Justin Mullins (New Scientist, số ra ngày 20/11/2010)
Có th du hành thi gian mà
không cn ti các l đen
Ngồi nói về sự du hành thời gian trong một
căn phòng trông ra một khoảnh sân xinh tươi
tại Viện Công nghệ Massachusetts nghe có vẻ
hơi lạ tai. Tòa nhà được xây tận năm 1916 và
trông như thời đại của nó vậy: mái trần cao,
hành lang chạy dài và những căn phòng làm
việc ẩm mốc với những cánh cửa gỗ nặng nề
đã cách tân chút ít vào thời kì đó. Nếu như
không có một màn hình máy tính đặt tại góc
tường, thì nội thất trong phòng hầu như y hệt
hồi đầu thế kỉ trước.
Căn phòng làm việc ấy thuộc về Seth Lloyd,
một trong những nhà lí thuyết hàng đầu thế giới
về cơ học lượng tử. Chúng ta đang nói tới một
bài báo mà ông cùng các đồng nghiệp của mình
đã tung ra cách nay chừng một tháng trước mô
tả một bước chuyển mới hết sức tinh vi về sự du
hành thời gian. Loại bài báo như thế này rất
phong phú trong vài năm trở lại đây, và thường
tập trung vào một số loại thí nghiệm tưởng
tượng sử dụng lô gic và lí giải, thay cho thiết bị,
để mô tả làm thế nào sự du hành thời gian thật
sự có thể xảy ra trong thế giới thực.
Ngoại trừ, luôn luôn có một sự báo trước; chẳng
hạn nhà du hành thời gian đầy rủi ro phải thực
hiện hành trình đến rìa của một lỗ đen để thực
hiện kì công du hành. Cho nên, chưa bao giờ toán đó, mở ra một thế giới kì lạ của sự du hành
từng có một phép thử thực nghiệm nào của thời gian cho các thí nghiệm.
những ý tưởng đó. Thường thì người ta chỉ Cái trêu ngươi đối với sự du hành thời gian là
nói cho vui và đăng tải một vài cột báo, dường như chẳng có gì ngăn cấm nó cả. Trong
nhưng hiếm khi có cái gì đó hữu hình để bạn chừng mực mà các định luật vật lí còn phát huy
tham gia vào. tác dụng, thì thời gian có thể tiến về phía trước
Lloyd đi đến một phương pháp mới khảo sát hoặc lùi ra phía sau. Nhưng du hành thời gian
vấn đề trên, sử dụng cơ học lượng tử, vì thế, theo kiểu như Marty McFly trong bộ phim Trở
tôi chăm chú lắng nghe về thí nghiệm tưởng lại Tương lai thì là một tình huống rắc rối khác.
tượng của ông và, tất nhiên, để tìm hiểu về cái Nó đòi hỏi một vật đi ngược dòng thời gian
điềm báo không thể tránh khỏi ấy. Ông nói trong khi mọi thứ khác đang diễn tiến về phía
cho tôi nghe các photon có thể truyền ngược trước. Tuy nhiên, người ta chẳng hề thiếu ý
dòng thời gian như thế nào đồng thời ông nói tưởng lí giải xem điều này có thể xảy ra như thế
cái gì đó nghe thật lạ “... và chúng tôi đã làm nào.
thí nghiệm đó”, ông nói một cách tự nhiên. Đa số các ý tưởng tập trung vào cấu trúc của
“Anh cũng đã xem qua bài báo đó, phải không-thời gian là môi trường để du hành. Theo
không nào?”
Tôi trố mắt, bán tín
bán nghi. Trong
khoảnh khắc, thời
gian như ngừng
trôi vậy. “Thí
nghiệm đó ư?”, tôi
nghĩ trong đầu
mình. Khi Lloyd
kể tiếp, câu chuyện
của ông còn gây
kinh ngạc hơn nữa.
Không chỉ nghĩ tới
việc gửi các
photon trở về quá
khứ, thí nghiệm đó
còn là một sự tái
hiện vật lí của
“nghịch lí ông
cháu” nổi tiếng.
Đây là bài toán
khó hiểu trong đó một nhà du hành thời gian thuyết tương đối tổng quát Einstein, không-thời
đi ngược về quá khứ và thủ tiêu ông nội của gian là một loại chất liệu có thể nén lại và giãn
anh ta trước khi bà nội của anh ta có mặt ra giống như một tấm cao su khổng lồ. Một vật
trong bức ảnh ngày cưới, nghĩa là nhà du thể đồ sộ như một ngôi sao chẳng hạn làm biến
hành thời gian sẽ không bao giờ tồn tại và vì dạng cấu trúc này, làm cho mọi thứ trong vùng
thế không thể nào đi ngược về quá khứ để phụ cận của nó chịu một lực hút về phía nó.
giết chết ông nội của mình. Tuy nhiên, nếu không-thời gian xoắn đủ mạnh,
Tôi sững cả người. Trong hàng thế kỉ qua, thì những điều kì lạ có thể xảy ra. Nếu tấm cao
chúng ta đã và đang cố gắng lay chuyển trí su khổng lồ ấy bị gấp nếp, chẳng hạn, thì những
tuệ của mình xung quanh vấn đề du hành thời vùng bình thường ở cách xa nhau đột ngột trở
gian. Giờ thì Lloyd và các cộng sự của ông nên nối kết với nhau, tạo thành một cái thòng
vừa nhận ra một cách tiếp cận mới với bài lọng gọi là “đường cong thời gian khép kín” cho
phép nhà du hành thời gian lặp lại những
chuyến viếng thăm đến cùng một điểm trong
thời gian và không gian (xem biểu đồ).
“Các hạt lượng tử như photon và
electron không bị ràng buộc bởi
mũi tên thời gian”
Người đầu tiên chỉ ra được làm thế nào sự
tương đối đưa đến các đường cong thời gian
khép kín là nhà toán học người Áo Kurt
Godel. Bản thiết kế năm 1949 của ông cho
một cỗ máy thời gian đòi hỏi toàn bộ vũ trụ
đang quay tròn. Nhiều ý tưởng có liên quan
đã được đặt lên bàn thảo luận kể từ đó, từ
những dây năng lượng dài gọi là dây vũ trụ
cho đến các lỗ đen đang quay tròn và các
đường hầm xuyên không-thời gian gọi là lỗ
sâu đục.
Vật lí lượng tử bước vào giai đoạn các nhà lí
thuyết bắt đầu nêu câu hỏi một hạt lượng tử
sẽ hành xử như thế nào nếu nó thực hiện một
bước nhảy trở về quá khứ. Năm 1991, nhà vật
lí người Anh David Deutsch đã đặt ra câu hỏi
này dựa trên một nền tảng lí thuyết chắc chắn.
Ông tưởng tượng một hạt truyền ngược dòng
thời gian và phá hủy hạt tiền thân của nó, tạo
ra một nghịch lí kiểu ông cháu.
Hoàn toàn khác với cái người ta trông đợi,
Deutsch đã đi giải nghịch lí trên. Ông đi giải
bằng cách viện dẫn cách hiểu “đa thế giới”
của cơ học lượng tử trong đó tại khoảnh khắc
hạt lượng tử đi vào trong đường cong thời
gian khép kín, vũ trụ bị tách ra làm hai nửa.
Trong một vũ trụ này, hạt sống sót không tự
giết nó; còn trong vũ trụ kia thì nó bị phá hủy.
Bằng cách viện dẫn quan điểm đa vũ trụ,
Deutsch đã khôn khéo tránh được nghịch lí
ông cháu và giải được một trong những bài
toán cơ bản của sự du hành thời gian. Nhưng
nhiều nhà vật lí cảm thấy không hài lòng với
quan điểm đa thế giới vì nó đẻ ra một con số
lớn đến mức khó tin của những vũ trụ khác và
vì nó phức tạp không cần thiết.
Lloyd cùng các đồng nghiệp của ông chọn lấy
một cách tiếp cận khác đối với sự du hành
thời gian lượng tử, sử dụng thực tế là các hạt
lượng tử như photon và electron không bị
ràng buộc bởi mũi tên thời gian.
Cơ sở toán học của lí thuyết lượng tử phát biểu
rằng trạng thái lượng tử mô tả chúng phát triển
về phía trước lẫn về phía sau trong thời gian.
Trạng thái kì lạ như thế này khiến cho một số
nhà nghiên cứu khẳng định rằng không thể áp
dụng được các quy luật bình thường của tính
nhân quả, vì thế những cái xảy ra trong tương
lai của một hạt lượng tử sẽ ảnh hưởng đến quá
khứ của nó.
Một trong những người đầu tiên chỉ ra luận
điểm này là John Wheeler tại trường Đại học
Princeton. Ông đã trình bày rằng thí nghiệm
“hai khe” cổ điển, trong đó một photon chưa
được quan sát đi qua hai khe một cách đồng thời,
có thể bị ảnh hưởng bởi một phép đo diễn ra sau
khi thí nghiệm có vẻ như đã hoàn tất.
Các đặc trưng sóng của photon chưa quan sát đó
cho biết nó đi qua cả hai khe cùng một lúc. Nếu
người ta quan sát lúc nó đi qua khe, thì thí
nghiệm cho thấy nó sẽ có những đại lượng kiểu
hạt và chỉ đi qua một khe. Wheeler muốn biết
điều gì xảy ra nếu như bạn hoãn quyết định
khảo sát bản chất sóng hay hạt của photon cho
đến một thời gian dài sau khi photon đã đi qua
khe.
Ông đề xuất rằng việc sử dụng một cặp kính
thiên văn ở xa để nhìn ngược vào hai khe cũng
sẽ buộc photon nhận lấy các tính chất kiểu hạt.
Sự lọc lựa tính chất như thế này sau khi phần
chính của thí nghiệm về cơ bản đã hoàn tất được
gọi là “hậu chọn lọc”. Gọi là hậu chọn lọc có lẽ
nghe không hay. Tuy nhiên, các thí nghiệm thực
hiện bởi Jean Francois Roch tại trường Ecole
Normale Superieure ở Cachan, Pháp, và
những người khác, cho thấy sự hậu chọn lọc
thật sự làm thay đổi các tính chất của một
photon lên tới một vài nano giây về phía quá
khứ.
Theo cách hiểu Copenhagen của thuyết lượng
tử, không có một thực thể nào tồn tại cho đến
khi một phép đo được thực hiện. Nhưng
chúng ta đang bắt đầu biết rằng ngay cả thực
tại cũng có thể là một bữa tiệc di động: trạng
thái quá khứ của một hạt lượng tử không có
nhiều thực tại hơn trạng thái tương lai của nó.
Đó là nguyên do vì sao sự hậu chọn lọc có tác
dụng. Nói cách khác, mọi thứ chờ chúng ta
tóm lấy. Trên lí thuyết, quá trình hậu chọn lọc
thậm chí có thể làm thay đổi toàn bộ lịch sử
của vũ trụ.
Lloyd và Aephraim Steinberg, thuộc trường
Đại học Toronto, Canada, cho biết tính chất
kì lạ này của thế giới lượng tử có thể là chìa
khóa cho một cỗ máy thời gian thực sự. Kinh
nghiệm hàng ngày cho chúng ta biết rằng các
điều kiện cho tại lúc bắt đầu của một thí
nghiệm sẽ xác định kết quả của nó. Nhưng
nếu các hạt lượng tử không thể phân biệt giữa
những thứ ảnh hưởng đến chúng về phía
trước và về phía sau trong thời gian, thì điều
đó có nghĩa là việc chỉ rõ một điều kiện cuối
cùng có thể xác định cái gì đã xảy ra trước nó.
“Về mặt toán học, chẳng có nguyên do nào
mà các điều kiện cuối cùng không thể nào
‘cho trước’ và mọi thứ phải tuân theo từ
chúng một cách hợp lí”, Steinberg nói.
Sự viễn tải trong thời gian
Chính kiểu suy nghĩ như thế này đã đưa các
nhà vật lí Charles Bennet tại Trung tâm
Nghiên cứu IBM ở Yorktown Heights, New
York, và Ben Schumacher tại trường Đại học
Kenyon ở Gambier, Ohio, đề xuất rằng có thể
sử dụng cơ học lượng tử để xây dựng một cỗ
máy thời gian bằng cách khai thác sự viễn tải
lượng tử, một hiện tượng đã được chứng
minh bằng thực nghiệm vô số lần. Quá trình
trên khai thác một tính chất lượng tử lạ lùng
gọi là sự vướng víu, nhờ đó hai hạt, thí dụ
như hai photon, trở nên liên hệ gần gũi với
nhau đến mức chúng chia sẻ cùng một sự tồn
tại. Các hạt bị vướng víu thật đặc biệt, vì một
phép đo thực hiện trên hạt này lập tức ảnh
hưởng đến hạt kia, cho dù chúng ở cách xa nhau
bao nhiêu.
Giờ hãy tưởng tượng bạn muốn viễn tải một hạt
du hành không gian thứ ba từ A đến B. Thủ
thuật là tạo ra một cặp hạt bị vướng víu và đặt
một hạt tại A và hạt kia ở B, sau đó tiến hành
một tập hợp phép đo ở cả hai nơi. Nếu bạn làm
đúng thao tác này, bạn có thể sử dụng “tác dụng
ma quỷ từ xa”, như Einstein gọi như thế, để đảm
bảo rằng hạt thứ hai đi đến một trạng thái giống
hệt như “hạt du hành không gian” kia.
Công bằng mà nói, hạt du hành chẳng di chuyển
về mặt vật lí, nhưng thông tin lượng tử mô tả
trọn vẹn hạt du hành đó đã thực hiện hành trình
thay thế và điều này cho phép hạt thứ hai tại B
nhận lấy nhân dạng của hạt du hành kia.
Cái kì lạ ở sự viễn tải là nó xảy ra tức thời.
Trong quá trình này, thông tin lượng tử di
chuyển từ điểm A đến điểm B, cho nên thật tự
nhiên là người ta sẽ nghĩ rằng các phép đo tại A
đã lập ra hành trình di chuyển.
Nhưng vì sự viễn tải xảy ra tức thời, cho nên
cũng hợp lí không kém là nghĩ rằng phép đo tại
điểm B đã kích hoạt hành trình trên, mặc dù nó
xảy ra ở những thời khắc muộn hơn (xem biểu
đồ). Đây là sự hậu chọn lọc đang phát huy tác
dụng và nó là một đặc điểm mà các nhà vật lí
lượng tử luôn sử dụng để làm những việc như
sự điện toán lượng tử. Chính sự nhập nhằng này
giữa nhân và quả là cái Steinberg và Lloyd khai
thác trong vật mô phỏng du hành thời gian của
họ. “Tóm lại, du hành thời gian chính là sự viễn
tải”, Steinberg nói.
Có cường điệu quá mức hay không khi gọi như
thế này là du hành thời gian? Có lẽ vậy – theo
kiểu giống như sự viễn tải lượng tử truyền tải
một trạng thái lượng tử chứ không truyền tải
một đối tượng vật chất thực sự. Nhưng Lloyd và
Steinberg cho rằng cơ sở lô gic của sự viễn tải
hậu chọn lọc là giống với lô gic của sự du hành
thời gian, cho nên thí nghiệm của họ là một vật
mô phỏng du hành thời gian. Và trong khi thí
nghiệm đó có vẻ không gây hào hứng như một
cỗ máy thời gian có thể đưa chúng ta về với thời
đại khủng long, nhưng với nó người ta có thể
triển khai một số thứ thật sự kì lạ.
Cái đầu tiên mà đội của Lloyd và Steinberg thực
hiện là mô phỏng nghịch lí ông cháu bằng cách
gửi một photon ngược trở về quá khứ để tự hủy
nó đi. Để làm như vậy, đội nghiên cứu sử
dụng sự viễn tải, nhưng với bước chuyển
quan trọng. Sự viễn tải lượng tử thông thường
sẽ cung cấp cho bạn một bản sao của trạng
thái mà bạn muốn gửi đi. Cái Steinberg và
Lloyd muốn biết là điều này có xảy ra đối với
các photon theo dự tính tự hủy chúng đi với
một khẩu súng lượng tử hay không.
Để hoạt động được, mô phỏng của họ đòi hỏi
có thêm hai đặc tính nữa: một khẩu súng
lượng tử thỉnh thoảng khai hỏa, và một
phương tiện làm cho sự viễn tải tự dừng lại.
Đội nghiên cứu còn quyết định rằng, thay cho
hai photon bị vướng víu, như thường xảy ra
trong sự viễn tải lượng tử, họ sẽ làm vướng
víu hai thuộc tính của một photon độc thân.
Trạng thái phân cực của photon sẽ thể hiện
“hiện tại” của photon, còn hướng chuyển
động của nó sẽ thể hiện “quá khứ”. Tiếp theo,
họ cấp cho photon đó một khẩu súng lượng tử
có thể hoặc khai hỏa, hoặc im lìm. Dụng cụ
này, gọi là một bản sóng, có thể làm đảo,
hoặc không làm đảo, trạng thái phân cực của
photon. Vì sự phân cực của photon và hướng
của nó bị vướng víu, nên việc cấp cho photon
một khẩu súng như vậy làm ảnh hưởng đến “quá
khứ”.
Giờ thì làm thế nào đảm bảo được rằng sự viễn
tải thỉnh thoảng ngừng lại? Điều đó là dễ hơn, vì
sự viễn tải vốn có một cơ chế hỏng. Trừ khi bạn
tiến hành các phép đo của mình theo một cách
đặc biệt nào đó, còn không nó chỉ hoạt động
trong 25% thời gian mà thôi. Cho nên từ thí
nghiệm của đội nghiên cứu có thể có bốn kết
cục, tùy thuộc vào tình huống kết hợp của sự
viễn tải và khẩu súng.
Khi thí nghiệm này được thực hiện, sẽ xảy ra
một số điều thú vị: mỗi thời khắc mà sự du hành
thời gian hoạt động, thì khẩu súng không lên
nòng. Và khi sự du hành thời gian thất bại, thì
khẩu súng khai hỏa. Diễn đạt kết quả này theo
ngôn ngữ của nghịch lí ông cháu, thì hễ khi nào
còn có cơ hội cho khẩu súng của bạn tịt ngòi và
cuộc mưu sát bất thành, thì sự du hành thời gian
còn có thể hoạt động. “Bạn có thể ngắm bắn
nhưng không thể bóp cò”, Lloyd nói.
Rõ ràng sự du hành thời gian có một số ngụ ý
quan trọng, không phải chỉ cho bản chất của sự
tự phát mà còn cho khả năng của chúng ta làm
quen với nó. Các nhà du hành thời gian có thể vì
lí do gì đó ngăn không nghĩ tới việc nhắm bắn
vào ông nội của họ, hoặc có lẽ họ có thể quyết
định chỉ bắn lạc vào một hướng khác nào đó.
“Tự nhiên chẳng màng việc nó phối hợp tốt
bao nhiêu với các synap thần kinh của tôi,
hay với khẩu Colt 45 của tôi”, Steinberg nói.
Trong khi ý tưởng về một vật mô phỏng du
hành thời gian nghe có vẻ xa lạ với nhiều
người, thì cho đến nay, công trình nghiên cứu
đó đã ít nhiều gây ấn tượng đối với các nhà
vật lí lượng tử. Đó là vì thí nghiệm trên hoạt
động đúng như cơ học lượng tử tiên đoán –
chẳng có ai tranh cãi xem sự viễn tải hoạt
động như thế nào hoặc các bit thông tin lượng
tử, hay qubit, hành xử ra sao. “Chắc chắn, rất
vui vẻ đấy, nhưng mọi người đều biết hết sức
rõ kết cục trước mắt sẽ là gì”, phát biểu của
Scott Aaronson, một nhà khoa học máy tính
cũng ở MIT.
Lloyd và Steinberg thì có suy nghĩ khác. Họ
nói việc nghĩ tới sự du hành thời gian theo
kiểu như thế này làm phát sinh những câu hỏi
quan trọng và mang đến những kiến thức mới
hết sức sâu sắc. Trước hết, nó thật sự có thể
thẩm tra trong phòng thí nghiệm, không giống
như các đường cong thời gian khép kín của
Deutsch. Và trong khi sự hậu chọn lọc có thể
cảm thấy hơi xảo quyệt, thì đó chỉ là vì chúng
ta luôn có xu hướng nghiêng về một chiều
đặc biệt trong thời gian.
Trong khi thí nghiệm của Lloyd và Steinberg
mô phỏng được sự du hành thời gian, thì vẫn
còn đó một câu hỏi nữa. Có phải thật sự có
thể du hành thời gian mà không cần tới các lỗ
đen hay không?
Theo những công thức nhất định của cơ học
lượng tử, câu trả lời là có. Một trong những khía
cạnh rối rắm nhất của cơ học lượng tử là nó
không tương thích với thuyết tương đối tổng
quát. Trong hàng thập kỉ qua, các nhà vật lí đã
cố gắng kết hợp hai lí thuyết thành một lí thuyết
lượng tử của sự hấp dẫn, nhưng đều đã thất bại.
Trong khi nhiều nhà vật lí đổ lỗi cho thuyết
tương đối, thì những người khác cho rằng vấn
đề thật sự nên giải quyết là tính không hoàn
thiện của cơ học lượng tử (New Scientist, số
ngày 21/8/2010, trang 33).
Vấn đề này đã thúc đẩy những dạng thức thay
thế khác của cơ học lượng tử. Aram Harrow,
một nhà vật lí lượng tử tại trường Đại học
Washington ở Seattle trình bày rằng những vấn
đề này có thể làm bóp méo các phép đo cơ
lượng tử theo kiểu giống như sự hậu chọn lọc đã
làm, nghĩa là sự du hành thời gian là có thể xét
trên phương diện lí thuyết. Cho đến nay, các nhà
vật lí vẫn không có bằng chứng nào cho những
dạng thức mới như vậy của cơ học lượng tử,
mặc dù không thể nói rằng không có nơi nào
trong vũ trụ sự du hành thời gian có thể hoạt
động được.
Bây giờ trở lại câu hỏi căn bản ban đầu: du hành
thời gian sẽ có thể thực hiện được hay không?
Có lẽ, nhưng việc nói về sự du hành thời gian
trong một căn phòng trông ra một khoảnh sân
xinh tươi tại Viện Công nghệ Massachusetts
dường như hơi lạ một chút. Tòa nhà được xây
tận năm 1916…♦
Trần Nghiêm dịch
thuvienvatly.com