Òºðèéí áàéãóóëëàãûí ºðñºë人í Í.

Áîëäûí îð÷óóëãà

¯éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò ºðñºë人í áèé

áîëãîõ íü
Ýíý íü õóâèéí ñàëáàðûí ýñðýã áèø
õàðèí ìîíîïîëèéí ýñðýã ºðñºë人í
áèé áîëãîõ ÿâäàë þì.

Òàòâàðûí àñóóäëûã òîéðñîí òýìöýë èä ºðíºæ áàéñàí 1978 îíä

Ôèíèêñ õîò õîã çàéëóóëàõ àæëûã õóâèéí õýâøëèéíõýíä ãýðýýëýõ øèéäâýð
ãàðãàñàí þì. Ìýäýýæ ¿¿íèéã ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë ýñýðã¿¿öñýí áîëîâ÷ õîòûí
çºâëºë ýíý àñóóäëûã õýëýëöñýíèé ýöýñò äýýðõ øèéäâýðèéã îëîíõè íü
äýìæñýí þì. Øèéäâýðèéã áàòàëñíû äàðàà õîòûí äàðãà òýð ¿åä ýíý àæëûã
õàðèóöàæ áàéñàí Íèéòèéí ¯éë÷èëãýýíèé Ãàçðûí çàõèðàë Ðîí Æåíñåíä
“Òàíàéõ õóâèéí õýâøëèéíõíèé ñàíàëóóäûã ººðèéíõºº ýíý àæèëä çàðöóóëæ
áàéãàà çàðäàëòàé õàðüöóóëæ ¿çíý áèç äýý ” ãýõýä òýð “Áèä ÷ ãýñýí ººðèéí
ñàíàëûã îðóóëíà ” ãýæ õàðèóëæýý.Áè þó ÷ áîäîëã¿éãýýð ÿã èíãýæ õàðèóëñàí
áºãººä ýíý íü øîã àÿñòàé õýëñýí ¿ã áàéëàà. Õàðèí íàìàéã àæèë äýýðýý
áóöààä î÷èõîä ìàíàéõàí “Òà ÿàãààä èíãýæ õýëñýí áý? ” ãýæ àñóóõàä íü áè
“ßàãààä áîëîõã¿é ãýæ?” õýìýýí õàðèóëñàí ãýæ Ðîí Æåíñåí äóðñàí ÿðüæ
áàéíà.
Èíãýýä òóñ óëñûí ò¿¿õýíä õóâèéí õýâøèë áà óëñûí áàéãóóëëàãûí õîîðîíä
ºðíºñºí õàìãèéí òîì ºðñºëäººí¿¿äèéí íýã ýõýëæ õîòûã õýä õýäýí õýñýãò
õóâààæ îéðîëöîîãîîð æèëä íýãèéã òàâààñ äîëîîí æèëèéí õóãàöààòàéãààð
ãýðýýëæ ýõëýâ. Õîòûí çàõèðãàà õ¿ì¿¿ñèéã àæèëã¿é áîëãîõã¿é ãýñýí áîäëîãî
áàðèìòàëæ ãýðýý õèéñýí òàëóóäàä Íèéòèéí ¯éë÷èëãýýíèé ãàçàðò àæèëëàæ
áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéã àæèëëóóëàõ øààðäëàãà òàâüæ, óëñûí áàéãóóëëàãàä
õýâýýð àæèëëàõ õ¿ñýëòýé çàðèìûã íü ººð àæèëä øèëæ¿¿ëæ áàéâ. Õîòûí
çàõèðãàà Õºíäëºíãèéí õÿíàëòûí Àëáà õóâèéí, óëñûíõààñ ¿ë õàìààðàí
òåíäåðò ºðñºëäºæ áàéãàà ñàíàë áîëãîíûã îðóóëàõ ¸ñòîé á¿õ çàðäëóóäûã
îðóóëñàí ýñýõèéã øàëãàæ áàéëàà.
Íèéòèéí ¯éë÷èëãýýíèé Ãàçàð ãóðâàí óäàà îðîëöñîí áîëîâ÷ ãóðâóóëàíä íü
ÿëàãäàæ äºðºâäºõ óäààãàà õàìãèéí áàãà ñàíàë áîëãîñîí õóâèéí êîìïàíèòàé
áàðàã èæèë ñàíàë îðóóëñàí áîëîâ÷ Õîòûí Ǻâëºë õóâèéí êîìïàíèéã
ñîíãîñîí ãýäýã.

1
Ýäãýýð ÿëàãäëóóä íü Æåíñåí áîëîí ò¿¿íèé àæèë÷äûã àæëûíõàà àðãà
áàðèëûã ººð÷ëºõ òàëààð áîäîõîä õ¿ðãýñýí áàéíà. Ãóðâàí õ¿í íýã ìàøèíòàé
àæèëëàäàã áàéñíàà áîëüæ õîãèéí ñàâûã ìåõàíèêààð à÷äàã ìàøèíòàé íýã
õ¿í ë ÿâäàã áîëãîñîí áîëîâ÷ ºðñºëäºã÷ õóâèéí êîìïàíèóä ¿¿íèéã íü
äóóðèàñíààð Æåíñåí áà ò¿¿íèéã ìåíåæåð¿¿ä ººð áóñàä ç¿éëýýð äàâóó
áîëîõ áîëîìæèéã õàéõ øààðäëàãàòàé áîëëîî.
Èíãýýä òýä æîëîî÷ íàðàà àæëûí õóâààðü áîëîí ìàðøðóòàà øèíýýð
ãàðãàõûã õ¿ñëýý. Ó÷èð íü àæëàà ÿàâàë ¿ð á¿òýýëòýé ÿâóóëàõ ãýäãèéã òýä
õýíýýñ ÷ èë¿¿ ìýäýæ áàéëàà. Àæèë ñàéæðóóëàõ áóñàä àðãà çàìûã îëîõûí
òóëä “Ò¿íøëýëèéí áàã ” ãýæ íýðëýñýí ÷àíàðûí äóãóéëàíãóóä áà á¿òýýìæèéí
êîìèññ áàéãóóëàâ. ¯éë÷èëãýýíèé çàðäàë ñàðä àéë á¿ð äýýð õè÷íýýí ãàð÷
áàéãààã íàðèéí ìýäýõ áîëîìæòîé çàðäëûí òàéëàíãèéí øèíý ñèñòåìèéã
íýâòð¿¿ëýâ. ̺í õýìíýëò ãàðãàõ øèíý ñàíàà÷èëãà ãàðãàñàí õ¿íä õàìãèéí
äýýä òàë íü 2000 äîëëàð õ¿ðòýë õýìíýëòèéí 10 õóâèéã îëãîæ, ñàð, óëèðàë
á¿ð õàìãèéí ñàéí àæèëëàñàí æîëîî÷èéã øàãíàõ áîëîâ. Ýíý áàéãóóëëàãûí
çàðäàë áàãà áàãààð áóóðñààð áàéëàà. 1984 îíä õîòûí õàìãèéí òîì ä¿¿ðãèéí
õîã çàéëóóëàõ àæëûã äîëîîí æèëèéí õóãàöààòàé ãýðýýëýõýä Íèéòèéí
¯éë÷èëãýýíèé Ãàçàð òåíäåðò ÿëàõààð õàòóó øèéäñýí áàéëàà. Õóâèéí áîëîí
óëñûí á¿õ ºðñºëäºã÷èä ýíý ¿åä 25 êóá.ÿðäûí áàãòààìæòàé ìàøèí õýðýãëýæ
áàéâ. Æåíñåí áà ò¿¿íèé õ¿ì¿¿ñ Ñàêðàìåíòî õîò íýã ìàøèíòàé íýã
àæèëëóóëàõ ñàíààã àâ÷ õýðýãëýõäýý 32 êóá.ÿ ðäûí áàãòààìæòàé ìàøèíä
ìåõàíèê à÷èã÷ õèéñýí ãýäãèéã ñîíñæýý. “Áèä ººðèéí íýã õ¿íýý ÿâóóëæ
òýäíèé ìàøèíûã õàðóóëñàíä ò¿¿íä òààëàãäñàí áàéëàà. ̺í òýð ìàøèíûã
õºíäëºíãèéí õÿíàã÷èä ¿ç¿¿ëñíýýð çàðäëûí õýìíýëòèéã ººðèéí òåíäåðò
òóñãàõ áîëîìæòîé áîëñîí þì. Èíãýñíýýð 25 êóá.ÿðäûí ìàøèí õýðýãëýñýýð
áàéñàí ºðñºëäºã÷ºº 6 ñàÿ ãàðóé äîëëàðààð ÿëæ ÷àäñàí”. Õ¿ì¿¿ñ ÷ óðàìøèæ
áàéâ. Áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãààñ á¿õ àæèë÷äàä çîðèóëæ îðîéí õîîë áàðüæ,
á¿ãäýä íü õîòûí ýìáëåì áà “Öýâýð áàéäàë ¹1” ãýñýí áè÷èãòýé ìàëãàé
ºãñºí. “Õóâèéí õýâøëèéíõíèéã ÿëæ ººðñäèéí àæëûí àìæèëòûã áàòàëñàíäàà
òýäíèé óðàìøèæ áàéãààã õàðàõàä ãàéõìààð áàéëàà. Òýä óëñûí áàéãóóëàãàä
àìàð õÿëáàð àæèë ýðõýëäýã õ¿íä ñóðòàëòíóóä øèã õàðàãäàõã¿é áàéâ. Õàðèí
òýä ºðñºëäººíººð ººðñäèé㺺 áàòàëñàí õ¿ì¿¿ñ áàéëàà” ãýæ õîòûí äàðãà
Òåððè Ãîääàðä äóðñàæ áàéíà.
Õóâèéí êîìïàíèóä ÷ óäàëã¿é 32 êóá.ÿðäûí ìàøèí õýðýãëýõ áîëëîî. Ãýâ÷
Íèéòèéí ¯éë÷èëãýýíèé Ãàçàð çàðäëàà áàãàñãàõ áóñàä àðãà çàìûã íýýæ

2
îëñîîð áàéëàà. Òýäíèéõ õî¸ðäîõ, äàðàà íü ãóðàâäàõ òåíäåðò ÿëàã÷ààð
òîäîðëîî, 1988 îí ãýõýä á¿õ òàâàí ä¿¿ðãèéã ýðã¿¿ëýí àâñàí áàéëàà. “10
æèëèéí õóãàöààíä õîòûí áóñàä á¿õ àæèëä çàðöóóëàõ õºðºí㺠íýìýãäñýí áîë
õàòóó õîã çàéëóóëàõ çàðäàë õàíø óíàëòûã òîîöîîä 4.5 õóâèàð áàãàññàí ” ãýæ
Æåíñåí ÿðüæ áàéíà.
¯éëäâýð÷íèé Ýâëýëèéí åðºíõèéëºã÷ ×àðüëç Ôàííüåë ººðèéí ãèø¿¿äèéí
àæëûí áàéðûã áàòàëãààòàé áàéëãàõûã èë¿¿ä ¿çäýã õ¿í. Òýð õýòýðõèé ºíäºð
àìëàëò àâñàí ãàçàðòàé ãýðýý áàéãóóëààä äàðàà íü òýð íü ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ
÷àäàõã¿é áîëñíîî𠺺ð ãàçàðòàé äàõèí ãýðýý áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé
áîëäîã ÿâäëûã ø¿¿ìæèëäýã. Ãýõäýý ë òýð àæëûí íºõöºë, öàëèíãèéí
õýìæýý, àæèë÷äûí ñýòãýë ñàíàà 1978 îíû ºìíºõ ¿åýñ ñàéæèðñàí ãýäãèéã
õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Àæèë÷èä áà óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäõè õàðüöàà
ñàéæèð÷, àëáàí ¸ñíû ãîìäîë îãò ãàðãàõàà áîëüñîí áàéíà. “Áèä àìæèëòàíä
õ¿ðñýí íü óðàì çîðèã òºð¿¿ëñýí. Èéì ºðñºë人íò ñèñòåìä øèëæñíýýð
èë¿¿äýë æèí áàéõã¿é áîëñîí” ãýæ Ôàííüåë ÿðüæ áàéíà.
Ôèíèêñ õîò ºðñºë人íèé ñèñòåìèéã çºâõºí õîã çàéëóóëàõ àæëààð çîãñîõã¿é
õîã áóëàõ, õàìãààëàëòûí ¿éë÷èëãýý, ìàøèíû çîãñîîëûí çîõèîí áàéãóóëàëò,
ãîëüôûí òàëáàéí çîõèîí áàéãóóëàëò, ãóäàìæíû öýâýðëýãýý , ãóäàìæíû
çàñâàð, õ¿íñíèé õóäàëäààíû öýãèéí ò¿ðýýñ, õýâëýë çýðýã ñàëáàðóóäàä ìºí
õýðýãëýñýí þì. 1981-1984 îíû õîîðîíä õóâü õ¿ì¿¿ñòýé õèéñýí ãýðýýíèé òîî
53-ààñ 179 áîëòëîî ºññºí áàéëàà. Çàðèì ñàëáàðò òýä óëñûí áàéãóóëëàãààñ
èë¿¿ ãýäãýý õàðóóëñàí áîëîâ÷ çàðèì ñàëáàðò ÷àäààã¿é. Ýöýñò íü õîòûí
çàõèðãàà ò¿ðãýí òóñëàìæ, ãóäàìæíû öýâýðëýãýý, çàìûí ãîëûí áóäàãíû
àð÷èëãààã óëñûí àëáàí õààã÷èä èë¿¿ ã¿éöýòãýäýã ãýæ ¿çñýí. Õîòûí
àóäèòîðûí òîîöîîëñíîîð ºðñºë人íèé ýõíèé àðâàí æèëä çºâõºí òåíäåðò
ÿëàã÷ áà õî¸ðò îðñîí ºðñºëäºã÷ õî¸ðûí ñàíàëûí çºð¿¿íýýñ ë ãýõýä 20 ñàÿ
äîëëàðûí õýìíýëò ãàðñàí áàéíà. ¯¿í äýýð ºðñºë人í íü á¿õ ºðñºëäºã÷
òàëóóäûí ñàíàëûã õàìãèéí áàãà õýìæýýíä áàéëãàæ áàéñàí ãýäãèéã òîîöîõ
þì áîë áîäèò õýìíýëò ¿¿íýýñ õàìààã¿é èõ áàéõ íü òîäîðõîé.
Õîòûí àóäèòîð Æèì Ôëàíàãàí áîë ¿éë ÿâöûã ýõíýýñ íü ìýäýõ õ¿í áºãººä
òºð ìóó ìåíåæåð ãýäýã õóó÷íû ¿ã õóäëàà áîëîõûã îéëãîñîí õ¿í þì.
Õàìãèéí ãîë ÿëãàà áîë óëñûí, õóâèéíõäàà áèø õàðèí ºðñºë人í áàéíà óó
¿ã¿é þó ãýäýãò áàéãàà þì.”ªðñºë人í áàéãàà ãàçàð èë¿¿ ¿ð ä¿í, èë¿¿
õýìíýëò, èë¿¿ ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýý áàéäàã ”

3
ªíººã õ¿ðòýë áèä òºðèéí áàéãóóëàëä ºðñºë人í áèé áîëãîõ íü
“øààðäëàãàã¿é çàðëàãà” ãýæ ¿çýæ èðñýí áºãººä íýã ãàçàð íýã ñóðãóóëü, íýã
õîòîä íýã öàãäààãèéí ãàçàð, íýã á¿ñýä àâòîáóñ, ãàëò òýðýãíèé ¿éë÷èëãýý
ýðõýëäýã íýã ë ãàçàð áàéõ ¸ñòîé ãýæ áîääîã. Õýðâýý çàðäàë õýìíýå ãýâýë
äàâõàðäàæ áàéãàà þì áîëãîíûã àðèëãàæ íýãýòãýõ ¸ñòîé ãýæ áèä îéëãîäîã.
Òýãñýí ìºðò뺺 õóâèéí õýâøèëä ìîíîïîëü íü ÷àäâàðã¿é áàéäëûã õàìãààëæ,
øèíý÷ëýëèéã áîîãäóóëäàã ãýäãèéã ìýääýã. Õóâèéí òîãòîëöîîíä äàõü
ìîíîïîëèéã ¿çäýãã¿é ìºðò뺺 òºðèéí áàéãóóëàë äàõü ìîíîïîëèéã
õàëóóíààð äýìæäýã íü Àìåðèê ¿çýë ñóðòàëä õàìãèéí óäààí îðøèæ áàéãàà
ãàæóóäëóóäûí íýã þì.
Àãààðûí Òàêòèêûí Õ¿÷íèé Óäèðäëàãûí ºðñºë人í áà ýðõ ìýäëèéí
çàäðàëûí õ¿÷ýýð ¿íäñýýð íü ººð÷èëæ ÷àäñàí ãåíåðàë Áèëë Êðè÷ “Áè
õ¿ì¿¿ñýýñ õýðâýý ìàíàé îðîíä ãàíöõàí íèñýõ îíãîöíû êîìïàíè áàéñàí áîë
ÿàõ áàéñàí áîë ãýæ áàéíãà àñóóäàã.Òºâëºðºëèéí îíîëîîð áîë ýíý êîìïàíè
íü ìàø ÷àäâàðëàã áàéõ ¸ñòîé. Ãýâ÷ ÿìàð ÷àäâàðëàã áàéäãèéã Ǻâëºëòèéí
Àýðîôëîòûí îíãîöîîð ¿éë÷ë¿¿ëæ ¿çñýí õ¿íýýñ àñóóãààðàé”. Ãýõäýý Êðè÷
ìýòèéí øèíý÷ëýã÷èä òºðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷ àãåíòëàãóóäûí õîîðîíä
ºðñºë人í áèé áîëáîë ýíý íü çºâõºí Çàñãèéí ãàçàð óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ
¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä íü ë ñààä áîëäîã ãýäãèéã ìýääýã. Áîäëîãûí
ìåíåæìåíòåä õîîðîíäîî ÿëãààòàé àøèã ñîíèðõîëóóäûã çîõèöóóëàõ ÿâäàë
ìàø ÷óõàë áàéäàã . ¯¿íòýé àäèëààð èõýíõ çîõèöóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä
ºðñºë人í òóñ áîëäîãã¿é ãýäãèéã ÷ òýä ìýääýã. Õàðèí ¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷èä
õîîðîíäîî ºðñºëäºõ人 çàðäëûã áàãà áàéëãàæ ýðýëò õýðýãöýýíèé
ººð÷ëºëòºíä ò¿ðãýí õóãàöààíä çîõèöîæ, õýðýãëýã÷äèéí õýðýãöýýã õàíãàõûí
òóëä á¿õ õ¿÷ýý äàé÷èëäàã ãýäãèéã ìýääýã áîëñîí áèëýý. Õýí ãýñýí
ºðñºëäºã÷èéã òààòàé õ¿ëýýæ àâäàãã¿é. Áèäíèé èõýíõè ìîíîïîëü ýðõòýéãýýð
àìàð òàéâàí áàéõûã èë¿¿ä ¿çäýã áîëîâ÷ ºðñºë人í áèäíèéã øèíý ç¿éëèéã
õ¿ëýýí àâ÷ èë¿¿ ñàéíûã ýðýëõèéëýõýä ò¿ëõýæ áàéäàã. ªðñºëäººíººð
áèäíèé á¿õ àñóóäàë øèéäýãäýõã¿é . Ãýâ÷ ýíý íîìîíä ãàð÷ áàéãàà
ç¿éë¿¿äýýñ ºðñºë人í ë òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã óÿæ
áàéäàã õ¿íä ñóðòàëûí ÷ºäºð òóøààã òàéëàõ àðãà áîëäîã. Ýíý íü àìü
òýìöñýí ºðñºë人í áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã áèø áºãººä èéì ºðñºë人í íü
ñàéíû õàæóóãààð ìóóã àâ÷èð÷ áîëíî. Ãýõäýý ºðñºë人í çºâõºí öàëèí,
òýòãýìæèéí õýìíýëòýýð õÿçãààðëàãäàæ áàéâàë ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë
ýðãýëçýýòýé. Áèä õóâü õ¿ì¿¿ñèéã õîîðîíä íü ºðñºëä¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýýã¿é.

4
Æèøýý íü, áàãø íàðûã ºðñºëä¿¿ëæ öàëèíãèéí ¿íýëãýý òîãòîî÷èõâîë ýíý íü
òýäíèé ñýòãýë ñàíààíä ìóóãààð íºëººëæ, õîîðîíäîî ìóóäàëöàõ øàëòãààí
áîëíî. Õàðèí ýíý àðãûã ñóðãóóëèóäûí õîîðîíä õýðýãëýâýë îãò ººð õýðýã þì.
Áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí ºðñºë人í íü õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ñàíààã ºðãºæ,
á¿òýýë÷ óóð àìüñãàëûã á¿ðä¿¿ëäýã.

1. ªðñºë人íèé äàâóó òàëóóä

ªðñºë人íèé õàìãèéí èëýðõèé äàâóó òàë ºíäºð á¿òýýìæ þì. Íüþ-Éîðê

õîòûí Èõ ñóðãóóëèéí ìåíåæìåíòèéí òýíõìèéí ýðõëýã÷ Å.Ñ.Ñàâàñ áîë
Íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàð äàõü ºðñºë人íèé òàë äýýð ìàíàé óëñûí
óðäàà áàðüäàã ìýðãýæèëòí¿¿äèéí íýã þì. Òýð Íüþ-Éîðê õîòûí äàðãà Æîí
Ëèíäñåéãèéí óäèðäëàãà äîð àæèëëàæ áàéõäàà ñîíèí òîõèîëäëîîð ýíý
àñóóäàëòàé òóëãàðñàí ãýäýã.

Íýãýí óäàà ìàíàé õîòîä ãàìøèã ãýæ áîëîõîîð èõ õýìæýýíèé öàñ îðæ ýíý
íü óëñ òºðèéí ¿ð äàãàâàð ÷ àâ÷èð÷ áîëîõîîð áàéëàà. Èéì ¿åä öàñ öýâýðëýõ
¿¿ðýãòýé ãàçðûí àæèë÷èä àæëûí öàãèéí 50 õóâüä íü ë àæèëëàæ áàéãààã
áèä îëæ ìýäñýí þì. Áóñàä ¿åä íü òýä àìðàõ, äóëààöàõ, öàé óóõ, øàòàõóóí
õèéëãýõ, õîîëîíä îðîõ, í¿¿ð ãàðàà óãààõ çýðãýýð ºíãºðººäºã áàéæýý. Ýíý
ãàçðûí àæèë÷èä æèðèéí ¿åä ÿàæ àæèëëàäàã áàéñàí þì áîë ãýæ áîäîîä
òýäíèé àæëûã Íüþ-Éîðê õîòûí äîòîð áîëîí îéð îð÷èì áàéäàã õóâèéí
êîìïàíèóäûí 1 òîíí õîã öýâýðëýõýä 17 äîëëàð çàðöóóëäàã áîë óëñûí
áàéãóóëëàãà 49 äîëëàð áóþó áàðàã 3 äàõèí èõ ìºí㺠çàðöóóëäàã áîëîõûã
òîãòîîñîí.

Ýíý ìýäýý õýâëýëèéíõíèé àíõààðëûã òàòàõ áîëñíîîð õîòûí äàðãà õîã

çàéëóóëàõ àæëûã õóâèéí êîìïàíèä ãýðýýëýõ áîëîìæèéã ñóäëàõ çîðèëãîòîé
êîìèññ òîìèëñîí. Ãýâ÷ ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë ýñýðã¿¿öñýí ó÷ðààñ Ëèíäñåé
ìýäýýëëèéã äàðàãäóóëñàí þì.
Àæëàà ºãñíèé äàðàà Ñàâàñ ¯íäýñíèé Øèíæëýõ Óõààíû Ñàíã õîã öýâýðëýäýã
õóâèéí áîëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûã õàðüöóóëñàí ºðãºí õ¿ðýýíèé ñóäàëãàà
ÿâóóëàõûã ÿòãàæ ÷àäñàí áàéíà. “Ñóäàëãààíû ä¿í àíõààðàë òàòàõààð áºãººä
íÿöààõûí àðãàã¿é áàéëàà. Ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãàà õóâèéí êîìïàíèóäûí
àæèë óëñûí áàéãóóëëàãóóäûíõòàé èæèë ¿ð ä¿íòýé, õýðýãöýýã äóòàõã¿é

5
ìýäýðäýã ìºðò뺺 á¿òýýìæèéí õóâüä óëñûí áàéãóóëëàãóóäààñ õàìààã¿é
èë¿¿ áàéâ” ãýæ Ñàâàñ ÿðüæ áàéíà. Òýð ¿åñ õîéø Ñàâàñ ¿éë÷èëãýýíèé áóñàä
ñàëáàðóóäûã ñóäàëæ, ìàø îëîí ñóäàëãààíû àæëûí ä¿íã ¿çýæ áàéñàí.
“Òýäãýýð íü ãýðýýíèé õýðýãæèëòèéã õÿíàõ çàðäëûã îðóóëààä òîîöîõîä ë
óëñûí áàéãóóëëàãûí ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë 35ààñ 95 õóâèàð èë¿¿ áîëîõûã
áàòàëæ áàéëàà. Ãýõäýý çàðèì íºõöºëä óëñûí áàéãóóëëàãà õóâèéíõààñ
äóòàõã¿é àæèëëàäàã áîëîõûã áè õàðæ áàéñàí áºãººä èéì íºõöëèéã áèé
áîëãîõîä ÷ îðîëöîæ áàéñàí. Èéì íºõöºë Ôèíèêñ, Ìèííåàïîëèñ, Êàíñàñ,
Íüþ-Àðê çýðýã óëñûí áàéãóóëëàãóóä ¿ðãýëæ õóâèéí áàéãóóëëàãóóäòàé
ºðñºëäºæ áàéäàã ãàçðóóäàä á¿ðääýã” ãýæ òýð íýìæ õýëñýí þì. Õýäèéãýýð
õýìíýëòèéí õýìæýý íü ººð ººð áàéäàã áîëîâ÷ áóñàä ñóäàëãààíû àæëóóä ÷
ãýñýí ò¿¿íèé õýëñíèéã áàòàëäàã. Æåéìñ Âèëñîí ººðèéí Õ¿íä Ñóðòàë ãýäýã
á¿òýýëäýý ýíý òàëààðõ á¿õ ìàòåðèàëûã îðóóëñàí áàéäàã. Ýíäýýñ èõýíõ
òîõèîëäîëä õóâèéí êîìïàíè íü óëñûí áàéãóóëëàãààñ õÿìä çàðäëààð
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áîëîõûã õàðæ áîëíî. Ãýõäýý ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áà
õóâèéí áàéãóóëëàãóóäûí çàðäàë áà ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð îéðîëöîî áàéäàã.
Íàðèéí ÿðèõ þì áîë óëñûí áàéãóóëëàãûí ¿éë÷èëãýý èë¿¿ õÿìä ÷ áàéäàã.
ͺ㺺 òàëààñ õóâèéí êîìïàíèóä ÷ ãýñýí ºðñºë人í ë áàéõã¿é áîë óëñûí
ìîíîïîëüòîé èæèë ÷àäâàð ìóóòàé áàéäàã. Ìàññà÷óñåòñ õîò ãýõýä áóñàä
õîòóóäûí àäèë àâòîìàøèíû äààòãàëûã õóâèéíõàíä õàðèóöóóëäàã ìºðò뺺
áóñàä õîòóóä øèã ºðñºë人í áèé áîëãîäîãã¿é. Õàðèí ¿éë÷èëãýýíèé õºëñèéã
òóñãàé êîìèññ òîãòîîæ ºãäºã. Òèéìýýñ õóâèéí äààòãàëûí êîìïàíèóäàä
çàðäëàà áàãàñãàõ, ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëýõ, ëóéâðûã õÿíàõ ñîíèðõîë
áàéäàãã¿é. Òýä õýðýãëýã÷äýý áîäîõ òàë äýýð õàìãèéí õ¿íä ñóðòàëòàé òºðèéí
áàéãóóëëàãààñ èë¿¿ ãàðäàãã¿é. Ìàññà÷óñåòñ õîò õàìãèéí ºíäºð äààòãàëûí
òºëáºðòýé, õàìãèéí èõ õîõèðîã÷òîé, õàìãèéí èõ àâòîìàøèíû õóëãàéòàé õîò
áàéäàã íü ãàéõàõ ç¿éë áèø þì.

2. ªðñºë人í íü óëñûí (õóâèéí) ìîíîïîëèéã

õýðýãëýã÷äèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýõ õºø¿¿ðýã áîëäîã.

ÀÍÓ-ûí Øóóäàí ¯éë÷èëãýýíèé Êîìïàíè áîë 760 ìÿíãàí àæèëëàãñàäòàé

ìàíàé óëñûí õàìãèéí òîì óëñûí êîìïàíè þì. Òýäíèé ¿éë÷èëãýýíèé ñàéí
áèø ãýäãèéã áèä á¿ãä ìýäýõ áºãººä òýäíèé íýãä¿ãýýð çýðýãëýëèéí

6
øóóäàíãèéí ¿íý áàéíãà ºñ÷ áàéäàã íü ¿¿íèéã áàòëàõ õàíãàëòòàé áàðèìò áèø
þì àà ãýõýä á¿õ òºñâèéíõºº 80 ãàðóé õóâèéã õºäºëìºðèéí õºëñºíä
çàðöóóëäàã íü õºäºëøã¿é áàðèìò þì. Òýãýõýä UPS (United Parcel Service)
òºñâèéíõºº 60 õ¿ðýõã¿é õóâèéã ë õºäºëìºðèéí õºëñºíä çàðöóóëäàã. ¯¿íýýñ
ãàäíà Øóóäàí ¯éë÷èëãýýíèé Êîìïàíè íü õºø¿¿í õîéðãî ãàçàð þì. 1973 îíä
ººðºº øóóðõàé øóóäàíãèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ñîíèðõîëã¿é áàéæ õóâèéí
áóóõèà øóóäàíã øàõàõ ãýæ îðîëäñîí áîëîâ÷ á¿òýýã¿é þì. 1970 ààä îíû ¿åä
Êîíãðåññ õóâèéí êîìïàíèóäûã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàòàë
ýäíèéõ íýã ºäðèéí áóóõèà øóóäàíãèéí ¿éë÷èëãýý íýâòð¿¿ëýõýýñ òàòãàëçàæ
áàéñàí þì. 1988 îíä ýäíèéõ ãóðàâäóãààð çýðýãëýëèéí øóóäàíãèéí
¿éë÷èëãýýíä çîðèóëñàí ººðèéí ñòàíäàðòûã íèéò ¿éë÷èëãýýíèé õóãàöààíû
äºíãºæ 30 õóâüä íü ë õàíãàæ áàéñàí áºãººä ãóðàâäóãààð çýðýãëýëèéí
øóóäàíãèéí çàõ çýýëèéí 3.5ààñ 15 õ¿ðòýë õóâèéã áóñäàä àëäñàí þì.
Øóóäàíãèéí ¯éë÷èëãýý Ýðõëýã÷äèéí Õóäàëäààíû Õîëáîî áà Ãóðàâäóãààð
Çýðýãëýëèéí Øóóäàíãèéí ¯éë÷èëãýý Ýðõëýã÷äèéí Õîëáîî àðãàà áàðàõäàà
ýöýñò íü ãóðàâäóãààð çýðýãëýëèéí øóóäàíãèéí ¿éë÷èëãýýíä ÷ ãýñýí
ºðñºë人í áèé áîëãîõîîð øèéäñýí íü ýíý þì.
ªðñºë人í øóóðõàé øóóäàí ìýòèéí çàðèì ñàëáàðóóäàä áàéäàë ýðñ
ñàéæðàõ øàëòãààí áîëæ áàéëàà. Ãýâ÷ Øóóäàíãèéí ¯éë÷èëãýýíèé Êîìïàíè
íýãä¿ãýýð áîëîí ãóðàâäóãààð çýðýãëýëèéí øóóäàíãèéí ¿éë÷èëãýýíèé
ñàëáàðò ìîíîïîëü ýðõòýé õýâýýð áàéñàí ¿åä þì òèéì ÷ àìà𠺺ð÷ëºãäºõã¿é
áàéëàà. Federal Express áà UPS êîìïàíèóä áàéíãà øèíýëýã ç¿éë íýâòð¿¿ëæ
¿íýí÷ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéíõýý òîîã ñàÿ ñàÿàð íýìýãä¿¿ëæ, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íýí÷
¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéíõýý òîîã ñàÿ ñàÿàð íýìýãä¿¿ëæ, ¿éë÷èëãýýíèé õºëñºº
òîãòâîðòîé áàéëãàæ áàéõàä Øóóäàíãèéí ¯éë÷èëãýýíèé Êîìïàíè îðøèí
òîãòíîõûí òóëä àìü òýìöýæ áàéëàà. 1971 îíä ýäíèéõ èëãýýìæèéí çàõ
çýýëèéí òàë õóâèéã ýçýëæ áàéñàí áîë 1980 ààä îíû ñ¿¿ëýýð 8 õóâü áîëòîë
áóóð÷ 1981 îíä øóóðõàé øóóäàíãèéí çàõ çýýëèéí 26 õóâèéã ýçýëæ áàéñàí
áîë 1989 îí ãýõýä 12 õóâü áîëñîí áàéëàà.
Òýãýõýä ºðñºë人íä á¿õëýýðýý îðñîí ìîíîïîëü ãàçðóóäûí õóâüä
¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí òààëàëä íèéö¿¿ëýõýýñ ººð ñîíãîëò áàéãààã¿é. Äýëõèéí
îëîí óëñóóä óëñûí ºì÷ëºëòýé ãàçðóóäàà õóâü÷èëñíààð ¿¿íèéã îéëãîõ
áîëñîí þì. Æèøýý íü, Øèíý Çåëàíä íèñýõ îíãîöíû óëñûí êîìïàíèòàé
ºðñºëäºõ çºâøººðºë ãàíöõàí êîìïàíèä ºãñíººð ÿìà𠺺ð÷ëºëò ãàðñíûã

7
õàðúÿ ë äàà. Ýíý ò¿¿õèéã Õºäºëìºðèéí Íàìûí ñàíãèéí ñàéä áàéñàí Ðîæåð
Äóãëàñ ÿðüñàí þì:

Óëñûí ºì÷ áîëîõ Øèíý Çåëàíäûí íèñýõ îíãîöíû êîìïàíèé îëîí óëñûí
øóãàìûí ¿éë÷èëãýý ¿ðãýëæ ñàéí áàéëàà. Ó÷èð íü òýä Ðàí Àì, Quantas,
British Airline çýðýã äýëõèéí øèëäã¿¿äòýé ºðñºëäºõ øààðäëàãàòàé áàéñàí
þì. Ãýòýë òýäíèé ìîíîïîëü ýðõ ýäýëäýã äîòîîäîä áàéäàë îãò ººð
áàéëàà. Çîð÷èã÷èä îíãîöíû áóóäëààñ áîðîîí äóíäóóð îíãîö õ¿ðòëýý
àëõàæ, òýýøýý 20-30 ìèíóò õ¿ëýýõ õýðýãòýé áîëäîã áàéâ. Òýð ¿åèéí
Çàñãèéí Ãàçàð Ansett- ýä òýäíèéõòýé äîòîîääîî ºðñºëäºõ ýðõ ºãòºë õýí ÷
þó äóòààä áàéãààã îéëãîäîãã¿é áàéëàà.
Ãýòýë ãýíýò áàéäàë õîðìûí çóó𠺺ð÷ëºãäºæ Øèíý Çåëàíä÷óóä áóñàä
îðíû õ¿ì¿¿ñèéí àäèë ¿éë÷ë¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéñàí þì áàéíà ãýäãèéã
îéëãîîä ãàéõàöãààæ áàéâ. Íèéñëýë õîò àëü Äýëõèéí Õî¸ðäóãààð Äàéíààñ
õîéø ë îíãîö áóóäëûí çîðèóëàëòààð õóó÷èí áàéøèí àøèãëàñààð èðñýí
áºãººä õýí ÷ ò¿¿íèéã ñàéæðóóëæ ÷àäàõã¿é áàéñàí þì. Ãýòýë ãýíýò õî¸ð
îð÷èí ¿åèéí öîî øèíý áàðèëãóóä áîñ÷, íèñëýãèéí òîî îëøèð÷, áèëåòèéí
¿íý õÿìäàð÷, õîîëíûõ íü ÷àíàð ñàéæèð÷, ¿éë÷ëýã÷äèéí õàðüöàà ñàéæèð÷,
òýýø õ¿ëýýõ ÿâäàë áàðàã áàéõã¿é áîëñîí þì.
Õ¿ì¿¿ñ, ãýõäýý èõýíõ íü àíõ óäààãàà, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äûí õóâüä ººðñäèéíõºº
àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõàä õýí ¿éë÷èëæ áàéãàà íü ÷óõàë áèø õàðèí
ºðñºë人í áàéíà óó ¿ã¿é þó ãýäýã ÷óõàë áîëîõûã îéëãîõ áîëñîí þì.

3. ªðñºë人í øèíýëýã ç¿éëèéã òýòãýäýã áîë ìîíîïîëü

ò¿¿íèéã áîîãäóóëäàã.

Àíãëèéí õî¸ð ñîöèàëèñò íýãýíòýý õýëñíýýð ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí

ºðñºëäººí “õýðýãòýé ç¿éë øàëãàð÷ ¿ëäýõ íºõöºë áîëäîã þì” ªðñºë人í
áîë áàéãàëûí øàëãàðëûí íýã õýëáýð þì. Ñàâàñûí áè÷ñýíýýð “Áàéãàëûí
áàéíãûí ìóòàö íü àìüòäûã îð÷íû ººð÷ëºëòèéã ñºðºí õºãæèæ, çîõèöîæ,
øàëãàð÷ ¿ëäýõ áîëîìæ îëãîäîã áºãººä ýäãýýð àìüòàä øèíý îð÷èíä èë¿¿
ñàéí çîõèöîæ óëìààð ºìíºõ àìüòäûí áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã.
Òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ãîëäóó áàéãàëûí øàëãàðëûã áîîãäóóëñàí
øèíæòýé áàéäàã. Òýíä õýðýãòýé íü áèø õàðèí óëñ òºðèéí õóâüä õ¿÷èðõýã íü
þì óó áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëæ ÷àäñàí íü øàëãàð÷ ¿ëääýã. Òºðººñ

8
¿éë÷èëãýýíèé ãàçðûã øàëãàðóóëàõäàà ºìíºõ æèë þó õèéñýí, õýí óëñ òºðèéí
õóâüä íºëººòýé áàéíà, õýí ÿìàð õýìæýýíèé õàíäèâ ºãñºí, ¿éëäâýð÷íèé
ýâëýë ÿìàð áàéð ñóóðüòàé áàéíà ãýäãèéã þóíû ò¿ð¿¿íä õàðäàã. ×àäâàðëàã
ãàçðóóä óëñ òºðèéí íºëººã¿é ë áîë õàìãèéí ò¿ð¿¿íä òîîöîîíîîñ õàñàãääàã.
Õýðýâ ¿éë÷èëãýýíèé êîìïàíèóä æèíõýíý ºðñºë人íä äóíä àæèëëàõ þì áîë
á¿õ ç¿éë ººð÷ëºãääºã. ªíäºð ¿íýòýé ìºðò뺺 ÷àíàð ìóóòàé ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëñýí ãàçðóóä íü ààæìààð øàõàãäàæ, áîëîìæèéí ¿íýýð ÷àíàðòàé
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñýí ãàçðóóä íü ºðãºæèí õºãæäºã. Øèð¿¿í ºðñºë人í íü
áàéãóóëëàãóóäààñ áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áàéõûã øààðääàã. Õýðâýý ÷àíàðûí
øóäðàãà õýì濿𠺺ðèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ þì áîë áàéãàëûí øàëãàðàë
àâòîìàòààð ÿâàãääàã. Èéì ¿åä óëñ òºð÷èä íºëººëºõèéã îðîëäñîí ÷
áàðèìòûí ýñðýã çîãñîõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.

4. ªðñºë人í íü óëñûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàã÷äûí ñýòãýë

ñàíààã ºðãºæ, áàõàðõëûã áèé áîëãîäîã.

Óëñûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñàä ºðñºë人íä îðñíîîð õîõèðäîã ãýæ áèäíèé

èõýíõ íü áîääîã. Ìýäýýæ ºðñºë人í ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òýäíèé àæëûí
áàéðíû íàéäâàðòàé áàéäëûã áàãàñãàäàã áºãººä èéì ÷ ó÷ðààñ ¿éëäâýð÷íèé
ýâëýë¿¿ä òýäíèé ìîíîïîëèéí ýñðýã õàíäñàí àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã
ýñýðã¿¿öäýã. Èéì ¿åä ¿¿ñýõ ñºðºã íºëººã áàãàñãàõûí òóëä Ôèíèêñ õîòûí
õ¿ì¿¿ñèéã àæèëã¿é áîëãîõã¿é ãýäýã áîäëîãî øèã àðãà õýìæýý àâàõ íü ÷óõàë
þì. Òºðººñ òóõàéí àæëûã áàéëãàíà ãýñýí áàòàëãàà ºã÷ ÷àäàõã¿é áîëîâ÷
õ¿íèéã íü àæèëã¿é áîëãîõã¿é ãýñýí áàòàëãààã àìàðõàí ºã÷ ÷àäíà. Õýðâýý
àæëûí áàéð áàòàëãààòàé ë áîë óëñûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí
ºðñºë人í äóíä àæèëëàõäàà èë¿¿ äóðòàé áàéäãèéã áèä îëæ ìýäñýí þì.
Ìè÷èãàíû Õóäàëäààíû Òàíõèìä àæèëëàæ áàéñàí Æîí Êëèâëåíä õýëñíýýð
“Õ¿ì¿¿ñ àæëàà ÷àíàðòàé õèéõèéã õ¿ñäýã”
Òýä ºðñºë人í äóíä àæèëëàæ áàéãàà ãýäãýý ìýäýõýýðýý èë¿¿ øàðãóó
àæèëëàäàã áºãººä ýíý íü ÷ òýäýíä òààëàãääàã. Ìàãàäã¿é ýõëýýä òýäíèéã
øàõàõ õýðýãòýé áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ ñ¿¿ëäýý òýä øàðãóó àæèëëàõ íü èë¿¿
ñîíèðõîëòîé áîëîõûã îéëãîäîã.

9
 5. ªðñºë人íèé õýëáýð¿¿ä

ªðñºë人íèéã àøèãëàñàí ãàçàð íü ãàíö Ôèíèêñ áèø áºãººä 1978 îíû

òàòâàðûí òýìöëýýñ õîéø Àìåðèêèéí îëîí ãàçðóóä çàðäëàà áàãàñãàõûí òóëä
ºðñºë人íèéã àøèãëàæ ýõýëñýí þì. Òýä ºðñºë人íèé õÿçãààðã¿é îëîí
õýëáýðèéã áèé áîëãîñîí.

6. Óëñûí áà õóâèéí áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí

ºðñºë人í

Òºðèéí áàéãóóëëàãà áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàòàé ºðñºëäºæ ÷àäàõã¿é ãýæ

çàðèì õ¿ì¿¿ñ áîääîã. Ãýâ÷ ºðñºëäºõººð áàðàõã¿é ÿëæ áîëíî ãýäãèéã áèä
Ôèíèêñ õîòûí æèøýýíýýñ áèä õàðñàí. Àðèçîíà ìóæèéí íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí
ñýòãýõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð íü óëñûí ýìíýëã¿¿ä áóñàä àøãèéí áîëîí
àøãèéí áóñ áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé øóóä ºðñºëä¿¿ëæ áàéæ ãýðýý
áàéãóóëäàã. Àæëûí äàäëàãà îëãîõ ñóðãàëòûí ñàëáàðò óëñûí áà õóâèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ºðñºë人í íèéòëýã ¿çýãäýë áîëñîí áàéäàã. Ñàÿõàí
Òåííåñè ìóæ ãóðâàí øèíý øîðîí áàéãóóëàõäàà õî¸ðûã íü óëñûí
áàéãóóëëàãààð, íýãèéã íü õóâèéí áàéãóóëëàãààð àæèëëóóëæ õîîðîíä íü
õàðüöóóëæ ¿çýõýýð øèéäñýí áàéíà.
1984 îíîîñ õîéø Òýýâðèéí Ãàçàð òºâººñ ñàíõ¿¿æèëò õ¿ññýí îðîí íóòãèéí
óäèðäëàãóóäàä õóâèéí êîìïàíèóäàä õîòûí òýýâðèéí ¿éë÷èëãýýíä îðîëöîõ
áîëîìæ ºãºõ øààðäëàãûã òàâèõ áîëñîí. 1980ààä îíû ñ¿¿ë ãýõýä Ëîñ
Àíæåëåñ, Êàíñàñ, Ìàéàìè, Äåíâåð çýðýã äîð õàÿæ 20 ãàðóé õîòóóä òýýâðèéí
¿éë÷èëãýýíèé çàðèì õýñãèéã õóâèéíõàíä ãýðýýëýõ áîëñîí áàéëàà.
׺뺺ò åðòºíöºä õàìãèéí îëîí öýðãèéí áóñ çîðèóëàëòòàé ìàøèíòàé ãàçàð
ãýãääýã Íüþ-Éîðê õîòûí Ýð¿¿ë Àõóéí Ãàçà𠺺ðèéí ¿éë àæèëëàãààíä íýãýí
òîì ýðãýëò õèéõäýý ºðñºë人íèéã íýã õ¿÷èí ç¿éë áîëãîí àøèãëàñàí þì.
Äîòîîäûíõîî çàñâàðûí ãàçðóóäûí çàðäëûã õóâèéí çàñâàðûí ãàçðóóäûíõòàé
õàðüöóóëñíààð Ðîí Êîíòèíî áîëîí ò¿¿íèé õ¿ì¿¿ñ æèëä 2.4 ñàÿ äîëëàðûí
õýìíýëò ãàðãàõ õýìæýýíä õ¿ðòýë á¿òýýìæèéã ºñãºæ ÷àäñàí þì. Êîíòèíîãèéí
õýëñíýý𠺺ðèéíõ íü õ¿ì¿¿ñ çàñâàðûí ãàçðûíõàà àæëûã áóñäûíõòàé
õàðüöóóëæ õàðàõ áîëîìæòîé áîëñíîîð ç¿ãýýð íýã óëñûí áàéãóóëëàãàä
àæèëëàãñàä áàéõàà áîëüæ ººðñäèé㺺 ºðñºëäºã÷ íàð ãýæ ¿çýõ áîëæýý.

10
Óäàëã¿é òýä èë¿¿ èõ àæèë õàéæ áóñàä ãàçðóóäààñ çàðëàæ áàéãàà òåíäåðò
ºðñºëäºõ áîëîâ. 1989 îí ãýõýä òýäíèéõ æèëä 700 ìÿíãàí äîëëàð ãàäíààñ
îëäîã áîëñîí áàéëàà. Øóóäàíãèéí ¯éë÷èëãýýíèé Êîìïàíè õ¿ðòýë õóâü
õ¿ì¿¿ñòýé ãýðýý áàéãóóëäàã áîëîâ÷ ººðèéí õ¿ì¿¿ñèéã òýäýíòýé
ºðñºëä¿¿äýãã¿é.
Ýäíèéõ ººðèéí îðîí íóòãèéí 4500 çàìûã õóâü õ¿ì¿¿ñò áóñàä 40000 çàìä
çàðöóóëäàã çàðäëûí õàãàñààð ãýðýýãýýð ºãäºã. ̺í îðîí íóòãèéí
øóóäàíãèéí ñàëáàðóóäûã ìºí ë òàë çàðäëààð íü õóâü õ¿ì¿¿ñò ãýðýýãýýð
ºãäºã. Õýðâýý ýäíèéõ ¿éë àæèëëàãààíûõàà ¿íäñýí ñàëáàðóóäàä èéì
ºðñºë人íèéã áèé áîëãîñîí æèëä òýðáóìààð íü õýìíýõ áàéñàí íü
ýðãýëçýýã¿é.

7. Õóâèéí ñàëáàðûíõíû õîîðîíäûí ºðñºë人í

Íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé çàðèì ñàëáàðò õóâèéíõíûã õîîðîíä íü ºðñºëä¿¿äýõ

íü îäîîãîîð õàìãèéí ò¿ãýýìýë ºðñºë人íèé õýëáýð þì.

À÷àà õºíãºëºõ àðãà íü ìàãàäã¿é õàìãèéí õÿëáàð àðãà þì. Ýíý íü òºð
íèéòýä ¿éë÷ëýõ ¿¿ðãýý õóâèéíõàíä øèëæ¿¿ëíý ãýñýí ¿ã þì. Æèøýý íü,
Æîðæ Ëàòèìîð ýíý àðãààð Ñåíò Ïàóë õîòûí õîã çàéëóóëàõ ¿éë÷èëãýýã õóâüä
øèëæ¿¿ëñýí. Õàðèí ¿éë÷èëãýýã îëîí íèéòèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýõèéí
òóëä òºðººñ æóðàì òîãòîîæ çàõ çýýëèéí á¿òöèéã òîäîðõîéëæ áîëíî. Ãýâ÷
òºðèéí áàéãóóëëàãóóä õóâèéí êîìïàíèóäûã øóóä õÿíàõ áîëîìæã¿é áîëäîã
ó÷ðààñ à÷àà õºíãºëºõ àðãà íü õóâèéí êîìïàíèóäòàé õàðèóöëàãà òîîöîõ
áîëîìæèéã áàãàñãàäàã. ¯éë÷ë¿¿ëýã÷èä ìýäýýëëýýð õàíãàãäààã¿é ýñâýë ººð
êîìïàíè ñîíãîõ áîëîìæ îëãîãäîîã¿é áîë à÷àà õºíãºëºõ àðãà íü
¿éë÷ë¿¿äýã÷äýä õîõèðõîëòîé áàéäàã.

Íèéë¿¿ëýõ àðãà íü õóâèéí êîìïàíèóäûã ºðñºëä¿¿ëýõýä õýðýãëýäýã íýã

ò¿ãýýìýë àðãà þì. Òºðèéí áàéãóóëëàãóóä 5000 äîëëàð ÷ þì óó òîäîðõîé
òîãòîîñîí õýìæýýíýýñ äýýø íèéë¿¿ëýëòèéí ãýðýý áàéãóóëàõäàà òåíäåð
çàðëàæ ñàíàëóóäûã ºðñºëä¿¿ëäýã. Ýð¿ëèéã õàìãààëàõ, çàì áàðèëãà áà
çàñâàð çýðýã ñàëáàðò óëñààñ æèë á¿ð èéì ãýðýýíä çîðèóëæ õýäýí çóóí
òýðáóì äîëëàð çàðöóóëäàã.

11
Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ñàëáàðûã àâààä ¿çüå ë äýý. Ìóæóóäûí òàëààñ èë¿¿ íü
¯íýã¿é Ýì÷èëãýý áà òºðèéí àæèëòíóóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí
õºòºëáºð¿¿äèéã õîîðîíä íü ºðñºëä¿¿ëýõ òàëààð òóðøëàãàòàé áàéäàã.
Óëñûí Òºñâèéí Àæèëòíóóäûí ¯íäýñíèé Õîëáîîíû çàõèðëûí õýëñíýýð
¯íýã¿é Ýì÷èëãýýíèé õºòºëáºð áîë òºñâèéí õàìãèéí òîì õýñýã áºãººä ¿¿íèé
äàðàà òºðèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë îðäîã.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ¿íýã¿é ýì÷èëãýýíèé çàðäàë æèëä 20 õóâèàð ºñ÷ áàéíà.
Óëàìæëàëò ãóðàâäàã÷ òàëûí òºëáºðèéí ñèñòåìèéã àøèãëàñàí õýâýýð áàéãàà
Ìàññà÷óñåòñ ìýòèéí ìóæóóäàä áîë ýíý çàðäàë 5 æèë òóòàìä õî¸ð äàõèí
íýìýãäýæ áàéíà. 1991 îí ãýõýä ¯íýã¿é Ýì÷èëãýýíèé çàðäàë Ìàññà÷óñåòñ
ìóæèéí òºñâèéí 20 õóâèéã ýçëýõ áîëñîí áºãººä ýíý çàðäëûã ãàðãàõûí òóëä
ìóæèéí áóñàä çàðäëààñ æèë á¿ð 250 ñàÿ äîëëàð òàíàõ øààðäëàãàòàé áîëæ
áàéâ. Õàðèí ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóäûí õºòºëáºð¿¿ä íü ¿íèéí
õóâüä øèð¿¿í ºðñºëääºã ó÷ðààñ çàðäàë áàãàòàé áàéäàã. Æèøýý íü, 1991
îíä Ìàññà÷óñåòñ ìóæèä òºðèéí àæèëòíóóäûí óëàìæëàëò ýð¿¿ë ìýíäèéí
äààòãàë ñàðä õ¿í á¿ð 200 äîëëàð áàéñàí áîë õºòºëáºðèéí çàðäàë 104-ººñ
138 äîëëàðûí õîîðîíä áàéâ. Àðèçîíà ìóæ ¯íýã¿é Ýì÷èëãýýíèé á¿õ
¿éë÷èëãýýã ºðñºë人íò õºòºëáºð¿¿äýýð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëñîí
àíõíû ìóæ þì. SRI Internatiol –èéí ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð õºòºëáºðèéí
ýõíèé òàâàí æèë áóþó 1983-1987 îíû ñàíõ¿¿ãèéí æèë¿¿äýä íýã õ¿íä íîãäîõ
çàðäëûí ºñºëò äºíãºæ 23 õóâü /æèëä 5,3 õóâü/ áàéñàí áºãººä ºðñºë人í
áàéãààã¿é áîë ýíý íü 37 õóâü áàéõ áàéñàí þì. ¯¿íýýñ ãàäíà Àðèçîíàä
ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ÷ ãýñýí ñàéæèðñàí. Âèñêîíñèí ìóæ øèíý
ýð¿¿ë ìýíäèéí ºðñºë人íò õºòºëáºðèéã Ìèëâîêè òîéðîãò õýðýãæ¿¿ëñíýýð
æèëä îéðîëöîîãîîð 15 õóâèéí õýìíýëò ãàðãàæ áàéíà ãýñýí ñóäàëãàà áàéäàã.
Ìèëâîêèãîîñ ãàäíà ººð îëîí ãàçðóóä òºðèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí
ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûã ÷ ãýñýí ºðñºë人íèé àðãààð çîõèöóóëæ áàéãàà.
Ìèëâîêè òîéðãèéí òºñâèéí îðëîã÷ äàðãà Governing ñýòã¿¿ëä ÿðèëöëàãà
ºãºõ人 “Áèä ÿìàð ÷ òýòãýâýð, òýòãýìæèéã áàãàñãààã¿é, àæèëëàãñäàä ÿìàð ÷
íýìýëò à÷ààëàë ¿¿ð¿¿ëýýã¿é. Áèä ÷ºëººò çàõ çýýëèéí ºðñºë人íèéã ë
àøèãëàõ áîëñîí” ãýæ ÿðüñàí áàéíà.

Ãýðýýëýõ àðãà íü îëîí íèéòèéí ¿é÷èëãýýíèé ñàëáàðò ºðñºë人íèéã áèé

áîëãîõ áàñ íýãýí ºðãºí õýðýãëýãääýã àðãà þì. 1987 îíä Õîëáîîíû Çàñãèéí
Ãàçàð 196,3 òýðáóì äîëëàðûí àæëûã áóñäàä ãýðýýëñýí áîë ìóæèéí áîëîí

12
îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà 100 òýðáóì äîëëàðûí àæèë ãýðýýëñýí áàéíà. Õîò
á¿ð äóíäæààð á¿õ ¿éë÷èëãýýíèéõýý àæëûí 27 õóâèéã ãýðýýëñýí áàéíà.
Ãýðýý áàéãóóëæ, áèåëýëòèéã õÿíàõ íü ìàø èõ ÷àäâàð øààðääàã àæèë ó÷ðààñ
ãýðýýëýõ àðãà íü óëñûí áàéãóóëëàãûí õóâüä õýðýãëýõýä õàìãèéí òºâºãòýé
àðãóóäûí íýã þì. Îëîí ãàçðóóä ãýðýý áàéãóóëñàí ë áîë áèäíèé àæèë
äóóñëàà ãýñýí áàéäëààð õàíääàã. ¯¿íýýñ áîëæ îëîí ãýðýýëýã÷ ãýðýýíèéõýý
¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõã¿é áàéõ öààøëààä ëóéâàðäàõ ÿâäàë ÷ ãàðäàã. Èéì
áàéäàë ãàðãàõã¿éí òóëä õîòóóä ¿éë÷èëãýýíèé íèéò çàðäëûí 20 õóâèéã
ãýðýýíèé ìåíåæìåíòýä çîðèóëæ çàðöóóëäàã. (¯éë÷èëãýýã ººðñ人
ã¿éöýòãýñýí ÷ ìåíåæìåíòèéí çàðäàë çàéëøã¿é ãàðäàã) ¯¿íèé òóëä òýä
ãîëäóó òóñãàé ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã õºëñºëæ àæèëëóóëäàã. Ôèíèêñ õîòûí
Ðîí Æåíñåí “õ¿ì¿¿ñèéã çîõèîí áàéãóóëæ àæèëëóóëæ ÷àääàã äààìëóóä
ãýðýýã çîõèîí áàéãóóëæ ÷àääàãã¿é ãýäãèéã áèä îëæ ìýäñýí þì. Òèéìýýñ áèä
ãýðýý õÿíàã÷ ãýñýí àëáàí òóøààëûã áèé áîëãîæ, òèéì ÷àäâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéã
àæèëëóóëàõ áîëñîí” ãýæ ÿðüñàí þì. Ôèíèêñ ìýòèéí õîòóóä ãýðýýã çîõèîí
áàéãóóëàõ òàëààð àðâèí òóðøëàãòàé áîëñîí. Ôèíèêñ õîò ãýõýä ë òºëáºðèéã
õèéõäýý ãýðýýíèé áèåëýëòèéã øàëãàæ, ãýðýýëýã÷ àæëàà ã¿éöýòãýýã¿é áîë
òºëáºðèéã õèéõã¿é áàéõ çààëòûã ãýðýýíä îðóóëäàã. ̺í èðãýäýýñ ãîìäîë
õ¿ëýýí àâ÷ õààíà, ÿìàð õýìæýýíèé äîãîëäîë áàéãààã òîäîðõîé ìýääýã
áîëñíîîð äîãîëäëûã àðèëãàòàë òºëáºðèéã õîéøëóóëäàã. Ýäíèéõ ãýðýýëýã÷
áàéãóóëëàãóóäûí áîëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí õàðèóöñàí ãàçðóóäûí àæëûã
õàðüöóóëàõ çîðèëãîîð áàéöààã÷äûã òîìèëäîã. Ãýðýý áàéãóóëàã÷èä
áèåëýõã¿é àìëàëò àâàõ ÿâäàë îëîíòîî òîõèîëääîã. Êîìïàíèóä ýõëýýä ÿìàð
÷ áàéñàí ãýðýýãýý áàéãóóë÷èõààä äàðàà íü ¿¿íèéã íýìæ áîëîõ áàéõ ãýæ
áîäîæ õýò ºíäºð àìëàëò àâäàã. Íýã êîìïàíèòàé õàòóó õîã çàéëóóëàõ òàëààð
ãýðýý áàéãóóëæ òîì àëäàà õèéñíýýñ õîéø Ôèíèêñ õîò õýò äîîãóóð ¿íý ñàíàë
áîëãîã÷äîä áîëãîîìæòîé õàíäàõ áîëñîí áàéíà. “¯íýíèéã õýëýõýä õýò
äîîãóóð ¿íèéí ñàíàë ãýäýã ñàéí ç¿éë áèø þì. Ýíý íü öààä êîìïàíèäàà
çààäàë àëäàãäàëòàé þì óó àøèã áàéñàí ÷ ìàø áàãà áàéäàã ó÷ðààñ õýðýãæèõ
áîëîìæã¿é áàéäàã. Òèéìýýñ áèä áîäèòîé ñàíàëóóäààñ ñîíãîëò õèéäýã” ãýæ
Æåíñåí õýëñýí þì. Ãýðýýëýã÷ ààæìààð ìîíîïîëü áîëîõ áàñ íýã àþóë
áàéäàã. Ìîíîïîëü ãàçàðòàé ãýðýý áàéãóóëíà ãýäýã óòãàã¿éãýýñ ãàäíà ìàø èõ
çàðäàëòàé áàéäàã. Õ¿íä òîíîã òºõººðºìæ áîëîí ìàøèí òåõíèê õýðýãëýäýã
¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûã çàðèì õîòóóä ºíäºð àìëàëò àâñàí êîìïàíèóäàä
ãýðýýãýýð ºã÷èõººä äàðàà íü íºãººä¿¿ë íü ¿éë÷èëãýýíèéõýý ¿íèéã íýìæ

13
õ¿íä áàéäàëä îðæ áàéñàí òîõèîëäëóóä áàéäàã. Ãýðýýëýã÷èä çàðèìäàà
õîîðîíäîî ¿íýí äýýð ºðñºëäºõã¿é ãýæ òîõèðîëöîõ ÿâäàë ÷ áàéäàã. Ýíý íü
çàìûí áàðèëãà äýýð îëîíòîî òîõèîëääîã ¿çýãäýë þì. Èéìýýñ Ôèíèêñ õîòûí
çàõèðãàà áàéíãûí ºðñºë人í áàéëãàõûí òóëä äîð õàÿæ õî¸ð ä¿¿ðãèéí õîã
çàéëóóëàõ àæëûã óëñûí áàéãóóëëàãàä õàðèóöóóëäàã. Ýöýñò íü ëóéâàðäàõ
àþóë ãýæ áàéäàã. Ïîë Ñòàððûí áè÷ñýíýýð “Ãýðýý áàéãóóëàõ íü óëñ òºðèéí
íàéìààíû ñîíãîäîã àðãà þì.” Áîññ Òâèä èä ìàíäàæ áàéõ ¿åä ãýðýý
àâèëãàëààð øèéäýãäýõ íü ýëáýã ¿çýãäýë áàéëàà. Ïðîãðåññèâèñòóóä íèéòèéí
¿éë÷èëãýýã òºðèéí õ¿íä ñóðòëûí àïïàðàòóóäàä õàðèóöóóëàõ áîëñíû íýã
øàëòãààí íü ýíý þì. Çàðèì ãàçàð ýíý àñóóäàë îäîî áîëòîë áàéñààð áàéíà.
Âàøèíãòîí õîòûí Ìàðèîí Áåððèãèéí ¿åä ãýðýýã Áåððèãèéí óëñ òºðèéí
äýìæèã÷èä çàðèìäàà íàéç õ¿¿õí¿¿äýä ºã÷ áàéñàí íü èëýð÷ áàéâ. Îðîí ñóóö,
Õîòûí Õºãæëèéí õºòºëáºðòýé õîëáîîòîé ãàðñàí 1989 îíû øóóãèàíû ¿åýð
èëýðñýí îëîí òîîíû õóóëü áóñ àæèëëàãààíä óëñ òºðèéí õîëáîîãîî àøèãëàí
ãýðýý áàéãóóëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ îðîëöñîí áàéëàà. Ãýâ÷ ýíý àñóóäëûã
õÿëáàðõàí øèéäýæ áîëíî. Ãýðýý áàéãóóëàõ ìåõàíèçì íü äºðâºí
øààðäëàãûã õàíãàõ ¸ñòîé. 1. Òåíäåð æèíõýíý ºðñºë人í äóíä ÿâàãäàõ
¸ñòîé. 2. ªðñºë人í íü àæëûí ÷àíàð áà ¿íý ºðòãèéí òàëààðõè áîäèò
ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýõ ¸ñòîé. 3.Ãýðýýíèé ã¿éöýòãýëèéã õàòóó õÿíàõ ¸ñòîé.
4. Ýäãýýð ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýõ õàðüöàíãóé óëñ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéõ
¸ñòîé. Õýðâýý Ôèíèêñ õîòûí õºíäëºíãèéí õÿíàëòûí àëáà øèã ºðñºë人íä
îðîëöîã÷äûã áîäèò ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýí ¿íýëýõ ÷àäâàðòàé áàéãóóëëàãà
áàéãààä äýýðõ ìýäýýëýë íü îëîí íèéòýä íýýëòòýé áàéõ þì áîë óëñ òºð÷èä
ãýðýý áàéãóóëàõäàà òàíèë òàë õàðàõ íü õ¿íäðýëòýé áàéõ áîëíî.
Õýäèéãýýð èéì îëîí õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóä òóëãàðäàã áîëîâ÷ ÿëàíãóÿà
óëñûí áàéãóóëëàãóóä ÷àäâàðëàã áóñ áàéãàà ¿åä ãýðýý áàéãóóëñíààð èõ
õýìæýýíèé õºðºí㺠õýìíýõ áîëîìæ îëääîã. Õóâü÷ëàëûí øèéäâýð íîìûí
çîõèîã÷ Æîí Äîíàõþãèéí áè÷ñýíýýð äîîðõ øààðäëàãóóä áèåëýãäñýí
òîõèîëäîëä ãýðýý áàéãóóëàõ íü õàìãèéí àøèãòàé áàéäàã. 1. Óëñûí
áàéãóóëëàãà íü õèéãäýõ ¸ñòîé àæëûã íàðèéí òîäîðõîéëæ ÷àäàõ ¸ñòîé.
2.ªðñºë人íèéã áèé áîëãîõ ¸ñòîé. 3.Ãýðýý áàéãóóëàã÷äûí àæèëä ¿íýëýëò
ºãºõ ¸ñòîé. 4.Õ¿ññýí õýìæýýíä àæèëëàæ ÷àäààã¿é ãýðýýëýã÷èéã ñîëèõ þì óó
òîðãîõ ¸ñòîé.
Èõýíõ óëñûí áàéãóóëëàãóóä ãýðýýëýã÷äèéíõýý àæèëä ñýòãýë õàíãàëóóí
áàéäàã. Àæèë Ýðõëýëòèéí ¯íäýñíèé Êîìèññûí 1989 îíä ÿâóóëñàí

14
ñóäàëãààãààð îðîí íóòãèéí àëáàí òóøààëòíóóäûí 72 õóâü íü ãýðýýãýýð
ã¿éöýòãýñýí ¿éë÷èëãýýã ìàø ñàéí, 10 õóâü íü ñàéí, 13 õóâü íü ìóó, 5 õóâü íü
ìàø ìóó ãýñýí ¿íýëãýý ºãñºí áàéäàã. Ýíý ñóäàëãààãààð ìºí îðîí íóòãèéí
çàõèðãààíû ¿éë÷èëãýýã ãýðýýëñíýýð 15-30 õóâèéí õýìíýëò ãàðãàñàí íü
òîãòîîãäñîí áàéíà.

8. Óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí ºðñºë人í.

Ãýðýýëýõ íü çàðèìäàà õ¿íäðýëòýé áàéäàã ó÷ðààñ òºð ººðèéí

áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíä ºðñºë人í áèé áîëãîñíîîð àæëàà ñàéæðóóëàõûã
èë¿¿ä ¿çäýã. Äýýð õýëñíýýð ºðñºë人íò îð÷èíä óëñûí áàéãóóëëàãóóä
õóâèéíõààñ äóòàõã¿é àæèëëàäàã. Çàðèì ãàçàð óëñûí ñóðãóóëèóäûã õîîðîíä
íü ºðñºëä¿¿ëæ áàéíà. Ôèíèêñ õîò ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóäûíõàà ºðòºã çàðäàë,
óð ÷àäâàð, ¿ð ä¿íã áóñàä õîòóóäûíõòàé áàéíãà õàðüöóóëäàã. “Õýäèéãýýð
æèíõýíý ºðñºë人í áèø ÷ ãýñýí ñàéí õàðüöóóëàëò õèéæ ÷àäàõ áàéñàí áîë
ýíý íü íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Õýðâýý õàðüöóóëñàí áàéäëààð àæëûã íü ä¿ãíýæ
áàéãàà ãýäãèéã ìýäýõ þì áîë õ¿í ººðººð àæèëëàäàã” ãýæ õîòûí àóäèòîð
Æèì Ôëàíãàí ¿çäýã.

9. Òºðèéí á¿òöèéí äîòîðõ ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò

ºðñºë人í áèé áîëãîõ

Äýýð äóðäñàí æèøýýí¿¿äèéã èõýíõ íü íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé

ñàëáàðòàé õîëáîîòîé áàéñàí. Ãýòýë çàðèì òºðèéí áàéãóóëëàãóóä íèéòýä
¿éë÷èëäýãã¿é áóñàä òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä ¿éë÷èëäýã. ¯¿íä õýâëýë,
íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, õàíãàìæ, õàðèëöàà õîëáîî, ìýäýýëýë
áîëîâñðóóëàëò, àâòî áààç, çàñâàð ¿éë÷èëãýý áîëîí áóñàä îëîí ñàëáàð
îðíî. Òýíä àæèëëàãñàäûí òîëãîéä ºðñºë人íèé òóõàé áîäîë áàðàã
îðäîãã¿é. Òýäíèé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ÷ ãýñýí áóñàä ºðñºëäºã÷èéã ñîíãîæ áîëîõ
òóõàé áàðàã ñàíàäàãã¿é. Öàãäààãèéí äàðãà ìàøèíóóäàà õîòûí çàñâàðûí
ãàçàðò áèø Jiffy Lube-ä ºã÷ áîëîõûã õýçýý ÷ ñàíàäàãã¿é. Õýðâýý óëñûí
áàéãóóëëàãûí ìåíåæåð¿¿ä èéì ñîíãîëò õèéõ þì áîë ãàéõàëòàé
ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ ýõýëäýã. Ñàâàñ Þãîñëàâòàé õîëáîîòîé íýãýí ò¿¿õèéã
ÿðüäàã. Ëþáëüÿíà õîòûí óäèðäëàãà õîò òºëºâëºëòèéí çàðèì àæëûã

15
ãýðýýëýõýý𠺺ðèéí õîò òºëºâëºëòèéí ãàçðààñ ãàäíà Çàãðåá õîòûí õîò
òºëºâëºëòèéí ãàçðûã îðîëöóóëæ ºðñºëä¿¿ëýõ þì áàéíà.“Òýð ¿åä íýã
Àìåðèê õ¿í ººðèéí õîòûí àæëûã áóñäààð õèéëãýæ äîîø îðîõã¿éí òóë
áàéäãààðàà õè÷ýýæ áàéãàà Ëþáëüÿíà õîòûí õîò òºëºâëºëòèéí ãàçðûí
àæèë÷èä øèã øàðãóó àæèëëàæ áàéãàà óëñûí áàéãóóëëàãûí àæèë÷äûã ººð
õààíà ÷ õàðààã¿é ãýæ òýìäýãëýñýí áàéäàã”. Àìåðèêèéí àëáàíûõàí àæëûí
èéì àðãà áàðèëûã àøèãëàæ ýõýëæ áàéíà. Ñàíäðà Õåéë Ìèííåñîòà ìóæèéí
çàõèðãààíä àíõ 1983 îíä èðýõýä õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ñàíàà ìàø ãóíäóó, òààã¿é
óóð àìüñãàë ãàçàð àâñàí áàéëàà. Ýíäõèéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä áîëîõ áóñàä
àãåíòëàãóóäûí ìåíåæåð¿¿ä íü ýäíèé ¿éë÷èëãýý ÷àíàð ìóóòàé , ¿íý ºíäºð,
àæëûí æóðàì àëü õýäèéí õîöðãîäñîí ãýæ ¿çäýã áàéâ. Òýä êîìïüþòåð
õóäàëäàæ àâàõäàà õóóäàñ áºãëºæ, êîìïüþòåð 100 ìÿíãàí äîëëàð áàéñàí
¿åèéíõ øèã ÷èðýãäýëòýé òóëãàðàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã áàéëàà. Õåéë
òºðèéí óäèðäëàãûí òóðøëàãàòàé ìåíåæìåíòèéí çºâëºõ Áàáàê Àðìàæàíèéã
ººðèéí îðëîã÷îîð àâ÷ àæèëëóóëàõ áîëñîí áàéíà. Àðìàæàíè ýõëýýä
¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéã ñóäëààä äàðàà íü ººðèéí õ¿ì¿¿ñòýé àæèèëàæ ýõýëñýí þì.
Òýð àëäàãäàëòàé àæèëëàæ áàéñàí Áè÷èã Áàðèìòûí Òºâèéã çàõ çýýëèéí
¿íèéí ñèñòåìä øèëæèæ, á¿òýýãäýõ¿¿íýý ñóðòàë÷èëæ, àøãèéí òºëºº
àæèëëàäàã áîëãîñíîîð óäàëã¿é áîðëóóëàëò 17 õóâèàð ºñ÷ æèëä 111 ìÿíãàí
äîëëàðûí àøèã îëîõ áîëñîí áàéíà. Áóñàä àãåíòëàãóóäûí ººðñäèéí
øèéäâýðýýð çàðöóóëàõ íýã óäààãèéí ìºíãºíèé äýýä õýìæýý 50 äîëëàð
áàéñíûã 1500 äîëëàð áîëãîæ ººð÷èëñíººð øèíý ºðñºë人íò îðñèí áèé
áîëæ ìåíåæåð¿¿ä áîäëîãîî ººð÷èëæ ýõëýâ. Ýíý ººð÷ëºëòèéã àæèãëàñàí
Õåéëèéí áàãèéíõàí áóñàä ãàçðóóäàä ÷ ãýñýí ºðñºë人í, àøèã çýðýã çàõ
çýýëèéí õºäºëãºã÷ õ¿÷¿¿äèéã íýâòð¿¿ëýõýýð øèéäñýí þì.
Þóíû ò¿ð¿¿íä ººðèéí õàðüÿàíû òîâ÷îîíóóäûí àæèë ¿¿ðãèéã îíîâ÷òîé
õóâààðèëàõ õýðýãòýé áàéëàà. Òýäíèé çàðèì íü çîõèöóóëàõ áà ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã äàâõàð ã¿éöýòãýæ áàéâ.“Îðëîãîî êîìïüþòåðûí çàñâàðààð
îëäîã ìºðò뺺 áóñäûí êîìïüþòåð õóäàëäàæ àâàõ ¿ã¿éãò øèéäíý ãýäýã áîë
áàéæ áîëøã¿é ç¿éë þì. ¯¿íýýñ áîëæ àøèã ñîíèðõëûí øóóä çºð÷èë人í
¿¿ñ÷ áàéëàà” ãýæ Æåôô Êëîíèñ ÿðüæ áàéíà. Èéìýýñ Õåéë, Àðìàæàíè íàð
þóíû ò¿ð¿¿íä ¿éë÷èëãýýã õÿíàëòààñ ñàëãàæ õî¸ð òóñäàà ìýäýýëëèéí òîâ÷îî
áàéãóóëàõ áîëîâ. Òýäíèé íýã íü áîëîõ Ìýäýýëëèéí Áîäëîãûí Àëáà íü õýí
ÿìàð êîìïüþòåð àâàõ, ÿìàð ñòàíäàðò áàðèõ âý ãýäãèéã áîäëîãîîð
òîäîðõîéëäîã “÷èãë¿¿ëýõ” ¿¿ðýãòýé áîë íºãºº Òåõíîëîãèéí àëáà íü

16
ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò, äóóò øóóäàí, öàõèëãààí øóóäàí çýðýã
êîìïüþòåðûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ãàçàð áàéëàà. Òýäíèé íèéò ¿éë÷èëãýýíèé
òºñâèéí òàë îð÷èì íü ýðãýëòèéí ãýæ íýðëýäýã ñàíä øèëæñýíýýð
¿éë÷èëãýýíèé àëáàä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýýñ øóóä ººðñ人 òºëáºðºº àâ÷,
ººðñäèéí îëñîí îðëîãîîð îðøèí òîãòíîõ áîëñîí þì. Õåéë_ Àðìàæàíè íàð
ýõëýýä á¿õ ¿éë÷èëãýýíèé àëáàäûã ýðãýëòèéí ñàíòàé áîëãîæ, äàðàà òýäíèéã
ìîíîïîëü ýðõòýéãýýð àæèëëàõ óó ºðñºë人íèé çàð÷ìààð àæèëëàõ óó
ãýäãèéã òîãòîîæ ºãñºí áàéíà. Ýíý áîë õàìãèéí ãîë îëîò áàéëàà. Õóóëü ýðõ
ç¿éí þì óó ýñâýë ýäèéí çàñãèéí ó÷èð øàëòãààíààð ìîíîïîëü ýðõòýé áàéñàí
íü äýýð ãýæ òîîöîãääîã ñàëáàðóóä áàéäàã áºãººä òýäãýýðèéí ¿éë÷èëãýýíèé
òàðèôèéã áóñàä óëñûí áîëîí õóâèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàðüöóóëæ
¿éë÷ë¿¿ëýã÷èäòýé çºâøèëöºõ çàìààð òîãòîîäîã. Ìýäýýëýë,
ìèêðîãðàôèêèéí ¿éë÷èëãýý, ìåíåæìåíòèéí çºâëºãºº çýðýã áóñàä ãàçðóóäûã
ºðñºë人íä îðóóëàõ áîëñîí þì. Ãýíýò ýäãýýð ãàçðóóäûí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä
áîëîõ áóñàä óëñûí áàéãóóëëàãóóä çààâàë òýäíýýð ¿éë÷ë¿¿ëýõ
øààðäëàãàã¿é áîëñîí íü îëîí àæèëòíóóäûí õóâüä õ¿íä öîõèëò áîëæ
áàéëàà.
Ìàíàé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä áèäýíä àæèë õýðýã÷ áàéäëààð õàíäàæ áàéëàà.
Óäàëã¿é ìàíàé áè÷ãèéí ìàøèíû çàñâàð, ñèñòåìèéí äèçàéí, ïðîãðàìì÷ëàë
çýðýã ¿éë÷èëãýýí¿¿äèéí ¿íý ºðñºë人íèéã äàâàõ ÷àäâàðã¿é áàéñàí íü
òîäîðõîé áîëæ áèçíåñýýñ ãàðñàí. Õàðèí ìèêðîãðàôèê, òºâ äýëã¿¿ð,
ìåíåæìåíòèéí çºâëºãºº çýðýã ¿éë÷èëãýýí¿¿ä õóâèéí ñåêòîðòîé ºðñºëäºõ
õýìæýýíä áàéñàí ó÷ðààñ áèçíåñ íü ºðãºæèæ òýëñýí. Ãýæ Ñàíäðà Õåéë
ÿðüñàí þì.
1987-1990 îíû õîîðîíä Òåõíîëîãèéí Àëáàíû æèëèéí áîðëóóëàëò 35
ñàÿàñ 60ñàÿ áîëòîë íýìýãäýæ êîìïüþòåðûí ¿éë÷èëãýýíèéíõ íü ¿íý 20 õóâü,
õîëáîîíû ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý 17 õóâèàð áàãàññàí áàéëàà. Ìåíåæìåíòèéí
çºâëºãºº ªãºõ Àëáàíû áèçíåñ áàðàã 3 äàõèí íýìýãäñýí. Ýíý õîîðîíä îëîí
ÿíçûí ¿éë÷èëãýýíä çàðöóóëàõ õóãàöàà õî¸ð èë¿¿ äàõèí áàãàññàí áàéâ. Íèéò
ìîíîïîü áîëîí ºðñºë人íò ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë 1996-1990 îíû õîîðîíä
æèëä 1 õóâèàð ºññºí áîë ýíý õóãàöààíä õàíø óíàëò äóíäæààð 4.7 õóâüòàé ,
òºðèéí ñàíãèéí æèëèéí ºñºëò 5.7 õóâüòàé áàéëàà. 1991 îíä ýðãýëòèéí
ñàíãóóä çàðäëàà 4.5 õóâèàð áàãàñãàæ óëñàä 3.6 ñàÿ äîëëàðûí õýìíýëò
îðóóëñàí. Ýäãýýð á¿õ àìæèëòóóäàä çºâõºí ìåíåæìåíòýý ñàéæðóóëñíààð
õ¿ðýõ áîëîìæòîé áàéñàí þì. Áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ñàíàë õ¿ñýëòèéí

17
õóóäàñ äàãàëäóóëàõ, õîöðîãäñîí ãàçðóóäûã õààõ , ºðòºã çºðäëûã áàãàñãàõàä
ãîö óõààí øààðäëàãàãóé. Õàìãèéí ãîë íü òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä ýäãýýðèéã
õèéõ ñîíèðõîë áàéäàãã¿é áàéëàà. Ìåíåæìåíòèéí óõààíû ãîë õ¿÷ íü
ìåíåæåð¿¿äèéíã õºäºëãºõºä íü áàéäàã þì. ªðñºë人í ìåíåæìåíòýý
ñàéæðóóëàõûã õ¿ëýýõã¿é. Õýðâýý ìåíåæåð¿¿ä çàðäëàà áàãàñãàæ, ÷àíàðàà
ñàéæðóóëæ ÷àäàõã¿é áîë ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýý àëäàæ îðøèí òîãòíîõ ÷àäâàðã¿é
áîëíî. ªðñºë人í áîë òºðèéí áàéãóóëàãóóäàä äóòàãäàæ áàéäàã
øèíý÷ëýëèéã òýòãýã÷ õ¿÷ ìºí.

10. Îëîí íèéòèéí áîëîâñðîë

Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ õîã çàéëóóëàõ êîìïàíèóäûí ºðñºë人íèéã ìýäýýæèéí

ç¿éë ãýæ áîääîã. Çàì áàðèëãà, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, íèéòèéí òýýâýð çýðýã
áóñàä îëîí ñàëáàðûí ºðñºë人í ÷ ãýñýí õàð óõààíààð áîäîõîä çàéëøã¿é
áàéõ ¸ñòîé ñàíàãääàã. Óäèðäëàãûí õ¿íä ñóðòàëòíóóäûã ºðñºë人íä òàòàí
îðóóëàõ íü ñàéõàí ñàíàà áèø ãýæ ¿¿. Ãýòýë áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí òàëààð
áîëîõîîð õ¿ì¿¿ñ îãò ººðººð áîääîã. Áèäíèé èõýíõ íü óëñûí ñóðãóóëüä
ñóð÷ áàéñàí áºãººä áèäíèé òºñººëºëä óëñûí ñóðãóóëèéí ä¿ð çóðàã
àðèëàõã¿éãýýð òîãòñîí áàéäàã. Óëñûí ñóðãóóëü ¿¿íýýñ ººðººð áàéæ áîëíî
ãýñýí áîäîë áèäíèé õýíèé ÷ òîëãîéä îðæ èðæ áàéãààã¿é. Ñóðãóóëèéã áèä
áàéøèíãààð òºñººëæ òýð áàéøèíä ë î÷èõ ¸ñòîé ãýæ áîääîã. Ñóðàã÷èä ÷
ñîíãîëò õèéäýãã¿é, ýöýã ýõ÷¿¿ä ÷ ñîíãîëò õèéäýãã¿é , ñóðãóóëèóä ÷
¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéíõýý òºëºº õîîðîíäîî ºðñºëääºãã¿é. Òýíãýð öýíõýð ãýäýãòýé
àäèë ñóðãóóëü èéì ë áàéõ ¸ñòîé ãýæ áîääîã. Õàðèí õýäýí æèëèéí ºìíº
Ïåòåð Äðóêåð

Õºãæñºí òîìîîõîí îðíóóäààñ ãàíöõàí Àìåðèêò ñóðãóóëèóäûí äóíä

ºðñºë人í áàéäàããã¿é. Ôðàíöàä áàãà ñóðãóóëèàñ äýýø øàòàíä óëñûí áà
Êàòîëèê ãýñýí õî¸ð ñóðãóóëèéí ñèñòåì çýðýãöýí îðøäîã áºãººä õî¸óëàà
óëñààñ ñàíõ¿¿æäýã. Èòàëèä ÷ ãýñýí èæèëõýí. Õàðèí Ãåðìàíä öººí òîîíû
ýëèò¿¿äýä çîðèóëñàí êîëëåæèä áýëòãýõ ãèìíàçè ãýæ ñóðãóóëü áàéäàã. ßïîíä
áîë ñóðãóóëèóäûã ñóðàã÷äûíõ íü èõ ñóðãóóëüí ýëñýëòèéí øàëãàëòûí
ä¿íãýýð ä¿ãíýæ ñàéí ñóðãóóëèéí áàãø íàðûã èõ õýìæýýãýýð öàëèíæóóëæ,
òóøààë äýâø¿¿ëæ àëäàðøóóëäàã. Ãýòýë Àìåðèêèéí ñóðãóóëèóä áàðàã

18
ìîíîïîëü ýðõòýé áàéãàà áºãººä òýíä àìæèëòûí õýìæ¿¿ð, õîîðîíäûí áîëîí
ãàäíû ºðñºë人í àëü íü ÷ áàðàã àëãà . Ãýæ áè÷ñýí þì.
Ãýõäýý ò¿¿íèé 1988 îíä õýâë¿¿ëñýí ýíý á¿òýýëä áàéäàë ººð÷ëºãäºæ
áàéãààã äóðüäñàí áàéäàã. Òýðâýýð Ç¿¿í Õàðëåìûí äàðàà Ìèííåñîòà ìóæ
áîëîâñðîëûí ñèñòåìä ñîíãîëò áà ºðñºë人íèéã íýâòð¿¿ëæ áàéãààã
äóðüäñàí áàéäàã. 1988 îíîîñ õîéø õàìãèéí áàãààð áîäîõîä äîëîîí ìóæ
Ìèííåñîòàãèéí æèøýýã äàãàæ ñóðàã÷äàä Àéîâà, Àðêàíçàñ, Îãàéî, Íåáðàñêà,
Àéäàãî, Þòà, Ìàññà÷óñåòñ çýðýã áóñàä ìóæèä ñóðàëöàõ ñîíãîëò õèéõ ýðõ
îëãîõ áîëñîí. Êàëèôîðíè, Âàøèíãòîí, Êîëîðàäî ÷ ãýñýí òîäîðõîé
õÿçãààðûí õ¿ðýýíä ñîíãîëòûã íýýëòòýé áîëãîñîí. ¯¿íýýñ ãàäíà Ðî÷åñòåð,
Íüþ-Éîðê, Ìîíòêëåð, Íüþ-Æåðñè, Ñèýòë, Ñàí Õîñå çýðýã îëîí àðâàí õîòóóä
ñîíãîëòûã íýýëòòýé áîëãîñîí áàéíà. Õðàìñàëòàé íü ýöýã ýõ÷¿¿ä ñóðãóóëèéã
ñîíãîõ áîëîìæ îëäîæ áàéãàà áîëîâ÷ ñóðãóóëèóäûí õîîðîíä íü æèíõýíý
ºðñºë人í áèé áîëãîæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Çàðèì ýõ, ýöã¿¿ä ýíý àñóóäàëä
àíõààðàë õàíäóóëàõã¿é áàéãàà ó÷ðààñ ÷àíàð ìóóòàé ñóðãóóëèóä ä¿¿ðýí
ñóðàã÷èäòàé áàéñààð áàéíà. Ãýâ÷ ýíý øèíý ñèñòåì íü ýöýã, ýõ÷¿¿äýä
ñóðãóóëèéã ñîíãîõ, áàãø íàðò ººð ººð çààõ àðãóóäûã òóðøèõ áîëîìæ îëãîæ
áàéãààãààðàà óëàìæëàëò ñèñòåìýýñ äàâóó òàëòàé þì. Ãýõäýý ë ýíý øèíý
ñèñòåìä ºðñºëäººíººð öýíýãëý¿äýæ áàéäàã õºãæèë äýâøèë äóòàãäàæ áàéíà
. ªðñºëäººíººð áèé áîëäîã äàâóó òàëûí òóõàé ä áîëîâñðîëûí ñàëáàð íü
áóñàä ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðóóäààñ ÿëãàðàõ ç¿éë áàéõã¿é. Âèñêîíñèí ìóæèéí
çàõèðàã÷ Òîììè Òîìïñîíû õýëñíýýð:

ªðñºë人í íü õàðèóöëàãûã áèé áîëãîäîã. Ýöýã ýõ÷¿¿ä ñîíãîëò

õèéñíýýð ñóðãóóëèóä ñóðàã÷äûíõàà àìæèëòûí òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã.
ªíäºð ÷àíàðòàé ñóðãàëò ÿâóóëæ áàéãàà ñóðãóóëèóä ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð
ºíäºðòýé áóñàä áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí íýã àäèë öýöýãëýæ,
ñóðàã÷äûíõàà õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ñóðãóóëèóä ºðñºëäºõ
÷àäâàðã¿é áîëæ ýöýñò íü áèçíåñýýñ øàõàãääàã.

Óëñ òºð, Çàõ çýýë áà Àìåðèêèéí ñóðãóóëèóä íîìûí çîõèîã÷èä áîëîõ

Æîí ×àáá áà Òåððè Ìîó íàð ñóðàã÷äûí àìæèëòàíä ÿìàð õ¿÷èí ç¿éë
íºëººëæ áàéãààã ìýäýõèéí òóëä òóñ óëñûí ºíöºã áóëàí á¿ðò îðøèõ 500
ñóðãóóëèéí òóõàé ìýäýýëëèéã ñóäàëæ ¿çñýí áàéíà. Õàìãèéí ÷óõàë õ¿÷èí
ç¿éë áîë ìýäýýæ ñóðàã÷äûí ººðñäèéíõ íü ÷àäâàð áºãººä ýíý íü ñóðãóóëèàñ

19
áèø ãýð á¿ëýýñ èõýýõýí õýìæýýãýýð øàëòãààëäàã ç¿éë þì. Ãýâ÷ äàðààãèéí
õàìãèéí ÷óõàë ç¿éë áîë ñóðãóóëü ººðºº áàéëàà. Ãýõäýý áèäíèé ÷óõàë ãýæ
¿çäýã óëàìæëàëò îéëãîëòóóä áîëîõ áàãøèéí öàëèí, íýã ñóðàã÷èä íîãäîõ
çàðäàë, íýã àíãèéí ñóðàã÷äûí òîî, òºãñºõ ñóðàã÷äàä òàâèõ øààðäëàãà çýðýã
ñóðàã÷äûí àìæèëòàíä íºëººëäºãã¿é áîëîõ íü òîäîðõîé áîëñîí áàéíà.
Õàðèí ýöýã ýõ÷¿¿äèéí õÿíàëò, ñóðãóóëèéí çîðèëãî òîäîðõîé ýñýõ, õ¿÷òýé
óäèðäëàãà, áàãø íàðò ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õ¿íäýòãýë áà òýäíèé ÷ºëººòýé àæèëëàõ
îð÷èí çýðãýýñ ñóðàã÷äûí àìæèëò èõýýõýí øàëòãààëäàã áàéíà. Ýäãýýð
íºõöë¿¿äèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä ñóðãóóëèóä íü óäèðäàõ áàéãóóëëàãà,
¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, óäèðäàõ çºâëºë çýðýã ãàäíû õÿíàëòààñ òóñäàà îðøèí
òîãòíîõ ¸ñòîéã ×àáá, Ìîó íàð òîãòîîñîí þì. “Òóõàéí ñóðãóóëü õè÷íýýí
÷ºëººòýé àæèëëàæ ÷àäíà òºäèé ÷èíýý ¿ð ä¿í ãàðãàõ áîëîìæòîéáàéäàã.”

Ñóðãóóëèéí øèíý÷ëýëèéí õàìãèéí ãîë àñóóäàë áîë ÿàæ ñóðãóóëèóäûã

÷ºëººòýé áîëîâ÷ õàðèóöëàãàòàéãààð àæèëëóóëàõ âý ãýäýãò áàéãàà þì.
Ç¿ãýýð ë ñóðãóóëèéí çàõèðàë, áàãø íàðò ò¿ëõ¿¿ðèéã íü ºãººä ººðñ人
õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàíà ãýæ íàéäàõ áîëîìæã¿é þì. Ïðàêòèê àìüäðàë
äýýð ÷, ëîãèê ñýòãýëãýýãýýð ÷ ÷ºëººòýé áàéäëûã õàðèóöëàãàòàé áàéäàëòàé
õàìòàòãàõ àðãà áîë õàðèóöëàãûí øèíý òîãòîëöîîíä øèëæèõ ÿâäàë þì.
¯¿íèé òóëä ñóðãóóëèóäûã äýýðýýñ íü çàõèðàõ ìàÿãààð õàðèóöëàãà òîîöîõ
áèø õàðèí çàõ çýýëèéí õóóëèàð áóþó ºðñºëäººíººð äàìæóóëæ õàðèóöëàãà
òîîöîõ ººðººð õýëáýë ñóðãóóëèóä ýöýã ýõ÷¿¿äèéí äýìæëýãèéã õýð õ¿ëýýæ
áàéíà ãýäãèéã íü õàðàõ ¸ñòîé.
Æîí ×àáá èíãýæ áè÷ñýíèé äàðàà òýð ¿åä Íüþ-Éîðê õîòûí
áîëîâñðîëûí Ǻâëºëòèéí äàðãà áàéñàí Ðîáåðò Âàãíåð ò¿¿íä íýãýí àñóóëò
òàâüñàí þì. Ç¿¿í Õàðëåìûí 4-ð ä¿¿ðýã ¿íýõýýð ºðñºë人íèé ¿ð ä¿í ñàéí
ñóðãóóëèóäòàé áîëñîí áîëîâ÷ 13-ð ä¿¿ðýã ¿¿íèé ýñðýãýýð õ¿÷òýé,
çàõèðãààäëûí óäèðäëàãûí õ¿÷ýýð ñàéí ñóðãóóëèóäòàé áîëñîí. Èéìýýñ
“ñîíãîëòîíäîî áèø õàðèí óäèðäëàãäàà áàéãàà þì áèø ¿¿” ãýñýí ò¿¿íèé
àñóóëòàíä ×àááûí ºãñºí õàðèóã Àìåðèêèéí á¿õ ñóðãóóëèóäûí õàíàí äýýð
õàäàõ ¸ñòîé ñàíàãääàã.

Ñóðãóóëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã õ¿÷èðõýã óäèðäëàãààð ÷ þì óó ººð

áóñàä àðãààð ñàéæðóóëæ áîëíî ë äîî. Ãýõäýý ìàíàé ñóðãóóëèóäûí èðýýä¿éã
àäðàõ ¿íýõýýð îíöãîé óäèðäàã÷èä ãàð÷ èðñýýð áàéõ áîëíî ãýæ õ¿ëýýæ

20
òààðàõã¿é. Òýãýýä ÷ ìàíàé îäîîãèéí ñèñòåìä èéì óäèðäëàãà òºðºõ
íºõöºë á¿ðäýýã¿é. Õðàèí ºðñºë人í áà ñîíãîëòûí ñèñòåì íü
ñóðãóóëèóäûã çîõèõ ¸ñîîð àæèëëàõàä ò¿ëõýö áîëäîã.

Ýíý áîë õàìãèéí ÷óõàë ç¿éë þì. Óäèðäàã÷èä ñóðãóóëèóäàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ
áîëíî, õóóëèéí áàéãóóëëàãà ñóðãóóëèóäûã ñàéí àæèëëàõûã øààðäàæ áîëíî,
÷àäâàðëàã çàõèðàë, áàãø íàð ñóðãóóëèéíõàà àæëûã ñàéæðóóëæ áîëíî. Ãýâ÷
çºâõºí ºðñºë人íä ë á¿õ ñóðãóóëèóäûí ¿éë àæèëëàãàà ñàéæðàõ íºõöºë
áîëäîã. Ó÷èð íü çºâõºí ¿éë÷¿¿ëýã÷èéí òºëººõ ºðñºë人í ë ñóðãóóëèóäàä
ñóðàã÷äûí õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëýõèéí òóëä õèéõ ¸ñòîé õ¿íä õýö¿¿
ººð÷ëºëò¿¿äèéã õèéõ øààðäëàãûã æèíõýíý óòãààð áèé áîëãîäîã. Ýíý íü
Ìèííåñîòàãèéí õýäýí àêòèâèñòóóä óëñûí ñóðãóóëèóäûã ºðñºë人íä îðóóëàõ
àñóóäëûã ¿íäýñíèé õýìæýýíèé àñóóäàë áîëãîí òàâèõ øàëòãààí áîëñîí þì.

11. Ìèííåñîòàãèéí òóðøëàãà

4-ð ä¿¿ðýã ñîíãîëòûí ñèñòåìèéã ààæìààð íýâòð¿¿ëñýí áºãººä ýíý íü Ç¿¿í

Õàðëåìààñ ãàäíà áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã òàòàæ ÷àäààã¿é. Õàðèí
Ìèííåñîòà ìóæ àíõ óäàà á¿õ ìóæ äàÿàðàà ñîíãîëòûí ñèñòåìèéã
íýâòð¿¿ëñýí ¿éë ÿâäàë áîë îãò ººð ò¿¿õ þì. Îëîí íèéòèéí áîëîâñðîëûí
ñàëáàðò ºðñºë人íèéã áèé áîëãîõ àñóóäëûã àíõ óäàà ãàðãàæ òàâüñíààð
Ìèííåñîòà ìóæ íü ñîíãîëòûí òóõàé á¿õ ¿íäýñòíèéã õàìàðñàí õýëýëö¿¿ëãèéã
ýõë¿¿ëñýí þì. Èéìýýñ Ìèííåñîòàãèéí ò¿¿õ íü ¿çýë ñóðòëûí îëîí àñóóäëóóä
áîëîí íèéòèéí áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõ ºðñºë人íèé áîäèò áèåëëèéí
ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí ò¿¿õ þì. Àíõ 1970 ààä îíä èðãýäèéí áàéãóóëëàãà áà
òèíê òàíê áàéãóóëëàãûí íýãäýë áîëîõ Èðãýäèéí Ëèã íü àðüñ ºí㺺ð
òóñãààðëàõûã õîðèãëîñîí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿ð ä¿íã øàëãàõ àæëûí õýñýã
áàéãóóëñíààð ýíý ò¿¿õ ýõýëñýí þì. Ýíý õ¿ðòýë Ìèííåñîòà ìóæ íü ººðèéí
ñóðãóóëèóäààðàà áàõàðõñààð èðñýí áèëýý. Ãýòýë àæëûí õýñãèéí
ñóäàëãààãààð ñóðãóóëèéí òàëààð ãîìäîë íýìýãäýæ áàéãàà íü ìýäýãäñýí
áàéíà. Õ¿ì¿¿ñ àðüñ ºíãº, àíãè äàâõàðãààñ õàìààðàõã¿éãýýð ñóðãóóëèéí
÷àíàð ìóóäàæ áàéãààä ñàíàà çîâîõ áîëñîí áàéíà. Èéìýýñ Ëèãýýñ ÷àíàðûí
àñóóäëûã ñóäëóóëàõààð õî¸ðäîõ àæëûí õýñãèéã áàéãóóëàõ áîëîâ.
Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í ìºí ë ãàéõàë òºð¿¿ëýõýýð áàéëàà. Èðãýäèéí Ëèãèéí
çàõèðàë áàéñàí Êóðòèñ Æîíñîí “Ìàíàé ñóðãóóëèóä äóíäàæ ò¿âøèíãýýñ àðàé

21
ë äýýã¿¿ð áàéñàí. Ýíý íü òèéì ÷ ìóó áèø ãýñýí ¿ã áîëîâ÷ òýð ¿åä ò¿ãýýìýë
áàéñàí îéëãîëòûí õýìæýýíä ¿íýõýýð äºõºõã¿é áàéëàà.” Óëñ äàÿàðàà
ñîíãîëòûí òóõàé ÿðüæ ýõëýõýýñ äîëîîí æèëèéí ºìíº àæëûí õýñýã ýðñ
ººð÷ëºëò õèéõ ñîíãîëòûã õèéñýí þì. Æîíñîíû ºìíº Èðãýäèéí Ëèãèéí
çàõèðàë áàéñàí Òåä Êîëäêðè “Õ¿í áîëãîí èëýð÷ áàéãàà øèíæ òýìäãèéí
õîéíîîñ õººöºëääºã. Ãýòýë øàëòãààí íü þó âý ãýäãèéã ººðººñºº áàéíãà
àñóóæ áàéõ ¸ñòîé. Øèíæ òýìäýã èëýðõ áîëñîí øàëòãààíûã îëñíû äàðààãààð
ò¿¿íèéã çàëðóóëàõ ¸ñòîé” ãýæ õýëñýí áàéäàã.
Ëèãèéí ñóäàëãàà íü íýãä¿ãýýðò Ìèííåñîòàãèéí ñóðãóóëèóäûí òàëààð ìàø
ìóó ¿íýëãýý ºãñºí, õî¸ðäóãààðò ºðñºë人íèé ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýíýýð õ¿ì¿¿ñèéã öî÷îîñîí þì. ¯¿íèé õàðèóä 80 òîì
êîðïîðàöèàñ á¿ðäñýí Ìèííåñîòàãèéí Áèçíåñèéí Õîðøîî ººðºº ñóäàëãàà
ÿâóóëàõààð øèéäñýí áàéíà. ªðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí ýíý í¿ñýð ñóäàëãàà íü
ìºí ë èæèë ä¿ãíýëòýíä õ¿ðãýñýí þì. Áèçíåñèéí Õîðøîîíû ñóäàëãààíû
äàðàà Êîëäåðè, Æîíñîí, Æî Íàòàí (ñîíãîëòûã äýìæñýí íîì áè÷ñýí),
çàõèðàã÷ áàéñàí Àë Ê¿é áîëîí áóñàä õýä õýäýí õ¿ì¿¿ñ ñòðàòåãè
áîëîâñðóóëàõààð õóðàëäàõ áîëîâ.
1984 îíä òýä áàãà îðëîãîòîé îþóòíóóäàä óëñûí, õóâèéí àëü ÷ ñóðãóóëüä
õýðýãëýæ áîëîõ âàó÷åð îëãîõ òóõàé õóóëèéí òºñºë îðóóëàõûã òóñ ìóæèéí
Ñåíàòûí ãèø¿¿í Æîí Áðàíäëä ÿòãàæ ÷àäñàí þì. Îäîîãèéí ñèñòåì òýäãýýð
îþóòíóóäûã àíõààðëûí ãàäíà ¿ëäýýæ áàéãàà ó÷ðààñ ÿàãààä òýäíýýñ
øèíý÷ëýëèéã ýõýëæ áîëîõã¿é áèëýý ãýæ òýä ¿çýæ áàéëàà. Õóóëèéí òºñºë
áàòëàãäààã¿é áîëîâ÷ æèëèéí ñ¿¿ëýýð ìóæèéí çàõèðàã÷ Ïåðïè÷
áîëîâñðîëûí ñàëáàðò øèíý÷ëýë õèéõýýð øèéäñýí þì. Ò¿¿íèé îéðûí
òóñëàõóóä Æîíñîí, Êîëäåðè, Íàòàí áîëîí òýäíèéã äýìæèã÷äèéí ñàíààã
òàíèëöóóëàõàä òýðâýýð øóóä ë õ¿ëýýæ àâ÷ýý. Áóñàä çàõèðàã÷èä áîë óëñ
òºðèéí çàíãà ãýæ ¿çýõýýð áàéñàí ç¿éëèéã òýð çºí㺺𺺠¿íýí ãýäãèéã
ìýäýðñýí. Õóóëü áàòëàõ õóðëûí ºìíº Ìèííåñîòàãèéí õ¿¿õä¿¿ä àëü
ñîíãîñîí ä¿¿ðýãòýý ñóðãóóëüä ñóðàõ áîëîìæ îëãîõ ñàíàëûã Ïåðïè÷
Èðãýäèéí Ëèãèéí çîõèîí áàéãóóëñàí çîîãèéí ¿åýð ìýäýãäñýí áàéíà. Ò¿¿íèé
ýíý ìýäýãäýë íü áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäàä òîì öîõèëò áîëñîí. Øèð¿¿í
ìàðãààíû ýöýñò õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà òýðõ¿¿ õóóëèéí òºñëèéã õ¿ëýýæ
àâñàíã¿é. Ãýâ÷ òýä íýãýí õóóëü÷èéí áîëîâñðóóëñàí òºñºëä àõëàõ àíãèéí
ñóðàã÷äûã òºðººñ áîëîâñðîëä çîðèóëñàí ìºíãèéã êîëëåæèä òºëºí
ñóðàëöàõûí õàæóóãààð äàâõàð àõëàõ àíãèà òºãñºæ áîëíî ãýñýí òóñãàé çààëò

22
áàéñíûã àíçààðàëã¿éãýýð áàòàëñàí áàéíà. Óðò õóóëèéí òºñºëä õàâ÷èãäàí
áàòëàãäñàí ýíý çààëòûí à÷ààð Ìèííåñîòà ìóæèéí 16,17 íàñòàíãóóä ñîíãîëò
õèéõ áîëîìòîé áîëñîí þì. Õºòºëáºðèéí ýõíèé æèëä 3600 îþóòàí áóþó á¿õ
îþóòíóóäûí 2 õóâü íü ýíý áîëîìæèéã àøèãëàñàí. Òýäíèé çàðèì íü
êîëëåæèä ýëññýí áîë çàðèì íü çºâõºí ãàíö õî¸ð õè÷ýýëä ñóóæ áàéâ. Ãýõäýý
òýäýíä ººðñäºä íü ÷ ýöýã ýõ÷¿¿äýä íü ÷ ýíý òààëàãäàæ áàéâ. Ýõíèé õî¸ð
æèë ýíý áîëîìæèéã àøèãëàñàí îþóòíóóäûí ïóíï ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä
òýäíèé 95 õóâüä íü ýíý íü òààëàãäàæ, 90 õóâü íü çºâõºí àõëàõ àíãèä ñóðàõ
áàéñíààñ èë¿¿ã ñóðñàí ãýæ õàðèóëñàí áîë ýöýã ýõ÷¿¿äèéí 87 õóâü íü
õ¿¿õä¿¿äýý àõëàõ àíãèéí õè÷ýýëä ñóóñíààñ èë¿¿ öàãèéã êîëëåæèéí õè÷ýýëä
ñóóæ ºíãºð¿¿ëñýí ãýæ ÿðüñàí áàéíà. Òýä á¿ãäýýðýý øèëäýã îþóòíóóä
áàéãààã¿é áºãººä òýäíèé 60 õóâü íü Â,Ñ,Ä ò¿âøíèé îþóòíóóä áàéñàí áîëîâ÷
òýäíèé òàëààñ èë¿¿ íü êîëëåæäîî À, ò¿äøèíä ñóðàëöàæ áàéæýý.
1986 îíä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãààñ ýíý õºòºëáºðèéã çîãñîîõûã îðîëäñîí
áîëîâ÷ íýãýíò õîöîðñîí áàéëàà. Òýäíèéã äýìæèã÷èä öóãëààí çîõèîí
áàéãóóëàõ ¿åä ýöýã ýõ÷¿¿ä Êàïèòîëûã á¿ñýë÷èëõñýí áàéñàí ãýæ Êóðòèñ
Æîíñîí ÿðüæ áàéíà.

Òýä õºòºëáºðèéã çîãñîîõûã îãò çºâøººðºõã¿é áàéâ. Ñóðàã÷èä àð àðààñàà

ãàð÷ èðæ “Ýíý íü ìèíèé àìüäðàëûã ººð÷èëñºí. ªìíº íü ñóðãóóëèéí õè÷ýýë
ìàø ñîíèðõîëã¿é áàéäàã áàéñàí. Áè á¿ð êîëëåæèä ÿâàõã¿é ãýæ áîäîæ
áàéñàí áîëîâ÷ îäîî áîäëîî ººð÷èëñºí” ãýæ ÿðüæ áàéñàí áîë ýöýã ýõ÷¿¿ä
“Áèä õ¿¿õäýý ºìíº íü õè÷ýýëèéã íü õèéëãýæ ÷àääàãã¿é áàéñàí áîë îäîî
òýäíèéã áîëèóëæ ÷àäàõàà áîëüñîí” õýìýýí ÿðüöãààæ áàéâ.

1987 îí ãýõýä 5700 îþóòàí õºòºëáºðò õàìðàãäàõ áîëîâ. (ìóæèéí íèéò

îþóòíû 5 õóâü, Ìèííåñîòà õîòûí íèéò îþóòíû 10 õóâü) Òýäíèé äºðºâíèé
íýã îð÷èì íü á¿òýí öàãààð êîëëåæèä õè÷ýýëëýæ áàéëàà. Èíãýýä îþóòíóóäûí
òºëºº òîäðóóëæ õýëâýë òýäíèé òºëæ áàéãààà ìºíãºíèé òºëºº æèíõýíýýð
ºðñºëäºõ øààðäëàãàòàé áîëñîí Ìèííåñîòàãèéí ñóðãóóëèóä ººð÷ëºãäºæ
ýõýëëýý. Ãóðâàí æèëèéí äîòîð òýä ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ñóðãàëòûí òîîã äºðºâ
äàõèí íýìýãä¿¿ëæ, 50 ãàðóé àõëàõ ñóðãóóëü äóíä ñóðãóóëüòàé õàìòàðñàí
õè÷ýýë ÿâóóëàõ áîëîâ. 1987 îíä Ïåðïè÷ 12îîñ 21 íàñíû àìæèëòã¿é ñóðäàã
õ¿¿õä¿¿äèéã àðüñ ºí㺺ð ÿëãàâàðëàõã¿éãýý𠺺ð ñóðãóóëüä ñóðàõûã
çºâøººðñºí õî¸ðäîõ õóóëèéí òºñëèéã áàòëóóëñàí þì. Òóñ ìóæààñ ýíý

23
õºòºëáºðèéã “Àìæèëò ìóóòàé ñóðàëöàæ áàéãàà ñóðàã÷äàä äàâòëàãà áèø
ñóðàõ øèíý àðãà õýðýãòýé” ãýñýí óðèàòàéãààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ. Ýõíèé õî¸ð
æèëä 3000 õ¿¿õýä õºòºëáºðò õàìðàãäàæ áàéñàí áºãººä òýäíèé òàëààñ èë¿¿
íü ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õä¿¿ä áàéëàà. ªºðººð õýëáýë çºâõºí ñîíãîëò
õèéõ áîëîìæ îëãîñíîîð õî¸ðõîí æèëèéí õóãàöààíä 1500 ñóðãóóëü
çàâñàðäñàí õ¿¿õä¿¿äèéã ñóðãóóëüä ýðã¿¿ëæ îðóóëñàí áàéíà. ¯¿íèé
äàðààãààð Ìèííåñîòà ñóðãóóëü çàâñàðäñàí íàñàíä õ¿ðýã÷äýä çîðèóëñàí
õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí. Òýä Ñóðãàëòûí Һ⿿ä þì óó óëàìæëàëò
ñóðãàëòààñ àðàé ººð àðãààð ñóðàõ õ¿ñýëòýé õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí Ñóðãàëòûí
õºòºëáºð¿¿äèéí àëü íýãèéã íü ñîíãîõ áîëîìæòîé. Ñóðãàëòûã çîõèîí
áàéãóóëæ áàéãàà ãàçðûí çàðèì íü ä¿¿ðýãòýé ãýðýý áàéãóóëñàí õóâèéí
ñóðãóóëü þì óó êîìïàíè áàéäàã. Òýäíèé íýã áîëîõ Ìèííåàïîëèñûí ñóðãóóëü
íü îðîéí öàãààð õè÷ýýëëýäýã. Òýä õºòºëáºðò õàìààðàãäñíààð äóíä ñóðãóóëü
òºãñºæ êîëëåæè þì óó ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä ýëñýõ îþóòíóóäûí õóâèéí æèí
õî¸ð ãàðóéãààð íýìýãäñýí. 1988 îíä õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà Ïåðïè÷èéí
á¿ðýí ÷ºëººòýé ñîíãîëò õèéõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëñàí õóóëèéã áàòàëñíààð
øèëæèí î÷èæ áàéãàà ñóðãóóëü íü áàãòààõ áîëîìæòîé áºãººä àðüñ ºí㺺ð ¿ë
ÿëãàâàðëàõ ¿çýëòýé çºð÷èë人ã¿é ë áîë îþóòíóóä àëü ÷ ä¿¿ðãèéí ñóðãóóëüä
øèëæèí ñóðóëöàõ áîëîìæòîé áîëñîí þì. Òºðººñ îþóòíû ñóðãàëòàíä
çîðèóëàí ãàðãàæ áàéãàà õºðºí㺠òóõàéí îþóòíû ñîíãîëòîîð õààøàà ÷ ÿâæ
øèëæèæ áîëîõîîð áîëîâ. Ýöýã ýõ÷¿¿ä õ¿¿õäýý ñóðàëöàæ áàéãàà ñóðãóóëüä
íü õ¿ðãýæ ºãºõ áºãººä õýðâýý ãýð á¿ë íü áàãà îðëîãîòîé áîë óëñààñ
òýýâðèéí çàðäëûã ãàðãàäàã. 1990-1991 õè÷ýýëèéí æèëä á¿õ ä¿¿ðã¿¿ä
õºòºëáºðò õàìðàãäàõ áîëæ òýð íàìðàà ë ãýõýä 6134 îþóòàí ñóðãóóëèà
ººð÷ëºõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí áàéíà. ̺í 6000 ñóðàã÷ êîëëåæèä ñóðàõ ñîíãîëò
õèéæ, 8000 õ¿í ñóðãàëòûí òºâä, 750 õ¿í ä¿¿ðýãòýé ãýðýýòýé ãýðýýòýé áóñàä
õºòºëáºð¿¿äýä õàìðàãäàí þì. Íèéòäýý Ìèííåñîòàãèéí 720000 îþóòàí
ñóðàã÷äûí áàðàã 24000 íü ÷ºëººò ñîíãîëòîî õèéñýí áàéëàà. Ìàãàäã¿é
òýäíýýñ ãàäíà 30000 õ¿í ä¿¿ðýã äîòðîî ñîíãîëò õèéñýí áàéõ.
Ìèííåñîòàãèéí óëñûí ñóðãóóëèéí îþóòíóóäûí 5-10 õóâü íü ñóðãóóëèà ÿìàð
íýã õýëáýðýý𠺺ð÷èëñºí ãýæ õýëæ áîëíî. Èéìýýñ õºòºëáºðèéí ýõíèé
æèëýýñ ýõëýýä ë ñóðãóóëèóä ñóðàã÷àà àëäàõ àþóëä ºðòºõ áîëñîí þì.
“Èíãýñíýýð ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí ºðººíä ÿâàãääàã ÿðèàíóóä õ¿ðòýä
ººð÷ëºãäºæ, ÿìàð ç¿ëýã òýãøëýã÷ õóäàëäàæ àâáàë äýýð òóõàé 45ìèíóòûí

24
òóðø ìàðãàäàã áàéñàí õ¿ì¿¿ñ ãýíýò áèäíèéã ñîíãîõîîð ç¿éë áèä õèéæ ÷àäàæ
áàéíà óó ãýæ ÿðüäàã áîëñîí áàéëàà”.
Íýã ä¿¿ðýã ººðèéí íýã ñóðãóóëèéã õààñíààñ áîëæ îëîí îþóòàí ä¿¿ðãýýñ ÿâàõ
áîëñîí òóë òýð ñóðãóóëèéã äàõèí íýýæ áàéëàà. Ñóðàã÷äàà êîëëåæèéí
õè÷ýýëä ñóóõûã ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí áàñ íýã ñóðãóóëèéí áàéð ñóóðèà
ýñðýãýýð íü ººð÷èëæ ººðºº ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ñóðãàëò, êîëëåæèéí õè÷ýýëèéí
õºòºëáºðèéã ñóðãóóëü äýýðýý çààõ áîëñîí áàéíà. “Õ¿¿õä¿¿ä ìàíàéõíûã
îðõèí ÿâæ áàéãààã õàðààä áèä ººðñ人 ÿìàð íýã ç¿éë õýðýãòýé ãýæ øèéäñýí
þì ” ãýæ çàõèðàë Òåä Êîëäåðèä ÿðüñàí áàéíà.

25