FisikaKimika 3ESO POD EUS Baja

Fisika eta Kimika
Programazioa eta orientabide didaktikoak
Baliabide didaktikoak I
3
DBH
giltza
edeb n
proiektu global interaktiboa
Fisika eta Kimika
DBH
Proiektua eta argitalpena: giltza-edeb taldea

Zuzendari nagusia: Antonio Garrido Gonzlez
Hezkuntza-edukien argitalpenaren zuzendaria: Maria Banal Martnez
Zientzia eta Teknologia arloko zuzendaria: Josep Estela Herrero
Pedagogia-zuzendaria: Santiago Centelles Cervera
Ekoizpen-zuzendaria: Juan Lpez Navarro
Giltzako argitalpen-taldea:
Koordinazioa: Libe Arenatza Alvarez
Argitalpena: M. Roser Snchez Gimeno eta Manuel Martn Domnech
Pedagogia: Elsa Escolano Lumbreras
Diseinu grafikoa eta azalak: Luis Vilardell Panicot
Kolaboratzaileak:
Testuak: Olga Ferran Andreu eta Misericordia Radu
Itzulpena: Hitzurun Hizkuntza Zerbitzuak, Josu M. Igartua Aldamiz
Zuzenketa: Maia Agirre, Jon Ander Ribera
Aholkularitza: Cristina Isabel Salas Guerrero eta Beatriz Simn Alonso
Marrazkiak eta irudiak: Juan Pejoan Durn eta 3.14 Servicios Editoriales, SL
Argazkiak: Shutterstock, Thinkstock eta edebren artxiboa
Irudi-kudeaketa: 3.14 Servicios Editoriales, SL
Lan hau erreproduzitu, zabaldu, publikoki jakinarazi edo eraldatzekotan, titularren baimena behar da, non eta Legeak ez duen salbuespenen bat egiten. Lan honen
zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi izanez gero, CEDROri (Centro Espaol de Derechos Reprogrficos) eskatu beharko zaio baimena (www.conlicencia.com;
91 702 19 70 / 93 272 04 45).
Liburu honetan, edeb taldearen ustez interesgarriak izan daitezkeen web-orrietarako estekak daude. Dena den, orri horiek ez dira edeb taldearen jabetzakoak.
Beraz, ezin dezakegu ziurtatu edukiek bere horretan iraungo dutenik; ez eta erantzukizunik hartu web-orri horiek bistaratzetik edo erabiltzeagatik sor litezkeen
kalteen aurrean.
Editoreek beren esku zegoen guztia egin dute lan honetan aipatzen diren materialen jabeak aurkitzeko. Nahi gabe baten bat aipatu gabe geratu bada, editoreek ahal
denean zuzenduko dute delako akatsa.
Jabegoa: giltza-edeb taldea

edeb taldea, 2015
San Juan Bosco pasealekua, 62
08017 Bartzelona
www.edebe.com
ISBN 978-84-8378-373-3 (Obra osoa)
Lege Gordailua: B. 18622-2015
Espainian inprimatua
Printed in Spain
EGS - Rosario, 2 - Bartzelona
Programazioa eta
orientabide didaktikoak
DBH
Fisika eta Kimika
Nolakoa da ikaslearen liburua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nolakoa da POD? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Talentia proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Unitate didaktikoen programazioa eta orientabideak . . . . . . . .
27
Ekin atalaren programazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
69
Ikaslearen liburuko erantzunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
75
Fisika eta Kimikako proiektua DBH 3

JARRI PUNTUAN
KIMIKA ETA FISIKA
Hasieran lantzeko jarduerak,
ikasturte berri honi ekingo
dioten ikasleak ikasgaian
barneratzeko eta aurretiazko
ezagutzak eguneratzeko.
EDUKIEN GARAPENA
Edukiak atalka eta azpiatalka antolatzen dira, eta
azalpen-testuak, egunerokotasuneko adibideak,
esperimentu txikiak eta
euskarri grafikoak ditu.
UNITATEAK
Unitateari buruzko hasierako irudia, eta
edukiak.
Pentsamendu-errutinaren proposamena.
Metodo zientifikoa
EDUKIAK
1. Metodo zientifikoaren etapak

2. Magnitude fisikoak eta haien neurketa
BALIABIDEAK
ETA JARDUERAK
3. Laborategiko lana
4. IKTak eta lan zientifikoa
360-ko ikuspegia
Iragarpen matematikoak
Sormen@
Iragarri ez dakizkizun balioak
Zientzia eskura
Neurri oso zehatzak
Pentsamendu-errutina
IKUSI - PENTSATU - GALDETU
Behatu hiru irudiei, eta deskribatu zer ikusten duzun.

Idatzi zer iradokitzen dizun irudi bakoitzak.
Idatzi zer galdera bururatzen zaizkizun irudi horiek
ikustean.
Azaldu elkarri zuen ekarpenak.
Erakutsi erantzunak ikasgelako hiru zonatan, ideia
guztiak ikusgai egon daitezen.
10
11
Edukiari buruzko irudi ugari; aniztasunari erantzuteko, konpetentziak lantzeko

eta IKTak erabiltzeko jarduerak.
KONPETENTZIEN EBALUAZIOA
EKIN
Eduki multzo bat landu ondoren zer ezagutza

eta konpetentzia eskuratu diren aztertzeko
jarduerak.
Sormena, ekimena, taldelana... proiektu erreal batean.
PROBATU ZURE GAITASUNAK

Ikaslearen inguruko egoera errealetan
txertatu eta kokatutako jarduerak, konpetentziak zer mailatan eskuratu dituen
baloratzeko.
edeb n
Liburu digital interaktiboa

Hainbat baliabide digital (bideoak, aurkezpenak,
jarduera interaktiboak, entzungaiak, estekak...) irakasleak ikasgela digitaleko ikaskuntza eraginkortasunez
kudeatzeko.
360-ko IKUSPEGIA
PENTSAMENDU-ERRUTINA
Pentsatzen ikasteko.
Ikasgelatik kanpo ikertzeko gai zientifiko baten proposamena. IKTak

erabiltzeko proposamena, lan hori
osatzeko Sormena atalean.
AGORA
Elkarrizketarako eta
hausnarketarako eremua.
PBL
ZIENTZIA ESKURA
Laborategiko praktiken edo PBLaren
(Problem-based learning / Problemetan
oinarritutako ikaskuntza) proposamena,
ikasleak trebetasun zientifikoak garatzeko.
PBL
Problem-based learning /
Problemetan oinarritutako
ikaskuntza.
360-ko IKUSPEGIA
Ikasgelatik kanpo
ikasteko esperientziak.
SORMEN@
IKTak, irtenbide
sortzaileak bilatzeko.
LABURPENA
Edukien laburpena, eskematikoki.
Gogoratu atala ere badu, ikaskuntza finkatzeko eta unitateko
ideia giltzarrien laburpena osatzeko.
PENTSAMENDU-TREBETASUNAK
Pentsamendu kritikoa
eta sortzailea sustatzeko.
TEKNIKA KOOPERATIBOAK
Banakoaren erantzukizuna eta
gizarte-harremanak hobetzeko.
AMAIERAKO JARDUERAK
Atalen eta zailtasun mailen arabera antolatutako jarduerak.
Jarduera ugari, askotariko adimenak, IKTak, trebetasunak,
teknika kooperatiboak eta gizarte berrirako balioak lantzeko.
ASKOTARIKO ADIMENAK
Hainbat modu daudelako
ikasteko eta inteligentea izateko.
Zure espazio pertsonalean duzu: www.edebe.com

Askotariko gailuetarako
Baliabide digitalen
liburutegia
Eskura dagoen espazioa, gaiak kontsultatzeko, aurkitzeko eta aztertzeko baliabideak
jasotzen dituena.
Fisika eta Kimikako proiektua DBH 3

Nolakoa da Programazioa eta orientabide didaktikoak liburua?
Ikasgelan talentua sustatzeko baliabideak
Metodo zientifikoa
Konpetentziak
Probatu zure konpetentziak: (IL) 30.-31. or.
Unitatearen aurkezpena
Konpetentziak: (MO) 118. or.
Guztiontzako eskola
Aniztasunaren trataera
Curriculum-egokitzapena. Oinarrizkoa: (MO): 6.-9. or.
Curriculum-egokitzapena. Sakontzekoa: (MO) 46. or.
Metodologia interaktiboak
Zientzia eskura: (IL) 26. or.
Elkarlana: taldeak osa daitezke ILko 6. jarduera (17. or.),
12. jarduera (21. or.) eta 23. jarduera (29. or.) lantzeko.
Gizarte berri baten balioak

Agora: Neurketa-unitateak (IL) 15. or.
Askotariko adimenak
Logikoa eta matematikoa: (IL) 2., 3., 4., 5. jard. (17. or.); 14.
jard. (23. or.); 25., 26., 30. jard. (29. or.); 38. jard. (23. or.).
Pertsona artekoa: (IL) 6. jard. (17. or.); 23. jard. (29. or.);
31. jard. (29. or.). Naturalista: (IL) 28. jard. (29. or.); 37. jard.
(31. or.); Linguistikoa: (IL) 12. jard. (21. or.); Ikusizkoa eta
espaziala: (IL) 12. jard. (21. or.); 27. jard. (29. or).
IKT tresnak
Sormen@: Iragarri ez dakizkizun balioak (IL) 25. or.
Interneteko bilaketak: (IL) 2. eta 6. jard. (17. or.); Garbiketaproduktuen etiketak, 19. or.; Hondakinen kudeaketa,
20. or.; 8. jard., 20. or.; 12. eta 13. jard., 21. or.; 15. jard.,
24. or.; 27., 28., 30. eta 31. jard., 29. or.
Eduki digitalak: liburu digital interaktiboa eta ebaluazioak
sortzeko aplikazioa.
Hasierako motibazioa
eta prebentziorako
eta aniztasuna lantzeko
baliabideak.
GARAIZ DETEKTATZEKO
Unitateko edukietan egon daitezkeen zailtasunei aurrea
hartzeko, irakasleak proposamen hauek erabil ditzake.
Bihurketa-faktoreen bidez unitate-aldaketak egiteko:
Jarraian dagoen web-orria konsultatu behar da.
Bertan, bihurketa-faktoreekin erlazionatutako
kontzeptuak jorra ditzakete ikasleek (teoria, prozedura, adibideak eta ariketak):
http://links.edebe.com/nd6
Metodo zientifikoa osatzen duten etapetan sakontzeko:
Ikasleak taldetan banatuko dira. Irakasleak metodo zientifikoarekin erlazionatutako zenbait hitz
idatziko ditu arbelean. Taldekide bakoitzak esaldi
bat idatziko du hitz horietako batekin, eta gainerako taldekideei erakutsiko die; denen artean, esaldia zuzendu, garatu edo zehaztu egingo dute.
Curriculum-egokitzapena (MO): 6.-9. eta 46. or.
Lan kooperatiborako
orientabideak.
LAN KOOPERATIBOA
Lan kooperatiboa errazteko:
Ikasleek bost laguneko taldeak osatuko dituzte, eta talde bakoitzak metodo zientifikoarekin ebatz daitekeen
problema bat planteatuko du. Problemak elkarrekin trukatu, eta talde bakoitzak egokitu zaiona ebatziko du,
metodo zientifikoaren etapa guztiak aplikatuz. Jarraian,
problema guztiak ikasgelan azalduko dituzte, eta proposaturiko saiakuntza, hipotesi eta emaitzei buruz jardungo dira.
Pentsamenduaren kultura
360-ko ikuspegia
Iragarpen matematikoak (IL) 24. or.
Ebaluazioa
Ebaluazio-fitxa (MO) 82. or.
Errubrika (POD) 32. or.
Beste baliabide batzuk (MO, 80.-113. or.): paper-zorroa,
edukiak barneratu diren behatzeko taula, hasierako ebaluazioa, amaierako ebaluazioa.
POD: Programazioa eta Orientabide Didaktikoak.
MO: Material osagarria. IL: Ikaslearen liburua.
PENTSAMENDU-ERRUTINAK
Ikusi - Pentsatu - Galdetu
Pentsamendu-errutinak
aplikatzeko prozesua.
Bizitzari, errealitateari, arteari... adimena baliotuz behatzea.

Unitatearen hasieran dauden hiru irudiak gogoan izanik,
ikasleek ikusi-pentsatu-galdetu egin beharko dute, eta honako hauek idatzi: zer ikusten duten (interpretatu gabe), irudi
horiek zer iradokitzen dieten eta zer galdera bururatzen
zaizkien.
Ekarpenak elkarri azaltzean, ikasle bakoitzak bere pertzepzioa justifikatuko du. Horrela, objektu edo egoera bera
hainbat modutan uler daitekeela ikusiko dute. Hori bai ikaskuntza.
29
giltza-edeb taldea
Pentsamendu-errutina: Ikusi-Pentsatu-Galdetu (IL) 10. or.
Unitate didaktikoan eskuragarri

dauden baliabideen mapa.
Adaptacin curricular (Bsica)
Nolakoa da Material osagarria liburua?
Curriculumegokitzapena
Curriculumegokitzapena
Ebaluatzeko
baliabideak
(Oinarrizkoa)
(Sakontzekoa)
Unitateko eduki
nagusien
aukeraketa bat.
Eskuratutako ezagutzak
nola erabiltzen
diren sakontzeko
proposamena.
edeb n
Ebaluatzeko
baliabideak
Hasierako ebaluazioa,
unitatearena eta amaierakoa
egiteko probak.
Erregistroak eta txostenak.
Edukiak eskuratu diren
behatzeko taula.
Ebaluazio-txostena.
Ikaskuntza-dosierra egiteko
orientabideak.

Baliabide digitalen liburutegia
Erantzunak
Ikaslearen liburuko jardueren erantzunak ditu.
Unitateko programazioa
Errubrika Konpetentzien adierazleak
Helburuak konpetentzien eta askotariko adimenen arabera

1. Metodo zientifikoaren prozesuak ezagutzea, eguneroko
fenomeno fisikoak eta kimikoak azaltzeko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
2. Metodo zientifikoa ikerketa-lan batean aplikatzea, eta
IKTen laguntzarekin hura idaztea, azaltzea eta defendatzea. (Hitzez, hitzik gabe eta modu digitalean komunikatzekoa / Linguistikoa).
3. Ikerketa zientifikoak, haren aurkikuntzei eta aplikazioei
esker, zientzia, teknologia eta gizartea garatzeko garrantzi handia duela kontuan hartzea. Gizarterakoa eta
herritartasunerakoa / Pertsona artekoa).
4. Magnitudeak eta SIko unitateak zuzen erlazionatzea,
eta notazio zientifikoa erabiltzea, ikerketa-lanaren emaitzak adierazteko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Logikoa eta matematikoa).
5. Substantzia kimikoak, haien etiketak, eta laborategiko

materiala eta tresnak identifikatzea, eta segurtasunneurriak eta hondakinak ezabatzeko arauak (ingurumena babestea helburu dutenak) errespetatuz erabiltzea.
(Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Logikoa eta matematikoa).
6. Hedabideetan argitaratzen diren albiste zientifikoek zer
interes duten eta zehatzak ote diren aztertzea, modu
kritikoan, eta ondorioak ateratzea. (Hitzez, hitzik gabe
eta modu digitalean komunikatzekoa / Linguistikoa).
7. Testuinguru zientifiko batean barneratutako ezaguerak
aplikatzea, eguneroko bizimoduan gertatzen diren fenomenoak interpretatzeko. (Ikasten eta pentsatzen ikastekoa / Pertsona barrukoa).
Adierazleak
Edukien programazioa
Atalak
Metodo zientifikoaren
etapak
(12.-14. or.)
Edukiak
Notazio zientifikoa. K
Magnitudeak zehaztea. P
Laborategiko lana. K
Ikerketa zientifikoaren garrantzia aintzat hartzea, hari esker

ideia berriak sor daitezkeelako, aurkikuntza eta aplikazio
berriak bultza daitezkeelako, eta industria eta gizartea gara
daitezkeelako.
Magnitudeak zehazteko prozedura zientifikoak ezagutzea.
Laborategiko oinarrizko materialak, substantziak eta tresnak ezagutzea, eta segurtasun-arauak eta hondakinak
ezabatzeko arauak (ingurumena babestea helburu dutenak)
errespetatzea.
Argitalpenetan eta komunikabideetan agertzen den informazio zientifikoa jarrera kritikoarekin interpretatzea.
Metodo zientifikoa aplikatzea eta haren etapa guztiak betetzea, IKTak erabiliz ikerketa-lan bat idazteko eta azaltzeko.
Testu zientifikoetako informazio aipagarria hautatzen, ulertzen eta interpretatzen du, eta, ahozko zein idatzizko hizkuntza zuzen erabiliz, ateratako ondorioen berri ematen du.
Oharrak, datuak eta emaitzak era ordenatuan eta zehatzean
erregistratzen ditu, eta horien berri ematen du ahoz zein
idatziz, eskemak, grafikoak, taulak eta adierazpen matematikoak erabiliz.
Ikerketa zientifikoa eta eguneroko bizimoduan erabiltzen
ditugun aplikazio teknologikoak erlazionatzen ditu.
Magnitudeen eta unitateen arteko erlazioak ezartzen ditu,
eta gehienbat Nazioarteko Unitate Sistema eta notazio zientifikoa erabiltzen ditu emaitzak adierazteko.
Laborategiko materiala eta tresnak identifikatzen ditu eta
saiakuntza zehatzetan zer erabilera duten adierazten du.
giltza-edeb taldea
Komunikabideetan argitaratutako artikuluen edo albisteen

zorroztasun zientifikoa argudiatzen du.
Landutako gai bati buruzko ikerketa-lan bat egiteko eta
defendatzeko gai da, barneratutako ezaguerak aplikatuz
eta IKTak erabiliz.
Testu zientifiko bateko informazio aipagarria jarrera kritikoarekin interpretatzea. P
Hedabideetan argitaratutako albisteen zorroztasun zientifikoa modu kritikoan balioztatzea. B
360-ko ikuspegia
(24. or.)
Sormen@
(25. or.)
Zientzia eskura
(26.-27. or.)
Informazioa aurkitzea
eta ikerketa baten emai
tzak adieraztea lortzen
du, baina ez die behar
beste probetxu atera
tzen baliabide teknolo
gikoei.
Baliabide teknologiko
ego kiak aukeratzen ditu
informazioa bilatzeko eta
ikerketa bateko emai tzak
adierazteko.
Hainbat teknika eta estra

tegia batera erabiltzen ditu,
modu probetxugarrian, infor
mazioa bilatzeko eta ikerke
taren emaitzak azaltzeko.
Ikerketa zientifikoaren garrantzia

balioesten du, haren bidez egin
dako aurkikuntzei eta aplikazioei
esker zientzia, teknologia eta gi
zartea garatzen direla kontuan
hartuta.
Ez daki ikerketa zienti

fikoak eta haren bidez
egindako aurkikuntzek
eta aplikazioek zerno
lako garrantzia duten
zientzia, teknologia eta
gizartea garatzeko.
Ez du positiboki balio
esten ikerketa zienti
fikoak eta haren bidez
eta aplikazioek duten
garrantzia zientzia, tek
nologia eta gizartea ga
ratzeko.
Behar bezala balioesten

du ikerketa zientifikoak
eta haren bidez eginda
ko aurkikuntzek eta apli
kazioek duten garrantzia
gizartea garatzeko.
Badaki garrantzitsua dela

ikerketa zientifikoa eta haren
bidez egindako aurkikuntzak
eta aplikazioak positiboki ba
lioestea, garrantzi handia bai
tute zientzia, teknologia eta
gizartea garatzeko.
Magnitudeak eta SIko unitateak

zuzen erlazionatzen ditu eta
ikerketalanetako datuak zuzen
adierazten ditu notazio zientifi
koaren bidez.
Zailtasun handiak izaten

ditu magnitudeak eta
unitateak erlazionatzeko
eta lortutako emaitzak
notazio zientifikoaren bi
dez adierazteko.
Zenbait zailtasun izaten

unitateak erabiltzeko
eta ikerketalanetako
emaitzak notazio zien
tifikoaren bidez adieraz
teko.
Magnitudeak eta unita

teak egokiro erlaziona
tzen ditu eta emaitzak
zuzen adierazten ditu
notazio zientifikoaren bi
dez, testu idatzi gehie
netan.
Magnitudeak eta unitateak

zail tasunik gabe erlazionatzen
ditu eta zenbakizko balioak zu
zen idazten ditu notazio zien
tifikoaren bidez.
E t i k e t e t a k o s e g u r t a s u n
piktogramak eta laborategiko
materiala ezagutzen ditu, eta ma
terial hori zuzen erabiltzen du.
Zailtasun handiak ditu

substantzia kimikoen
piktogramak identifika
tzeko, eta laborategiko
materiala ez du ezagu
tzen eta ez daki nola
erabili behar den.
Zenbait zailtasun ditu

tzeko, eta arazoak ditu
laborategiko materiala
trebetasunez erabil
tzeko.
Substantzia kimikoak
eta haien etiketak zuzen
identifikatzen ditu, baina
batzuetan zalantzak iza
ten ditu laborategiko
ma teriala identifikatzeko
eta erabiltzeko garaian.
Substantzia kimikoak eta

haien etiketetako informazioa
zuzen identifikatzen ditu, eta
laborategiko materiala eza
gutzen du eta zuzen erabil
tzen du.
Ohitua dago hedabideetan argi

taratutako albiste zientifikoak
modu kritikoan eta arduratsuan
aztertzen eta balioesten.

ditu hedabideetan argi
taratutako albiste zien
tifikoak aztertzeko eta
balioesteko.
Zailtasun bat edo beste

izaten du hedabideetan
argitaratutako albiste
zientifikoak aztertzeko
eta balioesteko.
Hedabideak zuzen eta

sarritan erabiltzen ditu,
eta haietan argitaratu
tako albiste zientifikoak
zailtasunik gabe azter
tzen eta balioesten ditu.

hedabideak modu kritikoan
eta arduratsuan erabiltzea, eta
haien edukiak behar bezala
aztertzen eta balioesten ditu.
Barneratutako ezaguera zientifi

koak eguneroko egoeretan era
biltzen ditu.
Zailtasunak izaten ditu

ezaguera zientifikoak
eguneroko egoeretan
erabiltzeko.
Ezaguera zientifikoak
zen baitetan baino ez di
tu erabiltzen eguneroko
egoerak azaltzeko.
Ezaguera zientifikoak Ezaguera zientifikoak sarritan

sarritan erabiltzen ditu eta gustura erabiltzen ditu
eguneroko egoerak azal
egu neroko egoerak azaltzeko,
tzeko.
eta etekin handia ateratzen
die.
Hedabideetan argitaratutako albisteen zorroztasun zientifikoa modu kritikoan ebaluatzea. B

Problemak ebaztea IKTak erabiliz. P
Informazioa bilatzeko, emaitzak lantzeko eta ikerketa-lanak defendatzeko erabiltzen diren IKTak
balioztatzea. B
Metodo zientifikoa aplikatzea inguratzen gaituen mundua ulertzeko. P
Laborategiko materiala eta substantzia kimikoak erabiltzea. P
Laborategian jokabide arduratsua izatea, segurtasun-arauak eta ingurumena babesteko arauak

errespetatzea eta emandako argibideei jarraitzea. B
Probatu
zure gaitasunak
(30.-31. or.)
Hausnartu
(31. or.)
Ikerketa-lanak egitea. P

Metodo zientifikoa ezaguera sortzeko eta zientzia, teknologia eta gizartea garatzeko oinarria
dela aintzat hartzea. B
30
Baliabide teknologikoak
modu orokorrean erabil
tzen ditu, irizpide kohe
renterik gabe.
Guztira
Metodo zientifikoa ezaguera sortzeko eta zientzia, teknologia eta gizartea garatzeko oinarria dela
aintza hartzea. B
Laborategiko materiala erabiltzen duenean, segurtasunarauak betetzen ditu eta emandako argibideei jarraitzen die.
Produktu kimikoen etiketetan erabiltzen diren piktograma
ohikoenak ezagutzen eta identifikatzen ditu, eta haien esanahia ulertzen du.
balioztatzea. B
Barneratutako ezagueren erabilgarritasuna balioztatzea eta horien gaineko gogoeta egitea. B
31
giltza-edeb taldea
Eguneroko fenomenoak azaltzeko hipotesiak formulatzen

ditu, teoria eta eredu zientifikoak erabiliz.
IKTak erabiltzen ditu metodo

zientifikoa aplikatzeko eta on
dorioak idazteko, azaltzeko eta
defenda tzeko.
Informazioaren eta komunikazioaren teknologiak erabiltzea. K
Hiztegi espezifikoak informazio zientifikoa jakinarazteko eta ulertzeko zer balio duen aintzat
hartzea. B
giltza-edeb taldea
Metodo zientifikoa fenomeno fisikoak eta kimikoak azaltzeko bete behar diren prozesuen multzoa dela aintzat hartzea
eta prozesu horien bidez inguratzen gaituen mundua uler
dezakegula jakitea.
Metodologia zientifikoko pro

zedurak ezagutzen ditu eta
egokiro erabiltzen ditu egu
neroko fenomeno fisikoak eta
kimikoak azaltzeko.

errespetatzea, eta emandako argibideei jarraitzea. B
IKTak
eta lan zientifikoa
(21.-23. or.)
Lorpen-adierazleak
Metodologia zientifikoko
prozedurak ezagutzen
di t u eta nahiko zuzen
era b iltzen ditu egune
roko fenomeno fisikoak
eta kimikoak azaltzeko.
Magnitudeak neurtzea. K
Saiakuntzak egiteko garaian talde-lanaren garrantzia aintzat hartzea, begirunez jokatzea eta
elkarlanerako prestasuna izatea. B
Ebaluazio-irizpideak
Metodologia zientifi
koko prozedurak ezagu
tzen ditu baina ez ditu
behar bezala erabiltzen
eguneroko fenomeno
fisikoak eta kimikoak
azaltzeko.
Magnitude bakoitzari dagokion unitatea jartzeko eta notazio zientifikoa erabiltzeko ohitura. B
Laborategiko
lana
(18.-20. or.)
Ez ditu ezagutzen meto

dologia zientifikoko pro
zedurak eta nekez era
biltzen ditu eguneroko
fenomeno fisikoak eta
kimikoak azaltzeko.
Metodo zientifikoa: etapak. K
jakitea. B
Datuak irudikatzeko eta azaltzeko garaian txukuntasuna eta zorroztasuna balioestea. B
Magnitude fisikoak
eta horien neurketa
(15.-17. or.)
Lortutako maila
1
Metodologia zientifikoko proze

durak erabiltzen ditu eguneroko
fenomeno fisikoak eta kimikoak
azaltzeko.
32
Unitatearen errubrika.
Konpetentziak ebaluatzeko
adierazleak.
Unitateko curriculum-erlazioen mapa (Konpetentziak/

Askotariko adimenak, Ebaluazio-irizpideak,
Adierazleak eta Unitatearen edukien programazioa).
Some Physical
in English
Fisikako jarduerak
ingelesez, txetan.
Some Physical
in English
Konpetentziak
edo gaitasunak
Konpetentziak edo gaitasunak

PISA ereduei jarraitzen dieten probak (konpetentzien probak
unitateka eta amaierako probak, ikasturte bakoitzeko).
Some Chemistry
in English
Some Chemistry in English

Kimikako jarduerak ingelesez,
txetan.

Baliabide didaktikoak eta kudeaketarako dokumentuak

Programazio eta orientabide
didaktikoak (PDFan).
Material osagarria (PDFan).
Dokumentu editagarriak
(curriculum-egokitzapeneko txak,
konpetentzien txak, ebaluazio-probak,
eta ebaluazio-errubrikak eta
-txostenak).
Emozio-hezkuntzako programa.
Ikaskuntza eta Zerbitzuko proiektua.
Dosier elektronikoa.
Ikasgelako programazioa eta
programazio didaktikoa.
Konpetentzien arabera ebaluatzeko
aplikazio informatikoa.
Ebaluazio-sorgailua.
Zergatik proiektu berritua DBHrako?

1. Ezagutzak gaurkotzeko eta berritzeko beharra
Txertatu egin behar dira, curriculum-materialetan, etengabe aldatzen ari den mundu
honetan izaten diren aldaketa historikoak (Estatu Islamiarra, Gaza...), zientifikoak
(nomenklatura kimikoa, ebola...), politiko eta sozialak (Podemos, gizarte-egitura...),
linguistikoak (arauak...) eta abar. Gaurkotu eta berritu egin behar dira ikasgelan lan
tzen diren edukiak.
2. Erronka berria dute eskolak eta gizarteak:

gazteak aldatzen ari den gizarte batean heztea
Hezten dugu jakin gabe zer behar
izango dituzten gure ikasleek epe la
burrera.
Richard Gerver,
Gaur eraiki
biharko eskola
Oraindik sortu ez diren lanbideetarako

prestatu behar dituzte ikasleak eskolek;
oraindik ere asmatu ez diren teknologietarako, eta sortuko diren baina oraindik
ezagutzen ez ditugun arazoetarako.
Andreas Schleicher, PISA
Erronka horiei ematen zaien erantzuna Talentuan heztea da:

Talentua da, niretzat, adimen garailea successful intelligence...
Helmuga baliotsuak aukeratzeko gai dena,
ezagutza egokiak baliatzeko gai dena,
emozio sortzaileak eragiteko gai dena,
eta horretan guztian behar beste energia, balio eta irmotasun aplikatzeko gai dena.
giltza-edeb taldea
Adimen praktikoa da, eta ez da konformatzen jakitearekin, ekin

egin nahi baitu.

Jos A. Marina
DBH: Proiektuaren oinarriak

Berritzen ari den eskola
Gizarte global baterako

trebetasunak. Etorkizuna duten
ikasleak prestatzen dituen konpromisoa.
Metodologiaren ardatz
egituratzailetzat ditu Gako
Konpetentziak eta
Askotariko Adimenak.
giltza-edeb taldea
Mundura begira jartzen

du hezkuntza. Ikasteko
gogoa pizten du.
Pentsamendu kritikoa
eta problemak ebaztea
Pentsatzen irakasten du
(pentsamendu-errutinen,
adimen-mapen, trebetasunen
bidez), eta PBL proposatzen
du problemak ebazteko
trebetasunak lantzeko.
Sormena eta ekimen

ekintzailea
Ikaskuntza integratu
eta sortzailera bideratutako
Proiektuetan oinarritutako
metodologia erabiltzen du:
Proiektu ekintzaileak
eta Ikaskuntza eta Zerbitzu
Proiektuak.
Berrikuntza eta
teknologia-elementuak
txertatzen ditu
hezkuntza-proposamenean.
Lankidetza / Kooperazioa
Lan kooperatiboko estrategiak
eta teknikak aurkezten ditu,
eta jarduerak proposatzen ditu.
Aniztasuna lantzen du:

Guztiontzako eskola.
Komunikazioa,
informazioaren kudeaketa
eta komunikazio eraginkorra.
Gizartean eta lan-munduan
behar diren komunikazioestrategiak garatzen ditu.
Gizarte berri baten

balioekin identifikatzen da.
Emozio-autonomia
Emozio-hezkuntzako programa
osatua jasotzen du.
Berritzen ari den eskolarako proiektua

1. Gako Konpetentziak eta Askotariko Adimenak DBH
(Azterketa-helburua ez denean ikaskuntza-helburua)
Irmo egin dute gako-konpetentziak garatzearen alde hezkuntza-administrazioek (autonomia-erkidegokoak, estatukoak, Europakoak...), gizarte globalean bizitzeko eta elkarbizitzarako kalitatezko hezkuntza izateko. Giltza argitaletxeak beharrezko baliabide guztiak
eskaintzen ditu ikastetxe guztiek ikuspegi metodologiko hau eta hezkuntza bideratzeko
modu berri hau erabil dezaten ikasgeletan. Motibatuko dituzten erronkak nahi dituzte gure
ikasleek, egiazko gauzak. Ez dituzte fikziozko problemak edo gatazkak jasotzen dituzten
liburuak nahi, baizik eta esperientziaren bidez ikasteko aukera emango dietenak. Eta bere
egin du erronka hori giltzak.
1.1. Konpetentzien osoko kudeaketa: programatu, landu

eta ebaluatu egiten dira
Programazioa
Curriculumean jasotako konpetentziak dimentsiotan eta azpidimentsiotan antolatu ditu
giltza argitaletxeak, hezkuntza-administrazioek prestatu dituzten orientabideei jarraiki, eta
konpetentzien mapa batean zehaztu ditu.
Indarrean dauden araudien xedapenei jarraiki, konpetentzia bakoitzaren Konpetentziaprofilak eta Arloko konpetentzia-profilak prestatu ditu.
Unitate didaktiko bakoitzean, unitatea amaitzean ikasleak zer konpetentzia gara ditzakeen
zehazten da, betiere ebaluazio-irizpideekin eta ikaskuntza-estandarrekin erlazionatuta.
Autonomia-erkidego bakoitzera moldatutako Programazioak (didaktikoa eta ikasgelakoa)
eskaintzen dizkio irakasleari giltza argitaletxeak.
Lana
Proiektu berri honetan, testuinguru batean kokatu dira edukiak, haien funtzionaltasunaz
jabetu dadin ikaslea, eta ikaskuntzari esanahia eman diezaion.
Hainbat eduki barne hartzen dituzten konpetentziak lantzeko jarduerak proposatzen dira,
PISA ereduei jarraiki.
Metodologia interaktiboak ere jaso ditu, hala nola PBL eta lan kooperatiboa, lan integratua
eta egoera konplexuak ebazteko edukien aplikazioa sustatzeko errealitatearekin ahalik eta
antz handiena duten inguruneetan.
Ebaluazioa Feedback for feed forward

Beste ikaskuntza batzuetan integratuta lantzen diren edukiak konpetentziaka ebaluatzeko
proposamena du unitate didaktiko bakoitzak.
Errubrika bat ere badu unitate didaktiko bakoitzak, konpetentziak eskuratzean zer lorpen
egin diren jasotzeko.
Material osagarrian, konpetentziak lantzeko eta ebaluatzeko proposamen gehiago ematen
dira.
giltza-edeb taldea
Proiektu honek portfolioa du ebaluazioa konpetentziaka egiteko tresnatzat.
1.2. Askotariko adimenak, edukiak eskuratzeko ordezko bideak

Howard Gardner-en arabera, adimena da problemak ebazteko eta/edo komunikazioedo kultura-testuinguru jakin batean balio handia duten ohiko produktuak sortzeko
gaitasuna. Askotarikoak dira adimenak: ahalmen eta estilo kognitibo desberdinak ditu
jendeak. Pertsona bakoitzak adimen-profil espezifikoa du, baina garatu egin ditzake
gainerako adimenak, maila egokia lortzeko. Ez dira aldaezinak; garatu egin daitezke, eta,
horretarako, esperientzia aberatsak, kultura-ingurune egokiak eta motibazio pertsonala
behar dira. Eta haietako bakoitza metodo neutralen bidez ebaluatu behar da, ez baitute
balio test psikometrikoek.
Adimena
Deskribapena
Garapen-arloak
Linguistikoahitzezkoa
Hitzak prozesatzeko eta hizkuntzarekin komunikatzeko, dokumentazioa lortzeko, eta sentipenak eta emozioak adierazteko gaitasuna.
Politikariak,
irakasleak, kazetariak,
idazleak, poetak...
Logikoamatematikoa
Zenbakizko kalkuluak, neurketak eta eragiketa

aritmetikoak edo aljebraikoak egiteko trebetasuna. Erantzunak eraiki eta problemak ebazteko
gaitasuna; abstrakzioak irudikatzeko eta ondorioak ateratzeko gaitasuna.
Zientzialariak,
matematikariak,
ingeniariak,
informatikariak.
Ikusizkoaespaziala
Objektuen neurriak hautemateko, objektuak espazioan kokatzeko, irudikapenerako sistema sinbolikoak erabiltzeko eta hasierako pertzepzioak
aldatzeko gaitasuna.
Artistak, argazkilariak,
pilotuak, ingeniariak.
Musikala
Melodiak, erritmoak eta harmoniak sortuz adierazteko gaitasuna. Musika-formak hautemateko,

aldatzeko eta adierazteko trebetasuna. Erritmo,
tonu eta tinbrearekiko sentikortasuna.
Musikariak,
abeslariak,
konpositoreak.
Gorputzarenazinestesikoa
Ukimenaren eta prozesu zinestesikoen bidez

informazioa lortzeko gaitasuna. Trebetasun fisikoak; esaterako, koordinazioa, oreka, indarra,
malgutasuna... Dramatizazioa, dantza...
Atletak, kirolariak,
artisauak,
dantzariak.
Pertsona
barrukoa
Niaren barne-alderdiak ezagutzeko gaitasuna:

auto-hausnarketa, metakognizioa eta autopertzepzioa. Pentsamendua, sentimenduak eta
emozioak ere barne hartzen ditu.
Psikologoak,
filosofoak,
psikiatrak.
Pertsona artekoa
Gainerakoak ulertzeko, taldean harremanak

izateko eta gizarte-erlazioak kudeatzeko gaitasuna.
Kontseilariak, lider
politiko eta espiritualak,
komertzialak.
Naturalista
Mundu naturala ulertzeko gaitasuna; naturainguruneko elementuak sailkatzeko, alderatzeko... gaitasuna. Behatzeko, plangintzak egiteko
eta hipotesiak egiaztatzeko trebetasunak.
Biologoak, lorezainak,
ekologistak.
giltza-edeb taldea
Beraz, hainbat modu dauden inteligentea izateko, eta aniztasun hori ere jasotzen da
ikasgelan. Unitate didaktikoetako edukietarako ordezko bideak eskaintzen ditu giltza
argitaletxeak; jarduerak praktikoak dira funtsean, eta esperimentatzera, ikertzera eta lan
kooperatiboa egitera bideratzen dira.
10
2. Munduari begirako proiektua: 360-ko ikaskuntza

Esaten da gure ezagutzen herena soilik eskuratzen dugula hezkuntza-ingurune formaletan; gainerakoa, bi heren, bidaietan, lagunekin izan ditugun elkarrizketetan, Internetera
ausaz egindako bisitetan... eskuratzen omen dugu. 360-ko ikaskuntzaz ari gara.
360-ko ikaskuntzaren eraginak arlo akademikotik harago doaz:
Ezagutzeko interesa pizten du, eta ikasleen kultura-ezagutza zabaldu.
Aisia eta aisiarako espazioak modu aberasgarrian baliatzea sustatzen du.
360-ko ikaskuntzaren helburua da pertsonek gizartean dituzten esperientziak baliatzea (ikaskuntza gizarte-erantzukizun bat da), eskolako jardueran barneratzeko. Bes
talde, ikaskuntza-guneak sortu nahi ditu eskolatik kanpo, eskolako hormetatik atera
eta gizartean dagoen ezagutzaren bila joan dadin. Helburua da testuinguru errealetan
ikastea, eskola ikaskuntzarako gizarte-zentro bihurtuta. Hala, erabateko harmonia eta
integrazioa lortzen da ikaskuntza formalaren, informalaren, indibidualaren eta kolek
tiboaren artean.
Eskolatik harago doaz ezagutza-iturriak, eta, hori dela eta, hauek dira gure helburuak:
Mundura irekitzea liburua.
Ikaskuntza ez-formalak eta informalak integratzea.
Gitza argitaletxeak berariazko atal bat prestatu du ikaskuntza
hau sustatzeko: 360-ko ikuspegia. Atal horretan...:
Interesa pizten dute gaiak aurkezten dira,
eta ezagutzan sakontzera bultzatzen du ikaslea.
Jakin-min intelektuala eta ikasteko gustua pizten
dira, bitxikeriak eta gertaera harrigarriak aurkitzera
animatzen da. Hau da, ikasleak ikasgelatik kanpo
ikastera eraman ditzakeen oro.
3. Berrikuntza- eta teknologia-elementuak txertatzen ditu

3.1. IKT proiektua: edeb
11
giltza-edeb taldea
Humanismo teknologikoa: giltzan, pertsonen zerbitzura dago teknologia. Baliabide

digitalen bidez, teknologiaren erabilera atsegina sustatzen da, eta, erabilera horren
bidez, erraztu egiten dira ikasgelako ikaskuntza-prozesuak eta pertsona arteko
komunikaziorakoak. Alfabetatze digitala ideiak menderatzeko modutzat ulertzen da, ez
teklak erabiltzeko modutzat. Ezagutzak ez ezik, ezagutzen arteko loturak ere badira
interesgune. Proiektuan, testuinguru ugariko ikaskuntzak sustatzen eta bideratzen
dituzte IKTek.
Erraztasun digitala: eduki digitalak modu naturalean erlazionatzen dira materia bakoi
tzeko edukiekin:
Formatu atsegin eta intuitiboa, ikasleek eta irakasleek errazago erabiltzeko.
Izaera praktikoa; edukiak garatzeko eraginkortasuna eta efizientzia funtsezkoak
dira ikasgela egoki kudeatzeko.
3.2. IKT tresnak

Liburu Digital Interaktiboa
Curriculumeko eduki guztiak jasotzen ditu, baita estekak, animazioak, infografiak eta
abar ere, ikaskuntza errazteko eta aberasteko.
Erraztu egiten du ikasleek eskolari jarraitzea.
Praktikoa eta erabilgarria da irakasleak ikasgelan emango dituen azalpenen oinarri
tzat.
Ebaluazioen sorgailua eta askotariko baliabideak ikasgela kudeatzeko
DBHko proiektu berriak ebaluazioen sorgailua du: tresna informatiko bat da, datubase zabal batek elikatua, eta ebaluatzeko jarduerak ditu. Hala, bere probak sor ditzake
irakasleak, arloko ebaluazio-irizpideetatik abiatuz. Gainera, balorazio ona duten beste
baliabide batzuk ditu ikasgela kudeatzeko: alda daitezkeen dokumentuak, programazioak, etab.
Jarduerak editatu egin daitezke, pertsonalizatu, eta erantzun guztiak jasotzen ditu.
Ebaluazioak zer formatu izango duen erabakitzeko aukera ere ematen du: ikaskideen
artean zuzentzea, taldean kalifikatzea edo autoebaluazioa.
Baliabideen liburutegia
Curriculum-baliabideen liburutegi zabala eskaintzen du giltzak, eta aukeratu, probatu
eta ikasgelan lantzeko prestatu dira. Hainbat arloren arabera egin daitezke bilaketak:
materia, adina, hizkuntza, formatua (entzungaia, html, url, bideoa...). Eta jarduera osa
garriak ere aurkituko ditu irakasleak: motibatzekoak, finkatzekoak, sakontzekoak...
3.3. Zure espazio pertsonala: baliabide guztietarako sarbidea

Lanerako espazio erosoa da, han aurkituko baititu bilduta eduki guztiak irakasleak, modu
praktiko batean antolatuta, eta eskura izango ditu behar dituen unean.
giltza-edeb taldea
Ingurune segurua da, erraz erabiltzeko diseinatua, eta bateragarria gailu, plataforma
eta sistema guztiekin. www.edebe.com webguneko Zure espazio pertsonala ataletik eskura daitezke material guztiak.
12
4. Aniztasuna lantzen du: Guztiontzako eskola

Hau baieztatu du PISA txostenak: ekitatean aurrera egiten duten sistemek emaitza
akademiko hobeak lortzen dituzte. Bere egiten du aniztasunaren kultura DBHko proiektuak, eta helburu hauek ditu:
Ikasleei laguntzea beraien etorkizunaren botere eta aukerak ulertzen.
Burua altxaraztea, beraien nahiei, ametsei, interesei, trebetasunei... begiratzeko. Hau da, bakar egiten dituen horri guztiari begiratzeko.
Beraien bizitza-aukerak eta aukera horiek ahalik eta gehiena bizitzearen balioa
ikusaraztea.
4.1. Aniztasunaren trataera

DBHko proiektu berriak ikasgelako aniztasuna lantzeko jarduerak, baliabideak eta proposamenak jasotzen ditu. Hauek dira:
1. Garaiz detektatzeko. Ulertzen zailenak izan daitezkeen edukiak identifikatzen dira, eta orientabideak ematen zaizkio irakasleari ikasgelan aniztasuna
kudeatzeko.
2. Askotariko adimenak ikasgelan. Askotariko adimenak lantzeko jarduerak
jasotzen ditu: antzezpenak eta dramatizazioak, koreografiak eta muntaia
musikalak, talde kooperatiboetan lan egiteko proposamenak... Hau da, aniztasuna kontuan hartzen duten askotariko jarduerak.
3. Curriculum-egokitzapenak. Sakontze-fitxetatik Curriculum-egokitzapenera.
Unitate bakoitzeko eduki nagusien aukeraketa eta lehenespena da abiapuntua. Ikaskuntzen mikrosegidak diseinatu dira (ikusizko laguntza gehiago, prozesu bideratuagoak...), eta ikasleen jarduera sustatzen da.
13
giltza-edeb taldea
4. Bikaintasunari begiratzen diote

maila askotako jarduerek
eta zabaltze-proposamenek. Gitza
argitaletxeak aurrera egiteko eta
motibatzeko jarduerak ere eskaintzen
ditu, beraien gaitasunak garatu
ahal izan ditzaten ikasteko gaitasun
handiena duten ikasleek.
5. Gizarte berri baterako balioak
(Une gogorretan alferrik dira balio ahulak)

Balioetan heztea tautologia bat da: ezin da baliorik ez duen hezkuntzarik ulertu. Pertsona
osoak, zintzoak, arduratsuak... heztea gizarte berriaren erronka eta beharra dira. Gure
proiektuak onartu egin du erronka hori, eta balioen alde egiten du:
Curriculum-edukiak gizarteak onartzen dituen balioen ikuspegitik lantzen
dira. Askotarikoa da egungo gizartea, eta pertsona bakoitzak bere sinesmenak
eta ideologia ditu. Baina badira balio unibertsalak ere, guztiek onartuak, guztiek
ontzat eta beharrezkotzat hartzen dituztelako gizarteak ongi eta zuzen funtziona
dezan. Gizarteak partekatzen dituen balio horiek txertatu ditu giltzak bere baliohezkuntzan.
Gizarte-errealitate berrira moldatu dira bai mezuen formatua bai metodologia.
Balioez hausnartzeko berariazko espazioa eskaintzen da: Agora.
Balioak barrutik datoz, baina kanpora ateratzen direnean dute balioa. Balioak ezin
dira irakatsi, baina bai ikasi eta erakutsi. Eskolak baloratzen irakats dezake. Agora
atala munduan dugun funtzioari buruz hitz egiteko eta eztabaidatzeko espazioa da;
eskolak dituen balioez hausnarketa egiten da, eta balio horiek azalerazi egiten dira.
Irakaslearen funtzioa ez da balioak ematea, baizik eta baliodun portaeretan laguntzea
eta gidatzea.
5.1.Ikaskuntza eta Zerbitzu Proiektuak:

konpromisoa praktikan jartzea
Proiektu honen bidez, gainerakoekin eta gizartearekin konpromiso irmoak hartzera bideratzen dira ikasleak. Eta konpromiso horrek balio handiagoa izango du inguruneko
arazoren bat hobetzeko jartzen bada praktikan. Horregatik jaso ditu giltzak Ikaskuntza
eta Zerbitzu Proiektuak.
Ikaskuntza-zerbitzua hezkuntza-proposamen bat da, eta ikasteko prozesuak eta
komunitateari zerbitzu bat ematekoak bateratzen ditu ongi artikulatutako proiektu
batean. Proiektu horretan, heziketa jasotzen dute parte-hartzaileek, inguruaren
behar errealetan parte hartuko baitute, ingurune horiek hobetzeko.
Centre Promotor dAprenentatge Servei
Gauza txikiak dira. Ez dute pobrezia desagerrarazten, ez gaituzte azpigarapenetik ateratzen, ez dituzte ekoizpen- eta aldaketa-bitartekoak sozializatzen,
ez dituzte Ali Babaren leizeak desjabetzen. Baina egiteko poza eragin dezakete, eta, agian, ekintzetara bideratuko da hori. Azken batean, errealitatean
jardutea eta errealitatea aldatzea da, gutxi bada ere, errealitatea aldatu egin daitekeela frogatzeko modu bakarra.
giltza-edeb taldea
Eduardo Galeano
14
Gizarte berri baterako trebetasunak

6. Gizarte global baterako lau trebetasun
Hezitzaile guztiek nahi diete lagundu ikasleei bizitzan arrakasta izan dezaten. Gizarte global berriak eskatzen du herritarrek trebetasun batzuk garatzea ongi lantzeko
adimen-, gizarte- eta lan-erronka berriak. Trebetasun horien hezkuntza-ekintzan jarri
du arreta giltza argitaletxeak.
6.1. Pentsamendu kritikoa eta problemak ebaztea

Pentsamendu-kultura baliatzen duten ikasgeletan, pentsatzen irakasten da. Denbora
bat ematen da pentsatzeko, eta baloratu egiten da pentsamendua. Ikasgelan pentsamendu-kultura sustatzeko baliabide pribilegiatu bat pentsamendu-errutinak dira,
Harvard-eko Unibertsitateko Project Zero proiektuaren ikerketekin erlazionatuak.
Eredu sinple batzuen arabera antolatutako jarduerak dira errutinak, eta pentsamendua sustatzeaz gainera, ikasleen hausnarketa-jarduera bultzatzen dute. Gainera, ikusgarri egiten dituzte pentsamendu-prozesuak, eta, hala, ikasleak jabetu egiten da nola
pentsatzen duen, eta nola pentsatzen duten gainerakoek.
Giltza argitaletxeak errutina batzuk aukeratu ditu, eraginkortasun handiena dutela
erakutsi dutenak, eta unitate didaktikoetan txertatu ditu. Hauek dira:
Ikuspuntuaren pentsamendua errutinak egoera bati

hainbat ikuspuntutatik begiratzeko gaitasuna garatzen du.
Ikasleei irudi (taula, argazkia...)
edo testu bat ematen zaie, eta
zer gertatzen den azaltzeko eskatzen zaie. Ageri
den pertsonaia baten lekuan jarri behar dute.
Ikuspuntuak bateratzean, egoeraren ikuspuntu
aberatsagoa lortzen da. Gai bat lantzean hainbat
ikuspuntu kontuan izateko ohitura (errutina) eskuratzen da.
Hitza-Ideia-Esaldia
Pentsamendua erabiltzen da
testu bat ulertzeko, ikertzeko
eta muinera iristeko.
Ikasleak testuan deigarria iruditu zaion edo edukia hobekien azaltzen duen hitz, ideia
edo esaldi bat aukeratzen du.
Bateratu ondoren, oso ulermen maila altuak lor ditzakete ikasleek, banaka eskuratzen oso zailak. Gainera, sakonago
pentsatzen ikasten dute.
15
giltza-edeb taldea
Ikuspuntuen
zirkulua
Ikusi, pentsatu,
galdetu
Jakin-mina, aztertzeko gaitasuna eta sormena garatzen
ditu. Bizitzari, errealitateari,
arteari... modu adimentsu batean begiratzeko gaitasuna
garatzen du.
Irudi edo testu baten aurrean,
ikasleak idatziz jaso behar ditu hiru eskaera
hauek: zer ikusten duen (interpretatu gabe), zer
ideia iradokitzen dizkion, eta zer galdera sortzen
zaizkion.
Erantzunak bateratzean, bakoitzak bere ikuspuntua justifikatzen du, eta objektu edo errealitate berari buruzko ikuskerak nabarmentzen
dira. Ikaskuntza handia.
KSI: Kolorea,
Sinboloa, Irudia
Testu baten muina ulertzea,
hori da ulermenaren helburua, eta zeregin hori errazten
du errutina honek.
Testu bat irakurri ondoren,
hiru ideia esanguratsuenak
aukeratu behar ditu ikasleak.
Ideia bat kolorearen bidez adierazi behar du;
beste bat, sinbolo baten bidez, eta azkena, irudi
baten bidez.
Bateratzean, arte-adimena eta ahozkoa ez den
komunikazio-gaitasuna agertzen dira.
Pentsatu,
interesatu, ikertu
giltza-edeb taldea
Errutina honen bidez, gai bati

buruzko aurretiazko ezagutza
azaleratzen da, eta informazioa bilatuz zabaltzen da. Gai
baten hasieran erabil daiteke, baita ikerketa-proposamen
bati ekin aurretik ere.
Landu behar den gaia aurkezten da, eta horri
buruz hausnartzeko denbora ematen zaie ikasleei. Jarraian, galdera hauei erantzuteko eskatzen zaie:
Pentsatu: Zure ustez, zer dakizu gai honi
buruz?
Interesatu: Gaiari buruzko zer galdera edo
zer alderdi interesatzen zaizkizu?
Ikertu: Zer ikasi nahi zenuke gaiari buruz?
Nola egin dezakezu?
16
Hasiera, korapiloa,
amaiera
Irudi baten esanahia aldatu
egiten da istorio baten hasiera, korapiloa edo amaiera
izan. Gauza bera gertatzen
da istorio bati buruzko testu
labur batekin. Errutina honek
sormena eta irudimena sustatzen ditu.
Irudi edo testu bat aurrean duela, istorio bat
eraiki behar du ikasleak, kontuan izanik hasierari, korapiloari edo amaierari dagokion.
Bateratzea sormenaren erabateko eztanda izan
ohi da.
Hamar bider bi
(aztertu
eta deskribatu)
Objektu edo irudi baten azterketa xehatua egiten da
errutina honetan, eta hitz edo
esaldien bidez adierazten da.
30 segundoz aztertzen da
irudia edo objektua. Begiei
bidaiatzen uzten zaie. Irudiari buruzko 10 hitz edo
esaldiko zerrenda osatzen da. Bateratu egiten
da. Amaitzeko, errepikatu egiten dira urratsak,
eta beste hamar hitz gehitu.
Galdera sortzaileak
Ikaslearen pentsamendua
zabaltzeko eta gaian sakontzeko, jakin-mina pizteko eta
ikertzera motibatzeko.
Ikasleei proposatzen zaie lantzen ari diren gaiari buruzko
galderak egitea (ideia-jasa
bat izango balitz bezala).
Interesgarrienak iruditzen zaizkienak aukeratzen
dira; galdera horietako bat aukeratzen da gero,
eta hari buruz hitz egiten da.
Horiek horrela, hausnartu egiten du ikasleak, eta
ideia berriak ekarriko dituzten galderak egingo
ditu.
Batzuetan zaila da hitzak soilik erabiliz aztertzea egoera bat edo azaltzea mezu
bat. Errutina honen bidez, koloreak, lerroak eta forma geometrikoak erabiltzen dira
horretarako.
Hasteko, ikasleei eskatzen zaie irudi edo egoera bateko koloreak, formak eta lerroak identifikatzeko; bestela, egoera hori deskribatzeko
zer kolore, forma eta lerro erabiliko lituzketen
esateko.
Erantzunak bateratzean, sormena eta errutina
honen adierazpen-ahalmena nabarmentzen dira.
Tituluak
(Headlines)
Egunkari bateko tituluak bezala funtzionatzen du, eta
ikasleei laguntzen die testuaren, eskola baten, eztabaida
baten, erakusketa baten...
muina jasotzen.
Eskolan eztabaida bat izan
ondoren, lan-saio bat egin ondoren... ikasleei
proposatzen zaie eskolan landu dutenaren muina egokien adierazten duen titulua idazteko.
Lana bateratzean, tituluen zerrenda egiten da.
Amaitzeko, galdera hauek egingo ditu irakasleak: Nola aldatu da zure titulua ideiak bateratu
ondoren? Zer alde du hasierakoarekin?
3-2-1- Zubia
Errutina honen bidez, zubi
bat eraiki daiteke informazio berriaren eta ikasleek
aurretik dituzten ezagutzen
artean.
Aplikatzeko urratsak:
1. Lantzen ari diren gaiari
buruzko 3 ideia, 2 galdera eta 1 metafora edo analogia idatzi behar
dituzte.
2. Gaiari buruzko jarduera programatuak egiten dira (irakurketak, bideoak...).
3. Jarduera hori amaituta, ikasleek berriro egingo dute lehen urratsa.
4. Binaka, hasierako pentsamendua eta pentsamendu berria partekatuko dute, eta hasieran zuten pentsamendua nola eta zergatik
aldatu den azaldu. Horrek bestearen ideiari
buruzko alderdi interesgarriak aurkitzen eta
ideia edo galdera horiek zergatik aukeratu
dituzten arrazoitzen (hori pentsamendua ikusgarri egitea da) laguntzen du. Jarraian, talde
handian partekatzen da, eta hausnarketari,
errespetuari eta konfiantzari bide ematen
zaio; taldeko giroa hobetzen du horrek.
Zirkulazio-argia
(Pentsamendu
kritikoa)
Komunikabideetan egiazkotasunaren zalantza-seinaleak
detektatzen laguntzen du.
Ikasleek editorial bat, albiste
bat, diskurtso bat... aztertu
behar dute, eta argi gorriak
edo horiak jarri zalantza-seinaleak hautematen
dituzten puntuetan (argudiorik gabeko baieztapenak, orokortze zabalegiak, interes propio
nabarmendua, alde bakarraren argudioak...).
Puntu gorri eta horien zerrenda egiten da, eta
arrisku-eremuak seinalatzen dira aztertu den
testuan.
Amaitzeko, ikasi denari buruzko hausnarketa
egiten da.
17
giltza-edeb taldea
Koloreak, formak
eta lerroak
Giltza argitaletxea eta pentsamendu-trebetasunak

Ikasgelan pentsamendu-kultura sustatzeko, pentsamendu-gaitasunak eta -trebetasunak
txertatu ditu giltzak. Pentsamendu-errutinekin egin duen moduan, ikasgeletako trebetasun ohikoenak eta eraginkorrenak aukeratu ditu giltzak; grafikoki antolatu ditu, eta
unitate didaktikoetan txertatu, ikasleen adimen-jarduera sustatzeko.
Pentsamendu-trebetasunak pentsamendu kritikoa eta sortzailea sustatzeko estrategiak
dira, eta ideiak antolatzeko eta lotzeko trebetasunak hobetzen laguntzen dute, baita
ikasleek kontzeptuak kategoriatan banatu ditzaten ere.
Beheko irudian, proiektu berrirako aukeratu ditugun trebetasunak jasotzen dira; hau da,
unitate didaktikoetan txertatu ditugunak.
Pentsatzen ikastea: pentsamendu kritiko eta sistematikoa izateko trebetasunak1

PENTSAMENDU SORTZAILEA
PENTSAMENDU KRITIKOA
Ideiak sailkatzea
Ideia-jasa
Analogiak eta metaforak
PROBLEMAK EBAZTEA
Ideiak ebaluatzea
Alderatu
Inferentziak
Atalak / osotasuna
Azalpen kausala
Adimen-mapa
Dedukzioa
ERABAKIAK HARTZEA
1. Taula egiteko oinarria R. J. Swartz, National Center for Teaching Thinking (NCTT).
DBHko pentsamendu-trebetasunak
Trebetasuna
Ideia-jasa
Deskribapena
Ideiak sortzeko teknika ezagunena da. Zenbat
ideia lortu nahi diren zehazten da. Zenbat denboraz lan egingo den ere zehazten da, baita oinarrizko arauak zein izango diren ere: kritika oro debekatuta dago; ideia oro ongi etorria da; ahal den
ideia gehiena jaso behar dira. Parte hartzaileek
aurkeztu den problemari buruz bururatzen zaien
guztia esaten dute. Jarraian, sortu diren ideiak
lantzen dira, hobetzen ahalegintzeko eta helburuen arabera egokienak direnak aukeratzeko.
Antolatzaile
grafikoa/ereduak 1
IDEIA-JASA:
(zer gairi, arazori... buruzko ideiak jaso
nahi ditugun)
Ideien zerrenda
(arruntak, bikainak,
dibertigarriak, bitxiak...)
Ideiak hobetu eta/edo ezabatu

(errepikatuak, bideraezinak...)
Ideiak ebaluatu (zehaztu diren
irizpideen araberako aukeraketa)
giltza-edeb taldea
18
Trebetasuna
Analogiak
eta
metaforak
Deskribapena
Beste esanahi bat duen adierazpena erabiltzen da, edo esanahi hori duena, baina
ohikoa ez den testuinguru batean; alegia,
hitz edo esaldi baten zentzua beste leku batera eramaten da.
Antolatzaile
grafikoa/ereduak
Antzekotasunen mapa
Objektu edo
kontzeptu
hau da...
.......
bezalakoa da;
zeren...
Balio sinboliko garrantzitsua dute: ulertzeko,

interpretatu egin behar dira.
Tresna bikaina dira ikasteko eta ideia berriak
eta originalak sortzeko.
Metaforak eta analogiak erabiliz, bi gauza
desberdin lot daitezke, ezaugarri komun bat
dutelako.
Alderatu
Objektuak aztertzen dira, zer antzekotasun

eta alde dituzten zehazteko.
Ondorioak,
irudi sinbolikoa...
ALDERATU
1. ELEMENTUA
2. ELEMENTUA
Alderatzea objektuak aurrez aurre jartzea

da, edo aldeak nabarmenduz alderatzea.
ANTZEKOTASUNAK
Trebetasun horrekin, eta antolatzaile grafikoarekin, ikasleari laguntzen zaio idatziko

duenari buruz eraginkortasunez pentsatzen.
Ongi idazteko, ezinbestekoa da denbora
bat hartzea pentsamenduak antolatzeko.
Antolatzaile grafikoen bidez pentsamenduak
antolatu eta jasotzeko modu bat ematen
zaio ikasleari.
Inferentzia
Egokia da objektuak, ideiak, argudioak eta

abar aztertzeko, aztertzen den osotasuna
osatzen duten atal guztiak identifikatzea
baita helburua. Bigarren urratsean, zati
adierazgarrienen garrantziari eta funtzioari
buruzko hausnarketa egiten da. Amaitzeko, galdetzen da zer gertatuko litzatekeen
atal horietakoren bat izango ez balu, osotasun horretan zatiak zer garrantzi duen
sakonago ulertzeko.
Inferitzea da egiazkoa den premisa batetik

abiatuz ondorio baliozkoak lortzea. Aukera
ematen du, halaber, arrazoizko ondorioak
deduzitzeko, hipotesiak formulatzeko, datu,
baieztapen eta kontzeptuetatik ondorioak
deduzitzeko, etab.
Bi motatako inferentziak identifikatzen dira:
Inferentzia deduktiboa: arrazoitu egiten
da, printzipio orokorretatik abiatuz; horretarako, gertaerekin edo esperientziekin alderatzen dira.
ONDORIOAK
ATALAK ETA OSOTASUNA

(objektua, aparatua, sistema, animalia)
Atal hauek ditu
Zertarako da?
Aztertzen den
objektuaren zati
guztien zerrenda
-
Zerrendako
zenbait zati
aukeratu,
eta zer funtzio
duten azaltzen
da.
Zer gertatuko
litzateke
faltako balitz?
Aukeratutako
zatien
garrantziari
buruz
hausnartzeko
bestelako
modua.
Aurrea hartzeko taula

Zer dakit? (premisak)
Sortzen zaizkidan
galera, inferentziak
- Ditudan datuak
- Ondorioak
- Ditudan nabaritasunak
- Sortzen zaizkidan
zalantzak
- Eskuragarri dagoen
informazioa
- Baieztapenak
Inferentzia induktiboa: elementu partikularretatik abiatuz, ondorio orokorrak ateratzeko aukera ematen du.
19
giltza-edeb taldea
Atalak eta
osotasuna
DESBERDINTASUNAK
Trebetasuna
Azalpen
kausala
Problemak
ebaztea
Deskribapena
Ondorioak ondorio horiek eragiten dituzten kausekin lotzeko erabiltzen da. Honela funtzionatzen du: ikasleek ondorio
horiek sortzen dituzten kausei buruzko
ideiak ematen dituzten heinean, diagrama
batean jasotzen dira. Ekarpenak amaitzean, hierarkikoki berrantolatzen dira
kausak, eta errepikatuta daudenak ezabatu egiten dira. Jarraian, datu horiek jasotzeko plan bat plantea daiteke, hipotesi
horiek jasotzeko.
Hainbat estrategia eta trebetasun erabiltzen dira bizitza errealeko arazoak modu erreflexiboan ebazteko. Segida honi
jarraitzen dio prozesuak:
1. Zein da problema?
Antolatzaile grafikoa /
ereduak
KAUSA-EFEKTUA DIAGRAMA
KAUSA 2
KAUSA 3
EFEKTUA
Azpikausa c
Azpikausa a
Azpikausa b
KAUSA 6
KAUSA 5
............................................................................
IRTENBIDEAK. Nola ebatz dezakezu arazoa?
-
Irtenbide
koordinatua
..................
3. Zer irtenbide izan ditzake?
5. Zein da irtenbide onena? Zergatik?
KAUSA 4
ARAZOA
2. Zergatik dago problema bat?

4. Zer ondorio izango luke irtenbide
horietako bakoitzak?
KAUSA 1
Ondorioak
Alde ala
kontra?
(+,-)
Balioa
Oso garrantzitsua / garrantzitsua /
garrantzi gutxikoa
IRTENBIDE BERRIA
Erabakiak
hartzea
Testuinguru erreal batekin lotutako egoera baten aurrean, erabakiak hartu behar
dira:
Zer aukera ditut?
1. Zergatik da beharrezkoa erabaki bat

hartzea?
2. Zer aukera ditut?
3. Zer ondorio ditu aukeretako
bakoitzak?
Hartutako
aukera
Ondorioak
+
-
Justifikazioa
P
PN
Balioa
MI
I
PI
4. Zer garrantzi dute ondorioek?

5. Zein da aukera onena, ondorioei
erreparatuta?
giltza-edeb taldea
Adimen-mapen bidezko lana ere txertatzen du DBHko proiektuak. Adimen-mapa

azterketa-metodo bat da, eta pentsamenduak erraz antolatzeko eta oso modu intuitibo eta argian irudikatzeko aukera ematen du. Adimen-mapa batek irudi bat du erdian,
ideia garrantzitsuenak irudikatzeko. Ideia horretatik, adar batzuk ateratzen dira, eta ideia
nagusiak irudikatzen dituzte; ideia nagusi horietarik ere beste adar batzuk ateratzen dira,
bigarren mailako pentsamenduak irudikatzen dituztenak. Koloreek, sinboloek, irudiek,
hitzek... ideia bereziki interesgarriak nabarmentzen dituzte.
20
PBL proposamenak ere baditu proiektu editorial berriak, eta problemak ebazteko,
sormena lantzeko eta lan kooperatiboa egiteko trebetasunak garatzen dituzte. Honela
definitzen du PBLa Barrowsek (1986): ezagutza berriak eskuratzeko eta txertatzeko
abiapuntutzat problemetan oinarritutako ikaskuntza-metodoa erabiltzea.
Metodologia honetan, ikasleak beraiek dira ikaskuntzaren protagonistak, prozesuaren parte aktibo izateko erantzukizuna hartzen baitute. Hainbat arlo akademiko erlazionatzeko aukerari bide ematen dio metodologia honek. Problema bat ebazteko, hainbat
ikasgaitako ezagutzetara jo behar dute ikasleek (eta komeni da hala egitea). Horrek
lagundu egiten die ikasleei ikaskuntza guztiak osotasun koherente batean txertatzen.
6.2. Sormena eta ekimen ekintzailea

Sormenak eta talde-lanak ekartzen ditu ideia onenak. Pertsona sortzaileek:
a) Sormena erabiliz pentsatzen dute: ezagutzen dituzte ideiak sortzeko teknikak (adibidez, ideia-jasa) eta sortutako ideiak aztertzen, hobetzen eta ebaluatzen dituzte,
ahalegin sortzailea ahalik eta gehien baliatuz.
b) Sormena erabiliz lan egiten dute besteekin: ideia berriak garatu eta inplementatzen dituzte, eta eraginkortasunez komunikatzen dizkiete gainerakoei. Eta ikuspuntu
berriak eta askotarikoak onartzeko prest daude, baita gainerakoen inputak eta
feedbackak txertatzeko ere. Akatsa ikaskuntza-iturritzat hartzen dute, eta pentsatzen dute sormena eta berrikuntza epe luzerako produktuak direla, eta arrakasta
gutxiko eta porrot ugariko prozesu ziklikoen bidez egiten dutela aurrera.
c) Berrikuntzak inplementatzen dituzte, eta errealitate bihurtzen dituzte sortutako ideia
sortzaileak.
21
giltza-edeb taldea
Proiektu honetako Ekintzailetza proiektuak, ikasgai bakoitzean jasotzen direnak,

baliabide bikainak dira ikasgelan sormena eta ekimena sortzeko giroa sustatzeko.
Horretaz gain, nabarmen aberasten dituzte ikasgelako ikaskuntza- eta irakaskuntzadinamikak.
6.3. Lankidetza / kooperazioa

Ikastea ikasleek egiten duten zerbait da, eta ez haiei egiten zaien zerbait. Ikaskuntza
ez da norbaitek ikusletzat ikus dezakeen kirol-ekitaldia. Ikasteko, ikasleen parte-hartze
zuzena eta aktiboa behar dira. Mendizaleekin gertatzen den moduan, ikasleak errazago
iristen dira ikaskuntza-gailurretara talde kooperatibo baten parte direnean.
Kooperazioa da elkarrekin lan egitea, baterako helburuak lortzeko. Egoera kooperatibo batean, banakoak ahalegintzen dira bai beraientzat bai taldekideentzat
emaitza onuragarriak lortzen. Ikaskuntza kooperatiboa da talde txikiak modu didaktikoan erabiltzea; ikasleek elkarrekin lan egiten dute beraien ikaskuntza eta
gainerakoena ahalik eta handiena izateko.
Johnson, Johnson eta Holubec
Berriro aztertu behar dira talde-lanaren eta lan kooperatiboaren nozioak. Taldean lan egitea edo lan kooperatiboa egitea ez da, ezinbestean, kide bakoitzak lan
bera egitea. Aitzitik, kide bakoitzak ahalik eta gehien mantendu behar du bere
nortasuna, baina komunitatearen zerbitzura jarrita.
Freinet
Proiektu berriak ikaskuntza kooperatiboko esperientziak sustatzen ditu, banakoaren

erantzukizuna, gizarte-erlazioak, elkarreragin positiboak eta besteekiko errespetua
hobetzeko. Ikasleentzako eta irakaslearentzako materialetan, talde desberdinekin lan
egiteko eta teknika desberdinak erabiltzeko jarduera-proposamenak jaso dira:
Lantaldeak
Oinarrizko
taldeak
Iraunkorrak dira, eta osaera heterogeneokoak. Lau kide izan ohi dituzte, eta
ikasturte osorako izaten dira. Eskuarki, irakasleak osatzen ditu, taldeen arteko
oreka bermatzeko.
Elkarri laguntza akademikoa ematen diete, baita eskolako lanak egiteko laguntza ere (azterketak prestatu, etxeko lanak egin, lanak berrikusi...). Gainera,
kideren batek arazoren bat duenean, laguntza pertsonala ematen dio.
Noizbehinkako
taldeak
Eskola baten sortzen dira, eta askotarikoa izan daiteke iraupena: bost minutu;
lantzen ari den gai bat aztertzeko edo problema bat ebazteko beharrezkoa den
denbora; zeregin espezifikoagoak egiteko denbora luzeagoa (eztabaida bat,
landu denaren laburpena, kontzeptu-mapa...), etab.
Azalpen-eskola bat prozesu kooperatiboekin eteten denean, irakaslearen
apunteak ikasleen apunteetara igaroko direla bermatzen da, bien garunetatik
igaroz.
Ikaskuntza
kooperatibo
formaleko
taldeak
Ikasle taldeek elkarrekin lan egiten dute eskola batean, zenbait astez, ikaskuntza partekatuko helburu batzuk lortzeko eta zeregin jakin batzuk burutzeko.
Irakasleak taldea antolatzen du (kide kopurua, kide bakoitzaren funtzioak eta
beharrezko materiala); zer zeregin egin behar duten zehazten du, baita ebaluazioa positiboa izateko irizpideak ere; lanaren segimendua egiten du, eta egin
duten lana ebaluatzen du.
giltza-edeb taldea
(ikaskuntza
kooperatibo
ez-formala)
22
Lan kooperatiboko zenbait teknika

Berdinen arteko tutoretzak
Buruhausgarriak
TGT
Ikasle batek laguntza eskatu dion

kide bati eskaintzen dion laguntza
da; hau da, bi ikasleren arteko ikaskuntza kooperatiboa da.
Ikasleak lauzpabost kideko talde ezformal heterogeneotan banatzen dira.
Oinarrizko talde heterogeneoak osatzen dira, eta material bat ematen

zaie, elkarrekin aztertu eta ikasteko.
Hiru kideko taldeak osatzen dira (hiru
taldetakoak izan behar dute). Irakasleak fitxa-joko bana emango die taldeei, aztertu duten gaiari buruzko
galderekin, eta behera begira jarriko
dituzte pilo batean.
Ikasleek, bata bestearen atzetik, fitxa
bana aukeratu behar dute, eta galderari erantzun. Asmatuz gero, fitxa
jasoko dute; bestela, pilora itzuli behar dute. Beste bi kideek lehenaren
erantzuna baztertu dezakete, eta, asmatuz gero, fitxa jaso. Baina asmatu
ezean, irabazia duten fitxetako bat
itzuli behar dute pilora.
Jokoa fitxa guztiak ikasleen eskuetan
daudenean amaitzen da. Fitxa gehien eskuratu dituenak irabaziko du.
1. Ikasle tutoreekin eta tutorea behar

dutenekin bikoteak osatzen dira.
2. Tutoreei prestakuntza ematen zaie.
3. Lehen saioak irakaslearen gainbegiratupean egiten dira.
4. Saio gehiago egiten dira, eta
irakasleak une jakinetan biltzen
dira tutoreekin.
Gaiaren zati bera ikasi duten gainerako

taldeetako kideekin, aditu talde bat
osatzen da, informazioa trukatzeko,
eskemak egiteko, gaian sakontzeko.
Amaitzeko, kide bakoitza bere taldera
itzuliko da, eta gainerakoei azalduko
die prestatu duen atala.
Orri birakaria
Zenbakia
Hitzen jokoa
Oinarrizko taldeak osatzen dira. Irakasleak zeregin bana emango die

taldeei (gai bati buruzko idazlan bat,
ezagutza-zerrenda bat...).
Oinarrizko taldeak osatzen dira. Irakasleak zeregin bat ematen dio taldeetako
bakoitzari. Taldeak bermatu behar du
kide guztiek badakitela ongi egiten.
Taldeko kide bat bere zatia idazten

hasiko da orri birakarian, eta aldamenean duenari emango dio gero,
hark bere zatia idatz dezan. Horrela
jarraituko da guztiek beraien zatia
idatzi arte.
Ikasgelako ikasleetako bakoitzak zenbaki bat du. Beharrezko denbora igaro

ondoren, zenbaki bat ausaz aterako du
irakasleak.
Irakasleak zenbait hitz giltzarri idatziko ditu arbelean, lantzen ari diren
gaiari buruzkoak. Oinarrizko taldeetan, kide bakoitzak esaldi bat osatu
behar du hitz horietako batekin, edo
horri buruzko mezu bat adierazi.
Taldeko kideek adi egon behar dute

besteek idazten dutenari, laguntzeko, zuzentzeko... Guztiak dira taldearen lanaren erantzuleak.
Zenbaki hori duen ikasleak ikaskide

guztiei azaldu behar die zer zeregin egin
duen. Ongi eginez gero, zoriondu egingo dute irakasleak eta ikasleek.
Taldekideei erakutsiko die, eta zuzendu, zabaldu, abartu... egin behar

dute, talde osoarena izan dadin.
Talde guztiek gako-hitz berak izan
ditzakete, edo desberdinak. Bateratzea landutako gaiaren laburpena da.
1-2-4
Hiru minutuko geldialdia
Irakurketa partekatua
Oso teknika egokia da zalantzak argitzeko, zuzentzeko eta iritziak alderatzeko.
Teknika honen helburua da irakasleen

azalpenak ulertzea sustatzea.
Irakasleak, edo ikasleek, testu bat

irakurriko dute. Talde osoak ikusteko
moduan jarriko da testua, eta kopia
bana izango dute ikasleek.
Problema edo galdera bat aurkezten

du irakasleak.
Ikasleek, banaka, minutu batzuk izango dituzte erantzuna pentsatzeko.
Jarraian, erantzuna bateratuko dute
aldamenean duten ikaslearekin, eta
erantzun bakarra adosten ahaleginduko dira.
Ondoren, aldameneko bikotearekin
alderatuko dute erantzuna, eta erantzun egokiena adosten ahaleginduko dira.
Amaitzeko, talde handian bateratuko da.
Oinarrizko taldeak osatzen dira.

Azalpena ematean, irakasleak hiru minutuko geldialdiak egingo ditu, eta
taldeko kideak ordura arte azaldu dena ahoz laburbiltzen saiatuko dira, eta
edukiari buruzko bi galdera idatziko
dituzte.
Hiru minutu igaro ondoren, gainerako
taldeei aurkeztu behar zaizkie galderak.
Galdera guztiak landu ondoren, azalpenak ematen jarraituko du irakasleak.
Irakurri aurretik: azalari, irudiari edo

testuaren izenburuari buruzko galderak eginez prestatu eta motibatuko
ditu irakasleak. Lanketa eskatzen dute erantzunek; ez dira silaba bakarrez
erantzutekoak.
Irakurri bitartean: ozen irakurriko du
irakaslea, eta ozen partekatuko
du bere pentsamendua, irakurtzen
ari den bitartean. Bestela, estrategia batzuk erabiliko ditu hitz zail
bat ulertarazteko, ideia bat ulertzeko
edo hitz baten esanahia hautemateko. Horretarako, testuinguruko gakoak erabiliko dira.
Irakurri ondoren: ulermen-galderak,
askotariko trebetasunak lantzeko,
hala nola maila esplizitua edo literala,
inferentzia, iritzia, balorazioa...
23
giltza-edeb taldea
Laguntzak ikaskidearen eskaerari

erantzun behar dio, eta laguntza hori
azalpen xehatua izango da; ez du
erantzuna eman behar.
Aztertu behar den materiala zatikatu

egiten da. Taldeko kideetako bakoitzak gaiari buruzko informazioaren zati
bat jasotzen du, eta aztertu egiten du
(irakaslearengana joko du, edo beste
iturri batzuetara).
6.4. Komunikazioa: informazioaren eta komunikazioaren

kudeaketa eraginkorra
Pentsamenduak argi adieraztea, ernegaziorik gabe ematea iritziak, jarraibideak modu
koherentean komunikatzea, gainerakoak motibatzea diskurtsoaren boterearen bidez...
Ongi baloratu izan dira beti trebetasun horiek, baina are gehiago egungo munduan.
Hauek dira komunikatzeko trebetasunak:
Pentsamenduak eta ideiak eraginkortasunez artikulatzea, ahozko, idatzizko
nahiz ez-ahozko baliabideak erabiliz
hainbat formatutan eta testuingurutan.
Eraginkortasunez entzutea, mezuak
ulertzeko, bai ezagutzei buruzkoak,
bai balioei buruzkoak, bai jarrerei buruzkoak.
Hainbat helburutarako erabiltzea komunikazioa: informazioa ematea, irakastea, konbentzitzea...
Multimedia-baliabideak eta teknologiak baliatzea, eta haien eragina eta
eraginkortasuna ebaluatzen jakitea.
giltza-edeb taldea
Giltza argitaletxeak arloen zehar-trebetasun moduan ulertzen du komunikazioa, eta

informazioa kudeatzeko eta komunikatzeko proposamen eta estrategia ugari eskaintzen ditu.
24
n proiektua
7. Autonomia emozionala
Bihurtu zure horma maila bat
Emozionalki adimendunak diren pertsonek errazago gainditzen dituzte eguneroko bizi

tzako oztopoak.
Giltza argitaletxeak programa mailakatu eta sistematikoa eskaintzen du emozioautonomiarako, norberaren emozioak arduraz kudeatu ahal izateko. DBHko
ikasturte bakoitzerako, ikasgelan emozio-hezkuntzako programazioa aplikatzea
errazteko jarduera-proposamenen eta orientabideen dosierra presatu du irakas
learentzat.
Emozio-kontzientzia ataleko jarduerek emozioak identifikatzen eta emozioei
izena jartzen laguntzen dute. Emozioak kudeatzeko estrategiak ditu emozioak
erregulatzeko atalak. Autonomia emozionalak gainerakoekin harremanak izatea ahalbidetzen du; autoestimu positiboa sustatzen du, eta enpatia garatzen du.
Gizarte-trebetasunek gainerakoekin eta ingurunearekin harreman onak izatea errazten dute.
NDU EM
OZIONALA
DU ERA
JA R
una
k iz
ETA
GI
ZA
TE
A
AR
ON
A
ON
I
OZ
AL
25
giltza-edeb taldea
TS
PER
KO
er
AME
e-
TE
IO N
rt
Giza
zu
IA
TZ
EA
rt
Pe ha
ko
p
a rt e
En
nt
ta
lka
AK
UN
AR
TZ
so
rre na
ma
at
nak
ia
tas
un
Estre
a
sar
toler ek
ant ik
zia
Baiko
rta
su
na
JARDUERA
ON
GI
bl
ali
Bu
AB
E
AT
GI Z
EA
AT
P ro
E r re
ER
ON
ak
eb
a zt
ar
ea
en
ar
pro
en
ba
ko
n t ro
la
te
Ad
ier
A
Ind
ADIMEN
EMOZIONALA
Z
GI
REN
A
ON
URU
A
EB
ER ZPEN
RB IERA
NO AD
kontzeptua
Auto
oerrealizazioa
Aut
kontzient
Auto ziona zia
la
emo
ionala
moz
ne
a
pe
e
t
a
az
bit
rti
tzia
se
den
en
ep
ZA
TE
EST
A
RE
KUD SA
EA RE
KE N
TA
Malg
u
U EMOZIONALA ETA
END
SO
M
ZIA
NA
O
I
U
R
B
U
E
R
A
E
RE
L
B
TZ
NOR RTZEPZIOA N
N
PE
FU
Unitate didaktikoen
programazioa eta orientabideak
DBH
1. unitatea Metodo zientifikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2. unitatea Materiaren izaera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3. unitatea Materia eta elementuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
4. unitatea Lotura kimikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
5. unitatea Erreakzio kimikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
6. unitatea Higidura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
7. unitatea Indarrak eta makinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
8. unitatea Indarrak naturan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
9. unitatea Elektrizitatea eta elektronika . . . . . . . . . . . . . . . . 61
10. unitatea Energia zentzuz erabiltzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Metodo zientifikoa
Konpetentziak
Guztiontzako eskola
Zientzia eskura: (IL) 26. or.
Elkarlana: taldeak osa daitezke ILko 6. jarduera (17. or.),
12. jarduera (21. or.) eta 23. jarduera (29. or.) lantzeko.

Agora: Neurketa-unitateak (IL) 15. or.
Askotariko adimenak
Logikoa eta matematikoa: (IL) 2., 3., 4., 5. jard. (17. or.); 14.
jard. (23. or.); 25., 26., 30. jard. (29. or.); 38. jard. (23. or.).
Pertsona artekoa: (IL) 6. jard. (17. or.); 23. jard. (29. or.);
31. jard. (29. or.). Naturalista: (IL) 28. jard. (29. or.); 37. jard.
(31. or.); Linguistikoa: (IL) 12. jard. (21. or.); Ikusizkoa eta
espaziala: (IL) 12. jard. (21. or.); 27. jard. (29. or).
IKT tresnak
Sormen@: Iragarri ez dakizkizun balioak (IL) 25. or.
Interneteko bilaketak: (IL) 2. eta 6. jard. (17. or.); Garbiketaproduktuen etiketak, 19. or.; Hondakinen kudeaketa,
20. or.; 8. jard., 20. or.; 12. eta 13. jard., 21. or.; 15. jard.,
24. or.; 27., 28., 30. eta 31. jard., 29. or.
GARAIZ DETEKTATZEKO
hartzeko, irakasleak proposamen hauek erabil ditzake.
Bihurketa-faktoreen bidez unitate-aldaketak egiteko:
Jarraian dagoen web-orria konsultatu behar da.
Bertan, bihurketa-faktoreekin erlazionatutako
kontzeptuak jorra ditzakete ikasleek (teoria, prozedura, adibideak eta ariketak):
http://links.edebe.com/nd6
Metodo zientifikoa osatzen duten etapetan sakontzeko:
Ikasleak taldetan banatuko dira. Irakasleak metodo zientifikoarekin erlazionatutako zenbait hitz
idatziko ditu arbelean. Taldekide bakoitzak esaldi
bat idatziko du hitz horietako batekin, eta gainerako taldekideei erakutsiko die; denen artean, esaldia zuzendu, garatu edo zehaztu egingo dute.
Curriculum-egokitzapena (MO): 6.-9. eta 46. or.
LAN KOOPERATIBOA
Ikasleek bost laguneko taldeak osatuko dituzte, eta talde bakoitzak metodo zientifikoarekin ebatz daitekeen
problema bat planteatuko du. Problemak elkarrekin trukatu, eta talde bakoitzak egokitu zaiona ebatziko du,
metodo zientifikoaren etapa guztiak aplikatuz. Jarraian,
problema guztiak ikasgelan azalduko dituzte, eta proposaturiko saiakuntza, hipotesi eta emaitzei buruz jardungo dira.
360-ko ikuspegia
Iragarpen matematikoak (IL) 24. or.
Ebaluazioa
Ebaluazio-fitxa (MO) 82. or.
Errubrika (POD) 32. or.
Ikusi - Pentsatu - Galdetu
Bizitzari, errealitateari, arteari... adimena baliotuz behatzea.
Unitatearen hasieran dauden hiru irudiak gogoan izanik,
ikasleek ikusi-pentsatu-galdetu egin beharko dute, eta honako hauek idatzi: zer ikusten duten (interpretatu gabe), irudi
horiek zer iradokitzen dieten eta zer galdera bururatzen
zaizkien.
Ekarpenak elkarri azaltzean, ikasle bakoitzak bere pertzepzioa justifikatuko du. Horrela, objektu edo egoera bera
hainbat modutan uler daitekeela ikusiko dute. Hori bai ikaskuntza.
29
giltza-edeb taldea
Pentsamendu-errutina: Ikusi-Pentsatu-Galdetu (IL) 10. or.

1. Metodo zientifikoaren prozesuak ezagutzea, eguneroko
fenomeno fisikoak eta kimikoak azaltzeko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
2. Metodo zientifikoa ikerketa-lan batean aplikatzea, eta
IKTen laguntzarekin hura idaztea, azaltzea eta defendatzea. (Hitzez, hitzik gabe eta modu digitalean komunikatzekoa / Linguistikoa).
3. Ikerketa zientifikoak, haren aurkikuntzei eta aplikazioei
esker, zientzia, teknologia eta gizartea garatzeko garrantzi handia duela kontuan hartzea. Gizarterakoa eta
herritartasunerakoa / Pertsona artekoa).
4. Magnitudeak eta SIko unitateak zuzen erlazionatzea,
eta notazio zientifikoa erabiltzea, ikerketa-lanaren emaitzak adierazteko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Logikoa eta matematikoa).
5. Substantzia kimikoak, haien etiketak, eta laborategiko

materiala eta tresnak identifikatzea, eta segurtasunneurriak eta hondakinak ezabatzeko arauak (ingurumena babestea helburu dutenak) errespetatuz erabiltzea.
(Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Logikoa eta matematikoa).
6. Hedabideetan argitaratzen diren albiste zientifikoek zer
interes duten eta zehatzak ote diren aztertzea, modu
kritikoan, eta ondorioak ateratzea. (Hitzez, hitzik gabe
eta modu digitalean komunikatzekoa / Linguistikoa).
7. Testuinguru zientifiko batean barneratutako ezaguerak
aplikatzea, eguneroko bizimoduan gertatzen diren fenomenoak interpretatzeko. (Ikasten eta pentsatzen ikastekoa / Pertsona barrukoa).
Lorpen-adierazleak
Metodo zientifikoa fenomeno fisikoak eta kimikoak azaltzeko bete behar diren prozesuen multzoa dela aintzat hartzea
eta prozesu horien bidez inguratzen gaituen mundua uler
dezakegula jakitea.
Eguneroko fenomenoak azaltzeko hipotesiak formulatzen

ditu, teoria eta eredu zientifikoak erabiliz.
Ikerketa zientifikoaren garrantzia aintzat hartzea, hari esker

ideia berriak sor daitezkeelako, aurkikuntza eta aplikazio
berriak bultza daitezkeelako, eta industria eta gizartea gara
daitezkeelako.
Magnitudeak zehazteko prozedura zientifikoak ezagutzea.
Laborategiko oinarrizko materialak, substantziak eta tresnak ezagutzea, eta segurtasun-arauak eta hondakinak
ezabatzeko arauak (ingurumena babestea helburu dutenak)
errespetatzea.
Argitalpenetan eta komunikabideetan agertzen den informazio zientifikoa jarrera kritikoarekin interpretatzea.
Metodo zientifikoa aplikatzea eta haren etapa guztiak betetzea, IKTak erabiliz ikerketa-lan bat idazteko eta azaltzeko.
Testu zientifikoetako informazio aipagarria hautatzen, ulertzen eta interpretatzen du, eta, ahozko zein idatzizko hizkuntza zuzen erabiliz, ateratako ondorioen berri ematen du.
Oharrak, datuak eta emaitzak era ordenatuan eta zehatzean
erregistratzen ditu, eta horien berri ematen du ahoz zein
idatziz, eskemak, grafikoak, taulak eta adierazpen matematikoak erabiliz.
Ikerketa zientifikoa eta eguneroko bizimoduan erabiltzen
ditugun aplikazio teknologikoak erlazionatzen ditu.
Magnitudeen eta unitateen arteko erlazioak ezartzen ditu,
eta gehienbat Nazioarteko Unitate Sistema eta notazio zientifikoa erabiltzen ditu emaitzak adierazteko.
Laborategiko materiala eta tresnak identifikatzen ditu eta
saiakuntza zehatzetan zer erabilera duten adierazten du.
Laborategiko materiala erabiltzen duenean, segurtasunarauak betetzen ditu eta emandako argibideei jarraitzen die.
Produktu kimikoen etiketetan erabiltzen diren piktograma
ohikoenak ezagutzen eta identifikatzen ditu, eta haien esanahia ulertzen du.
giltza-edeb taldea
Komunikabideetan argitaratutako artikuluen edo albisteen

zorroztasun zientifikoa argudiatzen du.
Landutako gai bati buruzko ikerketa-lan bat egiteko eta
defendatzeko gai da, barneratutako ezaguerak aplikatuz
eta IKTak erabiliz.
30
Atalak
Metodo zientifikoaren
etapak
(12.-14. or.)
Edukiak
Metodo zientifikoa: etapak. K
jakitea. B
Datuak irudikatzeko eta azaltzeko garaian txukuntasuna eta zorroztasuna balioestea. B
Magnitude fisikoak
eta horien neurketa
(15.-17. or.)
Magnitudeak neurtzea. K
Notazio zientifikoa. K
Magnitude bakoitzari dagokion unitatea jartzeko eta notazio zientifikoa erabiltzeko ohitura. B
Laborategiko
lana
(18.-20. or.)
Laborategiko lana. K
errespetatzea, eta emandako argibideei jarraitzea. B
Saiakuntzak egiteko garaian talde-lanaren garrantzia aintzat hartzea, begirunez jokatzea eta
elkarlanerako prestasuna izatea. B
IKTak
eta lan zientifikoa
(21.-23. or.)
Informazioaren eta komunikazioaren teknologiak erabiltzea. K

Hiztegi espezifikoak informazio zientifikoa jakinarazteko eta ulertzeko zer balio duen aintzat
hartzea. B
balioztatzea. B
Hedabideetan argitaratutako albisteen zorroztasun zientifikoa modu kritikoan balioztatzea. B
360-ko ikuspegia
(24. or.)

Hedabideetan argitaratutako albisteen zorroztasun zientifikoa modu kritikoan ebaluatzea. B
Sormen@
(25. or.)
Problemak ebaztea IKTak erabiliz. P
Zientzia eskura
(26.-27. or.)
balioztatzea. B

aintza hartzea. B
errespetatzea eta emandako argibideei jarraitzea. B
Probatu
zure gaitasunak
(30.-31. or.)
Hausnartu
(31. or.)
Metodo zientifikoa ezaguera sortzeko eta zientzia, teknologia eta gizartea garatzeko oinarria
dela aintzat hartzea. B
Barneratutako ezagueren erabilgarritasuna balioztatzea eta horien gaineko gogoeta egitea. B
31
giltza-edeb taldea
giltza-edeb taldea
Adierazleak
Lortutako maila
1
Metodologia zientifikoko proze

durak erabiltzen ditu eguneroko
fenomeno fisikoak eta kimikoak
azaltzeko.
Ez ditu ezagutzen metodologia zientifikoko prozedurak eta nekez erabiltzen ditu eguneroko
fenomeno fisikoak eta
kimikoak azaltzeko.
Metodologia zientifi
koko prozedurak ezagu
tzen ditu baina ez ditu
behar bezala erabiltzen
eguneroko fenomeno
fisikoak eta kimikoak
azaltzeko.
Metodologia zientifikoko
prozedurak ezagutzen
ditu eta nahiko zuzen
erab iltzen ditu eguneroko fenomeno fisikoak
eta kimikoak azaltzeko.
Metodologia zientifikoko prozedurak ezagutzen ditu eta

egokiro erabiltzen ditu eguneroko fenomeno fisikoak eta
kimikoak azaltzeko.
IKTak erabiltzen ditu metodo

zientifikoa aplikatzeko eta on
dorioak idazteko, azaltzeko eta
defendatzeko.
Baliabide teknologikoak
modu orokorrean erabil
tzen ditu, irizpide kohe
renterik gabe.
Informazioa aurkitzea
eta ikerketa baten emai
tzak adieraztea lortzen
du, baina ez die behar
beste probetxu atera
tzen baliabide teknologikoei.
Baliabide teknologiko
egokiak aukeratzen ditu
informazioa bilatzeko eta
ikerketa bateko emaitzak
adierazteko.
Hainbat teknika eta estra

tegia batera erabiltzen ditu,
modu probetxugarrian, informazioa bilatzeko eta ikerketaren emaitzak azaltzeko.
Ikerketa zientifikoaren garrantzia

balioesten du, haren bidez egindako aurkikuntzei eta aplikazioei
esker zientzia, teknologia eta gizartea garatzen direla kontuan
hartuta.
Ez daki ikerketa zientifikoak eta haren bidez

eta aplikazioek zer-nolako garrantzia duten
gizartea garatzeko.
Ez du positiboki balio
esten ikerketa zientifikoak eta haren bidez
eta aplikazioek duten
garrantzia zientzia, teknologia eta gizartea garatzeko.
Behar bezala balioesten

du ikerketa zientifikoak
eta haren bidez eginda
ko aurkikuntzek eta apli
kazioek duten garrantzia
gizartea garatzeko.

ikerketa zientifikoa eta haren
bidez egindako aurkikuntzak
eta aplikazioak positiboki balioestea, garrantzi handia baitute zientzia, teknologia eta
gizartea garatzeko.
Magnitudeak eta SIko unitateak

zuzen erlazionatzen ditu eta
ikerketa-lanetako datuak zuzen
adierazten ditu notazio zientifi
koaren bidez.

unitateak erlazionatzeko
eta lortutako emaitzak
notazio zientifikoaren bidez adierazteko.
Zenbait zailtasun izaten

unitateak erabiltzeko
eta ikerketa-lanetako
emaitzak notazio zien
tifikoaren bidez adierazteko.
Magnitudeak eta unitateak egokiro erlaziona

tzen ditu eta emaitzak
zuzen adierazten ditu
notazio zientifikoaren bidez, testu idatzi gehienetan.
Magnitudeak eta unitateak

zailtasunik gabe erlazionatzen
ditu eta zenbakizko balioak zuzen idazten ditu notazio zien
tifikoaren bidez.
E t i k e t e t a k o s e g u r t a s u n piktogramak eta laborategiko

materiala ezagutzen ditu, eta material hori zuzen erabiltzen du.

tzeko, eta laborategiko
materiala ez du ezagu
tzen eta ez daki nola
erabili behar den.

tzeko, eta arazoak ditu
laborategiko materiala
trebetasunez erabil
tzeko.
Substantzia kimikoak
eta haien etiketak zuzen
identifikatzen ditu, baina
batzuetan zalantzak izaten ditu laborategiko
materiala identifikatzeko
eta erabiltzeko garaian.
Substantzia kimikoak eta

haien etiketetako informazioa
zuzen identifikatzen ditu, eta
laborategiko materiala ezagutzen du eta zuzen erabil
tzen du.
Ohitua dago hedabideetan argitaratutako albiste zientifikoak

modu kritikoan eta arduratsuan
aztertzen eta balioesten.

ditu hedabideetan argitaratutako albiste zien
tifikoak aztertzeko eta
balioesteko.
Zailtasun bat edo beste

izaten du hedabideetan
argitaratutako albiste
zientifikoak aztertzeko
eta balioesteko.
Hedabideak zuzen eta

sarritan erabiltzen ditu,
eta haietan argitaratutako albiste zientifikoak
zailtasunik gabe azter
tzen eta balioesten ditu.

hedabideak modu kritikoan
eta arduratsuan erabiltzea, eta
haien edukiak behar bezala
aztertzen eta balioesten ditu.
Barneratutako ezaguera zientifi

koak eguneroko egoeretan erabiltzen ditu.
Zailtasunak izaten ditu

ezaguera zientifikoak
eguneroko egoeretan
erabiltzeko.
zenbaitetan baino ez di
tu erabiltzen eguneroko
egoerak azaltzeko.
sarritan erabiltzen ditu
eguneroko egoerak azal
tzeko.
Ezaguera zientifikoak sarritan

eta gustura erabiltzen ditu
eguneroko egoerak azaltzeko,
eta etekin handia ateratzen
die.
32
Guztira
Materiaren izaera
Konpetentziak
Guztiontzako eskola
GARAIZ DETEKTATZEKO
hartzeko, irakasleak proposamen hauek erabil ditzake:
Gasen legeei buruzko ariketa interaktiboak egiteko:
http://links.edebe.com/pzb3ns
Eredu zinetiko-molekularrean sakontzeko:
http://links.edebe.com/5c8; (MO) 12.-13. or.
PBLa: Zientzia eskura: (IL) 50.-51. or.
Lan kooperatiboa: ILko 54. orrialdeko 47. jardueran, problema bat sortzea izeneko metodologia aplikatzea.
Agora: Tenperatura-eskala desberdinen erabilera (IL) 39. or.
LAN KOOPERATIBOA
Askotariko adimenak
Pertsona barrukoa: (IL) 39. jard. (53. or.); 57. jard. (55. or.).
Per-tsona artekoa (IL) 32. jard. (53. or.); 47. jard. (54. or.).
Linguistikoa: (IL) 22. jard. (49. or.); 39. jard. (53. or.). Logikoa eta matematikoa: (IL) 2. jard. (37. or.); 3. jard. (37. or.);
29. jard. (53. or.); 47. jard. (54. or.). Gorputzezkoa eta
zinestesikoa: (IL) 46. jard. (54. or.). Naturalista: (IL) 5. jard.
(39. or.); 32. jard. (53. or.); 46. jard. (54. or.); 48. jard. (54. or.);
56. jard. (55. or.); 60. jard. (56. or.). Ikusizkoa eta espaziala:
(IL) 44. jard. (54. or.); 60. jard. (56. or.).
Problema bat sortzea izeneko metodologia aplikatu beharko dute, 47. jarduera ebazteko. Ikasle bakoitzak
ebatzitako problemarentzat enuntziatu bat prestatu beharko du. Talde barnean, nork bere enuntziatua azalduko
du, eta egokiena aukeratu beharko dute: ikasle batena
izan liteke edo guztien arteko nahasketa bat. Talde
bakoitzeko ordezkariak gainerako ikaskideei azaldu beharko die aukeratutako enuntziatua eta hori aukeratzeko
izan dituzten arrazoiak. Azaldu beharko du enuntziatua
ikasle bakarrarena ote den edo guztien ekarpenarekin
osatutakoa. Azkenik, guztien artean egokiena aukeratu
beharko dute.
IKT tresnak
Sormen@: Collage bat egingo dugu, on-line, Fotonea erabiliz (IL) 49, or.
IKT jarduera: (IL) Boyle eta Mariotteren legearen adierazpen grafikoa, 40. or.; Charlesen legearen adierazpen
grafikoa, 41. or.; Substantzia baten beroketaren grafikoa,
47. or.; 48. jard. (54. or.).
Interneteko bilaketak: (IL) 19. jard. (47. or.); 21. jard. (49. or.);
22. jard. (49. or.); 31. jard. (53. or.); 39. jard. (53. or.); 56.
eta 57. jard. (55. or.).
Eduki digitalak: liburu digital interaktiboa eta jarduerak
Pentsamendu-errutina: Begiratu: Hamar aldiz bi (IL) 34. or.
360-ko ikuspegia
Materiaren laugarren egoera: plasma (IL) 48.-49. or.
Ebaluazioa
Ebaluazio-fitxa (MO): 83. or.
Errubrika (POD): 36. or.
MO: Material osagarria. IL: Ikaslearen Liburua.
Begiratu: Hamar aldiz bi
Errutina honen helburua da objektu edo irudi bati buruzko behaketa zorrotza egitea eta hitzez zein esaldiz adieraztea.
Ikasleek arretaz behatu beharko diete, 30 segundoan, unitateko lehenengo bi orrialdeetako irudiei.
Begiei bidaiatzen utzi, eta ikasle bakoitzak argazkiei buruzko
hamar hitz edo esaldiko zerrenda osatu beharko du.
Ikasle guztien ekarpenak bateratu beharko dira.
Azkenik, urrats horiek berriz errepikatu, eta beste hamar hitz
gehitu beharko dituzte.
Pentsamendu-errutina hau aplikatu ostean, ikasleek saiatu
beharko dute asmatzen zein den unitatean landuko duten
gaia.
33
giltza-edeb taldea

1. Materiaren egoera fisikoak eta egoera-aldaketak interpretatzea, materiaren eredu zinetiko-molekularraren arabera; eta horien propietateak deskribatzea. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
2. Hainbat saiakuntza egitea gas baten presioa, bolumena
eta tenperatura kontzeptuak eta horien arteko erlazioak
ulertzeko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista, Logikoa eta matematikoa).
3. Gasen legeak baliatuta, problemak ebaztea. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista,

Logikoa eta matematikoa).
4. Substantzia baten egoera-aldaketak interpretatzeko
datu grafikoak eta zenbakizkoak erabiltzea. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Adimen Naturalista, Logikoa eta matematikoa).
Lorpen-adierazleak
Materiak hainbat agregazio-egoeratan dituen propietateak deskribatzea eta horiek interpretatzeko eredu zinetikomolekularra baliatzea; betiere, deskribapen makroskopikoa
eta ereduen araberako interpretazioa bereiziz.
Gasen propietateak eta gasen presio kontzeptua azaltzen

ditu.
Hipotesiak formulatzen ditu eta gasen legeak zein eredu
zinetiko-molekularra baliatuta problema-egoerak azaltzen
ditu.
Gasen presioa, bolumena eta tenperatura erlazionatzen
dituzten grafikoak, datu-taulak eta esperientziak interpretatzen ditu, nola eredu zinetiko-molekularraren bidez, hala
gasen legeen bidez.
giltza-edeb taldea
Gas baten egoerak izaten dituen aldagaien arteko erlazioak

ezartzen ditu, laborategiko saiakuntzak, ordenagailu bidezko simulazioak, grafikoak, datu-taulak... baliatuta.
Egunerokoan gasek izaten dituzten portaerak justifikatzen
ditu, gasen legeak eta eredu zinetiko-molekularra erabiliz.
34
Atalak
Materiaren egoera
fisikoak
(36.- 37. or.)
Edukiak
Materiaren egoera fisikoak. K
Materiaren egoera fisikoen arteko antzekotasunak eta desberdintasunak makroskopikoki deskriba
tzea. P
Eguneroko komunikazioan hizkuntza zientifikoa behar bezala erabiltzeko sentiberatasuna eta kezka. B
Egoera gaseosoa
(38.-39. or.)
Egoera-aldagaiak: presioa, bolumena eta tenperatura. K

Egoera gaseosoan dagoen substantzia baten egoera definitzen duten egoera-aldagaiak neurtzea. P
Eguneroko komunikazioan hizkuntza zientifikoa behar bezala erabiltzeko sentiberatasuna eta kezka. B
Saiakuntzetan neurriak hartzean, horiek egikaritzean lortutako emaitzak adieraztean eta problemak
ebaztean zorroztasunez jokatzea. B
Gasen legeak
(40.- 42. or.)
Gasen legeak: Boyle eta Mariotteren legea, Charlesen legea, eta Gay Lussacen legea. K
Presioa, bolumena eta tenperatura erlazionatzen dituzten grafikoak egitea. P
Gasen legeak baliatuta problema errealak ebaztea. P
Aplikazio birtual interaktiboak erabiltzea (appletak) materiaren egiturari eta portaerari buruzko saiakun
tzak erreproduzitzeko. P
Materiak hainbat egoera fisikotan duen egiturari eta portaerari buruzko ariketak, problemak eta iker
ketak egikaritzeko autonomiaz jokatzea. B
Materiaren izaerari buruzko praktikak zein lanak egiteko garaian talde-lanaren garrantzia aintzat har
tzea. B
Kimika-laborategian segurtasun-arauak errespetatzeko ohitura izatea. B
Materiaren
eredu zinetikomolekularra
(43.- 47. or.)
Materiaren eredu zinetiko-molekularra gasei aplikatuta eta solido zein likidoetara estrapolatuta. K
Egoera-aldaketak. K
Materiaren egoera fisikoak deskribatzeko materialaren eredu zinetiko-molekularra erabiltzea. P
Materiaren egitura mikroskopikoa eredu zinetiko-molekularraren arabera irudikatzea. P
Materiaren portaerari buruzko esperientzien plangintza egitea, laborategian gauzatu ahal izateko.P
ketak egikaritzeko autonomiaz jokatzea. B
tzea. B
Gogoeta egitea materiaren egitura mikroskopikoa eta haren portaera ulertzeko eredu zinetikomolekularra zeinen egokia eta premiazkoa den jabetzeko. B
360-ko ikuspegia
(48.- 49. or.)
Sormen@
(49. or.)
Zientzia eskura
(50.-51. or.)
Materiaren laugarren egoerari buruzko ikerketa: plasma.P

Naturan gertatzen diren gertakariak eta horiei azalpen zientifikoa emateko diseinatutako ereduak ezagutzeko jakin-mina.B
Fotonea IKT tresna erabiltzea collage bat on-line egiteko.P
Eguneroko komunikazioan hizkuntza zientifikoa behar bezala erabiltzeko sentiberatasuna eta kezka.B
Manometro bat egitea eta gas baten presioa neurtzea.P
ketak egikaritzeko autonomiaz jokatzea.B
tzea.B
Hausnartu (57. or.)
Saiakuntzetan neurriak hartzean, horiek egikaritzean lortutako emaitzak adieraztean eta problemak
ebaztean zorroztasunez jokatzea.B
ketak egikaritzeko autonomiaz jokatzea.B
35
giltza-edeb taldea
Probatu zure
konpetentziak
(56.- 57. or.)
giltza-edeb taldea
Adierazleak
Lortutako maila
1
Materiaren egoera fisikoak eta

egoera-aldaketak eredu zinetikomolekularraren arabera interpretatzen ditu; eta haren propietateak deskribatzen ditu.

materiaren egoera fisi
koak eta egoera-alda
ketak eredu zinetikomolekularraren arabera
interpretatzeko eta ez
ditu behar bezala deskribatzen haren propietateak.
Zailtasunak ditu materiaren egoera fisikoak eta

egoera-aldaketak eredu
zinetiko-molekularraren
arabera interpretatzeko
y zailtasun handiak ditu
haren propietateak behar
bezala deskribatzeko.
Behar bezala interpretatzen ditu materiaren egoera fisikoak eta

egoera-aldaketak eredu
zinetiko-molekularraren
arabera, baina ez ditu
haren propietateak ezagutzen.
Behar bezala aztertzen ditu

materiaren egoera fisikoak
eta egoera-aldaketak eredu
zinetiko-molekularraren arabera eta ondo ezagutzen ditu
haren propietate guztiak.
Hainbat saiakuntza egiten ditu

gas baten presioa, bolumena eta
tenperatura kontzeptuak eta horien arteko erlazioak ulertzeko.

gas baten presioa, bo
lumena eta tenperatura
kontzeptuak eta horien
arteko erlazioak ulertzeko asmoz egiten diren
saiakuntzak behar bezala gauzatzeko.
Hainbat zailtasun ditu

gas baten presioa, bolumena eta tenperatura
kontzeptuak eta horien
arteko erlazioak ulertzeko asmoz egiten diren
saiakuntzak behar bezala gauzatzeko.
Behar bezala egiten ditu

gas baten presioa, bo
lumena eta tenperatura
kontzeptuak ulertzeko
saiakuntzak, baina ez
ditu ezagutzen edo zailtasunak ditu horien arteko erlazio guztiak interpretatzeko.
Behar bezala egiten ditu gas

baten presioa, bolumena eta
tenperatura kontzeptuak ulertzeko saiakuntzak, eta ezagutzen ditu eta behar bezala
interpretatzen ditu horien arteko erlazioak.
Gasen legeak baliatuta problemak ebazten ditu.

gasen legeak baliatuta
problemak ebazteko.
Zailtasun dezente ditu

problemak ebazteko.
Zailtasun batzuk ditu

problemak ebazteko.
Aise ebazten ditu problemak,

gasen legeak baliatuta.
Substantzia baten egoeraaldaketak interpretatzeko datu

grafikoak eta zenbakizkoak erabiltzen ditu.
Zailtasun handiak ditu substantzia baten

egoera-aldaketak interpretatzeko eta datu grafikoak eta zenbakizkoak
erabiltzeko.
Zailtasun batzuk ditu substantzia baten

egoera-aldaketak interpretatzeko eta datu grafikoak eta zenbakizkoak
erabiltzeko.
Behar bezala erabiltzen

ditu datu grafiko eta
zenbakizkoak, baina
batzuetan, zailtasunak
izaten ditu substantzia
baten egoera-aldaketak
behar bezala interpreta
tzeko.
Behar bezala erabiltzen ditu

datu grafiko eta zenbakiz
koak eta behar bezala interpretatzen ditu substantzia
baten egoera-aldaketak.
36
Guztira
Materia
eta elementuak
Konpetentziak
Konpetentziak: (MO) 120 or.
Guztiontzako eskola
PBLa: Zientzia eskura: (IL) 78,-79. or.
(IL) 77. orrialdeko 27. jardueran, Zenbakia izeneko teknika
kooperatiboa aplikatzea. Taldeak osa daitezke jarduera
hauek egiteko: (IL) 10. jard. (67. or.); (IL) 47. jard. (81. or).
GARAIZ DETEKTATZEKO
Materiaren sailkapenean sakontzeko:
http://links.edebe.com/kmj
Taula periodikoaren historia eta esanahia ezagutzeko: http://links.edebe.com/qdm
Disoluzioetan sakontzeko: Oinarrizko curriculumegokitzapena (MO) 14.-15. or.
Atomoan sakontzeko: Oinarrizko curriculum-egokitzapena (MO) 16.-17. or.
Agora: Daltonen daltonismoa (IL) 62. or.
Askotariko adimenak
IKT tresnak
Sormen@: Taula periodiko interaktiboa (IL) 77. or.
IKT jarduera: (IL) Olio tantaren saiakuntza, 63. or. Urrezko
xaflaren saiakuntza, 64. or. Gaur egungo eredu atomikoa,
65. or.; Taula periodiko animatua, 74. or. Elementu kimikoak, 75. or.
Interneteko bilaketak: (IL) 4. jard. (62. or.); 5 jard. (63. or.);
10. jard. (67. or.); 12., 13. eta 14. jard. (68. or.); 1. eta 18.
jard. (71. or.); 19. jard. (73. or.); 26. eta 27. jard. (77. or.);
42., 46. eta 47. jard. (81. or.); 55., 57., 58., 59. eta 60. jard.
(82. or.); 62. eta 70. jard. (83. or.).
Pentsamendu-errutina: KSI: Kolorea, sinboloa, irudia (IL)
58. or.
360-ko ikuspegia
Nitrogenoa: elementu esentziala eta oso egokigarria (IL)
76. or.
Ebaluazioa
LAN KOOPERATIBOA
Zenbakia izeneko teknika kooperatiboa aplikatu beharko
dute, Higgs bosoiaren aurkikuntza eta propietateak lantzeko.
Taldeak egingo dira, eta irakasleak Higgs bosoiarekin
lotutako alderdiren bat ikertzeko eskatuko dio talde
bakoitzari. Taldeak ziurtatu beharko du taldekide guztiek
ikasi eta ulertu dutela ikertutakoa. Irakasleak ikasle bati
dagokion zenbakia aterako du ausaz, eta hark ikaskideen aurrean azaldu beharko du zer ikertu duen.
KSI: Kolorea, sinboloa, irudia
Errutina honen helburua da testu baten edo irudi baten
esentzia harrapatzea.
Unitateko lehenengo bi orrialdeetako irudiei behatu ostean,
ikasleek hiru ideia adierazgarrienak aukeratu beharko dituzte.
Ondoren, ideia bat kolore baten bidez adieraziko dute; beste
ideia bat, sinbolo baten bidez; eta azken ideia, irudi baten
bidez.
Azkenik, bakoitzak hurbilean duen beste ikasleren batekin
bateratu beharko ditu ekarpenak.
Bateratzean, arte-adimena eta hitzezkoa ez den komunikaziorako gaitasuna hartuko dira aintzat.
37
giltza-edeb taldea
Pertsona barrukoa: (IL) 18. jard. (71. or.). Pertsona artekoa:

(IL) 17. jard. (71. or.); 27. jard. (77. or.); 47. jard. (81. or.).
Linguistikoa: (IL) 14. jard. (68. or.); 47. jard. (81. or.); 70.
jard. (83. or.); 76. jard. (85. or.). Logikoa eta matematikoa:
(IL) 2. jard. (61. or.); 34. jard. (81. or.). Gorputzezkoa eta
zinestesikoa: (IL) 35. jard. (81. or.). Naturalista: (IL) 4. jard.
(62. or.); 5. jard. (63. or.); 10. jard. (67. or.); 12. jard. (68. or.);
17. jard. (71. or.); 26. jard. (77. or.); 35. jard. (81. or.);
46. jard. (81. or.); 47. jard. (81. or.); 60. jard. (82. or.); 70. jard.
(83. or.).

1. Eredu planetarioa erabiltzea materiaren barne-egitura
eta partikula subatomikoen ezaugarriak eta kokagunea ulertzeko eta deskribatzeko, eta hainbat elementuren propietateak deduzitzeko eta interpretatzeko.
(Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
2. Isotopo kontzeptua deskribatzea, isotopo erradiaktiboen erabilgarritasuna aztertzea eta sortutako honda-
3. Elementuen propietateak eta elementuek taula periodikoan duten kokagunea erlazionatzea, bakoitza bere
sinboloaren arabera ezagututa, horien aplikazioa ulertzeko helburuarekin. (Matematikoa. Zientziarakoa.
Teknologiarakoa / Naturalista).
Lorpen-adierazleak
Gure ingurunean gehien erabilitako materialak identifikatzea, eta elementu konposatuak edo nahasteak diren bereiztea, saiakuntzetako froga ziurrak lortzeko prozesuak
diseinatuta.
Zenbaki atomikoaren eta masa-zenbakiaren bidez, atomoa

irudikatzen du, eredu planetarioa baliatuta.
Materiaren barne-egitura ulertzeko ereduak erabiltzeko premiaz jabetzea eta eredu planetarioa erabiltzea atomoak eta
horien arteko desberdintasunak deskribatzeko.
ZA X notazioa eta zenbaki atomikoa eta masa-zenbakia lotzen ditu, partikula subatomiko mota bakoitzaren kantitatea
zehaztuta.
Isotopo erradiaktiboek duten erabilera zientifikoa eta teknologikoa eta horiek metatzeak dakarren arazoa aztertzea.
Elementuek taula periodikoan duten ordena justifikatzea eta
sinboloen arabera elementu adierazgarriak eta beste elementu garrantzitsu batzuk ezagutzea.
Taula periodikoa erabiltzea elementu kimikoei buruzko datuak lortzeko, eta atomoaren oinarrizko eredu bat aplikatzea
haren aniztasuna eta propietate batzuk interpretatzeko.
giltza-edeb taldea
kinen eta horien metaketaren arazoa ikertzea. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista,
Oinarrizko partikula subatomikoen ezaugarriak eta horiek

atomoan duten kokagunea ezagutzen ditu.
Isotopo bat zertan den deskribatzen du eta isotopo erradiaktiboen aplikazioak, sortutako hondakinen arazoa eta
hondakinen kudeaketarako irtenbideak azaltzen ditu.
Taula periodikoan elementuak taldeka eta periodoen arabera gaur egun nola antolatuta dauden justifikatzen du.
Metalen, ez-metalen eta gas nobleen propietate nagusiak
eta horiek taula periodikoan duten kokagunea erlazionatzen ditu, bai eta propietate nagusiak eta ioiak eratzeko
duten joera ere, hurbileneko gas noblea erreferentzia gisa
hartuta.
Interes bereziko elementu kimikoren baten propietateei
eta aplikazioei buruzko informazioa bilatzen du, txosten bat
idazten du eta IKTak baliatuta aurkeztu egiten du.
38
Atalak
Materia
(60.- 61. or.)
Edukiak
Materia: sistema materialen sailkapena: substantzia puruak (elementuak eta konposatuak) eta
nahasteak. K
Substantzia puruen propietate bereizgarriak. K
Sistema materialen sailkapena, haien propietateen arabera. P
Materia osatzen duten substantzia mota guztien arteko desberdintasunak ezagutzeko inte
resa. B
Atomoa
(62.- 66. or.)
Atomoa: partikula subatomikoak. K

Eredu atomikoak. Gaur egungo eredu atomikoa. K
Ereduak erabiltzea atomoak deskribatzeko/adierazteko. P
Eredu atomikoen arteko antzekotasunak eta desberdintasunak deskribatzea, haien irudia abiapuntu hartuta. P
Protoi, neutroi eta elektroi kopurua, zenbaki atomikoa eta masa-zenbakia erlazionatzen dituzten
problemak ebaztea. P
Materiaren barne-egitura ulertzeko eredu atomikoak zeinen egokiak eta premiazkoak diren
hausnar-tzea. B
Elementuak, masa-zenbakia, zenbaki atomikoa, isotopoak... adierazteko sinbologia zientifiko
zehatz bat edukitzea zeinen beharrezkoa den jakitea. B
Elementuak
(67.- 71. or.)
Elementuak: ioiak eta interes bereziko elementu kimikoak. K

Isotopoak. Erradioaktibitatea. K
Isotopoak masa-zenbakiaren, zenbaki atomikoaren eta sinbolo kimikoaren bidez adieraztea. P
Isotopo erradiaktiboen erabilgarritasun zientifiko eta teknologikoari buruzko argudioak. P
Interes bereziko elementuren bati buruzko txosten bat egitea. P
Hondakin erradioaktiboen kudeaketa egokiaren arazoa dela-eta sentiberatzea. B
Elementu jakin batzuen propietate nagusiak eta aplikazioak ezagutzeko jakin-mina. B
Interes bereziko elementu kimikoen eta isotopoen propietateei eta aplikazioei buruzko ariketak,
problemak eta ikerketak egikaritzeko autonomiaz jokatzea. B
Taula periodikoa
(72.- 75. or.)
Sistema periodikoa.K
Taula periodikoan elementuek duten ordenaren analisia.P
zehatz bat edukitzea zeinen beharrezkoa den jakitea.B
Taula periodikoan elementuek gaur egun duten banaketara iritsi arte historian zehar egin diren
ahalegin zientifiko guztiak aintzat hartzea.B
360-ko ikuspegia
(76.- 77. or.)
Nitrogenoaren industria-erabilerak.P
Sormen@
(77. or.)
Taula periodiko interaktibo baterako sarbidea.P
Zientzia eskura
(78.-79. or.)
Elementu jakin batzuen propietate nagusiak eta aplikazioak ezagutzeko jakin-mina.B
Materia osatzen duten substantzia mota guztien arteko desberdintasunak ezagutzeko inte
resa.B
Medikuntza nuklearrari buruzko ikerketa.P
Hondakin erradioaktiboen kudeaketa egokiaren arazoa dela-eta sentiberatzea.B
Interes bereziko elementu kimikoen eta isotopoen propietateei eta aplikazioei buruzko ariketak,
problemak eta ikerketak egikaritzeko autonomiaz jokatzea.B
Hausnartu
(85. or.)

zehatz bat edukitzea zeinen beharrezkoa den jakitea.B
Lotura kimiko motei eta substantzien ezaugarriei buruzko ariketak, problemak eta ikerketak
egikaritzeko autonomiaz jokatzea.B
39
giltza-edeb taldea
Probatu zure
konpetentziak
(84.- 85. or.)
giltza-edeb taldea
Adierazleak
Lortutako maila
1
Materiaren barne-egitura, eta

partikula subatomikoen ezau
garriak eta kokagunea deskri
batzen ditu, eta hainbat elementuren propietateak deduzitzen
ditu.

materiaren barne-egitura,
partikula subatomikoen
ezaugarriak eta kokagunea eta elementuen propietateak deskribatzeko.

materiaren barne-egitura,
ezaugarriak eta koka
gunea eta elementuen
propietateak deskriba
tzeko.
Ezagutzen ditu mate

riaren barne-egitura eta
ezaugarriak eta kokagunea, baina zenbait zailtasun ditu elementuen propietateak deduzitzeko.
Ezagutzen ditu materiaren

barne-egitura eta partikula
subatomikoen ezaugarriak
eta kokagunea, eta aise deduzitzen ditu elementuen propietateak.
Isotopo kontzeptua deskriba

tzen du, isotopo erradioaktiboen
erabilgarritasuna aztertzen du
eta sortutako hondakinen eta
horien metaketaren arazoa ezagutzen du.

isotopo kontzeptua des
kribatzeko, eta ez ditu
ezagutzen erradioaktiboen erabilgarritasuna
eta ezta horien metaketak sortzen dituen arazoak ere.

isotopo kontzeptua deskribatzeko eta erra
dioaktiboen erabilgarritasuna eta horien meta
ketak sortzen dituen
arazoak zehazteko.
Zailtasunez deskribatzen
du isotopo kontzeptua,
baina ezagutzen ditu
erradioaktiboen erabilgarritasuna eta horien
metaketak sortzen dituen arazoak.
Behar bezala deskribatzen du

isotopo kontzeptua eta ezagutzen ditu erradioaktiboen
erabilgarritasuna eta horien
metaketak sortzen dituen
arazoak.
Elementuen propietateak eta

horiek taula periodikoan duten
kokagunea erlazionatzen ditu,
bakoitza bere sinboloaren arabera ezagututa.
Ez du ezagutzen elementuen propietateen

eta horiek taula periodikoan duten kokagunearen arteko erlazioa,
eta zailtasun handiak
ditu bakoitzaren sinboloa ezagutzeko.
Ez du zehatz-mehatz
ezagutzen elementuen
propietateen eta horiek
taula periodikoan duten
kokagunearen arteko erlazioa, eta zenbait zail
tasun ditu bakoitzaren
sinboloa ezagutzeko.
Ezagutzen du elementuen propietateen eta

horiek taula periodikoan
duten kokagunearen
arteko erlazioa, baina
zenbait zailtasun ditu
bakoitzaren sinboloa
ezagutzeko.
Behar bezala interpretatzen

du elementuen propietateen
eta horiek taula periodikoan
duten kokagunearen arteko
erlazioa, eta behar bezala
ezagutzen du bakoitzaren
sinboloa.
40
Guztira
Lotura kimikoa
Konpetentziak
Guztiontzako eskola
PBLa: Zientzia eskura: (IL) 106. or.
Taldeak osa daitezke jarduera hauek egiteko: (IL) 39. jard.
(109. or.); (IL) 58. jard. (111. or).
Folio birakariaren teknika kooperatiboa: (IL) 14. jard. (96. or.).

Agora: Kimikak gaur egungo gizartean dituen eraginak (IL)
99. or.
Askotariko adimenak
Pertsona artekoa: (IL) 14. jard. (96. or); 39. jard. (109. or);
65. jard. (113. or); Linguistikoa: (IL) 22. jard. (103. or); 23.
jard. (105. or); 57. jard. (111. or); 59. jard. (111. or); Logikoa
eta matematikoa: (IL) 10. jard. (94. or); 11. jard. (94. or);
44. jard. (110. or); Ikusizkoa eta espaziala (IL) 4. jard.
(90. or); 35. jard. (109. or); 37. jard. (109. or); Naturalista
(LA) 2. jard. (89. or); 9. jard. (93. or); 18. jard. (98. or);
20. jard. (102. or); 21. jard. (102. or); 25. jard. (105. or);
39. jard. (109. or); 54. jard. (111. or); 55. jard. (111. or);
65. jard. (113. or); Pertsona barrukoa: (IL) 18. jard. (98. or);
22. jard. (103. or); 23. jard. (105. or); 24. jard. (105. or).
IKT tresnak
Sormen@c: Horma-irudi ekologiko bat egingo dugu,
Mural.ly erabiliz (IL) 105. or.
IKT jarduera: (IL) Lotura ionikoa sortzea, 89. or.; Lotura
kobalentea sortzea, 90. or.; Uraren egoera-aldaketak, 91.
or.; Lotura kimikoak, 92. or.
Interneteko bilaketak: (IL) 5. jard. (90. or); 8. jard. (92. or);
14. jard. (96. or); 18. jard. (98. or); 20. eta 21. jard. (102. or);
22. jard. (103. or); 23., 24. eta 25. jard. (105. or); 40. jard.
(109. or); 46., 47., 50. eta 51. jard. (110. or); 52., 54. eta
59. jard. (111. or); 63. eta 65. jard. (113. or).
Pentsamendu-errutina: 3, 2, 1... zubia (IL) 86. or.
360-ko ikuspegia
Laborategitik farmaziara (IL) 104.-105. or.
Ebaluazioa
GARAIZ DETEKTATZEKO
Lotura kimikoek egunerokoan duten garrantzia
egiazta-tzeko:
http://links.edebe.com/wbva7d
http://links.edebe.com/t8ca
Azkenaldiko materialetan sakontzeko:
http://links.edebe.com/26ew
LAN KOOPERATIBOA
Lotura kimikoa lantzeko, buru-hausgarria izeneko teknika kooperatiboa aplikatu beharko dute.
Ikasleak lauzpabost kideko talde heterogeneotan
banatuko dira. Taldekide bakoitzak aztertu beharreko
materialaren zati bat jasoko du, eta horretan sakondu
beharko du (horretarako, irakaslearengana edo beste
iturri batzuetara jo ahal izango du).
Azpigai berbera landu duten beste taldeetako kideekin
batera, aditu-taldeak osatuko dira.
Azkenik, taldekide aditu bakoitza bere taldera itzuliko
da, eta prestatu duena azalduko die taldekideei.
Folio birakariaren teknika aplikatu beharko da: taldeko
kide batek ikertutakoa idatziko du eta hurrengo taldekideari pasako dio; hark osatu egingo du. Eta horrela, harik
eta taldekide guztiek parte hartu arte.
3, 2, 1... zubia
Errutina hau baliagarria da informazio berria eskuratzen denean; hala, zubia eraiki daiteke ikasitakoaren eta ikasleak
lehendik zekienaren artean.
Landu beharreko gaia zein den azalduko zaie ikasleei (materiaren osaera), eta denboratxo bat utziko zaie, horri buruz
hausnartu dezaten. Ondoren, honako argibide hauek idatzi
beharko dituzte hainbat koloretako post-itetan: gaiak iradokitako hiru ideia, sortzen zaizkion bi galdera eta materiaren
osaerari buruzko metafora bat edo konparazio bat.
Amaitzeko, ohar guztiak ikusteko moduko tokiren batean
itsatsi beharko dira, eta ikaskideekin horiei buruz hitz egin.
Funtsezkoa da ikasleen pentsamenduak errespetatzea;
ulertarazi behar zaie ideia berriei esker pentsamenduak beste norabide batzuk har ditzakeela.
41
giltza-edeb taldea

1. Intereseko zenbait substantziaren lotura motak ulertzea,
horien propietateak deduzitu eta interpretatu ahal izateko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa /
Naturalista).
3. Ohiko erabilerako substantzia batzuetan dauden entitateak deskribatzea, elementuak edo konposatuak diren
adieraztea eta horien aplikazioak ezagutzea. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
2. Ohiko konposatuen masa molekularra kalkulatzea,

bakoitzaren masa atomikoak aintzat hartuta; betiere,
kalkulu kimikoak zuzentasunez eta zorroztasunez eginda. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa /
Naturalista, Logikoa eta matematikoa).
4. Konposatu kimiko bitarrak IUPACen arauen arabera

behar bezala formulatzea eta izendatzea, horiekin lan
egiten duten pertsonen komunikazio-prozesuak errazteko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa /
Naturalista).
Lorpen-adierazleak
Atomoek taldetan elkartzeko joera dutela azaltzea eta

ondoriozko taldeen propietateak deduzitzea.
Dagokion atomotik abiatuta ioi bat sortzeko prozesua ezagutzen du, eta berori adierazteko notazio egokia erabiltzen du.
Ohiko erabilera ezaguneko substantzietan atomoak eta molekulak, eta elementuak eta konposatuak bereiztea.
Atomoak taldetan elkartzen direla eta taldeek molekulak

sortzen dituztela arrazoitzen du, eta gertakari hori substantzia ezagunekin interpretatzen du (amoniakoa, azido
sulfurikoa, nitrikoa eta klorhidrikoa, bikarbonatoa, sodio hipokloritoa, etab.); gainera, horien masa atomikoetatik abiatuta, masa molekularrak kalkulatzen ditu.
Interes bereziko konposatu bitarrak formulatzea eta izendatzea, IUPCen arauei jarraituta.
Ideia zientifikoak eta aurrerapen teknologikoak eta beste
arlo batzuetako aurrerapenak erlazionatzea, eta horiek bizikalitatea hobetzen dutela onartzea.
Taula periodikoko elementu kimiko garrantzitsuenen kokagunea identifikatzea, eta beste elementu batzuekin loturak
sortzeko dituzten joerekin erlazionatzea.
Egunerokoan erabiltzen ditugun substantzietan dauden atomoak eta molekulak ezagutzen ditu, eta elementuak edo
konposatuak diren adierazten du.
Interes bereziko konposatu kimikoren baten propietate
fisiko zein kimikoei eta erabilgarritasunei buruzko lan bat
egiten du, eta IKTak baliatuta aurkeztu egiten du.
Konposatu kimiko bitarrak izendatzen eta formulatzen ditu,
IUPACen arauei jarraituta.
Zientziak medikuntzaren, osasunaren eta ingurumenaren
arloko testuinguru pertsonal zein sozialetan egindako ekarpenak kritikoki aztertzen ditu.
giltza-edeb taldea
Hezkuntza zientifikoa herritarren oinarrizko kulturaren zati

dela onartzen du.
Atomoek taldetan elkartzeko eta bestelako propietate batzuk dituzten substantzia berriak osatzeko joera dutela
ulertzen du.
42
Atalak
Lotura kimikoa
(88.-93. or.)
Edukiak
Zer da lotura kimikoa? K
Atomoen arteko loturak. K
Molekulak eta kristal-sareak. K
Ioi bat eratzeko prozesuaren deskribapena. P
Substantzia ezagun batzuen propietateak justifikatzea. P
Ohiko erabilerako substantzia kimikoen propietateak ezagutzeko interesa. B
egikaritzeko autonomiaz jokatzea. B
Masa atomikoa
eta masa molekularra
(94. or)
Masa atomikoa eta masa molekularra. K
Konposatu bitarrak
(95.-98. or.)
Konposatu bitarren nomenklatura. K
Masa molekularrak kalkulatzeko problemak ebaztea. P

Lan eta problema zientifikoak egikaritzeko eta aurkezteko zorroztasuna. B
Konposatu kimiko bitarrak formulatzea, IUPACen arauei jarraituta. P

Konposatu kimiko bitarren nomenklatura, IUPACen arauei jarraituta. P
Hizkuntza zientifikoa behar bezala ezagutzeko eta erabiltzeko premia aintzat hartzea, batik
bat konposatuak izendatu eta formulatzeko. B
Interes bereziko
substantziak
(99.-103. or.)
Interes bereziko substantziak. K

Egunerokoan erabiltzen ditugun substantzien sailkapena: elementuak eta konposatuak. P
Interes bereziko konposatu kimiko baten propietate fisiko eta kimikoei buruzko ikerketa-lan txiki
bat egitea. P
Talde-lana egiteko garaian lankidetzan jardutea, nola aurrea hartzeko, hala gainerako ikaskideen
ekarpenak errespetatzeko. B
360-ko ikuspegia
(104 .-105. or.)
Sendagaiak fabrikatzeko prozesuari buruzko ikerketa. P

Sendagaiak behar bezala erabiltzeko eta iraungitako sendagaiak birziklatzeko premia aintzat
hartzea. V
egikaritzeko autonomiaz jokatzea.B
Sormen@
(105. or.)
Mural.ly IKT tresna erabiltzea horma-irudi digital bat egiteko. P

Zientzia-ingurunean terminologia zientifikoa erabiltzeko ohitura izatea eta hizkuntza ulerterrazarekin azaltzea. B
Lan eta problema zientifikoak egikaritzeko eta aurkezteko zorroztasuna. B
Zientzia eskura
(106.-107. or.)
Automobilgintzan aplikatzen diren material arin berriekin lotutako problema errealak ebaztea. P
Probatu zure
konpetentziak
(112.-113. or.)
Substantzia ezezagun batzuen propietateak zehaztea, bakoitzaren lotura mota deduzitzea

ahalbidetzen duen informazioa baliatuta. P
Lan eta problema zientifikoak egikaritzeko eta aurkezteko zorroztasuna.B
43
giltza-edeb taldea
Hausnartu
(113. or.)
Substantzia batzuen nomenklatura zuzena identifikatzea eta ur mineralaren konposizio kimi

koaren analisia egitea. P
giltza-edeb taldea
Adierazleak
Lortutako maila
1
Intereseko zenbait substantziaren lotura motak ulertzen ditu,

eta horien propietateak deduzi
tzen eta interpretatzen ditu.

intereseko zenbait substantziaren lotura motak
ulertzeko eta horien propietateak deduzitzeko
eta interpretatzeko.
Zailtasunak ditu inte

reseko zenbait subs
tantziaren lotura motak
ulertzeko eta horien propietateak deduzitzeko
Intereseko zenbait subs

tantziaren lotura motak
ulertzen ditu, baina zailtasunak ditu horien propietateak deduzitzeko
Inolako arazorik gabe uler

tzen ditu intereseko zenbait
substantziaren lotura motak
eta behar bezala deduzitzen
eta interpretatzen ditu horien
propietateak.
Ohiko konposatuen masa molekularra kalkulatzen du, bakoi

tzaren masa atomikoak aintzat
hartuta; betiere, kalkulu kimi
koak zuzentasunez eta zorroz
tasunez eginda.

ohiko konposatuen ma
sa molekularra kalkula
tzeko, bakoitzaren masa
atomikoak aintzat har
tuta.

ohiko konposatuen ma
sa molekularra kalkula
tzeko, bakoitzaren masa
atomikoak aintzat har
tuta.
Badaki ohiko konposatuen masa molekularra

kalkulatzen, bakoitzaren
masa atomikoak aintzat
hartuta.
Ohiko konposatuen masa

molekularra kalkulatzen du,
bakoitzaren masa atomikoak
aintzat hartuta; eta zuzentasunez eta zorroztasunez egiten du gainera.
Ohiko erabilerako substantzia

batzuetan dauden entitateak
deskribatzen ditu, eta elementuak edo konposatuak diren
adierazten du.
Ez ditu ezagutzen ohiko

erabilerako substantzia
batzuetan dauden en
titateak eta ez daki bereizten elementuak edo
konposatuak diren.
Zailtasunak ditu ohiko

erabilerako substantzia
batzuetan dauden en
titateak deskribatzeko
eta elementuak edo
konposatuak diren bereizteko.
Ohiko erabilerako substantzia batzuetan dauden entitateak deskribatzen ditu, eta elementuak
edo konposatuak diren
adierazten du.
Behar bezala deskribatzen

ditu ohiko erabilerako substantzia batzuetan dauden entitateak, eta zailtasunik gabe
bereizten du elementuak edo
konposatuak diren.
Konposatu kimiko bitarrak behar

bezala formulatzen eta izenda
tzen ditu, IUPACen arauen arabera.

konposatu kimiko bitarrak IUPACen arauen arabera behar bezala formulatzeko eta izendatzeko.

konposatu kimiko bi
tarrak IUPACen arauen
arabera behar bezala
formulatzeko eta izendatzeko.
Konposatu kimiko bitarrak behar bezala for

mulatu eta izendatu ohi
ditu, IUPACen arauen
arabera.
Konposatu kimiko bitarrak

behar bezala formulatzen
eta izendatzen ditu, IUPACen
arauen arabera.
44
Guztira
Erreakzio kimikoak
Konpetentziak
Konpetentziak: (MO) 122 or.
Guztiontzako eskola
Praktikan: Zientzia eskura: (IL) 134.-135. or.
Lan kooperatiboa: 67. orrialdeko jardueran, buruhausgarria izeneko teknika aplikatzea.
(122. or.); (IL) 23. jard. (131. or.), (IL) 47. jard. (138. or.).

Balio-jarduerak: (IL) 10. jard. (122. or.); 23. jard. (131. or.);
61. jard. (139. or.); 64. jard. (139. or.).
Askotariko adimenak
Pertsona artekoa: (IL) 10 jard. (122. or.); 67. jard. (139. or.);
76. jard. (141. or.); Linguistikoa: (LA) 10. jard. (122. or.); 27.
jard. (133. or.); 64. jard. (139. or.); 76. jard. (141. or.);
Logikoa eta matematikoa: (IL) 49. jard. (138. or.); 53.- 54.
jard. (138. or.); Naturalista (IL) 4. jard. (119. or.); 12. jard.
(125. or.); 20. jard. (129. or.); 21. jard. (130. or.); 23. jard.
(138. or.); 60. jard. (139. or.); Pertsona barrukoa: (IL)
64. jard. (139. or.); 69. jard. (139 or.); 75. jard., (141. or.).
IKT tresnak
Sormen@: Klima-aldaketa aztertuko dugu NASArekin (IL)
133. or.
IKT jarduera: (IL) Masaren kontserbazioaren legea, 122. or;
Erreakzio-abiadura, 125.or; Lotura kimikoak, 130. or.
39. eta 40. jard. (137. or.); 46., 48. eta 55. jard. (138. or.);
60., 62. eta 69. jard. (139. or.).
Pentsamendu-errutina: Ikuspuntuen zirkulua (IL) 116. or.;
Ikusi Pentsatu Galdetu (IL) 139. or.
Pentsamenduaren trebetasunak: (IL) Ideia-jasa, 76. jard.
(141. or.).
360-ko ikuspegia
Planeta iraunkor baten alde: geldiaraz dezagun klimaaldaketa (IL) 132.-133. or.
Ebaluazioa
GARAIZ DETEKTATZEKO
Prozesua ezagutzeko eta erreakzioen doikuntza
praktikan jartzeko:
Oinarrizko curriculum-egokitzapeneko fitxak (MO)
22. or.: http://links.edebe.com/8xf
Prozesua ezagutzeko eta kalkulu estekiometrikoak
praktikan jartzeko:
Oinarrizko curriculum-egokitzapeneko fitxak (MO)
24. or.
Klima-aldaketaren eraginak eta eragin horiek murrizteko egin ditzakegun ekintzak aztertzeko:
http://links.edebe.com/j5kt
http://links.edebe.com/3iac
Kimikak gizartearen aurrerapenarekin duen zerikusia aintzat hartzeko, ikusi honako bideo hau:
http://links.edebe.com/tq3
LAN KOOPERATIBOA
Buru-hausgarria izeneko teknika kooperatiboa aplikatu
beharko dute, Solvay prozesua lantzeko.
Prozedura honetan, hainbat zatitan banatu beharko
da aztertu beharreko materiala. Taldekide bakoitzak
informazioaren zati bat jasoko du; kasu honetan,
Solvay prozesuaren lau etapetako batena, eta aztertu
egin beharko du, nola irakasleen laguntzarekin, hala
beste iturri batzuetara jota.
Azpigai bera landu duten beste taldeetako kideekin
adituen talde bat osatuko da. Horiek informazioa
trukatuko dute, eskemak egin, etab.
Azkenik, kide adituak euren taldera itzuliko dira eta
gainerako taldekideei azalduko diete zer landu duten.
Ikuspuntuen zirkulua
Unitate honen hasieran ageri den irudia aztertuta, ikasleek
ikuspegi-analisi bat egin dezakete, egoera jakin bat hainbat
ikuspuntutatik aztertuta. Oraingoan, zehazki, batik bat hiri
handiei eragiten dien kutsadura aztertu beharko dute.
Ikusi Pentsatu Galdetu

Errutina honen bitartez, jakin-mina eta esploratzeko gaitasuna landuko dira. Lehenik eta behin, klima-aldaketak gure
herrialdean eragin ditzakeen ondorioei buruzko bideo bat
ikusi beharko dute.
45
giltza-edeb taldea

1. Substantzia kimiko batzuk beste batzuk bihurtzeko
izaten diren eguneroko prozesuetan bidez, erreakzio kimikoak identifikatzea. (Matematikoa. Zientziarakoa.
Teknologiarakoa / Naturalista).
4. Kontzentrazioak eta tenperaturak erreakzio kimiko baten abiaduran duten eraginari saiakuntza bidez behatzea. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa /
Naturalista).
2. Erreakzio kimiko bat talken teoriaren bidez deskribatzea, maila molekularreko erreakzio kimikoak interpretatu ahal izateko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista, Logikoa eta matematikoa).
5. Kimikak pertsonen bizi-kalitatea hobetzeko zenbaterainoko garrantzia duen aintzat hartzea, adibide zehatzak
jarrita. (Gizarterakoa eta herritartasunekoa / Pertsona barrukoa).
3. Laborategian edo simulagailu birtualak erabilita saiakuntzak egitea, masaren kontserbazioaren legea deduzitzeko eta egiaztatzeko, erreakzioko erreaktiboak eta
produktuak identifikatuta. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
6. Gaur egungo industria kimikoa ezagutzea, gizartean eta

garapen iraunkorrean zenbateraino esku hartzen duen
kritikoki aztertzeko. (Gizarterakoa eta herritartasunekoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Pertsona
barrukoa, Naturalista).
Lorpen-adierazleak
Erreakzio kimikoak substantzia batzuk beste

batzuk bihurtzeko egindako aldaketatzat jotzea.
Erreakzio kimiko bakunetan erreaktiboak eta produktuak zein diren identifikatzen ditu, eta erreakzio kimiko baten adierazpen eskematikoa interpretatzen du.
Inguruan eta giza gorputzean dauden aldaketa kimikoak identifikatzea, eta horiek justifikatzea, saiakuntza bidez ikusitako ebidentzietatik abiatuta. Informazioa bilatzea,
kritikoki ebaluatzea eta hurbileko ingurunean
materialek dituzten erabilerei buruzko erabakiak hartzea.
Teoria atomiko-molekularraren eta talken teoriaren bidez erreakzio kimiko

bat adierazten eta interpretatzen du.
Maila molekularrean, talken teoriaren bidez

erreaktiboak produktu bihurtzeko prozesua
deskribatzea.
Masaren kontserbazioaren legea deduzitzea
eta laborategian egindako saiakuntza samurren bidez edo ordenagailuan egindako
simulazioen bidez erreaktiboak eta produktuak ezagutzea.
Eredu atomiko-molekularra erabiltzea erreakzio kimikoak interpretatzeko eta adierazteko,
bai eta sistema itxietako masaren kontserbazioa interpretatzeko eta adierazteko ere.
Laborategiko saiakuntza bidez hainbat faktorek erreakzio kimikoen abiaduran duten eragina egiaztatzea.
Saiakuntzaren baten plangintza egitea eta
hainbat aldagaik erreakzio-abiaduran duten
eraginari buruzko iragarpenak egitea. Katalizatzaileek eguneroko erreakzioetan dituzten
ondorioak deskribatzea.
giltza-edeb taldea
Kimikak substantzia berriak lortzeko garaian

duen garrantzia eta pertsonen bizi-kalitatea
hobetzeko duen garrantzia onartzea.
46
Erreakzio kimiko bakunen adierazpenean oinarrituta, erreaktiboak eta produktuak bereizten ditu, eta saiakuntzen bidez masaren kontserbazioaren
legea betetzen dela egiaztatzen du.
Saiakuntza samur bat gauzatzea proposatzen du, praktikoki egiaztatu ahal
izateko erreakzio kimiko bateko produktuak sortzeko abiaduran erreaktiboen kontzentrazioak duen eragina; eragin hori, gero, talken teoriaren
bidez justifikatzen du.
Eguneroko hainbat egoera interpretatzen ditu, zeinetan tenperaturak
erreakzio-abiaduran nabarmen eragiten baitu.
Egunerokoan erabiltzen diren produktu batzuk sailkatzen ditu, jatorri naturalekoak edo sintetikokoak diren bereizita.
Industria kimikoko produktuak identifikatzen ditu eta horiek pertsonen bizikalitatea hobetzeko egiten duten ekarpenarekin lotzen ditu.
Karbono dioxidoak, sufre-oxidoek, nitrogeno-oxidoek eta klorofluorokarburoek zein berotegi-efektuko beste gas batzuek ingurumenean eragiten
duten inpaktua deskribatzen du, eta horiek ingurumen-arazo globalekin
lotzen ditu.
Ingurumen-arazo globalak arintzeko banaka zein taldean hartzeko neurriak
eta jokabideak proposatzen ditu.
Industria kimikoaren garapenak gizartearen aurrerapenean izan duen eragina arrazoiz defendatzen du, hainbat iturri zientifiko baliatuta.
Atomoen berrantolaketaren ondorioz erreaktiboak produktu bihurtzeko
prozesua deskribatzen du, maila mikroskopikoan.
Erreakzio kimiko bakunen erreaktiboak eta produktuak identifikatzen ditu,
eta erreakzio horiek eskematikoki adierazten eta interpretatzen ditu.
Masaren kontserbazioari buruzko Lavoisierren legea deduzitzen du, laborategian saiakuntza samurrak eta ordenagailuan simulazioak eginda.
Industria kimikoak gizartean duen garrantzia

aintzat hartzea.
Aztertutako erreakzio kimikoetan, Lavoisierren legearekin lotutako ariketak

eta problemak ebazten ditu.
Erreakzio kimikoak substantzia batzuk beste batzuk bihurtzeko izaten diren aldaketa
makroskopikoak direla deskribatzea eta horiek ekuazio kimikoen bidez adieraztea eta
teoria molekularraren arabera justifikatzea.
Laborategian egindako erreakzioei dagozkien erreakzio kimikoak deskribatzen eta doitzen ditu.
Erreaktiboen kontzentrazioak eta tenperaturak erreakzio kimikoen abiaduran duten eragina egiaztatzen du, laborategian saiakuntza samurrak
eginda.
Atalak
Zer dira erreakzio
kimikoak?
(118.-124. or.)
Edukiak
Erreakzio kimikoa. K
Aldaketa fisikoak eta aldaketa kimikoak bereiztea. P
Erreakzio kimiko baten adierazpen eskematikoa interpretatzea. P
Erreakzio kimiko bati dagokion ekuazio kimikoa adieraztea eta doitzea, dagokion sinbologia era
biliz. P
Maila molekularreko erreakzio kimiko bat deskribatzea, talken teoria baliatuz. P
Eguneroko erreakzio kimikoak deskribatzea. P
Ordenagailu bidezko simulazioak erabiltzea masaren kontserbazioaren legea egiaztatzeko eta talken
teoria behar bezala interpretatzeko. P
Eguneroko bizitzako hainbat arlotan erreakzio kimikoak gertatzen direla jakitea. B
Zientzia-ingurunean terminologia zientifikoa erabiltzeko ohitura izatea eta hizkuntza ulerterrazarekin
azaltzea. B
Saiakuntzetan neurriak hartzean eta horiek egikaritzean lortutako emaitzak adieraztean zein pro
blemak ebaztean zorroztasunez jokatzea. B
Laborategiko praktikei dagozkien txostenak eta lan zientifikoak behar bezala aurkezteko interesa. B
Erreakzio kimikoei buruzko praktikak zein lanak egiteko garaian talde-lanaren garrantzia aintzat
hartzea. B
Erreakzio kimikoen
abiadura
(125. or.)
Erreakzio kimikoen abiadura. K

Masaren kontserbazioaren legearen azterketari eta hainbat faktoreren erreakzio kimikoek abiaduran
duten eraginaren azterketari metodo zientifikoa aplikatzea. P
Saiakuntzetan neurriak hartzean eta horiek egikaritzean lortutako emaitzak adieraztean zein pro
blemak ebaztean zorroztasunez jokatzea. B
hartzea. B
Kalkulu
estekiometrikoak
(126.-128. or.)
Kimika, gizartea
eta ingurumena
(129.-131. or.)
Kalkulu estekiometriko bakunak. K

Egunerokoan izaten diren estekiometria-problemak ebaztea. P
azaltzea. B
Kimika, gizartea eta ingurumena. K
Industria kimikoaren garapenak gizartearen aurrerapenean eta ingurumenean izan duen eraginari
buruzko lan bat egitea. P
Bizitza errealeko hainbat arlotan erreakzio kimikoak izaten direla jakitea. B
hartzea. B
Kimikatik datozen produktuek pertsonen bizi-kalitatean hobekuntzak ekarri dituztela eta produktu
horiek gizartean oso garrantzitsuak direla aintzat hartzea. B
360-ko ikuspegia
(132.-133. or.)
Kimika, gizartea eta ingurumena. P
Sormen@
(133. or.)
Kimika, gizartea eta ingurumena. P
47
giltza-edeb taldea
Industria kimikoak ingurumenean eragiten dituen ondorioei begirako sentiberatasuna eta ondorio
horiek arintzeko banakako zein taldekako neurriekiko konpromisoa. B
Atalak
Zientzia eskura
(134 .-135. or.)
Edukiak
Erreakzio kimiko baten adierazpen eskematikoa interpretatzea.P
Probatu zure
konpetentziak
(140.-141. or.)
Eguneroko erreakzio kimikoen deskribapena.P
Hausnartu
(141. or.)
Kimikatik datozen produktuek pertsonen bizi-kalitatean hobekuntzak ekarri dituztela eta produktu
horiek gizartean oso garrantzitsuak direla aintzat hartzea.B
Egunerokoan izaten diren estekiometria-problemak ebaztea.P

Bizitza errealeko hainbat arlotan erreakzio kimikoak izaten direla jakitea.B
Industria kimikoak ingurumenean eragiten dituen ondorioei begirako sentiberatasuna eta ondorio
horiek arintzeko banakako zein taldekako neurriekiko konpromisoa.B
giltza-edeb taldea
Adierazleak
Lortutako maila
1
Erreakzio kimikoak substantzia

kimiko batzuk beste batzuk bihurtzeko egunero gertatzen diren
prozesuak direla identifikatzen
du.

erreakzio kimikoak subs
tantzia kimiko batzuk
beste batzuk bihurtzeko
egunero gertatzen diren
prozesuak direla identifikatzeko.
Zailtasun dezente ditu

erreakzio kimikoak subs
tantzia kimiko batzuk

erreakzio kimikoak substantzia kimiko batzuk
Behar bezala identifikatzen

du erreakzio kimikoak substantzia kimiko batzuk beste
batzuk bihurtzeko egunero
gertatzen diren prozesuak direla.
Erreakzio kimikoak talken teo

riaren bidez deskribatzen ditu,
maila molekularrean erreakzio
kimikoak interpretatzeko.

erreakzio kimikoak talken teoriaren bidez
deskribatzeko, eta hala,
mail a molekularrean
erreakzio kimikoak interpretatzeko.

erreakzio kimikoak tal
ken teoriaren bidez
deskribatzeko, eta hala, maila molekularrean
Ondo deskribatu ohi

ditu erreakzio kimikoak
talken teoriaren bidez,
maila molekularrean
Behar bezala deskribatzen

ditu erreakzio kimikoak talken
teoriaren bidez, maila molekularrean erreakzio kimikoak
interpretatzeko.
Laborategian edo simulagailu

birtualen bidez saiakuntzak egiten ditu, masaren kontserbazioaren legea deduzitzeko eta
egiaztatzeko.

laborategian edo simulagailu birtualen bidez
saiakuntzak egiteko, eta
hala, masaren kontserbazioaren legea deduzi
tzeko eta egiaztatzeko.

laborategian edo simulagailu birtualen bidez
saiakuntzak egiteko, eta
hala, masaren kontserbazioaren legea deduzi
tzeko eta egiaztatzeko.
Aise egiten ditu saiakuntzak laborategian edo

simulagailu birtualen bidez, masaren kontserbazioaren legea dedu
zitzeko eta egiaztatzeko.
Behar bezala egiten ditu saia

kuntzak laborategian edo simulagailu birtualen bidez,
masaren kontserbazioaren
legea deduzitzeko eta egiaz
tatzeko.
Saiakuntzen bidez, kontzentrazioak eta tenperaturak erreakzio

kimiko baten abiaduran duten
eraginari behatzen dio.
Zailtasun handiak ditu,

saiakuntzen bidez, kontzentrazioak eta tenperaturak erreakzio kimiko
baten abiaduran duten
eraginari behatzeko.
Zailtasun batzuk ditu,

saiakuntzen bidez, kontzentrazioak eta tenperaturak erreakzio kimiko
eraginari behatzeko.
Saiakuntzen bidez, kontzentrazioak eta tenperaturak erreakzio kimiko

eraginari behatu ohi dio.
Behar bezala behatzen dio,

saiakuntzen bidez, kontzentrazioak eta tenperaturak
erreakzio kimiko baten abiaduran duten eraginari.
Kimikak pertsonen bizi-kalitatea

hobetzeko zenbaterainoko garrantzia duen aintzat hartzen du,
adibide zehatzak jarrita.
Ez daki kimikak pertsonen bizi-kalitatea hobe

tzeko zenbaterainoko
garrantzia duen, adibide
zehatzak jarrita.
Hein batean baino ez du

aintzat hartzen kimikak
pertsonen bizi-kalitatea
hobetzeko zenbaterainoko garrantzia duen,
Hein batean baino ez du

aintzat hartzen kimikak
pertsonen bizi-kalitatea
hobetzeko zenbaterainoko garrantzia duen,
Hein batean baino ez du ain

tzat hartzen kimikak pertsonen bizi-kalitatea hobetzeko
zenbaterainoko garrantzia
duen, adibide zehatzak jarrita.
Gaur egungo industria kimikoa

ezagutzen du, gizartean eta garapen iraunkorrean zenbateraino
esku hartzen duen kritikoki aztertzeko.
Ez du ezagutzen gaur
egungo industria kimi
koa, gizartean eta garapen iraunkorrean zenbateraino esku hartzen
duen kritikoki aztertzeko.
Ezagutzen du gaur
egungo industria kimi
koa, baina ez du kritikoki
aztertzen gizartean eta
garapen iraunkorrean
zenbateraino esku har
tzen duen.
Ezagutzen du gaur egungo industria kimikoa, eta

hein batean kritikoki aztertzen du gizartean eta
garapen iraunkorrean
zenbateraino esku har
tzen duen.
Gaur egungo industria kimi

koa ezagutzen du, eta kritikoki aztertzen du gizartean eta
garapen iraunkorrean zenbateraino esku hartzen duen.
48
Guztira
Higidura
Konpetentziak
Guztiontzako eskola
Curriculum-egokitzapena. Oinarrizkoa: (MO) 26.- 29. or.
(157. or.); (IL) 34. jar. (161. or.); (IL) 39. jard. (162. or.); (IL)
49. jard. (163. or.); (IL) 50. jard. (163. or.).
GARAIZ DETEKTATZEKO
Marrazki bizidunetan eta superheroiei buruzko film batzuetan izaten diren higiduren ezintasun fisikoa hautemateko: http://links.edebe.com/c98md
Ondoren, bidelariari buruzko beste bideo bat ikus daiteke, kasu zehatzak biltzen baititu:
http://links.edebe.com/jjzae.
Guztien artean, ahalegindu akatsak bilatzen.
Higidura lerrozuzen motetan sakontzeko:
Curriculum-egokitzapena (MO): 28.- 29. or.
Agora: Higiduraren azalpena (IL) 161. or.

Pertsona artekoa: (IL) 50. jard. (169. or.); Linguistikoa: (IL)
21. jard. (163. or.); 49. jard. (169. or.); Logikoa eta matematikoa: (IL) 7. jard. (154. or.); 11.,12. eta 13. jard. (157. or.);
43., 44., 45. eta 46. jard. (169. or.); Ikusizkoa eta espaziala: (IL) 5. jard. (152. or.); 24. jard. (166. or.); 34. jard.
(167. or.); Naturalista: (IL) 9. jard. (154. or.); 17. jard. (161. or.);
21. jard. (163. or.); 40. jard. (168. or.); 50. jard. (169. or.).
IKT tresnak
Sormen@: Zirkuituak bisitatu Google Maps erabiliz (IL)
163. or.
IKT jarduera: (IL) Higiduraren simulazioa, 160. or.; Penduluaren ibilbidea, 151. or.; Higidura motak, 152. or.; Ibilbidearen marrazkia, 153. or.; Abiadurari buruzko oinarrizko
kontzeptuak, 155. or.; HZUa duen orgatxoa, 156. or.; Aldiuneko abiadura eta azelerazioa, 159. or.; HZU eta HZUA
bereiztea, 160. or.; Baloiaren higidura, 161. or.; Bidesegurtasuneko kanpaina batean parte hartuko dugu, 164. or.
Interneteko bilaketak: (IL) 18. jard. (163. or.); 40. jard.
(168. or.); 49., 50. eta 51. jard. (169. or.); 56. jard. (171. or.).
Pentsamendu-errutina: Pentsatu- interesatu-ikertu (IL)
148. or.; Titular edo izenburua (IL) 48. jard. (169. or.).
Pentsamenduaren trebetasunak: (IL) Buru-mapa 24. jard.
(166. or.).
360-ko ikuspegia
F1eko zirkuituan bueltaka (IL) 162.-163. or.
Ebaluazioa
Beste baliabide batzuk (MO, 80 .-113. or.): paper-zorroa,
LAN KOOPERATIBOA
Galdera-katea izeneko teknika kooperatiboa aplikatu
beharko dute, unitateko edukiak berrikusteko. Hiru minutuan talde bakoitzak gaiari buruzko galdera bat pentsatu beharko du, eta galdera hori egin beharko dio
ordulariaren norabideari jarraituta alboan duen taldeari.
Galdera garrantzitsuak izan beharko dute; esaterako,
azterketan agertzeko aukera dutenak.
Ondoren, talde bakoitzeko ordezkariak galdera egingo dio
alboko taldeari. Eta era horretan, bata bestearen atzetik,
galderak eta erantzunak elkarrekin lotzen joango dira.
Galdera bat lehendik eginda badago, txanda-pasa
egingo zaio taldeari, eta hurrengoak jarraituko du. Talde
bakoitzak bina ordezkari izango ditu: batek galderak
egingo ditu, eta besteak, erantzun.
Txanda amaitutakoan, hiru minutu utzi beharko dira, galdera gehiago prestatzeko, eta beste galdera-kate bat
hasiko dute.
Pentsatu - interesatu - ikertu
Errutina honi esker, gai bati buruz aldez aurretik daukaten
ezagutza aztertu eta sakondu ahal izango dute, informazioa
bilatuta. Gai bat lantzen hastean erabil daiteke, edo bestela,
ikerketa-proposamen baten aurretik.
Landu beharreko gaia azaldu, eta ikasleei denboratxo bat
utzi beharko zaie, horri buruz hausnar dezaten. Ondoren,
galdera hauei erantzuteko eskatuko zaie:
Pentsatu: Zure ustez, zer dakizu gorputzen higidurari
buruz?
Interesatu: Zinematikari buruzko zer alderdik pizten du
zure interesa?
Ikertu: Gorputzen higidurari buruzko zer ikastea gustatuko litzaizuke? Nola egin zenezake?
49
giltza-edeb taldea
Askotariko adimenak

1. Espazioa/denbora eta abiadura/denbora grafikoak erabiltzea, abiadura, batez besteko abiadura eta higidura
baten azelerazioa kontzeptuak ulertzeko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista,
2. Saiakuntzen bidez aldiuneko abiaduraren eta higikari
baten azelerazioaren balioa ezartzea, eguneroko problemak ebazteko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista, Logikoa eta matematikoa).
3. Higiduraren oinarrizko kontzeptuak mundu naturaleko
sistema eta prozesuekin erlazionatzea, ereduetan egituratuz. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
4. Aplikazio birtualak erabilgarritasunaren arabera ebaluatzea eta aukeratzea, aldiuneko abiaduraren eta higikari
baten azelerazioaren balioa eskuratzeko, arrazoibide
kritikoa aplikatuz. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista, Logikoa eta matematikoa).
5. Istripuen arrazoiak, arrisku handiko taldeak, zerikusia
duten ibilgailuen ezaugarriak eta istripuak gertatzeko
izaten diren egoerak aztertzea eta identifikatzea, eta gidaria zein oinezkoa euren jokaerez arduratzea. (Gizarterakoa eta herritartasunekoa / Pertsona artekoa).
6. Teknologiak emandako tresnak informazioa bilatzeko,
kudeatzeko eta artxibatzeko prozesuetan erabiltzea.
(Gizarterakoa eta herritartasunekoa / Pertsona artekoa).
Lorpen-adierazleak
Batez besteko abiadura eta aldiuneko abiadura bereiztea,

espazioa/denbora eta abiadura/denbora grafikoak baliatuta;
eta azelerazioaren balioa deduzitzea, abiadura/denbora
grafikoak baliatuta.
Batez besteko abiadura eta aldiuneko abiadura deduzitzen ditu, denboraren eta espazioaren zein denboraren eta
abiaduraren arteko grafikoak eginda.
Higidura bat azeleratua den ala ez adierazten du, denboraren eta espazioaren zein denboraren eta abiaduraren arteko
grafikoak eginda.
giltza-edeb taldea
Aplikazio birtual interaktiboen bidez edo laborategian, higikari baten azelerazioaren eta aldiuneko abiaduraren balioa
lortzen du.
50
Atalak
Higidura eta haren
ezaugarriak
(150.-153. or.)
Edukiak
Higidura. K
Erreferentzia-sistemak. K
Posizioa eta ibilbidea. K
Higidura motak: zuzena, zirkularra, eliptikoa eta parabolikoa. K
Desplazamendua eta ibilitako distantzia. K
Higikari baten higidura deskribatzen duten espazioa-denbora eta abiadura-denbora grafikoen analisia. P
Higidura moten sailkapena. P
Higidurarekin eta haren aplikazioekin lotutako problema errealak ebaztea. P
Bizitza errealeko hainbat alortan higidurak badaudela jakitea. B
Higiduraren printzipioek eta ereduek egoera errealak azaltzeko tresna gisa duten garrantzia aintzat
hartzea, eta horiek oinarrizko prestakuntza zientifikoaren osagaiak direla jakitea. B
azaltzea. B
Zinematikaren aplikazio teknologikoek gizartean eta pertsonen bizi-kalitatean hobekuntzak ekarri dituztela aintzat hartzea. B
Abiadura
(154.-157. or.)
Abiadura. K
Batez besteko abiadura. K
Aldiuneko abiadura. K
Higidura zuzen uniformea. K
Aplikazio birtual interaktiboak (appletak) erabiltzea, higikari baten azelerazioaren eta aldiuneko abiaduraren balioa lortzeko. P
Higikari baten higidura adieraztea, sinbologia egokia erabilita. P
Higidura mota eta haren ezaugarriak deskribatzea. P
azaltzea. B
Saiakuntzetan neurriak hartzean eta higikari baten higidurarekin erlazionatutako saiakuntzak egika
ritzean lortutako emaitzak adieraztean zein problemak ebaztean zorroztasunez jokatzea. B
Laborategiko praktikei dagozkien txostenak eta ikerketen laburpenak behar bezala aurkeztea. B
Higidurei buruzko praktikak egiteko garaian talde-lanaren garrantzia aintzat hartzea. B
Abiadura-aldaketak. K
Azelerazioa. K
Higidura zuzen uniformeki azeleratua. K
Higikari baten higidura adieraztea, sinbologia egokia erabilita. P
Higidura mota eta haren ezaugarriak deskribatzea. P
azaltzea. B
Saiakuntzetan neurriak hartzean eta higikari baten higidurarekin erlazionatutako saiakuntzak egika
ritzean lortutako emaitzak adieraztean zein problemak ebaztean zorroztasunez jokatzea. B
Higidurei buruzko praktikak egiteko garaian talde-lanaren garrantzia aintzat hartzea. B
51
grupo edeb
Abiadura-aldaketak
(158 .-161. or.)
Atalak
360-ko ikuspegia
(162.-163. or.)
Edukiak
Bizitza errealeko hainbat alortan higidurak badaudela jakitea. B
azaltzea. B
Sormen@
(163. or.)
azaltzea. B
Zientzia eskura
(164 .-165. or.)
Probatu zure
konpetentziak
(170.-171. or.)
Bizitza errealeko hainbat alortan higidurak badaudelaz jabetzea. P
Hausnartu
(171. or.)
azaltzea. B
Higidurei buruzko praktikak egiteko garaian talde-lana zer garrantzitsua den aintzat hartzea. B
giltza-edeb taldea
Adierazleak
Lortutako maila
1
Batez besteko abiadura eta aldiuneko abiadura bereizten ditu,

espazioa /denbora eta abiadura/
denbora grafikoen bitartez.

espazioa/denbora eta
abiadura/denbora grafikoen bitartez batez
besteko abiadura eta aldiuneko abiadura bereizteko.
Zailtasunak ditu batez

besteko abiadura eta aldiuneko abiadura espazioa/denbora grafikoen
bidez bereizteko, baina
bereizten ditu abiadura /denbora grafikoen
bidez.
Abiadura/denbora ana
lisiaren bidez bereizten
ditu batez besteko abiadura eta aldiuneko
abiadura, baina zailtasun batzuk ditu espazioa /denbora analisiaren bidez egiteko.
Inolako zailtasunik gabe bereizten ditu batez besteko

abiadura eta aldiuneko abiadura, espazioa /denbora eta
abiadura /denbora grafikoen
bitartez.
Azelerazioaren balioa deduzitzen

du, abiadura/denbora eta espazioa/denbora grafikoak erabiliz.

abiadura/denbora grafikoak aztertuta azele
razioaren balioa deduzi
tzeko.

azelerazioaren balioa
abiadura /denbora grafikoen analisiaren bitartez
deduzitzeko eta zailtasun handiak ditu espazioa/denbora grafikoaren
analisiaren bidez egiteko.
Badaki azelerazioaren
balioa deduzitzen abiadura/denbora grafikoen
analisiaren bitartez, baina zailtasunak ditu espazioa /denbora grafi
koen bitartez egiteko.
Abiadura/denbora eta espazioa/denbora grafikoen analisiaren bitartez, azelerazioaren

balioa deduzitzen du.
Aplikazio birtual interaktiboen bidez edo laborategian, higikari

baten azelerazioaren eta aldiuneko abiaduraren balioa lortzen du.

aplikazio birtual interak
tiboen bidez edo labo
rategian, higikari baten
azelerazioaren eta aldiuneko abiaduraren balioa
lortzeko.

aplikazio birtual interak
tiboen bidez edo labo
rategian, higikari baten
azelerazioaren eta aldiuneko abiaduraren balioa
lortzeko.
Aplikazio birtual interak

tiboen bidez, higikari
baten azelerazioaren eta
aldiuneko abiaduraren
balioa lortzen du, baina
zailtasun batzuk ditu laborategian egindako
saiakuntzen bidez datu
horiek lortzeko.
Inolako zailtasunik gabe lor

tzen du higikari baten aze
lerazioaren eta aldiuneko
abiaduraren balioa, aplikazio
birtual interaktiboen bidez
edo laborategian egindako
saiakuntzen bidez.
52
Guztira
Indarrak
eta makinak
Konpetentziak
Guztiontzako eskola
31. jardueran (188. or.) TGT teknika kooperatiboa aplika
daiteke.
(191. or.).
GARAIZ DETEKTATZEKO
Ikasleek Newtonen legeen berri izan dezaten:
http://links.edebe.com/2qd7
Oinarrizko curriculum-egokitzapena (MO) 30. or.
Hookeren legea modu interaktiboan egiaztatzeko:
http://links.edebe.com/sgt5j
Makina sinpleak berrikusteko:

Agora: Mailuaren bilakaera (IL) 181. or.
Pertsona barrukoa: (IL) 11. jard. (178. or.); 26 jard., (185. or.);
70. jard. (191. or.). Pertsona artekoa: (IL) 31. jard. (188. or.);
47. jard. (189. or.); 60. jard. (191. or.). Linguistikoa: (IL)
60. jard. (191. or.); 75. jard. (192. or.). Logikoa eta matematikoa: (IL) 4. jard. (175 or.); 7. jard. (175. or.); 56. jard.
(190. or.). Ikusizkoa eta espaziala: (IL) 24. jard. (185. or.);
5. jard. (175. or.). Naturalista: (IL) 5. jard. (175. or.); 8. eta
10. jard. (177. or.); 22. jard. (183. or.); 24. eta 25. jard.
(191. or.); 77. jard. (192. or.).
IKT tresnak
Sormen@: Denbora-lerro bat sortuko dugu, Dipity erabiliz
(IL) 185. or.
IKT jarduera: (IL) Indarraren eta azelerazioaren arteko erlazioa, 179. or.; Newtonen legeak, 180. or.; Makina sinpleak,
183. or.; 5. jard. (175. or.); 24. jard. (185. or.).
15. jard. (180. or.); 22. jard. (183. or.); 23., 24., 25. eta
26. jard. (185. or.); 47. jard. (189. or.); 56., 58. eta 59. jard.
(190. or.); 60., 70. eta 71. jard. (191. or.); 75. jard. (192. or.);
77. jard. (193. or.).
Pentsamendu-errutina: Sormenezko galderak (IL) 172. or.
360-ko ikuspegia
Bizikleta: atalak (IL) 184. or.
Ebaluazioa
LAN KOOPERATIBOA
TGT (Teams - Games - Tournament) teknika kooperatiboa aplikatu beharko dute, 188. orriko 31. jarduera
egiteko. Talde heterogeneoak egin beharko dira, energiaren kontsumoari buruzko gaia aztertzeko. Ondoren,
talde desberdinetako hiru kidez osatutako taldeak egin
beharko dira. Irakasleak gaiari buruzko galderak dituzten fitxak banatuko dizkie taldeei. Ikasleek, banakabanaka, fitxa bat hartu beharko dute, eta galderari erantzun. Erantzun zuzena emanez gero, fitxa hartuko dute,
eta bestela, berriro pilan utzi beharko dute. Fitxak amaitzearekin batera amaituko da jolasa ere. Erantzun zuzen
gehien eman dituen taldea izango da irabazlea.
Sormenezko galderak
Errutina honen helburua da ikasleen jakin-mina piztea eta
ikasleak ikertzera bultzatzea.
Ikasleek arretaz irakurri beharko dute unitatearen izenburua,
eta lehenengo bi orrialdeei erreparatu beharko diete.
Ikasleei proposatuko zaie gaiari buruzko galderak egiteko,
ideia-jasa bat balitz bezala.
Galderak bateratu beharko dituzte, eta interesgarrienak
aukeratu.
Azkenik, guztien artean galdera bat aukeratu, eta horri buruzko eztabaida egin beharko dute.
Pentsamendu-errutina hau aplikatu ostean, ikasleak hausnartu egingo du, eta ideia gehiago ekarriko dizkion galderak
egingo ditu.
53
giltza-edeb taldea
Askotariko adimenak

1. Indarra kontzeptua eta hark deformazioarekin edo gorputz baten higidura-egoera aldatzearekin duen erlazioa
ezagutzea, naturako eta eguneroko bizitzako adibideekin identifikatuz. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
2. Hainbat tamainatako masek dinamometro batetik zintzilikatzean izaten dituzten efektuak eta horiei indarren
neurketan dagokien aplikazioa ulertzea, unitate egokietan adierazita. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista, Logikoa eta matematikoa).
3. Makina sinpleen funtzionamendua eta makina horiek
higidura bat beste bat bihurtzeko duten erabilgarritasuna aztertzea, eguneroko bizitzan duten erabilera ulertzeko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
5. Lanak egiteko prozesuetan teknologia berriak txertatzeko, erabiltzeko eta eguneratzeko jarrera irekia izatea.
(Ikasten eta pentsatzen ikastekoa / Pertsona barrukoa).
6. Astialdia eta aisia-jarduerak antolatzeko garapen zientifikoa eta teknikoa kritikoki aintzat hartzea. (Ekimen
ekintzailea / Pertsona barrukoa).
Lorpen-adierazleak
Indarrek higidura-egoerak aldatzen dituztela eta deformazioa eragiten dutela ulertzea, naturan eta eguneroko bizitzan
horien adibideak identifikatuz.
Egoera jakin batzuetan, indar baten eta hari gorputz baten

higidura-egoera aldatzeko edo deformatzeko dagokion efektuaren arteko erlazioa adierazten du.
Indarrak neurtzea eta Nazioarteko Sistemako unitateen bidez adieraztea.
Hainbat masak malguki bat zenbateraino luzatzen duten

egiaztatzen du, eta dinamometroa erabiltzen du luzapen
horiek eragin dituzten indarrak ezagutzeko; datuak taula
batean bildu, eta grafikoki adierazten ditu.
Makina sinpleek higidura bat beste bat bihurtzeko eta

beharrezkoa den ahalegina murrizteko duten erabilgarritasuna aintzat hartzea.
giltza-edeb taldea
4. Indarraren efektu biderkatzailea eta giza jarduna errazagoa izan dadin ahalegina murrizteko ematen duten
aukera adieraztea, eta aurrerapen teknologikoarekin
duen erlazioa ulertzea. (Matematikoa. Zientziarakoa.
Teknologiarakoa / Naturalista, Logikoa eta matematikoa).
Hainbat tamainatako masek dinamometro batetik zintzilikatzean izaten dituzten efektuak azaltzen ditu.
Makina mekaniko sinpleen funtzionamendua interpretatzen
du, indarra eta biratzeko ardatzerako distantzia aintzat hartuta; eta makina horiek eragindako indarraren efektu biderkatzaileari buruzko kalkulu samurrak egiten ditu.
54
Atalak
Indarrak eta oreka
(174 .-175. or.)
Edukiak
Indarra. K
Indar-bektorea. K
Indarren konposizioa eta oreka. K
Indarrei buruzko saiakuntza txikietan metodo zientifikoa aplikatzea. P
Naturan zein bizitza errealean indarrak identifikatzeko interesa. B
azaltzea. B
Indarren efektua
(176.-180. or.)
Indarren efektua. K
Deformazioa. K
Higidura-egoera aldatzea. K
Indarrek gorputz batean izaten dituzten efektuak deskribatzea (deformazioa edo higidura-egoera bat
aldatzea). P
Indarrak neurtzea. P
Indarrekin eta haien efektuekin erlazionatuta dauden problema errealak ebaztea. P
azaltzea. B
Saiakuntzetan neurriak hartzean eta indarrekin erlazionatutako saiakuntzak egikaritzean lortutako
emaitzak adieraztean zein problemak ebaztean zorroztasunez jokatzea. B
Neurketa-tresnak erabilera-baldintza egokietan gordetzeko sentiberatasuna. B
Indarrei buruzko praktikak egiteko garaian, talde-lanean parte hartzea. B
Makina sinpleak
eta haien
funtzionamendua
(181.-183. or.)
Makina sinpleak. K
Palanka. K
Plano inklinatua. K
Txirrika. K
Makina sinple mota guztien sailkapena. P
Makina sinpleek eragindako indarraren efektu biderkatzaileari buruzko kalkulu-problemak ebaztea. P
Makina sinpleek higidura bat beste bat bihurtzeko duten erabilgarritasunari eta bizitza errealean dituzten aplikazioei buruz argudiatzea eta justifikatzea. P
Indarrei buruzko praktikak egiteko garaian, talde-lanean parte hartzea. B
Indarren eta makina sinpleen aplikazio teknologikoek gizartearen bizi-baldintzak zenbateraino hobetu
dituzten aintzat hartzea. B
360-ko ikuspegia
(184 .-185. or.)
Bizikletaren atalak. K
Informazioa bilatzea eta antolatzea. P
Indarren eta makina sinpleen aplikazio teknologikoek gizartearen bizi-baldintzak zenbateraino hobetu
dituzten aintzat hartzea. B
azaltzea. B
Zientzia eskura
(186.-187. or.)
Dipity IKT tresna erabiltzea, denbora-lerro bat sortzeko. P

azaltzea. B
Metodo zientifikoa aplikatzea Hookeren legea egiaztatzeko. P
55
grupo edeb
Sormen@
(185. or.)
Atalak
Edukiak
Probatu zure
konpetentziak
(192.-193. or.)
Indarrek gorputz batean izaten dituzten efektuak deskribatzea (deformazioa edo higidura-egoera bat
alda-tzea). P
Hausnartu
(193. or.)
Makina sinple mota guztien sailkapena. P
Indarrekin eta haien efektuekin erlazionatuta dauden problema errealak ebaztea. P

Makina sinpleek eragindako indarraren efektu biderkatzaileari buruzko kalkulu-problemak ebaztea. P
azaltzea. B
giltza-edeb taldea
Adierazleak
Lortutako maila
1
Indarra kontzeptua eta hark gorputz baten higidura-egoera aldatzearekin edo deformatzearekin duen erlazioa ezagutzen ditu,
naturako eta eguneroko bizitza
ko adibideak identifikatuz.
Zailtasun handiak ditu indarra kontzeptua eta

hark gorputz baten higidura-egoera aldatzearekin edo deformatzearekin
duen erlazioa ezagutzeko eta ez ditu identifika
tzen adibideak eguneroko bizitzan.
Zenbait zailtasun ditu in

darra kontzeptua eta hark
gorputz baten higiduraegoera aldatzearekin
edo deformatzearekin
duen erlazioa ezagutzeko eta ez ditu identifika
tzen adibideak egunero
ko bizitzan.
Indarra kontzeptua eta hark

gorputz baten higiduraegoera aldatzearekin edo
deformatzearekin duen
erlazioa ezagutzen ditu,
baina zailtasun batzuk
ditu eguneroko bizitzan
adibideak identifikatzeko.
Indarra kontzeptua eta hark

gorputz baten higiduraegoera aldatzearekin edo deformatzearekin duen erlazioa
ezagutzen ditu, eta adibideak
identifikatzen ditu eguneroko
bizitzan.
Gorputzek dinamometro batean

eragiten duten efektua eta in
darrak neurtzeko duten aplikazioa ulertzen ditu; eta unitate
egokietan adierazten ditu.

gorputzek dinamometro batean eragiten duten efektua eta indarrak
neurtzeko duten aplikazioa ulertzeko; bai eta
horiek unitate egokietan
adierazteko ere.

gorputzek dinamometro batean eragiten duten efektua eta indarrak
neurtzeko duten aplikazioa ulertzeko; bai eta
horiek unitate egokietan
adierazteko ere.
Gorputzek dinamometro batean eragiten duten efektua eta indarrak

neurtzeko duten aplikazioa ulertzen ditu, baina
batzuetan, ez ditu adierazten unitate egokietan.
Behar bezala interpretatzen

ditu gorputzek dinamometro
batean eragiten duten efektua
eta indarrak neurtzeko duten
aplikazioa; eta unitate egokietan adierazten ditu.
Makina sinpleen funtzionamendua eta horiek higidura bat beste

bat bihurtzeko duten erabilgarritasuna aztertzen ditu; eta egu
neroko bizitzan duten erabilera
ezagutzen du.

makina sinpleen funtzionamendua eta horiek
higidura bat beste bat
bihurtzeko duten erabilgarritasuna ulertzeko;
eta ez du bereizten eguneroko bizitzan duten
erabilera.

makina sinpleen funtzionamendua eta horiek
bihurtzeko duten erabilgarritasuna ulertzeko;
eta ez du bereizten eguneroko bizitzan duten
erabilera.
Makina sinpleen funtzionamendua eta horiek

bihurtzeko duten erabilgarritasuna azter-tzen
ditu; baina ez du bereizten eguneroko bizitzan
duten erabilera.
Ezagutzen ditu makina sinpleen funtzionamendua eta

horiek higidura bat beste
bat bihurtzeko duten erabilgarritasuna; eta eguneroko
bizitzan duten erabilera bereizten du.
Makina mekanikoek duten in

darraren efektu biderkatzailea
eta giza jarduna errazagoa izan
dadin ahalegina murrizteko ematen duten aukera ezagutzen ditu;
eta aurrerapen teknologikoekin
duten erlazioa ulertzen du.
Ez ditu ezagutzen ma
kina mekanikoek duten
indarraren efektu bider
katzailea eta giza jarduna errazagoa izan dadin ahalegina murrizteko
ematen duten aukera;
eta ez du ulertzen horiek
aurrerapen teknologiko
ekin duten erlazioa.

makina mekanikoek duten indarraren efektu
biderka-tzailea eta giza
jarduna errazagoa izan
dadin ahalegina murrizteko ematen duten au
kera ulertzeko; bai eta
horiek aurrerapen teknologikoekin duten erlazioa ulertzeko ere.
Ulertzen ditu makina

mekanikoek duten indarraren efektu biderka
tzailea eta giza jarduna
errazagoa izan dadin
ahalegina murrizteko
ematen duten aukera,
baina ez du beti hautematen zein den aurre
rapen teknologikoekin
duten erlazioa.
Ulertzen ditu makina mekanikoek duten indarraren efektu biderkatzailea eta giza jarduna errazagoa izan dadin
ahalegina murrizteko ematen
duten aukera; bai eta horiek
aurrerapen teknologikoekin
duten erlazioa ere.
Lanak egiteko prozesuetan teknologia berriak txertatzeko, erabiltzeko eta eguneratzeko jarrera
irekia dauka.
Jarrera mesfidatia dauka

lanak egiteko prozesuetan teknologia berriak
txerta-tzeko, erabiltzeko
eta eguneratzeko.
Zailtasunak ditu lanak

egiteko prozesuetan teknologia berriak txerta
tzeko, erabiltzeko eta
egunera-tzeko.
Lanak egiteko prozesue

tan teknologia berriak
txertatzeko, erabiltzeko
eta eguneratzeko jarrera
irekia dauka.
Zentzu handiz txertatzen, era

biltzen eta eguneratzen ditu
teknologia berriak lanak egiteko prozesuetan, eta lortuta
ko emaitzak bikainak dira.
Kritikoki aintzat hartzen du astialdia eta aisia-jarduerak anto

latzeko garapen zientifikoa eta
teknikoa.
Zailtasunak ditu astialdia

eta aisia-jarduerak antolatzeko garapen zientifi
koa eta teknikoa kritikoki
aintzat hartzeko.
Zenbait zailtasun ditu astialdia eta aisia-jarduerak

antolatzeko garapen
zientifikoa eta teknikoa
kritikoki aintzat hartzeko.
Kritikoki aintzat hartzen

du astialdia eta aisiajarduerak antolatzeko
garapen zientifikoa eta
teknikoa.
Kritikoki aintzat hartzen du

astialdia eta aisia-jarduerak
antolatzeko garapen zientifikoa eta teknikoa; eta horrek
dakartzan onurak hautematen ditu.
56
Guztira
Indarrak naturan
Konpetentziak
GARAIZ DETEKTATZEKO
Guztiontzako eskola


Curriculum-egokitzapena. Oinarrizkoa: (MO): 34.- 37. or.
Elektrizazioa kontzeptua zer den jakiteko:

http://links.edebe.com/7as4r
http://links.edebe.com/r5ieb
http://links.edebe.com/fr3

Lan kooperatiboa: Egitura 1, 2 eta 4 izeneko metodologia
aplikatu beharko zaio 211. orrialdeko 24. jarduerari.
(199. or.); 45. jard. (216. or.); 54., 72. eta 80. jard. (217. or.).
Motor elektrikoaren funtzionamenduan sakontzeko

eta pila batekin motor samur bat eraikitzeko:
http://links.edebe.com/sat6c
Naturako beste indar batzuetan sakontzeko:
Agora: Unibertsoko oinarrizko indarrak (IL) 196. or.; Newtonen sintesia (IL) 198. or.
Askotariko adimenak
IKT tresnak
Sormen@: Eguraldiaren iragarpena (IL) 211. or.

IKT jarduera: (IL) Indar moten sailkapena, 196. or. Ilargiak
eta Eguzkiak uraren gainean duten eragina, 199. or. Oersteden saiakuntza, 70. jard. (217. or.).
Interneteko bilaketak: (IL) 3. jard. (197. or.); 5., 6. eta 7.
jard. (199. or.); 15. jard. (206. or.); 17. jard. (207. or.); 19.
jard. (208 or.); 21. eta 22. jard. (209. or.); 23. jard. (210. or.);
24. jard. (211. or.); 32. jard. (215. or.); 43., 44., 45., 46., 49.
eta 53. jard. (216. or.); 54., 60., 61., 62., 66., 67., 68., 69.,
71. eta 72. jard. (217. or.); 78. eta 80. jard. (219. or.).
Pentsamendu-errutina: Begiratu: 10 aldiz 2 (IL) 194. or.

Pentsamenduaren trebetasunak: (IL) Indarrei buruzko
buru-mapa bat egitea, 25. jard. (214. or.).
LAN KOOPERATIBOA
Taldeko lana eta lan kooperatiboa hobetzeko, 24. jardueran,
1, 2 eta 4 metodologia taldean aplikatzea proposatzen da.
Metodologia horretan, ikasleak banaka hasiko dira lanean,
eta azkenerako, taldean jardungo dute.
Banaka, hondakin espazialak biltzeko taldeak aukeratutako metodoarekin zerikusia duten argudioak eta
galderentzako erantzunak prestatu beharko dituzte
ikasleek.
Ondoren, binaka, argudioak bateratuko dituzte, eta
azkenik, lauko taldetan. Hala, aukeratutako metodoaren
defentsa landu eta adostuko dute.
Begiratu: 10 aldiz 2
Errutina honen helburua da objektu edo irudi bati buruzko
behaketa zorrotza egitea eta hitzez zein esaldiz adieraztea.
360-ko ikuspegia
Ikasleek arretaz behatu beharko diete, 30 segundoan, unitateko lehenengo bi orrialdeetako irudiei.
Ebaluazioa
Begiei bidaiatzen utzi, eta ikasle bakoitzak argazkiei buruzko

hamar hitz edo esaldiko zerrenda osatu beharko du.
Kontuz: hondakin espazialak! (IL) 210.-211. or.

Ikasle guztien ekarpenak bateratu beharko dira.

Azkenik, urrats horiek berriz errepikatu, eta beste hamar hitz
gehitu beharko dituzte.
Pentsamendu-errutina hau aplikatu ostean, ikasleek saiatu
beharko dute asmatzen zein den unitatean landuko duten
gaia.
57
giltza-edeb taldea
Pertsona barrukoa: (IL) 32. jard. (215. or.); 44. jard.

(216. or.). Pertsona artekoa: (IL) 24. jard. (211. or.). Linguistikoa: (IL) 6. jard. (199. or.); 23. jard. (210. or.); 24. jard.
(211. or.); 46. jard. (216. or.); 71. eta 72. jard. (217. or.).
Logikoa eta matematikoa: (IL) 11. jard. (202. or.). Gorputzezkoa eta zinestesikoa: (IL) 62. jard. (217. or.). Ikusizkoa
eta espaziala: (IL) 18. jard. (207. or.); 25. jard. (214. or.).
Naturalista: (IL) 3. jard. (197. or.); 5. jard. (199. or.); 9. jard.
(201. or.); 18. jard. (207. or.); 21. eta 22. jard. (209. or.);
23. jard. (210. or.); 45., 46. eta 53. jard. (216. or.); 67., 70.
eta 71. jard. (217. or.); 80. jard. (219. or.).

1. Grabitate-indarra eta haren aldagaien arteko harremana
ezagutzea, indar horrek gorputzen pisuarekin, orbiten
higidurekin eta Unibertsoko elkarketekin duen zerikusiaren berri izateko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
2. Eguneroko bizitzako marruskadura indarra identifikatzea,
izaki bizidunen eta ibilgailuen higidura-mekanismoekin
erlazionatuz. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista, Logikoa eta matematikoa).
3. Fenomeno elektrostatikoak gertatzen diren eguneroko
egoerak aztertzea karga elektrikoaren ereduaren bitartez,
eta elektrizitateak gizartean dituen aplikazio praktikoak
aintzat hartzea. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
4. Indar elektrikoa eta haren aldagaiak ezagutzea, indar
horrek materiaren osaeran duen funtzioa identifikatuz eta
grabitate-indarrarekin dituen antzekotasunak eta desberdintasunak bereiziz. (Matematikoa. Zientziarakoa.
Ebaluazioirizpideak
Grabitate-indarra gorputzen pisuaren, orbiten higiduraren eta Unibertsoko elkarketen erantzulea dela ulertzea, eta haren
faktoreak aztertzea.
Marruskadurak eguneroko bizitzan betetzen duen rola ulertzea.
Karga elektrikoaren ereduaren bitartez fenomeno elektrikoak interpretatzea, eta elektrizitateak eguneroko bizitzan duen garrantzia aintzat hartzea.
Elkarreragin elektrikoko fenomenoak interpretatzea, materiaren eredu atomikoa eta
karga elektrikoa kontzeptuak baliatuz.
Karga elektriko motak, materiaren osaeran
betetzen duten rola eta horien artean izaten diren indarren ezaugarriak ezagutzea.
Hainbat iman mota alderatzea, haien portaera aztertzea eta saiakuntzen bidez indar
magnetikoen ezaugarriak eta korronte
elektrikoarekin duten erlazioa deduzitzea.
giltza-edeb taldea
Eguneroko fenomeno elektrikoak egitea

eta interpretatzea, saiakuntza samurrak
eginez, karga elektrikoaren eredua erabiliz
eta elektrizitateak garapen zientifikoan eta
teknologikoan dituen ondorioak aintzat
hartuz.
58

5. Elektroiman bat egitea, egiaztatzeko haren magnetismoa korrontea igarotzearen araberakoa dela; eta indar
magnetikoen ezaugarriak deduzitzea. (Matematikoa.
Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
6. Indar magnetikoa korronte elektrikoarekin eta naturako
fenomeno errealekin erlazionatzea. (Matematikoa.
Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista, Logikoa eta matematikoa).
7. Beste pertsona batzuekin erlazionatzea eta taldeko jardueretan parte hartzea, pertsonen arteko desberdintasunak aberasgarritzat joz eta zeinahi diskriminazio mota
baztertzeko jarrera aktiboa erakutsiz. (Gizarterakoa eta
herritartasunekoa / Pertsona artekoa).
8. Ingurumena elkarrekin erlazionatutako eta elkarren mendeko sistemen multzoa dela ulertzea. (Matematikoa.
Lorpen-adierazleak
Bi gorputzen arteko grabitate-indarra eta horien masa eta bien arteko distantzia kualitatiboki erlazionatzen ditu.
Masa eta pisua bereizten ditu, saiakuntzen bidez eta bi magnitudeen arteko
erlazioa abiapuntu hartuta grabitatearen balioa kalkulatuz.
Badaki grabitate-indarrak eusten diela planetei Eguzkiaren inguruan biraka
eta Ilargiari gure planetaren inguruan biraka, eta erakarpen horrek bi gorputzen arteko talka zergatik ez duen eragiten justifikatzen du.
Lurreko grabitatea objektuak Lurraren erdialderantz erakartzen dituen indarra
dela azaltzen du.
Marruskadura-indarren eragin positiboak eta negatiboak aztertzen ditu.
Marruskadura-indarren bidez izaki bizidunek eta ibilgailuek higitzeko dituzten
mekanismoak interpretatzen ditu.
Fenomeno elektrostatikoak dituzten eguneroko egoerak aztertzen ditu.
Grabitate-indarren eta indar elektrikoen arteko antzekotasunak eta desberdintasunak bereizten ditu.
Bi gorputzen eta haien kargen eta bien arteko distantziaren arteko indar elektrikoa kualitatiboki erlazionatzen ditu.
Elektroiman bat egiten du eta egiaztatzen du haren magnetismoa korrontea
igarotzearen araberakoa dela.
Elektrizitatea eta magnetismoa fenomeno beraren bi adierazpen direla deduzitzen du, laborategian edo simulagailu birtualen bidez Oersteden eta
Faradayren saiakuntzak eginda.
Naturako indar nagusiak nola azaltzen diren ikertzen du; hala nola ekaitzak,
itsasaldiak, aurora borealak... eta IKTak erabiliz txosten bat egiten du.
Fenomeno elektrostatikoak ageri diren eguneroko egoeretan, materiaren
izaera elektrikoa azaltzen du.
Bi gorputzen eta haien kargen eta bien arteko distantziaren arteko indar elektrikoa kualitatiboki erlazionatzen ditu, eta grabitate-indarren eta indar elektrikoen arteko antzekotasunak eta desberdintasunak bereizten ditu.
Hainbat tresna diseinatu eta eraikitzen ditu; esaterako, pendulu elektrostatikoa edo elektroskopioa.
Fenomeno magnetikoak identifikatzen ditu eta iman mota guztiak alderatzen
ditu.
Edukiak
Naturako indar
motak
(196. or.)
Indarrak naturan: motak. K

Metodo zientifikoa fenomeno naturaletan eta egunerokoetan aplikatzea. P
Naturan dauden indar mota guztien deskribapena. P
Naturako indar mota guztien sailkapena. P
Indarrak naturan dituen hainbat adierazpen ezagutzeko jakin-mina. B
Naturako indarrak arautzen dituzten legeen zein printzipioen garrantzia aintzat hartzea, ingurune naturalean eta egunerokoan gertatzen diren fenomenoak azaldu ahal izateko. B
Grabitate-indarra
(197.-199. or.)
Grabitate-indarra. K
Pisua. K
Grabitazio unibertsalaren legea. K
Saiakuntzen bidez grabitatearen balioa kalkulatzeko problemak ebaztea. P
Naturako indarrekin erlazionatutako problema errealak ebaztea. P
azaltzea. B
Saiakuntzetan neurriak hartzean eta naturako indarrekin erlazionatutako saiakuntzak egikaritzean lortutako emaitzak adieraztean zein problemak ebaztean zorroztasunez jokatzea. B
Marruskaduraindarra
(200. or.)
Marruskadura-indarra kalkulatzea. K
Marruskadura-indarra. K
azaltzea. B
Indar elektrikoa
(201.-206. or.)
Indar elektrikoa. K
Elektrizazioa. K
Karga elektrikoak: motak. K
Karga elektrikoa neurtzea. K
Karga elektrikoen arteko indarrak. K
Eremu elektrikoa. K
azaltzea. B
Indar magnetikoa
(207.-209. or.)
Indar magnetikoa. K
Imanak. K
Eremu magnetikoa eta elektromagnetismoa. K
Elektroiman bat egitea. P
Aplikazio birtual interaktiboak (appletak) erabiltzea, Oersteden eta Faradayren saiakuntzak egiteko. P
Ikerketa bati buruzko txosten bat egitea. P
azaltzea. B
360-ko ikuspegia
(210.-211. or.)
Hondakin espazialak eragindako arazoak eta ondorioak aztertzea. P

59
giltza-edeb taldea
Atalak
Atalak
Edukiak
Sormen@
(211. or.)
Eguraldia iragartzea, satelite meteorologikoetan lortutako datuetan oinarrituta. P

Indarrak naturan dituen hainbat adierazpen ezagutzeko jakin-mina. B
Zientzia eskura
(212.-213. or.)
Oersteden eta Faradayren saiakuntzak egitea. P

Probatu zure
konpetentziak
(218.-219. or.)
Naturan zein bizitza errealean, indarren adierazpenak dituzten egoerei behatzea. P

azaltzea. B
Hausnartu (219. or.)
giltza-edeb taldea
Adierazleak
Lortutako maila
1
Grabitate-indarra eta haren aldagaien arteko erlazioa ezagu

tzen ditu, mundu fisikoan indar
horrek duen zereginaren berri
jakiteko.

grabitate-indarra eta haren aldagaien arteko erlazioa ezagutzeko, eta
ez du bereizten indar
horrek mundu fisikoan
duen zeregina.
Egoera batzuetan, ez du
identifikatzen grabitate
indarra, ezta haren al
dagaien arteko erlazioa
ere; eta ez du bereizten
indar horrek mundu fisikoan duen zeregina.
Grabitate-indarra eta
haren aldagaien arteko
erlazioa ezagutzen ditu,
baina egoera batzuetan,
ez du bereizten indar
horrek mundu fisikoan
duen zeregina.
Grabitate-indarra eta haren

aldagaien arteko erlazioa
ezagutzen ditu, mundu fisi
koan indar horrek duen zereginaren berri jakiteko.
Eguneroko bizitzako marruskaduraindarra identifikatzen du, eta izaki

bizidunen zein ibilgailuen higiduramekanismoekin erlazionatzen du.
Zailtasunak ditu eguneroko

bizitzako marruskaduraindarra identifikatzeko,
eta izaki bizidunen zein
ibilgailuen higiduramekanismoekin erlazionatzeko.

eguneroko bizitzako
marruskadura-indarra
identifikatzeko eta izaki
bizidunen zein ibilgailuen
higidura-mekanismoekin
erlazionatzeko.
Behar bezala identifikatzen du eguneroko bizitzako marruskaduraindarra, baina egoera

batzuetan, ez du izaki
bizidunen zein ibilgailuen
higidura-mekanismoekin
erlazionatzen.
Behar bezala identifikatzen

du eg unero k o bi zi tzak o
marruskadura-indarra eta
izaki bizidunen zein ibilgailuen higidura-mekanismoekin
erlazionatzen du.
Fenomeno elektrostatikoak gertatzen diren eguneroko egoerak

aztertzen ditu eta elektrizitateak
gizartean dituen aplikazio praktikoak aintzat hartzen ditu.

fenomeno elektrostati
koak gertatzen diren
eguneroko egoerak aztertzeko eta elektrizi
tateak gizartean dituen
aplikazio praktikoak ain
tzat hartzeko.

fenomeno elektrostati
koak gertatzen diren
eguneroko egoerak aztertzeko eta elektrizi
tateak gizartean dituen
aplikazio praktikoak ain
tzat hartzeko.
Behar bezala aztertzen

ditu fenomeno elektrostatikoak gertatzen diren
eguneroko egoerak, baina egoera batzuetan, ez
ditu aintzat hartzen elektrizitateak gizartean dituen aplikazio praktikoak.
Behar bezala aztertzen ditu

fenomeno elektrostatikoak
gertatzen diren eguneroko
egoerak eta elektrizitateak
gizartean dituen aplikazio
praktikoak aintzat hartzen
ditu.
Indar elektrikoa eta haren aldagaiak ezagutzen ditu, indar horrek

materiaren osaeran duen funtzioa identifikatuz eta grabitateindarrarekin dituen antzekotasunak eta desberdintasunak
bereiziz.
Ez ditu ezagutzen indar

elektrikoa eta haren aldagaiak; eta ez du identifikatzen zein den indar
horrek materiaren osaeran duen funtzioa, ez eta
grabitate-indarrarekin dituen antzekotasunak eta
desberdintasunak ere.
Zenbait zailtasun ditu indar elektrikoa eta haren

aldagaiak, materiaren
osaeran duen funtzioa
eta grabitate-indarrarekin
dituen antzekotasunak
eta desberdintasunak
identifikatzeko.
Ez du inolako zailtasunik
indar elektrikoa eta haren
aldagaiak identifikatzeko,
baina egoera batzuetan,
ez du identifikatzen zein
den indar horrek materiaren osaeran duen funtzioa, ez eta grabitateindarrarekin dituen an
tzekotasunak eta desberdintasunak ere.
Indar elektrikoa eta haren aldagaiak ezagutzen ditu, eta

behar bezala identifikatzen
ditu indar horrek materiaren
osaera duen funtzioa eta
grabitate-indarrarekin dituen
antzekotasunak eta desberdintasunak.
Elektroiman bat egiten du, egiaz

tatzeko haren magnetismoa korrontea igarotzearen araberakoa
dela; eta indar magnetikoaren
ezaugarriak deduzitzen ditu.

elektroiman bat egiteko,
eta ez ditu behar bezala
deduzitzen indar magnetikoaren ezaugarriak.

elektroiman bat egiteko
eta haren magnetismoa
korrontea igarotzearen
araberakoa dela egiaz
tatzeko; bai eta indar
magnetikoaren ezaugarriak deduzitzeko ere.
Elektroiman bat egiten

du, egiaztatzeko haren
magnetismoa korrontea
igarotzearen araberakoa
dela; baina ez ditu behar
bezala deduzitzen indar
magnetikoaren ezaugarriak.
Behar bezala egiten du elektroiman bat, egiaztatzeko haren magnetismoa korrontea

igarotzearen araberakoa de
la; eta indar magnetikoaren
ezaugarriak deduzitzen ditu.
Indar magnetikoaren, korronte

elektrikoaren eta naturako fenomeno errealen arteko erlazioa
ezagutzen du.
Ez du ezagutzen indar
magnetikoaren, korronte
elektrikoaren eta naturako fenomeno errealen
arteko erlazioa.
Zailtasunak ditu indar

magnetikoa, korronte
elektrikoa eta naturako
fenomeno errealak identifikatzeko.
Indar magnetikoa eta

korronte elektrikoa er
lazionatzen ditu, baina
ezin ditu lotu naturako
fenomeno errealekin.
Behar bezala ulertzen du indar magnetikoaren, korronte

elektrikoaren eta naturako fenomeno errealen arteko erlazioa.
60
Guztira
Elektrizitatea
eta elektronika
Konpetentziak
Guztiontzako eskola
Curriculum-egokitzapena. Oinarrizkoa: (MO): 38.- 41. or.
Praktikan: Zientzia eskura: (IL) 242.- 243. or.
Lan kooperatiboa: Hitzen jolasa teknika aplikatu 19. jardueran, 244. or. (IL). Taldeak osatu jarduera honetan: (IL)
31. jar., 245. or.
GARAIZ DETEKTATZEKO
Unitateko oinarriko ezagutzetara jotzeko eta eskuratutako ezagutzak ebaluatzeko:
http://links.edebe.com/y5djy
Uraren elektrolisiari buruzko bideoa ikusteko:
http://links.edebe.com/x8tr
Korronte elektrikoko zirkuituei buruzko kontzeptuak
errepasatzeko:
Curriculum-egokitzapena. Oinarrizkoa (MO) 38.41. or.

Agora: Elektrikarien lanabesak (IL) 225. or. Berriz kargatzeko pilak (IL) 229. or.
Pertsona barrukoa: (IL) 5. jar., 241. or.; 18. jar., 239. or.
Pertsona artekoa: (IL) 19. jar., 244. or; 31. jar., 245. or. Linguistikoa: (IL) 4. jar., 241. or; 19. jar., 244. or. Naturalista
(IL) 5. jar., 229. or; 12. jar., 232. or; 25. jar., 245. or; 31. jar.,
245. or; 48. jar., 247. or; 53. jar., 247. or. Logikoa eta matematikoa: (IL) 39.-44. jar., 246. or; 45.-47. jar., 247. or.
IKT tresnak
Sormen@: Mikrotxipak, burua kontrolatzeko (IL) 241. or.
IKT jarduera: (IL) Uraren elektrolisia, 228. or.; 5. jar., 229. or.;
48. jar., 247. or.
Interneteko bilaketak: (IL) 12. jar., 232. or.; 24., 30., 31. eta
33. jar., 245. or.; 52. eta 53. jar., 247. or.
Pentsamendu-errutina: Pentsatu - interesatu - ikertu (IL)
222. or.
Pentsamenduaren trebetasunak: (IL) Azalpen kausala 24.
jar., 245. or.
360-ko ikuspegia
Mikrotxipak giza gorputzean (IL) 240.- 241. or.
Ebaluazioa
POD: Programazioa eta Orientazio Didaktikoak.
MO: Material osagarriak. IL: Ikaslearen liburua.
LAN KOOPERATIBOA
Talde-lana eta partaidetza errazteko, Hitzen jolasa teknika
aplikatzea proposatzen da 19. jardueran (244. or.). Irakasleak arbelean idatziko ditu elektrizitatearekin eta zirkuitu
elektrikoekin lotutako hitzak, hala nola: pila, hargailua, erresistentzia, eroalea, etab. Ikasleak taldetan banatuko dira,
eta bakoitzak esaldi bat idatziko du hitz horiekin. Taldeko
kideen artean zuzendu egingo dituzte, eta adostu. Talde
bakoitzak hitz desberdinak izan ditzake, amaieran ikasle
guztien artean gaiarekin lotutako esaldien zerrenda bat lortzeko.
Pentsatu - interesatu - ikertu
Errutina honen helburua da gai bati buruz aldez aurretik dagoen ezagutzarekin konektatzea, eta hura zabaltzea, aldez
aurretik informazioa bilatuz. Kasu honetan, elektrizitatearen
eta elektronikaren munduan murgiltzeko erabiliko da.
Hasteko, ikasleei eskatuko zaie unitatearen hasierako
orri bikoitzean agertzen diren irudiak behatzeko.
Hausnartzeko tarte bat hartu ondoren, ikasleei eskatuko
zaie ikaslearen liburuan agertzen diren elektrizitateari
eta elektronikari buruzko galderak irakurtzeko, eta gaiari
buruz interesgarriak izan daitezkeen beste galdera batzuk idazteko.
Ondoren, proposatutako galderak partekatuko dira, eta
gaiei buruzko nola ikertu zehaztuko da, galdera horiei
erantzuteko.
61
giltza-edeb taldea
Askotariko adimenak

1. Korronte elektrikoaren fenomenoa eta haren magnitudeak ezagutzea, eroaleen barnean karga elektrikoen
mugimenduarekin erlazionatzea eta eguneroko ingurunean duen aplikazioa behatzea. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
2. Zirkuitu elektriko eta elektroniko sinpleak diseinatzea
eta eraikitzea, elektrizitatearen efektuak, haren aplikazio
praktikoak eta magnitude elektrikoen arteko erlazioak
egiaztatzeko asmoz. (Matematikoa. Zientziarakoa.
3. Ohiko instalazio elektriko baten eta egunero erabiltzen

diren tresna elektrikoen elementu nagusiak aztertzea;
zirkuitu elektrikoen eta elektronikoen oinarrizko osagaiekin erlazionatzeko nahiz haien funtzioak identifikatzeko.
(Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista).
4. Jarrera kritikoa izatea zerbitzuen, ondasunen eta produktuen gehiegizko kontsumo arduragabearen aurrean.
(Gizarterakoa eta herritartasunekoa / Pertsona artekoa).
5. Jarrera irekia izatea ikasketa-prozesuan teknologia berriak sartzean, erabiltzean eta eguneratzean. (Digitala.
Lorpen-adierazleak
Korronte elektrikoaren fenomeno fisikoa azaltzea,

eta korrontearen intentsitate-magnitudeen, potentzialdiferentziaren eta tentsioaren esanahia interpretatzea,
baita horien arteko erlazioak ere.
Korronte elektrikoa mugimenduan dauden karga gisa azaltzen

du eroale baten bidez.
Pila kimiko baten funtzionamendua aplikatzea, eta elektrolisia aldaketa kimiko gisa identifikatzea.
Eroankortasun elektrikoko irizpideen arabera substantziak sailkatzea.
Elektrizitatearen efektuak (argia, beroa, soinua, mugimendua, etab.) eta magnitude elektrikoen arteko erlazioak egiaztatzea, zirkuitu elektriko eta elektroniko
sinpleak diseinatzearen eta eraikitzearen bidez, laborategian edo aplikazio birtual interaktiboen bidez.
Zirkuitu elektriko arruntak aztertzea, intentsitatea, tentsioa, erresistentzia eta potentzia elektrikoa kontzeptuak erabiliz, bereziki sortzen duten energia-kontsumoari
eta transferentziei dagokionez.
Zirkuitu elektrikoen eta elektronikoen garrantzia balioestea instalazio elektrikoetan eta egunero erabiltzen
diren tresnetan; horien oinarrizko funtzioa deskribatzea eta haren osagaiak identifikatzea.
Magnitude elektrikoa, korronte-intentsitatea, potentzial-diferentzia

eta tentsioa kontzeptuen esanahia ulertzen du, eta elkarren artean erlazionatzen ditu.
Gailu elektrikoen etiketetan agertzen diren ikurren eta laburtzapenen esanahia ulertzen du.
Ohm-en legea enuntziatzen du, eta magnitude baten balioa
zehazteko erabiltzen du beste bien arabera.
Eroaleak eta isolatzaileak bereizten ditu, eta modu horretan erabiltzen diren material nagusiak ezagutzen ditu.
Zirkuitu elektriko sinpleak diseinatzen ditu, eta horiekin lotutako
magnitudeak neurtzen ditu polimetro baten bidez; emaitza unitate egokietan adierazten du.
Aplikazio birtual interaktiboak erabiltzen ditu zirkuitu konplexuak
simulatzeko eta magnitude elektrikoak neurtzeko.
Makina elektriko baten funtzionamendua deskribatzen du, non
elektrizitatea mugimenduan, argian, soinuan, beroan eta abarretan eraldatzen den, eguneroko bizitzako adibideen bidez, eta horien elementu nagusiak identifikatzen ditu.
Zirkuitu elektrikoak eraikitzen ditu horien elementuen artean konexio mota desberdinak eginez, modu esperimentalean serieko edo paraleloko sorgailuen eta hargailuen konexioaren ondorioak deduzituz.
Ohm legea aplikatzen du zirkuitu sinpleetan magnitude bat kalkulatzeko gainerakoetatik abiatuta, eta emaitza Nazioarteko
Sistemako unitatetan adierazten du.
Zirkuitu elektriko bateko ohiko osagaiak identifikatzen eta irudikatzen ditu: eroaleak, sorgailuak, hargailuak eta kontrolelementuak, eta dagozkien funtzioak deskribatzen ditu.
Oinarrizko osagai elektrikoak ezagutzen ditu, horien aplikazio
praktikoak deskribatzen ditu, baita mikrotxipa tamainan miniaturizatzearen eragina eta gailuen prezioa ere.
giltza-edeb taldea
Etxebizitzako ohiko instalazio elektrikoa osatzen duten elementu

nagusiak eta zirkuitu elektriko baten osagaiak lotzen ditu.
Elektrizitateak garapen zientifikoari eta teknologikoari eta bizibaldintzei egindako ekarpenak ezagutzen ditu, baita haren arriskuak ere.
62
Edukiak
Elektrizitatea
(224.-225. or.)
Elektrizitatea. K
Metodo zientifikoa aplikatzea esperientzia elektriko txikietan. P
Elektrostatikaren eta korronte elektrikoaren legeen eta oinarrien garrantzia balioestea eguneroko ingu
runea azaltzeko tresna gisa eta oinarrizko prestakuntza zientifikoko zati gisa. B
Zirkuitu
elektrikoak
(226.-229. or.)
Zirkuitu elektrikoa. K
Korronte elektrikoaren eta makina elektrikoen efektuak deskribatzea. P
Zirkuitu elektrikoak sinbologia egokia erabilita irudikatzea. P
Benetako zirkuitu elektrikoak diseinatzea eta eraikitzea. P
Gailu elektriko eta elektroniko desberdinak sailkatzea. P
Korrontea eta zirkuitu elektrikoak maneiatzean oinarrizko segurtasun-neurriak ezagutzeko eta betetzeko
interesa izatea. B
Elektrizitateari buruzko praktikak egitean taldeko lanaren garrantzia onartzea. B
Zirkuitu elektrikoen
magnitudeak
(230.-232. or.)
Zirkuitu elektrikoen magnitudeak. K

Zirkuitu elektrikoetan magnitude elektrikoak neurtzea. P
Aplikazio birtual interaktiboak erabiltzea zirkuitu elektrikoak simulatzeko. P
Zehaztasuna neurri esperimentalak hartzean eta esperientzia elektrostatikoak eta zirkuitu elektrikoak
gauzatzean lortutako emaitzak adieraztean, baita arazoen ebazpenean ere. B
Neurketa-tresnak erabilera-baldintza onetan zaintzea eta kontserbatzea. B
Elektrizitateari buruzko praktikak egitean taldeko lanaren garrantzia onartzea. B
Kalkuluak zirkuitu
elektrikoetan
(233.-235. or.)
Kalkuluak zirkuitu elektrikoetan. K

Magnitude elektrikoen kalkulu-arazoak ebaztea. P
Aplikazio birtual interaktiboak erabiltzea zirkuitu elektrikoak simulatzeko. P
Zehaztasuna terminologia zientifikoa eta sinbologia elektrikoa erabiltzeko arazoen azalpenean eta
ebazpenean. B
interesa izatea. B
Energiaeraldaketak
zirkuitu
elektrikoetan
(236.-237. or.)
Energia-eraldaketak zirkuitu elektrikoetan. K

Magnitude elektrikoak neurtzea zirkuitu elektrikoetan. P
ebazpenean. B
Zirkuituen
aplikazioak
(238.-239. or.)
Zirkuituen aplikazioak. K
Gailu elektriko eta elektroniko desberdinak sailkatzea. P
interesa izatea. B
Elektrizitatearen aplikazio teknologikoek gizartearen bizi-baldintzak hobetzean izan duten garrantzia
balioestea. B
360-ko ikuspegia
(240.- 241. or.)
Medikutzan txertatutako zirkuituak aplikatzea. P

balioestea. B
63
giltza-edeb taldea
Atalak
Atalak
Sormen@
(241. or.)
Zientzia eskura
(242.-243. or.)
Edukiak
Giza gorputzean mikrotxipak erabiltzeari buruzko ikerketa-lan bat egitea. P
balioestea. B
Korronte elektrikoa ekoizteko karga elektrikoen mugimendua erakusteko metodo zientifikoa aplikatzea. P
interesa izatea. B
Probatu zure
konpetentziak
(248.-249. or.)
Hausnartu
(249. or.)

ebazpenean. B
Elektrostatikaren eta korronte elektrikoaren legeen eta oinarrien garrantzia balioestea eguneroko ingu
runea azaltzeko tresna gisa eta oinarrizko prestakuntza zientifikoko zati gisa. B
giltza-edeb taldea
Adierazleak
Lortutako maila
1
Ezagutzen du korronte elektri

koaren fenomenoa eta haren
magnitudeak, eroaleen barnean
karga elektrikoen mugimenduarekin erlazionatzen du, eta eguneroko ingurunean duen aplikazioa behatzen du.
Zailtasunak ditu korronte

elektrikoaren fenomenoa
eta haren magnitudeak
ezagutzeko, eroal een
barnean karga elektri
koen mugimenduarekin
erlazionatzeko, eta eguneroko ingurunean duen
aplikazioa behatzeko.

korronte elektrikoaren
fen omenoa eta haren
magnitudeak ezagutzeko, eroaleen barnean
karga elektrikoen mugimenduarekin erlaziona
tzeko, eta eguneroko
ingurunean duen aplikazioa behatzeko.
Ezagutzen du korronte
elektrikoaren fenomenoa eta haren magnitudeak, eroaleen barnean
karga elektrikoen mugimenduarekin erlaziona
tzen du, baina ez du beti
behatzen eguneroko ingurunean duen aplikazioa.
Egokiro ezagutzen du korronte elektrikoaren fenomenoa

eta haren magnitudeak, eroaleen barnean karga elektri
koen mugimenduarekin erlazionatzen du, eta eguneroko
ingurunean duen aplikazioa
behatzen du.
Zirkuitu elektriko eta elektroniko

sinpleak diseinatzen eta eraiki
tzen ditu, elektrizitatearen efektuak, haren aplikazio praktikoak
eta magnitude elektrikoen arteko erlazioak egiaztatzeko asmoz.

zirkuitu elektriko eta
elektroniko sinpleak diseinatzeko eta eraiki
tzeko, elektrizitatearen
efektuak, haren aplikazio
praktikoak eta magnitude elektrikoen arteko erlazioak egiaztatzeko asmoz.

zirkuitu elektriko eta elektroniko sinpleak diseinatzeko eta eraikitzeko,
elektrizitatearen efektuak, haren aplikazio
praktikoak eta magnitude elektrikoen arteko er
lazioak egiaztatzeko asmoz.
Zirkuitu elektriko eta

elektroniko sinpleak diseinatzen eta eraikitzen
ditu elektrizitatearen
efektuak eta haren apli
kazio praktikoak egiaz
tatzeko, baina, zailtasu
nen bat du magnitude
elektrikoen arteko erlazioak zehazteko.
Zirkuitu elektriko eta elek

troniko sinpleak egokiro diseinatzen eta eraikitzen ditu,
elektrizitatearen efektuak, haren aplikazio praktikoak eta
magnitude elektrikoen arteko
erlazioak egiaztatzeko asmoz.
Ohiko instalazio elektriko baten

eta egunero erabiltzen diren
tresna elektrikoen elementu nagusiak aztertzen ditu, zirkuitu
elektrikoen eta elektronikoen oinarrizko osagaiekin erlazionatze
ko, nahiz haien funtzioak identifikatzeko.
Zailtasunak ditu ohiko

instalazio elektriko baten eta egunero erabiltzen diren tresna elektri
koen elementu nagusiak
aztertzeko, zirkuitu elektrikoen eta elektronikoen
oinarrizko osagaiekin er
lazionatzeko, nahiz haien
funtzioak identifikatzeko.
Kostatu egiten zaio instalazio elektriko baten

eta egunero erabiltzen
diren tresna elektrikoen
elementuak aztertzea,
baita zirkuitu elektrikoen
eta elektronikoen oinarrizko osagaiekin erlazionatzea ere.
Instalazio elektriko baten

eta egunero erabiltzen
diren tresna elektrikoen
elementuak egokiro aztertzen ditu, baina zail
tasunen bat du zirkuitu
elektrikoen eta elektroni
koen oinarrizko osagaiekin erlazionatzeko.
Egokiro behatzen ditu instalazio elektriko baten eta egunero erabiltzen diren tresna
elektrikoen elementuak, eta
zirkuitu elektrikoen eta elektronikoen oinarrizko osagaiekin erlazionatzen ditu.
Jarrera kritikoa du zerbitzuen,

ondasunen eta produktuen gehiegizko kontsumo arduragabearen aurrean.
Gutxitan izaten du jarrera kritikoa zerbitzuen,

ondasunen eta produktuen gehiegizko kontsumo arduragabearen aurrean.
Batzuetan izaten du jarrera kritikoa zerbitzuen,

ondasunen eta produktuen gehiegizko kont
sumo arduragabearen
aurrean.
Gehienetan izaten du
jarrera kritikoa zerbi
tzuen, ondasunen eta
produktuen gehiegizko
kontsumo arduragabearen aurrean.
Jarrera kritikoa du zerbitzuen,

ondasunen eta produktuen
gehiegizko kontsumo arduragabearen aurrean.
Jarrera irekia du ikasketa-prozesuan teknologia berriak sartzean,

erabiltzean eta eguneratzean.
Zailtasunak ditu jarrera

irekia izateko ikasketaprozesuan teknologia
berriak sartzean, erabil
tzean eta eguneratzean.

jarrera irekia izateko
ikasketa-prozesuan teknologia berriak sartzean,
erabiltzean eta eguneratzean.
Jarrera irekia du ikasketaprozesuan teknologia

berriak sartzean, erabil
tzean eta eguneratzean.
Jarrera irekia du ikasketaprozesuan teknologia berriak

sartzean, erabiltzean eta eguneratzean, eta emaitza egokia lortzen du.
64
Guztira
10
Energia
zentzuz erabiltzea
Konpetentziak
Guztiontzako eskola
Curriculum-egokitzapena. Oinarrizkoa: (MO) 42.- 45. or.
Lan kooperatiboa: (IL) TGT (Teams-Games-Tournament)
teknika aplikatu daiteke 42. jardueran (271. or.). Taldeak
osa daitezke ILko Zientzia eskura jarduera (266. or.) eta
29. jarduera (270. or.) lantzeko.

Agora: Energiaren kontsumo arduragabearen ondorioak
(IL) 252. or.
GARAIZ DETEKTATZEKO
Elektrizitatearen bideari buruzko interaktibo bat baliatzeko: http://links.edebe.com/uqi2
Energia-kontserbazioaren kontzeptua ulertzeko,
bideo hau ikustea proposatzen da:
http://links.edebe.com/7zv3u
Energiaren formak kontzeptua ulertzeko eta berrikusteko:
Curriculum-egokitzapena: oinarrizkoa (MO) 42. or.
Energia-iturriak berrikusteko:
Curriculum-egokitzapena: oinarrizkoa (MO) 44. or.
Askotariko adimenak
Pertsona barrukoa: (IL) 32. jar. (270. or.); 50. jar. (272. or.).
Pertsona artekoa: (IL) 10. jar. (263. or.); 42. jar. (271. or.);
50. jar. (272. or.); 52. jar. (273. or.). Linguistikoa: (IL) 2. eta
3. jar. )(268. jar.); 50. jar. (272. or.); 52. jar. (273. or.). Logikoa eta matematikoa: (IL) 5. jar. (257. or.); 22., 24. eta
29. jar. (270. or.); 45. jar. (271. or.). Naturalista: (IL) 1. jar.
(253. or.); 6. jar. (259. or.); 7. jar. (261. or.); 9. jar. (261. or.);
10. jar. (263. or.); 15. jar. (269. or); 18. jar. (32. or.) eta 33.
jar. (270. or.); 38. jar. (271. or.); 51. jar. (273. or.).
IKT tresnak
Sormen@: Gure energia-kontsumoa aztertuko dugu (IL)
265. or.
IKT jarduera: (IL) Jouleren saiakuntza (255. or.). Energia
pendulu ideal batean kontserbatzea, (256. or.); 41. jar.
(271. or.).
Interneteko bilaketak: (IL) 7. eta 9. jar. (261. or.); 10. jar.
(263. or.); 2., 4. eta 5. jar. (268. or.); 18., 19., 29. eta 33.
jar. (270. or.); 38. 43. eta 44. jar. (271. or.); 50. jar. (272. or.);
51. jar. )(273. or.).
LAN KOOPERATIBOA
TGT ( Teams - Games - Tournament) teknika kooperatiboa
aplikatu 42. jarduera egiteko (271. or.).
Talde heterogeneoak osatuko dira energia-kontsumoaren
gaia lantzeko. Ondoren, talde desberdinetako hiru kideko taldeak sortuko dira. Irakasleak talde bakoitzari gai
horri buruzko galderak dituzten fitxen jolas bat emango dio.
Ikasleek, elkarren atzetik, fitxa bat hartuko dute eta galderari erantzungo diote. Asmatuz gero, fitxa hartuko
dute, eta kale eginez gero, piloan utziko dute. Jolasa
fitxak amaitutakoan amaituko da. Galdera gehien zuzen
erantzuten dituenak irabaziko du.
360-ko ikuspegia
Energia primarioaren eta elektrikoaren ekoizpena eta kontsumoa (IL) 264.-265. or.
Ebaluazioa
Ikuspuntuen zirkulua
Errutina honen xedea da ikuspegiak garatzea, hau da,
egoera bat hainbat ikuspuntutatik ikusteko gaitasuna. Jarduera honetan, hiru zientzialarik berotegi-efektuari buruz
duten elkarrizketa batean aplikatzen da.
Ikasleek hiru aukerei buruzko beren bertsioa eman beharko dute, hiru zientzialarien ikuspuntuan jarrita.
Ikuspuntu desberdinak partekatzean, arazoa modu
aberatsagoan ikusten da. Errutina horrekin, gai bat lantzerakoan ikuspuntu desberdinak kontuan hartzeko ohitura eskuratzen da.
65
giltza-edeb taldea
Pentsamendu-errutina: Ikuspuntuen zirkulua (IL) 250. or.

Pentsamenduaren trebetasunak: (IL) Metafora eta analogia 1. jar. (253. or.). Alderatu eta kontrastatu, 5. jar.
(257. or.). Arazoen ebazpena, 45. jar. (271. or.).
10

1. Energia-iturri nagusiak ezagutzea eta energia berriztagarriak eta ez-berriztagarriak bereiztea, testuinguru
ekonomikoan, ingurumenekoan eta geopolitikoan kokatzeko. (Matematikoa. Zientziarakoa. Teknologiarakoa / Naturalista, pertsona artekoa).
3. Energia industrietara, etxeetara... nola iristen den ezagutzea elektrizitatea sortzen den lekuetatik, hura sortzean,
garraiatzean, metatzean eta erabiltzean gauzatzen diren faseak interpretatzeko xedearekin. (Matematikoa.
2. Etxetresna eta makina elektrikoen eraginkortasun energetikoa identifikatzea, energia-iturrien zentzuzko kontsumoaren garrantzia balioesteko tresna gisa, horien
alde onak eta txarrak kontuan hartuta. (Matematikoa.
Zientziarakoa. Teknologiarakoa. Gizarterakoa eta
herritartasunerakoa / Naturalista, pertsona artekoa).
4. Energia kontrolatzeak gure bizi-kalitateari eta aurrerapen ekonomikoari eusteko duen garrantzia ezagutzea.
(Gizarterakoa eta herritartasunerakoa / Pertsona
artekoa).
Lorpen-adierazleak
Alderdi ekonomikoak, ingurumenekoak eta geopolitikoak inplikatuta testuinguru globalean eguneroko bizitzan erabiltzen diren energia-iturriak ezagutzea eta alderatzea.
Gizakiek kontsumitzen dituzten energia-iturri nagusiak alderatzen ditu energia-kuotak, produkzio-kostuak, ingurumenondorioak, baliabideen banaketa geografikoa eta nazioarteko
geopolitikan duen eragina kontuan izanda.
Ingurumen-irizpideekin zenbait aplikaziotarako energiaiturri desberdinen erabilera argumentatzea.
Energia-iturri konbentzionalen (erregai fosilak, hidraulikoa eta

nuklearra) nagusitasuna aztertzen du ordezko energia-iturrien
aurrean, eta azken horiek nahikoa ustiatuta ez egotearen arrazoiak argudiatzen ditu.
Energia-iturriak zentzuz kontsumitzearen garrantzia

balioestea.
Askotan erabiltzen ditugun gailu elektrikoen kontsumoa
identifikatzea. Etxeko kontsumo elektrikoa kalkulatzea
eta berau aurrezteko proposamenak egitea.
Zentral elektrikoen mota desberdinetan elektrizitatea
nola sortzen den ezagutzea, baita kontsumo-lekuetara
nola garraiatzen den ere.
Pertsonen bizi-baldintzetan elektrizitateak dituen ondorioak balioestea.
Gizartean eztabaidagarriak diren gai zientifikoei buruz
norberak duen ikuspuntua argumentatzea, beste pertsona batzuek egindako ikerketei buruzko dokumentuak kritikoki irakurtzetik abiatuta, prozedura eta argumetu horiek balioetsi ahal izateko.
Norbere iritzia osatzea, zehaztasunez mintzatzea eta
arazoei buruz argudiatzea, informazio zientifikoa bilatuz, aukeratuz eta interpretatuz.
5. Ingurumena zaintzeko energia berriztagarrien iturriei

buruzko landa-ikerketen garapena balioestea. (Gizarterakoa eta herritartasunerakoa / Pertsona artekoa).
Munduko energia-kontsumoaren bilakaerari buruzko konparaziozko datuak interpretatzen ditu, eta banakoek nahiz taldeek
aurrezten lagun dezaketen neurriak proposatzen ditu.
Zentral elektrikoen mota desberdinak identifikatzen ditu.
Zentral elektrikoetan energia-iturri desberdinak eraldatu eta
energia elektriko bihurtzen dituen prozesua deskribatzen du,
baita berau garraiatzeko eta metatzeko metodoak ere.
Zentral elektrikoen mota desberdinetan elektrizitatea sortzen
den modua deskribatzen du, baita berau gure etxeetara iristeko
oinarrizko prozesuak eta mekanismoak ere.
Lurraldeko energia-egitura aztertzen du, eta korronte elektrikoa
ekoiztean erabilitako energia-iturri primarioak adierazten ditu.
Elektrizitateak garapen zientifiko eta teknologikoari eta herritarren bizi-baldintzei egindako ekarpenak ezagutzen ditu, baita
haren arriskuak ere.
Elektrizitatearen ekoizpenarekin eta kontsumoarekin, klimaaldaketarekin eta haren ondorioekin lotutako gaiei buruzko monografiak egiten ditu.
Ikergaiei buruzko informazioa bilatzen eta identifikatzen du eta
ideiak ezagutzen ditu hainbat formatutan eta iturritan, izan idatziak, izan ahozkoak edo izan digitalak.
giltza-edeb taldea
Informazioa kritikoki hautatzen eta interpretatzen du.

Modu arrazoituan argumentatzen du, ebidentzia zientifikoak
oinarri hartuta.
66
Atalak
Zer da energia?
(252.-253. or.)
Edukiak
Zer da energia. K
Benetako egoeretan agertzen diren energia-transferentziako mekanismoak eta fenomenoak deskribatzea. P
Naturan energiaren askotariko agerpenak eta transferentziak ezagutzeko kuriositatea eta interesa.B
Nola trukatzen
da energia?
(254 .-255. or.)
Beroa. K
Lana. K
Energiaren kontserbazioa eta degradazioa agertzen diren energia-eraldaketen edo -trukeen benetako
egoerak aztertzea. P
Energiaren
kontserbazioa
eta degradazioa
(256.-257. or.)
Energiaren kontserbazioa eta degradazioa. K

Energiaren transferentzia erreakzio kimikoetan. K
Energiaren kontserbazioa eta degradazioa agertzen diren energia-eraldaketen edo -trukeen benetako
egoerak aztertzea. P
Benetako egoretan agertzen diren energia-transferentziako mekanismoak eta fenomenoak deskribatzea. P
Energia-iturriak
(258.- 259. or.)
Energia-iturriak. K
Eguneroko bizitzan erabiltzen diren energia-iturriak (berriztagarriak eta ez-berriztagarriak) aztertzea, alderdi ekonomikoen, ingurumenekoen eta geopolitikoen arabera. P
Energia berriztagarrien arloan ikerketen garapena balioestea, ingurumena zaintzeko. B
Gure bizi-kalitateari eta aurrerapen ekonomikoari eusteko energia kontrolatzeak duen garrantzia eza
gutzea. B
Garapen iraunkorraren alde jardutea, eta ingurumen-balioak defendatzea errazten duen eta horri lehen
tasuna ematen dion jarrera erakustea. B
Kontsumorako
energiaren
ekoizpena
(260.-261. or.)
Kontsumorako energia ekoiztea. K

Zentral elektrikoen moten sailkapena. P
Energia elektrikoa sortzeko, garraiatzeko eta metatzeko prozesuen deskribapena. P
Munduko energia-kontsumoaren bilakaera kritikoki interpretatzea. P
Zientziak bizi-kalitateari, giza ongizateari eta garapen teknologikoari eta sozialari egiten dion ekarpena
aintzat hartzea, tentuz, zuhurtziaz eta arretaz, aurrerapen zientifiko-teknologikoek gizakiengan eta ingu
rumenean izan ditzaketen arriskuen aurrean. B
Energia-iturriak modu arduratsuan kontsumitzearen eta energia aurrezten laguntzen duten neurrien garrantzia aintzat hartzea.B
Energia
garraiatzea,
metatzea
eta kontsumitzea
(262.-263. or.)
Energia garraiatzea.K
Energia metatzea.K
Energia zentzuz erabiltzea.K
Energia elektrikoa sortzeko, garraiatzeko eta metatzeko prozesuen deskribapena.P
Munduko energia-kontsumoaren bilakaera kritikoki interpretatzea.P
gutzea.B
360-ko ikuspegia
(264.-265. or.)
Espainiako energia-kontsumoaren eta kontsumitutako energia motaren bilakaera.K
Sormen@
(265. or.)
Eguneroko bizitzan erabiltzen diren energia-iturriak (berriztagarriak eta ez-berriztagarriak) aztertzea, alderdi
ekonomikoen, ingurumenekoen eta geopolitikoen arabera.P
gutzea.B
67
giltza-edeb taldea
Atalak
Zientzia eskura
(266.- 268. or.)
Edukiak
Eztabaida zientifikoa: zientzia eta pseudozientzia.K
Eguneroko bizitzan erabilitako energia-iturriak behatzea.P
Ikerketa zientifikoen eta horien aplikazioen mugez jabetzea.B
Komunikabideetan hedatutako berrien zehaztasun zientifikoa eta zientziaren eta pseudozientziaren arteko
aldea kritikoki balioestea.B
Probatu zure
konpetentziak
(272.-273. or.)
Hausnartu
(273. or.)
Eguneroko bizitzan erabiltzen diren energia-iturriak (berriztagarriak eta ez-berriztagarriak) aztertzea, alderdi
ekonomikoen, ingurumenekoen eta geopolitikoen arabera.P
Munduko energia-kontsumoaren bilakaera kritikoki interpretatzeaP
gutzea.P
Garapen iraunkorraren alde jardutea, eta ingurumen-balioak defendatzea errazten duen eta horri lehen
tasuna ematen dion jarrera erakustea.P
Energia-iturriak modu arduratsuan kontsumitzearen eta energia aurrezten laguntzen duten neurrien garrantzia aintzat hartzea.P
giltza-edeb taldea
Adierazleak
Lortutako maila
1
Energia-iturri nagusiak ezagu

tzen ditu eta energia berrizta
garrien eta ez-berriztagarrien
artean bereizten du, testuinguru
ekonomikoan, ingurumenekoan
eta geopolitikoan kokatzeko.
Ez ditu ezagutzen energiaiturri nagusiak, ez ditu bereizten energia berriztagarriak eta ez-berriztagarriak,
eta ez daki kokatzen testuinguru ekonomikoan,
ingurumenekoan eta geopolitikoan.
Zailtasunak ditu energiaiturri nagusiak identifika

tzeko, energia berriztagarriak eta ez-berriztagarriak bereizteko, eta
testuinguru ekonomi
koan, ingurumenekoan
eta geopolitikoan koka
tzeko.
Ezagutzen ditu energiaiturri nagusiak, bereizten ditu energia berriztagarriak eta ez-berriztagarriak, baina zailtasunak ditu testuinguru
ekonomikoan, ingurmenekoan eta geopoliti
koan kokatzeko.
Egokiro ezagutzen ditu energiaiturri nagusiak, bereizten ditu

energia berriztagarriak eta ezberriztagarriak, eta testuinguru
ekonomikoan, ingurumenekoan eta geopolitikoan koka
tzen ditu.
Etxetresna elektrikoen eta makinen eraginkortasun energetikoa

identifikatzen du, kontsumo arduratsuaren garrantziaz ohartzeko, horietako bakoitzaren alde
onak eta txarrak aintzat hartuta.
Zailtasunak ditu etxetresna elektrikoen eta

makinen eraginkortasun
energetikoa identifika
tzeko eta kontsumo arduratsuaren garrantziaz
ohartzeko, horietako ba
koitzaren alde onak eta
txarrak aintzat hartuta.

etxetresna elektrikoen
eta makinen eraginkortasun energetikoa identifikatzeko eta kontsumo
arduratsuaren garrantziaz ohartzeko, horietako bakoitzaren alde
onak eta txarrak aintzat
hartuta.
Etxetresna elektrikoen
eta makinen eragin
kortasun energetikoa
identifikatzen du, baina
egoera batzuetan ez du
balioesten kontsumo arduratsuaren garrantzia,
horietako bakoitzaren
alde onak eta txarrak
aintzat hartuta.
Etxetresna elektrikoen eta

makinen eraginkortasun energetikoa egokiro identifikatzen
du, kontsumo arduratsuaren
garrantziaz ohartzeko, horietako bakoitzaren alde onak
eta txarrak aintzat hartuta.
Elektrizitatea sortzen den lekutik industrietara, etxeetara... nola

iristen den ezagutzen du, eta
hura sortzeko, garraiatzeko, metatzeko eta erabiltzeko faseak
interpretatzen ditu.
Ez daki elektrizitatea sor

tzen den lekutik industrietara, etxeetara... nola
iristen den, eta ez ditu
interpretatzen hura sor
tzeko, garraiatzeko, metatzeko eta erabiltzeko
faseak.

elektrizitatea sortzen
den lekutik industrietara, etxeetara... nola iristen den ezagutzeko, eta
ez ditu interpretatzen
hura sortzeko, garraia
tzeko, metatzeko eta
erabiltzeko faseak.
Elektrizitatea sortzen
den lekutik industrietara, etxeetara... nola iristen den ezagutzen du,
baina egoera batzuetan
ez ditu egokiro interpretatzen hura sortzeko,
garraiatzeko, metatzeko
eta erabiltzeko faseak.
Elektrizitatea sortzen den lekutik industrietara, etxeetara... nola iristen den ezagu
tzen du, eta hura sortzeko,
garraiatzeko, metatzeko eta
erabiltzeko faseak egokiro interpretatzen ditu.
Informazioa bilatu eta aukeratu

ondoren, bere ikuspuntua argumentatzen du energiaren arloko
gaiei buruz, ikerketei buruzko
dokumentuak kritikoki irakurrita.
Zailtasunak ditu informazioa bilatzeko eta

aukeratzeko bere ikuspuntua osatu ahal izateko, eta ez du argumentatzen energiaren arloko
gaiei buruzko dokumentuak kritikoki irakurrita.
Informazioa bilatzen du,

baina zenbait zailtasun
ditu egokiena aukeratzeko, eta ez du argumentatzen bere ikuspuntua
ikerketei buruzko dokumentuak kritikoki ira
kurrita.
Informazioa bilatzen du
eta egokiena aukeratzen
du bere ikuspuntua osa
tzeko, baina ez du ar
gumentatzen ikerketei
buruzko dokumentuak
kritikoki irakurrita.
Informazioa aztertzen du eta

egokiena aukeratzen du bere
ikuspuntua osatzeko, eta argumentatu egiten du ikerketei buruzko dokumentuak kritikoki irakurrita.
68
Guztira
Ekin
proiektua
Proiektua: Zientzia txikienentzat
Kasuaren deskribapena
Proiektu honetan, ikasleek enpresa bat sortuko dute, zientziaren mundua haurrei jolasen bidez ezagutarazteko helburua duena, eta horretarako Fisika eta Kimika arloarekin zerikusia duten esperimentu
eta asmakari batzuk aukeratuko dituzte.
Proiektuan zehar, adimen hauek landuko dituzte ikasleek:
Naturalista: ikasleek haurrekin egiteko esperimentuak, aukeratu, prestatu eta entseatu egingo
dituzte.
Pertsona artekoa: taldean lan egiingo dute, ardurak eta erabakiak hartuz.
Pertsona barrukoa: trebetasunei eta gaitasunei buruzko hausnarketa egingo dute.
Linguistikoa eta hitzezkoa: eskainiko duten zerbitzuaz hitz egiteko eta haren berri emateko hizkera erabiltzen ikasiko dute.
Logikoa-matematikoa: produkzioak zer kostu dituen kalkulatu eta ebaluatuko dute: salmentaprezioa eta irabazien estimazioa.
Ikusizkoa eta espaziala: ikasleek materialak prestatuko dituzte, aukeratutako jarduerak egiteko.
Helburuak
69
giltza-edeb taldea
Proiektu honen bidez

DBHko 3. mailako
ikasleen ekintzailetza
eta sormena garatu
nahi dira, praktikaren
bitartez, arloko kontzeptuak ikaskide
gazteagoei ezagutaraziz.
Proposatutako jarduerak egiteko orientabideak

Talde txikitan lan egitea gomendatzen da (5-6 lagun), guztiek parte har dezaten eta erabakiak hartzea
erraza izan dadin.
1. jarduera
Ikasleek kontuan izan behar dute aukeratutako esperimentuak zientzia-lantegietan edo ikuskizunetan egiteko modukoak izan behar dutela, ziurrak eta arriskurik gabeak.
Ikasgelan aztertuko da ea esperimentuak egokiak diren ala ez.
Ideien zerrenda osatzeko, Interneten edo zientzia-liburuetan kontsultatzea gomendatzen da.
Behin betiko zerrenda erabaki bezain laster, irakasleak berriro aztertuko du esperimentuak
edo asmakariak egiteak ez daulaka arriskurik.
2. jarduera
Hainbat ekitaldi antola ditzakete ikasleek, baina garrantzitsua da irakasleak gertutik ikuskatu
ditzakeenak egitea hasteko.
Eskolako haur txikientzako zientzia-lantegiak.
Eskolako jaialdietan zientzia-ikuskizunak egin.
Webgune bat sortu, esperimentuak eta ikasitako guztia partekatzeko.
App bat garatu, zientzia-esperimentuei buruzkoa.
Eskolarako prestatu esperimentuen koadernoa.
Esperimentuak egiteko behar den kit moduko bat prestatu, saltzeko.
Eta abar.
Esperientzia eta konfiantza
lortzen dutenean, beste
toki batzuetara ere joan
daitezke ekitaldiak egitera:
Urtebetetze-jaiak.
Enpresetako ekitaldiak.
Nagusien egoitzak.
Ezinduen egoitzak.
Herriko jaiak.
giltza-edeb taldea
Eta abar.
70
3. jarduera
Hasieran hobe da eskolako ikasleei zuzendutako jarduerak prestatzea. Haur Hezkuntzako edo
Lehen Hezkuntzako talderik ez balego, inguruko eskola batekin jarri harremanetan.
Horren ordez, pertsona nagusien egoitza batera edo jo daiteke.
4. jarduera
Planifikatu beharreko zeregin nagusiak:
Egiaztatu esperimentuak ondo ateratzen direla.
Esperimentuak egiteko behar diren materialak lortu.
Izen komertziala bilatu, enpresa txiki honentzat.
Proiektuari buruzko aurkezpena prestatu PowerPoint edo antzeko programa baten bidez.
Bisita-txartelak prestatu, enpresa ezagutarazteko.
Web-orri bat egin eta nor diren eta zer zerbitzu eskaintzen dituzten azaldu bertan.
Eskaintzen dituzten zerbitzuen katalogoa prestatu.
5. jarduera
Lanen plangitza egokia izan dadin, talde bakoitzak kalkulu-orri bat prestatuko du eta egunean
edukitzeaz arduratuko dira.
Irakasleak aholkuak emango dizkie. Esaterako, jarduerak lehentasun-kode batez markatzeko:
gorriz, lehentasuna duten zereginak; berdez, eginda daudenak...
6. jarduera
Jarduera hau bi modutara aurkez daiteke:
Ikasleek eztabaida dezatela zer rol den partaide bakoitzarentzat egokiena.
Ikasleek lider bat aukeratu dezatela eta hark antola ditzala taldearen zereginak.
71
giltza-edeb taldea
Bi kasuetan proposa daiteke jarduera osagarritzat enpresaren organigrama bat

egitea, taldekide guztiek
jakin dezaten nola banatzen diren kideen funtzioak
eta ardurak. Horrek asko
lagunduko die bakoitza zertan ari den jakiten.
7. eta 8. jarduerak
Enpresa handietako jokaera azaldu ikasleek uler dezaten zer garrantzitsua den komunikaziomaterial berezituak zuzentzea gurasoei eta haurrei. Actimel, Kinder eta McDonalds bezalako
enpresek, esaterako, diskurtso serioagoa eta arrazionalagoa erabiltzen dute gurasoentzat e
giten dituzten mezuetan, haurrei zuzenduetan baino. Haurrenak emozioetan oinarritzen dira,
haurrak beren alde jartzeko asmoz (sariak, jostailuak edo kromoak eskainiz); gurasoentzakoak,
berriz, produktuen onurez konbentzitzeko izaten dira.
Gurasoei eta eskolako gainerakoei proiektuaren berri emateko biderik egokiena: gutunak, emaila, aurkezpen baterako deialdia, webgunean sartzeko gonbidapena, enpresaren
aurkezpen-bideoa eta abar.
Haurrei proiektuaren berri emateko biderik egokiena: txikien gelarako bideo-emanaldi
bat prestatu, esperimentuen erakustaldi laburrak, gonbidapen-txartelak...
9. jarduera
Proiektuaren helburua hezgarria da eta irabazi-asmorik gabea. Ikasleek beren zerbitzuen
prezioa ezartzerakoan, kontuan izango dituzte zerbitzu horiek emateko egindako gastu guztiak
eta hori estaltzeko behar dena lortuko da prezioaren bidez. Ikasleek ondo ulertu beharko dute
ezarritako prezioaren bidez berreskuratzen direla edozein negozio edo enpresa-jardueratan
izandako kosteak eta prezio hori bezeroak edo erabiltzaileak ordaintzen duela.
Komeni da ikasleek bi agertoki aurreikustea: bata ezkorra, lantegi eta ekitaldi gutxikoa; eta
bestea baikorragoa. Hala, konparatu egingo dituzte bi kasuetan lor litzaketen emaitzak.
10. jarduera
Ikasleek konparatu egingo dituzte emaitzak
eta hasieran aurreikusitako agertokiak. Komeni da poliki aztertzea
non gertatu diren desbideratzeak eta dena ondo justifikatzea.
giltza-edeb taldea
Horrez gain, interesgarria

izango da proiektuaren laburpena prestatzea, lorpenak
eta hutsuneak azalduz, ikaskideekin eztabaidatzeko eta
talde bakoitzak izandako ibilbideaz jarduteko.
Ondorioak eta gogoetak

Ikasleek banaka egitea komeni da eta gero ikaskideekin hitz egitea.
72
Ebaluazio-errubrika
Ekin proiektua
Jarduera
Gaitasunak
Irudimena eta sormena.
Zientzia-lantegi eta -ikuskizunak antolatzea txikientzat.
Ekimena eta autonomia.

Erabakiak hartzea.
Talde-lana.
Antolaketa eta plangintza.
Lortutako maila
3
Originaltasuna eta ekimena ditu

batere ohikoak ez diren erantzunak emateko.
Ez du inoiz ideia berririk proposatzen.
Ideia gutxi ematen

ditu eta eskatuta
bakarrik.
Ideia ugari ematen

ditu, eskatuz gero.
Ideia berriak ematen ditu, inork eskatu gabe ere.
Ideiak abiatzeko, aztertu egiten

ditu aukerak eta mugak, eta
arriskuak bere gain hartzen ditu.
Oldarkorra da ideiak
praktikan jartzean.
Onartzen du bere
jarrera oldarkorra
dela, baina ezin du
kontrolatu.
Aukerak eta mugak

aztertzen ditu, baina ez du arriskurik
hartzen bere gain.
Aukerak eta mugak

aztertzen ditu, eta
arriskuak hartzen
ditu bere gain.
Ideiak ekintza bihurtzeko gai da:

proiektuen plangintza egiteko,
eta bere gaitasunetara molda
tzeko.
Zenbait ideia ditu eta

proiekturen bati ekiten
dio, baina ez ditu argi
ez proiektua burutzeko faseak ez aukerak.
Badu ideiaren bat,

baina ez daki nola
gauzatu.
Proiektu baten
plang intza egiten
hasten da, baina
ez du bukatzen, ez
dituelako kontuan
hartzen bere gaitasunak.
Proiektuak modu
errealistan eta bere
gaitasunetara doituta planifikatzen eta
abian jartzen ditu.
Ingurua ezagutzea.
Ez daki ezer inguruaz,

baliabdeez eta zain
tzeaz.
Ingurua eta balia

bideak ezagutu
arren ez du hura
zaintzeko joerarik.
Ingurua eta baliabideak ezagutzen ditu

eta bere ekintzek
ingurumenean nola
eragin dezaketen
pentsatzen du.
Ingurua eta baliabideak ondo ezagu

tzen ditu eta badaki
zer ondorio dakar
tzaten erabilera
okerrek.
Guztira
73
giltza-edeb taldea
Adierazleak
Unitate didaktikoen
erantzunak
DBH
0. unitatea
Zer da Kimika? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
1. unitatea
Metodo zientifikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
2. unitatea
Materiaren izaera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
3. unitatea
Materia eta elementuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
4. unitatea
Lotura kimikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
5. unitatea
Erreakzio kimikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Kimikako gaitasunen ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

0. unitatea
Zer da Fisika? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
6. unitatea
Higidura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
7. unitatea
Indarrak eta makinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
8. unitatea
Indarrak naturak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
9. unitatea
Elektrizitatea eta elektronika . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
10. unitatea Energia zentzuz erabiltzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

Fisikako gaitasunen ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Ikaslearen liburuko erantzunak

Jarri puntuan Kimika
1. Iradokitako erantzuna.
Haize-energia, eguzki-energia, energia berriztagarriak, energia berriztaezinak (petrolioa, gasolina, erregai fosilak,
fotosintesia, elektrizitatea, erreakzio kimikoak, etab.
Ikasleen erantzunak denon artean eztabaidatu.
2. Iradokitako erantzuna:
Ikerketa
zientifikoa
Ingurumena
Energia
Osasuna
Teknologia
Osasuna
Birziklatzea
Bioerregaiak
Medikuntzaren
garapena
Polikarbonatoa
Medikuntza
Kutsatzaileak
murriztea
Erregaiak aurreztea
Medikamentuak
fabrikatzea:
antiazidoak,
analgesikoak, etab.
Poliuretanoa
Teknologia
Ingurumen-inpaktua
Energia aurreztea
Gaixotasunak
Produktu isolatzaileak
Farmakologia
Ingurumenaren
jasangarritasuna
Energia-etorkizuna
Bizitza luzeagoa
Plastiko
biodegradagarriak
Biologia
Hondakinak
murriztea
Petrolio-erreserbak
Medikamentu
indibidualizatuak
Segurtasuna
Genetika
Produktu
biodegradagarriak
Lehengaiak
Bizi-kalitatea
Zeramikazko motorrak
Kimika-laborategia
Garapen iraunkorra
Eraginkortasuna
Bizia
Auto elektrikoak
Poliuretano-aparra
Bioerregaiak sortzea
ahalbidetu du.
Kutsatzaileak eta hondakinak
gutxitzen laguntzen du.
Kimikan oinarritzen da hainbat arlotako

ikerketa zientifikoa:
Ingurumenak ere jasotzen ditu
kimikako aurrerapenen onurak.
GENETIKA
Medikamentu berriak
sortzea ahalbidetzen du:
KIMIKA
TEKNOLOGIA
Ekarpen handiak egin
dizkio gizadiari.
FARMAKOLOGIA
ANALGESIKOAK
MINBIZIAREN
KONTRA EGITEKO
SUBSTANTZIAK
Gene-terapia
bideratzen du
Material berriak sortzea
ekarri du:
POLIURETANO-APARRAK
ANTIAZIDOAK
PRODUKTU ISOLATZAILEAK
PLASTIKO
BIODEGRADAGARRIAK
77
giltza-edeb taldea
Energia aurreztea eta hazkunde

iraunkorra ahalbidetu ditu.

1. Metodo zientifikoa
1. Metodo zientifikoa: etapak
(12.-14. or.)
Hondakin-zukua biogas bihurtzen dute UAMn

Erantzun irekia.
Jarduera honen bidez ikasleei gogoeta eginarazi nahi zaie,
zientziaren eta teknologiaren aplikazio praktikoen gainean.
Ikasleei ikusarazi nahi zaie arlo horietan egindako aurrerapenek gizartean eragina izaten dutela, onerako gehienetan. Irakasleak beste adibide batzuk eman ditzake: penizilinaren aurkikuntza, konposta egiteko instalazioetan lortzen
diren ongarriak eta biogasa, etab. Era berean, ikasleei ere
eska diezaieke beste adibide batzuk emateko eta, horrela,
zientziak pertsonon bizimodua nola errazten duen azaltzeko.
Albistea garatu nahi izanez gero, hura argitaratu zuten
egunkari digitalean sar daiteke:
http://links.edebe.com/fcbvfm
Albistean aipatzen den instalazioko pertsonen lanari dagokionez, ikasleek honako hauek aipatu beharko lituzkete:
antolaketa, talde-lana, horrelako zeregin bat gauzatzeko
bete behar diren segurtasun-neurriak (arropa egokia, eskularruak, maskarak...), etab.
Esperimentatu: gas baten bolumenaren eta presioaren arteko erlazioa
Pistoirik ez izanez gero, ikasleek xiringak erabil ditzakete
saiakuntza egiteko. Xiringaren irteerako zuloa hatz batez
estal dezakete, aireak ez dezan ihes egin. Bestela, zuloa
kolaz bete dezakete, baina lehortzen utzi behar zaio,
saiakuntza egin aurretik.
Ikasleek xiringak erabiltzen badituzte, haien barruan dagoen airearen bolumena txikiagotu ahala indar handiagoa
egin behar dutela ikusiko dute.
Jarduerak
giltza-edeb taldea
1. Esperimentatu: penduluaren higiduraren

azterketa.
Erantzun irekia. Kasu honetan, ikasleek metodo zientifikoaren etapak identifikatu eta zuzen aplikatu beharko
dituzte, penduluaren higidura aztertzeko. Ariketaren a)
atalean azalduta dago zer problema planteatu behar
den; b), c) eta d) ataletan, berriz, saiakuntza nola egin
behar den ikus daiteke
78
Irakasleak, saiakuntza egiteko agindu aurretik, zer

emaitza espero dituzten galde diezaieke ikasleei: Aldatuko al da periodoa hariaren luzeraren arabera? Eta
penduluaren masaren arabera?
Jarduera hau taldeka ere egin daiteke. Gomendagarria da neurketak bi edo hiru aldiz errepikatzea
eta, hala, batez besteko balioa hartzea oszilazioperiodotzat. Lortutako datuak taula batean adieraztea
komeni da.
Neurketa guztiak egin ondoren, ikasleek ondorio hau
atera behar dute: oszilazio-periodoa ez dagoela penduluaren masaren mende, baina bai, ordea, hariaren
luzeraren mende.
Saiakuntza egin ondoren, irakasleak penduluaren periodoaren adierazpena eman diezaieke ikasleei; horrela, ikasleek lortu dituzten emaitzak legeak aurreikusitako baliotik gertu ote dauden egiazta daiteke.
Ikasleek bideo hauek ikus ditzakete, laburpen moduan:
http://links.edebe.com/p4ft46
http://links.edebe.com/mr
2. Magnitude fisikoak eta horien

neurketa
(15.-17. or.)
Agora
Erantzun irekia.
Ikasleek arrazoitu egin behar dute zergatik diren garrantzitsuak neurketak eguneroko bizimoduan: elikagaiak erosteko, enpresek beren produktuak saltzeko, sendagai batetik
zer dosi hartu behar den kalkulatzeko, janaria prestatzeko,
etxe bat eraikitzeko, etab. Egoera horietan neurketak egin
behar dira, eta garrantzitsua da neurri horiek gainerakoek
uler eta konpara ditzaketen unitateen bidez adieraztea.
Horregatik, nahitaezkoa da guztiontzat balio duten unitateak erabiltzea, bereziki zientziaren arloan.
Jarduerak
2. a)
b)
Euro baten balioa dolarretan

1 euro
1 000 m
1 km
0,9144 yarda
1m
d)
365 egun 24 ordu
1 urte
1 egun
1 argi-urte
365 24 60 60 300 000 km
3. a) 150 A = 150 10-6 A = 1,5 10-4 A

b) 0,7 ms = 0,7 10-3 s = 7 10-4 s
c) 400 GHz = 400 109 Hz = 4 1011 Hz
d) 12,7 km = 12,7 1 000 m = 12 700 m 1,27 104 m
4. a) 0,25 L = 0,25 10-3 m3 = 2,5 10-4 m3
b) 1 234,8 km/h = 1 234,8 103 m / 3,6 103 s =
= 343 m/s
c) 5,52 g/cm3 = 5,52 10-3 kg 106 m-3 =
= 5 520 kg/m3
5. a) 2106 g (2 g) < 0,75 kg (750 g) < 14 hg (1 400 g) <
< 1 500 g
b) 1 000 m/min (16,66 m/s) < 0,0194 km/s (19,4 m/s) <
< 20 m/s = 72 km/h
6. Erantzun irekia. Ikasleek hainbat web-orritan aurki dezakete sistema ingelesaren eta nazioarteko sistemaren arteko baliokidetasunei buruzko informazioa. Honetan, adibidez:
http://links.edebe.com/jwuw
7. a) 1,43 107 + 2,9 106 = 1,43 107 + 0,29 107 = 1,72 107
b) 23,5 1013 8,5 1012 = 235 1012 8,5 1012 =
= 226,5 1012 = 2,265 1014
c) 9,1 10 -31 3,12 10 28 = (9,1 3,12) 10 -31+ 28 =
= 28,392 10-3 = 2,8392 10-2
d) 3,8 10-5 9,3 10-6 = 3,8 10-5 0,93 10-5 = 2,87 10-5
e) 6,33 10 3 1,65 10 7 = (6,33 1,65) 10 3 + 7 =
= 10,4445 1010 = 1,04445 1011
f ) 2,25 10-5 / 1,5 10-9 = (2,25 /1,5) 10-5 + 9 = 1,5 104
(18.-20. or.)
Garbiketa-produktuen etiketak
Jarduera honetan, etxean erabiltzen dituzten garbiketaproduktuen etiketak aztertu behar dituzte ikasleek. Ga-
rrantzitsua da irakasleak ikasleei gogoraraztea produktu

kimiko batzuk toxikoak eta korrosiboak izan daitezkeela.
Horregatik, ontziak erabiltzen dituztenean, ondo itxita daudela eta likidorik galtzen ez dutela egiaztatu beharko dute
ikasleek.
Ezinbestekoa da ikasleei gogoraraztea ontzietako edukia
ez dela eskuekin ukitu behar, eskularrurik jantzi ezean; gainera, produktuak erabiltzen ari diren bitartean, ezin da jan,
edan edo sugar batetik gertu ibili.
Askotariko garbiketa-produktuak lortzearren, ahal dela
produktu desberdinen argazkiak ateratzeko eskatu behar
zaie ikasleei: landareetarako ongarriak, xaboiak, detergenteak, intsektizidak, kolore-kentzaileak, orban-kentzekoak,
koipe-kentzekoak, hodi-libratzaileak, disolbatzaileak, etab.
Jarduerak
8. a) Korronte alternoa korronte zuzen bihurtzen duen
gailua da, eta zirkuitu elektrikoak elikatzeko erabiltzen da.
b) Ontzi mota bat da, disoluzio bateko solutua haren
barnean kristalizatzeko erabiltzen dena. Kristalezkoa da, eta oinarri zabala eta garaiera txikia ditu,
likidoak erraz lurrun daitezen.
c) Oinarri zirkularra eta lepo zuzen eta estua dituen
matrazea da. Lepoan marka bat du, likidoen bolumena nahiko zehatz neurtzea ahalbidetzen duena.
d) Likido kantitate txikiak ontzi batetik bestera zehaztasun handiz pasatzeko balio duen tresna da.
9. Lehenengo sinboloak esan nahi du ontzian presiopeko gasa dagoela. Mota horretako ontziak eguzki-argitik babestu behar dira, gehiegi berotzen badira lehertu
egin baitaitezke. Gainera, horrelako ontziak erabiltzen
direnean, hotzetik babesten duten eskularruak, betaurrekoak eta maskarak erabiltzea komeni da; izan ere,
barnean daukaten gasa hoztuta egoten da, eta erredura edo lesio kriogenikoak eragin ditzakete.
Bigarren sinboloak esan nahi du substantzia hori arriskutsua dela osasunerako, bereziki irensten edo arnasten bada. Horrelako substantziak erabiltzeko garaian,
ezin da jan, edan edo erre, eta ezta haiek aska dezaketen hautsa, kea edo lurruna arnastu ere. Substantzia horiek giltzapean eduki behar dira beti eta, irentsiz
gero, medikuari deitu behar zaio eta ez da oka eginarazi behar.
10. a) Substantzia horiek ontziratu egin behar dira, birziklatzeko edo hondakin ez-kutsatzaile bihurtzeko.
79
giltza-edeb taldea
c)

b) Ur destilatua ez da birziklatzen, ez baita kutsatzailea. Ur-disoluzio bat haren toxikotasunaren arabera
birziklatu behar da; hala, toxikoa bada, ontziratu
eta hondakinak tratatzeko instalazio batera eraman
behar da.
11. a) Gezurra. Ahal dela, likidoak ez dira inoiz ahoarekin
xurgatu behar, ezta kaltegabeak badira ere; izan
ere, pipetan substantzia toxikoen arrastoak egon
daitezke.
b) Gezurra. Erreakzio batean gasak askatzen badira,
gasak xurgatzeko kanpaian lan egin behar da beti;
izan ere, gasak xurgatzeko kanpaia prestatuta
dago horrelako lanak egiteko.
http://links.edebe.com/cnn4
http://links.edebe.com/6k58q
13. a) Kalkulagailuak, idazmakina elektrikoak, fotokopiagailuak, dokumentalak, argazkiak, etab.
b) Egoera jakin batzuetan, bai.
c) Erantzun irekia. Ikasleek denbora-lerro bat sor dezakete programa honen bidez. Bertan, 1970etik
gaur egunera arte IKTetan egindako aurrerapausoak adieraz ditzakete.
Jarduerak
14. a)
x (m)
(21.-23. or.)
60
Jarduerak
12. a) Kontzeptuak barneratzeko IKTen multzoan.
50
b) Erantzun irekia. Ikasleek ez baldin badakite zer

erantzun, irakasleak ideiak eman diezazkieke. Esate baterako, zaletasun bati buruzko bloga sor
daiteke (astronomia, mineralogia, entomologia...),
eta zaletasun hori norberaren esperientzien, txangoen edo bidaien bidez azal daiteke.
40
30
20
c) Erantzun irekia. Irakasleak argibideak eman diezazkieke ikasleei: nola sor dezaketen blog bat eta
zer informazio sar dezaketen bertan (ikasgelan
landutako edukiak garatuta, laborategian egindako
saiakuntzak, bitxikeria zientifikoak, etab.). Beste
blog batzuk ere bisita ditzakete, adibide gisa erabiltzeko.
10
t (s)
b) Aldagaiek zuzeneko proportzionaltasuna dute.
Web-orri hauetan hamarna blog aipatzen dira, bigarren hezkuntzan eta batxilergoan zientziak ikasteko:
c) Gutxi gorabehera 8,5 m-ra.

d) 106 m.
360-ko ikuspegia (24.-25. or.)

Iragarpen matematikoak
Jarduerak
15. Ikasleak hainbat web-orritan sar daitezke errekorren taula osatzeko. Hauxe da horietako bat:
http://links.edebe.com/8atu
giltza-edeb taldea
a)
80
Gizonezkoen 100 m-ak (segundotan)

1991
1994
1996
1999
2006
2007
2008
2008
2009
9,86
9,85
9,84
9,79
9,77
9,74
9,72
9,69
9,58

Gizonezkoen 200 m-ak (segundotan)
1968
1979
1996
1996
2008
2009
19,83
19,72
19,66
19,32
19,30
19,19
Gizonezkoen maratoia (orduak:minutuak:segundoak)

1998
1999
2002
2003
2007
2008
2011
2013
2:06:05
2:05:42
2:05:38
2:04:55
2:04:26
2:03:59
2:03:38
2:03:23
c) Gizonezkoen 100 eta 200 metroko errekorrei dagokienez, oraingoz ez da frogatu matematikariaren
teoria zuzena ala okerra den. Maratoiari dagokionez, berriz, matematikariak 2006an egindako kalkulua ez da zuzena, hark behin betikotzat jo zuen
marka 2008an hobetu baitzuten (2:04:55 49
2:04:06).
Erantzun irekia. Ikasle bakoitzak bere ikuspuntutik
baliozta ditzake emaitzak: batzuek esan dezakete
azterketa ez dela erabakigarria, baina beste batzuek pentsa dezakete matematikariaren teoria
bete daitekeela. Horrela froga daiteke zientzian
ezer ez dela behin betikoa; izan ere, gaur proposaturiko teoriak eta legeak zaharkituta geldi daitezke
aurrerago, teoria eta lege zehatzagoak eta eraginkorragoak proposatu dituztelako.
Sormen@: iragarri ez dakizkizun balioak

a) Grafiko hau zuzeneko proportzionaltasuna duen funtzio
batena da.
b) Urak 22,5 m-ko altuera izango du, gutxi gorabehera.
Erantzun irekia. Irakasleek beste jarduera batzuk proposa
ditzakete, programa matematikoa sakonago aztertzeko
eta harekin lan egiteko.
Zientzia eskura (26. or.)

Neurri oso zehatzak
Erantzun irekia.
Ikaslearen liburuan proposaturiko bideoan, kalibre digitala
nola erabiltzen den ikusten da. Ikasleek kalibre analogikoa nola erabiltzen den ikusi nahi badute, web-orri hauetan sar daitezke.
http://links.edebe.com/gnmt22
http://links.edebe.com/vxick4
Aplika dezagun metodo zientifikoa eguneroko arazoei
konponbidea aurkitzeko
Irakasleak azpimarra dezake garrantzitsua dela orrien lodiera behin baino gehiagotan neurtzea. Izan ere, horrela
jardun behar da neurketa bakoitzean egiten den errorea
txikiagotzeko.
Jarraitu ikertzen
Lehenik eta behin, hain bolumen txikia nola neur daitekeen
pentsatu beharko dute ikasleek. Unitateko beste jarduera
batzuk prozedura berari jarraituz ebatzi dira: adibidez 20
likido-tanta kontatu, haien bolumena neurtu, eta ondoren,
lortutako emaitza tanta kopuruaz zatitu.
Sintesia (28. or.)

Gogoratu ikasi duzuna
16. Oinarrizko edo funtsezko magnitudeak zuzenean neur
ditzakegun magnitudeak dira; magnitude eratorriak,
aldiz, oinarrizko magnitudeak konbinatuta sortzen
dira. Luzera eta materia kantitatea oinarrizko magnitudeak dira; abiadura eta indarra, berriz, magnitude
eratorriak.
17. Luzera neurtzeko, metroa; masa neurtzeko, kilogramoa; eta denbora neurtzeko, segundoa.
81
giltza-edeb taldea
b) Bai, egindako marken bilakaera beheranzkoa izan

da. Ikasleek honako arrazoi hauek aipa ditzakete,
besteak beste: kirolaren arloan egindako ikerketak
eta aurrerapen teknologikoak, abiadura-probetarako erabiltzen diren tartanen kalitatearen hobekuntza, kirol-ekipamenduaren hobekuntza, edo atleten prestakuntza fisikorako sistema aurreratuak.
Inguruneko faktoreek izan dezaketen garrantzia ere
aipa dezakete. Adibidez, probak egiten direnean
dabilen haizearen abiadura.

18. Bihurketa-faktoreak zatikiak dira, non zenbakitzaileak
eta izendatzaileak kantitate bera adierazten duten,
baina unitate desberdinetan.
1 egun
60 minutu
1 ordu
24 ordu
1 egun
60 segundo
1 minutu
60 minutu
1 ordu
60 segundo
1 minutu
86 400 segundo
1 egun
19. Erantzun orientagarria. Dokumentu idatzien, txataren,

posta elektronikoaren, bideokonferentzien, bideoen
bidez.
Amaierako jarduerak (29. or.)

1. Metodo zientifikoa: etapak
20. b) Hipotesia berriro egin, froga daitekeen norabidean.
21. c) Usteak dira.
22. Planteatutako hipotesia berresten bada eta datu esperimentalen bidez egiaztatzen bada, legea adieraz
daiteke.
23. Erantzun irekia. Ikasleek aintzat hartu behar dute
hainbat ezaguera eta aurrerapen zientzialarien ikerketa-lanaren emaitza direla; esate baterako, fenomeno
naturalei buruzko ezaguerak edo medikuntzako, teknologiako eta astronomiako aurrerapenak. Irakasleak
jakintzaren hainbat arlotako aurrerapausoen adibideak emateko eska diezaieke ikasleei: minbiziaren
edo HIESaren tratamenduan egindako aurrerapausoak, mugikorretako bateria iraunkorragoen garapena, teknologiaren miniaturizatzea...
d) 2,50 1023 104,05 1024 = (2,50 104,05) 1023 + 24 =

= 260,125 1047 = 2,60125 1049
86 400 segundo
1 egun
27. Erantzun irekia. Ikasleek web-dokumentu hau kontsultatu dezakete (3.-5. or.):
http://links.edebe.com/rsct5b
28. Erantzun orientagarria. Substantzia leherkorrak substantzia edo substantzia-nahastura solidoak edo likidoak dira, berez gertatutako erreakzio kimikoen bidez
gasak aska ditzaketenak, ingurunean kalteak eragiteko adinako tenperatura, presio eta abiadurarekin. Definizio horretan substantzia piroteknikoak sartzen dira,
gasik askatzen ez duten arren.
Substantzia piroteknikoak, bestalde, erreakzio kimiko
exotermiko iraunkor ez-lehergarrien ondorioz bero-,
argi-, soinu-, gas- edo ke-efektu bat edo efektu horien
konbinazio bat sortzen duten substantzia edo substantzia-nahasturak dira.
Ikasleek jarraian adierazita dagoen webgunean kontsultatu ditzakete substantzia leherkorraren eta piroteknikoaren definizioak. Bertan agertzen dena Nazio Batuen Europarako Ekonomia Batzordearen dokumentu
bat da.
http://links.edebe.com/f3c6
2. Magnitude fisikoak
eta horien neurketa
29. a) Zuzeneko proportzionaltasuna.

30. a) Zuzeneko proportzionaltasuna.
24. c) kg.
25. a) 4,6 10-5 m
d) 1,2 10-2 A
b) 20 m/s
e) 5 10-4 m3
c) 0,9 kg
f ) 2,5 10-4 m3
x (m)
10
26. a) 0,5 1014 + 2,70 1014 = 3,2 1014
giltza-edeb taldea
b) 1,75 10 6 0,75 10 9 = 1,75 10 6 750 10 6 =

= -748,25 106 = -7,4825 108
c) 54,20 107 34,75 104 = (54,20 34,75) 107 + 4 =
= 1 883,45 1011 = 1,88345 1014
82
t (s)

HIESaren, malariaren edo ebolaren aurkako txertoekin
erlazionatutako aurrerapauso zientifikoak, minbiziaren
aurkako tratamendu berriak, edo garuneko gaixotasun degeneratiboen tratamenduan egindako aurrerapenak.
b) Alderantzizko proportzionaltasuna.
x (m)
Material berrien garapenari dagokionez, berriz, gai

hauek azter ditzakete ikerketa-lanean: karbono-zuntzak,
ke izoztua (aerogela), forma-memoria duten materialak, supereroaleak, etab.
15
10
Probatu zure gaitasunak
(30. eta 31. or.)

1
t (s)
c) Zuzeneko proportzionaltasuna.
x (m)
32. a) Behaketa problemaren planteamenduaren parte

da. Hipotesiak formulatzea, berriz, bat dator metodo zientifikoaren bigarren fasearekin. Saiakuntza
planifikatzea, azkenik, hipotesiak egiaztatzeko fasearen baitan dago.
10
b) Ikasleek laborategiko praktiketan egiten duten

guztia eta praktiketan gertatzen den guztia, ezustekoak barne, idatzi behar dute laborategiko koa
dernoan. Gainera, praktiketako datuak eta ondorioak ere idatzi behar dituzte bertan eta, ondoren,
irakasleari eman beharreko txostenean jaso.
c) Komunitate zientifikoak baliozkotu duen legea ezagutzera ematea.
15
t (s)
33. a) 3,4
10-6
b) 2,5710-4
c) 9,7
10-13
d) Proportzionaltasun koadratikoa.
d) 6,2310-2
x (m)
34. a) Produktuaren izena CLER da.

b) Azetonitriloa eta metanola.
25
c) Intoxikatzeko arriskua, arnastuz gero, eta hiltzeko

arriskua, irentsiz gero.
20
d) P233: ontzia hermetikoki itxita eduki. P210: beroiturrietatik, txinpartetatik, sugarretatik edo gainazal
beroetatik urrun eduki eta ez erre. P262: ez jarri
kontaktuan begiekin, larruazalarekin edo arroparekin. P315: mediku batengana jo berehala.
10
5
t (s)
31. Erantzun irekia. Ikerketa-lana egiten hasi aurretik, garrantzitsua da ikasleek ondo pentsatzea zer gai landu
nahi duten. Besteak beste, gai hauek azter ditzakete:
Argibide horiek kontuan hartuta, Andreak eta Dariok gasak xurgatzeko kanpaian egin beharko lukete jarduera, irakasleak adierazi duen bezala jantzita
(mantala, betaurreko babesleak, eskularruak,
etab.).
35. a) Zuzena.
b) Okerra, SI sistemako masa-unitatea kilogramoa
da.
83
giltza-edeb taldea
15

c) Okerra, SI sistemako tenperatura-unitatea kelvi16_subapartado_GLY65
na da.
d) Okerra, SI sistemako bolumen-unitatea
13_subapartado2_HELV75
metro kubikoa da.

10_txt_HELV45
36. Jarduera honetako b) eta c) aukeretan adierazita dau 10_txt_bolo_HELV45
HELV75_bold
den jarrerak desegokiak
dira. IzanHELV56_italic
ere, alde batetik,
ez da jan behar, eta bestetik, tresna garlaborategian
10_txt_guion_HELV45
biak euskarri bertikal edo horizontal egoki batean
10_txt_bolo2_HELV45
buruz behera jarri behar dira, lehor daitezen, edo lehortzeko labean sartu behar dira; ez dira mahai gainean utzi behar.
10. 10_txt_num_HELV45
37. Ikasleek motxilak lurrean utzi dituzte eta berokiak aul
kian10_txt_guion2_HELV45
jarri dituzte. Baina armairu batean edo horretarako
aurreikusitako
leku batean utzi beharko lituzkete, lana
10_txt_bolo2_HELV45
oztopa dezaketelako eta istripuak eragin ditzaketelako.
10_txt_HELV45
9_txt_HELV45
9_txt_bolo_HELV45 HELV75_bold HELV56_italic
9_txt_guion_HELV45
giltza-edeb taldea
9_txt_bolo2_HELV45
84
38. Grafiko hau

x funtzio irrazionalarena da. Erreparatu
x-ren eta y-aren balioei:
Hausnartu
Erantzun irekia.

2. Materiaren izaera
1. Materiaren egoera fisikoak
2. Egoera gaseosoa (38.-39. or.)
(36.- 37. or.)
Esperimentatu: Gas baten bolumena neurtzea

Xiringa baten pistoiari bultza egitean, eta gasa irteerako
zulotik ateratzea galarazita, xiringan dagoen airea konprimatzen ari gara. Pistoiari bultza egin ahala, gasaren
bolumena murriztuz goaz. Horregatik, gasa konprima
daitekeela egiaztatuko dugu.
Jarduerak
1. a) Osasun-erabilerako alkohola likidoa da.
b) Egurrezko mahai bat solidoa da.
c) Helioa gasa da.
Agora
d) Gasolina likidoa da.

2. a) Datuak: V = 3,5 dm3; d (urrea) = 19 300 kg/m3
Dentsitatearen adierazpenetik masa askatuko
dugu:
m
d=
; m= d V
V
Aurreko adierazpena aplikatuko dugu, urrezko
lingotearen masa kalkulatzeko; baina aldez
aurretik substantzia horren bolumena m3 bihurtu behar dugu:
1m 3
1000 dm 3
kg
m = 19 300
m3
0,0035
= 0,0035 m 3
= 67,55 kg
Aurreko adierazpena aplikatuko dugu, odolaren

masa kalkulatzeko; baina aldez aurretik unitateak m3 bihurtu behar ditugu:
m = 1050
= 5 10 6 m 3
10 6 cm 3
kg
m3
m3
d = 2 600
m3
kg
m3
1 m3
10 6
cm 3
1 m3
1000 L
720 mmHg
= 9,60 10 4 Pa
Ziurrenik, ikastetxean izango da estazio meteorologiko
txiki bat, eta bertan, presio atmosferikoa kontsultatzeko baliagarria den barometro bat egongo da.
Herriaren batez besteko altuera ezagutu ezean, honako webgune honetan sartu ahal izango dugu, datu
horren berri jakiteko:
= 0,00525 kg
6. Gradu zentigradutan adierazitako tenperaturak kelvinetan adierazteko, honako berdintza honetan oinarrituko gara: T (K) = T (C) + 273
3. a) Datuak: d (beira) = 2 600 kg/m

kg
1,013 10 5 Pa
http://links.edebe.com/v6u
5 10 6
d = 2 600
Presioa SI sistemako unitatetan adierazteko, konbertsiofaktore bat aplikatu beharko dugu:

p = 720 mmHg
Dentsitatearen adierazpenetik masa askatuko

dugu:
m
d=
; m= d V
V
1m 3
Jarduerak
4. Datuak: p = 720 mmHg
m3
b) Datuak: V = 5 cm3; d (odola) = 1 050 kg/m3;
5 cm 3
Banaka lanean hasita, zaila izan liteke geurea ez bezalako eskala erabiltzen duten herrialdeetako tenperatura interpretatzea. Esate baterako, AEBetan, Fahrenheit eskala
erabiltzen dute; hots, giro-tenperatura, gorputzeko tenperatura edo hozkailu barneko tenperatura Fahrenheit
gradutan (F) adierazten dute. Eskala hori ezagutzen ez
badugu, tenperatura guztiak gradu zentigradutan (C) jarri
beharko ditugu, interpretatu ahal izateko.
10 3 g
1 kg
10 3 g
1 kg
= 2,6
T (K) = 0 C + 273 = 273 K
cm 3
T (K) = 120 C + 273 = 393 K
T (K) = -10 C + 273 = 263 K
= 2 600
T (C) = T (K) - 273 = 325 K - 273 = 52 C

85
giltza-edeb taldea
V = 3, 5 dm 3
Zientziaren arloan, hainbat tenperatura-eskala erabiltzeak

datu zientifikoak ulertzea galaraz diezaguke. Alabaina, arazoari aurre egiteko nazioartean onartuta dagoen Kelvin
eskala erabil dezakegu.

3.Gasen legeak
Jarduerak
(40.- 42. or.)
9. Datuak: V1 = 0,25 m3; T1 = 298 K; V2 = 0,15 m3
Esperimentatu: Boyle eta Mariotteren legearen

adierazpen grafikoa
Jarduera birtual honi esker, ikasleek ikusiko dute presioa
bolumenaren arabera adierazita lortzen den grafikoa hiperbola bat dela.
Presio konstantea duen gas kantitate bat daukagunez, Charlesen legea aplikatuko dugu.
V1
T1
T2 =
Tenperatura konstantea duen gas kantitate bat

daukagunez, Boyle eta Mariotteren legea aplikatuko dugu:
p1 V1 = p2 V2
Amaierako presioa askatuko dugu:
p2 =
p2 =
p1 V1
V2
p1 V1
V2
1,75 10 5 Pa 1,4 m 3
0,75 m 3
1,75 10 5 Pa 1,4 m 3
0,75 m 3
= 3,27 10 5 Pa
0,75 m3-ko bolumen bati 3,27 105 Pa-ko presioa

egiten dio gasak. Tenperatura konstantea izanik,
bolumena txikitzean, presioa handitu egiten da;
hots, presioa eta bolumena alderantziz proportzionalak dira.
8. Gasak tenperatura konstantea badu, Boyle eta Mariot
teren legea aplikatu ahal izango dugu. Lege horren
arabera, presioa eta bolumena alderantziz proportzionalak dira:
p1 V1 = p2 V2
Hala, gasak duen presioa bikoiztu egiten bada, bolumena erdira murriztuko da, berdintzari eusteko.
Egiazta dezagun matematikoki:
Baldin eta p2 = 2 p1 bada;
p1 V1 = p2 V2; p1 V1 = 2 p1 V2
V2 =
p1 V1
2 p1
V1
2
giltza-edeb taldea
Esperimentatu: Charlesen legearen adierazpen

grafikoa
Jarduera birtual honen bitartez, ikasleek egiaztatu ahal
izango dute gas baten bolumena tenperaturaren arabera
adierazita lortzen den grafikoa zuzen bat dela.
86
V2
T2
Amaierako tenperatura askatuko dugu:
Jarduerak
7. Datuak: V1 = 1,4 m3; p1 = 1,75 105 Pa; V2 = 0,75 m3
V2 T1
V1
0,15 m 3 298 K
0, 25 m 3
= 178,8 K
0,15 m3-ko bolumena badu, gasak 178,8 K-ko

tenperatura izango du. Bolumena presio konstantean murriztean, tenperaturak ere behera egiten
du; hain zuzen ere, bi magnitudeak zuzenki proportzionalak direlako.
10. Gasak presio konstantea badu, Charlesen legea
V
V
aplikatu ahal izango dugu. Lege horrek 1 = 2 , adieT1
T2
= 3,27 10 5 Pa
razten du, eta horren arabera, gasak duen tenperatura
bikoiztuz gero, bolumena ere bi aldiz handituko da,
berdintzari eusteko.
Baldin eta T2 = 2 T1 bada;
V2 =
V1 T2
T1
V1 2 T1
T1
= 2 V1
Esperimentatu: Gay Lussacen legearen adierazpen

grafikoa
Jarduera birtual honi esker, ikasleek ikusiko dute gasaren
bolumena tenperaturaren arabera adierazita lortzen den
grafikoa zuzen bat dela.
Sakondu
Gay Lussacen legearen arabera, bolumen konstantean,
gas baten presioa tenperaturarekiko zuzenki proportzionala da. Horrenbestez, udan, giro-tenperatura altuagoak
daudenez, pneumatiko barnean gasak duen presioa neguan baino askoz gehiago handitu daiteke. Kanpoko tenperatura igotzearen ondorioz pneumatikoen gainpresioa
saihesteko, beraz, pneumatikoen presioa murriztea gomendatzen da.
Jarduerak
11. Datuak: p1 = 1,1 105 Pa; T1 = 293 K; p2 = 3,1 105 Pa
Bolumen konstantea duen gas kantitate bat daukagunez, oraingoan, Gay Lussacen legea aplikatuko
dugu:
p1
p
= 2
T1
T2

Gay Lussacen legearen adierazpenetik amaierako
tenperatura askatuko dugu:
p2 T1
p1
3,1 10 5 Pa 293 K
1,1 10 5 Pa
Aldaratzeindarrak
= 825,72 K
Kohesioindarrak
3,1 10 Pa presioan, gasak 825,72 K-ko tenperatura izango du.

5
Presioa bolumen konstantean handitzean, tenperatura ere igo egingo da, bi magnitudeak zuzenki
proportzionalak direlako.
12. Gasak bolumen konstantea badu, Gay Lussacen lep1
p
= 2
gea aplikatu ahal izango dugu. Lege horrek
T1
T2
adierazten du, eta horren arabera, gasak duen tenperatura bikoiztuz gero, presioa ere bi aldiz handituko
da, berdintzari eusteko.
Baldin eta T2 = 2 T1 bada;
p2 =
p1 T2
T1
p1 2 T1
T1
= 2 p1
4. Materiaren eredu
zinetiko-molekularra (43.- 47. or.)
Jarduerak
13. a) Baieztapena egia da. Gasen tenperaturak gora
egitean, partikulek abiadura handiagoa izango
dute eta horiek ontziaren pareten aurka egindako
talkak ere gehiago izango dira. Horrek gasaren
presioa igotzea dakar.
b) Gezurra. Gas-partikulen abiadura tenperaturaren
araberakoa da: zenbat eta tenperatura altuagoa,
orduan eta bibrazio handiagoa izango dute partikulek; eta horren ondorioz, abiadura handiagoa.
c) Gasen dentsitatea likidoenarekin edo solidoenarekin alderatuz gero, baieztapena zuzena dela
egiaztatu ahal izango dugu.
Jarduerak
14. Solidoetan, kohesio-indarrak oso handiak dira, aldaratzeindarrak baino handiagoak. Hala, partikulak elkarren
hurbil daude, eta horren ondorioz, dentsitateak handiak dira.
15. Har dezagun adibide gisa halitaren adierazpena. Sodio kloruroz osatutako mineral solidoa da halita. Atomoak lotuta mantentzen dituzten indarrak aldaratzeindarrak baino handiagoak dira; eta horren ondorioz,
posizio finkoa dute.
Esperimentatu: Likidoak barreiatu egiten dira

Jarduera honi esker, ikasleek ondorioztatu ahal izango
dute likidoa gehiago barreiatuko dela likidoaren tenperaturak gora egin ahala.
Jarduerak
16. Likidoak eta solidoak ia konprimaezinak dira, barneko
molekulak elkarri gogor lotuta baitaude, eta ezinezkoa
baita bata besteari gehiago lotzea, kohesio-indarrak
handiak direlako.
17. Egoera likidoan, kohesio- eta aldaratze-indarrak berberak dira; hala, partikulak askatasunez higi daitezke,
nahiz eta ezin diren bata bestearengandik bereizi.
Aldaratzeindarrak
Aldaratzeindarrak
Kohesioindarrak
Esperimentatu: Substantzia baten

beroketaren grafikoa
Esperientzia honetan, ikasleek ondorioztatu behar dute
substantzia baten tenperatura igotzen den heinean, handitu egiten dela partikulen agitazioa eta higidura ere, eta
horrek erraztu egiten duela materiaren egoera-aldaketa.
Partikulen bibrazioa handitzean, solidoa likido bihurtzen
da (fusioa) eta likidoa gas (lurrunketa).
Egoera solidotik likidorako aldaketari fusio esaten zaio.
Egoera-aldaketa hori gertatzen da gorputz solido bat
berotu eta haren tenperatura fusio-puntura hurbiltzen
denean. Kasu horretan, handitu egiten da partikulen higidura, eta hala, kohesio-indarrek ezin diete partikulei
lotuta eutsi, eta taldetan higitzen hasten dira. Prozesu
horretan, gorputzaren tenperatura ez da igotzen, energia
guztia solidoaren kohesio-indarrei aurre egiteko erabiltzen delako.
Egoera likidotik gaseosorako aldaketari lurrunketa esaten zaio. Likido bat berotzean, partikulen desplazamendu-abiadura handitu egiten da, eta horren ondorioz,
baita energia ere. Energia hori nahikoa da partikulek
kohesio-indarrari aurre egiteko, eta batzuk besteengandik bereiz daitezen. Lurrunketa-prozesua bi modutara
gerta liteke: baporizazioa eta irakitea.
87
giltza-edeb taldea
T2 =
Aldaratzeindarrak

Baporizazioa, zehazki, likidoaren azaleran gertatzen
da, eta tenperaturak gora egitean baporizazioa ugaldu egiten da.
Irakiteak, berriz, likidoaren masa guztiari eragiten dio.
Tenperatura jakin batean gertatzen da: hain zuzen,
irakite-tenperaturan. Prozesu horretan, beraz, gorputzaren tenperaturak ez du gora egiten, energia
guztia erabiltzen delako likidoaren kohesio-indarrei
aurre egiteko.
360-ko ikuspegia (48.- 49. or.)

Materiaren laugarren egoera: plasma
Jarduerak
20. a) Materiaren lau egoerak: solidoa, likidoa, gaseosoa
eta plasma.
T (K)
F
Tpl
18. Atmosferako ur-lurruna gauean zehar hoztu diren gainazalekin ukipenean jartzean, kondentsazioa gerta
tzen da, eta ur-tanta txikiak sortzen dira (ihintza). Tanta
horiek landarediaren eta lurraren gainazalean geratzen
dira.
Egunean zehar, Eguzkiak berotu egiten du ihintztantetako ura; hala, gainazalean dauden partikulak
lurrundu egiten dira.
T (C)
Tira
Jarduerak
Gaseosoa
Gaseosoa
Likidoa
Tfus
Plasma
Gaseosoa
Likidoa
Solidoa
Denbora
b) Big bangean, plasma-egoera izan zen nagusi, presio- eta tenperatura-baldintzak hain zirenez altuak,
materia guztia ioi positibo eta elektroi forman zegoelako.
c)
Forma
Bolumena
Dentsitatea
Aldakorra
Aldakorra
Aldakorra
21. a) Plasma naturala: aurora borealak eta izarrak zein

tximistak osatzen dituen materia.
Plasma artifiziala: hodi fluoreszente baten barnealdea, suziriek botatako materia eta fusio-erreaktore
baten barnealdea.
19. Applet horretan uraren egoera-aldaketak ikusten dira:

zehazki, egoera solidotik irakitera bitarte, sistemari
energia ematen zaion heinean (kasu honetan, gar batek eraginda).
giltza-edeb taldea
Lehenik eta behin, energia-ekarpena baliagarria da urmolekulen bibrazioa handitzeko, harik eta 0 C-tara
iritsi arte. Une horretan, partikuletako batzuk beste
batzuengandik bereizi, eta izotza urtzen hasten da.
Prozesuaren etapa horretan garrantzitsua da ikasleak
ohartzea tenperaturak ez duela gora egiten, nahiz eta
beroa eman; izan ere, energia guztia egoera-aldaketarako baliatzen da.
Ondoren, partikula guztiak egoera likidoan daudenean, energia-ekarpenari esker igo egiten da uraren
tenperatura. Tenperaturak gora egin ahala, likidoaren
gainazalean dauden partikulek bereizteko adina energia eduki dezakete (baporizazioa). Irakite-prozesua,
berriz, ez da hasten harik eta ura 100 C-tara iritsi
arte. Uraren tenperaturak ez du gorago egingo, eta
ur-bolumena lurrundu egingo da.
88
b) Elektroiek eta ioi positiboek osatutako jariakina da

plasma. Berori osatzen duten partikula guztiek
karga elektriko higikorrak dituzte, eta horregatik,
elektrizitate-eroale ona da plasma.
Ikasgelako ikasle guztien erantzunak bateratu
beharko dira, guztiek gauza bera ondorioztatu ote
duten jakiteko.
c) Lehenik eta behin, informazioa bilatuko dugu Interneten.
Plasmazko pantaila kristalezko panelek osatuta
dago. Panel horiek gelaxka izeneko zati imiotan
banatuta daude: gas nobleen nahasketa izaten
dute; normalean, neoia eta xenona. Korronte elektrikoak gas horiek kitzikatzen baditu, plasma bihurtzen dira, eta argia igortzen dute.
Datu berriak:
Lurreko urakan handienek baino 50 aldiz abiadura handiagoa duten eguzki-haizeak sor ditzake
Eguzkiak.

Eguzkiak eragindako dirdaiek hidrogeno-bonba
baten energia baino hamarka milioi aldiz gehiago
igortzen dute.
Puxika daukan inbutua txertatzean, sistemak itxita

jarraituko du; horregatik, mantendu egiten da gasak likidoari egindako presioa.
Eguzkiak aldizkako turrusta ultraberoak igortzen

ditu abiadura bizian. Turrustek alde txiki oso distiratsuak sortzen dituzte, eta horiek sor dezakete,
gero, eguzki-haizea.
Ikasleek paper milimetratuzko eskalari behatu

beharko diote, eta likidoaren zutabeak izan duen
altuera-hazkundearen berri jaso beharko dute.
Sarrera:
Jarraitu ikertzen
IRISek aukera ematen die zientzialariei energia-transferentziaren portaera aztertzeko, eta aztertzeko nola
gure izarrak eguzki-haizea sortzen duen. Zientzialarientzat oso garrantzitsua da Eguzkiaren atmosfera
eratzen duten geruzen arteko mugaldea ezagutzea;
izan ere, bertan, energia ultramore kantitate handiak
transferitzen dira izarretik kanpoko espaziora.
Azetona, hain zuzen, giro-tenperaturan dagoen substantzia likidoa da, eta 329 K-ko (56 C) irakite-tenperatura
dauka. Puxika batean azetona kantitate jakin bat isurtzen
badugu, eta ondoren, ur berotan sartu, tenperaturak aze
tonaren irakite-tenperatura gaindi dezake. Substantzia
egoera gaseosora igaroko da, eta haren bolumena handitu egingo da. Begiz ere ohartuko gara egoera-aldaketaz,
puxika puztu egingo baita.
Energia-transferentzia horrekin lotutako gertakariak

ikertzeko, IRIS izeneko teleskopioa bidali du NASAk,
eta horri esker, zientzialariek bitarteko geruzaren plasmaren tenperatura, zer abiaduratan higitzen den, sor
tzen dituen turbulentziak eta horien dentsitatea aztertu ahal izan dituzte.
Sormen@: Collage bat egingo dugu, on-line, Fotonea
erabiliz
Jarduera honetan, ikasleek ikasiko dute nola egin on-line,
modu errazean, collage bat. Horretarako, lehenik eta behin, plasma-egoeran dagoen materiaren irudiak bilatu
beharko dituzte Interneten. Ondoren, Fotonea aplikazioa
ren bidez collagea egiteko proposatutako urratsei jarraitu
beharko diete.
Zientzia eskura (50.-51. or.)

Saiakuntza baten bidez, ikasleek manometro bat egingo
dute eta egiaztatuko dute manometroarekin zeinahi gasek
duen presioa neurtu ahal izango dutela.
Saiakuntzan, U itxura hartzen duen mauka zatiak manometro-lanak egingo ditu, eta likido koloreztatuak lagunduko digu ikusten zein den hodi barnean gertatzen den
presio-aldaketa.
Datuak lortzea
Likido koloreztatua inbututik isurtzean, ikusiko dugu bi
adarren maila antzekoa dela; hots, altuera berean daudela.
Xiringa bidez airea sartzean, presioa egiten zaio likidoari,
eta likidoa gorantz joaten da (eskala milimetratuan ikus
daiteke igoera hori).
Puxika ontzitik ateratzean, azetona hozten hasiko da.

56 C-tik beherako tenperatura lortzen duenean, kondentsatu egingo da. Hala, puxikaren bolumena txikitu
egingo da, eta saiakuntzaren hasieran bezalaxe geratuko da.
Hipotesia: Gas baten tenperatura igotzean, bolumena
ere handitu egiten da; tenperatura jaitsiz gero, berriz,
bolumenak ere behera egiten du. Hau da, tenperatura
eta bolumena zuzenki proportzionalak dira.
Gure saiakuntzan, bestalde, azetonak urak baino
irakite-tenperatura baxuagoa duela ere egiaztatu ahal
izango dugu.
Puxika ur berotik atera eta izotzez betetako ontzi batean sartuz gero, bolumena txikitu egingo litzateke,
gasa hozteagatik.
Laburpena (52. or.)

23. Materiaren hiru egoerak bereizi ahal izango ditugu,
egoera bakoitzaren ezaugarri bereizgarriei esker. Esate baterako, solido batek formari eusten dio, ezin da
konprimatu eta ezin da jariatu. Likido bat ezin da konprimatu, jaria daiteke, eta ezin dio formari eutsi, ez
pada ontziarenari. Gasak, azkenik, jaria daitezke, ontziaren forma eta bolumena hartzen dute eta asko
konprimatzen dira.
24. Presioa, tenperatura eta bolumena.
SI sisteman, presioa pascaletan (Pa), barretan eta
atmosferatan neurtzen da.
89
giltza-edeb taldea
Plasma hotzez inguratutako plasma-poltsa oso be

roak aurkitu dira. Horren ondorioz, plasma-poltsa
batzuk sortzen dira, uste baino energia handiagoz
lehertzen direnak.
Inbutuaren gomazko estalkiari presioa egitean, sistema barneko gasari ere presioa egiten zaio. Eta
gasak ere presio handiagoa egiten dio likidoari;
horrenbestez, azkenerako, likidoaren zutabeak go
ra egiten du.

SI sisteman, tenperatura Kelvin (K) gradutan neurtzen da. Celsius (C) eta Fahrenheit (F) graduak
dira erabiltzen diren beste unitate batzuk.
Likidoetan:
Partikulen arteko erakarpen-indarrak indartsuak dira.
Partikulak oso hurbil daude bata bestetik, baina ez
dute posizio finkorik.
SI sisteman, bolumena metro kubikotan (m3) neurtzen da. Litroak (L), zentrimetro kubikoak (cm 3),
etab. dira erabiltzen diren beste unitate batzuk.
Partikulak aske higi daitezke, baina bata bestetik

urrundu gabe.
25. Hauek dira, hain zuzen, gasen portaera arautzen duten legeak:
Gasetan:
Partikulen arteko erakarpen-indarrak baztergarriak
dira.
Boyle eta Mariotteren legea: Tenperatura konstantean, gas kantitate jakin baten bolumena eta gas
horrek egindako presioa alderantziz proportzionalak dira.
p1 V1 = p2 V2
Charlesen legea: Presio konstantean, gas kanti
tate jakin baten bolumena eta haren tenperatura
zuzenki proportzionalak dira.
V1
T1
V2
T2
Gay Lussacen legea: Bolumena konstante mantentzen denean, gas kantitate jakin baten presioa eta
tenperatura zuzenki proportzionalak dira.
p1
T1
Partikulak oso urrun daude bata bestetik, ordenarik gabe.

Partikulak erabat libre higi daitezke, eta beren artean eta ontziaren hormen kontra talka egiten dute.
Amaierako jarduerak (53.-55. or.)

1. Materiaren egoera fisikoak
27. a) Ozpina, giro-tenperaturan eta giro-presioan, likido
bat da. Masa eta bolumen konstanteak ditu, baina
forma aldakorra du, ontziaren araberakoa. Jaria
daiteke.
b) Urrea, giro-tenperaturan eta giro-presioan, solidoa
da. Masa, bolumen eta forma konstantea ditu.
Ezin da jariatu.
p2
T2
c) Oxigeno atmosferikoa, giro-tenperaturan eta giropresioan, gaseosoa da. Masa konstantea dauka,
baina bolumen eta forma aldakorrak ditu. Jaria
daiteke.
26. Honako hauek dira eredu zinetiko-molekularraren pos

tulatuak:
1. Materia ez-jarraitua edo etena da; hau da, elkarren
gandik bananduta dauden partikula txiki ugarik
osatuta dago.
d) Laranja-zukua, giro-tenperaturan eta giro-presioan,

likido bat da. Masa eta bolumen konstanteak ditu,
baina forma aldakorra du, ontziaren araberakoa.
Jaria daiteke.
2. Partikula horiek etengabe higitzen dira.

3. Partikulen higidura bi indar mota hauen mende
dago:
Kohesio- edo erakarpen-indarrak; hau da, materiaren partikulei loturik eusteko joera dutenak.
Aldaratze-indarrak; hau da, partikulak sakabanatzeko eta elkarrengandik aldentzeko joera
dutenak.
Eredu horren arabera:
Solidoetan:
Partikulen arteko erakarpen-indarrak oso indartsuak dira.
giltza-edeb taldea
Partikulak oso hurbil daude bata bestetik, eta

posizio finkoak dituzte.
28.
Ezaugarriak
Forma eta bolumen finkoak ditu.
Solidoa
Ontziaren forma eta bolumena

hartzen ditu.
Gaseosoa
Jariakorra da eta dentsitate ia

konstantea du.
Likidoa
29. Datuak: d (kobrea) = 8,93 g/cm3; m = 2.500 kg

a) Bihurketa-faktoreak aplikatuko ditugu dentsitatea
SI sistemako unitatetan adierazteko (kg/m3):
d = 8,93
g
10 6 cm 3
Partikulek beren oreka-posizioaren inguruko
d = 8,93
bibrazio-higidura besterik ez dute.

1 m3
cm 3
90
Egoera fisikoa
10 6 cm 3
1 m3
cm 3
1 kg
kg
= 8 930
1000 g
m3
1 kg
1000 g
= 8 930
kg
m3

b) Dentsitatearen adierazpenetik bolumena askatuko
dugu:
m
m
d=
; V =
V
d
V =
2 500 kg
2 500 kg m 3
=
= 0,28 m 3
kg
8
930
kg
8 930
m3
Ondoren, esferaren bolumena eta erradioa erlazionatzen dituen formula matematikoa erabiliko dugu:
V (esfera) =
d=
Dentsitatearen adierazpenetik masa askatuko dugu:

m
V
1 m3
10 6 cm 3
r3
m
V
Datuak:r = 2,10 cm; m = 302 g
m= d V
Erradioa eta masa SIko unitatetan adieraziko ditugu:
Aurreko adierazpena aplikatuko dugu, pertzaren

zilar masa kalkulatzeko. Baina aldez aurretik, substantzia horren bolumena m3-ra aldatu behar dugu:
V = 27 cm 3
Behin masa eta bolumena ezagutzen ditugunean,

dentsitatea kalkulatzeko baliagarria den formula ma
tematikoa aplikatuko dugu:
30. Datuak: V = 27 cm3; d (zilarra) = 10500 kg/m3
d=
= 2,7 10 5 m 3
r = 0,0210 m
m = 0,302 kg
Esferaren bolumena kalkulatuko dugu, honako formula hau erabilita:
4
4
4
V=
r3 =
(0,0210 m) 3 =
(9,26 10
2,7 10 5 m 3 = 0,28 kg
3
3
3
m3
4
4
4
V=
r3 =
(0,0210 m) 3 =
(9,26 10 6 m 3 ) = 3,88 10 5 m 3
3
3
3
31. Bilatu dentsitate-datuak Interneten, eta osatu taula:
Ondoren, dentsitatearen formulan, masaren eta
bolumenaren balioak ordezkatuko ditugu:
Egoera
Dentsitatea
kg
Substantzia
(kg/m3)
fisikoa
d=
m
V
0,302 kg
3,88 10 5 m 3
Nikela
8908
Solidoa
Oxigenoa
1,43
Gaseosoa
2. Egoera gaseosoa
Nitrogenoa
1,25
Gaseosoa
33. Presioa: Pa, atm, mmHg, bar
Merkurioa
13579
Likidoa
Tenperatura: C, K, F
Bentzenoa
878,6
Likidoa
Bolumena: m3, cm3, L
Beruna
11340
Solidoa
(Eskatutako substantziaren bat SI sistemakoa ez den

beste unitateren batean aurkitzen badugu, lehenik
eta behin, kg/m3-ra bihurtu beharko dugu, bihurketafaktoreen bidez).
Dentsitatea zein den jakiteko, ezinbestekoa dugu esferaren masa (m) eta bolumena (V ) ezagutzea. Balan
tzarekin, zuzenean neurtu ahal izango dugu esferaren masa.
Esferaren bolumena zein den jakiteko, berriz, beharrez
koa dugu haren erradioa (r) ezagutzea. Saiakuntza bidez egin dezakegu: esferaren diametroa neurtu eta
lortutako emaitza zati bi eginda.
= 7 783,5 kg/m 3
34. a) Manometroa.
b) Termometroa.
c) Barometroa.
35. a) p = 2,2 bar
10 5 Pa
1 bar
b) p = 700 mmHg
c) p = 1,5 atm
= 2,2 10 5 Pa
1,013 10 5 Pa
760 mmHg
1,013 10 5 Pa
1 atm
= 9,33 10 4 Pa
= 1,52 10 5 Pa
36. Bihurketa-faktoreak aplikatuko ditugu, tenperaturen

balioak aldatzeko:
a) T (K) = T (C) + 273; T (K) = 220 C + 273 = 493 K
91
giltza-edeb taldea
m = 10 500

b) T (C) =
T (C) =
Florin-Prierrek, bestalde, Torricelliren saiakuntzaren

baliagarritasuna frogatu zuen, egun berean hainbat
garaieratako presio atmosferikoaren hiru neurketa
eginda.
T (F) 32
1,8
72 F 32
1,8
= 22,22 C
1647an, Otto von Guerichek Magdeburgoko hemisferioekin azaldu zuen zer-nolako indarra egiten duen
presio atmosferikoak.
T (K) = T (C) + 273

T (K) = 22,22 C + 273 = 295,22 K
c) T (K) = T (C) + 273; T (K) = -28 C + 273 = 245 K
T (F) = 1,8 T (C) + 32 = 1,8 20 C + 32 = 68 F
37. SI sistemako bolumen-unitatea m3 da. Bihurketafaktoreak erabiliko ditugu, aldagai-aldaketak egiteko:
a) V = 559
dm 3
b) V = 3, 5 L
1m 3
10 3 dm 3
1m 3
10 3 L
c) V = 2,4 hm 3
= 0,56
m3
Jarduera honetan, ikasleek Torricelliren arrazoibidea balioetsi beharko dute, ahaztu gabe zientzialari eta matematikari bikain hori xvii. mendean bizi
izan zela eta hil aurreko azken hilabeteetan Galileoren kopiatzailea izan zela.
3. Gasen legeak
40. a) Charlesen legea:
V1
T1
= 3,5 10 3 m 3
10 6 m 3
1 hm 3
V2
T2
V (m3)
= 2,4 10 6 m 3
38. Datuak: Thasierakoa = 50 C; Tamaierakoa = -10 C;

T = Tamaierakoa - Thasierakoa = -10 C - 50 C = -60 C
Kalkulu berberak egingo ditugu, baina tenperaturak
K-tan adierazita ditugula:
Thasierakoa (K) = T (C) + 273; T (K) = 50 C + 273 = 323 K
T (K)
b) Gay Lussacen legea:

p1
Tamaierakoa (K) = T (C) + 273; T (K) = -10 C + 273 = 263 K

T = Tamaierakoa - Thasierakoa = 263 C - 323 C = -60 K
Egiaztatuko dugu bi kalkuluetan tenperaturaren aldakuntza hirurogei gradukoa dela: T = 60 C;
T = 60 K
T1
p2
T2
p (Pa)

Jarduera honetan, ikasleek estekara sartu, eta saiakuntzetan ibilbide interaktibo bat egin beharko dute.
Ondoren, txosten txiki bat idatzi beharko dute, Torricellik eta haren garaiko beste zientzialari batzuek atmosferako gasen presioari buruz egindako aurkikuntzen
kronologia biltzeko. Kronologia, hain zuzen, Dipity
aplikazio interaktiboarekin egin ahal izango dute:
T (K)
c) Boyle eta Mariotteren legea:

p1 V1 = p2 V2
p (Pa)
http://www.dipity.com
T (K)
giltza-edeb taldea
Kronologia horretan, ikasleek honako informazio hau

jaso beharko dute:
1643. urtean, Torricellik presio atmosferikoa neurtu
zuen, merkuriozko zutabe bat baliatuta.
92
41. a) Gezurra. Gas baten tenperatura konstantea denean, gasaren presioa haren bolumenarekiko alderantziz proportzionala da, Boyle eta Mariotteren
legearen arabera.

b) Egia.
T2 =
c) Egia.
42. Datuak: V1 = 0,75 m3; p1 = 4 atm; p2 = 6 atm
Tenperatura konstantea duen gas kantitate bat daukagunez, Boyle eta Mariotteren legea aplikatuko dugu.
Lehenik eta behin, SI sistemako unitatetan adieraziko dugu presioa:
p2 = 6 atm
1,013 10 5 Pa
= 4,05 10 5 Pa
1 atm
1,013 10 5 Pa
1 atm
= 6,08 10 5 Pa
Boyle eta Mariotteren legearen adierazpenetik

amaierako presioa askatuko dugu:
T4 =
T5 =
T6 =
p1 V1
p2
4,05 10 5 Pa 0,75 m 3
6,08
10 5
Pa
= 0,50 m 3
6 atm-ko presioan, gasak 0,50 m3-ko bolumena

betetzen du. Ikusiko dugu nola presioa handitzean
bolumena txikitu egiten den.
43. Datuak: V1 = 1,5 m3; T1 = 298 K; V2 = 2,6 m3
Presio konstantea duen gas kantitate bat daukagunez, Charlesen legea aplikatuko dugu.
Charlesen legearen adierazpenetik amaierako tenperatura askatuko dugu:
V1
T1
T2 =
V2 T1
V1
V2
1,5 m 3
V1
V4 T1
V1
V5 T1
V1
V6 T1
V1
250 m 3 275 K
280 m 3
300 m 3 275 K
280 m 3
350 m 3 275 K
280 m 3
400 m 3 275 K
280 m 3
= 196,43 K
= 245,53 K
= 294,64 K
= 343,75 K
= 392,86 K
V (m3)
T (K)
200
196,43
250
245,53
300
294,64
350
343,75
400
392,86
b) V-T grafikoa egingo dugu:

V (m3)
(400; 392,86)
400
T2
2,6 m 3 298 K
V3 T1
280 m 3
Emaitzak taulan jasoko ditugu:
p1 V1 = p2 V2
V2 =
V1
200 m 3 275 K
(350; 343,75)
= 516,53 K
2,6 m3-ko bolumenean, gasak 516,53 K-ko tenperatura izango du. Ikusiko dugu nola presio konstantean bolumena handituz gero tenperaturak ere
gora egiten duen.
Egiaztapena. Egiaztatuko dugu emaitza zuzena
dela eta nahi genituen unitateak lortu ditugula. Hala
izan ezean, kalkulak berrikusi beharko ditugu.
300
200
(300; 294,64)
(250; 245,53)
(280; 275)
(200; 196,43)
200
300
400
T (K)
44. a) Saiakuntza presio konstantean egin behar denez,

Charlesen legea aplikatuko dugu tenperaturaren
balio guztiak kalkulatzeko.
45. Datuak: p1 = 1,013 105 Pa; T1 = 0 C; p2 = 2,5 105 Pa
Charlesen legearen adierazpenetik tenperatura

askatuko dugu, taulako bolumen bakoitza hartuta:
V1
V2
=
T1
T2
Gay Lussacen legearen adierazpenetik amaierako

tenperatura askatuko dugu, baina aurretik, tenperatura Kelvin gradutan adierazi beharko dugu:
Bolumen konstantea duen gas kantitate bat dauka

gunez, Gay Lussacen legea aplikatuko dugu.
T (K) = 0 C + 273 = 273 K

93
giltza-edeb taldea
p1 = 4 atm
T3 =
V2 T1

p1
T1
T2 =
p2 T1
p1
p2
dorioz, bolumen konstantea duena), baldin eta ten

peratura 273 K-tik 303 K-ra igotzen bada, eta bere
amaierako presioa 4,1 105 Pa-koa bada. Esaterako:
T2
2,5 10 5 Pa 273 K
1,013 10 5 Pa
= 673,74 K
2,5 105 Pa-ko presioa badu, gasak 673,74 K-ko tenperatura izango du.
Bolumen konstantean presioa handituz gero, tenperaturak ere gora egingo du.
46. Giro-tenperaturan dagoen airez betetako botila itxi bat
izozkailuan sartzean, ikusiko dugu nola hoztean botila
zimurtu egiten den. Saiakuntza honek bat egiten du
Gay Lussacen legearekin; hots, presioa eta tenperatura
bolumen konstantean erlazionatzen dituen legearekin:
p1
T1
p2
T2
Bolumen konstantea duen egoera batean airearen

tenperatura jaistean, airearen presioak ere behera egiten du, eta presio atmosferikoarenak baino balio txikiagoak izaten ditu. Horrenbestez, izozkailuan dagoen
aireak egindako presioa botila barruan dagoen aireak
egiten duena baino handiagoa da, eta horren ondorioz, kanpoko aireak presioa egiten dio botilari, eta zimurtu egiten du.
47. Jarduera honetan, talde bakoitzak Problema bat enun
tziatzea lankidetza-teknika aplikatu, eta jardueran
planteatutako garapen matematikoari egokitutako
enuntziatua idatzi beharko du.
Horretarako, talde bakoitzeko ikasleek proposatuta
ageri zaizkien DATUAK eta EBAZPENA atalei erre
paratu beharko diete, eta horietan oinarrituta, pro
blemako ezezaguna edo ezezagunak deduzitu. Hala,
talde bakoitzak enuntziatu bat idatzi beharko du problemarentzat, eta ikasgelako gainerako taldeek idatzitakoekin alderatu.
Beharrezkoa izanez gero, irakasleak honelako argibideak eman diezazkieke ikasleei:
Behatu enuntziatuak emandako datuei: amaierako
presioa eta hasierako zein amaierako tenperatura.
Adi; izan ere, DATUAK atalean ageri den tenperatura ez dago SI sistemako unitatetan adierazita.
giltza-edeb taldea
48. Saiakuntzara sartuko gara; horretarako, estekan klik

egin, eta proposatutako argibideei jarraituko diegu:
Tenperatura 293 K-tan finkatzean eta pistoia mugitzean ikus daiteke gas kantitatea handitu egiten
dela pistoiaren bolumena txikitu ahala.
Behaketa hori bat dator Boyle eta Mariotteren legearekin:
p1 V1 = p2 V2
Adibide gisa, hona hemen jaso eta taulan idatz
daitezkeen balioetako batzuk:
V (cm3)
0,8
15,1
29,9
40
62,5
p (atm)
38,4
1,99
0,75
0,48
p-V grafikoa egingo dugu, aurreko datuak abiapuntu hartuta:

V (cm3)
40
(0,8; 38,4)
30
20
10
10
(15,1; 1,99) (29,9; 1)(40; 0,75)
(62,5; 0,48)
60
p (atm)
20
30
40
Ikusiko dugu nola presioa eta bolumena aurrez

aurre grafikoan jasotzean hiperbola bat agertuko
zaigun.
Jarri arreta formula matematikoan askatzen den

aldagaiari.
Bolumena 20 cm3-tan finkatzean eta tenperatura

aldatzen joatean, ikusiko dugu tenperaturak beherantz egitean, nola presioak ere behera egiten
duen. Eta alderantziz: tenperaturak gora egiten ba
du, presioa ere handiagoa izango da.
Talde bakoitzak idatzitako enuntziatuak gas bolumen

jakin batek duen presioari buruz galdetu behar du
(saiakuntzan zehar aldatuko ez dena; eta horren on-
Behaketa hori bat dator Gay Lussacen legearekin:

p1
p2
=
T1
T2
Behatu ebazpenean adierazitako formula matematikoari. Gasen zer legeri egokitzen zaio?
94
Egoera gaseosoan dagoen substantzia batek

4,1 10 5 Pa-ko presioa eta 273 K-ko tenperatura
ditu. Zenbateko presioa izango du gasak, baldin eta
bere tenperatura 30 C-tara igotzen bada eta bolu
mena konstante mantentzen bada?

Adibide gisa, hona hemen jaso eta taulan idatz
daitezkeen balioetako batzuk:
T (K)
193
293
393
493
593
p (atm)
0,99
1,5
2,01
2,52
3,03
p-T grafikoa egingo dugu, aurreko datuak abiapuntu hartuta:

p (atm)
(593; 3,03)
(493; 2,52)
2,5
(293; 1,5)
1,5
1
(193; 0,99)
0,5
100
200 300 400
d) Bi likido horien partikulak higitu egiten dira, eta

ausaz, elkarrekin nahasten dira; izan ere, likidoetan
molekulek dezenteko higidura-askatasuna izaten
dute.
e) Gas-partikulak erabateko askatasunez higitzen
dira (nola zuzenean, hala menturara); bestalde,
kohesio-indarrak oso ahulak dira. Horrenbestez,
gasek libre dagoen espazio guztia betetzeko joera
izaten dute. Horregatik, gasei eusteko, ezinbestekoa da gas-partikulak ontzi hermetikoetan itxita
edukitzea.
f ) Gasen dentsitatea solidoena eta likidoena baino
txikiagoa da, erakarpen-indarrak edo kohesioindarrak oso ahulak direlako, ia hautemanezinak.
Horregatik, partikulak hedatu egiten dira, eta libre
dagoen bolumen guztia betetzen dute.
(393; 2,01)
indarrak oso handiak dira, eta partikulei ez diete irristatzen uzten, eta horren ondorioz, forma
finkoa izaten dute.
500 600
T (K)
Presioa eta tenperatura aurrez aurre grafikoan jasotzean, zuzen bat agertuko zaigu.
4. Materiaren eredu
zinetiko-molekularra
49. a) Gezurra. Materia ez-jarraitu edo etena da, eta elkarrengandik bananduta dauden partikula txiki
ugarik osatuta dago.
b) Egia.
c) Gezurra. Kohesio-indarrek materiaren partikulei loturik eusteko joera dute.
50. a) Egoera gaseosoa.
52. Gas baten tenperatura igotzen dugunean, partikulak

gehiago higitzen dira, agitazio-egoera handitu egiten
delako.
Ez. Ontzi batean desberdinak diren bi gas sartzen
ditugunean, nahastu egiten dira, gas-partikulak
erabateko askatasunez higitzen direlako; horrenbestez, erabilgarri dagoen bolumen guztia betetzeko joera izaten dute.
53. Egoera solidotik likidora gertatzen den aldaketari fusio
esaten zaio; eta gorputz solido bat berotu, eta fusiotenperatura lortzen duenean gertatzen da. Kasu honetan, izotz-koskorra izozkailutik ateratzean, berotzen
hasten da, eta izotz-partikulen higidura handitu egiten da. Izotz-koskorrak 0 C-ko tenperatura duenean
(uraren fusio-tenperatura), kohesio-indarrei ezinezkoa
zaie izotz-partikulei lotuta eustea, eta partikulak, taldetan, higitzen hasten dira. Era horretan, izotza urtzen
hasten da.
b) Egoera solidoa.
51. a) Likidoak eta solidoak ia konprimaezinak dira, barneko molekulak elkarri gogor lotuta baitaude, eta
ezinezkoa baita bata besteari gehiago lotzea, kohesio-indarrak handiak direlako.
b) Gasak erraz heda eta konprima daitezke, erakarpenindarrak oso ahulak direlako.
c) Likidoak eta gasak jaria daitezke, partikulak solidoetan baino askoz ere askatasun handiagoz higi
daitezkeelako; gainera, bata bestearen gainean
irrista daitezke. Solidoen kasuan, berriz, kohesio-
Izotza
Ura

Hipotesia: Kanpoko tenperaturaren eraginez, kristal
hotzak, ukipenean, airean dagoen ur-lurruna kondentsarazten du.
55. a) Fusio-tenperatura: Tfus = -117 C
Irakite-tenperatura: Tira = 80 C
95
giltza-edeb taldea
c) Egoera likidoa.

b) A: solidoa; B: likidoa; C: gaseosoa.
c) Tarte horizontalek egoera-aldaketa dagoela adierazten dute, baita egoeren artean oreka dagoela
ere. Lehenengo tartea fusioari dagokio; bigarrena,
berriz, lurrunketari. Izan ere, grafikoan ageri dena
berotze-prozesu bat da.
d) A: Solidoa
B: Likidoa
C: Gaseosoa
56. Interneten informazioa bilatuko dugu.

Naftalina, naftaleno izenez ere ezaguna dena, girotenperaturan, substantzia solido eta zuri bat da,
harrikatz-mundrunetik lortzen dena. Usain gogor eta
desatsegina dauka; horregatik, intsektuak uxatzeko
erabiltzen da. Duela hamarkada asko hasi ziren erabiltzen, sitsak armairuetan gordetako arropari kalteak
eragitea saihesteko.
Naftalinak badu ezaugarri bitxi bat: sublimatu egiten da;
hots, egoera solidotik gaseosora zuzenean pasatzen
da, fase likidotik igaro gabe. Horregatik, denbora-tarte
bat igaro ostean, lurrundu eta desagertu egiten da.
Jarduera honetan, ikasleek teoria zinetiko-molekularraren araberako egoera-aldaketei buruzko bideo
bat ikusi beharko dute. Sintesirako jarduera gisa balio
dezake, eta horregatik, ikasleek izan ditzaketen zalantzak argitzeko baliagarria izan liteke.
Bideoak hogei bat minutuko iraupena du; eta ikusi
ostean, horri buruzko eztabaida egin daiteke. Hala,
ikasleek laburbildu eta azaldu ahal izango dute zein
diren egoera-aldaketak, eredu zinetiko-molekularraren
arabera.
Probatu zure gaitasunak (56.- 57. or.)
giltza-edeb taldea
58. a) Burdinak forma eta bolumen konstanteak ditu, solidoa baita. Solidoetan, partikulen arteko erakarpenindarrak oso handiak dira eta partikulek beren
oreka-posizioaren inguruko bibrazio-higidura besterik ez dute; horregatik, materiak forma konstantea izaten du. Solidoen bolumena ere konstantea
da; izan ere, partikulak oso hurbil daude bata bestetik, eta posizio finkoak izaten dituzte.
b) Alkohola eta ura bi likido dira, eta erraz jaria eta
nahas daitezke elkarrekin. Bi likidoen artean
erakarpen-indar handiak sortzen dira, eta parti96
kulak oso hurbil daude bata bestetik, nahiz ez

duten posizio finkorik izaten. Likido-partikulek
askatasuna izaten dute higitzeko; betiere, bata
bestetik urrundu gabe. Horrenbestez, alkoholeta ur-partikulak higitu egiten dira, eta elkarrekin
nahastu.
c) Airea substantzia gaseosoa da, eta bere dentsitatea oso txikia da, baldin eta solidoen dentsitatearekin alderatzen badugu. Izan ere, aire-partikulen
arteko erakarpen- eta aldaratze-indarrak oso txikiak dira. Horregatik, ontzian erabilgarri dagoen
espazio guztia betetzeko joera izaten dute. Gasetan, dentsitatea aldakorra da; betiere, tenperaturaren araberakoa. Izan ere, bolumena ere aldakorra
da; tenperaturaren eta presioaren araberakoa.
59. Gas baten egoera haren tenperaturaren, betetzen
duen bolumenaren eta daukan presioaren araberakoa izango da. Aldagai horiek elkarren artean lotuta daude, hiru legeren arabera, tenperatura, presioa
edo bolumena konstanteak diren erreparatuta:
Boyle eta Mariotteren legea: Tenperatura konstantean, gas kantitate jakin baten bolumena eta
gas horrek egindako presioa alderantziz proportzionalak dira:
p1 V1 = p2 V2
Charlesen legea: Presio konstantean, gas kantitate jakin baten bolumena eta haren tenperatura
zuzenki proportzionalak dira:
V1
T1
V2
T2
Gay Lussacen legea: Bolumena konstante mantentzen denean, gas kantitate jakin baten presioa
eta tenperatura zuzenki proportzionalak dira:
p1
T1
p2
T2
Datuak: V1 = 3,5 dm3; T1 = 250 K; T2 = 20 C

Presio konstantea duen gas kantitate bat dugunez, Charlesen legea aplikatuko dugu.
Tenperatura eta bolumena SI sistemako unitatetan
adieraziko ditugu:
T2 (K) = T (C) + 273; T (K) = 20 C + 273 = 293 K
V1 = 3,5 dm 3
1 m3
10 3 dm 3
= 3,5 10 3 m 3
Charlesen legearen adierazpenetik amaierako bolumena (V2) askatuko dugu:

V1
T1
V2
T2
20 C-ko tenperaturan, gasaren bolumena

0,0041 m3-koa izango da. Ikusiko dugu nola presio konstantean tenperatura igotzean, gasaren
bolumena ere handitu egiten den.
B
A
61. a) Arropa eguzkitan esekitzen dugu, izar horrek igorritako energia termikoak arropa bustiak daukan ura
bero dezan.
Hipotesia: Egoera likidoan dauden ur-partikulek,
berotzean, handitu egiten dute energia, eta indar
handiagoz bibratzen dute; era horretan, likidoaren
azaleran dauden partikulak errazago bereizten dira.
b) Zenbat eta handiagoa izan eguzki-erradiazioarekin
ukipenean dagoen azalera, orduan eta handiagoa
izango da lurrunketa, eta hala, denbora gutxiago
beharko du arropak lehortzeko.
solidoa
likidoagaseoso
Denbora (t)
b) Tarte horizontalek egoera-aldaketa adierazten

dute.
c) Berotzeari buruzko grafikoa denez, B-C tarteak
izotzaren fusioa adierazten du; D-E tarteak, berriz,
uraren lurrunketa.
d) Tfus = 0 C; Tira = 100 C
Tenperatura (T)
b) Lerro horiei isobara esaten zaie, eta itsas mailan

kalkulatuta, presio atmosferiko berbera duten lurreko azalerako puntuak ispilatzen dituzte. 1.012 hPa
jotzen da presio normaltzat. Balio horretatik behera, depresioa izango da; eta hortik gora, antizikloia.
c) Garaiera txikieneko tokietan (alegia, haran batean
dagoen herri batean) presio atmosferikoa han
diagoa izango da; izan ere, garaierarekin presio
atmosferikoak behera egiten du, gainean dagoen
aire-zutabearen luzera txikiagotu egiten delako:
presio atmosferikoa 10 mmHg inguru jaisten da
100 metroko.
solidolikidoa
100 C
0 C
Denbora (t)
e)
F
D
Tira
Likidoa-gasa
Lurrunketa
oa
id
Tfus
oa
Solidoa-likidoa
Fusioa
Lik
d
oli
Denbora
Partikulen arteko kohesio-indarrak handiagoak

dira solidoetan.
Hausnartu
Erantzun irekia.
97
giltza-edeb taldea
60. a) Bero handiagoa egingo du antizikloi baten era

ginpean dagoen eremuan (presio handia). Presioa
handiagoa izatean, molekula gehiagok egingo
dute talka elkarren artean, eta horregatik, depresio
baten eraginpeko eremuetan (presio txikia) baino
tenperatura altuagoa egingo du. Hauxe litzakete
azalpen meteorologikoa: antizikloi baten eragin
peko eremu batean, airearen mugimendu konbergentea izango da gainazalean eta dibergentea garaieran. Beherantz jaisten den airea lehortu eta
berotu egingo da, eta horren ondorioz, eguraldia
egonkorra eta beroa izango da.
gaseosoa
= 4,1 10 3 m 3
250 K
as
3,5 10 3 m 3 293 K
T1
tartea: solidoa; B-C tartea: solido-likidoa; C-D

3,5 10 3 m 3 293 K 62. a) A-B
3 m 3
= 4,1 10
tartea:
likidoa; D-E tartea: likido-gaseosoa; E-tik
250 K
aurrerako tartea: gaseosoa.
likidoa
V1 T2
T1
Temperatura (T )
V2 =
V1 T2
Tenperatura
V2 =
3. Materia eta elementuak

1. Materia (60.-61. or.)
Jarduerak
3. Ez. Elementuak substantzia bakunagoetan bereizi ezin
diren substantziak dira. Konposatuak, berriz, prozesu
kimikoen bidez elementu bakunagoetan bereiz daitezkeen substantziak dira.
Jarduerak
Substantzia purua (elementua): burdina, urrea, kobrea...
Substantzia purua (konposatua): gatza, ur destilatua,
sakarosa...
Nahaste heterogeneoa: mazedonia, hondartzako harea, granitoa...
4. 1808. urtean, Daltonek bere teoria atomikoa argitaratu

zuen New System of Chemical Philosophyren lehen
alean.
Daltonek elementu ezagunetarako erabiltzen zituen
sinboloak ezagutzeko, web-orri honetara jo daiteke:
http://links.edebe.com/jpu2
Nahaste homogeneoa: airea, itsasoko ura, brontzea...
Jarduerak
2. Datuak: Vdisoluzioa = 750 mL; bolumenaren % = % 4

Bolumen-ehunekoaren formulatik solutuaren bolumena askatuko dugu:
Vsolutu
bolumenaren % =
Vsolutu =
Vdisoluzioa
100;
Vsolutu =
100
bolumenaren % Vdisoluzioa
100
100
4 750 mL
100
Ikasleek honako web-orri hauetara jo dezakete gaiari
buruzko informazioa eskuratzeko, euren mailaren araberako azalpen eta guzti:
http://links.edebe.com/k5fn
http://links.edebe.com/xjgd
Dagokion adierazpenean ordezkatuta, solutuaren

bolumena ezagutuko dugu:
=
4 750 mL
100
= 30 mL
30 mL azido azetiko.
Quark deritzona materia osatzen duten partikula motetako bat da. Sei quark mota daude, eta euren artean
konbinatzen dira, partikula azpiatomikoak sortzeko.
1967.
= 30
mL eta 1973. urteen artean, hainbat saiakuntza
egin zituzten Stanfordeko partikula-azeleragailu linealean, eta lortutako emaitzek erakutsi zuten protoiak
eta neutroiak karga duten hiru partikula puntualek
osatuta daudela; era horretan, euren artean konbinatzean, karga oso bat sortzen dute.
Jarduerak
2. Atomoa (62.-66. or.)
giltza-edeb taldea
6. a) Rutherforden eredu atomikoa.

b) Gaur egungo eredu atomikoa.
Agora
c) Thomsonen eredu atomikoa.
Daltonismoa, hain zuzen, hainbat kolore bereizteko zailtasuna dakarren gaixotasuna da. Sexuarekin lotura duen
ondoretasunezko gaixotasuna da; horrenbestez, gurasoek
seme-alabei kutsatzen diete: modu batean edo bestean,
semea edo alaba den.
d) Bohrren eredu atomikoa.
Ishihararen kartak, hain zuzen, hainbat kolore eta neurritako puntuz osatutako irudiak dira, eta daltonismoa diagnostikatzeko erabiltzen dituzte. Irudiaren barnean, zenbaki
edo irudi bat marrazten da, kolore marroi-berdetan. Daltonismorik ez duen pertsonak aise bereiziko du irudi hori.
98
7. Rutherforden ereduaren arabera, nukleo batek osatzen du atomoa, eta nukleo horrek atomoaren erdigunean toki txiki-txiki bat betetzen du; gainera, hark
dauka masaren zatirik handiena. Halaxe gertatzen da
Eguzkiarekin ere, gure Eguzki Sisteman. Nukleo
horren inguruan biraka, elektroiak daude, planetak
Eguzkiaren inguruan biraka dabiltzan bezalaxe. Era
berean, atomoaren zatirik handiena hutsik dago,
Eguzki Sisteman bezala.

Jarduerak
O
16
8
Elementua
Datuak: Z = 8; A = 16
Oxigenoa
65
Zenbaki atomikoak (Z ) adierazten du oxigeno atomo bakoitzak zortzi protoi dituela.
Karbonoa
18
Honako adierazpen honen bitartez, neutroi kopurua kalkulatuko dugu:
Hidrogenoa
10
Nitrogenoa
Kaltzioa
1,5
Fosforoa
1,2
Potasioa
0,2
Sufrea
0,2
Kloroa
0,2
Sodioa
0,1
A = Z + N; N = A - Z = 16 - 8 = 8 neutroi
Azkenik, atomoa neutroa denez, elektroi kopurua
eta protoi kopurua bat etorriko dira. Hau da, oxigeno atomo bakoitzak zortzi elektroi izango ditu.
Prozesua errepikatuko dugu, burdin atomoarekin
zein karbono atomoarekin:
56
26
Fe
Z = 26 = 26 protoi.
A = Z + N; N = A - Z = 56 - 26 = 30 neutroi
Eta hauxe da, bestetik, elementuek unibertsoan duten

proportzioa:
Elementua
Atomo neutroa denez, burdin atomo bakoitzean

26 elektroi egongo dira.
Hidrogenoa
74
Helioa
24
Z = 6 = 26 protoi.
Oxigenoa
10,4
A = Z + N; N = A - Z = 12 - 6 = 6 neutroi
Karbonoa
4,6
Atomo neutroa denez, karbono atomo bakoitzean

6 elektroi egongo dira.
Neoia
1,3
Burdina
1,1
Nitrogenoa
0,96
Silizioa
0,65
Magnesioa
0,58
Sufrea
0,44
12
6
3. Elementuak (67.-71. or.)

Jarduerak
9. Hauek dira espainiar zientzialariek aurkitutako elementu kimikoak:
Platinoa (Pt): Antonio de Ulloak aurkitu zuen, 1748an.
Wolframioa (W): Elhuyar anaiek aurkitu zuten,
1783an.
Grafiko horiek egiteko baliatu diren datuak honako

web-orri honetatik eskuratu ditugu:
http://links.edebe.com/pzihi
Banadioa (V): Andrs Manuel del Rok aurkitu zuen,

1801ean.
Jarduerak
Informazio honen berri jasotzeko, honako web-orri

honetara jotzea proposatzen dizuegu:
11. a) Smartphone bat fabrikatzeko 29 elementu desberdin erabiltzen dira.
http://links.edebe.com/jc
Informazioa bildu ostean, talde bakoitzak dagozkien
sektoreei buruzko grafikoak egin beharko ditu.
b) Aluminioa.
c) Bi elementu horiek oso fusio-puntu baxua dutelako: 260 C ingurukoa. Eta horri esker, oso erraz
urtzen dira.
12. Zuntz optikoa fabrikatzeko hauek: erbioa (Er), europioa (Eu), terbioa (Tb) eta itrioa (Y).
99
giltza-edeb taldea
8.
Hauxe da, batetik, atmosferan elementuek duten proportzioa:

Eta iPoda fabrikatzeko, beste hauek: disprosioa (Dy),
neodimioa (Nd), praseodimioa (Pr), samarioa (Sm) eta
terbioa (Tb).
Elementu horiei lur arraro deritze; izan ere, garai
batean, oxidoei lur esaten zitzaien. Arraro terminoak, berriz, metal horiek ateratzeko dauden
zailtasunei egiten die erreferentzia.
Izena elementu horiek urriak direlako datorkiela
pentsatzea okerrekoa da. Izan ere, horietako batzuk, esaterako, neomidioa (Nd) edo zerioa (Ce)
beruna baino ugariagoak dira. Gainera, talde hau
osatzen duten elementu guztiak urrea edo platinoa
baino ugariagoak dira.
13. Maila industrialean eta zientifikoan, hozte magnetikorako erabiltzen da gadolinioa (Gd).
Ikasleek honako web-orri honetan ikusi ahal izango
dute zein diren elementu kimiko horren ezaugarriak:
http://links.edebe.com/rnm6
metalak berreskuratzeko; hala nola lur arraroak.

Eta berreskuratze-prozesu horietan ez dira errespetatzen pertsonentzako zein ingurumenerako
gutxieneko osasun-bermeak ere.
Gai honi buruzko informazio gehiago eskuratzeko,
honako bideo hauek ikus daitezke:
http://links.edebe.com/3zqxw
http://links.edebe.com/itt
Ondoren, eztabaida bat sortuko da, aztertzeko,
besteak beste, ea zer aukera dugun hondakinen
sorrera minimizatzeko, birziklapena hobetzeko edo
lehengaiei neurrizko erabilera emateko.
Jarduerak
15. Burdin atomoak ioi positibo bat edo Fe2+ katioi bat
sortuko du, bi elektroi galtzen dituenean:
Fe
Erresonantzia magnetiko nuklearrean, berriz, kontrastesubstantzia gisa erabiltzen da.
Fe2+
-2 e-

a) Hondakin elektronikoen artean, metal astunak ditugu; esaterako, beruna (Pb), artsenikoa (As), antimonioa (Sb), berilioa (Be), kadmioa (Cd), kobrea
(Cu), nikela (Ni) eta zinka (Zn). Elementu horiek izaten dituzte telebistek, ordenagailuek, sakelako telefonoek, tabletek, etab.
Bestalde, burdin atomoak ioi positibo bat edo Fe3+

katioi bat sortuko du, hiru elektroi galtzen dituenean:
Fe
b) Gaur egun, hondakin elektronikoak baimendutako

bilketa-guneetan uzteko gomendatzen dute; bertan, behar bezala birziklatuko baitituzte. Dena den,
hondakin elektroniko horiek ez dituzte beti behar
bezala ataltzen, eta ezkutuan edo iruzurrez herrialde txiroetara esportatzen dituzte, balio handiko
Fe3+
-3 e-
Jarduerak
16.
Sinboloa
Protoi
kopurua
Elektroi
kopurua
Neutroi
kopurua
20
10
Ne
10
20
10
10
10
21
10
Ne
10
21
10
10
11
Xe
10
22
10
10
12
22
10
giltza-edeb taldea

Becquerelek erradioaktibitatea aurkitu zuen, 1896an, fluoreszentzia aztertzen ari zela. Uranio-gatzekin lanean ari zen, eta
ohartu zen substantzia horrek material opakuak zeharkatzeko gai diren izpiak igortzen dituela. Haren ohorez, izpi horiek
Becquerel izpiak izena jaso zuten. Gerora, 1900. urtean, jakin zuen izpi horiek elektroiek osatutakoak direla. Eta 1901ean
erabaki zuen erradiazio hori medikuntzan erabil zitekeela, tumoreak desagerrarazteko.
100
Marie Curie Varsovian jaio zen, 1867ko azaroaren

7an, irakasle-familia batean. Aitak fisika eta matematika irakasten zituen. Emakumeak onartzen
zituen instituzio batean goi mailako ikasketak bikain
gainditu ostean, 1891. urtean, Parisera joan zen,
eta Sorbonako Unibertsitatean egin zuen matrikula. Matematika eta fisika ikasketak egin zituen.
1894an, Pierre Curie ezagutu zuen. Harekin ezkondu, eta bi seme-alaba izan zituen.
Doktoregoaren hasieran, Becquerelek egindako
aurkikuntzak aztertu zituen, eta pekblendak igorritako erradiazioa aztertzean, ondorioztatu zuen
mineral horretan uranioa baino erradioaktiboagoa
zen beste elementu bat zegoela. Senarrarekin batera, beste bi elementu aurkitu zituen: polonioa
eta radioa (biak dira erradioaktiboak).
1903an, Fisikako Nobel saria eman zioten, Becquerelekin batera. 1911n jaso zuen bere bigarren
Nobel saria; ordukoan, kimikakoa, radioari eta haren konposatuei buruzko azterketengatik. 1914an,
Parisko Institutuaren zuzendari izendatu zuten, eta
gerora, Curie Institutua sortu zuen.
1934. urtean hil zen Curie, denboraldi luzean erradiazioaren eraginpean egotearen ondorioz.
Banaka jarrita, ikasleek aintzat hartu eta balioetsi
egin beharko dute Marie Curiek egindako lana eta
ahalegina, bai eta ikertzaile horrek izandako lorpen
guztiak ere.
18. I-131: medikuntza nuklearrean erabiltzen da, markagailu erradioaktibo gisa, tiroidearen gaixotasun batzuen tratamendu gisa eta hipertiroidismoa tratatzeko
erradioisotopo-terapia gisa. Isotopo hori, halaber,
marratzaile erradioaktibo industrial gisa ere erabiltzen
da, sistema hidrologikoetan eta petrolio-industrietan
ihesak lokalizatzeko.
Ikasleek honako web-orri honetan aurkituko dute
isotopo horren erabileren berri:
http://links.edebe.com/k3u8xz
P-32: aplikazioak ditu medikuntzan, biokimikan eta
biologian. Fosforoa duten substantzien organismoan
arrastoari jarraitzeko erabil daiteke. Era berean, diagnostikorako tresna gisa ere erabiltzen da, eta baita
helburu terapeutikoetarako ere.
Ikasleek isotopo horren erabilerak kontsulta ditzakete

honako web-orri honetan:
http://links.edebe.com/pq475
Tc-99: medikuntza nuklearrean gehien erabiltzen den
erradioisotopoa da. Zientzia-ekipoak kalibratzeko ere
erabiltzen da, eta baita erreakzio kimiko batzuen katalizatzaile gisa ere.
Ikasleek honako web-orri honetan aurkituko dute isotopo horren erabileren berri:
http://links.edebe.com/x5w
4. Taula periodikoa (72.-75. or.)

Jarduerak
19. Fr: frantzioa.
Ge: germanioa.
Md: mendelebioa.
Po: polonioa.
Frantzioa: Frantziakoa esan nahi du, eta izen hori
jarri zioten herrialde horretan aurkitu zutelako.
Germanioa: Alemaniakoa esan nahi du, eta alemaniar kimikari batek aurkitu zuelako dauka izen hori.
Mendelebioa: taula periodikoa sortu zuen errusiar
kimikariaren (Dimitri Mendeleiev) ohorez jaso zuen
izena.
Polonioa: izen horrek Poloniakoa esan nahi du.
Hantxe jaio zen, hain zuzen, Marie Curie, elementu
hau aurkitu zuen pertsona.
20. a) Oxigenoa (Z = 8): 1s2 2s2 2p4
b) Kaltzioa (Z = 20): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2
c) Bromoa (Z = 35): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p5
d) Kobrea (Z = 29): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s1
Jarduerak
21. a) Sodioa eta potasioa. 1. taldeari dagozkio; sodioa
3. periodoan dago, eta potasioa 4. periodoan.
b) Sufrea eta kloroa. 3. periodoan daude; sufrea
16. taldean eta kloroa 17. taldean.
Sodioak eta potasioak antzeko portaera kimikoa
dute, talde berekoak baitira (zehazki, 1. taldekoak).
Eta hori hala da bi elementuek egitura elektroniko berbera dutelako mailarik azalekoenean; ezaugarri horrek finkatzen ditu, hain zuzen, propietate
kimikoak.
101
giltza-edeb taldea
Marie Curiek material erradioaktiboak aztertu zituen;

bereziki, uraninita. Pekblenda kantitate handiak prozesatuz, polonioa eta radioa aurkitu zituen; hots, bi
elementu erradioaktibo.

22. Elementu baten konfigurazio elektronikoa da hura zer
periodotan eta taldetan dagoen adierazten duena.
Horrenbestez, elementu bakoitzaren konfigurazio
elektronikoa zehaztuko dugu, eta hortik abiatuta, zer
periodotan eta taldetan dagoen adieraziko dugu.
a) Be (Z = 4)
Be (Z = 7): 1s2 2s2
Bi maila elektroniko dituenez, 2. periodoan dago.
Ikusiko dugu bere mailarik azalekoenaren egitura
elektronikoa s2 dela, eta horren ondorioz, 2. taldean dagoela.
b) Fluorra (Z = 9)
F (Z = 9): 1s2 2s2 2p5
Bi maila elektroniko dituenez, 2. periodoan dago.
elektronikoa 2s2 2p5 dela, eta horren ondorioz,
17. taldean dagoela.
c) Argona (Z = 18)
Ar (Z = 18): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6
Hiru maila elektroniko dituenez, 3. periodoan dago.
Ikusiko dugu bere mailarik azalekoenaren egitura elektronikoa 3s2 3p6 dela, eta horren ondorioz,
18. taldean dagoela.
d) Kobrea (Z = 29)
Cu (Z = 29): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s1
Lau maila elektroniko dituenez, 4. periodoan dago.
elektronikoa 4s1 dela, eta horren ondorioz, 11. taldean dagoela.
Bai. Argoia (Ar) gas noblea da; izan ere, haren mailarik azalekoenak 8 elektroi ditu, eta horixe da, hain
zuzen, gas nobleen egitura berezia.
Jarduerak
23. Metalak: litioa (Li), berilioa (Be), zilarra (Ag).
Ez-metalak: fosforoa (P), sufrea (S), kloroa (Cl).
Metalek katioiak eratuko dituzte, elektroiak galtzeko joera baitute. Ez-metalek, berriz, anioiak
eratuko dituzte, elektroiak hartzeko joera baitute.

Nitrogenoa:
elementu esentziala eta oso aldakorra
giltza-edeb taldea
Jarduerak
24. a) Nitrogenoa ez-metala da, eta 15. taldean dago;
hots, nitrogenoideoak izenekoan.
102
b) Nitrogenoak, elementu ez-metalikoa denez, ioi negatibo bat (anioia) eratuko du:
N: 1s2 2s2 2p3
N3-: 1s2 2s2 2p6 (bat dator hurbileneko gas noblearen konfigurazio elektrikoarekin; hau da, neoiarenarekin, Ne).
Horrenbestez, nitrogenoak hiru elektroi irabaziko
ditu, eta N3- anioia eratuko du.
c) Nitrogenoa gas usaingabe, zaporegabe eta koloregabea da.
25. Medikuntzakoak: lagin biologikoen kriokontserbazioa
eta kriokirurgia.
Teknologikoak: osagai elektronikoak soldatzea.
Etxekoak: pneumatikoak haizatzea, elikagaien ultraizozketa eta sukaldaritza molekularra.
Industrialak: petrolio- zein gas-tankeak garbitzea, eta
edariak ontziratzea.
Jarduera hori egiteko, ikasleek honako web-orri hauetara jo dezakete:
http://links.edebe.com/5khn
http://links.edebe.com/3jy2
http://links.edebe.com/u2x7
a) Sukaldaritza molekularrean printzipio zientifikoak
aplikatzen dira sukaldaritza-teknika berriak garatzeko: aparrak, gelifikazioa, loditzeak eta esferifikazioa.
Sukaldaritza molekularrean nitrogeno likidoa erabil daiteke, -196 C-tan dagoena, izozteko gisa edo elikagaiak zein edariak berehala hozteko.
Elikagai batzuen ehundura aldatzeko ere erabiltzen dute.
Nitrogenoa 100 C-tara egongo balitz, ezingo litzateke erabili aipatutako helburuetarako, 100 C-tara
nitrogenoa egoera gaseosoan egongo baita.
b) Nitrogenoa gas geldoa da, eta horrenbestez, oso
baliagarria atmosferak mikroorganismoz garbi
egon daitezen, hodiak garbitzeko eta babesteko
eta metatutako zenbait substantziak izaten duten
sukoitasun-arriskua murrizteko.
Aurreko atalean aipatutako aplikazioetan, petrolioeta gas-tankeak garbitzea dugu, hain zuzen, geldotzearen adibideetako bat.
d) Komenigarria da pneumatikoak nitrogenoz puztea,

prestazio hobeak baititu; izan ere, tenperaturaaldaketak gertatuagatik, nitrogenoak presioari
egonkor eusten dio. Halere, batzuetan, saihestezina da presioa galtzea.
Desabantailen artean dugu, bestalde, soilik tailer
espezializatuetan putz daitezkeela pneumatikoak
nitrogenoz, eta garestia dela.
e) Hauek dira, hain zuzen, nitrogenoaren beste aplikazio batzuk:
Botikagintzan, esaterako, nitrogenoa erabiltzen
dute oxigenoak substantzia farmakologikoekin
erreakziona dezan saihesteko; horrenbestez, nitrogenoa erabiltzen da ekoizpen- eta ontziratzeprozesuetan.
Nitrogenoa erabiltzen da, halaber, metatutako
substantzia sukoien sute-arriskua murrizteko.
Jarduera hau egiteko, ikasleak taldetan banatuko dira,

eta ikaslearen liburuan proposatutako ikerketa-lana gauzatuko dute.
Ondoren, ikasgelan erakusteko, Zenbakia deritzon lankidetza-teknika erabiliko dugu:
Lana egin ostean, irakasleak zenbaki bat aukeratuko du,
ausaz. Zenbaki hori talde jakin bateko ikasle bati dagokiona izango da. Aukeratutako pertsonak gainerako ikaskideei azaldu beharko die egindako lana. Behar bezala eginez gero, ikaskideek zoriondu egingo dute.
Sormen@: taula periodiko interaktiboa
Jarduera honetan, ikasleek taula periodiko interaktibo bat
duen web-orri batera joko dute. Bertan, elementu kimikoen historiari, erabilerari eta bestelako ezaugarri batzuei
buruzko informazioa aurkituko dute.
Taula interaktiboan nitrogenoaren gainean sakatzean, honako hau egiaztatu ahal izango dugu:
Osagai elektronikoen fabrikazioan, nitrogenoa

erabiltzen dute osagai batzuen oxidazioa saihesteko eta soldatzeen kalitatea hobetzeko.
Daniel Rutherfordek aurkitu zuen nitrogenoa, 1772. urtean.
27. Unitate honetan dagoeneko ikusi dugu materia biziaren % 3 nitrogenoa dela. Horrenbestez, zinez elementu garrantzitsua da izaki bizidunentzat. Beste gas
batzuk ez bezala, landareek ezin dute elementu hau
asimilatu atmosferatik zuzenean; aitzitik, lurzoruan
dauden substantzietatik eskuratu behar izaten dute,
eta hor ez da oso elementu ugaria. Gainerako izaki
bizidunek elikagaiaren bidez eskuratzen dute elementu hori; izan ere, proteinek eta azido nukleikoek nitrogeno ugari izaten dute.
Iradokizuna: ikasleak taulan gora eta behera ibil daitezela,

hainbat elementutan klik eginez. Elementu horien artean,
gutxienez, metal bat, ez-metal bat eta erdimetal bat izan
beharko dira.
Nitrogenoaren zikloak lau etapa ditu:

Nitrogenoaren finkapena; batik bat bakterioek eta
zianobakterioek egiten dutena.
Amonifikazioa; hau da, substantzia organiko nitrogenatuak substantzia ez-organiko nitrogenatu bihurtzea.
Nitrifikazioa; alegia, landareek eta mikroorganismoek amoniakoa asimilatzea, forma hori dagoeneko asimilagarria baita animalientzat.
Desnitrifikazioa; hots, nitratoak nitrito bihurtzen
dira, nitritoak amoniako, eta ondoren, nitrogeno
molekular. Horrek guztiak, baina, lurzorua pobretzea dakar.
Nitrogenoaren zikloaren berri jasotzeko, honako weborri hauetara jo daiteke:
http://links.edebe.com/5cv
http://links.edebe.com/qvp2dz
Nitrogenoak bi isotopo egonkor ditu: 14N eta 15N.
Jarduera honi esker, ikasleak sinboloa-elementua erlazioa

ikasten eta taula periodikoan elementuek duten egitura
eta antolamendua ulertzen joango dira.
Zientzia eskura (78. or.)

a) Erradio-trazatzaileek atomo erradioaktiboak izaten
dituzte euren molekuletan, eta atomo horiek hauteman zein neurtu egin daitezke. Horregatik, diagnostikoetarako tekniketan erabiltzen dira, substantzia
horiek organismoan zehar nola higitzen diren eta
nola eraldatzen diren aztertzea posible baita.
Substantzia erradio-trazatzaile batek dagokion konposatuaren antzeko konposizioa dauka. Organismoaren barnean jatorrizko konposatuak bezalaxe
jokatzen du; horregatik, substantzia hori organismoan nola higitzen den eta nola eraldatzen den
azter daiteke. Erradio-trazatzaileak kantitate txikitan
erabiltzen dira, eragindako kalteak ahalik eta txikienak izan daitezen.
Onartutako erradio-trazatzaileei erradio-sendagaiak
deritze; izan ere, segurtasun-arau zorrotzak bete
behar dituzte, eta erabilera kliniko onarturako erabilera egokia izan beharko dute. Erradio-sendagaiak
103
giltza-edeb taldea
c) Lagin biologikoak (ehunak, obuluak, enbrioiak...)

nitrogeno likidoan kontserbatzen dira.

substantzia erradioaktiboak dituzten sendagaiak
dira, eta oro har, minbizia tratatzeko edo haren sintomak arintzeko erabiltzen dira.
Diagnostiko nuklearreko unitatean gehien erabiltzen diren isotopoak galio-67 eta teknezio-99
dira.
b) Erradiografia baten antzeko tomografia-teknika bat

da, baina X izpien tokian gamma izpiekiko sentibera
den kamera bat erabiltzen du. Isotopo erradioaktiboek sortzen dituzte gamma izpiak; esaterako,
teknezio-99 isotopoak. Isotopo erradioaktiboak
igortzen eta harrapatzen dituen kamera gaixoaren
inguruan biraka ibiltzen da, eta era horretan, hiru
dimentsioko irudiak sor daitezke, informatikoki.
Terapia nuklearrean iodo erradioaktiboa (I -131)

erabiltzen dute. Isotopo erradioaktibo horren
oso dosi txikiak erabiltzen dituzte, minbiziatumoreak desagerrarazteko eta tiroidea tratatzeko. Minbizi motaren arabera, bestelako tratamendu batzuk ere aplika daitezke; esaterako,
erradio-immunoterapia: erradioterapiaren onurak eta immunoterapiaren espezifikotasuna uztartzen dituena.
c) Positroi-igorpenezko tomografia, bestalde, aurrekoaren antzeko teknika da, baina azkenean, positroi
izeneko beste partikula mota batzuetatik abiatuta
bi gamma izpi sortzen dira. Era honetako tomografian sortutako gamma izpi pareak kontrako norabidetan joaten dira; horrenbestez, aldi berean harrapatzean, bereizmen handiagoa izaten da.
d) Bien arteko alde nagusia, hain zuzen, erabilitako
erradioisotopo mota da. SPECT tomografian, teknezio-99 isotopoa erabiltzen da; PETen, berriz,
fluor-18.
Terapia metabolikoak ez du erabiltzen isotopo

erradioaktiborik, baizik eta elikagai, kofaktore,
hormona eta gaixoaren sistema immunologikoari mesede egiten dioten bestelako substantzia
batzuen arteko nahasketa.
Ikasleek azal dezakete medikuntza nuklearrak, diagnostikorako teknikak zein tratamendurakoak biltzen dituenez, hainbat espezialitatetan duela erabileraren bat; esaterako, onkologian, traumatologian, kardiologian, etab.
Ikasleek honako esteka honetara jo dezakete:
a) Jarduera honetan, ikasleek medikuntza nuklearrean

erabiltzen diren proba diagnostikoei eta tratamenduei buruz ikertu beharko dute. Ikaslearen liburuan
bi web-orri proposatzen dira, gaiari buruzko informazioa biltzeko. Terapia metabolikoari buruzko informazio gehiago eskuratzeko, bestalde, honako
web-orri honetara ere jo daiteke:
giltza-edeb taldea
http://links.edebe.com/q8epr
http://links.edebe.com/483
a) Hondakin erradioaktiboak lirateke hondakinik arriskutsuenak; hala nola diagnostikorako materialak
kutsatutako beira-materiala edo erradioterapiako
materiala.
b) Ikasleek diagnostiko-probetan eta erradioisotopoterapietan erabiltzen diren isotopo erradioaktiboei

buruzko informazioa bilatu beharko dute.
b) Behar bezalako tratamendua eman ezean, hondakin erradiologikoek erredurak sor ditzakete, erradiazioagatik, eta kutsadura erradiologikoa ere eragin
dezakete. Kutsadura horrek ehun biziak harrapatzen baditu, berriz, mutazioak sor daitezke, eta
azkenerako, minbizia.
c) Aurreko ataletan bildutako informazioari buruz

ikasleek egin beharreko eskeman honako azalpen
hauek jaso beharko dituzte, besteak beste:
Proposatutako estekak eta grafikoa kontsultatu ostean, ospitale bateko hondakinen kudeaketari buruz
egindako galderei erantzungo diegu:
Diagnostiko nuklearrean egindako azterketetan erradio-sendagaiak edo erradio-zundak erabiltzen dituzte. Sendagai horiek, hain zuzen,
zain barneko injekzio bidez txertatzen dira, ahoz
barneratzen dira edo gas gisa arnasten dira.
Erradio-sendagaiak igorritako emisio erradioaktiboak kamera berezien bidez hautematen dira,
eta horri esker, informazio molekular zehatza
emango duen irudia osatzen da.
a) Hiri-hondakinen edo I. motako hondakinen antzeko hondakin sanitarioak.
Diagnostiko nuklearreko unitatean erabilitako

tekniken artean ditugu honako hauek: SPECT/
TC, PEC/TC eta PRT/MRI.
104
Zehaztu gabeko hondakin sanitarioak edo II. motakoak.

Hondakin sanitario espezifikoak edo arriskutsuak
edo III. motakoak.
Araudi berezietan sailkatutakoak edo IV. motakoak.
Hondakin erradioaktiboak IV. motaren barnean jasota daude.

b) Hondakin sanitarioak kudeatzeko kontuan hartzen
da zer taldetakoak diren:
ESPEKTRO ELEKTROMAGNETIKOA
irratiuhinak
I. eta II. taldeetakoak badira, gainerako hiri-hondakinen pare tratatzen dira.
IV. taldekoak badira, berriz, hondakin bereziak

bezalaxe erraustu egiten dira; erradioaktiboak badira, berriz, ENRESAk espezifikoki tratatzen ditu.
Enpresarentzat, lehentasunezkoa da laneko arriskuak prebenitzea. Horregatik, laneko arriskuen
prebentzioari buruzko ikastaroak egiten dira, jardunbide-protokoloak aplikatzen dira eta arriskuen
prebentzio-zerbitzuak langileen segurtasuna bermatzen dela zaintzen du.
ENRESAk bat egiten du ingurumen-kudeaketarekin
lotuta dauden arauekin; halere, bere ingurumenkudeaketa hobetzeko jardunak gauzatzen ditu; esaterako, ingurumen-konpromisoaren adierazpena
eta hainbat jardun Vandellseko eta El Cabrileko
zentral nuklearretatik hurbil.
Ikasleek eztabaidatu egin beharko dute ikasgelan,
jakiteko ea egokiak eta nahikoak iruditzen ote zaizkien enpresa horrek langileen segurtasuna eta ingurumena bermatzeko aplikatzen dituen neurriak.
Bildutako informazioarekin, talde bakoitzak txosten
bat osatu beharko du, eta gero, laneko segurtasunerako enpresari bidaliko zaio. Komenigarria da
txostenak plan itxura izatea eta laneko arriskuen
prebentzio zein ebaluazioari eta hondakinen kudeaketari buruzko datuak biltzea.
Jarraitu ikertzen
Erradiografia arruntek X izpiak erabiltzen dituzte.
Txikia bada ere, arriskua dakarkie erradiografiek pertsonei; beraz, ez da komeni gehiegi egitea.
Erradiazio ionizatzaileak, daukaten energiari esker, gai
dira ehunetako atomoetatik elektroiak ateratzeko.
Erradiazio ionizatzaileak dira, esaterako, X izpiak eta
gamma izpiak. Erradiazio ez-ionizatzaileek, berriz, ez
dute eragin hori materian. Horren adibide ditugu erradiazio ikusgaia eta ultrasoinuak.
Honako web-orri honetan ikus daiteke espektro elektromagnetikoa:
http://links.edebe.com/r7
103
10-3
10-5
10-7
10-9
10-11
10-13
Laburpena (80. or.)

28. Substantzia purua (elementua): nitrogenoa, oxigenoa,
merkurioa...
Substantzia purua (konposatua): alkohola, ozpina, azetona...
Nahaste heterogeneoa: entsalada, hondartzako harea...
Nahaste homogeneoa: ur minerala, altzairua...
29. Daltonen eredu atomikoa. Eredu honen arabera,
atomo deritzen partikula txiki, bereizi eta zatiezinek
osatzen dute materia. Elementu baten atomo guztiek masa eta propietate berberak dituzte, beste
atomoenak ez bezalakoak.
Thomsonen eredu atomikoa.
Eredu honen arabera, atomoa
karga positiboko esfera trinko
bat da, eta barnean txertaturik
elektroiak daude.
Rutherforden eredu atomikoa. Elektroia Nukleoa
Eredu honen arabera, atomoaren masaren zatirik handiena
eta haren karga positibo osoa
atomoaren erdigunean daude.
Atomoaren erdigunetik kanpo
(nukleotik kanpo) elektroiak
daude karga positiboko unitateak adina, nukleoaren inguruan biraka, orbita
zirkularretan.
Bohrren eredu atomikoa. Eredu honen arabera,
elektroiak nukleoaren inguruan ibiltzen dira biraka, orbita zirkular eta
geldikorretan. Orbita
Protoia
horietan dabiltzan
Neutroia
bitartean, ez dute
Elektroia
energiarik igortzen,
ezta xurgatzen ere.
105
giltza-edeb taldea
III. taldekoak badira, autoklabe bidez esterilizatu,

birrindu eta gainerako hiri-hondakinen pare tratatzen dira.
mikro- erradiazio argi ultrauhinak infragorria ikusgaia morea X izpiak gamma izpiak

Orbita baimendu bakoitzean, orbita guztiak ez
baitira posible, elektroi kopuru jakin bat bakarrik
egon daiteke. Elektroi bat orbita baimendu batetik beste batera igarotzeko, ezinbestekoa da haren
energia-egoera aldatzea.
Gaur egungo eredua. Gaur egungo ereduaren
arabera, atomoaren erdigunean dagoen nukleoaren
barnean protoiak eta neutroiak daude. Atomoaren masa, aldiz, nukleoan kontzentraturik dago,
elektroien masa hutsala baita protoien eta neutroien masaren aldean. Elek9 elektroi
troiak nukleoaren inguruan
dabiltza, orbita eliptikoetan.
19
9F
Energia kantitate zehatz bat
duen elektroi bat aurkitzeko
aukera dagoen eremuari edo
eskualdeari, berriz, orbital
9 protoi
esaten zaio.
10 neutroi
Hauek dira, hain zuzen, atomoak osatzen dituzten hiru
partikula azpiatomikoak: protoiak, elektroiak eta neutroiak.
Elektroiak (e-) karga negatiboa eta oso masa txikia
duten partikulak dira.
Protoiak (p+) karga positiboa duten partikulak dira,
eta haien masa elektroiena baino 1.837 aldiz handiagoa da.
Neutroiak (n0 ) kargarik gabeko partikulak dira, protoiaren antzeko masa dutenak.
32. Taula periodikoan, elementuak zenbaki atomikoaren

arabera daude kokatuta, goranzko ordenan. Taulan
18 talde eta 7 periodo daude.
Talde bereko elementuek egitura elektroniko bera
dute mailarik azalekoenean; horrenbestez, antzeko
propietate kimikoak dituzte.
Periodo berean dauden elementuek, berriz, maila
elektronikoen kopuru bera dute. Maila elektronikoak erabat beteta egon daitezke, ala ez.

1. Materia
33. Substantzia purua (elementua): sufrea (S).
Substantzia purua (konposatua): gatza (NaCl).
Nahaste heterogeneoak: marmola, hondartzako harea...
Nahaste homogeneoak edo disoluzioak: gasolioa
(hidrokarburo ase eta aromatiko batzuen nahastea),
itsasoko ura, haizea.
34. DATUAK: Vdisoluzioa = 150 mL;
solutuaren masa = 10 g gatz
Bolumen-unitateak litro bihurtuko ditugu:
Vdisoluzioa = 150 mL = 0,15 L
30. Zenbaki atomikoa (Z), atomo baten protoi kopurua

alegia, elementu jakin baten atomo guztiak bereizten
dituen parametroa da.
Elementu baten isotopoek zenbaki atomiko berbera
dute (protoi kopuru berbera, hain justu), baina masazenbaki desberdina; alegia, neutroi kopuru desberdina. Esate baterako, hauek dira hidrogenoaren isotopoak:
Protioa 11H
Deuterioa 21H
Solutuaren disoluzioa eta masa ezagutzen ditugunez, disoluzioaren kontzentrazioa kalkulatuko

dugu, g/L-tan; betiere, dagokion adierazpena
aplikatuta:
g/L =
msolutu (g)
Vdisoluzioa (L)
10 g
0,15 L
= 66,67 g/L
Disoluzioaren kontzentrazioa 66,67 g/L da.
Tritioa 31H
giltza-edeb taldea
31. Erradioisotopoen aplikazio nagusiak, hain zuzen,

hauek dira: medikuntzakoak (gaixotasunen erradiodiagnostikoa eta erradioterapia minbiziaren tratamenduan), teknologikoak (C-14 bidezko datazioa, kedetektagailua eta iraupen luzeko pilak) eta industrialak
(zentral nuklearrak, erradiografia industriala eta elikagaien esterilizazioa).
Erradioisotopoak aplikatzeak dakarren arazo nagusia, hain zuzen, hondakin erradioaktiboen sorrera da.
Izan ere, arriskutsuak eta iraunkorrak dira, eta osasunarentzat kaltegarria den erradiazioa igortzen dute.
106
Ikasleei proposatuko diegu honako web-orri hauetara

sartzeko, eta bertan, nahaste baten osagaiak bereizteko jarraitu beharreko prozedurei buruzko informazioa lortzeko:
http://links.edebe.com/hnhm
http://links.edebe.com/nds
Kasu honetan, nahaste honetako osagaiak bereizteko, hainbat prozesu egin beharko ditugu:

Iman bat erabiliko dugu, geratzen den nahasteko
burdina-txirbilak bereizteko.
Geratzen den nahasteari, ondoren, ura isuriko
diogu. Urak baino dentsitate txikiagoa dutenez,
egur-txirbilak flotatu egiten dute, eta horrenbestez,
txirbil horiek gainerako nahastetik bereizteko moduan izango gara.
Gainerako nahastean hiru osagai geratuko zaizkigu:
zehazki, harea, ura eta gatza. Irazpen-teknikaren
bitartez, lehenik eta behin, harea bereiziko dugu
nahastetik; eta lurrunketa bidez, azkenik, ura bereiziko dugu gatzetik.
37. a) Egia.
b) Gezurra. Atomoaren masa bat dator, hain zuzen,
protoien eta neutroien masen baturarekin.
c) Egia.
d) Gezurra. Protoiaren masa elektroiarena baino askoz ere handiagoa da.
e) Gezurra. Neutroiak ez du karga elektrikorik, baina
haren masa protoiaren masa baino pixka bat handiagoa da.
38. a) Bohrren eredua.
b) Daltonen eredua.
c) Thomsonen eredua.
2.Atomoa
d) Rutherforden eredua.
36. Daltonen teoria atomikoa ez da erabatekoa; izan ere,

ez du agerian jartzen materiaren izaera elektrikoa.
Daltonen arabera:
1. Atomo deritzen partikula txiki, bereizi eta zatiezinek
osatzen dute materia.
2. Elementu baten atomo guztiek masa eta propietate berberak dituzte.
3. Elementu desberdinen atomoek masa eta propietate desberdinak dituzte.
4. Elementu desberdinen atomoen kantitate finkoak
elkartzen direnean, konposatuak (atomo konposatuak) eratzen dira, eta konposatu baten atomoek
masa eta propietate berberak dituzte.
41.
Partikula
Aurkikuntza
e) Gaur egungo eredu atomikoa.

39. Zenbaki atomikoa, Z, atomo baten protoi kopurua
da. Masa-zenbakiak (A), berriz, atomoaren nukleoan
dauden protoien eta neutroien batura adierazten du.
Zenbaki atomikoa elementu bakoitzaren ezaugarri
bereizgarria da.
u unitateak, berriz, masa atomikoa neurtzen du.
40. Daltonen teoriaren arabera, konposatuak atomo desberdinek osatutako substantziak dira, eta zenbakizko
erlazio bakun bati jarraituz eratzen dira. Horrenbestez, honela azal daiteke amoniakoaren eraketa: nitrogeno atomo baten eta hiru hidrogeno atomoren arteko
batura; ikaslearen liburuko eskeman ikus daitekeen
bezala.
Ezaugarriak
Elektroia
1897 - J.J. Thomson
Karga negatiboa eta oso masa txikia dituen partikula.
Protoia
1886 - E. Goldstein
Karga positiboa duen partikula; haren masa elektroiarena baino 1.837 aldiz han
diagoa da.
Neutroia
1932 - J. Chadwick
Kargarik gabeko partikula, protoiaren antzeko masa duena.
Protoiak zein neutroiak atomoaren nukleoan daude; elektroiak, berriz, nukleoaren azalean, orbital izeneko eremu
edo eskualdeetan.
42. Proposatutako esteka kontsultatu ostean, ikasleek materiaren partikula azpiatomikoen sailkapena egin beharko dute:
Partikula konposatuak:
Bosoiak
Barioiak
Fermioiak
Mesoiak
Aipagarria da, halaber, Higgs bosoia partikulen masarekin lotutako oinarrizko partikula bat dela, eta grabitoia, berriz,
grabitazio-interakzioarekin lotutako partikula hipotetikoa. Oraingoz, saiakuntza bidez ez denez baliozkotu haren
izatea, ez dute txertatzen eredu estandarrean.
107
giltza-edeb taldea
Oinarrizko partikulak:

43. Protoi kopurua bat dator zenbaki atomikoarekin. Beraz: Z = 79.
Masa-zenbakia protoien eta neutroien batura da. Beraz: A = 79 + 118 = 197
Zer elementu den jakiteko, zenbaki atomikoa taula periodikoan alderatuko dugu. Urre atomo bat da, era honetan
adieraziko duguna: 197
79 Au
44.
Sinboloa
Protoi kopurua
Elektroi kopurua
Neutroi kopurua
19
19
20
Al
13
13
15
16
16
16
39
19
28
13
32
16
13 elektroi
19 elektroi
19 protoi
13 protoi
20 neutroi
15 neutroi
45. Jarduera hau ebazteko, bihurketa-faktoreak aplikatuko ditugu:

1g
1 kg
1000 g
1u
1,673 10 27 kg
= 5,98 1023 u
Materia gramo bat lortzeko, 5,98 1023 u behar dira.

Honako hau jarduera interaktibo bat da. Bertan, ikasleek hainbat atomo diseina ditzakete, partikula azpiatomikoen kopurua aldatuz. Ariketa honi esker, halaber, ioi positiboak eta negatiboak bereizi ahal izango
dituzte, atomo bakoitzak dituen partikula azpiatomikoen arabera.
Talde bakoitzak, bere kasa, Higgs bosoiari buruzko informazioa bilatu, eta hari buruzko datu nagusiak jaso
beharko ditu. Hainbat web-orritan eskuratu ahal izango
da informazioa, baina hemen adierazitako gune honetan, ikasleentzat aproposa den informazioa dago jasota:
http://links.edebe.com/h82
Txostena word formatuan egin beharko dute, eta
hauek dira talde bakoitzak azaldu beharreko ideietako
batzuk:
Higgs bosoia oinarrizko partikula bat da.
giltza-edeb taldea
Higgs bosoiak sortzen du oinarrizko partikulen

masa.
Peter Higgs fisikariak eta Franois Englert belgikarrak
partikula hori iragarri zuten 1960ko hamarkadan.
108
16 elektroi
16 protoi
16 neutroi
Higgs bosoiari ezin zaio zuzenean behatu, ia berehala desegiten baita. Era, hain zuzen, desintegratzean eratzen dituen partikulei esker daukagu haren berri.
2012ko uztailaren 4an, Higgs bosoiarentzat aurreikusitako ezaugarriekin bateragarria den partikula
bat aurkitu zuten LHCn.
Higgs bosoiaren masa elektroiarena baino 134 aldiz handiagoa da.
LHCn sortutako bilioi talkatik bakarrean sortzen da
Higgs bosoia.
3. Elementuak
48. Gaur egun 118 elementu kimiko ezagutzen ditugu:
horietatik 92 naturalak dira eta 26 artifizialak (edo sintetikoak).
49. Izaki bizidunongan hauek dira elementu ugarienak
(hurrenkera honetan eta aipatutako kopuruetan): oxigenoa (O), % 65; karbonoa (C), % 18; hidrogenoa (H),
% 18; nitrogenoa (N), % 10; kaltzioa (Ca), % 3; eta fosforoa (P), % 1.
Guzti-guztiak bioelementu primarioak dira, kaltzioa
(Ca) izan ezik; kaltzioa bioelementu sekundarioa da.
50. Lur arraroak izenez ezagutzen ditugu, hain zuzen,
batik bat lantanidoen taldekoak diren 17 elementu
metaliko. Elementu horiek, garai batean, ez zuten
inolako erabilgarritasunik; baina, gaur egun, osagai
elektronikoak egiteko erabiltzen dira. Talde honetako
metaletako batzuk ditugu, zehazki, zerioa (Ce), neodimioa (Nd), erbioa (Er) eta itrioa (Y).
b) Egia.
c) Gezurra. Elementu baten isotopoek protoi kopuru
berbera baina neutroi kopuru desberdina izaten
dute.
53. Erradioisotopo baten erdidesintegrazio-denbora, hain

justu, erradioisotopoaren hasierako lagin baten nu
kleoen erdiak desegiteko behar den denbora da.
Hondakin erradioaktiboak bi kategoriatan banatuta
egoten dira, desintegratzeko edo desegiteko behar
duten denboraren arabera:
d) Egia.
52. a) Alfa erradiazioa ()
b) Gamma erradiazioa ()
c) Alfa erradiazioa ()
d) Beta erradiazioa ()
e) Gamma erradiazioa ()
f) Beta erradiazioa ()
54.
Protoi
kopurua
Elektroi
kopurua
Neutroi
kopurua
Karga
56
137
56
54
81
2+
43
129
43
44
86
1-
Al3+
13
28
13
10
15
3+
Ba2+
129 53
28
13
Aktibitate handiko hondakinak (AHH). Horien erdidesintegrazio-denbora 30 urtetik gorakoa da.
Sinboloa
137
56
Aktibitate txiki eta ertaineko hondakinak (ATEH).

Horien erdidesintegrazio-denbora 30 urtetik beherakoa da.

Ikasleek jardueran proposatutako web-orrira sartu
beharko dute, eta modu interaktiboan, zenbaki atomikoarekin, masa-zenbakiarekin eta atomo zein ioi
desberdinen elektroi kopuruekin praktikatu. Kasu
bakoitzean, euren erantzunak zuzenak diren ala ez
egiaztatu ahal izango dute.
20
21
Ne, 10
Ne, 22
56. 10
10 Ne
57. a)
Diagnostiko proba bat da, hezurretako zenbait
gaixotasun hautemateko.
b) Erabiltzen den erradioisotopoa teknezio-99 da.
Horiek erabilita, hezurretako minbizia hauteman
daiteke, eta baita beste diagnosi-teknika batzuekin ikusteko modukoak ez diren hausturak ere.
Era berean, protesien eraginkortasuna ebaluatzeko eta Pageten gaixotasuna hautemateko erabil
tzen dira.
58. a) Uranio-238k, karbono-14rekin batera, aktibitate
handiko hondakinak sortzen ditu. Kobalto-60k eta
radon-222k, berriz, aktibitate txiki eta ertaineko
hondakinak sortzen dituzte.
Aktibitate txiki eta ertaineko hondakinak gainazalean konfinatzen dira edo lurpeko instalazioetan
biltegiratzen dira, sakonera txikian. Aktibitate handiko hondakinak, berriz, denbora luzez biltegira
tzen dira instalazio espezifikoetan edo sakonera
handiko biltegi geologikoetan.
b) Paper-geruza batekin uranio-238k eta radon-222k
igorritako erradiazioak geldiaraz genitzake. Kar
bono-14ren erradiazioak geldiarazteko, berriz,

aluminio-xafla bat beharko genuke, eta kobalto60k igorritakoak geldiarazteko, azkenik, hormigoihorma bat.
c) Uranio-238 Lurraren edo arroka zein sedimentuen
adina kalkulatzeko erabiltzen da; baita plutonio
bihurtzeko ere (erreaktore nuklearren erregaia da
plutonioa). Era berean, barneratze-ahalmen handiagoa duten beste erradiazio batzuen aurkako
blindatzeak sortzeko ere erabiltzen da.
Karbono-14, berriz, 45.000 urtetik beherako material organikoen hondarrei data jartzeko erabiltzen
da, batik bat.
Kobalto-60 isotopo erradioaktiboa, bestalde, kobaltoaren aztarna-elementu gisa erabiltzen da
erreakzio kimikoetan. Eta medikuntzako ekipoak
esterilizatzeko, industria mailan erradiografiak egiteko erradioisotopo gisa, lodierak egiaztatzeko
eta tresnak berdintzeko ere erabiltzen da, besteak
beste.
Radon-222, azkenik, aire-masei jarraitzeko erabil
tzen da. Geologo batzuek, egoera jakin batzuetan, radon isotopoaren igorpenean izandako haz
kundeak berehalako lurrikarekin lotu izan dituzte.
a) EGK siglek egun bakoitzerako elikagai jakin batzue
tarako gomendatutako kantitatea adierazten dute,
eguneko 2000 kcal hartzen dituen heldu batentzat.
b) Ikasleek elikagai batzuen nutrizio-balioak adierazten dituzten etiketak hartu beharko dituzte, eta
109
giltza-edeb taldea
51. a) Gezurra. Katioi edo ioi positibo bat, hain zuzen, elektroi bat galdu duen atomoa da.

horietan ageri diren osagai batzuen EGKaren ehunekoari erreparatu beharko diote.
Jarduera honetan, ikasleek Fukushimako zentral nu
klearreko instalazioetan kalteak eragin zituen tsunami
baten gertaeren kronologia bat idatzi beharko dute.
Kronologia horretan, gertakari hauek bildu beharko
dituzte:
2011ko martxoaren 11n, 14:46an, 9 indarreko
lurrikara bat gertatu zen Ozeano Barean, 10 km-ko
sakoneran. Lurrikararen ondorioz, kostaldetik hurbil kokatutako zentral nuklearrek euren jarduera
eten zuten.
Lurrikararen ondorioz, Fukushimako zentraleko
energia elektrikoaren fluxua eten egin zen, eta
diesel bidezko sistema alternatiboa ere ez zebilen. Horren guztiaren ondorioz, erreaktoreen
hozte mekanismoak gelditu egin ziren.
Ihes erradioaktiboa gertatzeko arriskua zegoe
nez, zentral nuklearretik 3 km-ko erradioan bizi
ziren herritarrak ebakuatu zituzten.
Martxoaren 12an, zentralaren inguruko 10 km-ra
zabaldu zen ebakuazio-eremua.
Erreaktoreen presioa jaisten ahalegindu ziren:
balbulak ireki zituzten, lurruna askatzeko. Horren
ondorioz, inguruneko erradiazio mailek gora egin
zuten.
Egun bereko 15:36an, leherketa bat izan zen
zentralean, hidrogenoaren eta oxigenoaren arteko erreakzio kimiko baten eraginez.
Hala, ebakuazio-eremua 20 km-ko erradiora
zabaldu zuten.
Itsasoko ura erabiliz, erreaktoreak hozten ahalegindu ziren.
Martxoaren 13an, beste erreaktore baten tenperaturak ere gora egin zuen, eta gainditu egin ziren
baimendutako ingurumen-erradioaktibitatearen
mugak.
Martxoaren 14an, hidrogeno-errekuntza baten ondorioz, beste leherketa bat izan zen. Sei pertsona
zauritu ziren; erreaktoreak ez zituen kalteak izan.
giltza-edeb taldea
Egiaztatu zuten 1. eta 2. erreaktoreak arriskutik

kanpo zeudela; izan ere, bien tenperaturak behera egin zuen, eta egonkor zegoen.
2. erreaktorean leherketa bat izan zen, eta kalteak eragin zituen nukleoa babesten duen edukiontzi nagusian.
110
Martxoaren 15ean, sutea piztu zen 4. erreaktorea

zegoen eraikinean, eta erradioaktibitatea igorri zen.
2. erreaktorearen edukiontzian ihes erradioaktiboa zegoela egiaztatu zuten.
Martxoaren 16an, egiaztatu zuten 1. eta 2. erreak
toreen errekuntza-barrek kalteak zituztela.
Erradioaktibitate maila handiak zeudela-eta
ebakuatu egin zituzten zentraleko langile guztiguztiak.
Martxoaren 17an, helikoptero batzuk baliatuta,
itsasoko ura isuri zuten erreaktoreen gainera, horiek hozteko helburuarekin.
Martxoaren 18an, ahalegindu ziren kanoi bidez
erreaktoreei ura botatzen; bereziki, 3. erreaktoreari,
polonioa zeukalako.
Martxoaren 20an jakinarazi zuten itxi egingo zutela
Fukushimako zentral nuklearra. Herritarrak beldur ziren edateko ura eta elikagaiak (bereziki, ba
razkiak eta arraina) kutsatuko ote zitzaizkien.
Martxoaren 23an, agintariek gomendatu zuten
haurrek ez zezatela edan iturriko ura, iodo erreak
tibo kopuru handia zeukalako.
Martxoaren 25ean, edateko uraren kutsadura sei
prefekturatara zabaldu zen.
4. Taula periodikoa
61. Gaur egungo taula periodikoan, elementuak zenbaki
atomikoaren arabera daude kokatuta, goranzko ordenan. Zenbaki atomikoa, Z, atomoaren nukleoko protoi
kopurua da. Mendeleievek eta Meyerrek egindako
taula periodikoaren lehen bertsioan, ordea, elementuak masa atomikoaren arabera (goranzko ordenan)
zeuden sailkatuta.
62. Kromoa (Cr); fluorra (F); zinka (Zn); nitrogenoa (N).
Ikasleek praktika interaktiboak egingo dituzte elementuen sinboloekin, ikaslearen liburuan proposatutako web-orrira sartuta.
63. a) Elementu baten propietate kimikoak, hain zuzen,
konfigurazio elektronikoaren araberakoak dira,
haren mailarik azalekoenean. Propietate horrek
finkatzen du, hain zuzen, elektroiak askatzeko eta
hartzeko erraztasun maila.
b) Izaera metalikoa handitu egiten da talde batean
beherantz egin ahala.
Izaera metalikoa handitu egiten da taula periodikoko periodo batean ezkerrerantz mugitzean.

c) Metalak: taularen erdigunean eta ezkerraldean
kokatzen dira. Elektroiak emateko joera dute.
Ez-metalak: taularen eskuinaldean daude. Elektroiak hartzeko joera dute.
c) C elementua: Z = 13: 13. taldean, 3. periodoan.

d) D elementua: Z = 16: 16. taldean, 3. periodoan.
e) E elementua: Z = 18: 18. taldean, 3. periodoan.
f) F elementua: Z = 11: 1. taldean, 3. periodoan.
64. a) Egia.
b) Gezurra; ez-metalek elektroiak hartzeko joera izaten dute.
c) Egia.
A eta B 2. periodoan daude; C, D, E eta F, berriz,

3. periodoan. A eta F 1. taldean daude; azkenik,
B eta D, 16. taldean.
A-k eta F-k antzeko propietateak izango dituzte,
talde berekoak baitira; eta arrazoi berberagatik,
B-k eta D-k ere antzeko propietateak izango di
tuzte.
d) Egia.
65. a) I. taldean; alkalinoak izena dute.
b) Halogenoak. Antzeko propietateak izaten dituzte,
mailarik azalekoenean egitura elektroniko bera
baitute.
c) Litioa, berilioa, boroa, karbonoa, nitrogenoa, oxigenoa, fluorra, neoia. Propietate desberdinak
dituzte, mailarik azalekoenean ez baitute egitura
elektroniko bera.
d) Elementu adierazgarriak honako talde hauetakoak
dira: 1., 2., 13., 14., 15., 16., 17. eta 18. Trantsiziometalak, berriz, honako talde hauetakoak dira: 3.,
4., 5., 6., 7., 8., 9., 10., 11. eta 12.
e) Hauxe da 2. taldeko (lurralkalinoak) elementuen
egitura elektronikoa: s2
f) Gas nobleek beteta dute mailarik azalekoena; eta,
horregatik, oso egonkorrak dira.
A-k litioa (Li) irudikatzen du, B-k oxigenoa (O), C-k

aluminioa (Al), D-k sufrea (S), E-k argoia (Ar) eta
F-k sodioa (Na).
68. a) Z = 1 H: 1s2
Z = 6 C: 1s2 2s2 2p2
Z = 12 Mg: 1s2 2s2 2p6 3s2
Z = 53 I: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 4d10
5s2 5p5
b) Ez-metalak: hidrogenoa (H), karbonoa (C), iodoa (I).
Metalak: magnesioa (Mg).
c) Hidrogenoa: elektroi bat galtzeko joera izango du
(hartu ere hartu ahal izango du).
Karbonoa: lau elektroi hartzeko joera izango du (gal
du ere galdu ahal izango ditu).
66. a) Zesioa
Cs (Z = 55): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 4d10
5s2 5p6 6s1
6. periodoan eta 1. taldean dago.
10

c) Estrontzioa
Sr (Z = 38): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 5s2
d) Kriptona
Kr (Z = 36): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6
67. a) A elementua: Z = 3: 1. taldean, 2. periodoan.
b) B elementua: Z = 8: 16. taldean, 2. periodoan.
Karbonoa: C4+ / C4Iodoa: I

Magnesioa: Mg2+
69. a) Rubidioa, litioaren talde berekoa delako baina periodo handiagokoa (izaera metalikoa handitu egiten
da talde batean beherantz egitean).
b) Molibdenoa, telurioaren periodo berekoa delako
baina taulan ezkerraldeagora dagoelako.
c) Eztainua, iodoaren periodo berekoa delako baina
taulan ezkerraldeagora dagoelako.
d) Talioa, boroaren talde berekoa delako baina periodo handiagokoa (izaera metalikoa handitu egiten
da talde batean beherantz egitean).
111
giltza-edeb taldea
Se (Z = 34): 1s 2s 2p 3s 3p 3d 4s 4p
2
Magnesioa: bi elektroi askatzeko joera izango du.

d) Hidrogenoa: H+ / H-.
b) Selenioa
2
Iodoa: elektroi bat hartzeko joera izango du.

Ikasle bakoitzak elementu bat aukeratu beharko du, eta horri buruz eskatutako datuekin (aurkikuntza, historia, propietateak eta aplikazioak) aurkezpen bat prestatu beharko du PowerPointean.
Unitate honetan erabilitako hainbat baliabideren artean, bada esteka bat. Esteka honi esker, aplikazio batera sartu ahal
izango gara, eta bertan, elementu kimiko bakoitzari buruzko informazio ugari aurkituko dugu:
http://www.ptable.com/
Probatu zure gaitasunak (84.-85. or.)

71. a) Elementuak dira.
b) Kaltzioa (Ca); burdina (Fe); iodoa (I); magnesioa (Mg); zinka (Zn); selenioa (Se); sodioa (Na); potasioa (K); fosforoa (P).
c) Kaltzioa (Ca); Z = 20; A = 40.
d)
Burdina (Fe); Z = 26; A = 59.
Iodoa (I); Z = 53; A = 127.
Magnesioa (Mg); Z = 12; A = 24.
Zinka (Zn); Z = 30; A = 65.
Selenioa (Se); Z = 34; A = 79.
Sodioa (Na), Z = 11; A = 23.
Potasioa (K), Z = 19; A = 39.
Fosforoa (P). Z = 15; A = 31.
Elementua
Sinboloa
Protoi
kopurua
Elektroi
kopurua
Neutroi
kopurua
Kaltzioa
40
20
Ca
20
20
20
Burdina
59
26
Fe
26
26
33
53
53
74
Mg
12
12
12
Iodoa
127
53
Magnesioa
24
12
Zinka
65
30
Zn
30
30
35
Selenioa
79
34
Se
34
34
45
Sodioa
23
11
Na
11
11
12
Potasioa
39
19
19
19
20
Fosforoa
31
15
15
15
16
72. Bai, bioelementuak dira, izaki bizidunen parte baitira.

Fosforoa (P) bioelementu primarioa da. Bioelementu sekundarioak dira, bestalde, magnesioa (Mg), kaltzioa (Ca), sodioa
(Na) eta potasioa (K). Eta oligoelementuak dira burdina (Fe), iodoa (I), zinka (Zn) eta selenioa (Se).
100 g intxaur janda hartutako EGKaren ehunekoa kalkulatzeko, lehenik eta behin, beharrezkoa da jakitea zein den
elementu bakoitzaren egun bakoitzerako gomendatutako kantitatea. Informazio hori eskuratzeko, honako web-orri
honetara joko dugu:
http://links.edebe.com/k7kf5s
giltza-edeb taldea
Ondoren, ehunekoa kalkulatuko dugu, honako formula matematiko hau aplikatuta:

EGK portzentaia =
112
100g-ren ekarpena
EGK
100

EGK
100 g-ko ekarpena
EGKaren ehunekoa
Kaltzioa
800 mg
87,1 mg
%10,9
Burdina
14 mg
2,8 mg
%20
150 g = 0,15 mg
2,06 mg
%1373
375 mg
120,5 mg
%32,13
10 mg
2,7 mg
%27
55 g = 0,055 mg
5,5 mg
%10000
500 mg
2,4 mg
%0,48
Potasioa
2000 mg
544 mg
%27,2
Fosforoa
700 mg
409 mg
%58,4
Iodoa
Magnesioa
Zinka
Selenioa
Sodioa
73. Kloruroaren (Cl-) kontzentrazioa da, eta esan nahi du

ur litro bakoitzak 0,007 g kloruro dauzkala.
Kontsultatu taula periodikoa, eta egiaztatu ea

emandako erantzunak zuzenak diren.
Ur destilatua konposatu bat da, H2O molekulek

soilik osatzen baitute. Iturriko ura, berriz, disoluzio
bat da; bertan, ura da disolbatzailea, eta solutuak
dira, berriz, hainbat gatz mineral (bikarbonatoak,
sulfatoak, kaltzioa, kloruroak...).
c) Potasioa eta magnesioa metalak dira; fosforoa,

berriz, ez-metala.
74. a) a elementuak 9 elektroi ditu, eta, beraz, elementu hori fluorrari dagokio; b elementuak 20 elektroi
ditu, eta, beraz, kaltzioa irudikatzen du; c elementuak, azkenik, 11 elektroi ditu, eta, hala, sodioa
adierazten du. Fluorra da intxaurrek ez dutena.
76. a) Isotopoak, hain zuzen, elementu beraren atomoak

dira, zenbaki atomiko (Z) bera baina masa-zenbaki
(A) desberdina dutenak.
b) Rutherforden ereduan daude oinarrituta.
d) Potasioak K1+ katioia eratuko du; magnesioak,

Mg2+ katioia; eta fosforoak, P 3- anioia.
b) Bakoitzaren protoi, elektroi eta neutroi kopurua

jasoko ditugu taula honetan:
Isotopoa
Fluorraren adierazpena, gaur egungo ereduaren

arabera:
19
9
F
9 elektroi
9 protoi
10 neutroi
c)
75. a) Potasioa K (Z = 19): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1
Fosforoa P (Z = 15): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3
Magnesioa Mg (Z = 12): 1s2 2s2 2p6 3s2
b) Potasioa 4. periodoan dago, lau maila elektroniko
dituelako; bestalde, 1. taldekoa da, bere mailarik
azalekoena s1 delako.
Fosforoa 3. periodoan dago, hiru maila elektroniko
dituelako; bestalde, 15. taldekoa da, bere mailarik
azalekoena s2p3 delako.
Magnesioa 3. periodoan dago, hiru maila elektroniko dituelako; bestalde, 2. taldekoa da, bere mailarik azalekoena s2 delako.
Protoi
Elektroi
kopurua kopurua
Neutroi
kopurua
39
19
19
19
20
40
19
19
19
21
41
19
19
19
22
K isotopoa erradioaktiboa da, eta 1,23 109 urteko desintegrazio-denbora dauka. Arrokei data jar
tzeko erabiltzen da.
40
19
30 urtetik gorako desintegrazio-denbora duen

isotopo erradioaktiboa denez, sortutako hondakinak aktibitate handikotzat jotzen dira. Eta horrek
dakar denbora luzez biltegiratzea gainazaleko
biltegiratze-gunetan edo sakonera handiko biltegi
geologikoetan.
Jarduera hori banaka landu ostean, gainerako
ikaskideekin bateratu beharko da.
Hausnartu
Erantzun irekia.
113
giltza-edeb taldea
Elementua

4. Lotura kimikoa
1. Zer da lotura kimikoa?
2. Lotura ionikoa eratzea
(88.-93. or.)
Ioi positiboak eta ioi negatiboak elkartu egiten dira,

haien arteko erakarpen-indar elektrostatikoen ondorioz.
Jarduerak
1. Atomoek biltzeko joera dute, oreka handiagoa lortzeko helburuarekin; alegia, zortzikotearen arauari jarraitzen diote. Atomoen mailarik azalekoenetako elektroien
higidurak edo transferentziak gertatzen dira, konfigurazio egonkorra lortzeko: gas noblearen konfigurazioa,
hain zuzen, zortzi elektroi dituena.
2. 1916. urtean, Gilbert Newton Lewis fisikari estatubatuarrak proposatu zuen zortzikotearen araua.
Gilbert Newton Lewis (1875-1946). Kimikari estatubatuar hau Weymouthen jaio zen, Massachusetts.
Lewisen egitura izenekoaz gainera, atomo kubikoaren
eredua, lotura kobalentearen ideia eta zortzikotearen
araua garatu zituen, fotoi terminoa sortu zuen, aurrenekoz eratu zuen deuterio oxidoa, eta beste zientzialari
batzuekin batera, termodinamika kimikoaren oinarriak
deskribatu zituen.
3. 1. Ioiak eratzea
Potasioa (K) elementu metaliko bat da, eta gas
noblearen konfigurazioa izateko, elektroi bat du
sobera bere mailarik azalekoenean. Horregatik,
hura askatzeko joera dauka, eta era horretan,
potasio K+ ioi positibo bihurtzekoa. Fluorra (F), bestalde, elementu ez-metalikoa da, mailarik azalekoenean zazpi elektroi dituena. Horrenbestez,
potasioak askatutako elektroia onartu, eta fluoruro
(F-) ioi negatibo bihurtuko da. Elektroi-truke horren
bidez, zortzina elektroi izango dituzte bi atomoek
euren mailarik azalekoenean.
K
K+
F-
3. Kristal ionikoa eratzea

Karga desberdineko ioien artean (ioi positiboak eta
ioi negatiboak) gertatzen diren indar elektrostatikoen ondorioz, ioi positiboak eta negatiboak geometrikoki antolatzen dira espazioan, eta kristal-sare ioniko bat eratzen dute.
Eratzen den konposatua, KF, solidoa izango da
giro-tenperaturan, gogorra baina hauskorra, fusio- eta irakite-puntu altuekin, uretan disolbatzen
dena, eta ur-disoluzioan edo urtuta dagoenean
eroankortasun elektrikoa daukana.
@: kloro molekula
Bi kloro molekula ukipenean jartzen direnean, elektroi bat
partekatzen dute batak bestearekin; hartara, elkarri lotuta
jarraitzen dute, gas noblearen konfigurazioarekin.
Jarduerak
4. Honako diagrama honetan ikusiko dugu nola eratzen
den fluor molekula bat:
K+
8 e-
8 e-
K - 1 e- K+
5. Gure erantzunaren oinarria izango da F2-k lotura kobalente molekularra ispilatzen duela.
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1

F
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6

F-
giltza-edeb taldea
F + 1 e- F-
1s2 2s2 2p5

114
1s2 2s2 2p6
Era horretan, deduzitu ahal izango dugu fluor molekularra substantzia biguna litzatekeela (giro-tenperaturan
dagoen solidoa balitz; izan ere, lotura mota dela tarteko, egoera likidoan edo gaseosoan ere egon liteke),
fusio- eta irakite-puntu baxuekin. Disolbagarritasunari
dagokionez, pentsatzekoa da disolbatzaile organikoetan disolbagarria izango litzatekeela, baina uretan, disolbaezina. Substantzia ez-eroalea litzateke.
Fluor molekularrari buruzko propietatek Interneten bilatuz gero, ikusiko dugu giro-tenperaturan substantzia

Jarduerak
gaseosoa dela, fusio- eta irakite-puntu baxuak dituena. Urarekin ukipenean, berriz, HF eta oxigenoa era
tzen dituen erreakzio bortitz batean, fluorra desegin
egiten da. Beste substantzia organiko batzuekin ere
indarrez erreakzionatzen du, substantzia horiek hidrogenoa dutelako. Molekula sukoia da, usain sarkorrekoa eta toxikoa.
6. I2-k lotura kobalenteaz gainera, Van der Waalsen loturak ere baditu. Interakzio horien eraginez, fusio- eta
irakite-tenperaturek gora egiten dute.
Br2-k, berriz, nahiz eta interakzioak izan, horiek ez dira
hain indartsuak. Eta, horregatik, giro-tenperaturan Br2
likido bat da, eta I2, aldiz, solido bat.
Kloro molekularra ere gasa da giro-tenperaturan. Kloroaren fusio-puntua, hain zuzen, 101 C da; haren
irakite-puntua, berriz, 34 C. Oso gas toxikoa da, airea baino bi eta erdi aldiz trinkoagoa, uretan ia disolbatzen ez dena eta karbono tetrakloruroan disolbagarria.
Substantzia ez-eroalea da.
7. Bai, hidrogeno-loturak egon daitezke amoniako mo

lekulen artean; izan ere, molekula hori hidrogenoak
eta atomo txiki eta oso elektronegatibo batek (nitro
genoak, hain zuzen) osatzen dute. Egoera horretan,
hidrogenoak karga partzial positiboa dauka; nitrogenoak, berriz, karga partzial negatiboa, eta horren
ondorioz, alboko molekulen artean erakarpen-indar
elektrostatikoak sortzen dira.
@: agregazio-egoerak eta molekula arteko

interakzioak
Gorputz baten tenperaturak gora egiten duen heinean,
molekulen bibrazio-higidurak ere gora egiten du. Zenbat
eta bibrazio handiagoa, orduan eta energia gehiago; eta
horregatik, molekula arteko loturek sortutako indarrak garai edo gaindi daitezke. Solidoetan, molekula arteko lotura
horiek likidoetan baino indartsuagoak dira, eta likidoetan,
gasetan baino indartsuagoak.
Jarduerak
8. A: Burdina.
B: Kaltzio floruroa.
C: Metanoa.
Jarduerak
9. Dedukzio-inferentzia izeneko trebetasuna aplikatuko dugu. Horretarako, ezagutzen dugun informazioa izango dugu
abiaburu, eta taula osatu beharko dugu:
DAUKADAN INFORMAZIOA
Egoera fisikoa
giro-tenperaturan
Fusio-tenperatura
(C)
Eroankortasun
elektrikoa
Disolbagarritasuna
Solidoa
3000 C
Ez-eroalea
Uretan disolbaezina
Solidoa
650 C
Eroalea, ur-disoluzioan
Uretan disolbagarria
Gaseosoa
60 C
Ez-eroalea
Uretan disolbaezina
Solidoa
700 C
Eroalea
Uretan disolbaezina
Ondoren, arrazoitzeari ekingo diogu, lotura kimiko bakoitzaren ezaugarri bereizgarriak aintzat hartuta. Era horretan,
honako hauek deduzituko ditugu:
DEDUZITU DUDAN INFORMAZIOA

Substantzia mota
Beste propietate batzuk
Lotura kobalentea
Substantzia kobalente kristalinoa
Oso substantzia gogorrak dira
Lotura ionikoa
Substantzia ionikoa
Gogorrak eta hauskorrak
Lotura kobalentea
Substantzia kobalente molekularra
Oso bigunak
Lotura metalikoa
Substantzia metalikoa
Disolbagarriak urtutako beste metal batzuetan, edo merkurioan

115
giltza-edeb taldea
Lotura mota

2.Masa atomikoa
eta masa molekularra (94. or.)
Jarduerak
10. Taula periodikoan kontsultatuko dugu zein den molekula bakoitza osatzen duten atomoen masa atomikoaren balioa; eta, ondoren, horien masa moleku
larrak kalkulatuko ditugu.
A (N): 14,01 u
A (H): 1,01 u
M (NH3):1 A (N) + 3 A (H) = 1 14,01 u +

+ 3 1,01 u = 14,1 u + 3,03 u = 17,4 u
A (H): 1,01 u
A (S): 32,07 u
A (O): 16,00 u
M (H2SO4):2 A (H) + 1 A (S) + 4 A (O) =

= 2 1,01 u + 1 32,07 u + 4 16,00 u =
= 2,02 u + 32,07 u + 64,00 u = 98,09 u
A (Li): 6,94 u
M (LiCl):1 A (Li) + 1 A (Cl) =

= 1 6,94 u + 1 35,45 u = 42,39 u
11. Masa atomikoaren unitatea, u, karbono-12 atomo baten masaren hamabirena da, eta gutxi gorabehera
protoi baten masaren berdina da: 1,673 10-27 kg.
Elektroi baten masarekin alderatuta (elektroiaren masa
9,109 1031 kg da), hauxe izango dugu:
9,109 10 31 kg
IUPACek ekarpenak egiten ditu zientziaren arloan aurrerapausoak emateko; izan ere, hizkuntza bateratua
eskaintzen die zientzialariei: besteak beste, nomenklaturak, terminologiak, sinboloak, masa atomiko estandarizatuak, etab.
Jarduerak
15. a) Hidrogenoak eta potasioak, bai:
KH Potasio hidruroa
b) Bi hidrogeno molekulek, ez.
A (Cl): 35,45 u
1,673 10 27 kg
zehazki, Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Ba

tasuna esan nahi dute. Kimikako elkarte nazionalek
osatutako lan-taldea da, konposatu kimikoen izendapena estandarizatzeaz arduratzen dena. Erakunde
hau sortu zuten, hain zuzen, nazioarteko lankidetza sustatzeko eta zientzia-ikerketaren, industriasektorearen eta sektore publikoaren arteko zubiak
eraikitzeko.
= 1837
Horrenbestez, masa atomikoaren unitate bat, gutxi

gorabehera, elektroi baten masa baino 1.837 aldiz
handiagoa da.
c) Nitrogenoak eta hidrogenoak, bai:

NH3 Amoniakoa
d) Hidrogenoak eta kaltzioak, bai:
CaH2 Kaltzio hidruroa
16. a) CaBr oker dago; hauxe da formula zuzena: CaBr2
(kaltzio bromuroa).
b) HgC oker dago; hauxe da formula zuzena: Hg2C,
merkurio(II) karburoa, edo Hg4C, merkurio(I) karburoa.
c) K2I oker dago; hauxe da formula zuzena: KI (potasio ioduroa).
d) PbI4 zuzen dago, eta honela izendatzen da: be
run(IV) ioduroa edo berun tetraioduroa.
17. Be3P2. Berilio fosfuro ere izenda liteke.
3.Konposatu bitarrak (95.-98. or.)

Jarduerak
12. Au2O3 Urre(III) oxidoa. Diurre trioxidoa.
BeO Berilio oxidoa. Berilio oxidoa.
SO2 Sufre(IV) oxidoa. Sufre dioxidoa.
Ag2O Zilar oxidoa. Zilar oxidoa.
13. a) Berun dioxidoa: PbO2
b) Kobre(II) oxidoa: CuO
giltza-edeb taldea
c) Selenio(II) oxidoa: SeO

14. Jarduera hau egiteko, Folio birakaria izeneko lankidetzateknika aplikatuko dugu. Eta erantzunak honako informazio hau bildu beharko du, gutxienez: IUPAC siglek,
116

Proposatutako jarduera interaktiboak egin ostean,
ikasleek, banaka jarrita, denboran zehar nomenklaturak izandako bilakaerari buruzko informazioa eskuratu
beharko dute, aipatutako web orrian. Ondoren, gaiari
buruzko eskema bat egin beharko dute.
Honako informazio hau ere eskeman txertatzea proposatzen dugu:
xviii. mendea baino lehen ez zegoen kimikarako inolako nomenklatura-sistemarik, nahiz eta alkimista
eta artisau batzuek izen espezifikoak erabiltzen zituzten substantzia kimiko ohikoenak izendatzeko.
1782. urtean, Guyton de Morveau fisikari frantziarrak kimikarako lehen nomenklatura-sistema deskribatu zuen, oxidoetan oinarrituta.
Ondorengo hamarkadetan, aurkitutako konposatu
berriei izen bat esleitzen zieten, eta ioiak zein ga
xix. mendearen amaieran, dagoeneko finkatuta zegoen konposatu ez-organikoen nomenklatura-sistema. Konposatu organikoena, ordea, ez; artean
ere, hainbat izen zituzten.
xx.
mendean zehar, nomenklatura arautzen joan

zen.Eta IUPACek egindako lanari esker, gaur egungo kimika-nomenklaturaren oinarriak ezarri ziren.
4. Interes bereziko substantziak

(99.-103. or.)
Agora
Ikasleek aztertu beharko dute ea zein den kimikak zientziaren alor guztietan eta eguneroko bizimoduan duen
garrantzia.
Gure gizartea ez litzateke gaur egun den bezalakoa izango kimikak hainbat arlotan berriki egindako ekarpenengatik ez balitz; hala nola farmakologian (sendagai-lanak
egiten dituzten substantzia ugari aurkituta), nekazaritzan
(ongarriak eta intsektizidak ekoitzita) eta teknologian (material berriak fabrikatuta).
Jarduerak
19. 3. unitatean ikusi genuen bezala:
Elementuak, hain zuzen, prozesu kimikoen bidez
substantzia sinpleagotan banatu ezin diren substantziak dira.
Konposatuak, berriz, prozesu kimikoen bidez elementu sinpleagotan bana daitezkeen substantziak dira.
Orain, diagramako substantziak sailkatu, eta elementuak ala konposatuak diren zehaztuko dugu:
Elementuak: silizioa (Si), galioa (Ga), selenioa (Se),
eztainua, (Sn), karbonoa (C).
Konposatuak: YBCO, kromo oxidoa, silizea, alumina (Al2O3).
20. H2SO4 batik bat industrian erabiltzen da. Esate baterako, ongarriak fabrikatzeko, petrolioa fintzeko, altzairua tratatzeko eta lehergaiak, garbigarriak, plastikoak,
zuntzak... fabrikatzeko.
Lehenik eta behin, ikasleek ikerketa-lan bat egin beharko dute. Horretarako, Internetera, liburutegiko liburuetara, dokumentaletara eta parekoetara jo, eta
horiek baliatu ahal izango dituzte.
Ondoren, jardueraren urratsei jarraitu, eta buru-mapa bat egin beharko dute, bubbl.us baliatuta. Mapa
horretan, grafitoari buruzko honako informazio hau
jaso beharko dute:
Osaera
Egitura
Propietateak
Aplikazioak
Buru-mapa batean, informazioa ulertzeko eta laburpen-ariketa bat egiteko baliagarriak izango diren irudiak eta elementu grafikoak txertatu ahal izango dira.
Kasu honetan, adibide gisa, grafitoari buruzko informazioa gehitu ahal izango litzateke (esate baterako,
orain aipatuko duguna), eta testuari laguntzeko, baita
egitura mikroskopikoari, kanpoko itxurari... buruzko
irudiak ere:
Karbonoaren forma alotropikoetako bat da.
Hobi naturaletan dago.
Kolore beltzeko minerala da, distira metalikoa duena, biguna eta erraz esfoliatzen dena.
Besteak beste, arkatzaren minak fabrikatzeko, labaingarri solido gisa eta elektrodoak fabrikatzeko
erabiltzen da.
Jarduerak
22. a) Albiste osoa honako web orri honetan dago argitaratuta:
http://links.edebe.com/vju35
b) DMAE siglek, hain zuzen, Adinarekin Lotutako
Makulako Endekapena esan nahi dute. Gaixotasun
horren ondorioz, eta zahartzaroarekin lotuta, begiko makula hondatzen joaten da.
c) Material hibridoa da: zati bat organikoa da, eta
beste bat, ez-organikoa. Material sintetikoa da.
d) Iradokitako erantzuna.
http://www.infosalus.com/actualidad/
noticia-cientificos-csic-desarrollan-nuevobiomaterial-implantar-ojo-puede-frenar-dmae20140602185709.html
Europa Press, infosalusek argitaratua 2014-6-2
https://es.noticias.yahoo.com/cient%C3%AD
ficos-csic-desarrollan-biomaterial-implantarojo-frenar-dmae-165709513.html
Europa Press, Yahoo noticiasek argitaratua
2014-6-2
117
giltza-edeb taldea
tzak zegozkien metalaren edo gatzaren arabera

izendatzen zituzten.

http://www.telecinco.es/informativos/
sociedad/Cientificos-CSIC-desarrollanbiomaterial-DMAE_0_1805475642.html
Europa Press, Telecinco.es-ek argitaratua
2014-6-2
Kasu honetan, albistearen iturria Europa Press
agentzia da, eta hiru web orriek testu bera ar
gitaratu dute, hitzez hitz. Horrenbestez, argi
dago kontsultatutako hiru orrietan argitasun eta
zorroztasun berberaz aurkeztu dutela edukia.

Laborategitik farmaziara
Jarduerak
23. a) Bi fase ditu: fase preklinikoa (gutxi gorabehera,
bost urte eta erdiko iraupena duena) eta fase klinikoa bederatzi bat urteko iraupena duena).
b) Osagai aktiboa, hain zuzen, sendagai baten ondorio farmakologikoa eratzen duen substantzia da.
Osagai aktiboak dira, esaterako, ibuprofenoa, parazetamola, azido azetilsalizilikoa, salbutamola, diazepama, etab.
c) Iradokitako erantzuna.
Jarduera honetan, ikasleek sendagai baten argibide-orria aztertu beharko dute. Argibide-orrian ageri den informazioa era batekoa edo bestekoa izango da sendagaiaren arabera. Dena den, oro har,
honako atal hauek izan ohi ditu:
1. Zer den sendagaia eta zertarako erabiltzen den.
2. Sendagaia hartu aurretik: bertan, besteak beste, beste sendagai batzuekiko edo haurdu
naldian izan daitezkeen bateraezintasunak ageri dira zehaztuta.
3. Nola hartu sendagaia: bertan azaltzen dute,
halaber, zein den dosia eta zein tratamenduaren iraupena.
4. Izan ditzakeen ondorio kaltegarriak.
giltza-edeb taldea
24. a) Sendagai generikoa da, hain zuzen, markako sendagaien osagai aktibo berbera duena, kalitate eta
segurtasun maila berberekin, baina, oro har, prezio
merkeagoa duena. Horren adibideak ditugu, esaterako, EFG parazetamola (generikoa) eta Gelocatila (markakoa).
b) Sendagai generikoa merkeagoa da kontsumitzailearentzat, ez baitira kontuan hartzen farmaziakonpainiak ikerketarako eta garapenerako egindako inbertsioaren kostuak.
Jarduera honetan, ikasleek sendagai generiko bat
eta markako bat alderatu beharko dituzte. Egiaztatu beharko dute bai markako sendagaia bai generikoa bat datozela indarrean dagoen legediarekin,
eta informazio bera ematen dutela.
Ikasleek, batetik, Euskal Herriko datuak kontsultatu
beharko dituzte; eta, bestetik, euren lurraldeari dagozkionak.
Ikasleek ikusiko dute nola Euskal Herrian sendagai
generikoen merkatu-kuota ia hirukoiztu egin zen
2003. urtetik 2009. urtera bitartean. Eta horrek, jakina, osasun publikoan diru asko aurreztea ekarri
zuen.
Ikerketa-lana egiteko, ikasleak taldetan banatuko dira.
Ondoren, ikaslearen liburuan proposatutako esteka
kontsultatu beharko dute.
Gero, talde bakoitzak txosten batean bildu beharko
du SIGRE puntuari buruzko informazioa, ondo egitu
ratuta. Bertan, puntu horren helburuen eta funtzio
namenduaren berri jaso beharko dute.
Azkenik, jardueran proposatutako galderei erantzun
beharko diete ikasleek:
5. Nola gorde sendagaia.
Sendagaiak ez dira bota behar isurbideetan behera,

eta ezta zakarretara ere.
6. Informazio gehigarria; besteak beste, produktuaren osaera eta itxura.
Ontziak zein sendagaiak farmaziako SIGRE puntuetan

utzi behar dira.
Debate honetan, ikasleek aintzat hartu beharko
dute zeinen garrantzitsua den sendagaiak pertsonentzat seguruak izatea; hala, funtsezkoa izango
da sendagaiak ekarritako onurak albo-ondorioak
baino handiagoak izatea. Patenteen gaia ere lan
118
dezakete; izan ere, batzuetan, herritarrek nekez

eskura ditzakete sendagaiak.
Dagoeneko behar ez ditugun sendagaiak ere SIGRE

puntuetan utz ditzakegu.
SIGRE, hain justu, irabazi-asmorik gabeko erakundea
da, etxean erabilitako eta sobera geratutako sendagaiak eta ontziak behar bezala kudeatzeko sortutakoa.

Kobalenteak: elektroi bikote bat edo gehiago partekatzen dituzten bi ez-metalen arteko elkarketa
da; esaterako, HCl molekulan.
Sormen@: Horma-irudi ekologiko bat egin

Mural.ly erabiliz
Jarduera honetan, banaka jarrita, ikasleek Mural.ly aplikazioa
erabili beharko dute, ikasgelako kide guztien eskura egongo
den horma-irudi interaktibo bat egiteko. Horretarako, lehenik
eta behin, hondakinen sailkapenari eta birziklapenari buruz
beharrezkoa den informazio guztia bilatu eta landu beharko
dute. Eta, ondoren, aplikazio interaktiboa erabiltzen ikasi,
jardueran proposatutako argibideei jarraituta.
Metalikoak: hodei elektroniko bidez, hots, metal

atomoen arteko elkarketa bidez, ioi positiboen sarea eratzen denean. Horren adibidea dugu, hain
zuzen, aluminioa.
27.
Substantzien
propietateak
IONIKOAK
Gogorrak eta hauskorrak dira
Iradokitako erantzuna.
Solidoak
Taldeka egin beharreko jarduera honetan, ikasleek automobilgintzan aplikatutako material berriei buruzko ikerketa-lana egin beharko dute. Horretarako, jardueran aipatutako urratsei jarraitu beharko diete.
Fusio- eta irakite-puntu altua
Lehenik eta behin, bakarka jarrita, ikasleak Interneten ibiliko dira, pixka batean, automobilgintzan erabiltzen dituzten material berriei buruz ikertzeko. Ondoren, taldeka, jardueran landuko dituzten bi materialak aukeratuko dituzte.
Hortik aurrera hasiko da, hain zuzen, egiazko ikerketa-lana, proposatutako galderei erantzuteko ikasleei oso baliagarria izango zaiena.
Uretan disolba daitezke

Elektrizitate-eroaleak, ur-disoluzioan edo urtuta daudenean
KOBALENTE
MOLEKULARRAK
Jardueraren atal honetan, ikasleek material berrien bestelako aplikazioei buruzko ikerketa-lana egin beharko dute. Horretarako, bilaketa egin ahal izango dute Interneten.
Hona hemen gaiari buruzko informazioa biltzen duten zenbait esteka:
http://links.edebe.com/gc9a
http://links.edebe.com/6nhr
http://links.edebe.com/3xi
Solidoak, likidoak zein gaseosoak izan daitezke

Fusio- eta irakite-puntu baxuak
Gehienak disolbatzaile organikoetan disolba daitezke, baina ez, ordea, uretan
Behin beharrezko informazioa galbahetik igarotakoan, talde bakoitzak aurkezpen digital bat egingo du Prezi aplikazioa erabiliz. Hala, modu grafikoan eta laburbilduta azalduko dute taldeak bildutako informazio guztia.
Jarraitu ikertzen
Oso bigunak dira
Ez-eroaleak
KOBALENTE
KRISTALINOAK
Oso gogorrak dira

Solidoak
Fusio- eta irakite-puntu oso altuak
Disolbaezinak uretan zein disolbatzaile organikoetan
Ez-eroaleak
METALIKOAK
Gogortasun aldakorrekoak
Giro tenperaturan solidoak, merkurioa salbu
Laburpena (108. or.)
Irakite- eta urtze-puntu oso aldakorrak
Urturiko beste metal batean

edo merkurioan disolbagarriak
Ionikoak: aurkako zeinua duten (metala eta ez-metala) ioien arteko erakarpen-indar elektrostatikoen
ondorioz eratzen dena. Esaterako: NaCl.
Egoera solidoan daudenean,

oso eroale onak
Harrikorrak eta xaakorrak dira
Dentsitate altukoak
Distira metalikoa
119
giltza-edeb taldea
26. Lotura kimikoa, hain zuzen, substantzia baten atomoen, molekulen edo ioien artean ezarritako lotura da,
ahalik eta egonkortasun handiena lortzea helburu duena. Era honetako estekak daude:

28. Elementu baten masa atomikoa zein den jakiteko, taula periodikoari erreparatu beharko zaio. Substantzia
baten masa molekularra kalkulatzeko, molekula osatzen duten atomo guztien masa atomikoa batu beharko da. Masa atomikoaren eta molekularraren unitatea, hain justu, masa atomikoaren unitatea (u) da.
29. Hauek dira konposatu bitar nagusiak:
Konbinazio bitarrak oxigenoarekin (oxidoak). Esaterako, burdina(III) oxidoa, Fe2O3; karbono monoxidoa,
CO; edo silizio dioxidoa, SiO2.
Konbinazio bitarrak hidrogenoarekin (hidruroak). Esaterako, burdina trihidruroa, FeH3; metanoa, CH4; edo
dihidrogeno sulfuroa, H2S.
Metal baten eta ez-metal baten arteko konbinazio bitarrak (gatz bitarrak). Esaterako, zilar sulfuroa, Ag2S;
edo kobalto dibromuroa, CoBr2.
Substantzia kimikoen aplikazio nagusiak era honetan
sailka ditzakegu:
Aplikazio industrialak: horren adibideak ditugu ura,
sodio kloruroa edo PVC.
Aplikazio teknologikoak: horren adibideak ditugu
karbono-zuntza eta grafenoa.
Aplikazio biomedikoak: batetik, substantzia naturalak ditugu (kolagenoa eta zelulosa), eta bestetik,
sintetikoak (silikona eta titanioa).
Azken jarduerak (109.-111. or.)

1. Zer da lotura kimikoa?
Elementua: aluminioa (Al), tungstenoa (W), xenona (Xe).
Konposatua: ura (H2O), amoniakoa (NH3), sodio kloruroa (NaCl).
Elementuen molekula: ura (H2O), kloroa (Cl2).
33. a) Egia. Gas nobleek zortzi elektroi dituzte euren mailarik azalekoenean, eta horrek egonkortasun handia ematen die.
b) Gezurra. Lotura kobalenteak eratzean, gas nobleen
konfigurazio egonkorra lortzeko beharrezkoak diren elektroi pareak baino ez dira partekatzen.
c) Egia. Elementu metalikoek elektroiak gal ditzakete,
eta hala, ioi positiboen egitura lortuko dute.
d) Gezurra. Merkurioa, esaterako, metal likidoa da,
giro-tenperaturan. Gainerako metal guztiak, berriz,
solidoak dira.
e) Egia. Bi propietate horiek substantzia ionikoen
ezaugarri bereziak dira.
f ) Egia. Era horretako loturak substantzia kobalente
molekularren atomoen artean gertatzen dira.
34. a) Magnesioak (Mg), metal bat denez, galdu egiten
ditu bere mailarik azalekoenean dituen elektroiak,
eta bi karga positibo dituen ioi bihurtzen da: Mg2+.
b) Fluorra (F), berriz, ez-metala da, eta horrenbestez,
elektroiak jasotzeko joera dauka. Elektroi bat hartu,
eta fluoruro ioi bihurtzen da : F-.
c) Bi fluoruro ioi behar direlako magnesioaren bi elektroiak onartzeko; izan ere, bakoitzak bana onartzen
du. Hala, lortzen dugun konposatuaren formula kimikoa hauxe da: MgF2.
35. Aluminioak (Al), metal bat denez, galdu egiten ditu
bere mailarik azalekoenean dituen hiru elektroiak, eta
hala, hiru karga positibo dituen ioi bihurtzen da. Bromoa (Br), berriz, ez-metala da, eta horrenbestez, elektroiak jasotzeko eta bromuro ioi bihurtzeko joera
dauka.
a) Al (Z = 13): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p1
Br (Z = 35): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p5
b) Aluminioak (Al), metal bat denez, galdu egiten du
bere mailarik azalekoenean duen elektroia, eta karga positibo bat duen ioi bihurtzen da: Al+.
Bromoak (Br), berriz, ez-metala denez, elektroiak
onartzeko joera dauka. Elektroi bat onartu, eta bromuro ioi bihurtzen: Br -.
Kristal-sarea: diamantea, sodio kloruroa (NaCl).
Al - 1 e- Al+
Al
Al +
32. Berilioa (Z = 4): 1s 2s

Rubidioa (Z = 37): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 5s1
giltza-edeb taldea
Bi elementu horiek, gas nobleen konfigurazio egonkorra lortze aldera, mailarik azalekoenean dituzten
elektroiak galtzeko joera izango dute. Berilioari dagokionez, atomo horrek bi elektroi galduko ditu; rubidio
atomoak, berriz, elektroi bakarra baino ez.
120
-1 e-

Br + 1 e- Br-
Br
b) Li2O
Br-
Litioa metal bat da; oxigenoa, berriz, ez-metala.

Bien artean lotura ionikoa ezarriko da.
+1 e-
Li (Z = 3): 1s2 2s1 Li-k elektroi bakarra dauka

bere mailarik azalekoenean.
O ( Z = 8): 1s2 2s2 2p4 Oxigenoak, berriz, sei
elektroi ditu bere mailarik azalekoenean.
c) Ioi positiboak zein negatiboak batu egiten dira, horien artean sortzen diren erakarpen-indar elektrostatikoen eraginez.
Br
Bi litio atomok euren mailarik azalekoeneko elektroia askatuko dute, eta hala, ioi positibo edo katioi
bihurtuko dira. Oxigenoak hartuko ditu elektroi horiek, eta beraz, ioi negatibo edo anioi bihurtuko
da. Zeinu desberdineko ioiak lotu egingo dira, eta
horrenbestez, hiru dimentsioko egitura jarraitua
eratuko da.
c) NH3
Nola nitrogenoa, hala hidrogenoa ez-metalak dira
biak. Horien artean, beraz, lotura kobalente molekularra ezarriko da.
Al
Br
Br
N (Z = 7): 1s2 2s2 2p3 Nitrogenoak bost elektroi

ditu bere mailarik azalekoenean.
H (Z = 1): 1s 1 Hidrogenoak, aldiz, elektroi
bakarra dauka.
36. a) PCl3
Aurreko molekulen propietateei dagokienez, erantzuteko, substantzia bakoitzak duen lotura motaren propietateetan oinarrituko gara. Beraz:
Fosforo trikloruroa fusio- eta irakite-puntu baxuak
dituen substantzia likidoa da. Ez da oso eroale
ona, eta ez da uretan disolbatzen.
Fosforoa (P) ez-metala da; eta kloroa (Cl) ere ezmetala da. Hala, bien artean, lotura kobalentea
ezarriko da:
Litio oxidoa fusio- eta irakite-puntu altuak dituen

solido zuria da. Uretan disolbatzen da eta ur-disoluziotan soilik da elektrizitate-eroalea.
P (Z = 15): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3 P-k bost elektroi

ditu bere mailarik azalekoenean.
Amoniakoa, giro-tenperaturan, substantzia gaseoso bat da. Fusio- eta irakite-puntu baxuak dituen
substantzia da, baina ez da elektrizitate-eroalea.
Bestalde, metal alkalikoen disolbatzaile ona da
amoniakoa.
Cl (Z = 17): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p5 Cl-k zazpi elektroi ditu bere mailarik azalekoenean.
Gas noblearen konfigurazioa lortzeko, fosforoak
hiru elektroi partekatu behar ditu; kloroak, berriz,
bakarra. Era horretan, fosforo atomo bat hiru kloro
atomorekin batuko da, eta partekatutako elektroi
pareei esker, atomoak elkarri gogor lotuta geratuko
dira. Hala, energia gutxiago baina egonkortasun
handiagoa izango dute.
37. Kobreak (Cu), lotura metalikoen bidez, kristal-sare metaliko bat eratzen du. Sare hori oso elektrizitate-eroale
ona izango da, eta harikortasun, malgutasun eta dentsitate handiak izango ditu. Dauzkan ezaugarri horiei
esker, oso egokia da kable-instalazio elektrikoak fabrikatzeko.
121
giltza-edeb taldea
d) Konposatuaren formula AlBr3 da. Egonkortasunik

handiena emango dion gas noblearen konfigurazioa lortzeko, aluminioak hiru elektroi askatuko
ditu, eta hiru bromuro ioik bakoitzak elektroi bana
hartuko dute. Era horretan, lau ioiek lortuko dute
gas noblearen konfigurazioa izatea.
Gutxieneko energia izango duen konfigurazio

egonkorra lortzeko, nitrogenoak hiru lotura kobalente sortu behar ditu hiru hidrogeno molekularekin.

Kobrearen barne-egitura honako irudi honetan ikus
dezakegu:
Balentzia-elektroiak
38. Karbono dioxidoa substantzia kobalente molekularra

da; silizio dioxidoa, berriz, substantzia kobalente atomikoa. Bi substantziak dira, hain zuzen, euren molekulen atomoen arteko lotura kobalenteen eta elkarren
alboan dauden molekulen arteko molekula arteko loturen emaitzak.
Substantzien fusio- eta irakite-puntuak, bestalde, molekulen arteko interakzioen intentsitatearen araberakoak izango dira. Intentsitate hori, era berean,
molekula arteko loturen araberakoa izango da.
Metalaren ioi positiboak
39. 39.Iradokitako erantzuna.

Laborategian saiakuntza egin ostean, ikasleek honako taula hau osatu beharko dute, lortutako emaitzak aintzat hartuta.
Taulari lerro bat gehi diezaiokegu; bertan, lotura mota adierazi, eta hartara, e) ataleko galderari erantzun.
Gatza
Olioa
Harea (SiO2 - Silizea)
Alanbrea
Agregazio-egoera
Solidoa
Likidoa
Solidoa
Solidoa
Disolbagarritasuna uretan
Disolbagarria da
Disolbaezina da
Disolbaezina da
Disolbaezina da
Lotura mota
Ionikoa
Lotura kobalente molekularra, molekulen

arteko elkarketa
Kristal egiturako lotura kobalentea, molekulen arteko elkarketa
Lotura metalikoa
40. Ikasleak Interneten bilatu beharko du karearen formula kimikoa: CaO.

Formula horretatik deduzituko dugu kareak lotura ionikoa duela (metala + ez-metala). Dena den, aldez aurretik, honako
propietate hauek deduzitu ahal izango ditugu: gogorra eta hauskorra da, solidoa giro-tenperaturan, fusio-puntu altuarekin, disolbagarria da uretan, eta elektrizitate-eroalea da ur-disoluzioan edo urtuta dagoenean bakarrik.
Ikasleek honako web orri honetara jo ahal izango dute substantzia horren propietateak bilatzeko:
http://links.edebe.com/kg4
Propietate fisikoak izeneko atalean, fusio-puntua ageri da: hain justu, 2.572 C. Propietate kimikoak izeneko atalean,
berriz, 25 C-tako uretan duen disolbagarritasuna: zehazki, 1,19 g/L; hots, nahiko balio txikia.
Web orri honetan ez da bestelako daturik ageri, eta horrenbestez, ezin ditugu alderatu substantzia ionikoen gainerako
propietateekin.
2. Masa atomikoa eta masa molekularra

41. Elementu kimiko baten masa atomikoa haren atomo
baten batez besteko masa da, eta masa atomikoaren
unitatetan (u) adierazten da.
giltza-edeb taldea
Ez dira gauza bera: masa atomikoa (A) atomo baten batez besteko masa da; masa atomiko erlatiboa (Ar ), berriz, elementu baten masa atomikoaren
eta masa atomikoaren unitatearen arteko zatiketa.
42. A (Cu): 63,55 u; A (Ag): 107,87 u; A (Au):196,97 u;
A (Hg): 200,59 u; A (Pb): 207,19 u.
122
43. Ikasleek taula periodikoa kontsultatu beharko dute,

eta elementuen masa atomikoetatik abiatuta, ikaslearen liburuan adierazitako substantzien masa molekularra kalkulatu:
Metanoa: M (CH4): 1 A (C) + 4 A (H) =
= 1 12,01 u + 4 1,01 u = 16,05 u.
Azido nitrikoa: M (HNO3): 1 A (H) + 1 A (N) +
+ 3 A (O) = 1 1,01 u + 1 14,01 u +
+ 3 16,00 = 63,02 u.
Azido klorhidrikoa: M (HCl): 1 A (H) + 1 A (Cl) =
= 1 1,01 u + 1 35,45 u = 36,46 u.

Potasio sulfatoa:M (K2SO4): 2 A (K) +
+ 1 A (S) + 4 A (O) =
= 2 39,10 u + 1 32,07 u +
+ 4 16,00 u = 174,27 u
44. Ikasleek taula osatu beharko dute:
Isotopoa
Masa atomikoa (u)

Ugaritasuna / 100
37
17
Cl
36,9659 24,47 / 100 = 9,04555573
37
17
Cl
34,9689 75,53 / 100 = 26,41201017
Batez besteko
masa atomikoa
(u)
9,04555573 + 26,41201017 =
= 35,4575359
tzen da (enuntziatuan ageri diren masa atomikoaren

eta ugaritasunaren datuetan).
3. Konposatu bitarrak
45. Fluorra (F) da elementurik elektronegatiboena; frantzioa, berriz, elektropositiboena. Hala da elektronega
tibotasuna, periodo baten barruan, ezkerretik eskuinera handitzen delako, eta talde baten barruan, behetik
gora. Horregatik, goiko eskuineko muturrean dauden
elementuek dute elektronegatibotasun handiena, eta
beheko ezkerreko muturrean daudenek, berriz, elektronegatibotasun txikiena.
Estekan sartu, eta jarduera interaktiboa egin behar da.
Lortu den masa atomikoa: 35,46 u. Taula periodikoan,

berriz, 35,45 u balioa ageri da. Alde txiki hori, hain zuzen, aintzat hartutako zifra adierazgarriengatik azal

Estekan sartu, eta jarduera interaktiboa egin behar da.
48. Ikasleek taula osatu beharko dute, dagozkien konposatuentzat adierazitako nomenklatura edo formula kimikoa idatzita.
Taulari beste zutabe bat gehitu beharko zaio, oxidoen, hidruroen eta gatz bitarren sailkapena egiteko.
Aurrizkiekin
Oxidoak / hidruroak
/ gatz bitarrak
Na2O
Sodio oxidoa
Disodio monoxidoa
Oxidoa
FeF2
Burdina(II) fluoruroa
Burdina difluoruroa
Gatz bitarra
SO3
Sufre(VI) oxidoa
Sufre trioxidoa
Oxidoa
CsH
Zesio hidruroa
Zesio monohidruroa
Hidruroa
Ni2O3
Nikel(II) oxidoa
Dinikel trioxidoa
Oxidoa
HgH2
Merkurio(II) hidruroa
Merkurio dihidruroa
Hidruroa
FeCl3
Burdina(III) kloruroa
Burdina trikloroa
Gatz bitarra
CoH3
Kobalto(III) hidruroa
Kobalto trihidruroa
Hidruroa
Cu2S
Kobre(I) sulfuroa
Dikobre monosulfuroa
Gatz bitarra
HgI
Merkurio(I) ioduroa
Merkurio monoioduroa
Gatz bitarra
KBr
Potasio bromuroa
Potasio monobromuroa
Gatz bitarra
49. Hidrazidoak, hain zuzen, ur-disoluzioan dauden 16.

eta 17. taldeetako hidruro ez-metalikoak dira. Honako
substantzia hauek dira hidrazidoen adibideetako ba
tzuk:
Aurrizkiekin
Ur-disoluzioan
H2S
Dihidrogeno sulfuroa
Azido sulfhidrikoa
HCl
Hidrogeno kloruroa
Azido klorhidrikoa
HF
Hidrogeno fluoruroa
Azido fluorhidrikoa
50. Amoniakoa: NH3Fosfanoa: PH3Silanoa: SiH4

Ikasleek konposatu horien aplikazioei buruzko informazioa lortu beharko dute, eta txosten bat osatu.
Bertan, gutxienez, honako informazio hau jaso beharko dute:
Amoniakoa koipegabetzaile gisa erabiltzen da etxeko
garbiketan; bai eta disolbatzaile gisa, ongarri gisa,
etab. ere.
Fosfanoa, batik bat, intsektizida moduan erabiltzen da.
123
giltza-edeb taldea
Oxidaziozenbakiarekin
Formula

Silanoak, bestalde, hainbat aplikazio ditu: medikun
tzan, ehunak protesiari errazago itsasteko; eta industrian, ur-uxagarriak, erdieroaleak, zigilagailuak eta bes
telakoak fabrikatzeko.
51. Ikasleek albistean aipatutako konposatuen formula kimikoak idatzi beharko dituzte:
Kadmio telururoa
CdTe
Kadmio kloruroa
CdCl2
Magnesio kloruroa
MgCl2
4. Interes bereziko substantziak

52. Aplikazio industrialak: kloroa (pestizidak, desinfekta
tzaileak, garbiketa...), silikona (eraikuntza), ura (energia
eskuratzeko, abeltzaintza, industria), sodio hidroxidoa
(xaboiak, pintura, papera), kaltzio hipokloritoa (urarentzako desinfektatzailea).
Aplikazio teknologikoak: titanioa (supereroaleak), galioa (erdieroaleak), aerogela (isolatzaile termikoa), karbono-zuntza (ukipen-pantaila malguak, sakelakoak,
sentsoreak, zuntz optikoa).
Aplikazio biomedikoak: kloroa (sendagaiak fabrikatzeko), silikona (josturak, dialisi-mintzak, zainak), titanioa
(aleazioak), galioa (medikuntza nuklearrean elementu
marratzaile gisa erabiltzen da), Co-Cr-Mo aleazioa
(protesiak), kolagenoa (kirurgia plastikoa, muskuluak
berreraikitzeko).
53. a) H2CO3: molekulek osatutako konposatua.
b) SiO2: kristal-sare batek osatutako konposatua.
c) Al: atomoek osatutako konposatua.
d) O2: molekulek osatutako konposatua.
54. Arkatzaren mina grafitoz eginda dago: karbonoz osatutako minerala da, eta kristal-sare bat sortzen da.
Bere formula kimikoa (C) diamantearena da.
Ikasleei galdera bat etor dakieke burua: nola litekeen
bi substantziek formula kimiko bera edukitzea eta euren artean hain desberdinak izatea.
giltza-edeb taldea
Grafitoan, karbono atomoek diamantean ez bezalako

kokagunea izaten dute espazioan.
Grafitoaren kasuan, karbono atomoak atomo bakarreko geruzatan ezartzen dira; geruzak, berriz, molekula
arteko loturen bidez daude elkarri lotuta. Diamantean,
berriz, atomoak kristal-egitura kubiko batean banatuta
daude (tetraedro erregularrak). Karbono atomoak espazioan modu desberdinean banatuta egoteak dakar
bakoitzaren propietate fisikoak bestearenak ez bezalakoak izatea:
124
Grafitoa kolore iluneko minerala da, opakua, erraz esfoliatzen dena, eta Mohsen eskalan (1-2) gogortasun
txikikoa. Hainbat erabilera ditu: erdieroalea, arkatzetako mina, labaingarri solidoa, ingeniaritzako piezak
fabrikatzeko gaia, erreaktore nuklearrak, grafenoa fabrikatzeko lehengaia...
Diamantea, berriz, mineral garden edo zeharrargia da,
oso gogorra eta kolore aldakorrekoa. Besteak beste,
gema gisa eta mozteko, leuntzeko, lixatzeko zein zulatzeko tresna gisa erabiltzen da.
Grafenoa bereziki material gogorra da: lodiera bereko
altzairu xafla batekin alderatuz gero, ehun aldiz gogorragoa. Gainera, grafenoa oso material malgua da,
elastikoa, gardena, eroankortasun handikoa, oso arina
eta auto-osatzeko gaitasuna duena.
Aplikazioak: uraren gatzgabetzea eta blindatzeak egiteko materialak fabrikatzea, besteak beste.
Grafenoa ekoizteko teknikak: esfoliazioz zinta itsaskorrarekin; jalkitze bidez lurrun-fasetik; esfoliazioz
disolbatzaileekin; arku elektrikoaren deskarga bidez
lortu, eta plasma sortzea; oxidazio-erredukzio tekniken bitartez lortuz.
Kimikari esker, substantzia berrien sintesia egin daiteke, eta ondoren, farmakologian eta beste zenbait arlotan (esaterako, erizaintzan edo biologian) aplikatu.
Hauek dira kimikak sortutako eta farmakologian zein
biologian erabil daitezkeen material berrien adibideak:
antibiotiko berrien sintesia, DNA manipulatzea ahal
bidetzen duten entzimen sintesia edo substantzia
toxikoak desagerraraz edo neutraliza ditzaketen substantzien sintesia.
Interneten beharrezko bilaketa guztiak eginda, ikasleek hainbat datu eskuratu beharko dituzte. Esate baterako, Alexander Fleming biologo eskoziarra zela,
1881. urtean jaiotakoa. Medikuntzako Nobel saria jaso
zuen 1945. urtean, ezagutzen dugun lehen antibiotikoa aurkitu zuelako: penizilina, hain zuzen. Eta antibiotiko hori aurkitu zuen, zehazki, ohartu zelako bere
laboreetan hazten ari zen onddo-kolonia batek akabatu egiten zituela alboan zituen bakterio-kolonia guztiak.
Ikasleek, binaka jarrita, informazioa eskuratu beharko
dute, eta ondoren, proposatutako galderei erantzun
beharko diete:
a) Hidrokarburoak karbono eta hidrogeno atomoek
osatutako konposatu organikoak dira.
c) Gasolina, argizariak, plastikoak, garbigarriak, pinturak edo intsektizidak dira, besteak beste, petrolioa erabiliz fabrikatutakoak diren eta egunero erabiltzen ditugun produktuetako batzuk.
d) Bikote bakoitzaren erantzun guztiak aurkeztu ostean, ikasgela guztiaren artean erantzunak adostu
eta bateratu beharko dira. Hauxe litzateke erantzun
posibleetako bat: Gaur egun, petrolioaren erabilerak sortzen duen arazorik larriena da, haren errekuntzaren eraginez, atmosferara karbono dioxidoa
igortzen dela. Karbono dioxidoaren kontzentrazioa
handituz doa, eta horren ondorioz, berotegi efektua handitu egiten da, eta halabeharrez, planetaren
tenperatura globala ere igo egiten da. Gainera,
energia-iturri berriztaezina denez, petrolio-erreserbak agortu egingo dira oso denbora laburrean.
Horregatik, ezinbestekoa da baliabide naturalak
neurriz eta zentzuz erabiltzea.
a) 3D-ko inprimagailua, kirurgialarien tresna berria.
b) Ikasleek hainbat aplikazio aipa ditzakete; hala nola
etxebizitzen eraikuntza, protesiak fabrikatzea, neurrira egindako soinekoak, diseinu berritzaileak dituzten janariak, altzariak, etab.
c) Gaur egun, 3D-ko inprimagailua hainbat gauzatarako erabiltzen da: objektu pertsonalak, medikuentzako gailuak, protesiak, automobilgintzarako eta
aeronautikarako piezak sortzeko, etab. Gastronomiaren arloan, bestalde, prestatutako elikagaiak
edo platerak inprimatzeko erabil liteke.

60. a) A substantzia: ionikoa. B substantzia: metalikoa.
C substantzia: kobalente molekularra.
b) Substantzia ionikoa: sukaldean erabiltzen dugun
gatza (NaCl). Substantzia metalikoa: kobrea. Eta
kobalente molekularra: sufrea.
c) Sodioaren joera naturala bere mailarik azalekoe
netik elektroi bat galtzea eta katioi bihurtzea da;
alegia, sodio ioi positibo, Na+, bihurtzea. Kloroaren joera, berriz, kontrakoa da. Ez-metala denez,
sodioak askatutako elektroia onartzen du, eta kloruro ioi negatibo, Cl, bihurtzen da. Era horretan,
biek lortuko dute euren mailarik azalekoenean zortzi elektroi izatea, eta horrenbestez, gas noblearen
konfigurazioa edukitzea:
Na
Na 1e Na+
1e
Cl + 1e Cl
Na+ Cl
+1e
1s2 2s2 2p6

1s2 2s2 2p6 3s1
Cl
1s2
2s2
2p6
3s2
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6

3p5
Erakarpen-indar elektrostatikoen eraginez, ioi positiboak negatiboekin lotzen dira, modu ordenatuan,
eta hala, kristal-sare ionikoa sortzen dute.
Na+
Cl
d) A substantzia sodio kloruroa da, eta kristal-sare

ioniko mugagabe bat eratzen du, ioi positiboak
zein negatiboak espazioan geometrikoki ordena
tzen direlako.
B substantzia, berriz, kobrea da, eta kristal-sare
metaliko bat eratzen du, atomoetako balentziaelektroiek hodei elektronikoa sortzen dutelako.
C substantzia, azkenik, sufrea da, eta egitura diskretuak (molekulak) eratzen ditu.
e) Elementuak:
Kobrea; A (Cu): 1 65,55 u = 65,55 u.
Sufrea; A (S): 1 32,07 u = 32,07 u.
Konposatuak:
Sodio kloruroa; M (NaCl):
1 22,99 u + 1 35,45 u = 58,44 u.
f) A substantzia sodio kloruroa da: uretan disolba
daitekeen substantzia, fusio-puntu altua du eta
elektrizitate-eroale ona da ur-disoluzioan (ez, haatik, egoera solidoan dagoenean).
B substantzia, berriz, kobrea da: mineral metaliko
solidoa da giro tenperaturan, fusio-puntu altua du
eta eroale ona.
C substantzia, azkenik, sufrea da: substantzia solidoa giro tenperaturan, biguna eta uretan disolbaezina.
Ikasleek hemen aipatutakoak ez beste substantzia
ioniko, metaliko eta kobalente batzuk proposatuz
gero, ionikoek ionikoentzat aipatutakoen antzeko
propietateak izango dituzte, metalikoek metaliko
entzat aipatukoen antzeko propietateak eta kobalenteek kobalenteentzat aipatutakoen antzeko
propietateak.
125
giltza-edeb taldea
b) Petrolioa jatorri organikoko substantzia likidoa da,

kolore eta likatasun aldakorrak dituena. Bero-indar
handia duen molekula da, eta errekuntza bidez,
energia-iturri gisa erabiltzen da.

61. Erantzun zuzena c) Cl da.
62. Silizio dioxidoaren edo silizio(IV) oxidoaren formula, hain zuzen SiO2 da. Kristal-sare hau lotura kobalente baten bidez
eratzen da; izan ere, lotura horrek kristal-sare bat sortzen du.
63. Erantzun zuzena b) HCO 3 / SO 42 da.
64. Ikasleek, taula osatzeko, ur-botilaren etiketan jasotako informazioa hartuko dute aintzat:
UR MINERALAREN KONPOSIZIO KIMIKOA

Substantzia
Formula kimikoa
Bikarbonatoak
HCO
Sulfatoak
Elementua / Konposatua
Kontzentrazioa (mg/L)
Konposatua
297,2 mg/L
SO 42
Konposatua
43,9 mg/L
Kloruroak
Cl
Elementua
35,8 mg/L
Kaltzioa
Ca
Elementua
88,7 mg/L
Magnesioa
Mg
Elementua
23,4 mg/L
Sodioa
Na
Elementua
18,6 mg/L
Silizea
SiO2
Konposatua
7,1 mg/L
65. Talde bakoitzak egindako aurkezpenean, honako informazio hau bildu beharko da, gutxienez:
Ur mineralaren botilak beirazkoak zein plastikozkoak izan ohi dira; gehienetan, etileno politereftalatozkoak. Material
horrek erresistentzia kimiko handia du, eta baita trakzioaren eta inpaktuaren ondoriozko degradazioaren aurkako oso
erresistentzia handia ere.
Etileno politereftalatoa petroliotik eratorritako materiala da; erraz eskura daiteke eta merkea da. Hauek dira plastiko
horren ezaugarriak: erresistentea, arina eta kaltegabea. Gardena da, baina koloregaiak gehi diezazkiokegu.
Etileno politereftalatoa ez denez material toxikoa, elikagaietarako ontzi gisa ere erabil liteke.
Hausnartu
giltza-edeb taldea
Erantzun irekia.
126

5. Erreakzio kimikoak
1.Zer dira erreakzio kimikoak?
Jarduerak
Erreakzioko produktu gisa lortzen dira honako hauek:

karbono dioxido gaseosoa (askatu egiten da), likido
egoeran dagoen ura eta sodio azetatoa (uretan disolbatuta dagoena).
1. a)
Aldaketa kimikoa da, substantzia bat (muztioa)
eraldatu egiten baita eta beste substantzia bat era
tzen baita, bestelako konposizioa eta propietateak
dituena (ardoa).
Ikasleei proposa lekieke etxean zein laborategian oz

pina eta bikarbonatoa nahasteko, eta gertatzen den
erreakzio kimikoari erreparatzeko. Era horretan, saia
kuntza bidez egiaztatuko dute ikertutako guztia.
(118.-124. or.)
b) Aldaketa kimiko bat da; izan ere, urarekin ukipenean, pilula eferbeszenteak erreakzionatu egiten
du, eta karbono dioxidoa askatzen da. Horrenbestez, substantzia batzuk eraldatu, eta beste substantzia batzuk eratzen dira, bestelako konposizioa
eta propietateak dituztenak.
d) Aldaketa fisiko bat da; izan ere, nahiz eta urak

egoeraz aldatu (solido izatetik gaseoso izatera),
substantziak berbera izaten jarraitzen baitu.
e) Fotosintesia aldaketa kimiko bat da. Erreakzio kimikoen multzoa da, eta bertan, organismo klorofiladunek (esaterako, landare berdeak, algak eta
hainbat bakterio) argi-energia hartu, eta energia kimiko bihurtzen dute. Ekuazio kimiko honen bidez
adieraz daiteke:
6 CO 2 (g) + 6 H 2O(l) C
6H
12
6 (s)

O

+ 6 O 2 (g)
5. Erreaktiboen molekulek behar adina energiarekin eta

orientazio egokiarekin euren artean talka egitean, hautsi egiten dira nitrogenoaren (NN) eta hidrogenoaren
(HH) arteko lotura kobalenteak, eta amoniakoa eratzen da.
HNH
c) Aldaketa fisiko bat da, prozesuan zehar ez baita

substantzien konposizioa aldatzen, eta ez dira
beste substantzia batzuk eratzen. Deskarga, hain
zuzen, elektroiek osatutako korronte elektrikoa
da, potentzial elektriko desberdina duten bi objekturen artean dabilena.
Jarduerak
N2(g) + H2(g) NH3(g)

Hauxe da erreakzio doitua:
N2(g) + 3 H2(g) 2 NH3(g)
Egiazta daiteke ekuazio kimikoa ondo doitua dagoela; izan ere, elementu bakoitzaren atomo kopurua berbera da ekuazioaren bi ataletan.
Ikasleek estekara jo beharko dute, eta proposatutako
jarduera interaktiboak egin. Helburua da ekuazio kimikoak doitzen ikastea.
glukosa
Aldaketa fisikoak: arropa eguzkitan lehortzea eta laba
solidotzea. Aldaketa kimikoak: sagar zati bat oxida
tzea eta arrautza frijitu bat egostea.
Aldaketa kimikoak erreakzio kimikoen bidez des
kriba daitezke.
3. Hauxe da prozesua adierazten duen ekuazio kimikoa:
C4H10(g) + O2(g) CO2(g) + H2O(g)
4. Ozpina eta bikarbonatoa nahastuz gero gertatzen den
erreakzioa ekuazio kimiko honen bidez adieraz daiteke:
CH3COOH(l) + NaHCO3(s)
CH3COONa(aq) + CO2(g) + H2O(l)
7. a) 2 Al(s) + 3 H2SO4(aq) Al2(SO4)3(aq) + 3 H2(g)

b) 2 KClO3(s) 2 KCl(s) + 3 O2(g)
c) 2 C8H18(l) + 25 O2(g) 16 CO2(g) + 18 H2O(g)
C8H18(l) + 25/2 O2(g) 8 CO2(g) + 9 H2O(g)
d) Zn(s) + 2 HCl(aq) ZnCl2(aq) + H2(g)
@: masaren kontserbazioaren legea
1. saiakuntza:
Balantzak adierazten duen masa 254,21 g da.
Bai, masek berdinak izan behar dute.
Karbono dioxido gaseosoak ihes egiten du.
0,58 g karbono dioxidoa askatzen da:
254,79 g 254,21 g = 0,58 g
127
giltza-edeb taldea
f) Aldaketa kimiko bat da, eta bertan, organismo

deskonposatzaileek (bakterioak) materia organikoa
ez-organiko bihurtzen dute.

2. saiakuntza:
Jarduerak
Balantzak adierazten duen masa 256,79 g da.
11. a) Deskonposizio-erreakzioa.
Bai, masak berdin jarraitzen du, gasa ontzi itxiaren barnean geratzen delako.
Ondorioak:
Sistema itxi batean aldaketa kimiko bat gertatzen denean,
erreaktiboen masen batura eta produktuen masen batura
berdinak dira.
c) Sintesi-erreakzioa.
d) Desplazamendu bikoitzeko erreakzioa.
Trukatutako partikulen arabera:
a) Oxidazio-erredukziozko erreakzioa.
Jarduerak
b) Hauspeatze-erreakzioa.
8. a) Hauek dira erreaktiboak: sodio hidrogenokar

bonatoa (sodio bikarbonatoa izenez ezaguna),
NaHCO3(s), eta azido azetikoa, CH3COOH(l). Sodio hidrogenokarbonatoa substantzia solidoa da,
kristalinoa, kolore zurikoa, uretan disolbatzen dena
eta zapore gazi samarra duena. Azido azetikoa
uretan disolbatuta egoten da (horixe da ozpinaren azidoa, zapore zein usain garrantza ematen
diona).
c) Oxidazio-erredukziozko erreakzioa (erredox).
Produktuak, berriz, disolbatutako sodio azetatoa,

CH3COONa(aq); ur likidoa, H2O(l); eta karbono dioxido gaseosoa, CO2(g) dira. Sodio azetatoa substantzia kristalino, zuri eta usaingabea da.
b) Ekuazio kimikoa behar bezala doituta idatziko
dugu:
NaHCO3(s) + CH3COOH(l)
CH3COONa(aq) + CO2(g) + H2O(l)
c) Azkenik, proposatutako bideoan saiakuntza ikusiko dugu.
9. Lavoisierrek Parisko kale-argiteria nola hobetu aztertu
zuen. Horretarako, metalak (eztainua eta beruna, esaterako) ontzi itxietan berotzen zituen, aire kopuru
jakin batekin. Zientzialaria ohartu zen errekuntza egitean errauts batzuk sortzen zirela, baina ontziaren
edukiaren guztizko pisua ez zela batere aldatzen.
a) Lavoisierren aurkikuntza oso baliagarria izan
zen erakusteko flogistoa ez zela existitzen, eta
errekuntza-erreakzioetan aireko oxigenoak baino
ez zuela parte hartzen.
giltza-edeb taldea
b) Desplazamendu bikoitzeko erreakzioa.
b) Gomendagarria da irakasleak debate edo ezta

baida bat antolatzea ikasgelan. Berak izan beharko
du moderatzailea. Ikasle bakoitzak bere ikuspegia
defendatu beharko du, honako arau hauek kontuan izanda: txandak errespetatuta hitz egitea, argudioak argitasunez azaltzea eta norberarenak ez
bezalako iritziak errespetatzea.
128
d) Azido-base erreakzioak edo neutralizazioerreakzioak.
2.Erreakzio kimikoen abiadura

(125. or.)
Jarduerak
1. Problema planteatzea. Hotzak laguntzen al dio
elikagaien kontserbazioari?
2. Hipotesia formulatzea. Hotzak elikagaien kontserbazioari laguntzen dio, tenperatura baxuek man
tsotu egiten baitute organismo deskonposatzaileen metabolismoa.
3. Hipotesia egiaztatzea, saiakuntza bidez. Pisu eta
dimentsio bereko haragi zatiak hainbat tenperaturatan jarriko ditugu, denbora jakin batean. Ondoren, haragi zati bakoitzaren usteltze maila aztertu
beharko da. Hala, egiaztatu ahal izango dugu gure
hipotesia zuzena dela.
4. Ondorioak ateratzea. Tenperatura baxuetan daukagun haragiak denbora gehiago irauten du egoera
onean. Horrenbestez, argi dago hotzak mantsotu
egiten duela mikrobio-jarduera.
3.Kalkulu estekiometrikoak
(126.-128. or.)
Jarduerak
13. Lehenik eta behin, urrearen masa atomikoa zein den
ikusi beharko dugu taula periodikoan. Eta hortik abiatuta, urrearen masa molarra kalkulatuko dugu:
Ar (Au): 196,97 M (Au): 196,97 g mol1

Ondoren, bihurketa-faktore bat aplikatuko dugu, substantzia kantitatea kalkulatzeko, jakinik urrearen mol batek
6,022 1023 urre atomo dituela:
2,5 10 24 atomo Au
1 mol Au
6,022
10 23
atomo Au
196,97 g Au
1 mol Au
= 817,71 g Au
14. Bihurketa-faktore bat aplikatuko dugu bi substantzien mol kopurua kalkulatzeko, honako hauek kontuan izanik:
CaCl2-ren molekula bakoitzak kaltzio atomo bat duela:
4 mol CaCl 2
1 mol Ca
1 mol CaCl 2
6,022 10 23 atomo Ca
1 mol Ca
= 2,41 10 24 atomo Ca
CaCl2-ren molekula bakoitzak bi kloro atomo dituela:

4 mol CaCl 2
2 mol Cl
1 mol CaCl 2
6,022 10 23 atomo Cl
1 mol Cl
= 4,82 10 24 atomo Cl
15. Bi substantzien masa molarrak kalkulatuko ditugu:

Mr (HNO3):1 Ar (H) + 1 Ar (N) + 3 Ar (O) = 1 1,01 + 1 14,01 + 3 16,00 = 63,02
M (HNO3): 63,02 gmol1
Mr (Co2O3):2 Ar (Co) + 3 Ar (O): 2 58,93 + 3 16,00 = 165,86
M (Co2O3): 165,86 gmol1
Masa molarrak ezagututa, 500 g-tan bakoitzetik dagoen substantzia kantitatea kalkulatuko dugu:
500 g HNO 3
500 g Co 2O 3
1 mol HNO 3
63,02 g HNO 3
1 mol Co 2O 3
165,86 g Co 2O 3
= 7,93 mol HNO 3

= 3,014 mol Co 2O 3
16. Datuak: m (CO2) = 200 g; p = 105 Pa; T = 273 K

Lehenik eta behin, 200 g karbono dioxidok duten bolumen molarra kalkulatuko dugu. Horretarako, ezinbestekoa dugu
haren masa molarra ezagutzea:
Mr (CO2):1 Ar (C) + 2 Ar (O) = 1 12,01 + 2 16,00 = 44,01
M (CO2): 44,01 g mol1
Orain, bihurketa-faktoreak aplika ditzakegu, bolumena kalkulatu ahal izateko; betiere, kontuan izanda zeinahi gasen mol
batek, baldintza arruntetan, 22,7 L okupatzen dituela:
1 mol CO 2
22,7 L CO 2
200 g CO 2
= 103,16 L
44,01 g CO 2
1 mol CO 2
17. 2 H2S(g) + 3 O2(g) 2 SO2(g) + 2 H2O(g)
Erlazio molarra. Hidrogeno sulfuroaren bi molek oxigenoaren hiru molekin erreakzionatzen dute, eta sufre dioxidoaren
bi mol eta uraren bi mol eratzen dituzte.
Erlazio atomiko-molekularra. Hidrogeno sulfuroaren bi molekula-entitatek oxigenoaren hiru molekula-entitaterekin
erreakzionatzen dute, eta sufre dioxidoaren bi molekula-entitate eta uraren bi molekula-entitate eratzen dituzte.
2 H 2S(g) +
3
2
O 2 (g) SO 2 (g) + H 2O(g)

129
giltza-edeb taldea
Era honetan ere adieraz dezakegu:

Erlazio molarra. Hidrogeno sulfuroaren mol batek oxigenoaren 3/2 molekin erreakzionatzen du, eta sufre
dioxidoaren mol bat eta uraren mol bat eratzen ditu.
Erlazio atomiko-molekularra. Hidrogeno sulfuroaren
molekula-entitate batek oxigenoaren 3/2 molekulaentitaterekin erreakzionatzen du, eta sufre dioxidoaren
eta uraren molekula-entitate bana eratzen ditu.
Jarduerak
18. Datuak: m (KClO3) = 20 g
Ar (K): 39,10;
Ar (Cl): 35,45;
Ar (O): 16,00
Dagokion ekuazioa idatzi eta doituko dugu:
2 KClO3(s) 2 KCl(s) + 3 O2(g)
Substantzia bakoitzaren masa molarra kalkulatuko
dugu:
Mr (KClO3 ): 1 39,10 + 1 35,45 + 3 16,00 = 122,55
M (KClO3 ): 122,55 gmol
-1
Mr (KCl): 1 39,10 + 1 35,45 = 74,55

M (KCl): 74,55 gmol-1
Mr (O2): 2 16,0 = 32,00
M (O2): 32,00 gmol-1
Substantzia kantitatea kalkulatuko dugu:
1 mol KClO 3
20 g KClO 3
= 0,163 mol KClO 3
122,55 g KClO 3
Potasio kloruroaren masa kalkulatuko dugu, erlazio
molarra aintzat hartuta:
2 mol KCl
0,163 mol KClO 3
= 0,163 mol KCl
2 mol KClO 3
0,163 mol KCl
74,55 g KCl
1 mol KCl
= 12,15 g KCl
Eratzen den oxigeno kantitatea ezagutu, eta haren

bolumena kalkulatuko dugu:
3 mol O 2
0,163 mol KClO 3
= 0,24 mol O 2
2 mol KClO 3
0,24 mol O 2
22,7 L
1 mol O 2
= 5,45 L
4. Kimika, gizartea
eta ingurumena (129.-131. or.)
Jarduerak
giltza-edeb taldea
19. a) Naturala.
130
b) Sintetikoa.
c) Sintetikoa.
d) Sintetikoa.
e) Naturala.
f ) Naturala.
20. Industria petrokimikoa oinarrizkoa zein transformaziozkoa da. Oinarrizkoa da, tarteko produktuen
fabrikaziora jotzen duelako; esaterako, hidrogenoa, azetilenoa, lau karbonoko hidrokarburoak,
etab. Horiek baliagarriak dira oinarri gisa beste
transformazio industria batzuetarako. Eta transformaziozkoa da, petrolioaren eratorriak diren
produktuak ere fabrikatzen dituelako; hala nola
erregaiak, intsektizidak, plastikoak... zuzenean
kontsumora bideratzen direnak.
Industria farmazeutikoa transformaziozko industria
kimiko bat da, zuzenean kontsumi daitezkeen
substantzia konplexuak ematen dituena.
Automobilgintza transformaziozko industria kimiko
bat da, zuzenean kontsumi daitezkeen kontsumoondasunak fabrikatzen dituelako (autoak, furgonetan, motorrak...).
Ehungintza transformaziozko industria kimiko bat
da, zuzenean kontsumi daitezkeen askotariko
ehun eta jantziak fabrikatzen dituelako.
Papergintza ere transformazioko industria kimiko bat da, papera eta material horrekin ekoitzitako
ezin konta ahala produktu fabrikatzen dituena.
Elikagaien industria dugu transformaziozko beste
industria kimiko bat, animalia- eta landare-jatorriko
elikagaietatik jateko moduko produktuak egiten
dituena.
Metalurgia, berriz, oinarrizko industria kimikotzat jo
genezake; izan ere, lortzen den produktua (mineral
metalikoak, hain justu) beste industria batzuetako
lehengaia baita.
Siderurgia, azkenik, metalurgiaren atal bat da,
burdin mea lantzen duena mineral hori edo bestelako aleazio batzuk lortzeko asmoz. Siderurgia
ere oinarrizko industria kimikoa da.
Jarduerak
Ikasleek, lehenik eta behin, petroliotik eskuratzen diren
substantzia mota guztiei buruzko ikerketa egin beharko dute: erregaiak, pinturak, plastikoak, intsektizidak, zuntz sintetikoak, etab. Materialetako bat aukeratu ostean, eskema bat osatu, eta aurkezpen gisa,
gainerako ikaskideei informazio guztia azaldu beharko
diete.
Honako hauek dira, hain zuzen, petrolioaren eratorriak
ezagutzeko ikasleek azter ditzaketen web orrietako
batzuk:
http://links.edebe.com/y74
http://links.edebe.com/4vvrf
http://links.edebe.com/mpa9i

Jarduerak
Honako taula honetan daude jasota gasolinarekin zein gasolioarekin dabiltzan ibilgailuen ihes-gasen konposizioari
dagokionez dituzten desberdintasunak:
Gasolinazkoak
(gas-bolumenaren %)
Gasoliozkoak
(gas-bolumenaren %)
N2
74-77%
N2
76-78%
O2
0,3-0,8%
O2
2-18%
CO2
5-12%
CO2
5-12%
H2O
3-5%
H2O
3-5%
CO
0,1-10%
CO
0,1-10%
NOx
0,1-0,5%
NOx
0,1-0,5%
Bentzopirenoa
< 20%
Bentzopirenoa
< 20%
Automobilgintzarako erregaiak erabiltzeak ingurumenean eragiten dituen arazoak hizpide hartuta, nabarmentzekoak
dira, batik bat, smog fotokimikoa eta berotegi-efektua.
Txostenean, talde bakoitzak adierazi beharko du kimika berdea edo iraunkorra izenekoaren helburua
prozedura kimikoak eta produktuak diseinatzea dela,
baina ahalik eta substantzia toxiko gutxien sortuta.
Kimika berde edo iraunkorraren oinarrian hamabi printzipio daude:
1. Sortutako hondakinak desagerraraztea baino
hobea izaten da beti hondakinik ez sortzea.
2. Metodo sintetikoak diseinatu behar dira, prozesuan erabilitako materia guztiak azken produktuan ahalik eta gehien txertatzeko.
8. Ahal den neurrian, beharrezkoak ez diren era

torriak sortzea saihestu beharko da.
9. Erreaktibo katalitikoak (ahalik eta selektiboenak)
estekiometrikoak baino hobeak dira.
10. Produktu kimikoak diseinatzean, lortu behar da
produktuaren egitekoa amaitzen denean, ez gera
tzea ingurumenean, baizik eta degradazio geldoa
izango duten produktutan banatzea.
11. Prozesuan zehar denbora errealeko monitoretza
eta substantzia arriskutsuak eratu aurretiko kontrola ahalbidetuko dituzten metodologia analiti
koak garatu behar dira.
3. Ahal den neurrian, metodologia sintetikoak diseinatu eta erabili behar dira, gizakiarentzat zein ingurumenerako oso toxikoak ez diren substantziak
sortzeko.
12. Prozesu kimikoko substantziak eta horien

erabilera-moduak ahalik eta istripu gutxien iza
teko moduan aukeratu beharko dira.
4. Euren egitekoan eraginkorrak izango diren baina

toxikotasun eskasa izango duten produktu kimi
koak diseinatu behar dira.
Ikasleek ingurumenarekin errespetuz jokatzeko jarreren adibideak eman beharko dituzte (energiarik alferrik
ez xahutzea, erabilera bakarreko objektuak ez erabil
tzea, ahal den guztietan birziklatzea, etab.).
5. Ahal den neurrian, ez dira erabili behar subs

tantzia laguntzaileak (disolbatzaileak, bereizteeragileak, etab.), eta izatekotan ere, kaltegabeak
izan beharko dute.
(Iturria: http://links.edebe.com/aw)
6. Energia-premiak horiek ingurumenean eta ekonomian izango dituzten eraginen arabera aztertu
beharko dira. Metodo sintetikoak giro-tenperaturan
eta -presioan erabili beharko dira.
Planeta iraunkor baten alde:

geldiaraz dezagun klima-aldaketa
7. Lehengaiek berriztagarriak eta desagertzen ez

direnak izan beharko dute, teknikoki zein ekonomikoki horiek erabiltzea bideragarria izan dadin.
24. a) 2012an, batez besteko tenperatura 14,6 C-takoa

izan zen. 1880an, berriz, 13,2 C-takoa. xx. mendearen erdialdean, azkenik, 14 C-takoa.
Jarduerak
131
giltza-edeb taldea

b) Atmosferara ponpatzen ari garen karbono dioxidoa,
hain zuzen, erregai fosilak (batik bat, petrolioa, ikatza eta gas naturala) energia-iturri gisa erabiltzetik
dator.
ere, basogabetutako lursailak nekazaritzan eta

abel-tzaintzan erabiltzeko bideratzen dira, edo
bestela, beste lehengai batzuk eskuratzeko (mineralak, petrolioa, etab.).
c) Errekuntza-erreakzioen ondorioz. Horietan, erregaiek oxigenoarekin (erregarria) erreakzionatzen dute, eta karbono dioxidoa eta ur-lurruna eratzen dira.
Razazah aintzira agortzeak lotura hertsia izango

du, seguru asko, herritarren ur-eskaerei, eta batik
bat, nekazaritzaren eskaerei, erantzuteko akuiferoen eta ibaien gehiegizko ustiapenarekin. Horrek,
jakina, urak aintziran isurtzen dituzten ibaien emaria izugarri murriztea dakar.
25. a) Hemisferio borealaren iparraldeko eremuan: bi gradu zentigradu inguru igo da tenperatura.
b) Bai, Ozeano Barean eta Antartikako zenbait eremutan.
c) Nahiz eta herrialde industrializatuak diren atmosferara gas-igorpen handiena egiten dutenak,
horien eraginak ez dira berberak planeta osoan.
Esate baterako, Europak eta Ipar Amerikak
berotegi-efektuko gas ugari igortzen dituzte, baina
tenperatura-igoera handienak goragoko latitudeetan erregistratu dira: jenderik gabeko guneetan; esaterako, Kanada iparraldean, Groenlandian,
Siberian, etab. Antzeko zerbait gertatzen da Indian
eta Txinan ere. Goraka doazen bi ekonomia horiek
berotegi-efektuko gas ugari igortzen dituzte atmosferara, baina bertako tenperatura gradu zentigradu bat baino gutxiago igo da. Izan ere, itsas
korronte handiek eta korronte atmosferikoek modu
desorekatuan banatzen dute bero-energia.
26. a) 1880. urtean, karbono dioxidoaren kontzentrazioa,
gutxi gorabehera, 290 ppm-koa zen; 2000. urtean,
berriz, 370 ppm-koa.
Ez. Tenperaturaren ehuneko igoera, hain zuzen,
% 27koa izan da.
b) 2000ko hamarkada izan zen, hain justu, hamarkadarik beroena; hotzena, berriz, 1900ekoa.
c) Txina dugu lehen tokian: urtean 8 10 9 tona CO2
igortzen ditu. Atzetik, AEBak: 5,5 10 9 tona CO2
urtean.
giltza-edeb taldea
Arrazoizkoa da pentsatzea herrialde industrializatuenek industria txikiagoa dutenek baino karbono

dioxido gehiago igorriko dutela. Alabaina, kontuan
izan behar dugu zein diren herrialde bakoitzeko
energia-iturri nagusiak: erabiltzen dituzten energiak
erregai fosiletatik lortutakoak ez badira, ez dute
zuzenean eragingo berotegi-efekturik.
132
Baso-azalera handien basogabetzeak eragin negatibo handiak dakartza berotze globalari dagokionez; izan ere, basoek, organismo fotosintetikoz
osatuta daudenez, atmosferako karbono dioxidoa
finkatu eta materia organiko bihurtzen dute. Horregatik, baso-azalera murriztuz gero, murriztu egingo
da, baita ere, izaki bizidunen zati den karbono dioxidoaren kopurua.
e) Iradokitako erantzuna.
Ikasleek hainbat eta hainbat gai lan ditzakete; besteak beste, klima-aldaketaren ondorioz suntsitzen
diren habitat naturalak (batik bat, ekosistema hotzak), nagusiki planetako eremu jendeztatuenei
(kostaldeak) eragiten dien itsas mailaren handitzea,
planeta mailan prezipitazio-erregimenean gertatzen ari den aldaketa, biodibertsitatearen murrizketa, etab.
Hauek dira ikasleek kontsulta ditzaketen hainbat
web orri:
http://links.edebe.com/5hf6
http://links.edebe.com/ac2k
Azkenik, talde bakoitzak azaldu beharko du zein
diren klima-aldaketa geldiarazteko har daitezkeen
neurriak.
PowerPointean egingo duten aurkezpenean, proposatutako albistetik jasotako honako informazio hau
azaldu beharko dute, gutxienez, ikasleek:
d) Lehenengo irudi parean basogabetzea ikus daiteke; zehazki, Amazonasko basoarena. Bigarren
argazki parean, berriz, aintzira baten agortzea ikus
daiteke; hain justu, Irakeko Razazah aintzirarena.
Eta horrek ur gezaren hornidurarako arazoak izango dituztela adierazten digu.
Karbono dioxidoa hauetarako erabil daiteke: suitzalgailuak betetzeko, disolbatzaile berdeak fabrikatzeko, elikagaien gehigarrietarako, elikagaiak kontserbatzeko, elikagaietako olioa zein kafeina ateratzeko,
berotegietan fotosintesia bultzatzeko, material berriak
sortzeko, teknika kirurgikoetan bizkorgarri gisa, energia-iturri moduan, lehorreko disolbatzaile gisa, osagai
elektronikoak hozteko, etab.
Basogabetzea dakarte, hain zuzen, zur-eskaera

handiak eta lurzoruaren erabilera-aldaketak; izan
Karbono dioxidoa erabiltzeak abantaila bikoitza dauka:

atmosferako kontzentrazioa murriztu egiten da eta

horren erabilerak ordezkatu egiten ditu substantzia
kimiko erasotzaileago eta kutsatzaileagoak.
Sormen@: Klima-aldaketa aztertuko dugu
NASArekin
Jarduera interaktibo honetan, ikasleek planetako batez
besteko tenperaturarekin eta itsas mailaren aldaketekin
zerikusia duten hainbat datu aztertu eta aintzat hartu ahal
izango dituzte. Era berean, klima-aldaketak maila globalean dituen ondorioei buruzko simulazio batera sartzeko
aukera izango dute.
harko dira, eta ukipenean jartzen direnean, nahastea hori

bihurtuko da.
Bi saiakuntzetako erreakzio-abiadurak alderatzean, ondorioztatuko dugu egoera solidoan dauden erreaktiboek
disoluzioan daudenek baino abiadura txikiagoan erreak
zionatzen dutela. Arrazoia hauxe da: egoera likidoan, bi
erreaktiboak errazago jarriko dira ukipenean, eta horren
bestez, errazago gertatuko da erreakzioa. Egoera solidoan
gertatutako erreakzioan, nahastea espatula batekin mugi
tzean, erreakzio-abiadura handitu egingo da.
Ikasleek ondorioztatu beharko dute lortutako emaitzak
bat datozela unitatean ikasitakoaren arabera espero den
emaitzarekin.
Datuak aztertzea
2.
ERREAKTIBOAK
Formula
kimikoa
Itxura
Pb(NO3)2
Egoera solidoan kristal zuriak eratzen

ditu. Egoera urtsuan, berriz, gardena da.
KI
Egoera solidoan kristal zuriak eratzen

ditu. Egoera urtsuan, berriz, gardena da.
PRODUKTUAK
Formula
kimikoa
Itxura
KNO3
Berun ioduroa hauspeatu ondoren, disoluzioan, gardena da.
PbI2
Hauspeakin horixka eratzen du. Hauspeatu aurretik, esekita egoten da, eta
horregatik, nahastearen kolorea hori bizia da.
Egiaztatu dugu hipotesia zuzena dela.

Talde bakoitzeko kideek txosten batean bildu beharko
dituzte emaitza guztiak, eta bertan, praktikan eskuratutako informazio guztia jaso beharko da. Garrantzitsua
da metodo zientifikoaren fase guztiak behar bezala
azaltzea: problema planteatzea, hipotesia formulatzea,
hipotesia egiaztatzea eta ondorioak ateratzea.
Jarraitu ikertzen
Pentsatzekoa da laginaren tenperaturak gora egin ahala
erreakzio-abiadurak ere gora egingo duela.
Egoera solidoan dauden erreaktiboekin saiakuntza egin
ahal izateko, beharrezkoa da, lehenik eta behin, motrailu
batekin birrintzea. Ondoren, bi substantziak nahastu be-

28. Erreakzio kimiko izeneko prozesuan, erreaktiboak
eraldatu, eta beste substantzia bat edo batzuk bihur
tzen dira: produktuak.
Erreakzio kimikoak ekuazio kimikoen bidez adierazten
dira. Bertan, erreakzioan parte hartzen duten substantziak adierazi behar dira, eta baita agregazio-egoerak
ere. Ekuazio kimikoa zuzena izan dadin, ezinbestekoa
da ekuazioaren bi ataletan elementu bakoitzaren atomo kopuru berbera egotea.
Adibidea: 2 H2S(g) + 3 O2(g) 2 SO2(g) + 2 H2O(g)
Erreaktiboak Produktuak
Erreakzio kimiko bat gerta dadin, erreaktiboen mo

lekulek elkarren artean talka egin behar dute. Talka
horretan trukatutako energiaren ondorioz, erreak
tiboen arteko loturak hautsi egiten dira, eta lotura
berriak sortzen dira. Era horretan eratzen dira erreak
zioko produktuak.
Eskeman, honako informazio hau guztia jaso beharko
da:
i Sintesi-
u
A + B AB
u erreakzioak
u
u
u
u
u
y
u
u
u
u
u
u
u
t
Deskonposizio-
erreakzioak
ABA + B
Desplazamenduedo ordezkapen- A + BC AC + B
erreakzioak
Desplazamendu
bikoitzeko
erreakzioak
AB + CD CB + AD
133
giltza-edeb taldea
Pb(NO3)2(aq) + 2 KI(aq) 2 KNO3(aq) + PbI2(s)
Truke-mekanismoaren
arabera
1. Hauxe da ekuazio kimiko doitua:
Trukatutako partikulen
arabera

i
u
u
u
u
u
u
u
u
y
u
u
u
u
u
u
u
u
t
Azido-base
erreakzioak edo
neutralizazioerreakzioak
Azido batek
hidroiak ematen
dizkio base bati.
Oxidazioerredukziozkoak
(erredox)
Elektroi-trukea
gertatzen da
erreaktiboen artean.
Hauspeatzeerreakzioak
Disoluzioan dauden
bi konposatu ionikok
ioiak trukatzen dituzte,
eta gatz disolbaezin
bat eratzen da
33. a) Aldaketa fisiko bat da, ez baita sortzen bestelako

substantzia berririk.
1. Zer dira erreakzio kimikoak?
30. Erreakzio-abiadura honako faktore hauen araberakoa

da, batik bat:
b) Aldaketa kimiko bat da; izan ere, kolore-aldaketak

esan nahi baitu substantzia berriak eratu direla
(produktuak), bestelako konposizioa eta propietateak dituztenak.
Erreakzioaren tenperatura: zenbat eta handiagoa izan,

orduan eta handiagoa da erreakzio-abiadura.
c) Aldaketa fisiko bat da, substantzien tenperatura

igotzean oinarritutakoa.
Erreaktiboen kontzentrazioa: kontzentrazioa zenbat

eta handiagoa izan, orduan eta handiagoa da erreakzioabiadura.
d) Aldaketa kimiko bat da; zehazki, errekuntzaerreakzio bat. Hasierako substantziak (erreak
tiboak) eraldatu egiten dira, eta beste substantzia
batzuk sortzen dira (produktuak), bestelako konposizioa eta propietateak dituztenak.
Erreaktibo solidoen zatiketa maila: zatiketa maila

zenbat eta handiagoa izan, orduan eta handiagoa da
erreakzio-abiadura.
Katalizatzaileak: erreakzio-abiadura handiagotzen
dute.
31. Hauek dira urratsak:
b) Mg(s) + Cl2(g) MgCl2(s)

c) CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g)
d) S8(l) + 4 Cl2(g) 4 S2Cl2(g)
2. Hasierako datuak mol bihurtu.
e) 2 Cr2O3(s) + 3 Si(s) 4 Cr(s) + 3 SiO2(s)
3. Ezagutzen dugun substantziaren eta ezagutu nahi

dugunaren artean erlazio molarra aplikatu, ekuazio
kimiko doituaren koefizienteak aintzat hartuta.
f) C3H8(g) + 5 O2(g) 3 CO2(g) + 4 H2O(l)

Ikasleek honako datu hauek adierazi beharko dituzte,
gutxienez:
Eragin onuragarriak
Industria kimikoak gure bizitzako arlo ugaritan parte
hartzen du, eta gizadiak lortutako aurrerabide ugariren erantzulea izan da.
Industria kimikoa arduratzen da lehengaiak lortzeaz
eta ondoren manipulatzeaz, beharrezkoak diren hain
bat produktu lortzeko; esaterako, sendagaiak, metalak, plastikoak, erregaiak, elikagaiak, etab.
Eragin kaltegarriak
Kimikak ingurumen-arazo ugari eragiten ditu; hala nola
uraren, lurzoruaren eta airearen kutsadura.
134
34. a) 4 SO2(g) + 2 O2(g) 4 SO3(g)
1. Ekuazio kimikoa idatzi, eta doitu.
4. Galdetutako substantziaren masa edo bolumena

kalkulatu.
giltza-edeb taldea
Airearen kutsadura egon badagoela agerikoa da batik

bat hiru ingurumen-inpakturi esker: berotegi-efektua,
euri azidoa eta ozono-geruzaren suntsipena.

Lavoisierren legea baliagarria dela erakusteko, egiaz
tatuko dugu erreakzio batean parte hartzen duten
erreaktiboen masa eta sortutako produktuen masa
berdinak direla. Horretarako, honako erreakzio kimiko
hau egingo dugu laborategian:
HCl(aq) + NaOH(aq) NaCl(aq) + H2O(l)
Erreaktiboak (azido klorhidrikoa eta sodio hidroxidoa) eta produktuak (sodio kloruroa eta ura) pisatuko
ditugu.
Erreaktiboen masak batuz gero, ikusiko dugu lortutako balioa eta eratutako produktuen masen batura
berdinak direla. Horrenbestez, bete egiten da Lavoisierren legea.
36. a) Ura da erreaktiboa. Hidrogeno gasa eta oxigeno
gasa, berriz, produktuak.
2 H2O(l) O2(g) + 2 H2(g)

b) Amoniakoa eta oxigenoa erreaktiboak dira. Ni
trogeno oxigenoa eta ur-lurruna, berriz, produktuak.
4 NH3(g) + 5 O2(g) 4 NO(g) + 6 H2O(g)
d) Lavoisierrek proposatutako masaren kontserbazioaren legean oinarrituta.

42. Truke-mekanismoaren arabera:
a) Sintesi-erreakzioa.
37. Baieztapena okerra da; izan ere, talken teoriaren arabera, talkaren ondorioz beste produktu bat sortzeko
ezinbestekoa da bi baldintza hauek betetzea:
b) Sintesi-erreakzioa.
Behar besteko energia izatea, erreaktiboen atomoen

arteko loturak hautsi ahal izateko.
d) Sintesi-erreakzioa.
Talka eraginkorra izan dadila; hots, loturak hausteko

beharrezkoa den orientazioa izan dezala.
c) Deskonposizio-erreakzioa.
e) Desplazamendu-erreakzioa.
f) Desplazamendu bikoitzeko erreakzioa.
Trukatutako partikulen arabera:
38. Ekuazio kimiko doitua idatziko dugu:
a) Oxidazio-erredukziozko erreakzioa (erredox).
O2(g) N2(g) 2 NO(g)
b) Oxidazio-erredukziozko erreakzioa (erredox).

c) Ez dator bat sailkapen honetako ezein motarekin.
d) Oxidazio-erredukziozko erreakzioa (erredox).
O2
N2
NO
NO
Erreaktiboen molekulek behar adinako energiarekin

eta orientazio egokiarekin elkarren artean talka egitean, hautsi egingo dira bi oxigeno atomoak eta bi
nitrogeno atomoak elkarrekin lotzen zituzten loturak.
Era berean, nitrogeno atomo baten eta oxigeno atomo baten artean lotura berriak sortuko dira.
39. Hidrogeno eta oxigeno molekulak ontzi guztian zehar
higituko dira. Talka eraginkorrak gertatuz gero, hautsi
egingo da bi hidrogeno atomoen eta bi oxigeno atomoen arteko lotura kobalentea, eta oxigenoaren eta
hidrogenoaren artean beste lotura bat sortuko da;
horren ondorioz, ur molekula bat eratuko da.
e) Oxidazio-erredukziozko erreakzioa (erredox).

f) Oxidazio-erredukziozko erreakzioa (erredox).
a) Bai; izan ere, ez dugu ahaztu behar kobrearen
oxidazio-erreakzioan oxigeno atmosferikoak ere
parte hartzen duela, eta hori ere kontuan hartu
behar dugu emaitzan:
2 Cu(s) + O2(g) 2 CuO(s)
b) Ikasleek bateratu egin beharko dituzte erantzunak.
Eta guztien artean ondorio bakar bat atera beharko dute.
c) Saiakuntza laborategian egiteko aukera proposatuko diegu; betiere, irakasleak gainbegiratuta.
41. a) Fe(s) + S(s) FeS(s)

b) Burdina eta sufrea dira erreaktiboak; produktua,
berriz, burdina(II) sulfuroa.
c) Taula osatuko dugu:
Saiakuntza
Fe(g)
masa
S(s)
masa
FeS(s)
masa
11
14
22
21
12
33
2. Erreakzio kimikoen abiadura

44. Bizkorrak: su artifizialetako bolbora erretzea eta pas
tilla eferbeszente bat uretan disolbatzea.
Motelak: haragia deskonposatzea eta iltze bat herdoiltzea.
45. a) Gezurra. Erreakzio-abiadura handiagoa da erreak
tiboen ukipen-azalera handitzen doan heinean;
eta ukipena-azalera handiagoa izango da, bana
keta maila handitu ahala.
b) Egia. Katalizatzaileek aktibazio-energia murritzarazten dute.
c) Egia. Zenbat eta handiagoa izan tenperatura, handiagoa da erreakzio-abiadura.
135
giltza-edeb taldea
Ikasleek estekara sartu beharko dute, eta han proposatutako ariketa guztiak egin, modu interaktiboan.

d) Gezurra. Erreaktiboen kontzentrazioak badu eragina erreakzio-abiaduran: kontzentrazioa zenbat eta
handiagoa, orduan eta handiagoa abiadura ere.
Kontserbatzaileen eginkizuna da mikroorganismoek
elikagaiak deskonposa ditzaten galaraztea. Kontserbatzaileak dira azukrea, gatza, ozpina, azido sorbikoa,
azido bentzoikoa, sufre dioxidoa, azido borikoa, etab.
3. Kalkulu estekiometrikoak
49. Dagokion substantzia kantitatea kalkulatuko dugu:
a) Mr (C9H8O4):9 Ar (C) + 8 Ar (H) + 4 Ar (O) =
= 9 12,01 + 8 1,01 + 4 16,00 =
= 180,17
M (C9H8O4): 180,17 gmol1
3,75 10 24 molekula C 9H 8O 4
1 mol C 9
6,022 10 23 mole
1 mol C 9H 8O 4
3,75 10 24 molekula C 9H 8O 4
= 6,23 mol C 9H 8O
6,022 10 23 molekula C 9H 8O 4
Entzimak molekula proteikoak dira, eta izaki bizidunen
barnean gertatzen diren erreakzioetan katalizatzaile- 1 mol C H O
9 8 4
24 molekula C H O
3,75 10
= 6,23 mol C 9H 8O 4
lanak egiten dituzte.
Entzimak
beraiek 9jarduten
duten
8 4
23 molekula C H O
6,022
10
9 8 4
substratuak baino askoz ere molekula handiagoak
b) Mr (NaCl):1 Ar (Na) + 1 Ar (Cl) =
dira; eta gainerako katalizatzaileak bezala, ez dira
kontsumitzen prozesuan zehar. Gainera, oso espezi= 1 22,99 + 1 35,45 = 58,44
fikoak izan ohi dira.
M (NaCl): 58,44 gmol1
Hauek dira entzimen adibide batzuk: ATPasak, zelula
1 mol NaCl
mintzaren bitartez substantzien garraioan parte har
400 g NaCl
= 6,84 mol NaCl
58,44 g NaCl
tzen dutenak; amilasak eta proteasak, almidoia eta
proteinak degradatzen dituztenak; zelulasa, zelulosa
c) Mr (O2): 2 Ar (O) = 2 16,00 = 32,00
degradatzeko gai dena; transaminasak, talde aktiboak beste substantzia batzuetara tokialdatzen dituzM (O2): 32,00 gmol1
tenak, etab.
1 mol O 2
6,5 L O 2
= 0,29 mol O 2
Taula osatuko dugu, bost adibiderekin:
22,7 L O 2
Entzima
Aplikazioa
Funtzioa
Tripsina
Jaioberrientzako
elikadura
Elikagaien aurredigestioa
2,28 10 24 atomo Li
Proteasak
Gailetak ekoizteko
Irin-proteinen kantitatea murriztea
Amilasak
Garbigailuetara
ko garbigarriak
ekoizteko
Almidoi-hondakinak
desagerrarazten ditu
Errenina
Gazta ekoizteko
Proteinen hidrolisia
Proteasa
Ukipen-leiarrak
garbitzeko
Ukipen-leiarretatik
proteina-hondakinak desagerrarazten ditu, infekzioak
saihesteko
Talde bakoitzak bere taula aurkeztuko du ikasgelan.

Ikasleek aurkeztutako adibide guztiekin taula bat
marraztuko da arbelean.
giltza-edeb taldea

Saiakuntza honetan, katalizatzaileak erreakzioabiaduran duen eragina egiaztatu ahal izango da,
baita erreaktiboaren kontzentrazioak duena ere; kon
tzentrazioak ere erreakzio-abiadura handitzen baitu.
136
d) 2,28 10 24 atomo Li
1 mol Li
6,022 10 23 atomo Li
1 mol Li
6,022 10 23 atomo Li
= 3,79 mol L
= 3,79 mol Li
50. a)
Mr (C2H6O):2 Ar (C) + 6 Ar (H) + 1 Ar (O) =
= 2 12,01 + 6 1,01 + 1 16,00 =
= 46,08
Mr (C2H6O): 46,08 gmol1
b) Mr Pb(NO3)2:1 Ar (Pb) + 2 Ar (N) + 6 Ar (O) =
= 1 207,19 + 2 14,01 + 6 16,00 =
= 331,21
Mr Pb(NO3)2: 331,21 gmol1
51. a) 4 SO2(g) + 2 O2(g) 4 SO3(g)
Sufre dioxidoaren lau molek oxigenoaren bi molekin erreakzionatzen dute, eta sufre trioxidoaren
hiru mol eratzen dituzte.
Sufre dioxidoaren lau molekula-entitatek oxigenoaren bi molekula-entitaterekin erreakzionatzen
dute, eta sufre trioxidoaren hiru molekula-entitate
eratzen dituzte.

b) Mg(s) + Cl2(g) MgCl2(s)
Magnesioaren mol batek kloroaren mol batekin
erreakzionatzen du, eta magnesio dikloruroaren
mol bat eratzen du.
Magnesioaren molekula-entitate batek kloroaren
molekula-entitate batekin erreakzionatzen du, eta
magnesio dikloruroaren molekula-entitate bat era
tzen du.
3. Aluminioaren eta iodoaren arteko erlazio molarra

aplikatuko dugu, ekuazio kimiko doituaren koefizienteak aintzat hartuta:
0,37 mol Al
c) CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g)
Kaltzio karbonatoaren molekula-entitate batek kaltzio oxidoaren eta karbono dioxidoaren molekulaentitate bana eratzen ditu.
= 0,55 mol I 2
2 mol Al
4. Iodo gasaren masa kalkulatuko dugu:

0,55 mol I 2
Kaltzio karbonatoaren mol batek kaltzio oxidoaren

eta karbono dioxidoaren mol bana eratzen ditu.
3 mol I 2
253,8 g l 2
1 mol l 2
= 139,59 g l 2
53. Datuak:m (Al) = 15 g

Ar (Al): 27,98; Ar (S): 32,07; Ar (O): 16,00
a) Dagokion ekuazio kimikoa idatzi eta doituko dugu:
3 H2SO4(aq) + 2 Al(s) Al2(SO4)3(aq) + 3 H2(g)
d) S8(l) + 4 Cl2(g) 4 S2Cl2(g)

Sufrearen mol batek kloroaren lau molekin erreak
zionatzen du, eta disulfuro kloruroaren lau mol era
tzen ditu.
Sufrearen molekula-entitate batek kloroaren lau
molekula-entitaterekin erreakzionatu, eta disulfuro
kloruroaren lau molekula-entitate eratzen ditu.
e) 2 Cr2O3(s) + 3 Si(s) 4 Cr(s) + 3 SiO2(s)
b) Aluminioaren masa moletara pasako dugu:

15 g Al
1 mol Al
27,98 g Al
= 0,54 mol Al
Aluminioaren eta aluminio sulfatoaren erlazio mo

larra aplikatuko dugu, ekuazio kimiko doituaren
koefizienteak aintzat hartuta:
1 mol AI 2 (SO 4 ) 3
0,54 mol Al
= 0,27 mol AI 2 (SO
Kromo(III) oxidoaren bi molek silizioaren hiru mole2 mol Al
kin erreakzionatzen dute, eta kromoaren lau mol
eta silizio dioxidoaren hiru mol eratzen dituzte.
1 mol AI 2 (SO 4 ) 3
0,54 mol Al
= 0,27 mol AI 2 (SO 4 ) 3
2 mol Al
Kromo(III) oxidoaren bi molekula-entitatek silizioa
ren hiru molekula-entitaterekin erreakzionatzen
Aluminio sulfatoaren masa kalkulatuko dugu; baidute, eta kromoaren lau molekula-entitate eta si
na, aldez aurretik, haren masa molarra zein den
lizio dioxidoaren hiru molekula-entitate eratzen
ezagutu beharko dugu:
dituzte.
Mr (Al2(SO4 )3 ):2 Ar (Al) + 3 Ar (S) + 12 Ar (O) =
f) C3H8(g) + 5 O2(g) 3 CO2(g) + 4 H2O(l)
= 2 27,98 + 3 32,07 +
+ 12 16,00 = 344,17
Propanoaren mol batek oxigenoaren bost molekin
erreakzionatzen du, eta karbono dioxidoaren hiru
M (Al2(SO4)3 ): 344,17 gmol1
mol eta uraren lau mol eratzen ditu.
344,17 g AI 2 (SO 4 ) 3
Propanoaren molekula-entitate batek oxigenoaren
0,27 mol AI 2 (SO 4 ) 3
= 92,92 g AI
1 mol AI 2 (SO 4 ) 3
bost molekula-entitaterekin erreakzionatzen du,
eta karbono dioxidoaren hiru molekula-entitate eta
344,17 g AI 2 (SO 4 ) 3
= 92,92 g AI 2 (SO 4 ) 3
uraren lau molekula-entitate eratzen0,27
ditu.mol AI 2 (SO 4 ) 3 1 mol AI (SO )
2
1. Dagokion ekuazio kimikoa idatzi eta doituko dugu:

3 I2(g) + 2 Al(s) 2 AlI3(s)
0,54 mol Al
2. Aluminioaren gramoak moletara pasako ditugu:

10,5 g Al
1 mol Al
27,98 g Al
= 0,37 mol Al
0,81 mol H 2
3 mol H 2
2 mol Al
22,7 L H 2
1 mol H 2
= 0,81 mol H 2
= 18,34 L H 2
137
giltza-edeb taldea
52. Datuak: m (Al) = 10,5 g Ar (Al): 27,98; Ar (l): 126,90
4 3
Ondoren, hidrogenoarekiko erlazio molarra aplikatuko dugu, eta egoera estandarrean gasak bete
tzen duen bolumena kalkulatuko dugu:

54. Datuak:m (C3H8) = 2 kg = 2000 g;
Ar (O): 16,00; Ar (C): 12,01; Ar (H): 1,01
Gas horren bolumena kalkulatuko dugu:

137,6 mol CO 2
a) Hauxe da propanoaren errekuntza deskribatzen

duen ekuazio kimiko doitua:
Mr (C3H8 ):3 Ar (C) + 8 Ar (H) =

= 3 12,01 + 8 1,01 = 44,11

a)
2 000 g C 3H 8
1 mol C 3H 8
44,11 g C 3H 8
= 45,34 mol C 3H 8
Propanoaren eta karbono dioxidoaren arteko erlazio molarra aplikatuko dugu:

45,34 mol C 3H 8
3 mol CO 2
1 mol C 3H 8
= 136,02 mol CO 2
Gas horretatik lortutako bolumena kalkulatuko

dugu:
136,02 mol CO 2
22,7 L CO 2
1 mol CO 2
= 3 087,65 L CO 2
Berriz egingo dugu ariketa; oraingoan, erregaia

butanoa (C4H10 ) dela kontuan izanda:
Ekuazioa idatzi eta doituko dugu:
C 4H10 (g) +
13
2
O 2 (g) 4 CO 2 (g) + 5 H 2O(g)
Mr (C4H10 ):4 Ar (C) + 10 Ar (H) =

= 4 12,01 + 10 1,01 = 58,14
M (C4H10): 58,14 gmol1
giltza-edeb taldea
b)
60 g erregai
164
134
g CO2 g H2O
C2H6 (etanoa)
175
107
C3H8 (propanoa)
179
98
c) Erregai molekula zenbat eta handiagoa izan (karbono gehiago duena), orduan eta handiagoa izango da askatutako karbono dioxidoaren bolumena
eta txikiagoa uraren bolumena.
4. Kimika, gizartea eta ingurumena

56. a) Sintetikoa.
b) Naturala (tratamendu kimikorik aplikatu ezean).
c) Naturala (landare zuntzez eginda badago eta ez
badu ez margorik ez tindurik).
d) Sintetikoa.
Bitarteko produktuak: amoniakoa, kloroa, azido sulfurikoa, etab.

Amaierako produktuak: ongarriak, plastikoak, disolbatzaileak, sendagaiak, intsektizidak, garbigarriak, etab.
58. Aulkia plastikoz eginda dago; sukaldeko tresneria,
altzairu herdoilgaitzez eta kristalez; potoa, aluminioz;
eta amoniako-ontzia, plastikoz.
Substantzia kimiko guztiak gure eguneroko zeregineHorren ondoren, butanoaren masa moletara pasatan lagunduko diguten kontsumo-produktuak ekoizteko dugu:
ko erabiltzen dira. Material zaharrek baino ezaugarri
1 mol C 4H10
2 000 g C 4H10
= 34,40 mol C 4H10hobeak izaten dituzte; alegia, pisu txikiagoa, herdoil
58,14 g C 4H10
tzearen aurkako erresistentzia handiagoa, ontzien
1 mol C 4H10
kasuan, barneko substantzien kontserbazio hobea,
= 34,40 mol C 4H10

58,14 g C 4H10
etab.
Butanoaren eta karbono dioxidoaren arteko erlazio
59. Berotegi-efektua: CO2, CH4, NO2
molarra aplikatuko dugu:
34,40 mol C 4H10
138
g CO2 g H2O
Butanoaren masa molarra kalkulatuko dugu:
00 g C 4H10
60 g erregai
CH4 (metanoa)
M (C3H8 ): 44,1 gmol1

Ondoren, propanoaren masa moletara pasako
dugu:
= 3 123,52 L CO 2
1 mol CO 2
Butanoaren errekuntzan propanoaren errekuntzan baino 35,87 litro karbono dioxido gehiago
sortzen dira.
C3H8(g) + 5 O2(g) 3 CO2(g) + 4 H2O(g)

b) Lehenik eta behin, propanoaren masa molarra kal
kulatuko dugu:
22,7 L CO 2
4 mol CO 2
1 mol C 4H10
= 137,6 mol CO 2
Euri azidoa: SO2, NO2

Ozono-geruzaren suntsipena: CFC

b) Prozesuak honako etapa hauek ditu:
Ikasleek flasheko animazioa ikusi ostean euren koadernoan egin behar duten eskeman honako informazio hau jaso beharko dute, gutxienez:
Beirazko hoditik gantz-hondakinak desagerraraztea, azido hidrofluorikozko bainu korrosibo

baten bidez.
Berotegi-efektua prozesu naturala da, planetaren tenperatura konstante eta bizitzeko egokiak diren muga
batzuen barnean edukitzen duena.
Tornu batean, beirazko hodia tenkatzea eta berotzea. Eta tenperatura baliatuta, bi hodi fusionatzea.
Ur-lurruna (H2O), karbono dioxidoa (CO2) eta metano

gasa (CH4) dira berotegi-efektuaz arduratzen diren gas
nagusiak.
Beirazko hodiaren barnera hainbat gas isurtzea.Berotzean, gasek erreakzionatu egiten

dute, eta hodian hauspeatzen dira. Beroak
hondakina urtu, eta zuntz optikoaren nukleoa
sortzen du.
Berotegi-efektuko gasen kopurua handitzen bada,

planetaren tenperatura globala ere igo egingo da.
Azken mendean, tenperatura globalak batez bestean
0,4 eta 0,8 C arteko igoera izan du.
Zuntzaren nukleoa berotzea, harik eta beira

bihurtu arte. Gero, gehiago berotu beharko da,
nukleoa eta haren estaldura biguntzeko.
Tenperaturak gora egiteak ondorio negatiboak eragiten dizkie ekosistemei, eta glaziarrak urtzea ere badakar. Horren ondorioz, itsasoaren maila igo egiten da.
Beroaren eraginez, beira uzkurtu egiten da eta

barra solido bat eratuko da.
Erregai fosilak erabiltzea, klorofluorokarburoak erabiltzea eta industriarekin zein meatzaritzarekin zerikusia duten jarduerak egitea dira, hain zuzen, berotegiefektuko gasak sortzeko bide nagusiak.
Lehenik eta behin, ikasleek euren eguneroko bizitzari
eta garapen iraunkorrari buruzko gogoeta egin beharko dute. Ondoren, garapen iraunkorra bultzatuko
duten hainbat neurri aipatuko dituzte, indibidualak
zein taldekakoak.
Hona hemen maila indibidualeko neurri batzuk:
Oinez zein bizikletan mugitzea; eta ibilgailuak erabiliz gero, zerbitzu publikoak eskainitakoei lehentasuna ematea.
Energia eta lehengaiak aurreztearekin lotutako
ekintzak: kontsumo txikiko etxetresnak eta bonbilla
eraginkorrak erabiltzea, berogailua eta aire girotua
tenperatura egokietan erabiltzea...
Birziklapenarekin eta berrerabilpenarekin lotutako
ekintzak: berriz kargatzeko bateriak erabiltzea, erabilera bakarreko produktuen erabilera saihestea...
Produktuei erabilera iraunkorra ematea; batik bat,
produktu teknologikoei.
Hona hemen talde mailako neurri batzuk:
Kideen artean birziklatzeko joera eta energiaerabilera egokiak sustatzea.
Energia berriztagarrien erabilera sustatzea.
62. a) Beirazko hodia, azido hidrofluorikoa, hainbat gas
(silizio likidoa eta germanioa) eta bero-energia.
Barra tenkatzea, harik eta 1/8 milimetroko diametroko harizpia lortu arte.
Harizpia estaldura akriliko batekin estaltzea,
hautsetik eta bestelako kutsatzaile batzuetatik
babesteko.
Amaierako zuntza txirrika batean bildu beharko da.
c) Zuntz optikoko kableak kobrezkoak baino arinagoak dira, informazio gehiago garraiatzen dute, eta
interferentzia elektromagnetikoek ez dute eraginik beraiengan. Gainera, zuntz optikoko kableekin
errazagoa da entzuketak hautematea.
Puntu batetik beste batera informazioa bidaltzeko
erabiltzen da, hain justu, zuntz optikoa.
Ikasleek unitatean landutako bioerregaietako batzuei
buruzko informazioa bilatu beharko dute (biomasa, bioetanola, biodiesela eta biogasa), eta horien fabrikazioprozesua eta erregai horien erabilerak dakartzan
abantailak ikertu. Hona hemen informazioa bilatzeko
baliagarriak izan daitezkeen hainbat web orri:
http://links.edebe.com/tb
http://links.edebe.com/u6
Ikasle bakoitzak ondo egituratutako txosten bat idatzi
beharko du, bilatu duen informazioa baliatuta.
Irakasleak moderatzaile-lanak egin ditzake. Debatea
hasteko, ikasleei galde diezaieke ea zein diren kimikaren aurrerapenak dakartzan abantailak. Edo ikasleei
139
giltza-edeb taldea

eska diezaieke aintzat hartzeko zein diren horiek
ekoizten dituzten industriek eragindako gizarte-, osasun- edo ingurumen-arazoak.
Landu beharreko beste gai bat da substantzia batzuei
arma kimiko gisa ematen zaien erabilera, eta horrek
premia handienak dituzten herritarrei eragindako kaltea.
65. Kopenhageko Klimaren Goi-bilera 2009ko abenduan
egin zen, Danimarkako hiri horretan. Huraxe izan
zen, hain justu, Klima-aldaketari buruzko Nazioarteko
XV. Konferentzia.
Bileraren helburua zen Kyotoko Protokoloaren helburuak ordezkatuko zituzten beste helburu batzuk
prestatzea, haien indarraldia 2012an iraungiko bai
tzen. 2012tik aurrera mundu osoan aplikatuko zen klimari buruzko hitzarmen juridiko loteslea lortzea zen
asmoa, 2050erako CO2 igorpena erdira murrizteko.
Goi-bilerak porrot egin zuen, ez baitzuten itxi gasigorle nagusiak diren herrialdeei (Txina eta AEB) eragingo zien hitzarmen loteslerik. Hitzartu zuten helburu
nagusia izatea planetaren batez besteko tenperatura
ez igotzea 2 C baino gehiago; alabaina, ez zituzten
mugatu herrialdeen igorpenak.
Ikasleek modu positiboan aintzat hartu behar dituzte
ekintza horiek, materialak birziklatzeko eta berrerabiltzeko adibideak baitira. Gainera, pertsonentzat baliagarriak izateari uzten diotenean, biodegradatzeko
gaitasuna dute. Industria ere iraunkorra izan daitekeela eta etorkizuneko belaunaldiak arriskuan jarri
gabe garapenaren alde egin dezakeela erakusten duten adibideak dira aipatutako guztiak.
Solvay prozesua aztertzeko, Buru-hausgarria
lankidetza-teknika aplikatu beharko dugu.
Horretarako, ikasgelako ikasleek lau kideko taldeak
egin beharko dituzte.
Talde bakoitzean, kide bakoitzak prozesuaren lau
etapetako bat aukeratu beharko du.
Ondoren, kide bakoitzak dagokion etapari buruzko
informazioa bilatu beharko du. Etapa bera duten beste taldeetako kideekin partekatu eta sakondu ahal
izango dute informazioa; izan ere, prozesu honetako
adituen taldea eratuko dute.
Azkenik, taldean, bakoitzak bere lanaren berri emango
die beste hirurei.
giltza-edeb taldea
Era horretan, lauren artean, informazio guztia bildu,

eta Solvay prozesuaren ikuspegi orokorra izango dute.
Prozesu horri buruzko honako informazio hau proposatuko dugu:
140
Solvay prozesua, hain zuzen, industria mailan sodio

karbonatoa ekoizteko erabiltzen den prozesu kimikoa
da. Talde bakoitzak gutxienez honako informazio hau
bildu beharko du bere aurkezpenean.
Prozesuaren ekuazio globala:
CaCO3(s) + 2 NaCl(aq) Na2CO3(s) + CaCl2(s)
Kareharria lortzea:
Lehengaia (alegia, kareharria) lortzeko harrobian egindako prozesuak dira. Prozesuan, arroka erauzteaz
gainera, birrintze-prozesu bat ere egin behar da, gero kaltzinatzeko egokia izango den granulometria
lortzeko.
Amonio hidrokarbonatoa lortzea:
Amoniakoa eta karbono dioxidoa sodio kloruroaren
disoluzio asera isurtzen dira. Erreakzio horretan, sodio
hidrogenokarbonatoa eta amonio kloruroa sortzen
dira, biak disoluzioan.
NaCl(aq) + NH3(g) + CO2(g) + H2O(l)
NaHCO3(aq) + NH4Cl(aq)
Sodio hidrogenokarbonatoa hauspeatzea:
Une honetan, disoluzioa gainase egiten da, eta sodio hidrogenokarbonatoa hauspeatzen hasten da
NaHCO3(s). Iragazpen bidez, substantzia solido hori
bereizi egingo da.
Sodio karbonatoa lortzea:
Sodio hidrogenokarbonato solidoa kaltzinatu egiten
da, eta hala, sodio karbonatoa lortzen da.
2 NaHCO3(s) Na2CO3(s) + H2O(g) + CO2(g)
Sodio bikarbonatoa ekoizteko prozesuan, beste
erreakzio batzuk ere gertatzen dira:
Amonio kloruroak erreakzionatu egiten du kaltzio hidroxidoarekin, eta amoniakoa berreskuratzen da.
2 NH4Cl(aq) + Ca(OH)2(s)
2 NH3(g) + 2 H2O(l) + CaCl2(s)
Lehenengo erreakzioan behar den karbono dioxidoa
kaltzio karbonatuaren kaltzinazio bidez lortzen da (kareharria):
CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g)
Goiko irudian, CO2-aren zikloa eta fotosintesi-erreak
zioa ageri dira. Beheko ezkerreko irudian, berriz, industria kimiko bat; horrek atmosferaren kutsadura
gertatzen dela iradokitzen du. Industriaren arabera, askotarikoa izan liteke, eta berotegi-efektuko gasen igorpena eragiten du. Hirugarren irudiak basomozketa erakusten digu; basogabetze-prozesua, hain

zuzen. Horren ondorioz, txikitu egiten da fotosintesia
egiten duten eta karbono dioxido atmosferikoa fin
katzen duten landareen kopurua.
Bi irudi horiek, hain zuzen, planetaren garapen iraun
korra galarazten duten ingurumen-inpaktuak erakusten dituzte.
Prozesuarekin lotutako erreakzioak fotosintesia eta
errekuntzak dira. Fotosintesia, hain justu, landareek,
algek eta bakterio batzuek egindako erreakzioa da:
karbono dioxido atmosferikoa finkatu, eta materia
organiko bihurtzen dute, eguzki-argiak emandako
energiari esker. Erreakzio hori adierazten duen ekuazio
kimikoa hauxe da:
6 CO 2 (g) + 6 H 2O(l) C
6H
12
6 (s)

O

+ 6 O 2 (g)
glukosa
b) C 4H10 (g) +
13
2
O 2 (g) 4 CO 2 (g) + 5 H 2O(g)
Oxidazio-erredukziozko erreakzio bat daukagu

(erredox).
c) Butanoaren masa molarra kalkulatuko dugu:
Mr (C4H10 ):4 Ar (C) + 10 Ar (H) =
= 4 12,01 + 10 1,01 = 58,14
M (C4H10 ): 58,14 gmol1
d) Butanoaren masa moletara pasako dugu, masa
molarra kontuan izanda:
3 000 g C 4H10
1 mol C 4H10
58,14 g C 4H10
= 51,60 mol C 4H
1 mol C 4H10
Errekuntza, bestalde, oxidazio-erreakzio bat da; ber3 000 g C 4H10
= 51,60 mol C 4H10
tan, erregaiak (gehienetan konposatu organiko bat
58,14 g C 4H10
izaten da) erreakzionatu egiten du oxigenoarekin
Ondoren, bonbonak dituen butano molekulak kal
(erregarria), eta horren ondorioz, karbono dioxidoa
kulatuko ditugu, Avogadroren konstantea (NA ) ba(CO2), ura (H2O) eta energia ugari askatzen da. Oro
liatuta:
6,022 10 23 molekula C
har, era honetan adieraz daiteke errekuntza baten
51,60 mol C 4H10
ekuazio kimikoa:
1 mol C 4H10
23
6,022 10 molekula C 4H10
Erregaia + O2(g) H2O(g) + CO2(g) + energia
51,60 mol C 4H10
= 3,107 10 25 mol
1 mol C 4H10
6,022 10 23 molekula C 4H10

51,60 mol C 4H10
= 3,107 10 25 molekula C 4H10
Proposatutako bideoa ikusi ondoren, Ikusi, pentsa- 1 mol C 4H10
tu, galdetu izeneko errutina aplikatu beharko dugu.
e) Butanoaren eta oxigenoaren arteko erlazio molarra
Horretarako, ikasleek honako bi galdera hauek egin
aplikatuko dugu:
beharko dizkiote euren buruari, eta ondoren, erantzu13 /2 mol O 2
ten ahalegindu:
51,60 mol C 4H10
= 335,4 mol O 2
1 mol C 4H10
Zer pentsarazi dizu bideoak? Hura ikusita, galderaren bat sortu al zaizu?
Gas horren bolumena kalkulatuko dugu:
Bideoa landu ostean, garrantzitsua da ikasleak ohar

tzea klima-aldaketek izango dutela eraginik gure lurraldean ere: denborale indartsuagoak izango dira, suteak piztuko dira, prezipitazioak gutxitu egingo dira,
etab.

(140.-141. or.)
70. a) Erreaktiboak: butanoa (C4H10 ) eta oxigenoa (O2 ).

Produktuak: karbono dioxidoa (CO2) eta ura (H2O).
335,4 mol O 2
22,7 L O 2
1 mol O 2
= 7 613,58 L O 2

a) Ez; gaur egun elikagai-aukera handiagoa dago;
izan ere, elikagai-enpresa ugari dira askotariko
produktuak ekoizten dituztenak. Gainera, arlo honetako aurrerapen teknologikoei esker, denbora
gehiagoan egonkor eta egoera onean irauten duten produktuak lor daitezke.
b) Gaileta-kaxa produktu sintetiko bat da, osagaiek
transformazio-prozesu bat izan dutelako. Gainera,
naturalak ez diren substantziak izaten dituzte.
Elikagai-industria arduratzen da, hain justu, gailetak ekoizteaz.
141
giltza-edeb taldea
Ondoren, gelako ikaskide guztiek emandako erantzunak bateratu beharko dira. Amaitzean, seguru asko,
bideoaren edukiarekin zerikusia duten ideia eta gai
ugari sortuko dira.

c) Produktu naturalak dira hauek: arrain freskoa, gatza, oskola duten intxaurrak, etab.
d) Bai, erreaktiboen kontzentrazioa eta giro-tenperatura

erreakzio-abiadura handitzen duten bi faktore baitira:
Eta produktu sintetikoak dira beste hauek: freskagarri azukredunak, garbigarriak, erratza, etab.
Erreaktiboen kontzentrazioa zenbat eta handiagoa izan, orduan eta handiagoa da abiadura
ere; izan ere, bi erreaktiboak ukipenean jartzea
bultzatzen da.
72. a) Glutena labore-hazi ugaritan egoten da (esaterako, garian), almidoiarekin nahastuta. Horregatik,
elikagai-industrian, glutena erabiltzen dute elikagaien sendotasuna, likatasuna, lodiera eta bolumena handitzeko.
b) Glutenarekiko intolerantzia dakarren gaixotasunari
zeliakia esaten zaio.
c) Paulek erantzun autoimmunea izango luke, eta
hainbat agerraldi izan ditzake: beherakoa, idorreria,
abdomeneko minak, etab.
Tenperatura zenbat eta handiagoa izan, erreakzioabiadura ere handiagoa da; izan ere, molekulak abiadura handiagoan higituko dira, eta talka
gehiago izango dituzte.
e) Masen kontserbazioaren legea egiaztatzeko,
erreaktiboen masa kalkulatu, eta masa hori eta produktuen masa berdinak direla egiaztatu behar da.
a) Leihotik ikus daitekeen bezala, hirian kutsadura
handia dago.
d) Gaur egun, errazagoa da glutenik gabeko dieta

bat egitea; izan ere, elikagai-industriak era horretako produktu ugari ekoizten ditu: elikagai horiek
zeliakoentzat aproposak dira, ez baitaramate proteina hori.
b) Batik bat, erregai fosilekin dabiltzan ibilgailuek

eragindako igorpenak, berogailuek eta industrien
igorpenek. Hauek dira zerikusia duten substantziak: nitrogeno oxidoak, karbono dioxidoa, ozonoa eta esekita dauden partikula txikiak.
Ikasleek industria kimikoak ekoitzitako eta euren

ustez pertsonen bizi-kalitatea hobetu duen produktu bat aukeratu beharko dute. Ondoren, substantzia horri buruzko lan monografiko bat egin
beharko dute, hainbat datu adierazita: osaera,
ekoizpen-modua eta aplikazioak.
c) Kalteak eragiten ditu landaredian, arnas-aparatuarekin lotutako osasun-arazoak (asma, alergiak),

bihotz-arazoak, narritadurak muki-mintzetan ozonoaren eraginez... Gainera, karbono dioxido ugari
askatzearen ondorioz, handitu egiten da berotegiefektua. Ondorio horiek guztiek oztopatu egiten
dute garapen iraunkorra, etorkizuneko belaunaldien baliabideak arriskuan jartzen baitituzte.
73. a) Sagarra oxidatu egin da: aireko oxigenoak erreakzionatu egin du sagarrak dituen konposatu kimiko
batzuekin, eta horregatik, itxura aldatu zaio.
b)
Hidrogenoa

Energia alferrik ez xahutzea, ura aurreztea, garraio
publikoa erabiltzea, hondakinak sortzea saihestea
(batik bat teknologikoak, oso kutsagarriak baitira),
etab.
a) Xabierren aburuz, industriak dira planetan eragindako inpaktu negatiboen erantzule nagusiak.
Oxigenoa
giltza-edeb taldea
Karbonoa
Talken teoriaren arabera, erreakzio kimiko batean

erreaktiboen molekulek talka egiten dute batak
bestearekin, eta talketan trukatutako energiaren
eraginez, erreaktiboetan dauden loturak hautsi,
eta lotura berriak sortzen dira. Era horretan eratzen dira erreakzioko produktuak; kasu honetan,
karbono dioxidoa (CO2) eta oxigeno molekulak
(O2 ).
c) Fruktosaren errekuntza-erreakzioa bizkorra da.
142
Bigarren galderaren erantzuna, azken batean, ikasleen iritziaren araberakoa izango da. Alabaina,
azaldu behar da banakako ekintza oro dela baliagarria, kontzientzia kolektiboa garrantzitsua baita.
b) Ikasleek Ideia-jasa izeneko trebetasuna aplikatu
beharko dute ikasgelan, eta era horretan, industria
kimikoak ingurumenarekin errespetuz jokatzeko
har ditzakeen neurriak zein izan daitezkeen proposa dezakete.
Jarduerak hiru fase ditu, taulan ikus daitekeen bezalaxe:
2. Guztien artean, ideiei buruzko eztabaida egingo

dute, eta eraginkorrenak diruditenak aukeratu
beharko dituzte. Arbelean ideia horiek nabarmendu beharko dituzte.
3. Arbelean, ideien mapa egingo dute. Ikasle guz
tiek parte har dezakete: arbelera irten, eta
bakoitzak bere ekarpenak idatzita.
Era horretan, guztien artean lortuko dute ideien
mapa bateratu eta osotu bat egitea.
Trebetasun hau gauzatzean, ikasleek adieraz
ditzaketen zenbait ideia proposatuko ditugu:
Iragazkiak erabiltzea, atmosferara igorritako

gasek kutsatzaileen karga gutxitu dezaten.
Enpresak derrigortzea erabiltzen dituzten
urak, ingurune naturalera itzuli aurretik, aratz
ditzaten.
I+G-n inbertitzea, ingurunearekin errespetuzkoagoak diren prozesu kimikoak lortzeko
(kimika berdea).
Industriak derrigortzea euren produktuak fabrikatzean, ahal den heinean behintzat, bir
ziklatutako materialak erabil ditzaten, etab.
Hausnartu
Erantzun irekia.
143
giltza-edeb taldea
1. Ikasleek guztien ideiak bildu beharko dituzte.

Horretarako, nork bere usteak azalduko ditu,
txandaka. Boluntario bat arduratuko da ideiak
arbelean idazteaz.

Kimikako gaitasunen ebaluazioa
1. a) Sinbolo hauek substantzia kimiko bat erabiltzeak,
Ur-bolumena
1,6 10 4 m 3
Emaria
=
=
=8
manipulatzeak edo garraiatzeak ekar dezakeen
Denbora-unitatea
2s
arriskua adierazten dute. Lehenengo sinboloak
Ur-bolumena
1,6 10 4 m 3
m3
substantzia toxikoa dela adierazten du; bigarrenak,
Emaria =
=
= 8 10 5
Denbora-unitatea
2s
s
ingurumenerako kaltegarria dela.
b) H-esaldiek substantziaren arriskua deskribatzen
dute. P esaldiek ordea, kontakturik izan bada, ondorioak minimizatzeko aholkuak ematen dituzte.
c) Eskularruak, segurtasun-betaurrekoak eta man
tala.
2. a) Lehenengo aldagaiak denbora adierazten du, eta
bigarrenak bolumena. Denbora funtsezko magnitudea da eta bolumena magnitude eratorria.
f ) 8 10-5 m3/s
g) Teknikariak neurriak hartu ditu, neurketak egiterakoan sortzen den errorea gutxitzeko.
3. a) Eredu atomikoa erabili da atomo hauen adieraz
penetan.
b)
Sinboloa
Protoi
kopurua
Elektroi
kopurua
A
12 X
12
12
10
A
9X
10
A
4 X
b)
Bol (dm3)
1,0
Eskura ditugu datuekin ezin dugu elektroi kopurua

kalkulatu, eta beraz, zenbaki masikoa ere ez.
0,96
0,80
Lehenengo elementua katioia da, bigarrena anioia

eta hirugarrena atomo neutroa.
0,64
0,5
0,48
c) Atomo neutroa zein periodotakoa eta zein taldetakoa den jakiteko haren egitura elektronikoa adierazi behar dugu.
0,32
0,16
(Z = 4): 1s2 2s2

2
6 8 10 12
t (s)
c) Zuzeneko proportzionaltasun-erlazioa da.

d) Metodo zientifikoaren etapak:
1. Problema planteatzea.
2. Hipotesiak formulatzea.
3. Hipotesiak baieztatzea.
4. Ondorioak ateratzea.
Saiakuntzarako hipotesia:
giltza-edeb taldea
Denboraren eta ur-bolumenaren arteko pro

portzionaltasun zuzena adierazten duen magnitudea da txorrotaren emaria.
e) Datuak:ur-bolumena: 0,16 dm3 = 1,6 10-4 m3;
Denbora = 2 s
144
Bi maila elektroniko dituenez, 2. periodokoa da.

Mailarik azalekoenean egitura elektronikoa s 2
da, eta beraz, badakigu 2. taldean kokatzen dela.
d) Atomo neutroa berilioarena da. Berilioaren isotopo egonkor bakarra berilio-9 da; gainerako isotopo
ezagun guztiak, 11, ezegonkorrak dira, hau da, erra
dioaktiboak dira. Higadura- eta formazio-prosezuen
datazio-teknikan, eguzkiaren aktibitatea-aldaketak
neurtzeko eta izotz-masak datatzeko erabiltzen da
Berilio-10a.
e) Aldizkarian argitaratutako informazioaren zorroz
tasun zientifikoa ebaluatzeko, beste iturri batzuekin alderatu eta antzekotasuna bilatuko beharko
dugu.
4. a) Gezurra. Tenperatua zehatz batean, burdin zati
baten forma eta bolumena konstanteak dira.
b) Egia.

c) Gezurra. Erreakzio batean presioa konstante mantenduko balitz ere (Charles-en legea baliogarria
litzateke), 20 C-tik 40 C-ra pasatzean, tenperatura ez da bikoizten, Kelvinetan adierazi behar delako. 293 K-tik 213 K-ra aldatzen da eta, bistan
denez, 20 graduko gehikuntza horrek ez du tenperatura bikoizten. Beraz, bolumena ere ez da
bikoizten.
5. a) Substantzia honetan, elementu metaliko bat (kaltzioa) eta ez-metaliko bat (kloroa) lotzen dira, lotura
ioniko baten bitartez.
Lehenik eta behin, ioiak sortzen dira: kaltzioak, metala delako, bi elektroi galtzen ditu eta Ca2+ katioia
bihurtzen da. Kloroak, ez-metala delako, elektroietako bat hartzen du, eta kloruroaren ioi negatiboa
bihurtzen da, Cl-. Horrela, mailarik azalekoenean
zortzi elektroi izatea lortzen dute eta zortzikotearen araua betetzen dute.
Ca - 2 e- Ca2+
Ca
Ca2+
1 s2 2 s2 2 p6 3 s2 3 p6
Cl -
Cl
= 1 40,08 u + 2 35,45 u = 110,98 u

d) Kaltzio kloruroa kristal-sare ionikoak sortzen dituen
konposatu bat da.
e) Substantzia horren propietateak hauek izatea
espero da: gogorra eta hauskorra, solidoa girotenperaturan, fusio- eta irakite-puntu altukoa, uretan disolbagarria eta eroale elektrikoa ur-disoluzioa
edo urtuta dagoenean.
f ) Iradokitako erantzuna:
Ikasleek aipa ditzaketen kaltzio kloruroaren aplikazio batzuk honako hauek dira:
Aplikazio industrialak: hezetasuna kentzeko; eraikuntzan, hormigoiaren fraguatze-prozesuan;
papel-industrian, papelaren tindaketa hobetzeko;
hondakin-urak tratatzean, hondakinen prezipitazioa errazteko; gazta fabrikatzeko prozesuan, gatzatuari irmotasuna emateko, etab.
https://prezi.com/
6. a) Erreakzio bat egin dela dakigu, hasierako substantziak ez diren substantzia berriak sortu direlako.
Metanoa (CH4) eta oxigenoa (O2) dira erreaktiboak
eta karbono dioxidoa (CO2) eta ura (H2O) produktuak.
1 s2 2 s2 2 p6 3 s2 3 p6
Katioi eta anioien arteko indar elektrostatikoaren

ondorioz lotura ioniko bat sortzen da. Ioi positibo
eta negatiboak geometrikoki antolatzen dira espazioan eta kristal ioniko deritzon egitura mugagabea
eratzen dute.
Ca2+
Cl -
b) Kaltzio kloruroaren formula kimikoa CaCl2 da. Izendatzeko beste modu bat kaltzio dikloruroa da.
b) Erreakzio kimiko batean erreaktiboek talka egiten

dute elkarren artean. Talka horretan trukatutako
energiaren ondorioz, erreaktiboetan dauden loturak hautsi egiten dira (metanoaren karbonoaren
eta lau hidrogenoen arteko lau loturak eta oxigeno atomoen arteko bi loturak), beste lotura batzuk
ezartzen dira (karbono atomo bat eta bi atomo oxigenoren arteko bi lotura).
c) Masaren kontserbazioaren legearen arabera,
erraktiboen masen batura eta produktuen masen
batura berdinak dira.
Saiakuntza ondokoa izan daiteke: prozesuan erabili diren erreaktiboak pisatu, biak gaseosoak direla kontutan hartuta, eta jarraian, sortuko diren
produktuak pisatu, gasak horiek ere. Produktuen
masa eta erreaktiboena berdina dela egiaztatu.
145
giltza-edeb taldea
+1 e-
Cl -
M (CaCl2): 1 A (Ca) + 2 A (Cl) =
Ikasle bakoitzak aurkezpen digital bat egin

behar du, Prezi erabiliz.
Cl + 1 e- Cl-
1 s2 2 s2 2 p6 3 s2 3 p5
A (Cl): 35,45 u
Aplikazio biomedikoak: kaltzio mineralaren gehigarri bat da.
-2 e-
1 s2 2 s2 2 p6 3 s2 3 p6 4 s2
c) A (Ca): 40,08 u

d) CH4(g) + 2 O2(g) CO2(g) + 2 H2O(g)
Hasteko, metanoaren masa molarra kalkulatuko dugu:
Mr (CH4):Ar (C) + 4 Ar (H) = 12,01 + 3 1,01 =
= 15,04
Jarraian metanoaren masa moletara bihurtuko
dugu:
1 mol CH 4
60 g CH 4
= 3,99 mol CH 4
15,04 g CH 4
f ) Metanoaren errekuntzak sortzen duen ondorio argiena berotegi-efektua da. Lurretik igortzen diren
eta beroa gordetzen duten gasak atmosferan metatzen dira, eta Lurraren batez besteko tenperatura
igotzea eragiten dute. Berotegi efektuaren ondorio
zuzenak dira, lurrazala eta ozeanoetako ura gehiegi berotzea, klima aldatzea eta poloetako izotza
urtzea.
Metanoa eta karbono dioxidoaren arteko erlazio molarra aplikatuko dugu:

2 mol O 2
3,99 mol CH 4
= 7,98 mol O 2
1 mol CH 4
Berotegi-efektua gutxitzeko neurri eraginkorrena

erregai fosilen erabilera gutxitzea eta energia eolikoa bezalako beste energia iturri garbiagoekin
ordezkatzea da. Bakoitza bere kabuz, energia arduraz erabiltzen saia gaitezke.
Lortutako gas horren bolumena kalkulatuko dugu:

22,7 L O 2
7,98 mol O 2
= 181,146 L O 2
1 mol O 2
Erregai fosilek gaur egun sortzen dituzten arazoei buruzko eztabaida bat antolatuko dugu
ikasgelan, ikasleek haien iritzia eman dezaten.
giltza-edeb taldea
M (CH4): 15,4 gmol-1
146
e) Prozesu kimiko arina da. Erreakzio-tenperatura

handitzen bada, erreakzio-abiadura ere handituko da.

Zer da Fisika?
Higidura: ibilgailuetan.
Indarra: esaterako, marruskadurarena, ibilgailuen eta
zoruaren artean.
Energia: ibilgailuen erregaiak.
Abiadura: ibilgailuena eta oinez doazen pertsonena.
Elektrizitatea: semaforoen energia-iturri eta argiztapenarena ere bai.
Magnetismoa: motorretako elektroimanetan.
Bero-transferentzia: marruskaduran edo pertsonen
eta ingurunearen artekoa.
Iturri berriztagarriak: geltokiko argien xafla fotovoltaikoetan.
Higidura: ibilgailu baten posizio-aldaketa, Lurraren
desplazamendua eta gainerako planeten Eguzkiaren inguruko higidura eta abar.
Indarra: Lurraren gainazaletik gertu dauden gorpu
tzengan Lurrak berak eragiten duen indarra.
Energia: egurra erretzen dugunean agertzen da, ob
jekturen bat jasotzen dugunean, gorputzen bat bultza
tzen dugunean eta abar.
Abiadura: agerikoa da desplazatuz doan ibilgailuari begiratzean, gorantz edo beherantz doan igogailuari
begiratzean edota ibiliz doan pertsonari begiratzean
eta abar
Elektrizitatea: etxetresna elektrikoak ibilarazteko behar
den energia, tximista baten deskarga elektrikoa, elektrizitate estatikoko fenomenoak...
Magnetismoa: burdinazko xafla baten eta iman baten
arteko eustea.
Bero-transferentzia: izotzaren urtzea, izotza bera baino beroago dagoen baso bete edarira gehitutakoan,
uraren berotzea sutan jarritakoan eta abar.
Iturri berriztagarriak: biomasa, eguzkitiko energia,
energia eolikoa, energia hidraulikoa eta abar.
Higidura: erreferentzia-sistema batekiko gorputz baten posizio-aldaketa.
Indarra: beste sistema baten gainean eragiten duen
akzioa, zeinaren ondorioz gorputzaren higidura-egoera
aldatzen den edo gorputza, deformatzen.
Energia: lana egiteko gaitasuna.
Abiadura: gorputz batek denbora-unitatean betetako
distantzia adierazten du magnitude horrek.
Elektrizitatea: higituz dabiltzan kargek sorrarazten
duten energia mota.
Magnetismoa: fenomeno fisikoa da eta materialetan
sorrarazten ditu erakartze-indarrak edo aldaratzeindarrak.
Bero-transferentzia: tenperatura desberdineko bi gorpu
tzen artean gertatzen den energia termikoaren trukea.
Iturri berriztagarriak: Izadian sortzen diren energia-iturriak
dira eta haien sortze-abiadura handiago da deuseztatzeabiadura baino eta, ondorioz, ez dira agortzen.
4. a) Hirugarren irudia.
b) Bosgarren irudia.
c) Seigarren irudia.
d) Laugarren irudia.
e) Bigarren irudia.
f) Lehenengo irudia.
147
giltza-edeb taldea

6. Higidura
1.Higidura
eta haren ezaugarriak
b)
3m
2 m x0
(150.-153. or.)
1m
x1
@: erreferentzia-sistema
Aplikazio honen bidez behatzailearen posizioaren araberako gorputz baten higidura aztertu daiteke. Aplikazio
honen bidez, ikasleek aldatu ahal izango dute pertsona
baten posizioa (pantailan urdinez adierazten da) eta per
tsona kokatu ahal izango dute animazioaren nahi den tokietan. Berebat pertsonaren kokapena erreferentziatzat
aukeratu daiteke eta, beraz, objektu denak harekiko erla
tiboki higituko dira.
c)
x0
1m
x1
d)
x1
x3
Animazioko objektuen erreferentzia-sistemarekiko abiadurari buruz informatzen du aplikazioak eta berebat ahalbidetzen du objektu guztien abiadura aldatzea.
x5
x4
x2
Esperimentatu: penduluaren ibilbidea

a) Penduluak ibilbide eliptikoari segitzen dio.
x0
Behatzailea dago zoruaren gainean a, b eta d higiduretan. Goitik behatzen da c higidura.
b) Ez, era jarraituan aldatuz doa.

c) Sokaren luzeraren araberakoa da, batetik, eta, bestetik, pendulua ezartzen den korapiloen kokapenarena.
Izan ere, metodo honi jarraituz lortzen diren kurbei
Lissajous -en irudiak deritze eta irudiak dira bi higidura harmoniko sinpleen gainezarmena, elkarrekiko perpendikularrak diren norabideetakoak haiek.
@: higidura motak
Eszenen lehenengo multzoan: Atik Eraino, higidura parabolikoak dira.
Eszenen bigarren multzoan: Atik Craino, higidura zuzenak dira; D eta E zirkularrak dira eta F, parbolikoa.
Eszenen hirugarren multzoan: A da higidura para
bolikoa; B higidura zirkularra eta C, D eta E, higidura
zuzenak.
Jarduerak
1. a) Motozikleta higituz doa. Kamioia, ez.
b) Kamioia higituz doa. motozikleta ez.
c) Argi-dorreak higituz doaz. Motozikleta ikusiko du
azkarrago higitzen, behatutako azkartasunak bi
atalen batura izango baita: kamioairen azkartasuna
eta, motozikletarena.
2. a)
x0
Jarduerak
3. a) Zuzena.
b) Parabolikoa.
c) Zirkularra.
d) Zuzena, zuzenetan eta, pistako bihurguneetan,
zirkularra.
giltza-edeb taldea
e) Zuzena.
1m
x1
148
4. Datuak: taulan daude ibilgailua pasatzen den posizioen koordenatuak.

Egingo dugu y-x grafikoa, ardatz-sistema cartesiarrean:
y (m)
Betetako distantzia kalkulatuko dugu, honako hau,

betetako distantzien batura:
s = 90 m
600
Higiduraren noranzkoarekiko eta norabidearekiko

mendekotasuna dauka desplazamenduak. Ibilbidea
lerro zuzena denez eta higiduraren noranzkoa ez denez aldatzen, desplazamenduaren balioa eta betetako
distantzia berdinak dira. Hortaz, honako hau da desplazamendua:
x = 90 m
450
300
150
2
x (m)
2.Abiadura(154.-157. or.)
a) Higidura zuzenari jarraitzen dio.

b) Ibilgailuak jarraitzen dion ibilbidea lerro zuzenari
doitzen baita.
c) Erantzun lagungarria: igogailu bat, arbolatik behera
erortzen den sagarra...
Ibilbidearen grafikoa irudikatu behar dute ikasleek,
neurri koherenteak erabiliz eta egokia den erreferentziasistema erabiliz. Higiduraren jatorrian (0, 0) puntua
kokatuko dute (gelako atea) eta helmuga-puntua izango da ibilbidearen helmuga, ohea.
Jarduerak
7. Abiaduraren unitateak dira m/s, SI sisteman:
m
a) 200
b) 30
min
cm
c) 0,94
d) 130
@: desplazamendua eta ibilitako distantzia

Aplikazio honen bidez, ikasleriak ibilbideak irudikatu di
tzake kurtsore bat higiaraziz. Ikasleriak behatu behar du
nola aldatzen den desplazamendu-bektorea, ibilbidearen
formaren arabera, eta nola handiagotzen den betetako
distantzia.
= 3,33 m/s
100 cm
min
60 s
1m
km
km
1 min
= 0,30 m/s
1 000 m
1 km
1 000 m
1 km
1 min
60 s
1h
3 600 s
= 15,66 m/s
= 36,11 m/s
a) korrika doan pertsona bat; b) triziklo bat; c) hiri
baten kaleetan barrena zirkulatuz doan motozikleta;
d) automobil bat autobidean.
8. Bai, desplazamendua bektorea da baita ere; desplazamendua definitzeko bere modulua, norabidea eta
noranzkoa ezagutu behar baitira.
6. Datuak:
Denbora (s)
Ibilitako
distantzia (m)
t0 = 0
t1 = 10
t2 = 30
s0 = 0
s1 = 30
s2 = 90
Egingo dugu s-t grafikoa, aurreko datuak erabilita:

s (m)
Kontura gaitezen honako bi kasu hauetan, esaterako,

desplazamendua ez dela berbera:
t0 = 0
0
t1 = 2 s t2 = 3 s
40
t1 = 10 s
t0 = 0
10 30
t (s)
120
X (m)
Noranzko-aldaketarik gabeko higidura zuzenaren kasuan, desplazamenduak eta ibilitako distantziak bat
egiten dute.
90
30
80
t3 = 5 s
t2 = 20 s
t3 = 30 s
Ez-zuzena den higiduraren kasuan, desplazamenduak

eta ibilitako distantziak ez dute bat egiten.
149
giltza-edeb taldea
Jarduerak

9. Itsas-nabigazioan eta aire-nabigazioan korapiloak
erabiltzen dira. SI sistemako unitateetan adierazita
1 korapiloa da 0,51 m/s. Beraz, 1 korapilo km/h unitateetan adierazteko, honako bihurtze-faktoreak apli
katuko ditugu:
1korapilo = 0,51
m
s
1 km
1 000 m
3 600 s
1h
= 1,84 km/h
Batez besteko abiadura eta aldiuneko abiadura berdinak dira: 70 km/h edo 19,44 m/s. Bi abiaduren balioak
berdinak dira HZUaren abiadura konstantea baita,
hots ez baita denboran aldatzen.
12. a) Lerro zuzenari jarraituz higitzen bada oinezkoa,
HZUa da.
b)
Esperimentatu: HZUa duen orgatxoa
Denbora (s)
Posizioa (m)
t0 = 0
x0 = 0
t1 = 10
x1 = 20
t2 = 20
x2 = 40
t3 = 30
x3 = 60
t4 = 40
x4 = 80
t5 = 50
x5 = 100
t6 = 60
x6 = 120
Irakasleariaren ardura da berrikustea, batetik, ikasleariak

era egokian egiten duela applet-ean adierazitako propo
samena eta, bestetik, orgatxoaren higiduran zeharreko
posizio-datuak eta denbora-datuak berdin antzekoak direla. Ondoren, bultzadaren intentsitatearekin esperimentatu
behar da eta ondorio globala lortu: bultzada zenbat eta
handiagoa orduan eta handiagoa da momentu lieneala
eta, beraz, abiadura bera.
Jarduerak
HZU motako higidurak honako hauek dira: gorantz
edo beherantz doan igogailua; aireportuetako pertsona garraiatzeko zinta garraiatzailea; eski-estazioetako
teleaulkiak eta abar. Adibide horiek baliagarri izateko bi
baldintza bete beharko dira: ibilbideak zuzena izan
behar du eta higiduraren abiadurak, konstante.
11. Datuak: v = 70 km/h; t = 30 s
km
h
1 000 m
1 km
1h
3 600 s
= 19,44 m/s
500
400
300
200
100
30
19,44 m/s
10
t (s)
30
t (s)
Kalkulatuko dugu tranbiak ibilitako distantzia, kontuan

hartuz HZUaren ekuazioa eta x0 = 0 dela:
giltza-edeb taldea
30 s = 583,2 m
Tranbiak betetzen ditu 583,2 m.

150
80
60
50
40
10 20 30 40 50 60
t (s)
10
90
d) Abiadura/denbora grafikoaren malda nulua da

(lerro horizontala), oinezkoaren abiadura konstantea baita.
583,2 m
x = 0 + 19,44
100
10
x (m)
v (m/s)
x = x0 + v t
110
20
Posizioa/denbora grafikoa Abiadura/denbora grafikoa
30
120
30
Irudikatuko ditugu x-t eta v-t grafikoak:
10
x (m)
70
Abiaduraren unitateak SI sistemako unitateetara ekarri

ko ditugu:
v = 70
c)
Irakasleak konprobatu behar du ikasleriak era egokian

erabiltzen duela kalkulu-orria.
Ikasleriak sartu behar ditu aurreko jarduerako posiziodatuak eta denbora-datuak eta baita ere sartutako datu-segidei dagozkien grafikoa lortu behar du.
y-ardatzean posizioa adieraziko da eta x-ardatzean,
denbora; horrela bada, 12 jardueran eskuz egindako
grafikoa lortuko da.
Komenigarri da ikasleriarei gogoraraztea ardetzetako
legendak idazteko eta grafikoari titulua esleitzeko.

3.Abiadura-aldaketak
16. Aurreko jarduerako HZUAaren ekuazioak hartu behar

ditugu kontuan taulak eraikitzeko.
(158.-161. or.)
v-t taula eraikitzeko, denborari balioak esleituko dizkiogu v-t: taulan.
Jarduerak
14. Azelerazioa positiboa izango da, geldiunetik abiatzen
baita motozikleta eta 5 segunduko denbora-tartean
handiagotuz baitoa abiadura.
Lehenik eta behin, abiadura unitateak m/s erabiliz
adieraziko ditugu:
v = 50
km
h
1 000 m
1 km
1h
3 600 s
= 13,89 m/s
Azelerazioa kalkulatuko dugu honako adierazpena

erabiliz:
a=
Dv
Dt
v v0
t t0
(13,89 0) m/s
(5 0) s
= 2,78
m
s2
Esperimentatu: aldiuneko abiadura eta azelerazioa

Applet-a abiarazitakoan sortzen diren taulak hauexek dira:
Posizioa/denbora
0
1.a
2.a
3.a
4.a
5.a
r (m)
t (s)
10
20
30
40
50,1
60
0,00
4,72
6,57
7,99
9,19
10,24
Abiadura / denbora
0
1.a
2.a
3.a
4.a
5.a
v (m/s)
t (s)
0
4,72
6,57
7,99
9,19
10,24
0,00
4,72
6,57
7,99
9,19
10,24
v = v 0 + a t v = 0 + 1,5 t
Denbora (s)
Abiadura (m/s)
t0 = 0
v0 = 0
t1 = 1
v1 = 1,5
t2 = 2
v2 = 3
t3 = 3
v3 = 4,5
t4 = 4
v4 = 6
t5 = 5
v5 = 7,5
t6 = 6
v6 = 9
t7 = 7
v7 = 10,5
t8 = 8
v8 = 12
t9 = 9
v9 = 13,5
t10 = 10
v10 = 15
x-t taula eraikitzeko, denborari balioak esleituko dizkiogu x-t: taulan.

1
1
x = x0 + v0 t +
a t2 x = 0 + 0 t +
2
2
Denbora (s)
Posizioa (m)
t0 = 0
x0 = 0
t1 = 1
x1 = 0,75
Jarduerak
t2 = 2
x2 = 3
15. Datuak: a = 1,5 m/s2; t = 10 s
t3 = 3
x3 = 6,75
Ibilgailuaren higidura da HZUA, ez baita higidura

konstantean higitzen. Abiapuntuko azelerazioa da
1,5 m/s2.
t4 = 4
x4 = 12
t5 = 5
x5 = 18,75
HZUAaren ekuazioaren bidez kalkulatuko dugu abiatu

tako aldiunetik 10 s-ra zer abiadura daukan. Kontuan
hartuko dugu pausagunetik abiatzen dela; hots, hauxe
betetzen dela: t0 = 0 v0 = 0:
t6 = 6
x6 = 27
t7 = 7
x7 = 36,75
t8 = 8
x8 = 48
t9 = 9
x9 = 60,75
t10 = 10
x10 = 75
a=
(4,72 0) m/s
(4,72 0) s
= 1 m/s 2
v = v 0 + a ( t t0 )
m
m
v = 0 + 1,5
(10 0) s = 15
2
s
s
151
giltza-edeb taldea
Beraz, 4,72 s-en buruan posizioa da 20 m eta 7,99 s-en

buruan, 40 m.
1
1
1
x = x + v0 t +
a t2 x = 0 + 0 t +
(1,5) t 2 =
(1,5) t 2
Abiadura/denbora grafikoan behatzen den moduan0 azele2
2
2
razioa konstantea denez, edozein bikote erabiliz kalkulatu
daiteke azelerazioa. Esaterako:

v-t grafikoa
Gorputzen higidurari buruzko kontzeptuan gertatutako

aldaketa horiek metodo zientifikoa aplikatzearen ondorio
dira. Horrek, ondorioz dakar berebat teorien zuzenketa,
denboran.
v (m/s)
16
14
12
Esperimentatu: grabitatearen balioa kalkulatuko dugu
10
Ikasleei azaldu behar zaie saiakuntza honetan pilotaren

eta airearen arteko marruskadura baztertzen dela. Garrantzitsua da berebat azaltzea, lortutako grabitatearen balioak
benetako baliotik zertxobait aldendu daitezkeela, ez baita
erraza erorketa-denbora kronometro bat erabiliz neurtzea
(erreakzio-denbora egon badago).
8
6
4
2
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
t (s)
Jarduerak
x-t grafikoa
17. Ez, erorketa askean azelerazioak ez dauka gorputzen

masarekiko mendekotasunik.
x (m)
75
80
60,75
60
48
50
36,75
40
27
18,25
12
6,75
3
0,75
70
Ikasleriak egiazta dezake honako saiakuntza honen

bidez: altuera batetik pisu erabat desberdineko, baina
bolumen eta eite berdintsuko bi gorputz jaurti, horrela
bada marruskadurak ez du emaitzan eraginik izango.
30
20
10
1
9 10
t (s)
F1eko zirkuituan bueltaka
Agora
Jarduerak
Aristoteles-en aburuz, gorputz astunak arinak baino lehenago erortzen ziren. Higiduraren kontzeptu horrek Galileoren egunetara arte iraun zuen; azken honek zehaztasuna
handiagoz aztertu zuen gorputzen higidura.
18. a) Abiadura maximoa da 311 km/h.
Galileo-ren arabera, higituz doan gorputzak mantenduko du

abiadura, azeleratu edo balaztatuko duen kanpo-eraginik
ez badago. Baieztapen horren bidez inertzia kontzepatua definitu ahal izan zuen. Horren arabera, gorputz bati
indarrik eragiten ez badio, gorputzak geldiunean dirau edo
abiadura konstantearekin eta lerro zuzenean higituko da.
Berebat enpirikoki honako ondorio honetara heldu zen:
gorputzen erorketa-abiadurak ez dauka haien masarekiko
mendekotasunik.
Newton-ek higiduraren mekanika hankaz gora jarri zuen
eta bera izan zen lehena frogatzen astroen higidura zuzentzen zuen teoria eta Lurrean gertatzen diren higidurak
zuzentzen zituen teoria berbera zela. Higiduraren azterketari berak egindako ekarpenetan handiena da Grabitazio
unibertsalaren legearen formulazioa.
giltza-edeb taldea
Higiduraren kontzeptuan gertatutako hurrengo funtsezko

aldaketa Einsteinek berak proposatu zuen, erlatibitate kon
tzeptua plazaratuz eta erlatibitate orokorraren teoria proposatuz, grabitatearen beraren kontzeptua aldatuz.
152
b) Iradokitako erantzuna.
3. sektorean, horretan daude bihurgune itxiak eta
bat-bateko abiadura-aldaketak eta norabidealdaketak.
19. a) Itzuliaren luzera eta zirkuituari eman beharreko
itzuli-kopurua biderkatu behar dira. Horren arabera honako hau da distantzia osoa: 307230 m.
b) Kimi Rikknen-ek lortutako batez besteko abiadura:
Lehinik eta behin itzuli bat egiteko pilotuak behar
izan duen denbora SI sistemako unitateetara
ekarriko dugu: 81,670 s. Itzuli bati dagokion luzera (4655 m) aurreko denboraz zatituz, honako
hau da itzuli azkarraren batez besteko abiadura:
56,997 m/s.
Fernando Alonso-k lortutako batez besteko abiadura:
Aurreko prozedura berari jarraituko diogu, segundutan kalkulatuz lasterketa bukatzeko pilotuak
c) Abiadura handiagoak lor daitezke gurpil bigunak

erabilita, itsaspen handiagoa lortzen baita bihur
guneetan haiei esker.
d) Itzuliko erregai-kontsumoa eta itzulien kopurua biderkatzen ditugu:
2,6
kg
itzuli
66 itzuli = 171,6 kg
Beraz, 171,6 kg erregai kontsumitzen dira lasterketa osoan.

Erregaiaren 10 kg-ko 24 s galtzen dira, erregai gehiago garraiatzean autoak, horren pisua handiagoa
da eta energia gehiago behar du, pisu handiagoko
gorputza higiarazteko beharrezkoa den potentzia
handiagoa da.
20. a) Zirkuitu denetan, Melburne-ko (Australia), Monacoko eta Syngapur-eko zirkuituetan izan ezik, pit lineneko abiadura-muga da 80 km/h, horietan pistaren
diseinua dela-eta abiadura 60km/h-ko baliora txikiagotzen baita.
b) Zenbait segurtasun-ikur honako hauek dira:
Koadro zuriz eta beltzez osatutako bandera:
lasterketa-amaiera edo txapelketa-sesioaren
amaiera.
Bandera gorria: lasterketaren edo entrenamenduen gelditzea, istripuren batek eraginda edo
arazo meteorologikoak direla-eta.
Bandera horia: arriskua; pilotuek ezin dute
aurreratu eta abiadura gitxiagotu behar dute.
SC testua duen bandera horia: segurtasunautomobila pistan dago eta, beraz, ezin da aurre
ratu eta abiadura gutxiagotu behar da.
Zerrenda gorriz eta horiz osatutako bandera:
pistako heltzea txikiagotu dezaken elementuren
bat dago; pilotuak abiadura txikiagotu behar du
eragindako tartean.
Bandera berdea: arriskuaren amaiera.
Bandera urdina: gainditua izango den pilotuak
bere burua aurreratzen utzi behar dio.
Bandera beltza eta zuria, diagonalean zehar
banatuta. Pilotuak maniobra arriskutsua egin
du eta zigorra jasotzen du.
Bandera beltza: pilotuak txapelketa utzi behar

du, zigortua izan baita.
21. Haize-tunelak edo tunel aerodinamikoak dira instalazioak zeintzuetan ibilgailuen portaera aerodinamikoa
aztertu daitekeen. Objektua edo ibilgailua pausagunean mantenarazten da eta haren ingurunetik haizea,
pasarazten.
Haize-tunela inportantea da automobil-taldeentzat,
aztertu baitezakete automobilaren aerodinamika nola
hobetu eta automobilaren airearen kontrako erresistentzia-indizea gutxituago dezaketelako, modu horretan eserleku bakarreko ibilgailuen abiadura zertxobait
handioagotu daiteke.
Sormen@: zirkuituak bisitatu Google Maps erabiliz
Ikasleriak sartu egin behar da proposatutako webgunean
eta hortxe iradokitako jarduera denak egin. Jardueraren
helburua da trebatzea Google Maps tresnarekin.
Zientzia eskura
(164.-165. or.)
Espainian duden komunikabideak dira autobiak eta ordain

peko autobiak, errepide nazionalak, eskualde-errepideak
eta toki-errepideak.
Hiriarteko errepideak dira edozein hiritatik kanpoko erre
pide denak.
Ikerkuntzan lortutako datuen araberakoak dira jarduerako
hurrengo galderen erantzunak. Ikasleriak lor ditzakeen ondorioak honako hauek dira:
Istripu batean lesionatzeko probabilitatea handiagoa da
gizonezkoentzat emakumezkoentzat baino.
Trafiko-istripuetako biktimetan erdiak dira 14 eta 35
urte bitarteko gazteak.
Trafiko-istripuetan 1000 hildako baino gehiago dago
urtean.
Hirietan, harrapatzeak dira trafiko-istripuetako hilda
koen lehen kausa.
Oinezkoak oso larri ibiltzen dira istripuetan.
Hirietan, motozikletek parte hartzen duten istripuen
kopuruak gora egiten du urterik urte.
Ohiko errepideetan gertatzen dira istripu gehien.
Errepidetik ateratzea da hildako gehien eragiten duen
istripu mota.
153
giltza-edeb taldea
behar izan duen denbora, hauxe: 5956,596 s. Distantzia osoa (307230 m) aurreko denbora-tarteaz
zatituz, 51,578 m/s da lasterketaren batez besteko
abiadura.

Autoek pairatzen dituzte istripu gehienak.
Autoetan, furgonetetan eta autobusetan hildakoen
%20 baino gehiagok ez zeramaten segurtasun-uhala
lotuta.
Modu askotan aurre egin diezaiekete gidariek eta bidaiariek istripuei, besteak beste abiadura-mugak ez
gaindituz, sakelako telefonoarekin edo nabigatzailearekin arreta ez galduz, segurtasun-uhala lotuta edukiz,
edari alkoholdunen edo drogen eraginpean ez gidatuz,
automobila geldiaraziz nekea sentitutakoan...
Istripuetan %22 jatorria abiadura-muga gainditu izana da.

Buru-mapak honako informazio hau bildu behar du:
Ibilbidearen araberako higidurak:
Zuzenak
HZU: igogailua.
x = x 0 + v Dt
t v=
x (m)
x = x0 + v
x=
Jarraitu ikertzen
Taldekako lan honetan irakasleak animatu ditzake ikasleak
zenbait ideia proposatuz: GPS gailuaren erabilera autopilaketak, auto-istripuak edo trafikoko bestelako arazoak
detektatzeko; azpimarratu dezakete gailu horien erabilera
egokia, istripuen kausa izan ez daitezen.
Gidaritzan erabil daitezkeen teknologia berriei dagokienez, epe laburrera honako hauek daude: errepide beretik
doazen automobilekiko distantziaren kontrol automatikoa,
norabidearen kontrol automatikoa kontrola galduz gero,
gidariak loa har dezan detektatzeko gailuak eta gidaritza
erabat automatikoa.
v = konstante
vt
t (s)
x = 0 + 25 t +
v (m/s)
a>0
v=
giltza-edeb taldea
v0
a
a t 2t 2
( 4,17) t 2
2
t
+a
v=
at
t (s)
v (m/s)
a<0
v=
v
0 +
a
t (s)
a>0
x = x0 + v0 t +
1
2
a a t2t 2
11 2 2
t + a a
(tt4,17) t 2
x =x x=0 x0+=+vv25
00 t +
22
t (s)
1
x = 0 + 25 t +
( 4,17) t 2
2
a<0
154
x = x0 + v0 t +
23. Abiadura da automobilak posizioz aldatzen duen lastertasuna edo azkartasuna; SI sistemako unitateak
m/s dira. Azelerazioa da automobilak abiadura alda
tzen duen lastertasuna; unitateak, SI sisteman, m/s2
dira.
t (s)
HZUA: gorputzen erorketa.
x (m)
22. Higidura erlatiboa da, gorputz baten higidura-egoera

edo pausagune-egoera aukeratutako erreferentziasistemaren araberakoa baita. Esaterako, higituz doan
automobil baten gidariaren arabera errepidearen her
tzetan dauden arbolak higituz doaz. Haatik, pausa
gunean dagoen behatzailearen arabera arbola pausagunean dago.
v (m/s)
Tarte-erradarrek ibilgailuen batez besteko abiadura kal

kulatzen dute.
Irakasleek konprobatuko dute aipatutako informazioa taldeek egindako posterrean edo informazio-bilduman sartu den.
x x0
x (m)
x = x 0 x+=vv00 t +
x = 0 + 25 t +
1
2
a a t2t 2
t (s)
( 4,17) t 2
Lerromakurrak
Zirkularra: zaldiko-maldikoan
Eliptikoa: sateliteak
Parabolikoa: baloi bat saski batean

1. Higidura eta haren ezaugarriak
Noria bat; urrunetik noria behatzen duen behatzai
learen arabera noria higitzen ari da.
26. a) Ibilbide zirkularra; higidura lerromakur (zirkular).
b) Ibilbide zuzena; higidura zuzen uniformeki azele
ratua.
c) Ibilbide parabolikoa; higidura lerromakur (paraboliko).
d) Ibilbide eliptikoa; higidura lerromakur (eliptiko).
27. Autobusak ibilbide lerromakurra du.
Ez; kasu honetan, desplazamendua eta ibilitako
distantzia ez datoz bat. Desplazamendua da autobusaren hasierako eta bukaerako posizioen arteko
lerro zuzeneko distantzia. Autobusak ibilitako distantzia da hasierako eta bukaerako posizioen arteko ibilbidearen luzera.
Lurrak Eguzkiaren inguruan betetzen duen orbita

eliptikoan gainezartzen diren epizikloak egiten ditu
Eguzkiaren inguruko Ilargiaren ibilbideak.
31. a) Txirrindulariaren hasierako posizioa hauxe da:
x0 = 50 m (t0 aldiuneari dagokiona).
b) t1 = 4 denean, txirrindulariaren posizioa da x1 =
= 150 m. Beraz, ibilitako distantzia da 100 m:
s = |x1 x0 | = |150 m 50 m| = 100 m
c) Ibilitako ditantzia 150 m da:
s = |x2 x0 | = |200 m 50 m| = 150 m
d) Kasu honetan bai, ibilbidea zuzena baita eta ez
baitago noranzkoaren aldaketarik higiduran.
32. a)
Ibilbidearen eitea lerromakurra da. Higidura parabolikoa.
b) Ibilgailuaren altuera maximoa denean (y = 700 m),
bete duen distantzia 6 m da.
28. a) Geldiunea.
Kanoi batek jaurtikitako jaurtigaia, saskibaloiko

oholaren kontrako jaurtikitako baloia, penalti bat
jaurtitzea eta abar.
b) Higidura.
c) Geldiunea.
d) Higidura.
33. Datuak:r = 20 m
e) Higidura.
29. Bi pertsonen erreferentzia-puntua desberdina delako: autobusetik kanpo dagoen behatzailearen arabera, bi bidaiariak higitzen daude, baina haien alda
menean eserita dagoen pertsonaren arabera, ez dago
higidurarik.
30. Gure planetaren inguruko ibilbide eliptikoari jarraitzen
dio Ilargiak.
Lehenik, pista zirkularraren perimetroaren balio kalkulatu behar da eta, ondoren erdibitu:
Perimetroa = 2 r = 2 3,14 20 m = 125,6 m
Pistaren itzuli erdia baino ez duenez betetzen, Anak
egindako distantzia da 62,8 m.
Kasu honetan, desplazamendu-bektorea (40 m)
betetako distantzia (62,8 m) baino txikiagoa da.
Ilargiaren higidura Eguzkitik ikusi ahal izango bagenu, gutxi gorabehera honakoaren modukoa izango
litzateke ibilbidea:
ea
bid
l
ibi
Ilargia
r=
Lurra
20
desplazamendua
x1
34. Mapa batean, edozein puntu definitzen da koordenatu

geografikoak abiapuntutzat harturik; hots, longitudea
eta latitudea.
155
giltza-edeb taldea
Eguzkia
x0

Proposatzen dugu ikasleriak kontsulta ditzala honako
estekak hauek:
http://links.edebe.com/6pt86f
http://links.edebe.com/chp
Adieraziko dugu abiadura km/h-ko unitateak erabiliz:

m
1 km
3 600 s
v = 27,3
= 98,3 km/h
s
1000 m
1h
c) Adieraziko dugu v-t grafikoa:
v (m/s)
Jardueran proposatutako koordenatuak dira New

York-en dagoen World Trade Center-i dagozkionak.
27,3 m/s
2. Abiadura
30
20
10
t (s)
35. Arrano beltza:

v=5
km
min
1000 m
1 km
1 min
60 s
= 83,33 m/s
38. a) Abiadura konstantea denez, HZUa da. Kasu honetan, v-t grafikoaren eitea honako hau da:
v (m/s)
Balea urdina:
v = 3 000
10
1 h
3 600 s
= 0,83 m/s
8
6
4
Siberiako tigrea:
v = 90
km
1000 m
1 km
1h
3 600 s
b) x-t taula
Barraskiloa:
Denbora (s)
Posizioa (m)
t0 = 0
x0 = 0
t1 = 5
x1 = 40
36. b grafikoan adierazitako ibilgailua, abiadurari dagokion

lerro zuzenaren malda handiagoa baita. Malda handiagoak esan nahi du distantzia handiagoa betetzen
dela denbora-tarte txikiagoan.
t2 = 10
x2 = 80
t3 = 15
x3 = 120
t4 = 20
x4 = 160
37. a) Automobilaren abiadura konstantea da. Gainera,

ibilbidea zuzena dela onartuz, higidura zuzen uniformea (HZU) da.
t5 = 25
x5 = 200
t6 = 30
x6 = 240
v = 0,16
cm
s
1m
100 cm
= 0,0016 m/s
Higidurari dagokion ekuazioa honako hau da:

x = x 0 + v t
t v=
x x0
t
b) Automobilaren abiadura kalkulatuko dugu, aurreko

ekuazioan v bakanduz:
x = x0 + v t v =
x x0
v=
156
x x0
t
(820 0) m
30 s
= 27,3
c) Aurreko taulako datuetatik abiatuz, adierazten

dugu x-t taula:
x (m)
240
200
160
120
Kontuan hartuz higidurak 30 s iraun duela:

giltza-edeb taldea
t (s)
= 25 m/s
m
s
80
40
5
10 15 20 25 30
t (s)
Argi-urtea da astronomian erabiltzen den luzeraunitatea eta haren balioa da urte betean argiak egiten duen distantzia, gutxi gorabehera 9,46 billoi km.
Argiaren higidura da zuzena eta abiadura konstan
tekoa.
Demagun argiaren abiadura 3 10 9 m/s dela,
5 s-an argiak betetako distantzia honako hau da:
x = x0 + v t
x = x0 + v t
m
m 5 s = 1,5 10 99 m
s 5 s = 1,5 10 m
s
x = 0 + 3 10 99
x = 0 + 3 10
40. Datuak: s = 200 m; t1 = 19,66 s; t2 = 19,19 s

Usain Bol-en batez besteko abiadura kalkulatzeko, betetako distantzia zati behar izandako denboratartea kalkulatu behar dugu. Honako hau dugu:
vm =
s
t1
200 m
19,66 s
= 10,17
m
s
Alemanian, lasterkari horren abiadura hauxe izan

zen:
200 m
m
s
vm =
=
= 10,42
19,19 s
s
t2
Errekorra lortu zuen lasterketan, Usain Bold-en
batez besteko abiadura 0,25 m/s izan zen, errusiar
txapeletakoa baino handiagoa.
Ikus dezagun Usain Bold-ek markarik hoberena
lortzen duen bideoa. Ikus daitekeenez, zuzenean
dauka abiadura maximoa.
Ikasleriak erantzunak partekatu behar ditu, saiatuz
akordio batera heltzen.
a) Kalkulu-orri baten taulan datuak sartu behar ditugu.
b) Jarduerako jarraibideei jarraitzen diegu eta puntudun grafikoa sartzen dugu.
t (s)
d) Lerro bat sorrarazten dugu eta abiaduraren adie

razpena, sartzen. Gainerako gelaxketara arrastatutakoan, denboraren balioei dagozkien abiadurak
honako hauek izango dira:
Denbora (s)
Abiadura (m/s)
t0 = 0
v0 = 0
t1 = 300
v1 = 25
t2 = 600
v2 = 25
t3 = 900
v3 = 25
t4 = 1200
v4 = 25
Kontura gaitezen higidura HZUa dela, v = 25 m/s

abiadurakoa bera.
e) Aurreko datuez baliatuz v-t grafikoa sartuko dugu:
v (m/s)
30
25 m/s
20
10
t (s)
Bai, v-t grafikoaren eitea bageneukan aurresatea.

Ondorioztatu genuenez higidura zuzen uniformea
(HZU) zen, abiadura konstanteko higidura (lerro
horizontala grafikoan).
3.Abiadura-aldaketak
42. a) Abiadura eta azelerazioa positiboak.
b) Abiadura positiboa eta azelerazioa negatiboa.
c) Abiadura eta azelerazioak negatiboak.
d) Abiadura positiboa eta azelerazioa negatiboa.
157
giltza-edeb taldea
39. Hutseko argiaren abiadura 300000000 m/s

(299792458m/s) da gutxi gorabehera.
x (m)
35000
30000
25000
20000
15000
10000
5000
400
600
800
1000
1200
1400
m
x = 0 + 8 m 3 600 s = 28 800 m
x = 0 + 8 s 3 600 s = 28 800 m
s
c) Ardatzei legendak gehitzen dizkiegu eta honako

grafikoaren antzekoa lortuko dugu:
200
d) Kalkulatuko dugu txirrindulariak ordu betean

(t = 3600 s) betetako distantzia, horretarako HZU
aren ekuazioa erabiliz:
x = x0 + v t
x = x0 + v t

43. Datuak:v0 = 0 m/s; v = 300 m/s;
t0 = 0; t = 1 min = 60 s
Azelerazioa lortuko dugu higidurari dagokion x-t

ekuaziotik abiatuta:
x = x0 + v0 t +
Azelerazioak adierazten du denbora unitateko abia

duraren aldaketa, beraz, hegazkinaren azelerazioa
kalkulatuko dugu honako adierazpena erabiliz:
a=
Dv
Dt
v v0
t t0
(300 0) m/s
(60 0) s
= 5 m/s 2
44. a) Abiadura aldatzen denez, ibilgailuaren higidura

azeleratua da. Ibilbidea zuzena dela onartuz, higidura da HZUa.
Higidura zuzen azeleratuak ibilbide zuzenari jarrai
tzen dio zeroren ezberdina den azelerazio kons
tantearekin.
32 m = 0 + 0 8 s +
1
a (8 s) 2
2
a = 1 m/s 2
Abiadura lortuko dugu higidurari dagokion v-t
ekuaziotik abiatuta:
vv =
= vv 00 +
+a
a tt
m
m
=0
+1
= 10
vv =
0+
1 2 10
10 ss =
10
ss 2
Abiadura /denbora ekuazioa:
m
m
ss
c) Egingo dugu v-t taula bat, v-t ekuazioan denbo

raren balioak ordezkatuz:
v = v0 + a t
Posizioa/denbora ekuazioa:
x = x0 + v0 t +
1
a t2
2
1
2
Denbora (s)
Abiadura (m/s)
t0 = 0
v0 = 0
t1 = 2
v1 = 2
t2 = 4
v2 = 4
t3 = 6
v3 = 6
t4 = 8
v4 = 8
t5 = 10
v5 = 10
a
a t 2t 2
1
= 0 + 25 kalkulatuko
t+
( 4,17)
t 2v-t ekuab) Ibilgailuaren xazelerazioa
dugu
2
ziotik a bakanduz:
vv
v = v 0 + a t a = v v 00
v = v0 + a t a =
t
t
(8 0) m/s
a = (8 0) m/s = 2 m/s 22
= 2 m/s
a=
4s
4s
c) HZUAa denez, posizio/denbora grafikoa parabola
bat da.
Lortutakoan v-t taula, v-t grafikoa irudikatuko dugu:

v (m/s)
45. a) Taulako datuak erabiliz, x-t grafiakoa adieraziko

dugu:
10
x (m)
8
32
6
4
2
18
2
2468
giltza-edeb taldea
10
t (s)
46. Datuak: v0 = 90 km/h; v = 0; a = 5 m/s2
t (s)
b) Aurreko grafikoaren eitetik ondorioztatzen dugu higidura zuzen uniformeki azeleratua (HZUA) dela.
158
a) Lehenik, kamioaiaren abiadura SI sistemako unitateetan adieraziko dugu:

90
km
h
1000 m
1 km
1h
3 600 s
= 25 m/s

Ondoren, balio ezagunak v-t ekuazioan ordezkatuko ditugu eta t, bakandu.
vv
v = v 0 + a t t = v v 00
v = v0 + a t t =
a
a
(0 25) m/s
t = (0 25) m/s = 5 s
t = 5 m/s 2 = 5 s
5 m/s 2
Kamioiak 5 s behar ditu gelditzeko.
b) Aurreko balio hori x-t ekuazioan ordezkatuko dugu:
v (m/s)
25
20
15
10
5
1
1
2
xx =
= xx 00 +
+ vv 00 tt +
+ 2 a
a tt 2
2
1
2
2
xx =
0+
25 5
5 ss +
+ 1 ((
5
5 m/s
m/s 2 )) (5
(5 s)
s) 2
=0
+ 25
2
2
x=
= 250
m
250
250 m
m
xx =
Kamioiak 250 m betetzen ditu gelditu baino lehen.
c) Egingo dugu v-t taula, v-t ekuazioan t-ren balioak
ordezkatuz:
v = 25 5 t
t (s)
p (m)
70
60
50
40
30
Denbora (s)
Abiadura (m/s)
20
t0 = 0
v0 = 25
10
t1 = 1
v1 = 20
t2 = 2
v2 = 15
t3 = 3
v3 = 10
t4 = 4
v4 = 5
t5 = 5
v5 = 0
x = 0 + 25 t +
1
2
( 5) t 2
Denbora (s)
Posizioa (m)
t0 = 0
x0 = 0
t1 = 1
x1 = 22,5
t2 = 2
x2 = 40
t3 = 3
x3 = 52,5
t4 = 4
x4 = 60
t5 = 5
x5 = 62,5
t (s)
47. a) Higidura da erorketa askea, hidura zuzen uniformeki azeleratua bera, hortaz, haren azelerazioa da
grabitate-indarrarena.
Higidura mota horri dagozkion ekuazioak honako
hauek dira:
v = v0 - g t
x = x0 + v0 t
1
2
g t2
b) Datuak:t = 2,2 s; g = 9,8 m/s2; y = 0

Aplikatuko dugu horren moduko higiduretan posizioa deskribatzen duen ekuazioa:
1
y = y 0 + v 0 t 1 g t 22
y = y0 + v0 t 2 g t
2
1
0 = y 0 + 0 2,2 s 1 9,8 (2,2 s) 22
0 = y 0 + 0 2,2 s 2 9,8 (2,2 s)
2
yy == 23,7
23,7 m
m
y 000 = 23,7 m
159
giltza-edeb taldea
Egingo dugu x-t taula, x-t ekuazioan t-ren balioak

ordezkatuz:

Dorrearen altuera eta objektuaren hasierako posizioa bat datoz. Beraz, dorrearen altuera 23,7 m da.
Aplikatuko dugu Titular deritzon pentsamenduerrutina. Segidan adierazten dugu jarduerako berriari
dagokion titulua, adibide gisa:
Gepardoa, sabanako lasterkaria
52. a) Metroa da aukerarik onena. Gehiago beharko du.
Jarraituko diogu aurreko tituluaren isla den honako bideo honi:

http://links.edebe.com/r8vy
49. Jarduera honetan, ikasleria taldetan antolatu behar da

eta laborategi birtualean proposatutako jarduerak,
egin. Garrantzizkoa da ikasleriak parte hartzea esperimentazio-fasean eta denon artean lortzea ondorioak. Taldekako lana egindakoan, azaldu ondorioak
gainerako ikaskideei. Espero da denon artean ondorioztatu izana erorketa askearen abiadurak ez daukala objektuaren masarekiko mendekotasunik eta
grabitate-indarraren balioaren araberakoa baino ez
dela.
Ilargian grabitate-indarraren balioa 1,62 m/s2 da,
Lurraren gainazaleko balioaren seirena, gutxi gorabehera.
a) Hauxe da gertatzen dena: bi objektuak aldi berean
erortzen dira Ilargiaren zorura. Esperimentuak frogatzen du erortzearen abiadurak ez daukala masarekiko mendekotasunik, eta argia da oso berori,
Ilargian ez baitago eguratsik, aire-geruzarik, higiduraren kontra egiten duenik, bereziki, luma baten
erortzeaz ari bagara.
giltza-edeb taldea
b) Aurrerakuntza zientifikoei esker hobeto ezagutzen

dugu inguratzen gaituen mundua. Ezagumendu
horrek giza garapena eta garapen teknologikoa
dakartza, eta horiei esker gure bizi-kalitatea hobetuz doa egunez egun.
c) Proposatuko dugu eztabaidatzea gelan. Ikasleek
aztertu behar dituzte ikerkuntza zientifikoa egitearen abantailak eta desabantailak. Besteak beste,
honako gai hauek baloratu ditzake: gaixotasunen sendatzea lortzeko medikuntza-ikerkuntzaren
garrantzia (alde) edo espazioaren ikerkuntzan sorrarazten den espazio-zakarra (kontra).
160
51. Webgunean proposatutako jarduerak egin ditzakete

ikasleek eta haiekin lotutako erantzunak ezagutu,
ariketen pantailetan agertzen den eskuinaldeko goialdeko gezia sakatuz.
(170.-171. or.)
b) Metroaren zatia baino ez badugu kontuan hartzen,

Holland Park-eko geltokian dago abiapuntua eta
helmuga, Bank izeneko geltokia. Ibilbidea eta metroak betetzen duena (marra gorria) bat datoz.
c) Holland Park puntuan jatorria daukan eta ibilbidearen bukaera-puntuan, Bank-eko geltokian, bukatzen duen bektorea da desplazamendua.
Ez, desplazamenduaren balioa da metroak bete
duen ibilbidea baino txikiagoa. Ibilbideak eta desplazamenduak triangelua osatzen dute: desplazamendua da luzera handieneko katetoa eta betetako ibilbidea, beste bien batura.
d) Datuak: s = 10,6 km; t = 33 min = 0,55 h
Kalkulatuko dugu autoz betetako ibilbidearen batez besteko abiadura (horretarako, onartuko dugu
Luzia joan zela Google Maps-ek denbora gutxieneko aukeratutako ibilbidean zehar):
vm =
s
t
10,6 km
0,55 h
= 19,3
km
h
Beraz, ezezkoa da erantzuna. Bere abiadura

40 km/h baino askoz txikiagoa zen.
53. a) Bere etxetik gertuen dagoen geltokia da Holland
Park izenekoa eta bere lanpostura, Bank. Ibilbidean zehar honako geltoki hauetan guztietan geldituko da metroa: Notting Hill Gate, Queensway,
Lancaster Gate, Marbre Arch, Bond Street, Oxford
Circus, Tottenham Court Road, Holborn, Chancery
Lane, St. Pauls eta, azkenik, Bank.
b) Datuak: x = 600 vm; t = 7 min = 420 s
HZUaren ekuazioa erabiliz honako hau dugu:
xx
xx 00
xx =
= xx 00 +
+ vv tt
vv =
=
tt
(600 0) m/s
= (600 0) m/s =
= 1,43
1,43 m/s
m/s
vv =
420
420 ss

1,43 m/s abiadura balioztatu du (5 km/h gutxi gorabehera).
x (m)
105,87
103,5
96,87
54. a) Aldiuneko abiadura da. Si sistemako unitateak erabilita adieraziko dugu balioa:
86
70,87
100
km
h
1000 m
1 km
1h
3 600 s
110
100
90
80
70
60
= 27,8 m/s
51,5
50
40
27,87
b) v-t grafikoan ikusten denez, higidura zuzen uniformeki azeleratua da (HZUA). Azelerazioa lortuko
dugu grafikoko balioetan erreparatuz eta v-t ekuazioa erabiliz:
(0 25)
25) m/s
m/s
(0
4,17 m/s
m/s22
aa ==
== 4,17
66 ss
Azelerazioa da -4,17 m/s2. Zeinu negatiboak adierazten du metroa balaztatuz doala.
x-t grafikoa adierazteko, lehenengo x-t taula eraiki
behar dugu. Horretarako, denboraren balioak sartuko ditugu x-t ekuazioan:
1
1 a t 22
xx =
= xx 00 +
+ vv 00 tt +
+
at
2
2
1
1 ( 4,17) t 22
xx =
0+
25 tt +
=0
+ 25
+
( 4,17) t
2
2
Denbora (s)
Posizioa (m)
t0 = 0
x0 = 0
t1 = 1
x1 = 23,02
t2 = 2
x2 = 41,68
t3 = 3
x3 = 56,28
t4 = 4
x4 = 66,72
t5 = 5
x5 = 73
t6 = 6
x6 = 75,12
20
10
1
t (s)
55. a) Metro arina da tranbia bat, Tenerifen, Murtzian

edo Bartzelonan dauden antzekoa. Tranbiak dira
Citadis eredukoak, Alstom-ek eraikitakoak. Tranbiek 186 pertsona garraiatu ditzakete, horietatik
54 eserita: elektrizitateak elikatzen ditu eta 70 km/h
abiaduraraino hel daiteke.
b) Baloiaren ibilbidea zuzena edo parabolikoa izan
daiteke. Azelerazioa positiboa izango da, baloia
pasatzean, baloiaren abiadura handiagotuko duen
bultzada emango baitiogu baloiari.
a) Espainiako honako hiri hauetan dago metrozerbitzua: Alacant, Bartzelona, Bilbo, Madril, Malaga, Granada, Palma Mallorcakoa, Donostia,
Sevilla eta Valentzia.
Metro-zerbitzu horien webguneetan sartzeko, honako estekara jo dezakete ikasleek, metro-zerbitzuek
esteka bana dute:
http://links.edebe.com/y4p5
Inportantea da ikasle denek parte hartzea jarduera hau egiten; horretarako, hiri banako metrozerbitzuen gaineko informazioaren ardura har dezakete ikasleek.
b) Beharrezkoa den informazioa lortutakoan, emaitzak tauletan eta grafikoetan ordenatu daitezke.
c) Azkenik, taldeek egindako lana aurkeztuko dute,
Prezzi erabiliz sortutako gardenkia erabiliz.
Hausnartu
Erantzun irekia.
161
giltza-edeb taldea
vv
aa == v v 00
vv == vv00 ++ aa tt
tt
30

7. Indarrak eta makinak
1.Indarrak eta oreka
2.Indarren efektua (176.-180. or.)
(174.-175. or.)
Jarduerak
6. Datuak: K = 350 N/m; F = 15 N
Jarduerak
Aipa ditzagun indarrek parte hartzen duten eguneroko
bizitzako egoeren adibide gisa honako hauek:
=K
Geldiunean zegoen baloia jaurtitzea. Kasu Fho
netan, baloiari eragiten dion indarra, baloiaren
geldiune-egoera aldatzen dio eta azelerazioa,
ematen.
Plastilina erabiliz panpina egitea. Kasu honetan,
indarrak gorputza deformatzen du.
Zabuan kulunka dagoen umea bultzatzea. Indarrak bultzada ematen eta haren higidura-egora
aldatzen dio.
l;
Hooke-ren legea aplikatuko dugu, malgukiaren luzapena finkatzeko:

F
15 N
F = K D l; D l =
;
l=
K
350 N m 1
F
15 N
Dl =
l=
;
= 0,043 m
K
350 N m 1
Malgukiaren luzapena da 0,043 m.
7. Datuak:
F (N)
100
200
300
400
500
Dl (m)
0,10
0,20
0,30
0,40
0,50
a) Adieraziko dugu F (N) l (m) grafikoa:

F (N)
2. Erabiliko ditugu bihurtze-faktoreak unitateak transformatzeko:

9,8 N
= 1470 N
a) F = 150 kp
1 kp
b) F = 8,5 kp
9,8 N
1 kp
100
b) Fgarbia = |F1 F2| = |10 4| N = 6 N

2
c) Fgarbia
= F12 + F22 Fgarbia =
F12 + F22
100 + 16 =
116 = 10,77 N
116 = 10,77 N
giltza-edeb taldea
Estekan sartuko gara eta proposatutako jarduera in
teraktiboak egingo ditugu, indarren konposizio eta
deskonposizioan trebatzeko.
162
Dl (m)
b) Grafikoa aztertuz ondorioztatzen da 150 N-eko

indarrak 0,15 m luzatzen duela malgukia.
c) Grafikoa aztertuz ondorioztatzen da 25 cm-ko
(0,25 m-ren baliokidea) luzera lortzeko eragin beharreko indarra dela 250 N.
d) FFF===KK Dl;
l;l; KK==
a) Fgarbia = F1 + F2 = (10 + 4) N = 14 N
10 2 + 4 2 =
0,1 0,2 0,3 0,4 0,5
100
100NN
; ; DKK==
==1000
1000N/m
N/m
Dll
0,10
0,10mm
Malgukiaren konstante elastikoa kalkulatzeko
Hooke-ren legea aplikatu dugu.
4. Datuak: F1 = 10 N; F2 = 4 N
100 + 16 =
300
200
Jarduerak
400
= 83,3 N
3. Erabiliko ditugu bihurtze-faktoreak newtonak kilopond

bihurtzeko:
1 kp
1000 N
= 102,04 kp
9,8 N
Fgarbia =
500
FF
Jarduerak
Inguruetako hiru objektu aukeratuko ditugu eta pro
posatutako jarduera egingo dugu. Aurretik eraiki dugun dinamometroan esekitakoan gorputzek eragiten
duten efektua behatuko dugu.
Lehenik, gorputzek sorrarazten duten luzapena
neurtuko dugu.
Datu hori erabilita eta Hooke-ren legea erabilita, ka
su bakoitzean eragindako indarra kalkulatuko dugu.

Azkenik, saiakuntza egindakoan, ikasleek ondorioztatu behar dute zein gorputz den pisutsuen.
Berebat azalduko du zertan oinarritzen den emandako erantzuna.
genezake, eta inertziaren legea beteko litzateke;

hots, objektuak mantenduko luke abiadura konstanteko higidura zuzena.
Jarduerak
Malgukiaren luzapena eta eragindako indarra elkarrekiko proportzionalak dira. Horrexegatik, 10 N-eko indarra eragindakoan 6 cm luzatzen bada malgukia,
indarra bikoiztutakoan luzapena bikoiztuko da; hots,
12 cm izango da luzapena.
11. a) Newton-en printzipioak 1687. urtean argitaratuak

izan ziren Philosophiae Naturales Principia Mathematica izeneko lanean. Lanaren azalaren irudia
honako hementxe aurkitu daiteke:
http://links.edebe.com/2rc
Zenbakien bidez konprobatu daiteke emaitza:

F = K l; K =
F
l
; K =
10 N
F = K l; l =
F =K
l;
l=
F
K
; l =
20 N
166,67 Nm 1
F
K
= 166,67 N/m
0,06 m
;
l=
20 N
166,67 Nm 1
= 0,12 m

Dinamometroak erabiltzen, besteak beste, honako
helburu hauekin:
Gorputzen pisuak esleitzeko. Etxeetako eta sukaldeetan erabiltzen diren balantzek dinamometroak
berak erabiltzen duen printzipio berbera erabiltzen
dute.
Ortodontziako tratamenduetan, hortzek pairatu dezaketen esfortzua zenbatekoa den jakiteko dentistek erabiltzen dituzte dinamometroak.
Esperimentatu: Galileoren saiakuntza
a) Goitik behera jaurtikitakoan pilota, plano inklinatuko
goreneko partetik, pilotaren abiadurak handiagotuz doa
denborak aurrera egin ahala. Kasu honetan eragiten
duten indarrak dira pilotaren pisua eta marruskaduraindarra, nahiz eta pisuak berak ez daukan behera doan
pilotaren abiaduraren gaineko eraginak. Marruskaduraindarrak eragiten dio objektuaren abiadurari: marruskadura-indarra zenbat eta handiagoa izan orduan eta
txikiagoa abiadura.
b) Gorantz jaurtikitakoan pilota, plano inklinatuaren oinarritik, jaurtikitako indarraren balioarekiko mendekotasuna baduela abiadurak ikus daiteke. Plano inklinatuan
gora pilotak egiten duen heinean, abiadurak gutxiagotuz doa zero balioa lortu arte. Aldiune horretatik aurrera,
pilotak behera egiten du eta handiagotuz doa haren
abiadura. Kasu honetan, pilotaren pisuak eta marruskadura-indarrak eragiteaz gain, hasierako indarrak ere
bai eragiten du.
Pilotak errodatuko balu horizontal eta erabat lau
den gainazalean, marruskadura-indarra nulutzat har
Historialari eta zientzialari askoren arabera Philosophiae Naturales Principia Mathematica izeneko
= 0,12 m
lana da historiako lanik inportanteena, barneratzen
dituen fisikaren eta astronomiaren oinarriengatik.
Aipatutako lanean, Newton-ek bildu zituen Galileo-k egindakoak eta matematikoki adierazi zituen, higiduraren hiru legeak enuntziatuz gain. Bere
garaian, munduaren eta mundua bera gidatzen
dituen lege fiskoen ikuspegi berria ekarri zituen
liburuak.

Plano inklinatua aztertuz, Galileok honako ondorio
hau lortu zuen: plano inklinatuan desplazatzen den
objektuaren abiadurak ez dauka pisuarekiko mendekotasunik, aldiz badaukala plano inklinatuaren angeluarekikoa eta berebat objektua desplazatzen dabilen
denbora-tartearekikoa. Berebat ondorioztatu zuen
plano inklinatuak behera doazen objektuak abiadura
galduz doazela marruskadura dela medio. Marruskadura edo kontrako indarren ezean, higituz doan objektua ez litzatekeela geldituko ondorioztatu zuen.
Beraz, Esperimentatu atalean erabili dugun arrazonamenduan, denak ez baina, Galileok berak lortu zituen
ondorioak lortu ditugu.
Esperimentatu:
indarraren eta azelerazioaren arteko erlazioa
Applet-ean sartuko gara eta Esperimentatu atala egingo
dugu, adierazitako datuak erabiliz. Jarraibideei segituko
diegu eta honako taula hau beteko dugu:
F (N)
a (m/s2)
F/a
2
163
giltza-edeb taldea
9. Datuak: F = 10 N; l = 12 cm = 0,12 m

Taulan lortutako datuetatik abiaturik ondorioztatu dezakegu erlazio konstantea dagoela eragindako indarra eta
gorputzaren azelerazioaren artean. Erlazioa da F/a eta gorputzaren m masa da.
Jarduerak
13. Datuak: m = 1 370 kg; F = 520 N
Aplikatuko dugu dinamikaren oinarrizko legea deskribatzen duen formula automobilaren azelerazioa
lortzeko:
F=ma
F = m a; a =
F
m
520 N
1370 kg
= 0,38 N/kg = 0,38 m/s 2
Automobilaren azelerazioa da 0,38 m/s2.

Espazio-ontzien hegaldia (propultsiozko hegazkinena
baita ere), akzioaren eta erreakzioaren printzipioari
esker aurrera doan ibilgailua da. Errekuntzan parte
hartzen duten gasek kohetetik alde egiten dute abiadura oso handian eta sorrarazten duten indarrak (hots,
gasen masaren eta ihesean doazela duten azelerazioaren arteko biderkadura) beste indar bat sorrarazten du, moduluan berdina baina kontrako noranzkokoa bera, zeinari esker koheteak aurrera egiten
duen.
3. Makina sinpleak eta haien

funtzionamendua (181.-183. or.)
Agora
Jarduerak
a) Orain arte aurkitu izan diren kirtendun mailu zaharrenak

8 000 urtekoak dira.

Akzioaren eta erreakzioaren legearen azaltzen den
adibideetako batzuk honako hauek dira:
Hegazkin batek aurrera egiten du atzera kanporatzen dituen gasek ematen dioten bultzadari esker.
b) Lehenengo mailuak osatzen harria eta egurrezko kirtena ziren, biak elkarri lotuta larruzko zinta baten bidez.
Harrezkero, metalak (lehenik kobrea eta, ondoren, brontzea, burdina eta altzairua) erabiliz hasi ziren egiten.
Piezaren lotze-sistema hori, kirtenean kolpekariarena
egiten duena, denboran gehien hobetu den ezaugarria
izan da. Kirtena sartzeko hutsuneak ordezkatu zuen
hasierako larruzko zinten bidezko lotze-sistema sinplea.
Erreakzioa
Akzioa
Jarduerak
Erraketaren kontra errebotatu egiten duen tenispilota.

Erreakzioa
Akzioa
Guraize batzuek, balantzatxo batek, pintza batzuek,

mailu batek, kanabera batek edo intxaur-hauskailua
batek, objektu horiek denek oinarritzen dute haien
funtzionamendua palankan.
17. Datuak: F = 300 N; d = 1,5 m; r = 1,5 m
Lehen mailako palanka da. Aplikatuko dugu palankaren legea:
F d = R r;
R=
Rd
r
300 N 1,5 m
1,5 m
= 300 N
3m
r = 1,5 m
d = 1,5 m
Ibilgailu bat bultzaka dabilen pertsona.

R=?
Erreakzioa
Akzioa
Bermatze-puntua
F = 300 N
Beraz, lagunak egiten duen erresistentzia 300 N dela

konprobatu dezakegu baita ere.
giltza-edeb taldea

Plano inklinatuaren erabileraren adibide gisa, eguneroko bizitzan, egoera hauek aipagarriak dira: atalon164

doetako eskailerak saihesteko maldak, edo gauza pisutsuak kamioetara igotzeko, ziriarena egiten duen
aizkoraren erabilera, elementuak lotzeko torlojuen
erabilera eta abar.
Ondoren, lortutako emaitzak partekatu beharko dituzte ikasleek.
19. Plano inklinatua zenbat eta luzeagoa izan orduan eta
indar txikiagoa egin beharko dugu kutxa jasotzeko,
baina, aldiz, luzera handiagoko ibilbidea bete beharko
dugu planoan. Beraz, eroso igo nahi badugu kutxa,
malda txikiagoko, luzera handiagokoa bera, plano
inklinatua erabiltzea egokiagoa da.
Kalkuluak egingo ditugu gure erantzuna egiaztatzeko:
Datuak: F = 700 N; h = 2 m; d = 3 m
Plano inklinatuaren adierazpen matematikoa aplikatuko dugu:
F =
Rh
d
700 N 2 m
3 m
= 466,67 N
Datuak: F = 700 N; h = 2 m; d = 4 m
Plano inklinatuaren adierazpen matematikoa aplikatuko dugu:
F =
Rh
d
700 N 2 m
4 m
= 350 N
Modu horretan matematikoki egiaztatu dugu honako

hau: luzera handieneko plano inklinatuan (4 m) egin
beharreko indarra handiago dela luzera txikienean (3 m)
egin behar dena baino.
Gorputzen arteko tartea betetzeko edo lotzeko

erabiltzen dira.
Iltzeak ziriaren aldaerak dira.
Jarduerak
21. Datuak: R = 100 N
Putzutik pertz bete ur jasotzeko txirrika finkoa erabiltzen badugu, pertz bete uraren pisuaren baliokidea
den indarra egin beharko dugu:
F = R = 100 N
Txirrika higikorra erabiliz gero, egin beharreko indarra pisuaren erdia izango litzateke:
F =
R
2
100
2
= 50 N
Beraz, kutxa jasotzeko beharrezkoa den indar minimoa txikiagoa da txirrika higikorraren kasuan.
a) Gurpila makina sinpletzat hartzeko gurpilak berak
barneratu behar du gurpila eusten dagoen ardatza.
b) Tornua da makina sinplea, ha osatuz ardatz baten
inguruan biratuz dabilen zilindroa dugu, zeinaren inguruan soka bat biribilkatzen den. Tornuaren
ardatza biradera bati lotuta dago, modu horretan,
biraderari eragindakoan, zilindroak biratzen du eta
soka biltzen da edo askatzen da, haren higiduraren
noranzkoaren arabera.
Zilindroa
rf F
rp
Torlojuaren aplikazioak:
Biradera
Torlojuak erabiltzen dira bi objektu elkarren artean

lotzeko baina askatzeko aukerarekin.
Ura eta bestelako materialak jasotzeko erabiltzen

da amaierarik gabeko torlojua.
Baraila erabiltzen da elementuak heltzeko.
Ziriaren aplikazioak:
Ziria erabiltzen da objektu bat bi edo zati gehiagotan banatzeko; aplikazio horretarako aizkora bera
erabil daiteke, aho meheko ziria bera.
Berebat bi gorputz solido estutzeko erabiltzen da
ziria.
Urrats bakarrean, kanpo-indar batetik jasotako indarra eta gorputz bati transmititzen dion makina
sinplea da tornua Tornuak honako berdintza betetzen du: rp R = rf F, adierazpen horretan rp
da zilindroaren erradioa, R sokatik esekita dagoen pisua, rf biraderaren erradioa eta F egindako
indarra.
Horrela bada, biraderaren erradioa zenbat eta
handiagoa izan orduan eta txikiagoa da sokatik
esekita dagoen pisua higiarazteko egin beharreko
indarra.
Gainerako ikasleekin partekatzen dugu.
165
giltza-edeb taldea
Kortxo-kentzekoa da torlojuaren beste aplikazio

bat, botiletako kortxozko tapoiak kentzeko erabiltzen dena.

b) Lehen mailako palanka da eskulekua.
Bizikleta: atalak
Jarduerak
23. a) Iradokitako erantzuna.
Bizikleta da lokomozio-bidea, pedaletan eragiten
den indarrean oinarritutakoa bera. Zenbait mekanismoren bidez, pedalei eragiten zaien biraketahigidura ibilgailuaren aurreratze bihurtzen da. Pedalak biraraztean, kate bati transmititzen zaio indarra eta horrek birarazten du pioia, eta, azken
horrek, gurpila.
Ikasleek bizikletaren zatiak behatu behar dituzte
eta baloratu behar dute haien izena ezagutzen dutenentz.
c) Iradokitzen dugu honako esteka hau kontsultatzea:
http://links.edebe.com/k6i5y
c) Balazta da euste-puntu baten inguruan biratu dezaken pieza finkoa. Palankaren funtzionamendua
honako hau da: ertz batean eragiten den indarra
beste ertzera transmititzen da eta, kable beten
bidez, balazta bera osatzen duten piezetara (zapatetara) heltzen da. Eskulekuko heldulekua bigarren mailako palanka da, baina zapatak gurpilari
heltzen dizkien piezetan, palanka da, lehen mailakoa bera.
d) Bizikletan dagoen txirrika-sistema platoetan eta
pioietan dago. Katea da transmisio-elementua
(txirrikako soka) eta platoa eta pioiak txirrika finkotzat har daitezke.
Bizikleta batean, pedaletatiko gurpiletarako higiduraren transmisioa engranaje batek egiten du,
horren osatzaileak dira katea, platoa eta pioia.
e) Iradokitako erantzuna.
Alde batetik, katea finkatzen zaio platoari eta, bestetik, gurpileko pioiari kateko hortzei esker. Pedalei eraginda, platoa birarazten da eta, horrek katea
birarazten du. Kateak pioia higiarazten du eta pioia bera atzeko gurpilari lotuta dagoenez, aurrerako higidura eragiten du.
a) Ikasleak taldekatutakoan eta bizikletaren irudia aztertutakoan, honako makina sinple hauek identifikatu behar dituzte:
Eskulekua eta balaztak palankak dira.
Pedalak biraderak (tornuak) dira, platoak birarazten dituzte haiek.
giltza-edeb taldea
Bermatze-puntua
Mekanismoetako hagaxkak dira transmisioelementuen mota arruntenak, besteak beste, bielak, trakziopean dabiltzan kableak, engranajeak,
marruskadura-gurpilak eta marruskadura-diskoak,
biraderak, espekak eta txirrikak.
Platoek, kateak eta pioiek engranaje bat osatzen dute.

166
Partekatzean, irakasleek erabil ditzakete aurreko

galderetako erantzunak erakusteko eta azaltzeko
bizikleta eratzen dituzten makinak. Taldeek konprobatu behar dute a ataleko erantzuna egokia
den, eta ezezkoan, zuzendu beharko dute.
f ) Iradokitako erantzuna.
Bizikleta osatzen dituzten makina sinpleak identifikatutakoan, taldeek jo behar dute jardueran
proposatutako edozein tresnetara eta erabili behar
dituzte, posterra on-line egiteko.
25. a) Proposatzen dugu honako on-line infografia honetara konektatzea:
http://links.edebe.com/93a
Karl Von Drais-ek asmatu zuen bizikleta, 1818. urtean. Asmatutako ereduari Draisiana deritzo, haren
omenez.

b) Ikasleek osatuko duten taula honako honen antzekoa izango da:
Aurrerapen teknologikoa
Asmatzailea
Urtea
Draisiarra: lerrokatutako gurpildun lehen ibilgailua
Karl Christian Ludwig Drais

von Sauerbronn
1818
Pedalak eta gidatzeko palankak agertu
Kirkpatrick Macmillan
1830
Aurreko gurpilean birabarkia eta pedalak jarrita, belozipedoa agertu
Pierre Lallement - M. Michaux
1861
Gurpil handiko bizikleta
James Starley
1870
Segurtasun-bizikleta: transmisio katearen sorrera, aurreko gurpilaren tamaina txikitzea ahalbidetu zuena
John Kemp Starley
1885
Ohialezko eta kautxuzko ganbara pneumatikoa gurpiletan
John B. Dunlop
1888
Gurpilen itxiera arina
Tulio Campagnolo
1930
Poleadun martxa aldaketa
Ghiggini
1941
Lehen mendi-bizikleta
Charlie Kelly eta Gray Fischer
1970
Aurreko esekidura
Treck enpresa
1987
Proposatzen dugu honako litografia online hau begiratzea:

http://links.edebe.com/cx9t8g
Bizikleta-parkea populazioaren funtzioan aztertuz
gero, estatuka, Holandari dagokio bizikletadun biztanleen portzentaje handiena: % 99,1, eta hiriburuan,
Amsterdam-en, egiten diren desplazamenduen % 40
bizikletan egiten dira.
Ondoren, Danimarka dago, zeinean biztanleriaren
% 80,1 bizikletadun da eta hiriburuan, Copenhague-n,
egiten diren desplazamenduen % 37 bizikletan egiten dira. Alemania dago hirugarren posizioan, zeinean biztanleriaren % 75,8 den bizikletadun. Laugarrena da Suedia (% 63,7), bosgarren Norvegia
(% 60,7), ondoren Finlandia (% 60,4), Japonia (% 56,9),
Suitza (48,8 %), Belgika (% 48) eta Shangai (% 37,2),
Txinan.
Espainian biztanleriaren % 32 da bizikletadun, baina
% 1,3ko portzentajek baino ez dute erabiltzen ohiko
hiri barneko desplazamenduetan. Bizikletaren erabiltzerakoan adiskidetsuenak diren artean Sevilla eta
Bartzelona daude.
Espainiako zenbait hiri handitan publikoki eskaintzen den bizikleta-sistemari buruzko iritzia azaldu
behar dute ikasleek. Irakasleak azpimarratu ditzake
zerbitzuarekin lotutako arazo batzuk, esaterako:
bizikleten kalitatea, kontserbazioaren eta mantenuaren egoera, bizikleten lapurreta eta abar.
Berebat aipatu daiteke garraio mota iraunkorra
denez, bizikletaren erabilerak hiri handietako

egurats-kutsaduraren gutxiagotzea dakarrela.
Sormen@:
denbora-lerro bat sortuko dugu, Dipity erabiliz
Jarduera honetan, lehenik eta behin, ikasleek egin behar
dute automobilaren historiaren inguruko bilaketa bat. Horretarako, interneta erabil dezakete ikasleek eta zenbait
webgune bisitatu, besteak beste, honako hauek iradokitzen ditugu:
http://links.edebe.com/hzk4zw
http://links.edebe.com/mv67
http://links.edebe.com/my7ham
Behin bilduta daudela datuen eta irudien informazioa, ikasleriak erabiliko du Dipity aplikazio interaktiboa automobilaren eraldaketaren denbora-lerroa egiteko. Horretarako,
jarduerako jarraibideei jarraitu beharko diete ikasleek.
Denbora-lerroa bukatutakoan, tresnak berak ahalbidetuko dio ikasleriari gainerako ikaskideekin partekatzea.
Horrela bada, alderatu eta egoki irudituz gero, osatu.

Hooke-ren legea egiaztatuko dugu
Jarduera honetan, taldeek agerian utzi behar dute Hookeren legea. Legearen arabera indar batek eragindako deformazioa eta hori eragiten duen indarra, kasu honetan
indarra da pisu bat, proportzionalak dira eta, gainera,
167
giltza-edeb taldea

proportzionaltasun-konstantea malgukiaren elastikotasunkonstantea da. Horretarako, metodo zientifikoaren urratsei
jarraituko diete.
29. Indar baten intentsitatea neurtzeko erabiltzen den

gailua da dinamometroa. Pisua kalkulatzeko erabiltzen da.
Jardueran aurrera egin ahala ikasleek lortu dituzten datuak, koadernoan apuntatuko dituzte, proposatutako taula
baten antzekoan. Datu horiek erabiliko dira grafiko bat
egiteko, taula horrek adieraziko du eragindako indarraren
F (N) eta luzapenaren Dl (cm) arteko erlazioa. Lortutako
grafikoaren maldak adierazten du malgukiaren gaitasuna
bere hasierako oreka-egoera berreskuratzeko, hots, adierazten du malgukiaren konstante elastikoa, K.
Dinamometroaren funtzionamendua Hooke-ren legean datza. Legearen arabera, gorputz elastikoaren

deformazioa, malguki batena esaterako, eta hari eragiten dion indarra proportzionalak dira.
Gerta daiteke saiakuntza egindakoan lortutako datu ba

tzuk bat ez etortzea erabat; neurketako akatsak dira edo
malgukien deformazioak gertatu direla. Horiek ez dute legea deuseztatuko.
Saiakuntzaren bidez lortutako ondorioak bilduko dituzte
taldeek eta egingo dute praktikaren txostena, metodo
zientifikoak etapak bilduko duena. Klasean txostena par
tekatutakoan, irakasleak konprobatu du taldeak ondorio
berberetara heldu direla.
Jarraitu ikertzen
Zientzia eskura atalean lortutako konstante elastikoa N/m
unitateetan adierazteko, ikasleek bihurtze-faktoreak erabili
behar ditu.
Altzairu elastikoa latzairu mota da, malgutasun handikoa
bera. Beste zenbait altzairuk ez bezala, deformatua izandakoan hasierako forma berreskura dezake. Altzairu mota
hori erabiltzen da malgukiak egiteko, automobiletako esekidura egiteko eta abar.
Malguki baten konstante elastikoak honako aldagai
hauekiko dauka mendekotasuna: malgukia bera eginda dagoen materiala eta eraikuntza-geometria, hots,
eitea, tamaina, lodiera eta abar.
Dinamometroa eratzen zilindro batean sartutako malgukia dugu, malgukia luzatzen da hari eragindako
indarraren eraginpean. Malgukiari lotuta graduatutako eskalan, normalean newtonetan adierazita, des
plazatuz doan erakuslea dago. Batzuetan, uztai bat
dauka, zenaren bidez zeroa doitzen den.
30. Newton-ek formulatu zituen dinamikaren legeak, honako hauek:
Newton-en lehen legea edo inertziaren legea: Gorputz batek bere geldiune-egoera edo higidura-egoera,
higidura zuzen uniformea (HZU), mantentzen du baldin eta indarrik eragiten ez badio edo indarren erre
sultantea nulua bada.
Newton-en bigarren legea edo dinamikaren funtsezko legea: Gorputz bati indar erresultanteren batek
eragiten baldin badio, gorputzak hartuko duen aze
lerazioa eta eragiten duen indarra proportzionalak
dira eta proportzionaltasun-konstantea da gorputzaren m masa.
Newton-en hirugarren legea edo akzioaren eta erreak
zioaren legea: Gorputz batek indar bat eragiten
badio, akzioa deritzoguna, beste bati, azken honek
lehenengoari beste indar bat eragingo dio, erreakzio
deritzogu, haren modulu eta norabide berekoa bera,
baina kontrako noranzkokoa.

27. Gorputzen geldiune-egoera edo higidura-egoera al
datu dezakeen edo gorputzetan transformazioren bat
eragin dezakeen akzioa da indarra. SI sisteman new
tona da unitatea, N ikurrera biltzen dira.
giltza-edeb taldea
Moduluak, norabideak, noranzkoak eta aplikaziopuntuak definitzen dute indarra.

28. Indarrek bi motako efektuak izan ditzakete eragiten dieten gorputzetan: deformazioa, pisua esekitzen
dugun malgukiaren kasua, edo higidura-egoeraren
aldaketa, baloi bati ostikada emandakoan abiadura
handiz jaurtikitzen dugun kasua, esaterako.
168
TGT taldekako teknika erabili behar dugu, makina sinpleak errepasatzeko.

Jarduera honetan, irakasleak ikasleriari eska diezaioke lehiaketan erabiliko diren galderak idazteko. Modu horretan, makina sinpleen ezagumenduan sakon
tzen da.
Adibide gisa, fitxan idatz daitezkeen galderetako ba
tzuk honako hauek dira:
Zer makina sinpletan erabili behar da biradera?
Kaletik zure etxeko leihoraino piano bat igotzeko,
zer makina sinple erabiliko zenuke?
Zer tresna dabil bigarren mailako palankaren moduan, pintzak, zibua edo intxaur-hauskailua?
Ikasleria taldekatu behar da.

Unitatean aztertu den makina sinpleei buruzko
edukia errepasatu behar dute taldeek. (Irakasleak
material osagarria banatu dezake, egokia dela iritziz gero).
Gainerako taldekideekin lehiatuko du oinarrizko
taldeko taldekideak.
Hirukote ikasleek buruz behera dagoen sortako
fitxa bana aukeratu, galdera irakurri eta erantzungo dute.
Erantzuna egokia bada, fitxa hartuko du; bestela, fitxa sortaren behean utziko du.
Gainerako ikasleek gezurtatu dezakete lehe
nengo taldekidearen erantzuna, eskuinekorengandik hasita, uste badute emandako erantzuna
ez dela egokia.
Gezurtatzen duenak erantzuna asmatzen badu,
berak hartuko du fitxa. Asmatzen ez badu, lehendik irabazitako fitxaren bat, izatekotan behin
tzat, sortaren behean utzi behar du.
Esaterako, txirrina sakatzean indarra egiten dugu, pilota jaurtikitzen dugunean, pilota geldiarazten dugunean eskuak edo oinak erabiliz eta abar.
33. a) Plastilinaren deformazioa.
b) Higidura-egoeraren aldaketa: objektuaren abiaduraren handiagotzea.
c) Malgukiaren deformazioa.
d) Geldiune-egoeraren aldaketa: objektuak abiadura
hartzen du.
34. Indar bat lau parametroren bidez definitzen da:
Modulua, indarraren intentsitatearen zenbakizko
balio absolutua bera.
Norabidea, indar-bektorea dagoen norabidea bera.
Noranzkoa, bektorearen geziak adierazten du.
Aplikazio-puntua, O, edo jatorria, indarra aplikatuta
dagoen puntua bera.
Noranzkoa
Aplikaziopuntua O
Jokoa amaitzen da fitxak bukatutakoan.

Jokoa bukatutakoan, fitxa gehien daukan hirukote
kide irabaziko du jokoa eta taldearentzat sei puntu irabaziko ditu; bigarrenak, lau puntu irabazten
ditu eta hirugarrenak, bi.
Modulua
35. Bihurtze-faktoreak aplikatuko dugu kilopondak new

ton bihurtzeko:
Hirurek berdinduz gero, launa puntu lortzen

dute.
a) F = 6,5 kp
Lehenengo biek berdinduz gero, bosna puntu,

eta hirugarrenak, bi.
b) F = 235 kp
Azken biek berdinduz gero, hiruna puntu eta

lehenak, sei.
Hirukote-kideek lortutako puntuak eta beste hirukoteetako oinarrizko taldeko kideek lortutako
puntuak batzen dira. Puntu gehien lortu duen
taldeak irabazten du.
Amaierako jarduerak
(189.-191. or.)
1. Indarrak eta oreka

32. Gorputz baten higidura-egoera edo geldiune-egora
alda edo deformazioa eragin diezaiokeen akzioa da
indar bat.
Norabidea
9,8 N
1 kp
9,8 N
1 kp
= 63,7 N
= 2 303 N
Indarraren unitatea da newtona (N), nazioarteko

sisteman eta honako eran definitzen da: 1 kg masako gorputzari eragin behar zaion indarra haren
abiadura 1 m/s handiagotzeko segundoko.
36. Bihurtze-faktoreak aplikatuko dugu newtonak kilopond bihurtzeko.
a) 126 N
540 N
1 kp
9,8 N
1 kp
9,8 N
= 12,86 kp
= 55,10 kp
1 kilopond da Lurrazalean dagoen 1 kg masadun

gorputza Lurrak erakartzen duen indarra.
169
giltza-edeb taldea
Teknika aplikatzeko jarraibideak:

37. Bi indarrez osatutako indar-sistema da, bi indarren
norabidea berbera da baina noranzkoa, kontrakoa:
F1 = 30 N
F2 = 25 N
Fgarbia = F1 + F2 = 1 550 N + 2 100 N = 3 650 N
R=5N
Indar erresultantearen modulua da bi indar-osagaien

moduluen arteko diferentzia absolutua:
Fgarbia = |F1 - F2| = |30 - 25| N = 5 N
38. a) Bi indarrez osatutako indar-sistema da, bi indarren
norabidea eta noranzkoa berberak dira:
F1 = 30 N
Hortaz, indar erresultantearen modulua da bi indar

osagaien moduluen arteko batura absolutua:
Aplikatuko dugu bihurtze-faktoreak indarraren balioa kilopondak erabiliz adierazteko:

3 650 N
1 kp
9,8 N
= 372,45 kp

Pilota orekan dago, haren gainean eragiten dituzten
indar guztien indar erresultantea nulua baita.
F2 = 80 N
Fgarbia = 110 N
F1
Indar erresultantearen modulua da bi indar-osagaien moduluen arteko batura absolutua:
Fgarbia = |F1 - F2| = 0 N
Fgarbia = F1 + F2 = 30 N + 80 N = 110 N
b) Bi indarrez osatutako indar-sistema da, bi indarren norabidea berbera da baina noranzkoa, kontrakoa:
F1 = 40 N
F2 = 55 N
F2
Adibide gisa, honako objektu hauek guztiak orekan

daude:
Sabaitik esekitako lanpara.
Fgarbia = 15 N
Beraz, indar erresultantearen modulua da bi

indar-osagaien moduluen arteko diferentzia absolutua:
Fgarbia = |F1 - F2 | = |40 - 55| N = 15 N
c) Bi indar perpendikularrez osatutako indar-sistema
da.
F1 = 3 N
N
,71
F garbia
=6
F2 = 6 N
Indar erresultantearen modulua kalkulatzen da

Pitgoras-en teorema aplikatuz, aurreko iruditik
ondorioztatu daitekeenez:
2
Fgarbia
= F12 + F22 Fgarbia =
Fgarbia =
32 + 62 =
9 + 36 =
F12 + F22
45 = 6,71N
giltza-edeb taldea
39. Bi indarrez osatutako indar-sistema da, bi indarren

norabidea eta noranzkoa berberak dira:
F2 = 2 100 N
F1 = 1 550 N
170
R = 3 650 N
Orekatutako platerdun balantza.

Zoruan jarrita eta higidurarik gabe dagoen edozein
objektu.
41. Indar-taldea da eta indar erresultantea kalkulatu daiteke era grafikoan zein zenbakizko eran.
Lehenik, kalkulatuko dugu F1, F2, F3 indarren batura:
Hiru indarrez osatutako indar-sistema da, horretan
indar guztien norabidea berbera da eta F2 eta F3
indarren noranzkoa berdina da, baina F1-rena ez.
Beraz:
Fgarbia 1 = - F1 + F2 + F3 =
= - 40 N + 110 N + 30 N = 100 N
F1 = 40 N
F2 = 110 N
F3 = 30 N
Fgarbia 1 = 100 N
Ondoren, F4 eta F5 indarren kasuan prozedura berbera aplikatuko dugu.

Oraingo honetan, bi indarrez osatutako indarsistema da, bi indarren norabidea eta noranzkoa
berberak dira; beraz:
Fgarbia 2 = F4 + F5 = 60 N + 40 N = 100 N

Indarraren modulua da 99,82 N.
Jarduera berbera zenbakizko eran ebazteko Pitagoras-en teoreman oinarritu gara.
F4 = 60 N
Fgarbia 2 = 100 N
43. Has gaitezen parte hartzen duten indarren indar-eskema irudikatuz:
F5 = 40 N
F3 = ?
F1 = 50 N
F2 = 65 N
Fgarbia 1 eta Fgarbia 2 indarrak batuko ditugu, elkarrekiko

perpendikularrak direnez, Pitagoras-en teorema
aplikatu dezakegu.
Hagaxka orekan dagoenez, aplikatu beharreko indarraren modulua da haren gainean eragiten duten bi
indarren moduluen batura, azken bi indar horien norabideak eta noranzkoak berberak baitira.
Fgarbia 2 = 100 N
Fgarbia 1 = 100 N
F
ga
rb
ia
14
1,
42
Matematikoki, honako era honetan kalkulatzen da:
F3 = F1 + F2 = 50 N + 65 N = 116 N
Beraz, hagaxkaren oreka mantentzeko aplikatu beharreko indarra da 116 N. Indar horren norabideari eta
noranzkoari dagokienez, aplikatutako bi indarren norabidearekin bat dator norabidea eta noranzkoa kontrakoa da.
Zenbakizko eran honako modu honetan kalkulatzen da:

2
2
2
Fgarbia
3 = Fgarbia 1 + Fgarbia 2
Fgarbia 3 =
(100) 2 + (100) 2 =
10 000 + 10 000 =
2. Indarren efektua
20 000 = 141,42 N
42. Kutxari eragiten dion indar-sistema elkarrekiko perpendikularrak diren bi indarrek osatzen dute. Indarren
eskema honako era honetan adieraz daiteke:
F = K l = K (l l0)
adierazpen horretan, K da malgukiari dagokion konstante elastikoa (unitateak dira N/m) eta l, luzapena
(unitateak dira metroak).
Fgarbia = 100 N
F1 = ?
Hooke-ren legea betetzen da, esaterako, etxeetako

balantzetan.
45. Inertzia da gorputzek adierazten dute zailtasuna haien
higidura-egoera aldatua izan dadin; hots, geldiuneegoeran mantentzeko geldirik zeudenean edo higiduran segitzeko abiadura uniformean higitzen ari baziren.
F2 = 6 N
Adibide gisa, honako egoera hauetan guztietan inertzia nabaritzen da:

Matematikoki, Pitagoras-en teoremaren, arabera,
hauxe dugu:
F1 =
F1 =
2
Fgarbia
F22
100 2 6 2 =
10 000 36 =
10 000 36 =
9 964 = 99,82 N
F1 =
2
Fgarbia
Auto batean doazen bidaiariak aurrerantz joaten

direnean, gidariak balaztatutakoan.
2
F2 Espazio-ontzi baten motorrak martxan egon gabeko kasuan, espazio-ontziak aurrera darrai etengabe, horren arrazoia inertzia da.
9 964 = 99,82
N Aparkatutako autoaren geldiune-egoerak iraungo du autoaren gainean indarren batek eragin
ezean.
171
giltza-edeb taldea
2
2
Fgarbia
= F12 + F22 ; F12 = Fgarbia
F22 ;
2
F12 + F22 ; F12 = Fgarbia
F22 ;
100 2 6 2 =
44. Hooke-ren legearen arabera, gorputz elastikoak pairatzen duen deformazioa eta deformazioa eragiten
duen indarra elkarrekiko proportzionalak dira:

46. Bai, indarraren erantzuna izango da modulu eta norabide berekoa, baina kontrako noranzkoko indarra,
Newton-en akzio/erreakzio legeari segituz.
Adibide gisa, ikertutakoan, ikasleriak taulan agerrarazi ditzakeen materialetako batzuk honako hauek
dira:
Material
elastikoa
Aplikazioa
Goma elastikoa
Gauzei eutsi, poltsak itxi, etab.
Kautxua
Pneumatikoen fabrikazioa, gai

irazgaitzak, etab.
Kolagenoa
Azaleko ehunen eta hezurren parte da
Material
zurruna
Aplikazioa
Altzairu
Eraikuntzan, ibilgailuetan, kableetan, etab.
Beira
Leihoetan, ontzietan, etab.
Portzelana
Ontziteria, baxera, etab.
Material
plastikoa
Aplikazioa
Plastilina
Modelatzeko erabiltzen da
Lokatza
Modelatzeko erabiltzen da
Gurina
Jakia da
48. Datuak:F1 = 15 N; Dl = 8,5 cm = 0,085 m;

F2 = 30 N
a) Aplikatuko dugu Hooke-ren legea, malgukiaren
konstante elastikoa lortzeko:
K =
F1
K =
22 N
0,085 m
= 258,82 N/m
Malgukiaren konstante elastikoa da 258,82 N/m.

b) Aplikatuko dugu Hooke-ren legea berriro ere bai,
30 N-eko indarrak eragiten duen luzapena kalku
latzeko:
giltza-edeb taldea
l =
F2
K
l =
30 N
258,82
N m 1
= 0,11 m
30 N-eko indarrak sorrarazten duen luzapena da

0,11 m.
172
49. a) Egia da; dinamometroari indarrak eragin ezean, ez

dago luzapenik.
b) Egia da; Hooke-ren legearen arabera, malgukiari eragiten dion indarra eta indarrak berak haren
gainean eragiten duen luzapena proportzionalak
dira.
50. Jarduera hau egiteko dinamometro berbera erabiltzen badugu, ondoriozta dezakegu bi gorputzek era
giten duten indarra berbera dela, malgukiaren luzapen
berbera eragiten baitute biek. (Indar horiek dira objektuen pisua.)
51. a) Gezurra; mutikoa higitzen hasteko zabuan, beste
indarren batek eragin behar du: mutikoak berak
sorrarazitako indarra zein pertsonaren batek bul
tzatuz mutikoa.
b) Egia. (Beti ere autobusaren eta zoruaren eta ai
rearen arteko marruskadura kontuan hartuko ez
badugu.)
Lehenengo kasuko erantzuna Newton-en bigarren
legean oinarritu dugu; bigarren kasuan, aldiz,
Newton-en lehenengo legean.
52. Bidaiarien joera da zeramaten higidura mantentzekoa,
horrexegatik egiten duten aurrerantz autobusa balaztatutakoan. Higidurari horren jatorria da bidaiarien
inertzia, hau da, aurretik zeukaten higidura-egoera
mantentzeko joera, Newton-en lehen legeak edo inertziaren legeak aurresaten duenaren arabera.
53. Lasterketari eragiten dioten baldintza klimatikoak
edozein izanda ere, eserleku bakarreko pneumatikoak aldatu egin behar dira gastatzen baitira, haiek
estaliz dagoen kautxua galduz baitoa, zoruaren kontrako marruskaduraren eraginez. Fenomeno hori
marruskadura-indarrarekin lotuta dago.
54. Datuak: m = 50 kg; F = 120 N
Aplikatuko dugu dinamikaren oinarrizko legea deskribatzen duen formula, patinatzailearen azelerazioa lortzeko:
F=ma
F = m a;
a=
F
m
120 N
50 kg
= 2,4 N/kg = 2,4 m/s 2
Patinatzailearen azelerazioa da 2,4 m/s2.

Egindako kalkuluaren oinarria da Newton-en bi
garren legea, berebat dinamikaren oinarrizko legea
deritzona.

55. Datuak: m = 150 kg; a = 10 m/s2
Aplikatuko dugu dinamikaren oinarrizko legea
deskribatzen formula, motorra abiarazteko beharrezkoa den indarra kalkulatzeko:
F = m a; F = 150 kg 10 m/s2 = 1500 N
Motorra abiarazteko indarra da 1500N.
Motozikleta ibiliko den abiadura kalkulatzeko,
aplikatuko dugu higidura zuzen uniformeki aze
leratuaren formula. Geldiunetik abiatzen denez,
v0 = 0 m/s, honako hau dugu:
vf = v0 + a t
vf = 0 + 10 ms-2 10 s = 100 m/s
Higidura hasi eta hamar segundorako motozikle
taren abiadura da 100 m/s.
56. a) Ikasleak Excel programa informatikoa ireki behar
du eta kalkulu-orri batean sartu behar ditu indarraren eta azelerazioaren balioak. Datuak aukeratuta
dituela, dispertsio-grafikoa sortu behar du, honako
honen berdin antzekoa bera:
58. Zinematikarekin eta dinamikarekin Galileok idatzitako lanetan da Discorsi e dimostrazioni matematiche
intorno a due nuove scienze attinenti la meccanica
(Mekanikarekin lotutako bi zientzia berriren inguruko
diskurtsoak eta frogapenak).
Argitalpen hori izan zen zientzialari handiak egin zuen
azkena, bere bi laguntzaile leialez lagundurik, Arcentri hirian. Azken urteak arrastatuta igaro zituen, Inki
sizioak epeitegiratu eta kondenatu baitzuen aurreko
liburan, Dilogo sobre los dos mximos sistemas del
mundo, argitaratu zituen iritziengatik, zeintzuen arabera Aristoteles-en munduari buruzko ikuspegia kritika
tzen zuen.
Beraz, bere azken urteetan, osasunez ahul eta ia-ia
itsu, dinamikaren eta mekanikaren oinarriak jasotzen
dituen liburua idatzi zuen.
59. Kolpe handiaren kasuan, bidaiaren edo gidariaren
gorputza segurtatzen dituzten barneko sentsoreak
dituzte automobiletan ohikoa diren hiru puntuko
segurtasun-uhalek. Uhaletik tiratu daiteke poliki-poliki,
baina talkaren kasuan, uhala finko geratzen da eta
bidaiari estutu egiten du.
Segurtasun-uhalak dira segurtasun pasiboko sistema
nagusiak. Talkaren kasuan, uhalen erabilera egokiak
saihesten du bidaiaria edo gidaria, haien inertzia delaeta, automobilaren barneko alderen baten kontra talka
egin dezatela.
Gidariak edo bidaiariek bolantearen, agintemahaiaren edo automobilaren aldeen kontra talka
egin dezatela saihesten du airbagak, istripuren bat
gertatzekotan.
b) Lortutako grafikoa lerro zuzen bati doitzen da, zeinaren malda objektuaren masaren baliokidea den.
c) Gorputzaren masa kalkulatzeko, indarraren balioa
zatitzen dugu azelerazioaren balioa erabiliz, honako hau da emaitza: 0,67.
F (N)
12
16
a (m/s )
12
18
24
m (kg)
0,67
0,67
0,67
0,67
Airbaga eragingarri izateko eta ez diezaion kalterik

sorrarazi gidariari, beharrezkoa da gidariak eraman
dezala lotuta segurtasun-uhala.
Sistema eta gailu batzuen helburua da ezinbesteko
diren istripuetako ondorio negatiboak gutxiago
tzea, sistema eta gailu horiek pasibotzat jotzen
dira.
a) Eztabaida hasteko, honako galdera eta ohar hauek
egin ditzake irakasleak:
Zer indar eragiten diote euskarriari?
57. Txalupak betetzen duen higidura da akzioaren eta

erreakzioaren printzipioari emandako erantzuna. Txalupatik jaurtikitakoan, hari indar bat eragiten diogu
(bultzada) eta, beraz, intentsitate eta norabide bereko indarra sortzen da, baina kontrako noranzkokoa,
txalupa atzerantz bultzatzen duena.
Euskarria ba al dago oreka-egoeran?

Euskarri orekan badago, nolakoa izan behar du
eragiten dion indarrak?
b) Ikasleek honako ondorioa lortu behar dute:
Telebista bat eta berori eusten dagoen oina ez dira
lurrera erortzen orekan baitaude, hots, haien gai173
giltza-edeb taldea
Beraz, objektuaren masa da 0,67 kg.

nean eragiten dituzten indar guztien indar erresultantea nulua da.
Parte hartzen dituzten indarrak dira pisua eta indar
normala (N ), gorputza jarrita dagoen gainazalak
berak eragiten dion indarra. Indar normalaren magnitudea eta norabidea eta pisuarenak berdinak
dira, baina haien noranzkoak desberdinak dira.
Horrexegatik pisuak eta normalak elkarri deuseztatzen diete.
c) Newton-en hirugarren legeak edo akzioaren eta
erreakzioaren legeak lotzen ditu pisua eta indar
normala.
Bermatze-puntua
64. a) Bigarren mailako palanka erabili behar dugu.

b) Aplikatuko dugu palankaren legea eragindako indarra kalkulatzeko:
Fd=Rr
F =
3. Makina sinpleak
eta haien funtzionamendua
Rr
c) Gezurra. Makina sinple orok urrats bakarrean egiten dute lana.

d) Egia. Makina sinple zaharrenentzat jotzen da palanka.
62. a) Txirrika sinplea da txirrika bakarra, zeinaren kasuan
gorputz bat jasotzeko indar minimoa objektuaren
pisua den.
b) Txirrika higikorrean honako hau betetzen da:
R
F = .
2
VM =
Bermatze-puntua
R
F
R
F
300 N
75 N
=4
Ariketaren ulermena errazteko asmoz, palankaren

eskema bat egingo dugu:
F=?
R = 20 N
d = 0,8 m
r=2m
Argi dago hirugarren mailako palanka dela.

Ondoren, palankaren legea aplikatzen dugu eta
indarra, bakantzen:
Fd=Rr
F =
Rr
d
20 N 2 m
0,8 m
= 50 N
Aplikatu dugun indarra da 50 N.

66. Luzera bereko bi plano inklinaturen kasuan, altuera
txikienekoan (inklinazio txikienekoa, beraz) indar txikiago beharrezkoa izango da lana egiteko. Matematikoki
egiaztatu daiteke honako hau: R erresistentzia eta h
altuera jakinetarako, egin beharreko indarra eta plano
inklinatuaren distantzia edo luzera alderantzizko proportzionalak dira:
F =
giltza-edeb taldea
= 75 N
(0,4 + 1,2) m
65. Datuak: d = 0,8 m; r = 2 m; R = 20 N
c) Txirrika finkoek eta higikorrek osatzen dute polipasto bat.

63. Aliketa da lehen mailako palankaren adibide, kortxoak
kentzekoa, bigarren mailakoarena eta pala, hirugarrenekoa.
300 N 0,4 m
c) Abantaila mekanikoa kalkulatzeko honako adierazpen hau aplikatuko dugu:
61. a) Egia. Makina sinpleek gutxiagotzen dute lan egiteko beharrezkoa den indarra.
b) Gezurra. Erresistentzia da makinak gorputzari eragiten dion indarra.
Rh
d
67. Plano inklinatua da.

R
Bermatze-puntua
174
Datuak: R = 500 N; h = 0,4 m; d = 4 m
F =
Rh
d
500 N 0,4 m
4 m
= 50 N
Kutxa jasotzeko beharrezkoa den indarra da 50 N.

68. a) Txirrika finkoaren bidez pisuaren berdina den indarra egiten da, kasu honetan, 60 N, honako hau
betetzen baita: F = R.
b) Txirrika higikorraren bidez beharrezkoa den indarra pisuaren erdia da, honako hau betetzen baita
R
F = ; beraz, txikiago den indarra eragin beharko
2
litzateke, 30 N-ekoa bera.
c) Polipasto baten bidez, pisua jasotzeko beharrezko
indarra oraindik ere txikiagoa izango litzateke; indarra kalkulatzeko honako formula hau erabili
behar da: F = R/2 n, horretan, n da txirrika higikorren kopurua. Gure kasuan, egin beharreko indarra hauxe da:
F =
60 N
22
60 N
4
= 15 N
Erabiliko dugu abantaila mekanikoaren formula

txirrika denetan:
Txirrika finkoaren kasuan, abantaila mekanikoa 1
da.
R
60 N
VM =
=
=1
F
60 N
Txirrika higikorraren kasuan, abantaila mekanikoa 2 da.
R
60 N
VM =
=
=2
F
30 N
Polipastoaren kasuan, abantaila mekanikoa 4 da.
VM =
R
F
60 N
15 N
=4

Ikasleek, egunero, erabilgarri duten makinak honako
hauek dira, besteak beste:
Palankak: guraizeak, intxaur-hauskailua, gurpildun
maleta, pintzak eta abar.
Plano inklinatuak: arrapalak, mahai baten hankaren
falka, torlojuak eta abar.

a) Arquimedes-ek egindako asmakizun batzuk honako hauek dira:
Arquimedes-en torlojua, ura jasotzeko erabiltzen dena.
Odometroa, orga batek betetzen duen distantzia neurtzeko gailua.
Polipastoa.
Manus ferrea delakoa, metalezko kakodun garabi antzekoa, arerioen itsatsotziak eskoratzeko
erabilia bera.
b) Garrantzizkotzat jotzen duten asmakizuna baloratuko eta justifikatuko dute ikasleek. Kontuan har
ditzaketen parametroen artean honako hauek daude: asmakizunaren erabilera, gaur egunera arte
heldu eta erabiltzen bada oraindik ere bai, populazioarentzako abantailak eta abar.
Sartuko gara estekan
http://links.edebe.com/mb7s3
eta egingo dugu jarduera interaktiboa.

(192.-193. or.)
72. a) Dinamometroa da indar baten balioa neurtzeko

erabiltzen den gailua.
b) Dinamometroaren funtsa da Hooke-ren legearen
oinarrizko printzipio teorikoa.
Hooke-ren legearen arabera gorputz elastikoak
pairatzen duen deformazioa eta deformazioa
eragiteko aplikatutako indarra zuzenki proportzionalak dira. Honako era honetan adierazten da legea matematikoki:
F = K l = K (l l0 )
adierazpenean K da konstante elastikoa, malgukiaren ezaugarria bera (haren unitatean N/m dira)
eta l luzapena (metrotan adierazten da).
Txirrikak: igogailuetako txirrika-sistemak eta abar.
c) Pisua eta luzapena proportzionalak izatea espero

da: zenbat eta pisu gehiago orduan eta luzapen
handiagoa.
Ikasleriak baloratu beharko luke makina sinpleen abantaila mekanikoak, jarduera jakinetan egin beharreko
esfortsua gutxiagotzen dutenez haiek.
Datuak grafiko batera eramandakoan lerro zuzena

lortzen da eta haren malda da dinamometroko
malgukiaren konstantearen (K) baliokidea.
175
giltza-edeb taldea
Aplikatuko dugu plano inklinatuaren formula eta kutxa jasotzeko beharrezkoa den indarra, bakanduko:
F (N)
duaren inguruan. Irakasleek, solasaldia hasitakoan,

erakust dezakete (laugarren minututik aurrera, zeinean
frogatzen den dispositibo mekanikoa ibili dabilela) honako bideo hau.
http://links.edebe.com/u295e
l (cm)
d) Umeak erlojua dinamometrotik eseki dezake eta

dinamometroak daukan eskala graduatuan irakur
dezake objektuaren pisua.
73. Jorgeren arreba oker zebilen indar batek efektu desberdina eragin baitiezaioke gorputz bati: gorputzaren
higidura-egoera edo geldune-egoera alda dezake.
76. a) Palanka da makina sinplea, seguruenera, munduko zaharrena, indarra eta desplazamenduak
transmititzeko erabiltzen da bera. Palankaren osagaia da hagaxka zurrun eta oszilakorra, oszilazioa
gertatzeko puntu-euskarriari euste-puntu deritzo.
Palankaren legea betetzen dute palankek. Honako
hau dio palankaren legeak:
Gorputz baten gaineko indarraren eraginak duen

efektu hori agertzen da, esaterako, zabu batean dagoen ume bati bultzatzen diogunean, abiadura handiagotzen diogu, edo korrika doan ikaskideari besotik
heltzen diogunean, abiadura edo higiduraren norabidea aldarazten diogu.
Aplikatzen den indarra, F, eta indarra aplikatzen

den puntutik eta euste-punturainoko distantziaren
(d) arteko biderkadura eta erresistentzia, R, eta
erresistentziatik euste-punturainoko distantziaren
( r) arteko biderakadura berdinak dira:
74. Baliteke, hasiera batean, bi taldeek egindako indarra

berdin antzeko izatea eta taldeen artean oreka-egoera
agertzen da. Honako era honetan adierazten da grafikoki:
Adierazpen matematiko horretatik honako hau

ondorioztatzen da: aplikatzen den indarraren
aplikazio-puntutik eta euste-punturainoko d distantzia zenbat eta handiagoa izan orduan eta txikiagoa izango behar dela egin beharreko F indarra,
R erresistentzia jakina gainditzeko.
F1 = F2
Lehenik, indarrak alderatu ahal izateko, unitate berberak erabiliz adierazi behar ditugu. Beraz, bihurtzefaktoreak erabiliko ditugu kilopondak newton bihurtzeko (kontrako bihurtzea ere onargarria litzateke,
hots, newtonak kilopond bihurtzea):
F = 6,5 kp
9,8 N
1 kp
= 63,7 N
Horrenbestez, badugu grafikoki lortzea indarsistemaren erresultantea:

F1 = 80 N
Fd=Rr
b) Jorgek pisua jasoko duen jakiteko, palanka bera

ezagutu beharko dugu eta euste-puntutik eta indarraren eta erresistentziaren aplikazio puntuetarainoko distantziak ezagutu beharko ditugu.
c) Datuak: R = 1 000 N; r = 0,5 m; besoa = 3 m
F=?
R = 1 000 N
F2 = 63,7 N
besoa = 3 m
Kalkulatuko dugu indar erresultantearen balioa:
Aplikatuko dugu palankaren legea:
R = |F1 - F2| = |30 - 25| N = 5 N

giltza-edeb taldea
Dispositiboa osatzen engranajeak, txirrikak eta zirkuituak daude, horietan zirkulatzen du bolak, makinan
zehar ibilbidea betez eta, horrela, erlojuek era jarraituan funtzionatzen dute.
Denbora-makina ikusitakoan bisita birtualean, ikasleak
bere iritzia eman behar du egituraren funtzionamen176
r = 0,5 m
d = 2,5 m
Fd=Rr
F =
Rr
d
1000 N 0,5 m
(2,5) m
= 200 N
Jorgek egin beharreko indarra 200 N da.

d) Lehen mailako palanka da, aplikatutako indarra eta
erresistentziaren artean kokatuta baitago eustepuntua.
VM =
R
F
1000 N
200 N
=5

a) Arquimedes-en torlojuaren antzekoa den egitura
adierazten da irudian; eite helikoidalekoa da, tor
lojuen eitearen modukoa, plano inklinatuaren aldaera bera.
b) Arquimedes-en torlojuaren aplikazioek aurkitu behar dituzte taldeek eta jasotako informazioan
oinarriturik txosten bat egin behar dute. Txostenak
honako gutxieneko informazio hau eduki behar du:
Arquimedes-en torlojuak pertsona ospetsu horrek
asmatu dituen eta, halere, gaur egun, ura, alea
edo bestelako materialak jasotzeko gailuetan oraindik ere erabiltzen dira. Haren funtzionamendua
honako honetan datza: plano inklinatu batean da
tzan hustutako zilindroan dagoen biraka dabilen
torlojuan.
78. Erantzun egokia da b).
79. Datuak: m = 2640 kg; F = 5500 N
Aplikatuko dugu dinamikaren oinarrizko legearen
adierazpena, autoaren azelerazioa kalkulatzeko:
F=ma
F = m a;
a=
F
m
5 500 N
2 640 kg
= 2,08 N/kg = 2,08 m/s 2
Autoaren azelerazioa da 2,08 m/s2.

Erantzunaren oinarria da Newton-en bigarren legea, dinamikaren oinarriko legea deritzona. Honako hau dio lege horrek: gorputz baten gainean
indar erresultanteak eragiten badu, gorputzak ja
soko duen azelerazioa eta berori eragin duen in
darra zuzenki proportzionalak dira eta, gainera,
gorput zaren m masa da proportzionaltasunkonstantea.
F=ma
80. Newton-en hirugarren legea, akzio eta erreakzioaren
legea deritzona, honako hau dio: gorputz batek bi
garren gorputz bati indar bat eragiten badio, akzio
deritzogu horri, orduan, bigarrenak lehenengoari baita
ere eragingo dio beste indar bat, erreakzio deritzoguna, akzio indarraren modulu eta norabide berekoa
bera, baina kontrako noranzkokoa.
Akzioren eta erreakzioaren legearen adibideetako bat
da su-armetako atzerapena, aurrerantz jaurtikitakoan
jaurtigaia.
Hausnartu
Erantzun irekia.
177
giltza-edeb taldea
Abantaila mekanikoa kalkulatzeko honako adierazpen hau aplikatzen dugu:

8. Indarrak naturan
1. Indarrak naturan
(196. or.)
@: urrutiko indarrak
Ikasleek kontsultatuko dute ikaslearen liburuan proposatutako webgunea:
http://links.edebe.com/bw7
Ondoren, proposatutako galderei erantzungo die:
Eragindako gorputzak elkarren ukipenik gabe daudeneko indarrak dira urrutiko indarrak, besteak beste,
grabitate-indarra, indar elektromagnetikoa eta indar
nuklearrak.
Eragindako gorputzak elkarren arteko ukipen fisikoan
dauden eta haien gainazalekiko perpendikularki eragindako indarrak dira ukipen-indarrak dira, esaterako,
bultzada, normala, tentsioa, marruskadura eta indar
elastikoa.
Webgunean eskainitako informazioa oinarritzat hartuta, ikasleriak egin behar du eskema bat. Eskema
horrek barneratu behar du urrutiko indarren eta ukipenindarren definizioa eta berebat haien kasuan azaldutako adibideak.
Agora
Unibertsoaren oinarrizko indarrak lau dira: grabitateindarra, indar elektromagnetikoa, indar nuklear bortitza eta
nuklear ahula. Ororen teoriak azaldu nahi du naturan existitzen diren oinarrizko elkarrekintza denak (indarrak) eredu
sinplea erabiliz.
Ororen teoriaren aitzindariak kultura greziarrean koka
daitezke. Mende batzuk igarotakoan, grabitazio unibertsalaren legea formulatutakoan, indarren bateratzearen
lehen ebidentzia agertzen da. Ondoren, Oersted-ek elektrizitatea eta magnetismoa erlazionatu zituen, baina fisikariek ezin izan zuten teoria hori grabitazioarekin erlazionatu.
Gainera, indar nuklear ahula eta bortitza aurkitu zituzten,
ezinezkoak haiek grabitateari eta elektromagnetismoari
eranztea.
giltza-edeb taldea
Gaur egun, ororen teoria posibleenetakotzat jotzen da supersoken teoria. Teoriaren arabera, ikus daitezken (espazioan hiru eta denboran bat) dimentsioak baino gehiago
dago unibertsoan, hamar dimentsio hain zuzen.
Beste bi teoria berri ororen teoriatzat ere bai jo daitezke,
nahiz eta ez dauden nahiko garatuta: bata da M teoria,
supersoken teoriaren aldaera baino ez dena, zeinean unibertsoaren dimentsioak hamaika diren; eta bestea da begizta kuantikoen teoria.
178
Jarduerak
Egunerako bizitzako jardueretan behin eta berriro
eragiten dituzte indarrek; indar horien adibideak honako hauek dira, besteak beste: bizkar-zorroa altxatzea eta esekitzea (grabitate-indarra); borragoma
ezabatzeko erabiltzea (marruskadura-indarra); itsasgorak eta itsasbeherak (grabitate-indarra); Eguzkiaren inguruko Lurraren higidura (grabitate-indarra);
irabiagailua erabiltzea (indar elektromagnetikoa) eta
abar.
Ikasleek partekatuko dute klasean.
2. Grabitate-indarra
(197.-199. or.)
Jarduerak
2. Datuak: g = 1,6 m/s2; m = 55 kg
P = m g = 55 kg 1,6
m
s2
= 88 N
Eskiatzailearen pisua Ilargian da 88 N.

Eskiatzailearen pisua (88 N) txikiagoa da Ilargian, Lurrean baino (539 N), Ilargiaren grabitatea
Lurrarena baino txikiagoa baita.
3. Grabitatearen balioak ezberdinak izan daitezke, kontsultatutako webgunearen arabera. Kasu honetan,
hemengo esteka honetatik lortu dira proposatzen ditugu datuak:
http://links.edebe.com/cjmw
eta grabitatearen balioak dira, planetaren ekuatorean.
Txikienetik handienera ordenatuta, honako zerrenda
hau dugu:
a) Merkurio: 3,70 m/s; Marte: 3,71 m/s; Urano:
8,69 m/s; Artizarra: 8,87 m/s; Saturno: 8,96 m/s;
Lurra: 9,81 m/s; Neptuno: 11,00 m/s; Jupiter:
23,12 m/s.
b) Planetetako grabitatearen balioei erreparatuz,
ikasleek hausnartu behar dute eta aipatu behar
dituzte, haien iritziz, zer aldagaik izan dezakeen
eragin grabitatearen azelerazioan.

Hurrengo atalean ikasiko dugu Grabitazio unibertsalaren legea eta, modu horretan, ikasleek konprobatuko dute egin dituzten baieztapenak egiak
diren. Legearen arabera, grabitate-indarrak badauka planetaren masarekiko eta erradioarekiko
mendekotasuna.
Ezaguna da gorputz baten pisua dela Lurrak erakartzen duen indarra. Beraz, grabitazio unibertsalaren
legearen arabera pisua eta grabitate-indarra indar berbera dira:
mT
m mT
; g =G 2
P = F; m g = G
2
RT
RT
Agora
N m2
5,98 10 24 kg
N
= 9,8
=9
Newton-en lana izugarri egokia izan zen, indar unibertsala2
6
2
kg
(6,378 10 m )
kg
ren existentzia postulatu baitzuen, indar horrek unibertso
5,98 10 24 kg
kg m s 2
N m2
N
osoan eragiten zuen eta astroen higidurak aurresaten
zituen.
g = 6,67 10 11
= 9,8
= 9,8
kg 2
(6,378 10 6 m ) 2
kg
kg
Newton-ek egindako beste ekarpen inportantea, astronog = 6,67 10 11
mian, lehen islapenezko teleskopioaren eraikuntza izan

zen, horretan, leiarren ordez ispiluak erabili zituen.
Horrela bada, planeta baten masa eta erradioa ezagutuz, grabitatearen balioa lortu daiteke haren gainazalean:
m
g = G
R2
Jarduerak
4. Datuak: m1 = 10 kg; m2 = 20 kg; d = 30 cm = 0,30 m
Aurreko adierazpena planeta denen kasuan aplikatuz

gero, grabitatearen balioa lortzen dugu, haien gainazalean:
Aplikatuko dugu grabitazio unibertsalaren legea, grabitatearen erakartze-indarra kalkulatzeko:

m1 m2
F = G
N
N m2
g Merkurio = 6,67 10 11
d2
m2
kg
3,30 10 23 kg
(2 439 640 m )
= 3,70
kg
10 kg 20 kg
7 N 10 23 kg
kg m s 2
N= 1,48
m 2 103,30
N
2
(0,30 m
gkg
10)211
= 3,70
= 3,70
Merkurio = 6,67
kg 2
(2 439 640 m ) 2
kg
kg
-7
= 1,48 10 N
F = 6,67 10 11
Bi gorputzen artean sorrarazitako erakarpen-indarra

da 1,48 10-7 N.
g Artizarra = 6,67 10 11
N m2
kg 2
4,87 10 24 kg
= 8,87
(6 051590 m ) 2
N
kg
5. Jarduera hau egiteko 3. jardueran kontsultatutako

4,87 10 24 kg
kg m s 2
N m2
N
g Artizarra
= 6,67 10 11
= 8,87
= 8,87
webgune berbera kontsultatu
dugu:
kg 2
(6 051590 m ) 2
kg
kg
gLurra = 6,67 10 11
N m2
5,97 10 24 kg
= 9,79
kg 2
(6 378 150 m ) 2
Taula batean adieraziko ditugu datuak, errazago kontsultatzeko:
5,97 10 24 kg
kg m s 2
N m2
N
gLurra = 6,67 10 11
= 9,79
= 9,79
kg 2
(6 378 150 m ) 2
kg
kg
Masa
Batez besteko
(kg)
erradioa (m)
Merkurio
3,30 1023
2 439 640
Artizarra
4,87 1024
6 051 590
Lurra
5,97 1024g
Marte
6,42 1023
3 397 000
Jupiter
1,90 1027
71 492 680
Marte
11
= 6,676 378
10150
Saturno
5,69 1026
60 267 140
Urano
8,68 1025
25 557 250
Neptuno
g Marte = 6,67 10 11
N m2
kg 2
6,42 10 23 kg
(3 397 000 m ) 2
= 3,71
N
kg
g Jupiter = 6,67 10 11
N m2
kg 2
= 3,71
N m2
kg 2
6,42 10 23 kg
= 3,71
(3 397 000 m ) 2
N
kg
N
kg
kg m s 2
kg
1,90 10 27 kg
(71492 680 m ) 2
= 24,79
1,90 10 27 kg
kg m s 2
N m2
N
11
g
=
6,67
10
=
24,79
=
24,79
26
Jupiter
24
766
360
1,02 10
kg 2
(71492 680 m ) 2
kg
kg
179
giltza-edeb taldea
http://links.edebe.com/cjmw
g Saturno = 6,67 10 11
5,69 10 26 kg
N m2
kg 2
5,69 10 26 kg
(60 267 140 m )
= 10,45
zertarako erabiltzen
diren (komunikazioak, klimaren
kg m s 2
azterketa,
= 10,45 telebista, azterketa zientifikoa, nabigazioa,
kg erreskatatzeko,
kgarmadan eta abar).
N
kg m s 2
7. Orbita betetzen duen heinean, Ilargiak eragiten du

mareen zikloa. Egunero, bi itsasgora eta bi itsasbehe(60 267 140 m )
kg
kg
ra sorrarazten dira eta zikloaren luzapena da 24 h eta
50 min. Itsasbeheraren
eta itsasgoraren arteko gutxi
2
8,68 10 25 kg
kg m s 2
N
m
N
gorabeherako
denbora-tartea
da 6 h eta 12 min.
g Urano = 6,67 10 11
= 8,86
= 8,86
kg 2
(25 557 250 m ) 2
kg
kg
Ohikoak baino anplitude handiagokoak dira marea
2
25
biziak eta gertatzen dira Eguzkia eta Ilargia konjun8,68 10 kg
kg m s
N
= 8,86
= 8,86
tzioan edo oposizioan daudenean, hots, Lurrarekin
(25 557 250 m ) 2
kg
kg
lerrokatuta dagoenean Ilargia eta Eguzkia. Haietan
nabarienak dira udazkeneko eta udaberriko ekino26
2
zioetankggertatzen
1,02 10 kg
m s 2 direnak.
N m
N
gNeptuno = 6,67 10 11
= 11,09
= 11,09
kg 2
(24 766 360 m ) 2
kg Marea hilak
kg dira ohikoak baino anplitude txikiagokoak eta gertatzen dira Eguzkia eta Lurra
1,02 10 26 kg
kg m s 2
N
elkarren arteko angelua angeluzuzena denean;
= 11,09
= 11,09
horrela bada, Eguzkiak eta Ilargiak sorrarazten
(24 766 360 m ) 2
kg
kg
dituzten indarrek elkar indargetzen dute. Nabarienak gertatzen dira udako eta neguko solsti Lortutako balioak 3. jardueran lortutako balioekin
zioetan.
alderatuta, berdin antzekoak direla esan daiteke,
barneko planeten kasuan nabariagoa da antzekoItsasaldiei buruzko informazio gehiago lortzeko eta
tasuna.
marea bizi eta hilen grafikoa ikusteko, honako web-
= 10,45
= 10,45
Grabitatearen
balioa
(m/s2)
(3. jarduera)
Merkurio
3,7
3,70
Artizarra
8,87
8,87
Lurra
9,79
9,81
Esperimentatu: izotz gainean oinez
Marte
3,71
3,71
Jupiter
24,79
23,12
Saturno
10,45
8,96
8,86
8,69
Oso laua den gainazalean ibiliz gero, erraz desplazatzen

garela nabarituko dugu eta berebat laban egiteko arriskuak gora egiten duela. Hori gertatzen da gainazal lauen
marruskadura-koefizientea oso txikia baita, hots, haien
gainean sortzen den marruskadura-indarra txikia da. Izoztutako gainazalean ibiltzeko aurrera bultzatzen dugunean
gure burua, gainazalak berak sorrarazten duen indarra
(gainazalarekiko ukitzailea eta higiduraren aurrera egitearen kontrakoa da indarra) gainditzea errazagoa da eta,
bultzatu beharrean, irrist egingo dugu.
Neptuno
11,1
11,00
6. Jarduera honetan, taldeka, satelite artifizialei buruzko informazioa bilatu behar dute ikasleek. Webgune
oso interesantea, edukiagatik eta eskaintzen duen
mailagatik, honako hau da:
http://links.edebe.com/5arvyd
Informazioa bildutakoan, taldeek txosten bana idatziko dute, horretan azalduko dute sateliteak zer diren,
deskribatzen duten orbitaren (geoegonkorrak, asinkronoak eta polarrak) araberako motak zein diren eta
180
gune hau kontsultatu dezakete ikasleek:
Grabitatearen
kalkulua
(m/s2)
Urano
giltza-edeb taldea
http://links.edebe.com/px6xq3
3. Marruskadura-indarra (200. or.)
Eguneroko bizitzan, marruskadura-indarra kontuan ez

hartzeak dauzkan ondorioak askotarikoak izango lirateke: ibiltzeko zailtasunak, martxan dagoen autoa geldiarazteko zailtasuna, ezin izango genuke orri batean
idatzi ezta borragoma ezabatzeko erabili ere, gorputzek
ez lukete iraungo geldiunean, ezta egonkor ere ez gainazaletan, bultzadarik txikienaren eraginez, jausgailuek
ez lukete funtzionatuko... Bestalde, marruskadura ezak
errendimendu handiagoko bihurtuko lituzke makinak,
azken horiek ez luketelako energia xahutuko bero eran.

Jarduerak
8. Bai, marruskadura-indarraren eta gorputzaren higiduraren norabideak beti dira kontrako noranzkokoak.
Adibideak: lapitzarekin idatziz, minaren gainazalaren
gaineko marruskadurak eragiten du minatiko ikatzzatiak atxikirik geratzea paperean. Eskalatzaileek oinetako bereziak erabiltzen dituzte, marruskadura
areagotzen dute haiek, eta horrela euste handiago lortzen dute. Autoetako gurpilek irudia dute kautxuan, gurpilaren eta zoruaren arteko itsaspena areagotzeko.
Karga bereko bi gorputzek elkar aldarazten

dute.
Kontrako kargako bi gorputzek elkar erakartzen
dute.
10. Eguneroko bizitzan gertatzen diren zenbait fenomeno
elektrostatikoren adibide gisa honako hauek ditugu:
Moketan ibiltzean nabaritzen ditugun deskarga
elektrikoak eta berebat metalezko eskutokia ukitzean nabaritzen direnak.
Zutitutako ilea, eguraldi sikuko egunetan, plastikozko orraziaz orraztutakoan.
Nylonezko medietara itsasten den gona.
Ekaitzetako tximistak.
Esperimentatu: elektrizazioa
Esperimenta: karga elektrikoak
Plastikozko hagatxoa elektrifikatu egiten da, beraz, karga

elektrikoa hartu du igurztean. Kasu honetan, plastikozko
boligrafoak artilezko jantzitik karga elektrikoa hartzen du
eta negatiboki kargatuta geratzen da. Boligrafoa paperzatietara hurbildutakoan, paper-zatietako karga positiboak
eta negatiboak ordenatu egiten dira eta, ondorioz, boligrafoak eta paper-zatiek elkar erakartzen dute.
Bi puxika dituzu. Oihal bat erabiliz bat igurzten duzu eta

bestea, ez: elkar erakartzen dute puxikek. Bi puxikak igurtziz gero, bietako karga zeinu berekoa da eta, haien artean
sortuko den indarra aldaratzailea da.
Jarduerak
9. a) Beirazko hagatxo bat eta zetazko zatia elkarrekin
igurtzitakoan, elektroiak igarotzen dira beiratik
zetazko zatira eta, beraz, hagatxoa positiboki kargaturik dago eta zeta, negatiboki. Paper-zatietara
hurbildutakoan, haien kargak banatzen dira eta
erakarpen elektrostatikoa agertzen da.
b) Igurzketaren ondoriozko elektrifikazioa gertatzen
da. Bi gainazalak elkarren arteko ukipenean jarritakoan sortzen den marruskadurak elektroien higidura errazten du eta, ondorioz, beira positiboki
kargatzen da eta zeta, negatiboki.
c) Hagek elkar erakartzen dute, batak karga positiboa baitauka eta besteak, negatiboa.
d) Ikasleek lortu ditzaketen ondorioak honako hauek
dira:
Elektrifikazioa da karga elektrikoa hartzea.
Karga elektrikoak kontrako bi zeinu izan ditzake: positiboa eta negatiboa.
Gorputz batek elektroiak galdutakoan positiboki kargatuta dago.
Gorputz bat negatiboki kargatuta dago elektroiak irabazitakoan.
Jarduerak
11. Bihurtze-faktoreak erabiliko ditugu karga elektrikoaren
balioa coulomb unitateetan adierazteko:
Q = + 34 mC
Q = 20 pC
10 3 C
10 12 C
Q = +100 C
Q = 2,7 kC
= + 3,4 10 2 C
1 mC
1 pC
10 6 C
1 C
= 2,0 10 11 C
= +1,00 10 4 C
10 3 C
1 kC
= 2,7 10 3 C
Zeinu bereko, -/- eta +/+, kargek elkar aldarazten

dute; kontrako zeinukoek, +/-, aldiz, erakarri.
Jarduerak
12. Karga banatzen duen distantzia apurtxo bat handituz gero, alderatze-indarra, txikiagotu egiten da.
Coulomb-en legearen arabera, aldaratze-indar elektrikoa eta karga biak banatzen dituen kargen arteko
distantziaren karratua proportzioanalk dira.
13. Datuak: Q1 = +2,5 C = +2,5 10-6 C;
Q2 = +5,5 C = +5,5 10-6 C
d = 25 cm = 0,25 m
Q1 = +2,5 C
d = 25 cm
Q2 = +5,5 C
181
giltza-edeb taldea
4. Indar elektrikoa (201.- 206. or.)

Coulomb-en legearen adierazpen matematikoa aplikatzen dugu indar elektrikoa kalkulatzeko:
F =K
F =9
10 9
N m2
C2
Babesteko tokirik onena da itxitako autoa.
d2
(0,25 m ) 2
Ikasleek klasean partekatuko dute.

= 1,98 N
= 1,98 N
Indar elektriko erresultantea da 1,98 N.
(207.-209. or.)
Imanak erakartzen ditu burdinazko edo altzairuzko

iltzeak. Bai, burdina eta altzairua magnetizatu dira.
14. Datuak: Q1 = 3 200 nC; F = 2,4 N

Kargaren balioa SI sistemako unitateetan adierazten dugu:
10 9 C
1 nC
= 3,2 10 6 C
Eremu elektrikoaren intentsitatearen adierazpena

aplikatzen dugu:
F
E =
Q
2,4 N
E =
= 7,5 10 5 N/C
3,2 10 6 C
Eremu elektrikoaren intentsitatea da 7,5 105 N/C.
Jarduerak
Tximista ohikoena da streak izenekoa, bueltatzeaztarna da eta tximistaren alde ikuskorra da; hodeitik
lurzorurako tximista da, bien (arteko deskarga) arteko
deskarga.
Tximisten motei buruzko informazioa lortzeko honako
webgune hau proposatzen dugu:
http://links.edebe.com/ggbja
16. Kontuan hartzeko, honako hauek:
Aldendu gailurretatik, mendi-bizkarretatik edo nolabaiteko altuerakoa duen tokietatik.
Itzali sakelako telefonoak eta irratiak, tximistak
erakar ditzakeen erradiazio elektromagnetikoa
sorrarazten baitute.
Utzi metalezko objektuak 30 m-ra.
Ez babestu arbola edo harri baten pean. Badago
babesa basoan bilatzea, baina arbola txikiak aukeratu.
giltza-edeb taldea
5. Indar magnetikoa
Esperimentatu: imanen portaera
Jarduerak
Aldendu metalezko instalazioetatik, tutuetatik,

alanbre-hesietatik, telefono-lerroetatik, trenbideetatik eta abarretatik
Aldendu zelai zabal eta garbietatik.
182
Aldendu (hau eztakit zer dan) eta estalguneetatik.
Q1 Q2
+2,5 10 6C + 5,5 10 6C
Q1 = 3 200 nC
Aldendu ur-masetatik eta zelai hezeetatik.
Burdinazko iltzea behin behineko imanarena egiten du

eta altzairuzkoa, behin betikoarena.
Iparrorratzak orientazioa galtzen du eta imanak sorrarazten duen eremu magnetikoaren norabidean lerrokatzen da.
Jarduerak
17. Imanek orotariko aplikazioak dituzte eguneroko bizitzan. Ikasleek behatu ditzakete honako aplikazio
hauek:
Etxetresna elektriko askoren motorrak osatzen dituzte.
Kreditu-txarteletan, txirrin elektrikoetan, bozgorailuetan, neurgailuetan eta abarretan daude.
Diagnosi-teknika gisa erabiltzen dira, erresonantzia
magnetikoetan.
Ateak eta bestelako objektuak toki finkoei heltzeko
erabiltzen dira.
Burdina eta altzairua bereizten ditu eta toki batetik bestera objektu pisutsuak garraiatzea ahalbidetzen dute.
Industrian, metalezko soberakinak bereizteko, esaterako elikagaigintzan.
18. Txosten honetan taldeen ondorioak izan behar du honako hau: polo geografikoek eta polo magnetikoek ez
dutela bat egiten. Zenbait egiaztapen egin behar dute
ikasleek, iparrorratza biratuz, ipar geografikotik hego
geografikora eta behatu zer egiten duen iparrorratzeko
orratzak.
Iparrorratzaren poloei iparra eta hegoa deritze orientatzen direlako, hots, ipar polo eta hego polo geografikoetara orientatzen baitira. Dena dela, kontrako
zeinuko indar magnetikoek erakartzen dutela jakin
da, orduan, hego polo geografikoak erakarriko du
iparrorratzaren ipar poloa, eta iparrorratzaren hego
poloa Lurraren ipar polo magnetikoak erakarriko du.
Beraz, hauxe da ondorioa: hego polo magnetikoa
Taldeek txosten bana prestatuko dute, ondorioa lortzeko jarraitutako urratsak zerrendatuz, honako atalak
egituratuz: helburuak, prozedura, esperimentazioa eta
ondorioak.
Esperimentatu: eremu-lerroak ikusiko ditugu
Jarduera honetan, ikasleriak egiaztatuko du polo batetik
bestera doazen lerro itxiak eratzen dituztela burdinazko
karraka-hautsek. Lerro horiei indar-lerro deritze eta imanak
sorrarazten duen eremu magnetikoa irudikatzen dute.
korronte elektrikoa sorrarazten da, zeinaren noranzkoa

aldatuz doan, batera eta bestera, bobinak bira-erdi
egindakoan, horrexegatik da alternoa korrontea. Alternadoreak oso inportanteak dira gaur egun dugun
bizitza-kalitatearentzat, zentral elektriko orotan elektrizitatearen sorreraren oinarrian baitadude: hidroelektrikoetan, eolikoetan, termikoetan, nuklearretan eta
abarretan.
Dispositbo horien oinarria da Faraday-ren aurkikuntza. Irakasleak proposatu diezaieke ikasleei
honako webgune hau kontsultatzea, dinamoen eta
alternadoreen egitura eta funtzionamendua ikus
ditzaten ikasleek.
http://links.edebe.com/2y5h
Jarduerak
19. 1821.eko apirilaren 21ean egin zen saiakuntza,
Oersted-ek elektrizitateaz eta magnetismoaz eskola
ematen zuen bitartean, Copenhague-ko unibertsitatean. Zirkuituak aztertzen eta zirkuituekin esperimentatzen zebilenean iparrorratza orientatzen zela
konturatu zen zientzialaria, zirkuituetan barrena zirkulatuz zebilen korrontearen norabidea aldatzean.
Egiaztatu zuen iparrorratza kablearekiko perpendikularki orientatzen zela, hartan korrontea zirkulatuz bazegoen, eta berebat ikusi zuen korrontea zirkulatu
ezean, iparrorratzak berreskuratzen zuela hasierako
orientazioa.
Ikasleek hausnartu behar dute honako gai honi
buruz: zoriaren papera aurkikuntza zientifikoetan.
Esperimentatu: elektroiman bat egingo dugu
Ikasleak taldeka jarriko dira eta eraikiko dute elektroiman
bat, saiakuntzan proposatutako urratsei jarraituz. Saiakuntza egitean, egiaztatuko dute magnetismoa korrontearen araberakoa dela, elektroiman batean.
Jarduerak
20. Gezurra, eremu magnetikoak aldakorra izan behar du.
Eremu magnetiko konstanteak ez du korronte elektrikoa sorrarazten.
21. Dinamoa da energia mekanikoa (higidura) korronte
jarraitu bihurtzen duen dispositiboa. Dinamoa osatzen honakoak ditugu: bobina baten inguruan biratuz
dabilen imana, biraketa-higidurak korrontea sorrarazten du. Dinamoak bizikletetan erabiltzen dira, esaterako, argiak argiztatzeko.
Alternadore batek energia mekanikoa korronte alterno
bihurtzen du. Bi imanen artean biraka dabilen bobina
dugu bera osatzen. Bobina biraraztean, induzitutako
22. Jarduera interaktibo honetan, Faraday-ren laborategi

birtualean sartuko dira ikasleak, imanekin, bobinekin
eta korronteekin. Jardueraren bidez, eta aplikazioan
erabiliko dituzten elementuen arabera, iman baten eta
elektroiman baten inguruko eremu magnetikoaren
orientazioa aurresan ahal izango dute ikasleek, elektroimanetan konstanteak ez diren aldagaiak identifikatu ahal izango dituzte eta berebat zer faktorek
sorrarazten dituzten aldaketak, edo erabili ahal izango dute bonbilla bat eta voltmetro bat korronte induzituaren ezaugarriak erakusteko.

Kontuz: hondakin espazialak!
Jarduerak
23. a) Bi arrazoi dago. Lehenik, kargaontzi errusiarrak
akoplatu behar du eta orbitek bat egin behar dute.
Bigarrenik, NEE-k altuera galduz baitoa, besteak
beste honako hauen eraginpean: Lurraren grabitazioa eta Eguzkiaren jarduera.
b) Eskolan eztabaida antolatuko da zabor espazialak
dituen ondorioak aztertzeko. Ikasleek komentatu
dezakete Lurraren inguruan orbitatzen dauden sateliteentzako zer arriskutsua den zaborra.
c) Nazioarteko Espazio Estazioaren (NEE) zeregin
nagusia da ikerkuntza. Esperimentu zientifiko asko
egiten dira NEEn grabitate ezean.
335 eta 460 km-ko tarteko altueran kokatuta
dago. Bere abiadura da 16 000 km/h. Eta 7 astronautentzako tokia dauka.
183
giltza-edeb taldea
kokatuta dago ipar polo geografikoan eta ipar polo

magnetikoa, hego polo geografikoan.

d) Proposatutako webgunean sartuko dira ikasleak,
NEE birtualki bisitatzeko.
Jarduerak
24. Lau osagaiko taldeak definitutakoan, zabor espaziala garbitzeko proposatutako metodo bana aukeratu
beharko dute osakideek.
Ikaslearen liburuan planteatutako ideietako batzuk honako webgune honetan azaltzen dira:
http://links.edebe.com/2dsd
Garbitze-teknika aukeratutakoan, erabilgarritasunaz eta abantailez, proiektuaren oinarriari buruzko
ikerkuntza-lan bana egingo dute taldeek. Ondoren,
adierazpen digitalean adieraziko dute lana.
Eskolan egingo duten adierazpenean, ikaskideek
egindako galderei erantzun eta proposatutako aukerara defendatu beharko dute taldeek. Horretarako,
kontuan hartuko da Egitura 1, 2 eta 4 talde-teknika.
Teknika horren helburua da lan pertsonaletik abiaturik talde-lanean bukatzen duen talde-dinamika sorraraztea:
Taldekideek erantzuna pentsatuko dute.
Ondoren, gainerako taldekideekin erantzuna partekatuko dute.
Azkenik, eta ondorio komunak lortzeko asmotan,
planteatutako galderarako erantzun komuna erabaki behar du taldeak aho batez.
Sormen@: Eguraldiaren iragarpena
Jardueran proposaturiko webguneetan sartu behar dira
ikasleak, jakin dezaten meteorologia-sateliteak zer diren
eta zer aplikazio dituzten.
Martxan dauden meteorologia-sateliteei buruz aurkituko
duzu horietan eta zuzenean behatu ahal izango dituzu.
Berebat satelitearen irudietatik abiatuta zuzeneko eguraldiaren iragarpena egin dezala proposatzen zaio.
Zientzia eskura
(212.-213. or.)
giltza-edeb taldea
Datuak lortzea
Imana bobinan sartzean, iparrorratzaren orratza desplazatu egiten da eta eremu magnetikoarekin lerrokatzen da, korrontedun kablearekiko perpendikular. Ate184
ratzean, gauza berbera gertatzen da, baina kontrako

noranzkoan.
Bobinaren barrena imana desplazatu ezean ez da korronterik sorrarazten eta, beraz, iparrorratzaren orratza ez da
higitzen.
Saiakuntzatik lortzen diren datuak honako hauek dira:
Imanaren
orientazioa, bobinari
hurbildutakoan
Orratzaren
biraketaren
noranzkoa
Ipar poloa
Erlojuaren orratzen noranzkoa
Hego poloa
Erlojuaren orratzen noranzkoaren kontrakoa
Imanaren
abiadura
Orratzaren biraketaren
abiadura
Abiadura gehiago
Abiadura gutxiago
Datuak aztertzea
Ez dago induzitutako korronterik, imana geldi badago.
Imanaren polaritatea alderantzikatuz gero, korrontearen
noranzkoa kontrakoa izango da.
Imanaren higitze-abiadura handiagotuz gero, korrontearen intentsitatea handiagoa da.
Ondorioak aztertzea
Induzitutako korronte elektrikoa sorrarazteko beharrezkoa da eremu magnetiko bat.
Korronte elektriko induzituak dirau, eremu magnetikoaren aldaketa dagoen bitartean.
Imana zenbat eta azkarrago higitu orduan eta azkarrago handiagotuko da induzitutako korronte elektrikoaren
intentsitatea.
Emaitzak jakinaraztea
Lan-taldeek txosten bana idatziko dute, praktikan lortutako emaitzekin, metodo zientifikoaren urratsei segituz.
Jarraitu ikertzen
Imana geldi utziz gero eta bobina higiaraziz gero, berdin antzekoa da emaitza. Beraz, ondorioztatzen dugu
iparrorratzaren portaera berdina dela imana zein bobina higiarazten badira.

25. Erantzun grafikoa. Adibide gisako buru-mapa adierazten da ondoren:
INDARRAK NATURAN
Urrutiko indarrak
transmititzen dira objektuen arteko
ukipenik gabe.
Izan daitezke
ukipenekoak
edo urrutikoak.
Ukipen-indarrak
soilik transmititzen dira
objektuak ukipenean badaude.
Agertzen da kargadun
gorputzen artean agertzen
da indar elektrikoa.
Urriko indarrak dira

grabitate-indarra, indar elektrikoa,
indar magnetikoa eta indar nuklearra.
Marruskadura-indarra, normala,
indar elastikoa eta tentsioa
ukipen-indarrak dira.
Indar magnetikoa,
imanetan agertzen da.
Marruskadura-indarra
agertzen da bi gainazal
elkarren arteko ukipenean
daudenean eta bien higidura
erlatiboari kontra egiten dio.
Grabitate-indarrak
bere ingurunean
dauden gorputzak
erakartzen ditu.
Gorputzen pisuen jatorria da eta
berebat zeru-gorputzen higidurarena.
Matematikoki adierazten da honako era honetan:

m1 m2
d2
Adierazpenean:
F
da grabitate-indarraren intentsitatea (N).
G da grabitazio unibertsalaren konstantea, zeinaren balioa den 6,67 1011 Nm2 kg2.
m1 eta m2 (kg) gorputzen masak diren.
d
da bi gorputzak banatzen dituen distantzia (m).
Lege horretatik abiatuz sateliteen orbita-abiadura

ondoriozta daiteke, astroen higidura azaldu eta
itsasaldien jatorria ere bai azal daiteke.
27. Marruskadura-indarrak parte hartzen du objektuen eta
izaki bizidunen higiduretan. higidurari kontra egiten
dion eta gorputzen arteko gainazaletan kokatzen den
indarrak honek objektuen abiadura gutxiagotzen du.
Era autonomoan higitzen diren izaki bizidunen kasuan,
marruskadura beharrezko da bultzada lortzeko, gai

nazal bati erantsita egoteko arbolan gora egiteko...
28. Hiru modutan elektrizatu daitezke gorputzak: igurtziz,
ukituz eta indukzioz.
Bi motako karga elektrikoak daude: positiboa, bei
razko hagatxoak hartzen duena zetaz igurtzitakoan,
eta negatiboa, plastikozko hagatxoak, artilez igurtzitakoan, hartzen duena.
Zeinu bereko kargadun gorputzek elkar aldaratzen
dute eta kontrako zeinukoek, erakartzen. Erakartzearen edo aldaratzearen intentsitatea eta gorputzen ar
teko distantziaren karratua alderantziz proportzionalak dira.
29. Fenomeno elektrikoen eta fenomeno magnetikoen
arteko erlazioa aztertzen duen elektrizitatearen zatia
da elektromagnetismoa.
Korrontea bere barrena zirkulatzen duen zirkuitu
batera iparrorratz bat hurbildutakoan, iparrorra
tzaren orratza desbideratzen zela behatu zuen
Oersted-ek, eta bata ere ikusi zuen iparrorratzak
berreskuratzen zuela hasierako posizioa korrontea
etendakoan. Berebat behatu zuen, korrontearen
noranzkoa alderantzikatu ezkero, orratzaren des
bideraketa aldatzen zela.
185
giltza-edeb taldea
26. Newton-ek plazaratu zuen, 1687. urtean grabitazio

unibertsalaren legea, eta haren arabera, edozein bi
gorputzek elkar erakartzen duten indarra da gorpu
tzen masekiko zuzenki proportzional eta gorputzen
arteko distantziarekiko alderantziz proportzionala.
F = G
Indar nuklearrak elkarri

lotuta mantentzen
ditu protoiak eta neutroiak,
atomoetako nukleoetan.

Haien aburuz garrantzitsuenak diren ideiak apuntatu behar dituzte.
Faraday-k aurkitu zuen eroale baten inguruetan

dagoen eremu magnetikoa gai dela korronte elektrikoa sorrarazteko eroalean. Hori frogatzeko,
zirkuitu batean zegoen bobina baten barrena pasarazi zuen iman bat eta imana sartzean eta
ateratzean, korronte elektrikoa sortzen zela zirkuituan behatu zuen. Korronteak, induzitutako
korronte izendatu zuen Farady-k, zeinua aldatzen
zuen, imana sartzen edo ateratzen bazen eta handiagotzen zuen intentsitatea sartze- edo ateratzeabiadurarekin. Fenomeno horri indukzio elektromagnetiko deritzo.
Naturako oinarrizko indarrei buruz ikasitakoak baloratu beharko ditu.

Unitatea bukatutakoan, berriz ikus daiteke bideoa,
edukiak sendotzeko asmotan.
Ikasitako zer edukiren bidez ulertu ahal izan duten
hobeto bideoan erakutsitako informazioa baloratuko
dute ikasleek.
2. Grabitate-indarra
Amaierako jarduerak
(215.-217. or.)

Pisua da masadun edozein gorputzi Lurrak eragiten
dion erakartze-indar grabitatorioa.
1. Indarrak naturan
30. a) Marruskadura-indarra.
Matematikoki, gorputzaren masaren eta grabitatearen azelerazioaren arteko biderkaduraren bidez adierazten da edozein gorputzaren pisua:
b) Indar elektrikoa.
c) Grabitate-indarra.
P=mg
d) Indar magnetikoa.
Aurreko aldagaien unitateak SI sisteman honako

hauek dira:
e) Indar nuklearra.
P newton (N)
31. a) Marruskadura-indarra da ukipen-indarra, bi gainazalek elkar ukitzean agertzen baita. Indar magnetikoa urrutiko indarra da, agertzen baita gorputzak
ukipenean ez badaude ere.
b) Bi indarrak dira urrutiko indar. Gainera, bi gorputzen arteko edo bi kargen erakartze-indarra da
haiek banatzen dituen distantziaren karratuarekiko proportzional. Grabitate-indarraren edo indar
elektrikoaren balioa kalkulatzeko berdin antzekoak
diren formula matematikoak erabiltzen dira, nahiz
eta horietan agertzen diren konstanteen magnitudeordenak erabat desberdinak izan:
Grabitate-indarra
F = G
m1 m2
d2
F =K
Q1 Q2
giltza-edeb taldea
34.
Pisua
d2
gorputzen masak eta Q1 eta

Q2, karga elektrikoen balio
absolutuak.

Naturako oinarrizko indarrei buruzko bideoa ikusiko
dute ikasleek jarduera honetan.
186
g m/s2
Indar elektrikoa
Horretan: G da grabitazio Horretan: m1 eta m2 dira

unibertsalaren
konsntea eta
K, Coulomben
konstantea.
m kilogramo (kg)
a) Norabidea da bertikala eta Lurraren zentrorantz

bideratuta dago.
b) Baloiaren grabitate-zentroa esferaren zentroan
dago.
35. Newton-ek 1687. urtean plazaratu zuen Grabitazio unibertsalaren legearen arabera, edozein bi gorputzek elkar erakartzen dietela haien masen bider-

P=mg
kadurarekiko proportzional eta haien arteko distan

tziaren karratuarekiko alderantziz proportzional den
indarrez.
g=
Matematikoki honako era honetan adierazten da:

F = G
1487,4 N
60 kg
= 24,79
N
kg
= 24,79
kg m s 2
kg
Grabitatea Jupiter-en da 24,79 m/s2, 5. jardueran zen

bakizko eran lortu balio berbera eta 3. jardueran da
goen balioa baino apurtxo bat handiagoa.
m1 m2
d2
da grabitate-indarraren intentsitatea (N).
G da grabitazio unibertsalaren konstantea, bere

balioa da 6,67 1011 N m2 kg2.
41. Datuak:mS = 1,98 1030 kg; mT = 5,98 1024 kg;

d = 1,50 1011 m
m1 eta m2 dira gorputzen masak (kg).

d
Grabitazio unibertsalaren legea aplikatzen dugu, gra

bitatearen erakartze-indarra kalkulatzeko:
da bi gorputzen arteko distantzia (m).
F = G
a) Gorputzen arteko distantzia handiagotzen bada,

erakartze-indarra txikiagotzen da, F eta d alde
rantziz proportzionalak baitira.
b) Gorputzen masak bikoiztuz gero, erakartze-indarra
handiagotzen da, F eta m proportzionalak baitira.
F = 6,67 10 11
36. Honako hauek guztiak azaltzea lortu da: (a) gorputzen
erorketa askea, (b) itsasaldiak eta (d) kometen ibilbi
dea espazioan.
37. a)
Adierazpen horiek ez dira egokiak, balantza karga
tzean gure gorputzaren masa neurtzen ari baikara,
kilogramoak (kg) erabilita.
b) Pisua neurtzeko newtonak (N) erabiltzen dira, in
darra baita eta masa neurtzeko, kilogramoak (kg).
c) Gaur goizean egiaztatu dut nire masa 56 kg
dela.
Ikasleek partekatuko dute azken galdera horri
emandako erantzuna.
Ikasleek P = m g formula erabiliko dute haien pisua
kalkulatzeko, horretarako kontuan hartuko dute haien
masa eta grabitatearen azelerazioa 9,8 m/s2 dela.
Ikasleek pisuaren formula aplikatuko dute, P = m g,
kontuan hartuz grabitatearen azelerazioaren balioa
1,6 m/s2 dela.
Aurreko jardueran lortutako emaitzekin alderatzean,
egiaztatu daiteke pertsona baten pisua Ilargian
Lurrean daukanaren seirena, gutxi gorabehera, dela.
40. Datuak: F = 1487,4 N; m = 60 kg
Pisuaren formula aplikatzen dugu eta grabitatearen
azelerazioan balioa bakantzen dugu:
m1 m2
d2
F = 6,67 10 11
N m2
kg 2
N m2
kg 2
1,98 10 30 kg 5,98 10 24 kg
(1,50 10 11 m ) 2
1,98 10 30 kg 5,98
(1,50 10 11 m
= 3, 51 10 22 N
Lurraren eta Eguzkiaren artean sortutako erakartzeindarra da 3,51 1022 N.

Parte hartzen duten indarren eskema honako hau da:
F
d = 1,50 1011 m
mEguzkia = 1,98 1030 kg
mLurra = 5,98 1024 kg
42. Bi indarrek eragiten diote Lurrari, Eguzkiaren inguruan

biraka dagoenean, R erradioko ibilbide zirkularra (ia-ia
zirkularra) betetzen ari baita: grabitate-indar erakarlea
eta indar zentrifugoa.
Lurra ez da Eguzkira erortzen eta talka egiten, bi in
darrak elkarren arteko orekan baitaude.
43. Satelitea erakartzen duen masaren eta orbitaerradioaren araberakoa da satelitearen orbita-abiadura.
a) Orbita-abiadura handiagotzen da gorputzaren
masa handiagotzen bada, eta txikiagotzen, orbitaerradia handiagotuz gero. Bi kasuetan ez dago
proportzionaltasun zuzenik edo alderantzizkorik ain
tzakotzat hartzerik, bi aldagaiak erro karratuaren
barnean baitaude. (Beraz, abiaduraren karratua
da masarekiko proportzional eta erradioarekiko
alderantziz proportzional.)
b) Astroak Eguzkiaren inguruan deskribatzen duen
orbitako punturik aldenduena da afelioa eta peri
187
giltza-edeb taldea

helioa, punturik gertukoena. Orbita-abiadura txikiagotuz doanez orbita-erradioa handiagotzen
den heinean, astroa perihelioan dagoenean, orduantxe izango du orbita-abiadura handiena.
Lurraren orbitaren afelioa eta perihelioa agertzen
diren eskema ikusi nahi badute ikasleek, honako
webgune honetan egin dezakete:
http://links.edebe.com/vtt
b) Zenbait webgunetan ikus daitezke 67P kometaren gainazalaren irudiak, honako hauetan esaterako:
http://blogs.esa.int/rosetta
http://sci.esa.int/rosetta
c) Satelitearen orbita-abiadura lortzeko formula matematikoa, honako hau v =
44. a) Hiru liburuk osatutako argitalpena da, zeinetan

Newton-en printzipioak eta grabitazio unibertsalaren legea biltzen diren. Lehenengo bi liburuetan
biltzen dira hirugarren liburuko edukia ulertu ahal
izateko axiomak eta tresnak; hirugarrenean daude
aipatutako axiomak eta legeak.
Liburuaren azalaren irudia aurkitu behar dute ikasleek interneten. Horretarako, webgune honetara
jo dezakete:
http://links.edebe.com/2rc
b) Funtsezko liburua da, fisikaren eta astronomiaren oinarriak biltzen baititu, matematikoki adierazita.
a) Lan-taldeek eztabaidatuko dute, hipotesi bateratua lortu arte.
Astronautak, espazioan edo Nazioarteko Espazio
Estazioan (NEE) daudenean, grabitate eza sentitzen dute. Hori horrela izateko, astronautak eta
haiek dauden espazio-ontziaren Lurraren inguruko
higiduraren abiadurak nahikoa handia izan behar
dira orbitan mantentzeko eta, beraz, Lurrera ez
erortzeko. Tripulatzaileek, eta espazio-ontziak berak, iraungabeko erorketa askearen moduko grabitate eza sentitzen dute.
b) Galderaren erantzuna interneten bilatutakoan,
astronauten grabitate ezari buruzko ikasleek egindako hipotesia egia zenetz baloratuko dute taldeek.
dute zientzialariek.
giltza-edeb taldea
, aplikatzen
3. Marruskadura-indarra
47. Marruskadura-indarra da ukipen-indarra, higidurari kontra egiten dio berak eta bi gorputzen arteko
gainazalean agertzen da bera. Beti da ukipengainazalarekiko paraleloa eta gorputzak betetzen
duen ibilbidearen kontrako noranzkoa du.
Gorputzen izaeraren eta egoeraren araberakoa da
haren balioa. Berebat, esan daiteke, gainazalak zenbat eta lauagoak izan orduan eta txikiagoa dela
marruskadura-indarra eta higiduraren hasteari kontra
egiten dion marruskadura-indarra handiagoa dela higidura dagoenean agertzen dena baino.
Horren adibidea da gainazal batean higitzean agertzen dena, gainera horri esker aurrera egin dezakegu.
48. Datuak: m = 30 kg; F = 380 N; = 0,4
Marruskadura-indarra kalkulatzeko, lehenengo indar normala lortu behar da:
N = P = m g = 30 kg 9,8 m/s2 = 294 N
Ondoren, marruskadura-indarra kalkulatuko dugu:
Fr = N = 0,4 294 N = 117,6 N
Mahaiari eragiten dioten indarren eskema honako
hau da:
N
a) Internetean ikertuko du ikasleak.
188
Kometaren masa eta kometak betetzen duen orbitaren orbita-erradioa ezagutu behar dute.
Kometak dira orbita oso eszentrikoan orbitatzen

duten zeru-gorputzak. Urak, karbono dioxidoak,
amoniakoak, metanoak, burdinak, magnesioak eta
silikatoek osatzen dituzte kometak.
Fr
P

Marruskadura-koefizienteak interneten bilatzea proposatzen dugu:
horiek kontuan hartu behar dira konstantearen balioan.

d) Egia. Indar-lerroek grafikoki adierazten dute eremu
elektrikoa.
http://links.edebe.com/y2me
Altzairua-altzairua
0,15
0,09
Egurra-harria
0,7
0,3
Beira-egurra
0,25
0,2
Izotza-izotza
0,1
0,03
Giza artikulazioak
0,02
0,003
Marruskadura-koefiziente dinamikoa erabiltzen da

gorputza higiduran dagoenean eta marruskadurakoefiziente estatikoa, higiduran ez dagoenean.
50. Lauki zuriek eta gorriek larrialdiko balaztatze-gunea
adierazten dute.
Autobiaren aldameneko pista hori da ihesaldi-gunea,
balaztatze-sistemaren batean akatsik gertatuz gero
autoa gelditu ahal dadin.
Funtzionamenduaren oinarria da autoaren desazelerazioa erraztuko duen marruskadura-koefiziente handiko bide-zorua.
Ikasleek sartu behar dute simulazio interaktiboan eta

deskribatu behar dute gertatzen den fenomenoa.
John Travolta-ren oinak eta alfonbrak elkar ukitutakoan, artiletik askatutako karga negatiboak Travoltaren oinak harrapatzen ditu. Hortaz, protagonistak
ateko eskutokiari heldutakoan, aipatutako kargak haren gorputzetik eskutokira higituz doaz eta deskarga
elektrikoa gertatzen da.
Ikasleak taldeka jarriko dira eta bilatu beharko dute
Van de Graaf delakoari buruzko informazioa.
Van de Graaf-en elikagailua da elikagailu elektrostatikoa, zinta higikorra erabiltzen du, hustutako esfera
metaliko baten barnealdean karga elektrikoak metatzeko. Esfera indukzioz kargatzen da, zintaren eta esferaren artean ez baitago ukipenik, nahiz eta zintak
karga sorrarazten duen, marruskaduraren bidez.
55. Honako eskema honetan adierazten dira kargen artean agertzen diren indar elektrostatikoak:
Larrialdiko balaztatze-guneei buruzko eztabaida

antolatuko da klasean.
4. Indar elektrikoa
51. Ez, gorputz batek karga negatiboa hartzen badu,
horrek esan nahi du nahitaez elektroiak jaso dituela.
Materian gertatzen diren fenomeno elektrikoetan protoiak ez dira atomo batetik beste batera higitu; elektroiak dira higitzen direnak eta korronte elektrikoa
sorrarazten dutenak.
52. a) Gezurra. Indar elektrostatikoak erakarleak izan
daitezke kontrako zeinuko kargen artean sorrarazten badira eta aldaratzaileak, zeinu bereko kargen
artean sortzen badira.
b) Egia. Indar elektrostatikoa (F ) kargak aldentzen dituen distantziaren (d ) karratuarekiko alderantziz
proportzionala da.
c) Egia. Kargen ingurunea hutsa ez bada, bestelako
faktoreek eragina dute, konstante dielektrikoa eta
materialaren iragazkortasuna, esaterako, gainera
56. Taulan agertzen diren medioetan, kargak indartsuago

erakartzen dute edo aldaratzen dute airean. Airearen
Coulomb-en konstantea da 8,99 109 N m2 C-2,
hutsean duen balioaren oso gertuko balioa. Hutsean
dauka baliorik handiena: 9 109 N m2 C-2.
57. Datuak: Q1 = 4,5 10-6 C; Q2 = -9,8 10-6 C;
d = 0,3 m
a) Parte hartzen duten indarren eskema honako
hau da:
F
Q1 = +4,5 106 C
d = 0,3 m
F
Q2 = 9,8 106 C
Kargen zeinua kontrakoa denez, indarrak dira

erakarleak.
189
giltza-edeb taldea
Ukipenean dauden
materialak

b) Coulomb-en legearen adierazpen matematikoa
aplikatzen dugu indar elektrikoa kalkulatzeko:
Q1 Q2
F =K
d2
F = 9 10 9
F = 9 10 9
N m2
C2
N m2
C2
+ 4,5 10 -6C 9,8 10 6C

(0,3 m )
+ 4,5 10 -6C 9,8 10 6C
(0,3 m ) 2
= 4,41N
Indar elektriko erresultantea da 4,41 N.

58. Datuak: F = 10,5 N; d = 12 cm = 0,12 m
Kargaren, Q1-en, balioa coulombak erabilita adieraziko dugu:
Q1 = +15,4 mC
10 3 C
1 mC
= +1,54 10 2 C
Coulomb-en adierazpen matematikotik, Q2 bakanduko dugu:

Q Q2
F =K 1
d2
Q2 =
F d2
K Q1
= 4,41N
60. Lur-hargunea da segurtasun-mekanismoa eta ukipen bidezko deskarga elektrikoak saihesten ditu, deribazioa gertatzekotan. Babeserako kablea da, tresna
elektrikoen metalezko karkasari konektatzen zaiena
eta horrela hartara hel daiteken korrontea zirkularaz
dezake eraikinaren oinarrian, zoruan itsatsirik dagoen
dispositibo bateraino.
Aire-ionizagailua da airea araztea helburu duen dispositiboa. Korronte elektrikoaren bidez, positiboki
kargatutako eta airean dauden partikulak, esaterako
hautsa edo mikroorganismoak, polena, erakarriko dituzten negatiboki kargatutako ioiak sorrarazten ditu
ionizagailuak. Partikula handiagoak eratuz, dispositiboan dauden iragazkiek harrapatu ditzakete edo lurrera eror daitezke.
Jardueran proposatutako webgunea kontsultatuko

= 1,09 10 9Cdu ikasleak eta etxeko elektroskopioa eraikiko du.
9 10 9 N m 2 C 2 1,54 10 2 C
Horretarako, beharrezkoa den materiala bilduko du eta
-9
prozeduran deskribatutako urratsei segituko die. Ira= 1,09 10 C
kasleak jarduera erraz dezake aldez aurretik behaIndarra erakarlea denez eta Q1 positiboa denez,
rrezkoa den materialen zerrenda erakutsiz.
Q2 karga negatiboa izango da.
10,5 N (0,12 m ) 2
Q2 =
59. Datuak: F = 0,43 N; E = 2,3 105 N/C

Eremu elektrikoaren intentsitatearen adierazpenetik,
Q karga bakantzen eta bere balioa kalkulatzen dugu:
E =
Q=
F
Q
; Q=
0,43 N
2,3 10 5 N/C
F
E
= 1,9 10 6 C
Karga elektrikoaren balioa da 1,9 10-6 C.

Kargak sorrarazten duen eremu elektrikoak haren zeinuarekiko mendekotasuna dauka:
giltza-edeb taldea
Karga elektriko positiboak sorrarazten duen eremu

elektrikoaren eremu-lerroak kargatik kanporatzen
dira, norabide erradialean.
Karga elektriko negatiboak sorrarazten duen eremu
elektrikoaren eremu-lerroak kargatik kanporatzen
dira, norabide erradialean.
190
5. Indar magnetikoa
63. Magnetismoa duten materialei ferromagnetiko deritze.
Esaterako, magnetita, burdina, nikela, kobaltoa eta
abar.
64. a) Gezurra. Hurbiltzean elkarri erakusten dioten poloaren araberakoa da: poloak desberdinak badira,
erakartzen dira; aldiz, berdinak badira poloak, aldaratzen dute.
b) Egia. Kontrako poloak direnez (imanaren iparpoloa eta hego-polo geografikoa), elkar erakartzen
dute.
c) Gezurra. Iman bat bitan banatuz gero, aldeak iman
bihurtzen dira, polo bina dutela banatutako zatiek,
iparra eta hegoa.
65. Solenoidea da espiran harilkatuta dagoen eroalea.
Elektroimana da solenoide bat, nukleotzat burdina
66. Bi indarrak alderatuz gero, eskala berean, grabitateindarrak baino askoz handiagoak dira indar elektromagnetikoak, K konstantearen balioa G konstantearena baino askoz handiagoa baita. Haatik, gure
eguneroko ingurunean, zeinean karga positiboen
eta negatiboen kopuruak berdintsuak diren, indar
elektriko erresultanteak baztergarriak dira grabitateindarrekin alderatuta. Gainera, azken horiek beti dira
batukorrak.
67. Iman bat eta sorrarazten dituen eremu magnetikoko
lerroak irudikatuko ditugu:
Proposatutako applet-a abiaraziko dugu eta imana

biraraztean eremu magnetikoaren norabidea aldatzen
dela konprobatuko dugu.
68. a) Alternadorea da.
b) Faraday-ren saiakuntzaren bidez.
Transformadoreei buruzko PowerPoint-en bidezko
aurkezpen bat egingo dute ikasleek jarduera honetan.
Informazioa biltzeko, honako webguneak kontsultatu
daitezke:
http://links.edebe.com/axvqd
http://links.edebe.com/qehr26
Honako gai hauek azter ditzakete ikasleek aurkezpen
honetan:
Zer makina den.
Transformadore mota (potentziakoa, neurtzekoa,
trifasikoak).
Osagaiak eta haien funtzionamendua.
Aplikazioak.
70. Ikaslearen liburuan proposatutako webgunera jo behar
du ikasleak, zenbait iparrorratzen bidezko Oersted-en
saiakuntza ikusteko.
http://links.edebe.com/sar3fp7
Oersted-en saiakuntzaren zenbait aplikazio honako

hauek dira: telefonoa, telegrafoa, motor elektrikoa,
balantza elektronikoak edo korronte-intentsitatea
neurtzeko tresnak.
Ampre-k, matematikari eta fisikari frantziarra bera,
1827. urtean elektromagnetismoaren teoria formulatu zuen. Lehenengo telegrafo elektrikoa asmatu
zuen eta Franois Arago-rekin batera, elektroimana. Berebat galvanometroa asmatu zuen eta berak
asmatu zituen korronte elektriko eta tentsio elektriko terminoak.
71. Aurorak dira poloetako eskualdeetako gauetako zeruan ikusgarri diren fenomenoak, horietan distira eta
luminiszentzia koloretsuak ikus daitezke.
Aurorak sortzen dira Eguzkiko partikulez osaturiko
masak (eguzki-haizea) Lurraren magnetosferaren
kontra talka egitean; magnetosferako eremu-lerroek
desbideratzen dituzte eguzki-partikulak poloetara,
eta horietan eratzen dira aurorak, ionosferan dauden
atomoen eta molekulen eta eguzki-partikulen arteko
elkarrekintzari esker.
Ikasleriak honako webgune honetan bilatu dezake informazioa eta aurkeztu Word dokumentu batean.
http://links.edebe.com/7z38b
Proposatutako esteka kontsultatutakoan, Faraday-ren
biografia egin behar dute ikasleek eta berebat hark
egindako aurkikuntza zenbait apuntatu. Fisikari eta
kimikari britainiarraren biografiaren laburpenak aduki
beharreko oinarrizko informazioa honako hau da:
Egin zituen aurkikuntza nagusiak dira indukzio elektromagnetikoa, elektrolisia eta diamagnetismoa.
Newington-en jaio zen, 1791. urtean eta, Londresen, hil, 1867. urtean, 75 urte zituela.
Diru gutxiko familiakoa zen. Gaztetan, koadernatzaile-mutil eta liburu-saltzaile ibili zen eta horri esker liburu asko irakurri zituen eta fisikarekiko jakinmina, sortu zitzaion.
Royal Institution delakoan, 1813. urtean kimikako
laguntzaile egon zen. Europan zehar bidaiatu zen,
Davy-rekin batera, aholkulari gisa eta horri esker
Europako elite zientifikoa ezagutu ahal izan zuen.
Sarah Barnard-ekin ezkondu zen, 1821. urtean,
eta ez zuten seme-alabarik zain.
Kristau fededun sutsu, diakono eta presbitero zerbitzatu zuen elizan.
Oxford-eko Unibertsitateak Doctor of Civil Law
izendatu zuen, 1832. urtean.
191
giltza-edeb taldea
goxoa duena, eta beraz, korrontea zirkularaztean solenoidearen barrena imanarena egiten du.

Sorrarazitako indar erakarlea da 8305,6 N.
73. a) Masarena.
Lortutako emaitza eta 73. jardueran kalkulatutako

automobilaren pisuaren balioa berdin antzekoak
dira, nahiz eta ez diren berdin zehazki, masaren eta
erradioaren balioen biribiltzeak tarteko.
(218.- 219. or.)
b) Masak 100 kg-ko txikiagotzea izan duenez, kalkula

dezagun masa hori zenbateko pisua den:
P = m g = 100 kg 9,8 m/s2 = 980 N
Prozesua errepikatzen dugu, bertsio berriaren eta
zaharraren pisua lortzeko:
Pzahar = m g = 960 kg 9,8 m/s2 = 9408 N
Pberri = m g = 860 kg 9,8 m/s2 = 8428 N
c) Pisua da Lurraren zentrorantz zuzendutako indar
bertikala. Bateriek automobilean duten kokape
naren araberakoa izango da grabitate-zentroaren
kokapena. Kasu honetan, bi ardatzen artean
egotea beti saiatzen da eta ahal den eta posizio
beherengoan, egonkortasun handiagoa lortzeko
asmotan.
c.d.g.
74. Automobilaren pisua gutxiagotzen bada, inertzia gainditzeko beharrezkoa den energia txikiagoa da, beraz,
lortzen den azelerazioa handiagoa da eta kontsumoa
gutxiagotzen da.
75. a) Grabitate-indarrak. Indar erakarleak dira.
c) Ez, automobilaren pisua desberdina izango litzateke eta planetako grabitatearen araberakoa izango
litzateke.
d) Bakan dezagun grabitatearen azelerazioaren balio,
pisuaren adierazpenetik:
P=mg
g=
P
m
7 628,2 N
860 kg
= 8,87 N
3. jarduerako datuak begiratzen baditugu, Artizarra

dela ondorioztatzen dugu.
76. a) Marruskadura-indarrak higidurari kontra egiten dionez, automobilaren aurrera egiteari eragozten dio
indar horrek, baina, aldi berean, horri esker heltzen
dio asfaltoari.
b) Marruskadura-indarrek ez dute ukipen-gainaza
larekiko mendekotasunik, baina badute mende
kotasuna gainazalen egoerekiko eta izaerekiko.
Beraz, pneumatiko estu baten marruskadurak eta
zabal batenak berdinak izan beharko lukete. Beste puntu bat da pneumatikoen duten itsaspena:
ukipen-gainazala zenbat eta handiagoa izan orduan eta itsaspen handiagoa. Horrexegatik behar
ditugu pneumatiko zabalak eta irudi onekoak, az
ken honexek errazten baitu itsaspena eta horri
esker saihesten baita automobilaren labaintzea eta
asfaltoarekiko heltzearen galera.
c) Datuak: = 0,70; mc = 860 kg
Marruskadura-indarra kalkulatzeko, lehenik, indar normala lortu behar dugu:
N = P = m g = 860 kg 9,8 m/s2 = 8428 N
b) Datuak:mT = 5,89 1024 kg; mc = 860 kg;

d = 6,378 1016 m
Ondoren, marruskadura-indarra kalkulatuko dugu:
Grabitazio unibertsalaren legea aplikatuko dugu

grabitate-indar erakarlea kalkulatzeko:
F = G
m1 m2
d2
giltza-edeb taldea
192
N m2
kg 2
Bi gainazalen arteko marruskadura-indarra da

5899,6 N.
d) Zoruaren eta autoaren arteko marruskadura-indarra

5,89
kg 860 kg askoz txikiagoa da elurretan asfaltoan baino, izotzaN
ren
asfaltoarena baino
F = 6,67 10 11
= 8 marruskadura-koefizientea
305,6 N
(6,378 10 6 m ) 2
kg 2
askoz txikiagoa baita. Horrexegatik erabiltzen dira
kateak, pneumatikoaren marruskadura-koefizientea
5,89 10 24 kg 860 kg
handiagotzeko eta autoaren eta ukipen-gainazalaren
= 8 305,6 N
arteko itsaspen handiagoa lortzeko.
(6,378 10 6 m ) 2
m2
6,67 10 11
Fr = N = 0,70 8428 N = 5899,6 N
10 24
Ikasleek partekatuko dituzte autoaren elektrifikazioa saihesteko ideiak.

Horri buruzko informazioa lortu nahi badugu, honako webgune hau iradokitzen dugu:
http://links.edebe.com/xv6um
78. a) Auto hibridoek bina motor dute: bat konbustiozkoa
eta bestea elektrikoa. Biek kanporatzen duten
energia konbinatzeko modua autoaren markaren
edo ereduaren araberakoa da. Zenbait eredutan
konbustiozko motorrak dauka lehentasuna elektrikoarekin alderatuta, azken hori laguntzailerena
egiten du; beste zenbait eredutan, alderantziz gertatzen da: motor elektrikoak higiarazten du automobila eta erregaiez doan motorra pilak kargatzeko erabiltzen da, beharrezkoa denean.
Auto elektrikoek motor bakarra dute, baterietan
metaturik dagoen elektrizitateak elikatzen dituzte
haiek.
b) Coulomb-en legearen arabera honako hau dugu:
bi karga puntualen arteko indar erakarlea edo alderatzailea da kargen biderkaduraren zuzenki proportzional eta kargen arteko distantziaren karratuaren alderantziz proportzional.
Matematikoki honako era honetan adeirazten da:
F =K
Q1 Q2
d2
c) Antzekotasunak: bi indarrak dira distantziaren

karratuarekiko alderantzizko proportzioanalak.
Desberdintasunak:
Grabitate-indarrak erakarpen-indarrak dira eta
elektrikoak erakarpen- zein aldarapen-indarrak
izan daitezke.
Grabitate-indarrak gorputz ororen kasuan existitzen dira, baina indar elektrikoak soilik agertzen dira gorputzek karga elektriko badute.
G Grabitate-konstantea baino 1020 aldiz handiagoa da K konstante elektrikoa, ondorioz,
grabitate-eremua oso ahula da eremu elektrikoarekin alderatuta.
79. a) Etxetresna elektrikoak deskonektatu egin behar
dira ekaitza dagoenean, horrela, tximistek eragin
ditzaketen deskargak eta horien ondoriozko sare
elektrikoetako gaintentsioa saihestuko baititugu.
Tentsio-gailur horiek etxean sar daitezke edozein
elektrizitate-konexio elektrikotan barrena eta etxetresna elektrikoak, alarma-sistemak, ordenagailuak

eta abar, kaltetu.
b) Tximistorratza da metalezko punta, eraikin batean
punturik garaienean kokatuta dagoena bera, eta
kable eroaleez eta lodiez zoruari lotuta dagoena.
Lainoko karga negatiboek karga positiboa agerarazten dute tximistorratzean, tximista agerraraziz,
eroaleak xurgatzen du eta Lurrera deskargatzen du
segurtasun osoz. Dena dela, metodoak badauzka arrisku handiak, tximistaren eraketa saihestu
beharrean, eragiten da, ondoren Lurrera bideratuz
tximista.
Gaur egun karga elektrostatikoaren tximistorratz
desionizatzaileetan karga transferitzeko sistema
berria erabiltzen da. Horietan, tximista eratu baino
lehen, karga transferitzen da; horrela, deskarga
bera saihesten da, tentsio elektrikoa beti baitago
apurtze-baliotik behera.
80. a) Ikaslearen liburuan proposatutako webguneak aztertuko dituzte taldeek, lebitazio magnetikoaren
bidez dabiltzan trenak ikertzeko.
b) Lortutako informazioarekin, txostentxo bat egin
behar dute taldeek, gutxieneko honako informazio
honekin:
Elektromagnetismoak elektrizitatea eta magnetismoa lotzen ditu.
Maglev izeneko trenak lebitazio magnetikoaren
bidez higitzen dira: trena bera lebitatuz mantentzen duen trenbidea eta trenaren artean,
marruskadura gutxiagotzen duen eremu magnetiko bat sorrarazten da. Eremu magnetikoa
alternoa izateak higiarazten du trena.
Tren horren funtzionamendua Oersted-ek eta
Faraday-k egindako esperimentuekin erlazionaturik dago.
Gaur egun, zenbait herritan, Japonian esaterako, 600 km/h-ko abiaduran doazen maglev
trenak probatzen ari dira. Itxarotekoa da 2027.
urtean horren moduko trena martxan jartzea
Shinagawa, Tokioren hegoaldeko hiriaren, eta
Nagoya, herriaren erdialdean dagoen hiriaren artean. Bi hirien arteko distantzia 286 km
da eta, beraz, bidaiak 40 minutu iraungo du,
500 km/h-ko abiadura maximoan.
Abantailetako bat da abiadura oso handiak lor
daitezkeela horrelako sistemaren bidez. Gainera, oso isilak dira.
Hausnartu
Erantzun irekia.
193
giltza-edeb taldea
77. Fenomeno horri elektrizazio deritzo. Autoaren

karrozeria kargatzen delako gertatzen da, eta
eskuekin ukitutakoan, karga gure gorputzeraino
zirkulatuz dator.

9. Elektrizitatea eta elektronika
1.Elektrizitatea (224.-225. or.)
b) Gezurra; pila da zelula galbanikoak adibide.
Esperimentatu: elektrizitate estatikoa
c) Gezurra; anodoan oxidazioa gertatzen da eta katodoan, erredukzioa.
Orrazi bat artilezko jertse baten kontra igurzten dugunean,

igurztearen bidezko elektrifikazioa agerrarazten ari gara. Orratzak karga elektrikoa hartzen du eta orrazia bera
txorroko uretara hurbilduz gero, bertikaletik kanpora desbideratuko du ura, uretan dauden ur-molekulak bipolarrak
baitira, hots, neutroak dira elektrikoki baina duten karga-banaketa ez da uniformea. Eta horren, ondorioz, orraziak erakartzen ditu kontrako kargako ur-molekulen aldea.
Modu berean ere, plastikozko orrazia erabilita bortizki
orraziz gero, ilea bera elektrifikatzen ari gara igurztearen
bidez. Kargatutako ileek elkarri aldaratzen diete eta kizkurtzen dira.
Agora
Gerta daitekeen deskarga elektrikoak kaltea eragin ez
diezaion elektrikariari erabiltzen da plastikozko estaldura.
Seguruenera, plastikoa asmatu baino lehen, horrelako
tresnek ez zuten halako babesik.
Jarduerak
1. Eroaleak: kobrea, aluminioa, gatzdun ura, urrea, letoia.
Isolatzaileak: portzelana, beira, diamantea, plastikoa,
egurra, goma.
2. Ez, beharrezkoa den gauza bakarra da materialaren
barrena kargak desplazatzen uztea materialak.
2.Zirkuitu elektrikoak (226.-229. or.)

Jarduerak
3. Benetako zentzua eta hitzarmeneko zentzua ez bai
tatoz bat. Historikoki, arbitrarioki esleitu zen eroale
baten barrena kargaren zirkulazioaren noranzkoa,
elektroia bera aurkitu baino lehen eta, ondorioz, bi
zentzuek ez dute bat egiten.
d) Egia, erredox erreakzioak direla kontuan hartuz

(erredukzio zein oxidazio erreakzioak gertatzen dira).
5. Proposatutako jarduera interaktiboa egiteko ikasleek
sartu behar dute webgunean. Elektrolito gisa zenbait
metal aukeratu dezakete (zilarra, kobrea, zinka) eta
berebat gatz-disoluzio gisa zenbait disoluzio: zilar nitratoa (AgNO3), kobre nitratoa (Cu(NO3)2) eta zink nitratoa (ZnNO3)2).
3.Zirkuitu elektrikoen
magnitudeak (230.-232. or.)
@ Ikurrak
Etiketaren ezkerraldean agerrarazten dituzte fabrikatzaileek gailu elektrikoaren osagaiak adierazten dituzten ikurrak. CE ikurrak adierazten du gailua Europar Batasunean
egin dela. Goiko aldean, eskuinean, beste fabrikatzaile baten ikurra agertzen da, Philips. Azpian, marratutako
kontainerrak adierazten du gailua ezin dela zaborrera bota,
aldiz garbigunera eraman behar dela.
Jarduerak
6. Datuak:Q = 2,5 C; t = 5 s;
elektroiaren karga: 1,602 10-19 C
Korrontearen intentsitatearen adierazpena aplikatzen
dugu:
Q
2,5 C
I=
=
= 0,5 A
t
5s
Korronte elektrikoaren intentsitatea da 0,5 A.
Lehenik, segundoko karga elektrikoa kalkulatuko
dugu:
Q = I t = 0,5 A 1 s = 0,5 C
Orain bai kalkula dezakegu zenbat elektroi behar
dugun 0,5 C-eko karga izateko:
gora
Berriz kargatzeko pilak gutxiago kutsatzen dute berriz kargatzekoak ez direnak baino, lehenengoen iraupena askoz
handiago baita, ehunka kargatze onartzen baitituzte.
elektroi kop. =
giltza-edeb taldea
Jarduerak
4. a) Gezurra, elektrolisiak korronte elektrikoa erreakzio
kimiko (erredox) bihurtzen du.
194
elektroi kop. =
Q
karga /elektroi
0,5 C
1,602 10 19 C
Q
karga /elektroi
0,5 C
1,602 10 19 C
= 3,12 10 18 elektroi
7. Zirkuituko puntu bat zeharkatzen duen karga kantitate

eta korronte elektrikoaren intentsitatea eta denbora
proportzionalak baitira (Q = I t):

a) Funtzionamendu-denbora hirukoizten da eta intentsitateak konstante dirau, eta zirkuituan zirkulatuz dabilen karga elektrikoa hirukoizten da berebat.
a) 300 : 30 10
Lehenengo lerroak adierazten ditu hamarrekoak (3), laranja kolorekoa bera.
b) Korronte elektrikoaren intentsitatea erdira gutxiagotzen da, berebat denbora-tarte berbera, zirkuituan zirkulatuz dabilen karga elektrikoa erdira
gutxiagotzen da.
Bigarrenak adierazten ditu unitateak (0), beltza

kolorekoa bera.
Hirugarrena da biderkatzailea, kasu honetan
10, marroia bera.
Beltza
8. Datuak: I = 40 mA = 4 10-2 A; t = 2 min = 120 s

Karga kantitatearen balioa bakantzen dugu:
Q = I t = 4 10-2 A 120 s = 4,8 C
Laranja
Karga kantitatea da 4,8 C.
b) 12 000 : 12 1 000
Lehenengo lerroa: hamarrekoak (1), marroia.
Jarduerak
Bigarren lerroa: unitateak (2), gorria.
9. Datuak: S = 2 mm2 = 2 10-6 m2; L = 400 m;

= 1,68 10-10 m
68 10 10 m
= 1,68 10 10 m
S
400 m
400 m
2 10 6 m 2
Hirugarren lerroa: biderkatzailea ( 1 000), laranja.

Gorria
= 3,36 10 2
= 3,36 10 2
2 10 6 m 2
Kobrezko alanbrearen erresistentzia elektrikoa da
3,36 10-2 .
V
I
220 V
0,27 A
Laranja
c) 3 500 000 : 35 100 000

Lehenengo lerroa: hamarrekoak (3), laranja.
Bigarren lerroa: unitateak (5), berdea.
10. Datuak: I = 0,27 A; V = 220 V

R=
Marroia
= 814,81
Hirugarren lerroa: biderkatzailea ( 100 000),

berdea.
Berdea
Alanbrearen erresistentzia elektrikoa da 814,81 .

11. Voltmetroa seriean konektatuz gero, neurtuko den
balioa desegokia izango da, voltmetroak erresistentzia
izugarri handia baitauka; seriean konektatuz gero,
zirkuituaren erresistentzia infinitu izango da eta hartan
barrena ez da korronterik zirkulatuko.
12. Ikasleek honako webgunea kontsultatu dezakete, erresistentzietan (erresistoreen) dagoen kolore-kodearen
nondik norakoaz informatzeko.
Kolore-kodeak bi parametro ematen ditu, erresistentziaren balioa eta bereizmena edo tolerantzia, honako
era honetan:
Azken marrak tolerantzia adierazten du.
Azken aurreko marrak, biderkatzailearen balioa.
Gainerako marrek adierazten dute erresistorearen
erresistentziaren balioa. Normalean, azken balio hori adierazteko bi kolore-zerrenda daude, lehenengoak hamarrekoak adierazten ditu eta bigarrenak, unitateak.
Laranja
Berdea
4. Kalkuluak zirkuitu elektrikoetan

(233.-235. or.)
Jarduerak
13. Datuak: R1 = 45 ; R2 = 25
Bi erresistentziak seriean elkartzen badira, erresistentzia baliokidearen balioa da haien erresistentzien batura:
RE = R1 + R2 = 45 + 25 = 70
Seriean elkartutako bi erresistentzien erresistentzia
baliokidea da 70 .
Erresistentziak paraleloan elkartzen diren kasuan,
honako hau da erresistentzia baliokidea:
1
RE
1
R1
1
R2
195
giltza-edeb taldea
R =
Marroia
R1 R 2
RE =
45 25
R1 + R 2
45 + 25
1125 2
70
= 16,07
= 16,07
I=
14. Bonbilletan barrena zirkulatzen dabilen intentsitatea

kalkulatuz, konprobatzen dugu paraleloan konektatu
takoan korronte handiago dabilela eta, beraz, distira
tsuago argiztatuko dute.
I1 =
Paraleloan:
1
R
2
R
Rp =
1
Rp
I=
1
R
V
Rp
RS
2
I3 =
R
2
I=
V
Rp
2V
2V
a) Erresistentzia baliokidea honako hau da:

RE
1
RE
1
2
1
3
1
6
1
2
3+2+1
6
1
RE
1
R1
1
6
6
1
1
R2
1
6
=
1
R3
= 12 A
V
R1
V
R2
V
R3
=
=
=
12 V
2
12 V
3
12 V
6
=6A
=4A
=2A
2V
R
5.Energia-eraldaketak
zirkuitu
elektrikoetan (236.-237. or.)
17. Datuak: R = 80 ; I = 1,75 A, t = 1 h = 3600 s
3+2+1
6
6
6
1
1
1
1
Joule-ren legea erabiliz kalkulatuko dugu potentzia:

P = I 2 R = (1,75 A)2 80 = 245 W
Kalkulatuko dugu kontsumitutako energia:
P=
; RE = 1
Paraleloan konektatutako hiru erresistentzien erresistentzia baliokidea da 1 W.

196
16. Joule efektuak ondorio negatiboak dauzka, zirkuitu

elektrikoa batean energia-galerak, bero eran, ez egotea nahi denean; hots, energia elektrikoaren bestelako energia forma bihurtzeak maximizatu nahi
denean. Esaterako, Joule efektua kaltegarria da ordenagailu eramangarrien funtzionamenduarentzat, beroaren gehiegizko metatzeak kaltetu baititzake zenbait
osagai.
2R
15. Datuak: R1 = 2 ; R2 = 3 ;R3 = 6 ; V = 12 V
12 V
Jarduerak
V
>
Zirkuituko intentsitate osoa (12 A) eta zirkuituko

adarretan barrena zirkulatzen duten intentsitateen
balioen batura 6 (A + 4 A + 2 A = 12 A) berdinak
direla egiaztatu dezakegu.
2R
Rp =
I2 =
Zirkuituaren adarretan barrena dabilen intentsitatea

kalkulatuko dugu, Ohm-en legetik abiatuta:
Seriean konektatzen baditugu bi bonbillak, zirkuituaren erresistentzia baliokidea bikoitza da, bonbilla ba
karreko kasuarekin alderatzen badugu eta, beraz,
Ohm-en legea aplikatzean konturatuko gara intentsitatea erdira jaitsi dela. Ematen du luzeran bikoitza den
eroalean zehar zirkulatu beharko lukeela intentsitateak. Hortaz, seriean konektatutako bi bonbillek inten
tsitate erdiaren argiztatuko dute, bonbilla bakarrekoarekin alderatuta.
Seriean: Rs = R + R = 2R; I =
b) Erresistentzietako potentzial-diferentzia berbera

da eta zirkuituaren potentzial- diferentzia berdina:
V = V1 = V2 = V3
c) Ohm-en legea aplikatuko dugu sorgailutik kanporatzen den intentsitatea kalkulatzeko:
Paraleloan elkartutako bi erresistentzien erresistentzia baliokidea da 16,07 .
giltza-edeb taldea
E
t
E = P t = 245 W 3600 s = 882000 J

Potentzia da 245 W eta kontsumitutako energia
882000 J.
(238.-239. or.)
Jarduerak
18. Zirkuitu elektronikoen miniaturizazioak haiek barneratzen dituzten gailuen tamaina eta kontsumoa gutxiagotzea dakar, gehien bat, haietan zehar zirkulatuz
dabilen korrontea txikiagotzen baita.
Konposatu ionikoen eroankortasunari buruzko informazioa bilatu dezakete ikasleek honako webgune
hauetan:
http://links.edebe.com/94ig
http://links.edebe.com/gp6grr
Emaitzak jakinaraztea
Ikasleek enuntziatuko dute lege moduan, saiakuntzaren
emaitza eta ikaskide denei berri emango die.
Mikrotxipak giza gorputzean
Jarduera honetan proposatzen da berriak irakurtzea medikuntza-terapietarako mikrotxipen erabileraz.
Sormen@: mikrotxipak, burua kontrolatzeko

Taldeka egin Sormena atalean proposatutako jarduerak. Lehenik, bilatu gaiari buruzko informazioa interneten,
ikaslearen liburuan proposatuko webguneetan. Ondoren,
baloratu jasotako informazioa eta adierazi emaitzak. Azkenik, bukatzeko, eztabaidatu klasean, emanez iritzia gaiari
buruz.
Baloratu pertsonalki lortutako ondorioak eta aplikatu honako kasu hipotetikoan: herri baten Gobernuko kideak dira
ikasleak.
Zientzia eskura
(242.-243. or.)
1. Kablearen muturrak ur destilatuan sartutakoan, bonbilla

ez dela pizten egiaztatzen da, eta horrek esan nahi du
korronte elektrikoak zirkulatzen ez duela, eta beraz, ez
dagoela kargen higidurarik.
2. Kablearen muturrak NaCl disoluzioan sartutakoan,
bonbilla pizten da, badago, beraz, kargen higidura
zirkuituan zehar.
3. Izotz-puska bat erabiliz gatz-disoluzioa ordezkatutakoan, zirkuituan ez dabil korronterik. Urak egoera
solidoa eratzen duen egitura kristalinoan zehar kargek
ez dute zirkulatzen.
Ondorioak ateratzea
Korronte elektrikoa sorrarazteko, erabat beharrezkoa
da kargak higitzea; karga askeen higidura jarraitua beharrezkoa da.
19. Jarduera honi erantzuna emateko Hitzen jokoa taldekako teknika erabiliko da. Horretarako, unitatean landutako zenbait hitz idatziko ditu arbelean irakasleak,
esaterako: korronte elektriko, karga, erresistentzia,
zirkuitu, korrontearen intentsitate, sorgailu...
Ikasleek, lehenengo bakarka eta, ondoren, taldeka,
hitzekin esaldi bana osatuko dute (gaiaren arabera,
idatzitako hitz bat baino gehiago egon daitezke esaldietan). Landutako lanaren laburpena adieraziko du
partekatzeak.
20. Ohm-en legearen arabera eroale baten muturren arteko potentzial-diferentzia eta eroalean zehar zirkulatuz
dabilen korrontearen intentsitatearen arteko zatidura konstante bat da, eroalearen erresistentzia elektrikoaren balioarekin bat egiten duena bera. Matematikoki honako era honetan adierazten da:
R=
V
I
21. Termikoa: Korronteko elektroien eta eroaleko atomoen arteko talkak tenperatura handiagotzen du,
horixe da, esaterako, berogailuetan erabiltzen den modua beroa sorrarazteko.
Argizkoa: Metal bat berotzea edo gas bat ionizatzean
argi ikuskorra sorrarazten da, efektu hori erabiltzen da
bonbilletan eta uoreszenteetan.
Kimikoa: Zenbait materialetan zeharreko korrontearen
igarotzeak substantzietan aldaketak sorraraz ditzake;
efektu horretan datza galvanizazioa.
Magnetikoa: zirkuitu bat bere inguruan biratzean bobina bat sortzen da eta horretan korrontea zirkularaziz
gero, imanarena egiten du bobinak. Horretan dautza
garabi handietako imanak.
197
giltza-edeb taldea
6. Zirkuituen aplikazioak

Mekanikoa: Efektu magnetikoa erabiltzen da motorrak eraikitzeko, eta horiek erabiltzen dira etxetresna
elektriko txikietan, esaterako.
22. Korronte elektrikoa da elektroien desplazamendu ordenatua. Korronte elektrikoa era ordenatuan zirkulatzen duen arteka da zirkuitu elektrikoa.

1. Elektrizitatea
23. Zehazki, korronte elektrikoak eroalean zehar zirkulatu ez dezan saihestea, hots, zirkuituan maten dadila.
Horrela bada, kableak maneiatu ditzakegu elektrizitatearen eragin kaltegarriak sentitu gabe.
24. Karga elektriko positiboak ez dira zirkuituan zehar
desplazatzen; zirkuituan barrena desplazatzen diren
kargak beti negatiboak dira.
Atomoen egitura aztertzen badugu, erraz uler daiteke karga positiboak, protoiei lotutakoak haiek,
ez desplazatzea: protoiek, eta berebat neutroiek
nukleoa osatzen dute eta bortizki lotuta daude
elkarri sare kristalinoak eratzen. Karga negatiboei
dagokienez, elektroiei lotuta haiek, ezberdina da:
oso higikorrak dira elektroiak eta atomo batetik
beste batera desplazatu daitezke.
25. Elektroskopioko xaatxoek elkarri are gehiago aldaratzen diete, karga positibo gehiago hartzen baitute.
30. Ezkerretik eskuinera eta goitik behera:

Diodo noranzko baimendua (normala); erresistentzia
aldakorra (erreostatoa); bobina (induktorea)
Lur-konexioa / pultsadorea irekita / PNP transistorea
Tentsio erregulagarriko bateia / kommutadorea / kondentsadorea
31. Taldeka, ikasleek bilatuko dute hidrogenozko erregaipilei buruzko informazioa. Informazioa lor daitekeen
webgune zenbait honako hauek dira:
http://links.edebe.com/e9h7hm
http://links.edebe.com/3e5x
http://links.edebe.com/xr8v
Erregai-pilen funtzionamenduari, haien erabilerari eta
haien alde positiboei eta negatiboei buruzko informazioa bildutakoan, ikasleek partekatu behar dute
klasean.
Irakasleriak galde deiezaieke ikasleei ea haien ustez
nondik datorren hidrogenoa lortzeko energia. Galdera
horretatik abiatuta, hausnartu daiteke benetan energia
berdea den edo ez den hain berdea...Dena dela, esan
beharra dago horren moduko erregaiak erabiltzeak
hirietako kutsadura gutxiagotzen duela.
32. Erantzun grafikoa. Irakasleriak bereziki azpimarratu
behar die ikasleei ikur egokiak erabil ditzaten.
Zirkuitu elektrikoa izan daiteke ondoren adierazten
den honen modukoa:
2. Zirkuitu elektrikoak
26. Metala berotzea gori egon arte, momentu horretan
hasten da argia igortzen.
27. Galvanizazioa, elektrolisia, pila erabiliz elektrizitatea
ekoiztea...
giltza-edeb taldea
28. LED diodoak argia igortzen du, orbital batetik beste

batera saltoka dabiltzalako elektroiak. Gas-hodietan,
gas ionizatzen da eta prozesuan askatutako elektroiek
argi ultramorea igortzen dute, estalduraren kontra talka egindakoan argi ikuskor bihurtzen da argi ultramore hori.
29. Efektu magnetikoa aprobetxatzen du motor elektrikoak; zenbait zirkuitu direla medio lortzen da imanek poloak aurrez aurre jartzea, desplazatzeko. Motor
gisa erabiltzen den biraketa bihurtzen da desplazamendua.
198
33. Mekanismo bat da, tonu bereko zarata jarraitua edo

etena egiten du berak. Abisatzeko mekanismoetan
erabiltzen da, etxetresna elektrikoetan, automobiletan, iratzargailuetan eta abarretan. Burrunbagailu
batean, elektrizitateak efektu magnetiko sorrarazten
du: korronteak bobinako elektroimana zeharkatzen du
eta sorrarazten duen eremu magnetikoak altzairuzko
xaa bat bibrarazten du.
3. Zirkuitu elektrikoen magnitudeak
38. Datuak:Cu = 1,7 108 m; Al = 2,8 108 m;

LCu = 1000 m
34. Neurtu nahi den korronteak zeharkatzen dituen elementuekin seriean konektatu behar da anperemetroa.
Aldiz, voltmetroa paraleloan konektatu behar zaie potentzial-diferentzia neurtu nahi den elementuekin.
R Al = Al
35. 1 gailuak (anperemetroa) intentsitatea neurtzen du eta

2 eta 3 gailuek (voltmetroak), potentzial-diferentzia.
4 gailuak (polimetroa, ohmetro moduan) erresistentzia
neurtzen du.
Cu
1,7 10 8 m
Korronte elektrikoaren intentsitatea da eroale elektriko

baten sekzioa zeharkatzen duen karga kantitatea,
denbora-unitatean; beraz, lehenik, kalkula dezagun
100 billoi elektroiek duten karga:
LAl =
Q = elektroi kopurua elektroiaren karga =

= 1014 1,602 10-19 C = 1,602 105 C
Q
t
1,602 10 5 C
60 s
Q = I t = 103 A 1 s = 103 C
karga /elektroi
1,602 10 19 C
= 6,24
10 15
1000 m
S
LAl
S
= 2,8 10 8 m
1,7 10 8 m 1000 m
2, 8 10 8 m
LAl
S
= 607,14 m
40. Datuak: R = 55 ; I = 4 A
Orain, kalkula dezakegu zer elektroi kopuruk osa

tzen duen 10-3 C-eko karga:
10 3 C
= Al
Kasu honetan, intentsitatearen balioak konstante

dirau, izendatzailea zein zenbakitzailea proportzio
berean gutxiagotu baitira.
a) Lehenik, karga elektrikoa kalkulatuko dugu:
39. Ohm-en legearen arabera, zirkuituari aplikatutako

potentzial-diferentzia erdira gutxiagotuz gero, inten
tsitatea ere bai erdira gutxiagotuko da, honako hau
betetzen baita:
V
I=
R
37. Datuak:I = 1 mA = 103 A;

elektroiaren karga: 1,602 10-19 C
karga /elektroi
LCu
4. Kalkuluak zirkuitu elektrikoetan
Zirkuituan dabilen korrontearen intentsitatea da 2,67

10-7 A
S Al
Kobrea, erresistentzia elektriko txikiagoa baitu.
= 2,67 10 7 A
LAl
Erresistentzia baliokidea lortzeko, aluminiozko kablearen luzerak 607,14 m izan behar du.
Ondoren, korrontearen intentsitatea kalkulatuko dugu

t = 60 s kontuan hartuz.
elektroi kop. =
SCu
Bi erresistentzien balioak berdinak izan behar direnez, bi adierazpenak berdindu behar ditugu. Biek
sekzio berbera dutenez, aldagai hori desagerraraz
dezakegu:
36. Datuak:1014 elektroi;

elektroiaren karga: 1,602 10-19 C;
t = 1 min = 60 s
I=
LCu
R Cu = Cu
10 3
Ohm-en legetik bakantzen dugu potentzial-diferentzia:

C
1,602 10 19 C
V = R I = 55 4 A = 220 V
= 6,24 10 15 elektroi
Potentzial-diferentzia da 220 V.
elektroi
b) Zirkulatuz dabilen elektroi kopurua, minutuan, zen

batekoa den jakiteko, lortutako elektroi kantitatea
bider 60 biderkatuko dugu eta ondorioz lortuko
dugun balioa da 3,74 1017 elektroi.
41. Datuak: V = 30; A = 2 A; R1 = 5

a) Pilaren indar elektroeragilea da 30 V.
b) Zirkuituan zehar dabilen korrontearen intentsitatea
da 2 A.
199
giltza-edeb taldea
kop. =

RE = 4 + 12 + 3 = 19
c) Korrontearen intentsitatea eta pilaren indar elektroeragilea ezagututa, erresistentzia baliokidea kalkulatu dezakegu.
RE =
V
I
30 V
Serieko elkarketako erresistentzia baliokidea da

19 W.
= 15
2A
b) Paraleloko elkarketan, erresistentzia baliokidearen alderantzizkoa eta erresistentzien alderantzikoen batura berdinak dira.
Datu horretatik, R2 kalkulatuko dugu:

R2 = RE R1 = 15 5 = 10
Ohm-en legea aplikatuko dugu berriro ere bai, R2

erresistentzian potentzial-diferentzia kalkulatzeko:
RE
1
V = R2 I = 10 2 A = 20 V
R2 erresistentzia potentzial-diferentzia da 20 V.
42. a) Datuak:V = 15 V; I = 0,05 A
RE
1
RE
1
4
1
12
1
3
R1
3 + 1+ 4
12
R2
1
R3
1
12
8
12
3 + 1+ 4
12
15 V
Paraleloko elkarketako hiru erresistentzien erresistentzia baliokidea da 1,5 W.
= 300
0,05 A
b) Datuak:R = 100 ; I = 0,1 A

Aplika dezagun Ohm-en legea erresistentziaren
muturren arteko potentzial-diferentzia kalkulatzeko:
V = R I = 100 0,1 A = 10 V
c) Datuak:R = 250 ;V = 5 V
Erresistentzian barrena zirkulatuz dabilen korrontearen intentsitatea kalkulatzeko, Ohm-en legea
aplikatuko dugu:
I=
V
R
5V
250
= 0,02 A
43. Datuak: A1 = 50 mA; A2 = 15 mA

Zirkuituko korrontearen intentsitatea da anperemetroak adierazten duena A 1, 50 mA, A 4 intentsitatearekin bat egin behar du berak. Paralelo erako
zirkuituan, adarretan zehar zirkulatuz dabiltzan inten
tsitateen baturak eta zirkuituko intentsitate osoak
berdinak izan behar dutenez, honako hau ondoriozta
tzen dugu:
A1 = A2 + A3
A3 = A1 A2 = 50 mA 15 mA = 35 mA
c) Lehenik, kalkula dezagun R2 eta R3 erresistentzien

erresistentzia baliokidea, haiek paralelo elkarketa
osatzen dutela kontuan hartuz:
1
R e1
1
R2
1
R3
1
12
1+ 4
12
5
12
Re1 5 = 1 12 ; Re1 = 12/5 = 2,4 W

Ebatz dezagun orain, R1 eta Re1 erresistentzien arteko elkarketa:
RE = R1 + Re1 = 4 + 2,4 = 6,4
Zirkuitu mistoaren erresistentzia baliokidea da
6,4 W.
d) Lehenik, R2 eta R3 taldekatu ditugu, seriean konektaturik daudela kontuan hartuz:
Re1 = R2 + R3 = 12 + 3 = 15
Ondoren, R1 eta Re1 erresistentzien arteko paralelo
elkarketa ebatziko dugu,:
1
RE
1
R1
1
R e1
1
4
1
15
15 + 4
60
1
1
1
1
1
15 + 4
19
+
=
+
=
=
Beraz, anperemetroak adierazten dituen intentsita-=
R e1
4
15
RE
R1
60
60
teak dira:
A1 = 50 mA; A2 = 15 mA; A3 = 35 mA; A4 = 50 mA
giltza-edeb taldea
44. Datuak: R1 = 4 ;R2 = 12 ;R3 = 3

a) Serieko elkarketa batean, erresistentzia baliokidea
da erresistentzien batura:
RE = R1 + R2 + R3
200
12
RE 2 = 1 3 ; RE = 3/2 = 1,5 W
Erresistentziaren balio kalkulatzeko, Ohm-en legea

aplikatu dezakegu:
R=
RE 19 = 1 60 ; RE = 60/19 = 3,16
Zirkuitu mistoaren erresistentzia baliokidea da 3,16 W.
45. Datuak: R1 = 2/3 ;R2 = 2 ;R3 = 4 ;V = 12 V
Erresistentzia baliokidea kalkulatuko dugu, horretarako kontuan hartuko dugu zirkuitu mistoa dela: lehe-
19
60

nik, paralelo elkarketari dagokion erresistentzia baliokidea kalkulatuko dugu:
1
R e1
1
R2
R3
1
4
2+1
4
3
4
Paralelo elkarketako potentzial-diferentziek berdinak izan behar dutenez adarretan, adarretako intentsitatea kalkulatzeko, Ohm-en legea aplikatu
dezakegu.
V
Re1 3 = 1 4; Re1 = 4/3
I1 =
Ondoren, R1 eta Re1 erresistentzien arteko serieko

elkarketa ebatziko dugu:
I2 =
RE = R1 + Re1 = 2/3 + 4/3 = 2

Zirkuitu mistoaren erresistentzia baliokidea da 2 W.
Ohm-en legetik abiatuta kalkulatu dezakegu zirkuituan barrena dabilen intentsitatea:
I=
V
R
12 V
=6A
15 V
R1
V
R2
=3A
15 V
15
= 1A
Hortaz, anperemetroak adierazten dituzten inten

tsitateak dira A1 = 3 A eta A2 = 1 A.
Pilaren indar elektroeragilea da 4 V.
47. Datuak: R1 = 30 ;R2 = 60 ;V = 15 V
Lehenengo eta behin, erresistentzia baliokidea kalkulatuko dugu, kontuan hartuz paralelo elkarketa eratzen
dutela erresistentziek:
Adarretan barrena zirkulatuz dabilen intentsitatea

ezagutzeko, adarreko muturretan dagoen poten1
1
1
1
1
2+1
3
tzial-diferentzia ezagutu behar da. Beraz, kalkula
=
+
=
+
=
=
30
60
60
60
R e1
R1
R2
dezagun lehen erresistentziari dagokion potentzialdiferentzia:
1
1
1
1
1
2+1
3
1
=
+
=
+
=
=
=
30
60
R1
R2
60
60
20
VR = I R = 6 A 2/3 = 4 V.R e1
1
Gainerako, 12 V-eraino, paraleloko elkarketari dagokion diferentzia izango da:

VR2 = (12 V 4 V) = 8 V
Paraleloko elkarketako diferentziak berdin izan behar duenez adarretan, adarretan barrena zirkulatuz dabilen korrontea kalkulatzeko Ohm-en legea
aplikatu dezakegu.
I3 =
R2
VR3
R3
8V
2
=4A
8V
=2A
A1 = 6 A; A2 = 4 A; A3 = 2 A; A4 = 6 A
Lehenik, kalkula dezagun paraleloko elkarteko erresistentzia baliokidea:

R e1
1
R1
1
R2
1
15
1
5
3+1
15
Zirkuituan barrena zirkulatuz dabilen intentsitatea kalkulatzeko datu guztiak ditugu, beraz, Ohm-en legea
aplikatuko dugu:
V
R
15 V
15/ 4
=4A
15 V
20
= 0,75 A
Paralelo elkarketako potentzial-diferentziek berdinak izan behar dutenez adarretan, adarretako intentsitatea kalkulatzeko, Ohm-en legea aplikatu
dezakegu.
I2 =
V
R1
V
R2
=
=
15 V
30
15 V
60
= 0,5 A
= 0,25 A
48. Jardueran proposatzen den dohako aplikazioa deskargatu dezakete ikasleek eta, ondoren, trebatu eta
zirkuitu propioak diseinatu.
15
Re 1 4 = 1 15 ; Re1 = 15/4
I=
Hortaz, anperemetroak adierazten dituzten inten

tsitateak dira A1 = 0,25 A eta A2 = 0,75 A.
46. Datuak: R1 = 15 ;R2 = 5 ;V = 15 V
I=
I1 =
Beraz, anperemetroak adierazten dituen intentsi

tateak honako hauek dira:
Zirkuituan barrena zirkulatuz dabilen intentsitatea kal

kulatzeko datu guztiak ditugu, beraz, Ohm-en legea
aplikatuko dugu:
5.Energia-eraldaketak zirkuitu
elektrikoetan
49. Energiaren unitatea Si sisteman da joule (J) eta potentziarena, watt (W).
Ez, kWh da energiaren unitateetako bat, 3,6 106 J
baliokidea bera.
201
giltza-edeb taldea
I2 =
VR2
Re 1 1 = 1 20 ; Re1 = 20

Matematikoki joule unitatearekin duen erlazioa honako
era honetan frogatu daiteke:
1 kWh = 1 kW 1 h = 1 000 W 3 600 s = 3,6 106 Ws
Betetzen denez 1 W = 1 J /1 s, hauxe lortzen dugu:
1 kWh = 3,6 106 J
50. Ile-lehorgailu batean, lisaburdina elektriko batean, txigorgailu batean...
51. Datuak: P = 2 000 W; V = 220 V; t = 15 m = 900 s
a) Korrontearen intentsitatea kalkulatuko dugu:
P=IV
I=
P
V
2 000 W
220 V
= 9,09 A
b) Kalkulatuko dugu 900 segunduan kontsumitutako

energia:
E = P t = 2 000 W 900 s = 1,8 106 J
Bihurtze-faktoreak erabiliko ditugu unitateak kWhtara ekartzeko:
1,8 10 6 J
1 kWh
3,6 10 6 J
= 0,5 kWh
lIe-lehorgailuak kontsumitzen ditu 0,5 kWh.
6. Zirkuituen aplikazioak
52. Transistoreari esker miniaturizatu ziren tresna elektrikoak. Transistorearen aurkikuntzak ahalbidetu zuen
zirkuitu elektrokoetako eta elektronikoetako hutsezko
balbulak ordezkatzea askoz txikiagoak ziren transistoreen bidez.
Lehen transistoreen tamaina zen arkatzetako borragomarena, bat zentimetro kubiko. Gaur egun, esparru
horretan garatu den teknologiak 500 nanometroko
transistoreak lortzen ditu. Itxarotekoa da, liburu hau
ergitaratzen denean, trantsistoreen tamaina txikiagotu
izana oraindik ere gehiago, esparruan izugarrizko garapena baitago.
Osagai horretan gertatu den miniaturizazioa ikusi ahal
izateko erreparatu honako datu hauetan: 1971. urtean, 192 transistore sartzen ziren 1 mm2; aldiz, 2011.
urtean, 4 717 742.
53. Jarduera hau egiteko, ikasleek interneteko zenbait
webgune kontsultatu dezakete, besteak beste, honako hauek:
giltza-edeb taldea
http://links.edebe.com/8h8pq
Ikasleek aurkitu beharreko datuen artean hauexek
daude:
202
Ordenagailu hori 1943. urtean hasi zen eraikitzen eta

hiru urteren buruan, amaitu; 127 m2-ko azalera behar
zuen eta bere masa zen 27 tona. 5 000 batuketa eta
300 biderketa egin zitzakeen segundoan. Eraikitzeko
erabili zen diru-laguntza 500 000 $ izan zen. Ordenagailu martxan zegoenen gelaren tenperatura 50 C-ra
heltzen zen.
Gaur egun, ordenagailuen kalkulu-ahalmena askoz
handiagoa da eta behar duten espazioa, askoz txikiagoa. Gaur egungo superordenadoreek 200 billoi
eragiketa baino gehiago egin dezakete, segundoan.
Kalitate ertaineko ordenagailu baten datuekin alderatuz gero, etekina oso handia da 1 000 -ko prezioa duen ordenagailuaren kasuan eta horren masa
1 kg-etik beherakoa izan daiteke. Ordenagailu eramangarrietako pantailak 13 eta 15 hazbetekoak izan
daitezke, Full HD motakoak haiek, eta, gainera, 4 edo
8 Mbyteko mikroprozesagailuekin eta kontsumo oso
txikiarekin. Batzuetan metatze-sistemak masiboak dira, ash motakoa...
Osagaien miniaturizazioan datza gakoa, harek
ekarri du ordenagailuen prezioa eta behar duten
espazioa gutxiagotzea.

54. Bateria berria behar du. Ahalbidetzen du autobusaren
xahututako bateria beste bat erabiliz ordezkatzea eta,
horrela, martxan jar daiteke ibilgailua.
55. a) Segurtasun-arkuetako metal-detektagailuak programatu daitezke material jakinak detektatzeko
edo seinalerik igorri ez dezaten, detektatu duten
elementua oso txikia den kasuan. Aluminiozko papera, txanponak eta giltzak sartutakoan detektagailuak soinurik egin ez badu, horrelako aleazio
horiek detektatutakoan soinurik ez egiteko programatu izan delako da.
b) Efektua da indukzio magnetikoarena.
Segurtasun-arkuaren funtzionamenduan sakondu
nahi bada, kontsultatu daiteke honako esteka hau:
http://links.edebe.com/3cc
56. a) Gela horretako bonbillak seriean konektatuta egongo dira eta etxe batean paraleloan konektatuta
egon behar dute.
b) Serieko zirkuitua adierazten duen eskema da eskuinekoa; zirkuituaren elementuen kokapenean
erreparatuz, konturatuko gara denek eragiten dietela denei; kasu honetan, zirkuituko bonbilla erre-
e1
tzen bada, zirkuitua zabalik dago eta korronteak ez

du zirkulatuko eta, ondorioz, gainerako bonbillak
ez dabiltza.
Paraleloan elkartutako erresistentzia-taldearen

adarretako potentzial-diferentziak berbera izan behar duenez, Ohm-en legea aplikatu dezakegu,
adarretako intentsitatea kalkulatzeko.
57. a) Eskularruak jantziko ditu ez baitira eroaleak eta,

horrela, zorizko deskargaren bat gertatutakoan
agertuko den korrontetik babestuta dago.
I2 =
b) Eskularruak fabrikatzeko plastikoa; bihurkinaren

eskulekua, plastikoa, zeramika, egurra...
58. a)
I3 =
R2
VRe 1
R3
=
=
4,1 V
8
4,1 V
15
= 0,51 A
= 0,273 A
Beraz, tresnek markatzen dituzten intentsitateak

honako hauek dira:
R = 10
R = 15
Anperemetroa
V = 12 V
VRe 1
Voltmetroa
R=8
R = 10
Voltmetroa
V = 12 V
V = 12 V
A = 0,51 A
R = 15
V = 4,1 V
R=8
Anperemetroa
Voltmetroak paraleloan eta anperemetroak, seriean.
A = 0,79 A
b) Erresistentzia baliokidea kalkulatuko dugu, horretarako kontuan hartuko dugu zirkuitu mistoa dela;
lehenik, paraleloan dauden bi erresistentzien erresistentzia baliokidea kalkulatuko dugu:
1
R e1
=
1
R2
1
R3
1
8
=
1
15
1
R2
=
1
R3
15 + 8
120
=
=
1
8
1
15
15 + 8
120
c) 8 erresistentziak kontsumitutako potentzia honako formula hau erabiliz kalkulatu daiteke:

P = I V = 0,51 A 4,1 V = 2,30 W
=
23
120
Joule-ren legea erabiliz kalkulatu daiteke bero eran

barreiatutako energia, hauxe:
E = P t = 2,30 W 600 s = 1 380 J
23
120
Re1 23 = 1 120 ; Re1 = 5,22

Ondoren, R1 eta Re 1 erresistentzien serieko elkarketa ebatziko dugu:
RE = R1 + Re1 = 10 + 5,22 = 15,22
Zirkuitu mistoaren erresistentzia baliokidea da
15,22 .
d) Pila alkalino batean, polo negatiboa osatzen zinkhautsa dago, zeinari esker ukipen-gainazala handiagotu daitekeen eta, beraz, erreakzio-abiadura. Katodoa osatzen, manganeso dioxidoa dago
(MnO2). Mota horretako piletan erabiltzen den elektrolitoa da potasio hidroxidoa (KOH).
Gertatzen diren oxidazio- eta erredukzio-erdierreakzioak honako hauek dira:
Oxidazioa:
Orain, Ohm-en legetik abiatuta, zirkuituan barrena

zirkulatuz dabilen intentsitatea kalkulatu dezakegu:
I=
V
R
12 V
15,22
= 0,79 A
Zn(s) + 2 OH(aq) ZnO(s) + H2O(l) + 2 e

Erredukzioa:
MnO2(s) + H2O(l) + 2 e Mn2O3(s) + 2 OH(aq)
Adar bakoitzean zirkulatzen duen intentsitatea

zenbatekoa den jakiteko, adarreko muturretan dagoen potentzial-diferentzia ezagutu behar dugu.
Beraz, lehenengo erresistentzia dagoen potentzialdiferentzia kalkulatuko dugu:
VR1 = I R = 0,79 A 10 = 7,9 V
Gainerakoa, 12 V-erainokoa da paraleloko elkarketari dagokion potentzial-diferentzia:
VRe 1 = (12 V - 7,9 V) = 4,1 V
Hausnartu
Erantzun irekia.
203
giltza-edeb taldea

10. Energia zentzuz erabiltzea
1. Zer da energia? (252.-253. or.)
Agora
Ikasleek baloratu behar dute nola erabiltzen dugun energia
eta berebat jabetzen garen alperrik galtzen dugula. Energia eta bestelako baliabideak modu irrazionalean kontsumitzeak arriskuan jartzen ditu etorkizuneko belaunaldien
baliabideak. Energiaren kontsumo arduratsua bultzatzea
eta jarrera horrek ez duela arriskuan jartzen edo mugatzen
gure bizimodua azpimarratzea garrantzizkoa da.
Jarduerak
1. Jarduera honetan, Metafora eta analogia trebetasuna
erabiliko dute ikasleek, Energia ura bezala jariatzen
da... esaldiaren esangura deskribatzeko.
Metafora bat da adierazpen sinboliko baten erabilera,
esangura desberdinarekin edo ohikoa ez den testuinguruan, esaldi baten edo hitz baten esangura batetik bestera pasatuz. Esaterako: minez inguraturik,
sukarrez sutan, botila-lepoa eratuz, inurri-lan eta abar.
Analogia bat da bi item, edo gehiago, alderatzea,
horretarako arrazoia erabiliz, ezaugarri orokorrak eta
bereziak aipatuz, eta horien arteko antzekotasunak
daudenez arrazonamenduak sorraraziz.
Modu horretan, energiari buruzko metaforak eta analogiak sortu behar dituzte ikasleek. Erantzun posiblearen adibide gisa hauxe proposatzen dugu:
Energia da errekaren modukoa.
Energia ez da magnitude estatikoa, aldiz, etengabe
aldatuz dabil. Energiaren formak eta haien artean gertatzen diren trukeak ubidean doan errekaren modukoak dira, ez dira estatikoak, etengabeko higiduran
daude.
2.Nola trukatzen da energia?

(254.-255. or.)
Esperimentatu: Zer berotzen da lehenago?
Jarduera honetan hiru materialen eroankortasun termikoarekin esperimentatu eta haren balioa ondorioztatuko
dute, horretarako saiakuntza erraza egingo dute.
Egin dezala analogia bat eroankortasuna elektrikoarekin
irakasleak, eta aldera ditzala eroankortasun termikoa hiru
materialetan (zeramika, egurra eta metala).
giltza-edeb taldea
Jarduerak
2. a) Lan moduan, haize-errotako hegalak desplazatzen
baitira.
204
b) Lan moduan, haizeak lainoak desplazatzen baititu.

c) Lan moduan, turbinaren hegalak desplazatzen baitira.
3. a) Erradiazioa.
b) Konbekzioz.
c) Eroapenez.
3.Energiaren kontserbazioa
eta degradazioa (256.-257. or.)
@: pendulu ideala
Jarduera honetan proposatutako webgunean, ikasleek
esperimentatu ahal izango dute energiaren kontserbazioa
marruskadurarik gabeko egoera ideal batean dagoen penduluarekin.
Jarduerak
4. Energia ingurunean barreiatu da; zopak beroa pasarazi dio platerari, eroapenez, eta erradiazioz, gelako aireari, bukaeran, bien tenperaturak berdinak diren arte.
5. Jarduera honetan, ikasleek erabiliko dute Alderatu
eta kontrastatu trebetasuna errekuntza eta fotosintesiaren arteko antzekotasunak eta ezberdintasunak
bereizteko.
ALDERATU ETA KONTRASTATU

Errekuntza
Fotosintesia
Zer antzekotasun dituzte?

Erreakzio bietan bero-transferentzia dago.
Zertan desberdintzen dira?
Errekuntza-erreakzio exotermikoa da eta fotosintesia,
endotermikoa.
Fotosintesian erreaktiboak gasak dira eta errekun
tzan gasak, likidoak eta solidoak izan daitezke.
Errekuntza-erreakzioan karbono dioxidoa produktuetako bat da eta fotosintesian, erreaktiboa.
Errekuntza-erreakzioan oxigenoa erreaktiboetako bat
da eta fotosintesian, produktua.
Fotosintesiak energia behar du, Eguzkiko erreakziotik
dator bera, eta errekuntzakoan ez da behar energia.
Ondorioak
Bi erreakzioetan trukatzen da energia: errekuntzaerreakzioetan energia kanporatzen da, normalean,
bero eran eta fotosintesian eguzki-energia erabiltzen
da zelulek energia erabilgarri izan dezaten eta erredukzio-ahalmena lortzeko.
(258.-259. or.)
Jarduerak
6. Ez, nahiz eta ohiko energiek kutsatzen duten, energia
hidraulikoa energia berriztagarritzat eta kutsadurarik gabekotzat jotzen da. Energia berriztagarriak garbitzat jotzen dira ohikoek sorrarazten dituzten kutsagarri beste sorrarazten ez baitituzte; dena dela,
horietako batzuek, biomasak esaterako, kutsatzen du
kutsatu ere.
5. Kontsumorako energiaren
ekoizpena (260.-261. or)
Jarduerak
7. a) Korronte jarraituek tentsio (potentzial-jauzi) jarraituak, denboran, sorrarazten dituzte eta elektrikoen
higidurak beti mantentzen du noranzko berbera.
Korronte alternoan, berriz, intentsitatea aldatuz
doa denboran eta noranzkoa askotan aldatzen da
segundo bakarreab.
b) Alternadorea da energia mekanikoa korronte alterno bihurtzen duen gailua. Bi imanen artean biraka
dabilen bobinak osatzen du. Bobinaren biraketak
sorrarazten du induzitutako korronte elektrikoa, eta
horrek bobinan zeharreko noranzkoa aldatzen du
bobinaren bira-erdiro, horrexegatik da korronte alternoa. Dinamoak transformatzen du energia mekaniko korronte jarraitu. Iman bat dabil bobina baten inguruan biraka, eta higidura horrek sorrarazten
du korronte elektrikoa.
c) Korronte alternoaren bidez. Korronte alternoa erabiltzen da horrek ahalbidetzen baitu transformadoreak erabiltzea tentsioa handiagotzeko edo txikiagotzeko. Zentraletik gure etxeetara energia
garraiatzeko, tentsioa handiagotzen da, eta intentsitatea txikiagotzen, horrela Joule efektuaren bidezko galerak txikiagotu baitaitezke.
8. Motorra. Korrontea zirkulatuz dabilen zirkuituaren biraketa eragiten duen eremu magnetikoan datza haren
funtzionamendua; sorgailua biraka dabil eta biraketa
horren ondorioz zirkuitu batean eremu magnetikoa
aldatzen da, korrontea ekoiztea da horren helburua.
9. Efektu fotoelektrikoa da, Albert Einstein-ek aurkitu
zuen eta aurkikuntza horri esker lortu zuen 1922. urteko Fisikako Nobel Saria.
Einstein-ek baieztatu zuen material batek aska ditzakeela elektroiak edo eroale batean zehar zirkularaz
ditzakeela, argi-sorta batek materialari eman diezaiokeen energiari esker.
Gaiari buruzko informazio gehiago aurkituko dute

ikasleek honako webgune honetan:
http://links.edebe.com/ni23g
6. Energia garraiatzea, metatzea

eta kontsumitzea
(262.-263. or.)
Jarduerak
10. Erantzun irekia. Ikasleak energiaren gehiegizko erabilerarekin eta ataleko proposamenekin zerikusia duten
gertakariak bilatzea da helburua. Hala nola, negutegi efektua dela eta jasaten ari garen basamortutzea
edo Chernobileko hondamendia.

Energia primarioen eta elektrikoaren ekoizpena
eta kontsumoa
Sormen@: gure energia-kontsumoa
aztertuko dugu
Jarduera honetan, ikerkuntza-lana egin behar dute ikasleek eta, ondoren, lortutako informazio hori guztia aurkeztu
behar dute. Orotarikoak dira aztertu beharreko gaiak: erkideek ekoizten duten lehen mailako energia, hiri handietan
egiten den energiaren kontsumoa, substantziek kanporatzen dituzten karbono dioxidoaren tona kopurua eta Espainiak igortzen duen karbono dioxidoaren tona kopurua,
lehen mailako energia kontsumitzean.
Jarduera nahiko konplexua denez, irakasleen esku dago
ikasleak taldekatzea jarduera egin dezaten. Horrela bada,
arinagoa egiten da datuen bilaketa eta horien azterketa.
Datuak aurkitutakoan, aurkezpena egin eta gainerako
klase-kideei aurkeztu.
Ondoren, jarduera hau egiteko ikasleek ikus ditzaketen
zenbait webgune zerrendatzen dira:
Energia elektrikoaren ekoizpena.
http://links.edebe.com/ixhz
Kontsumo elektrikoa.
http://links.edebe.com/abb
205
giltza-edeb taldea
4. Energia-iturriak

Karbono dioxidoaren, CO2-ren, igorpena.
http://links.edebe.com/mbi
http://links.edebe.com/svsq
Kontsumoak, Espainian.
http://links.edebe.com/jeij
Ondoren, eta taldeka, baloratu Una verdad incmoda pelikularen, Al Gorek ekoiztutako bera, edukia eta mezua.
Pelikula oso ikusteko aukerarik ez badago, honako honetan dago laburpena:
http://links.edebe.com/revq

Taldekako jarduera honetan ikerkuntza-lana egin behar da
gai honi buruz: batez besteko familia batek, lau kidez osatua bera, urtean egiten duen energia-kontsumoa.
Irakasleek azpimarra dezakete garrantzizkoa dela denon
artean lan-estrategia eztabaidatzea eta erabakitzea kideen
zereginak eta bete beharreko urratsak. Ondo planteantutako jarduerak, beren betetze eragingarriagoa ekarriko du.
Gainera, ikaslearen liburuan aipatzen diren jarraibideez
eta lan-metodologian bete beharreko urratsez gain, espero diren jarduerak osatzeko egunkaria eskaintzen da.
Modu honetan, taldearen partetiko zereginen kontrola bultzatzen da.
Informazioa lortutakoan eta aztertutakoan, aurkezpen bat
egin behar da Prezi erabiliz, energia aurrezteko kontsumo-ohiturak bilduko dituen bideo bat eta, ahozko aurkezpena bat.
Argi dagoenez, jarduera konplexua da, kontuan hartzeko
alde asko baitauzka: lanaren planifikazioa eta kontrola,
rolen esleitzea, informazioa bilatzea, aurkezpena lantzea
eta emaitzak aurkeztea. Ebaluazioaren irizpideen artean
honako hauek guztiak hartuko dira kontuan: aurkeztutako
lana (% 70), jardueraren garapena (% 10) eta lan-metodologia (% 20).
giltza-edeb taldea
2. Jarduera honetan, ikasleek baloratu behar dute, haien

aburuz, berrien zehaztasun zientifikoa. Espero da iriztea lehen berriak ez daukala zehaztasun zientifikorik eta
bigarrena dokumentatuagoa dela eta, zehatzagoa.
Erradiazioek eragindako emakumezkoaren jarrera
zehaztasun zientifikorik gabekoren (sasi-zientzia)
206
ondoriotzat jo dezakete ikasleek. Eztabaida nuklearrari dagokionez, ez da sasi-zientzia edo zientziaren arazoa, norberaren iritziarena baino.
Irakasleek aipatu dezakete gaur egun sasi-zientziatzat hartutakoa, metodo zientifkoa aplikatuz azterketak eginez gero zientzia bihur daitekeela. Ez da
harritzekoa izango urte batzuetara azterketa zientifikoek lotzea gaixotasun batzuk edo zenbait sintoma wifi erradiazioarekin.
3. Nork berak berriak irakurritakoan eta baloratutakoan,
eztabaidatuko du klasean.
4. Unibertsoaren jatorriari buruzko sei galderei hiru astrofisikarik emandako erantzunez ari den artikulua irakurri
behar dute ikasleek.
5. Eztabaida zientifikotzat hartutakoak edo sasi-zientziatzat
sailkatu daitezkeen gaien bestelako adibide batzuk
bilatu behar dituzte ikasleek.
Agertu diren gaiei buruzko solasaldia eratzea proposatu dezakete irakasleek, behin eta berriro agertzen diren
gaia daudenetz egiaztatzeko. Esaterako, ikasleek aipa
ditzaketen gaien artean honako hauek daude: beroketa
globala existitzen da edo ez, eztabaida, elikagai transgenikoekin lotutako elikagai-segurtasuna, homeopatiaren eragingarritasuna...

11. Energiaren forma dira energia agertzeko moduak, honako hauek: energia mekanikoa (potentzial elastikoa,
zinetikoa, potentzial grabitatorioa), elektrikoa, erradiazioko, termikoa, nuklearra eta kimikoa. Energia-iturriak
dira energia lortzeko, zuzenean erabiltzeko zein transformatzeko, baliabideak.
12. Energia elektrikoa.
13. Beroa soilik erabil daiteke ingurunearen tenperatura
jasotzeko, ezin baita oso-osorik bihurtu beste energia
mota.
14. Urak daukan energia potentzial energia elektriko bihurtzen da, izugarriak diren turbinen bidez.
15. Gaur egun, honako hauetan datza energiaren arazoa:
alde batetik, arduragabekeriaz kontsumitzen da eta,
bestetik, erabiltzen diren energia-iturri gehienak ez dira
berriztagarriak, modu horretan, beraz, datozen belaunaldien baliabideak arriskuan jartzen ari gara.

1. Zer da energia?
16. Energia mekanikoaren energia elektriko bihurtzearen
adibidea da haizearen energia zinetikoa erabiltzea
haize-erroten hegalak higiarazteko eta hortik energia
elektrikoa lortzeko. Kontrako kasua, esaterako, irabiagailu elektrikoa da: energia elektrikoaren energia mekaniko bihurtzearen adibide.
17. a) Energia termikoa handiagotzen da.
b) Energia mekanikoa handiagotzen da.
c) Energia potentziala handiagotzen da.
d) Energia potentzial elastikoa handiagotzen da.
18. Nukleo atomikoetatik dator. Nukleoa osatzen duten
partikulen zati bat energia bihurtzen da.
Prozesu nuklearretatik energia lortzeko aukera,
matematikoki adierazi zuen zientzialaria Albert
Einstein izan zen. E = mc2 formula honen ondorioz
geldiunean dagoen gorputzaren energia da gorputzaren masaren eta argiaren abiaduraren karratuaren arteko biderkadura.
19. Eguzkiaren nukleoan gertatzen diren erreakzio nuklearretatik dator Eguzkiak igortzen duen erradiazioenergia.
23. Fotosintesia da erradiazio-energia energia kimiko bihurtzearen adibide.

Substantzia eratzen dauden molekuletara erradiazioenergia heltzen denean, tenperatura hartuko dute
molekulek, eta azkarrago higituko dira; ondorioz, molekulen energia zinetikoa handiagotzen da.
Zelula fotovoltaiko batera erradiazio-energiako eran
heltzen den energia bihurtzen da energia kimiko.
Eguzkitik heltzen zaigun erradiazio-energia eguratsa,
ura, eta harekin kontaktuan dauden material denak,
berotzeko erabiltzen da, ondorioz, energia termiko bihurtuz.
3.Energiaren kontserbazioa
eta degradazioa
24. Ez, energia-transferentzia gertatzen den edozein kasutan eta marruskaduraren kausaz, energiaren zati bat
bero eran galtzen da.
25. Transformazio orotan energia degradatuz baitoa eta
bero eran dagoenean, energia erabilgarriaren galera
gertatzen da.
26. Energia kimikotik argi-energia eta energia termiko.
Erregaia + karburatzaileaO2(g) CO2(g) + H2O(g)
20. Digestioaren bidez transformatutako elikagaietatik dator. Elikagaien zati bat erabiltzen da zeluletan energia
lortzeko, zelularen arnasketaren bidez, mitokondrietan
gertatzen da prozesu hori.
21. Ikuzgailu batean gertatzen diren transformazioetako
batzuk honako hauek dira:
Energia elektrikotik energia termikoa: danbolinean
sartzen den ura berotzeko erabiltzen da.
Energia elektrikotik mekanikoa: danbolina birarazteko erabiltzen da, ura kanporatzeko, ura karga
tzeko eta abar.
Energia elektrikotik argi-energia: ikuzgailuko botoiak
argitatzeko erabiltzen da (ba dauzka, behintzat).
22. Datuak: m: 80 kg; d = 15,6 m
Lanaren adierazpen matematikoa aplikatzen dugu.
W = F DxW = m g Dx
W = 80 kg 9,81 m/s2 15,6 m = 12242,88 J
Igogailuak egiten duen lana da 12242,88 J.
Erreakzio exotermikoa da, hots, beroa kanporatzen du.

27. Marruskadura dagoen edozein puntutan gerta daiteke: motorra eta punparen piezen artean, ura eta bera
zirkulatuz dabilen hodiaren artean eta abar.
28. Fotosientesian, landareek eguratseko CO2 erreaktibo
gisa erabiltzen dute eta transformatzen dute oxigenoa
eta bestelako substantzia organikoak lortuz. Modu
horretan, eguratsean dagoen CO2 kantitatea gutxituz
doa.
29. a) Sistema batetik lor daiteken energia erabilgarriaren eta horretarako sistemari eman behar diogun
energiaren arteko zatidura da makina baten errendimendu energetikoa. Normalean, portzentajea
erabiltzen da adierazteko, horrexegatik 100 erabiliz
biderkatzen dugu.
Matematikoki honako era honetan adieraz deza
kegu:
Errendimendua =
Errendimendua =
Lortutako energia erabilgarria

Hornitutako energia totala
100
207
giltza-edeb taldea
2. Nola trukatzen da energia?

b) Datuak: Eerabilgarri = 300 J; Eosoa emandakoa = 1 000 J
Errendimendua =
300 J
1000 J
100 = 30 %
c) Ikasleek konprobatu behar dute jarduera honetan

lortutako emaitza.
4. Energia-iturriak
30. Ez, gehien erabiltzen diren energiak ordezkatzeko
sortzen diren energiei deritze ordezko energia, energia nuklearrak edo erregai fosiletatik lor daitezkeenak,
esaterako.
Ordezkoak eta berriztagarriak: Eguzki-energia, energia eolikoa, eta marea-energia.
Ordezkoak eta ez-berriztagarriak: biomasa eta energia
geotermikoa.
31. Bere errekuntza nahiko garbia da eta gutxi kutsatzen
du, ura eta eta CO2 baino ez baititu kanporatzen. Dena
dela, gogan izan behar da karbono dioxidoa dela berotegi-efektuaren kausa nagusia eta horren ondoriozko
planetaren tenperatura-igoera globalarena berebat.
32. Eguzki-energia, energia eolikoa, energia geotermikoa,
marea-energia, energia hidraulikoa eta biomasa, beti
ere haien kontsumoa txikiagoa bada ekoizte-erritmoa
baino. Gaur egun utopia badirudi ere, horixe da gizakiok dugun bide bakarra energiaz baliatzeko, planetaren iraunkortasuna arriskuan jarri gabe.
33. Planetaren berotze globala dakarten berotegi-efektuko gasen igortzearen gutxiagotzeko nazioarteko hitzarmena da Kyotoko protokoloa. 1997ko abenduaren 11n sinatu zen Kioton, Japonian, nahiz eta 2005.
urtea ezkero dagoen indarrean.
Protokoloa betetzen ez duten herriak dira mundumailako potentziak, Estatu Batuak, Txina eta Errusia.
Ikasleek lor dezakete Kyotoko protokoloari buruzko
informazioa honako webgune hauetan:
giltza-edeb taldea
http://links.edebe.com/65zti4
http://links.edebe.com/7hvub
34. Bai, sistema konbentzional hau iraunkorra da. Bai,

sistema iraunkorra da, beti ere biomasaren kontsumoaren erritmoa ekoiztearenaren berdina edo txikiagoa bada.
208
5. Kontsumorako energiaren ekoizpena

35. Nagusiki energia elektrikoa erabiltzen da, errendimendu handiarekin bestelako energia mota bihurtu baitaiteke. Gainera, distantzia handietara garraiatu daiteke
eta kontsumo handiko tokietara, banatu.
Txigorgailuak energia elektriko energia termiko bihurtzen du.
Kontsumo txikiko bonbillak argi-energia bihurtzen
du energia elektrikoa.
Irabiagailuak energia elektrikoa mekaniko bihurtzen du.
Sakelako telefonoaren kargagailuak energia kimiko
bihurtzen du energia elektrikoa.
37. Etxebizitza batean energia kimikoa kontsumitu daiteke, esaterako, gas naturaletik, edo butanotik, ikatzetik
edo biomasatik datorrena. Pilak erabiltzekotan energia
kimikoa kontsumituko litzateke eta berebat erabiltzen
da Eguzkitik datorren erradiazio-energia.
38. Jarduera honetan, ikasleek ikertu behar dute zein den
bizi diren tokitik gertuen dagoen zentral elektrikoa eta
azaldu, haren funtzionamendua. Berebat bilatu beharko dute ikasleen erkidegoan eta Espainian ekoizten
den energia osoaren zer porzentaje lortzen den aipatutako zentralean. Lortuako emaitzak txostentxo batean aurkeztu behar dira.
6. Energia garraiatzea, metatzea

eta kontsumitzea
39. Hozkailua. Gainerako etxetresnekin alderatuta ez da
gehien kontsumitzen duena, baina martxan dabileneko denbora besteena baino askoz handiagoa da.
40. a) Elektrizitatearen kontsumoa gutxitzea da, modu
horretan saihesten baita izozkailuak erabil behar
izatea konpresorea, behar dena baino gehiago.
b) Papera, aluminio eta beira lortzeko beharrezkoak
diren lehengaien ateratzea eta lortzea gutxiagotzen
da, birziklaketaren bidez.
c) Garbiketa aprobetxatzen denez, elektrizitatearen
kontsumoa gutxiagotzen da.
d) Aurrezteko neurri horren bidez berotzean eta hoztean aurreztea ahalbidetzen du.
41. Korronte elektrikoaren tentsio-diferentzia. Tentsio handiko sareetan 25 000 volt baino gehiagoko tentsioak
lortzen dira, tetsio ertainekoetan 25 000 V eta 1 000 V
tartekoak eta tentsio txikikoetan, 1 000 V baino txikiagoko tentsioak.

42. TGT taldekako teknika erabiliko dute ikasleek, jarduera honetan, energia-kontsumoaren gaia errepasatzeko. Taldekako teknika martxan jartzeko, irakasleek
zenbait galdera plazara ditzakete, jardueraren abiapuntu gisa, edo eska diezaieke ikasleei idazteko galderak eta eskatu taldeek elkarri trukatzea idatzitako
galderak.
Galderak fitxetan daudela, taldeetako ikasleek fitxa
bana aukeratuko dute eta galdera banari, erantzungo.
Asmatzekotan, fitxa jasoko du ikasleak, baina asmatu
ezean, sortan utziko. Gainerako taldekideek erantzun
dezakete, baina asmatu ezean, irabazitako fitxaren bat
sortara buelta beharko dute. Fitxak amaitutakan orduantxe amaitzen da jokoa. Fitxa gehien pilatu duen
ikasleak irabaziko du jokoa.
43. Iradokitako erantzuna. Ikasleek bilatu behar dute

haien autonomia-erkidegoko energia-kontsumoa eta
alderatu behar dute estatuko beste erkidegokoarekin.
http://links.edebe.com/yzp
44. Eraikin eraginkorrenak adierazteko izkia A da.

Informazioa lortzeko, ikasleek honako webgune hau
kontsultatu dezakete:
http://links.edebe.com/se26
45. Erantzun irekia. Ikasleek jarduera honi konponbidea aurkitu behar diote Arazoak konpontzea trebetasuna aplikatuz.
Ondoren, konponbide bat adierazi da adibide gisa.
ARAZOA
Argiaren gehiegizko kontsumoa, etxebizitzan
Konponbide posibleak: Zer konponbide eduki dezake arazoak?

Aldatu bonbilla mota.
Erabili kontsumo txikiko etxetresnak.
Aldatu tarifa elektrikoa eta lehenetsi kontsumoa elektrizitatea merkeagoa den orduetan...
Aukeratutako konponbidea
Aldatu tarifa elektrikoa eta lehenetsi kontsumoa elektrizitatea emrkeagoa den orduetan...
ALDE ONAK
ETA TXARRAK
ONDORIOAK
(+/-)
BALIOA
(Garrantzi handia,
Garrantzi ertaina,
Garrantzi txikia)
Etxetresnak noiz erabiliko diren aurresan behar da.
Garrantzi handia
Batzuetan, beharrezkoa da garbigailua edo kontsumo handiko etxetresna bat, bailara-ordutegitik kanpo erabiltzea.
Garrantzi txikia
Aurreztea esanguratsua da.
Garrantzi handia
Etxean egon behar duzu bailara-ordutegian.
Garrantzi ertaina
Ez da beharrezkoa inbertsiorik egitea, etxetresnak edo bonbillak aldatuz.
Garrantzi ertaina
209
giltza-edeb taldea
Soluzio berria

b) Bero-energia, autobusak airearekin eta zoruarekin

daukan marruskaduraren ondorioz.
(272.-273. or.)
c) Zero, gorputzaren abiaduraren araberakoa baita

energia zinetikoa eta geldiunean dauden gorputzek
ez dute energia zinetikorik.
46. Jarduera honetan ikasleek aztertu eta baloratu behar

dute bizi diren herrietako zer gauza hobetuko lituzketen energiaren ikuspuntutik, eraikinen isolamenduaren
ikuspuntutik, energia berriztagarrien erabileraren ikuspuntutik, garraio publikoaren ikuspuntutik edo hirihondakinen tratamenduaren ikuspuntuik.
47. Energiaren aurreztea dakarren portaera da b aukera.
Paperontzia izango balitz bezala komuna ez erabiltzea; hortzak garbitzen dituzun bitartean kanila
ixtea, kanilak ixtea sukaldean edo bainuontzian,
dutxa hartzea bainuontzia bete beharrean...
d) Bai, energia zinetikoa bero bihurtu da, aireakin eta

zoruarekin daukan marrauskadura dela-eta.
e) Ibilgailuak erabiltzen duen erregaitik.
50. a) Ingurumena gehiago zaintzen duten energiak dira
ez baitute kutsatzen (berriztagarriekin alderatuta
oso gutxi kutsatzen dute) eta haien erabilerak ez
baitakar baliabideen agortzerik.
b) Ez dute.
48. Materia organikokoan (marroia): patata-azala.
c) Ikasleek eztabaidatuko dute haien irizpidearen arabera, energia-iturri berriak bilatzearen behar izanari buruz. Irakasleek galde diezaiekete ikasleei
energia-iturri berri horiek izan beharko lituzkeen
ezagurriei buruz, planetaren garapen iraunkorrarekin bat etortzeko.
Paperazkoan (urdina): egunkariak eta liburu zaharrak;

kartoizko kutxa.
Ontzietakoan (horia): plastikozko botilak, ontzi bat edo
freskagarri-potoa.
d) Energia-iturri berriei buruzko sor daitekeen eztabaidarekin lotutako informazioa bilatu behar dute ikasleek eta beren iritzia, oinarritu.
Beirazkoan (berdea): beriazko ontziak.

49. a) Energia zinetikoa.
51. a) 2014. urteko uztailean, 102 247 MW-ko potentzia zegoen instalatuta. Espainian instalatutako energia-iturri denen
potentzia batuz lortzen da datu hori.
Instalatutako energia elektrikoaren zatirik handiena ziklo konbinatutik dator.
b)
Instalatutako potentzia
Termiko berriztagarria; 1,0
Kogenerazio eta bestelakoak; 6,9
Eguztiko termikoa; 2,2
Hidraulikoa; 19,5
Eguzkitiko
fotovoltaikoa;
4,3
Nuklearra; 7,7
Eolikoa; 22,4
Ikatza; 10,7
Ziklo konbinatua;
24,8
Erregaia + gasa; 0,5
Hidraulikoa
Nuklearra
Ikatza
Erregaia + gasa
Ziklo konbinatua
Eolikoa
Eguzkitiko fotovoltaikoa
Eguztiko termikoa
Termiko berriztagarria
Kogenerazio eta bestelakoak
Energia-iturri berriztagarriak beti ezin direlako erabili, ingurumeneko baldintzak egokiak ez baitira. Esaterako,
instalazio fotovoltaikoak ezin dira gauez erabili edo haizea ez dabilen egunetan ia ez da energia eoliko ekoizten.
giltza-edeb taldea
c) Energia ekoizteko eta sortzen den tokietatik kontsumitzen den tokietara behar den energiaren zati handi bat kontsumitu egiten baita.
Energia ekoiztean eta garraiatzen energiaren zati galtzen da.
d) Ikasleek txostentxo bat egin beharko dute, jarduera honetan landu den informazioaz.
210

52. Ikasleek ekarri ditzaketen aholkuetan batzuk honako hauek dira:
Ahal den guztietan garraio publikoa erabiltzea. Ibilbide laburretan, oinez joan edo bizikletan.
Jenderik ez dagoen gelen argiak itzaltzea.
Etxetresna elektrikoak era egokian erabiltzea.
Erabilera bakerreko objekturik ez erosten saiatzea.
Ahal den neurrian behintzat, ontziak eta plastikozko poltsak saiestea...
Ikasleek bestelako aholkuak honako webgune honetan aruki ditzateke:
http://links.edebe.com/u8s9
http://links.edebe.com/nadu
Hausnartu
211
giltza-edeb taldea
Erantzun irekia.

Fisikako gaitasunen ebaluazioa
1. a) Higiduraren lehen hamar segundoetan higidura
uniformea da, aldiz, azken bostetan higidura uniformeki azeleratua da higidura, azelerazio nega
tiboarekin, balaztatzen baita ibilgailua.
d) Lehen 10 segundoetan trenak bete duen distantzia

honako hau da:
s0-10 = s0 + v0 t0-10 = 0 + 20 m/s 10 s = 200 m
Hirugarren tartean trenak betetako distantzia da
50 m; beraz, guztira, honako hau bete du trenak:
b) Grafikoan erreparatuz, konturatuko gara 0 s - 5 s

tarteko batez besteko abiadura 20 m/s dela; 5 s - 10 s tartekoaren berdina.
stotal = 200 m + 50 m = 250 m

e)
Hirugarren tartean (10 s - 15 s), HZUA dagoela

onartuko dugu, beraz, hauxe dugu:
v = v0 + a t;
v = v0 + a t;
a=
v v0
t
0 m/s 20 m/s
5s
s10 15 = s0 + v 0 t10 15 +
vm
a ( t10 15
)2
0 m/s 20 m/s
5s
vm
+ v m 10 15
200
a ( t10 15 ) 2 = 0 + 20 m/s 5 s +
2
100
s
t
50 m
( 4 m/s 2 ) 5 2 s 2 =
5s
vm
vm
0 15
+ vm
5 10
vm
05
+ vm
5 10
+ v m 10 15
+ v m 10 15
t (s)
Bete duen distantziak, 250 m bera, eta desplazamenduak bat egingo dute trenak betetzen duen
ibilibidea zuzena bada eta soilik noranzko batean ibili bada.
= 10 m/s
f ) Bigarren egoera. Geltokian sartzeko balaztatzen

hasten
abiadura
da 20 km/h eta 5 s behar
20
m/s deneko
+ 20 m/s
+ 10 m/s
= ditu gelditzeko.
= 16,67 m/s
3
20 m/s + 20 m/s + 10 m/s

= 16,67 masa=
m/s 1800 kg;
2. Datuak:autoaren
3
3
emakumezkoaren masa = 60 kg;
20 m/s + 20 m/s + 10 m/s
gelditze-denbora = 7 s;
=
= 16,67 m/s
3
v = 85 km/h = 23,61 m/s
0 15
05
Ibilbide osoari dagokion batez besteko abiadarua

da 16,67 m/s.
c) Aldiuneko abiadura, 7 segundoren buruan da
20 m/s. Emaitza hori km/h bihurtzeko, honako
bihurtze-faktore hau aplikatuko dugu:
vf = v0 + a t
20
m
s
3 600 s
1h
1 km
1000 m
= 72 km/h
Trenaren abaiadura da 72 mkm/h, bidaiaren lehen

10 minutuetan.
212
250
= 4 m/s 2
Oraingoan, kalkula dezakegu tarteetako batez

besteko abiadurak:
5 10
= 4 m/s 2
= 100 m 50 m = 50 m
1
= 0 + 20 m/s 5 s +
( 4 m/s 2 ) 5 2 s 2 =
1
1
2
s10 15 = s0 + v 0 t10 15 +
a ( t10 15 ) 2 = 0 + 20 m/s 5 s +
( 4 m/s 2 ) 5 2 s 2 =
2
2
= 100 m 50 m = 50 m
5
10
15
vm =
giltza-edeb taldea
1
2
v v0
a=
x (m)
a) Balaztatzean egindako indarra kalkulatzeko ibilgailuaren azelerazioa ezagutu behar da eta, horretarako, abiaduraren ekuazioa aplikatu dezakegu:
vvf f == vv00 ++ aa tt aa ==
a=
vf v0
t
0 m/s 23,61 m/s

7s
vvf f vv00
tt
==
m/s 23,61
23,61m
m
00 m/s
77 ss
= 3,37 m/s 2
Datu horretatik abiatuta, ekuazioa aplikatu deza

kegu:
F = m a = (1800 kg + 60 kg) 3,37 m/s2 =
= 6268,2 N
Indarraren modulua da 6268,2, norabidea da

higiduraren berbera eta noranzkoa, higiduraren
aurkakoa.
Segurtasun aktiboa: balaztatze-sistema, gidatzesistema, esekidura-sistema, pneumatikoen irudia eta egoera, argiztapena, egonkortasunkontrolerako sistemak (esaterako ESP sistema),
balazten blokeatzeren kontrako sistemak, trakziokontrola, nahigabeko errei-aldatzea saiesteko
ohargailua, kontrako noranzkoan zirkulatzearen
detektagailua eta ohargailua, angelu hilaren detektagailua...
b) Gidariak segurtasun-uhala lotuta eraman ezean,

aurrera jaurtikia aterako zen, automobilaren aurreko beiraren kontra talka eginez, seguruenera. Ondorio horretara heltzeko, Newton-en lehen legea
edo inertziaren legea aplikatu dugu. Horren arabera edozein gorputzek duen joaera da zeraman higidura kontserbatzekoa, bestelako indarrik eragiten
ez badio behintzat.
Prozedura berbera aplikatuko dugu:
vvf f == vv00 ++ aa tt aa ==
+ at
a=
vf v0
t
0 m/s 23,61 m/s

0, 7 s
vvf f vv00
tt
Segurtasun pasiboa: egonkortasun-uhalak, airbagak, xasia eta karrozeria, kolpe-leungailua,

buru-euskarria...
3. a) Grabitatearen balioa, Lurrean, g = 9,8 m/s2 da

m/s 23,61
23,61m/s
m/s gutxi gorabehera
00 m/s
eta planetaren masarekiko pro3,37 m/s
m/s22
==
== 3,37
portzioanala da.
77 ss
= 33,7 m/s 2
F = m a = 60 kg 33,7 m/s2 = 2022 N

c) Emakumezkoaren pisua kalkulatzeko honako formula hau aplikatzen dugu:
P = m g = 60 kg 9,8 m/s2 = 589,8 N
Ez, Marten emakumezkoaren pisua txikiagoa
da, planeta horretako grabitatea txikiagoa baita,
3,71 m/s2 hain zuzen.
b) Lurraren grabitatea ez da aldatzen globalki, Lurraren masa ez baita aldatzen; Lurraren masa banatu
egingo da, Antartika ez du estaliko urak eta ozeanoetan zehar zabalduko baita. Tokian tokiko alda
ketak gerta daitezke grabitatearen balioan.
c) Bai, grabitateak garrantzia du planeten eta sate
liten higiduretan. Newton-ek berak frogatu zuen
sateliteen eta planeten higidura eliptikoa dela, dinamikaren hiru legeak eta grabitazio unibertsalaren
legea erabilita.
d) Datuak:m1 = 50 kg; m2 = 70 kg; d = 3 m
Grabitazio unibertsalaren legea aplikatzen dugu,
grabitatearen indar erakarlea kalkulatzeko:
d) Plano inklinatuan gora ibilgailuak egin behar duen

indarra kalkulatzeko, honako adierazpen hau apli
katzen dugu, horretan R da automobilaren pisua, h
aldea eta d ibilbidea plano inklinatuan:
F =
Rh
d
6 268,2 N 10 m
300 m
F = G
F = 6,67 10 11
= 208,94 N
F = 6,67
10 11
Zoruan dagoen tarteren bat gainditu behar
dutenean ibilgailuek, horiei laguntzeko erabiltzen dira
plano inklinatuak.
N m2
kg 2
50 kg 70 kg
g) Iradokitako erantzuna.
Segurtasun aktiboko sistemen helburua da aurresatea edo saihestea istripua gertatzea; aldiz, segurtasun pasiboen helburua da, istripua gertatutakoan,
harek eragin dituen ondorioak minimizatzea.
N m2
kg 2
d2
50 kg 70 kg
(3 m ) 2
= 2,59 10 8
= 2,59 10 8 N
(3 m ) 2
Bi gorputzen artean sortu indar erakarlea da 2,59
10-8 N.
e) Malgukiak egindako indarra kalkulatzeko, Hookeren legea aplikatu behar dugu, horretarako jakin
badakigu malgukiaren desplazamendua 10 mm =
= 0,01 m izan dela.
f ) Aldagai hori marruskadura-indarrarekin lotuta dago
m1 m2
F
d=3m
m1 = 50 kg
m2 = 70 kg
e) Antartikako urtzearen funtsezko kausa da mundu

mailako berotzea, eguratseko karbono dioxidoaren kantitatearen handiagotzea dela-eta.
f) Berria oso-osorik irakurriko dugu, proposatutako
estekan, eta aurreko erantzunak konprobatzen ditugu.
213
giltza-edeb taldea

4. a) Igurztearen bidezko elektrifikazioa, esaterako,
plastiko bat artilarekin igurzten denean.
na da eremu magnetikoarekiko perpendikular. Indar elektrikoak kargatutako partikulari eragiten dio,

berriz, magnetikoak eragingo du kargatutako partikula higiduran badago.
Ukipenezko elektrifikazioa, esaterako, ateko eskutokiari heldutakoan korrontea igarotzean.

Indukziozko elektrifikazioa, esaterako, gorputz
neutroa kargatzen denean, elektrikoki kargatutako
beste gorputz bat hurbiltzen baitzaio.
b) Datuak: Q1 = +3,1 C = +3,1 10-6 C;
Q2 = -7,5 C = -7,5 10-6 C;
d = 9 cm = 0,09 m
Parte hartzen duten indarren eskema honako hau
da:
d = 0,09 m
Q1 = +3,1 106 C
F
Q2 = 7,5 106 C
N m2
C2
b)
Etengailua
d2
N m2
C2
+3,1 10 6 C 7, 5 10 6 C
(0,09 m ) 2
Elektrizitateak argiztatze-efektua sorrarazten du,

esku-argiko bonbilla piztarazten baitu.
Q1 Q2
F = 9 10 9
= 9 10 9
5. a) Goiko esku-argian energia kimikoa energia elektriko bihurtzen da, eta beheko bi esku-argietan,
energia mekaniko, elektriko.
Coulomb-en legearen adierazpen matematikoa

aplikatuko dugu, indar elektrikoa kalkulatzeko:
F =K
d) Elektroiman bat da iman bat, zeinean eremu magnetikoaren jatorria den korronte elektriko baten
fluxua. Bobina batek (solenoidea), eroale kiribila bera, osatzen du elektroimana. Zirkuituan zehar korrontea dabilenean eremu magnetikoa agertzen da.
+3,1 10 6 C 7, 5 10 6 Lanpara
C
= 25,833 N
2
(0,09 m )
= 25,833 N
Indar elektriko erresultantearen intentsitatea da

25,833 N.
Bi kargen zeinua kontrakoa denez, indarrak erakarleak dira.
c) Grabitate-indarraren eta indar elektrikoaren artean:
Seriean konektatutako pilak
Zirkuitua itxita dagoenean, korrontearen kontrako

noranzkoan higitzen dira elektroiak:
Korrontearen noranzkoa
Antzekotasunak: bi indarrak dira distantziaren karratuarekiko alderantziz proportzional. Biak dira

urrutiko indarrak eta bektore-indarrak.
Ezberdinatasunak: grabitate-indarrak beti dira
erakarle eta elektrikoak erakarle zein aldaratzeile
izan daitezke. Grabitate-indarrak gorputz ororen
kasuan existitzen dira, aldiz, elektrikoak soilik existitzen dira gorputzek karga elektrikoa badute.
K konstante elektrikoaren balioa 1020 aldiz handiagoa da G grabitate-konstantea baino; horrek adierazten du eremu grabitatorioa oso ahula dela elektrikoarekin alderatuta.
Indar elektrikoaren eta magnetikoaren artean:
giltza-edeb taldea
Antzekotasunak: biak dira urrutiko indarrak eta

bektore-indarrak. Biak izan daitezke erakarle zein
aldaratzaile.
Ezberdinatasunak: indar elektrikoaren norabidea
da eremu elektrikoarena, aldiz, indar magnetikoare214
Elektroien noranzkoa
c) Kableak kobrezkoak dira, korronte elektrikoaren

zirkulazioa errazteko, kobrea eroale elektriko ona
baita. Kablearen estaldura plastikozkoa da, ikutzean korrontearen zirkulazioa ekiditzeko.
d) Dinamoen bidez autokargatzen diren esku-argiak
ingurumenari kalte txikoagoa egiten diote pilak erabiltzen ditutzten esku-argiek baino, ez baitituzte
hondakinik sorrarazten.
6. a) Independenteki ibil daitezen bi bonbillak, paraleloan elkartu behar dira, etengailu bana dutela:

Datuak: V = 4,5 V I = 2,0 A
R=
V
I
4,5 V
2,0 A
= 2,25
Bonbillaren erresistentzia elektrikoa 2,25 (ohm) da.
Erantzun grafikoa. Diagramak etapa denak bildu

behar ditu, elektrizitatearen sorreratik eta bukaerako kontsumoraino. Webgune honetan adierazita
dagoen honen antzeko izan beharko litzakete:
http://links.edebe.com/h2nj
215
giltza-edeb taldea
b) Enuntziatuan deskribatzen den zirkuituari dagokion

eskema honako hau da:
c) Iradokitako erantzuna: zentral hidroelektrikoak,

marea-zentralak, zentral fotovoltaikoak, zentral termikoak, zentral geotermikoak...
3
Fisika eta Kimika
DBH
giltza
Bezeroen arreta
902 44 44 41
kontaktatu@edebe.net
114359
,!7I 4I3-hidhd !
114952
edeb n

Baliabide digitalen liburutegia
Baliabide didaktikoak
eta dokumentu kudeaketa

FisikaKimika 3ESO POD EUS Baja

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

FisikaKimika 3ESO POD EUS Baja

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Fisika eta Kimika

Programazioa eta orientabide didaktikoak

proiektu global interaktiboa

Fisika eta Kimika

Proiektua eta argitalpena: giltza-edeb taldea

Jabegoa: giltza-edeb taldea

Fisika eta Kimika

Nolakoa da ikaslearen liburua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Unitate didaktikoen programazioa eta orientabideak . . . . . . . .

Ekin atalaren programazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ikaslearen liburuko erantzunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Fisika eta Kimikako proiektua DBH 3

1. Metodo zientifikoaren etapak

Behatu hiru irudiei, eta deskribatu zer ikusten duzun.

Edukiari buruzko irudi ugari; aniztasunari erantzuteko, konpetentziak lantzeko

Eduki multzo bat landu ondoren zer ezagutza

Sormena, ekimena, taldelana... proiektu erreal batean.

PROBATU ZURE GAITASUNAK

Liburu digital interaktiboa

Ikasgelatik kanpo ikertzeko gai zientifiko baten proposamena. IKTak

Zure espazio pertsonalean duzu: www.edebe.com

Fisika eta Kimikako proiektua DBH 3

Ikasgelan talentua sustatzeko baliabideak

Konpetentziak: (MO) 118. or.

Gizarte berri baten balioak

Bizitzari, errealitateari, arteari... adimena baliotuz behatzea.

Pentsamendu-errutina: Ikusi-Pentsatu-Galdetu (IL) 10. or.

Unitate didaktikoan eskuragarri

Adaptacin curricular (Bsica)

Nolakoa da Material osagarria liburua?

Liburu digital interaktiboa

Errubrika Konpetentzien adierazleak

Helburuak konpetentzien eta askotariko adimenen arabera

5. Substantzia kimikoak, haien etiketak, eta laborategiko

Ikerketa zientifikoaren garrantzia aintzat hartzea, hari esker

Komunikabideetan argitaratutako artikuluen edo albisteen

Testu zientifiko bateko informazio aipagarria jarrera kritikoarekin interpretatzea. P

Hedabideetan argitaratutako albisteen zorroztasun zientifikoa modu kritikoan balioztatzea. B

Hainbat teknika eta estra

Ikerketa zientifikoaren garrantzia

Ez daki ikerketa zienti

Behar bezala balioesten

Badaki garrantzitsua dela

Magnitudeak eta SIko unitateak

Zailtasun handiak izaten

Zenbait zailtasun izaten

Magnitudeak eta unita

Magnitudeak eta unitateak

Zailtasun handiak ditu

Zenbait zailtasun ditu

Substantzia kimikoak eta

Testu zientifiko bateko informazio aipagarria jarrera kritikoarekin interpretatzea. P

Ohitua dago hedabideetan argi

Zailtasun handiak izaten

Zailtasun bat edo beste

Hedabideak zuzen eta

Badaki garrantzitsua dela

Barneratutako ezaguera zientifi

Zailtasunak izaten ditu

Ezaguera zientifikoak Ezaguera zientifikoak sarritan

Hedabideetan argitaratutako albisteen zorroztasun zientifikoa modu kritikoan ebaluatzea. B

Laborategian jokabide arduratsua izatea, segurtasun-arauak eta ingurumena babesteko arauak

Metodo zientifikoa aplikatzea inguratzen gaituen mundua ulertzeko. P

5.1.Ikaskuntza eta Zerbitzu Proiektuak: