurdu. Daha
sonra ngiltere ile giritii hava mcadelesinde baarl olamasa da ngilizlere byk kayplar verdi.
19

ngiltereyle yapt mcadeleden galip gelemeyen Almanya ynn SSCBye evirdi. nce
srasyla Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya ve Yunanistan ele geirirken 22 Haziran 1941de SSCBye
saldrmtr.

Not: Almanyann Sovyet Rusyay igal planna Barbarossa Harekat denir.

Not: Fransann Alman saldrsndan korunmak zerine Alman snrnda oluturduu

geilmez savunma hattna Maginot Hatt denir. Ancak bu hattn en zayf yeri olan
Belika tarafndan Almanlar bu hatt da geebilmitir.

Not: Sava ncesinde 22 Mays 1939da talya ile Almanya bir araya gelerek elik
Paktn imzalamlardr. Bu paktla ittifaklarn pekitirmilerdir.

Almanya SSCB zerinde ksa zamanda galibiyet kazanarak Moskova nlerine kadar ilerlemiti.
Krm da ele geirip SSCBnin hem petrol hem de elektrik kaynaklarn ele geirmiti. Amac buradan
rana ve Hindistana inerek Asyada Japonlarla birlemekti. Ancak k artlarn hesaba katmayan Almanya
22 Austos 1942de Stalingradda yaplan mcadeleyi kaybetmesiyle savan seyri de deiti. ABDnin de
bu dnemde savaa girerek tm kaynaklarn Mttefikler iin harcamas Almanyay tamamen zor duruma
sokuyordu.
Kuzey Afrika Cephesi:
ngilterenin yenilmesinin ancak Svey Kanalnn ele geirilmesiyle olacan dnen Mihver
Devletler 1940 ylnda talyann da savaa girmesiyle Kuzey Afrikada mcadelesine balad. lk bata
talyanlar byk baarlar elde etse de donanma bakmndan gl olan ngiltere talyay malup etmeyi
bildi. Sonrasnda Almanyann da desteini alan talya, ABDnin savaa girmesiyle ngilterenin karsnda
durmam ve Kuzey Afrikadaki mcadeleyi Mihver Devletleri kaybetmitir. Bundan sonra Mttefikler
Avrupaya ynelmilerdir.
Pasifikler ve Uzak Dou Cephesi:
ABD sava yllarnda yalnzlk politikasn takip ediyordu. Ancak Hitlerin Yahudilere kar tutumu
ve yaylmac politikas izlemesi onu ngiltereye yakn tutuyordu. Sava Almanyann lehine dnnce de
1941de dn verme ve kiralama yasasn karm ve bedeli sava sonrasnda denmek zere btn
kaynaklarn Mttefiklere amt.

20

Savan ilerleyen dnemlerinde Uzak Douda Japonlar ilerliyordu. ABD bu ilerleyiten rahatsz
olmu ve Japonyaya ekonomik ambargo uygulamaya balamt. Bunun zerine Japonya ABDnin deniz
hava ss olan Pearl Harlboura saldrnca ABD savaa girmek zorunda kalmtr. Bunun zerine 1942de
ABD, ngiltere, SSCB ve 22 ayr devletin katlmyla Birlemi Milletler ttifak olutu.
ABD Japon ilerlemesini ancak Avustralyada durduracaktr. zellikle Japonlarn Midvay
Saldrsndan yenik ayrlmas savan seyrini deitirmitir.

Sava Yllarnda Dzenlenen Konferanslar

1. Atlantik Bildirisi (14 Austos 1941):
1941 Austosunda ngiltere ve ABD arasnda yaplan grme sonrasnda yaynlanmtr. Genel
olarak Sava sonrasnda yenen devletler yenilen devletlerden toprak almayacak, uluslar kendi kaderlerini
kendileri belirleyecek v.s. kararlar alnmtr. Bu bildiriyi daha sonra 1 Ocak 1942 de 26 devlette imzalam
ve Birlemi Milletler Bildirisi olarak kabul edilmitir.

Not: Sava sonrasnda kurulan Birlemi Milletler rgtnn temeli Atlantik

Bildirisidir.

2. Arkadya Konferans (22 Aralk 1941 14 ubat 1942) :

ngiltere ve ABD arasnda yaplmtr. Avrupadaki savala ilgili strateji belirlemek iin yaplmtr.
3. Casablanca Konferans (14 24 Ocak 1943):
ABD ve ngiltere arasnda yaplmtr. SSCBde arlm ancak katlmamtr. Konfensta alnan
kararlar:
-

SSCB zerindeki basknn azaltlmas iin Sicilya zerinden bir cephe daha alacak
Trkiyenin savaa girmesi iin gerekli hazrlklar yaplacak
Mihver Devletler kaytsz artsz teslim oluncaya kadar mcadele devam edecektir

4. Washington Konferans (12 26 Mays 1943):

ABD ile ngiltere arasnda yapld. Bu konferansa Trident Konferans da denir. Alnan kararlar:
-

talyann sava d braklmas

Sava sonrasnda barn korunmasnn ykmll ABD, SSCB, ngiltere ve in stlenmitir.
Fransann kurtarlmas iin 1944 ilkbaharnda yeni bir cephe almasna karar verildi.

5. Qubec Konferans ( 14 24 Austos 1923):

ABD ve ngiltere arasnda yaplmtr. Savata Avrupadaki ikinci cephe konusu gndeme gelmitir.
ngiltere Trkiye zerinden bir cephe almasn srarla isterken, smet nnnn savaa katlmadaki
isteksizliini gren ABD bu cephenin Normandiadan almasn istemi ve bu ynde karar kmtr.
21

6. Moskova Konferans ( 19 Ekim 1943):

ABD, ngiltere, SSCB ve in devletlerinin dileri bakanlarnn katlmyla gerekleti. Konferansta
savan ilerleyii ve sava sonras dzen grlrken SSCB zellikle Trkiyenin de savaa girmesi
konusunda srarc olmutu. Ancak dier devletler bu konuda ortak bir karar alamad.
7. Kahire Konferans (22 26 Kasm 1943):
ABD, ngiltere ve in arasnda yaplan bu konferansta Korenin bamszlnn tannmas ve sava
sonrasnda igal edilen yerlerin boaltlmas konularnda gr birliine varlmtr.
smet NNnn de katld bu konferansta Trkiyenin de savaa girme durumu konuulsa
da bir sonuca varlamamtr.
8. Tahran Konferans (28 Kasm 1 Aralk 1943):
ABD, ngiltere ve SSCB arasnda yaplmtr. Trkiyenin savaa sokulmas, Normandiadan
saldrnn dzenlemesi, sava sonrasnda barn korunmas iin uluslar aras bir rgtn kurulmas
konular grlmtr.
Zafer yaklatka mttefikler arasnda gr ayrlklar yaanmaya balamtr.(Trkiyenin savaa
girmesi konusunda)
9. Yalta Konferans (4 11 ubat 1945):
ABD, ngiltere ve SSCB arasnda yapld. Savan sonlarna doru barn artlarnn ne olaca
konularna denilmitir. SSCBnin Japonyaya saldrmas, in ile dostluk ilikisi iine girmesi,
Almanyann igal blgesine ayrlmas, Birlemi Milletlerin kurulmas iin San Fransisco
Konferansnn toplanmas, Birlemi Milletlerin Veto yetkisi bu konferansta grld.
Trkiye ve boazlar burada iddetli olarak tartld. (SSCBnin Boazlardaki istei) Birlemi
Milletlere ancak Almanyaya 1 Mart 1945e kadar sava ilan edenlerin kurucu ye olabilecei
vurgulanmtr.

Not: Trkiye Birlemi Milletlere kurucu ye olma frsatna karmamak iin 23 ubat
1945te Almanyaya sava ilan etti.
10. San Fransisco Konferans (25 26 Nisan 1945):
Uluslar aras barn korunmas iin Birlemi Milletler rgt oluturulmutur. Atlantik bildirisinin
ilkleri bu rgtn temelini oluturmutur.
11. Postdam Konferans (17 temmuz 2 Austos 1945):
Sava sonrasnda yenilen devletler ile Mttefikler arasnda yaplacak anlamalarn oluturulduu
konferanstr.

22

Savan Sona Ermesi

talyay Kuzey Afrikadan atan Mttefikler talyaya yneldi. Sicilya adasndan sonra talyay
igale kalknca Almanya Kuzey talya ve sonrasnda Romay ele geirdi. Burada ok etin mcadeleler
yaansa da Mttefikler Almanlar malup etmiti. Ayrca doudan da SSCB ilerlemeye balamt.
6 Haziran 1944te ngiliz ve ABD kuvvetleri Fransay alman igalinden kurtarmak iin Normandia
karmas harekatna balad. 26 Austosta Mttefikler Parisi ele geirip Almanlar Fransadan atmlard.
SSCB ise doudan Polonya ve Baltk lkelerine doru ilerliyordu. Nitekim 7 Mays 1945te San Fransiso
Konferans esnasnda Almanya kaytsz artsz teslim olmutu.
Japonya Uzak Douda ABD ile mcadelesine devam ederken 1944 Ekiminde yaplan Leyte
Savayla hemen hemen tm donanmas yok olmutu. ABDnin hedefi artk Japonyay ele geirmekti.
Ancak yaplacak mcadelede ABD ar kayplar vereceini dndnden Atom Bombasn kullanmaya
karar verdi. 6 Austos 1945te Hiroimaya, 9 Austos 1945te Nagazakiye atlan iki atom bombas sonucu
Japonya teslim bayran ekmiti. 8 Austosta ise SSCB Japonyaya sava ilan etmi ve Kore topraklarn
igal etmiti. 2 Eyll 1945te atekes anlamas imzaland ve II. Dnya Sava sona erdi.
10 ubat 1947de talya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Finlandiya ile Paris Bar anlamas
imzaland. Japonya ile 8 Eyll 1951de San Fransisco Bar anlamas imzaland. Almanyayla ise bar
anlamas imzalanmam, Almanya drt igal blgesine ayrlrken Mttefiklerce igal edilmiti.

II. Dnya Savann Sonular

Siyasi Sonular:
1. Sava Mttefikler kazand
2. Faizm, Nazizm gibi akmlar tasfiye edilirken Komnizm yaylmaya balad
3. Asya, Afrika ve Orta Doudaki smrge devletleri zayflayan emperyalist devletlere kar
bamszlk mcadelesine giriti. (Hindistan, Endonezya gibi)
4. ngiltere ve Fransa galip gelen gurupta yer alsa da, sava bu devletlerin ekonomisini olduka ypratt.
5. Almanya ve Avusturya topraklar drt igal blgesine ayrld
6. Japonya ABD askerlerince igal edilirken, Japonya zerinde bask uygulad
7. talyann elindeki smrgeler alnrken, halk oylamas ile cumhuriyet ilan edildi.
8. SSCB byk bir g olarak dodu.
9. Dnyada atom bombasna sahip tek lke olan ABD dnyann en gl devleti oldu.
10. Milletler Cemiyetinin yerine Birlemi Milletler kurulmutur
11. II. Dnya savandan sonra dnya iki gl devletin ABD&SSCB- ekimesine sahne alacaktr. Bu
iki g Bat Blou ve Dou Blou guruplarn oluturarak Souk Sava dnemi iinde srekli
srtme yaadlar
12. srail Devletinin kurulmasna zemin hazrland

23

Not: Birlemi Milletlerin oluum sreci:

Atlantik Bildirisiyle temeli atld. (1941)
Moskova Konferansnda ABD, ngiltere, SSCB ve in daimi bar tekilatnn kurulmas iin
anlamaya vard(1943)
Washington Konferansnda tekilatn taslak biimi grevleri ve yetkileri belirlendi (1944)
Yalta konferansnda 1 Mart 1945 tarihine kadar Mihver devletlere sava aan devletlerin kurucu
ye olaca belirtildi.(1945)
San Fransisco Konferansnda Birlemi Milletler Kurudu. ABD, SSCB, ngiltere, in ve daha
sonra Fransaya Veto etme yetkisi verilerek byk devletler etkisini artrd. (1945)
Milletler Cemiyeti, Birlemi Milletlere yetkilerini devretti (19 Nisan 1946)

Ekonomik Sonular:
Birok Avrupa kenti bombardmanlar yzenden zarar grmtr.
Tarm ve sanayi retimi ok dmtr
Kamu borlanmalar ok artmtr.
1944 Temmuzunda krk drt devlet ABDde yeni bir uluslar aras para sistemi kurmak istedi. Altn
yerine Dolar uluslar aras para birimi oldu ve merkezi ABDde olan Uluslar Aras Para Fonu (IMF)
kuruldu.
5. Uluslar Aras Kalknma ve mar Bankas oluturularak ye devletlerin yeniden yaplandrlmas
amalanmtr
6. Savan olumsuz etkisi ksa srede atlatld.
7. ABD Avrupann kendini toparlayabilmesi iin srekli kredi vermitir
1.
2.
3.
4.

Sosyal Sonular:
1. Sadece cephede deil, cephe gerisindeki insanlarda hayatn kaybetmitir
2. Atom bombas ile dnya artk nkleer aa adm atmtr
3. Nazilerin toplama kamplarndaki katliamlar ve verem gibi hastalklar nedeniyle 60 Milyona yakn
kii hayatn kaybetmitir
4. nsanlk suu kavram ve insan haklar ortaya kt
5. Sava sulular yarglanmaya alldysa da tam anlamyla baarya ulalamad
6. Bu sava toplumlarn hafzalarnda silinmesi zor izler brakt

24

Not: II. Dnya savandan sonra bar anlamalarnn grld konferans

Potsdam Konferansdr. Burada Mihver Devletlerinin durumu, Boazlarn durumu
Rusyann Uzak Douda savaa katlmas v.s. konularda kararlar alnd. Sava
sonrasnda
NSAN HAKLARI HLALLER:
II. Dnya sava yllarnda insan haklar ihlalleri de yaanmt. zellikle Almanlarn Yahudilere ve
Romenlere kar uygulad politikalar ile onlar toplama kamplarna gnderip ldrmesi ya da altrmas,
SSCB, Almanya ve Japonyann ele geirdii blgelerdeki esirlere kar hrn davranlar ve zulmleri
sava sonrasnda insan haklar konusunu gndeme getirmitir. Savatan sonra Nazi partisi yneticileri ile
Japon devlet adamlar insan haklarn ihlal ettii ve sava sulusu olduklar gerekesi ile yarglanmtr.

Not: II. Dnya Savanda yaananlardan dolay soykrm suunun nlenmesi ve

cezalandrlmasna ilikin szleme 9 Aralk 1948de Birlemi Milletler genel kurulunda
kabul edildi.10 Aralk 1948de ise nsan Haklar Evrensellik Beyannamesi kabul edildi.

SAVA YILLARINDA TRKYE

II. Dnya Sava ylarnda hem Mttefikler hem de Mihver Devletler Trkiyeyi yannda savaa
sokmak istiyorlard. Bunun en nemli sebebi ise Trkiyenin jeopolitik konumu idi.
II. dnya sava ncesinde Alman Sovyet saldrmazlk paktnn imzalanmasndan ekinen Trkiye
ngiltere ve Fransaya yaknlk gstermeye balamt. Trkiyeyi bu duruma iten en nemli sebep
SSCBnin Boazlar zerindeki istekleri idi. Bu yaknlk beraberinde 19 Ekim 1939da Karlkl Yardm
anlamasnn olumasn salad. Eer Akdenizde bir sava karsa taraflar birbirleriyle ibirliinde
olacakt. Ancak Trkiye burada kendisine askeri anlamda yardm yaplrsa bu ibirliinde
bulunabileceini belirtmiti.

Not: Sava yllarnda ngilterenin Trkiyeye savaa gir basksna Trkiye hep bu sebebi ileri
srerek ret edecektir.
Almanlarn balkanlarda ilerlemesi karsnda Trkiye kendini gvensizlik iinde hissetmiti. Bu
yzden Mttefiklerle yakn iliki iine girmiti. Almanya ise Mttefikler ile Trkiye yaknlamasn
engellemek istiyordu. 18 Haziran 1941de Almanya ile Trkiye arasnda bir saldrmazlk pakt imzaland.
Ancak Almanlarn SSCBye saldrmas Trkiye zerindeki Alman basksn azaltmt.
25

Almanlarn SSCBye saldrmas zerine Mttefikler iddetle Trkiyenin savaa katlmasn

istiyorlard. zellikle 30 Ocak 1943 Adana konferansnda bu durumu dile getiren Mttefiklere askeri
yardmlarn yaplrsa ibirliine giriebileceini bildirmiti. Sonrasnda dier konferanslarda da bu dile
getirilse de bir sonu alnamamt.
Ancak Yalta Konferansnda alnan kararlar gereince Trkiye Birlemi Milletlere kurucu ye
olabilmek iin 23 ubat 1945te Almanyaya resmen sava ilan etse de fiilen hibir harekette bulunmamt.
II. DNYA SAVAININ TRKYEYE ETKLER
1. Varlk Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi:
11 Kasm 1942 tarihli kanunla konulan olaan st servet vergisine Varlk Vergisi denir. Sava
zamannda karaborsalarn artmasndan dolay baz tccarlar ok gelir elde etmiti. Hkmet tarafndan
"olaanst sava koullarnn yaratt yksek krll vergilemek" olarak dile getirilmiti. Ancak bu
vergi devlet politikas olarak sadece gayrimslimlere uygulanacaktr. Paray vermeyi kabul etmeyenler
Erzurumda alma kamplarna gnderilip burada zorla altrlyordu. Bu durum Avrupa devletlerince
tepkiyle karlannca 1944te kaldrld.
Varlk vergisi alnamayan iftilerden de 1944te ayni olarak alnan Toprak Mahsulleri vergisi 1946da
kaldrld.
2. Ky Enstitlerinin Almas:
Ky Enstitleri, ilkokul retmeni yetitirmek zere 17 Nisan 1940 tarihli yasa ile alm okullardr.
Tamamen Trkiye'ye zg olan bu eitim projesini 28 Aralk 1938 tarihinde milli eitim bakan olan Hasan
Ali Ycel bizzat ynetti.
3. Milli Koruma Kanunu:
Milli Koruma Kanunu dnemin ekonomisi sebebiyle Ocak 1940'ta Cumhuriyet Halk Frkas iktidarnn
kartt ve hkmete fiyatlar saptamada, rnlere el koymada, hatta zorunlu alma ykmll
getirmede snrsz yetkiler veren yasa. Devlet bu yasa ile retimi tmyle kendi kontrolne alyordu. Bu
kapsamda Petrol Ofisi, Et ve Balk Kurumu gibi baz kurumlar da oluturulmutu.
4. Ekmek Karnesi:
Byk ehirlerde ekmek satlar hkmet tarafndan belirlenen fiyatlar ve miktarlar zerinden
yaplyordu. Herkesin ald gnlk ekmek miktar karnesine ileniyordu. Ekmek karnesi gibi zeytin, eker
vb. rnler de karneyle verilmekteydi.
5. Struma Gemisi Facias:
Trkiyede II. Dnya Savanda grlen byk dolandrclk hikyesidir. Avrupada Yahudilere
uygulanan politikalar sonucu Filistine g etmek isteyen Yahudiler Trkiyede bu ii yapan bir firmaya
bavurmulardr. Bu firma ok dk deere ve ok lks gemilerle Yahudilere bu imkan salayacan
bildirse de aslnda gerekler ok farklyd. Bu Yahudiler ok adi bir gemiye ve normalinden de ok fazla
insanla bindirilmiti. Bu geminin ad Struma Gemisi idi ve bu gemi Karadeniz aklarnda batm ve onlarca
Yahudi hayatn kaybetmiti.

26

6. Irklk Turanclk Davas:

Savan sonlarna doru Mihver devletlerinin sava kaybedecei anlalnca, tm Avrupada olduu gibi
Almanya ve talyaya yaknl bilinen kiiler tutuklanp yarglanmt. Yunus Nadi, Peyami Safa, Nihal
Atsz gibi nemli isimler de yarglansa da bu davadan beraat etmilerdir.
7. Von Papen Suikasti:
Von Papen Almanyann Ankara byk elisi idi. Papen 1942de Ankarada bir suikasta urasa da sa
olarak kurtulmutur. Bu olayn Almanya ile Trkiyenin arasnn alp Trkiyenin savaa sokulmas
hedeflendii yorumlar ortaya atlmt.
8. Dier Gelimler:
Sava nedeniyle Trkiyede 2. Be Yllk Kalknma Plan uygulanamamtr.
Savan olumsuz durumu Trk edebiyatna da yansd. Bu dnemde Garip akm ortaya kt.
ncleri Orhan Veli Kank, Oktay Rfat Horozcu, Melih Cevdet Andayd. Peyami Safa, Ahmet
Hamdi Tanpnar, Bedri Rahmi Eypolu, Behet Necatigil, Sait Faik Abasyank dnemin nemli
yazarlarndandr.
Bu dnemde Trkiyede radyo nemli bir yayn organ haline gelirken Trk Halk Mziinin
seslendirildii yurttan sesler korosu oluturuldu. Mnir Nurettin, Hafz Burhan gibi nemli
mzisyenler plaklarnda trklere yer verdiler. Safiye Ayla, Mzeyyen Senar, Hamiyet Yceses gibi
nemli sanatlarda plaklaryla halka ulatlar.

Not: Milli ef=> smet nn Atatrk'n lm zerine 11 Kasm 1938'de TBMM tarafndan
cumhurbakanlna seildi. Bunun yan sra "kayd- hayat" artyla CHP genel bakanlna da getirildi.
CHP'nin 26 Aralk 1938'de toplanan I. Olaanst Kurultay'nda partinin "deimez genel bakan"
seildi ve kendine "Milli ef" unvan verildi. 1946 ylnda ise smet nnnn istei zerine Milli ef
unvan kaldrlmtr.

27

SOUK SAVA DNEM

II. Dnya savandan sonra zellikle ABD ile SSCB arasnda ortaya kan gerginlik dnemine
Souk Sava Dnemi denir.
Souk sava dneminde iki devletin n plana kmasnn nedenleri:

Avrupa ve Asyada byk devletlerin ypranmasyla otorite boluunun ortaya kmas

ngiltere ve Fransa galip gelse de sava bu devletlerinde ekonomisini ykmt.
Batl devletler Birlemi Milletlerin bar koruyacana inanmalarndan dolay asker saylarn ve
harcamalarn azaltmalar
SSCBnin sava sonrasnda da kendi ideolojilerini yaymak iin yaylmac politika izlemesi
ABD kendi kamuoyundan ekindiinden tekrar i politikasna ynelmesinden dolay atom
bombasna tek sahip lke olsa da SSCBnin karsnda durabilecek bir baka devletin olmamas

SSCB ele geirdii yerlerde komnizmi uygulamaya balamas ve balkanlar tehdit eder hale gelmesi
zerine Avrupal devletler ABDye yanatlar ve iki kutupluluk ba gsterdi.
Asya ve Afrikadaki lkeler bu atmadan faydalanp bamszlklarn ilan ederek nc dnya
veya Balantszlar Blounu oluturdular.

BLOKLARIN KURULUU
1- DOU BLOKUNUN KURULUU:
II. Dnya Sava yllarnda SSCB tm Dou Avrupay ele geirmiti. Yalta Konferansnda
Mttefikler ele geirdikleri yerleri geri vereceklerini bildirse de SSCB bu konuda ar davranyordu. Ele
geirdii yerlerde Komnist Partileri baa getirerek ekiliyordu. Bylece bu komnist lkeler Dou
Blounun olumasn salad. SSCB; Macaristan, Bulgaristan, Romanya, Polonya ve ekoslovakyadaki
muhalifleri tasfiye etmiti.
Almanya:
Savatan yenik ayrlan Almanya, drt igal blgesine ayrlmt. Batl lkeler Almanyann tekrar
birletirmek istiyorlard. Bu yzden ABD, ngiltere ve Fransa elindeki yerleri birletirme karar alnca SSCB
Batl lkeleri Berlinden atmaya almtr. Bu durum Berlin Buhrann ortaya kard.
SSCB ehri abluka altna alnca batl lkeler yllarca havadan yardmlar gndermitir. SSCB
ablukadan istedii sonucu alamaynca bu durma son verdi. Sonunda 23 Mays 1949da Bat Almanyada
Federal Almanya Cumhuriyeti;SSCBnin destekledii Dou Almanyada ise Ekim 1949da
Demokratik alman Cumhuriyeti kuruldu.
Federal Almanya zellikle ABDnin desteiyle hzla geliti, bu durum Dou Almanyada yaayan
halkn ilgisini ekince bu halk buraya g etmeye balad. SSCB bu g hareketini engelleyemeyince
Berline Berlin duvarn ina ederek zm bulmaya alt. (1961)

28

Yugoslavya ve Arnavutluk:
SSCB ele geirdii lkelerde komnist rejimi uygulamaya koyulurken Yugoslavya ve Arnavutluk ise
SSCBnin desteini almadan Komnist partiler baa gelmiti.
Yugoslavya ve Arnavutluktaki komnist partiler II. Dnya Sava yllarnda bulunduklar lkedeki
halk Almanlara kar rgtlemi ve Almanlar bu ekilde lkelerinden karmlard. Dolaysyla bu
blgedeki halk komnist partilere sempatiyle bakm ve bu partileri kendi istekleriyle baa getirmilerdi. Bu
yzden Yugoslavya ve Arnavutluk SSCBden bamsz hareket edebilmitir.
in:
inde i sava sonrasnda komnizm kurulmutur. inde milliyetiler ile komnistler arasnda
yaplan mcadelede ABD milliyetileri desteklese de, milliyetilerin kt ynetimi komnistleri n plana
karm ve SSCBnin desteini alan komnistler baa gelmitir. Komnist lider Mao Zedong 1 Temmuz
1949da in Halk Cumhuriyetinin kurulduunu ilan etmitir.
Kore:
1945te Yalta Konferansnda alnan kararla II. Dnya Sava yllarnda Koreyi Kuzeyden SSCB,
Gneyden ABD igal edecek ve 38. Enlem snr olacakt. Ancak savatan sonra bu kuvvetlerin ekilmesi
gerekiyordu. Taraflar bu konuda anlaamaynca ABD 10 Mays 1948de Gney Korede seimler dzenledi
ve Gney Kore Cumhuriyetini kurdu. SSCBde 1948 Austosunda yapt seimlerle Kuzey Korede Kore
Halk Cumhuriyetini kurdu ve Kuzey Korede komnist sistemi uygulamaya balad.
Kba:
Uzun yllar diktatrlkle ynetilen Kbada Batista diktatrlne kar gelen Fidel Castro ynetimi
ele geirmi ve kendi hkmetini kurmutu.(1959) ABDnin Castroyu iktidardan uzaklatrmak istemesi
zerine Castro SSCBye yaknlat ve lkede komnist ynetimi uygulamaya balad.
DOU BLOUNDA EKONOMK VE SOSYAL DZEN
a) COMNFORM:
II. Dnya savandan sonra tekrar yalnzlk politikasna dnenen ABD, SSCBnin Avrupa zerinde
yaylmac politika izlemesi zerine bu politikasndan vazgemitir. Bu durum Sovyet Rusyay endieye
soktu.
SSCB uydu lkeleriyle arasndaki balantlar daha da glendirmek iin ve uluslararas ideolojik
faaliyetleri bir merkezden ynetmek iin COMNFORMun oluturulmasna karar verildi. (Oluturulma
sebebi) 1947de SSCB, Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Polonya, ekoslovakya, Fransa ve
talya komnist partilerinin katlmlaryla COMNFORM oluturuldu.
b) COMECON:
25 Ocak 1949da komnist lkeler arasnda ekonomik ibirlii ve dayanmay salamak amac
ile COMECON oluturuldu. SSCB, Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Polonya ve ekoslovakya kurucu
lkeleridir.

29

c) VAROVA PAKTI:
1949da kurulan NATOnun askeri etkinliklerini artrmas zerine Dou Blounda kolektif
savunma ve ibirlii amacyla 14 Mays 1955te Varova Pakt kuruldu. Arnavutluk, Romanya, SSCB,
Demokratik Almanya, Bulgaristan, Polonya, ekoslovakya ve Macaristan kurucu lkelerdir.

Not: Dou blounda Cominform Siyasi g, Comecon Ekonomik g ve Varova Pakt

ise Askeri gc oluturur.
DOU BLOUNDA SARSINTILAR

Yugoslav Sovyet atmas (Yugoslavyann COMNFORMdan karlmas):

Nedenleri:
1) SSCBnin dier uydu lkelerde olduu gibi, Yugoslavyay da tam denetimi altna almak
istemesi; Yugoslav lider Titonun buna yanamamas
2) ki devletin Balkanlarn liderliini stlenmek istemesi
3) Titonun komnizmi kendi milli deerlerine gre uygulamak isteine karlk (Milli Komnizm),
SSCBnin Sovyet Komnizmini uygulatmak istemsi
4) Yugoslavyann Arnavutluk zerinde nfuz kurmasna karlk, SSCBnin bu durumdan rahatsz
olmas
5) Yugoslavyada bulunan Sovyet Ajanlarnn Yugoslav hkmetinin her iine mdahale etmesi
Yukarda belirtilen nedenlerden dolay Stalin SSCBsinin Tito Yugoslavyas ile aras alm ve 28
Haziran 1948de Yugoslavya Cominformdan karlmtr.
Yugoslavya Dou Blou lkelerince tehdit edilince Balkan Paktna katlm, ABDye yanamt.
Stalinin lmnden sonra SSCB ile Yugoslavyann aras dzelse de, Yugoslavya ileriki dnemde
Tarafszlar Blounda yer almtr.

SSCB in likileri:

1949da Kurulan in Halk Cumhuriyeti komnist modelini benimseyince ABD ile aras alm, hatta
Birlemi Milletlerden karlm ve yerine Tayvan alnmt. Bunun zerine SSCB in dostluu ok
kuvvetlenmiti. Ancak 1960dan sonra SSCB ile aralar ald. Bu durumun sebepleri:
1)
2)
3)
4)
5)

ki lke arasnda liderlik iddias

Tarafsz lkelerde nfuz kurmak istediklerinden karlarnn atmas
Batl devletlerle ilikilerin yumuatlmasnn her iki devleti rahatsz etmesi
Dou Trkistan, Moolistan gibi lkelerde snr blgeleri sorunu
SSCBnin ine yapaca ekonomik yardmn miktar ve zaman

in 1965 66da Kltr hlali ile ok ynl d politika izleyerek ABD ile ilikilerini dzeltmi ve
BM tekrar ye olmutur. Bu durum Dou Blounun g kaybetmesine neden oldu.

30

Macaristan htilali:

Stalinin lmnden sonra Macaristan 1953te ii ayaklanmalar ortaya knca SSCB mre NAGyi
baa getirdi. Naginin lkede komnizmi yumuatma politikas zerine SSCB onu grevden ald. Yaplan
reformlarla biraz rahatlayan halk Naginin baa getirilmesi iin tekrar ayakland ve lkenin her yerinde milli
ihtilal komiteleri kuruldu. Sonunda SSCB askerleri Budapeteye asker sokarak zorla bu ayaklanmay
durdurabilmitir. Ayaklanmada Arnavutlu, ekoslovakya, Bulgaristan SSCByi desteklerken; in ise
ayaklanmann hakl olduunu vurgulamtr.

ekoslovakya htilali:

ekoslovakya savatan sonra Varova Paktna girdi. 1953te ar ekonomik artlar ekoslovakyada
halk ayaklanmalara sevk ediyordu. Bu ayaklanmalar komnist parti sert tedbirler alarak bastrmt.
1967de Aleksander Dubcek ekoslovakyada nsancl Komnizm hareketini balatt. Amac insan
hrriyetini n plana karan bir komnizmi uygulamakt. SSCB Varova Paktnn da desteini alarak ask
yolu ile bu insancl komnizm uygulamasna son vermeye almtr. Bu konuda sonu alnamaynca 21
austos 1968de Varova Pakt ordusu ekoslovakyay igal etti ve nsancl komnizm hareketi
baarszlkla sonuland.
2- BATI BLOUNUN KURULUU:
II. Dnya Sava dnyadaki dengeleri bozmutu. Daha nce gl olan devletlerin savatan ypranarak
kmas dnyada boluk meydana getiriyordu. SSCBnin yaylmac politika izlemesi, Trkiyeden toprak ve
s istemesi, Yunan i sava ngiltereyi endieye drd. Avrupada SSCBnin karsnda durabilecek bir
g yoktu. Bu yzden ABD yalnzlk politikasna son verip Bat Blounu oluturmutur.

Truman Doktrini:
Truman Doktrini, 1947 ylnda Amerika Birleik Devletleri Bakan Harry Truman tarafndan Sovyet
tehdidine kar hazrlanm plandr.
SSCB blgeye yaylma hedefi vard: ran zerinden Orta dou petrolleri, Trkiye zerinden
Boazlar, Ege ve Yunanistan zerinden ise Dou Akdeniz.
Avrupada SSCBye dur diyebilecek bir devlet yoktu. Bu durumu gren Amerika, Sovyetlerin
Avrupaya yaylmas karsnda harekete gemiti. Trkiye ve Yunanistann SSCB etkisi altna girmemesi
iin bakan Truman Amerikan konseyinden bu iki lkeye verilmek amac ile 400 Milyon Dolarlk yardm
teklifini sunmutur. Bu yardmlarn 300 Milyon Dolar Yunanistana, 100 Milyon dolar Trkiyeye
verilmitir.

Not: Yunanistan savaa bizzat katld iin daha fazla yprand dnlmtr.
Not: Bu yardmlar sayesinde Yunan i savandan komnistler malup olurken,
Trkiyede ise SSCB korkusu azald.(Sonucu)

31

Not: ABD bu bildiriyle kesin olarak yalnzlk politikasna Truman Doktrini ile son
vermitir.
Marshall Plan:
Marshall Plan II. Dnya Sava sonrasnda 1947 ylnda nerilen ve 1948-1951 yllar arasnda
yrrle konan ABD kaynakl bir ekonomik yardm paketidir.
Savatan sonra ABD, Avrupa lkelerinin kendilerini toparlamas iin 15 Milyon dolarlk yardm yapsa
da, SSCBnin propagandas fakir lkeler zerinde etkili oluyordu. Bunun zerine ABD d ileri bakan
George Marshalln ortaya att politika uygulamaya koyuldu. Bu plann uygulanmasnn aamas vard:
1- Avrupal devletler her eyden nce kendi aralarnda bir ekonomik ibirliine giriecek
2- birlii sonunda ekonomik ak doarsa bu a ABD kapatacak
3- Plan, her Avrupa lkesine Amerikan mal malzeme ve makine yardmlar ile yaplacak
Marshall planna gre Avrupal devletler nce bir araya geldi. 12 Temmuz 1947de ngiltere, Fransa,
Belika, talya, Portekiz, rlanda, Yunanistan, Trkiye, Hollanda, Lksemburg, svire, zlanda, Avusturya,
Norve, Danimarka ve sve bir araya gelerek 16lar Konferansn topladlar. ABD ilk etapta bu lkelere 6
Milyar dolarlk yardm yaparken daha sonra bu miktar artrmtr. Daha sonra bu 16lar lkeleri 16 Nisan
1948de Avrupa Ekonomik birlii Tekilatn kurdular.

Not: Marshall Planna karlk SSCBde uydular arasndaki ekonomik ibirliini

gelitirmek iin Molotof Plann uygulamaya koymutur. Bylece ticaret dzeni
salamay amalad.

NATO:
SSCBnin Avrupaya yaylma faaliyetleri karsnda ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda ve
Lksemburg bir araya gelerek Bat Avrupa Birlii ad verilen ittifak oluturdular. Ancak bu birliin
SSCB karsnda durabilmesi iin ABDnin de bu birlie katlmas gerekiyordu. zellikle Berlin Buhrannn
ortaya kard sorun karsnda ABDde byle bir birliin oluturulmasna karar verdi.
4 Nisan 1949da 12 Batl lke (ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda, talya, zlanda, Danimarka,
Lksemburg, Norve, Portekiz, ABD, Kanada) SSCB tehdidine karlk ksa ad NATO olan Kuzey
Atlantik ttifakn kurdurlar.
NATO ile Bat Blou oluturulurken Trkiye ve Yunanistan 1952de Bat Almanya 1955te, spanya
1982de bu pakta katlmtr.

32

Avrupa Ekonomik Topluluu (AET):

Oluturulma nedenleri:
1. Avrupa devletlerinin kendi ekonomik potansiyellerini birletirerek bir Avrupa pazar oluturmak
istemitir
2. SSCBnin Batya doru ilerlemesini engellemek amac ile nemli bir adm atmak
AETnin temelini Avrupa Kmr ve elik Topluluu oluturmaktadr. Fransa d ileri bakan
Schumann yaymlad bildiri sonrasnda Fransa, Federal Almanya, Belika, talya, Lksemburg ve
Hollanda devletleri 18 Nisan 1951de bir araya gelerek Avrupa Kmr ve elik Topluluunu oluturdular.
Avrupada daha geni kapsaml bir ekonomik birlemenin gereklemesi ynnde grlerin ortaya
kmasyla 1957de Roma Anlamalar yaplm ve Avrupa Ekonomik Topluluu kurulmutur.

Not: Avrupa Kmr ve elik Topluluu Avrupa Birliinin temelini oluturur.

Not: Schuman Bildirisi Avrupa Kmr ve elik Topluluunun olumasn salayan

bildirgedir. Dolaysyla Avrupa Birliine giden yolda atlan ilk adm Schuman
Bildirgesidir.

Not: 1957 Roma Anlamalar Avrupa Birliinin temelini atan ilk anlamadr.

Not: Avrupa Birliinin kurucu lkeleri, Avrupa Kmr ve elik Topluluu lkeleridir. Bunlar:
Hollanda, Bat Almanya, Belika, talya, Lksemburg ve Fransadr. (HABL-F)

Not: ABnin oluum sreci:

Schuman Bildirisi
Avrupa Kmr ve elik Pakt
Roma Anlamalar
Avrupa Ekonomik Topluluu
Avrupa Topluluu
Avrupa Birlii
33

PAYLAILAMAYAN ORTA DOU

SRAL DEVLETNN KURULUU:
srail Devletinin kurulmas fikri ilk defa 19.yyda ortaya kmtr. 29 Austos 1897de svirenin
Basel kentinde yaplan Yahudi kongresinde Filistinde bir yurt edinme karar alnmt.
Siyonizm Tekilat bakan Thedor Herzl II. Abdlhamide Filistin iin teklifte bulunmutu. Filistinde
verilecek kk bir blgeye karlk Osmanlnn tm i ve d borlarnn deneceini bildirmesine karlk;
Abdulhamid ok sert bir tepkiyle ret etmitir.
I.Dnya Sava yllarnda ngiltere d ileri bakan Balfour Filistinde bir Yahudi Devletinin kurulmas
gerektiini bildirmitir. 1917de yaynlanan bu belgeye Balfour Deklarasyonu ad verilir. Bu tarihten
itibaren Filistine Yahudi gleri balamtr. Bu glerin en youn olduu dnem II. Dnya Sava ncesine
rastlar.
II. Dnya Savandan sonra Filistinde Yahudi devletinin kurulmas fikri BMde 1947de
grlmtr. Burada Filistin Yahudiler ve Araplar arasnda paylatrlrken Kudse tarafsz bir stat
verilmiti. 14 Mays 1948de ngiltere Filistindeki smrgesini kaldrdn ve bamsz srail Devletinin
kurulduunu tm dnyaya duyurmutur. Bu tarihten itibaren gnmze kadar sren Arap srail mcadelesi
balamtr.
ARAP SRAL SAVALARI:
1- 1948 Arap srail Sava=>
Nedeni:
Filistinde srail Devletinin kurulmas
Msr, Suriye, rdn, Lbnan ve Irak; sraile saldrmtr. ABD srail devletini desteklemitir.
Sonular:

ngiltere ve ABDnin destekledii srail galip geldi.

1949da BMin aracl ile atekes anlamas imzaland.
ok sayda Filistinlinin komu lkelere snmasyla mlteciler sorunu ortaya kt.

2- 1956 Msr srail Sava (Svey Krizi)=>

Nedeni:
Msrn Svey Kanaln Milliletirmesi
Filistinlilerin lkelerinden karlmalar
ngiltere ve Fransann desteini alan srail Msra saldrd.
Msr lideri Cemal Abdul Nasr Svey kananln milliletirmek istiyordu. Svey Kanalnn
kontroln elinde bulunduran ngiltere ve Fransa bu durumdan rahatsz olunca srail ile anlama yaparak
srailin Msra saldrmasn saladlar. Sava yllarnda Bat Blou sraile destek verdii iin Arap lkeleri
iinde Bat blounun imaj sarsld. Arap lkeleri Dou Blouna yanamaya balad. Bu durumdan rahatsz
olan ABD ngiltere ve Fransann bu hareketten vazgemesi gerektiini vurgulamtr. ABDnin araya
girmesiyle sava sona erdi
34

Sonular:

ngiltere ve Fransa Msr topraklarndan ekildi.

Orta Dou ABD ve SSCB arasnda rekabet alan haline geldi.
Msr yenildi.
ESENHOWER DOKTRN

Not: 1956 Svey Krizinde Bat Blounun imajn dzeltmek isteyen ABDnin Orta Dou
lkelerinin Sovyet gdmne girmesini engellemek iin oluturduu yardm paketine Eisenhower Doktrini
ad verilir.
Oluturulma nedenleri:
a) 1956 Msr srail Savanda Bat blounun zedelenen imajnn yeniden dzeltilmesi
b) Orta Douyu SSCB etkisinden kurtarmak istenilmesi
ABD bakan 5 Ocak 1957de ABD kongresine Orta Dou iin teklifte bulunmutur. Bu teklife
Eisenhower Doktrini denir. Maddeleri:
a) Orta Dou lkelerine ekonomik ve askeri yardm yaplacak
b) Orta dou lkelerine komnist lkelerden saldr gelirse Amerikan silahl kuvvetlerini kullanmak
c) Her yl Orta Dou lkelerine harcanmas iin 200 Milyon dolarlk para verilmesini salamak
Bu doktrini Lbnan, Pakistan, Irak, Trkiye, Afganistan, Libya, Tunus, Faz ve srail kabul ederken;
Msr, Suriye, rdn ve Suudi Arabistan ret etmitir.
3- 1967 Alt Gn Sava=>
Nedeni:

Msrn Akabe Krfezini sraile kapatmas

Filistin Kurtulu rgtnn kurularak, rdne yerletirilmesi

srail; Msr, rdn ve Suriyeye saldrmtr. ABD her ne kadar sava nlemeye alsa da srail
yanls tutum sergilemitir. SSCB Arap lkelerine ekonomik ve askeri destek vererek Orta Doudaki
etkisini artrmtr.
Sonular:

srail; Dou Kuds, Golan Tepeleri, Sina Yarmadas ve Gazzeyi ele geirdi.
srail Tiran Boazn ele geirerek Svey Kanalna ulat.

4- 1973 Yom Kippur Sava:

Nedeni:

1967 Arap srail savanda Msr ve Suriye kaybettikleri topraklar geri almak istiyorlard.

Msr ve Suriye; sraile saldrd. ABD, SSCB ile birlikte hareket etti. sraile bask yaparak onu
savatan alkoymaya alt. SSCB Msr ve Suriye2yi yattrmaya alt.
35

Sonular:

srail gelip geldi.

1974te yaplan anlamayla Svey kanalnn kontrol tamamen Msra brakld.
Msr Sinadaki topraklarnn bir blmn geri ald
ABD Orta Doudaki etkisini artrd.
Arap lkelerinin Batl lkelere petrol Ambargosu uygulamas petrol krizine yol at.
CAMP DAVD ANLAMALARI

ABD 1974TE Msr ile imzalanan Sina Anlamasndan sonra orta Doudaki gerginlii azaltmak iin
harekete geti. ABD Msr ile dostluk ilikisi kurarak Arap birliini engelleyecek, Msr ise gerekli
ekonomik destei ABDden salayabilecekti. Bu dorultuda balayan grmeler sonrasnda 17 Eyll
1978de Msr ile srail arasnda Camp David anlamas imzaland. Maddeleri:
1- Gazze ve Bat eriaya 5 yllk sre iin denetimi srail, Msr ve rdnde olan muhtariyetlik
verilecek.
2- Muhtariyet dneminde srail askerlerini blgeden ekecek
3- Muhtariyetin nc ylnda bu devlet bir araya gelerek blge iin ortak ve kesin bir karar
verecekler.
4- Bu dnemde srail ile rdn arasndaki bar salanacak
Arap lkeler1979 da Badatta toplanarak Msrn bu anlamadan vazgeip, bamsz Filistin
devletini tanmas gerektiini aksi takdirde Msra verilen ekonomik ve askeri destein sona erdirilecei
vurgulanmtr. Ancak ayn yl Msr ile srail Bar anlamas imzalanm ve gnmz srail Msr snr
oluturulmutur. srail ile her ne kadar ilikiler dzeltilsede gerginlik gnmze kadar devam etmitir. Bu
durumun nedenleri:
1- srailin muhtariyetlik verilen Bat eriaya Yahudileri yerletirmesi
2- srailin Kuds bakent yapmas
3- srailin Golan Tepelerini igal etmesi
SLAM KONFERANSI RGT
21 Austos 1969da Kudste bulunan El Aksa Camiinin Yahudilerce yaklmas slam
devletlerince tepkiyle karland. Bu ama dorultusunda 22-25 Eyllde yaplan konferansa ierisinde
Trkiyenin de bulunduu 24 lke katlmtr. Kahirede yaplan bu slam Zirvesinde srail devleti
knanrken, zirveye katlan lkelerin srail ile olan ilikilerinin kesilmesi istenmitir.
slam zirvesi ikinci toplantsn 1974te Pakistanda yapmtr. Burada Filistin iin alnan kararlar
grlrken ayn zamanda Pakistandan ayrlan Bangladein Pakistan tarafndan tannmas konusu da
gndeme gelmitir. Bu durum bu rgtn sadece srail iin kurulmadnn gstergesidir. 1975te yaplan
zirvede ise slam Kalknma Bankasnn oluturulmasna karar verilmitir.

Not: slam Konferans rgtnn ilk Trk genel sekreteri 2005 ylnda greve gelen Ekmeleddin
hsanoludur.
36

UZAK DOUDA ATIMA

Kore Sava:
II. Dnya Savandan sonra SSCB Korenin kuzeyini, ABD ise gneyini igal etmi; 38. Derece
enlemi snr olarak kabul edilmiti. ABD hakim olduu blgede Gney Kore Cumhuriyetini, SSCB ise Kore
Halk Cumhuriyetini kurmutu.
inde Mao Zedong ile birlikte komnist ynetimin uygulanmaya balamas ile SSCB Uzak
Doudaki etkinliini artryordu. indeki komnist ynetiminden de destek alan SSCB ABDyi blgeden
uzaklatrmann yolunu arad. Bu amala Kuzey Korenin Gney Koreye saldrmasn salad.
1950de balayan Kore Savana ABD, BM Bar Gcn oluturup bu kuvvetle Korede savama
yolunu semiti. NATOya ye olmak isteyen Trkiyede Bar gcyle birlikte Koreye asker gndermitir.
1953ylna kadar sren savata her iki taraf da birbirine stnlk salayamad ve sava sonrasnda
Panmunjom Anlamas imzaland. Bu anlamayla tekrar 38 derece enlemi s9nr olarak kabul edildi.
SEATOnun Kuruluu (8 Eyll 1954):
ABD sava sonrasnda Uzak Doudaki baz lkelere ekonomik ve askeri yardmda bulunuyordu.
ABD, Uzak Doudaki etkinliini artrmak ve SSCB etkisini krmak iin blge lkeleriyle Gney Dou
Asya Anlama Tekilatn (SEATO) oluturdu. ABD, ngiltere, Fransa, Yeni Zelanda, Avustralya,
Filipinler, Tayland, Pakistan bu tekilatn yeleriydi.

ASYA VE AFRKANIN KURTULUU

Hindistan ve Pakistan Devletlerinin Bamsz Olmas:
Hindistan 1793den itibaren ngiliz smrgesi haline geldi. 1917 tarihine gelindiinde Mahatma
Gandinin faaliyetleri milliyetilik hareketlerine hz kazandrd. ngiltere bu ayaklanmalar bastrmak iin
demokratik haklar verse de Batda okuyan Hintli aydnlar lkelerine dnnce tekrar bamszlk hareketine
hz vermilerdi. Bu sayede 30 Milyon Hintli seim hakkn elde etti.
1935den sonra Mslmanlar Hindulardan ayr devlet kurmak iin harekete geti. 1940da yaplan
Hintli Mslmanlar Birlii Kongresinde Pakistan devletinin kurulmasna karar verildi. Bu hareketin lideri
Muhammed Ali Cinnahtr.
1945den sonra yeni anayasa hazrl iinde olan ngilterenin blgede Pakistan ve Hindistan ad
altnda iki smrgesi oldu. Bu lkelerin bamszlk mcadeleleri sonrasnda 1947 Austosunun 14nde
Pakistan, 15inde Hindistan bamszln kazand.
Not: Pakistan ile Hindistan arasnda gnmze kadar gelen en nemli sorun Kemir Meselesidir.

Hindistan ve Pakistann bu mcadelesi dier blge lkeleri iin rnek olmutur. Seylan, Birmanya
ve Malezya ngiltereden; Endonezya Hollandadan; Vietnam, Laos ve Kamboya Fransadan
bamszlklarn kazanmlardr.

37

ASEANn (Gney Dou Asya Milletleri Birlii ) Kuruluu:

Kurulma nedenleri=

Blge lkeleri kendi aralarndaki sorunlar sorunlarn zmnde byk glerin mdahalesini
engellemek
Siyasi, ekonomik ve ticari alanda ibirlii yapmak

8 Austos 1967de Filipinler, Malezya, Tayland, Endonezya ve Singapur bir araya gelerek ASEAN
imzalamlardr. Daha sonra Brunei, Vietnam, Laos, Birmanya ve Kamboya da bu birlie katlmtr.
Afrikadaki Gelimeler ve OAUnun Kurulmas:
Dnyann en fakir lkeleri Afrikadadr. Bu blgedeki insanlar gemite olduu gibi gnmzde de
alkla uramaktadrlar. Bu lkeler daha ok diktatrlkle ynetiliyordu. Batl devletlerin smrgesinden
kurtulan bu lkeler ncelikli olarak ekonomik kalknmay hedeflemilerdir. Bu amala 25 Mays 1963te 32
devletin katlmyla Afrika Birlii Tekilat (OAU) oluturulmutur. Tekilatn amalar:
12345-

Afrika lkeleri arasndaki dayanmay salamak

yelerin bamszlklarn korumak
Tm kolonileme biimlerini ortadan kaldrmak
BM szlemesine uygun olarak ibirliini gelitirmek
yelerin ekonomi, diplomasi, eitim, salk, bilim ve savunma politikalarn uyumlu hale getirmek

SOUK SAVA DNEMNDE TRKYE

DI POLTKA
1- Trkiyenin Avrupa Konseyine Girii:
Bat Avrupann Sovyet tehdidi altnda olmas zerine ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda, Lksemburg,
Danimarka, rlanda, talya, Norve, sve 5 Mays 1949da Avrupa Konseyini kurmulardr.
Trkiyede Bat ile ilikilerini artrmak ve Sovyet tehdidinden korumak iin askeri nitelii olmayan bu
ittifaka 8 Austos 1949da ye oldu.
2- Trkiyenin NATOya Girii:
Souk Sava dneminde Bat blou lkeleri SSCB tehdidinden kurtulmak iin askeri bir birlik olan
NATOyu oluturmulard. Dnya dzeninde Bat Blounda olmay seen Trkiye kendini askeri anlamda
gven altna almak iin NATOya ye olmak istiyordu.
Trkiye 1950de iki defa NATOya yelik mracaatnda bulunmutu. Ancak zellikle ngiltere
Trkiyeyi istemiyordu. nk ona gre SSCB snrndaki bir lkenin NATOya alnmas SSCByi
kzdrabilir ve bir savan eiine gelinebilirdi.
Trkiye 25 Haziran 1950de kan Kore Savan ok iyi deerlendirdi. BMin asker oluturma arsna
Trkiye de asker gnderme karar verdi. Trk askerinin Koredeki mcadelesini gren ABD Trkiyenin
NATOya katlmasnda etkili olmutur. Nitekim 15 Eyll 1951de Trkiye ve Yunanistan NATOya davet
edilmilerdir.
38

NATO Stratejileri ve Trkiye=>

a) Snrl Sava Stratejisi=> Bu stratejiye gre NATOnun Dou Blou ile mcadele edebilmesi iin
asker saysn artrmas gerekiyordu. Trkiye2nin katlmyla asker says artmtr.
b) Kitlesel Karlk Stratejisi=> Buna gre NATOnun SSCBye kar kullanabilecek askeri slere
ihtiyac vard. Trkiye Adanadaki ncirlik Hava ssn NATOya vermitir.
c) Esnek Karlk Stratejisi=> Buna gre nkleer denge kavramna gre NATO en son are olarak
nkleer silahlar kullanacakt.
d) leri Savunma Doktrini=> Buna gre atmalar mmkn olduunca yerleim merkezlerinden
uzakta olmalyd. Bu yzden snr lkelerine ok yk dyordu. Trkiye bu snr lkelerinden
biridir.
e) Souk Sava sonras NATO Stratejisi=> SSCBnin 1991de dalmasndan sonra NATO yelerin
gvenliini etkileyen her trl krizin ynetimiyle ilgilendiini bildirmitir.
3- Balkan Paktnn Kurulmas:
Souk sava dneminde Dou Blounda yer alan Yugoslavyann SSCB ile olan ilikileri bozulmutu.
Trkiyenin NATOya ye olmas SSCB ve Bulgaristan kzdrmt. Ayrca Trkiye Balkanlarda aktif bir
politika izlemek istiyordu. Bu amala 28 ubat 1953te Yugoslavya, Trkiye ve Yunanistan bir araya
gelerek Dostluk ve birlii Anlamasn imzalayarak Balkan Paktn oluturdular.
Balkanlarda dostluk ilikilerini pekitiren bu pakt fazla uzun mrl olmamtr. Bu durumun nedenleri:

1954ten itibaren Stalinin lmesiyle Yugoslavya ile SSCBnin arasnn dzelmesi

Trk Yunan ilikilerinin Kbrs Meselesi yznden bozulmas

4- Badat Paktnn Kurulmas:

Trkiyenin NATOya ye olmasyla Bat Blou Orta Dounun mdafaasnn Trkiye tarafndan
salanmas ynndeki grlerini bildirmilerdir. Trkiye Arap srail ve Msr ngiliz gerginlii
esnasnda blgede arabulucu rol stlenmiti. Blge gvenliinin oluturulmas ve savunma
yaplabilmesi iin Trkiye ile Irak arasnda 24 Ocak 1955te Badat Pakt oluturulmutur. Daha sonra
ngiltere, ran ve Pakistanda bu pakta katld.
Irakta krallk rejiminin yklmasndan sonra Irak 1959da pakttan ekildi. Paktn merkezi Ankaraya
alnd ve ismi CENTO (Merkezi Aratrma rgt) olarak deitirildi. Daha sonra ran ve Pakistann
da ayrlmasyla fiilen sona erse de resmen varln devam ettirmitir.

POLTKA
1- Siyaset:
Trkiyede II. Dnya Savandan sonra tam bir demokrasi atlm yaand. Bu dnemde kesin olarak ok
partiye geilmitir. nce ilk olarak Temmuz 1945te Nuri DEMRA tarafndan Milli Kalknma Partisi
kurulmutur. Daha sonra CHPden ayrlan Celal BAYAR Demokrat Partiyi kurdu. Demokrat Partinin
iinde Adnan MENDERESte vard.
Not: Trkiyede kesin olarak ok partili hayata Milli Kalknma Partisiyle geilmitir.
39

1946 Ylnda yaplan seimlerde CHP baarl olsa da; DPnin Ezan Trke okutulacana son
verecei propagandas, ak oy gizli saym sistemine son verilmesi, halkn savan getirdii olumsuz
ekonomik artlardan bunalmasndan dolay 1950 seimlerinde DP baarl olmutu. CHP ilk defa muhalefet
parti konumuna dmt. Seimlerden sonra Celal BAYAR Cumhurbakan, Adnan MENDERES
Babakan oldu.
Not: 1950 seimleri, uzun yllar lkeyi tek bana yneten bir iktidarn, tamamen serbest, hr, kansz
ve hilesiz bir seimle baka bir iktidarn ynetimine brakmasna Beyaz Devrim ad verilir.
Ancak bu DP iktidar 1960 Maysnda darbeyle son bulacaktr. CHP genel sekreterinin yurt gezilerinin
engellenmesi, yaanan ekonomik skntlar, geni yetkiler verilen Tahkikat Komisyonunun muhalif basn
cezalandrmas, niversitelerde renci ayaklanmalar lkede gerginlik yaratmt. Ayrca baz generallerin
zorunlu olarak emeklilie sevk edilmeleri askeriye iinde de rahatszla yol ayordu. Sonuta 27 Mays
1960da Kurmay Albay Alparslan TRKEin radyoda okuduu bildirisi sonrasnda ihtilal gerekletirildi.
Not: 555K Yry: Demokrat Partisi iktidarnn son zamanlarnda gerginleen ortamda
muhalif parti mensubu genlerin 5. Ayn 5inde, saat 5te yaptklar protesto yrydr. Bu olayda o
dnem ortamn gerginlemesine neden olmutur.
Darbeden sonra Milli Birlik komitesi oluturuldu ve bakan Org. Cemal GRSEL oldu. DP yeleri
tutuklanp Yass Adada yargland. Adnan MENDERES, Fatin Rt ZORLU ve Hasan POLATKAN idam
edildi. Celal BAYARn idam ya haddinden mr boyu hapse evrildi.
lerleyen dnemde yeni bir anayasa hazrland ve lke Milli Birlik Komitesi Meclisi ve TBMM
olmak zere iki meclisli siteme geti.
2- Ekonomi:
CHPnin devletilik modeline karlk DP ekonomide liberalizmi benimsiyordu. ktidarn ilk yllarnda
Marshall yardmlarnn gelmesiyle ekonomide hzla byme grlmt. Uygun hava koullar da tarmsal
retimin artmasn salamt.
DP her ne kadar liberalizm ile zelletirmeye nem verse de gerek yabanc yatmclarn gelmemesi
gerekse de lke iinde yatrmlarn olmamas nedeniyle yatrmlar devlet yapmak zorunda kalmtr.
Karayollarna verilen nemle lkedeki otomobil says da artyordu. Ancak demir yolunun geliimi tamamen
duruyordu.
DP iktidarnda ilk defa ekonominin 1953te bozulduu grlmtr. Bu ktlemeye 1954te tarm
alannda yaanan kuraklkla birlikte dn yaanmas eklenince ticaret a hzla artt. Nitekim Trkiye
ilk defa 1958de IMFden bor para ald.
3- Sosyal ve Kltrel Hayat:
Karayollarnn geliimiyle kyden kente olan gler hzlanmtr.
Rock and Roll ve Caz mzik tarz Trkiyede de benimsenmeye baland.
Zeki Mren, Mzeyyen Senar, Neet Erta dnemin nemli mzisyenleridir.
mer Ltfi Akadn Vurun Kahpeye filmiyle sinemaya Bat tarz gelmitir.
1940l yllarda edbi hareket Garip Akm ile balad. Orhan Veli Kank bu akmn ncsyd.
Garipilere kar kinci Yeniler akm ortaya kmtr. Ayrca Hisarclar Gurubuda
oluturulmutur.
Salk alanndaki gelimelere bal olarak Verem Hastaneleri ile Ankara Ebe ve Hemire Okulu
almtr.
40

SOUK SAVA DNEMNDE DNYA

Sava yllarnda i yerlerinde kadnlar almaya balad. Savatan sonrada kadnlarn i hayatndaki
etkisi devam etti.
Genler yaadklar ortam sorgulamaya baladrlar. Bu durum Rock and Roll mziinin
domasna neden oldu. Elvis Presley bu daln en nemli temsilcisidir.
Sava yllarnda meydana gelen beyin gleri bilimin gelimesini salad.
lk bilgisayar olan ENAC, ABD tarafndan yapld.
SSCB tarafndan ilk uydu olan Sputnik 1957de uzaya gnderildi.
Nkleer enerji ilk olarak askeriyede sonrasnda ise elektrik retiminde kullanlmaya baland.
DNAnn kimyasal yaps zld.
Avrupa ve ABDde soyut resim anlay geliti.
Sporda Akdeniz oyunlar 1951de ilk kez Msrn skenderiye kentinde dzenlendi.
UEFA ampiyon Kulpler Kupas ilk kez 1955 56 sezonunda yapld. Bu kupay ilk kez Real
Madrid takm kazand.

41

YUMUAMA DNEM
Yumuama (Detant), uluslar aras ilikilerde, Bloklarn gerginlii azaltmak iin karlkl grmeleri
tercih ettii bir dnemdir. Yumuama politikasnn n plana kmasnda konvansiyonel silahlardan nkleer
silahlara gei etkili oldu. Yumuamaya geii salayan bir dier nedende Bloklar arasnda yaanan siyasi
gelimelerdir.
Yumuama dnemi politikalarnda her iki Blok arasnda grmeler yaanmtr. Bu konuda ncelikli
olara 1963de Berlin Buhran iin ABD- SSCB Zirvesi yaplmt.
Uluslar aras yalnzlktan kurtulmak isteyen in, Japonyay etkisiz hale getirmek ve SSCBnin
basksndan kurtulmak iin d politikasnda yumuama siyasetini benimsedi. ABD ile aras dzelen inin
BM ye olmas da saland.
Nkleer Silahlar Snrlandrma Grmeleri
Kba Krizinde yaanan fze sorununun uzlamayla halledilmesi nkleer silahlarn snrlandrlmasnda
balang oldu. 1963te ABD, SSCB ve ngiltere Nkleer Denemelerin Ksmen Yasaklanmas anlamasn
imzalasalar da silahlanma yar devam etti.
Nkleer silahlarn snrlandrlmas konusundaki en nemli adm ABD ile SSCB arasnda imzalanan
SALT-I (Stratejik Silahlar Azaltma Grmeleri) Anlamasdr. 26 Mays 1972 tarihinde imzalanan bu
anlamayla sorunlarn bar yollarla zlmesi sreci balamt.

Not: SALT-I grmelerinin balad 1969 yl Yumuama Dneminin balangc

saylmtr.
ABD ve SSCB arasnda 1979da Viyanada SALT-II Anlamas imzaland. Bu anlama ile uzun
menzilli nkleer silahlar snrlandrlsa bile, ayn yl SSCBnin Afganistana saldrmas zerine ABD
kongresinin bu anlamay imzalamamas zerine anlama yrrle girmemitir.
Helsinki Konferans
Yumuama dnemine girilmesiyle Dou blou lkeleri Avrupann gvenlik ve ibirlii yapmas
ynndeki nerilerini dile getirdiler. SALT-I anlamasndan sonra Arnavutluk dndaki tm Avrupa
devletleri ile ABD ve Kanadann katld Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans (AGK) yani
Helsinki Konferans topland.
15 Ocak 1973 ila 1 Austos 1975 tarihleri arasnda sren konferans sonrasnda Helsinki Nihai Senedi
imzaland. Bu senedin amac:
1- Snrlarn ihlal edilmezlii ve Avrupada karlkl gven anlaynn glendirilmesi
2- Bar ortamna elverili artlarn gelitirilmesi
3- Demokrasi ve insan haklarnn zemin hazrlanmas

Not: Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans gnmz AGTin (Avrupa Gvenlik ve birlii
Tekilat) temelini oluturur. Bu srete Helsinki Nihai Senedi (1975), Paris art (1990) ve Avrupa
Gvenlik art (1999) imzalanmtr.
Not: ABD ile in arasndaki ilikilerin yumuamasn salayan ilk olay Pin-Pong diplomasisidir.
42

YUMUAMA DNEMNDE ATIMALAR

1-Kba Krizi
1959da Kbada Fidel Castro ynetime gelmiti. Onun ekonomide milliletirme karar almas ABD
irketlerini olumsuz etkiliyordu. Bu yzden ABD Castro ynetimini ykmak iin muhalifleri destekliyordu.
Bu yzden SSCB - Kba yaknl balad.
SSCB 1962de yn ABDye olmak zere Kbaya fze yerletirmiti. Bu durumdan rahatsz olan
ABD bu fzelerin sklmesini istedi. ABD sava gemilerini blgeye gnderdi. Kriz esnasnda nkleer sava
ihtimali ortaya knca her iki taraf geri adm atmak zorunda kald. SSCB, ABDnin Trkiyedeki Jpiter
Fzelerini skmesine karlk Kbadaki fzeleri skeceini bildirmiti. ABD bu neriyi kabul edince
karlkl olarak kriz sona erdi.

Not: Kba Krizinde ABD ve SSCB politik ve askeri alanda dengeye ulatklarn anladlar. Bu
durum atmay nledii gibi devletleraras ilikilerde deiimin balangc oldu.
2-Vietnam Sava
Vietnam daha nce Fransa smrgesiydi. 1954te imzalanan Cenevre anlamas ile Kuzey ve Gney
Vietnam olmak zere iki ayr devlet olarak bamsz olmutu. Ancak 1956da bu iki devlet seimlerle
birleecekti. Ancak Gney Vietnam birlemek istemeyince komnist olan Kuzey Vietnam gerilla sava
balatt. Gney Vietnam ABDden yardm isteyince ABD yardm yapacan tm dnyaya duyurdu. 1964te
ABD Tokin Krfezine saldrd ve 1965te Kuzey Vietnam bombalayarak sava balatt.
ABDnin Vietnama saldrmas kendi kamuoyunun tepkinse yol at. Ayrca mttefikler ABDye destek
vermeye yanamad. Sonuta ABD Vietnamda bir baar gsteremedi ve bir kmaza girdi.
1968de yeni bakan seilen Nixon Vietnamdan ekilme karar ald. Ancak bu ekilme ok sertti. ABD
Vietnam bara zorlamak istiyordu. Sonuta 27 Ocak 1973te Pariste Vietnam Bar imzaland. Buna gre
ABD Vietnamdan ekilecek, esirler karlkl olarak geri verilecek, ilerleyen srete Kuzey ve Gney
Vietnam arasnda yaplacak mzakerelerle birleme gerekleecekti. Ancak 1975te Kuzey Vietnamn
Gney Vietnam ele geirmesiyle 1976da iki devlet birlemi, ismi Vietnam Sosyalist Cumhuriyeti adn
almt.

Not: Muahmmet Ali Clay (Cassius Marcellus Clay); Vietnam Savana gitmeyen ve bu yzden hapis
cezasna arptrlan ABDnin dnya ampiyonu boksrdr.
3-Kemir Meselesi
Pakistan ve Hindistan 1947de ngiltereden ayrlarak bamszlklarna kavumulard. Bu iki devlet
Hindistan, Pakistan, Afganistan ve inin kesime noktasnda olan, ayrca yer alt ve yer st kaynaklar
bakmndan zengin olan Kemirin kendilerinde olmasn iddia ediyordu. Pakistan burada bulunan
Mslmanlarn ok olmasn emsal gstermesine karlk, Hindistan Kemir Mihracesinin (Hindu
Yneticisi) Hindistana katlmak istemesini emsal gstermitir.
Bu nedenlerle 1948de iki devlet Kemir iin ilk savalarn yapt. Kemirin byk ksmn Hindistan,
geri kalan ksmn da Pakistan ele geirmiti. BMin devreye girmesiyle atekes saland. Bu blge iin
kararn halk oylamas ile yaplmasna karar verilmiti. Ancak Hindistan elinde bulunduu blgede
gnmze kadar halk oylamas yapmamtr.

43

SSCB Kemir Meselesinde Hindistan desteklerken, ABD Badat Paktna da ye olan Pakistan
destekliyordu. 1959da inin Tibeti igal etmesi Hindistanla arasnn almasna neden olmu ve in
Pakistan tarafnda yer almaya balamt.
1963te yine Kemir Meselesi yznden iki devlet kar karya geldi. BM devreye girince tekrar
atekes saland. inin Pakistana destek vermesi zerine Uzak Doudaki dengelerin bozulduunu fark
eden ABD bu sefer Hindistana destek vermeye balad. SSCB tarafsz kalmay yeliyordu. Nitekim
SSCBnin arabuluculuu ile Pakistan ile Hindistan 1966 Takent Deklarasyonunu imzalam, her iki taraf
1965 ncesi snrna geri dnmeyi kabul etmi, anlamazlklarn barl yollarla zleceini taahht
etmilerdir. Ancak bu mesele hala gnmze kadar zlememitir.
4-Afganistann SSCB Tarafndan gali
ngiltere ve Rusya 1885de yaptklar anlamayla Afganistan zerinde denetim anlamas
imzalamlard. Ancak Afganistan 1919da bamszlklarn kazandlar. 1973te ise Cumhuriyet ilan edildi.
Ancak bu cumhuriyet zamanla diktatrle dnmeye balad ve lkede huzursuzluklar ortaya kt. Bu
ortamda SSCB ile Afganistan arasnda yi Komuluk ve birlii Anlamas imzaland.
1978den itibaren Afgan halk SSCB aleyhtar hareketlerde bulununca iktidarda bulunanlar SSCBden
yardm istedi. Nitekim bu mcadele esnasnda SSCB 27 Aralk 1979da Afganistan igal etti.
SSCB igallerine kar Afgan Mcahitleri oluturularak halk harekete geti. SSCB daha fazla asker
gnderse de baarl olamad. Mcahitler kstl imkanlara ramen hem SSCB hem de hkmet askerlerini
malup ettiler.
in, ran, Pakistan, Arap Devletleri ve Batl devletler SSCBye tepki gstererek konuyu BMye
tadlar. 1982de balayan grmeler 14 Nisan 1988de Cenevrede imzalanan anlama ile Afganistan
sorunu zmlendi. Sovyet askerleri 1988 -89da Afganistandan ekildi. Ve mcahitler bir hkmet kursa
da bu sefer Afganistanda iktidar iin i ekime balad.

Not: SSCBnin Afganistana igaline tepkiler=> in ve Pakistan meseleyi BMye tadlar, ABD ise
SSCB ile yapt SALT-II anlamasn onaylamamtr.

BARI NDE BR ARADA YAAMA

II. Dnya Savandan sonra zellikle Kore Savaln da frsat bilen smrge lkeleri bamszlklarn
kazanmlard. Smrgecilie kar halklarn kendi kaderlerini belirleme haklarn benimseyen Asya ve
Afrikadan 24 lke Endonezyann Bandung kentinde bir araya geldiler. (1955)
Bandung Konferansnn amac=> Bamszlna yeni kavuan smrge lkelerinin ABD ve SSCB
gibi iki gl lke karsnda varlklarn korumak iin birlik ve dayanmay salamakt.
Bandung Konferansnda alnan en nemli karar bar ierisinde bir arada yaamann be ilkesi idi.
Siyasi bamszlk
Askeri ittifaklara katlmama
Kendi topraklarnda bakalarna askeri sse izin vermeme
kili ittifaklara girmeme
Milli kurtulu savalarn destekleme

Not: Bandung Konferans Balantszlar hareketinin temelini oluturur.

44

Balantszlar hareketinin ilk tekilatl toplants Yugoslav lider Tito ile Msr lideri Nasrn
nclnde 1961de Belgratta yapld. Balantszlar hareketini resmen balatan bu toplantda ABD
ve SSCBye bar ars yapld. Burada her trl kolonicilie kar geliniyordu. Filistinlilerin tm
haklarnn tannmas ve devletlerin en ksa zamanda silahszlanma iin bir araya gelmesi gerektii
vurguland.
Balantszlar ikinci toplantlarn 1964te Msrda yapt. Toplant sonunda Bar ve Milletler Aras
birlii Program yaynland. Bu programda;
Btn lkelerin nkleer silahtan vazgemesi
Yabanc lkelerin tasfiye edilmesi
Devletlerin birbirlerinin i ilerine karmamalar
Yeni smrgecilie ve emperyalizme kar klmas
Kbrsa self - determinasyon hakknn tannmas
istendi.
Balantszlar nc toplantlarn 1970de Zambiyada, drdnc toplantlarn 2006da Kbada
toplanmtr.

Not: Uluslar aras ilikilerde Bat Blou ve Dou Blou dnda kalan devletler gurubu nc Dnya
olarak adlandrlr ki; bu lkelere ayn zamanda Balantszlar lkeleri de denir.

ULUSLAR ARASI POLTKADA PETROLN YER

Petrol ilk kez 19.yyn ortalarnda ABDde karld. Daha sonra Rusya ve Orta Dou lkelerinde de
olduu anlalan petrol hemen her alanda kullanlmaya baland ve nemi ok artt. Byk devletler petrol
karlan yerlere eitli ekillerde hakim olmak istiyordu.
II. Dnya savandan sonra Orta Douda hakimiyetini yitirdiini anlayan Batl lkeler petrol
irketleri aracl ile etkinliklerini devam ettirmek istediler. Ancak petrol irketlerinden pay alnmas ve baz
petrol irketlerinin milliletirilmesi zerine Batl devletler dier blgelere ynelmi, bylece petrol
fiyatlarn kontrol eder hale geldiler. Ayrca SSCB petrol piyasasnda etkili olmak iin petrol fiyatlarn iyice
drmt(OPECin kurulu sebebi). Bu gelimelerden olumsuz etkilenen petrol reticisi lkeler 1960da
OPECi (Petrol hra Eden lkeler Tekilat) kurdular.
OPECin amac=>
Petrol fiyatlarn yksek seviyelere karmak
retici lkeler arasnda teknik konularda ibirlii salamak
1970li yllarda OPEC amacna ulamt. Ayrca 1967 Arap srail (Alt gn) Savandan sonra petrol sraile kar
silah olarak kullanmak isteyen Arap lkeleri OAPECi (Petrol hra Eden Arap lkeleri Tekilat) kurdular. lk etapta
Batl lkeler petrol iin farkl ynlere ynelmesiyle bu birlik amacna ulaamasa da 1973te kan Orta Dou
savandan sonra fiyatlarn ykselmesiyle Batl lkelere ve Japonyaya yaptrm uygulatarak sraile kar tavr
almalarn salayabilmilerdir. ABD ise bu durum devam ederse Orta Douyu igal etmekle tehdit etmiti.
1974de Enerji ve Petroln salanmasnda, kullanlmasnda i birlii ve ortak planlamay gerekletirmek amacyla
Avrupa ktisadi birlii ve Kalknma Tekilatn (OECD) erevesinde Milletleraras Enerji Ajans kuruldu.
1973-74ten itibaren her alt ayda bir zam yaplmas Bat tarafndan kabullenildi. Ancak bu lkeler ilenmi
petrol mamullerini daha yksek fiyattan sattklarndan ve petrol lkelerinin paralarn Batnn bankalarnda
deerlendirdiklerinden bu durumdan fazla etkilenmediler. Ancak Trkiye gibi gelimekte olan lkeler bu durumdan
olumsuz etkilendi.

45

RAN - IRAK SAVAI

(1980 1988)
SAVA NCES GELMELER:
Irak I. Dnya savandan sonra olduu gibi II. Dnya Savandan sonra da Batyla iyi ilikiler iinde
bulunarak 1954te Badat Bakt iinde yer almt. 1958de lkede monari rejimi yklarak cumhuriyet ilan
edildi. 1968de ynetime Sosyalist Baas Partisi egemen olurken 1979 yine bu parti iinden yetien ancak
ABD yanls Saddam Hseyin bir darbeyle diktatrln kurdu.
randa 1925ten itibaren Trk olan Pehlevi Hanedan lkeyi ynetiyordu. Bu dnemde Bat
kltrnn toplumsal hayata yerlemesi halkn memnun etmemiti. Sonuta ayaklanan halk 1979da
srgndeki lider Ayetullah Humeyniyi baa getirdi ve ran slam Cumhuriyeti kuruldu.

1.
2.
3.
4.
5.

SAVAIN SEBEPLER:
Irakn Ortadouda Msrdan boalan gler dengesini kendi lehine evirmek iin yaylmac
politika izlemesi
ran ile Irak arasnda Basra Krfezi ve attlarap Su Yolu zerinde egemenlik kurma mcadelesi
ran ile Irakn 1975 Cezayir anlamasna uymamalar
Her iki devletin Huzistan blgesine hakim olma istei
ki devletin Arap dnyasnn lideri olma istei

SAVAIN GELMES:
Irak 22 Eyll 1980de Basra Krfezine kadar ilerledi. Ancak sonrasnda ran kaybettii topraklar
geri ald. Arap devletleri Irak desteklemi, ABD ilk bata tarafsz kalm, SSCB ise rana destek vermiti.
Sava devam ederken rann Basra Krfezine hakim olarak petrol ambargosu uygulamasna koyulunca
ABD, Fransa ve ngiltere Iraka destek verdiler. BM 6 Austos 1988de devreye girerek atekesi salad.
Irak 1990da Kuveyte saldrnca ABDnin mdahalesinden korkan Irak, rann topraklarndan ekildi.

1.
2.
3.
4.
5.

SAVAIN SONULARI:
ki lkeden yaklak 1 milyon insan hayatn kaybetti
ki devletin petrol kaynaklarn harap etmesiyle 150 milyar dolarlk ekonomik kaynak yok oldu
Her iki lke savatan sonra ekonomik sknt yaad. Irak bu ekonomik skntya son vermek iin
Kuveyte saldrd
Arap birlii bozuldu ve srail blgede serbest kald
Byk devletler bu iki lkeye silah satt iin ekonomik kar elde etti

NOT: RANGATE OLAYI: 1980 88 ran Irak savanda ABDnin dman olan rana, karlar
dorultusunda silah satmas olaydr. Bu durum ABD kendi karlar dorultusunda dmanna bile
silah sattn, rann ise dman olan ABDden silah aldn ortaya koymutur.

46

YUMUAMA DNEMNDE DNYA

lk kez 1964 Tokyo Olimpiyatlar canl televizyon yayn yapld
1957de SSCB tarafndan ilk uzay arac olan Sputnik uzaya frlatld.
ABD 1958de NASAy oluturarak uzaya ilk uydu gnderen lke oldu
1961de Rus kozmonot Yuri Gagarinin Vostok 1 uzay arac uzaya kmasyla SSCB ilk kez uzaya
insan gndermi oldu
5. 1969da Amerikal astronot Neil Amstrongun aya inmesiyle ABD uzay yarnda liderlii ele
geirdi
6. ABD ve SSCB arasnda yaanan uzay yarna sonradan ngiltere, Japonya, Fransa ve inde katld
7. Uzay yar beraberinde uzay kavgasn getirirken bu durum uzay hukukunun domasna neden
oldu. BM bu konuda 1961de uzayn ve gk cisimlerinin hibir devlete ait olamayacan kabul etti
8. Uydu tekjnolojisinin yerlemesiyle iletiim alannda gelimeler yaand.1969da ABDde bilim
adamlar arasnda iletiimi salamak iin ismi ARPANET olan internet a ortaya kt. 1991de
Worl Wide Web (Geni Dnya A) oluturularak tm dnyada internet yaygn hale getirildi.
9. Heavy Metal mzik tr ve bu trn temsilcisi Rolling Stones grubu dneme damgasn vurdu
10. Bu dnemde Brezilya FFA dnya Kupasn kez alarak kupay mzesine gtrmeyi baard.
11. Bu dnemde ampiyon Kulpler Kupasn er kez kazanan Bayern Mnih ve Ajax dikkatleri
zerlerine ektiler.
1.
2.
3.
4.

TRK DI POLTKASI
1. Trk Yunan likileri:
a) KIBRIS MESELES:
Kbrs Osmanl dneminde 1876 Berlin Anlamas esnasnda Rusya ile Osmanl arasnda arabulucu
olduu iin ngilterenin korumalna geici olarak braklmt. I. Dnya Sava yllarnda 5 Kasm 1914te
ise Kbrs igal ettiini aklad.
Kbrstaki Rumlar ngiliz ynetimindeyken aday Yunanistana katma ideallerinin peine dtler.
Enosisin gerekletirilmesi iin ilk ayaklanma 1931de yapld.

NOT: ENOSS=> Megola dea hedefi erevesinde Kbrsn Yunanistana balanmasn ifade
etmektedir.

Yunanistan II. Dnya savandan sonra Kbrsa zel ilgi gstermeye balad. Kbrsn kendisine
balanmasn isteyen Yunanistan 1954te sorunu BMye tad. Yunanllar Kbrsa self-determinasyon
hakknn verilmesini isterken, BM bu neriyi ret etti. Bu olaydan sonra Trkiyenin de d politikasnda
Kbrs birinci srada yer ald.
Yunanistan 1960tan nce Kbrs iin emellerine ulamak iin EOKA terr rgtn oluturdu.
NOT: EOKA=> Kbrs Rumlarnn ENOSSi gerekletirmek iin ngiliz smrge idaresine kar
kurulan yer alt yaplanmasdr. 1958den sonra ise Kbrsl Trklere saldrmlardr.

47

EOKAnn amalar;
ngiltereyi Kbrstan atmak
Trkleri imha ederek ENOSSi gerekletirmek
EOKAnn faaliyetleri nedeniyle Kbrsta i atma ortaya kt. Her iki taraf liderleri bu sorunu
zmek iin 1959da Zrihte bir araya geldiler. Burada bamsz bir Kbrs devletinin kurulmasna karar
verildi. Sonrasnda 1959 Londra anlamas yaplarak Kbrsa bamszlk ngiltereye adann btnl,
Trkiyeye Trklerin ve Yunanistana Rumlarn garantrl verildi. Sonuta Zrih ve Londra anlamas
dorultusunda 16 Austos 1960da bamsz Kbrs Cumhuriyeti ilan edildi. Cumhurbakanlna Rum lider
Makarios, yardmclna Trk lider Fazl Kk getirildi.
Bamsz Kbrs Devleti kurulsa da Yunanistandan destek alan EOKA Trklere kar saldrlarna
devam etti. Kbrsl Trkler bu saldrlara Trk Mukavemet Tekilatn (TMT) kurarak karlk verdiler.
Rumlar Trk kylerini yakp ykmlard. 24 Aralkta Kanl Noel denilen ve 24 Trkn ehit edildii
olay zerine Trk Sava uaklar Lefkoa zerine ilk uuunu yapt.
1964te Yunanistan Adaya ok sayda asker gnderince BM Gvenlik Konseyi Bar Gcn Adaya
gndermek istese de Bar Gc gelmeden Yunanllar Trklere saldrd iin Trkiye Kbrsa mdahale
karar ald. ABD bakan Johnson yazd mektupla Trkiyeyi durdurmak istemitir.

NOT: Bu dnemde Trk ABD ilikileri bozulduu iin Trkiye ABD politikasn yeniden gzden geiriyordu. Trkiyenin
ABD ile ilikisinin bozulmasnn nedenleri:
Kba Krizinde Trkiyeye haber verilmeden Jpiter Fzelerinin sklmesi
Trk Yunan ilikilerinde ABDnin Yunan yanls siyaset izlemesi
ABD Bakan Johnsonun Kbrs iin Trkiyeye kar gnderdii mektup

NOT: Bozulan Trk ABD ilikileri sonucunda ABDnin NATO lkeleri iin ortaya koyduu ok Tarafl Nkleer G
nerisi Trkiye tarafndan kabul grmedi; yine Trkiye NATO slerinde tam kontrol hakkn geri ald.

NOT: DP iktidarnn sonlarna doru Batdan gerekli ekonomik destei alamayan Trkiye SSCB ile arasndaki ilikileri
gelitirerek SSCBden kredi talebinde bulunmutu. Ancak Trkiye SSCB arasndaki bu dostane iliki SSCBnin Rumlar
desteklemesi zerine yeniden son bulmutur. ABD Bakan Johnsonun mektubu ise Trkiyeyi 1960l yllarn sonuna doru
tamamen Sovyetlerin yannda yer almasna neden olacaktr.

Johnsonun mektubundan sonra Trkiye Kbrsa mdahale kararn bir mddet ertelese de Bar
Gcnn Kbrsta etkili olamamas zerine 1964te Trk Hava Kuvvetleri Rum mevzilerini bombalad.
Bylece Rum etelerinin saldr gc yok edildi.

48

1965te Trkiye ile Yunanistan arasnda yaplan grmeler sonusuz kalmt. 1967de Rumlarn genel
saldrya gemesi zerine Trkiye Yunanistana bir Nota verdi. Bu arada Rumlarla bir arada yaamann
mmkn olmayacan anlayan Kbrsl Trkler 28 Aralk 1967de Kbrs Geici Trk Ynetimini
kurdular. Bakanla Fazl Kk, Bakan Yardmclna ise Rauf Denkta getirildi.
NOT: Akritas Plan=> 21 Nisan 1966da Patris Gazetesinde yaynlanan bu plana gre Trk halk ani bir saldr ile yok
edilecek ve Ada Yunanistana balanacakt.
1968de Makarios Trklere ekonomik bask uyguluyordu. Kbrs konusunda Makriosu yeterli
grmeyen ve ENOSSi hemen gerekletirmek isteyen EOKA, Yunanistandan ald destek ile Makariosa
darbe yapp Kbrs Elen Cumhuriyetini kurdular ve Cumhurbakanlna Sampsonu getirdiler.
Trkiye Kbrstaki darbenin Yunanistan tarafndan yapldn ileri srerek garanti anlamasnn
ihlal edildiini belirtmitir. ngiltereye bu konuda ortak hareket etmeyi teklif etse de ngiltere bunu kabul
etmedi. Nitekim Trkiye Garanti anlamasnn kendine verdii yetkiyi kullanarak 20 Temmuz1974te
ENOSSe engel olmak, bar yeniden kurmak ve Trklerin gvenliini salamak amac ile Kbrs Bar
Harekatn balatt.
Lefkoaya kadar ilerleyen Trk Kuvvetleri 22Temmuzda BMnin bar arsna uysa da yaplan
grmelerden olumlu bir sonu alnamaynca 14 Austosta kinci Bar Harekatn balatt. Trkiye
Adann yaklak te ikisine hakim oluca BMnin tekrar bar arsna 16 Austosta uydu.
Sava sonrasnda Trklerin Kuzeyde, Rumlarn ise gneyde devlet kurmas gerekirken bir trl
sonu alnamyordu. Bu ortamda Trk toplumu 13 ubat 1975te Rauf Denkta liderliinde Kbrs Trk
Federe Devletini kurdu. Yaplan grmelerde Rum kemsi Trk toplumunu kabul etmiyordu. BM 13
Kasm 1983te Kbrs Rumlarn Kbrs Hkmeti olarak tanmlaynca Trk toplumu 15 Kasm 1983te
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini kurdu. Trkiye bu devleti tanrken; Yunanistan ve Rum Kesimi bu
bamszlk kararn tanmam, ABD, ngiltere, Fransa ve SSCB gibi lkeler bu bamszlk kararna tepki
gstermitir.
Kbrs Bar Harekatnn Trkiye Asndan Sonular:
1. ABD Trkiyeye yapt ekonomik yardmlar keserek silah ambargosu uygulad
2. 1969da yaplan Savunma ve birlii Anlamas Yrrlkten kaldrld.
3. Trkiye tm ABD slerine ve tesislerine el koydu.
(ABD ile ilikiler 1975te ambargonun kaldrlmasyla normale dnd)
4. SSCB Adann NATO ss olmasndan korktuu iin Trkiyeye bu konuda destek vermemi; bu
durum iki lke arasndaki ilikileri durma noktasna getirmitir.
b) EGE ADALARI MESELES:
Lozan Anlamasyla Ege Denizinden Trklere braklan Bozaca ve Gke Adalar ile talyann sahip
olduu Meis ve On iki Adalar dnda kalan dier adalar Yunanistana braklmt. II. Dnya sava
sonunda 1947de byk devletler Paris Anlamas ile On ki Adalar ve Meis Adasn Yunanistana
verdi. Yunanistann bununla birlikte Trkiyeyi yok sayp Ege Denizinin tamamna hakimmi gibi
davranmas Ege Adalar Sorununu dourmutur.

49

Ege Adalarnn Silahszlandrlmas=>

Yunanistan sahip olduu adalar silahlanmaya balaynca Trkiye zellikle 1964ten itibaren Nota
vermitir. Yunanistan bu durumu NATO iin yaptn syleyerek Trkiyenin tepkisini engellemek
istemitir. Yunanistan 1980lerde Limni adasn NATOnun s olarak lanse etmeye alsa da 1983de
Limni kabul edilmedii iin Yunanistan NATOnun hibir tatbikatna katlmamtr.

Kta Sahanl Sorunu=>

Kta Sahanl kara sularnn biti noktasndan balayan deniz altndaki devamn ifade eder.
Yunanistan 1961de itibaren Ege Denizinde petrol aramaya balam, bu aratrmalarn Trkiyenin
karasularna doru ilerletmiti. Bunun zerine Trkiye de Trkiye Petrolleri Anonim Ortaklna petrol
arama ruhsat verince iki lke arasnda Kta Sahanl sorunu ortaya kt. 1975te ise konu BM de
grlse de BM bu konunun devletlerarasnda yaplacak grmelerle halledilebileceini sylemitir.
Yaplan grmeler sonrasnda Bern Deklarasyonu imzalanarak Ege Denizinde Kta Sahanl ile ilgili
hibir faaliyette bulunulmayaca kabul edildi.

Kara Sularnn 12 Mile karlmas=>

Lozan Anlamasnda Ege Denizinde Karasularnn 3 mil olaca belirtilmi; Yunanistan 1936da,
Trkiye ise 1964te bunu 6 mile karmt. 1974ten itibaren Yunanistan karasularn 12 mile karma
istei Trkiye tarafndan tepkiyle karland. nk 12 mile karsa Ege denizinde adalarnn ok
olmas nedeniyle Yunanistan byk oranda egemenlik hakkna sahip olacakt. Bu durum Trk gemi ve
uaklarnn Egeden Akdenize kmasnda sorunlara neden olacakken, boazlar korunmasz hale
gelecekti. 1976da Trkiye kesin bir dille bu durumu ret ettiini bildirmitir.

Ege Hava Sahas (Fr Hatt Uu Bilgi Blgesi) Sorunu =>

Trkiye nceleri Yunanistan ile dost olduundan 1931de Yunanistann yapt teklif zerine hava
kontrol sahasn 10 mile karmt. Ancak 1974 Bar harekatndan sonra bu durum Trkiye ile
Yunanistan arasnda nemli bir sorun haline geldi. Yunanistan savatan sonra hibir Trk uana gei
izni vermezken Trkiye geecek olan her uan 50 mil kala konumunu Trkiyeye bildirmesi
zorunluluu getirmiti. Yaanan bu sorunlar NATOnun devreye girmesiyle 1977de zmlendi.
Herkes savatan nce alnan kararlar uygulayacakt.
c) Trkiyenin Ortadou Politikas:
Arap lkelerinin SSCB yanls politikalar karsnda ABD Trkiyeyi blge iin nemli bir konumda
grmesine karlk, bu dnemde ABD ile Trkiyenin arasnn almasyla Arap Trk yaknlamas
balamtr. 1967 Arap srail Savanda Trkiye ABDye hava slerini kullanmaya izin vermedi. 1969
Mescid-i Aksa yangnna ok byk tepki veren Trkiye, slam Zirve Konferansna katld. Bu gn halen
srail Filistin Meselesinde Trkiyenin Filistine destei devam etmektedir.
d) Ermeni ddialar:
Lozan anlamasndan sonra Ermeniler aznlk statsn istememi, Trk vatandalar ile ayn
kanunlara tabii olmay kabul etmilerdi. Ancak Ermeni Diasporas Ermenileri kkrtmak Ermeni
meselesini yeniden ortaya atmt. Diasporann amalar:
1. ddialarn dnyaya tantmak ve Trkiyeye kabul ettirmek
2. Trkiyeden tazminat ve toprak almak
3. Byk Ermenistan kurmak
50

Bu amalar dorultusunda harekete geen Ermeniler Ermenistann Kurtuluu iin Ermeni Gizli
Ordusu ad verilen ASALA isimli terr rgtn kurdular.
ASALA yurt dnda Trk diplomatlarn ldrerek dnyada yank uyandrmt. 1973de balatlp
1994e kadar yaptklar faaliyetler sonrasnda 35 Trk ehit edilmiti. Trkiye ulusal ve uluslar aras
platformda hakl sesini duyurmaya almtr.
TRKYEDE BUNALIMLI YILLAR
1. Siyaset=>
27 Mays 1960ta yaplan darbeyle Adnan MENDERES, Fatin Rt ZORLU ve Hasan
POLATKAN idam edilmi Celal BAYARn idam ya haddinden mr boyu hapse evrilmi ve
lke yeni bir siyasi dneme girmiti. 1961 Anayasas yaplm ve bu dnemde Millet Meclisinin
yannda Cumhuriyet Senatosu da oluturulmutu.
Yaplan seimler sonrasnda yeni kurulan partiler Adalet Partisi, CHP, Yeni Trkiye Partisi ve
Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi meclisteki yerlerini alrken, AP Bakan Sleyman DEMREL
1971 Muhtrasna kadar lkeyi ynetmi, Muhtradan sonra istifa etmiti. 1971de Nihat ERM
meclis dn dan bir hkmet oluturmutu. 1973te emekli Oramiral Fahri KORUTRK
Cumhurbakan seildi. 1974ten 1980e kadar lke koalisyon hkmetlerince ynetiliyor bu
hkmetlerin mr 6 ay kadar ksa bir sre oluyordu.
12 Eyll 1980 tarihine gelinince Trk silahl Kuvvetleri tekrar htilal yaparak ynetime el
koymutu. htilalin sebepleri:
a) Sk sk hkmet deitii iin lkede siyasi istikrar salanamyordu
b) Siyasi istikrarszlk ekonomik ve toplumsal gelimeyi olumsuz etkilemiti
c) lkede i huzursuzluk, siyasi anlamazlk ve ekonomik sknt vard
d) Yer yer meydana gelen iddet ve terr olaylar

NOT: 12 Eyll Dnemi olarak geen bu dnemde 1961 Anayasas kaldrlm, Parlamento, siyasi
partiler ve dernekler kapatlm ve demokratik sre kesintiye uramtr.
12 Eyll ihtilaliyle birlikte Milli Gvenlik Konseyi (MGK) oluturuldu. Kenan EVREN
devlet bakan oldu. 1982 Anayasas ile Kenan EVREN Cumhurbakan olurken, yaplan seimler
sonrasnda ANAP Bakan Turgut ZAL babakan olmutur.

51

1961 ANAYASASININ ZELLKLER

1982
ZELLKLER

A) Devlet ynetiminde ve toplum

yaamnda bireye arlk vermitir
B) nsan haklarna dayanan bir devlet
olma zellii vardr
C) Temel hak ve zgrlkler gvenceli bir
statdedir
D) Sosyal ve ekonomik haklara da yer
verilmitir
E) Anayasa Mahkemesi kurulara Meclisin
kard kanunlar denetlenmitir

ANAYASASININ

A) Hak ve zgrlkler asndan bireye

deil devlete arlk verilmitir
B) 1961 Anayasasndaki temel hak ve
zgrlklere
ilikin
ilkeler
korunmutur
C) Temel
hak
ve
hrriyetler
snrlandrlmtr

NOT: 68 Hareketi=> Dnyadaki genlerin demokrasi adna bakaldr yl olarak bilinir. 68 Kuann
Trkiyedeki en nemli isimleri Deniz GEZM, Mahir AYAN, Yusuf NAN ve Mahir AYAN 12
Eyll htilali ncesinde idam edilmilerdi. Komnizmi benimsedikleri bilinen bu isimlerin savunduklar
gr ABD aleyhtar olan bu isimler tam bamsz Trkiye parolas ile yola kmlard.
2. Ekonomi=>
1960tan itibaren planl ve hzl kalknma hedeflendi. Bu dorultuda Devlet Planlama Tekilat (DPT)
kuruldu. DPTnin amac=>
Devletin ekonomik, sosyal, kltrel amalarn belirlemesinde hkmete danmanlk yapmak
Belirlenen amalar iin kalknma planlar hazrlamak
Trkiyede 1960 70 yllar aras thal kameci Politika; 1970 80 aras leri thal kameci Politika
uygulanmaya baland. thal kameci Politika, ithal edilen mallarn lke iinde retilmesidir. Bu dnemde
demir elik, imento, kat, kimya, petrol rafinesi, alminyum ve madencilik alanna younlald. leri
thal kameci Politika, daha ok teknolojiye dayanan ve dayankl tketim mallarnn lke iinde
retilmesidir. Bu dnemde buz dolab, televizyon, amar makinesi ve otomobil gibi rnler retilmitir.
1970lerde ekonomi olduka ktye gidiyordu. Bu durumun sebepleri;
Enflasyon ve d deme glkleri
stikrarsz koalisyon hkmetleri
1973 Petrol krizi
1974 Amerikan ambargosu
i dvizlerindeki azalma

NOT: Bu bozuk ekonomiyi dzeltmek iin eitli ekonomik programlar yapld. Ancak en nemli program
olan 24 Ocak Kararlar ile karma ekonomiden serbest piyasa ekonomisine gei salanmtr.

52

3. Sosyal ve Kltrel Hayat:

a) Edebiyatta bu dnemde kinci Yeni akm etkisini devam ettirdi. Sezai Karako Toprak Uyannca,
Fakir Baykurt Yllarn c eserleriyle ky romancln n plana karmlardr.
b) 1960larada toplumculuk edebiyatta nemli bir yer edindi. Nazm Hikmet, Ahmet Arif bu konuda
nemli iirler yazdlar. Bu dnemde iirde mistik anlay benimseyen Necip Fazl Ksakrek
iirlerini ile adl kitabnda toplamtr.
c) Bu dneme Kemal Tahir, Haldun Taner ve Tark Bura gibi isimler dneme romanlaryla
damgalarn vurmulardr.
d) 1960dan nce kurulan Dormen Tiyatrosu ve Kent Oyuncularnn oluturduu Birleik Sanatlar
Topluluu Bat modelindeki zel topluluklara nclk etti.
e) Zeki Alasya ve Metin Akpnarn oluturduu Deve Kuu Kabare Tiyatrosu ne plana kmtr.
f) Trk sinemas toplumsal sorunlara arlk vermitir. Metin Akpnar, Zeki Alasya, Mnir zkul,
Adile Nait, ener en ve Kemal Sunal sosyal ierikli gldr filmleriyle ne plana kmtr.Orhan
Gencebayn Bir Teselli Ver isimli filmiyle sinemaya arabesk tarz filmlerde girmitir.
g) 1963te Metin Erksann Susuz Yaz filmi Berlin Film Festivalinde Altn Ay dln kazanarak
uluslar aras alanda dln sahibi oldu.
h) 1960larda Orhan Gencebay ile tannan Arabesk mzik tarzn Ferdi Tayfur, Mslm Grses, Hakk
Bulut ve brahim Tatlses temsil etmilerdir.
i) 1965te Altn Mikrofon yarmas dzenlenmeye baland. lk yarmay Yldrm Grses kazand.
Daha sonra bu yarmay Cem Karaca ve Erkin Korayda kaznd.
j) 1970lerde Moollar gurubu Anadolu Rock ad altnda yeni bir mzik tarz olutururken, bu tarzn
en nemli isimlerinden biri de Bar Mano oldu.

53

KRESELLEEN DNYA
SSCBDE DEM VE SONULARI
Deiimin Nedenleri:
1. 1980den sonra SSCBnin komnist sistemi ilemez duruma gelmiti.
2. Btn kaynaklarn nkleer silahlanmaya aktarmasndan dolay ekonomisi ypranmt.
3. Nkleer enerjiye ne kadar nem verse de ABDnin gerisinde kalnmt.
4. Sosyalist Blok iindeki lkeler daha fazla zgrlk ve bamszlk istei ile toplumsal olaylar
balattlar.
5. Gorbaovun 1987de Glasnostu ve sonrasnda Perestroikay uygulamaya balamas.

GLASNOST=> Perestroikann zel bir blmn nitelemek iin kullanlr. Aklk anlamna
gelen glasnost SSCBde siyasi alanda yeniden yaplanarak siyasi akl ve daha fazla
demokratik dzene geii ifade eder.
PERESTROKA=> Yeniden yaplanma anlamna gelen perestroika SSCBde gerek ekonomik
gerekse siyasi merkeziyetiliin ortadan kaldrlmasna dnk faaliyetleri kapsar. Perestroika ve
Glasnost politikalaryla daha demokratik bir ynetime geilirken, lke ekonomisi dzeltilerek,
ABD ile rekabet edebilecekti

1.
2.
3.
4.

SSCBnin Perestrioka ve Glasnost ile yapt deiimler=>

Gorbaov, halk tarafndan seilen yelerden oluan Halk Temsilcileri Kongresini oluturarak ilk
defa halkn dorudan ynetime katlmasn salamtr.
Glasnos ve Perestroikaya uygun olarak verimlilii ve rn kalitesini ykselten sanayi ve aratrmada
alanlara maddi ve manevi tevikler getiren kararlar alnd.
Sanayi iletmelerine retim hedeflerini ve rn fiyatlarn belirlemede zgrlk tannd.
1988de Sosyalist Teebbs Kanunu ile iletmelerin yneticilerine geni yetkiler verildi.

NOT: Yldz Savalar Projesi=> ABDnin uzayda sler kurup SSCB fzelerini ABD topraklarna
ulamadan lazer nlaryla havada yok etme projesidir. SSCB her ne kadar nkleer yarta geri
kalsa da ABD bu projeden vazgememitir.

NOT: Stanislav PETROV; SSCB askerlerinden biriydi. Bilgisayarlarn vermi olduu ABDden
gelen nkleer tehlike alarmn bir hata olduunu syleyerek belki de 3. Dnya Savann kmasn
nlemitir. Onun bu baars 2004 ylnda Dnya Vatanda dl ile dllendirilmitir.

54

SSCBnin Dalmas:
SSCBnin 1989dea Afganistandan ekilmesi onun imajn zedelemiti. Ayrca Glasnost ve
Perestroika halk tarafndan komnizmden ayrlmak olarak alglanmt. Gorbaov Dou blounda meydana
gelen bamszlk hareketlerine ve milliyetler sorununa zm bulmak iin 1990da Egemen Devletler
Birlii fikrini ortaya att. Bu anlama ile SSCB ile iindeki cumhuriyetler ile daha sk bir ekonomik i
birlii kurulmas hedeflenmiti.
1990da SSCB iindeki en byk devlet olan Rusya Federasyonu lideri Boris YELTSN serbest
Pazar ve ekonomik bamszlktan sz ederek bamszln ilan etti. Bunu takip eden srete bir ok
cumhuriyet bamszlk istedi. Egemen Devletler Birlii anlamas sorunu zmedii gibi bu anlamaya
kar olan SSCB askeri Gorbaova kar askeri darbe yaptlar. Boris YELTSN darbeye kar geldi ve her
yerde gsteriler yaplamasn istedi.
Halktan da byk destek alan Boris YELTSN halkn gznde kahraman olurken, bir ok cumhuriyet
de bamszln ilan etti. Kremlin sarayna 1917den nceki Rus bayra ekildi ve komnist ynetim
ykld. Gorbaov devlet bakanl grevini 25 Aralk 1991de Boris YELTSNe devretti.

NOT: Gorbaov Perestroika adl eserinde; Gayesinin sosyalizm yerine baka bir sistem getirmek deil,
sosyalizmi glendirmek olduunu, Batdan nerilen ekonomik yardmlar kabul etmeyeceini, sosyalizmin
potansiyellerini gerekten kullanp onun ana prensiplerine sarlacaklarn, insan karlarn dikkate alarak
planl bir ekonominin nimetlerini kullanrlarsa sosyalizmin kapitalizmden daha baarl olacan
savunmutur. Bu SSCByi yklmaktan kurtarmamtr.

Gorbaovun her ulus istedii kalknma yolunu seme, kendi kaderini tayin etme, topraklarn ve
insan kaynaklarn istedii gibi kullanma hakkna sahiptir aklamas Dou Avrupa lkeleri zerinde
etkisini gsterdi. Dou Avrupada ayaklanan halk hareketleri sosyalist bloun sarslmasna yol at.
SSCBnin Dalmasyla Dnya Gler Dengesi
SSCBnin yklmasyla ABD dnya politikasna etki eden tek devlet konumuna gelmiti. Daha nce
kurulmu olan Avrupa Topluluu AB ismini alm ve politikasn dnya dengesi olarak deitirse de
zellikle birlik iinde var olan ngiltere ve Fransa gibi lkelerin ABD yanls politika izlemesi ABnin gler
dengesini oluturmasna engel olmutur.
Rusya son yllarda ABDye kar yeniden denge oluturmak iin harekete gemitir. 1996da in,
Rusya, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistann katlmyla anghay Belisi kurulmutur. 2001de
zbekistann bu birlie katlmasyla ismi anghay birlii rgt adn ald. Enerji, nfus, ekonomik
ve teknolojik bakmndan ok byk olan bu birlik dnyada nemli bir g haline gelmitir.

55

Trk Cumhuriyetlerinin Bamsz Olmas

a) Azerbaycan=>
Rusyada 1917de Bolevik htilali meydana geldiinde Azerbaycan Mehmet Emin Resulzade
nderliinde bamszlna kavusa da SSCB idaresi Azerbaycan da igal etmiti. 1991de SSCBnin
dalmasyla beraber Halk Cephesini kuran Ebulfez Elibey halk rgtleyerek Azerbaycann
bamszln salamtr.
Azerbaycann bamszln ilk tanyan lke Trkiye olmutur. Ebulfez Elibey dneminden itibaren
iki lke arasndaki ilikiler ok gelimitir. zellikle Elibeyden sonra baa gelen Haydar Aliyev Biz iki
devlet, bir millet szleriyle Trk Azeri ilikileri ok daha iyi olmutur.
Zengin petrol kaynaklarna sahip olan Azerbaycan dier Orta Asya Trk cumhuriyetlerinden daha iyi
durumdadr. Azerbaycanda Mehmet Emin Resulzade ve Bahtiyar Vahapzade gibi nemli air ve yazarlar da
yetimitir.
1991de bamsz olan Azerbaycann d politikada iki nemli sorunu vard:
- Petrol Boru Hatt Meselesi:
Azeri petrollerinin boru hatlaryla Avrupaya tanmas 1990l yllarda gndeme gelmiti. Rusya
zellikle bu boru hattnn kendi lkesinden gemesi iin Azerbaycana bask yapyordu. Rusya Bak
Novorossiyk Burgaz hattnn oluturulmasn istiyordu. Ancak Azerbaycan Dalk Karaba meselesinde
Azerbaycann yannda yer alan Trkiyeyi krmayarak Bak Tiflis Ceyhan boru hattnn
oluturulmasna karar vermitir.
- Dalk Karaba Meselesi:
Karaba Azerbaycan ile Ermenistan arasnda kalan bir blgeydi. Burada nfusun ounluu Trkt.
Ruslar 19.yyda bu blgeye Ermenileri yerletirmeye balamt. 1985ten sonra Ermeniler Karaba
kendisine balamaya alm Azeriler buna tepki gstermitir. Bu sorun iki lke arasnda atmaya
dnnce Sovyet idaresi her iki lkenin silahlarn teslim etmesini istemitir. Azeriler silahlarn teslim
etmelerine ramen Ermeniler silahlarn brakmamlardr. Karaba sorunu iyice gerginleince Ermeniler
1993te silahsz Azeri halka saldrmaya baladlar. Bu saldrlarn en acmasz ise Ermenilerin Hocalda
yapt katliamdr. Bu gn hala Karaba Ermenilerin igali altndadr.
Trkiye Ermenilerin yapt bu faaliyet karsnda Ermenistann Batya alan penceresi olan Alican
Snr Kapsn kapatm ve almas iin de tek art olarak Ermenilerin Karabadan ekilmesi olduunu
vurgulamtr.
b) Kazakistan=>
SSCBnin deiim politikasyla birlikte Kazak lider Nursultan Nazarbayev nderliinde Kazakistan
1991 ylnda bamszlna kavumutur.
Kazakistan yeralt kaynaklar bakmndan zengin bir lkedir. Dnyadaki kromun %26s, altnn %20si,
uranyumun %17si Kazakistandadr.
56

Bamsz olduktan sonra Kazak okullar yeniden alarak eitim seferberlii yaplmtr. ok sayda
renci Trkiyede renim grmeye balarken 1993te Trkistanda iki lkenin ortak abas ile Ahmed
Yesevi Uluslararas Trk-Kazak niversitesi kurulmutur.
Kazakistan Bamsz Devletler Topluluu (BDT), Avrasya Ekonomik Topluluu, anghay birlii
rgt ve Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat gibi uluslararas topluluklara da katlmtr.

Not: Kazakistan Eyll 1991de Semey nkleer deneme alann kapatarak dnya tarihine ilk defa
gnll olarak kendi nkleer silah deposundan vazgeen lke olmutur.

c) Krgzistan=>
SSCBde deiim hareketiyle beraber Aksar Akayev nderliinde bamsz olan Krgzistan ilk tanyan
lke Trkiye olmutur. BDTye, BMye ve AGTe ye olmutur. Trkiyenin Krgzlar iler ilikileri iyi
seviyededir. Bikekte Krgzistan Trkiye Manas niversitesi kurulmutur. Dnyaca nl tannm
yazar Cengiz Aytmatovun eserleri lkemizde byk ilgi grmektedir.

Not: Dnyadaki en uzun destan Krgzlara ait olan MANAS DESTANIdr.

d) zbekistan=>
SSCBde deiim hareketinden sonra zbek lider slam Kerimov 1991de zbekistann bamszln
ilan etti. Her geen gn Trkiye ile olan ilikileri gelien zbekistan Bat ile ekonomik ilikiler kurmay
baarmtr.
e) Trkmenistan=>
Trkmenistan Komnist Partisi Lideri olan Saparmurad Niyazov Trkler arasnda kabilecilii
kaldrmt. SSCBnin deiim hareketinden sonra 1991de Trkmenistann bamszln salamtr.
zellikle petrol ve doalgaz bakmndan zengin olan Trkmenistan bolca miktarda pamuk retmektedir.
Trkmenistann bamszln ilk tanyan devlet Trkiye olmutur. Kuruluundan itibaren Trkiye ile
ekonomik ve kltrel ibirlii yapmaktadrlar. Akabatta bulunan Trkmenistan Trk niversitesi ortak
kurulmutur.

Bamsz Devletler Topluluu

Bamsz Devletler Topluluu (BDT) SSCBnin dalmasndan sonra 21 Aralk 1991de Almat
Zirvesi sonucu Azerbaycan, Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Moldova, Krgzistan, Rusya, Tacikistan,
Trkmenistan, zbekistan ve Ukrayna devletlerinin katlmyla kurulmutur.
Amac: SSCBden ayrlan devletler arasnda siyasi birlik kurmay amalayan bu topluluk daha sonra
yaplan anlamalarla ekonomik ykmllklerde tamaya balamtr.
57

TKA
(Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl)
24 Ocak 1992de bata Trk dilinin konuulduu lkeler ve Trkiyeye komu olan lkelerin
oluturduu topluluktur.
Amac:
1- Gelimekte olan Trk lkelerin kalknmalarna yardmc olmak
2- Bu lkelerle ekonomik, teknik, sosyokltrel ve eitim alanlarnda ibirliini gelitirmek
Grev ve Sorumluluklar:
1- lkemizin nceliklerini gz nne alarak yapabilecek ibirlii ve yardm konularn
belirlemek, gerekli program ve projeleri hazrlamak
2- Ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kltrel ve eitim alanlarnda ibirliini projeler
vastasyla gelitirmek
3- Bamsz devlet yaplarn glendirmek,
4- Pazar ekonomisine gei abalarn desteklemek
DOU BLOKUNDAN SONRA AVRUPADA YEN ARAYILAR
1- ki Almanyadan Tek Devlete:
II. Dnya Savandan sonra kurulan Dou Almanya ve Federal Almanyann birletirilmesi Souk
Sava dneminin en nemli problemlerinden birini oluturmutur. 1989da Demokratik Almanyann
kendi vatandalarna kendi lkelerinden k vizesi hakkn vermesiyle binlerce Alman farkl lkelere
iltica etmek iin mracaat etti. Bu durumda Batl devletlerin de basksyla SSCBnin de isteiyle
1989da Berlin Duvarndan geiler ald.
1990da Berlin duvar yklmaya balarken, ayn dnemde Federal Almanya bakan Helmut Kohln
sk diplomasisiyle SSCB ikna edildi ve her iki Almanyann birlemesine izin verildi. Rusya ordusu ve
Batl mttefik askerleri 1994te Almanyadan ekilmilerdir.
2- Avrupa Ekonomik Topluluundan (AET) Avrupa Birliine (AB)
1957de imzalanan Roma anlamalaryla sadece gmrk birlii deil serbest dolam, ortak bir d
politika, gvenlik politikas konularnda da ortaklk hedefleyen AET, tarm ve ticaret politikalar da
olmak zere tm politikalarn 60l yllarn sonuna kadar dzene koydular.1972de ye says 6dan 9a
kt.
1992de imzalanp, Kasm 1993te yrrle giren Maastricht Anlamasyla Avrupa Topluluu
Avrupa Birlii adn ald. Yeni ye lkelerin katlm nedeniyle yeni ekonomi politikalar oluturuldu.
AB uanda 27 Bamsz devletten olumaktadr.
-

Maastricht Kriterleri:
AB lkeleri arasnda ekonomik ve parasal birliin aamalar ve uyulmas gereken ekonomik
koullar oluturur. Yllk enflasyon oranlar, bte a oranlar, kamu borcu, faiz oranlar, dviz
kuru gibi konularda ki kriterler ve yaptrmlardr.

58

Kopenhag Kriterleri:
1993te ortaya koyulan bu kriterlerle ABnin genilemesi ve ABye aday olan lkelerin kabul
edilmeden nce karlamas gereken kriterlerdir. Aday lkeler demokrasi, hukukun stnl. nsan
haklar, aznlk haklar ve ileyen bir piyasa ekonomisi alanlarnda belirli bir seviyeye gelmi olmas
gerekir.
Dou Blounun yklmasndan sonra Avrupada ortaya kan boluu dolduran tek birlik olan AB
ye olan byk devletlerin farkl politikalar izlemesi ile ekonomide kulland gc dnya siyasetinde
kullanamamtr.
3- NATOnun Avrupada Genilemesi:
Dou Blou lkeleri bamszlklarn korumak iin gvenlik aray iine girmiler ve NATOnun
bnyesine girerek ABD ile de yakn temas kurabileceklerini dnmlerdir. NATOnun 1999da ilan ettii
Bar in Ortaklk programlaryla bu lkelerin istedikleri zaman diliminde NATOya ye olmalarnn
n almtr.
TRKYE VE AVRUPA BRL
Trkiyenin AB Serveni
Trkiye ABye kuruluundan hemen sonra 1959da katlmak iin mracaat etmitir. AB, Trkiyenin
katlmas iin kalknmlk dzeyinin dk olduunu belirtmi ve imzalanan Ankara Anlamas ( 1963) ile
Katma Protokol (1973) anlamalarnn hkmlerinin uygulanmas sonrasnda Trkiyenin Birlie
katlmasnn mmkn olaca vurgulanmt. Ancak Trkiye bu dnemde bu anlamalarn hkmlerini
yerine getirememitir.

Not: Trkiye bu dnemde thal kameci Politika ile ie dnk ekonomi politikas izlerken, AB
yaplan anlamalarla Trkiyenin da dnk politika izlemesini istiyordu.

AB ile olan ilikiler sadece ekonomik deildi. Yunanistann 1980de Birlie ye olmas ve veto
hakknn da olmas Trkiye iin siyasi bir kriz oldu. Bu nedenle Trkiye AB ilikileri dondurulmutur.

Trkiyenin Gmrk Birliine Girii

Trkiye tekrar ABye 1987de bavurmu, 1989da Trkiyenin bavurusu kabul edilirken ileride
ABnin genileme srecine kadar beklemesi gereklilii vurgulanmtr. Trkiye yaplan mzakereler
sonunda 1 Ocak 1996da Gmrk Birliini uygulamaya balad.

59

ABnin Genileme Sreci ve Trkiye

1993te Kopenhag Zirvesiyle Dou Avrupa lkeleri iin genileme karar alan AB programna
Trkiye alnmamt.
1997de Lksemburgda yaplan Zirvede Trkiyenin katlma ehliyeti kabul edilirken Trkiyeye u
artlarn yerine getirmesi gereklilii vurguland=
1- Trkiye siyasi ve ekonomik reformlarn srdrecek
2- Yunanistan ile iyi ve istikrarl iliki kuracak
3- Kbrs sorununun zm iin BM gzetimindeki mzakereleri destekleyecek
1998de Cardiff Zirvesinde Trkiye gzden geirme mekanizmasna dahil edildi. 1999da AB
Trkiyeyi tam yelie aday gstermitir.
Aralk 1999da yaplan Helsinki Zirvesinde oy birlii ile Trkiye ABye aday lke olarak kabul
edildi. Byle Trkiye ABnin tm ekonomik haklardan yararlanma ve ABnin ortak projelerine katlma
hakkn elde etti.
AB ORGANLARI VE LEY
1. Avrupa Birlii Komisyonu:
ABnin yrtme organdr. Birlik politikasn tasarlar ve koordine eder.
2. Avrupa Parlamentosu:
Konseyin yasa yapma srecinde nerilerde bulunur. ye lkeler parlamentoya nfuslar orannda
delege gnderebilirler. Parlamento Komisyonun ald kararlar oylar ve kabul etme yetkisine
sahiptir. Komisyon yelerini de Parlamento seer.
3. Avrupa Konseyi:
Birliin karar alma ve yasama organdr. Birlii ekillendirir, ynetir ve d politikasn belirler.
Ancak baz nemli kararlarda Parlamentonun onayn almak zorundadr. Konsey bakanln her ye
devlet 6 aylk dnemler halinde srayla ynetirler.
4. Saytay:
AB ve bal kurulularn harcamalarn inceler.
5. Adalet Divan:
ABnin en yksek hukuksal organdr. Nihai yarg organ olan adalet divannn kararlar iin temyiz
hakk yoktur.
6. Ekonomik ve Sosyal Komite:
Danma organdr ve sadece gr bildirir. Komite sosyal ve ekonomik hayatn eitli
temsilcilerinden oluur. (ifti, kk esnaf vs.)

60

YEN OLUUM SRECNDE BALKANLAR

1. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyetinin Dalmas:
Yugoslavya I. Dnya Savandan sonra farkl milletlerden oluan (Slovenya, Hrvatistan, Srbistan,
Karada, Kosova, Makedonya, Bosna Hersek) bir devlet olarak kurulmutu.
II. Dnya Sava yllarnda Almanlar destekleyen Hrvatlar ile SSCByi destekleyen Srplar arasnda
mcadele balam, ancak Komnist lider Titonun baa gelmesiyle halkalar arasndaki bar salanmt.

NOT: II. Dnya Sava yllarnda Hrvatlarn kurduu Ustaa ve Srplarn kurduu etnik
isimli terr rgtleri mcadele etmilerdir.
Titonun etrafnda birleen partizanlar Almanlara kar baar kazanmlard. Almanlara kar yaplan
mcadeleyi gren halk Tito ve onun komnizmini beendi ve yaplan seimlerde komnist partiyi baa
getirdiler. Tito baa gelince SSCB ile olan balarn kopararak, COMNFORMdan ayrlarak ABD ile yakn
ilikiler iinde bulunmutur. Ayrca Balantszlar bloun iinde yer almtr.
1974de Tito mr boyu devlet bakanlna seilmiti. Ancak Titonun lkedeki her ulusa, ayrlma
hakk da dahil olmak zere kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi hakk vermesi Srplar kzdrmt.
Titonun 1980 lmesiyle Yugoslavya paralanma srecine girdi. Yugoslavyann paralanma
srecine girmesinin nedenleri:
Titonun lmnden sonra halklar birletirici bir lider deil; halklar ayrtran milliyeti zihniyetli
liderlerin lkeyi ynetmesi
1980 balarnda ortaya kan ekonomik krizin lkeyi olumsuz etkilemesi
20 milyar dolar d bor ve binlerce kiinin isiz olmas
Federe cumhuriyetler arasndaki ar ekonomik farklar
Ar milliyetilerin bamsz olma arzusu
1987de Slobadan Milosevi darbeyle ynetimi ele geirdi ve daha nce zerklikleri tannan Kosova ve
Voyvodinann zerkliklerini kaldrd. 7 Haziran 1989da Slovenya kendi kaderini kendi tayin etme hakkn
kullanarak bamszln ilan etti. Hrvatistan 2 Temmuz 1990da bamszln ilan etti. Srplar ayrlan
devletlerin ellerindeki silahlar teslim etmesini isteyince 1 Mart 1991de Srp-Hrvat atmas ile beraber
Yugoslavya i sava balad. Ayn yl Makedonya ve Bosna Hersekte bamszlklarn ilan etti.
BM bu i sava iin etkili nlemler alamad. Yugoslavya ordusuna sahip olan Srplar stn duruma
geti. Sivil halk da ldrmeye baladlar. ABD, Fransa ve ngiltere lkenin toprak btnln savunurken
Almanlar Hrvatlarn bamsz olmasn istiyordu. AT yelerine bu konuda bask yaparken, Bosnann
bamszln tanmad.
Srp, Hrvat ve Bosnallarn yaad yer olan Bosna Hersek Kk Yugoslavya olarak
adlandrlyordu.29 ubat 1992de Bosnallarn bamszlk ilan etmesi zerine Srplar Bosnallara
saldrmaya balad. Srplar iki ay iinde Bosna topraklarnn 3te 2sini ele geirdi. Bonaklar ile Bosnal
Hrvatlar anlamazla dnce kendi iinde sava balattlar. Bu durum Srplarn iini daha da kolaylatrd.
Srp saldrlar karsnda 500 bin Bosnal Avrupa lkelerine snmak istedilerse de Avrupa devletleri
Bosnallara snrlarn kapattlar. Bundan sonra Srplar etnik temizlik harekatn daha da gelitirdi.
1994te Saraybosnada Pazar yeri patlamas olay en nihayetinde NATOnun devreye girmesini salad.
Bunun zerine ABD ve Rusya Federasyonu arabuluculuu stlendiler. nce Hrvatlarla Bonaklar
arasndaki mcadeleye son verildi.

61

1995 Temmuzunda Srp General Ratko Miladi daha nce BMce gvenli blge olarak ilan edilen
Serebrenikay igal edip binlerce Bosnaly katletti. Tm dnyay ayaa kaldran bu olay sonrasnda NATO
harekete geerek 1995te Srplara saldrd. 3 Hafta sren operasyon sonrasnda Srplar atekes istedi.
14 Aralk 1995te Yugoslavya Cumhuriyeti adna (Srp Lider) Slobodan Milosevi, Hrvatistan
cumhuriyeti adna Franco Tucman ve Bosna Hersek Cumhuriyeti adna Aliya zzetbegoviin katld
konferans sonrasnda Dayton Anlamas imzalanarak Bosna Sava sona ermitir. Bylece Yugoslavya tarih
sahnesinden ekilmitir.
2. Arnavutlukta Demokratikleme sreci:
1912de Bamsz olan Arnavutluk II. Dnya Sava yllarnda talya igaline uram ve Enver Hoca
liderliinde Almanlara ve talyanlara kar mcadele etmilerdi. Sava sonrasnda ise Komnizmi kabul
etmiti. 1961den sonra SSCBnin politikasndan uzaklat.
Enver Hocann lmnden sonra Ramiz Alia lkeyi ynetmeye balad. Alia dneminde gerek
SSCBdeki deiim rzgarnn etkisi gerekse de Balkan lkelerinin basks sonrasnda komnizmi
yumuatmaya balad. Yeni yaplan reformlar sonrasnda ok partili hayata geen Arnavutlukta halk
Demokrat Partiyi seince Ramiz Alia istifa etmek zorunda kald. Bu gn Arnavutlukta komnizmi terk
etmitir.
ORTA DOU VE AFGANZTANDAK GELMELER
1. Krfez Savalar:
Nedenleri:
Irak, Kuveytin Osmanl zamannda kendine bal bir blge olduunu ileri srerek bu blgenin
yeniden kendine balanmasn istiyordu.
Saddam Hseyinin 1980 88 ran Irak savandaki zararn Kuveytten karlamak istemesi
Irakn Kuveyt petrollerine hakim olma istei
Saddam Hseyin Kuveytin belirtilen gnlk miktardan fazla petrol rettiini bahane ederek 2 Austos
1990da Kuveyti igal etti. Irakn zellikle petrol zengini olan bu blgeyi ele geirmesi Orta Douda
dengeleri bozacakt. ABD ve Batl lkeler bu durumun kendi karlarna ters dtn dndler. Irakn
bu tutumu blge lkelerinin de tepkisine yol am ve Krfez Krizi bir dnya sorununa dnmt.
BM Irakn geri ekilmesini istemesine ramen Saddam Hseyin geri adm atmaynca BM ve AB
ekonomik ambargo uygulamaya balad. Irak yine geri adm atmaynca BM Gvenlik Konseyi mdahale
karar ald. Irak 15 Ocak 1991 ylna kadar geri adm atmaynca 17 Ocakta Gvenlik Konseyi kar saldrya
geti.
Gvenlik Konseyi kuvvetleri nnde barnamayan Irak 3 Nisan 1991de atekes istedi. Atekese gre
Irak;
Savatan nceki snrna geri dnecek
Irak biyolojik ve kimyasal silahlardan arndrlacakt.
BMin 19 Nisan 1991de ald karar gerei Irak 36. Paralelin kuzeyi ile 32. Paralelin gneyine uak ve
ar silah geiremeyecekti.

NOT: Irakn 36 ve 32 derece Kuzey paralelleri arasndaki hareketlerini ve atekes artlarn

uygulandn denetlemek iin ABD, ngiltere, Fransa ve Trkiyenin oluturduu, merkezinin ncirlik
ss olan evik G oluturuldu.
62

lerleyen srete Irak kitle imha silahlarn kaldrmas konusunda skntlar yaratyordu. Bu yzden
ABD ve ngiltere 1998de Irak bombalamt. 2002de Irak elinde kitle imha silahlarnn bulunmad
ynnde rapor vermi, BMin gnderdii denetmenlerle 400den fazla yaplan basknlarda silahlar
bulunamamt. Buna ramen ABD, ngiltere ve spanya Iraka saldrmak istedi. Ancak BM lkeleri buna
kar kt. Tm dnyann kar kmasna ramen ABD ve ngiltere 20 Mart 2003te Iraka saldrd. Bir
ayda tm lkeyi ele geirdiler. Yakalanan Irak lideri Saddam Hseyin 30 Aralk 2006da idam edildi.
Irakta ikinci krfez savandan sonra 30 Ocak 2005te Celal Talabaninin Cumhurbakan
seilmesine ramen siyasi ve sosyal istikrar salanamad.
2. Filistin Sorunu ve Orta Dou Bar Grmeleri:
1947de srail devletinin kurulmasyla beraber Arap srail mcadelesi balamt. Filistini yeniden
kurmak iin eitli rgtlerde kurulmutu. Bu rgtler silahl mcadelelerde de bulunuyorlard. zellikle
1967de Bat eria ve Gazze eridinin srailin eline gemesiyle insan kaynaklarn da kaybeden bu rgtler
1964te Yaser Arafat nderliinde kurulan Filistin Kurtulu rgt (FK) ats altnda birletiler.
BMde 1974te FKy Filistinlilerin temsilcisi olarak kabul etti.
Arafat mcadelesini ayaklanmalarla (intifada) yrtyordu. Onun kk generallerim dedii
ocuklarn sapanla ta atmalarna kar srailin tanklar kullanmas dnyada insan haklarnn ihlal edildii
ynde bir yank uyandrmtr. Arafat 1988de bamsz Filistin devletini ilan etti.
1991de sraille resmi grmeler balam 1993te Oslo Grmelerinden sonra srail FKy
Filistin halknn temsilcisi olarak tand. Bundan sonra saysz bar grmeleri yapldysa da bir sonu
alnamad.
2004de srailin Gazze eridini boaltacana sylemesine ramen Gazzeye yeniden saldrd.
Refah Operasyonu ad verilen saldrlar Yaser Arafatn lmnden sonra baa gelen Mahmut Abbas
tarafndan yaplan atekes ile son buldu.
Gnmze kadar Filistin sorunu hala devam etmektedir.
3. Afganistandaki Gelimeler:
1989da SSCBnin Afganistandan ekilmesiyle beraber SSCB destekli Afgan hkmeti ile
mcahitler arasnda i sava kt. savatan mcahitler galip ayrld. mcadeleden faydalanan
Muhammet mer liderliindeki Taliban (renciler) gurubu ynetimi ele geirerek slam Devletini
kurdular.
11 Eyll 2001de ABDnin Newyork ehrindeki Dnya Ticaret Merkezine (ikiz kuleler) ve ABD
savunma bakanlna (Pentagon) terr saldrs oldu. ABD bu terr rgtnn Afganistanda olduunu ve bu
terr rgt liderin kendisine teslim edilmesini istedi. Taliban ynetimi olumsuz cevap verince ABD
Afganistana saldrd. Bu sava ile Taliban ynetimi brakrken, ynetime Hamid Karzai geldi. Ancak lkede
kargaa hala devam etmektedir.

NOT: ABDye yaplan saldrnn El-Kaide terr rgtnn yapld tespit edilmitir. El Kaide
lideri Usame Bin Ladin 2011de ABD askerleri tarafndan ldrlmtr.

63

NOT: BM Gvenlik Konseyi tarafndan Uluslararas Gvenlik Destek Gc (ISAF) kurulmu ve

bu ISAF ile Afganistanda gvenlii salamay amalamtr. 2003de ISAF komuta yetkisini NATOya
devretmitir.
4. Orta Douda Su Sorunu:
Kreselleen dnyada Orta Douda bar etkileyen olaylardan biri de su sorunu idi. Orta
Dounun su kaynaklar Dicle, Frat, Asi, eria ve Nil nehirleriydi. Bu nehirlerin kaynaklarnn ve
dkld yerlerin farkl lkelerde olmas su sorununa sebep olmutur.
zellikle Trkiye ile Suriye arasnda Keban Barajnn yaplmasyla balayan sorun, GAP Projesinin
ortaya kmasyla daha da nemli hale gelmiti. Suriye Keban ve Atatrk Barajlarnn yaplmasyla Frat ve
Dicle nehirlerinden kendisine su gelmeyeceini dnmtr.
Gemite eitli grmeler yaplsa da zellikle gnmzde kresel snmann sonularnn da
belirmesiyle sorun hala zlememitir.
DNYADAK GELMELER
1- Bilimsel ve Teknolojik Gelimelerin Etkileri:
Gnmz insann etkileyen en nemli gelime nanoteknolojisidir. Nanoteknoloji ile var olan
teknolojik rnler ok kltlmtr.
Bu dnemde nanoteknolojisiyle retilen ilalar artk direk hastalkl blgeye mdahale yaplmtr.
Gnmzde birok organ nakli baarl olarak gerekletirilmitir. zellikle 1996da Doly adl
koyunun kopyalanmas bilim adna nemli bir gelime olmutur. Trkiyede ise 2007de Oyal
adl koyun kopyalanmtr.
Gnmzde internet kullanm ok yaygn hale gelmitir.
CD ve DVDlerin kopyalanmas sonucu korsan olaylarnn ok yaygnlamas kopyalanamayan
Blu Ray teknolojisinin domasn salad.
1990da Vens gezegenine inilerek Vens yzeyinin haritas karld.
2008de Anka Kuu adl uzay arac Marsta yaam izlerini aratrmak iin gnderilmitir.
Son yllarda yenilenebilir enerji konusunda atlmlar yaplm ve kendi enerjisini kendisi reten
binalar yaplmtr.
2- Kreselleme ve Etkileri:
Kreselleme; Endstriyel gelimeye ve kitle iletiim aralarnn yaygnlamasna paralel olarak
siyasi, kltrel ve ekonomik dzeydeki ok ynl toplumsal ilikilerin dnya apnda yaygnlamas olarak
tanmlanmtr.
Kresellemenin Sebepleri:
Bilim ve teknolojideki hzl gelimeler
letiim teknolojilerinin ok gelimesi
lkeler aras haberleme ann yaygnlamas
Bilgi ve kltrel gelimelerin internet yoluyla hzl bir ekilde yaygnlamas

64

DEEN DNYA VE TRK DI POLTKASI

Trk D Politikasnn Genel zellikleri
Gnmzde Trk D Politikasnn Balca Amac=> Medeniyetler arasnda anlay ve ibirlii
kltrnn gelimesine katkda bulunarak bar ve refah iinde, istikrarl, ibirliine dayal blgesel ve
uluslararas bir ortamn oluturulmasdr.
1- Rusya Federasyonu:
SSCB daldktan sonra Rusya onun politikalarn devam ettirmeye almsa da etki alan sadece
Kafkaslar ve Orta Dou olmutur. Ancak Trkiyenin Orta Asya Trk devletlerine sahip kmasyla
Rusyann etki alan daha da daralyordu.
2000li yllarda Trk Rus ilikileri hzla gelimitir. zellikle Ruslar lkelerindeki inaat
faaliyetlerini Trk irketlerine vermilerdir.
2- Kafkasya:
SSCB dalnca Kafkaslarda Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan devletleri kurulmutu. Ancak
blgede yaanan atmalar istikrar bozmutur.
Trkiye yeni bamsz olan devletleri destekleme yoluna gitmitir. zellikle Dalk Karaba
sorununda Azerbaycana destek veren Trkiyenin Azerilerle ilikileri ok gelimitir. Bu olayda petrol
boru meselesinde Azerilerin Trkiye lehinde karar vermesinde etkili olmutur.
Trkiye Karaba sorunundan sonra Ermeni snr kapsn kapatmt. Ama ncesinde Ermenistan ilk
tanyan lke Trkiye idi. Gnmzde de Ermenilerle ilikileri olumlu seviyede tutarak d politikada ok
ynl bir politika izlemeyi amalamtr.

NOT: Trkiyenin giriimi ile 1990da Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat (KE)
oluturulmutu. Amac; ye lkelerin corafi yaknlklarndan ve ekonomilerinin birbirlerini tamamlayc
zelliklerinden yararlanlarak ticari, ekonomik, bilimsel ve teknolojik ibirliini gelitirmeleri ve
Karadenizin bir bar, ibirlii ve refah blgesi haline gelmesini salamaktr.
3- Balkanlar:
SSCBnin dalmasyla Balkanlarda kargaa ortaya km, Bosna sava sonrasnda ise Batllarn
sahip kmamas Trkiyenin tepkisine neden olmutu. Trkiye Balkanlarda Bosnaya sahip karken
dier lkelerle de ilikilerini gelitirmeyi amalamtr.
1980-1990 aras yllarda Bulgaristann Trklere kar uygulad asimile politikas Trkiyenin
tepkisine neden olmutu. Asimile politikasna uymayanlar hapse atlp, srgne gnderiliyordu. Ancak
1989da Jivkov cumhurbakan olunca sorun zlmtr.
Yunanistan ile Trkiye arasndaki ege adalar meselesi devam ederken buna bir de 1996 ylnda
Kardak Kayalklar meselesi eklenmiti. Ayrca Trkiyenin AB yeliine Yunanistann kar kmas
da ilikileri olumsuz etkiliyordu.
Gnmzde ise AB ile olan sorunlar zlm ve iki lke arasndaki ilikiler dzelmitir.
Kbrs konusunda sknt yaayan Trkiye, Kbrsn ABye tam yelii ile deiik bir boyut
kazanmt. Ancak BMnin Annan Planna KKTC ve Trkiyenin uymas Trkiyenin bu sorunun
zmlenmesini istediinin ispat olmutur.
65

Kzlayn Yurt D Faaliyetleri:

Kzlay, 2005te Endonezya, Tayland, Sri Lanka ve Pakistana; 2006da Lbnan ve Sudana; 2008de
Grcistan ve Filistine; 2007de Iraka yardmc olmutur.
Trk Ordusu ve Dnya Bar:
NATO, BM ve AB yelikleri iinde yer alan Trkiye dnya bar iin eitli lkelere asker
gndermitir. Bunlar: Somali, Bosna Hersek, Arnavutluk, Kosova, Afganistan, Lbnan ve Libyadr.
1980 SONRASI TRKYE
1. Siyasi Gelimeler:
1980 htilalinden sonra askeri darbeyi gerekletiren Kenan Evren 1982 Anayasas ile beraber
cumhurbakan olmutu. Sonra srasyla 1989da Turgut zal, 1993te Sleyman Demirel, 2000de Ahmet
Necdet Sezer ve 2007de Abdullah Gl Cumhurbakan olmulardr.
Bu dnemde ANAP ile beraber yeni kurulan DSP, Refah Partisi, MHP, Doruyol Partisi ve AK Parti
de siyasi alanda baarlar kazanmlardr. 1990ndan sonra Mesut Ylmaz, Sleyman Demirel, Tansu iller,
Necmettin Erbakan, Blent Ecevit, Abdullah Gl ve Recep Tayyip Erdoan babakan olmulardr.
NOT: Banker Kastelli Olay=> 80li yllarda ekonomide ok byk gce sahip olan Banker Cevher zden, o
dnemde ekonominin getirdii ekonomik gelimeleri altnda istifa etmi ve binlerce kiiyi de iflasa srklemitir. 82de
yaanan bu gelime neticesinde Babakan yardmcs olan Turgut zal bile istifa etmiti. Trabzonun Srmene ilesinin
Kastel kazasndan olan Cevher zden yurt dna kam, yllar sonra lkeye dnse de 2008 ylnda intihar ederek hayatna
son vermitir.

2. Kltrel Gelimeler ve Sosyal Hayat:

zellikle kyden kente youn g yaanmas kent oluumunu olumsuz etkilemitir.
Bu dnemde Arabesk mzik nemini korumutur.
Pop mzik zellikle Sezen Aksu, Erol Evgin ve Bar Mano ile nem kazanmtr. Tarkan ile Pop
mzii dalnda dnyann en iyi listelerinde Trkiye kendine de yer buldu.2003ylnda Sertap
Erenerin Eurovision ark yarmasnda birinci olmas uluslararas alanda baarnn yakalanmasn
salad.
90l yllarda TV ile beraber sinema nemini kaybetti. Ancak bu dnemde Nuri Bilge Ceylann
maymun isimli sinema filmi Cannes Film Festivalinde en iyi ynetmen dln ald.
Edebiyat alannda Orhan Pamuk Nobel dl alarak uluslararas alanda en yksek baary
yakalam oldu.
Dnemin en nemli sorunu ise internet bamlldr.
Bu dnemde halter alannda zellikle Naim Sleymanolu ve Halil Mutlu ile byk baarlar elde
ettik
Grete Mehmet Akif Pirim, Mahmut Demir ve Hamza Yerlikaya gibi isimlerle byk baarlar
elde edildi.
Galatasaray Futbol kulbnn 2000 ylnda UEFA kupasn kazanmasyla balayan Futbol baarlar
2003 ylnda Trk Milli Takmnn Dnya Kupas ncl ile talanmtr.
Bu dnemde voleybol ve basketbolda kulp ve milli takmlar dzeyinde baarlar elde edilmitir.

66

3. Ekonomik Gelimeler:
Bu dnemde Trkiye tamamen serbest piyasa ekonomisine dnmtr. Bu dnemde lkede
enflasyon oranlar ok yksekti. 1997, 98, 2001 ve 2008de yaanan ekonomik krizler ekonomiyi olduka
olumsuz etkilemiti.
IMFden alnan bor artmt. Ancak son yllarda ekonomide yaanan ekonomik gelimelerle IMFye
olan bor bitirilmiti.
4. Toplumsal Sorunlar:
a) Terrizm=> Trkiyenin bu dnemde urat en nemli sorun PKK terrdr. Ekonomisinin
byk bir blmn Terrle mcadeleye ayran Trkiye 1999da PKK eleba Abdullah
calann yakalanmasyla bir nebze rahatladysa da bu sorun hala devam etmektedir.
b) 17 Austos Depremi=> Trkiye 17 Austos 1999da yaad deprem felaketiyle binalarnn
depreme dayanksz olduunu renmiti. Bu durumun ar bilanosu ise binlerce vatandamz
binalar altnda lme terk etmek olmutu. Gnmzde depremlerle ilgili halkmz
bilinlendirilmi ve yeni kan yasalarla binalarn depreme daha dayankl olmas amalanmtr.
Ancak zellikle eski yaplar hala depreme dayanksz ve insan hayatn tehdit eder vaziyettedir.
KRESEL SORUNLAR
1. Kresel Isnma:
Teknoloji ve sanayinin gelimesi ve yaygnlamas sera gaz salnmnn fazla olmasna neden
olurken bu durum kresel snmay dourmutur. Bu durum buzullarn erimesi ve sulak arazilerin
llemesine ve iklimin deimesiyle beraber birok canl trnn yok olmasna neden olacaktr.
leri dnemde su skntlarnn da yaanmasna neden olacaktr.

NOT: Kresel snmay nlemek adna BMler Kyoto Protokoln hazrlam ve sera gaz
salnmnn snrlandrlmasn amalamt. Trkiye bu protokole imza atarken ABD kabul
etmemiti.
2. evre Kirlilii:
zellikle sanayi atklaryla canllarn yaam alann daraltan evre kirlilii, kullanlabilir
sularnda azalmasna neden olmaktadr. zellikle canl yaamn tehdit eden en nemli kirlilik
uranyumun atk maddesidir. (ernobil Facias sonucunda Karadeniz insan bu gn kanser
vakalaryla uramaktadr). Gnmzde var olan bir evre kirlilii de grlt kirliliidir.
3. Nfus Art ve sizlik:
1650lerde 500 milyon olan dnya nfusu 2000lerde 6 milyara ykselmiti. 5 Milyara yakn
insan ise az gelimi lkelerde bulunmaktadr. Bu durum bu lkelerdeki nfusun isiz kalmasna
neden olmaktadr. sizlik bu gn tm dnyada bir sorun olmaktadr.
4. Yetersiz Beslenme ve Alk: Sanayi inklabyla beraber tarm rnleri bollamt. Ancak
tarmdaki gelimeler olsa da yer yznde milyonlarca insan alkla uramaktadr. Bu duruma
kuraklk ve blgesel anlamazlktan doan atmalar neden olmutur. BM Gda ve Tarm rgt
(FAO) 2015 ylna kadar alk saysn 800 Milyondan 400 Milyona drmek iin 24 Milyar
dolara ihtiya olduunu bildirmitir.
5. Uluslar Aras Terr: Son yllarda devletlerde bulunan terr rgtleri iin uluslar aras alanda
ortak tepki gsterilmesi gndeme gelmiti. zellikle 11 eyll saldrsyla ABD El- Kaide terr
rgtne sava ilan ederken PKK terr rgt ile mcadeleye de destek vereceini bildirmiti.
67

6. Salgn Hastalklar:
Dnyada son 25 ylda etkili olan salgn hastalklar:
a) AIDS=> 1981de ABDde ortaya kmt. HIV adl virsn insanlardaki baklk sistemini
kermesi sonucu ortaya kan lmcl hastalktr. 2006da 40 Milyon kiinin AIDSli
olduu tespit edilmitir. AIDS cinsel iliki ve kan yolu ile bulaan bir hastalktr.
b) Krm Kongo Kanamal Atei Hastal=> 1944de Krmda ilk olarak rastlanmtr.
Kenelerden bulaan nairovirs ad verilen bu virsn sebep olduu hastalk 2002den
itibaren Trkiyede de grld.
c) Ku Gribi=> Kanatl hayvanlarda toplu lme yol aan ve H1N5 virsnn insanlarda
meydana getirdii hastalktr. 1997de ku gribinin insanlarda lme yol at tespit
edilmitir.
d) SARS (Akut Solunum Yolu Yetmezlii Sendromu)=> 2003te Asya, Kuzey Amerika ve
Avrupada saptanan SARSn nedeni bilinememektedir. Hastalk ksrkle yaylr.
e) Hepatit=> Karacierde meydana gelen iltihabi reaksiyondur. Sarlk olarak bilinir. Cinsel
iliki ve kan yolu ile bular.
f) Stma=> Hastala dii anofel sivrisinekler neden olur. Ateli bir hastalktr. Tehis ve
tedavisi kolay olan bu hastalk uzun yllardan beri vardr. Ancak 2005 verilerine gre 1
Milyondan fazla kii bu hastalktan lmtr.
g) A/H1N1 Virs (Domuz Gribi)=> Domuzlarda hastala sebep olan virse benzedii iin
bu ismi almtr. Kularda ve domuzlarda gribe nenden olan virsn karmyla ortaya
kmaktadr. nsandan insana ksrme ve virsn bulunduu alana temasla bular.

68