:6 ~O1-/l WYKLADY

Z P'OLS,KIEJ SrZLADNI

Wy DAW N I CTWO N AU KOW E PW N

WARSZAWA 2004

Projelct okladki i stron tymtowycll Joonna Sohieraj

Zdj Cdc na oklacce

Redaktor

,J anina Zondek

Redaktor teehniczuy Stamsiawa. RU'pkowska

]SBN 83-0ll-[4303-7

Wychlwnictwo N aokowe PWN SA 00-251 Warslawa, ul. Miodowa 10 teL: (O 22) @5 43 2 i

faks: (022) 6954031

e-mail: pwn@pwo.com.pi

www .pwn.pl

Bib!' UAM OS-Kg$""

Wstep

Potrz,eba. SYlllelyczm~go spojrzenia na skbrlni~ po}skGL jest. diz:is oczyw:i~lo:\1ci'l..

Tmdycyjne i.!j~de Klemensiewiezowskie w)!'lll.aga rewizji w swietle nowych 'leoOrii j~~ zyka, kt6re.m.zwi~~1y 8io; w dnIgiej pOtowie XX wielw. Zwh~cza,. jak :s(\dz~, dotkliwym brakiern OP1L:C;!J trudycyjl1ego jest zupt:l:ne niedos~nl~ zjawilikiikon()t~J i, !Zn, wmSJio:ScI semWltyczno-skiadllliowych ctaoownik6w. kt:6re :za.jj.'ldlliczo Jecydujlll 0 ks.ztalde ,SY!ILaktycznym wYllowierlzel!lia.

Propozycje nowsaegc opisu skJadni poLskiej. More jpowsialy Vi' nawiazaniu do gramatyki gelleratyv.:nej., a potem semantyki generatywnej (marn tu na mysli prude wszystklm opis sldadlili powier:z:clmiowcj, zawarI)' w ksiazcc Zygmunta Saloniego i Marf.::a Swidzmskiego 1985, oraz prz,edstawie,llie skhu:llill seml1llltyc:zllej auto.l"S!:wa StIIlislawa Kar'olak.a; zamieszclOlle w Gmmatyce w:rp6k:tj!sn~go jflzyka polskleg,o, IZw. Orff1l1la~w.:e akadernickiej. 1984), rue dajll ca:to:§C'jowego, sp6jllle,go obrazu sldadlli polsklej, m.ln .. z.e w~I~(h.! faa bl1lk cpisu zdania zroiOllego, Roz.dz.iat 0 strukturach polipredykait)'wnyd. z:arnie.~czolly 'IN G1'(.fmaryte .akademkkkj, au:W!'.~twa MaC'~eja Grodrowikiago" stanowl zaledwle szkic problem~tyl!:i. Idee Jerzego Kurylowicza na temat skladni, wypowi:edz~anew IDI~ artylkulach. zwtaszezil W fUllidamenll'litle11 rozpeawie Q gropie 1 zdaniu (J 948), 10 tylkopewhmdrogowskaz 'IN my.Qgrriu (I skJooni w perspektywach ogQll!lej learn j~z.yka, Wreszeie istniej.;tce pooby opisu foooainego skladm polskiej (mallil hi. rna ID),sll prsce S. S.zpakowicz.a ~983, M. Swi:dzifuilciego 1992 i oslHtllit'l k:sii\t~ ~ 1. Hoorowskiego 1995) nie daji\ sie bezposrednio prz'e~liese do podsta ..... owej dydaktyki unh .. rersyt,eckiej ,kl6r,a llIIusi jedillocz;i;s.nie bye przysli:tjpna i obe] mOWliC ClIlo§t ptoillemOltyki sklad[liowej z perspekt)'w~ pjzek~allia jerj do szk6l Zf;l posredlllidwem k'lzmk:ollycii na, studiacil polon:istycz.nych !lauc;zyde.li,

W tej ~)'hmcjri , .... ykbdajillC;' sKladni~ na studiach uni werny~eclkich ~tajie· wobee ilan:i.'Zo, trurll!le.~ zad.llllia: m~~ Z istniej.:l[cydl ,cz&Stkowyc,n opisow stWO:rl;Y'~ peWlll\ ca~o\!i':, w tnia~ sp6jlll1l Ipft;Cyzyjnlll tak, azeby polotli~ta popr.zez $tu.'CJia I!miwersyte.1,;kie uzy~klll cal:os.ciowJ' obraz "'yS:lem.u skfadllliowego w:sp6lczesnej polszczyzny j nlechanizm6w prowildz<lcych do wytwonmuil dowolllJ:g() wypowiedzenil.l w j~:zj'l-.;.u, polskim,

Niniejsza lsii\fra powstalll jako zapis .... ,ykhuI6w, kt6re 00 pO'l1acl d:tiesilOciulat prownd~ db i>!ud~ntow polon iSiyki warszawskiej, SpOllob uj mowania zllIgadinieti doskolilalil si~ w toku .vykbdo,?" il. takze w {ci.~!ej wsp6Jprac-y i dyskusjach z Kolegimii uczacymi ~klad!ni na ~wiczenj.ach i konwersatOf]Mn. Nlljwi~cej ~kQ:!'"lYSI:alam z. rozmow i dyskuJioji .1. ZofullLarol1. Anl;ll\ Loj.asiewic.z, Bm'barl\ Klebanowska j inllyani Kolegarn~. z: ]J]~~t~tutll §,~yk<i Polskiego, Nie 11UlISz.t: m6wic., j ak wlele zawdzil;czillm MaxkDWi Swidzrnsk.iemu i :Zygmunl.1;l~'] Saloniema, kl6rych kOllcepcje skl:auniowe, niejedllokro~nie w postaei zrnodyfikowanej prnez.e. mnie, wchcdza jako hnegralna cZ!,;sc ni[ltejSczego POdl't;CZllika. Dotyezy to zwtaszcza rozdziahi poS:wi.~Ol1ego akomodacj], Rozdz.iaf ()stlltoi opalty jest wc:al:oiici na ksi.l\z~e Mi'II.'kll. Wisniewski·ego -0 lI·iezda.niowydii konstrukcjach w IKIlsz.czyinie (1994). Bel. lej k~i1tzki Ilk byiby en W og61e lDozliwy. ROz.dlialy po.Swi~colle zdaaiom zlo2!onym w}'korzyJ;tllj~ obflcle pl'zemy'lcrria i materialy zawarte W Skfadni wyratC'li [JQUpre.clykary.v1!ych Madeja Grochcwsklego (1984). Wre.s7.de tei: nia rnog~ nle wspooJJ1Iliuct z wdzi~zno:ki~ 0 Kolegach, kl6rzy przeczytali pierwsza wersj¢ Wykladdw i wniesli 00 tekstu wiele nieocenlonych U Wl:lg i poprawek, Mam t.u na my~~:l obu RecetlZ.enrow; Andrzeja Lewlekiego i Hcnryilra Wrob~a, .~ mk~ R.J'ystyn-e Kallas, Magd<i!len~' Dnnielew.h;:;zow!!i. Dor.ol~ Kopc.inskll.:i Elzbie~ Wierzbida\. Wszy:;;tki.m lm, jru;; ruwlli·ez student·om i mfl,gi~w.illlOm, kooryc.h P'Ytani!l i zgtasz.:uae w<!ltpliwoiici stanowily mspiracj~ dla pogtebl .. nia problemow, WYI:.aianl gle1.xd;il wdzi~czl10iic za rnm:li.Woost wspOlllego myMe,nia.

Jej:di ksi<l.tka ta, chocby \\' n1ew.ie:lki:rn siopnill, pl'4yczyni sil,; do IlpoJz~dkowallia poj~c skJadniowych i ~Dzja§l'!ienin olckt6rycll zawilokj po~ski.ej slUadlli,~d¢ uwaza.l:a jej zadanie za spelili.one.

Przedmowa do wydania II

Wznawi~J'lY pOdrtc-:mik nle 7.awie.ra (zasadniczo) zmisn W stollUl'IkIi do wj'\dru1tiii popraednlege, wp.rDWad!ZOn,Q jedynill kcnleezne poprawki. Dotycza ollie IJIle;pszeniil sformulowari i kon,"tnlikcji tekstu, po-i:qd.mych ze wzgl~6w dydaklycznych. Doprecyzowania IJIlegj zestaw sche.ma16w zdaniowych INI s, 56-57, Z ktdr-ego usunicto pe.'wne nidcistosci i ntekonsekwencje. Przedstawiony rejestr !'lie rna jeszcze zlilpewne ksztahu ostateeznege: dalsze badania bedo\ go korygowac.

Niekt.6re k.w-esti.e naszkicowsne ~Il w k..,>iOltce zb)'~ sla6towo i powh~I1Y by~ 5Zerzejl omo.wione., np .. opis regul pra.ks2itakal1ia sCM.RlntOw zclaniowyol1 (K. 58). Wymagalo'by to joonmk CZ<l>S1l !oo:1iI!;::CZI1:ego do PlZ.bl1JOwadzetlJ.Ba ·odpowj.edruidlbadan. Opi."aOowailLie pelrriejszej wersji HYkfadJ~ z [Jolskiej sldadni moili'We wi~c b¢zie dop.ieL'O w Jl.i'Z"Yi>ZIDSci. W~j[;Szawa, maj 19'98 r,

Roz d zi a l I

Wprowadzcnie do skladni: przedmiot skladni;

pojecie zdania

Zl;lnim Z3Cz,ruem.y OIpisywl.lc zja ~v]sk.a ~ddll.d1n]owe. wsp6Jlczesnej pol a szc~yzny, mll:!)imy wpm~adz.it'i podstawewe poj'~ia, ktoryUl'i b~drieroy si~ lmstugiwac w delszym d~, lOll tyro. przede wszystkim po'WilU'lismy oi!a;e.sLi.c. przedanot skladni jeko dys.cypliny j~.zykozn<fWCleJ oraz sprobowac. umiejscowic zjawisbl. skladniowe w obr'Glbie systemu jezykowego, Tymi kwestiami zaimiemy :0;11'; W pierwszej Cl~c1 naszego wykladu ..

L Przedmiot opisu skladniowego

Sk.t~dlti.a oplseje :reguly budowania (tworsenia) wypoW~edzel'i z jeduostek nizszege rzedu, tzn. lekse:m6w (jednoste.k srownikowych) pne~ k.szlalconych tlek:8yjnie na czlony sldadniowe. Opis gmroatyczny J~zyka zaz.wyczaj rezpoczyna si~ od przedstawienia jedaostek najll]:lszego n~du, a wiec elementow 0 fun.kcji diakrytyczne] (fonem6w). kt6re wsp6bworzi\ jednostki znaczace; Hp. t, k, 0 wsp6kwol."Z&. morfemy (n~j mniej sze jednostki znaczace), kt~re bywlIj<\. zarazem leksemamt, jak np, kot, tok. Morfemy wdwdUl w sklad leksemow, kt6rycb moga bye jedynymi elementami G* wymiel}]One wy:iej),. ~d:t tel. ws.p6itwOfz:i\.leksemy bf;trutce bnsu'Ukcjaml, j.ak np. w leksemie kot~ek.. M01ie.my o funkji f'J.ebyjnej przekszUl!kaj<\ leksemy cdmienne, zarOW1l0 proste, j ak i k.onstrukcj e, W formy grR~ rnatyczne (np, wt-IJ., kOl-k-awO, kt6re z kelel Sit jOl. elernemsmi WE·OW

1'1

- rz.eczywisrych komlnlikat6w j~zykowy,ch. Depiere zstem reguly sk.ladni opis!.lj~ budow¢ wypowiedzen; tzn, l2eczywistych kOJ]1UIllibt6w j~yk:owych; wszystkie inne dziaty j~zykoznawstwa bada:j.~ jedynie bud QJ 1 e c, m~teri_at, z ktorege tworznne sa. wypowledzi, Bezposredni budu]ec wypowledzi stanowi!\ 1!.lzyre jooJ]ostld stownikowe, kt6re w wypadku 1ebem6w odmieWiych lOstaj=t Z:iladap~ow<l!ne dz:jekj operacjom fleksyjnym do. pcl_ nienia mU czlon6w zdari fwypowie4zen). Same wypow.i:edd natomiast nalet:t do plann parol,e', utyda j¢lyka.P,owstaje wiec pylml le, co w zabesie sJdadru naIeiy do sys~emu jezykowego. skoro same wytwory sklednl _ kons.trukcje sktadlliowe stanowl<l_ wypadki uzy,cia systemu jezykiowe,go. M~~ln1Y zatem_ odrazLI, 1l.E! ws~~pie edpowiedzlee REI. pytanie, jatkie jest !IDej see skladn w systemie jezykowym.

PrZOOSltaiwjone dale] IlJ~ie najblii:s.ze jest koncepeji 1'adeusza MHewskiego zawerte] w artykule Stallowisko 9kladni W obre.bie ic.zyko.znawsnva [l 952)., a b~dl,\Cej konsekweDcJlI. przyj~tej przez niego teorij jezyh. Teoria ra W' _postaci zmodyflikowan'ej (mjedzy ml1nymi p~el Leona. Zawadowskiego ~9fi6,) stanowi drl§ dobm wsp61ne wsp6lczesnego §!}zylmzOOlwstwa. Jezyk jest W 1)'00 rozursiemu syslernem semmtyc1:llym (sysremem zl1a!k6w) d W II k [ a s 0' W Y rn, tzn. systemem z gramatykll .. Dwuklas.owosc. pownduje Q.t~ ~ rt o. § ,e systemu, kt6ra polega na tym, ze zdolll!Y 00 jest (w prze'C]Wa.(~ru;twle do s}lste.rn6w jedllokl.asowy.dl, zam.k_nit;tydl, jak np, system znakow drogowych) pnekazywa6 2:updnie no,wll, informac j~, czyll by~ pedstawa rworzes la lupehlie nowych. nigdy wc~gni.ej rue sly' zaaych

PileZ Dl6wi~cego'. komanikatow, -

Dwuklasowo.sc syste:mu j~zykowego polega na tym.. z,e sklilda si~ on ze slownika i gramatyki, S low n i k obejmuje Qgran]czon<t ttczbe zna:kow (rozkladablych jeszcze dalt:j na elementy d.iaj:'rytyclJl:e. a takiie nlekiedy, przy. WYr'dZach motywowanych. na m_niiejsze ,eJeme:nry znaCZ!l.ce), kt6re odsylaJ~ do zj.aw:isk swhu:a: ~ch liczba jest rdzna w za]ei:OoSd ad sloprua. wykJi.ztafce:rua czlowiili m6WlijCego i waha S]~ mied'zy 10 a 30 tysll\Cami (np.Malydownik i(Jlyka polskiego pod red. StariislawBi Skorupki obejml!lje ok. 30 tys. wyraz.6w). 0 r III In a t y k a to z:bi6r regul, kroTie pozwaJajtt Il<l

Ia.czenie elemem6w siowni.ka w zlozone konswkcje wyt&zegorz~d'l]: zdaela i ich czesci - gropy skJadfliowe.

Sarno ro:lJ"6Zruenie d wuklasQwowi doplIszc:za ce najmniej dwie in-

terprew.cje. Pn.y 'pierwszym rozwni,eni.u; pr1..ed. s Utwionym pm'loytej, Idas~ I UJ slowtiik, a klasa Il ~o reguly gramatyczne, Przy rozunuemu drugim Idasat W (:mmkni~ta) to sldadniki systemu: sl:owni.k ~ reglllly. a klasa U (otw.ana) to nieagrsniczenie tworznne kcmsWUkcje tekstowe. Niezalez~ie ad ime1'(lretacji rego pojecia ]slotne jest ta, ze zdaje 0:110 sp.rnw'e z mezmiemie walriej w)asdwo§ci jezyka, okreslanej czasem j ako jego pro ~ d 1.1 k t 'j W nos C (LYODS 1984). kt6ra. oprocz lIlfliwerS-t111l0Sc:l, kO:l1iwellcjonrunosci ] podzielnos.ci znakew na powtarzalae elemenry foniezne, stanowi

pedstawowa ceche defi.rucyj~"~ j ~yka. ."

P,oj~de dwllklasowooci j~b bywa czasem WZlIlIDlane takte jato dlMll.stopl'liowosc znakew jez.yJrowy,ch. uw. pod/wajna artykulaeja j!}ZykaJ (par, Martinet 1949') a wiee w~asciwo.Sc po]egajaca na ty rn, ile ZIiiI1i J~zyknwe zlorone Sit z. malej ]iczby foaemow (co umoz.liwia kh latwe zil:pamie:rywlllflie :i rozpeenawaaie), a wypowi!edzi (kenstrukcje) badewane sa. z proslSzych jednostek znaczl\cych (leksemow).

W sumie trzeoa wlee wyrozruc dwie odrebae wlas.dwoSc~ jezy hi. (choc czasem pedobnie l'Iazywane),: jego dWl.!kla'ilwost., czyli otwartosc (p:rodllktywnos.c). oraz ~akt skladania s~e znakew z powtaJ'Z-aj~cych s.ie elemelllt,dw fonieznych 0 zamkni.,e,tej dla denego je:zyka liczbie. Olwart.(}~t systemu j~zykowego' (jego produktywnosc) powoduje, ze ]udzie IIl6wi~cy zdolni sa tworzy~ ze stosunkowo niewielkiej liciby znakew i regul nieogrlil,flkzol1;& liczbe nowych, nigdy wcze.~l1iej nie slyszanych tekst6w. M6- \\limy, ze wlada j~zyltiem tyLk~' reno kte petrafi ,maj&;c do dyspoo:ycji slownik m Z;a_s6b regilt, st\'Vorzyc now~y, nlgdy przedtem me S~YSlaIliy tekst, a Ole ten, kto potnfi reprodnkowac bardzo nawet dhJgi, ale gotowy, ml!1!lCIQny na pamiee tekst,

. Wr6cmy jednak do naszego wezesnle] postawionego lPyta]lja 0 n~iejsee sk~ad[li w tak roeumisnym system]!::. Reguty gramatyczne SUinowu\oe. podstaw~ tworzenia nieogmn:iczonej lic:z.by knnstrukcji to przede wszystkim. regM:ly skJad[liQwe ~podil"lI(_u~z<1illkow8e im reglljy fteksyjne" T-worzeru.e wypowiedri, m6wiac wpewnym UPWS2;CZ,eniU, wygL8J,ia W ten sposeb, ~e w)' bien si_e I.e s):ownika odlpowie.dni:e leksemy. po,tnebne do wyrueru.a zamierz<lnej wrrform.acj i, wst3wi .. si~ je W okreSJony schenmt zdaniowy (nil!-

9

]{)

rZlIOOIlY przede wszystkim PUetZ w~asnoSc.i. skladniewe wybranego en~ownika» ustala sit} zgodrue z z:amierzoll~ iflfonl1.<lcjl\. wzaje[[l]!l.e rel a ~ cje mi.~dzy ]ebemami i pnehizlll.ka :st~ je ,(I) He sa l,eksen1J;SJwml cdmiennymi) za po:moc<l.regu~ fleks,yjnych W (ndpowJedrue £omly fleksyjne pny~ stosowaae do wYITIagan skladniowycll (atomooacyjnyc.b) ui:ytych lehem6w '. Do zi]w;l:rl)w1l[Ija tego procesu niech nstn p()'s~lIJzy StoSli.lJ1kowO p:iOJ)~ zdanie:

Wczomj .odwiedzilrnnie niespodzte.wtll1ie dawn}' Iwlega mojego mJ'adszego brata.

Do silmn&lnmwMlla. ~@, zd!uia (wypawj~) m.lOtaly lIi;yte~~pu~ j~ j.edn.ostki .leksykrune, !Wire SitMy si~ skiad:n.iiw:nJ zdania. Wym:ieJ]my je w posllaCJ h .. set sll)wmkJowyd1l: wczorqf. odwiedlii!. ja, mespodziewal!ie, daw~ .ny, ko.lega, l.nO), mlodszy.~ br.at. Zoswl wzittty W!:M schell~at zdaniowy (z.oo.

s, .56) wYll!iikaj~y Z uzv .•. te~··o eaasowaika oeostaci; N -V __ "'-I -

J C . r~ .. 1· eaas .!'1~.

, Wre.sZiC]e z:oswyza:,~OO®ow<lne ooiIicne regu~y: 1) re¢yMorzeni1l. zw~~6:w skladruQwych i(wzajem:neg:o ustoslulk,owywoi.a skladmli~@w j<lk:o [Iadr:z~nych i po~d]].ycl:i.): oti'Wie'tizii ~ ko.lega, odwiedzil -,). nmie, koltga ~ br:aia, .bmta ---7 mladslego itd, Srrzai:k:a prowadzi od nadm;dnika do poor.z~ruka. W wypadk:u l\viijzb orzeczeniai podmioru ZWlijZek jest wzaJeMIlii_ellJpXlrzedlll~aj'l:cy . Bedzie (I tyro mow" dalej _ 2) Reg-uiy praeksltalc.ll![l];8J.leksem.6ww @dpowied.nie furmy gramatyczne: ja -4. mute. moj ---7rtwjego. dawn)' ---t dawnegQ itd, 3) Regilll:y :oozwijalli~a. a W]~ rozbudowywaliLillgrup:pozycja Nl w sehemacie zdaniowym zostaJiI rozbudowaJ[l3, wgru~; Ko/ega br-ara,. a skladnik brota uzyskat jeszcze otre~ l'~a, (mojego, miod:sugo)~ G:OOQO w[1esn:i,e, p.rzysMi.wki .~iespod:iielWanie. ·W'Cm.raj. me Ila~e~ce 00 schemans,

Z ryeh sa:mydt leksecm.6w i pr-zy Zl1I!irosowlllll!iu tegn samego schematu mozna by wylwOfZYC zl]peirue imle zdania, kll5re przehzyw.alyby odmien-

ne ini'OIm,u::je. np. -

M6j ml'Oaszy bmt odwi,edzU rliespotil;iewanre dawnego koieg~ D.awny kolega odwir:dzi't wczor4! niespmiziewanie mojego miod!izego lJt;ata

.. I

Zbi,el'zmy wmoski z p:trllepro:wadlwnych analiz:

1) Do sys~emlil j~zykowego nie nald~ knnkretne wyp~wiedzeni<1, jakie cia.g~e s~ byiy ] ~~ tworz.one prsez mowi:!l,cych. .K;(D]llretne wypowiedzenia s!\ z a s los 0' Wan] e m. s y s 1 e m ~ -tQ fill1\Jtyparole W terminoiogii de Sapssm:re'a,

2)~Y'Wa jednak, ze do syste:mo j~~ykowego (siowruka) wdl.mjz~ cale skOshli<lJle kOlutrukcj e sk la dn i cnv e, 1'* dzieje si!,:! W wypadb zl.eksyka1izowa:lJiych zwrot6w frazeolcgieznych tYPlll: zbijac .bq_ki 'p:ro'h!J.owa:6'. pidt d!l.by .smalone 'g,adac grupstwa', .~§c lw.rnuS .rlti r:ttk~ 'l])hnwlae', k~6re maj~ znaczenia g]oltl~.t: i S18111aW]<l, niepod:ridne jedoostki Ieksykalne; pow1ny byt Q:l1J!e odnetowane pf2ie2: shJw:nllk. na row:lti z hmyn1li leksemami, (Sze£2)ej 0 tyflJa pam m..in,.lewiclki, Paj dzinska i ReJa_ik;owa 1987) .. , PodObnie ffml1;:cjoJ1lt:lj3. cale 7!dIa:mtia przytaczane W skos,mi.ruej pos tad. maj<l,ce u8tabU~row.lI[1e znaczenierozne oc:! dcslownego, np. pnys.towia ty~ 1'1]:. lak sobie posc.ielesz, tak st~ wyspisz, 0 wilku .mo'wa. a wilk lui., b)rych sensnie OOllOSi s.ie ani do spania, sni do wilka, O:ltet~e, [Ia~e-z<\ w pewnym sensie do syseemu j~zykowego" j'ego szeroko poj~IleJ c~ki lelsyka]nej.

U stalenle gmlllc .m:il}{izy jedrJ,Qslkami [Ia~eZ~CYIDi do stcwnika (leksem.ao:ri l fta2leol~gjzmami)f:I. kJlllstru.kcj<llmiJ tworzonymi jatko produkly opent(:ji sJdadJruowych stanowi ni~mie:rJ1lie wain)" i trudlllY problem te~lyezuy, Jak zawsze W jezyku is,t.ejOil! fBlkt.y pogrwczne; l1aiJe:tq tu pnede wszystkilm uw. zwi~zk:] ~<iczIiwe, m.aj~e ogroo_jcwn~, 8wob(DID:; tworzenia np, wywolac gniew. uium:ienie, ale nie ~wywotQll tpknolft. itr. (szenej o tym pot. Bogushlwski 1976, 19'78, Bogusiawsli, W<l!wu':''1lczyk 1994), 11 1Ia!kie oo.z-IDI.ego rodzaju ffOm'I:1I1ty zwi~f!e z okreSlcmymi ucllow:8iniamii s::po~ecll:"lilymi. takimi jat powi1,!.8!!1]Il:, poiegl'lda. I<(ll1:dolencje itp,

3) Do systemu j~z.yk:@wego w zakresie sldadl'li wchodz1l wi~cnie kenkretne kO(lstrokcje zdaniowe, ale jedynie ich s e h e l:!1J. a t ":l i r eg U I Y pozwaila:j&.ce te schematy ro.z.wij at i przeks:zlalcac. Dla kazd.ego jezyka iMmeje ogr.aRicz:ony, :z~ety zbj6:r sehematew ~aiJ rnini:ma1mty'c~ (mef'llzbudowruIDycll1, zwanYlCh takze w skjjadJll~ genenlltyWfiej j-ld!mwymi .luib atiOmowymi), f1:fi.takich. w b6rych opuszczenie jeClnego ze :skJadnibJw powod!llj e, ze konstrukcia pnle8taje bye zdsniem (TIP, ~ On: odwiedzil jest nieakce]J~ow.dne). Za pomoc<l, regul pnelc~zrnk<lru<lJ (b:ansfo:r:macji i derywacji)' podstawowe sehematy ~!Uliowe .zostaj'l pm:ks~tII~oofl:e w rezeu-

12

dowane zdania ])ojedyncze i zdania zloione {t-ypy regul tworzenia zdari ziozcOnych zarez~ od istnienia W danym j~z.yku okreslonych sJI6jnik6w), Reguly m:z:bl1di.owyw8Jrua zdari pojedynczych to, p07~ roz~dj:atliiem grup przez dodawanie okrcll[lik6w, tworzenie kc:m:struk_,ej i imiesiowowyeh ~. r6Z. negn typunominall1:lIcji SZf;['"a:j 0 prz.ekSz:tliiikeoiac.h lego typu b~zie moWB! w rozdziatadl [Ias:tepnych.,

4) Do systelThll jr:zykowego Ilaleht takze reg U ~ yak (I mod B! C Y j - n e, sygnaJi.zujll.ce wZllJelllile podpQrz~kow,li!in]e sebie s.kladl'li k6w, i ich fleksyjne wyklacil'lili (np, w pol~.czenill odwiedl.il kokg{ brata wymagana jest przez czasownik: postac biemika, a postac dope~niacziil. z.ostaj e narzu(;01UI. przez tzeCliaWEi it).

5) Wreszcie do So ystemu j~zykowego nale74 reB~JI.~y wyrazanla a k t u - a II Z lIC j~. wYPow.iedze.nla, 11 wiee i nfermowanie 0 oClnuesjeniu lliytych wymzel'1 do ob~JI;.kl6w §w],1Ita (I'effe:rencja), iuformowanie 0 ezasie (niekiedy tez miejscu) opisywanych zd21l'zen oraz ujHl0w.li!iilile ich W olk:re!l.IOfl~ [ll~ m~a1]]1!.. Komul~i.k!owane wydar.zen~ e jest zawsze umleszczane praez meW]<j,cego W ezasie, a. (abe uj mowane przez niego subiektywl1ie jS!~o rzeczywiste, hipotet:ycztle b.Etdi i;tdllne. W omawianym wyzej przykJadzie opisywane wydarlenie, tzn. odwiedziny kolegi, zostalc uj.ij;te jake rzeezywiste (w modalnosci o:z:nctljlutlj&,ce:j) oraz przesz~e. w stosunku do <IkluU mOwjenia. Sze17.:.ej 0 kwestiach tych bedzie rnowa W n3ste:pnycl:! I'Q7c.ciziaiach.

3. '\VYPC)lviedzel1.:i.e; zdanie, ozna jmienie, zawiadomienie

U iy waii.smy do te j pory terminow wypoW'iedzenie (wprowadaonego p~zel KJemen,siewkza) i wallie W sposeb lllmdcyjny,. mzum]ej~ prl.eZ me konkreme iu:dzkie wypowiedai. Stwk~rdzilismy takze, ze zadaniem skJadoi jake nau:ld j est opts regul twerzenia wypowied:il:eri, netomiast same wypowjoozenia (zdania) n.Sile.Z<\ do plana f)lwole (uzydll jezyka), iii nie do systemu j~ykowego. Wypa.da W lej chwili p.r.zyjrzet Ri~ d.okladi[liej uzyw snym poj~d(Mll, iii. wiec przeds wszystkim p(lj~:d1.! wypowiedzenia

mani1.t,

M6wiI\C o wypowiedzeniach J a ko ken kremy.ch, empirycznych tek-

13

staeh.mozerrry miec ]111. nly.~li dwa rozne zjawiska, lk:~6[e tt7~ba poj~dow:o odr6imc. mianowieie jednestkowe okazy (zdatzeaia) Oral ich typy, R6:iruo~ .~ na] kpi.ej zihlstruj e :sym.E1cj<l w pracownirentgenowskie], w kt6rej w dll1'rlt dnia slyszy s:i~ kilkadziesi~t zazyten sam tekst: f'mSZfJ n.abrac powietrza! Me Q.ddychaC! KaZde uzycie jest odrebnym aktem :mowy., ma hme-go ©dhk~rce (czasem takze nadawce), Akr mowy jak.o jednostkowe zjawisko spoleczne (zSichow.a:rue si~ jezykowe cztowieka) obejmuje jeszeze oordro wiele innych zjawisk sytuacyjnych, kt6rymi zajmuje si~ pragma.· tyb.np. rzeczywi.srei:m:e!1(.je nadawcy, C~slo odmienne 0(1 tych, kro~ P.!7.:.ek:az:uJe forma j~zykowa wypcwiedzi, Od tego OP]!> czystn lingwistyczny,ll zwlaszcza skladniowy, absU"o\'l_huje:, zaJmuj<\C sie jedynie tekstami rozumiaflymi jako typy.

Odlr<lzni!ellie uzyeia zdania od zdania jako typu w wielu j~zy kach wyr.ataJne jest za pomeca odr~lb:nyGh termi.n6w, p()ir.[lJp. a_l1lg. utterance i sentence, fr. enoncl .i propos:iliol1:, ros, vyskazyvanie i predlo6mie, czes, promlkvai vita. W polszczyznie bra! jest tego odr6z[lienia.; mozna by sie um6wic, i:e~erminem.wypowied£ bedziemy nazywac konkreme uzycie j ~zyb" a wypowiedl!!N!ie.m - typ wypcwiedzi,

Wypowiedlienle jest pojeciem bardze szerokim, obe] IUlIlj&.cym w.~ze]~ kie typy komunikutnw j.~,zyk()rwydl. Mozna j e zdeffinuow3t bardzo og6]nie: jako najmniejs:zyoddnell;: reks:ru (mowy) b~d1<tCy s<lmodziellliymb)mun]~ katem. ~~zykowo owa samodzielaose informacyjnaprzeiawia sie w zamkni~rej intn[l<tcji,czego .znakie:m graficznym jest Jnterpunkcje: kropki, wyknykniki, mSiki zapytania,

Wypowiedzenie mozemiee rezne formy ,Podstawo.w'l jego fann&. (zwlaszcza dla wypowiedzen oznaj.rnuj :wyc:h) jest pelna pos:tac zdaniowa, a wiec kOn$tild~cja z..S!wier.!ilj~a jalw crzeczenie rzw. 81.oWO osobowe (verbum finitum), tzn, forme predykatywlli'\ czasownika, up. Przys.zedl Janek, Zacz([lo p.adac. Jes: mi zimno. a takze: M(Jwilo sitJ 0 mote, M6wiono 0 tyrn:, Na.te.ty po.rommiei "i(g z flimi_ Wypow~etlzetdern moze bye r6w~je~ konSl:ruk:cj a ]mienl!.S!,Si czasem tyiko jeden wyraz z odpowiednia iotoJl1.u;;j~, np, jake rep]]km! na pyUlllie: Kto to zrobU? more paSt odpowiedz: Janek! On.' W okreslone] sytuaejl wypowl.edze:n lem b~d:de prosba: Wody! ,. oczywiScie z odpowiedniaintonacja, a takze wYPQwiOO1: .Bez! j ako odrowiedi na pytanie: Clu:est herbat~ Z c}'tl)'.nq 'TY bez?

l4

Te niezdaniowe wypowiedzenia, zwane przez Klemensiewicza ozna]mieniami (1'1.1.0 rewnowaznikami zdania), mogll bye samoistne (zrozumiale bez kontekstu, np, Wody! Po.tar!) lub kontekstowe, powstale w wyniku

elipsy (lJezl On/' itp.), .

Za Wa]e.rym Pisarkiem U 964) wym::i~bnja s±~ jeszcze j eden t-yp komunikaniw niezdaniowych (najc~Sciej W postaci napisow), pn--zekazuj~cyeh jnforma'cj~ wespol z eala sytuacja (a sd§l,ej: wespot z przedmiotem, na kt6zym sa nepisane), W przeciwieastwie do oznajmieri nie 8<\ one efektern elipsy kouteks[owej czy sytuacyjnej, S1l. to up. nap-is)! na sklepech, budynkacb, tytuly kslazek itp., np, Warszawa Cemralna (napis na budynku dworca ko1ejowego) czy diem ,§Uwkowy (Rap-is na sroiku), Tego typu wypowiedzenia nazywa 8]~ zawiadomielliami.

Zawiadomienia moga miet talie swoja wersj~ mowiona, Jl!P, ogloszenie ~nfOTmuj~.ce. 0 nazwie n.ajblizszej stacj] (w metrze): zawiadomienle to nuikcjolluje wraz z Qk1I'e;§IOlUt ]oblizacj;.t

WprowEI.dzone l~rm.iny i relacje mj.~dzy niml mezna up.orzlildJk0rvtat w spos6b nastepujaey.

Wypowied2iell ia (U11l'1nia \II" szerekim S!!4ISie)

Komrtrukcje tawi(i~ raj~ce VF.: zdilllia (w !Jensie w,=zszym) lip. JaS ~pi

Kons,trukcje bez VF: oznajrnleniil

Wymenill ~~z)iJ.oowe powi<lZOOl! 2. obiekrem:

Z<L\\'iadomienia

I1p,. diem wiJniQwy tnapis na !>Ioiku)

samoistne np,. P:owrl Wody!

Ojdec w domu?

kontekstowe (Jill!

.B'{!l.i

15

W dalsz-ym tokn naszego wykladu niejednokrotille bedziemy S]~ poslug]wac wymiennie termiuem wypow.ie.dzenie i u/anie w szerokim sensie (np. gdy bedziemy, za Kurylowkzem, przeciwstawiac zdanie grupie skladni~wej, s. 18). 0 wypowiedzeniach nie bedacych zdaniami w sensie w¢.Z= szym" tzn, 0 kOllisl.ru.kcjach bez verbum finimm (typu Po,tor! UwagaJ). b¢lie:my m6w~c szerze] w ostatnim wykladzie fii'lSZf.gO kursu,

Paedstawiona wyzej de.fmicja wypowiedzenia (zdaaia w szerokim senste) 00 postad: .,N ajmniejszy odcinek teksm b~!\Cy samodziehrym komull.i.katem" jest. bardzn uptoszczoua. W literamrze je-zykoznawczej spotyk<l si(i- penad 200 I6znych defil1icji wani.a. I,]jmllj,'ltcycht~ jedno8tk~ w ~a]ei;Oooci ad eelew, jakim mil s;tulty6, I tak, mozna wyr6e:nic defimcje psycbo1ogkznl! (w rodzaju: "skon.crona mysl"), logiczne ("s<td. logiczny"), formatne (np, ,.twt zeczynaiacy sii; duza litera i kooczl\CY kropka lub ilJinym okreslonymt znakiem przes,tatlli:owyrri")itd. N ie bedzlemy tu oezywiScie omawiae tyeh definicji, c:ho6 mogtoby to bye inte:r-es,L.Jj1[Ce~ tip. ,.grzeczllo§ciowa," (niece zartobliwa) de'fhticja Klemensiewic.za opisuje zdanie jako "teks't, po kOOrym mozna przerwac rozmowcy bez obawy niegrzeczl1o:ki". Definiej a ta odwotuje sit: do zasady: ,.,Nie przerywa] komus

, w polowie zdanial". Szeuej 0 roznych typach definicji zd .. nia mowa jest \V artykule Klemensiewicza 0 wytycznych defini(ji zdania uwagi pny· czynkowe (1963), a takze w rozdzlale wsrepnym ksi~ Saloniego i. Swidziriskiego (1985).

Na zakonczenie chcialabym przypomniec definicje wypo\ViedzeniaJ sfo.rlnu~l)wan~ przez Klemensiewicza we wspomnianym artykule, Brzmi ona nast~.p'llJ ~ro:

"Wypowiedrerue jest wyraaem albo zespolem wyrazow, grametycznie zestrojonym. i prozodycznie odgranicronym, kt6ry w dane] sytuacji zyciowej stanowi najmniejszy, a ju:i wystarezaJ:tcy srodek porozumiewania sie, daj'lC odbiorcy dostateczna ze stanowiska zamierzenia nadawcy in:formacj~ Q jakims procesie w jego calosci albo c1)~ci: monem informacji jest 000- bowa forma czasownika w zdaniu albo j akis inny sk:l2ldnik W oznajmieniu {rOwnowarni.k.lI zdaaia)" (s. 10 I).

Zauwazmy, ze nasza uproszczona definicja wypowiedzenla (,,,rrnjm:l1iejsz.y odcinek tekstu b\\J~y samodzlelnym komunikatem") chwyra najistotnlej S:Z~ ceche wypowiooz¢nia, j aka jest jego kemunikatywnosc. Jednoczesnle to wlasnie poj~ie wymaga doprecyzowania

]6

4. Istota kornunikatu j ezy kowego: predy kacj a

Komunikat jezykoW)' polega przede wszystkim na pf:zekazywaniu rna m6uli~ego pewnej okre~lollej informaeji na temat rzeczywistosci po.za]~zykowe:j (ueczywisrej lub p'(u:ny~hmej). Oczywisde, przedmiotem k,omurukacji runic: bye sam m6wi:i\Cy luh zjawiska jezykowe, Mow:u~>cy st\vkrdza (orzeh),ze pewien stan rzeczy zachodzi (lzn. pewnemu fragmentowi rzeczywlstoiSd przysillguje pewna whts:no§.C), ]l,Ill} tel; pyta 0 P& wien stan rzeczy h~di zada zaj§da okrestonego stanu rzeezy, slowem - \vyratsJr6z~ne pos:rowy modalne wzgl~.em. tresci komunikow~!1ej. 0 po&~awS!cl1 (yell b~dzie mowa w dalszych wyWadach.

Wywzlliielllle przez mOw.l<tcego pewn.ego stanu neczy (ina'cze:j: przypisanie pewnemu fragmentowi rzeczywistosci pewnejwiasno:§.ci) wraz z wyrazentem postawy modalne] nazywane jest orzelct:miem (lub predykacj~ w sensie szerokim (w w~z:szym predybcja to tylkAl aserc]a, stwieedzalliie) .. Sarno prz:yp'lsa:tilie wf.as[lo§d pewnemu przedmiotowi (np, otIVa11e

-,

drzwi) nie zawiera jeszcze predykaeji i me jest samedzielnym komunika-

tem, MIJ~~i nao;;lI\Pi,6 jeszcze alk:~ mentalny (luh wclicjoualny) mowlaeego:

SlWi.efd~j~y (D.rtwi sq ohvwte),. z<[.daj<l.cy (N.iech drz-wi b,qdq otwaH'fd). pytaj<\Cy {w:y drzwi sq otwar.Ui! ?),

W akcie bnmmik:o\V~ia wy~c mUSZ,l witc dwa skiadJl:ilri: I} wskazywanie na pewien wyciaek rzeczywist:osci i pewiazanie zn i m pewnej wlasnosei (tzw. atrybucja) ] 2} orzekanie przyslngiwania tej wlasnosci danesnu wycinkewi rze.czywist;o.sci b<tdi wyrazeaie pewnej bjpol:ezy Ita ten temat ]uO tei wyrazenie postawy wo]i wobec tego sranu. Innymi SiDWY., akt ."predykowani.a."lO ustosunkowenie &~e: fil.U:i<lWCY wobee wyror.i:n]onego stanu rzeezy, Np, w zd1llni!1.!!: W pokoju jest ciemn.o mozna wyo~~:JI1]6 dwa skladaiki semantyczne: I) pw,v:i<bzanie cechy 'byeie ciemnc' z okreslenym pomieszczeniem r 2) uznanie tego stanu rzeezy za fakt, luna postawa modalna moze pfowadzic do wytworzenia zdan typu: ezy W [Jow}" jest ciemno? Niech w pokoju b~dzi(t d.emno!

Wyrazanie predykacji stano wi is~ot~ wypowiedze:ni.a, 3!. w s2iczego]nose] tOllstrutcJi zdaniowych, f'orrll<l. predestynowana d~) wyrazania predykaeji jest przede wszystkim orzeczenie werbalne, tzn. forma esobowa cza.sowrun,. :sdyz to ona dzieki wykhdnHmm hrregor.ii gramatycznych zawiera informacj!} 0 lokalizacji z{l.trz.enia W czasie oraz 0 posli8!wi(l modalne]

n

wyrrirurrejl trybem gramatycznym .. Predyb'cj~, zaw]eraj<t rcwniez wypewiedzenia niezdaniowe, tYPIJ: To dziw1id &kola.' (tzn .. 'to, co W]d2ie-. jest szkoiq', 'niedalekn jest szkola'), On.' (w odpowiedzi na pytanie: Kto to7..robil? Qrze.ka:my, ze zl.'obU to '01Jl>, tzn, kto~ wskazeny). Pred.ybcj<l zawarta jest. takze w ~w iadomieniach: 'iN tym wypadku przedmiot, 0 ktorym orzeka s..i~ whiisD.o$t wskazS!n~ w napisle, jest bezpDsredlllo "zat'tCzony".

Oprocz: fuow1.tI1!H::at6w 0 funkcj i IUIormacyJnejl Istn~e:j&, wypowiedzenia e charntrorze ekspresywnym ~dzimp~:esywnym, w kt6rych brat informaeji (I pewnym s.t<'lnie rzeezy i oczywi8c~e predykacji, S~ ro wypowk .. dzenia t.ypu .He)! Choleraf CzeScI D:;:::i,t'I'l dobry! il'p. Szerze] 0 nich ltl~dzi$ mowa w rozdz, ~V.

Nie I'J.1il!j<\. samodzielnosei k.om.uoika:r.;yjnej (i tym samym predykacJi) konsaukcje stanowiace tylko czesci wypowiedzen, bedace ich nieorzekajaeymi skladnikami, W analizowanym wy:tej zdaniu:

WCZQr-aj odwietlzii mr~ie d.aw.11iY fro/ega n'wjego bnua

t:akimil kOIlswkcja:..mi sa I1!P, polaczeeia dawflY kolega i mo} brat. Nie zawieraia one rrodykacjj, a jedynie przypisnja obiektowi okreslona wtasmcosc. Uzyd'e tyc;_h gnup w izolacji bez inteneji ko:mll[lihlt.yw[le:j, kt6rej wyklaClnikiem jest edpowlednia ]tltort1lcja, otwiera jedynie miej see db. orzekania, np, wypowiedzenie gwpy dawny majomy (z zawieszeniem glnsu) prowokuje jedynie py~an]e: I Co z nim? Co ehces; 0 nim pow.iedziet? Oezywiscie, kazda z tyeh gru.p moze slaC sl~, sytuacyjnie przy odpowiednie] inhJnacji samodzielnym kornunikatem zawierajacym predykaej e-. np.. przy pnedstawianiu: Moj brat! .M6j majomyl

W Iheramrze s.kladniowej konstrukeje omawianego typu okmlane :SOl jake konsU'Uk~je atrybutywne, Bedzie 0 nich mowa szemlj w rozdziale nastepnym, N atomiasr problem :doz(lloych konstrukcji Z pobeczna predykacj <l omewimy w tozdz. V[[[l

Ro zdz i a! liL

Wprowadzenie do skladni: pojecie grupy i skladnika; struktura syntaktyczna

i semantyezna wypowiedzenia

M. Grupa a zdanie

W popued.!lim wytJ:adzie wpmwadziMmy ostre ooro:tnie[l~e kcaS.lndcj.i. predykatywnych (wY].)Owiedzel'i: zdaFi, ozlliajmilel'\). h~iill!lc-y'cih samedzielnym] k.omwikaumu, i kanstrukcj! 1lltryb~tywnyclit {grup),krt6re "'<I. cz:~c.:i.am] wypOWie~e;ri, nie rnaj,:±tcymi samodz]einosc] komm:likllcyjnej. jleze~grupa! uzyskuJe takl.l'. S1ml.odziel.ri:o~C.... staje s,ie tyrn SM.l1ym wypowiedzeniem (QZmlE!jmie[l~.em), jak wspOJ'oo~me JUl: gropy moj brat, mvjma~ jomy., np. jato forn:ll!~y pI'Zledstawrna:~ht .Moj bmt! M6j majvmy!

Grupa skim:rniowa (inacze] grupa :synWkltYClllil) jest: ~i~c poieciem 'p@d~d:llym wobec zdania; Z gmp sk-ladl1~owych zbudowaae s~ 1Jdom:ia, chQC oczywikie NO&;: by':; manie (wyp@wiedz,eaie) zlo.lo:ne tylk:o z jedneoga elementu, Ja.k POi;ar! 'Gnmil On.' itp, (podo:bltie jat mose bye mor:fei~ :do.z:cmy Z jednego Ioneme, np, sp6jll.iikia, i,lI[ajde leksem ~tQ:wny z Jedilleg@ m.o.rfenm. jak wymieniony jut ~p6jnik a czy tti przysMwek

tlJm ltp.), ..

" Ostr~ przeciwsll'rwieIDI.ie zdanla j grup'Y uwd:ziec.zarny J erzemu KJl!LI)'~ low.ucz-ow.l. (194.8), bary un1l:wal je za dwie Jmdstawowe jedno31tli sk:hui~ nl{)we odr6znial'!e fQflnalnie Wren ~~pos6b, ze w grupie czicnem kOIls;~y~ tJUtywnym,repre:2len:ru.j llCym jedno.s~ ria zewnfl!lt7;" jest ezton okFe.§]a:ny (np. k.tlIlSl.mkcj<l~·4erwo.n,a rota moze [rye :uedJUoow<ma do rota).. ll3:l'O-

19

nriast w zdaniu cztonem konstyturywnym jest crl'ml£ormalnie okre§~aj<l.cy {orZ-ecmnie). np, WZdMlU: ChfQpiec przyjechai ~@rma orzeczenia jest wy~ zna.czana przez podmi01i (rodIzaj, Iiczba), jedaakzecale zdanie more nyc zredukowane do orzeczenia i, eno reprezenmje kOillU.swkcj!} M 2ieWD<1,trz,. wobee innych zdal'i.

2. 1Poj~cw.e grupy sktadniowe]

we w sp6kzesnych opisach skladru

We wspmczesllIycn opisach sHlIdlliliowycb grupa jest ujmowaaa niejednolieie, Is:~flIie:j4 co lliaj~..fliiJej ~y "S! m.ooe nawet C'Ztery' rozusnieniatego poj ecia, WY!l'o!l;[Iiaj'l. si~ jednak przede wszysilim dwa gJ:6wne sposolby jego rozumieJllla:

]} .Przy pierwszym grupa rezumiana jest bardzo szereko jab a b s .~ .~ r Ii! key j nyc zt 0 n s k ta d n i 0 W y, kt61.Y stanewi c~llc slrlJltruryrn:a>m.<l: Jest to Mj~cie, wywodzllce sie ze skbdm. geoemtywuej, W~!tlig ktorej zdaaie zbudowane jest :z; grupy (Frazy) neminalne] (ON) i gmpy (ftr2lzy) werbalnej (OV), IDZ&tm]alllycfl jakc pozycje sJJ~dniowe, bore m.o'M by'e rozww~re (ja.k 1l!p.. w zdardu Kf}legu brou:t przys~~df) lub n]ef'Gzwil:d~~e (lliP .. K.oiega przyszedJ.). W szc:zieg6.~I1:!i'cb wypadkach grupa more by'c rerreze:Il!towamH:!I 2iUOWO. flip'. PrzyjlX:~J; brak tu fo:rmy GN, ale j8Jlm po:zycja w tyro. zdanin iSlI'Iieje. l'<I!ik:ie rezumieaie grill,pl' Z1I.W.1rte jest wtom1e skladniowym Gramatyki alwdemickitj (1984, T()po~~(igka, s, 304). 1'0 rozumienie grupy odpowiada, jak sj~ wyd.Elje, poj~citl frazy w koncepcji Saleniego 1 Swidziriskiego (19&5)"

2) Drugie mz~llIiem.egrUipy o£JanicU! to poj:ecie do kOJ'!isttukej i 00 lJJajmni:~j dwuelemetU{)wj'1ch: gl'l!lpa w tym :5e:IDJ.SielO n i e pre d y kat y w - ne po Iac zeni e s k l adn i k dw,

To dCMgie r(1lZurni(;:nie rna jeszcze swoje dwa wmi<m.~y: wari<mJt szer:szy ,ITaJi:{J1illjqcy jake WJIlP~ wszelkie niepredykatywne pol'<l:C1)etlle elementow. zarowno p@~d'lle, jak [w:5p~~d:ne (szeregi), a W]~C grnp<ll bedzie poo]<l.cz.e[lie brat kolegi, brat 1. koloftgtb /r;olftga .wm/as! brasa; a takze {('olega .i brat (przyszlt), Brat albo koleglJ (to~robi) .. WruialJltw,e-Zszy (repl"eze;l'It@w$lY .. p. W El1cyklopedii wiedzy 0 ir;zyku. po/skim 1978} tJrali::mj,e

jillm grnp~ tylko poi.l:<tc~Ili<lpodTIl~d]le (tzw, tUldycyjnie zwi~zki).~ piika c~efwona,. pUkn Jank«; pilka do "iatMwki itp,

Wres1lde zupehrie inne, nietradycyjne rozumienie gru.py represemuje skladnia Saloruego i SWidzinskiego. Brak ru pa~dWSI1J.wie-ni,Jgrllpy - zdaniu: zdanie (llIp.. Bali go) jest szczegolnym pnypadlbem grupy _ Szerz.ej keneepej! teJ nie bedziemytu referowat.

W sumie wiec warto zacnowac dwa podstawowe rozumienia grupy: s z e r s z e j ako pozycji sldadniowej, tzn, j edaostkl, z kt6:rej bndowane 8.11,; wypowiedzenia, oraa w ~ z s ze jak» kon.:swkcj i CO najm[liej dwuskladnikowe] powiotza[lej zWl<\iliem s1ciaci[liowym.. W tyro drugim 11oz:u:m~enju grnpe moeua wiiiC zde:nnlGWS!C Ila,5~puj~O: pofu.c.:wnie niepredykatywne wyrazow pow~lliych zwi~em skladniowym, P,o~ltczeuia te SOl dll]ej rozkladalne na ffiI1iej sze elementy,

3. Pe] ecie sti:adnlka. Segmentaeja zdania

Element, bary juz dll]ej nie da sie podzielic skladniowo, nazywa si~ sk1adt~ikiem Na przykfad wanallzowanym wy;tej zdaniu grupy leo/ega bra" ta, brata mojego dacl:u.: sir} jeszeze rozJoz)'c na czesci: kolega i brasa, btata j mojego. Te dll]ej nierozlcl'adruue cz~ci to skladniki,

PlJj~da skladnika nie na1ezy mieszac z poj~ciel1tl sktadnlka bezpo- 8recltliego (podstawowego poj eeia skladni gen.eratywnej przej~tego przea skl1ldni~ formalna Saloaiegni Swklz.insk~gQ)., kt6ry stanowi czlon bezposrednio wsp6Itww:z;a.:cy dan~ konstrukcje, np, w zdanin: Nie.spodziewa~ nie oawiedzii mn ie kolega bra.ta ski<ldnikaITlli li:Iezposredilli:mi $~ c~tO!lY, z b6.rych h e z p 0 S red n i 0 dana kC:lnsu,1]k",Ja si~ s:1ctada,Si wiec: niespodziewanie odwied:U m:nle i /t;olega brat«. Pierwszy czJ:on da (si~ jeszcze podzlelic ria bezpesrednie skladniki, z ktorych j eden nie j est dalej podzieiay (m'e.spo.dZi'ewanie), <I drugi (o.dwieth,ii mn-ie) dzieli si~ na: odwiedza i mnie. Czton drugi natomiasti konstrukcj a Jt.oltga brata sklada Ilk z d wocn elementew, kt6:re sa j I.1Z skladll]kam.i dalej niepodzieluyma ..

Segrnentacja :sklad:niowarekstt:l to pedzial ciagu wielozdaaioweg« na zdania, 1ldla:~. z.!oz©nych na zdania skladowe, zdari skbdowych lUI grupy,. iI grup na skladniki_

21

Wy()~bnienue !>kJ:adllik6w dalej niepodzielnych nasuwa pewne p.roblemy interpresacyjne, omawiane szeroko 'TN padrecznikach {up. w SkladrJi S slcniego i Swidriiiskieg()).. Wtym mie] scu zas:ygnallz.uj my j edynie gMw[leo pu;ypad.kJ traktowania pm~C7ieID wyrazowych jako ][iepod:z.]eitl!yc.h jed[)os~ek skbdraiowycb.Najwazll~ej sze Z nichto:

I) analityczne farmy fieksyjnej.ll!p. b@dq pisaty. niech pracuje" a tak;tekoustrukcje lypu m6wi si(. m0wiw ~·icf.,

2) formy zaptteC2ione: Ojdec nie przy;szedl,

3} fraz.oologizmy, up .. byli gor-q (ale nie: pn:yszii g6rq), W tym tam zleksyb]]zowane k;Q[ls1i:rukeje Z si~ (rip. prl,eprowad:dl si{, ale nie: Kazal sie obwi1.it), tez eesta wieD~.a typu: Boze Narodumie, Plac Zbawiciela Qraz inne leksenuy ni.eci'lgJe (wielosegm,el1Jtalne) typu na czcnvono, od dawrw ]tp.,

4) wyruZie.nia przyimkowe, np, dwdzi po ulicy, tu: po ulrey stanowi ca~()§c sldadniow.'I. n~ere.dukO'Waln~ do jednego czlo!li1.1 (reprezententa), rna wiec tzw .. charakrer egaocentryczny, tel-n- zaden z c.zlon6w !lk Jest skladniowo semodzielny: ceehuje je jedaak 'W(;;WfJ.f,;trz;na .zale:Z.nosc, mianowicie pnyimek wymaga ekreslonego przypadka

Wacto wreszcie wspomrue~ o sytuaeji odwrotnei, gdy jeden wyraz tekstowy (grancmy) ukrywa w sobie dwa s~d:aClIl]ki;. np, Glupt§ to :sci<il1:1:~ [Ii~ciie k,OlI1.struk:cji le.std g;tupi, <I wiec element 'i~ jest od['~b:nym skjadn]~ kiesn . .a .spraw:ie ruehomych cl!\Steli;: wyrazowyeh i ieh !lklad[l]owej interpretacji mowa jest szerzej W pod~t.nikll Sa~Qruego j Swidziniliego (1985 ~ s. 59, 60).

4. Typy grup syntaktycznych

WnJcmy do PQj~dagmpy rezumiane] j akn konsrrukcla niepredykatywna, zlozona ee ltflljro:niej z dwoch skJaCi!1ik6w.

W literaturze j~ykozrulwcze:j., jak pokazywalismy ,ob~erwn j e. sj~ pew]l,~ niejedfJJolitosc w traktowanilll tak reeumiane] gru.py. Mozna~o po~ j~de zaw~lat do konstrukcji z~()7..o:nycb podrzednie eta nJI. uaktowaaa jest grupaw ElIlcyklopedii wiedzy 0 j~zyku po/s.kim: zwi~k wy:raz.6w "pot'l:c~o[ly"Cb stosunkiem dererminacji .S!uybMtywnej'" np, cze/wona pilka, pU ... ka Kadka), It mo:ma ;rozs.zenat je na wszelkie ptiil.tczenianiepredlyk<Ltyw-

22

ne, takze wSiP6lrz,~dne. np, pitki i mkietki w zdaniu: Pilki i rakielki leia!y na stole. To drugle ujecie cbara1.1erystyczue jest np, db jezykoznawstwa czeskiego. ~Y w ~aszym. opisie przyjmie:my szersze rorumienJe grupy sy~takty~zneJ, _lliZFlllJ<\'C, ze kazde wypelnienie pozyc] i skbldn iowej~d<l:ce poi<lczen]e:m nm,ep:redykaitywnym stanowi grup!(.

Grupy mozna dz~eli~ dwojako: ze wzgledu nil charakter gramaryczny czlol1u. ~ladrz~d?eg~, i wowczas otrzymuje s:i~ klasy nas~puj<lce: gru.py rzeezownikowe (nominalne], np .. kolega brata, gmp~ przymiomikowe, lip. gadny uwag.i, gropy weroalne, np. pisze wyrail~ie. grupy adwerbialne, np. bardt» wyr:ainie. Szerze] 00 typach gl1lp i, zwiazkeeh zaehodzacych W obrebie grupy jest mowa w praeaeh H. Misza (1967), a takze w ksi~ee Saloniego i Swid:dltskiego (1985)"

Drugi podeial grup uwzglednia charakter zwi~ zacbooz<lcego miedzy cztonami grupy, Ze wzg]~du lUI. t~ wtasl}OOC wyt6:ioia sie zasadniCliO tny typy grup: wsp61r.21~dl'le (ezw, szeregi) (rob .. Kallas 1.993). pod= rzedne jednostronnie i wzejemnie podrzedne, np. pi(Jt kobtet, w kt6~ ryeh zachodzi wzajemna determinacj iii. obu ezlonow - pi(l'c wymaga dopelnlacza ] liczby mnoglej, kobiet wymaga od liczebnika rodzaju niemeskoosobowego (w ;opozycji do pi(ldu chlopcGw). Jest totypowa kons:t~-

kcja egzocentryczna, .

Leksemy wybrane do budowy wypowiedzeale bywaj,i\ wstawiane ~ rezne relacje, np, dwa lekserny brat] ko/ega moga tworzyc nastepuJ. ~ce polaezeaia: brat koiegi, ko/ega brata. brat kolega 'brat, kl:6ty jest jednoezesnie koleg~' i kolega brat 'kolega, ktory jest j ednoezesale bratern, j ak brat', brat z /wlegq, kole ga z bralem, brat !' kolega (przysz.li), brat albo kolega (to zrobi), lwlega zamias; brata (tam poszedf) I wiele

innych, .

Jak widac, stosanki W obrehie grupy mogq bye wspolrzedne (br-at i lwlega) b~d1 po~clile (brat kolegl). W klll'1U wypadkaca gmpa jest forrnalnie :pod~iliIa, ale semantycznie wspolrzedna (co uwidocznia si~ w wyrnaganlach skladniowych w stosuaku do czasownika): brat z kolegq (Pr{y,szil). Klesnensiewicz mewi w tym wypadku 0 szeregu, Szen'ej 0 W'j= maganiach podmlotu szetregowego w stosuoku do orzeczenia mowa jest W pracy Do. Kopcinskie] 099:5).

Przedstawione lOZFOZO]enie mozna zebrad w nastepujacym schemacie:

23

wsp61rz(ldne ajciee i .matk,{l

pQdrzedne wzllj.emn.opod~dml

/~ p;,' iwbi"

ojr:i~t I ~~mje

f.l'u;rrlki d,obru po d.e8,~,r:ZU

rna/ka

Pl.'zyjrzyjmy sie w wlelkim skrocie budowie gl1l.p rozwin~~tych.

5. Grupy wsp6lrn~dne i podrzedne

:; J.. Z wi~ek w s p ,6 ,t r z ~, d n y charakieryzu je si~ tym, Ze oba czleny sa. dystryhocyjn:ie mWil.(lrz~dne, tzn, hzdy z nich more- wysta,pic w miejscu cajej kODSll'llkcji, np. Czytanl ksiqtkl i gazety ---4 Czytam ksiqiJ,;i 4- eZylam g.auuy. Jeseli gnrpa w-ys~~puje, w podmiocie (czyH w pozycji mianownika), przy opuszczeniu jednego cdo]lu pojawia si~ ko,ruec;:znooc modyfikacji formy orzeczenie, np, Ojdec i malt'll p(mJi do miasta .-t Ojdec poszedt II M.alka poszla.

Pogranicze pot~ze.n wsp6b'z~Dych i pod.w;dny,eh stanOowia. wspo-

mniane wyzej konstrukcje typu: ojciec z mat.kq. ojciec obok (oprocz) mark! itp .. ,W:6re senumJt,yczme oollo,sz:q si~ do dw6ch ,obiekt6w. ale czysto powie~zChl1]owo (dystrybucyjru.e) se._ redukowalne do [ednego czlonu nad-

rz~dnego,

Zwi~1 wsp~dne S1'l oparte na relaejach semantycznych, wyrda~

nycb przez sp6j niki rworzace grupy, Sa. to R<ljC1J~ciej te same spojlililci,

24

k,t6re \V)']'aZaJi! zwiazki wsr6trz;~dne m:i~dzy zdml~a:mi (POt. rozdz. X), a wiec przede wszystkim zestawianie (wyktad:nik konhmkcj.i: i, np, ojc.iec i m:atka)., p:rzec:iwS:~Siwianie (ate, np. oiciee. ale nie maJ!ka),. aLre.rn~U"ywe: (ojde,c albo matka (mnie odwieml)). S1Jerzej na temst konstriUkcji wsp6.l:~ rZ¢l1iych fl3:b::Z Kallas (l993),

Na pogr..m:iczurelacj l. ws:p6Ir~dnej i pod~dnej znajduje S]~ takze tzw. zwiazek wl<tczny. w kl6rym. dJrugi czJon doprecyzowuie czlon pierwszy, up, oieiee, Cl'yN tywidd rodziny. Flunkcja, tych konstrukcji jest bJiska dopowiedzeniom typu mOj brot lfj.h;m;~ ktbre zaliczamy do zwi1~6w pod. ~dnych"

.5.2. Isto~ zwiazku P (I dr z ~ d neg (:I jest dystryibucyjoo niezaieznooc czlonu nadrzednego, Cam grupa rnoze bye z:redl!.lkowamt do tego czloeu: piika CzerwOntl: ---7 rilka {a nie ~c~erwo.n:a), pWco, Janka do plW,a (<'I nie ·]aflka). Semantycrn~e czlon poClrzeClny jest okresleniem nad~d[l]b ~ wskazuje Ilia pewn1t ceche przedmiotu (zjawiska) nazwanego IDLlIdID,!dnikiem i tym samym zaw~a zakres nazwy, np. do pilek czerwonych, pUet J an.ka, a takze swl6w d:rewm,ilnych. ehodzenia pieszo przy grupaeh: st6l drtlwniany, chod.zy:nte pieszo,

Trzeba wreszcie wspomnk6 0 sZlczeg61nym lypje grup, w kJt:QJrych czloll! poCDr.zed!oy nie daje sie zredukowae w Sp086bpmsty do swojego :ltadF~dmka, s~ to tzw, gru.py z koniecznym determ lnaeorem (okle~tl1rkiem), np. c#uwid: wys.okfego W'l;tvstu -+ ~.cztowiek wz:rosru,. wa.;: .0 dWQch kolach -4 ~WQZ a koblch. Klemensiewicz (1948) nasywal tego typu kensnukeje :ykupieniaJrni. Szerzej pisze 0 nich M, FJjankowskll (981). Jest jasne, ze koniecznosc determinatora spowodowana jest czynnrka:.mi semantycznymi: eeehytypu 'wzrost', 'posiadanie k6i' s'I: ceebami immanentnym~ ezlowieka, wozu, KoniJeczny jest wiec om!llrdk wprowadzajllcy U$ZCz..e. g6l:0'wie.ru.e tych red.

W zwi.<J!.z.K.l!l podrzednym istnieje ~zwyc;.zaj jakis wykladnik formalny sygna1izllj<i~yreIacJ'~ poor.z¢f'lo§ci; w j~zykac:h ]1idleksyjuych funkcj~ sy:gn.::du podll.'z~n(l~ci pelni szyk, np, W angielskim okreslnik popraedza wyra~ ohdla.ny (po:r.coffee hous«, hook shop).

W j ~zykachfleksyjn_ycb wy kladnikiem P()d:r~~dn05d Sill. cechy J1eksyjne wyrazu oliesllljl\ge.go wymagene pnez jl,;u']Ulfto:nik Te wym..agania ze strouy nadI~dnika w srosllnku do p{)cb;~Il]k<I opisywane byty w tradycyjIl!ej Sk1adIli j*:o z\vi~ rz<[dl],z:goCly i PfzYIlille.:znOl~ci (brak wym.agan

2:5

formalnych), W spolczesna sJ,1:adnia uzywa w odniesieniu do tego zjawiska rerminu wy mag a nia ak om cda c y j n e (per. rezdz, V]J).

Tradyeyjny zwiazek zg (I d yto takie wymaganie ze strony nadrzed[I]k8i, przy kt6rym pod!n~llik przybiera wartosei utegorii gramatycUlych rowne wm1os.<:iom kategorii fleksyjnych nadrzednika, np, w koustrukeji:

Widz!;! pi.f{.knego ps« forma biernska pea narzuca p;rzy:roio[nikJ)wilme ferme biemika liczby pojedynczej Iodzaju m.~81ozwierz;~cego. Ta estatnia wa!l'wsc nie jest dla rzeczowaika wartoseia btego['ii fleksyjne] (rzeczownlk nie cdmienia si~ przez roCDz.aj e). ale ka:l'egori.a. selektywn~.czym ibli;t.a si~ do wymagm'i typu rzadu,

Zwi~ck r z :iI. d u to takie wYlIlapnk ze strony lladirz~[Iika, p.rzy k1i:6.rym pocln~dni.k przybiera wanosc wymagana przez kaitegorie: oohiktywfi(i\ nadrzednika, TIp. w kenstrukcj i: Widzr psa wyst~puje wymaganie biernika Z~ stronyczasownika 0 rz~dzl;e bieulikowym.; w wie.my przyjacielawi mamy wymaganie celcwnika, Uzycie w tym miejscu iRIlYcfu pr.zypa.dk6w da.loby kcmstrukcj e niegramatyczne,

Przy zwi~t.l;Il ]:I r z y n a Ie z nos c I ora]< wy1:1Jl;aga:n~.a formalnegc: jest ro po.t~Cle:!lk fJla zasadzie semantyczne], np, PracLlje cift.ko, Praaqe. przy I'r~aszynie, SZerzej 0 wymagaru.ach a..kmnodlacyjlnycl1 b~d:zie mowa w roodiz, Vll.

6. Z wi&_zk.i strukmralne i lmearne w wypowiedzeniu

Empll'ycz[le wypowiedzenia tuO eiagi linearne sk:htd:n:ik6w stojOlCych kolejno obok siebie, Jedll.a];,:1Ie w kazdym wypowiedzeniu ukrywa si~ okreslony PQfZ<tdek strukturalay, S]eC za]ezno.sd s]clad!1J~owych, k1:6ra nie Il1L1l. eharakteru llneemego (liniowego) ;1t1O:le, re .. ]]ZiOWaC si~ W oomych ukladach ]]rUowych. Rozumiec zdaoie - to um~et odczytac zawarta w nim si,ec zale±lJio~ci sUadniowycb (]lie darmo szkolnataterpretaeje Zldlaii. Iaciriskich zac:zyna S]~ oct odnalezienia verbum fioit:urn j za~e1:l1!yCch od nkgo po:-zycji sk~~dlluowych). Rozum~e][ie zdania to rczumienie sttuktury, a w~~c mozliwosc rr;re~o~enia porzadku linearnego na porzadek strukturalny przez zastosowanie operacji zwane] ."zwijaniem'·. Dla zdania analizowanego pFl.eZ nas I],(I p'ocz~~ ro!Zdz.lah] operacja ,,.zwijania·', rozpoczynajaca :si~ ed redukcji gmp na najnii:&zym po:ziomie, b¢zje wy gl.1!.daia IUlst:ePlJj~co:

26

V

odwioedtil

/

M6w:ienie natomiast jest operacja odwrotna - praekladaniemporzadku strukturalnego ria linearny, Jest to procedura rozwijania wyj&dowego schematu zdaniowego, W tyro wypadku strukmry 0 dwoeh pozycjach 001iga1bnyjnych:

W wyniku operac]i mzw:ijania rozbudowans zostala mianownikowa grlipa nominalaa oraz dodano do orzeezenia okreslenie ad werbialne,

E]ement'lITIa. analiza skhado]owa po]eg1l. ]11) wykrywaniu zW]<l,zk6w skladniowych w obrebie w)'powiedzenia; dokolluje jej kddy ru6wiltCY nieswisdomie. Polonista, badacz i znawca polszczyzny przeprowadza j<lswia~ dornie :i eksplicytnie,

7, S truknira semantyczna i syntaktyczna wypowiedzeni a

zakmiczmy nasze ro&WaZ;m.i a ws~pne podsumowaniem ob1lll wyk]ad6w. W plerwseym wykladzie (rozelz. l) pokazywalismy den nicyj De (niezbedne) skladniki semantyezne wypowiedzenia rozumianego jako komunikat wypowiadany przez jakiegos nadawee i. skierowany do odbion;y. do-

27

tYCZI\CY okreslonego tematu (przedmiotu): zawane w nnn jest orzekanie czego~ 0 czyms, Komunikat ten sytuuje opisywane zcarzenie (stan rzeczy) w czasie i zawiera oms lone ustosunkowanie nadawcy wzgledem owego stanu rzeczy (modaLn()~). Te elementy lWO.iZ<\, strukture semtlntycZTI"1. (a §ci:!llej ~klgkmo-semantyczmlJ wypcwiedzenia

Ta sama tres~ mote by~ w bardzo 1Din)' spose b wyr,aooma syntaktyczuie. St&4 kolejna ,,\va;rs~~" wypowiedzenia stanowi siec z;wi<l.zk6w syntaktyc.znych wyznaczana przede wszystklm przez wias:nosci skladaiowe ezascwnika, a takze wlasnosci skladniowe imnych uiytych w zdanlu wyraz6w, rozblJdowuj!\CydI grupy syutaktyczne.

Wreszc]e ta samatresc logkzno-semantyczna ~ fa sama struktura syntaktyczna moze ukrywac w sobie niejednakowe funkcjonalne rozlozenie skcentnw, a, wil}C rozne aktualne rczczlonkowanie tresei: tzw, stru]aull t€matyczoo-reJnatycznq, Pokazmyto :[U!I przyldadzie dwech prostych zdan:

Jan przyjechai Przyjec:halJan .

\J.,I pierwszym zdaniu informuje sie !J Janie, ze przyjechal (temar: 'Jan', reman 'j,ego przyjazd'), w drugim zas zdaniu temerem. a wiec czyms zaaaym, danym jest 'czyjs przyjazd', a remat doprecyzowuje, kto przyjeehal. Ten aspekr wypowiedzi tal si~ przedmiotem badari stosuokowo niedawno ZS!pocntlkowuje te badania praca czeskiego j~y knznawcy Vilema Matheshlsa (I 947); 'w ostatnich latach badania struktury tematyczno-rematyczaej wypowiedzi rozwij a:j~ si~ bardzo intensywnie tat":re w je'l.y kozna wstwie potskim, Wymie:nlc tu trzeha przede wszy~dldm p'rac~ A,Bognstaw.skiego (I977) i R. Huszczy (]9n). Popularny wyklad tej problt)ma,'tylti rnozna zllald:c Vi' ksi~tce T.Doblzynskie j 0( 1993) oraz w artykule E. Zakrrewskiej (1993).

W SI!Im1e wiec w obrebie wypowiedzi meena wyr6zll1c:

I) Strukture 8, e In a nt y c Z 11 00 ~ 100 g i c z n <l ohejmuj~Cft na:st~JmjlflCe elernemy: przypisywanie predykatu pewnemu fragmentowi :!lw]ata (tzw. strukmra prwyka:towOO-EIfgurnentowa,lapisywana dale] za pomoca fOTIlli~ zapo1yc:ronej Z logiki symho:Jicznej j ako P'ex,y.J"i.okaliz.owame W czaste op:isywan_eg:o stannrzeczy (Temp). ustosunkowsnie nadawcy wzgledem tego opisywane;go SWlU rzeczy (Mod), precyzoweoie, do jsklego obie]dlll. swiarta odnosi si~ predykaeja Onforrnacj a 0 wyznaeeoncsc], ezyli referencji, Ref).

28

2) Strukmr~ s y n t a k t y c z n a obejmujl\_cl\_ SE~ zwiazkow (zalez.no' sci) skladmowych, W jakie wchodza skladmkijworzace wypowiedzenie, strukrure wyznil,CZOIl.'l zasadniczoprzez wlasnosci skladniowe uzytego W wypowiedzeniu czasownika.

.3) S trukture te m a, t 'Y C z n 0 - r e ill. a t y C z n ~ c.:z;yli fUIIkcjonama. perspekrywe wypowiedzi, zwana maczej aktual nym rozczfenkowaaiem wypowiedzi, kt:6m wyroznia w kazdej wypowiedzi j ej punkt wyj§da, przyj~ty jall::o informaeja znana (tzw. temae), i eel wypowiedzi: wprowadzenie nowej infonnac:ji (tzw. remat),

") C h. g l i n e a r n y (kenkretna empiryczna wYPol\viedz), ktol'ego ksztalt Jest niezalezny od strukrury semantycmo-logiczne] J sieci zaleznosci skladniowych, naeomiast w znacznym stopniu zalezy od perspektywy funkejonalnej - jest jej wykladnikiem, por, np, Jan pnyjechal do if:Ias wCloraj wiec.wrem i Wczoraj wiec.?Ior-(;''m przyjedwl do nus }OJU.

Nastepne dwa wykJady po8w.i~cjmy om6w.ieni1.ll $.l:ruktury sernantyczno-Iogicznei wypowledzenia

Ro z d z ia l III

S truktura semantyczna wypowiedzenia: skladniki tresci; problemy referencji

Poprzedni \\'YkJad za.kotlczYI i s:my pokE.:mnie:m r.6t1lych Wa:J1'Slw (pozlomow), j'akJe mozna wydzieUc w kazde] wypowiedzi, pOCZYLlaj1tC od poziomu tt,e§d. tzw. struktury semantyczno-logicznej, ktom bywa W niejednakowy spos6h ksztalrowana w perspekrywie fuakcjonalne] (rozne aktualne rezczlonkowania, pOI. Maria przyjechata wczomj do Warszawy i Wczor'{.i przyj,(tchala do WarsU'1wy Maria, obok: Do War:~zaw)' Maria przyjechcda wczotaj itp.), Ta sama tteSc moze bye wyrazana r6z~Yl'ni stu!" kmrami syntaktycznymi imorfole gicznymi i wreszcie w rozmaity spose b realizowanallnearnie, VI d w6ch nastepnych wy!kJ:adaob omewimy d.oiklad .. niej sJdadl1~ti $I!n.ktm:y semarsyczne- Iogiczne] wypowiedzenia, zosu,wiaJitc IDa baku mechaaizmy akt~ego rozcz~a!Ii!ia jako prob1ematy ~ bardziej z zakresu strukwry teksm a:illtcli z zakresu §cisiejl grillIlBltyki (skladni).

1. Charakterystyka ogolna

s truktury semantyczno-logicznej

Pokazalismy wczesniej, ze struktura tresci wypowiedzenia ooojmuje caly szeregkrmiecznych skladnikdw, kt6re jednak rue stanowi~ surny elementow tale tworza hierarchiczna stru:kw~. Zasadfliczy podzial strukmry .~ematitycznej zdania jest dwuczlonowy: wyroznia si.~ cz~c opisuj,'l.c<l, pe-

30

wien ebiektywny stan rzeczy komunikowany przez wypowiedz, nazywall:il, U!. tradycj~ logiczna SO.' U k t u r a. II r e d y k a to W a-a r g U III e nt 0 W 'I: lub d ic tu m w terminolegii Bally'ego (19M} i Szmielewe] (1994). propozycJI! (ang, proposition) w praeaeh a:.!J,gielskJ)j~zyczfJJYcfu, oraz slW:druk subiektywny., wyr..tZllj.'kCY ustosunkowanie Iladawcy wzg]ed.em opisywanego S.f;aOU rzeczy, Ilazyw.any m. 0 d a ] nos e i <\ (m 0 d use m w terminologii B ally' ego). 0 obu skladnikaeh byia juz wstepnie mowa w pierwszym wykm.d:l;Ue_ P'(l(l;ostak konieczae sl\::tadmiki trdci podpoml;d!kowa;fie 8'1. wymieeioaymczlonnm,

I tak, informacja .0 referencji, a wiee odniesieniu do rzeezywl stoscD uZytychgrup [lominalnyc'h, je;st podrzedua wzg]~dem siruktury predykatowo-argumentewej: precyzuje wart:o:sc uzytych wyrazen; pcdebnie informacje temporalne otrdLa]~ dokladnie] czas zdarzenia (stanu rzeczy) opisywaneg:o w dictum {stru~t1..u'Zie pr'edykatDwo--argllme:llItowej).. W sumie - slfl]ktu~ semantyczeo-logiczna zdania mozna by zapi£!!!f fOJ'mu~ ukaz;uj.~~ za pOlmoc'l nawiasowania Werru:chl~ skia.dnik6w:

Forttt1J:~ t~ mozna odczytac nas:~p'!.!j<\co: '0 stanie rzeczy (P) odnieslonyrn do okreslonego x -,11 i y-a ] lokalizowanym W czasie nadawca wypowiada swoje stanowisko (Mod), stwi.erdzaj:llce, ~daj~ce lub py(aj~ce'. fodobm\ (ch.oJ niece si~ roz[l]<j,c<jJ FOm:lUfe db zapisu tresei zdania elementarnego proponeje S. Karolsk ([ 984, 1993}.

Zill!lstruJmy ttl do§c abs:tr;;lkcyj ne rozwazsnia pnyldadem analizowanym J1.I1: upned:nk~ dla mnych celow.

W zdaniu:

Wcmraj odwtedzi/ lJ'mie dawny kolega mojego b.mta

d]c~um (strukture predykatowo-srgumentowa, prropozycjl~) stanowi infermacja 0 odwiedzeniu przez Qkld~oll~ osobe inllej osoby (w lym wypadku nadawcy wypewiedsi) VII dniu popr.redz1Ij~ym. akt mowy; natomiast modus, (rn(ldaln()~J) wtym zdaniuto powiadcmienie .0 zajsciu tego zdarzenia (:mod:alno§c stwie.rdzaj<1;ca). Anaiogiczne dictum, przy inne] modalnosci, wy~t:wi up. w pytanin:

31

Czy WC?l)((Jj odwiedzil ciebie dawny kolega twoiego brasa? Oczywiscie, IoIJm.e Sot odniesienia uz-ytych p-up nominalnyeh w zdaniu twie~:dz~cymi pytaj~y:m.; ze wzgl~du ua sens dziwne byioiby pytanie nad,awcy 0 sarnego siebie ("'Czy odwiedzil mnie?), nJ~ 8~reZ moClusy (rooda~n.Ci'.ki) W obu zdaniach.

J al\:: widae, po to, zeby zdanie bylo ZIOZmmllie, musi W Dim. wystzyic hl.f.ormllcja pozwabjl.\ca zinterpretowac lI:zyte grupy r!ofl'Jil'lalne - w ana]iZOW.;3iIlYI'll zdaniu mowa jest 0 scisle okres]onej osobie (mtdawcy wypowiedsi: "mie) i esobie nioo.uetlolTIlej dla odbiorcy, ale omslooej dla naGllwcy (dawl~Y kolega mojf:go brala). Ponoowcat:ooc zdarzenia zostala umieszczona w czasie poprzedzajacym akt mowy (wcmr4i oraz forma czasu pniel: .. dego czasownika).

W dalszym d~u om6whny semantyczne t.ypy i j~zykO'we wykladniki informaeji wYZf.n"tczaj<\cej odniesienie grup nominahlyd] (z:jawisko refereneji).

2. TyPY infermaeji wyznaczajacej: charakterystyka ogolna

Prcblemaeykareferencii oct nieda wna depiero znalaela 8i~ w polu zainteresowania j~zykozm.awstwa; jes; .z,upe~llie nieobecna w tradycyjnych po~zjlikacb ~khw!nt PnJarwila :Sl~ pod wpiywem prae logicsnych, w li.::t6ryah analizowano mechanizm dzialania tzw, kwa:~tyffka~m'6w (ope:rrB!tor!)w ~og61niaJ~.cych typu katdy, wszyscy ltlb uSZic:reg6towiaja.cychlYpu jakU, pewien) ] ich wplyw na s:wl!1kw~ s.erm.antyczll!!\ zdania, Badania jezy!:oz;lliawc,ow [lad tym zjSlwlsl\::~em (por, m. in. .Bellett 1972. Bierwisch 1970, Paduczewa 1992, GaegurczykOiwa 1972, Topo]inska 1984) pokazaly, Z~ obraz j~yk.owydl meehanizmow wyznaczama Jest znaeznie bardzie] :skoITIIPJikow.anyatliz.eU ebraz przedstawiony w pracach 1ogik6w. DzieJe s:i~ to za :spraW<I_ u1l1rni.cDwanego zbleru z.:aimkhw, kW~ ryeh funkcja jest informowanie (I r6znych edcieniach operacj i wyznaczajqcej: por, up. kws ilmy, ten ~'(mh k.tokolwiek Up. Jednoczesnie zjawisko wyznJlcz$flia obiektu wiot~e sie bardzo s<c]s]e ze zjawiR.kiem QkTe&lo~ noscl (i [lieokre~lon(k~d)gmp nominalnych wY!<IZallej w wielu j e-zyk_ach

32

swiat!!. rodzsjnikiem, W polszczyzuie nie rna rodzajnik6w. jednakze In, fcrmacja 0 wyznaezani u jest zawarta w strukturze semantycznej kazdego zdsnia,

DI.a polszczyzny najpein~ejszy obraz sposobow wyznaezania grup 00- mina]nych przedstawia roz;dzial posw~eoony sUulni grupy nominalnej au~ torstwa Zuzanny Topolniskiej w Gramatyce akademiciciej (1984).

Dale] po . .edslawi my zarys typ6w informacj i wy:znac-zaj'kcej VII polszczyznie, Bedzie 00 czesciowo zbiezny z opisem Topolinskie], r6tni si~ jednak sposobem UJlllda, aparatem poj~]OVIrym. oraz lnt:erprr~t.'ilicj~ n]ekl6~ rych szczego~owych zjawisk (np, mati og6]nyd'n:).

W dalszym Ci~H wyklada b~d( pcsfugiw at si~ skrotcwym okresleniem: zdanie og.61ne, zdanie Slczeg610we zamiast precyzy] niej szego sformulowania: zdania z grupaml wyznaczonymi ogolme, s2icug6lo\1.10 itp,

Pierwsze odroznienie oddziela grupy nominalne wyznaczone (tzn, uzyte referencjalnie) od gmp nominalnyeh uiytych predykatywnie, w b:irych n:eczowJill::i:llformuje jedynie 0 zespole cech, np, Jan jest nauczyde/em, Bas/a jest trvskhwq lnatkq; nie rna ill w rzeczywistosc] opisywanej dwoch odrebnych obiekt6w: Jana i nauczyciela, Basi i mariti, W przeciwienS:Mie do '!Jzy6 referencjalnyeh, lip .. lml da~ nauczyc.ielowl ksiqt.k{ ezy Rasia opowi'edziam matce 0 wJ.'padku. Poza uzyciami predykatywl1ymi wszystkie pozostale gmpy nominal ne maj~ charakter referencjalny, j 00- nakze b.ardzozr6tnkowany.

Przede wszystkim odr6tzoiaJfl S]~ dwa gl6wlIe typy l!1zyc: 1) uiyde szczeg6lowe, kiedy grupa !'Iominalila odnosi sit: do obiektu okreslonego lub nieokreslonego, ale wyraznle w yroznionego (choc czesto niezidentyfikowaaego), i 2) uzycie og61ne, przy ktorym gntipo. nominslna odsyIa do calych klas, gatunkow lub typow, np, W Afryce Jtonie wymierajq. INdian!:e oswoili psa, Jan uczy stu.dem6w (chodzi QJ. 0 wyrazenie studentow).

To odreznieale, wyraziste teoretycznie, w praktyce bywa midne do przeprowadzenia. Pogranicza roan. szczegotowy,ch i og61oych stanoW]'l zdania 0 zbiorach typu: W:~zyscy mteszkancy mia;5ta witali dostoinega g.oicia, Zdal1ID 00 czesci zbiorow, np. Niekt6rz)' z nas'(ych pJ'zyja. dol wyjechali za granic~, a (dze zdanla og6lne od.~osz"ce sL~ do okres-

33

lonych przedmiotow (esob), np. Jan zawsze sp.i przy oswanym oknie, Jail proweJd<;i zaj{cia d1a student6w zaQcmycJ!1, .. Jak widac, ten ostatni typ pozostaje W eislym zy.ri!l.zku z seman~yk~ form czasownikowyca, ktore mogfl nide informae]e aktualne, habltualne lub dotyczace czynnoscl uogolnionyeh,

Zdania z wyznaczanlem szczegolowym dzie~:;'j, si~ dose wyraznie I'm dwie grupy: takie, w kto.I)'cb obiekr predykacji jest M:i~le wyznaczony, tZ!1. gru.pa nominalna odsyla do okreslonego, zidentyfikowanego desygnaru (grupa sdwI'akteryzow(Qna. W uj~iu Topeliriskiej), rip. Am (mOj mq;t.) przyjechaJ. i takze, W kt6rych grupa nominal no. uzyta jest w spa ab meokres- 100y, nie identyfikuje ohiektu predykacji, np, Kt()J przyj.echat, JaW cziowiek prZJjechaJ.. W pierwsze] grupie mozna wyro2ruc szereg typow ze wzgledu na sposobi fOtIDJ::'i identyf1kacJi o bie kill , druga grupa obejmuje bardzo rozne rodzaje nleokreslonosc].

Przedewszystkrm odd.zielaj It s~~ zdania wyznSi.czaj~ce obiekty jednostkowo, ale w spoSi6b nieokreslony np .. lakii chlopiec przyniJ:si ten list, Pewien czlowiek (ktnJ) powiedzi~l mi (} lyIn: w tymwypadku mdwi sie 0 wyznaczaniu nieokreslonym-ale scharakteryzowanym (wyspecyfikowanym), Drugi typ wyznaezania nieokreslonego nie wskazuje 11(1, zaden jednostkowy obieke predykat odnosi sie do obiekru zupelnie niewyspecyfikowanego, IIp. Ktos ;:;was to l.r:obii. /(10.1 inn» ;,aniJ.sl (ztlnie$~'e) list. Da} to kom . .ukolwiek.

Wreszcie W zdaniach uog61rriaJI\Cych takze mozna wynlz.ni.c szereg podtypcwr przypisanie predykatu calej klasie (generalizacja kolektywna, up. Wszyscy Iudzl« sq smiertelni), kazdemu okazowi (generalizaeja dystrybutywna, np .. Katdy czlowiek umiei"~'), caleml.l gatunkowi {C;:;lowiek (Jpanowat kosmas),

Wklae z tego, ze informowanie 0 zakresie odniesienia predykatu jest \If wypowiedziach jezyka namralaego znacznie bardzie] zrOZlJIlcOWaIl!C. anizeli przedsta wia to logiczna analiza z<l!a'~ wyroi;[I]aj aca zdani 11 jednostkowe (z tzw. jota-eperatorem), zdania szczegdlowe (z tzw, operatorem egzystencjalnym) i zdaniu ogolne (z eperatorem og61 nynr).

W yro:l:niOl)e wy:tej t.ypy wyznaczcnosci rnozna pokazac na ponizszym rysunku (s. 34) .. W dalszym clagu omewimy dokladnlej niektore Z wy.m.zl1ionych typ6w.

,...

l'YjlY charak.lJe[y~tyki n::fe:rcncj alnej (wYlJ1acz.o:lloocO

~~

wyzlilacz.ani.e sz.creg6tow!1; (i:ndywidualizacja)

wyznaezanie C7~~ci vtyZiiaczII:nie

zbiom (nie:ktorzy) [:5) lJog6]ni.ajl\ce

~

dys1Iy- kclek- l)'!lIZ[I- gene-

butywlle tywne jace rvczne

Qkre~IQne [identyfikacja) Jan mi to' pO'wiedzilll [J]

scll~teryz(lwane (wy:Specyf.lku ..... ane)

~

krypro- lliookreS-

QkF:eillone lone dla obu

KIOS mi

lliescnaraberyzQw:m.e

(11 iewy~pecyfikow,ane) I[ oJ]

~~

Kws ,umieFli Ktoi z W4S laos lim), Ktokol-

w t.ej c!uiJiJ'i lV' .. roM to ~robi H'i'e.k moze' to zrobic

o rym mowU 1[2]

rozm6wrow Jt~kM c/dopft:;; M przyni~ 1[3J

3. Zdania wyznaczsjace w sposob okreslony (identyfikacja obiektu)

ld,ent,yfikLlj OJ obiekty przede wszys'mim nazwy wi<1lsne i deskrypej e okreslone, .111 w jC;Zykn mowionym wyrazenia z zaimkam.i Wsk<izllj,!cym.i, typu te-n $1(#, tofm cMopiec,

Istota nazwy wlasnej jest. to, ze na mocy konwencji Pt'zyj~tej W okreslenym srodowisku wskazuj,e ena na jeden, ~igle wyznaczony desygnat: osobe, zwierze, miejsee, wytwor kultlllfalny (np, Teatr Powszedmy, Dar POfflorw) jtp. Osobn~1 sprawa jest to, ze niektere n<lz,wy wlasne staj!l, si~ wtornie nazwami pospelitymi, np, warszawa 'marka samochodu', kasta 'redza] margaryay', Szerze] nazwy wyrobow, tzw, chr,em,atommy. omawia C. .Kosy] (1993).

35

Kolejnym $posobern identyfibc:ji o,biektl] SOl wyta1ierni.a. zawiera] <tpe zai.mki osobowe ija ide.ntyfLkujttce jedaoznaczuie osobe m6wja.~ t)' - odbierce), wskazuj.tce (ten cdowiek) :i dzierzawcze (m6j "uti, two)a matka). WS2iys:tkkie konstrukeje dadza s~C( zinterpretowac w obrebie aktu mewy. Sytuacyjnie (&rodowi!.>kowo) mog4 identyfikowac obiekty mk7Je na'lwy og61ne; IIp. proJesor W okre§lonym Srooowlsku mote OZFl1:lCZaC ~ci:Ue wyznaczona osobe, teasr (up. Spotlw.my si{ przy teatrze) moze wskazywac jednomaeznie, jesli 1,1,1 daneJ miejscowese! Jest joe den teatr lub rozm6wq wiedaa 00 ktOl'Y teatr chodzi,

W opisachllogkznycb [ako Wpowy przyklad operacji identyfikuj~cej podaje si~ de~krypcje okreslone typu: Najwytsza g6ra IV Tatrach, Zdobywca Mount Everestu itp, W tekstaeh mowionych deskrypcje okre§]one S1t najcz~ciej wspmmlgane sytua.c:yj nie: Przynid mi l'q zieionq fiUfJJnkll., kr6ra stoi 'IV kredensie no drngiej poi<:e od gory itp,

W res w:i e, na koniec wspomnijll'lY 0 wyzfl!aczauiu joednostto\o'Vym ebiekru aieokreslonego, IIp. Ten, kto zbil sz.vb~ na korytanli, musi zaplacic 00- ,ukodowa~ie, Wyratenie Ten: kso zbit s,~yb~ ria korytarzr.t wyznacza jed£IOStkOWO, ale ro:rn10WCY albo nie wiedza, albo tez nie chca powiedziec, kto jest ttl osob\1. Ten sposob identyf1kacji (przez dokladoe wskazanie cech defh:ricyjnydl.) zb]ita omawiany typ do g11lPY nastepne].

4. Zdania wyznaczajaee w sposob nieokreslony

Jezyki wytwonyty bardzo wiele sposobow wyra1a!nia infonnaejl wyzllaczaj3Pej w spos6b nieokres]ony" Jak pokazywalismy wyzej, odr6zrda silt mowienie (I pewnym obiekcie jednostkowym, ale nie wyznaczenym §cisJe na skurtek mewiedzy rOZll16wc6w lub niech~c.i ident}rfikacji (grupa [2] i r3] w grafie, np. Ktru [Jowh:dzial mi 0 ,tym" Jaki.f studel1t zostawil dla ciebie list), od wyznaczania niescharakteryzowanego (grupa [4]), przy kJt6rym denetat meokreslone] gNpy nominalne], choc jednosrkowy, [lie jest W ogole wskazany. Jakwidae, sa tu l10zne typy zalezne ad motliwosc] semantycznych zaimkow: od zdan czysto egzystencjalnyeh togicznie (Jakis czlowiek w tei chwiU rc}[izt sie, tzn, 'i.sbdeje talkie X, kt6re posiada wtasnos';; wskazana przez predykat'), poprzez zdania wyznaczajace zakres zbioru, w obrebie ktoreg,o znajdiuje s:it( wyznaczony obiekl, np, Ktos 1: wtM

36

wlaMi t{ spmwfl. ZrobH ~o kuirysz t'Waich &yoow, i zdaeie wskazujace na obiekt wyklJUcZD11!Y (,]]lie a'). ][p. Zl.mfesie' If; paczk( kt(}s &linY (ale rue wiadomo, kto), at do zdari z zaimkami: ktokolwiek" cokolw.iek" np, Oddaj to komukotwiek w procowlli, Przynid mi jtJk41wlwiek fi liitfnk(. Zaimkl te ~!njOllM'J!aj 0\, Ze predykaitlPr-6ysl~guje dowo]nemu demeJ'l:tD'w] Z okre~lO:De20 z.bio.ru. [Jp. zbioru filizanek (szerze] 0 tym ]lor.R. Grzegerczykowa ]972, 1990).

Omawiany typ zd!afi zbli za &i~ j1i1lt do zda.n og6]nych (lIyp [6] w grafle), Pograu]cze: zdaio 8zczeg6iowyC!h ] og6Jnych St<1iD.6Wl takze typ [5'], t:z;_n. zdania oo[lolSz<l!.ce si~ do czesci zb]o:ru., zawieraj <tee zaimek n.iektor:zy, kt6:rego eeeha III.lonol.ogic:znO\. jest to. re nie posis:da Jic:Z:bypojedlynczej. Ocll[looi s<i~ Gill 0'0 lc~§d ~bi@ru: Niekt6I4}' ludzie. sq uC'zciwi. NidJ6re progromy tdewizyjru: sq dobre~ sugeruje on jednak, ze predybt przysfuguj:e m~MiejsKej GZlf,;-8C'] zhioeu. Wt6m]e zaimek ren moze odnosie si~ nawet do jednego obiektu, np. widzac jedna Q5Qb~ pal~~ pafI'ieIlOsa,. meznapowiedriec:Widzq, i.e ftie.k"tQrry w O'm pokoju palCl - j (;SIW ])Owied:z.el1ie aluzyjne, nie wprose; czysto jezyko'Wo zdanie to, sugeruje, 2.eooob palacych j est w.a.~oej niz jedna,

5. Zdania og61ne

Stanowi& pOOs.t<l!wuwe nsrzedzie mySI.enia aostrakcyjnego. Iak po-kazywlI]lSmy wyzej, moze bye ki1kafOd:laj6w operacji u()g6lniaj.~cej , dl0c wszystkie O!~e odpowLad:aJ!\. jednej snuknuze logiczne] .Z 'tlw, kwattrWfibtorem og6mym; :m:lam.a; W's,zy.rcy lurhie sq s1nierlelt!i ] .KWjdy eVo· wiek je!it smiertelRy m'lj~ toft sama sfnllrtl]["~ logiezna, opisyw<I[l<1".za pornoq fOm'l:uly; 'db. kai:dego X jest prawda, ze przysJ1ill.guj eo mu pewna wlasnoot P'. Jednakze pierwsze zdanie ujmuje k_1as~ t(ibj.or)kold:ltywn~e jake peW[I<j[ cru~c. l1!8!oomias:~ :uLa..nle drugie PI':lypisuje wlas,nosc dysttyb1;ltywme, tZ[I. PQ\S~eg6Inym elementom zbioru, N ajczeSciej oba uje·da sa wZlIjernl'de przikl:adarne. jednak:i.e W wypadku pewnych typow predykalOW, I!tp. predykaMw odllosZ<l.cycb .si~ do zbiorow .zamJrnii~tyeh~ub ohiek16w zhiorowycb. taka prze:ldadaJ]I[ooc nie jest moeliwa, POI.i,. np, Wszysc)' moi przyj{u.:ie.k ;s.po.tkaU st(J I~(:I iJme.~inach, Wszyscy ludzie stanowiq rodzin:r irp,

37

Opr{i.cz §dstych 1l.mg6bri~ tryPIJ dystrybucyj l'Iego tub lcoiel~ywn~go tWOrl::j. si!~ j,eszcz.e zdania og6hle .0 charaberze b~1Ierycz[lym, - wru~h predy k[it ;zo~taje przypi!lany me Jda.'Ilie,Silecate~'l~u gatunkow] (h.l~ tyPOWI). W cytDwuym ]11.11 s, 32 Z:dal11U: lndicm ie oswo!b psa gnlpa nominalaa psa file Odnooi S]e ii_l'Ii do bZdego psa,aol do. ws~ysooch ps.6w. ale do psa llog61illonego. j ako gm.lLlm~u. Podobnie nalezy mzu:rolet zdania: Cztowiek

zdobjrlVakoiIJiffl:os. odkrywa materi{ l1iJI. . •

_ Nl'I! kDmecu-mha wif,~lli.et 00 1I!og6:1nieruiac'h uiew~aSci~: m.edoklad-

nyeh,pn:ybli±Dnyc;h (ruk c.l~tych W poroczllym. ~ys~e]]iuludzi)". w. ktO~ ryeh predyht oc]nosl si~. do !y[.1owego [epre:re[JItmJta klasy: np, Eo.clan)'. c:aiatujq do ciepl:ych kraj6w. Franc~zi jad(;ljq iaby., M~zybu . sq _e.'8w:~ulmr Jlp.

MySie1lr~e schema:tawi, tal chara!~:n:I)'styc:z:ne dla b:xdzbego 8rOScl~u' widzenia :swiata, wykorzystywane jest w tekstaeh p[1opagan.dowych. bore m6wi[t. czesto 0 l'rleokreSlof'lyc.h re:fer1encj alnie obiektach wartooc]owanych paZY[~lwrue billdi negarywoie:, jak Illip. W zdaniaeh; p~,lak. potmfi" Wr-og czuwa, .Ku.lak jesr wr-ogieim ko.lektywimcji (dwa ostatlue tyJIowe dla teks,t6'WQkre,SiLl stalinowskiego).

6. Wyzna.czame- ansforyczne

Ostatrda kwestia, ~t6I'ol oro.6w]m.y w zwi~ z (Jl1oble;ma!yk<\ refe['encji, to zj.awisko a n a f 00 r y, a wiec odsyJania w ob~bie teksrs, Wymo~i kOrlstna.kcyjne wypowiedz! powoduja" ze pelae ooczytafIie sensu dokomJJe si~ :me be-z.posred[ltO prt:ez ooniJesie11lie do obie.kl6w §wi,8I~a,lI]e :poop~~e:z zr@zU!ml.eniepow:l4:7.:;aJf:i we\l"'!il.~tekl:>[(!wych, up. w zd!;m;I~: ilwletlM'my psa.M ial on' zraniollqc tape wy:mzenie .on w dl.rog.im zdaitll!1_ odsy}a do wyraz~ pies, a dopiero teo wyraL wyz-Il<9.CZ1I nieokreslony obiekt w rze-

czywlstosci. . ..

MeclilllIDzm:!ln<rfory jest SIDsl!il[lkoWG dobrze opi&a!I1Y w polskich pra-

each synraktologicznycm.· pn.ede W!lzy~tIcim . w Gram([1!y;e~kadem,ickwj (1'984).. w [1ozdizialepo5wi~nym shladm. gnpy nO~nMliDeJ aUlLorstwa Z. T@poH'sb~j. Problememtym 1.$JmllJl\. sil} takze: badaeze ,~lIiutrury l~kstu, lwl:as.zeza w aspekcie sp6jll()~ci (pm, tom 0 spOjnollcl tekstu 1971,

Dobu-ydska 1993 i in.). . . .., .."

AJ~aillora dZ:l~la zasadnkz:o W obrebie f{)ml.y, ale wykonyst.'llIje tabe

38

wlasnosci semantyczne wyrazeri, Mozna wyr6:tnic kllkillJ. podstawowych

techoik anaforyzacyjnych, -

1) N ajw,atniej szy sposeb odsytania W ob!1;bie tekstu to opuszczanie (zerowanie) wymen 011l-Z stesowanie z:lIimk6w anaforycznych (wsbzlIJ~cych) j<lk w pnykladzJe wymi:e\l"D'iony:m wyzej: ZrmletliSmy PS(1 • .Mia} (.on) zrmlionq lape. W jrezy.k.ach rodza j nikowych druga grupa nominalna opatrzona bedzie rodzajnikiem okreslonym, Jest to bowiem 'pies, 0 ktorym juz byla mow a. ' ,

2) Drugi sposob anaforyzowania to uzycie synnnimow lub hlperonimow, np, Odwiedzita nas Rasia. Dzie'wczyna opowiedziala 0 s:K·'oich prtygo.dach, Kupilem u$tarniq. [Jowiesc X-a. KsitrZka ta rna wspwliale recenzje.

3) Obserwuje si~ jeszcze sposob opisywany j,ilko quasi-aoafora (Topolioska 1984). polegajaey DOl. tym, ze anaf:oryzuj~;a gf"l!pa nominalna wnosi 110W~ lnfonna.cj~: Odwiedztl nas zi~t Kowalskich. Miody m.tynier wrdtil wfasnie ( Kanady,. Do pl'ffwidJowe.g(1 od.czy~~u:ria te:j wypo~i~dz.i (tzu zinterpretowania obu grup nominalnych jakn kereferencyjnych) potrzebna jest dcdatkowa wiedza G) §wiecie, wspOimagana pl"zez reguly sp6jnose; teksiu. Analiza zjawiska sp6jl1osd pokazuje, ze do rozumienia W'jpowiedzi konieezna jest elementarna wiedza 0 swiecie, ktora pozwoli uzupehli~ nie prsekazane wprost lnformacje, np. w zdaniu: RZllcono niedopalek papieros«. POl.ar .Vli.mzyl ogrom~e obszary lasu konieczne jest zrekonstruowanie ogni wa rozumowania 'l:dwopaJek wywolal pozar'. W sp6l~ czesaie rozwija sie i.ot.efisy wnie semantyka roznmienia, ktera wiedze niezbedn • .l do pra widi'Owego odcz,ytarlia wypowiedzi ujmuje w postaci tzw, ram ioterpretacyjnych (POi'" FiUmore 1985, Minsky 1975).

Ro z dz i a l IV

Struktura semantyczna wypowiedzenia: problemy modalnosci

~. Istota modalnosci, Charakterystyka ogolna zjawiska

Pokazywalismy w poprzednich wyldadacb, ze niezbednym skJ:ad_nikiem semantycznym wypowiedzenia jest informacja 0 ckreslonym stosunku nadawcy do opisywanego stanu rzeczy, Te- il'lformaqjll,:- nazywu si,~ modalnosdq, Stan rzeczy moze bye ze strony nadawcy przedmiotem stwierdza.nia (ru.;ercji) lub ptzypllSZ(;z-erua 'i w konsekwenejl celem (inl-encj<u wypowiedzi jest polnformowanie odbiorcy, np. Piotr oddal ksiqtk~ do biblio$eki (P.imr poi1oJ.mo ,()ddal ksiqik{ dQ b,ibUotek"i); mote tel: bye :PTZedmiotem pytania, 11(;1. czy Piotr oddal btqtk(J do bibJioteki?, moze byt przedmiotem za]ooeM:i,E1 (:htdan]a)o: P'iotrze., oddaj kSfqikf do bfblio,teki. moze bye wreszcie przedmiotem ekspresji woli bib emocji: Niechby Piotr oddai ksiqtktt do bibliotekil Czyzby Piotr oddal k:siqJ/u~ do biblioJtd,,?

Te podstawowe cztery postawy (inteneje) nadawcy, ktt6re mozna na.zwac kolejno: powiadomieniami, pytarrua:..rni (z laciriska: nuerrogarywami), roskaeami (impenuywami) oraz ekspresywami (wsr6d kt6rych szczegdlne miej see zaj muj.!l zycze:liia, zwane eptatywami), slaJ!J.owi2L, podstawewy zn!.b modalnosel wyrat .. nej gr.w.n.atyczllxe bEl,dz skladniowo, W ich ()~b]e znajduja sie pewne odmi a il11ti postaw medalnyeh wyraZane gt6wnie leksykalrue, np, rezne odcienie hipotetycznosci (modalnooci epistemieznei) naikladane na powiademienia (up. Piotr podobno (ch_yba) oddal: ksiq_t.k{ do hi,

40

bli~leki, r~i:n~ odcienie powinnosci, kt6re Sl3!1l0Wl!\ pogranicza U}:i~dzy stwierdzeniami a zaJecemami (pOI'.. postulatywne: Trzeba (rwlezv) oddac hl~ikft do bibl.iore~i, Wolno (file woolno) paliC tV tym pomieszcz~niu itp.), W~r6~1 wy~owled2J ekspresywnych rnozna wyro~nic obok ekspresji pragm~ma (Nlt!C~Y przestaia p(ui(:ll:,r) .i ehp.fesji emoeji (Jakie to p.ilJknd) t~7.ce ,ek:spresJ~ s'ldu (lypu Pada: D'eO!tzczl), wypowiadane jake eksklamacje: me w eelul nformowania, ale jako okl'zyk,np. zdzi wienia,

,W s~?mnijmy jeszcze na koniec 0 wypuwiedziac:h, 1,\.' kt6rych brak Informac]l -0 wyrMnionym stank. rzeczy i ustosunkowamu nadawcy - Sit to akty mawy zaehoweniowe; w nich cala wypowiedr stanowi rodza] spolocznego zachowsnia, jak powaania (CuN:.' Dzi(!}i dobry.') pozegnania (?obranoc! Do zobacUnial), atakze mznego rodzaju wykrzyknikiemoCJOI1~In.e (up. przekletistwa: PsiaiwsC! Cholera! no diabia! itp.). Natomiasr W wielu wyp,u::ikach ekspresj a emocji ualozona jest na stmkl1JU~ predykatowo-~rgum~ntowQ, np, Vii ekskl amacjach: Jakie tv piffo~(d

'r . W ~Ufil]e wy.roznjone :ypy pos.ta w modaleych mozna przedstaw i~ Vi postaei ~rns~pllJflPego grafu:

---~

- __

dekl aratywa (powillriomie:nia) 'cltoe, ieby~ wi€dziaoi, ie p'

llil:crrn·gillywa (pyfll.lua)

'chce, ielbys p.1)'111.r~erl.d at, ezy p'

~ Czy Jon w.iJei/?

imperatywa (rozkazy) 'chee, i:ehy~ spowodowal, ~e p'

.Jan-1m. ·wn:lCl

ekspresywa 'cruje, ie !f

k()ll.~tlltacjc .Irm ",I"fk#

hipotezy (mOO~Jnosc epistell1!i. czna)

}(.m chyba (Podobna) wrocd

po.~tylaly (Illooalno~c deoD,tYC7.nlli) Jalt /HJwirtien wr6dc

ekspf"C);je woli

'CZllj~, ze PI<l~rJ~·' Ni'er:hby Jan WI'&;#/

ckspresje uezud 'czllj~ emocje' Jakie to pir;}me!

eks.pre;s je ~~.d6w 'C:lJtlj~,. ZC sqdz~' Pad~ des;;q)

41

W dalszym ci<\glll omowimy dokladnie] mo.dia]tlO~C intencjonalna, !l Wlsn~pnie przeanalizujemy wypo\1Jledzi 0 r6znych modalnosciach episteI'l1icznych i powinnosciowych (modalno§c deontyczna),

2. Typy modalnosci intencjonalnej

2.1. P Q W .i ado m i e n i a. J ak pokazywali§my wyzej, w zdaaiach dek1aratywnyc.h zawarta jest intencja polnformowania odbiorcy pl'zez nadawce 0 pewnym stanie rzeezy, stad mozna zrekonstruowac w nich, jak to czyni Anna Wkrzbicka, rame modalna 0 postaci: 'chce, zebys wiedzial, ze p', Modelowa sytuacjepowiadomieniamozna wiec opisac nastepujaco: 'nada wca, w~BdZ<lc 0 pewnym stanie rzeezy i g~dZfl:c. ze odbiorca nie wie, choe p01:nformo\V,lc go ° nim, wypowiadajac zdanie oznajmujace'. Oczyw isc ie, w praktyce wide wypowiedz:i odbiega odrej modelowej sy macj i.; m6wimy to, czego sami debrze rue wiemy, rnowimy 0 rzcczach znanych odbiorcom ltp.

Pooadto-isUl:ieja. t,ez pewne typowe odstepstwa od modelowej sytuacji ..

N a przyklad zdan oznaj mejacych uzywa si( dla formulowania stwierdzeri naukowych, w kt6rych ehodzi nie tyle 0 poinformowani ·odbioIiCY, ile o sprecyzowanie wl:asnej mysli mula w~y. Innym przykladem pozakomunikatywnej fuokcj i. zdari deklaratywnyeh S'l, tzw. wypowiedzi performatywne tYpl1 o hie cuj{ , Pn.},rzekam, Przepras:wm, ktoryeh i£101<l. nie jest polnformcwame 0 obietnicyczv przeproszeain, ale dokoaanie samej obiet-

ni.cy ezy przeproszenia za pomeea uzycia zdania oznajml~jl1\cego. ..

W obr~bie powiadomieri w :scis~y 111 sensie merna. wyr6i;nic tay gtdw-

ne typy.

1) K 0. n s tat a C j c, kt6re Sot nienacechowane epistemiczn le: wyrai;aj~

przekonaaie nadawcy, ze stan rzeczy f.lkt.ycztlk zachodzi (zas:z.edl, zajdzie): Jan przyjechat, Rada W'ydziullt rm:patrzy .t'niosek itp, Taka postawe mentall1!\ nadawcy, po·kgaj&c<l na uznawaniu S<"hl, okidla si~ mianem Clsercj!".. Jak wldac, konstatacia (asercja) moze dotyczyc pr~ysz.lo§ci, ktora

~j~ta jest przeaaadawce na rowni z innymi faktami. .

Wypowiedz~ w formie konstataeji mog4 bye wl6mi-e uzywane w funk.cj i. naklani.aj'ICeJ. przede wszystkim w tekstach prepagandowych -0 niejasnej modaluosei, W kt6rych stwierdzeeia maj'l sugerewac istnienie rzeczy-

wistoSd postulowaaej, np. Polak potrafi,. Caly narod popiera llal1ifJ;, K.ryc. Zys z,.QJtal przeZ~V)iGiftony, Jest W bardze cflM"ilierystycZlljl sposob mowienia dla tzw, nOrWQmowy. tzn, j ~zyb s[QsQw:ane_go w ustrejach totalitarnych, Wypowiedzi stw]erdzaj~ce maj,~ w podw6jfi4. funkcj(}; kreuj:t mentalnie r2)eczyw~stosc postMI!Ow<lo&, i jednoczesnie ll<Lkla:nlaj<\ d.o jej realizewania,

2) H ip 0 t e z y (z.d!arua preblematyczne) ZIl0SZ<\ 8ise£>t;.j© zdan deklaratywnych,. jmormuj<\ 0 sHnym (tub slebszym) przekonaoiu nadawcy 00 do f.zeczywistosci orpi sywanego stenuraeczy; Jan podo.b.l1o (~a pewrw, nie~ wq}pliwi~j chyba) przyje("ha~.Przedl:niotem infermacji jest nie ly~e. episywail1Y stall rzeezy, ale przekenenie nada wcy co do jege zachodzenia Rekonstmowana . rama modalua rna W~f;;C poslae: 'ch~.zeb:ys wiedzial, ze S1\~ (przypuszczam, jestem przekonany), :tfi; p'.

3) Trzeel sema_l1ilycmy podtyp powiadomi.euID zdanie p .0 stu 1 a ~ ry wne (normatywne) typ:!l1: l1mek powinten zabmc si{ do pmcy, Tneba pomagac slah.~zym" Nie wolno n~~zczyC przyrody, Przedmiotem informac] i jest W Il!ich sap Qcenlaj.a.;cy nada wey, ni:ljcz~§dej zgodny Z opjnillog:61n<\, d.otycz;;v:y opisywanego stanu rzeczy, WlIrtooc dyrektywna (nakblu]aj1\ca) teg:o typu wypowiedzi nie jest :sygnaliwwana, w])rost,lec:l: pozestawlena domy§lnosci i dobrej wo]i odbiorcy, co wida6 w zesta wieniuz rozkazaml (par. la!~ek powmien wzhtc si€ do pt:acy obok: Wei !iif do pmcy)r. Szerzej o te'go typ!.l WYPW1100Z1ac.h bedzie mowa dalej,

2.2.P y I a ]I[ i a. .mlencj.lI. pylafiJ jest znpelnie jnaa, Chodzi W nich 0' uzyskanie zdiJ!o]a, ktrire pouwiemza.:tQby (zar:l7~Cl.ailoby) 1uib uzupclnia~.() temat pytania (tzw, datum q]ue:stioois), Pytanie: ezy Jan przyjechal? nll]ezy mZlijrni!ec jake wyr~z c:ll~d nadawcy .aby iL!ZYMf:llC wiedZ-\! na temllt przyja2ldlJ Jana: ooa:ltie: Kia przyjerehal? to wyraz ehec! uzyskania wiedzy uzupebllaj;tcej DU,11 tematczyjegos przyjazd!u+ W zdani1!l tym. bowiem zakrada s.i~, ze .ktDS przyjechat

Probl.em-S!(yk~ pytan jest ogromnie skomplikowaea - ]stll]e}e na WrJJ temat obszerna llreremra zarowno je.zyk;OZ]lllWCZlI, j<lk i logk~zllo-filo:zorfi~ czna, Z p@]skich pIac~eba wymjell]c pnede wSlystkl m roZoprrn:w~ moZlofi.cz]1(l,! K:azlmiJeJza Ajdllkiewkz~ (1938) oraz opr.aoowaru.a lingwistyczo.e L Bdlertov;r$j (197 [), M. Swidzi:fiskiego (1973) i M. Daniei.ewiczQwej (199 n,

]Podollni¢: jak pny zdaniach d!ek1araty-wnydt, mama m6wic 0 pytaoiach wtllsdwycll (w sensi.e .~d sJyrn) i 0 Mumym. llzydu pytm'i" P'ri:Y PY-

43

taniach w~asdwych (typowych) mamy do czynkll!ia z syt.U<ilcjrt., gay nadawca, cheae sie a.ow]ooz]eC 0 staJn rzeczy wyra1;oitly w pytaniu luh uzupclnic brakuj4c~ wiedze 0 tym s:tanie .rz:eczy, zwraca sir} do edoiorcy, Q kt6rym. :s~i, Zie pasi ada wiedze na dany remat. obliguj¥ go do odpowieCizt Jak WI.dat, pytania wla§dwe s~ dw6ch Jo(:lzaj6w: 1) dolyc.l<t pi[o.S~ by 0 potwierdzenie lub zaprzeczenie prawdz.:iwooci sOldy episejacego WID rzeczy: ezy Jan pJ"l,yjechal? (lzW. pytania roz."'trzygn~~da) i 2) dotycza ]Jrosby 0 uzupelnienle wiedzy 00 nie znanym nadawcy fragmencie sytu,acji; [(to przyjechan Kiedy 1an j.m;yjechat? - pytania U!z~pe.bdel1~a.

OpKi<:z pyta:Jl wJ:asciwycb Istnieje OOOOZO wiele wypowiedzi 0 formie pytaj ne], allie. nmkcji edmienne]. Nie S(\ one nastawione na uzyskaaie wiedzy, ale srnnowla. roozaj zachowan j~ykowy'Ch (np, powitanie: Jak ~'ifi rn:asl? prosba: Cq motes! padai' mi soU). 8. takze S4. wyk1adll!ib'lmi ekspresji: ezy musi£z t'ak halasowac? (irylacj a). Chcesz Obf.i)fWOl? (gmiJ!l<li.), Czyiby Janek kupU chleb? (zdeiwienie). Szerzej 0 slnlktilJlrz.~ semanryczne] pytill'i i kh formie lTIOWa j,est w pracaeh M. [)anielewicmwej (1991, 1993).,

1..3. Ro z k a z y. Skiemw<lioe sa do od!hio.[1;Y • .kt6rego nadawca zoo~-, w]~lJje do spowcdowanla stsnu rzeczy opisywauego przez strukture predy Imt©wo-argumen~ow~Z;lmknU drtsvi! WY71ieS"Cie $mieciel itp,

Soopieti zobowi~zywall!ia odbiorcy jest bardso mzny., est<l!,d wsrod zdati n;akimi~jl&.,Cyc'h mozna wyr6mic kilka typ6w .zale:mych od stopnia kateg,orycznooci zaleeenia, S&, to IOzk:aZY, w kt6:rych nadawca zaj:muj e pozyej enad~dn"'l wobec odbi(lj)c.y i dysponuje 8amj~ W wypadku niewypeiolenia rozkazu, takJl:e rady, propozycje, wreszcie pro~by. W po.szczeg6J1nych ltyp8icb wyst:epuj8,: rM:rte komponenty s~rna!lltyczne; np, rada tym m.in, rOinl ~:ie; 00, pmsby, ze przy tej pierwsze] zalecene wydarze:.nie jest dobre dla odb]orey,. a puy prosbie - dla naclaw-cy.

Te rozne Wpy semaetyczne mega byt wyraiane ideot.yczrI'l fOlTI14, (np, trybem roz.kaizuj:i1_cym)~ W:l:nla. si~ one jedynie h~!OllillCj<\ i SyUlaJCJ~ u:z.Ycia, up. P'rzyjdi} moze byrc ~e..m,. pm§btl" r.td'l,i:I W szczeg6]nym wypadkui nawet gmtltl!\; Tylka przyjdi! (to zoVaczyszl).

2.4, W YP 0 w i e d z ~i e k s pr e s y W n e, 'r~diycy]n~e ten czwarty typ moo1l1nosd intencj Ollallle:j by. oltresll'lny j ako ]'lnQdalnoocz.ycz<\Ca (tak np. w tra.uycjicuskiej pOOl. Bauer, G['epl 1910),charaklerystyc:zoa dla wypowiedri opti'lJtywnych: Nitt;hby pnesmto p.adai! Oby Jan szcZ{sUwie ctojechat! W wypowi.edzia.ch tych oral zupdole slierowaniB! doodbiorcy, sta-

44

nawkl. one jedynie WYI<liZ pragnienia lub emoeji nadawey, Wyd.aje sj~ wiee sluszne polaczeuie w jednej grupie ekspresj i woli, ,emocji.SI takse S~tdu w wypadku, grly nadawca wypowiada pewne przekonanie me w celu poinformewania odbiorcy, np, D'eS(.ez! Pozar! Bolt.' ~odr6z[lio]]e ed odpowiedsi na pytanie: Cry boU ?),1I1e dia wy[a~nia wlasnego stanu psychieznego,

3. cWypowiedzl 0 modalnosci hipotetyczne]

Pokazywallsmy, Ze w Qb~bie zdar. dekJa:ratywnych, ktoryeh zasadniezym celem j est illrorrnowanie odbiorcy 0 pewnym stanie rzeczy, wy~ roznic mozna kilka typ6w ze wzgledu ]111 stopieri pewnosci nadswcy. Najog6]ru:i~ji ]l1I.fo:r.macj~ 0 przekeneniu nadawcy co do F'aktywfiosci opisywanego zdarzenia nazywa sie m:odmrwsciqep.f:5temicznq.

Pewnosc nadawcy nie jest WYI:SlUlnaodd,zieJnym wykladnikiem; zdaIlia: Jan przyj(.'Chai, Wczoraj z..darzyl sir; wypa.dek iofoI1fillj'l 0 przekoaeniu nadawcy, ze zdarzenie mi11~O miejsee, Natomiast wprowadzenie jakiegr» kolwiek wyktednika pewnasci s~u> nawet wyraiajotcegD silne p:rzekona~ nie, przekszmic:a zdatliie w hipoteze: zdsnie: Jan z pewn;oid(;{ (na p~wno) przyjechal w przeeiwienstwie do zdania Jan przyjedwi nie zawiera asercji,

Zdania hipotetyczne wynJ:illj~ mine stopnie pewnosei nadawcy: ed slabe:j hipotezy (JaN pe-woo (ch,yba, zap.ewne. mojE::) pn;yjechal) poprzez przekonanie o prawdopcdoaieastwie (Jan prawdopt).do/Jnie pnyjechal) az do silnej hipoteey (I.m zpewnoicia, niewqlpliw.ie prryjechal). Szczeg61ny przypadek stanowi wyrazenie hipotezy oparte] na cudzym s(\dzie {Jan podOPm) pnyjechaJ, Jan miai pr;~:yjechar: 'jak mowi,1') i na wnioskowaniu z objaw6w (Jan widoc,w.ie pnyjecnal, Jan musial prl.yjecnac. skoro sq jego neezy) ,. Szerze] 0. wy kllldnikach pewIlliosci sadu mowa jest w pr.acy J. Brakzyka. (1978).

4. Wypowiedzi postulatywne (zawierajace modalnosci deontyczne)

w 8md zdari d.ek]aratywnycb wyr6Zill.aj<1, s:i~ zdania b~'-\Oe wyrazem posU!\V}' aksjDi.ogicznej nadawcy, Il!p. Trzeba pomagac .da.b.szym, Chvd'lJmy le~vq stronq, Nale.zy odw(edllC c:fw.rego p.rl.yj(ldela. ~ch struktura semen-

45

tyezna to me tyle stwierdzanic, ze zachodzi pewien sum. rzeczy (jak j)Czy ldasycznych kenstatacjach), lle wyrazauie przekonania, ze dobrze hy by to, :teby zachodzi! opisywany stan rzecz.y, co prowadzJ. wprost do posta wy naklaniania (Um,presywrJ;o:ki)" Przekonanie 0 powlnaosci opisywane jest jako m()(iS!lllo.~c deontyezna (cd gr. di()~ 'powinnose, sruszno:l1e).

W obrebie zdari o modalnosci deontycz.nej mozna wyru~[Iic bardzo wiele podtypow wyrazanych przede wszystltim za pomeca ezasownikow j rrrz.ys16w k6w modal nych-

SO:'!. to przede wszystllm:

I) z a l e c e n i <I (m.ikm!;y) wyr.t±<llle cZlIsownilmminiewla:.k lwyml: powinien, trzebts; nal.e.ZY, a takze ezasownikami modaluymi m1.M1:ee, mi(f(,_~, np. ]elr/,ek powiw'en (musi., nUl) oawiedzic chorego ojea. Trzeba (nalezy). t.eby Janek odwledzU oica. Strukture tyeh ubri mozna zrekonstruowac nastyp:uj<l~(t 'jeili [lie zrobi, bedzie ile',

2) Z '-I k a z y: iankowi nie wolno llit do kina, 0 strukturze: 'jesli tn zmbi, b~~tzie :lIe,',

3) ]:I 0 Z W 0 len i a (zniesienie zakazu): Jankowi wolno i§i! do kina, J{mekmote pJj:fc do kina, 0 strukmrze: 'jesli to zrobi, nie b~dzie .zle'" Wiele wypowiedzi z czasownikami modslnymi cechuje nie] ednoznaCZ[lO~C, kt6f<l_ USlIW<l kontekst, Np, zdanie:

Janek mo,.::e p()jft~·h(J£ W g6ry

mote bye edczytane jake -pozwolenie Iub mo:zUwo~c i wowczas jest zwykJ~ konslatacj~. S zerzej na jemat modalnosei deontycznej patrz m.in, R Jedrzejko (1987)" R. 'Grzegor·czyk_owa (990).

Roz dz i al V

Schematy zdaniowe wspolczesnej polszczyzny, Pojecie konotacji

Po przyJrzeniu s.i~" b<l:rdzo skretowym, strukmrse semantyezne] pols,kich wypowiedzeri pnechodzi my do opisu ich wiasnollcD ~Yfitak~ycz:oych, a wiec do epl Sn;J typ6w zal,ei;nosc] skladnlowych, Jakie zachodza W obrebie zdari poiedynczych, a takze (w ko]ejnych rozdzialacb: IX-XIV) w obrebie zdari z'iownych. Przedmiotem naszego zainreresowaaia bedzie tzw. skhldnia powierzehniowa, ezyli zasady budowy formalnei wypowiedzeri, Ten dzial kladni byl tradyeyjnie uzuawany Z<I najwazniejszy j jako till szczeg6Jnie rozwijany, Jest on 'taId;e nejpeluiej opracowany w nowszych uji?" ciach sklacni formalnej, przede wszystkim w ksiazce Saloniego i Swidz:i:iiskie-go (19:8.5).1';)0 .. ego ostatniego opisu bt;:dzkmy w dalszym \vyldn.~ dzie wielokrotnie si~ odwoJy waC, adapmj!\C dla potrzeb naszego wykladu rozreznlenia i obserwacje czynione p'J"Ze2: ,iiut'orow podrecznika, N ie p:czyjmllj,enllY j ednak z te,go opracowania zniesienia ostrosc.i podziahi IlIII zdania pojedyncze i zlozone (wedlug tej koncepcji zdania typu: Jan wie, ie Piotr przyjec.haJ i Maria, kt6r:a wfocita z Paryza; opowtedzia/a nam. 0 tym. nie sa trekrowane jako zdania zlozone). Uwai:amy jednak, ze dla jasnosei wykladu Iepiej jest omowic cddzielnie strukture wypowiedzeri opartych LUI jednym schemacie zdaniewym, a oddzielnie kcnstrukcje oparte na kilku sehemataeh zdaniowyeh. Stanowia one wynik operacj i wst8i\v:!arua (l:tcze. Ilia) kilku schematow zdaniowyeh w kOnSITllkcje wyzszego I'~edu, wykoIzystuj&'CIll wlasciwe danema j~zykowi sp6jniki 0 o!tres]olliych fuukej aeh sema:t'lly,czno-skiadniowycn.

47

Zanim jednak ~,.rzysUUlinly do systematycznego OP]SU budowy zdania pojedynczego w przyjetym w tej pracy aparacie poj~ciowym (tzn, pay uzydu poj~c: schemata zdanlowego, regul rozwijanila i akomodacjl), mnS]my pokretce ustosunkowac sir: do uadycyjnego (Klemensiewiczowskieg@)oP]SU skladnl zdania :pojedyncz.ego. kt6ry do dzis j est episem eboW]~j3.C)'nl w nsuezaniu sz):lllnym. Kzyty~ tzw, skladni szkolnej przeprow:adzil: 'takte M- Swidzi:nski (1992, s. 32-5l).,

1. Opis zdania pojedynczego w ujeciu szkolnym a skladnia predykatowc-argumentowa

Wedhlg koncepej i uadycyjnej, ktont najlepie] reprezentuje Sldadnia Kie:m.ellsiew,i.cza, zdanie pojedyncze zbudowane jest z tzw, czlon6w zdaf.li(.Iwycb. kt(irycll mozn .. wyr-6Znic pi~c: podmiot, crzeczenie, dopeiru,et'lie; przyda wka ] okoliczniki, Np, w zdaniu: Piot» p.is.ze w}'rlli~lie s/.:omplikowane WleOry na czamej tabli0" koloro»-'q, kredq pedmiotem jest Piotr, orzeczemempitize, dopelnienlem wzory, przydawkaml czamej i kolorowq,. okolieznikiem w),rainie. Nawm:iast czlony kredq i na .tablicy mogq bye interpretowane dWQjako, zaleznie 00 posrawionego pytania: 'czym' lub 'jak', 'O,I czym' lob 'gdzie'. Przy pierwszym pytaniu pell1]<t,rul'lkcjl;t; depelnienia, przy drugim - O~olic:;mika. Jak widac, w koncepcji tej istnieje trudnosc sdstego ow-muieIDa, czteaow, zwlaszeza dopeinied i ekollcznik6w.

Trudnosci wys,~pllj<\tak1Je przy defmiowaniu c.zh:m.6w + Podmiot jest okres]any semaotycrnie j<Iiko to, 0 ezym jest mowa w zdaniu (por, Judycka i in. 1971), tymczas.em w zdaniu Piotr uderzyf kijem Pawla m6wi .si~ Z[jjf,6WfiO 0 Piotrze, jak i .0 Pawle; jeden z nich jest wykonawcl\ czynnoSci. a drugi - jej obiekrem. Takze sformulowanie okreslajacepodmiot zdama jato przedmiet (rzecz, zjawjsi:<n), do kMrego odnosi s~~ orzeezenie, rue jest W pehu sdsle: w zdaniu Maria poaoba sie Janowi orzeczenie podoba st~ odnesi si~ z<l![o,wno do Ml'l!l'i i" j ak i do Jana, Jan jest nawet .,semanrycznie" wa:i:nie:jszy: to On przezywa s@' emaejonalny, na kt6ry wsirnzuje cZ3.Sownik Niektore trudne przypadki oplsane S<jc w tej reorii jakn podmioty logiezne, up. W zdaniaeh; Wody prz,-yby.lo, Pieni~dz}' brakuje rzecWvmilti w dopeluiaczu okreslone s~ jake podmioty loglczne, Niekt6rzy

48

syI[~~iktycy (np, KrS!&l1:owQ1&kiI891) obejmowali pojeciem podrniota 10- gicznego takze rzeezowniki wcelowniku: M~rd{ zmbUo sif. stabo.

W sumie epis U'adycyjny. mimo modyfikacjii dop~yzow:an wprowadzonych przez K]emens]ewicz<t, nie zdaje adekwatnie s.pr.lIwy ze strukoory zdania, Najwazlluejsczy mankament tego ujecia to, oprocz wspcmnianej wyzej nieprecyzyjnesci w wyodrebnianiu cZilDI:IUW zdaniowyeh, niedostrzezenie fundamentalnej roll ezasownika \II zdaniu: erzeczenie w ujl~cill .K1emensiewicza stanowi zasadniczo czlo.n podrz~dlliY wobec podmiotu, Waino~6 orzeczenia podkreslil dopiero Kurytowlcz w pracy ztoku ] 948,

P6Zn~e:j:sze }~zykozl1awstwo, 11 wiec przede wszystkimprace L Tesmere' a (1966), wykorzystujaee ella potrzeb skladni poj~de konotacji [waleneji), atalZie j ezykoznawstwe generatywne N. Chomskiego oraz idee logiki symbolicznej, OP]iSlIj<l:Ge:j semantyczna strukture zdania za pomoc1lpoj~c predykatu i argnmentow, staly sk [[Isp.irllcj11 db. nowych t1j~c skladnl, kt6re. jak si~ wydaje, pozwalaja precyzyjniej .op'sat ml!lktl]~ zdania,

U jecia te opieraja sie na zalezeniu, if: ksztalt zdania zalezy przede wszystkim 0(1 wlasci woscl semanlycznC!<-sk~:adll]owycl1 czasownika. Jest to zgedne z wori~ waleneji (kOllQtSiCJi) Tesniere'a •. S!. takze z kierunkiem OpiSlll struktary zdania preze;_n~owa_tl!y:m przez ]ogiczny raclrunek predyb.t6w (POf. Reichenbach 1948).. Ze slcladni generatywnej wz.iJ,lte zo8tal'o przekonanie, ze reguiy cslciadini operuja l1L1I Z1I.I1lIkN:i.~tej liezbie schematcw zdaniowych, ktere stanowia punkt wyj:§icia dla dzialania regul rozwijania i przekllzta]Cf!llja. W konsekwene]i pozwala to uj.~c reguly skladniowe w sp6jny system, stalliowi~.cy bll~ db. tWD1ZeI1li11 nieograniczonej liczby wypowiedzefi,

To nowsze ujecie uwalnia analize skladniowa .0(1 ,.fuoeznadzi.ejnych" i wistocie czysw werbal nych rozstnygtd¢ na temat (ego, ezy mamy do czynienia z dopelnieniem czy okolicznikiem, przydawka czy dopelnieniem (j 11k w P(liltcz:e;(Iiu czytanie ksiqj.ek), 11 pozwala skupic :sit na opisie rzeczywistych wymagan skladniowych mi(jcizy skladnikami tworzacymi zdame.

W sumie wsp6kzesne uj~de sldadni zas~puje opis zdaniaoparty na pojeciu cztonu skladniQwego episem wykorzy§tuj~cym pojecie stru ktury predykatowc-argumemcwej, kt6ra jest wyzID aczana przez Ma§ciwoSci SiCmantyeznc-skladniowe (hm.ota.cyj ne) czasownika An.ali't'..a skh:IJ:!n1iowa zda-

49

nia pojedynezeg» to przede wszystkim wyd.obyc:~e. schemam zdaniowego, owego .,szkielew'" zdania, tworzonego pr1lez wlasnosci czasownika, oraz wymagan (z.ale.;!;Msd) skladniowych wi<l,~~ych ]Josz.czeg~lfie skJadniki zdania. Przyroc.z:one wyzej zdania: Piotr pis1.t wzo.ry na tablicykreffit i Piotr u.derl.yf Pawla kijem beda wiecineerpretowane eie JSiko' struktlJJ[)' dww.::ziQ[lowe (grupa podmiom i grlilpa orzeczenia), ale jako realizui t~ Sc.heUl.aty zdaniowe wyznaczane P'l:2)el: czasow[lmd pisat i .ude.rzyt. Pierwszy h~z]e whrz;,d ebligaroryjnie gmp~ nominalna (Mgument) agensa 1 wyMom eraz fakultatyweie nru:zi~dzia ('iao~ pisze cos, czyms, naczyms'), drug! otwiera milej we dla agensa, ebiektu i [I<trli~lja: 'kro§ 1i.lcJ~a ko·gos (C(l~) c:zym.s' ..

W dalszym ci<tgu om6wimy doktad:n~!eJ zasady wy krywania schemat6w zdwdowych OEaZ przedstawimy pedseawowy ieh Zr'.1b,. charakterystyczny dla polszczyzny,

2. Pojecie sehematu zdaniowego _ i zasady jego wykrywania

Katde empiryezne zdanie, nawet bardzo rozbudowane, za wiera W· 00- hie s wego rodzaju szkielet konstrukcyjny, oparty na wymEJgani.ach seIWID.~ tyczno-sJd:adl:llowycll uiytego W zdaniu czasownlka. Poszczego]ne pezycje skfuodlniawe wymagane przez czasowntk mngq bye w ko'llLkretn.ym zdaniu nmie:j ]ub bardz~ej rozwiniete (czasem wyzerQw~lle). Na ]]121 klad w analizowanym przez nas W pierwszyeh wyktadllc:h .zO<li['J]U:

OdwiedziJ mnle wcwraj niespoitzi<fW(l;~ie dawny lwlega mojego brasa pezycja gru.py nominalnei W mlanowniku (agensa) Jest realizewana przez m.zbudowany d<l!g: dawny lwiega mojego brasa (a m6gJilJy bye en jeszeze bardzie] rozbudowany, rrp. pFZ.eZ dodanie 1!dania: (kolega), kicky ad mku pr;~cuje w ParyZu),. naromiast pezycja: grupa neminalna w bierniku (ozoaczaj:li;ca Qdbiorc~ edwiedzin) realizowaea jest ly]}m jednym wyrazem: mni«.

Schemat 2ida_Il!~.owy jest wiec pewnym abstrektem, Mo.Z.!lUI go zdefi ~ niowac jako abs~rukcyj:!lY uklad pozyeji skladniowych wyznaczany prnez wla.';dwosd kon()tacyj~.e (seJIllu[tyczno--skladoiowe) czasownika.

50

Wano przyloC.zyc QP:US p()j~,dlll sehematu zdaniowego zamieszczony w ksj~ Salo[l1ego i Swidzil'iSkiego (19&5. s, 261). Sehemat zdaoiowy. roeumiany jeko uog61niona pos1tac zdania emp.iryczne,gn (.,absU'akcyj]l,a, repr,e2leJlltElcj<l zdania empirycznegc''), scllarakreryzowaoy jest jako 3IbM:rMIlj <'ley ad ski:aJ!~ ~eksyka]nego zdaJ~ia. od pO:!?:!l,dl!ru lin~attl$g(l grup, ich budowy wewnetrzne], ad czionow ]uzoych.,. Op~ jest naredllllcJ] zdsnia do skladu minimalnego,

Jak wiec w.klac, schematy zdaniowe wyhywa siepezez redukowaeie ulan. brud!ziej rozbudnwanych do t2;W. zdariml['l1malnych i naM,epO]e przez absn;ill;:cj,~ ad skladu ]eksybh'rego zcilruoia, tzrI. ztl.sl<lPie:l1L1e ]cl<.wm6w a:bcmaik~ .cyjnymi symbo]amiozn<lczaj&cy.mi pO'zycje s1cladnJiowe.llIp.

KGlega odwiedzit mnie

l \

Kim - odwiedzU: - iwgos

N1 V N4.

W zwi<lzk~ z tym niezmiernie wa~ spraw<l jest decyzja, eo stanowi zdanie minimalne, N a og6t ok['e~]a s~~ je Jakok:QnstnJkcj~, z kt6.rej nie mote bye iJJsil:!m~ty zaden element bez naruszenia peJ:nooci k.omu[I]k:a:cyjne:j (zrvziUmllllosci) wypowiedzi, wzi~tej w izolacji, Nie dotyczy tn clipsy k.onreksrowej, prz-y kt6rej miJ:l:e bye usuniete niemal wszystlo. Na przy klad zdanie minimalne na temat odwiedzin bedzie mialn postac: Jan odwiethii Mariq •. a v.d~ po ahsttakcjl; 'kw~ odwiedzil kj)gos'. ll[:ltomiastto, Ze odwiedziny odbyly sie \vczoraf, 'niespodziewanie', 'na ,ezyj<tS p:[\Osb~' itp., nie nrueiy do zd2illia minimalnego. TQ, regrupa mimmalna w b]emilu nie moze bye perninieta, widllc Z o]epdnoScl zdania: *:Jan odwiedzil,podobnie jak bezsensowne sa ci::u;i: tJan $P()tka~, *' Jan przyglqda ;}i(l itp, Mo;l:]]wo§(; bw.ii n~em.oZ1]wo§C pomi]1i~da. uZ!Jj.pel:me,flia z<l]ezy 00 semantyki czascwnika: 8<\ czasoweiki, w kt6!t'}'cb kenieczne semantyczne UZIJ)· pdnienia m(l~ by~ w pewnych warunkach opuszczane, up. czyta( wy~ mag a semantycsnie obiektu, .. Je rr.lOre on bye regularnie pomijany, gdy chodai 0. znaczenie lJrn.iej~tn()sd (Jat ju.t, c<,;yta) luh hab.iroalnos.ci (Jar! zawsze czyta po obiedzie). Do sprawy tej jeszcze wr6dmy dale].

U stalanie zdari ndrumalnycl jest rownowasne z wykrywamem kono-

51

tilcji (wa1encjj) czasowt'l]k6w.tz:n. z wykrywaniem ieh wymagari syn~~ lycznyd]. Temu ta].;: bardzo waznemu db opisu skladniowego zjawisku p(ll~wi~cimy niece wi~cej u wagi,

3" Pojeciesonetacj i. Problemy dyskusyjne

Termin iwnotacja odznaeza S]~ w j~hznawstwie duZQ wieloznaCZI1J.osci::t. Pornijam jego nzyde w odniesieniu do, zjawisk semantycznyeh, pl'ZY kt6ryru. konotacja rczumiaeajest dwojako; i) W opozycji do denotacji - jakn zes¢t cech w},lIsc:iwycih oznaezanemu przed!m]Qtowi i 2) jako cechyesocjaejjne, jedynie kuj.O'nOJl:e z denorowanym przedmiotem ([lp .. w zdaniu: To pojtJ(:ie ,n.,a .I'legatyn.vne (poz..vlJ1Wne) konotacje).

W oh:r\tbie sklaClfi] kcaotaeja ma takze 00 najmnie] dwa rozamienia: 1) Pay pierwszym rozumieniu, wpmwadzooYli[l przez Buhlera (kID')' byl tw6re~ tego poj~da W cdniesieniu do zjawi&k skladl'llowych) konotac] a to 'otwieranie w teksele mle:jsca pnez jedne formy wyrazowe dla innych Form': ol:Jeco.oSc prlys, .. Mwb (np" s.zybko) zapowiada ooecO(),sc ja_kiegos ezasownika, po] awienie s;i,~ formy JTi1eksyjnej ezecznwnika (np.. kobid) jest sygnSilem wystapienia W ]rulym miej&Cu tekstu j akiegos wyrazill nadrz~dnego (np. piq~, nie m:.a,. dam itp.) .. W tym ostamlm wypadku kDnotacja jesr konsekweneja akomodaeji, tza, naraucaaia przez lladrz~[Iik okreslonyeh fOHnlcz):on©m pedrzednym, TlIk rozumiana konotaeja jest zj awiskiem tekstowym; przebiega od podrzednika do nadrzednika:

dom

pit;t l~p ..

2) Pay dJrugim rnzurmeniu kOlliotacJa jes~ wla.s.ciwoki<t leksemu, wym.agan~em. wystfW±enia rodrz~dni:ka uZll!pei.llIiajl\Cego znaczeniowo treSG lehe'llln. Na pnykt,a~ ezasownik otwiera mie] see dla gru:p nominalnych w r6lllych forma-chi funkojaeh , por, wymiemone wyz~j ezasowniki uderzyc i odwied:j(f, kt6re wyr[lagaj<l. semantycznie i formalll!le wskazania na agens6w, obiekry (odbio:ro6w czynllio&ci),. a uderzy.c tak;!;e dedatkowo (ehoG

52

chyba sktadnilowo nieobligatoryjnie) na narzedzie CZYIIDOSci (,k(,os, uderza kogos (cos) czyms'),

Konotaeja w pierwszym sensie jest SIodkiem grupotworczym - sygnaUzuje zaleznose skladniowa padrzednika od n_adr~dnib, Konotaeja ViI sensie drugim j est podstawowyrn srodkiem zdaniotwerczym - sygnaH:z.u Je szkiele:t skladniowy zdania, W dalszym ciagu b¢zjemy m6wic 0 konotaeji w sensie drugim, Konotacje w sen.sie pierwszym nalezaioby nazwac jakims innym terminem, np, otwieranlem miejsca w tekscie, konotacja tekstowa lub tp,

Opis konetacji w sensie drugnn nanafla na niemale trudnosci z dwu powod6w.:1 )isrni.eje rozb1e1noM: miedzy wymaganiami czysto semantycznymi leksemow (zwlaszcza czasownikowja lch wymaganiami skladniowymi i 2) nielatwo jest rozstnygfll~t, kt6te wymagania skladniowe S<\ obligatmyjne (konieczne), a kt6refu}ru]tatywoe. Ponadto prz.y wielu czasownikaeh mozna m.6wi~ 0 lI]ternaft,y wnych wy:ma:g.aniach kcnotacyjnych,

Pierwsza trudnosc :zJlu8trojmy nas«;puj<lcymi przykladami. Wspomniany wyiej czasownik odwiedzic wymaga czysto skiadnlowo tylko wskazania na agensa i obiekt (odbiorce) (Ktol: ,oawiedziJ kogo§), jest natomiast oczywiste, te czyliinosc ta dokonata si~ (dokonuje si~) w jak.ims, czasie i jakims miejscu . Jeszcze wyrazistsza nn.bieznosc mi~d.zy wymageniarnl syntaktycznyml (powierzchniowymij a cechami semantycznymi wystepuie przy czasownikach typu sprzedac czy kupirJ,. ktore opisuja sytuacje DO najmnie] czreroaktantowa, ohejmuj.ij_~ agensa sprzedazy (kupna), odbiorce (tr6dlo), obickr sprzedazy [kupna) ] s[,{ldek plsrniczy; 'koos sprzedal cos !cOIllUS za COS (za i]es pieniedzy)' II 'ktos kupH cOB ad kogo~ za COs (ZlI ileS pieniedzy)' . Z tych czterech aktantow ebecnych w planie semantycznym tylko dwie pozycje (agens i obiekt) s.q obligatoryjne w plsnie syntaktycznym (Jan !cupit (sprzedaf) :~amoC'h6d).

Przytoczmy na koniec przyklad, w kterym rozstep miedzy semantyka a wyrnaganiaml skladniowymi jest szczegolnie duzy: czasownik ch:ybic wymaga jedyoie agensa (i ewentualnie punktu dojs.da); Jan chybi"l' (celu), natomiast semantyka tego czasownika jest bardzo zfoZoJ],<JJ - zaklada s~!~ S ytuacje proby trafienia ,czym§ w COs i stwierdza sie nieudanie tej proby.

Druga trudllOl~C przy ustal aniu wymagari konotacyjnych leksemow wii\ze sif;: z tym., Ze w bardzo widu wypadkach nielatwo stwi,erd:zic.. kt6re

53

potycj,e skladaiowe S!\.obUgalm'yjne. a kt6;re mozna pom:in1tc. Wi4te sie to najcz~§ciej! z roznicami semantycznymi, jak pokazane wyzej odcienie z:aaczeni,l~ czasownika czytac 'umlec czytac', 'zwykJe czytac' itp, Ponadto isudej~ cz~t~) wypadki, gdy leksem rna kilka obocznych wym.agafi sldmdo]owych (tzw, konota.cjc alternatywne), np. bat si.r;: c:zegO$ ~I bQC silJ. ie cos sl~ stasie. Na'jcze§C~ej z r0mkami sUlld:ru.owynd zwiazane sa znaezne r&IDee semantyczne, powodujace, l.e mozna m6wi~ 0 oolif;blliych jednostkacb ieksyb1nycb; np. l.iczyc cos, lkzyt. te .. , i lkzyl na cos, Anali'7J; r6znlc sldadn:iowych sy gnalizujacych od~tmos.c leksernow przeprowadaa w wielu pracaeh Gtochnw ki (m.in, 1981. zob. tez Bednarek, Grochowski

1993).

Na koniec werto jeszcze WSporl1llJiec 0 stosunku pojecia konotacji do.

walencji, Prz.y pewnym rozumieniu aha pojecia dotycza tego samego 'l.jawiska (per, Tesniere 1966). Jednakze moze warto zachowad oba pojecia, rozumie] ac przez konotac ie w ymagania semantyezno-sktsdniowe (fnmfologiczne) leksernow, a przez walencj ~ "Qlwie:ranie miej sc'' dla pozycji semanlyc:znyc.b., Przy takim ujii)clU czasownik spfl.e:dat mialby w.alencj~ czteroaktantcwa, a konotacje d\vuaktantow<t.

W sumie analiza wtasciwosci konolac:yjliych leksemow prowadzi do wykrycia podstawnwych schematow zdaniowych. Zanim przedstawimy ich przyblizony zestaw, przy jrzyjmy s:il( polcr6roe najwll:hl.~ejszYnl cechom konotacyjnym polskich leksemow. lch opis zawiera przede wsz:ystkim pionierska praea Zblgniewa 'GoI~ba (1967), prrenosz'l&:a. na grunt polski Tesuiere'·owsk.&_ k.onoepcj~ walencji czasDwnik6w, a nastepnie Iiczne prace Kazimierza Polaiiskiego (1966, 1967), a zwlaszcza SIQwnik syntalr.tyc'lfw-,generatywl1Y czwi'Ownik6w polsk::ich (1980-1992).

4. Typy konotacyjne polskich leksemow

Wymagania sem.antycZllD-syntaktyczne cbar.aktery7...IJj'l, przede wszystkim ezasowniki, W lluli:ej szym stopru:u, przymiotniki, a ty]ko marginalnie pnysluglllj~rmcl~)\vllikom.

Rzec.x~\Vnnci. ozna.czaj<l-ctl przedmiory, typu dam, ptes, suit ~tp.. SOl. wlilSciwie pelnoznaezne i me wymagaj<\llIzupeln:ien s.emal1!tycznych. Oozyw~§cie, S1l. niepclne syntaktycZ1\ic. ieh uzycie otwiera mie] see dJa predykatu,

54

powsmje bewiem od razu pr.l:Y uzyciu rzeezownika typu stat, kcsiqtjcaitp. pytanie: I co z tym stu/em, L-i'l.ik4? itp. Mozna wiec u\vaZac, 1f;: tego typu rzeczowniki konotuja forme osobowa czasownika. Jest to jednsk rozumlenie kenotac] i w :sen sietekstowjm,

NieU,c:l:rla ,grup',';l, rzeczownlkow edznacza sit} rliepelnoznaCZllO§d'l,.

MoZna w jej obrebie wyroe:ruc dwt'lgMwne, typy: 1) FZeCZQWnOO relacyjne typu: ojciec; matka, pnyjadel~ sq,f,iad, a takze: kawalek, odcinek; typ (czegos) itp..i 2) rzeczowniki odczasownikowe (I, odpraymictnikowe) przenoszace wta~ciwotd semantycane swoich podstaw, rip. czy.tanie ksiq.,i.ek, obrona Warszmvy., .szarosc tyci«; ale takze: obrmica uci.fni(J'n},ch, .rpnedawca ksiqid itp, Szerzej jest 0 'lym mowa W art)rkule E. Niemcz.u_k-Weis5 0992,).

, Przymiotniki otwierajl\. zasadniczc miejsca dla rzeczownikow przez nie okreslanych (konotacja jednomiejscowa), ponadto c~§c z nlcho charakterze relaey] nym otwiera jesacze mie] see dla dru,giego uezestnika, np, syn pooobny do ojea, substancja odporna na zniszczenie. Regularnie konotacje d wumiejscowa uzyskuj't przymiotniki W stopniu wyzszym i najwyzszym; J(mek silni.e#zy od Piotra, Janek najsilniej;szy ze w:Slystkich chl~}pcow.

Oczywiscie, najwaZlii,ejsza dla tworzenia zdari jest konotaqja czasownikowa, WyrM:oia sic; zasadniezo pi~c giownych typ6w czasownikow:

1) Czasownikl z er 0 m i e j S cow e ktore Die wymagaj<l sltladni()wo zadnych uzupelnieti, tyPlj: Orvm'.8lyska 81(1, Dnieje. SeIll<mty'c.znie implikuj,1). in£:().rmacj~ 0 miJej sell.

2) Czasowniki jed n 0 m j ej s cow e. wyma:gaj ace uzupdnienia w postaci jedne] grupy nominalnej, WYSt~PlLlj1\cej nll.jc~$dej w miauowniku (Jan 9pi, spaceruje) 111.11::1 w przypadku zaleznym. okreslanym symbolem Nco (casus obliquus): lana m.dli,w:ody ubywa.

3) Cz.asownoo d W II mi e j s cow e bardzo rM.nych typ6w, wSI"6d !COOrych najwamiejsze to czasownikh

a) wymagaj<tce mianownika i paypadht zaleznego synletycz:nego, np. Jan ~'zyta ks.iqikf., Am bot .Nil;{ psa, ]ub analitycznego, np. JaP1 wyglqda na zmf,tczonego,

1::1) wymagajace mianownik .. i bezekolicznika; Jaft musi wyj'ecliac, c) wym.agaj<lce mianewnika ] grupy przysJ:6wkowej: Jan i,,(Jchowuje si~ile,

55

d) wymagaji;tCe misnownika I zda.nia: Jan wie. te Pil)tr pn.yjechal,

e) W)'magaj~ce dw6ch mianownik6w: Jan jest miry,

f) wyma,gaj<l,oe dwoch btfUrP noro:inal.oyc.h w przyp.adkacb :za]einych::

Jaflowi .tal Piotm.

4) Cz.asowmki t:r6j wi ej s e ow e, wsmd ktbrydl [IajwaZll'lejsze gl1l-

py staltlolWi,,: .'

a} czasowrukii wynw.gaj<l,ce mianownika i dwoch gnrp nominalnych

w przypadkaeh zaleznych (jedna z nich najcz~dej oznacza odbiorce, a druga obiekt): Jan daje (po,z}'czei) koleds» kslqtk(,

b) czasownild wymagllJj<\oe grupy nominalne] mJanowrrlkowej., grupy w prz.yp[ldkuzilewy:m (najcZI~dej OZ,tULCz.aj~j odbioI~ lubtr6d1o) i mania (btldt bezokoncmika): Ojdec kate ,synow.i uezy{- sio(, Jan dowiedzial Slf: od P'iolta,te Maria przyje'Chaia,

c} 'czasowniki wyroagajlap:. grupy nommalne] mianownitQwej, grupy

W przypadku :uilez(lym (w 'ful'lkcji obiektu) i grupy ad.werbi,alrle:j: J(moc,e~

nia Pi.otrlJ negatywnie'"

5) Czasowniki c z t. e r 00 rn i e j s cow e naleza do r.zadto§.ci. Wymi:e-

!lie m mozna czasowniki prze:mlesz.cz.ema: Jan prl;ftirosi ~yna Z lkellm ogo.l~ lIOkszralcqcego do technikum. Jan pnest'(1wia k..ri'qjld z swfy na polk, itp.

Przedstswione typy konotacyj ne lebemow stanowia gUiWllij podstawl? dowyod~bni'eIlia zestawu sci:lema't'ow zdaniowych wspokzesnej pols~zymy. Do nieh dochodza jeszcze pewne typy rue ,oparte na ko:notacJ aeh, Calosc rejestru przeds·tawiamy pcmiz.ej.

5. Podstawowy zestaw schematow zdaniowych

Obejn:mje on. 26typow, Z tym ze w n.--:eczywistosc:i jest ich znaeanie wie-eej, gdyt posz.c:regolne t,yPY 11l.cz~ schematy 0 rozrlych s:z.czeg6rowych 'wymaga_niach sktadniowych (tzn, 0 wym.ag811i,~ch r6zny,ch przypadk,ow), up. schemar 11 rea]]zuj~ czasowniki dWlJaktantowe o r6inychwymagani,}'ch konotacyjuyecb (np, Jan prz-yg.lq4a :si{f obrazowi i Jan oglq,da

obraz).

It DID urprosZCZO![[Y zestawobfljJmuj<tc,y 9 scbemat6w bezm1anowni~

kowych, 14 sehem .. OOIW z mialJiQw:nl.ikiem i :3 schematy za,w]erajl\pe jednost-

kl leksykalne,

:56

A. SchernaJIy bezmianownikowe

]" V -Grzmi, Dnieje. P:ad{l~Za.C{;fto padae

2. V - Nco - Mdli go, Ubyl4'a wad}', Stychac wrZalwi1'

3. V]~ - Ad.v - Jest (wydaje sill) mUo, Byt:o po pdlnocy.. Robi st~ poi'f!() Ad\'

4" V nidI < - Jaoowr powodzi siffJe N~,o

/Illf

5. VH~, ' - Jest .milo oifl)Oczqc, Choazic po g6rach jest prtyjernl'lie Anv

'6, V~z~Inf - Zdqiyc by,w nierIWtUwe (ni~mo.tliwo§ciq) JArlJ}.

lNs

7. V mod - 1[1'1'- Tneba iJ~, Wano prO/C()\Wlr:. Nalety !i(1.'!FC si{

g" V ni.effil - Sent - Okaza/o si(l,te Jan nie zdqtyl; Wiaa'omQ, ,e€ Piotr przyjechal

9. V ni~"fl \. NC1) , " - Jwww~zalezy Ita Marti, Jaflowi dwtlzi

(JP.rillep) Nco o UQ:c,rwoic

B. ScheJi1rulity z ~fU'lownikiem

[0" NI - V - ian §pi, Jan lanc.zy. ,](1Tl sp:ace ruje

It, N~ - V - Nro - J.anczyta kSi.qjlcf, Jan, hoi sie psa

12. Nl - V\N~(I _ Jan daje ksiqzk![ kolf:dze

N~D

13, NI - V ~ Adv - Jan zacl!owtye 8i€ik. Jal~ mieszka w Warsztlwi,e 14,. N]- V{mIMl} - mf - Ja"~ chce wyjedwt, Jan zaaYlla pisac

f~7.

~.5. N I - V - Sent - Jan w.ie, U ojciec p.rzyje<:hal

16,. NI - Vm-' Nco 0" k' ,-' !. _i: (i ~ . I. j

. .' LJ\!! \" Inf - ,}CWC" au .~ynQWllV)')'ecmu: :t,ru)! Wy),e.cr,!m.)

{ sent}

l 7. NI - V"" Noo - J~ OC(!llUl PiOll':tJ negai)'Wni!i" Adv

18. N J - V '\ I'll 00 - " J~'l u~vata Piotra za przyjtu:-iela

Praep Noo

57

19'. Nl - V \ '{cm;N."~~A:~·}, NbJ) ~ Jan d(J'wiedzi~~ Si~{;~::~:ifolll b:

oj:ciec p.rt.ysZltdt 20. N 1 - v~· , Noo,

" (Adv) - Jan przeliosi dzwcko z Ucentm do sdwly .r.aw:odowej

Adv

21. Nil - V1i\C2- Adj - Jan jest .~iilyj }(m je,"t pod()PrJy do ojea. Jan

, {N '} jest \ry:~()'ki€gQ wurutu

22. Nl - Vhi.cz -, N: - Jan jest studemem, Jeste,fcle hrada

23. N 1 - V - Praep Nco - Jan wyglqda na .vr~fczonego (na OS~!lSla).

24. ~ :~J _";~~~i'~;:~:~:k:::~ Ja. lD baho~,

25,. 1'0 VlJ,yc NI - To je-Sf dobry c(;wwiek. To byia: dob.m dZi~ew.cZYlia 26. Z Nz V illCZ N I - Z debie jesr Zilch, Z .niego byt dr;bry ko/ega,

m:yte skOOly oz;lIi:aczaj~ nas~plij:,\c~poj~!:I: N -pm':J't:ja grupyrnornl.nllll1.ej. eyfra w su.bsbypcie- k()lej[lyprl:ypaa,~k~(lo - Ca."I1S tlhl~qI!lILI!l, ,C;Z.y~iprzypati.ek l1lieZny. V~~ - CZilllO'wrnik: w fu:pkcji Illc~_ik;J,' V modi _. csascwnlk modalny;, V nRfi - czasownik [Iie:fh::ic!iyjl1:1'.' 'V(:;u; - c~asm,J,l!liik f~owy; fuf - be:z~kolic7.r1Jik;. Se[U( - 2Jdani.e; Adv -poLyeja przySil6wkowa; Adj - poozycjap:rzymiotrlikowa;, NA _. nomen a'cliorn:is (nO'mimlJhz;acja). Wn.ieU6:ryc:n~li!em3taC:h C:l~lSQW]Jik wy~ maga kOJ1lSlrukcji z pnyimlticmn, .k.t6:ry oznllcz;amy slr6lern Praep_

Pit7...edSlawiony zesta w wymaga poewnycl1 k©lilIienmrzy,

l ) Podany zestaw ubejmuje typy ogolne~ poszczegelne rScll.em.<tl:y majot wiele reaJizacji ]eksykablycll (np. schematy U i 12 wypelmane S4 przez 'bar~ dl7..o w:ie;]e, czasow.mk6w, iIm-e s~ mtdsze. np. 17, 18), W o~b1e p~~ C2leg@iuych typOw mog!\ Y.'YSWpowaC. jak ])OWi~ellimy wyZej, r6:hJe wa]']anty fonnalne; np- s.ollem~n 1] ~o\Va]ty j~! z:aJi"6\~O przez Mt1Jlktti:~:

NI-V-N~ (Jan widzr p:sa),. jsk ]: N~.-V-N2 (Jan hoi sif psa), at.akZe: NI~ V-NJ. N,-V-Ns (](m przyglqda s~'l oll'm.znwt, Jan zachwyca si~ obmum).

2) Specja1nego komentarsa w~{1nagaj ~ schemery zawierajaee jed:l1.o8~ leksykal ne. Dwa Z [lieN oparte s~ na predykatywllym u:t;ydu wy:m.zl1 to o fu!I'D~Cjl identyfilbj'l.cej. Trzeci scnemat: Z N::l; jest Nl (2 "ieg,() jest dobry kOtl1ptil"l) wyku.wje uasU}puj'\COl o8obliw.osc: N, w:skaziJije na pledy.ilb.d, a N ~ PUiedIl'lliOt, do tt6rego predykat si~ OOIlOOi. Po]il!ldro w ty* sehemacie D"!!Jsi ~ obecoy przy.i:m:ek z.

3) Schematy podstawowe rozblldowywane s~ j praeksetalcane za p~ moca repJ derywo:wa:Ii!ia i r@~wijall!ia. w wynlb czegQ powslaJ~ roo;wi~ ni~le zda][i,a pojed.yncze.a pn:ez poi~czenie ti.I.k:u s<:hemrt6w za pomoc~ sp6j~.ilc6w i edpowiedmch pueksztllke41 tWO]'ZiQoe Sol zdania z.l:oi:oJllie, .'rzy~ kladem przeksztalcenia dw6ch schem3!t:6w w jedmt'l konstrukcj:1I;; s~ tzw, pnydawki erzeczniknwe (pn~dybtywl1le) typu: OJ'Ciec wrocU .V\I':I€cwny, ikJt6.re t~cz~ schemat W ("Qjdec wr6cH') i schemat 2] ('ojciec byt zmeaO:!l,y'). S,;il.cllie,g6]I1Y wypadek Slawlowia" nom~llaUz.acje pnd;;szm~c.'3!jl~pe sdiem;aty wyj sdowe w cz)ony z;d!,mia pojed.YficzegO. Szerzejl b~l:]e 0 tyro m.owa w IOzdzi .. Ie VlIL

.:h Wres:l!C]e ist:nli.ej'l regulypozwal<lj'l,ce pneksZ!taJ:ca6 poostawow,e schemiIty W S,limktury derywowane n]}. Zll. neg 0 wane: .Jan sprzedal S(j~ moc:Md -+ lan nie spnedal samoeiwriu d;'iOniieczlle zast"lpie1JJ~e hiesnikn dopd1llilillczem}, py t aj n e (Czy Jan sprzedal saJiI1och6d?), r 0 z ka z uj a. ~ G e (Sprzedaj .mmochJd!). b i e r 11 e (SamochOd 'Zoswi sprzed~ny), be z ~ 0' sob 0 w e (Sprzedana samoch6d),

Ten problem nie jest jeszese dos.tart.ecz.!]ie opis.any w p@lskJej sklo\l:dmd.

Bye m.ore nale~ ttl rowlliJei, hu,e pnebzmfcerua. ~p- w Ic:Ql1Iiswkcje eg~ :z.yst'etlcj.a][l¢ (J,e~t' co (kom~) sprzedaC),. deagentywne odnleslene do PQd= m:iotl!l: Sprzedajc mi sir (ten towar) ao.bl'U Up.

Wtym uj~ci1!a zdania typu: OJ",~ ~l it' ma w domu C'ly M6wiono 0 tym lhlto me re.lI]~Z!IIDji'l podslawo'wy'cblli schematew oez.ruiLnilowmk.o,wycn, ,a]e: staf.Io,wi~ w,JiLLk prnehztru~l!lj,<Ji scfueom.<il~6,w .ianowilikowych: 13 ,( Ojdec: jest w dom:u) ] ]I (NI-V~N"o Kto§ mowi cO's}

Schematanti bel'm1Jino:wn]]{owymi zilIjmiemy sie szerze] w wyldadzie nJs~~l'.IJIym.

Schematy bezmianownikowe

Poprzedni wykbd POSW]~cm:smy praedstawieniu schematow zdaaiowyd:l P@bZ~ZYZllY, w~r6(1 kt6rych wazne miejsce zajm1!Jj", konstmkcj e bezm:im~)w!l~kO'we (~wane w tf.adycyjnrym O]Jisi~ .zd<liruami bezpO{liI:nio'l:Qwynlii}: dziewi~ P]efWszych scl1e:mat«w. Konswkcje re od pierwszych opis6w sllal~i.owych stooowity paedmiot k.ontJmwersji~ :rn,terprerow<m:e byly w spolS6b niejednalkowy w ~[te:l:a[l,][Ze j~zy k:oznawczej, stQld wanD po,~wi~~

ci~ im dlW~]; uw~gl,

ill. Zdaniabezmianownikiowe a tzw, z.danhll bezpodmiotowe

l'radJyc:yjloe :2ldatl!.iabez,podmiowwe obej mo<wa1y bardm r6.z:ne t@n~ ,s,tnlkcje, zaWwllote, wkt6ryc~ nieobecnosc m.ianownikaJ (V<UDatyc~eg~ podmietu) byl~ b]oiLj}w.'3Jnakksyi::aJ~ie (tJ'Pu: 8lyska si{!, Mdn gO'). jak ~ takie, w kt6zych b]Okada~a. wysttPQwll~a ~UI skMtek ~:l'l:zeb;z,takenia gra~ malycHego (typu:, M~6wio~o> M6wi sJ~,. a takiie M6w,iq ~ motl1wobdOl wSl:awie"t~ia n~ownika nieotreslO[u~:g@i:, JacyJ ,l!tdzi~)". CI~~C ztych zja~ wist [oterpretowam1il1 byla pr2le,z K1e~en5.iewiczll jako 2idanJia :z: tzw, pOOl. mietern logicznym wyr<lilonym dopelniaezem - typ Wad)' uv)!'Wa, OjCtl niema1l1ldo.mu. PifJc dziewczynek WE:iS~W do po/wju. Oczywiscie. kon-

strukcje Z opuszczenym na skutek .e]]p8y mialliownikiem typu: l"rzyszed! VI .zadnym C]piqie nie SOl traktowane Jako zdania bezpodmiotowe.

Problemowl Wain bezpodmioeowych po!l,w]C(Colne S<:\ w pol skie] literaturze j~zyko:znllwczej dwie Julie IOzprawy (nie liczac mniejszych O'lttykubSw, mj]1J,. wezesnej pracy H. Konecznej 1958, a takze ksi[\z~ ki K, Kallas 19'74.). Jestto praea A. WkrzbiCkiej (1966), pokazujaca dyskusy] nose poj~d21 zdania bezpodmiotowego, i bardziej S ystematyczna l'o:zprawa. 0,. Wolhiskiej 0 978). wyr6~n]aj<tca zdania bezmianownikowe warunkowane leksykalnie i kOl}stirukcj e pr-zeksztalcone gramatycznie,

W sumie w obrebie konstrukcji bez mianownika mozna wy,rOOru~ fias~~]Jl]jlil.Oe tyP'Y, kt6re :5<\ roli:rue interpretowane w poszczeg6lnych ujeciaeh,

]) Konstrukeje, w kt6rych miejsce mianownika wypemlone jest przez polaczeaie liczebnika z dopclniaczem, rip. Pi{c dziewczynd (dwoch chtop.' cow) wys;:lo Z poJmju (paealelnie d@·: Jan W}'sl,ecN .4 pokoju).

2) KO]ls;trukcje bezmiencwnikowe, bcdace pl-zeksz,wJ:ceo]el1l gram:uycznym. ZlClaii zl]'lIianow:rnikl!enl,. np, M6wiono 0 tym, M 6wiio sie {) tym, Pracowak» mi sie dobrze, Nit: m:a (nie bylo) ojea w dmnu. Sa to prxekszt<liceniSi. zdari: Krds mowU Q tym, Pr:aco'Wa~;em,. Ojciec bye (jest) w dcmlu,

3) KO['Js.trlllkcje ]b.ezmaJulown]kowe.. w kit6rych m.ozU we jest gramatyczne uzupelnienie mianownika: Mo'wiq, 0 tym (jacy,i iurkie), Powali/() ga na ziefni~ (c-{)S), Powal'ili go (jacys ludzie) 1'1(1: zjemi{.

4) W.reszcie j<\mo zdoo bezmianJowll!ikJ)wydl st1lnow:~!\ takiJe konstrukcje, w kt6rycih ezasownik jato jedno.stk.S!. leksykalnablokuje milej Sloe dla mianownika: Nalety si, uezyi, Warto obej.rzet uNlftlm, Bmku.je (brak) wady.hp,

W uieciu Klemeusiewicza typ 1 i cz~6 typu 2 (Nic ma ojea) to zdania Z podmiotern logieznym, typ 3 i 4,<'1 takze CZ~8~ rypu 2 (Mawi/o stfJ 0 tym) to zdania bezpodmiotowe,

W ujecill. kt:6re tu przedstawiamy, za zdania beemianownikowe w sdstyltl seusle b~z.]ern:y u waz.w ty1:I;:.o typ 4, rea]izuj 4CY :schematy bez mianowrtika Typ 3 i 2 to przeksztatceaia schematow mianownikcwych dokeaane na pedstawie reguJ gramatycznych.. Typ 1 10 ocz:ywi§Cie reali-

zacia schematew mtanowmkowych, W kt.6rycllgropa nominalna mianownikowa jest wypelnicna przez kOl1strukoCj~ wzaiemnie podrz.~Jn.<\.

Przyjrzyjmy sie dokhldniej schematom bezmiancwnikowym, W obrebie kt6rych mozna wYIQznic CB!ly szereg podt.yp6w.

2.. Typy Zd8JR bezmianownikowych

Sche:maty be'Zm~~flOWIl!~ kowe oparte sa na whclciw(l~dach kmtOl<:l'cyj~ nych tzw, cZllsownik6w niewlJ!oci wych (nie.fleksyjnych. par" £.a]Q.!li 1974, a Eakz(.l. Laskowska 1988),ttzl}, rue o~r;;maJ&cych s:l(} pn;ez osoby, Czesc z nich to pierwotne przysMwlti (typu wado. wolna), IMe -w:-ywodz;a. sif,; om rzeezownikow (s.zJwda, trze.b.l1. potne.bo" tal, st.r:ach, np" ZaJ na n.iego patrzd:, Strach pomy:f:let 0 lym .Itp. Inna ieh iJ]jlerpreta.cj~ p~opo~l!lje WIs~ niewski 1992). N • .dei2. m tlItze pierwome czasowaiki, krore semaneycznie nie d.oPUSllCZa:j<l. podmiotu (a_g.el'lsa), n:p. grmti. :fwita, wypada (co,~ zm~ bie) itp,

Ismieje penad P]~Cdliesi<\t CZ8!8GWDik6'w l]ieflebyjIlych, .~t6Ie S~~ nowiapodstawe schematow beZml!<l!DOW[l]kawycb.. W srud nich da S]~ wYIDznic caiy szereggrnp semantyeznyeh. Isteta zdan bezmianownikowyeh j.est eo, ze rworzace j e predykaty wskazuj<l, na ~jaW'iska" w kt6- rych rue mozna wydzieli~ agensa (podmiotuj, s.ij to wiec przede wszystkim zj.lIwisb atmosferycene i fizjo~Qg1cZl1e" a takze postawy aksj 0]0- giczne (warro:kiuj!\ce), kt6re wy.ra~. nadawea bezeksplicytnej infonnacji o swoim pogl(\dzie,

A eto gMwn:e grupy sementyezne ezasownikew niefleksyjnyeh:

li) Cza.<IOWn,[kj oZlls;czaj~ :z:ja wiska atmosferycsne, wkrr6rychl'lle oddziela gi~ subiektu j predykatu (jak;o podmiot orzekania moze bye traktowane miejsoe), typa: paJa, mty, swita, blyska si{, iinieje, zmi'erzcha sie, atakze: ochlodzilo sift .zachmunylo sil(l, w ktDrycb mOZ1lL11 wskazac obocznie na przedmiot orzekania: Powiem.e ().ch1odz~lo .si~, Niebo za.chmurlY/o sie.

2) Czasowniki oznaczajace zjawi:sk_:a fi~jOlogiczllie. przy kwryd~ mk::r..e trudao wskaZfJ!C agensa, natemiast Illljcz~Scjej wskazany j est s~.bieb doztlaj:l\.y)'. np . .MdU go,. Kluje go (14' baku), Kr~ci mi si{ w giowie, <I tatie

Boli go: ttl! obocznie more ,\o'yst£IPic mianownik wskazl1j'lcy na miejsce bolesne: Boti go giawa ..

3) Czasownikl oznaczajace percepcje, zwlaszcaa wechowa; Pachnie sit.mem (obok Siano pachnie), Smier-ch.i tu (obok Ten ser s'~nierdzO, ad nieg» j'ed'Zie (l,ajetdiJl) wddkq (Cz"Uc (Hi niego wOdkq). Zdanie opisuj{\oe perrepcj~ bez wskazania na per,cypl1j-1cego dotyczy tru::i.e i]1[Iliycb dOZO<lLl zmyslowych: Sl:ycha{; wrulltJ{. Widac wiet{, ZnaL dobrego gos· podarza itp,

4) Czasowniki Qznaczaj.'lce brak, ilbywanie i przybywanie: Prz:ybywa dnia, Ubywawody,. BrakJlje wody, Wystarc,w pieniflciz)' Up.

5) Ogromna i bardzo wazna grup~ stanowia predykaty oceniajace typu: naleiy. warto, trzeba, wolno (nie ,...,olno). wypada, moina. Wydaj<l!,cym ocene jest sam nadawca, .kt6ry wyrazstu opinie og6]rnt. Jest to jedna z gl6wnych h.nkcji csasownikew niefleksyj nych,

6) Osobna grupe, {;hoc semantycznie bli sk~ typowi li i :5. stanowia predykaty wyraiane przea czasowniki po:sHkowe by.",. zmbic ~'if! w poJ'l.czeniu z przysMwkami eenaczajacyml zjawiska przyrody: Jest (zrobito sill) sionecznie; pochmurno, ciepio, zimno; duszno (bliskie.grupie 1), a takze Z pays16wkami oraz predykaraml pochodzenia rzeczownikowego omacz;aj&,cymi. emocje: Jest milo; sm.utno, przyjemnie, tal mi go, Janowi ,f$otin Piotra 'zal , (bliskie grupie 5).

7) W reszcie wspomnij my 0 grupie predykatow wymagajacych zdania, krore w:skaZJ1lj~ na pewne wl;1lI~'dwoSci zdarzeri (typ 7 i 9 \II schematach zdanlowych): BywQ: (zaarza 8i(), ze pada cary dzieri, Okazalo .de (wydaje si€),ie nie zdqtyt, Tak si« ZloZyfO. ie musiai wyjec:haC., Dosz)o do tego, te m!Jn'al wpiucic, Wiadomo. t.e tneba z.aptadC ltp, Jak widac, czasowniki te sygnalizuja pewne kementarze ze strony Thada wcy ]1[<1 temat zdarzenia opisywsnego przez zdanie konotowane.

Na zakericzenie powiedzmy jeszeze par; slOw 0 schematach bezmianownikowych zawieraiacych infinitivus, S4 to; sebemat 6 typu: Wano sif l<Ic;:yc,. Trzeba pracowac; schemat 5: Jest mao odpoczqc i sehemat 24:

Zye W "'ale zyC. PieT-Ws,zy z nieh zawiera predykat ooemajl\ty., odniesiony do stanow, cZYiilno§ci wskazanych pr.zez infirutivtis, ujf,;t.ycb og61o]e. WprQ.. wadsenie grupy nominalnej w celowniku (Janowi K''arlO (t1"U!ba) si(J ~czy.() odnosi clIly predykat d(l okres.lonej osoby,

63

Drugi typ (Milo jest OOpoczqr-) stanowi wariaat schemata 3 (Jest mito), w ktorym predykat nie rna okreslonego odniesienia: Jest milo, Jest ,flnutrw, Jest przyjemm'e 'og6I.nie, nam'. Natomiast uzycie bezokclicznika z;aweza cdniesienie predykam: Chod,lC po g6rach jesilnaO (przyjenlnie), Siemler: w miescie w czasie wakacji jest przykro (,~m!:lt,rw) itp,

Typ trzeci (Zyc to wale-zye,) mozne UWai;s;c za beeoknlieznlkewy wariant schematu: N 1 to N 1, w kt6rym. grupa neminalna realizowac sie moze w postaci rzeczownikowe] CZyc:ie to walka). iflfmhywnej, jak wymieniona wyitj. BI takze przyslowkowe]: Sumiennie to dokiudnie.

Roz d zi a! VU

Pojecie akomodacji syntaktycznej, Typy zwiazkow akomodowanych. Granice akomodacji

1 . Istota akomodacj i

A.km:nodacjq, nBljog6~n]ej m6wi~c; nazywa sie technik~ sygna]]z,owa:nia zaletl10ki sJdadniowych. Poj~cie to luog6Jrnll tradycyjnie opisywane zwi~ za~etliOsci nazywane zwiazkami fZqtiU ] zgody,.Przez akomodacje roeumiemy wiec wszeUde formalne podpol:ul:(Jkowani1e si~ po~dnika wobee nadlrze<Jlnika. Przy pokazywaniu schematow zdaniowych m6wUi:§;my lme c wymagalliach formalnych czasownika w stosuaku do konotowanych grup nominalnyeh - wymagaulu o~]o]lego przypadka, infinitiwu itp. Te wym..a,gania ma; <l charakter rdwnoczesnie konotacyj ny ] akomodacyjny. Jednakze gJ'6wnympo]e:rn dzialania zW1!\:Zk6w akomodacy] nyeh s~ grupy skladniowe; zadanie:maill!:.omod.acji jest bowiem przede wszystkim sygnalizowanie zaleznosci W obrebie rozbudowanyca grup, a takze miedzy gropam:i, ap, w zdaniu: Spotk.alem dziewczyn{. kJtJrej powieddahrm 0 wszy. stkim, forma !darej jest akomodowana pod! wzgl¢em rod!z.aJu i Iiczby przez forme deiewc rYIi~ ,a pod wlg~~dem przypadka przez ezasownik po_ w,iedliatem.

W semie wszelkie oddziaiywanie gramatyczne Iladl;z~dnib na podrzednj_k czy tel (od drllgiej strony) podpOrUldkQwanie si~ pod~dnik:a wymaganiom nadlrz~nilk.:! nazywa si~ akomodacjq,

Opis akonlodacji jest petrzebny do tego, by zdac sprawc::! z relacji formalnych w obrebie schematow zdaniowych (por, np, Nie szcz~d:zono

65

im (mil) pochwal, ktere realizuje schemat; N1.-V-Nj-Nz przeksztalcony na kO!1strnkcj~ bezosobowa), <'I, tak;!:e (a mo2le przede wszystkim), by opjsaC reguly fOzwijani.a. schem:at6w. Bmpiryczne wypowiedzenta sa bowiem bard710 rzadkc zdaniami minimalnymi, 11fljcz~Sc]ej - to rozbud:owane konstrukcje, kt6rych strnkrura syntaktyczna gyg~li:l.-Owana jest prze.z zaietno.. §ci ekomodacyjne, Na przyklad wypowledzenie:

N(MZ wsp6lny przyjaciel lubi, niestety, dlugo ;spat ranG przy zastonilj'tych obiach

rezbudowu]e schemat; N I-V =Inf w ten sposob, ze grupa nomlnalna mianownikewa mzwinieta jest na zasadzie zgody (Tlmz wsp61ny przyjaciei)" ze ezasewnik w i[lfini1!iwk uzyskuje okreslenie dJ,ugo, ra~o. prl.yza"donirttych {l1.."Jlach ] ze zostaje dodana do cfllego~daniapartykuia modalna nlestety.

Przyjrzyjmy sj~ dokladniej tYPOID powi'lzrul akomooacyjnych,

2. Typy akomodacji

Jak powiedzieMmy. pojttci,e. akomodacj! pogb;bi(l i rozszerzauadycyjny opis zWl<lzk:6w sk~adniowydl uj~tych w terminaeh: zgoda, fzq_d i pl2ynalei;nosc. AkomQdacJa: [0 wszellde dostcsowywanie s.i~ jedaej formy do wymag:al'i innej formy. To. dostosawywanie sie moze bye berdzo rozne, sU\d mamy wiele typ6w akomodacji, A utorey podreeznrka sJcladoi formalnej, Salemi i Swid:z.hlsJd, kt6:r:zy zaadaptowali to pO'j~de dla potrzeb polskie] skladni, I'Oz1.unl,ej'l akomodacj~ bardzo szeroke. Pokazmy zroznicowanle akomodacji ttl'! stosunknwo prostym zdaniu, bedacym modyfikae] 1\. pod~czllikowego przyk.ro.dlJ! z ksi<tili Salomego i SWidzmskiego.

Ja~1 do~tJdzial sir JJ ;wojej sio}fFY. gdzie (kied)', te)

---, i I

moZntl. kup-ie p08z!lkiwanq ksiq,f):,

I , '---- _____'

.Kazde z dwoeh zdari sUadowych, tworz.a"cyd] 1.00czn]e POWYZSZfil wypowied,zenie z.i:owne. opsne jest na w~asnym schemaeie z.daniOWy:m.:

N!- V -ed N2-Sellt eraz: 0- V~IIJJ[ P,o.zycje N4 i Infinitives &ft dalej rozwi nf~l'eprze:z okrd~niki: £wojej ipoSl~krwanq Icsiqtk~. Pow]ltZam~i!lik:oomooacyjoe mozna pok.<lzaC za pomoc<\ odpO'Wiedni:cifu sfnruek, k16:re UIll]eS~ cHismy pny <ma]]zow;a[ly~ wytej zdaaiu,

Prned:staw~o:ne powiazania I~pre2ie]ltlJ.ji~ ffle:.l'I:e typy. Wjd!'l~' R przedJe wszystkim \!;'Ymag.ani~ modolQglczne (nadu~njk wy:m~ga ad ~nl:_a okres]oneji formy wym:taJj~oej lJIarzMlCone ])I2e'z M,a;d~dllik .ka:~egMe gr.'3imatyczne), wym.<lga:rua leksykalne, np. czasownik dowiedziec 8i{ wymaga przyi~a od (a. nie M]). do), wreszcie wyroaga!l1ia okresJonycb ktmslrul<cji 8~'a~mowych. :n1p. puzycja Sent przy dawiedttetsir mill si bye zaj~UI. przez zdania okrdiooego typu (ltzll. Uiorni,a 1~ii':W. ]l,lleliisjollla]!:'Ie tYlPIill ie; pytanie Za.lezIDe: a rn1emm~i we s.a,: zdania zwnim. poniew:o.i. irp, ),. Gdybysmy do anaJ]zowanego tu zdania dodali jeszcze okresJ]l.iki sposobu (bel. lrud~, z latwo,fciq), kl.'6re Sit lieakomOO~waJ)e. otrzymaJJbySmy ])emy zesaw moo.

Hwych zaJe.zm.o.Sci. ~kt<l:dniQw-yl:h. .

ZaJeZmloki te pokazuje poruzs:zy gwaf:

'rypy wyrata:rui!'lZJIletnosci. s:kJadni.ow.yCh I1Ilr~tI_ll.y 1l::uU:zr;dnilieJu i pOOl"l.¢tiilIikiel"ll:

b:raik <!ll!omociacj]

(:zwi~k Sem<llltycz~y), rnp.. ,dyw.iedz!(J wszy S'i( btz lrudu. pisz.e przy .Hole, pn;yjtxlit!i ~ daleka

k:kliykollna: wYI1llOlgnruie leksemu Illbkiaiiy.

np, spmkai S'i~ <:0, ~·na * czas, iiJdk.

CZJ'sto Sklll. i:oWG

wymaglllnie typu zdania,

IIp_ dQ'It!iethie.(; si'/J, i.e

(k10', galore), ale nie: ~J(}wiethJ!?t ,ti<' dopaki, ai iltp'"

67

Ja1\:: w.idaf, aklomoclacja more bye r.C)zumia:na bardlio szereko (takte jato wym.<lganie ]ekSiem~ i k1as.lidan) tuib w~iej: w ~:i;5zym sensie akomodacja dotyczy uzaleznien m('Jli'fo1ogkznycll,. mae bewiem odgrywajO'1l_ ~,aj, w.aZnlejSZij[ mT~ przy bl!idowk: zdania Akomodaeji morfo~og]Gz_nej smt~ prnede wszystkim kategorie fleksyj ne leksernew, .kJt6rych wartrn;c wybierena jest przez lrnd~dne cil:O:IJJY skladniowe; I1p. kategoria rodzaju, ]~cZiby i przypadka w przymierniku siuz:y sygnalizeweniu ~~no:!ki wobec D'ZeCZO,wnill.ka w tzw, zwi<l.zi:t:I zgody.

Zwi~k zgooy to bewiem tskie wymagarnre ze stI"O:I1J.y na.drz.{dnika.. przy kJtOryl1tl. podIr:£)~d:rnkprz;ybiera wartosci kategorii fJ.ebyjnycil:l l'Gwne wartoseiomkategorii f le k s y j nyc h n a d I Z I~ d n i k a, np, w poI".q_czenilll oti .nmjej siaslryEOmNl! swojej to dopelnisez ]icihy pajedlyoC2iej rodzaj:ll. Ze~iliego zaJ:efuy od fm:my SifJSlry, .. Db. ScisloSclmLleiy dOOac,lle wmos.c mdzajo za1ezy od kategon] sdektywoej ueczowmlat ZaleinoSe] te moi:nJaJ pobu;at': IWml.szym wY~;

Gen.

od swojej sio:stry

&_. __ '

Gen.; l.p.: r.z.

Narom~ast pr.l!lyzwi.a,.zb rzadu pedrzednik pnybieli"a okreS.lonl\ warMe katt:gorii lfJ:ehyjnej. wymagaiIl<l.pr2lez nacl:rz~clnik (r6\!.m:~ wru10sd kau:gm'i~ s e I e 11;: ~yw n ej n a. dr z ~ d n i k a), np, wpot1lC:llemUi Wiid~ psa \V)'s1t~puje wymaganie biemika ~-Z leksem ezasowaikowy wi<hid:

Ace. r++» Widz( psa

Ko~c o.g61~~ oharakterystykt aimmod'reji, trzeba jeszcze w.spol:lmiee o:i:asl~gu 04:ki~n!ill. teg.o zjawiska; ml'jcze..;crej ogranicza s~ ana do gJlJP')1 ijak W O\maw.ianyoo. \V)'i:ej przykl:adach}, ale rru:lz.e rozci.1IEI1Ilc sie mlej na mne grupy. np. w rnom]lI .M:ario. wygiq#a na VJ1{aonq czlon nil .VJ'li{\C.tOOq_ .zalez:y hezposredruio od cz'J.'jo~ na:romia&t fodzaj ] ie.iOa JUzy;mj:~lll'ika de:!:e:r~ :mm.owane s<\ prbeZ r~.zow!:lilk W 1n:l2!IlOWI1I.l1.ru. 00 wldoc na rysll!lku:

Ace,

]",.Z"~ 1p-

~odoh:[Jjie w zdeniu: Ojd'ec k.azal PiOl,mwi bye rOl;wa.mym 0 schemaeie N!~ V ~Nrillf postle orzecmika {nn:wamym) zallieiy od rodzaju gramatycznego rzeczewnika w celcwniku:

un •. ; 1p.

Vat I~sU'. }' ..

Iii.

Ojdec kaZ€!'f PiOJ,rY)wi bye mD1.1i1!:mym

Inf.

w p~)<wyZszym w:ykres~e. a bkZe poprzednich, dla upeoszeaenia ]]0- miruC;lo op1sre]acjim]l(dzy podnuotem. a ol7lee;!':eniem, (ojciec lmwl). Sk@~pli:k:owane s~ rowl1ie:z relacje ~omodacyjl'ie W zduiam z:awier,aj~ .. c}!'ch gm'iUpy l~c7Je:b:ruikowe"Bedzieo nich m.owa. eddzlelaie.

3. W·lasnij~c.fu akomodacyj ne polskiehleksemow i form

OroJ5whny tu tylk@ wybrane zagadmern.a" Carios.c przedstawieaa jest obs2ie>mie .~\V)'czerpuj<tc:o W bi~e S8!]o:llieg@' ~ Swidz~llskhl:g@ (19185).

3,. ]. A~om,ooowmre p:rrez e z ~,S 10 W n ] k fom wymaganycbgrop ~omil1a~nych pn:ed"taw~@l10 pay ,@k:azj] analizy s.cbemlllt6w z:dwowych (s, 54-55). Szcz-eg6mego@m.&wienia, wymagaj'1l jeszeze nastepujace pIDblemy: 1) stoswntl .m:iedzy gm:P1l nGmi]1aln~ w mianownikua vero1!lUlllfinimm (tmdycyjl1ie;rdacja !l1i~z,y p©dmiotem a orzeczeniesn), 2) stos:oolti !llj~:z;y tzw. orzeczeniem imierlilym a ,grupq,rniaIlow[I]k:aw'l akomod~j ~Pl, typu fa", jest {~daje si~) zm~c!Ony,. 3) wymagaJ:'lie bezok()Ucz.nikap~~ czasowaik, 41), am'H11odacj a w ob:~bLe p~~\Crei 2: Wo.b.creM.

Orn.6w~y k@]~j 11:0 wymie:mone kwesrie,

1) Sto<SllI[lki m]~zy podmiotem a orseczeaiem charak:reryzl!lj.s.! siJ~ wzajemna <lkomodacj<\. Dmpa no:minahl.8J w miano'WD]kl!!. jest akiYJlito(Jowana przez czasowmk (J(J.~ek ptzybieg~~. przybie'C jest czasowaiktem wym_,aJg:aJ !tc'ym miaRowmka.). a rzecanwnik z kole:i. determmnje cechy ezasow:mka: j:ego ]ic:z~. rodzaj i ooobe. WszysJtkierzecmw~iki pella zaim- 1;:\mI~ pi~n.v~~j j dnlgiej o:soby (np. ja przyniof(J. tJ przyniesiesz) W}!'TI1Hilgaja ttzodoosobowej formy czasownika,

69

2) S.ZC2)eg6ln~f,e]acje ak:omodacyjnelaChQdz<\,p!ZY tzw. oneClremu imiennym., gdy crnsowfiik: byl w fuM.:cj] l:il,czmko'wej wyma:ga ad IlZlJlpe!:~ ni;a;j,,~go go -pnymlooota (lub aeczownika) posts:d mJaoo,woil:ka akt'F medowanego flub narntdnika): }Cln jest mtw~:'Itny, Jan jest bohmerem. W v.'Ypadl~ o~eczmb przywOlnikoweg,o jego rodzaj i ltc:zba z.ale~ w o;stareczoood 00 rolaIlJo,Wl'lIik(llVi'ej gnapynomLrlalJilej (Uaria ies~' odw~ma, ChJopcy sq o.dwami,DzieK1ttynk~ sq odwame). nawmiasl przy O))"'HIcznilb aec~w~ilco'wym. Uory :me przyibiera im-mrorlzajo,wycfu, ta .zalezm)i5t od "anowmkow~jgrup,y nomlnalne] jest mNiej widoczna: pnejlawia s~e w uzgodnieoll.l liczby (Ch/opiec jest b.ohaJerem 11. Chtopcy sq_ (bym boilate· rami), jednakZe ~aleZlntosC U1. nie rna charakteru Sc1s1egr;}ln:silycZl'Iego ", ale motywOW<lilla jest: sema:l1lty'c-zoie; up. zu~~rue dobre. jest :l.dmie z brnltie:m. uz,god.Dienia ]lJiczby pnyrzecz.owrulru:n kolekitywnych (Ch/opcy sq d(')bry~ towaTzy'stwem) lu'O winnyeh sytllacjacb, gdiyrm:lzaj i licz:ba Die; odgr_Ywaj a roli (in:p. Kredki sq dobrym pre~eiltrem). Pcdoooe :zMezl'lQ~ci wysWpuJ<\ mk~ ze przyillliOych c:mwwrul8icfu W;fwsgaj<l,cych ~l.!upe,brierua ?ne~kQ~egQ typu: Jan wyg.lqda lUI .ml~,wnego (no ar.tystf). Jan; ~w.ata M_an(t ZlJf,u(kn.q_ (w tym wyp~dku cechy cl~on pifknq zalei<t 00 wlasnoiSclgropy 00W1lnalne] b:ierrulkowej, pot'. Ja~ uwa~'a Piotr(loo .,nqprego, Jau uwaia koIeg6w

za bohat'erow ~tJP·)· ..

BM.c;W slcom.pLikowme SI\, sytoacj:e, gdy orzeczerue ]men[le z~SlaJe

Ulwik!:~e w wi~sz<\, ko[ls1!n!kcj~ sk:!:adm.ow<l, np.

By{ ch.orym (chorq, chorymi) jest pr"Zykro

Ojcier imZtlf syrwwi (cOnce) byt rozwaz'nytn (rm;wainq).

W d~I!I..I~;im ~U]il], ,cechy onec~n:ikJ.z:akz411 00 gmpy no.,OOn!'l~nej a.e~ c:zow.nmkowej, w pl,erws.zyM - od U!~Zyw]fjW&cl zewnf.;,trzIIDeJ. a W~~ o~~ tw. 00' kft6rego predykat mstaje CMbiesiony . .Jes:zcre wyrafniej wi,docl.ne jest

~o w kom.truikcj ach be7iooobowyclli:

Srarato si'll bye zar'lldnym twradnciJ.

:~orma o~c:Z![l:ik.a za]ezy w tyro, wypadku ad pki@SiOby mbwi¥lej., natomiase w konS1Irl!lk.iCji na -~o,-r;o. eli milluj&cej narlaw~. terma orzecznikajest najbamriej znelJitr:alirowaJilll:

Starano si{ bye zarod:liymi.

.3) Ni,ekt6rec.:ulMJWll.iki, jak. pokazywa]]sroy omawiaj~ !lCbernat '. zdam0w.e. '. ~'yrnaga}<I. wystl\Piema formy bezokolicznika jako konieczneg~ uzupelnienia, S<\ to zarowno ezasowniki blokujO\Ce mianowniki (Trzeba praco~tit. Naleiy '!)1{. uczyc), jak i wymagaj<\ce mianownika (Ojciec kate synoWJ uczycsi{). N~ekt~re l11!~gA miec alte.rnatywnie infinitivu s bi!tdZ pnypadek z~e~y (~hce wy;.echac II Chce herbary) .. Fonn~ iofi[litywnEl na1czy ~lowac jako akomcdowana, wybrana sposrod mozliwych form ezasownikowych,

4~ S~cz.eg6]ne stosunki akornod~yjne wystwuj!\ W konstrukcjach z .. ;ohlczem: ~ k~cb. C1:<t~ownik ma zMadln~czo forme dru,giej osoby:

J,~~ t~. cbod: wI 108m, kupllef slary chl-eb! Oczywiscie, forma walacza

rue jest ani konotowana aniakomodow prze:z czasownil .. w orze ..

• ., . . . • " . """"~ . ,I, LUi. . OIZieczeniU.

kt6.ry wystarczajaco imphkl.lje form~ ty. Jednakze cechy rzeczownika W wolaezu m.ogl.\ m:iec wplyw Ilia, postae ceasowrdka: ChliOpcze,. kupitd,a]e DZHmczy,:ko, kzpaat itp, (Inaczej lUI. ten temaJt U. Andrej ewlcz 19.8:9).

_ 3.2. R z e C Z Q v: n i k jeko osrodek grnpy nominalnej akornoduje pod~dne. wz.g~lfdem mego wyrazy okrdlaj<\ce, <I wiec przede wssystkim przymiotniki w szeeokim sensie (tzn, takze zaimki przymiotne typu taki t r b ·11.! . ' . .' • • en, iczenmxi typu: drugi, dwojakl. itp.), a rakze inne rzeczownlki,

.. 1) Akomodacja pnym~otllika to wymagaoie od nkgo wartosci kategorn gr3l1latycznych identycznyeh z wartosciami nadl'zl}C1nego rzeczownik~. np, W zdanj~: Z:ichwycam si,q pi{kn:ym ob.r:a.zem czlon pieKnym, okreslaJijcy 17..e~O~l.k obrm.em,. przybiera identyczne z rum wadoscl rodzsju, przyp~~, 1 iiczhy + Przypadek i liczba stanowia odbicie wartosci fotrny fle~YJneJ rzeczawnika, natomiast rodze] jest deserminowany przez kate¥on~ seleklyWii4. (kl<lsyfikuj:ltCaJ rzeezownika, tzn, przysruguje wszystkim jego formom,

. B~v.:a. ze ~omodowaIl!a,forma przymiomlkowa sygnalizuje ukryte WbsnOScl, rodzaJ~we ,nec:zownfkm, np, w zdaniu: WidQ€ .m.itych wujos.twa forma m~?"h 'llJllwIUa fakt, ze wujostwo to plurale rantum 0 rodzaju meskcosobnwym,

,. Na"k~niec. wspo~nijmy jeszcze 0 szczegolnyfn typie konstrukcji, klCh'~J"osr?dkie:n Jest zaimek cos (lub rzadziej CQ) oraz nic: WS (!:lie) innego. ,,·~s (,ue )~'lwflego, • c~~ .niestych,tUl~gO itp,. Odpowiedni .zai:mek "-(w il\Czy S]~_ ze SWOlm ~kreslmkiern zgodmc z: r,egll.ll'1, opisan& wyz.ej w zwii\iku z.gody: Kl'o~ me/)po.dziewt!ny, Kw:§ miry ]tp. Konsmdccje dopemi.1i:CliOWe

'71

prn zaimku co:' co, n~ (coS ~zh"':W80, c~s n:.itego) S<\ z.a;pewne refleksern

dawnej, dopdmaczowej funk.cJl teJ postac~ zal~ka. . .' -

2) Akomodacja dmgiego l'Z.""eczownika (J,bejmuJe l?t.kal'YPOW". Pr-:ede

Ws.zystk.hn przy deryW,flitacl:l odczasown:lkOWYc~ (rzadz.leJI odW:Z!~otm~~ wych) wyswpuje wyroaga.nie kQllotacYjoe drogteg,Q ['zecz~wnlka. czy/aHul ksiq_tel handel broniq, obrQnca ucitrni(mych, biei ~nie8u. Jest to .wymagilUl:ie 0 charaktel'"l(: rz~du (rekcji); takle sarno, Jakie cbarakt,ery:zuje pod-

stawowe czasowni[,:j. . ..

Drugi typ to zwJitzki z rzeczownikamiaikoffi'ooowanynu ". a1eme kono-

rowanyml. tYPll1: ksiqt.ka brata, sdana domr.t, br1.e~ morza up, ~ew~a W wy:m~nie dopelnillcza, ,aie m.ozl1we SOl laki.e. 1.nn~ przypadh "!:atka dziedo'ffl. OkreSl[)ik dopelniac71owy moZe wYSt:ijplC nle~1l, ~rzy ~aZdy~ rzeczow1l1ku (dorn ,qjca" lumiec c}1:JnulY, jula dc.sr..czu), ]slmel~ to Jed~ll.1e pewne ogl."ank:z.enia senuuuyczne (up. w zw]<\Z.ki tego typu me wchodza

.~. og61 zahuki osobowe: ~KJiqtka mnte, ·Ja ojea).. , .. '

Osobny probI,em stanowi3,. okreslnUd pr~y]m.koW'e . typu: . kSl~ o~ brata, ksiL{tka pod' slolem" zabawka z papieru up, UZl.'laJemy Je za okreslenia niea.komodow,ane, choe, j3k: si~ wydaj e, w pewnych wypadka.ch S'~a~ l):!Jwll\ one jedy:n~, IDoillw9. for~ okre§1illka, "'.Iyra2.aj~:t daM! funkC]e, np, dam z dr.::,f]wa (relacja 'lIrObiooy z'). _ ..'

Ko,lejl.'lY typ oktdleo Ize.czownlkowych to tzw. p:rzydaw~apo~Y'cYJ~

fie, w kt6:rycb rZleczowlliik: w po~dnilku pozostaje w zwul.zku zgody z nadf~[IikiieDl: Rozrnawialem z lekarz.em Kobietii ('Id:.arz'e.m., kl'6~ byl koh~et:~:). Zgodnosc dotycz.y tu zasadolczo, tyLko przypadka: l]c~.ba rue musi bye. ~zgodnioru'l. (per. 7!W.karon rurki). Mozl~wy jest ltakte brak. zg~dy w zakresie pr-z:ypSldka, np, Wybral ki,erunek Ji.l.olog.ia po/ska. Szerz.ej 0 tym

pam K. Kallas (198'0).. '

3.3. P r z y In i 0 t n ] k i ja.ko okresIniki rz.eczowntka sa. przede WS~!st~

kim formaml ak.mnodowallymi~ niellczne sposu6d nich, jak pokazywahsmy omawiajl\c tonotacj~ wymagai~ okresl~D.. i~y~[lac~j~ .sci§le _ich form~~ Dp. podobny do cz.egos, odpom» na cos. pOJ~~]a. s,)e . tez czasem akomo dacj.a obd:htik6w Die I.ronotDwanych, np.. d1.w~(b ttute uchu (.dlo ucha).

~~~W~'

Regolarnie wystepuje ik:mtlooacj a okce§1nik6w pit'z.y formacb stop~~a

wyi:szego i najwyzszego: Jan }~st star-szy ad Piotra (i1lt.,p,{otr)"J~n Jest najs,farszy l braci. ZwlaszcZili superbtivus tworzy skotnpJ]kowa!'l~ akomo-

dacyj~ie Sttuktlll~, gdy Z[I;ajdllje si,~, w gms:pie podmiotu, np. Najslaru,}' z brad odmml sUJ .. Koostrl.!lb::je te, ~waneelekrywnymi {WI, wybiorczymi) za Igosem Mi.eJiczwkiem (].9?4) iMari'l S!l:UpIyczyilskll (1919}, cl1ar<Ikteryzuje ~modacja d\VuldefluukoW'a. W wymj.e:llii!)llym zd:aniu rodzaj grnmaryc.zny pl'zymlo'IDiika" pnekazywany dalej c:m~o,wlli~Qwn, .zdelel11fll:ifBOWa!l1!j' je..~t prza fodlzaj oki:eS1ajaregor2leczoWl'rika. ZaJ:eZlm~ ~emoj;na przedMawJt zapem(i!C~ strzate:k ~w~ro 00 n8:~ika do ~:ika;

p,rz.ypadek

Gmpy elekiJ:ywne nazywaj,,,, jeden element (1111b poozbi6:r) w:yhnm.y Z wif}kszeg,o zbieru. Ich osrodkami mog~ bye nie (yllko przymi:otnik:i, ale twe zaimki: Kto.s z obecnych. JH6rai z dziewczynek.

Pny£J6wld odiprzymhU!Illkowe (l!:r,gJkrowDe pnez SaJlQlM:i!ego jako pnyrruomikili) airomooU!j~. podobnie ]Iat przYl~otniki. oKresiern8! pny stop!1i,1(I. wyzs:zYD1l i Ilajwyzs:zym.: Jan bre,gni,e ,szy.bc,i'l!jnit. P~mr, Jan biega naj$lJ1btiej ze ws:zysrkich cldopc6w.

4. Zw~~kiakomodac:yjFle w obrebie grup liczebnikowych

PrneastaW]ajill rnle olbr<l!Z b1l[idzo sk!OlIillP:t.ikOW1m.y, pay czym llo:rmll ws,m~esllej [Xllszczy~,y jefit wlyl11zakresie czesto IDllcfu!wiooa: ]stD]ejl!l fomy starsze (up. z Iiczebaikami zbionJ'wynti) i fiOWSZE:. czesro jeszeze uznaneza 1l1epoprawl1e, nfl. '[roje rnemowlq;l zO$talo przywiezion)'ch i Trzy niemowifltti zoslaq przywiez;i·Qne. Ta ostatnia kQnstmkcj a. dIce llzywana. rue j est IJZI1HilI za popraWfl<\ ..

o.!lrodlldem gro.py Hczebnikowej jestllezebnik g16wny Clr<tZ jege runkcjoM]ny warlanc HC2)w!1J!ik zbiorowy, ui:ywany pr-zy p]uralUacb tantllm.fllie.k~6I:'Ych rseczownikaeh nazywaj~ych i Slaty nredomde o:r<l!Z

73

w ,od~ie:sie:m.u do ::dniol]TIw IoiJIlopJdowycl\J.: pifJdoro dn:w~. pi{C'!OfO ~ie· If~QW.lq, oraz plf[Ci()ro $~ude!'lt6w (w opooycJi do: pi{ciu stua'enww i pi(lc .dudenteft).,

Liczebniki g~6wne od pifJciu Wz,wyz OIlIZ liezebniki zbiorowe powstaj<\ wzgledem flleczownik6w. z kt6rynti. s:i~ ~:ijCz.a.:"wrdacji wzajemnej akom.od!acj L W grl,lpie p.i~c kobier np.

I. Mjaki

I Gen, Lmn, I

~ ~-

Pi~{: kobi~!t przyszw L_____j

t :rr. uiem~&koo.s, I

Nem,

liczebnlik: PI{oC natrZucaae>c:ww~owi pr-zY1Padek (a takze f()f:fM!ilI1nie liczbe), llilitOmJ:S!Si rz.eC1iownik dieteminuje redza] !llem~koosdbo'wy ([pOl .. P,i{," cilol chiopc6w lH"'{.yS:l.io, Pl~C psow !H'zys.zlo)t. Liczebnik narzm:::l11 '1Je1: CZ3- sownikowi zn~utraJ]Z)OW'U!~ forme rodzajlll i 1kiby. tzn, rodzai nij ill lic~hy pojedy:nczej: pn,y:S'do. Czascwnik z koki wymf!lg~ 00 ticzebnlka fo:IT!1!Y

miMlOWitdkowej. _

W mnstmkcjaclD, <il:bczebmkami porut.ej pi~ciu Z;aiSSid:lliczo osrodbeo•

gP1lPY j,estaeC2lownik TI'zY aziewczynki b'iegry ulkq, Tnejchiopcy biegli ulicq. Wyj~ .sWI'IGWlot bmsU'Ukcj e m~koowbowe .zliczebrlrihe-. 0' pe.stad dw&ch, tnech. czrerech. w ktOlycb necz.ownll. jest poClpou<td1:ow:my liczebnikowi: DwJ.ch (trzech, cztertxh) chlop"olw pr-zySz!Q, Li.czebn:ik takze dleoor.mil'luje znenlra]iz.'Owa;fla post~ czasownika.

Kons,l!:IJJJlocj~ z ]kzeonilmmi od :pi~d1l WlW'jZ zachowuia s~~. oiejed· nakowo wnihlltych pzypadkach, Niew~pliwa nadil'7(ldnoS~: Uczebmk~ wy~ 8l~op~je W mlimownilm ru bie~: Fife kob.iet (pi([ciu nI!jjiczyUi) przys;jo, l'V:i~ pi~c kobiet (ale w formie Whtz( pi{ciu nl(iczyZlJ wskutek ide]l[tfc~ (LOki miailllcrwnika i biemikarzeczow'I1likow m~skooi!>obowych forma mi(lZ· czy:m 1U.o!Ze- b:y~ interpreoowatlil ja.ko bezposrednio zelezna od cZ3;Sow[lika:

Wid~i' m~t-.Czy.m)- POOObfiaJ syluacja wyst~plllj,e i p:r.zy i:mtnyc._h przypadkach:

l,ueresu)f sr,t;! pi{cioma (Pi~du) Iwb~e:tami

przyglqdam 5/'( p~~ciu kobietom

Opowlwio.m: 0 pi~du k()hielach.

Konstrnkcje te mog& bye interpretowane jako niezalezna akemodacja r-zeczownih i liczebnika przee mldI1!~dny czasowrrik lub te,z jako ekomodacj a liczebnika przez rzeczownik, 0 rozoych mozliwosciach interpretacyjnych tego typu ko!}stl1.lkcji mowa jest S1.ien:ej w ksi~e Saloniego i Swidziri,slciego"

KonstI'uk.cje z liezebuikami zbiorowymi repr,ezentuj ~ stall bardzie] zachow a wc:z,y - centrumgrupy stanewi liczebnik:

Troje dziec.i Prl:y~'t.to Rozmawiamz: trojgiem dzied

P'rzyglQdam Jj'i~ trojgu dzied (?trojgu dzie.ciom).

ale:

Opowiadam 0 trojgu dzieciach.

W tej ostarniej koastmkcji pojawla s;i~ niezalezna akomodaeja mie]sc@wnika rmczownikowego i liczebnikcwego.

Na koniec wspomnij my 0 komplikacjach zwiazanych z wprowadzeniemgrup liczebnikowych w szersze motetsty skladniowe, Niech jako przyklad tych komolikacji \II akomedacjech nri~dz;ygrnlPowych posb.l.zy nam konstrukcja;

Dais.zych pi(c kobiet wstalo zwor.llionych z pracy

&

'---- _J

obok:

~~

Dalsze pi~6 k.obiet zostato :zwolnioltez prtu:y.

W pierwszej koastrukcji pnymioHlik (datszych) i irnlesidw przymiotnikowy (nvolnionych) akomodewane s&_ przez rzeezownik koblet (Vi' dopelniaczu); w drugiej koostmkcJi, nowszej, oble formy s~ akomodcwane przez ]kzebnik p.iIJc, co uwidoc:zniaj~ wprowadzone l,vyieJ stnalki.

5. Czkmy meakornedowane i wyrazy poza zwiazkami

5.1. Om6wimy najpierw ]:log ran ~ c z a altoIDod.1i"cji i zwi4,ili n i e - a k a mod e wan e. Pokaaywalismy wyze], ze wyrazy okre.S]aj ace ezlollY l1;,i1}dlrz~oe mOM p['zybierac fonny zdererminowane przez nadn:~niki {aka-

15

modaeje) b~l,dz tez file sa zdererminowaae formalnie przez !:UldrZQdniki (bm];: akomodacji), Ta ostamia sytuaeja wysb;puje przede wszysddm wtedy, gdy okreslnik jest wyrazem nie.ocimiennym, a wiec przysl6wldem luh wyrazenlem przyimkowym wfunkcji prz.ys16wkoweJ, np.:

szybko

z trudem po u.licy pnez uike do domu

z domu tam itp,

Jan biegnie

Jak widae, re meakomodowane okreslnikl ~pdni4. rozmaite funkeje semantyczne: wskazlIlj<\. na sposob, miejsce (rorni.e uj~te). eMS, stanu rzeczy wcsuzanyprz.ez czascwnik, st:!!ld mogtl. wyst~pawa.c I-a.:CZflie, np, Jem; b.ieg- 7i ie n,ybko, przez uUc~, do domu. wiecwrem itip. l~t:obiJ.e jest to, :le forma tych okreslnikow nie jest determinowaoa przez Il&d.r~ruk.

W zwiazku z problemem okreslnikow nieakornodewsnych istnieje kilka punkJt6w dyskusyjnych, rM.ni.e interpretowanych p:rzez j~zykoznawc6w. Oto one:

1) Przede wszystkim przysl6wki odprrymiotnikowe, typu: szybkv.

uwat~ie itp. trsktowane s~ w opisie Z. Saloniego jato formy przymiotnikowe, akomodowane przez czasownik, np, uwazny chiopiec ] idzie uwatnie~ uwatllie to przyezasownikowa forma przymioteika.

2) Tmooooc. oddzicle:rria form akomodowanych ad nie~omodowat:lY'ch jest konsekwencja episane] w rozdziale V nieostrosei granic mit;dzy UZ\l· pdnieniami ohJ:igarMryjoyroi .i fakultatywnymi; np. wymagani,e, wyrate.ni.a przyhnkowego typu od lwgt'Ji~ IJznaH~my za obligatol)'jne (dowiedzinl si( od brata, dostai ad brow) i wobee re.go do akomodacji w szeroktm sensie bedzie nalezalo wymaganie przyimka ad II\CZlicego sir} z dopdruacze:m rzeezownika TymcZ3..'reffi W zdaniu; W}'j',ZedJ p6fJwod Busi pri<tczerue od Basli rrle bedzie akomodowane.oo motliwe Sf!. w tym mieiseu polaczenia; do Basi. Z domu. lUi dwonec, do teat:rn itp, Takze w§r6!i1, b1i.skich sobie. ok.re.§1l'lik6w l'leCwwnika jedne b~lrnl:t;owane jakn akomodowane (,biq_tJw bra.r.a), Oil inne jsko nieakomodewene (ks.rt{i.ka od bruta, b{qika z bibii()u~ki.. ks{qikI be.;;: oktadJd. ksiqzktl fla sprzedai.. ksiQzka w tomistrze itp.).

76

W sumie ws~dz~e. tam, ,gdzie forma pOl:k~~dnJka nie jest metewmil])OWalla przez F1m:lrz;~dllik, b~rie:my mieli do c:zynieD]a z brakiem akomodacji, czy]] formami n]eat.:o.rnodocwruJ.ymi

W reszcie, kor.c;;:~ .~ kwesti~, O'"leba mocno podbeslM,. ze zwiqzkj nieakomedowane .'l~ rozamiane na pm:lslaw~e Semill'llyczneJ i mog~, bye ir6dkm, wielollmlcznosd .'lQl(k:rur zdaniowych, ich rMnyc::fu. jnlerpretacji (zwfuszcza w wersji pisanej). N.aJ przyJdad zdenie:

Ludzie namvS'de krzyc.zeU

moze bye rozumiane d!wojako: Krzyc!.eU na mo8cie i ludzie lUI moscie. Oczyw]scie, t( wje~oUJ.1.Ic.znoot :regliluje :f>i~ szykiem, Zdafllle:

LMdzie knyczeli n.a moida jest juz jednoznaczne.

.5.2. W wypowiedzeruach pojawiaj<\ si© wy~:rua poz a z w i .:1\ Z - k a m j, kt6re uie .'l!!l llt:ZposIOOI1]O powiazane z zadnym czlonem ~d<m.iill. nie :sta:!lQ~ wi~ obetll1]k6w (rolwillii~da) c:doll6w nad~dnych. Wpmwadzaoe Sot do zdania b~d:z w celach kOllstruikcyjnych (Jednym slowem, Ja~ odwiemil m.t#ew poniemialek). b01ld:irez db wyra$ooa. pew][ych tresei odloiesiQnych do ca~ego ~rutia ~. caJej stmlw.!ry prerlykatQwo.ru'gumen~ towej {jan, nfestety (padobno). odwiedzil go w p()n.if:dziaiek). b'¥iz ld db, uwyda:tlllieI!I:lll Jed.fJ;ego sktlldnka (Tylko Jan nas o.dwiedzil).,

Jak. widac., wy:mienia poza z.:wl<\Zkamirliruez<\ do FCfzoychlyr6w. Wymieruny najwaime:jsze:

n Wyr~z~ma. medalae ][IfQ.r,!1u.lj!,\"eo przekOllaolu l1.adawcy CQ do prawduwoSci pf'llekazywanej informae] i, (po.r. roedz, IV):

{ ChYb.rJ} .

po.dobno

pewna pmwdopodobnie .'

na pewna '

wrocif

Jan

{ ~ekQmo }..wrocu jakoby .

77

Jan J ~~;;~!~ie} ".' wr6cil'.

1 lstotrne

Grupa plerwsza wyrata wine storme hjpo~lyc:Z!lOOc1 infomlacji ~ od hipol'ezy glaltl~j do mocne], druga zawiera osrrsezenie przed info:rm.acj.<l.: 'talc 11l6wia,.. ale ja w ttl nie wi~', lnfermacja @ cudzym przekazie «jak. m6'Wi~') wyratana. jest pMlyk:uht poJobno. Grupa trzecla to petwierdzenie c:zyjegQt wc.z~niej seego &~d1l! lub pnypuszczelliia.

2) Wyrailem.l info:rmllj<!.ce 0 postawie emocjonalne], typu na SZCZillsde,. niestety: Jan, niestetj' (00 s.ye.(jJscie), wrJ.cil.

3) KoJejruy typ to wyrazenia meratekstowe s.hn.i~ 1!::O:I1l'iwuk.cji tekstu: jed~ym slowem.. 9umujqc, podol:mte, t~acz,ej. przedwnie; Jaft. prredWnie, nle lubi tycia tawarryskiego ..

4) OSlaud .ryp jest aieco hmy: wyrazenia na~~ce d~ mego df:l&~ s~e- skladnicwo podporza.:d!k.owat kt6remu~ z c:cl:006w .zdal'lia, j ednak sem.antycznie nie sa jego okre:.§]n.ik.ami, ale wprowadz:aj.~ dooatlc .. owe predykacje, fltoj:t wiee na pograniczu lidaii pojedynczych ] konsmakcjj wii{l]Opredykatowych (per. rozdz, Vm). N aleZ4. tu partyJ!;:u~ tYpl!l r:ylko. r(fwn{.e.e, lwlaszcza itp., tip.

Jan tylko usmiedmql ;sie

Tylka Jan uimiechrr.q;l sir R6wnief. Jan sprzedal S1JlJ'wch6d Jan rowntez sprzedal saroochOd Jan sprzedai rowniei samm:h6d.

Wzelezaosci od tege, pay kt6rym czlonie s.tol wyraZe~ie, zmienia sje irlfor:m.acja.W przykJadach z wyra:ieniero rylko zmlana pozycj] powodiuj:e., ze w pierwszym zdaniu chodzi 0 m,le Jan usmiechna] sie (a me up. !la:wym.ys]aI:), w zdaniu dr~g]m., :Ze nikt oproc:z J ana nie us..m~ecJm<ll sie,

Podobne I6Zni:ce oomaory,czne 'W)"Woluje wa!fJ.a szyku w trzeeh zdaIliiach z wyra21eniem nownie.t" kJ6:_re ir.iol'rnluje k..QleY!1Q, ze woos iIrn.y oprtkz J ana tak:te sp:rzeJa.I: samoched, ze Jan QpnlCZ sprzedania takze :uobil 00 inIlego OUIZ lie oprecz samochodn Jan sprzedal jeszczecos innego,

Prsederawieae typy wymefi [lie wyczerpuja calosd zagadnienia, ZwJa~:.!:cza osta:tnJa .gnpa jest bsrdzo :skolnplikowmIa semantycznie; jej dokladllli.ejszy opis :zawierEl.~ M. ~~)~kiego Polskie partylaJ1y (1986).

(J;~ ~~,

. Pr ~Oifl

-z.

"b2:9~G';:

Roz dz ial VIU

Stmktury wielopredykatowe wyrazane zdaniem pojedynczym

Om6wiUsmy w poprzednich wykJ:adadlJ pedstawowe schematy zdanlowe wsp6b.::zes:ne:jpo]sz.czyzny, opatte ua wymaganiach skl:ad!l!i~wych clasow[likciw, oraz sposoby sygna]izOWalllla.z-wi~w skladniowych (zaleZn0,5ci skiad:niQ\lfj'iCh) w obrebie grup z.dan. pojeciynczych. Fora z kolei zaj ~ s~!~ sposobami rozbudowywania .man. pojedlym.::zych. Ernpiryc:zne wypowledzi rzadko bowiem S<l, poJedynczymi. nierozwinietymi z;c]a:ltiami, W kt6ry"Ch poszczego]ne ]?Qzycje s,kJadl1iowe realizowane sa pnf:-Z proste grupy. N a:jcz~dej sa (l~ rozbudawane, i 00 .rozoudowywanie clokonuj e &i~ dwojako;

1) Przez proste dedawanie por;:Irz¢llych c;donbw :wzw]jaj"lcych nadrzednik], np .. zdanie: Widz~ ps,"(/ meze bye rezwijane przez dodawanie okrd~eln rzeesownika tub czaso:w[I]h,. DIp. Wim{j mojego (dtqego, czar~ego) psa, Widz{ psa sasiad«, WidU wyrabtie (z daltka) psa sqosia" dow itp,

2) Dmgl sposob to wprewadsanie jake czlonow zdania pojedy:n.czegG k()n~~UlIkcji bedacych §ci<l;gnielymi zdaniami, rea]izL1j~ymi w gl~b] odrebne elementarne scitem.aty zdaniewe, np, Zobaczylem psa biegn.qcego ~licq, <kt6:ry biegJ ulica", Ten dmgl s:p©s6b przedstawia ObI<lZ bardzo skomp]ikowany: mamy til sytuacj e, pIZy kt:6rych wykrycie dl11giego predykatu wymaga wnikni~da w gli!ilbok<tc struktu~ senwut,yczn.& uzytych leksemew, eraz 1!aillrie, pay ktorych wyst~Pllj<1 pnek~ztaken:ia. powierzchaiowe, czysto gramaryczne, j ak wapcmniane wyZej konstrukcJe imieslowowe,

79

Przykladem plerwszego typu moze bye Ilpilllrywanie druglej predykacji w konstrukcja.ch z part.yklll~ami (typu: Tylko Jan wiedzialo tym} b~ w konstmkcjach z tzw, przydawkami preJy katYW:lliymi: D:decko chore drt.alo Z zimJt(2. Przykladem prz.ekSZ:ULkenia czysto gramalycz[lego moze bye uzycie ilnies.tow6w: ld({c, podplera si~ lask4" lab b(:rokQliczllikfl; Poszedl kupic en/eli. Przeksztaleenia drugiego typu prowadza do konstrukcji pogranicznych mi¢zy zdaniem pojed:yncz-yrn a z:loronYi1tl. Zaliezenle ieh do jednego z dwu typ6w macherakter CZYSlO koowt;!lcjonalny. Bf,ldz~e o tym mowa w wykl .. dzie [Ia:st~pnym. Obecnie po.kaiiemy Mj W aZ[I]ej sze typy kon5tm.kcjiuki'ywajttcych liN g~~hi d!rug<\ predykacj:l}.

I. Rozbudowywanie grup nominalnych

Ompy nominalne 511. rozwijane przede wszystkim za pomeca pierwszego, wyzcj wskazS!negG sposobu, mianowicie przez dodawanie ok:res.I.~ nikbw 0 r6znegor.,rpu fullkcj aeh :czysto .au:ybutyw~ej" relac.yj ne], wyzuaczaj<\rej. wskazllj<1;cej na ilosc, np, Te twoje dwie niebieskie JUiZpn,ki z chiriskiej porcelany malazly si~ u nmie przypadkie.m. W zdaniu lym zawarts jest h~fonIlacja wyznaeaajaca {te .Moje., par. rezdz .. In)., wshzuj<\ta na Hose (dwte), czys~o Jako§dowa (niebie$kic). relacyjna {z por:cela~y). Szerze] o nJrnych okresmikach w obf\~je gmpy nominalne] por. TopoJ:itiska (1984). Gdybys.my do wspomnianej wyzej rezbudcwaaej gro.py nomLimdnej dodali jeszcze; jilihmki od Basi ezyz Paryta lub nadtiuczo"e, rnoglibysmy m.6wic (I okreslnikach cukryw.aj~ych w g~~bi dodsrkowe predykaty: 'ktore da.~a3as:ia >, <kt6:re poohodza z Paryza", ~kt6re .kw~ nadUulr. Jednakse my W naszym opisie, m.6wi~c 0 sd~ni~tych prooykatiich, me tu~dziemys]~ga.c tak g~~boko.

Okreslnikami W obrebie grupy nomiaalnej mo.g~ bye (abe zdania (tzw, zdania wz:g~~dne.. par. rozdz. XI) i icn przd:.sztaroeni~,. np, zdanie Chlopiec. ktor-ego spotkatam wczomj na ulicy, opowi:edzial mi 0 tym przeksatalca sie w zdanie: Chlbpiec. srmt/r.r:uty wC'zoraj, opowieilzial.mi 0 rym. Regularnie taka funkcje pehu,,,,, imksfowyprzymilomi.kowe: bierny (j ak w przykladzie powyzszym) oraz czylitrly> DiP. Ch/opiec bieg/lqcy na prudzte, lnr,yczal. MoZl1Ja powiedzied, ze g16wt!.<\ funkeja ty'c,h form fleksyjnych Jest przystos0WYW.i;lI1ie czasownH::a do. :pozycji przydawki w obrebie grupy no-

:80

mlt1f:!ilnej (o F!,lIni::cjach imieslowt'iw szerze] jest mowa w kshtz>ce RWr6hl 1975,.11 tak.ze 'iN mlyb~e M. .. WHmewskiego 1993}_ a,

. 1'ndnkjSZll, jestillit~[etacja ttw"U'a.dycyjm.e pnydawe.k dopowiarta, J<Wych typu: Dziecko,clwre, driaio I l.imna i Qk_re§h:llik:6w predybtyw. nyeh: Ojdec wrocif zm€czony. Zast'ali gow domu chorego. Dla nich trud~ [Iiej jest zna]Uc wyjs.dowe zdania i tw~e:l"ddC. ze pnyda w ki sa kh slcr6- wrui, Zrekonstruowane dla tyeh o.kr<es]nik6w zd<l!n~a; Dziecko, kt6,re by.w chore. _ariaio Z ,~imna. Oje,itt wr6cU i (w ~m !mmym cmsie) byi ~C:2.i'Ony, Zastal, go 1M dQmu l by} chory 2ldaj'l: donnie spraw~; z zawru"tD.sd semantyczlJie:j tych zdan, nle mo:lrn.<l. jednak: lJ!W.1!:U:c, Ze kOi!l$WUkcje przymiotnlkowe sit prosty.mi. pr21eks:zlafo~ tyeb zdan, Oba typy k:OIi!ismilicji stanowi!\. ~eza]eine s])OSloby wyrnia:!lI:i a rej same] treici, Szenej 0 okrdLIliirkaeh predyh!yWJIa:YI(;fu ~QWa jest ~.m. w arlylrule E. Zatne-w.sbej (19:8 8:),

a ta:kiewcle§ruej w razprawie K. Pisa:rk@wej (965). -

W sumie okre~lcruil! predykatywne i przydawki dopowi.a:daj.ijC:e nalezy OiZIU,a.c za kODSll1,llloa;:j'e, wyrataja.ce dnlg", (poboczm!D pm;jJykacj~, aile nle be~ce prostymi. pr.re.ksztaioeu1miLiwyjsciowych iidtill ijiak h~JIUSm.kcje imies.towQwej,.

2. Problem o:tre~leii przysJow.kowych i PM'ty kul

Druga gmup,lI komurula::j i, VI' krorych mozna uiPattywlIc dedatkewyeh predyhcji, to konstrukcj,e z prt:ysl'6wbmii i Iiliek:t'6rynui poctybbFl11i

. _ 0 party ltl!JJach typl] Iy.lko, rOwl1iei, zwlas.?;cza. nm'lfet itp, \Vspominahsmy wwylldadz:i.e POPr7~dniDl, mi$wi1lc 0 specyficmosd kh PQbla~lI. z ru:!d~dnikm: w UIlleLIlOSci. ed miejoca w zdmLI] ~em;Jj& zlla<:zerue carego zdania len s,2ic-LJeg6]11~ funJ;:cj~ !>$m.-mtyc-zl1ol jest s:ygnSl]!~zowalJlie (w pcstaei presupozyeji) dodatkowych s~d&:w.; Tylko Jan zdal cgzamin znaczy o.pr~cz i:nFQm1~j] ozdania egrnmlllU przez ;W,,_nll tilie'mk:t ml.ly rue zdal. egza.mu'. MoZ:nita wl1etpowredl.iee. Ze kOlllsl11Jj:kcje tego ,typu. dll~k:i wfasdwosdo>Dl sema:nuycz[Jym[ebemow partykulowych, llIajq charakter wre:l>Opred:ybtowy. Szef?.,.ej opanykJ.dach jest m.OW:El W ksiazce M. Gmchowskiegn (] 986),

Ogolruejs.zy problem stam)i!j!,'i~ k:ollslrukcje z przysMwkamL Jestto PlllLlltl: dysk.IJ:syjfty" nie w pelni doprrecyzowany w opisie s.1cl:umi pobkiej.

Przys16wki s~, jak wladomo, zasadniezo okrdlnikami czasowmk6w. Istnieja stosunkowo nieliezne wypadki, gdly przysMwek: jest czJoo.em kQlIloto,wanym, wchoo14cym do scbemilltll ~dania (POL ro2idz- V).. S",m. oprOCz schemat6wbezmial[lo.'W'D~kowycb typu Jesr milo, p6i'~(). :sc~ematy mianowlID;:Qwe z wyrnlllS.anym pn;ysl6:w kiem, typl,ll; Jan .wchowuje sit; ,tie. Ian mies.zka w Warszawie (daleko, rrun}, Jan Qcenia Piotr« ne~ garywti {e.

Naj,c~tdej, jednak paysl6wek jest .e1.etn.e1"te:m. do(hmym..rozwIj aj&cC:y01 gru.N czasownikow<l..Ilp. Jan C1.(sto' prtsjeM.i.a do r:as" pis.t.e wyrainle. blegnie s:;ybko, pmlr6t.uje duto itp, m Q~6z lsmiej:e pogl<l,d, gto.szony zwtaSllcza przez fllo.zof6w j~zyka (por. "". Reieheneach 194:8}. ze przysMwki (s.~e:rzej: wyraile~ia 0 funkcji pl!'"Zys.l6wk:owej) sa. predykatmli Idrugiego f>Wp:nia, tan, odnO&Z~ :sr~ do cca!ej 8trukitl!.uy p:redykaoow&-argume;rJilowej, wyra:tonej zdaniem, Wedfug tego oj~ia IJIP,. zdanie; Jan CZ{SW (co t]rAdden) odwiedUl przyjad6l nalezy int~etcwaC semanrtycznk jake pol~c:21e]!li.e dw6ch &!!Jl6w: • JMl odwiedza p:r:zyja:d6J:' i'to. dzieje g]~ czesto (co ~ydz.lef:ir.

Amdiza p.rzysM,wkJ)w (:po:r. R. Gaegooczykowa I 975) po!k.az!uje, ze S<\, one bardzo :zrozn.iioowane semantyczaie: CZ~~C z oleb wy.raZn~e. wl~e sie z czm~ownika;mi I moze by~ lnterpretewana j aka okre.Slni1l;:j do~<tcZlllne ria zasadzie .oozcwij.1!n~a {np. biegnr.e sl;ybko., piszt wyminie., s.tur-a11.nie j,tp.). inne zillS od:ll00Ul,! s]~ do cidej opis.ywanej pnez zdanie syru.a:cji i lie mogtt bye inle.rpretoWaJitfS jato ukryte, dodatkowe pr,ed'ykacje. N a1et~ ttl m_jfi. wspo,ffinillne wyteji okl'dlelllfifrekwfillWtywlJle, a ~. n ieJut:6re ~~poralFle i temporalllfr.lo.katywlfie, np- Jan wrOcU do dmnu po ubramu 'kiedy skoi~ CZY)D sil} zebJ;,:;m:ie', ian opO'Wiedzial mi 0 ~nlws.zystkim w parkf..j; (nn imierunach)" tzn, 'tien), lryUsmy w ponkru' fna rumiernnach').,

Dyskusyjna jest sprawa (Ukrei§.len Tokatywnyc'b" Np, zdaoia: Jan: pracuje w dmnu, Marta p.msuje bieliV1€ W sil;siednim p:oJwju moga hye. rakze i~~rprellowome dWUPffl(ly k<iitowo~ 'MJariaprrus:uje bielizne' i 'to odJbywa si~ (d:z.ieje sie) w s~i~lliim pokoju' .nyshsyjna j~t takze illterpretacja podstaw~wy,cb pnyd6wk6w re:mpornlnych (seria; .Jris, jutm. wczoraj., pr-zed'fokiem), a takze lok.atywmtycn (IU, tam,Jalelr;o). Uz.yde ich w zdaniaeh (np, ian IH'z],jerhal wczo.raJ) nle jest, j ak s,'!dzll}. syglllll\em dodatkewej pred:ykacji, ale W)'peJl'rienie-m pozyeji, born. Vi' ka:idy]il1l zdMllM jest otwa;rta: k.a2lde zid31'"Eeme odbywa si~ 'gdzies' i <IMdys'. chat !lie zaWSlie

lnformacja (I miejseu i, czasie jest pedewaaa (uznana pnez nadawee za wazru:U.

P\t7_..ejdziemy~raz do omawiania kolejnego typu konstrukc:Ji, b~d~ych sci<\gllii~ciem drLigiej pred!y kacji.

3. Konstrukcje z hnieslowami p[zysI6wkowym~.

Cbcdzl @ korls~cje z dwoma imiealnwami pnys16wkowymJ; wsp6lczesnym., rwon.tmym od c.zasown]kt}w niedoli:_;onanych sufiksem ",qc (tYP;l!i ,idqc). oraz uprzednim, lWOlzonym ad czasownik6w dokouanych sl,d'il!:se:l'.!1J. ·W$ZY (·J:.rzy)" typlil wr6dwszy (przyszedls.zy).

Ech podstawow'l funkc:j-l jest przeksetaicanie czasownikew W Fanny nieosobewe, smz~e do okrsslania czasownikew w formie osobowe] torzeCZe'!l}. infomluj (l. W]~ one (I czynnoSc]ach (pl'OCe&S!cil:, s:tanach, zderzemach) umies:2ic-2ionych prze.z nada:w~ w (]e, ilia dJruglnl planie w stosunku do z<larneii. (stMl.6w rzeczy, czyno8d) wymronycfu. forma QSQbow:;![, np, Szedllculejqc, Zalamiwszy spraw{, wy&z~dl. Nadawca wypowiedz:.i, clca.c p(l~Mormow.ac (! dW6ch czynncsciach (zd~e:niacll), dYSpoIluj,e Foznymi srodkami j¥zykowymi dIS! wyratenJa. kh w.zajenmej re:l<.I.cji: mO.ze wy~o-

. . - '"

wiedriec zdanie ws,p@l~dill.e (Zala.f'I1l'il spmwi(l i wy,~zedl), 2lda_llie pod(z~dl·

nie rlru:.orne (Kiedy zaratrvU spmw<l. wyS'ze~l), moee uiyck:o:nstru.kcji imies!owQwej (Zalatwiwszy spmw~l" 1i'}!s!.edl), moze wreszcis pOSh.lZyC 8i~ koastrukej ~c znominalizowana (Po zataMwniu spmwy wyszedl), Kenstruke] a imieslowowa zlul.JdlUje &i~ w 1'61 drogi ~t!(hy zdaniem zlozo11J.ym a roebwJlow~lly:m zdaniem pojedyuczym, Tak ret jest traktowana pnez sy]ltllk~ to]og6w.

W opisie iSkfudllllQwymKlemensiewrcz<l konstrukeje z imie~~:owa:rnl przysh5wk.olwymi i~1Jt~iJlremowalle sa zasadniezn jakn cztony rownowazaikowe w z.datdach .z,!o.2Jofiych {np. Sj.mSciwszy gtnw!it. milcza~ ~ui1i[Jie zlozone): i8m~ej<\ jeclnahe zjawiska przej.sdowe,. np, kODsb'ru..c:je z imieslowami wspolezesnymi nleroitwini~tymi; ldzie kulejqc, Pa~rzy 'umjclc traktowane S[\ jato zdania pojed.yncCZie (por, Klemenslewlcz 1967, s, 10:2). T1lk<l. konwencj~ patwiemzaj<l. zasarlylnteepunkejl, wedrug kt~rych puy nierozwinietym imieslowie nie stawia :si~ przednl.i6w. Tenprzepis interpullkcyjny jest w rej ehwili dyskut.owany (por, Poofacki 1993, s. 22) i

r

bye moae ulegnie zmianie, W kazdymraaie k.omtmkcj,e typu ldzie kulejQc stanowla pogranicze roati. poj edynezych i zloZollych: ukrywaja. w sobie dwie p:redykacje. S.zenej 0 regulach llizycia imJeslow6wpr.zysMwk(lwy;ch, wymaganiu ideruycznosci podmletow, r6wnocz..efirm~ci b~z up.r.zoolli©§cI uklr-zen mowa jest W podrecznikach poprawnoSclowych (np.D. Buttler, H. Kurkowska, H. Sattiewicz 197 I) oraz W artyku!eR. J adm:clI::iej (1994)., Opis s.ktad.ni.qwy zawiera rczprawka M, Wismewskiego (1993).

4, Konstrukcje ,z bezckolicznikiem

B ezekolieantk j ako skladnik ,zdairua ]}Qj:edy[lc2iego je~l na:jc~sdej korao~ow<l!ny przez orzeczenie i wobec tego nalezy do schematu zdaniowego (por. rozdz, V). Jest on nie~dnym.E1 ezesto j edynym l.I.mpeirlieniem nieU6:rych czasowl'lik:6w. np. predykat6w modalnych typu: motnawejs,c,. nie. wobw p.alit, trzeva, .naie,ZY pmcowac. rlWg~ (mus[{') procO'wat. W ilJlnyd:l wY[ll$dhch be:zek6liczmk seanowi jedn.n z mo211wycb nominalizaeji Mania wymagane~o przez ezasownik, I'Ip, przy czasowldka.cll mentalnn-wolitywnych: Zi1e(;ydf)Wa~ te wyjedzie II 'ldecydolw1.i wyjechat, Zdecydowal o wyjeidzie M:arii~ OJ.dec ~akazal synowi" i;eby uc.zyl sifJ II ~czyt si~ II uczenie si(J. Mm1:H wast takie] flOmi nalizaeji jest ogrank~zona pewuymi regulanti. ~p. przy wielu ezasownikach wymagana j est zgool:l()~C miedzy pedmiotem calego zdania i podmiotem cZY[l[looci (proeesu) nazwanego bezokolicznikiem, np, Jan po-stanawiawyj~chat. ale Jan postanaw{a., ~dry Marta wyjecnala. Szerze] 0 typach m:omimaUzacji bedzie mowa w paragrafie naswpnym or<LZ 'iN rozdziale XI, poswi~Qnym zdaniem inten>lljonalnym, Na ten temat zob. tez Z. Zawn (1980), 0 fUJlkcj ac.h bezokoliesnita rn.Qw;a jest wksiazce B. B artnic.kiJej (1982)"

IStlliej.~ Je(lnaki:e sytuacje, gdy bezokoliczaik poj awia S]~ W pozycji niek.onolowMej w funkcj i okolicznika eelu Zupelnie regulamie wyst~ puje on w zd,aro±acb (r6wnowaZlJiikac.b) p(ldr~dnycn oel!Qwych w wyp.Sidk:JU.toi:,~amos.d pcdmiom mania nadlr~negoi ce.lowego; J"();n kupU al· bum, :b:by dat go Marti, ale: Jan kupil albwl'l,. teby t1zted iklry go 1Ulrgzydelce.

Wyji\tkowo poj<lwia si~ beaokclicznik w frm.i::reji okolicznika cefu tak~e jako skl:ad~ik zdania pojed:yllc;z~gQ. M6wi 0 nim Klemensiewicz (19:69.

s, 55) jako 0 fo·JiJJIDlle .,osohiiwej"., podJaj:a.:cpnytJ:ady; Przyjedu~Jem<:wie· dl.ic .KmkOw, Przyhylem 1Ul wid euipocU¢. Ou>t lego lyp~ infirutyw!lY okgUcznik celu wyst~p]lj e regulamie przy ezasownikach ruehuukierunkowanego. w kt6rych semanryce :z.sill;oWna jest ce]owoS( czynnosci, np. Poszedl Jrnpit chleb, odnieic ksif{iki, PobiegJ tw.dac list. ,r:Jdebro(3 paczkf. 1Itp... III takze: Siadt pi.snt, Pa!ozyl sf~ spat.

Wymie:ruicme konstrukcje smnowi~pogrm:i.clle :2ldari pojedy.l1czycn i :dowi!1J.ych - wystarcz.ywstawic s:poj n~k teby i uyska sie zdanie ztozone; SladE, teby pisac. PoJozy" sic{', itby spac. Se:m,~ItYCZ;!1!ie. Qczywisde. stanowia one sci;<J!g[li~cie dwdch ]1.redykat6w: OpiSlij.rt.cego CZynllOOC W7 cZYW]S[1\ ze stanewiska nadawcy ic:zynl1os.c ZMni~ZOILl,

5. Nominalizaej e 0 chMalaterzer.zeczownik:owym.

RLleczowITilU eznaczaj ace ahstrakc;yj[le czyruiJ.osd,. stany i cechy stanowi1\ pedstawowe s[\()dki przekszJtakania wyjsci.awych zdari wgrupy nomina-Inc. Gmp~ nomtnalna wynuooiSJ derywarem odlcza.. s ownikowy»ll. ] edprzyntionilloowym moze wysttPic; w kaMej pozycji sk_fad)n±owej; jako ])Od~ miot puy predlybtacb OOInoownych do zdar:z:efi,. np, .Przyjkie Jana ,aka· Z(;l~O sifl pOlnebne '(poi}'tec.r,ne. zbawienn:e, prui1w.cZ,esne itp.), jeko dopd~ nienie, gdy pozycja zdaniowa jesr keaotowana jruoo, drugie miejsoe pn-y czasowniku w~aSciwym, np. Jlm oczekuje przyjamu Mani (ie Maria przyjetide), Jan cieS"zy silJ Z przyjazdu (i!:Ia przyjaztf'), MarU (te Maria p.rzyjechala) (przyjed:zid. Jan ,ro;g~ie zda~ia egwmiltu (zneutralizowaae '$WOje,go',,'czyje,f,'Os'). S:re:rzej 0 regulacll noll'liltallizalc:ji i derywowania rze,~ow.nik6wllhstrnkcyj]lliyc~ mowa jest w pracach Z. T,opol:iriskie:j (19:84) i J .Puzyni]l[Y (1969). natomiast omCiw]ern.e, c:msmw:ik:.o,w otwiern.j.'lcyc;lrn. mJiej see dla .zdi3itJ i lch ~1tQmjnaill!lza:cJi pnleds~w~ono w k. s i'fiice Z. :lacon (1980)"

N~ keaiee pokaie:my kmtswkcje :rnominaUzowane wystl}puj aee w p~zycjach ~eko[}orowallych pme-z na~(tdny czasewnik, a wiec pelniaee fuIlikcje ekolieznikow, np. Mimo choraby przyszedJ do pmcy. Na slrnlek (w wyni~) ~lYWU kiwi pacjem l.marl. Oma.w:ia je d.6!kbdoie M, Grocb.owS:ld 0:98<\11). IJkamj~~jonuwlUJlie I~.mydliL pu:yimlk6w zJooo]lych, wyrnl;a~ jacych okreikmere~acje semantyczne.

&S

Relacje :semantyc:zn~ -tdzy .maaeniern ,(smnem !1Zec;zy) wskaza_IlIYM przez nomen acdonls a czYMo~"'Ci~ (stanem rzeczy) w:s!k~:mn<\. przez erzeczenie SOlI., m6w:iq_c z grubsza, re same, 00 W zda:niac:b ekoliczeikowyeh (];lor. roildz. XIll i XIV). S[os.:unkowo nieliczne Sot. relaeje WYfllZaIle tyJk@ p~~:l.kmls1tm.lkicje przyh~LkQwe w po~c~niu z Razwm c~y:n:noSc] i n~e m.<iIjl\Pe: odpow~OOl[li!k6w w ~ani,m::~okoli.CZfJJUmwych. Wymh~:jlrny za Grodu.owskim (1984} :p~takic.b konstrntk.cJi payimkowych. S,'t to np.:

w swietie czego. np, 'feza ta rue da sie UltnyFnOC W 3wietie najnowszycn badtJri

na moty Clego, np. .ZtJ~t:ai zwolnio.11Y lUI moe)' deCY7,j'i premiera

00 podstawie czego, up. W~iki og~oszmw na podsiawie p'mpwowatiZonych badmi

W szystltie te kO:ll.swkcje b]iS:klie ii~ rel.acj i PU;y,c-zynQwej, jed~~

[lie sa j,ej bezposTecb:i:J:ni wykha.dnlk<uJIl], .

Re:lacje ~;a!I11Iycae w~ pm:rn]e]ru:e za pomoca k.cmstr~cji znomi-

:nalli21Gw<m.ych i z{]!!Ilri ~Pl\(Jwadz,<jj.:t, 8~ za..aOOi.czo do dwOch g16wIlYcb typ6w:

1) - rebcj iczasowych

2) - WZmlego typll rela:cji prz:!l'C~yn@wQ"\sbtkowych.Relacj~ czasewa wYrnZaj'l m.in, mtstwuj~ce p.rzyinllci:

pOOCJ(U czegl;), np. .N.auczyE sif le.go podczas studiOiw

w cmsie {w tmkde} cugo. np .. Om6wU 5'prtlw~ wcz,asi:e (w t"mkde) ~fJO!kania 4 pracownikami.

Relacja pnyczym)wo-skutkowa obejl1luJe bomlw wiele rcrzilych pod-

t}'potw.

1) Pnycz;y.!1:~ z w y k i it wyra:tS!jq przy]mUki:

Z powOIdU czcgiQ, np. OdwofanQ wyciecz~ Z powcdu deszcz~

nn skutek, wskuJek, w wynifrn Cl,ego, np. Chary zmarl .11a .skutek ttprywu knvi

dzi{!lrj cz:emu, Tl!p. Oniknql WJpadku dYJ«kiwyjazdowi z Warszawy

Z czegQ, np. Rozchorow,ai si~ ! p.rzejeil'l..l!llia; Omarl ,:I; gimtu

.\'iii DO, ]][p. Skazmw go :w wb6jStlVO'.

2) R.elacj~ I< 0 nce is y W na (ni.edostlllt:ecmej pr-zY~Yi!1Y) wyr.aZ.aJ'll'la~ s~~puj~e konstrukcje;

mimo C'ugo, TIp, Zr:obil to mimo napomJ~ieli maiM wbrew ,"ze'mu.~. Zrt>bU to wbn.'w OO'kazowi matki.

:3 )lRe]acj~ c e ~ (I ow l\ wYI'aZaj!\ m.i~.. przyrumki:

W' celu: czego, l!ip'. WyszeJl w eelu odwiedzenia kolegr

.dla czego (niece archa:kz~~), np. Wyjechail' dra r(l$owania zdrow/a; Zrnbii to dla un.{kl1 i~da ,oo:r-zutvw.

4 }Rdacj~ sku t k Q W <'I moee wY[acZllcprzyilmek do W ])Qkcilie:ruiu, z

nomea aClIiorUS w dopeillliacllJ:

lJr,egl d<; ut.mry tchu: flum;aczyi to at do llludtenia.

.5) Rehlcje W a! r un k 0 w!\. przekilZl!Ije wyraZe-nie pod warwddem:

Zgodzil si'J J)rzyjechQc pod warunkiem opruce.n,ia m~ po.dr6t.y, Sz~ej 0 wywaJl!iu :rdaeji prz:yczynowo·5kill.~Ow~j za pomoca ken-

slnwkl;:ji p.ayimk@wyd:l mowa Jest W b]~ce B. K:~e.hail10w8Iciej (1982}.

Wprowadzenie do problematyki zdania zlozonego:

graniee zdania zlozonego, klasyfikacje man zlozonych

fnechodzlN,y do po'kazarua w w.~eUdm skrncie pmlMelitUlityki 2idma zioml1ego. tza, kOIlsrn,kcji, kUire w jednej SlIl'I!il;:lum: grarnilltycZc]l[ej ~c<lriosci powi>El.unej formalnie i &emal'ltycz~nie) obe] muJOl ki]b W,SltI sk}ll,dowych, zawieraj'l;cych verbum finitlruD (VF) lub st.tad:lillci znim rOw1JJowah.e. Zdarna skladeweeparte na kloryms .2: wyjsciowych. schemil!t6:w "om6wiollycb 'W ~dz. \1) mog~ bye: po:l"lC210U.e na zasadzie wsp6~dnQ§ci (tzn, zilItb.e z mc!h. nle jest Dada~fie wzgl~dem poz@&talycb) ]u1i:l Jedno z ]rukh mote :oost:ac w~ibraoe jomo lIli'l~dne. it poms.tiille S"'I. potrakrowue j*o Jego ,cz~ony. Pierwszy sposeb to tzw .. parmaksa, drugi 10 hipowKsa. Dokhldnie b~d!z:ie 0 nieh :mOW8i dalej.

Tradycyjna. skladrua estro przeei wstawiaJa :ooanifi :dO:i(me zdaeiom p~jOOYficzyl1l~ nowsze opisy .~\1 ostroSc lagooz'l, (por. Saloru. Swidziiski 1'985 )1. 'faklle s.k~adJl'I~a gefle:rnrywna do zda' zlomnych WI:<lCZI1 kmuookcje ~d:s.:ce wynijem p,rzebztdtei1. liIoma]~ZUljacyclil (pW'. wyk~ad! popI2ledni). j~_k np, zdoo~e: Po wyjsduz amIW Jan spo'lhll zmjomych, Wl. • gdy wy&zed~. s:potkat". Issotnie, gl~bsze wnibi!~cie w zdanie zkDZo:llie pokazuje. i.e ni.e [est o:nQ po p:oostu ci~iem zda_ri skJadowycb, ale SUUIOW] Struk:tll~ illoog!l'allirl.~ zro~nie;tft ze zClamem lJ:z;l1iawanym przez m6w]~ego za g~owne, (zwtancza w wypadKo ;tda!n k:on;@ww;;m;ydipne:l czasowruk, itda_1ti~ nadf2i~lIego; Mowt~ c~~eby.f po.~l.edf) IUlb lei: .ZOIli~O'W~ wok6~ s:p~jnik_a tWOm[£'egu mw.e rlooon:e (pojo:;jes:e tamp,recJwtq lub pojedz.ies~ tram" IVajem).

88

W spomniane nowsze pmpozycje skladeiowe nle £m.[I()wi~. jednS!k caloociowych opisow: skladnia w Gramatyce akadr::mickiej rue obejmuje 8y~ 8tematyc~go przedstawiema zdan zlownych, takze fermalna skladnia Saloniego i ~w]dzir.ski:ego zawiera t.y ]11;:0 .~ui.neintlili.cje na WI] leLmat, Powstaje wiec jesaeze na r~z.ie opts skladni W lilJfidU- Klemensiewicza oraz pewne szkice now szego ujecia, wykonysttU 'loe koncepcje Polafiskiego (przedstawione [1;11 msteriale skladni j f;;zyka g6:r.noluzycliego 1967), a ta~e episy skladni hUlyc,l} j~:z.yk6w siowiariskkh, przede ws.zystikim j~zyh. ezeskiego (por. Bauer. Grepl 1970 Mhnmice ceJ!.i1ty, t, 3, 1981). WszystkJe te Zr-6dla ",My s:ie podstawa szkkowego opisu polskich z{lu :zli)~(myc.b przedstawicnego w dalsze] cz~sdliego pedrecznika.

1. Definieja zdania z~oiQ!nego

Jak juz po'w~!edzieH:§my j poj eeie zdania zJ:oll;onego lalezy od przyj ~tej koneepeji, Zg:o(:loie z tradycJ~ p.rzyjmu_jemy wSl~pnie" ze zdanle z~o!ilQ[le to d~ wypow.~edzeripowillzllnycb stosunkiem skladniowym (gr.amatyc;z~ nym), W ciagu tym tyle Jest zdari skladowyC!h, ile form finitywnyeh {VF} ezasownika nub sUadruk6w rownowazlliych im [unkcjoflll]nie).

Dla porownaoia przyt:oczmy jeszeze dwie inne d.etinkje: K. Poladskiego (1967) i defl!llicj~ z EncyklopedU wled~y (} j~zyku poLsl.:tm (197 S).

Defin1cj a P()Jal'lsk_k.go brzmi: "Zdaole z~(]Zone to zespoi dwu ]UO wiece] zdari pojedynczycb u<\czuoych w ,catoij;c wyzszegorz~dll, w kt6rej c~;§d sktadowe pozostaj<l_\VZg]¢em siebk w §.d§kjsz.ym SlOSUru::U syntaktyczlliym. .m]Z;e]u zdanla stoj:tC~ oddzlelnie" 0(8.. 9).

Enqklop~dia zestawia rozn.e koncepcje zdania ztoz()Inego. SkrSlcaj!\C do~ ro.zbu,d!cw1iny opis przedstawlonyw Ency.klopeifH, mezna powiedziec, ze zdanie zlozone to .. wyrazenie jl\lz;ykowe, w lH.orym da sie wymlr~bn]c kilka (dwa tub wi(}Oej) cz]onow budowa swoj~ pn:ypO'minaj~cyd] zdanie poiedyncze", Skhtdnia tradycyjniil wyod~bnhda ly]ecl'ion6w sk1:adw'ych, He od!ch"ik:6w zdanlopodo'hnydJ. dalo !li~ wyr6Zll]c. Sldadrua bioraca za pilikt Wyj8c]<l strukture gl~bokA tra._klUje jako zdanie ziorliooe takze takie koasmdccje, w kt6:rych na pewiersehni wyst~puj q nominalizacje, up, P rugrana ncm;ej d.ru.zyny ZQskoczyia wszystkich, w kt6rym prugrana :mslIepuje

<00, ze lliISZI!!. dirntyna przegrala'. .

89

J ak widac, pows.tlj,e. potrzeba sdslejsz.ego odgra:n:~c.z.e~ zdania zlozonego (przynajuej uswiadomienla sobie problema granic), ktore syumje S]~ mj~dzy roabudowenym zdaniem PQjedYficzyma ci.,gicem. .ulan lu:tnym (hub nawi<l7anym).

To uroiejscQwieni.e zdaaia zlozonego mozna prmd8taw~c graficznie w sposob nas~puj<).cy:

filli nOliwi<!i.Z1Iny

Cl'lg luz:t'I)'

Zd(l!Jlie pajooyncze ro:zb!ll.d,lDwaru~

Jan ;wie.c-tu;d do Kmkowa. Tam w('cJtrwit .~W'Oj~ spmM'1i!'

J(11!j poj.e,,;:.Rat do KraKt)M'·(1. W Krokowie Jan; ~rarwU spraw{

paratallrtycmie:

Pojedj(Jl ( :<(Jlatk'if spn.\l~

Jail: pajechoJ do Krakowa w,·elu zalatlvtenJa .l'pmw}'

rnpol!aktycmie:

Pojecha,l, tl!bJi' zaf~tlWM .~praw~

Pneana1izujnlY dQkt.adilliej przedstawionc stQS1mki mi~dzy zdaniem z!l:oZo1liym .aJ. innymi kOllist:J:UkJ.cjanti.

2. Granice zdania ?:Ioionego

2. L W tekstach zdania nie wy8t~Pll,ijol na ogoi w iz,dla.cji, j akn c i <t _g i I u z n e, ale "'<1 [POwJ<l,ZaIlie U'dciQWQ ] formalnie, twon~.c teks; na wi'l_Z...any (sp6jny). W rekS:!;ach di~i.ogowych warunki sp6jnos.ci S<l, nieeo in~e niz w tekstach [ednegoeutnra, Wykloo[likami Mwiil_zania sa r62:-ne elementy, przede wszystkimi zaimki ali1aforycz.ne.a czesto po prnstu elipsa (0p'uszczenie) elementu W frzytocw[lym wyzej d~0:U ~ulwi<ilZ1loym (Ju,rl pojechal do KrakQwa. Tam zalatwii swoj'l spt:awd fonnalnym znekiem nawl<l,Zallia jest wprowadsenie Ulim.k6w tam i swoj oral opU&ZC1ie'll~e podmiotu Cz~to wyktadnikami ]1,awi~f!nia Silt panykuJy i przysl6wki typu: podobnie, r6w, ntei, irlClc.'(...ej itp,

:2.2. C i at g § c i 51 Y (mspo]ony) to ju zdanie rl:ozone pnie];sz:tal:caj'l0e cI'Ig wyjsciowych Zidan w jedln<lgramatyc~.:1l SU1lJkJt.u;re,. zorg<ilirurow.anq_

90

wotcH WykJ<l!dllika z:eSpoJe!1ia. W pewnyeh wypadka.ch jedynym wykladnikiem zespolenia jest zmieniiona inronac'j,a, Dwa mania, ~e 0 W:!:asnej intonacji WlnO.'lZIilCQ·opadaj~cej, przeksztllk:E1jl!l gi~ w jeden d~ illtonscyj_ ny w:znosz,a.cooopada:j<l.cy:

P()j~l1kow.a, T~je s:prawy

~--

- .. Po}echal do Kralwwa i tammta;;;;;;-;wqje sprawy.

la_k wid..u5, isroma dlu zdru\ z.i:~1'Oi:'Iych jestca~o8dowa intonOllicja, b~d..1tca sygml1en] c:alo§dowego uj~cia tresci W intencji m6wi'lcoe.go. W pi§mie sygnElie:m imonaeji jest iftteipunk,cja.

W,srod roM i!:olonycb §d§lejsze zespolenie cbaraberyzuje hipotaks~;

Poj~c~l do Kr:akoK'a, poniewa.t mialtam zalatw.ic swoj,e sprawy Pojechaf do 'Krakowa, l,e:by zaimwic swoje sprawy,

W przytoc2ionycl:! zdaruach pOO:rz~nycb zdarzenie zostaje uj~Ee jakn ptzy,czy"a, a (me eel zdarze~i,a wskazanego w :zdarlliu nadrzednym..

2,), Wres:z.cie nesci, przekazywane. pnez zrl~[I:ia wyj::iciowe mogll, bye wyraZolle jednym r 0 z bud 0 wan y m zdaniem poje~Yllcz,y:m. SyruB!C je te omawiali§my W poprzedllJm wvkiadzie.

. .

Przyponuujmy wit;c w s.k:rlicie g16wne spo.soby rozbudowywa:rua ldan pojedYl1Czych. daj~e w wyniku konstnJ.kcje pognrn.i,czn-e miedzy zdanhm:ti zlooonymi a pojedync.zyml. Niekt6re z ru.chczYSlO umownie zalieza si~ do ZdM pojedynczych, .f:I rue zJoi;onycl1. SI). to:

1) Zdania z tzw. dopow]ecizeJli.ami;l:Zn, sci~jt,ityuti zdaniami pnyd.1iwko",YIl1i: Kupii obraz namalowany prze: w,dk,'ego artys!f_ <kt6ry namalowaf wielki ,artysla',. ZQbuczyl JaM idqcego .!llit':Cl ·.krory szedl u.[k~'. 2) Zdarua z sreregowa. grup,\ I'lornifiaio<i: Jas i Maigo.J.ia wyjechali w gory; Jan QylC1 ksiq}.ki i gaze'fy.

3) Zdania z nomiln.a.iizaejruni rzecZQwniko'W)'mi: Uniknqi wypadku dzifki wyjau/owi z Warszawy. Mill"W napomnien matki zrobil 10.

4) Z<Jania z imiest'Qw.am.i wsp6lczesnyrni nie.ruzwillt~rymi; ldzie kutejqc, Patrzy zezujq.,c.

91

Wymieniolle eztery typy b'aktujemy umownie j,ak;~ zdania. p~jedyncze:

U mownosc widoczna j est zwiaszcza przy kODS:trokc.l acb z lml~lo~,anlii. wspCiiC1lesnymi: imiesl6w bea CUQUOW podrz.~nycb 'traktowany]est, Jako s1d:adnik zdania poj<edync,zeg<l. a rOz.wl[l]e'ly pnez ,cz~ony podrl!e.dne. nnerpret,owany jest jako rOw]lowatnik w waniu zJozonym:. ldq£' wcwraJ Mar-

sz,atkowsktL spo,rkaie.m majomego. . .

Naromiast kolejne my typy konstrukcji pogranicznych m1i\:tlzy zdaniem P'OjedYllczym a ztozonym trakK)waoe 83. roi:oie przez j~zyloznaw,c6w. My W ~aszYnl opisie uznajerny je za zdanla ::lioocme. Srt to:

,5" Zdla_ni.a.z imieslcwem uprzied[]1im~ up, .Za1atw.iwszy spmw~: wysze~t uwezamy za zdame zloinnez r6wnowai,n.ildem zdama, Podobnie z~.mua z rozbudowanym imieslowem wsp6J:czesI'IIYlrn: Scinajqc drzewo, zmnd' so-

~~ " .

6) Zdania eliptyezne z zachowaniem orzeczeri: Marko, sle~ala ~ pla~

kala, Jan kupuje i sprzedc{ie k!.iqjki. Zdama~ego typu ttaklowane. ~<\ W Skiadni SaloIl!iego i SWidziriwego jakQ pqj edyncze, W IIIilszym episre interpretowane S<I. jako zlozone (obecnosc dwoch form fllrltY\lffiYCch), choe

bardze kisle. zespolone, '. ...

7) O&I:3/to13.: 8l[rukt~ pogmfl'k:zn~ stanowta tzw. :zdani,a mOOniSJonalne (dope.Jn.i,aj"l,Ce), w ktt6ry~h zdanie podn~dne kO,(UJ~wa.ne Je.s,t przez ~.~~ rzedny czaso,wnik: W:{dzl{, ie masz rt:lcj(. Ze wzgledu ~E1 prz~.l~~ defimc~~ (obecnost co rrajnUl]ej dwoch form fmityw~ycb) traktl!~emy je jake mama zI-oi.one podrzf,ld.ni,e 0 bardzo sllnym SW~IllU :zespo[:~la, . , '. ~,

W dalsaym ci~, bedziemy omawiac mechaaizmy tworzenra zdan zlozonych.

3. Mechanizmy tworzenia zdania zlozonego

W jedaej z wersji s.Icladoi generBltY'I'Iroej tworzenie roania ~JoZo~~go opisywa_ne jest jaka tzw, transforrnaeja zb~or,cza, pr:reksltalca!,:tc~ kil~ 7idan wyjsdowycb (zapisywanych Jak..o Senlt. Sentz ... Sentn) w jedno zda-

nie wleloczlonowe (SejJ!t~Q~' '.

Istl:liej,il, zasadniczo dwa rozne sposcby derywowania zdari zlozo:nyc~, Pierwszy typ to ustos·unkowanie dwoch zdarzen o()isywanycb prze~ ~a]ll,a w~d~c.iowe na zasadzie pewnej re[acjri s~mantyczn j w ten ~posob, ze zaone

91

ze zdru.'i. nie jest w relaeji nadrz~.(b:uJ~ci (p©d.rnednos.ci) wzgledem drugiego. Poeostaia one wzgl~em siebie w zwi~u koordynacji (wsp6t.r:l)~()~c]).. Dz-iala tlll meehanizm paralelny GO tworzeaia grup wsp6irz¢nych w zdanm poj,edyuczym. {par. rozdz, 11): ezy!a ksiqtki i gaz.ety. Odwiedzi mn:re d.ziJ ojciec aivo mmka. WykJ:adnikami okresl.Oll!ycJI l'dacj± semautycnych S<l. sp6jmiki,. np. przeciwstawne a: Ojciec poszedi do pracy, a malka zostaia z dzietmi.

Tradycyjna skJa.(i['J]a podbe:§lalall!iezaJetnost obu zdari poleczorryeh wsp6lrZ:¢lliie, moi:llwQ&c wy8~powarua icb osohno, 00 ltie jest trafue, gdyi:. bywaJ 1\. zdania wsp61::r'-~drnle bardzn kis~e powi~De f'OmutLIJj~e,. np. Ani nie 100my nan, aui Jniegu nie jest duZQ. Zadne z tyub zdatl nie rooze poj!aw~c sift; Qd\::l!z:ie~n~e. Isro~!\ paralaksy oparte] na wsp6trzl}dn()M-;i jest wiec nie jyle rueza]ez,nooc, obla zdaii, ile brak rdacji dete:rmillacj,i miedzy nimi, 00 rul!jwyzej moena m6wW 0 zachodzeniu wzaje:mnej determifiacji.

Dl1lg:i (yp transfarmacji zbiorczej to p.rzeks;z;talcerue hipot~ycZIn.e,. pny kt6zym jedno .m,mie wyjsdowe zootaje pOtIaklowme jako uad!rz~l1~ (gI6wn.e), a [one (zdanie skladnikowe, ZS) jest jeg:o okresleniem, rna charakter po~dny. PrzeJk:sztalti'l['Jie hipotaktyczne Jest dost zW.zniioow<lne, wano wi~c je dokladn~ej omowhS.

4. Sposoby twerzenia zdari hipotaktycznyeh

W stawienie zdania sldad!nikJJwego' (podr~d[Jego) do zd!~ia~~dnego { .. zanurzaeie", jak m6wiij gellentJtyw]ocI) diokol]uje s~~ w rohy spos6b: 1) pnez dodanie (d.ol:<l,czlID]e) zdania sktadn:ikowe~o do zdania gt.6wnego lubre:i!: 2)pn.ez zastapienie, wypc-hden:ie jaki:ej s. pozycji zdania nad~~lneg~ za pnmoea zdania skJaClrukowego.

Spos6b pi.envszy rna miejsce przede wszystld In pny rozwijauilJgrnpy ll.ominalnej zdania nad~dmegDp.r.zez zda:ni~ sk1adinlkowe. Z d.w6ch marl:

SmnocMd skr{c{:~ w boczlflq UUCf i S~m(jcMd 1'n.ia~ narty 1Ul dach1J. moga. pow.stac dwa zdania ~i:poUlktycznlezlQ.l()fie:

1) SamocMd, kr6ry mial' narty 11,12 dachu, skn:dl W D(JCwq ultq

2) Saltw.chQ.d, kJ6ry skngdl 11' bocZ1Ul uUc~. mi.a~ narty M dachu.

93

Spos6b drogi sh:l1y rozbudowywaniu w postaci ocnr~b:negQ zdania gm ~ py werbalnej zdania nadrzednego (zd;ania konetcwane.przez nad~d:llY czasow()]ik,rz,w. zdania hnensjo:nalne) lab lei sIuZ;y WypehliO'alfdu pOZ)fcj i nie konotowanej przez zdanie l:'Iadr~dne: s~ to zdania wprowadzane na zasadzie dderminacj!. semantycznej (tzw, tradycyjnie zdania okoliczrtikowe),

Zdmia kOIl;ooowQ.ne zaj millj~ pO'zycj~ etwierana przez zdania n~dne, np. zdania: Jan d(}wi,edzial ;sir: 0 l}'m i .Kolega zlama:l nogfl przeksztal,eaj1t sie w zdanie: Jan: ,d(fwietizial st~, te kalega Zfam,al n(.lg~'.

Wypeinlall!ie n~eobUgal'Oryjnej w zdaniu IUlrl~d][ym. pozycji okre§i~ [I]laIcharakoorySlycme j est dla bardze zr6z.rucowa:n"ej gmp:y zlillo. tr:'ddy~ cyjnie zwanyeh ckoLicz!1U::owymi, np. zdania wyjsdowe: Jcm: przyje.chal ] ZawiadomUem go mog<l. przeksztakac sie w zdania: Jan przyjechat, poniewat gowwiado!1dtem. Jan p.rzyjechal; kiedy go ww.iadomtlem Up.

Oprnsany mechanizm daje s1~ pn;edsUlW]C graficznie za pomoca raw. drzew d!erywacyjnych, w ktu6rycn zdsnie podrzedne jest ,.pod.wie.sz.oue'" do k~6jjeJ~ z nizszych g!lli{:ll dn:ewa.Pobi:my drzewa db om.6w]onycfu wyiJej trseeh typ6w 1ldlan:

94

B. ZS zos,mje wstawione w pozycj~ ko~otow,an4: praez 'GV zdania nadrzednego:

Jan dowiedzjal 81(. i.e kolega przyjecool

C. ZS zostaje wstawione do zdaaia nadlrz¢nego w pozycj~ nie konotowana.

Jan przyjechnl, p()nie~Mt m.askazachorowala

ROZ[l]ci), miJ~zy type.m B i C polega na tym, ze w B zdanie (Sentz) jest k!onoUowane., co symbolizuje strzalka

Przedstawione schemery W sposob nieco uprcszezony pokazyw,aly gt6wne operacje tworzenta zd .. n zlozonyeh hipotaktycznie, DQ rQzi6tlld,enia

trzeeh typ6w Mall. hipotaktycznych wroc:hny jeszcze w konccrwej cz~d wykladu.

Obecnle zas przechodzimy do kr6tkiego om6wienia zdan zlozonych podrz~f.lrie w kQI'lCe'pcjj Klemensiewicza, kb6r,a to koncepcja - jako obowi,'lzuj ii.C;~.i jeszcze w szkcle - must by~ znana polomstem ..

5. Klasyfikacj a zdari podrzednie zlo~onych w ujedu Zenona Klemensiewicza

W klas.ytjkacji Klemenslewicza tyJIY zdari d'oi:onych zalezne SI\_ od tego, jakiJ czlon mania nadlrzedlIlego uzupdnia lub zastepuje zdanie podrzedne,

Struktnre zdania .g}6wnego mozemy zapisat symbolatni:

~C+A)

Subi,ekt + Verbum + Obiekt

Ad±L ~ro!iUm

przy czym poz;~'cja verbum (orzeczenie) moze mrec postac orzeczenia imiennego; ~czllik (C) i orzecznik (A).

Zastapienie ktOregokolwiek z tych czh:m.6w przez zdanie podrzedne daje kolejne typy:

1) Zdania P (I d m i 0 t I) we dw6ch typ6w: wyszczeg6~niaj~ce i ukladowe:

Kto klamif:.. tte czyni

To, te koleg« duma! nog'ii, jest smutne.

2) Zdania 0 r Z ec Z !1 i k 0 w e (kto:Fe Z;IIS~Uj.!l c~§t orzeczenia imiennego; cafe orzeczeme werbalne, oczywiscie, nie more bye Z1lst~ooe przez zdanie):

Janek jest tym; lUI ktorego czekJlm.

3) Zdania d (I P et n i e n ~ 0 w e (dwojaki,e, paralelnie do podmiotowych):

Zob.aczylt tego, kto krzy,czai

.Jan dowie.dzial sir. i.e kolega przyjechal.

4} Zdania P r z y d a w k e w e:

Zob.aczyli czlmvieka, kiory kn.}'czaJ

Jan; kt6ry damar nog" rue pojechal na wycieczkfJ.

5) Zdrum 0 k 0 lie z u i k 0 w e (bardzo rozllych t),'P6w}:

Jan przyjechal~, kiedy byio ciemno

Jan pr-zyjechat" poniewai. go wezwalismy

Jan przyjechat, .(:liociai; go nie wzywali'Smy itp,

Odlf~blliY typ stanewla tzw. :ooaJlia rozwijaja,:ce, kttire nie UliS,~p1Jj.~ kt6rego~ z CZJOIIOW zdania, ale stenowia podrzednie wyrazone r 0 z w i - n 1 ~ c i e t.roSci zdania nad~d.nego: Wesz!i do domu, w kt6rym (gdzie) rozpoc:Ul.to rovnowf. P.rzyjechal Jan. co mflie zdziwilo. Szerzej 0 tego typu zdaniach bedziemowa w rozdz. XlI"

PrzytOCZOl1Y zestaw uja wnia od razu wady te] klasyfilbcj l, z kloryc;h pnwlnmsmy zdawae sobie sprawe, Petn' enk fu~cjl kladniowe] przez ZS jest pewlll\ wJasciwoscil\ zce\Vn~ttml\. powierzchniewa tych roan. Jak widzklismy> w funkcji podmi:cdJU w},'stePlJj4! dwa zupelnie odrebne lypy zdan: wanie wzg~dne (leto ktami:e. ile CZY1U) j zdanie naz:yw~j<lce cale wydarzenie (To. i.e k.olega zlamar noge; Inartwi ffl7lie}. Stad do t:ej samej klasy tnUiaji\ zjawiska zupelnie rMoe. POdOD[I]e dzieje s~~ przy tzw, zdaniach dopefnieniowyoh: Przyprowa.dzilitego; k~o wit s'Zyb'l i Martwi(J si{. te .szyba jest zbita. Wadq klasyfikaej i jest w:i~c rn,czenie w jedne] klasie tat. bardzo odmiennych zj awisk.

ALe takze odwrotnie; klasyfikacja Klemensiewicza rozdziela zjawiska w swe] istocie [ednumdn , np. Dzi14"if{ sif,. ie Jan jeszcze nie przyszedt - zdanie dopelnlenlcwe, Zdziwilomnie. i.e Jan j.e.Sl"cz,e. nie przysz,edl .~ zdanie podmiotowe, Ogarn(do mnie :zdziwienie .te Jan jeslcZ!fi nie przyst.edJ - zdanie przydawkowe (okreslenie rzeczownika),

Do .r6:tnych klas trafiaj<l takze zdania wzgledne: Przychodzi ten, ria k.torego czekamy - zdanie podmiotowe, Jestes tyln, na kJorego Czekf.l1ny

- zdanie erzecznikowe, Wid(:im_)' tego. na kt6rego czelwmy - zdanle dopelnieniowe, N.addwiki cztowiek, na kt6re.go czekamy - zdanie przydawkowe,

Wsbtzane wyzej negatywy klasyfikacji szkolne] skl.aniaj't do pOSZIl~ kiwania nowych pmpoz.ycji. kt6re uwzgl¢nialyby lstot~. mechanizmu tworzenia 2ldan hipotaktycznych,

6. Inne klasyfikacj.e zdan z-ioiZonych hipotaktycznie .. Og6~ny podzial roan ziozonyc,h

Podzia] zdad podrzednie zloZooych. k:t6ry przedstawimy ponize], jest oparty na propczycji K. Polari:sldego (1967) oraz sYlltak.tolog6w czeskieh, przede wszystkim BI!I.I1eIa i Grepla (1970). Danese, Grepla it H1avsy (Mluvnice ~dti~y. 19:87). Odpowiada OIl W pT:zyblli:e:niu typom wyr-6Znionyro ria podstawie mecllaN i zm6w opisanych w skladnl generatywne], pokazanym przez IDa.'> wyZej (s, 93, 94). Wydz~elaj<l sie trzy gMwneldas,y zdari zbJrouycb hipotaktyeznie:

1 )Zdania ] n len s jon ,11. ~ n e (dope-lniajq,ce, CZe8. ObSMOVt: 'tresciowe'). konotowane przez czasowniki l,'l,.,st~ln~j:llCe w zdaniu nadrz~I1Y.m· S.1j. to czasowniki okreslO'nego typu semantycznego (m.in, mentalne, pereeptywne), wymagaj.'lc.e uzupehuenia wpostaci wskazania D1I I:rdt mysti, woli, uczucia, doznania itp., up. I>ziwl:~ si~, te j.e.szcze nit prt,ys.di, Cieste sil',f, i.e prt:}jedzie ,Wiadomo, i.e. p.'fl,--yjechat.

2) Zdania w z g 1 i;: d n e (relatywne), rozw]jajf;\ce yu.pt:: ]])ominalo<\ zdania nadrzednego, Na]ei~ tu zdania zaliczane przez Klemensiewicea do podmiotowych it. dopelnieni.owych typu wy; :tC:z.eg6Jniajtl:cego,. a tatkte okolicznikowe mi~jsca. Bedzie 0' nieh mowa bardzie] szczeg6tow(, W fOWZ, XII.

3} Zdania 0 k 0 ] i e z n ~ k 0 w e twedlhlgPolruiskie.go: ekstens] enalne).

ObejID.1Il.ji\ ogromna rM:norodIlQSC typ6w semantycznych. Istota ich jest to, re IlSl0lSUruk(lwuj~ one zdarzeaia (:litany rzeezy) opisywane przez zdania skladowe na zasadzie pewne] relac ji senllllntyeznej; IJP. P'I:"Ze-Z wskazanie na rewneczesnosc (nieI16w-noC,l;esnoiic) dw6ch zdarzeri syrnuj~ jew czasie (PrtyjechnJ, gdy padal deszcz), ustalaja relacj~ przyczynowo-skutkowa (przyszedl. ptmiewat padal desza.) itp,

N a zaik:o:l'IC2ieme zes:tawmy og6~y .podzim .zrlati zJ:Qi()~ych. Puedsla-

wiago ponltszy graf, .

t>l'\mporame

Jail przyszedl, ti.ed)' .Manic! WIlla

pny"Czy· 110we zwytle Nie pn;ys~iJ~ .be lilClwrowtfl

koncesywne Przyszedr, dwe:iat. YlCMrQ'rMl

slm~owe, Bieg.t •. !Ii s$racil' t){/ileda

~·duwe Posudl; i.elry bpft .cldeb

prz~zyrla .hipotetycma mclliorowa4 .S'knro 1.lrtf pWZ:Fudi

warunkQwe lei:eU .'Ulcnoruje, 11ft' pojetWe

Rozdzial X

Zdania zlozone parataktycznie

W zakoD.cz~nili!J ]mpnedllltego wykJadu pobzaliSmy R~jog6lnkjszy podz:ill~ zdkui Z~OflOITYcln., O,1I[1:y na podstawie odrM:lJIle][la. zdai wsp6~dnych., w h6l:yc.h :tad:!1JJe:ile zdat\ [lie jesr M!poorz~niol<e wzgl.~dem. drugiego, j :z;darD po~dJlJy·c~. w kt6rych re]acja m]~dzy ~daW.aIiIli ofl.arta jest lila determ:ilJJa.cj:i ~oheslaDilu) jedilil.ego zdania przez dn.g~e.

Odr~in~e;nk pammhy ad hirotaksy, teeretycznie ostre, wpraktyce zaciera S~(}: w empirycznych wypowiedxiath wys~puj.~ C1l~to htczflie wy~ rszenia (sp6jI!l!ild. partybify). ~t6:[e maj<l cbarakter ki.]MuaktycZ!D.Y rn pantta.~ ktyczwy, "]:I. Me W4l)1/ I:!tl poc.iqg. bQwiem (pn:«iet) .~ie lubi s~ sp.ieszyt. Chocia,i &yl: ('~ory,. aJe jean'll" pr'l'ji!il/.dfJ NU ubranieitp" Plerwsze zdanie ilustruje wyraimie relacji puyczynowcH"htlrowej w spos6b p@gaoic.;zo;tly mi~zy hipota1{;s'l a pmaUIDksa (:zdBlnie czy.st:o h:ipcnakty.cme bJ:ZItlillal!oby:

Nie WC{tyJ na pociqg, DO nielubi si{ ~pitszyc). dnlg~e zdanie 10 pogranicze zdari przeciwstawnych ] p:rzyzwlI]ajotcych. Zjawisko to jest z;-upehti!e zroZ[llujate - d[a \vyr:a:tania okreshm,ej relacj!. Sleman.1!ycZlJ:eJ m6wi<tcy rna do d'yspozycj~ cbocznie sp6jnikru {konsU'Ulcje) h~potakrtIycme ~ parataktyczne, Latwe wi~ u1ega:j.1lml:e zmieszaaia, S1lenej 0 zj· ... wiskaeh pograaieznyeh m~~dzy paratakse, i hipotaks<\ mowa jest w artykule K. Pisarkowe] (19'14).

W 81.1lJ1ie wyrui sV>ZY bylb;y podzial zdan 2Jo:2i@nych na trz~ grupy ~ zdania dopetruaj~. jako okreslniki k()i~otowruu.e przez czaJ;owniki 2ldan lJJadn~dnycll. (lypu: Uwaiiim, i.e we masz meji,. Wi~{', ie Jan ~w_'h'Odfi

1.00

do domu)., zdania relatywne, bedace okreslnikami W obrebie grupy nominalnej (Spotkalem Marif" ktora wrocda wlasnie z Paryia), oraztrzecia grupa, w kt:6rej zdania skladowe zostaj lit polaczone na zasadzie semantycznej: wskazuja na okreslone relaeje miedzy zdarzeniami. W obrebie tej grupy mozna wyr6.zoit spos6b parataktyczny wyra2:aJilia tych relac] i (poshlguj~y sie okreslonym.'l repertuarem sp6jnik6w) i sposob hipotaktyczny, dla ktorego charaktesystyczne S<I_ inne sp6jniki, Jednakze, jak pokazywa]i§my v;ryz.ej, ze wzgledu na podobieristwo funk,cj] te dwa szeregi moW\. si~ mieszac, d.aja,c w wynlku typy pograniczne ..

Ten drugi uldad . zderi :d,oionych MOina pokazac na ponlzszym \'''1- kresiec

~~

ZOOn.ia k.O:OOiJYwan.e m.Teslniki ZdaTI.ta h4~or:le

p<J.'2e:zprerllyb[ w ob:l'~bie GNoo 7.aSolldzie

(zdmiiL iD1tCIl~jonalne, (74ania re]atywlte). s~mal1ltycZlJ1ej

dopelniajace), np. K'lO ]J)'b,

IIp_ WiJ.z:t nie bl¥lzi

te mas;: J'I1'I:),

zdanle zJotone p,amtaktycznw

zdanie zlozone hipotaktycZi'lie

W tUlszym cpisie pu;yj mujemy podlzial zgodlliY Z 'lradycjiO\, 11 wiec oddzielamy na pierwszym stopniu podzlafu p.ru:a~ od hipotaksy, 00 uwidaCZIliia gmf umieszezony na s. 98.

Zdania pareraktyczne, a takze hipotaktyczne ekstensjonalne (okolicznikowe) s~ jezykowymi wyktadnik:ami ukrytych rozumowari (tzn, ustalania pewnych relaeji miedzy zdarzeniemi, stanami IZecZY), stad byly Ollie przecmiotem zainteresowania logikcw, kt6r.zy opisywali pewne idealne (wyidealizowane) uzycia sp6j:l1ik6w typu t, alba, jeteli. .. , to Up" osta]aj:tt wyrazane przez nie operacj e jako: koruunkcj II, alternatywa, implikac ja, A naIiza j~zyb namralnego wykazuje, ze relacje semantyczne (i ukryte rozumowania ustalajace te relacje) ujmowane przez konstrakcje skJllldn]owe .sill

WI

znacznie bardziej skomplikowane anizeli te, bore Qpisuje logika .. Jaka przyklad moze !lhtzye operacja przeciwstawiania (Jan czyta, ale nit rommie, Jan C.lyr.a, t::I Maria prasuje bieUmd. kt6ra nie ma swego odpowiednib w opi sie logicznym, czy ~ei: rela,cj a przyzwalaj!Wa (Chodaz min(J!o poludnie, upa.l wzrast;at,Pr-zy.!f,zed~ ~a c'(.tbran{e, .mimo ie byl chory), kt6t'd nkrywa w sobie bardzn zlozone rozumnwenie, polegaj~ce na P!rzywoty" waniu stanu, ktal')' powmien bye logicZlU!. konsekwencja zdarzenia wskazanegn w zdaniu podrzednym, i informowamu; ze ten stan nie zaszedl, a zaszed~ przeeiwny. Szerzej na ternat mz.wnowait wyraianych przea j~~ zyki naturalne per, It. Grzegcrezykowa (199l); 0 ziozonych operacjaeh my~lowych, wyrazanych przez zdanie hipotaktycznie ztozone, bedzie mowa w rozdz, XIV.

Wyr6:inia, s.i~ zasadniczo pi¢ lyp6w zdari zlezonych wspolrzedme, maJijcych o(h',~ bne wykladniki formalne, S~ to:

1) Z d II. n i a ! ~-c z n e, ktOrych funkcje, jest zestawianie ldar.~en ($lll.~ 1.l6w rzeczy) na zasadzie l'L;cz[lo§ci przestraennej, czasowej lub jakiegckolwiek lnnege powiazania dokonanego myslowo przez nadawce: Jan siedzi przy biurku i czyta ks.iqtkf,., Wszedi do pokoju i zarn.k.nql dn.;wi. Maria p.r.ac~je w szkolnictwie i ma bardw dobre wyniki, ale takze: Sprzedal samor:Md i p'ie.niqdze przeznac::;yl na remont, W k:t6.rym mozliwa jest zmiana sp6jnika. i-oa a. Z.auwa7JllY, ze w trzech pierwszych zdaniaeh taka zamiana

rue byla mozli wa ,

2) Z d II. I!I. ] a P r z e c j W st a W D e tworzone S.<JI przede wszystkim sp6jIlikmruaie i lecz (a takz.e a): Dawniej go odlll'ied,z(Jla, iecz (a, ale) OSlQudo by-ia bardzo .uti~ta, Miala wyjst. ale (feel.) mdzwonU ttlefo.n. To przeciwstawianle jest bardzo fume, 00 m.in, widae z mozLiwo§c] (lnb niemoZLiwoScl) wyruiany ale na Q, Szerze] bedzie o tym mowa w peragrafie, 2 na s, 103.

3) Trzeci typ to tzw, z d a, n i a r 0 Z lit c z n e odpowiadajece mnie] wiecej logiczne] a l t e rn a t y W] e, tworzone sp6jnillamri olbo oraz lsb.

4) Odrt;;bny typ zdatt wsp6lizt:;dnych wyraza operacje my§]Qow<! w n i 0 sk 0 W a 11] a (tzw, Z dan i a w y n i k (I w e): .Zacho.rowt2l. wi.:,' nie prqtrzedl' n'~ ~ebmnie,. Nie zafolPrw try gnaliwcji, wi~c (w W)'rliku czego) w(Jrzyl sir, t:ragkzny wypadek. 1)'P 'k:n zblita si~ bardzo do hipotaktycz... nych sposobow sygnsllzowania relacji przyczynowo-skutknwej.

I

I

102

5) Wreszcie oststni typ zdan wsp6hze.dnych to lZW. przez Klemensiewicza z d a n i a wh,:czne. wYfaiaj1lce ope;!'I!!.Cj~ mys]ow~dop:recyzowywania (ugci§1ania,). tworzone ZSi pomocl\ sp6jnika czyli. it takze wyrazeri: 10 jest, ta maczy itp .. , I1p. Jan zl()~yl egzamin magisterski; cl.yii (10 wacZ)', to j.est) ~akorlco:;yt Jftudia, Szerzej 0 tym typie per, Grochowski. (1984, s. 290). a tilie. Bednarek (1989),

Pnyjrzyjrny sil~ pokrotce po zczego]nym typom .zdanwsp6trzr;dnych.

L Zdania. ta,czne

J ak wspomnielismy, zdania te WYf81Zaij:l(. og6]~ operiicj~ myslowa zestawiania zdarzeri (staaow rzeczy) , Opisywane zdarzenia l<lczy najczc;:§eie] ja.kas wspolna podstawa, nil'. bliskose ezasoprzestrsenna, I1p. Jan wsz.edi i zamknt{t drzwi, Jan 0' 6smej rmwwyc/wdzi do pr(lCY i l/.IIt4l'ia tetw' tym czasie wychodzi. Zachorowal i me pos,udl: do pracy. To laczenie mote bye jednak czysto myslowe, up, Byl W'Olny i m6gt robic !O, co ChCWf" Byi womy i to wydafO mu si{ rliewiarygoone itp.lEl:ardzo CZ~ 13m przy zestawlaniu (ego typu pojawia sie element przeciwstawiania i wowczas ebocznie moze wyst<W"ic obok sp6jnih i spejnik Q., np, Sp.'7.~dal smnoch6d i (.a) pieniqdu przem~czyi ~a remon~ mieszka., nia. Przy . ,czystym" zests. wienin a me more si~ pojawi~, np. Wszedl' i ~al~h~({l ,dyzwi, Umyl s~ i polotyl spat - (u niemozll we jest wsta-' wieme a.

Zestawianie na zasadzie n8:Str:pstwa, czasowego nie dOpUSZCUL przestawialnosci czton6w. por, IIp. wspomniane wyi'ej:Wszedl i wmknq;i za sohq dnwi. WykJadnilmni l<l.c21e)mi.a na zasadzle nas'~pstwa czasow1ego megil bye oprocz i takze wyrazenla typu; CI nastepnie, a potem itp,

Najog6lniejszym wykladnitkiem operaeji zestawiania jest sp6jnik i.

SYfionimkzny wzglr:dem. mega sp6jnik ora..: mao zakres b<l:rciziej ograD]c;ZOJilY; nie moze pojawic sj~ w wypadkach, gdy wyst~pll. j e przeciwstawianie (por, ~Sprzedaj. samochod ora: pienr'l;dze pn.emaczyf ria remont), [I tillQe przy zwykl:ym laczeniu zjawi,sk na zasadzie 'CZlISO~ przestrzeni: ·W'zedl do pokoju oroz przekrr:,ci~' kh«:z. Sp6jnik oraz jest wykladaikiem bardzie] swiadome] operacjl zest.awi<lflia roznych zdarzen, naj.cZ!eSciej wi~ej niz dw6ch, a nie jylko i,ch hl~znej percepeji; np_ Ide-

mozliwe wstawienie do zdlill'i: Siemi i pnygll1.da, s~. Spi i chropie :sp6jnika Dmz {otStedzi ora.;: przyglqda si,'i, '·Sri Qraz cnrap{e), natomiasrmezliwa jest konstrukcja: O:y.la oraz robi nQtatki.

Osobna uwa.ga nalezy sie sp6jnLkowl ani, k:t6ry [est wy1ctadrdkiem zestawiania shm6w zanegawanycle A IiIi Jpi, ani ch rap ie , Ani nie czyra, ani nie rob! notatek (por _ A. Loj asiewicz 1992. a taki.e K. Ka]]as, 1993).

2. Zdania przeciwstawne

Zdallda le WyfBIZflji\ operacje myslowa przeciwstawiania zjawlsk (stan6w rzeczy), WyrQ.z,nic mozlla dwa typy przec]w~rtawiao]a:

]} Prasue zauwazanie OOZJfI:ic (][iemalz.e na peziomie percepcyjnym), up. Maria jest sz.tJlynkq" a 20fia brunethI. Jcm. jest wysoki, a Piotr jest 0. wiele wyisz}' (nitszy).. Wykladniki.em tego typu operaeji jest przede wszystldmt sp6jnik a.

2) Drugi lJP to przeeiwstawianie dw6ch stanow (A i B) z ukrytym roznmowaniem; 'ze stanu A pow.inien wynikac stan nie-B, tymezasem zachod;d B', np. Jan .zachowwat, Hie przyszedl na zebran{e, Jan jest zdo.lny. ale leniwy, Jan pr:zyiecn.a/ do Wars,zawy. ~le nteodeZW'al s!'( do nos, Jan .chcial to kupic. ale nie miaJ fJien~dz}'.

Istota,. tego dmglego skonb'as'tOl;Vania jest przeciwieastw« miedzy stanem za s ugerowanym przez zdarzenie (fakt) A i rzeezywistym stanem (faktern) B: 'z rego, ze Jan zaehorowak pewinno wyniknijc., ze nie pn.ys2iedl, a przyszoo'i". Prl.yk.tad z Janem zdolnym, ale ]e:Di wym jest bardzie] sk:r6-lOWY:'z tego, ze Jan jest zdolny, powinno wyrukac. ze duzlI umie, natomiast z tego, i.e jest leniwy, moZemy sifil domysla:t •. ze umie malo', w wynikn ezego pewstaje wspomniane przeci wienstwo,

Przeelwstawienie dargiego typu jest wyrazane regulamie zdaniami hi.potaktycznym.i przyzwal1lji<lcymi (por, rozdz. XIV): Jan. chcciai zachQmwal. przy.~zedl na ub.r(Jn#t, ./,(111, chocia: jest zJolny, niewide umie. T~ l'eJ{lcj,~ W zdaniaeh pa:nd~tycznycl1 w:y:;az4Ij a. przede wszystkim sp6jniki aie 01BlZ lecz. Szerzeio nieh mowa jest W praey K. Kallas (988),

104

3. Zdania rozla,.czne (alternatywa)

Zdania te wyrazaja absttakicyjnl\ [)peracj~ myslowa nadawcy, rnianowide jego przeknnanie, ze zaehodzi jeden z dwdch PQmyskLflych sUill6w rzeczy, przy czym nadawca [lie wie, tl61'Y z nich jest fakt(:m: Jan jest w tel chwil: w procy lub (alba) wyjecliul: z W wnlnvy.

W stosuuku do a]ternatywy rezumiane] logicznie w zdaniach rozlacznych j~z.yka naturaloe,go widoczne Sot rozi:lioe w dw6ch punklach.:

I) Dodana zostaje informaeja 0 fl~ewiedz,y ]n6wi~&.ro. Zleui:yte sa up. mania: • ByUJmy ~tlCzor(lj lV kinle albo wyje'chaiismy llaW}lCieczJu:: nadawca wie, kt,or,e, :z:darnenie zaszlo (chyba ze rna amnezje), nstomiast dobre jest zdanie: ani byli wczoraj w' kime lubr;vyjechali Ita wydeczk~,

2) Druga r6Znica dotyczy tego, re w zdanlach aI'terftat)'\voyc:b jezyka nataralnego nie rna ostrego wyklaczania SlQ. obu stanew, zwlaszcza p.rzy tlzydach og6~l1ych i. nieokreslonyeh czasewo, np, ChadziUsmy na HYdecz~ ki lllh zbi,erolMmy grzyby. Obie cZYmioSci mogly miec rniejsce, Te typy ut.yc zblitajl\. sie do zdan ll\CZilych, przy czyrn mozliwe s~ jak suge:ruje M. Grochowsld (984), my typy interpretacji Lego typu zdan: zachodzl1 stanpierwszy luh drugi, lub wsp6}wys~powaly oba staay,

Wyklad[likam:i rozlacznoscl sa. sp6jniki alba oraz [uh, przy czym ten pierwszy cechuje wi~.ks.za ka:regorycznosc; up. pITy rozkazach (tZIJ!. zadaniu jednego ze stanow) wystepuje racze] alba (takze podwojone):

Albo wychodzisz natychmiast, alba zdejmij palto. Vii tym miejscu niemozliwe lub.

4. Zdania wynikowe

Zdruria te stanowi.~t parataktyczny sposob wyratania relacji prsyczynowo-skutkowej, bora podstawowo ~ekazywatl<l. jest za pomoca zdari h~potaknyc:mych (por, rozdz .. XIV), 111' .. Jan ZQcnorowrJl, wi{'e' (zatem} nie przyszedl na zebranie, Bylo .flisko, zatem (wi{'e) szedl po: ... 'Oli, a obok tege:

Nie przyszed~, gdyt (poniewat, ba) .zachort}wat, SZe.dl PQWO#, poniewaz

by/o Slisko. -

. Paralelme do . man llipot:aktycznych mozna rakze w ob~bie zdarl \\'y_ nikowych wy:r6zl:dc co naj m__niej dwa typy: zwykla relac] ~ pr.zyczyl1,owo-

105

-skutkowa, np .. Zacho.mw.al, Wl€C nie przyszedl. i relacje wnioskowania Z objaw6w (POl'. zdaaia z tzw. przy1Czyn!\ logiczna, fOWL. X__IV). np. Nie przys.~edl, wi~c (to ,V'lac,zy) r.achorowal'. W tyrn drugim wypadku many rozumowanie bacdziejztozone - na podstawie faktu istniej,<lcego wnloskuje sie (s~osuj~ ogo]ne reguly wnioskowania) 0 hipotetyezne] przyczynietego faktu, Tentyp wniosknwania zbliza ooa:nJa, wynikowe do estatniego typu zdan zloionycb, k:t6re majOl. charakter u§ciSlaj'!:cy.

5. Zdania uscistajl\ce (wlaczne)

Ten typ zdari wyraia redzaj operaeji metajezykowe]: mallie dmgie jest deprecymwamem, usciSlei:'iiem tresci zawanej w zdaniu pierwszym, Nadawca pedaje dokladniejrSz~ il1fonnacjt;: b'l.df tei. interpretuJe informacje podana w wan-ill. pierwszym: Jan war eg~min ~nagistcer.Nld, C'l;yU (to m.aczy, to j~st) wkonczyl studia.

Ten komentarz nadawcy na temat wlasnej wypowiedzi moze dotyczyc bardzie] sposobu m6wieni1l. (np, pny uzydu wy:ra:te:o: jednyr.n. :~lawem,inny.mi slowy: Jan lidaf egzamin magisterski, innymi stow)" zakoriczyi ,~u~dia)" b'l.df rei interpretae]! tresci zdania pierwszego, np. Jan nie pO$'l.edl do denJ:y,s,ry, wi~' stch6n;yl, Pom6gt mu bardzo, .miaJumic,ie walaz~ dla niego posade. PrJ:yklady powyzsze pochodza z ksiazki .M. Greehowskiego (I 984). tam tel; mozna .znaleic szessze analizy na ten temat; por, lei; A. Bednarek (1989) ..

W dalszyeh rozdzialach b~dziemy omawiae Ilaj waz,nJej sze typy zdari zlozcnych hipotaktyczni.,e.

Ro sd ai a l XI

Zdania dopelniaiace (imensjonalne)

Zdania dope~ni:<ljll,Oe, st1lnow~~. stiktury najbo:m:!ziej t.mSrliete. wewaetrznie w~rod wS:l.}lstkich 7Jdd :do:iQ]\y,c~, sw,d. jak pokazywaH~~ly (5. 9'U. przes n~eb6rych sYJiltakzyk6,w Wik:w,wme sa jako< rozwiniete zdania poj~ dyncze. ZdQ]Die f!'Odlrz~dne j:e.n w nieh elementem obHgatoryjlly.m. uzapelnriaj8.:cym (dopellliaj<\Cym.)b'e~ z;Cla.w:ia na~dneg.o, sdSlej; czasowllhlca w zdaniu nadrz¢nym. Bez niego zdanie ]]l.ie SlBiflQwil@by se:llSownej ealos.cL J ak powiedz:iel§my w roz<lz. V. zd.arua hU:eruljourne ]la]ez<\ do pod~ 8~\lwOli,¥ych sch.em<l!t6w Zldmili.owych, ap, zdanie; Jan przypu.szcza (will', my:~U, ab(! wJ.~ si( ,. deszy si( )., ie Maria ptzyjech:aia realizuje schema:

N1-V-Sent

'renniny llizywMI.ew OOlJliesie:lJJlU do lIych roam odd;aj ~ ['l:lzne ieh aspe~ty: dQpetn~aJqce hl.;!;Upemi8Jj'{\Oe). 00 ~wpclmaj~ w spoo6b koruoczny zuac~e:IiIJie lllZyil:egO w zduiu n<l~dnym. cza.~own]k:a~ ooci.owe (ezes, omaho,ve), bo wskaz~j!!\ na udt lapowiSidaJ.n~ pne:z: n~~oo:y czasowaik, Pndobnie :rozpowsz:eclnionytemUJiL ztiania mtensjo:rla/ne (pttejety z logiki) .i:ll!foJ,"JTIllije 0' leh zalW1o.~d Q'dcj(nw~ ad ma:l1JJa Jl;a~IDll.go - prawdriwo§l; ldaima il!il:~llsj():ulln.e.go .zaiety od p:rawdz]wo~] n~ednika. NOlI PfZykmd :zdooilie: Jan rnys,U, i'e Madry.r jest stoJieq Fran-eji jest pI':<Iwdlziiwe. 0< ile J:mr2le:czyw~~de tak !l1y§~.L W opozycjl do 2idari rn:~ensjon:a]iIlych mama eks~e]][sjo.flalne maja.; wlasneedniesieaie iru1el:aLemil, wruJtosc .piI'Olwdzi wosd.~wa. n~t s~ :ut.latyw~ZQwal:'le do JiLi'ld~dmk:ii, np, Kiedy Z4cze{1 pad(Jc

un

deszez. wr6dhSmy do domt.l, Wr6dUsmy, OOWG,zql padM: deszct.. Podobnie dzieje si~ pay dw6cl1 zdarz.el'liacb pomyslanycll: Jdli ~acmie padae des,~cz, wroci.my do dowl.

Zd:a:n~a ]nteruljonE!lne s[t wprowadzane pnez. c-:zasowruld 0< @kre:Uonej

se~..fitYGe;. czasowaiki nazywaj!:il pned'e wsz.ySl:kl_m SlaIJiY {czy:u.osci} psychiczne. i percepcyjne czlowieka, 'fUp. lJoj.r. 5~r, t.eby PiO~T sift 11fe spot.nil (ie Piotr si{ spoii!\uj, Spotkiewam .~.if. te Piotr si~ .nie spoi~~,.Wierti, it PioJr si~ spotnU irp,

Zda:!Ma wpfow~dlrn[le cb~te:ryzujOl :!li~ wias!)~ :m,;odaInQ&c]~ i tern-

poml.!.zacjl.\, kt6re pny U!podrz~dr.tia:_l1!iu u]egaj~ rozmafutym przeksztaroenimmt ] modytikaelcm. W :za!e~oSci od rego poJawiaj,'\ si~ mine sp6j~iki i formy tempormo,;moo,<lLne cza:sowruk6w w zdattllill. pod~dnym. fip. zdania:

Powiedzial, ie Jan przyszedt i Powicdl),al, .teby Ja1: przyszedf S4, p'J"llekszmkeniami w tzw, mowie zllietllej dw6ch o~h[lychzdan wyJkiQwyd1. (w Mowje nie~al~;w.ej), mianewicie zdanie pi~&ze :lidaje sprnwe z po.wlad@:mnjerua, drugie z roz.blZlllt (zaleee[l~a)'.

W sumie powstaje O!b:r~z dose s:tOll1p]mtnwa[lY. Post~a;m.y s~~ w dalszym ciagu wyklEidu p~k,;azac te problemy w spos6b sz}doowy. ZaczlJJijrny jedll1.ak ad .JnaUzy typ6w cz~owIllik6w wym.agaj ~ych UZl,]~clniea'i zdanie-

wych.

m. Czasowniki wprowadzaj ace zdania intensjonalne

Opis c:zasowniJk6w kQnotlJ.jacych zdrutie ,rzepfow~dro[ly lOll>taJ W edniesiertiu do poisz~yzlJly d~hrotme: przez Zon~ Zaroli1 (19100) i Stomfus~awa K.a!ro~aka (19:84). mliDIDlO to a'braz WYlllagd se:ID,M1:1IyCz:..no-skhWfllD-wych czasowoib)w amz oechy wprowadza:-ych przet me zdMI. me S<\ calkowlcie jasne,

Cz.:as-owfiik~w wym.agii!j ~yc:h Nan (l1l1 b l'Iolminalnycb I'13ZW c:z.Y[lookI)

je$~ wpoiszc;!!.yzn]c ok, 2. tys. Naklit ofi('; d@, f,ornychgrup se.,8inll:ycz:I1iych i majl\. ,e1l!\ls~ij struktUl'l} ba:rdzo :doron'l. L1,ez.s"c ele.enty w):asd we pos;Z:~'" go]nyro grupom., np. naktaniac kQgoS do c(jegru, tza, . cl.Cl\c ". zebyk:ttls cQ,~ zmbH, m.6w]c tnu, mby zrobi]; 8m8uj~c MglJ.!meMt:llcj~·. P·Qdobrue:: przy"

1m!

znaC sill do czegQ$ (Wyprzec si{ czegoi) to 'm6wic, ze S]~ cos uprzednio zrobilo (rue zrobilol', przy czym preseponowana (sugerowana) jest infermaeja, i.e 111 uprzednia czynn(}sc miala miejsce,

Czysto powierzchniawo intormacja 0 konotowanej CZY.IlIlO:Slci (zdarzeniu) moze p:_nyjm.owaC r6i:oe fenny: wyl.\lczrue zdania (np, Jan przy. pusz(.~za (uwata),. ze Piotr przyj.edwl). OOOcZlIie:; zdania i fonny zneminalizowanej, np. Jan Cicukuje,i.elry Piotr przyjechat ---7 przyjazdu Piotra, Jan ciesi» ,~if (dziwi si~), i.e Piotr przyjechal ---+ eieszy sit[ Z przyjaulu Piotto, (dziwi si'l prz}jazdowi Piotra) itp. Oboczne wystepowanle zdania i formy zneminaliznwanej to ytuacje najczestsae, 0 !:egulacb nominalizacji zdari lntensjonalnych bedzie mowa szerze] w peragrafie 4 na s. 11.5.

Bywaj.i't takze czasowniki, kt6re wymagajOl wy~<tcznie tormy znomi ~ nalizowanei, np, Jan udaremnd: (w'nozliwit, llJrudni'l) przyjazd Piotra.

Trzon czasownikow wprowadzajacych mania i ntens.joname stanowia nazwy cZYTIll10ki i stanow psychicznych (tak_je pe:rce'pc.yjnych) czlewieka 5<11. to w szeroklm sensie ezasowniki men t a ] Ii eo, obejmujace .!l,azwy mystenia i s~du (czasewniki mentalne W w~i;szYll1 sensie J. np, sqazic, przypuszcwc,. mysld, pamif.tac. ie: bye pewnym, przekonanym, i·e itp.Druga,. grupe stanowj'l nazwy W 0 1 i, np,. cht'.ieC, pragnqC, takze czasewniki decyzji zawierajace element intelektualny (zder.:ydowac. postanowi{;) oraz keuzatywa typu: kazac. zmusza». Trzecia gn.l,p~ stanowia r6megotypu nazwy e ttl. 0 cj i: hac s.il,t (obawiac sid. spodzi,ewat sir, mid luuill'((i'i, des.zyC .sie, martwic si~. zaJowac itp,

Osebne gro.py, bardzc zwarte, obejmu] ~ czasowniki II ere e p c j i {verba aeetiendi), typu: Widz~, i.e Piou' wchodzi, Sfyszf[. ie Piotr gro na lortepianie, eraz czasowniki In 6 w i e n j a (verba dicendi), Ze wzgledu na swoistosctych ostatnich bedzie o nich mowa szerzej w na:.n~pnym pruagrafie, gdy bedziemy pokazywac stosunki m]~zy dwoma planami temporalnymi imoaalnymi w zdaniu nsdrzednym i podrzednym,

Wreszcie wsrod czasownikow wymagajl.WYcli zdania nalezy WYLnienic czasowniki s p raw C z e (huzatywa}. nazywaj.1l.ce wywolywanie (powodowanie) pewnego stanu rzeczy (zdarzenia), np, Jan srmrwU (swojq prosh'q). te Mar.fa zgodzila si~ wyje:chClc.

W spomnijmy jeszeze na koniec 0 czasownikaeh bezmiaoownikowych (tzw. ui,ewla&ciwycfu, por. rozdz. VI), kt6re W:~ wplowadzajot Z-{Ia[ljain~ tensjonalne; tip, OkLl,wl'O si{, ie przyjechal,Zdarza .si~. i.e nie przychodZi

JOO

no posiedzenie, Wiadomo. ie pI"Zyjechal,. Widat.t.e jest zm€czony itp. W tym wypadku wiedza, przekonanie, pereepe]a itp. nie s~ odniesione do okreslonego podmiotu, ale maj~ charakter uogolniony, pny czym w sposob posredni ednosza S]e takze do. nadawcy G.1Ilej wypowiedzi.

Wlasci wosci semantyczne wyrnienionych grup csasownikow sprawiaj'l,. :re wprowadU!oe zdania Ilazywaja. zdarzenia -0 roznym statusle modalnym, tzn, interpretowane so\ przez nadawce calego zdania jako rzeezywiste b!\di nierzeczywiste, pozostajace w sferze mysli lub pragmeri,

CZeSt tych z;dian bardzo wyraznie (ae swe] is'Eoty) rna charakter alefa'ktywoy (tzn, stany rzeczy sit przez nadawce ujmowane jako nierzeczywiste); rcalnosc opisywanych zdarzeti (SW!fl6wlLieczy) zalezy od my~h (wyobrazeri, checi itp.) POOmiOtLl, zdania nadrzednego: Jan wyobruia sobie (mysU, przypuszcza), ie Maria przyjechala, Jan chce (pragrlie., r:oz/mzuje), feb)' Maria pnyjecha'1a. m]1!'1e typy i.llformiuj~ 0 fakJywnosd. zdaezeri, np. czasowniki wiedzy {Jan wie •. te Maria przyjechaJa), niekt6re czascwniki UCZIlJC (Jan deszy sir: (dziw,i .si{, wiuje), te Maria przyjechala), czasownlki percepeji (Am wid'ti, ie Maria we-hOod;) do pokoju),

W sumie nkfaktywllosc charakteryzuje zdania wprowedzane przez czasowniki woli, mys]], m6wief'iia (np, Jan powied'tiat, .. te Mari.a przyj,e~ chala, Jan za:pyra~, CZ)' Maria przyjechala), natomiast faktY\I,'IliO§C cechuie zdania wprowadzane p.r.zez czasowniki pereepc] i, niektore czasowaiki '!..lCZUlJC (ialowat, dziwic .Ni?" cied'zY(: sie,. ale nie np. bac si~) oraz czasowniki wiedzy,

2. Modalnosc w zdaniach intensjonalnych

Jak widzielismy, zdania wprowadzaae przez wyz.ej oplsane czasowniki maja. pewne -okre§]Qille \v'tasdwosd modalne, zalesne 00 semanrykl tych czasownikew, "Czyste" czasowniki woll 0. mowienia 0 woli) wprowadzaja zdania opisujaee wydarzenia pozadane, a wi~c nlerzeczywlste zsrowno z punktu widzenia podmiotu przezywajacego wole, j ek i z punkru widzenia nadaweycalege zdania: Jan chee (p.mgni'e, prosi, tqda),. ieby PI'ot.,. przyjechai. CZ8iSOWniki S1ldu (rnysU, przYPus2lczeni<l) wprowadsaja zdania 0 modalnosci rzeczywistej, ujmowanej b~ z pUnktu widzeo]a pocl~ rnlotu .zdaoia nadrz{dnego {un., oiSoby prrzez.ywaja.cej s<t:d), np, Jan przy-

pUSf;cza (uwuta. twierdzi, liczy), te Plotr pr-zyjedzie (przyjechal), b~z t~z Z punktu widzenia nadawcy calego zdania: Jan wie (dowiedzial si~), te Piotr przyjechal. W tycl:l ,gstaJtnkh takze pr.zy negacj~ (Jan me wic, nie dowiedzi:af Sl(J, ie PiotrprzyjecHuJ) zdarzenie episywane prze.z zdanie podrz~ne (przyjazd Piotra) zostaje przez nadawce catlego WaNia 1!l j ~te jake rzeczywiste.

Zdania 0 modainQ§cj r7.:.eczy\vi:8tej z punkru widzeru.a nadawcy caJ:ego· zdania s:t wp:mwad7;J!lle rQ\I,'Tllet: przez nkkt6re czasowniki UCZUC (DiP. DZI'" wif si(l (cie.'l'Z!.l' si{, zaluid, ie Piotr przyj,echa{j,. a t4lm ezasowniki percepcji (nIP. Wi~! i£ Piotr wd;oazi do gmacJm. Obsenvu:j'l (p17,yglqdam .~.~~), jack Piotr wcnod;) do gmC1chu). W lym drugjm zdaniu pay zdozellilu rzeczy-wi8to~ci wehedzenia Piotra do. gmachu, nacisk potOZoIliY jest na zdarzenie jake przedmiet ebserwowania.

ptrzy wielu czasownikach, kJt:6rych struktura semantyezna j est z~oZol'la, wy:st~puj<lMinecl:ulrakte~:yslyki rnodalne ~d!a:n wprowadzaJ1ycll~ np, P()~ stanowic i zdecyoowac s~ czasow:llikami WQ]i, W kJt6:zycb znaczeniu wy~ S~P!:lj4 d:mem:ry intelektualne, st&.d mozliwe; Postarwwl~ze wyjedz.ie i Prutarulw'il, teb" wyjer:hat., Zdecydowai, t,e Maria pojetizie t Z£iecyd(Ywal. teby Maria J)'oje.r:hala; zdania z .eeby uZlUpdfJlia:j~ element woli wys.~[YIJ].f!.C:Y w uadrzednym czasownlku

Podobnie rzeez si~ rna p:r.zy ezasowniku obawiac st'J: Obaw.!wn sie, i.e Piotr ;!Iil[ sptd.ni i Obawiam Slf'l. t;eby Piotr si~ nie spJtnil; w dl'ugim zdaniu, wpsowadzanym przez :sp6jnik why, WySl~:pllje mod.alno~C rnni~j rzeczywlsta, slS!bsz,e ~elk;ol'!ame podmiotu pn:ez.ywaj<\cego emocje (I zajsciu zdarzenia, Rseczcczywista, ze oil charakter zdania wprowadzenego wptywa rakze negacja nsdrzednego czasownika, por, Sqm.r, i.e PioU' pnyjecha11~ Ni'e sq.dz'll. teb)' Piotr p.17:yjecha.l II Wqrpir. t,eby (ezy) Piotr p.rzy· jechal.

Sumuj <'tc; modalny charakter zdania intensjonalnego zalezy od skladu semantycznego nadrzednego czasewnika; wy kladnikiem. mod;a~no~ci nieu>6czywistej j.esl!Jl.zycie s:pojnika teby .. Sp6jnik t£ s.ugeruje mociJlnQSC 17Je-ezywista l!ljmowa:)l.~ b~.dt ze stanowiska pOOm]ottJ. zdania nadrzednego: Jan my.fli (pr;upu,m:zCl ),. te Piotr p17.Jjechaf, b~ ze stanowiska nada.wcy cakgo zdanJia: Jan wie (taluje),. i.e Piotr przyjechat

N a koniec tego p.ill'<lgrafu. om6wmy }es.zcze :rJ awisko modalnooci w zdaniach wprowadzanych przez verba dkendL

przy ezasownikach m.6wienia szczeg61nie wyrazne 8~ dwa plaey modime (i temporalne, 0 c.:zym. daiej) w zdaaiach z~ow[lych 0 charskterze in.1re[lsjonai[lym: plan modalny zdania M.<Id~d.MgO 1 pcdrzednego. CzasO'Wlllki ro6wie:ni,arehlcj Q[,J1lj ~ czyjd m.6wie[lie, co, jak wllldomo. dzieje sie dwojako: I) za pomoca tzw, orntio recta (mowy ,.,WpWM", n]ezaJ.eznej), a wiec pr.zytoczerua w cudzysiowie {Jan pf)wied!;iaL: .. Wiec~orem p6jd(J do teairu" 11 "Mal'ia podobno (nteste.ry) jmro'rry)etdza "), oraz 2) za pomm;;~ tzw, oralio obliqua (mowy zale:z[!ej), a wi~c droga.. zrererowani.lI prZElz nadlawc~ ca~ej wypowiedzi reterowanego Zd<tOl11 (Ut..kie ze zmiafl~ jt(zyka), 1111',. Jan: pawi~dttal. ze wiec~orem p6jdzie do teatr'U. Jem p'Owi~dzia~ ze Maria poa()btw (?niestety) wyj.e.Zdta nast~pnego dnia.

]Tak. widzimy. pr.zeksztakaniu mowy :ni.e-ZlIleznej w za]ezlli\ tow.arzyszy caly s..:e:reg zmian w posbci modalnej, osobowe] ] temp<>r.aJllej czasownlka, w formach zaimk6w (tip." Ja d to dam" -9. Powieikta~; te 1':It.U, 1m, ci to da), a takse w fo:mlllich przys16wk6w modalnyeh :i temporalnych (jutro ---:* nmtfP~egodnia}. K westia ."paecnodze-nia" przysMwkow modalnych .2: mowy nie'zatein~j do zaleznej nie jest w pelni ibadSilla;. ]1[(1, W cytDwa~ nym wy:tejl .maDlu (Jan powied.zjat, i.e MatiaJ. nies.tety, wyjetdza) nie jest jasne, Clyj~ emoe] ~ wy:raia przysh5wek modalny nieste'fyw zdmri.~ intensj enalnym: Jana c:zy nadawcy caJego zdania, Sze.aej 0 prz.eksz.m.kaniu orario recta W orano obliqua mowa jest mdn, w pracaeh E. KJ)iZ:!l!t'2ewskiej (]990) i W,. G6megQ (966).

Zasad[llcZO reguly ptze!kszwlclI[lia m.od!alnO&cl zdafi rererowauy'Ch

sprow<ldzaj:t !lie do. I1iIs~puj'l.cych:

1). Rde:mw.aiuie zdan oznajmuj:tcychprow.adzi do ZlJafiinlensjonal-

nych o modlllnosd f;!':BCZy",dste:j z punkru wldzenia nooawGY rd'eww.f1[u;:j wypov,dedzi: Przyjdq_ jmro ~. P()wiemi{l1: (JeWel tygodnie temJ'.l), ie przyjdtje

niWtpl'lego drna.

2) Referowanle zdao dyrektywnych (intperatywnych) prowadzi do

zdafi 0 modalnesci nierzeczywiste]: P{otrze. p.r:zyjdi Jutm .~ Nakawl Piotmwi (popr-osU Plot-m).. t.eby prty.~zedl nastf.PMgo dnia. PawieJ:dal Piot.rowi, teby przyszedl

3) Relerowanie pyla!} prowadzi do pewstania tzw, p~!'i za]e1:llych:

Czy Piotr przy:rzedl?, Kto przyszetlt? --4 Zapyta~ ezy Florr przyszedl (kto przyJizedf), J es:~ sprn.w~ n}ezmk:mi.e :skomphkifwanareferowan]e pytoo z dodad::owymi (p:resup~nowa;nymi) informacjanui. modalnymi. typu: C'(,y-i-

112

by Piotr przyszedl? ezy aby Piotr przyszedJ? Trzeba w tym wypadku zreferowac dwie rome· informaeje: 'Jan zepytal, ezy Piotr przyszedl' i 'Jan wyrazl! zdrl"wlenie, niedowierzanie na ten temat', Szerze] 0 pytaniach zaleznych mowa jest w praey M. Swidzirlskiego (19[3) i M. Danielewiczowej (l99U; 1993).,

Przechodrimy teraz do om6wieoia chlll1lkt,erystyki 'rempor-allJ.'e;j Zida:!l imensjonalnych,

3. Czas w zdaniach intensjonalnych

Zdania konotowane PIZeZ nadrzedneczascwnlki maia swoj~ wlasna charakterysty ke tempora]n~, zrelatywizowana do czasu zdania nadrzednego, Mruny wi~ do czynienia z dwema plenami czasowymi: ezasem zdania nadrzednego, kt6ry jest syluowany wzg~~m akm mow)' (sat to tzw. ,czasy bezwzgledne).. i czasem zdania po~dnego, kt,6ry w8bzl~ e na p6tni,e j~ .szosc, r6w,ll(lczesn()~c b4:di wcze:sruejs.zo:Sc wzgl~em eZMO zdarzenia W zdaniu nadrzednym (.s=t to tzw, czasy wzgledne),

Zilustrujmy to' przyldadem zdsma.

~ przyj.edtie Jan wre (dziwi SI:r)" ie.' ajdec ~ prl,yjezd~ ~ przyjechai

Wiedza (roziwie:ru.e) lana jest zrelarywlzowana wzgledem akin mowy, nstomiast edarzenie opisywane w zdanlu intensionalnem jest zrelatywizowane wzgledem wiedzy (zdziwienia) Jana, W sytuacJi. gdy w zdan~1,l nadr~dnym mamy czas ter,aZll.j,ejszy (r6wnoczesnosc z aktem mowy). rownoczesnosc, upl'zedniosc ]1.11:1 nastepczosc zdarzenia w zdaniu podrzednym posrednio rowniez odniesione sq_ do czasu aktu mowy, st¥'! r6znka. miedzy czasem wzglednym a bezwzglednym nie jest wi = doczna,

Ro:zdtieieme CZ11Slli zdarzenia w zdanm nadrzednym i rOO!rz~nym widoczne jest wtedy, gdy ezasownik warn a na.driie-dn~go wystJl;pnj.e w CU~ sie przesztym lub przyszlym:

113

~ ojdec przyjedzie Jan wiedzial (dz.iwil si~), ie ~ =: przyjoeidtp,

. oJcwc pn,YJechal

np, Jan wiedzlat (dziwU si~) trzy tygodnle temu,. ze ojciec r=»: rla~ st{lmego dnia (pr-zyje.tiltn tegQ saRlego lima, prryjecha1 poprudmego dn ia, dzieri It't'z,eSniej). Tu formy:: przyjedzie, przyjetifta i pr-zyjechal m1lj<l znaczenie czas6w wzgl¢nych, wskazuj~t odpowiednio na p6zuiejs.zo§c. r6wnoc:z.esnos.c i \l,'C7..esniejszosc w przeszio!ki,

Podobl'lie w odniesieniu do przys.:ziosci:

ojciec pr-zyjedde Jan dawie si{ (w,z"twi .>i{), i.e ~ o~c~ec przyj.etdZa q]CU!C p.rzYJedml

'Iu formy pn;yjedzie, pn.--yj.ettlt.a, przyjechal' maj&. takze fu:w.k,eje czasow wzgl¢nych, jak np, w zdamaeh: Jan dowie si{ (uiziw.i si{') za t .. pdz:ien, i.e ojdec przyjedzie nastgm:ego dnia, pnyjetilin (,ego s,amego dnia, pr-zyjechat poprl,cdniego dnia.

Jak widat z podanyc...hprzyldad6w. wprowadzaniu c .. zas6w wzgt!id-

nych tow.w:zyszy ~bligatoryjLle wprowadzanie przyd6wkiOw temporalny~h z sen! anaforyczne] w mlejsee przys16wkOw delktycznych (par. m..ID. R. Grz.ego:rczyikowa 1975),' Przys16wki z serii deiktyczne] (d<;i.§, juJro, wC'z:or~. poju.tru" prmiwc.zoraj. role temu i in.) ods:yiaja. z.aws:ze do aktu rnowy, st<\d pozostawione w zdanlaeh iDtensjonalnych w dalszym d~u maj~ odll]esieoie do akm mowy; np, przeksz.tai,cenie na mow~ Z8Jlez~<\ zdania: P17:yjdlJ jutro wym.aga zmiany pIZYS16Wka [ill. a:!lat:o:rycz_IlY: Powt~~ dzial.tt przyjdzie nastepneg« dnia. Pozostawieaie przysl6wka jutro daje w efekcie mne znaczenie: .Pow.iedzjai (miesi4c !emu), ie przyj.dtie jutro znaezy: 'w nas~pnym dniu po akcie mowy'.

4. Ceehy formalne zdari intensj onalnych

Omewione wlasnosci s.emarllyczue zlJJajduj~ odoicie w cechach form.alLlych. 11 miaaowicie w uzywanin sp6jnikow i regulach l10minalizacjL

114

4.1, Podslawowe s p 6 j [I i k i~o ie, teby (aily). jClk oraz z aim k i w z g 1 e d n e. wprowadza] a..ce pytanie zalezne (Pyla. kredy Piotr przyj.echat, kta przyjechal, jalc. przyjechat, dokq{1 posdi itp.), Oczywiscle, przy pytaniaeh z.aleztlych mzstrzygaja.cyc:h wyste.'Pl~le partykula czy: Pyta; czy przy. jechal.

Spo)nJk te wys~p1.!je W zdaoiach 0 modalaosei rzeczywistej u j mowanej zarowno ze stanowiskapodmloru zdao]a nadrzednege (Jan twierdzi, mym, przypus"cza, wyobra.ta, sob.ie" ie Piotr przyjechcd). jak i nadawcy calego zdania (Jan wie, t..aluje, domysla ,fifo d€$ZY sift. widzi, slyszy. marnvi s i~ ,u Piotr pl'zyjechaf). Plerwszy typ z-darl moze prz.y ~_,egacji czasownika w zdao]u nadrzednym uzyski wat': modaloosc Il]er.z,eczywist~. 00 w konsekwencji prowadzi do rnozliwosci zmiany sp6jnika ie na ieby: Nie sq:dz{ (nie m;yild. teby Piotr przyjechal. Drugityp WaD przy negae]i zachowuje presupozycje faktywnosci (oraz wylltczo]e sp6jnik ze); Jan nie wie (nie domy§.iCl si{, nil!' i;aJuj.e ltp.), U: Piotr przyjechal: pn:yjazd Pioln jest we wszystkich ~ych zdanlach Ilj~ty ze stanowiska nadawey calego zdania jako rzeczywisty.

Sp6joik ieby (aby) pojawia sie. przede wszystkim przy czasownlkaeh woli i wprcwadza zdania opis,uj'lee zdarzenia chciane, zalecane, p:rzyzwalane (slow.e,m - nierzeczywiste): Chc(l (pr1Jgn~"nakaz~k, polecam; gmh{ si~, po'(.wakl11.i), teby Piotr p~yj(tch(Jl. W bardzo w~iel!l wypadkach mozliwe jest wyst~ielliie ohn sp6j!Uk6w: ie i ieby, pn:y czym z-wi<\~.me. jest to z wzo]c:<t znaczenia, od wolaniem S]e;'i do innyeh elementow w znaczeniu czasownika oslableniem lub nasileniem mtensywnosciuezucia (przekonania), np . .Boit{ si~'. ie Piotr pojdde na wydeczk{ It Boj.f; si{. ieby Piotr PQSUdl na wycieczk(J 'lekam si~' II Boj~ si{. teby Piotr nie poszedl l1a w}ldenk~~ Zdecydowal, uMaria pojed'l.ie no wycieczke II ZdecydO'wal. zeby Maria pojechafa Ita wydeczk{'.

Spojn]k i.e wprowadza zdenia z pelna charskterystyka ternporalna:

My:~l~, it Jan poszedt ,(pdj:dzie, idzte) na wycieczk~. namm:i.asl sp6jnik teby wymaga czasownika w tzw. coniuctiwie {ttybie t:tcz~cYH!l). kit6ry blokuje cha_r.akterystyh temporaLna.: Nie sqdz{. t.eby Jan pwzedl na w;v~iec~r.

Spoj oik jak rna zakres ogran1czony przede wszys,tk:irn do zdati OpiS:ll= j<l.C)"ch zdanelJlia,. k«lre mogI\ bye uj~te ze wzgl~dll na. spo~6b przeb:i,egu:

Wid%{' {obsern'ujl$, przyglqdam ,~i~; pat~J, jak chlopl.'Y grajq w pUk(J. Pooadto wchodzi on w konst!l.'ukcje. kt&e moZnll mterpretowac jako pytalJlia

liS

zalezne: Bojf s~, jak (czy) lan da sobie rad,fJ, My~lIJ, jak (CZy) da .sobie md(, Mysl'!, j{Jk to zrobii. Oc:z.ywi:§c:ie, uiyre w rych zdamach czasowniki bac si{ i my&iec maj~ nieco inne znaczenie nit bardziej statyczne hac si~. i.e, m:y§le.6, ze. ZhLi±aj<\ sift: do znaczenla 'rozmyslac, :&1Stanawia6 sift',

Ostattl i typ forn'H':I]ny zdari ]n:rensj onalnych to pytania zalezne, kt6J1e I:mjawiaj'l: S]~ nie ty 11m pny czasownikach nazywll.j~cych pytanie (Pytam, CZy (k.ied)', dlaczegQ itp.) Piotr przyjechai), ale rakze przy bardze wielu lrmych czasownikach mentalnyeh, jak wspomniane wyiej bac si~ ClY wiedzi~t. myslee (Wiem., kso (kiedy, dlaczlego; czy) przyj.eclwl, Mysl~. kto (kie:dy, dlac.ze_go.. czy) przyjech,aE). Pytania zalezne wprowadzane sa przez te same panykll..liy i zaimki pytajno·wz.g]~dne, co p~I;a['l]e rzeezywiste,

4.2. Ostatn~ problem wart om6wienia w zwiazku ze watniam:l intensjonalnymi to reguly ich n 0 mi n 11 1 i z a c j 1.

Genetalnie moznapowiedziec, ze sa. zdanla intensjonalne. kt6re z za~ady uie nom]rn'llizuJ~ sj~(n.p. zdan i,EI wprowad.z;;me przez "czyste" czasowniki mentalne: UwawJn, pn,)pus:!.czam, sqdz~, i.e Piotr prr)~echal), i odwrotnie: S<\ ezasowniki, k:t6rych uzupelnknia nie byw.1.lj~ wyrazane za pomoca zdari, lecz \vyhlcznie za pomoca abstrakcyinych rzeczownikriw, op. udaremnic cos, zapohiec c(;,emu.f. zrezygnolVac Z c'(.tgo§ i wiele inaych (per. Z. ZruDn 1980}, np, Jan udl1.remni'i probf[ zamaC'h~, Jan zrezygnowai z wyjazdu. Oczywiscie, te ostamie wypadld nas nie interesllj,'l.. gdyz nie s!\ to zdania zlOi)one. choc, rzecz jasna, semafltycznie pojawia si~ til. druga predly kacja (per, rozdz, Vlll),

Ogromna wi~bwsc czasownikew wprowadza zdania, kit6re obecznie mOM ulec nerninahzacji, Ismiej~ zasadniezo dwa sposoby nomlnalizowania zdan ifite:osjonalnych: wprewadzanie bezekolicznika otaz uzycle nazw caynnosci, litiiljCzIi§ciej w polaczeniu Z jakims przyimkiem, ~,p. MY51«, te wyj(Jd~ do Wars.wwy ~ My~lf tvyjechat: Z Wal' .. wnvy -4 Myili: 0 wyjeidzie z WarJ:;(;(lwy. Etap pool'edni mi~dzy zdaniem pierwszym a drugim stanowi zdanie z1oZO'Il,e :z. rowllowaZn:ikl,em: My.§ifJ, teby wyjecha.{ zWarsz"wy. Oczywlscie. I<ollstrukcje znoml.naLizQlwane !.lie s.<t bynajmniej .rOw[lozl1aczne ze zd,1.Ioiem wyj~c.iowym. Te r6-tnice dadz~ si~ uj<l;C w kilkll puoktflCh.

1) Prude wszystki III ]lonunalizacje oawi.a:z;l!lj <\ do n1znych z1ulczen C7..S!sownika., W pn:yt:oczonYlTI przykladzie z.danie wyjsciowe rna charakter statyczny; w zdaIiiu z bezokoliczrnkiem czasownik .my.f.le6 oz.nacza zami<lif, w zdan.iu z nazw&. CZYlloosci !ll.Qzliwe s<\ oba rozumienia ,czaoownika,

us

2) Zdru:uia Z [I;tZw<\ cZj'1!Llliosd sot bej iillUfomlaqjne - ne,ubilimjO\ osohe, czas i tryb: wyJaoo staje si~ pElwili\abstmk.cj 1\; np, .z:dall!i:e MYiilf;. o "",},jetdzie z Wam:awy m.O'lie o:zml.c;zac rozmyslanie 0 jakims w::dei'dzie, ktDfY m.i1li~ miJej see \It ~eszJo.§d. Szerzej 0 przeksztruCm1.u zdari W konstrul>eje nominalne mowa jest w pracaeh J. PriJzyw:mJ.Y (1969) ~ Z, Tepo~~DS:lciej ([ 9&4).

3) W reszcie jednemM zdrutiu wyj§ciowemu mose odpowjadat kilka ilj)l1:I:iJillfuacj] z romymj payimb.m:L kl!6re niejako wybieraj~ ~ I mezli wych gllc~e,i zdania wyj8<::]owego; ]l]). Jan deszy sie, .~e Mana przy" jedzie II p.rzyjec1iala moze p.rzekszl,dc.lc S]~ W nlljibruJziej nerlll:lr<1l1n~ k.Ofi~ sflru:kcje: Jan cteszy si{ przyjazdem MfJrli 1 ()dnr~esiml<1. do. puySZI'OSc1: },cm cieszy si'{ ria przyjazd Marii eraz dolycZ[tC~ raczej pm:szb§ci },an cieszy s.i{ z przyjamu Marii.

Na kQn~~ p@w:iedzmy jeszeze pa~ s~~w ('I przekszQroe:!1JJi.ach bez,oi:::olkzf1li.ko1wycifut. Pay ~w;m[ychl:ypach :semrultycZlllYclJJ nie s.~ one W og6ie moo:!:iwe, np. pny czasewaikaeh czystc meatalnyeh (sq{J:{i:C:. pn.ypusr.cw{, IiIwa.wt? pe~epcyj nyeh (widz{ec, pa~t4d;, przyglq,da(: ,~i~),. pny wi~k:&zo§ci nazw emoe] l (gnie'l'1>\tlJc si(t, cieszyc, ale ba6 si€ pdjsl,. wstydzil .si~ poj:ft, w k:1:6rydl poj<lwi;:t sie element. 'nie cfudoc' y, '11 takse pny czasownikaeh n:u5,wiema (* Powiedzial wyjst) z wyjOl:lkiem. 'C-llIS'Ow:nuikow Ie-feruj&c-ycb nakazy, protby i~p. (Ro~zQJ wY#c. Prosil siadac).

]fat. widac, motLiwoSc pneb:zlakellilia zd!ilillIi.a nat IJezok:o]ic.zDil\;: pojil.~ wia si~lylko pay czasownikach maj<l.Cych w swym znaezeniu element wo]i (C1:a:.5e:1~ g~~bok(l ukryty, j.at: W{;;. wspomnianym wstydzic sill. kr1W()~ wac si~), z czym wsp61gra obecno~c sp6jnib zeby, a wl~c: Chce (pt'CI8~ie. zamiena. pcwanawia, Z/obowiqz14e .~i(.godzi $i~ itp.) wryjechac. WaJrun~ kiem pneksz11aikeni.a ezaseweika w Zd<lD]U pod~dnym w bezokolicsaik jest t:uzs.amosc: ])odmn:iotow w zdmriu podrz,ednym i I1adn~J]Jym.: Ja~ po's.!'a.MWia (!;gatbl si()wyj.ecliac,. ale Jan posla!l(!wta {zgadm siIJ), teby /I4(;1riawyjechaia. Nie ol.otyc:z:y tosyfu.Hlcji, gdly czasownit. opisuje, wo]~ SD~roW.<'I[J~ do jakiego5 inoego adresara: Jan ka~~ (laDI'"ania. pozwala) 8]" nowi,. zeby Z(jjmowa~ sir sportem ---') Jan KO!le (:abrania. po.cwala) synowi zajmownc :sift "portera. Szer.zej '@ oDoczruym wY:!l~\:powaIJJitl :lidlo iko.n$iOllkcji 'be-mlm1iCZJrukowych mow.. jest we- wspo.nrianej k.~l~ce Z. won U980).

R@ zdz~alXl1

Zdania relatywne (wzgledne)

Jak pok~yw.a1M;my W W1!d:z;iaie, lX, zdania w.zg].~oe pelnia sclsle ohe1l1ollit funk.cj~. rozbodowllj&. mianowicie kt6r.w z gmp nominalflYch zdania nadr.z\;dnego: groP( pcdmietu, lj. gfllip~ miamtow[likow'l! (Studemo krorywczoraj zdal eg.w~!il1, .zglosif $i( dziS do Jekretariaru), grup~ dopeh1Lienil~, Ij. grupe w przYJlll.dlu zafte:Znym (Spo,rk.aJem Siudenra, kJorywcwrtfj zdal eg:mmin, Opowiadam 0 stude~cie> .kicky WC!;t:!l.raj zdaJ ,eg~:amin). ~ub j~('I.lwie,]{ ium't gm.~ (Zrobi~u:!l dzirki chlopcu, ktd~ ry mu pom.6gl, lJ.c.zyi s~~ w poJwju,. l1! kl6.rym (gtizi'e) by to bardZ() zim~

no itp.).

Zdania wzgl{dne w ujedu Klemensiewicza byty .LD.terp.relowane p.rzede wszYstkim. j,akoprl"Zydawkowe (wszystkie p;rzykt.ady wyooemQllewytej).. aJ~e: rnkZe. jako podmioeowe (Klo pyla, rli,e Mq_dzij, dopdni.enilowe (D.'aj te.rtiu, klo si~ zg/o.sf)., a ro~d ,grreczofukowe {Jestd J)'m, ~a kJ6re:gp cz:ekamY]I. Iak wkJa~ z tego p~g]&.dJu. s, I;Iza. s adnione [pOwroy. z.elbypo:l:rtczyc lie zdania w jedlli\ gror~,. oczywi§cle w,ewn~lnnie zr6:t_ll!i~

OQWlIR<l-

P~)lsltie zdania W z.,g]~d[le b:ylYrn.edn1.io~em lieznyeh opisow, przede wszystkim L, z.acwado~skieg.Q (19.52).E. Ob~dan;8J (1978) 1 Z. Topoli6~ sDe:j (19184). W dalszylil'D ci'lgu wy.kI:adu b~d~ korzy:staf: z wymiemonych op.i:s6w.

1. Typy zdari relatywnych

Podzial W~jJ[l wzglednyeh dokonuje SJIf ze wzgLi\;dlll na dwa kryteria: 1) funkc:je tych zdari oral: 2) :spos,6b ieh wprowadzania do zdania nadrzednego, a wiee to, czy rozwijaj<l grup~ nominalna, dodaj:tc jakis okJ;c&lnik (tzw. zdania przymiotniknwe, tzll .. (I flJ[1kcji przymiotaika, ekspansyjne w temdno~og]i Polansldego 1967),. ezy tez ~ grup~ nommaltu; ZOliSt~Plllj~ (tzw. zdania rzeczownlkowe, sub.stytlil«;yjne. Polanski 1967). Przykladern pterwszego typu mote bye zdanie: Maria. bora wczor;aj wr6ciia z P:ar)'zet, opowiadala nam 0 swoicn j)r7:ygodach, przykladem dmg~ego typu - zdanie: Ktokolwiek wie COS o losie zaginionego, nieeh da mac na poUcj~.

Ze wzgledu na fuokcj~. ktora stanowi kryterium watruejsze, mozna podzielic zdania wzgl~dne na lrzy 'I:ypy.,

1) Pkrwszy typ zOOn wzg]~nycb [0. tme, kt6re sluzll dodawaniu nowej infQrrna.cji 0 desygnacis WSk3U:m.ym przez oentr-um I~iildro) gru.py [10- minalne], np. cytowane 'ilfYiej zdanie: Marla, kWra wrJdJa wCl.ol'aj Z Paryw. opuw,iedziala nam: 0 tym, a takze: lIJoj brat, ktory mie-wa &l.vietne pomyMy. z;aproponowaJ nam tv. Zd1Hlia re bywaj'l' nazywane detem'!!inuj'ltyrni tub okres]aji<l.cymi., odpowiadaia one tzw, przyda:wkom dopowiadejacym (aptlZYcjoiD, por, s, 79). np, Ja'nek, kt6ry rwi'etnie oJ1(JW,lada, zabawial tlJwal'Zy~'tiVO _,. Janek, iwrelny mOl1>ICG. i gaw{dz;arz;, zabawial towarzysnvo.

2} Druga funkcja zdan wzg[,~dny'ch polega na doprecyzowywaaiu Z8.kresu odiolesieni,a grl.!PY nominalnej, sluzywi~ ogolme pojetej informacji referencyjnej (por. rozdz, III}, np, Studend (d studerlcl), kt6rzy zaliczyU ('wic,z,en.ia, rnog'!. prxyslqpit do tgzaminu,. (Ten) kto prz),sz;edt poino, stal na Iwryt'urzu itp, Ten typ Z/dan bywa okreslany [ako zdanie wzgledne FeS'lIyktywne (ogr,'l[Iiczaj.~ce}.

3) Trzeci typ to tzw .. zdania l1Ozwij.ajace. 11, SciSlej m6wi'lc, pozornie wzgledne (czes. nepra ve vedlej~f vlty yz,t.azu.e): przekazu j~. One informacje o zupelnie nowym zdarzeniu, p6zni,ej.szym anizeli zdarzenie episane w zdaniu nadrzednym, np, Wes!li do pOMjU. w k.t6rytn dopiero rozpocZIJto tozmow,~. Zillinie podrzedne nie zawiera w tym wypadku eharakrerystyki desyg:ltatu rzeczownika, z klorym si~ Iaezy, ale inform.uje 0 kolejnym zdarzenia, kt6re mogloby bye u j l\:te za POiffi,OCO\ zdsnia wsp6Jn~dnego: WeszU do pokoju i tam rozpo.c<.f_t() rozmow(l. Mamy wi~ tu do cz;ynienia z zupelnie faunal Ilym upodrzednieniem.

lstnieje j eszcze in_:_ny typ zd.anmzwijaj a.cych., kliory mezna zilustrowac zdaniem: Janek nie prz},s'Z,edl, co mille (len) zdziw.ilo. W tym wypadku zdarue podrzedne stancwi rodza] komoot'l.rza do 7idlarze~a opisywanego przez zdanie nadfZ¢ne.. podob~e J ak pny poprzedmm t}~~ pie, informacJa ta moze bye wyrazona zdaniem :",sp6trz~y~; Janek ':11e' przyszedl i (0 nas (ich) zdztwito. SZ.eniej o zdaniaeh rozWlji'!iJ3$YclI mow,~ jest W artykuiacb J, 'fwMdzikowej (1969), a takZe R. Gu.egorczykoweJ

(t977). .' ,

W dalszym 'cl<}gu om6wimy dokbldlliej ceeby charalaerystyc2'11e zdari

deterl1Iinl]j~ych i. restryktywnych.

2. Zdania wzgledne determinujace

] ich stosunek do zdan rozwijaj'\Cy'ch

Pokazane trzy typy .Ida" relatywnych w praktyee j~.zykO'wej Die W'i~ dl.Iie1aja $,i,e ostro, Najwyrtlzi;sciej zdania dete:.rm.inuj3Pe wy~6~fliaj& s~e. :v sytuaeji, gdy okre~lajll nazwy wlasne, kt6re same dost3itecz~e identyfiku Jill swoje denotety, wobec cz,egoo!aes~anie ich Die moze 1ll1eC ~billakt~m restryktywnego: Op.t)w.iedziala nom 0 (yrn Mar,ia, k.t6m wfa.§i'ue wr6cda

z Paryia.

Odrn.llliao.ie zdmi de~erol~nuj~c.-y,ch ad m(lwijaJ~c)lch wymaga POSlU-

kania innych kry~eri6w: zd:ania mzwijajiil,ce Illog~ bowiem rn..czyc sle t~e z nazwami wlasnymi, np, Opowiedziarem 0 tym Marii" "tom (nastwme)

rozgiosila t{ nO'w;,uf;I wszys,tkim znajomym... '.. . ..'

Charak:l:erys1yczoa dill. Zidianrozwijaj3.cych jest mozhwoS.c WStaWleDl3 w rolllllU podrz.ednym p:uystowk,6w ty~. liast~1n1ie, • .a l)otem. ktore s~ w_y,. Idll.dDlkamii wyi:ej wspoml!liHnej wtasdwosd zdania rozwijaj~~ego, teJ :I1U1l~ nowicie, ze wskaznje na zdarzenie p6rtniejSlie aruzeU zdarzenie optsane

w zdaniu nadrz~dnym.

Z kolei ed zd.an restryktywnycb zdania ro(lw]jaj~ce od:r6:Zrua nie-

rnot_oQsc umieszezenia z:almk,6w w skazuJltcych w fOllikcji oopowi,ednik6w z.espo!enia; np, w zdaniu restryktywnym wstawienie zaimka jest.moiliwe:. Wesz.U do (tego) polr.oja, w kt6rYRi miesikala Maria, ale w zdamu: Weszll do pokoju, w kt6rym razpoczeto mzmow~ true uzupe~nieoie nie jest mo-

zllwe.

no

Sygnalem. funkcji :rozwij"jl,\Cej moze b~ 'tik:1e intonacja, mianowicie interwa~ czasowy (zawieszeme glOSU) po zdaniu nadrsednym: WeszJi do pokOj!l, ! w kt6rym: rO!J)OC'l"l$;to rozmowl";l'"

3. Zdania restryktywne

Zdania te muzij przede wszystkim cperaeji referencii, a wiec wyznaczaniu obiektew, do kl:6rych odnosza sic; uzyte grupy norninalne, Jak wspomniellsmy, rue uzywa si~ tego typu :zdan jako okreslnik6w imion wlasnych lub deskrypeji ,oiJe;slony,ch, kE6re same dos'tate.cznie jasno wyznaczaja obiekty. Natomiast dodane do rzeczownikow pospolitych moga jut takA. fun.l,cje peblic: Cftlop~ec, kt6ry stedziai pod oknem (ubrany by.t w cunvony sweter); odez-waJ sill- 1'ej :~del:ltyfikacji sluzy takze mozUwoSc wsU!wienia zaimka ten w zdaniu nadr~dnym (wytluc7Iooa, jK p.amj~la:rniy, pny zdaniach determ:i:lJJqj«[.cyc;h): fe'li chl(}p'iec~ ktory .. ", Ct sRuJenci, kt6r-zy zaliczyU 6vicunia, mogq pr1.ystqprc do egzami,m.

J ak wldae, fl,]~..kcja precyzowanla zakresu odniesienia nadrzednej gruI'Y nominalnei za pomoca zdania restryktywnege rna kJlll:a odeleni, Mezna tu wyr6:inic typy paralelne do orn6wionych w rezdziale III operacji wyznaczajacych, Mamy wi~ na-st~ujl\ce typy runkcji:

1) Zdmi.a identyfikuja.ce obi,ekty jedno..~Urowe.. j ak W p,rzytoczonym wytej przy.kI.adzie, por. tel z,danie: Spotkalem tegQ chlopc(J, kwry wcz.oraj przyni6s1 do nas list od Piatra. Zdanie pedrzedne wskazu}e rut ceche przedmiotu dostateeznie go identyfikuja.c~: Przynios;/,e.m d k.stq,ikr:. 0 kt6rq pr&ileJ., Zrabil to te.n sam architekt, ld&ry· projektowal katedrfJ itp,

Identyfikaeja moze dotyczyc okreslonych zbiorew i podib.ioro·w: Ci smaenct ktorzy dwuikiestego wTZeSflla z/otyU indeksy, mogq je odebrac w dziek.anacie.

2) Drngi typ sumowUt zda_nria idelltyfikuj'l,ce oblekt ze stanowiska nadawey, ale nieokreslene dla. odbiorcy (tzw. kryptoru.eolcre.~]Qlne), up. Z",Cl\rem cdowieka, ktory umial .na pam.iec caiego .. Pana Tadeusza".

3) Calkowit~ nieok::re.'s]onosc wY['na up. zdanie: Zaiatw.il If( spraw~ jalrJf .'(}1,ajr.l'lnY Piotro. l kt6rYffl Piotr byl .na wczasach. Nallomiast zdanie: 2:alatwU to pewierf znajOm}i. z ktorym byU.fmy na wc.ws'aCh reprezentuje typ poprzednl,

1ll

4) Szczeg6]nafu.l'lkeja zdari restrykrywnych pol ega Oil wyznaczaniu obiekniw i zbiorow obiektow wyIi()Znionycb ,kiS]e (oIejako teoretycznie) bez dokladnego wskazania obiektu, nr. Ten. kso omylkowo wziql z sekretCl:rlCltu maszynopis mzymwy X-a, proswny jest 0 natychmiastowy zwrot tekstu, Ten; laoz,bit sZ}'bf na korytarw. m.a natychrlliast zgfosic si(; do sekretW'iatu itp,

Wydaje sil~; ze jest to gl6w]ti}. .mnkcja roan restryktywnych, rue maj aca odpowiednika w zbiorze zaimkow, tworzacyeh zdanie poiedyncze, Wyznaczanie §cisle obiektu, ktorego Die, mozna wskazae inacze] jak ty1ko przez opis deskryptywny, dokonll!je si~ wyl'lczl'lie pr.zy uzyeiu zdania restryktywllego wprowadzajllpegot~ deskrypcje,

5) Wreszde s.pec.yficzrlJ\ruok£j.'l man resttyktywllycb jest takze twoLllCD1e zdaa ogolnych, wstazuj aeych na caly zbi6r lub dowolny element zbio:ru: Kntdy. kso wtedzia/by C(}.~ a losie zagi71ionego, proszo~y jest () z:awiadomie.lflie rodzl'ny. W zdaniu nadrz:rtdnym mozna pomin'lc korelat .2:0\\imkowy:: Kto (kio tyUw, kmkolwiel,) wl'e (,'00 0 Iosie l:tlginimu:go, niech da .::nac rodzinie. W tych zdaniach (w przeciwieristwie do poprzednich) nie mowi slt~ nic 0 istnieniu 086]), do ktorych odnosi s.ie zdaniowo wyrazonagrupa nominalna,

Wsrodtych :roan. wyr6Zni<lj~, si,e. dwa odcienie znaczeniewe ze wzg]~-

du na warro~e mudalne:

a) Pierwszy 'Lyp r.eprezenhlj<\ zdania W rodza]u:

{ Kaedy lap}

K. tokolwiek . przychodzit do tego domu, cml sif mUe przyj(:ty

Kto

{. ~::::~:;~ }'" koeha! prawdziwie, wie,t'o znaczy pr('eiJacwt. s»

W zdaniach tych zawarta jest lnformacja 0 lJo,g6]nionych zaszlych z.d,tlfzeniach.

b) DCilgi lyp reprezentujq zdania int:ormuj&.ce 0 relacjach miedzy zda-

rzeniami pomyslanymi:

{Keddy kso }

K.. tokolwiek 'I witt cot 0 losie wginionego. niacl! CIa mat rodzinie.

Kto

.122

Ten ostami typ zbliza si~ do zdari wamnkowych, ktore takze informuja 0 zateho~i miedzy zdarzeniami pcmyslanymi:

J.e,m ktos wie lwiedziatby) co.~ 0 tosie z,ag.inionego, niech da Zl'lat rodzinie.

4. Cechy formalne zdan relatywnych

N iii. konlee powiedzmy p~ s~6w 0 fermie zaimka wprewadzajacego zdanie wzgledne (zaimka wzgledaego, tzw. relatora) oraz 0 obecnosci 1<0- relatow zai tI!ik.owych w zdaniu nadrzednym.

4.1. Jak pamit;.ta_my. ist:ot'4, zdania relatywnego jest zastapienie W zda[lim podrzednym grupy nermnalne] kc r efer e ncyj n e] (zob, s, 93) z gmptl. nominalna W zdaniu nadrzednyrn przez zaimek wzgl~dny: .Zob,(.'!czyl' cztowieka, kt6ry ulegi wypadkowi, Zobaczy,l kobietfJ. kt6r-ej podawano Ie· karstwo itp, Zaimkl wzgledne klo.ry" ku5'rej :zrun~puji.\ odpowiednie gru:py nominalne (czwwieka. kobietf), Zairnki te s,q_ podw6j nie akemodowene: ze mania nadr"l~dnego czerpia rodzaji liezbe, ze zdania podrzednege - przypadek, wymuszony przez wa]encj~ ezasewnika w zdsniu podrzednym.

Oczywisde eechy morfologiczne rollj~ tylko zaimki wzgledne admiesne (kt6ry, kto, co). Istnieja tak~ 'typy zdari, w kl,6rycb zdaaie pod-

, ,

~~dne zastepuje grupy nominalne 0 fUl:lkcji miejscowej. kt6re mog!l by~

wyrazane przysldwkowo (Prz;esr,edl tam, gdzie (.~klf.d) bylb lepie] widat) ]ij b g:r~p<\ przyimkowa (Przeszed/ na miejsce, Z kt6rego by to ,tepiejw.idaC).

Wana, wreszcie wspomniec 0 typie zd,al'i. dzi§ juz niece ardtaiczoym, w kt6rym co wprowadza zdanie w:zg]~!1e oiITeSl,tj<\pe grup~ rzeczownikow~ w zd.aniu nad.r.~Dlym, tYP1!ll: Odzte jest ta dziewt'zyna, coo jq_ koch-am (szerzei 0 tym pisze S. Urbariczyk 1939).

PnysJ:6w kowy charakter maJi! tez zdania z zaimkiem wzglednym czaSiowym: Lubif wmcac Meay,. lde.dy niebo rotja§niato si{ biaskiem ~I Lub.i! wracac o takiej pone, w ktdrej nif.tbo roziasnialo si~ blaskiem. Zdan:i<l te SWlowi'l. pogranicza zdan w:zg~c;:.dl[lych i czasowych,

4.2. 0 zasadaeh pejawiania sie tzw. 0 dp en w i e d 0 i k 6 W 1: e s po] e n i a (pustych korelamw zaimkowych) m6wiIiSmy wczdlllej (rob s, 119). Mog~ one wystqpi.c wytacznie W zdaniach restryktywnych; Spotkalem tego

l23

chtopca. kt6ry wczoraj przy'1liosi do na,~ list. Wpl.'Ow3idzerue oopo,wiednika do zdania determinuj 'l~g:o przeksztalca je w zdanie restryktywne: Zobaczyl ,czt'Owteka. kt6ry ulegl ~vypadkowi ~ Zobaczyl tego cdaw,ida, krdry .wlegl wypadko~f..·i. Drugle zdanie sugeruje. ze 0 tyro czlowieku byia jui uprzednio mowa

W zdaruach tzw. substytucyjaych, w kiwrych zdanie zas'~puje cab, grup;:, nontinalrt~. komIa! zaimkowy poja\via $lie;: oajcz~s.ciej w sytuacJi, gdy chodzi 0 okreslony, cboc rriezidentytikowBlny, obiekt, np, Ten. k10 z,nalazi portJ'lionetk~. prosZ()~Y jest 0 oddante jej wta.sdc,ielowi.

W zdaniach og6lnycb. jak pokazywalis-my, jest on czeste po:mi.jany:

KIa pyla, nie blqlizi, Kto klamie, tle czy.ni. ,,Kto kocha. widziee chce dwl cieli po,sJac:t U..fOIWld). .,KMry S'krzyw.dzild c:dowieka p.rostego" ... nie bqdi berp.iecr,ny" (MUosz). W zdaniach z ktokolw{.ek W ogole me jest ID.Qzliwe wstawienie odpowiednika (Ktokolwiek wie a losie zaginionego, niech da mac rm;1;;inie).

R o z d z i at KIll

Zdania czasowe (temporalne)

• Zd.aoJia czasowe stanowia. wazna i dc~ rozbudowan~ grupe wsrM zd?n podl'z~llych" 5'1. one podslawowym soodlbem Infonnowania: 0 czasie O~ls~w a ~y,ch ~darle~; ustalanie zwi~u czasoweg« rni.~dzy obserwowllnyrm zjawiskami [I~lety do. elemeDtarnych operaeji mys10wych dokonywanyehprzcz celowieka

~yrM,niaj<t s~e dwa gJ6wIle typy zdari c:za-;owycn:

1) Zdania, ktorych gMw:ni\ [lI:nkcj.<'t jest lokalizolW1U1]e W ezasie wyd~ri o()'jsy:va?~ch pnez. zda_nie nadrz~!le', a wi~ odpo\li]adaj4ce rut ogohle. ~yt<lluekiedy?'. np, Jan wrdcit do domlll, kiedy (gdy) Mar.ia j!J.t. spata, Kzedy padaf. des'l,C''l •. si(!d't,felilJmy w dom,u (zdanla te mozna nazwaC lokaliZujqcymi temporalnie), . -

2) Zdsnia k.t6re odpowilldaj~ rut p;~'tanie '.l'aIe dl11.!Cto?' '00 ti' ~ . .J. ?'

. J "'1:>. • . . ·cuy, ,

'do. kiedyT: np',Odkq{i wyjechai z ,dOMl1, ciqgle choruj«; Dop6ki nie wy~

=r rnqz, mu~slkala Z rodzicami. Zdania te nazywa si~ w Iiteraturze przedmiotu (por, T. Ampel 1975) zdaniami !azowyml.

, ~ba, typy dzicl~ sie wewnetrzaie ze wzgledu ]HI. to, czy komullikuj.q re]~j ~ ~w~~z,esnosci" uprzedniosci (wczesniej sz©§ci) b'ldz na;st~cw~d (p6z.meJ.szo,sCl) wzgledem zdsrzenia oprisywanego w zdaniu nadr1)~d!lym, \V azna Jfsttakle W'ewn~U--lJla char,akteTystyka opisywanych zdarz.e.o: mag<\, to bye z.dar~enia. rozcli\gle w czasie (np, Ciqgie cho.ruje) Iub tez nag~e zmrany {"'YJechai z War .szawy, W}'szia ~ mqt}. zeby ograniczyc si~ do

11:5

przyldad.6w cytowanych wyzej. Jak widac, w strukmrze :z:dari ~empondnyd] wazna rnle odgrywa obecnosc aspektu dokenanego lb.4.dt uiedokcnanegu .. Niekt6re s-p6jnj_ki wyrnagaj", weecz aspektu dokonenego, np. zanim (J1:im):

Nim wsze.dl, uuizwonil.

W sumie ztlania czasowe pi1ledstaW'iaj~ dose z~oiiony obraz ze wzg]edu na ilosc sIP6jnik6w ] ieh .sci.sle wymagania gramatyczne, Spro-b'njemy dai1ej w duzym. uproszezeniu poJ::azat len. obraz,

1. Zdam,f1 ~.okalizUij ace w czasie

lak wspomeielismy wyi.ej. wsrOd wan infonnuj!\.Cyeh 0 ezasie odbywalilia sie wydarzen wskazaoych w zdaniu nadr.z¢nym mozna wyr6i.ni,t kzy typy; 1) infotml!ljqce 0 rowl.loczesno..§ci (Kiedy szedllflicq. l'"azmyflaJ

o Jvydan;eniach. Kiedy szedt u.liclb zdat-zyt si€ wyp.adek). 2) informujece

o u:przedllioscl zdsreenla (Ledwie wszedi do [Jowju. ~czq_l ,oporwiadac, Ledwie buna si~ skoriczyia, wybiegU do ogrodu) i 3) :informuj!l,ce 0 nast~pclooc,i. zdarzenia opisywanego w zdaniu podrzednym w stosufllku do zdarzenia wskazanego w zdaniu l.lad['~d[lym (Zan{m wszedJ; zas.tukat).

Wswywanie nil ezas opisywanych wydanen w:i<il.:l.e si~ §Cisle z uj~ciem punktowym bqdi rozciaglym w czasie,

W pierwszym typie (zdania [.0 w n ec z e S I'll e) mozliwe S!'\ zasadniezo cztery syruacje:.

I) R6wnoczes~Q§c dw6ch zdarld. tnvaj ~Y'ch w ezasie, np, Kiedy pada1.de&f,cz., s.iedzielisrtry (calymi dniamO w dom.u, Zacho'l'l"YMola/siq ctcba, gdy fowil ryby. Sytu.acje ~ mOZDa przedstawic graficz...ni.e W postaci dwoch r,6wnoleglydn: oddnk,6w:

- zdanie nad.l."Z~e.

- zdanie po~tle

2) Zaj§cje; zdarzenia punktowego w zdaniu nadrzednym w czasie, gdy trwaln zdarzenie w zdaniu 'podt'~dnym. ilustru j it zdania: f{~edy szedlem ulicq, spotkalem majomego. SkalecZ)ila s~ w paiec, kl:edy obieraia ziem.niaki, Graflcznie RytuacJ~ ~ mama pekazac, zestawiajae odcinek z punkrem:

.126

- zdanie podrzedne

X - zdanie na~dlle

3) O(h .... rotna symacja, tn. zdanie n~dne wskazuje :oa zdarzenie ci.ck, a pOOl,'l¢ne syg]],alizuj<e zmilln~PlJ[Jktow<b jest mozli W~, ale rue jest to prz.yktadtypowego m8i~da czasowegn, por, I1lp. Obtertlia zienmiaki. gdy (nagle)< skaleczyra si~ w paiec. Mamytu do ezynienia z pozornym upodrzednieniem rel1lcji wsp61r.z~[Iej, opisuj<\Cej dwa kolejae zdarzenia Obie.rala ziemniaki i wte.dy skaleczyla si~ w palec. Podebnie: Pili herbatlJ, ki.edy weszlMmy do polmju H wt'edy we.~lliS.my do ])okoju). Nie jest to huhrmacja o ezasie obierania ziemniflk6w, picia herob1l!ty itp,

4} R.6wfiOCZeSw.osc d'W6ch z{}arzeri [H.I!:l1lkwwych nS!jcz~sciej bywa interpretowana jsko wczesl1iej sZcrSc lub pozoiej,sZiosc brtdt let W og6Je jato rel[lcjB!. przyezynowe-skutkcwa, np. Zlamai nog{, gdy pruwr<kit i~ilJ~a I~arla,ch r(1Jp:rzed[liosc, wczes;[I~.e:j:sZD§C upmJb}, Gdy pn;,yszedi do oo.mu, dowfedl.ial sif 0 ~vypadku (w[)zesni.ejszuc przyjiScia). Gdy brak sugestii 00 de k.o]ejno.§d wydarzed. Interprelacja. nie jest jasna: WesziiSmy do pokoju, gdy wzniesioNo Jui toast 'wczesniej wzniesiono', Gdy w,esdi!my do pokoj.u., wmiesto\ltO toast 'wcze§ojej weszUsmy'"

Typ drugi, ]Iil.funmdi1tcy 0 U P I zed n i e ~ e i zdarzenia 'op~sywa!tlego w zdaniupodrzedaym, pos~ugtlje si~ jedaozaacznymi sp6jnH::amL Sill to: ledwo, ledwie,zaledwie: Zaledwie (ledwo} wesdiSmy, wznieJiono toas«; l.e.two wmiesiona to(lst, 'liNtszli lIowi go.feie,. Dla obu Zlcliru'i charakteryslyczny jesr aspekt dokonany: .Led~vie weszUslllity do dOI1'lU, rozszalala S~€ burza. U2:yde aspekN niedoscnanegcmczliwe jest tylko w zdaniaeh og61- nych ]ub zdaniaeh m:u:racyjnyc.h (pr.aesel'ls hi storioum): .Ledwo WC~tr dzimy, rozpoczymJ si{ awantura, Zawsu ledwie wchoazi, zaczyna narzeW]q,.

Jedneznacznym wykladnikiem zdarl typu trseciego, \vyrSl:taj~ych n a - s t,~ P c Z 0 is C (potniejsz.o.~C) zdarzenia opisywenego w zdaniu podrzedoym, jest sp6jnik: ~aliim (n,im):. ,Z,anim we,~.~1-i§my, wmieswno toast,. Ztmim w.G~iesiorw toast, weszm.nfy, Z4,nim wY'szed~ Z domu.wytr:tczy~ 'elewizor, Zdanle wprowad.zalJJe przez zanlm opiSl1je zdarzenie pozoiejsZie. !liz wskazane 'IN ro<ln]u nad.ui(tclnym..

Pedobnie jak W poprzednirn lypje,. W obu zdaniach uzywa si~ zasadnkzo czasow[lik6w dokorumych przy rnzllimle[liu <lktiUainym. CZ<l!Slowlli};:i

121'

niedokonane pojawiilj<\ s:i~ w zdaniach ()g6~nych: Zawsze mnirn. wychodzi (wyjdrJe) z dom,u, ga,~~ (<:;gas i) iwiatlo,

Na koniec wspo:mnij my jeszczeo zdaeiach, kbSre wyrl.1Jzaj<\ uogcilmo[l<\ n~lacj~ czasQw.a,.; 'zawsze ki:edy'. Twcrzone 8£1. one sp6jnikie:m Uekrol.: liehoc ;siC sporyklU, romrawiali przyjai,nie, Uekmi! wyc!wdziJ z domu, gasU ws:zy.s,(!cie ,fwi'a!la, llekroc lvyjei,dw{;a tw dfugo z domu,. crnla si( tie, MQg~ tu wys.tw~~ oba aspekly bez zmia[lY znaezenia, jest to bowiem sytl.!.acja neutralizacji opozycji aspektowe]: llekro(; wYJecha~ (wyjf:tdi;al) z domu, jego ylrawie pogorszylo sf{ (pogauza!o sid, W zdaniu naO:m;d[lym mote (lecz [lie musi) poj awi~ sie zap@wirooik zespolenia tylekroC.,

2. Zdan],a fazowe (duratywne)

Zdania te wskalluj& na granioe czasowe zd:arzeni a opi sywa:nego paez zdanie nadrzedne: Odkqd ttl miei~(,.km.n, nie spo/lta/em jeszcze iadnegoP()~ taka, Dopo.ki by! w durnu., c7.ul osi(; dobrze, Zostan{ JU,. p.dki .tego bfdq, wymagary moje studio"

Jak. widac, mozli we tu SOl lezy typy syroacji:

1) Zdarzenie nad~dnle jest r07xl!\gle. w ezasie j zdarsenie wymane zdaniem po~dnym [me jest ttv./'Sile. W obu zdaniach w:yst~'p)jje czasownik niedokonany, Zd~tde wskazane w zdsni 1.1 pedrzednym (~kresla c za s zdarzenia wyrazonego zdaaiem nadrzednym przez informowanie o rownoc1)es[lJ)~ci oba zdarzen: Dop.6ki byl w damu, (dopotJ) czul si{ dobrze, DopOki .fwiecilo "ioltice, oop6!J by.to depfo. Paralelne zdania Z. kiedy nie p~~!,]j!\. czy ehedzi 0 ]okaliz:acj~ zdarzenia C1:)' wt 0 informacje o czasie jrwania: Kiedy byi w dorou. czr"~ si~ dobl':(;e, Bylo ci(jpio, kJedy &wlecilo siOli:ce,.

2) Dmga sytru.ac ja to o:k:re§lanie p 1;1 n k t u poe z ~ t k 0 w ego zdarzenia opisenego w zdaniu nadrzednym, W tym Vi'Ypadku zdanee podrzedne wskazuj.e UI.1. zdarzenie poru::ruwe, kt6n: popnedza bezposrednio zdarzeaie opisane w zdaaiu [Iad!r.ze(l[lym i stanowi j ego !?OCZE[tek: O~d wyjechai, poczut silJ {cmje si,q}tle. Dziesif(; tat min,io, odkqd {od kiedy, ed cza"u gay, od Cl.4S!i jak) !Jmarl Piotr. Zdarzenie w zdaniu nadr2;~l'!y:m wyraza:ne mo2ie bye c:za.,>owni:kiJem n±edok:o.nanym lub dok()n~l1yrn (I d~,a· r<tkteue .inchoa:tywnym (wskilzuj~cym na punkl pocz~tl(owy ;cdM7.:.¢n~a):

12&

Odkq4 wyjecha/ z domu; c(_,ge I;i~ (poczu.l si{!) ile, Dziesi{c lot mija (min~lo). odkt{d Ul1Uld Piotr. Ten typ z'dan fazowych okre~lany jest jako zdania ingrcsywne (T. Ampel 1975),

3) Kolejna syro.acja to wskazywanie przez zdanie podrzedne pun k ~ t U k 0 ri cow e ,g 0: Dopoki .'lie l",'ysz;~a za mqt mieszkala .;:: rodztcami" Byl'(} zi.rrmo dop6ty, dop6ki n~e wJwie.ciio stance. BofJd~ ttl c.zekac, at Jan wroci" Zdanie podrzedne wskazu j e na wydarzeniepunktowe, hire koriczy stan (zdarzenie) opisane w zdanlu nadrzednym, Rzecz jasna, musi w nim wystapic czasownik doknnany; czasem m021e pojawi~ si~ forma niedokonana, ale w funkcji og61oej: Czekalzawsze cierpUwit; at p.rzy'Chodl.ilem pa niego (pOki nie prz),cho.dziiem po niego). Przy sp6jniku at uiyde czasu nieprzeszlego moze spowodow a,e dwuzaaeznose: Czekam, ai p.rr;,yjdl.ie 'na

coo'. 'jak d~ugo' (per, Swidzioski 1989)., .

Sp6jnik dopoki (dop6ty) ma ilU,emuj'l'c~ wlatciwQsc, rnianowicle w te] fU[lkcji wymaga formy zanegowa.J"J.ej czasownika dolkicmane go: NQ~ mawiala go na wyjazt.l., oop6Jr.i nie przyrzelrJ' tego zrobh:. Maria spnq,ta.la mieszkanie, dopoki nie przyszedl. goS'c.,

Na koniec zbierzmy omowione typy W jednejtabell, kt6ra jest p17..e~ ksztalceniem zestawienia zamieszczonego w ksiqZct Teresy Ampel (] 975),

Zdaala CZ3!>OW6

lokaliz.uj1tce w czasie 'booy'

['liz-owe 'jilik dfllgo'

rO'WrtOcze~ll0§C

cailk:m"ita Kiedy szcCU: uUcq, 1'Ozrn,ysla.t Dopofd by"l w domu,

f- + ~.lIcl~kI~.II~d1~''k: czr~' sill dobrze

ndklnd!k.

punktowa Kiedy sz.cdl uUcq, S'pOlklll <.llajomego

ndk!dk

upuoollios.c zdarzenia w Z<lanil,l podr~nym

Gdy rozwidnilo s1l[. 'w)jtx:llali Odkq_d wyjeclla.f .t ,domu.

Ledwo wSledl do polwj!,4, poclul sif (c.zld s,il[J

loooC1,)'i j,q gonej

dk!dk dkllldkldk

na!lt~:m~ zdaezenia w ?.;da!1ju podJ.7.~Dj'rn

Zmii.m wY,~lil'dl z dQl'l'ilu, wyfqczyl telewb)1'" Zaptllii papieros,a, zanim rOZJJoczq_1 rOZ!\!'J(JHlq

Pracowcd nad tym, at oMqgnq;t cd

C~'Ul si~ tte. dop6kJ ni.e wr6d~

ndkldk

Ro z dz i a l XIV

Zdania wyrazajace relacj€t przyczynowc-sketkowa

W ~r,6d zdari .zJoitonych ~~ot;lklyc.zn]e dominllij~ jak pokazy walis:my w mz.dziale]X. :rozrJe typy infOrmujio.tce 0 relacjach PI'ZYCZY'llOWO-Skli.tkowyeh m i~dzy zdarzeniami. J ak widac, podsta wowe operacje rnyslowe ustalajace z;wi~ki miedzy zdarzeniamito, oprocz zwl1l.zk:6w czasowych (0 kt6- rych byla mowa w poprzednim rozdziale) i zwlazkow porownawczych (wspominalismy 0 nich m.in. przy okazji zdasi paretakrycznych. per, s. 1(3), rakze mterpretowanie zdarzen W relacja,ch pnyczyna - skutek, Ta podstawowa relaeja uwlklana jest niejednokrotnie w dedatkowe, bardzo skomplikowane strukmry poj~iowe, jak np, pojecie niedostatecznej przycZyrly {PrzyszedJ do pracy, chociat. by! chory). Wal.'to jednoczesnie pami~.tac, ze sp6jniki niliadSij ~ nSzlle dodatkowe znaczenia, z<lcieraj~ klarowl],os.c relae] i, kt6ra mote oscylowac np, mj~dzy relacj ~ czasowa a przyczynowa, Zdanie CZH/ sill gorzej, W miare jak zbUlal si{t termin ~vyjaz.du mozna interpretowac roznie; 'poniewaz zbliial si~ termin wyjazda' • 'kiedy zblizal sie termin \I;!)jazdu' , Sp6Jniki zacieraje, takze granice miedzy parataksa a hipotaksa, 00 czym wspominalismy w rozdziele X, s. 99.

o zdaniaeh porcwaewczych nie bedziemy m6wic oddzielnie, wi~ warto w tym miejscu wskezac ich najistotniejsze cechy, Odpowiadajib one dw6:m eperac] om wyrazanym przez zdania pararaktyczne: zestawianiu i przeci wstawianiu, a wiec widzeniu podobieristw i widzeniu r.o.tni,e ],I1i.~dzy zjawiskami,

Widzel1ie r-oi;;ruc przekazywane jest przede wszystkim przez zdania

no

ze sp6j]l;ooe:m 0 i~t. 0 tyle (por, H. God~wska 1 ()77): 0 il'e Galczyfisld byw,a/gni:ewny i imnicwy. 0 .ryle jego uczeii jest tagodnyi oobrotliwy., o ile .Jan potra;fi wszystko zalatMlic, 0 ,ryle Piotr jest .m};)einie niezaJ:adny. Nie..kWre wypad_ki przeeiwstawisnia i zestawl ania zb~l taJ!\. si~ do relacj i payczynowo...sbukw1ej: 1m wi~ct'j r-oztnyiiat. tym mnie) ro.(;lltnial (por, rebcjalli~edosmteczn!lej przyczy:nlliy: Chocioi duto ro.VI1)'sla:~. nie ro.z;umial). Naliamias,t zdaniee Imw.r{'cej rovnyslal (irn lepiej po.zru!}vaij. r-vm lep,iej mZIMl1hd ~uacj!'J wyraza rdllcj~ przyczylJly zwyktJej: R~<.iHntal:. b« po,vw~ ~f, WtmysJa.l.

R.t:lacja przeei wstawiania jest cherakterysryczna dla pogranicea miedz.y zdaniami parataktycznymi i hipotulYC.loymi (por, IS. 99)., 11]1. Byta brzydka, ale za 10 ladnie .rif ubiemia, Choc,iat. by/a brzydka, ale'adnie sif ubieraln llt:p.

Pom'wnallli~e" bore prowaclrri do sYgJn.a]i:mw~m]a poiIohi.eri:s(w., wyr.:3iZ8]D.e jest zd8:l1i.i.a:m.i po:r6W!IUlwczylni typu: Udwi~ P() frtmr:~:k~, jakbybryla .rodowitiCl pJ"(1:'lCU~, Krople zadbvi(lCwly n:a s.zybach. Jakby /r.w's -g~.(J1~ tQwnte uderzyl palca..mi, 2{by .wjq_ca wykszttlico'fle sq_ .tak 8a111.0 jalr. .~~bJ chmnika.

W1l!l1o Z1IIJWrlyt, ze w nieknirych zdaniach tege typu zdaaie drugie me mill cbaniktem fa.krtywnegol,lllJe jest .l:Dfo:niluacj& 0 faktash, a j,edynre przywo~uje pewne pamysJ<lJlle zdia:r:2lemlll.a. po to, .rebylepjej OP]si!.6 zdarzenie rzeczywiste, mnne zdafliia 0 funkejl . sposobowe] (u-adycyjnie 1l\C:mne w jedns, grufJ( z wymieni~mymi wyZej) ]Mjl\. st1Ukw~ przyczyuowo~skutkow~ !:Ip. Biegl lair. szybko.aZ stracH odtkch, Byla tak zr1i{'CZo· l'lQ, ie zrezygrw'waJtl zwyjaWu. Bedzie (I nich mowa w daLsZiej c~Sci roz(ilzJabJ.

W srod rod wyraZ;aj~cych .relacje~:mzyic:zynowo-skutkow<j!_ wy.r-OZniLi .. si!;,! co najmniej szesc protyp6w ... Zestawmy j e wstepnie, apetem ornow.imy je dokhldniej.

1) Presta eelacja p:rz.yczyrtr;lwo·s._!ootkowa (t~. P rz Y c z y n a z VI y k - I a): N.ie p.rzys~dl na zebranie, ba (gdye) lachoro~i, Zdarzyl sif wypadek. po.niewaJ; niemi,nstI!lowano .sy gnaliZHcji.

2) Relacja wSka2iUj~ ]1,3. puyczyn~ w.iedos.lateczn~ (uw. zdarui.8i.p:rzyzwa~ ajl\.ce). Zdaw.1l! tego typ~ z;awieraj<\ ~hyte:, zi(;;l)o.lle mzU" mowaaie: P.rl)'.~:r..,gdi n<l l;e:vrt:lnr.e. dwciai (mimoze) byf chary, ~rzyl ,sifJ 'W)'padek, ,ch(1(;ial wl'Oi;OIw 8jlgf.laUzacj{;.

:3) Relocja wsku1!D.j$a ria pr z y ~ y n ~ h 1 pote t.y c 2:111 ,:it (tzw. zdanla z pnycLin~ logicz[I;ij: ( Widc::u::znie) z.aclwrvwa~, bo ni.e. przys.Qed~. (WidaC) nie zalotona i~ygnaUlacji, powewat l.dar-zyl s~{wrypadek.

4) R.elacja c. e l o wa: Zaloim';lo sygMliw.,j~, aby nit! ZdQTzaly si~ wyp.adki, Pos:udl do biblioteJd, mh'}, oddat k:~iq:t.ki" W znaczeniu tycn mail ukrywa si~ swi.<ll.oomy zamiar, kt6ry jest ]sto~ dzia~mia cel.oweso,: Zalo,tono sygnaU40cj"J (pm! tewat chda~ol. teby ~ie~rzaly S'~e ~padki ",

5} Relacjai. W <I I U n k ow a: Jet.eli znlozy ~ifi s.ygn.aU(tl.cj(l, !l'tie b(tdzie

wypadK6w, Jesh Jan .zachf)r~je, nie pnyjdzie IW ubranie.

6) Relac:ja s k u t k 0 W <I (charaiteryz;uj'llca): Bieg' talc szybko, .. te stta" cit oddech,. lJyta laX zm~zona, ~ zreZ)tgf£owala zlWJjazdu. Zdanie po~ne wslaz--ujfl.ce na skute!k rna za .l<'lIdanie scharak:te:ryIDwac praede \vszystkLm pod w:zgl¥de_[Iilm.t~osd zd<menie 'I1\,rskazane W .zdaniu 11~~nym.

W dalszym 'ci~lliOJitlOW].Y do:Madrllej wymiemooe typ:y - J a];)@ W1alerialil~s.tt~qdIllY ~dij_ nam smZycgMwflie pnyUaJy Z opraoowat'l~a M. Grocbo:wskiego (1984) @ru Sktadlti K!emens]ew]cza P 969).

i. Zdaniaprzyczynowe zwykle

Zdama te m~ji!\. stosw.n!k:owo pmsh\ slrn.koo.re: apisu]<\. dwa .zdru:zErua nec:z.ywiste powi'lZpe. ,zooniem mOw]i\Cego. rda~j <\ p:rzYC-6ynow",.n:z~. joooo zUlch uznane zostaje za pr:zyczyln.~. a drugie za sbtek:. Jan nte przy:s.zedl na zcbmnie. po.niewaJ; tbo, gdyt) .mclWrflwal. W zdamacl:J dowrrycn hipotakttyc:znie pny,c:zYlla wyra:t.ona jestzdaniem . p~rz~l1.yrn, n~~ tomiast VI zdaaiaeb. p .. ra~tyczflycb ]:!lfomilujl\.cych '0 te:J sameJ re]aql p:rzyczynO'l jes'[ w]!'t;U.o:f1<l. z;dimiem linearnie ~czeS:nie~:s~y.m ~Zachorow~i, wi{,c nie p.rzys7.edlPognt_l"lic2le stanowia zdama ze S¢j nikiem wabec leg~, te «(look w.obec tegO!): Jar! papr~.iJ, PiotrfJ 0 zast~fWo. wQbec tee go,. ze musiaJwyjechac. a oboJ:.~cgo: }(J/t rnusi:al wyjech.ac, wobec tego (W~fC)

poprosU Piotr-a 0 zast!fps!Wo. _ _

Payczyn~ zwy kh\ wyrazaj,t sp6j niki poniewat, }yo l gdyz, Dwa

pierws2ie sa stoSllUlkuwo :malo nie:[I~toec.ho'waU1e: bo - l[l[.roz~ej potnezae, poniew.ai .~. ThieoostavMlniejs:re. charnkle-a:y~llj,e si~rez tym, i.e (w :od~ r6:Znlerlli1,l odIpo:zostaly,ch sp06jnik6w) moze paelJioiS.i~ :sie wra:z ze zdaaiem przyczyr.mwym nil. pie.rnrs;z;~ pozycj~ line1lffi<'\' np. Pottie\t'at .Ja~ :z_achoro·

112

wed, nie prl.ysudl no. zehranie. Sp6jni.k: gdyf. ma ch~_rakter bardzie] ksi.'likowy. Nalezy przy tyrn pami~tllt,ze sp6jujk bo jest wielofimkcjjny j Die. zawsze jego obecl1o§6 w tekscie sygnaliznJepny(:zYI1~ zwykl<l .. Moze 00 wysU\pic takze jako wyk~adl'lik przyczyny logk,zl1ej (Widocmie :l.J~chorawal, bo nie przysudl), a takze naoechowamej modalnie informacji uzasa:d. ]liaj~ej: Nie msz teg», bo spadm'e ci na glowlJ (bo dostaniesz w slWr(± -gmzba). 0 obu typach bedzie mowa w dals.zym ciagu, .

W fll.ukcjiprzyczYllowej mote teZ wyst<rpi.·c sp6jnik dzir;lci temu, te, j,ednme niesie on inf(!tmacj~, ze skutek jest pOzylywny; dziw[Je, a nlOi.e nawet niepopl1lwlle, wiec byloby zdanie: Jan nit! przy~·ze.dl ifla Ubronie, ch:.ifki umm te z~chorO'Wal, ale zupehi:ie dobre: Jan Ufliknq,t wypaif.ku t/zir:ki ternu, te zachorowai (i pozosta] w domu),

2, Zdania. przyzw.alaj~c'e

Jak wspomnJeIismy., ZfIwieraj<l. aile W swej stmkwne ukryte roZIU:mOwanie, Zdanie: P'rzyszedl; chocia: (mimv ie) hyt chary ukrywa llastwlIj<l_C<l operacje my~lowll nadawcy. ze zdarzenia rzeczyw]stego, opisane.go w zdaniu pod~dnym Cbyf chary'), mozna by wnios:kowaC, ze nast~[ skntek p.rzedwny ('ni'epnyjiSc]e lana'), tymcza.sem oieoczeldw.mie zaselo ~darzenie przeciwne, opisane w zdamu nad.r-z~IliYm.. Cafe to sko:mpUkowane TO:mmowlInie sygJlaJiZl]jfl sp6jniki chocicd .. chat, mimo it': Ptm;!i na spacer, chocia: (mimo ze) padal deszcz, Mimo ze (chodai) zalozona sygnalhac1r, zdarzyi sif! wypadek.

Sz.czeg61ny warjal1it tej relacji wyreza sp6jllik chodathy, kkSry doryczy .zdarzel1 oierealnych. pomyslanych (wy:razanych czasem ,rzyszlyrn):

Chociat.by p~dat deszcz, p6jdf{ lUI spacer, enochy byt chory. przyjdz.ie na zeb'rarJie. Nierea~lloSc. opis:ywanycb zdarzeri zbliza te zdania do zdan wanmkowych, ktore wi<tZ'l dwa zdal'zel'lia pomysiane relacj1t przyczy[lowO~ ~8kl.!t.koW4: Gdyby padal desz.cz,"lie pojdziftfflY na _"pacer. W zdaIliach z cholby sygllalizowana jest niedostatecz!1()~ przyczyny .. Bye moze tez w zdalliacb tego lypru sygnalizow<Lna jest pewna de.zaprobaUi ze strony nadawey, st'ld dziwne by toby zdsnie: Chocby ~a:loton() sygnal.iz!lcjfl. zdarzy si{ wypade/c Zdanie to wyrazaloby rodzaj filozoficzl1ego pesymizmu (czy wrecz fatalizmu) nadawey,

Warto na koniec pl'Z)'pomniee, Ztl relacje-przyzwalaj,\c&, ':'.Y~~llj~ tak-

-"- . - t· (por """"z·AJ., X·) '7'" stxiinikiem ale-

.ze pMata.ktyc:zne znama przeciws awne .. . ,:"",'1;.1,,,- •.. , ""'" r-.) .: "

!<Jt6·ry zapowiada ,.ni.espodziewano~t" zdarzenia Op[S!lllego. W ~ug[m .• zda~ niu, pOI'. P~da~ deszc7,. ate poszi: na spacer; Zru:horowal. ale przy~.,edl ,%a zebranie, Zaloi.olW sygnalizaejq, ale zdarzyf Sl~ wypadek.

3. Zdania z tzw .. przyczyna logiczna

Zdania te, podobnie jak typ poprzedni, ~ sygnalem ukIytego rozumowania nadawcy, kl6ry na podstawie rzeczywietego zdarzenia, dQmysla si~ jego przyczyny: (Widat) zachorowal;. skoro (00) n~(;' pY'Z)'J'Htdl '1a z~br~nie, Wido(.·znie nie ltltoitmo :sygnaUwcji, bo zdarzyl Sl~ _ wypade." '. ZOOrz:n~e opisase w lIdaniu p(l(kz~D.ym rna charekter [:zec~)'Wlst.y. II. Je~~()czes~e jest interpretowene jako sku:tek pewnego do~mem'lnego. zdar_z~m.l., Zd.~e nadrzedne natomiast w skazuje na owa.. domaiemana ~rZYc:::)rn~,_ W!do.cvue. musiafo byC .§lisko, skoro upadl, Byi ttl w"iqg~ dflla, bo~!~~ !ego n;£('ZY,

W.ktadnil::ami tworzacymi zdaniepodrzedne sa spojilloki bo, skoro, natomiast w zdaniu lIadc~dnym wyst:l:-pnj(l naJcz~&dej jakie§ modalne W'j~ Uacllniki hipotetycznoSci: wida.c, widoc~i8, mo~.e, chyba, np:. C~yba,.J~: przyjecnal; DO Sl{ jego n:en:y, Jan ~!lS~at przYJec~(1t, bo P.~! J!~ W }~gpokoju lwiatlo. Szerzej ° przyczyme hlputetycuejl mowa jest w pracaeh

M. .BaWd (1988)i E.Wi,ei'Zbickiej (1988, 19?]). _ . . . _ .

Na zakonczenie wspomaijmy jeszcze 00 jednym typie zdari, tworzonvch - spojniki.em bo, a wyr.a:iaj.l\.:cych gl~bokQ uh-Yl'l relacj~ prz.yczYIliO~!l. S~ to zdania typu: Wstan W'c,<:-dnie, bo si~ sp6inisl. na p~cit{g, .Mwusz vnienif .swoje po;strpowanie, bl) Unaczej) od.ejdzie od ciebi«. Zd~~:1a te uzasadn~aj'l czynnoSci zaleeane w zdaniu nadrl~d~ym.:vpIOwadzaJ~ dla nich motywacje, slota mozna joe nazwac UZQsadmaJ'tcynn.

4. Zdania celowe

W Skladni Klemensiewicza zdanlate traktowane S'l.j ako OOr~~ny.~, nle powiazany ze z.daniami przyczyncwymi. 1edna~ze gl~bsze W?_t~u~CJe W semantyk~ tych z.da6 (por. m.in. M. Grochowski 1980. E. Wierzbicka

134

[991) pokazllije, i.e w strukturze semsnrycznej 2idla~ celowyeh zawarta Jest relacja przyczynowo~~d::JI].tkQw;a.

Przeanalizujmy Ilaswpllj~ce zdsnia: Jan po8'zed~ do bibHoteki, ieby

mJ.,..1Q$. k-'~1.· M. -,J •. - . f . J .. .J1' ~- •• '--' . L • l~, '. ~ - 7 1, 'J ___ (.!O_."'. __ S{,"Ilf\.l,Q.,l\,a ~ ozy~a [JZleC!"i;,U .I"iVZUCI:l, .ze."i I':I-.Ie .V\t:l\QJl"()O •.. an .ttilPh

album, zeby go ojiarowat: nauclJcie.lce.

N a powierzehni zda!:da, le OP]sqjO\ dwa zdarzenia: jedno rzeczywiste ('p6j§de do bib]ioteki'. 'w-lo:renie .koZl1cJJJa'. 'kupno albumu') i drugk pomyslane (:zamierl.One): ·oddruri.ek.~il!j;kiJ', 'niezmarseieeie d'l:~ed<.l!·, "of]arowanie albumu 1:ulUczyci:eke'. Jednakze w g~j ukryre jest tu jeszcze jedue zdarsenie, mianowicle 'wola .. ' (decyzja) agensa wyst~JlUj~ego w romri:u pierwszym: Poszedt do bibUotekiJ. po~f(!wa_t entiat oddac ksiqiki, Wlotyla d1,iecku k()i~(.:h., paniewai chciaia.te.by .7lie 7)1'l(;l17;lo itd.

eel zaklada czyje§ swi .. dome dzialenie, tzn, cZYJ:ilS wol~ Qsi~niJ~d a czegos, Nie maj.~ sensu. zdania celowe bea udzialu czyjejs swiadlQmoSci, np. ~ Wiatr ].m.ewrocU d17.,ewo, ¢eby zmarasm·vac drogq, natomiast zupelnie dobse jest zdanie: przewrOccmo drzewo, :leby zClraraSOW12t drog(, tzn, Zl'Obili to eelowo ja·cys ]ucizie. Podebnie dewiacyjne !Itt zdania: ~Jan wytysiat. feby zT-obit na yjo:sc itJnie, ehyba ze \Vj'~ysi!elilie jest skutl.1e:m czynnosei zru:m~rzo:lliej. Takse analizowane w1e]okrotrue zdarue ochorobie Jaaa i jego mep6j sciu na zeb:ran1e, p~:z.ehzulco:l1e na zdMie celcwe, informowaloby o §wiadomym. zamierzonym zacherewaniu: Jan .zachorowal, i,eby nie po)§{; na zebranie.

W sumie wiec w zdaniach celowych zdanie podrz~ne, b~otoe skrotern infermaeji (I wo]i ageasa i zamierzenym zderzeniu, pdllJi jakhy funkcj~ zdania przyczynowego wzg]ed;em zdania mU:ITz~dnego, kt6.re apisu:Je skl1tek podj~tej decyzji: Posz,edl do bib.lioteki, pooiewa-t chc':al odd(l.G ksi:qjki, Zachorowal, poniewat chdal nie iU na :.ebr:an{e.

Jak juz mewili smy pny ok!U:ji zd:ao il:lJte:tlisJonalnych (por. roedz, X1)., wystaplenie bezckolicznika w zdaniu pOUnf;dJ1!ym uzaleznione jest od tozsa:mQsd podm:iot~w ()ib:~. z.d.ui. 1'<1 SruI1,<1 regula oczyw~.S-cie dzida ta_tie przy zdaniaeh oelowych, kt6re semantyeznie sq sc:i.qg]li.~ty:mi. zdaniaml Inte:.nsjomdnymi pny predybtach woli: Pos:~dl. po~ie~.,az chdaf odeLl, ksiqzkL A wiec uzasadniene jest w tyWl. wypadiku uzyde bezokoliczru:ika w .zd<lio]!U celewym: Pos:edl, .. eeby odikJ ksicfZki II oddaf ksiqtki. N ato:miast w z-dmiu: . Postal Mari~, tcby oddala ks.iqiJd fiie moiie wysl~ic beznkolic:mik, poiriliewmt b:m!lc tu tQt.~amQ~d podm.kH6w.

Wacia:nterT!l zda:ti celcwych sq_ zdania ze sp6jnikiem byte: Zgoa:d ,~io{ fla wszystkie warnnki,. byle tam pmcowac [Grcchowski 1984), Pracowdl dnie i noce, byle otrzymal najwy_fuz't nagrooft. Chod:~l pr'edko po pokoju, byle nie my:~let:.

Zasadnicza struktura celowa jest Vi! tym zdalliu zacnowans: zdanie podrzedne wsbzuje na silne pragnienie stanu p():i~[Iego przez agensa Mania nadrzednego, a zdanie nadrzedne opisuje cZy]iJli.(l&Czmierzaj<\t~ do tego 1:'Q'i:lII,cillfiego stanu. J?6:hu.ica W stasunku do zwyk3:ych zdafi eelowych po]ega na wl.¥lk:szej int.ensyw:I1!ClSci przesycia woli oraa zgodzie (prz.yzwoleniu) na wsz;erk~e Sr-odki ])WwadlZ<\ce do Os:iqgllli~cia stanu; Zrobt wszys!ko, byte .miel swif[ty spokilj, s,t8,:C1 zdaoia te zwane 8<1. przez sy:n.tak:t;O.~og.6w eelowymi pr.zyzwalaj'l:cy:mi (par. Grocbowski 1984, Arnpelli975).

Na ~oniec WS]l'OIl'wjmy () zdaniach ze sp6jrU:lde:.m alloy, kt6:re ty lkn pezernie ItI:aj.~ ceehy zdari celowycb, np, Zbuddl silJ. (JOY r!t1tychmiast W· S1U{C, GW'ar z.mienU· si~ w stme». itby wreszde umilknqc. S<\ (00 w~Rsdwie zd~l'oo rozwijaj&.ce (por, s, 96, 119), kt6rym po~dnosc jest tylke pO" zotna, f>emantyc:Z;[I~e ]JJWjJll ollie charekrer pai!:'awkitycny: Gwar zmtenU si( w swer i wreszeie umilkl.

5. Zdania warunkowe (przypuszczajace)

Zdallia te wyraiaj.::Jj skomplikowaue i abstt-akcyjne eperacje my§lowe IB,~t:al1lj;v.-;e [elacje przyc.zyn.ow&-sk!Utkowe ]Ti1i~dzy dwoma zdarze!lIiami pomysLanymi (hipotelycrny.ml)rnoiLiwymi, a wkie nietmo:zliwymi (tzw, :z~ niak.onttnE:ktyc.zne,. inform.~j~~ 0 zdarzerul1.! t1ie zllsz,ly:m). 'l1:. wzgledu na owq absU"aJ::cyjnosc, j ak nSwniez ·k.()IDplikac]~ relacji sa one najrptilniej pl'zyswajane przez dziecko W precesie uczenia si~ j ~yka.

Zdania W;3!J.l.mkowe,ttwo:rrone wyrazislymi sp6jnihrrti JeteR jdli, gdyby, pr-zedstawiajr[\ dose skompUkowa]iY obraz: istnieje stosunkewo klarowne centrum, obejroJ!lJ ace Uzy zasadnicze typy, oraz obszerne peryferi.e, W obreblt kt6rych p()jawiaj.~ si~ niece inne &ruccje $p6jnik6w (zawierajace dedatkowe In..ac:ze:I1.ia) ba,:dt tel: relaeja warunkewa wyrazana Jest w niece itmy sposeb, Centrum, jalk powiedzie1i§my, stanow]<\ zdania opisujace zdal'le:niapomysla:oe, slt<l,d c..harn.kiel'ystyczny jest db. tych zdSiD. czaS przysrly lub u-yib warunkowy. J e§li W]~ w zd.wili.ll poj aWl sj~ ems p:rnr;;szly, jes,t

136

to sygnal jakiegos zaklocenla semaruycmego, np .. Jdli nie przyszed/, to (widOCl,nie. maczy, ze) jest chary. Zdanie to zbliza sl·e. do man z przyczyna hipotetyczrut: Skora nie przyszedl. to widoczme jest chory (por, s, 133). Jedyna roznica to taka, ze W zdaniach z jeteli zawieszona jest asercj a, co j,es[ cherakrerysryezne dla zdali warunkowyeh,

W dalszym d~~ pokazemy najpierw zasadniczy zrab rolliD. warunkowych, a nastepnie cmowimy rozne zj awiska peryfery jne.

WY[i6i.nia siie trzy tyJ'Y zdari warunkowych, opisane precyzy jnie jeszcze w gramatyee Iaciriskie].

I) Tzw, modus realis, tzn, zdania warunkowe r z e c z y w i is t e.

Ujmuja one w relaeji pr.zyczyuowo·skntkowej dwa zdarzenia pomyslane przez nadawce jako praweopocobne: wystapienie jednego z nich peciaga za soba skutek w postaci drugiego zdarzenia: .J.eSli jUJro bfJdzie ladna pogod(J, pojedzJ'emy na wydecz.k€', Jereh Ianek wa pomy§lnie egza,min, wyjedzie w g~1.ry. Przyjdzie.m;y do was jmro, jdli skoric.<:~ wcu.sni,ej prace, hIt-eli dosumie paszport; pojedzie na kotifftr:ft71ci~.

W zdaniach tych wystepuje try b orzekajacy i najczescie] czas przyszly, Uzycie czasu przeszlego sygnalizuje niewiedze nadawey: JdU Janek zdaiegzamin, w}1echal (wyjedde} w gory. Oba zdania IllforInlljit 0 zdarzeniach hipotetycznyeh, Opr6cz wyspecjalizowanych \1,' tej fli.lnkcji sp6jIlikthv jeUli. jeili mote \vys·t4:Pi6 potacznie Sp6jDik jat Jak b~dzie :tadn.ie, pojedztemy.

2) Tzw. lTIOOm; potential is. czy li zdania warunkowe m 0 z l i w e. Op4- SUJfl one zaleznoscprzyczynowo-skurkcwa miJ~zy d wOJ]Ht, zdarzeniami moW wymi, ale ffii}iej PIa wdopodobnymi ze stanowiska nadawcy anizeli w typie poprzedaim; Gdyby byla imina pagoda; pojedziemy fUl wycieczkt;l!, Gdyby Janek zdal pomyslnie egzamin, wyjedde w gory.

W obrebie tyeh zdari rnnzllwe sa dwa stopnie prawdopodobienstwa Prz.y pierwszym - zdani·e nadrzedne zawiera tryh orzebj<tcy: Gd'yb)' byla pogoda pojedziemy 1Ul wycieczke;. Przy drugim - w zdaniu nadrzednym wyst~p1.!je tryb prlypus~czaj~tcy; Gdyby jutro byla tadna pagoda, pojechalibysmy na wycieezklJ. Gdybym sko.nczyU! wt:ze.fn.iej proc~; przyJechalibysmy do w.('!s. Zdan:in t:e .i.nffm'll!lUj.~ 0 zlla.cznie sbbszej pewno~ci nadawcy co do zlljscja obu mall'zeri, -

3) Trzeci lyp to tzw. modus ir.rea]is, tzn. zdarria WliHIMOwe n i e]' z e c z y w i .s t e, zwal1e i.naczej kQlltrfaktycznymi Dotycz<\ one przeszlo-

137

sci: Gdybym b;da skoflczy/a wc:z;esnle prace. bylibysm:y do was przyjechali, Gdyby Jan byl przyjechal na czas, przyszedlby (bytby przys~edl) do nas, Jan by/by nas odwiedzif, gdybysmy go (byU) z.apro;siii ria ezas. Zdania te opisuj1\ sytu~l,cje pomyslane w przes:do§ci, 0 kt6rych wiadomo, ze nie zostaly zrealizowane, Dla wYII!lZama owej rela.cji niezaszls] W przeszlcsci s.ruty speejalna forma mianowicle ttyb p.rzypus2iczaJ~cy konafaktyczny: bylby irobii, byllry przys,zaR Up. Jego wyrama kontrfaiklyCZil:OSC sprawia, ze W zdaniach warunkow yell nierzeczywistych nie musi wys:~powac w zdaniu podrzednym czas zaprzeszly (dzi~ jl.lz archaiczny ),. a wiec cytowane wyzej zdania wsp6kzeS.ni.e brzmia, Gd:ybym skonczyla wcze.~niej pmcfJ. byliby.Ymy do was przyjechali. Gd)'by Jan przyjechat l'Ia ems, bylb)' do nas przysudl.

Oprocz klasycznych wan warunkowych istnieje jeszcze par~ typ6w dcdatkowych, tworzonych przez sp6jniki wPJowadzajq_ce sobie tylko wta.4- ciwe informacje,

Szc.zeg61ny typ &lanowi~ konstrukcje z byte: Wyjedzie, byle{by) dostai

ptls.'lpon, Wyleczy sioll. byk wyjechala z miasta, Gowwa w}~Nm mqi 1;Q kogokolwiek. byle by! bogat». Informoia one 0- przekonaniu mowiacego, ze zdarzenie wskazane w zdaninpodrzednym (otrzyrllanie paszportu, wyjazd z miasta, bogactwo kandydata na m~a) jest warunkiem wystarczajacyrn dla zdarzenia wskazanegow zdaniu [lad['~Jnynl.

Odrebny typ stanowla zdania warunkowe ze s.p6jnikiem ehyha te, chyba ~by: Prtyjedziemy, chyba i.e nie skOJkz~ p.mey., Wxiedzie. chyba t.el:f}' za:chomwal. Zdania tee okreslane ,s~ jake 0 g ran i c z a j II, c e: zdanie podrzedae wskazuje na zdarseaie, ktore warunkuje negatywnie sytnacj ~ opisana w zdaniu nadrzednym, tzn, tylko w wypadku pojawienia sie ldarz~nia wskazanego w zdaniu podrzednym nie nastapi zdarzenie opisane w zdaniu nadrzednym: Prij'dzie'my 11t1 wycieczk€, chyb·a f.c bfmi€ lalo itp,

Wreszcie na koniec wspomnijmy 0 pewnym ~}'p1e zdari, kt6re infor-

mujll, 0 z a w l e s zen i u relacji warunkowe]. 'Iworzone s,\ za pemoca wyrazenia jakkolw.iek. jakakolwiek, jakiekolwie/r. ltd., up. Jakkolwiek potoczy si,q roUt:lowa, powiem m~ 0' tyn'l, Jakkolw.iek b,thie sif CZltt, wyj.edzie, Jakakolwiek bedrie pagoda. pojedziemy na wycieczk~. [nformujl~ one o przekcmaniu nada wcy. .ze przeb]eg z.darzenia opisanego w zd8iIl]U 1'00'~dnym ni.e wplyoie lUll zdarzenie wskaza:lle w zdi'iniu nad~dnym. choc

us

mozna by p.;ZYp1JSZ~ZIliC, ze Istnieje mi~dzy nimi zaletrlQSc. Element zaprzeczanla supooowanego zwiqzku przypomllla rozllmowanie ,eh.Jliraltl:e'rySa tyczne dla zd.aii pnyzwahlja.cycb (PO:i. s, n2).

6. Zdania skutkowe

. ~ak pakaz~a]i~my wytej, zdania skutkowe smti\ charrakterystyce prz~le:g-u zdarzenia wskazanego w zdaniu n~dv~dnym, bore to zdarzenie stanowl przyczynt;; skutku opisanego w zdaniu pod~dnym: Bteg.l tak iiil,vbko, i.e 8!.mcil Qdded~; lJyi(J zbyt zm~CWl'la, ieby jechac na wyciec,::k{t'-

W lradycyjnej skJ:a.dl1] zdania te opisywane by1y przede wszys:t.kiro j ako zdania sposobowe b<Yii tei, zdaaia okolieenikowe stopnia ] riary:

Tak. pi~knie pr.u~mawial, ie w,qwrkic:h pnekonal, ZacZf'a w.k przeimujqco sz[ochat, it at sqd'iadk.i przybiegly, l.'eby jet pocieszat. Tyle wycierpiaia, ie nie wierzy jRt W 8zcz([sde • .R();j,(d~ito .sit{ na tyle, i.e by to widac zarysy domu.

. Wskazyw:mie na skutek, ebok por,6wnan I1letrIfm"},cznydD, swiy eharakterystyce zdaaeo]a opisywauego przez zdanie nadrztdne. Jak widae, [[IIOl'!lna,eJa: 0 re]acji przyczynowo~skutkowej rna Vi' tym wypadkl.l charakter .duzelmy.

R 0 z d z i a ~ XV

Typy wypowiedzeri niezdaniowych, Cechy skladniowe tekstow m6wionych

Do 'tej (lory opisyw,alismy mecJltanizmy rworzenia w~powjed1ietl, w formie zdali, a wlec kO'I}stIUkcji lawieraja.eycb~OTm\}fi:rutywn1l. C];lIsownika, maj<\.cych postae zdari pojedynczych niel1Ozbnd.owa_nych lub ro~ budowanych b(ldz t.ezm.tnego tYpl!l konslfukcji zlazonych. Jednakze empiryczne ~ypowiedzenia to nie tyUm zdania, ale takze kons~cje" kMre nazwaJismy W rozdzlale I, za Klemensiewiczem, rdwnowam,ik,mu _ Zid~ri lub oZ!laj~ieniami, MOina nawet powiedZ;iec, ze w porozurmewaruu ~~ mowionym, w dialogaeh hi, druga postat': jest dominujaca, Sprobujmy Wl~C. na zakoriczenie naszego kursu skbldni pI'Zyjrzee S,1~ W ogromnym skrocie problematyce wypowiedzeti niezdaniowych, Slaty ste one niedawno przedmlotem s.z.cz.eg6~owyc:h badan w ksi~Zce M. Witniewsktego (1994); d,alszy nasz opis bedzie bazowai na materiale i propozycjach inte:r;pretacYJnych przedsrawionych w tej pracy,

1. Podzial wypowiedzeii niezdaniowych

Pokazywalismy w pierwszym nasevm wyUadzi.e podstawowe odr6~nienie .zdarl (zawiernj<ttych VF), OZI'l!E1jmi.ell (bez VF) oraz tzw, (za :V. ~lsarkiem 1964) za.wi,admnieri, tzn, kommuik3JIDW i'llforrrmj<l,.cych 0 oblekcle. z kl:6rytn S~4 , ... qlow.arzy:szone"; Wars.wwa Centralna {nap[s na bud~ku), diem :fliwkowy (napis na sloikiu) ltp, Zoslawmy na bob ten OSlatIU typ.

140

kt6ry stanowi specyficzay rodzaj komunikatow, stwarUlj<\cy liczne teoretyczne problemy interpretacyjne, m.in, nriejasnosc co. do granictego zjawiska; na przykiad napis na ksi'l::l'ce Lalka czy Pot()P~O zewiadomlenie informnjace <0 zawertose! tomu, ale czy w ten sposeb maj!l, by~ interpretowane wszelkie naglowki, up. gazet czy utworowliterackich? Przeciezte ostatnie stanowia nm.egr,a]n4, CZ~S,C utworu lirerackiego, a nie dodarkowv komentarz informujacy 0 [lim. Rozwazaaie tego problemu wy kracza jednak poza mozliwo§d naszego wykladu.

Zajmij my sie;:: nieco dokJado]ej wypowiedzeniami, ktore Klemensiewicz nazywal r6wIWwai1likami zdui1, rnaczej oznajmJeniami. Wa:rto przy tym na wstepie z1luwazyc, ze samo okreslenie .;wypowiedzenie niezdai iowe"tflkZe nastrecza pewne trudncsci, gdyz isto]ej .. zjawiska wyrainie. ])0- graniczne, tzn. wypowiedzenia, w ktorych wprawdzie brak formalnie VF, ale pojawia 5;-: forma, jej rownowazna, np, bezokolicznik (Uwat.ail obok Uwataj!), rMnego rodzaju predyhtywy :i przyst,6wllci predykatywne, np. Szkoda by tam nie pojecooc (obok: Szkoda vylnb" tam nie pojechac), Smutno mi (obok; Jest m.i smUl1w). Ojciec chory (obok: Ojciec jest enory).

W ob~bie tego pogranicza kenstrukcje bezokolicznikowe uznaje si~ na og,cH za wypowiedzenia zdaniowe, natemiast konstrukcje z predykatywami typu szkoda; tal trakrowane £<1. roznie; w naszym opisie naleza one do zdari realizujacych schematy bezmianownikowe (por. s. 56, 50), Konstrll:kc:je .z wyzerowana forma czasownika byt (Ojdec chary, Trudno iSe) mozna opisac czystn konwencjunalnie jako oparte na schematach daniowych (typu N[-V-Adj, 0-V ~-Adv itp.) i derywowane za pomoca dips)' czasown lka, W ostatecznosci w±~c traktujemy j e j.ako konstruscie zdaniowe,

Wsr6d oznaJmieri Klernensiewicz wyroznia], zgodnie z intuieja, dwa gl6wne podt},py: takie, kt6re sa kentekstowa nlezalezne (up. Potu,! Cisza.' Uwaga!), i takie, ktorych zrozumienie 7-al:e.Zy wylqcznie oct kontekstu; On.' (odpowiedf na pytanie; Kto to zrobti?). Bezl (odpowiedf na pytanie:

Chcesz herbat{j Z cukren: czy be.z?). Pierwsze okreslal jako samoistne, drugie jako konlekstowo zale:ine.

Trafuosl: intIJicji KI.emensiewkzll potwierdza podziaJ k!onstl:nkcj.i ni e~ zO<IIIiowycn pi2iepFowadzony w ponad pi~dzie8i.ij,t Lat p6tr:dej [JI1.ez M. Wisniewskiego w cytow,anej wyzej pracy, pOOzia1 oparty na: scisl'ych fOml.<llno,!ltru 'turll]nych kryt{lria.clJ, X.stotl'la grallica odd:ziela wypowiedze~

141

:n i a. kt6rych kszt.a1t i fllnkcj a rue z.alei~ ad kcntekstu, od takich, k~6ryC:i:I kszt.ilt. i interpretacja zrozumiale Sot na de wypowiedzeri saslednich: ansor okresla to. jako konotacja pusta badz niepusta, W obrebie obu klas wydzielonych zostaie kilka grup, W sumie pewstaj e szesc typ6w wypowieelzen niezdaniowych, Przdl.edtmy je knlejno za M. Wis:nk:wskim (1994. s, 83~4).

1 ) KJ.as,~ pierwsza stauowia wypowiedzenia W 0 i a c z; 0, we: J asiu!

Mamu! MQje dzief.;i (chodide tu!) itp. SlI: one niezalezne formalnie j semantycznie, pelnia funkcje przede wszystkim adresatywna (zwracania sit} do edbiorcy), maJ!\ z.dolrm~c wplywania lIkDmoda.cyj nego Ilia wypowiedzcnia sasiednie: nsrzucaja liczbe ] rodzaj czasownikowi w wypowiedzeniu wsp6Iwystepuj~cym: Jasiu; spomifes si~t ale: Kasiu, .rp6in.ifas sl'r (pOI],. s, 70),

2) Klasa droga to tzw, d 0 pow i e d z e [1 181., ~d4ce reaJtc:j4, na Jak~ wczesniejsza wypowiedz, czyjes pytanie, propozycje, zalecenie, zwylJ<l. informaeje, np, (Czy! luh~~z mnie?) Ow,~z:em. (Chodimy do kina") Tak; Dohr:uJ, Lepie] nit, (Ona jest bardzo fadtta!) Ale sk,qdi.d Wypowiedzeni,a te, podobnie jak poprzedrue, S<l formalnie nlezalezne, semantycznie wprawdzie na W]<l,Zeuj<l. do wypowiedai wezesniejszych, jednakze loch inrerpretacja jest od nieh niezalezna - s.~ 00: .zgoda; odmewa, petwierdzenie sprzeciw lub tp.W odrtiznieniu ad grupy poprzedniej nie rnaj'!. 'One zadnych wy~ IlUlgalil skladniowych w.zg]~re.m wypowiedzeri wsp6twys~puj~ych;

3) Trzecia klasa to wypowiedzenia w y k rz y k n i e n i 0 w e typu:

Ejtel Hej! Hola! Hollo! Cze.~(:! Cholera! Sal 0 rely! Psia hew! itp, Jak widac, wypowiedzenia wykrzyknieniowe bardzo wyraznie dziela S]~ 11,a dwie grupy: apele 0 funkc]l impresywae] i tzw, interjekeje 0. funkcji ekspresywnej, Pierwsze wi~ s~~ blisko Z wypowiedzeniami wolaezowymi i ezesto Z nimi wsp6twyst~pl~i<l.: Nola! ChJolh"U.I Uwaga! Dzieci' Typ drugi nie wystepuje w polaczeniu z wolaczami, cv;sty jest natornlast rrzy py~ taniach, I1p. Cholera. po co tu przysudl?, oraz wypowiedzeniach nacechowanyeh modalnoscia ckspresywna: .0 rat:y, jakie to pI'(kne!

4) Grupa czwarta to. wypowiedzenia, w km:rych wyzerowany zostaje predykas (czasownik) ze zdania poprzedmego. Konstrukcje re Sit zdetel1llinowane formalni!e (J oczywisde semallttyclD]e) prlez zdanie [KIpi'liednie. Iua.czej m6wJ~c (za M. Wismewillm). S~t one zorganizuwal'l!e wok6t :zerowej farmy czasow:tlika wyst~poj&tCe.go w k 0 n t ,e k s c j e, np.

]42

(Jan spat w k~hni.) El .. 'a w poko}", {Tim poW] jest moo}.) Tamse« ion,)" (Kto prl,Y5'1,edt?) JelJ. (Jan pojechal do Warszawy.) A. Piotr? Piotr do Szcz,ecill€J. Wypowiooze:rua te realizujfl. chsrakterystyczna tendenc] e dla pcdszczyzny, jaka jest, niepowt!lrlanie skladnik6w. Ten typ w ksifl_ioe WHniewskieg:o zestal nazwany rdwnO'wtltnikami zdwf (w sensie ~zszym), ale wyd<i/je sie, ze lepiej jego isw~ ~:pisuJe otrd~e:Il!ie; wYPQwze-dzenia eliptycme.

5) Grupa pi<}tll, to, podobnie jak poprzednia, k(lDcstrukcje zalezne sci§Ie od zdania poprzedziiljq,cego, jednakze oparte st\ rue na zerowaniu sklad .. nika ze zdania popr:tedl.ajl\cego. ale na jegn u z u pel n ian i u np, (Bardz,o sift zeienerwowali.) Sz.wagier i jego brat, (Jan siedz, w wi(zie~iu.) Za ,wb6jsIWO, (Janek pisze od rona.) Referal. (Kupilem pt~t kwiat6w.) Rot, nie goi,d.l,ikOw.. (To byl w.itcz6r.) Cudowny! Typ ten WiSniewski nazywa w:ypowieazeniQwy.m,{ czimuuni 'fYntakl)\cmymL D:BI[szy ich podzial zalezy od lego, jili czlon syntakJt)'czny uzupemia wypowioozenie niezdall]owe: grupe nominalna rnianownikowa (szwagier i jego brat), grup~ biernikowa (reJerm) itp,

6) Ostatnia klasa, bardzo wazna, na poz6r podobna do grupy 4) z zerowaaiem czasownikow, to wypowiedzenia zwane przez Wisniew.skiego eiiptycUlyrni, W k_t6zych jednak najc~kiej l1ie mozna wstawi6 okreslonego opuszczonegn ezlonu, Skl'adoiki tego wypnwiedzenia ni,e Sij .akoIJlodowa_oe pl'ze.z cz~ony wypowiedzeri wsp6lvl'ysll;;:.p'l:Lj<l.Cych, np, (CoS si~ statu,) Pow,rl. (N.aglce woiante udchto.) Cisza: Potem kroki ludzi, (D/a mnie berba» ta.) PqpJr.j: dia babci. (TO' ws~y$.tko mojego brotu..) Tb moje, (ile ,fi~ cruj(t,) Ni;l'tychmiast do sz;pitala!

Konstrukcje niezdaniowe omawianego typu nie sa wylild~m proste] operaeji opuszczania CZIOIlU, kt61'j' wyzerowano ze wzgl~d6w stylietycznych, jak w typie 4); ale Sl\ rezaltatem k o nd e n sac ] I t re s cI o w ej, nie wymagaj,\oej pnwierzchniowego wykladnika. W wielu wypadkaeh nie wiadomo nawet, 0 jakie verbum finitum nalezaloby IJzllpebtic wypowiedzenie, Nie stanowi~ one struknrr "dzillnlwycb", jak kOllstrukcje z zerowan,q forma flnitywna nazywa Wisniewski (1994, s .. 139); Sit one inforro£licyj ni~ i formalnie pelne, znpelnle samedzielne I lUI dobra s:p.raw~ zblit~ia. si~ bardz]ej do grup 1) -- 3). 81. wi~ wypowiedz:en samoistnych, zrel.Q!utiatych bez koneeksm. Sanlodzielnos¢ rego typu wypowiedzen bardzo mocno ak_.eenruje tabe K Kallas (1967).

l43

Niekt6re ZI:ypow nalezacych do grupy 6) zb[i:iaj<t s~~ jak wspomnieH§my wyze], do wypowiedzesi zdantowych; wypowiedzenia typu Zimno tu, Jasiowt smsana mozna pottaktcwac jako zawi,e.raj,a,.ce formy czasownik6w niew~1ilsci wych i rym samym realizu jape schematy bezmianownikowe. Ten typ wypowiedzeL'i niesdaniowych proponowalabym nazwae samodlielcrl)mi rownowatnika.m€ zdan.

Dla jasnosci omowione typy wypowiedzeri niezdaniowych mozaa zebrae w [Iast~pllj<lcym wykresie, kt6ry zmienia nleco kolejnosc omowionych wyzej grup:

woill.cz.e Jasiu!

wykl"l;yknienia Cze,U! Choler(1.,' Uwago.l

samodzlelne r6'wnowainiki z;dIrui

Pozar!

Ci,twl

1'0 moje!

dopowiedzenia Tal<. Zgoda.

wypowiedll~

wypowied!reni.e el:iptyczne

(2. wyz.croWIlJ'iym Vf) (KM to ~robil?) On! (J,cm jest

w biehl'lL) Ewa

W jwkeju_

niowe

czlony syntaktyczne (Jail od rima pi-!Ize.) Re/erar.

Wypowiedzenia niezdaniowe charakterystycane S<1" ala polszczyzny mowionej. Zbierzmy wiec lUI koniec widci wosei skladuiowe tekst6w mo. wion yen.

2. Cechy skladniowe polszczyzny mowione]

Wyp~wiedzi mowione zasadniezo wykorzystuj ate same regll!:;r s~adniowe, ktere siuZ~ tworzeniu wypowiedzi bardzie] starannych (pisanych), ill wiec bazuja m.in. ria schematach zdaniowych, regu.l:a:ch rozbudowywenla

144

gl1lp p.rzy wykorzystaniuwymagad akomodacyjnych, regulach przeksztal. eania konstrukcji itd, Inna rzecz, :l.e wypowiedzi mowione bsrdzo czesto naruszaja re reguly, w wyniku c7...ego powstaja wypowiedzi wy kolejone (tzw. anakoluty), gdyz m6wi(lcy Clle~t() w trakcie m6wknia zmienia kenslt'ii.lkcje zdania, kmlcz.y Jnacze] ,ni.z zaczal, czasem W og6le rue koiic.zy.

W sumie wiee, j e§]] s:i~ pcmthvlluje S:ldadn±~ wypowiedzi mewionych i pisanych, to trzeba mow]c rue 0 zasadniczej ieh odrebnosci, ale ,0 roznym ilosciowym wykorzystanin srodl\;;6w skladniowyeh; nlektore typy konstrukcji w pnlszczyznie mowionej wystepuja rzadziej, np. knnstrukcje imieslow owe, zdania ztozone podrzednie Up. W tekstach mowionych z kolei czestsza jest paratakse, i to czesto bez wskazania wyraznych powiazan semantycanycb miedzy opisywanymi zdarzeniami - dominuj e ogolnie pojeta relacja wspolwystepowama a wiec I~czll~st w ezasie i przestrzeni.

Pewne 'typy struktur skladniowych sol szczeg61ni.,e charakterystyczne dla wypowiedzi rnowiuuycb, Wit'l,Ze sii:' 'EO sciSl~ z fa_kte;_m; ie teksty mdwione za.]e,tl\. scHle 00 sytuaej i aktu mowy, ezege skutkiem 81:\ nastepujacc ich wla§ciwo§d: I) uzateinknie od kontekstu ] sytuacji, 2) charakter dialogiczny, 3) nacechowanie ekspresywnoseia (silne zabarwienie emoejonalnosd~ i postawa aksjologiczna nadawcy), 4) wreszcie wynikaj~c~ z sytuacyjnosci skrotOWOSc]<t. PI"Zyjrzyjmy Sloe: pokrotce zja\vi kom skladniowym, spowodowanym wymienionymi czynaikami,

Polszczyzna mowiona staje sie;; obecnie przedmlotem saczegolnego zainteresowania, W ym~eni~ tu trzeba przede wszystki ttl praee K. Pisarkowej (1915. 1918). torn studiow 0 skladni mowionej (Studio, 1978), j ak r6w:ttiet wiele prae powslaj~cych W o.~rotilk.u slaskim (np, J, Warcb a la 1991), t6dzkim, krakowsklm (np. praca K, Ozoga 198D, 1990. Przedstawiajac cechy polszczyzny mowionej, korzystam z tych pr.ac, A oto g~6wne cechy skladniowe wypowiedzi mdwionych,

1) Uzaleznieme od sytuacji powodnje zewypowiedzi mowione mimo krotowoscl i ogdlnikowosci (nasycenia zalmkami) mogfl byeVi' pelui zrozumiale, Wypowiedzi typu: C() to takiego? Co tam.' (z ro:i:ml intonacj<l.: bardzi,ej pytajn~ b~C1t ekspresj~ emocji) SI\. zupelnle zrozumiaie; gdy npmatka karci dziecko (to oznacza wowczas 00& bardzo okreslonego) lub reaguje na uslyszany halas czy U6:fnie.. Z punktu widzenia klasyfikacji podanej wyi:ej s.t to wypowiedzenia samcdzielne. nile wymagaj~ce zadnego uzupelniania forma 0' charakterze finitywnym.

l45

2) Dia[ogownsc wydska najs.jlni~sze pietno na wypowiedziacb m6- wionych, Najnanualniejsz~ forma porozumiewania sie S~t dialogi, Ludzie m6wlll[, ieby pyW!t5. proponowae, zalecaC, informowaei oczekiwac reakcji. S't'4d wsr6d smdk6w j ~zykowych sluz'l.cych dialogowl mozna wyrM:.ni,e caly szereg t.yp6w (par. K. Pisarkowa 1975):

a) wykt.adnUd nawi'lz}rwania :ro:1l110WY (zwracania sir: do edbiorcy), pOOu:zy:mywania i koriczenia dialogu SllllZ<\ temu wypowied2Jeui.a. wolaczowe (Basil~ chodf,m!), tzw, apele (Hef! Hola}), wyrazenia rozpoczynajace i koriczace dialog (np, CZeScf Dz.ien dobry! Dobranoc! - tzw. wykrzykniema),

b) wykladniki repUk (odpowi,edzi na wczdniejsz!l wypowiedf), up, zgody (TaM Owszem. Oczywisde!),odmowy (Me! Skqdte (Jwwu.'), potwierdzania (Masz ra(i~! Wtasnie!) itp, W wiekszosc! wypowiedz'i te nalez1!J do gl1!iPY dopow.{edudi, w obribie wYl'omiol1ych wyzej konstru.kcji niezdaniowych,

3) Nacechowanie ernocjonalnoscia widoczne Jest wurl:ywan:lu wypowledzen wykrzykmeniowych (ioterjekcje:. 0 rety! D'O diabiat), wypowiedzeri 0 modalnosci ekspresywnej (De.na} Co za bel..czemosc!. per, s, M}, a takze w naduzywaniu zaimkriw ([ co raId Janek: sobie rnysli? Ten Janek .wchowuje si€ niemozUwie! .on jes~' jak.is dziwny,r itp.; por. ria ten temat H. Wrobel 1987).

4) Skr6(Owos.c wypowiedz.eo m6wionycb jest, jak wspo:m:ni,elis.my. pochodna ich sywrlcyjnosci. a wiee faktu, ze wypowiedz:enia Ie sa zrozumiMe bezltd,~dni,e w oktdlooej sytuacjL W,arno j e. s zcze wspemniec dodatkewo, ze skr6~owog~ wypowiedzi moze wynik~ z potrzeby szybkosci komunikatu: Natychmiast'do szpitala! Wodyf Rat~~k!l! itp. Dobrym przykladem tego typu wypawiedzi sa sprawozdania spcrtowe: lksinski jut. przy bramce! Gol! itp,

Zasygna]:izowa]]§my jedynie eechy skladniowe ,teks:t6w mowlonych, Peiniejsze omowienie tego, jeszcze nie do kOika zbadanego zjawiska, mozna znaleic we wspomniane] wytej literararze,

Zakoriczenie

Przed:Slawlo:n.y w p~~t:nIEism wykJ2Id.ach kmI:r.s sklaJdni polskie] jest bardzoiej wpmwad1l~iem w probkm;s!tyk~ a1!J.iZiIi sysIt¢ma1iyc~l1iym QP~S!e:m. lja~ wisk sk},ad'lliowych. wYfli:kaj~cym z pnyj~1iej jedlJjo]]t:ej~eoF]:i i merodolegii, opail1ym. ria ~~zc:reg6Jowycll! badaniach, W przewataj~cej czl}§d aU!wrk'a nie opiera s~ w egole na M3SDych bad.aruach,a j edynie korzysta aprac eudzycll,re:fer~je is,t:m.ej<\C~ JiJtetalu~, tW()IZ~ peWJlliot sliJom.pilowam\ ciillo§c. St<l,d w wielu pltiniktach pokazu.e zosta~y mzne ujli;l:da i s,t\mowisJ::a i, 00 najwyiej" ZHY~<I]~ZOW.HIO. bore uj~c:.ia <IIUJtD'fka uwaza .Z<I. ]1ajibiimilziej trafne, W WIl sposob pO~Z'Ilik staje £i~ przede w&zys:lki~ przmvoollJik~em po ]itentl!.l:r~e. ukUl!lJ~cyro jool1o<cze§!:de kwesde jeszeze malo opisane, a warte przebadania,

Zdaj~ sobie 8].lr~w~ ztego, U specjalistom .. sklad.:i1;iowoom." przedsm:wjoIl:e (U opisy m~}g:<\ wydawaC sj~ n~dmiemie uproszczone: pny referowaninmsdaych :~oncqx:jri skladlrnowydlli ce]ow,o je upr.aszczalamn na uzy-tek st!l.uiel'llww. st.llajty;; si~ jednak ocaJicg~Dwllt\ mysl Cele"m. Wyklad6w by~o pekasanie caiosciprcihl.em.<l!ly!k:l skt8Jdm.owej z lCOO ptalka. ] :p.rzez to 11Hnoz1i wieme srudilllj~ym whlsnych pos:zukiwrui, oMdziej szczeg6~owyc;fu, idllcycn w gJith,

Po macoszemu zoolaly petraktowane cale obszar;r sktad.ni pClwierzchll]Owej., zwlasZGZIl. twnrzenie grnp sk~adflio\1i'Jiclh. Odsylam. ~. do ]icznych prnc oSmdb lDrn:tskiego (rnled:ew:flzY:ll~i m ksi~k i octylru16w K.Ka11asc, .M. W.i.SoiewsIdego" M~ S.rup:ryczyillo.kiej i :i:l1.)I. a mkZep:mc z ~gl1 Z Sa-

loniegCl' i M" SwidzLoskiego. Ciil.l:.owlcie pmWli1lI1i'~ probkm.1aIty~ S(n]ki~ry t£;:IlIMrczno~remary,czllej wypowiedlL Za:gad'l1dell]i!I. teo nale~ce ,do I!ilJiatizy sem~m;lycz[lej teksm. wykracza:J& poir,atam.y skJ~dlll \V s,en~H! Sc]slym. ~~d. ~ w przys:zlosd w szeroko poJ~tyrn opi s~e S}::.Jadnmwym pow]]mo

zflaleM si.~rolejs.oe Wiki.e d]a. tej prob~eDlatyk:i. _ .

W roomie wyilaj,e sie, ze ¢Id !'lie powsnmie syste.atyczny, a j:ed1il.~cze§rue sp6jrny i pnys~pny. opis ~lskiej skl1.I&ti.poZywcz~a ~o1ie S~~ okatzaC pr6ba :przyltlUz.eru.a s2lelSz.emu odbiorcy wsp~lC2lesnejl, ,w~.e~zr 0 sldadrn polsikiej. 'I'a~ p[l6~ rna w z:amie:r:ze.11J!lU 1.l1!nodci sta..nOWlC fltmej sza

ksil\Zka,

Wykaz stosowanych skrdtow i symboli

A Ad!j Acl'l,1 C co ON GV W

Moo, moo N

NA Noo NI-ri p

Pmep',. praep P(J;. y ..... }

Rd, ref. Se.nt S6.llloo:m~

Selliti. Sellt2 .•. Se;J.1t~ Temp, ~~mp

V

V'i¥="l-

'\I'dk

VF

Vf,,~

Vrnod

- ru--iiOC-mik

-po!Zycj,apnymiolni.k.uWl).

- EJnysl:6wcl;:,PQ~ycj,<II sti:a.drnlQWa p.rz:ysrowkll

- l<tcnik w mz.e>c-zeI1!iUi imtermym

- prqp@delo; z:alel.riy

~ grupa l'lomin<lilrlaJ - gi!1ll[)<I. werha.lrna

- ~ezok!()]iCZ[Jji.k

~. m.od'alncsc

-rzec2.t:I·wllitk, pozycja. iliooruowa. rzecmVlf]1~.ka,

pozycja gJ1!py l:1:ominamej

- llQ!Den act~oIUis. 1il000ZWiI cz;),JIDood,nomil!!aJ'iz:acJa

- rzeczown:ik: w p.rzyp:a.dlk1U zal,etnym

~ rzecrownik W Okre;S]WlYlll przyp:il.d!k.ru zaie1nym - predyht

- prz;yim:ek

- StJiU!Jmum predytatorwo-mgJlllWeJlitl)WII

- re-fen:.Iilcja

- zdarniie

- zdanie ZlOZOO1~

- zdania ski:adlowe

- lempo.llli:izacja.

~ czasownik

~ czasO"wnik (I fu]lk:cj~. Il\'cni.ka w ,oneczern:iUJirnjeooym - c~wmk: d!okonar!Y

- torma tl.nltyWT!O! cZ3sO'wnik;a

- cZilIsow['Iik ffal.Owy

- czasowfI:ik rnoclalliJ.}i'

]49

Vndk. V:n.i~ Vlr~ Xrcf. Ymt ZS

o

- czacsow.fllik lDiedQkllnany ~ cZ<lSOWllik [ljie!Flel!:~yjny - czasown1kpriie.choclru

- argl!IDe1iJ.t. O:kreili.o[]lY reCereooja!l.ni:e

- zdanie s!kcladnikowe

- 2Jero, lmrlllk\iliYkladtika

Bibliografia

Ajd1ilnewicz IC,]938. Zia'Via ,,,wjne (pnedruik. W:) }fZYk.i PQMati:l€. t, I, WarSZlIwa 1'960.

Ampcl T., . ]~?5, ~ypowledzenia aIroUCl~i'Jw'lJ,\e p.rafw:,O'We. .Ho't! wSf},6Jaesnym jft" ;yku pohldm, Rusz6w.

Andrejew.iczU., .~989, 0 . .nviq;:adt sldadrlio:-.v}'cli wm'aqa w ukmiach wspl'Hcze:m~j P{}i.~Y, Po]ornncll xm.

B!lJ~y Ch., 1944+,. Linguls.~iq.~~ gew.irale et UnguiS!iqlMl /n1nfo.lse., pw.

Buko M., .~ 988, 0 Mo.niach Z' pnyCGYIUf., lo'gi'c:wq. i zdani(u::h z logicZflym skId.

KifJ!m,. Pmce FUoJogj:come 34.

BatiUlicb _ S... .~ 982, ~W1l(;jfJ!.st'~ryc.y,r,o--skladniaW€·bezolwii.cmika we wsp61- cz,esnej p.o{31.:czy"J;1l,le,. WroclllW ..

liJatlef ]1.. ()rep] M., ]970, SkliUlba spiswn.€ ceiitf1!Y, .PrMII.

B~dll<U:cl:. A.,. 198'9', ""Ykladl:!iki leb)!kal~e ekwiwale~'Cji. Ana.riza.'fe.I7kl~tyt;ma wyrotfJ!li .rypu~ czyiC' , Toruli.

BOO:iIlI~k: A.,. _ Groc.h.owskii M., 1993. Zadt!1Iila z s,ellumtyki j~zykti.umwcrej., ~OliUli Bel~ [, 1971., Niekld.re postawy modallte W Ultetprelacji krllanityc.;:nej wypo. wiedzeri (w;) SeiFja Naukowa Mif;dZYIUlI'Mowej Kumtsji BilfdQ'W)' Gmmatyc.;:n€j J~zyk&w .silow{a~'Skich, Wroctaw.

i8en~n L, 1972, On tlie logicQ-Sel1wnric Struc.tur-e oj' Utterances. W.roclllW. Biem.'iscl! M .•. 1911(1. Oli. Classifying 3gmanlicretJtur:{!s (w:) Progr:es£ ir.! .li,~gUl. ~flc.f,. The H~~e.

Bmbrowm ]I., 1995. Gra\!ll'U'll}'ka opiwwa j~zyka pV&ki.ego (zal'}'£' mod{!lljgene" ri.'lllyWno·rM~'rmacyjm8lo)\ K:ieke.

BOgJuslaw8!ki A.,.] 976, o rosod'ach r-ei{!s.m~cj.i jetruostek if2Ykli. P~F_ J'ez., z, 8. Bqguslawski A .• 1977. ProiJi.€1nS oj (he Thematic-RhMl~ic; St7:UCUM'e 0/ Selilf!/JC'£S, W·aJ':SQw.3!.

Bogus~aI~:;li A., 1978:,Jedllmtki iroktJ a pro.~fay j{zykowe (w:) Z zagad/i~eli sl.ow~'!cnv{i W'Sp6tCl;eSm!go j~zyk(1;poiskifJ!gQ., :retJ. M. SZ;YJllCw,Warliza;wa"

15]

BO!liUs~awslJd A., Wawrzy.rnc:zyl. J-. 1994, PQISf;Czyzna jakq_ .m:amy., Warszm'i'a. Brakzyli; 1. 1918, 0' lebykntn:ychwymacm€kacll pw:wdliworoowej oceny sqd6w,

Katowice.

B~hler K., 19~. Sprachtkeot~e, Jel'IQ.

Bm"ller D'., ]976, inn - slda.dlliowe wsp6.fn;e,Snej polszczy:my, W~wa.

Buttler .D., KuckoMka K ·e'W.i.czH -e EWl, KmtllJ(t:l j!'t,zykapo.lskiego, Wanlilawa"

Drun:i~iewic:mwa M .. , 1991. ZdaRora pyt(Jj'n~ ojimkc:ji ekspresyrwllej (we) Funkeje

j~zykn i wypQWjedzi. J~yk: a KIiUw:a 4,. ted. J. B<IrtIItli:D.I!ki, R.Gv..egQ~zyhwa, WnJdaw.

DantieiewiC1.Owa M., 1993, Czy pyrania r()zsuzygllil~ia sq .sy.n.onimreme wzgl€dem PJifa~ .d;yljunktJl'wIIYC.h: .r:zy nie? (w:) J,zykO'ZlIaWS!WQ sy.tlchr:c,miicme i diachrn·· II;!kUle, ml J. Sam~oJ i ln, Wmzaw:a.

DolnzyncSka 1".,199'3, 'l:eksr. Pr6bo O!:}'ll:tezy, W~w.a_ E1!cyklop.ediakzyko.m.aw~ ogo!negv, .~ 99'3, re~. K. Po~aiishl. Wrocb.w. Encyklop.edia wredzy 0 Jf)Yku polskim,~ 978, red. S. Urbanczyk, Wrod.aw. FlUmore 'CkJ -a 1985. Fr~mes a'1J 'he Sem"mrics of Vmie.rsu).rJdi'1g, Ql[la.d'eroi di

Semamtic:a VI, 2.

Fr.mkowsla. M" 19&2 .. GnlPY im~Mr.lie .~ deteTm~r(loremkimiecUl}'m W jfZJW pol.fJdm. W3lrSzaWB.

Goo.(Ima Hi.. 1'977, in.re'rpr:e.tacjtl zrlliili ryp.lI: "p. {} de q"; "a .iff! p, (I tyle q"; "po ij!te, 0 i.le q"; .,P 0 ryJe., teq",Polon:ica W-

GoI$! Z_. ru967, Pr6b.a lrJa$jfl.kncji $yn'taktyCZ1l'l!.j czasoHmiirdw polskick (00 ZlU'i1~ (/;.te mnotacji). BPTJ 25.

G6my W". W 9606, S!k1aifl:!ia przy$oc~enia w jrofm pfJi{ikim,. Wlll's-~wa_ Gwmaryb wrp6lcze~:go ](!zyM: po.~kie~()" ~ia I(ttw. G1¥l~*a amdemic~), 1 '9M, red. Z. 'Topoims~a, W mzawa.

Grocltowski M., m980. P:Oj~c,i~ ceiu,. S.tudia Sttm.«lilIl}'Cwe. Wrod:llw.

GrodloMtlli M., 19.81, Problem rOtroiJiwnM' .4IWC"ulii c~t.')w1iik6w poifs.emtc1.-

nyell, Sntdi.a :(; jilologii .msyjs-mj i s:.tow.iMskiej Ul. . .. _

GITiocllowski M., 1934, SkllIdn,r,awyrt1.iE'n pO[lpredykatyw/iJEh {Z::iry;:s problemazykt} (w): Gwmaryka wsp6lculi"ll,egQ i€zyka pc~ego. Skr:nd:nia, rnd. Z .. TopoHIisl!:a, ·War=w.!lJ_

OJlX4bow!;!Iri M" 1986. POWie partybdy. Skladnia, semWl~~, lehykoiQgia" Wroclaw.

,UTo.cibowsld M .• 196'9, WpwWi.Ukenie do .analizy s:,Iltak!ycZJlej Mtkn;ym{kQw .• p~ J.o.rniJc3 xtn,

Btzegmez.!f~owil. R., 1972, .1'unkcje .w.mo.n'l'yCW£ ~. Zl1.imk6w ~Iieo.krcllallych W

j~zykUPQ'lskim. Prace FHologiczrne 22. . .

~~ R. I 97.S,. ~e ~e i siladni(lH..'f! po1$lckh pr.zysi6WJi.rlw.,

Wrodaw.

Grz.egorc.z;ykowll R., 1977, () pewnYWlrypienJ,an rozwijajqcych. Pw. Jez., z, 4_ Grz:egmczykowa. R, .~ 990, KTro~ie do sem.tWyki j(zyiwzmlWC7!!j. W~~wa. G~Q~YkowOl! R.. 1'991. Rata j~ w $W(ll'7elli~ ku'tull')' umysl(l'i!J'/!j(w;) Jez;yk

I'!. lKJL:dnrra ~. KId. J. An1.!!siewicz. 1. ~anm:im.ld,. W'mclaw_

Husseza It, 1983, (] pe~)'Ch Wliwel"saliad w 1em.at-!!CZlll]·.,,;{!mazyc~.€j SJmktune zdtlnia {w:) Tek3t i manJe,red. T. Dutmy[isbi., E. J.orJlUS, Wroc:taw.

15.:2

Bi.bliogmfia

Huszcza R., 1991, Smulek topik6w (Problem defmlcji pnt!.stawowych pOj{fc te1l'w· tycZIlo·rerl'latyczmj sl'ruktury .zdQI'l'ia) (w;) ProC(1 z j[zykO'ZIlawsllVtl' ogoIJUgo i kV/llra,fl)'W'nego. red, 1. Sambm-,Wa(Sl'~w,a,

Jadacka H.. 1994. Proba okr:dle'l'l fa nonny sktadniowej dotyczqpej utycia r-Owno· WQtnikdw imiesimvowych, lIlll "-,,,c" (w:) Poba.czyma ali Polacy rochylkr~ XX wieku, red. K Handke, M, Dalcwska·Oreli" W.arllzawaJ.

]~ilizejko E., 1987, SenM'I'J:tykil .i skl;adl1ia polskJch czG;wwrlikOw dermtyc;;nycl!, WrocIaw.

Judyc:ka L m In., 1971, Pol.~ka terminologia skladniowa (w:) PFoblemy .~k.ladlli polskiej, red, A. M. Lewlckl, Wa:l'sz~wa.

KalJ.as K, ] %7, 0 ldamku:k .. Noe." "Clsza." "Al'g.la. ", Zeszyty Nt1u.fwwe lJMK 25.

TaruA.

Kallas K. 1974, Formalnogl'amat;JiITtu,l' klruyjikacja :ulan pojedynczy'CIz dJ.isiejszej pols<tczyzny pisanej" Warszawa"

Kallas K.. 19:FlO, ,Grnpy apozycyj'ne we wlfpOic!,esnym jrr;!zyku. po{skirl1., 'forul\, Kallas K., 1988, SymaktY<;'lml c:ha1'akrerystylfa .sp6jnJk.6w "ale." i "lea." Ota::,; .spaj. lIiMw znwierfJjqcych .segment "ale" lub "leez J', Pol.oltic!I Xlll,

K.aUM K, 198:9', PolsJ.ie konstFukcje ws~ln~'I'J:e jedllom(/.rl£ leksykalliie (w.) Stu· dio. z poMdej leksykogmfii w.~p6kzesllej 3, red. Z. Saloni, B.ia~ystok

KaJlas K., 1993. Skiadlliawsp6icz.eslI}'Ch polskich knrmrukcji wsp6i17,(,':l:tnych. TOruli Karol.ak S., 1984, Skladll'ia wyraten pFedylrntj'wnych (w:) oGramatyka wspolczesI'l'ego jflJ!ka po.iskiego. Sfdadnta, red. Z, l' opolill~b. Warszawa,

Ka.rolak: S,. 1993, Zikmiee.le.m.entam.e (we) Elu;yldop&iia j~zykoZllawsfuJa 08,6/nego, red. K. Polruiski, Wrocfaw,

Klebanowska R, .1979, CZQs), t try/:T)' w zdallUlch przycZ)'nQWYCh', Poiolliica V. Klebanowska lEI., 1981, Wj!'razellin przyczynOHf~ z rze'('z€uvllikami ab.slmk.:yPlymi we w;sp6tczeslIej pols'_czyinie, WarsZi!w3,

Klebanows<l\:a B.,. 1988" Sp6jnikowe i be1.sp6jn.ilwwe konslrukcje celowe, BPIJ 4.1, Klemensiewlcz Z., 19.37, SlrJo.dili(J OpiSOlVaWsp6h;le!m,ej po.lsZC;ZYZI'lY kulturalnej, Krakow"

Klememdewjcz Z,. 1948, Skuplenia czyU sYlltakJ)'Cme grupy wyrazowe; Krak,6w. Klemensiewicz Z., 1963, 0 wYi'Jcznych dejillicji ~QJlia uwagi przyczynkQwe (pf2!e-

d1ruk w:) Problemy skladnr polskiej, rsd, A. M. Lewicki, WarszlIwa 1971.

K.le:mensiewicz Z.,1967" SWcif(l symakryc;(ite. cz, It Wroc:~!:IW,

Kkmensiewkz Z., 1969. Zarys skladni: poiskiej (tzw. SkiadnJa), Wm:l1Iwa. Koneezna H.. 195,8, Funkcje zdwt j'ednoczlonl}W'},ch i d~'u'G:dolWlVJ<c1! W j{Zj.Jcu pol-

skim; (pr-Ztedn.Ik w:) Problemy sklat1ni pol'>kiej, red. A. M. Lewicki; Wan;zawa 197L

Kopciriska D., 1995, Czy slQWO "Z·! moie peiniC takq ,mm4 funkcjfl jok do'WO .J"? (w:) Wyl'ai..ellia fi4rikcyjne "' syslemie i tekicie; red. M. Grochowski, Toron.

Kosyl C." 1993, Chremarmrimy (w:) EllcyktopeJhl kulrury polfrkiej XX wieku, rOO, J. Bllrtmillski. Wroclaw,

Kozarrewska E.. ~990, Cro:wwniki m6wiema Woe wsp61c.tesnym ilJZ)'ku. pl)i,~ktm, W,arszaw!l!.

Krasnowelski A.. 18.97, Systema.l)'n;i1'd skladnia j,zyka pols.kiego, W arszawa,

Bibltogrnji(J

154

BibUogmfta

Po]alis<ki K, (red.), 1980-1992, Slmmik J:)'ntak~\cmo-genem(Vlvny CWSOWIJik6w polskich, t, I-S.

PL!lz.ynina 1.. 1969, Nazwy czynl'l~,ki 'we wspdlczesnym k.zyku polski.rn, W,arszaw3. Rei~he~bac~ ,H., 194:8, Eleme.nrsof Symbolic Logic, New York (dulIl. pot. w:)

iAglka t If.zyIr., Wacsz3wa, 1967.

Sa]oni Z., 1974, Kla&yfiki~cju gtuma.ryc.zl'I'a leksem&w polJkich, Jez, Pol 54. S,a]oJIii Z .. , 1976, Cecliy sklatirliowe pouk.ieCfJ c!a.ww~ikrI,. Wtoc,~;ilW,

SaLoni Z" §widziiii&ki M" 1'9&5, SkJadItil wsp6tczesmgo h4),ka pol,~fdegi), W <U'5zawa. Sallssure F. de, 1'901. Kurs j{zykozlUiwJtwa og6/nego, Warszawa.

Studia nad sldadnii;;f. polszc;yVt)' m.6wJo1l,ej, 1.978, red, T, SkU:bal.anka, WrOOIaw, Sz.mi:el.e.wa T. W., 1994, Sertumticz:e.skij :VI'nrabis, Tekst lekdi, Krasnojarsk. Szpalwwicz S,' 1983, FO'rrlmlny ()pi~~ skiatfniawy ulan polskich, WMSzaW!I. Szpakowk:z S., Swi:dz.]rr~:kj M., 1980, Ztlrys klasyfikacjj ,~ch,emGt6w zda.!llOWych:

we w:rp6ic~es.'iej po.lszcZywie p.isanej, Polonice VU,

SZllpry~l.yi\.ska M,,_ 1'9179, Z""'Ul:zk{ skiati,ziow.e form slOpnia w)'~'l,ego polski"'! prz},miotnikdw, Polollica. V.

Szu[JryczYliska M" 1980, Opilf ,qldadlliowy polskiego pr-z)'nliQtnika, TOnlo. S;widzilis.ki M" J973, Analiza semwtYCVI,!lwypo'lViedlt'1'l: p'ylajP'lyck we wsp6Jr:ze:v. n)'11:1 j{zyku ,po/skim, Studlia. Semiot.yc:we 4.

$widzi:liski. M., 19&2,. Zwiqzk"i .zyma.kryclfle t grupq_ hezakoliemikowq w ill.zylal po/skim, Place Filologiczlle 3 L

§widzh\sl.ci M .. , 1989. 0 skJadfl.iowych mVaI'l.mkowliniach kalegorii CZQSU we

wspolc'Ze.vmtj poiJzczyin.ie, BPT] 43.

Swidlzi[iski M" 1992, GraJrn'lltyka formalnG il;;z}.Jw po/skiego, WarsLaW.a.. Te.'!JIJbe L,. 1966, EM~~ellts de sytltaxe srrucrurale, Paris,

Topo1i.liska Z., 1976, 1977, W),Z1'l'llc.'Z()J!Q..§c (Ij. "harakter;'stykll rejl'!.l'€ncyjrla) grupy tmtelln.ej w tekSde po/skim. Poloaica ]1, m.

Topolinska Z,. ]984, Skladnia grupy imienmj (w:) Gmmat)'ka wJpolcusnego j~zyka PQ(skiego, Skladnia, WaFSZliiWl1_

'li'wOl!l"-dzikowa, J., ] 969, ] 9700, 0 8taSWlku rozwijatila W' zd.aniJ~ pOlin.{dij'ie zioi.OlIym, JC!Z.. Poi. 49, 50.

Umariczyk. S:-. ]939; Zdania ro~-ZYOOlWwyraum "co" w jll$ polskim. Kmk6w, WajS1.CzlIk .11., Bn 1, Pl7.e.dws/Qwi.tmie jaka sfrukJ:ura wr"Jciwa szeroktm Iwn.re-

k._~tmn (w:) 0 sp6joosd tehtu"red. M, R. Mayenowa, WmcIaw, Wan::ha!lI J., 1991, Dialogpotvczny a cek!y(; Katowice.

Wier-wicb A., 1965. Czy i,fm iejOl. zJan:ia bezyodmw'luwe?, J~, PoL 416. Wierzbkka A, 1973. Akry "'W'W)' (w:) SemiOlyk.a ,f str'UK1urawkstu. red, M, R.

MayenowiI, W:rocl:aw.

Wienbicka E.. 1988, 0 pr:r;j'cZY'I,te wgicmej i jej wykfadniIMch We w,spOtc:.esnej p()I,~fI,ie, Peace Filologi.cl-i1£ 34.

Wi,erzbkk:a E" 1991, SYlionim'ia .~klad1!towa kOllslr'ukcji pr-ZYCZYll~WQ-.~kUl;koW)'ch we wSpOlczesmtj po ls,zczyini'e , W mzawa,

WiS:lliewsW M .• 1987, 1'990 .• FormaJnogr:al.luj~YGZl1'Y opis lebem6w"to", I, 2, Acta Uni vers:iJtabs Nko1ai Copemici, FHo1ogia Pol<ika. 2.9, 3 L To:ru1\.

Wi§ruewski M., 199:2, S:cows gramary.cwy wymien t)'pu "tal"., "wsr;,yJ",. "s:dwda", Acta Uni.versitalis Nicolal e()penllci, Hlologia Po]sk.a 38, Toruli,

Wisniewski M., 1'993, SkklJtli~wa charaktery,~ryka tzyt. b\l1'iestowm,v we wsp&lczesne.j polszczybJie, Acta U mversi'latis Nicolai Copemici, Filo]oglOl Polska 42.

TOmll, . .• . ..:I~ Wi~lliews1d M.t 1994, StrukturallUl d.wmktet}'styka polsbdtwypm¥~ed1;e'l niezwu-

ni.owych, 'fmun, . . ..

Wojtasiew:icz 0., 1912, Fornwll'la f s,emallij:'Czna allalitG pol,~ku:hspqj~lk1.hv ~9" tdCllliawych i m ilidzyz.dalliowyc.h OI'aZ Wl'rli~OW pokr:e-wnych, S~Ud18 Se:m1QlY-

czne lIt . .

Wolinsk:a 0 .• 1978, Kotlstrukcje bezmilll'lm¥nikowe. we wspolcz.esllej po.{,rzczybue.

Katowice, . . ..

Wrobel H., 1975, SkMdnia im!e'slowGw czynl'l.y.ch we w.sp6kzesnq poL..~lczyz'i.le,

Katowice.

Wr6hel H., 19187. Czyutirn:ek "j'akis" jes~ wyt'aienie.rrJ .kwanryJikuit{cJoll/I? \w:,) Stu-

dia gram:aiycwe blifg:a!'sk:o-pol,~kig n, red. V, Koseska-Tos.zewa. .ff.M:il1iiak,

Wrociaw.

Wrobel H,., 1988, 0 strllkl1i-FZ;e {ormalnej polskich mal1 i je} tmerpret(1cji gtanw-

tycmej, Polonica XlI. ., .' .. '. c." ...

Z-akruwska E., 19'88, CedlY przymwmiww w j'urJkqJ IilepadstallVOwpgo rw'ym4~ma

predyktit)lwm;!lo (w:) 'stlIdii:i n.ad jfUlkicm polsfdm, Polo:tlo·S1avlc,a VarsoVietlisia 4, red, R iliregmczykowa., B, Kleba.nowska, WarsZIllWa. .

Zakrzewska E" 1991, Grupa przymiomikowll W .l:tl1lKrU rz,e ,~el1U!i}'CVw-remat}"CW~J zdallw (w:) Studio s,emrllltyane, Polono-Slavicfl. VarsnvlenSla 12, red. R. Grze-

gorczylkiowlI, Z. Zaron, Warsz<liwa. , . .... ..

Zaron Z" 1.9W, .Ze srudMw ;wd ,'i'klil(imq I ,~E'mallrykq WiSOWn!~. Pmsk,e au-

lw.vniki 4 ,~z~pelnieni~m'cI werb\\lIP1~ oz,r;laCZ.aj~ rekJc${ .o,ii!.lb.mvq z a,p'g!lmemem

Wtu'Z€Jlw»rym; Wrocl:llw. --

Zawildo","ski L., 1952, Zagadnienia (eori.i zda:01 w(.gl~dnych, Wroclaw.

ZllIwadnwski L., :1966, UngwistycZIUi (coria jt;.zyka, Wa:rszawa. .

Zdluliliewicl n,. 199~, Problemy rejerencji grup oominalrtych w tebtach praptl-

gaP'ldy po.litycl,llej, Por. J~, 314,

J

Spis tresci

Wst~p .....,..,.. ,. " . . , . . , . . , " _ . , . . , . . , . . , . . ,.

Rozdzia1 ~. W pmw.ad;renie do skl;aw:u: przedmio; 8k:J:adru~ poj eeie

zdenia . . . ., . , , " . " _ _ , . . , , . . . _ _ , , , , " . .,

], Prz.edmiot opisllI :'l~tadlnjowego , . _ • . . . , . . " " _, 2, Mle;j'sce sk~adrni w systemie jezykQwym . , " . , • _ _ , . 1, WYp(lwiedzellie, zdanie, oZ.Ilajmi.elli.e., z<lwiacl.o.rnie.nie ._ 4. ]"s~ota komrllmi.katu j~ykow~go; predykooja. . . • _ ., . .

R.o.zdziai II. Wprowadzenie do skhld[li: pojecle grupy i sktad:l1Jika; s1J"iLi];]u.raJ synmWyczna l sen1B!ntyc.zn wypowied:renia . " . .

.L Gmra a, zdanie _ , ., . " , . . , _ _ ,. , . " , . . , " _ , , . , , . .

2.Poj~eiegngpy skiarlniQwej we wsp6lczeslllych opisaeh sktadni 3" PPj ~]e ·s.k1~dnika. S~gmentacjilul1l!nia, , . , " . " _ _, . . , 4, Typy grup sYl:Ltaktycznych """'.,..,.

5. Gn.Ipy wsp!iS.ltzWne i poGrz\\une _ " . " , . . , .

6. Zwi~z:ld, snkttmdnei llnearne w w}'pmviedzeru.u . , 7 - Stl1IiktJJra. s~m1l!n.tycma ] sY:l1taktl'cZIla wypow.ied7.erna

Roodzialm. Strulk:u'lfaJ semallitycz,na wypow.iedz..-e1l1<l; skladniki ITeSci;. problemy rdere']1..cjl "." ~. _ _, . , , " . , . . "'

1. Cha:rnlct:erys!yka og6.ill:i s-nktwy :5.emantyc:mo-logk~Mj , _ .

2. Tyro' iUID.rma.t;j i vry:m.aczaj;Q,ccj :c;ha..rakterystyb og6lna , . , .. . 3, Zd!~nia wyzn.aczajlj,Ce w spos6h Okre.~1011y (ide.ntyflkacJII.obidtu} 4. .Z<hiIlia WYZll8czajl'loe W sposohlliiookres1ooy .., . . , . _ . , . .

7 7 S

12 Hi

18 lS 19 20 11 23 2:5 26

29 29 3] 34 35

47 49 51 53 55

5. Zd\'Inia og61:ne . _ , . _ " • _ _, _ _ _ , . , , . .. , .. . , , . _, 36.

6. WyznaczarueflilJmoryczne , . " , . . , . . .., _ _ . .. _ " . . , 37

RozdzLSii IV.. Strukru:r~ s~tyc.z!1a W}'powiedze[lia; probkmy

mooa]llQ..sci" . , . " , .. " , , . _ , ., . _ , . . , , . , , . , , . . , , " ,

1. Mota modaJ:llOsci. Cil<!ll'ak.te.ryslyka og6lna zjl<lJwis.k:a 39

2_ Typy m~no§c::i inltEmcjolJJa~rlJl~j, _ . , " . ~ " _ ., " . , . . ., 41

3. Wypowiedzi. 0 modalnosei .hi:potetyemej .,..,...".",. 44

4. Wypowiedzi. pootu]atywne (<l:<1iwJ..el<lljllce modllllno&:.i deo!!tyc:me) 44

RQzdz~a~ V,. Schematy zdaeiowe wsp6kzesnej pelszczyzny. P()jec.~e.

kOl:'lOtacji"'). . , , . , .. " " _ _ , , _ .. , _ . , _ _ , .. _ " , _ _ . " _, .. _ 46

I. Opls Mllinia pojedyn.czego w !.ij:~c:iu szkcmym a skbldlnia rr-e.dyka~

to'i.\'O-:ivgurnf:r.i!~wa.. , . . . , . . , . . , , . . , . . " .. . .

2. Poje,:c.i.e sehematu zdanlcwego i zasady jego wykrywarna 3.Puj~ciekoTlig,tac:jL Problemy dy,s:ko.sl'jn.e . . .

4. J"ypylro1'lotacyj n.epols:kicll. kk.sem6w , , . .

5- POO~tawO!wy z.esta'iN scl"lemal'bw zdaniowych

RcoZ<iz'l:d VI. Schematy bezmianownikowe ,- - . .. - -, - - . - - , . - I. Zdani:a.bezmianowIl!U.::owe a. tzw, zdsniabezpodmiotowe ,.., 2_ Tl'PY lIdaii b~zm~ill1Qwnik:o;,vych , . . , " . " , . . , " . , , . , ,

Rozdzi.d V~ .. Poieeie ako~©dafj] sy~t~~)~-nej. Typy zwiijik6w Homodbwaoyc:h- Gn1.1UCe hl::(l!m.o~acJ l. .. _ .. , _ • ., _ , , _ .. , • •

l. Istota akomodacjl ",."',,., , , . . , ,

2. Typy. aJ:XlmJJldacJu -. - - , . . . , . . , , .

3. WWnotc]akumodacyjne ]lQLilich lelm~l1fI6:w i form -

4. Zwi4zk:i iilkomod.:a.cyj.l!i£ W o~bie grIll' lkze~nik:owye:h .

5. Czl:OllY nleekomedowaae l wy~y peza zwj,,~ " , "

Rozd:zi~ vm. Stmktury wielopredykatowe wymz,me zdaniem

poJedyw::zYlli ., . ,. , . , , . , , . . , " . .. , . , , . . , , . , , . , , , . ,

]. Ro;wll.dowywanie grup l1omina]nyoh , . . , , . 2,. Problem okJ;eSJeri przysl"6wkowycll jpal1ylbllli . 3.. KO!lJslnlkcj~ z jm:ies:lowanJi pr.z.ysl6wkuwyrnI . 4, KOa:1sln!kcje z bewkAllicznikiem . , . . " . ~ .5, Norn.iJnaH2Jaoje 0 eibJara.k:tene r7..ec:wwrrikowynl.

59 59 6]

64 65 68 n 74

,8

79 80 82 83 84

lS"S

Rozdzilli IX. Wprowadzenie do problemaryki zdillllia zlozonegcc

granice zdania rloronego. klasyfikacje zdaii zlozonych .... 87

]. Definieja zdaniazlozenegu . , , . , , . . , 88

2. Grnnioe zdlania zloronego. . , , . , . , . , 89

:3. Me.charnizl1IlY twonen]!l zdan:ia .z1o:"l.O.ii1~go • 91

4, Spooob)' twone:nil1 zdaffl hlpowktycznyc.1l " 92

.5, KJasyfikncja zdari poorzr;dnie doiionycll w uj,~du .Ze.no:ll.8. Kl,clilii::!I-

siewicza .,,,...,..,..,..,.,,..,....,,,..,,,., 95

6. lnne klMyfik:ac)re zd!aTI zlozornycb hipobktycznie, Og6lnypodzial

zda:n dOZo!lych ,,,.,,.,,..,.,,,..,..,,,.,,.., 97

Rozdzial X, Zdania zlozone paratakly,cznie , .. , .. , .. , . . . . . .. 99

1. Zdania. ~,cme "....,'" 102

2. Zdania przeciwstillwne, . ., . un

3-. ZdaJrn.ia. rozJ~ (aJtem:alywlli) 104

4, Zdan]1l wynikowe ,....., 104

5. Zda:nia u~ciilaJiiCe (wl'lCUle) . 10.5

Rozdzia] XL Zdania dopelniaj.!,ce (inte::nsjo:nable} .... , . , , . , , . 106

I.. Czasowniki. wprowadzajllce zdania intensionalne , " . , " . ., . ] 07

2. Mooa.]nosc w zdsnlach illtensjonalnych . . . .. . . . . . , . . , . 109

3. CZOIS w zdaniach intellsjcma.lrnych ., , . , , ...•• , 112

4. Ceohy fmmalnez:dan iruensjo:llarnych , .. , ",. 1]3

Rozdzi<JJl: XH. Zda:llia relatywne (wzgledne) , . , , . " , .. , . 1]7

l. Typy zd~relatyw[Jrych ..... , , , . " . " , .. , . . . . .. 118

2, Zda:rld,[;L w~g]~dne determi;n~jlJce i leh stoM'ln.ek do zd:llii ruocl,1i':ijlajlJ-

eych , . . , , . " , . . , . . , . . ,. , 11,9

3. Zdania. restry ktyw,oe . . . , . . , . . , . . ., . , . . " . . , .. i 20

4. Cechy fomml:ne zdati mlalywnycl1 . , .. , " .. , . , " . . . . . l22

Rozdzial X_lll. Zdania c-zasowe (tempora]ne) . , .. , , , 124

1, Zdania lokal:izlljllce w czasle " . , . . ., . . . . , . . . , . . , ] 25

2. Zdaflia fazowe ~d,uratywlle) .... , . , , . , .. , .. , ... ,. 127

&ozdziaJ XIV. Zdania wyr1liajq,ce mlacj~ pnyczynowo-s.k:utkoWf4 l29

1. Zdanla pnyczynowe zwykle . , , 13 I

2. ZdMf!l przy.z.wailaj qce . . , . . , . 132

3, Zdania z tzw. pnyczynll logiC2ll11133

Spis lresci

159

4. Zdall:ia celowe ,. . . , , . • , . . ,. . . ., . . , . . • . . , , . , ,

5. Zdania warunkowe (pil"zypuszczajqoe) ., . . , . . . , . , ' , . ,

6. Zdania skutkowe . , . , . . , , . . , . . , , . . , . . , . . , , . .

Ro~dzial XV. l'Y'PY wypowledzeii niezdaniawych Cechy skladniowe teksoow mowiony.ch , . , , . . . . . , . . , , . . , , . . . . . , , .

1. Pooziai w}']Jowiedzen rue.zdanioWf'ch ., .

2. Cechy skladniowe polS7Cl:yzm)f mowione] .

ZakOliczenie . . , , . . . . . . . . , . . , , Wykaz stosowanych skr6~6w i symboli Blbliografia. . . . . . , . . .. . . , . . " , .

133. 135 138

139 139 143

146

148 150