c


 

 !"#"

Hӑ Ngô xuҩt hiӋn rҩt sӟm ӣ ViӋt Nam, tӯ thӡi các Vua Hùng. Thҫn phҧ đình An
Duyên (Thưӡng Tín, Hà Tây) ghi tên hӑ Ngô Ngӑc Lang, quán Sơn Nam Hҥ, Tưӟng
cӫa các Vua Hùng đӡi thӭ 18. Bia Hàm Long (Hà Nӝi) có ghi Ngô Long, Tưӟng cӫa
các Vua Hùng đӡi thӭ 18. Vӟi chiӃn thҳng quân Nam Hán trên sông Bҥch Đҵng (năm
938-cách nay đã 1060 năm), chҩm dӭt 1000 năm Bҳc thuӝc, Ngô QuyӅn đã trӣ thành
ngưӡi Anh hùng Dân tӝc. Theo tôc phҧ hӑ Ngô do Hán Quӕc công Ngô Lan biên soҥn
năm Đinh Dұu, triӅu Lê Thánh Tông (1477), thì Tә hӑ Ngô là Ngô Nhұt Đҥi, hào
trưӣng châu Phúc Lӝc (vùng Cӱa Sót, xã Thҥch Kim, Thҥch Hà, tӍnh Hà Tĩnh ngày
nay). Ngài đã tham gia khӣi nghĩa Mai Thúc Loan (722), sau thҩt bai phҧi rӡi ra vùng
Châu Ái (Thanh Hóa). Tӯ Ngô Nhұt Đҥi đӃn Ngô QuyӅn trҧi qua 5 đӡi, gҫn 300 năm
không thҩy ghi chép rõ ràng. NӃu tính tӯ Ngô QuyӅn thì đӃn nay hӑ Ngô đã truyӅn
đưӧc 36-37 đӡi, có nơi tính ra đã trên 40 đӡi, xuҩt phát tӯ Châu Hoan, Châu Ái, qua
Đưӡng Lâm (Sơn Tây) mà tӓa đi khҳp cҧ nưӟc, có mһt tӯ Lҥng Sơn đӃn Cà Mau, Hà
Tiên« Qua khҧo sát ban đҫu, chúng tôi xin trình bày thӃ thӭ cӫa dòng hӑ mӝt cách
khái quát như sau: Cө Tә đҫu tiên là Ngô Nhұt Đҥi, quê Ái Châu, làm nghӅ nông,
chưa rõ ӣ làng xã nào, sinh con là Ngô (Tá) Nhұt Dө theo Nho hӑc, làm LiӉu tá trong
Phӫ đô hӝ thӡi Bҳc thuӝc. Rӗi đӃn Ngô Đình Thӵc là Hào trưӣng, sinh Ngô Đình
Mân, làm Mөc Phong Châu, thӡi Khúc Thӯa Hҥo làm TiӃt đӝ sӭ. ĐӃn Phong Châu đã
cao tuәi, Ngô Đình Mân lҩy bà Phùng Thӏ Tinh Phong, con gái Phùng Hҧi, cháu Bӕ
Cái Đҥi vương Phùng Hưng., sinh Ngô QuyӅn và Ngô Tӏnh ӣ làng Cam Lâm, quұn
Đưӡng Lâm (có thuyӃt nói rҵng Ngô QuyӅn sinh ӣ làng Mía-nay là làng Mía, tӭc
Thӏnh Mӻ, huyӋn Thӑ Xuân, Thanh Hóa-có thӇ xuҩt phát tӯ đӏa danh làng Mía Thӑ
Xuân trùng vӟi làng Mía Đưӡng Lâm) Ngô Tӏnh sau làm Trҩn thӫ KǤ Hoa, KǤ Anh
(Hà Tĩnh), sinh ba trai, mӝt gái, ngưӡi làm Châu mөc, ngưӡi làm Tăng thӕng, ngưӡi
Hào trưӣng«đӅu thҩt truyӅn. Ngô QuyӅn sinh ngày 12 tháng 3 năm Đinh Tӷ (897),
mҩt ngày 18 tháng Giêng năm Giáp Thìn (944), thӑ 47 tuәi, mӝ táng tҥi thôn Cam
Lâm. Theo Quӕc sӱ và văn bia lưu truyӅn, đӝ tuәi 20 cha mҽ đã tӯ trҫn, Ngô QuyӅn
vào Châu Ái làm Nha tưӟng Dương Diên NghӋ, lҩy con gái Dương Diên NghӋ là
Dương Thӏ Như Ngӑc, sinh Ngô Xương Ngұp và Ngô Xương Vân (có thuyӃt nói rҵng,
Ngô QuyӅn còn có hai ngưӡi con nӳa là Cҫn Hưng và Nam Hưng, khi Nam Kha cưӟp
ngôi cho ӣ vӟi mҽ). Ngô QuyӅn vào Châu Ái khoҧng chӯng 10 năm, ra đánh Lý Khҳc
Chính rӗi lҥi trӣ vào Châu Ái khoҧng 6-7 năm. Lҫn thӭ 2 ra trӯ KiӅu Công TiӉn, đánh
đuәi quân Nam Hán, làm Vua, đóng đô ӣ Cә Loa. Con cháu kӃ tiӃp ӣ Cә Loa, đӃn
năm 965 thì lui vӅ ba nơi: Ngô Xương Xý vӅ Bình KiӅu (Thanh Hóa), Ngô Nhұt
Khánh vӅ Đưӡng Lâm. Cha con Ngô Nhұt Chung, Ngô Nhұt Minh vӅ Đӛ Đӝng
(Thanh Oai). Thiên sách vương Ngô Xương Ngұp, vӧ là Phҥm Thӏ Uy Duyên, con gái
Phҥm Phòng Át ӣ Nam Sách, sinh Ngô Xương Xý, Ngô Xương Tӹ, Ngô Xương Tӹ
đҥo hiӋu Châu lưu ӣ chùa Phұt Đà, làng Cát Lӧi, quұn Thưӡng Lҥc (sau do kӷ húy Lê
Lӧi gӑi trӋch là Cát Lӷ thuôc huyӋn Tĩnh Gia (Thanh Hóa), giӳa thӏ trҩn Cӗng và ga
Văn Trai). Chúng tôi đưӧc biӃt tin mӝ cӫa vӏ Đҥi sư này là mӝt trong nhӳng ngôi tháp
ӣ chùa Trҩn Quӕc (Hà Nӝi) đã đӃn tìm nhưng chưa thҩy. Ngô Xương Xý thҩt bҥi ӣ
Bình KiӅu, hai con trai, mӝt là Ngô Xương Sҳc lưu lҥc ӣ vùng thưӧng du Châu Ái,
sinh Ngô Tӱ Canh (thҩt truyӅn) và Ngô Tӱ Ân. Con cháu Ngô Tӱ An, Tӱ Vinh, Tӱ
Uy v.v«dҫn dҫn sa sút, 8 đӡi sau quá cùng cӵc. Ngô Rô vӅ coi chùa ӣ Thiên Phúc,
làng Thung, xã Đӗng Phang, huyӋn Yên Đӏnh (vào cuӕi Trҫn). ĐӃn Hұu Lê thì trӛi
dұy, phát triӇn mӝt cách kǤ lҥ nên đưӧc giҧi thích rҵng mô táng vào đҩt phát! Ngưӡi
con thӭ hai cӫa Ngô Xương Xý là Ngô Ích VӋ tӭc Ngô An Ngӳ, tuәi nhӓ chҥy vào
Châu Hoan. Khi Lý Công Uҭn lên làm vua ông ra làm mӝt chӭc quan nhӓ là Sùng ban
lang tưӟng. Ông theo Vua Lý ra Thăng Long, ӣ phưӡng Thái Hòa, Khán Sơn, lҩy bà
hӑ Hán, sinh ra Ngô Tuҩn (tӭc Lý Thưӡng KiӋt), Ngô Chương (tӭc Lý Thưӡng HiӃn)
sau này. Nhà Trҫn thay nhà Lý, dòng hӑ Ngô sa sút, tuy nhiên vүn giӳ đưӧc nӅn nӃp
và ӣ nhà dҥy hӑc. ĐӃn cuӕi đӡi Trҫn, ba anh em cӫa Minh Đӭc (cha cӫa Ngô BӋ),
Minh HiӃu, Minh Nghĩa (cha cӫa Ngô Diên Tӕ) đәi tên, đi mӛi ngưӡi mӝt nơi. Nhӳng
ngưӡi khác không đưӧc ghi chép lҥi. Cũng tӯ đó mҩt quan hӋ gia tӝc 5-6 trăm năm.
ĐӃn ngày nay mӟi tìm ra mҩy hӑ chҥy lánh nҥn, đó là: -Hӑ Lҥc NghiӋp: Mӝt bà mҽ
đәi tên là Bà Nӗm đem con vӅ Giao Thөy, đӃn nay đã trên 20 đӡi, thành mӝt hӑ lӟn
mҩy ngàn ngưӡi. Có bӝ phұn trӣ vӅ quê cũ Nam Sách trông coi tӯ đưӡng, có bӝ phұn
lên ӣ Đӗng Hӹ-Thái Nguyên, Sơn Dương, Tuyên Quang. -Hӑ Ngӑc Hà Hà Nӝi phân
chia vӅ Vân Đӝng, Đông Cao, Thái Bình. -Hӑ Nhĩ Thưӧng ӣ huyӋn Gio Linh, Quҧng
Trӏ dӑc bӡ sông HiӅn Lương có 6-7 ngàn nhân khҭu ӣ 6 xã trong đó có 3 xã có chӳ
Nhĩ, 3 xã có chӳ Hà, dҫn dà có gҫn 3 ngàn ngưӡi thiên cư vào Nam. -Hӑ Bҳc Biên
Gia Lâm đang hương khói đӅn Lý Thưӡng KiӋt. Dòng Ngô Xương Sҳc ӣ Châu Aí, tӯ
Hұu Lê trӣ đi là dòng phát triӇn mҥnh nhҩt, càng thiên cư xa càng phát triӇn mҥnh, có
thӇ hơn cҧ dòng hӑ ӣ nguyên quán. Sau bҧy, tám đӡi sa sút cùng cӵc, Ngô Tây ӣ coi
chùa sinh hai con trai. Ngô QuǤnh con bà hӑ NguyӉn lưu lҥc sang huyӋn Vũ Thư
,Thái Bình đӃn nay thành hӑ Minh Lăng có vài ngàn nhân khҭu. Con thӭ là Ngô Kinh
con bà hӑ Trӏnh đi làm gia nô cho tù trưӣng Lê Khoáng, lҩy bà hӑ Lê (cô cháu vӟi bà
mҽ Lê Lӧi) sinh bӕn trai, mӝt gái, giúp Lê Lӧi khӣi nghĩa. Cha con, ông, cháu thành 7
vӏ Công thҫn khai quӕc. Bưӟc đӝt phát kéo dài suӕt 300 năm triӅu Lê, nhân khҭu tăng
nhanh; Ngô Tӯ sinh 11 trai, 8 gái là Ngô Lan, Ngô Nҥp, Ngô KhӃ, Ngô Hӝ, Ngô Thӏ
Ngӑc Dao« Thӡi Lê sơ, nhӳng ngưӡi thiên cư vào Quҧng Nam sinh sôi thành nhiӅu
dòng hӑ trên dưӟi 20 đӡi tұp trung ӣ ĐiӋn Bàn, Duy Xuyên, Hòa Vang tӍnh Quҧng
Nam. Năm 1527, Mҥc Đăng Dung cưӟp ngôi nhà Lê, quan Đҥi thҫn cӫa nhà Lê là
Ngô Nhân Dũng không theo Mҥc. Đҫu năm 1530, Mҥc trөc xuҩt Ngô Nhân Dũng vӅ
quê ӣ xã Lý Trai, tәng Vҥn Phҫn. Ông mai danh, ҭn tích lên hương Kҿ Ngӑn ӣ vӟi
cháu là Ngô Phúc Tín. Ngưӡi ta gӑi là ông Trөc, bà Trөc, cùng vӟi bӕ vӧ là Lҥi Quұn
công Phan Công Tích trҩn thӫ tҥi NghӋ An, lұp nghĩa quân phù Lê, diӋt Mҥc. Nhӳng
ngưӡi hӑ Ngô thiên cư do đi theo NguyӉn Hoàng vào Quҧng Trӏ, Thӯa Thiên nay có
trên 30 hӑ, nhiӅu nhҩt là đҩt HuӃ và lұn cұn. Nhӳng cuӝc thiên cư do sa cơ trong chiӃn
tranh Trӏnh- NguyӉn (1655-1680) vào vùng Quҧng Nam, đӃn Bình Đӏnh, có ngưӡi
vào đӃn Châu Đӕc, đӃn nay đã 14-15 đӡi. Ngoài ra ӣ nhiӅu cuӝc thiên cư lҿ tҿ do
hiӅm nghi chính trӏ cӫa Chúa Trӏnh, phҧi chҥy ra đҩt Mҥc, đәi hӑ hoһc không tұp
trung vào Sơn Nam Hҥ và Kinh Bҳc, hình thành hai cөm lӟn. Đi theo quê mҽ cũng có,
ghi không thӇ hӃt. Nhìn chung lҥi, bҩt cӭ thiên cư trong hoàn cҧnh nào, đӃn đӏa bàn
mӟi nào, thӃ hӋ sau kӃ thӯa thӃ hӋ trưӟc, thưӡng phát triӇn mҥnh hơn ӣ nguyên quán,
đһc biӋt là lұp nghiӋp thưӡng dӵa vào lưu vӵc các sông lӟn nhӓ. Các chi hӑ phҧi đәi
sang hӑ khác nay đã biӃt đưӧc trên 10 hӑ đәi sang là: Phҥm, Trҫn, NguyӉn, Lê, Đӛ,
Phan, Hoàng, Hoa, Văn, Vũ Văn. Các hӑ khác đã đәi sang hӑ Ngô đã biӃt: Lê đәi
sang Ngô ӣ NguyӋt Viên (Ngô Cao Lăng), hӑ Lê ӣ Long Linh, Xuân Dөc, hӑ NguyӉn
ӣ Tam Sơn. Cũng có nhӳng nhân vұt như Ngô Sӻ Liên, Ngô Tòng Chu chưa biӃt
thuӝc dòng nào. Vӟi mӝt chiӅu sâu và chiӅu rӝng qua lӟn, phҧ ký thҩt lҥc, mҩt mát
quá nhiӅu, nay lұp lҥi thұt là mӝt viӋc làm vưӧt qúa sӭc cӫa mӝt vài ngưӡi, không sao
tránh khӓi có nhiӅu thiӃu sót. Dòng hӑ Ngô qua hàng ngàn năm lӏch sӱ biӃn thiên, tӯ
mӝt cӝi, nҧy muôn cành, không khӓi có cành cөt. Nhìn chung, đӡi này qua đӡi khác,
con cháu nӝi cũng như ngoҥi, trai cũng như gái, nêu gương hiӃu thҧo, trung thӵc, đҧm
đang, mӝt lòng vì nưӟc vì nhà cӫa Tiên tә, qua thӱ thách giáo dөc rèn luyӋn đã gìn
giӳ đưӧc truyӅn thӕng tӕt đҽp cӫa dòng hӑ, đó cũng là mӝt phҫn cӫa truyӅn thӕng tӕt
đҽp cӫa dân tӝc ta.

c
  
 
 Ê


 



Š
    
  
 
  
 

Lӡi nói đҫu

Ngưӡi ta sinh ra ai mà không nghĩ đӃn công đӭc sinh thành,cӝi nguӗn tiên tә. Nhӳng chӳ "ҭm
thuӹ tư nguyên,vҩn tә tҫm tông" không phҧi là mӟi xuҩt hiӋn.ĐӇ nhӟ phҧi có ghi chép; bҧn chép
cӫa mӝt nưӟc là quӕc sӱ, cӫa mӝt hӑ là tӝc phҧ, cӫa mӝt nhà là gia phҧ, như xưa nay ngưӡi
thưӡng gӑi.
Tӯ bҳt đҫu có văn tӵ các cө tә nhà ta đã sӟm ghi chép lҥi, lưu truyӅn đӃn ngày nay, nhӡ thӃ mà
ngày nay chúng ta mӟi biӃt rõ cӝi nguӗn hàng ngàn năm vӅ trưӟc.Nhưng đӡi thì có trӏ có loҥn, trӏ
thì vun đҳp thêm vào,loҥn thì phá tán.Ngưӡi thì khi phú quý khi bҫn hàn,viӋc ghi chép phҧ cũng
tuǤ theo mà có thӡi bӏ gián đoҥn.
Tiên tә hӑ Ngô chúng ta sӟm đưӧc hӑc hành, ghi chép phҧ đưӧc sӟm,đӃn nay trên 1200 năm.Trҧi
qua nhiӅu biӃn thiên cӫa lӏch sӱ, nhҩt là tӯ thӡi Hұu Lê trӣ vӅ sau, loҥn lҥc liên miên, tuy có ghi
chép nhiӅu, mà thҩt tán cũng không phҧi ít. Dҫu nhiêù lҫn đưӧc sao chép bә sung nhuұn sҳc, sao
cho khӓi thҩt thiӋt do tam sao thҩt bҧn.ViӋc thiên cư nhiӅu đӧt rӝng ra khҳp miӅn đҩt nưӟc,có
nhӳng trưӡng hӧp phҧi cҧi hӑ đәi tên, càng phát triӇn nhiӅu, ӣ đâu biӃt đó, trҧi năm sáu trăm năm
cho đӃn nay, không biӃt cӝi nguӗn.NhiӅu thӃ hӋ cháu con ӣ khҳp mӑi nơi bâng khuâng tӵ
hӓi:"Cӝi nguӗn chúng ta tӯ đâu?".ViӋc nhiӅu hӑ bói toán, cҫu thҫn cҫu thánh tìm hӓi cӝi nguӗn
dòng hӑ xa xưa, là biӇu hiӋn lòng thành cӫa con cháu hưӟng vӅ tә tiên, đúng vӟi bӕn chӳ"vҩn tә
tҫm tông" đáng trân trӑng.
Sau nhiӅu năm sưu tҫm và nghiên cӭu biên soҥn tӝc phҧ hӑ Ngô ViӋt Nam,trong nhӳng năm 80,
qua mҩy lҫn chép tay hoһc đánh máy bҧn thҧo chuyӇn đӃn các hӑ xem và tham gia ý kiӃn,đưӧc
các hӑ góp nhiӅu ý kiӃn,cung cҩp thêm tư liӋu,năm 1990 đã xuҩt bҧn tұp ³Lӏch sӱ hӑ Ngô ViӋt
Nam tәng hӧp´,lưu chuyӇn rӝng rãi tӯ bҳc vào nam.Nhӡ đó nhiӅu ngưӡi đӑc,tìm liên lҥc chҳp
nӕi thêm nhiӅu dòng vӕn mҩt liên lҥc lâu đӡi qua nhiӅu thӃ kӹ.
Năm 1994 mӝt bҧn thҧo bә sung lҥi đưӧc in ra nhiӅu bҧn đҫy đӫ hơn trưӟc(tҩt nhiên còn thiӃu
sót sai lҥc ít nhiӅu chi tiӃt).Các hӑ đã phát hiӋn góp ý và gҫn đây nhiӅu hӑ liên lҥc chҳp nӕi
thêm,cung cҩp thêm tư liӋu chi tiӃt bә sung.Tôi tұn dөng thӡi gian sӭc khӓe còn cho phép,cӕ
gҳng sҳp xӃp ghi chép lҥi tҩt cҧ nhӳng gì đã sưu tҫm đưӧc tӯ trưӟc đӃn nay,tuy dài dòng,nhưng
vӟi mөc đích làm tư liӋu cho ngưӡi sau tham khҧo.
Tuy có thêm tư liӋu nhưng không đӗng bӝ,có phҫn tҧn mát,thiӃu đҫu hөt đuôi,viӋc sҳp xӃp ghi
chép lҥi cho có hӋ thӕng,theo mӝt thӭ tӵ nhҩt đӏnh phҧi kéo dài nhiӅu năm,tôi cũng chưa biӃt
đưӧc là có hoàn thành đưӧc như mong muӕn hay không,nhưng cӭ cӕ gҳng,đưӧc đӃn đâu hay đӃn
đó.
Trưӟc lúc hҥ bút ghi chép lӏch sӱ tә tiên,viӋc hình thành và phát triӇn các dòng hӑ,tôi thành thӵc
cáo lӛi vӟi bà con là trong viӋc trình bày trưӟc đây cũng như ngày nay, có nhӳng sơ hӣ thiӃu
thұn trӑng,mong đưӧc bà con thông cҧm và lưӧng thӭ.
Mùa xuân năm Bính Tý -1996

Ngô Đӭc Thҳng

Phái 4,chi 5 hӑ Ngô Trҧo Nha thҥch Hà,nay là thôn Nam Sơn,thӏ trҩn Can Lӝc,Hà Tĩnh

Hӑ Ngô ViӋt Nam

Lưӧc thuұt khaí quát

Căn cӭ vào phҧ cũ,xưa nhҩt là bҧn phҧ do Hán Quӕc công Ngô Lan viӃt vào giӱa thӃ kӹ 15, đӃn
thӃ kӹ 18 nhiӅu nhà trong hӑ như Hoàng giáp Bách Tính,Giám sinh Phan Hӳu Lұp (hӑ Ngô Tӕng
Văn),TiӃn sĩ Ngô Phúc Lâm Trҧo Nha,TiӃn sĩ Ngô Trҫn Thӵc Bách Tính, sưu tҫm sao chép lҥi
phҧ cũ cӫa Hán Quӕc công và bә sung đӃn Lê trung hưng(chӍ phҫn hӑ nhà mình).Sang triӅu
NguyӉn,các ông Ngô Kim Khoan,Ngô Thҥch HuǤnh ӣ DiӉn Châu biên soҥn phҧ hӑ Ngô Trí,
Ngô Đình,đӅu có sao chép phҫn phҧ cũ.TiӃn sĩ Ngô ThӃ Vinh hӑ Bái Dương sưu tҫm sao chép
nhuұn sҳc,tìm chҳp nӕi hӑ Bái Dương.ĐӃn nay phҫn sưu tҫm phҧ xưa chӍ mӟi có như thӃ.Ngoài
ra mӝt phҫn là dӵa vào thҫn phҧ đӅn thӡ Lý Thưӡng KiӋt ӣ Thanh Hóa,cùng vӟi các bi ký, Tӯ
đưӡng ký,các bài mimh trên các chuông chùa ,hoһc đӕi chiӃu vӟi quӕc sӱ v. v...
Đưӧc biӃt là:
Cө Tә xưa nhҩt cӫa hӑ Ngô đưӧc ghi chép lҥi trên phҧ lưu truyӅn đӃn nay là Ngô Nhұt Đҥi quán
Châu Ái (vùng thuӝcThanh Hóa ngày nay).Cө sinh sӕng vӟi nghӅ nông,sinh con Ngô Nhұt
Dө.Ngô Nhұt Dө nghe tin quan đô hӝ Sӻ Vương phә cұp chӳ Hán cho ngưӡi ViӋt,phҩn khӣi theo
hӑc, thông minh lҥi cҫn cù,trӣ thành Đҥi nho gia.Ngưӡi Trung Quӕc mӡi vào làm Liêu tá trong
phӫ Sӻ Vương (thӡi thuӝc Đưӡng),tӯ đó ngày càng phӗn vưӧng.
Có mӝt thuyӃt nói rҵng Ngô Nhұt Đҥi vӕn là Hào trưӣng vùng Cӱa Sót (Hà Tĩnh ngày nay),
giúp Mai Thúc Loan khӣi nghĩa,sau thҩt bҥi lánh ra Châu Ái sinh sӕng.
TruyӅn đӃn Ngô Đình Thӵc là Hào trưӣng,sinh Ngô Đình Mân.Ngô Đình Mân là Đҥi nho gia du
hӑc vào Cӱa Sót,rӗi ra Cam Lâm quұn Đưӡng Lâm,làm Phong Châu Mөc thӡi TiӃt Đӝ sӭ Khúc
Thӯa Hҥo.Ông lҩy bà Phùng Thӏ Tӏnh Phong cháu nhiӅu đӡi thuӝc dòng hӑ Bӕ cái Đҥi vương
Phùng Hưng. Thҫn phҧ có câu´"Ông xӭ Đông lҩy bà xӭ Đoài sinh con cái thӃ anh hùng".Ông bà
có hai con trai Ngô QuyӅn,Ngô Tӏnh.Ngô Tӏnh làm Trҩn thӫ KǤ Hoa,sinh năm con trai đӅu thҩt
truyӅn.
Ngô QuyӅn sinh ngày 12 tháng 3 năm Đinh Tӷ (897),mҩt ngày18 tháng giêng năm Giáp Thìn
(944) thӑ 47 tuәi,mӝ táng tҥi thôn Cam Lâm quұn Đưӡng Lâm. Ngô QuyӅn vào Châu Ái làm nha
tưӟng cho Dương Diên NghӋ.Dương Diên NghӋ nhұn làm con nuôi, giao cho quҧn quân,thҩy có
đӭc có tài,gҧ con gái là Dương Thӏ Như Ngӑc cho làm vӧ.Bà sinh Ngô Xương Ngұp,Ngô Xương
Văn.
Ӣ làng Yên Nhân huyӋn Chương Mӻ nơi đӅn thӡ Bà Dương Phương Lan,có bia đá ghi:"Trên
đưӡng vào Châu Ái,qua đҩt Thưӧng Phúc(nay là Thưӡng Tín) Ngô QuyӅn gһp ngưӡi con gái tên
Dương Phương Lan,kӃt làm vӧ chӗng,cùng nhau đi vào gһp Dương Diên NghӋ, cҧ hai đưӧc nhұn
làm con nuôi".Có tài liӋu chép Ngô QuyӅn còn có hai con trai sinh sau là Nam Hưng,Càn Hưng,
chưa rõ con bà nào sinh.
Ngô QuyӅn ӣ Châu Ái khoҧng mưӡi năm,tháng 7 năm Quý Mùi 923 theo Dương Diên NghӋ ra
bҳc đánh đuәi Lý Khҳc Chính.Tháng 12 năm Tân Mão 931 theo Dương Diên NghӋ đánh đuәi Lý
TiӃn,giӃt Trҫn Bҧo,lҩy lҥi Giao Châu,Dương Diên NghӋ tӵ xưng là TiӃt Đӝ sӭ.Sau đó Ngô
QuyӅn lҥi trӣ vào quҧn Châu Ái.Sáu bҧy năm sau,tháng 9 năm Mұu Tuҩt 938, lҥi ra giӃt phҧn
thҫn KiӅu Công TiӉn,đánh đuәi quân Nam Hán lên ngôi vua,đóng đô ӣ Cә Loa,đưӧc 6 năm tӯ
trҫn,truyӅn ngôi cho Ngô Xương Ngұp,Dương Tam Kha phө chính.Năm Ҩt Tӏ 945 DươngTam
Kha dành ngôi cӫa cháu, xưng hiӋu Bình Vương.Ngô Xương Ngұp chҥy vӅ Nam Sách nương
nhӡ PhҥmLӋnh công,Ngô Xương Văn còn nhӓ đưӧc nuôi trong cung,Tam Kha nhұn làm con
nuôi.Càn Hưng, Nam Hưng đưӧc ra ngoài ӣ vӟi mҽ đҿ.
Năm năm sau ,năm Canh Tuҩt 950 Ngô XươngVăn khôn lӟn dành lҥi ngôi vua,phӃ Tam Kha
làm Trương Dương Công,đón anh vӅ cùng trông coi viӋc nưӟc,tôn anh làm Thiên Sách Vương,tӵ
mình xưng Nam Tҩn Vương.Năm 964 Ngô Xương Ngұp tӯ trҫn.Năm Ҩt Sӱu 965
Nam Tҩn Vương đem quân đi đánh hai thôn ӣ Thái Bình. Quân đӃn nơi, cҳm thuyӅn, lên bӝ đánh
nhau. Nam Tҩn vương bӏ trúng tên nӓ mai phөc bҳn chӃt, trӏ vì đưӧc 15 năm.
Theo Sӱ ký cӫa Ngô Thì Sĩ, khi bҩy giӡ có ngưӡi quұn Thao Giang là Chu Thái quұt cưӡng
không thҫn phөc. Nam Tҩn vương thân đi đánh, chém đưӧc Chu Thái. Do trұn thҳng ҩy, Nam
Tҩn vương sinh kiêu, nên mӟi mҳc nҥn vӅ viӋc đi đánh hai thôn này.
Nhà Ngô mҩt. Ngô vương QuyӅn khӣi lên năm Kӹ Hӧi, mҩt năm Giáp Thìn, đưӧc 6 năm (939-
944); Nam Tҩn Xương Văn tӯ năm Tân Hӧi đӃn năm Ҩt Sӱu, đưӧc 15 năm (951-965). Cӝng tҩt
cҧ là 21 năm

Nhà Ngô thҩt thӃ,con cháu lui vӅ ba hưӟng :

Ngô Xương Xý con Ngô Xương Ngұp lui vӅ Bình KiӅu(nay là huyӋn TriӋu Sơn tӍnh
Thanh Hóa);
Ngô Nhұt Khánh con Ngô Xương Văn lui vӅ Đưӡng Lâm (nay thuӝc Sơn Tây),
Ngô Nhұt Chung vӅ Đә Đӝng (Đҥi ĐiӅn chӫ).

Các nhà sӱ hӑc xưa gӑi triӅu đҥi Ngô QuyӅn là TiӅn Ngô Vương,triӅu đҥi Thiên Sách Vương
,Nam Tҩn Vương là Hұu Ngô Vương.Ngô Xương Xý,Ngô Nhұt Khánh là hai trong 12 Sӭ quân.
Đó là đӧt phân chi đҫu cӫa dòng hӑ Ngô.
Thiên Sách Vương Ngô Xương Ngұp,bà là Phҥm Thӏ Uy Duyên con gái Phҥm Tưӟng công
ngưӡi Nam Sách,sinh Ngô Xương Xý, Ngô Xương Tӹ.Ngô Xương Tӹ trө trì chùa Phұt Đà làng
Cát Lӧi quұn Thưӡng Lҥc,đҥo hiӋu Ngô Chân Lưu.Năm Tân Mùi 971 niên hiӋu Thái Bình năm
thӭ 2 Đinh Tiên Hoàng ban hiӋu Khuông ViӋt Thái sư,tham dӵ triӅu chính,thӡi TiӅn Lê giúp Lê
Đҥi Hành đánh Tӕng có nhiӅu công.
Sau ngày Ngô Xương Xý thҩt bҥi ӣ Bình KiӅu,con trưӣng là Ngô Xương Sҳc lưu lҥc ӣ vùng
trung thưӧng du Thanh Hóa sinh Ngô Tӱ Canh, Ngô Tӱ Án.Ngô Tӱ Canh Đҥi thҫn nhà TiӅn Lê
đi sӭ Chiêm Thành ,vӅ sau thҩt truyӅn.Nӕi đӃn Ngô Tӱ Uy ,Ngô Tӱ Vĩnh trӣ vӅ sau ngày càng
cùng quүn đӃn Ngô Rô đӡi thӭ 16,vӅ ӣ Đӗng Phang coi chùa Thiên Phúc cӫa làng Thung,vào
thӡi cuӕi nhà Trҫn.Trҧi qua triӅu Hӗ,rӗi thuӝc Minh,mҩy mươi năm sang nhà Hұu Lê con cháu
phát triӇn mӝt cách kǤ lҥ,cho nên đưӧc giҧi thích bҵng nhiӅu truyӅn thuyӃt như Cӕc thҫn,Tào
Tinh Quân giáng thӃ,mӝng Hoàng long,mӝng Kim Đӗng,Bӡ Đó Xó Chùa đưӧc mӝ Thiên táng,
tә tiên tu nhân tích đӭc đưӧc trӡi báo v. v...
Con thӭ Ngô Xương Xý là Ngô Ich VӋ,đәi tên An Ngӳ chҥy vào Châu Hoan dҥy hӑc,
không lâu sau Lý Công Uҭn thay nhà TiӅn Lê lên làm vua,ông ra phò nhà Lý,làm mӝt chӭc võ
quan nhӓ (Sùng Ban Lang tưӟng). Năm 1010 vua Lý thiên đô ra Thăng Long,ông theo ra ӣ
phưӡng Khán Sơn Thái Hòa (nay là Ngӑc Hà quұn Ba Đình Hà Nӝi).Bà hӑ Hàn sinh Ngô Tuҩn,
Ngô Chương tӭc Lý Thưӡng KiӋt, Lý Thưӡng HiӃn.Ngô Tuҩn có hai bà vӧ hӑ Tҥ,hӑ Lý,nhưng
năm 23 tuәi theo yêu cҫu cӫa Nhà Vua,tӵ yӇm vào phөng thӏ trong cung,nên không có con trai
nӕi dõi,dòng dõi đӃn ngày nay là con cháu Ngô Chương.
Ngô Tuҩn đưӧc Nhà Vua nhұn làm Hoàng tӱ nghĩa đӋ,chӭc đӃn Thái Úy đӭng đҫu trăm quan,là
Anh hùng dân tӝc qua các sӵ nghiӋp ngӵ Tӕng bình Chiêm,hưӣng thӑ 87 tuәi.Ngô Chương cũng
là Đҥi thҫn trө cӝt triӅu đình nhà Lý,tham dӵ ngӵ Tӕng bình Chiêm,trҩn thӫ Châu Hoan,Lҥng
Sơn đưӧc phong Trung dũng Hҫu.Con cháu nәi hҷn lên dưӟi triӅu nhà Lý,
đӅu là công thҫn.
Nhà Trҫn cưӟp ngôi, hӑ Ngô chӏu chung sӕ phұn vӟi hӑ Lý,sa cơ tuy nhiên vүn giӳ đưӧc nӃp nhà
ӣ chùa dҥy hӑc.Cuӕi đӡi Trҫn, Ngô BӋ khӣi nghĩa ӣ Yên Phө chӕng triӅu đình thӕi nát (1344-
1360).Ba anh em Minh Đӭc,Minh HiӃu,Minh Nghĩa (thân sinh Ngô BӋ) cùng nhӳng ngưӡi sӕng
sót thay hӑ đәi tên lánh nҥn. Sau khi thҩt bҥi,Ngô BӋ bӏ tӝi tru di,tӯ đó quan hӋ gia tӝc bӏ gián
đoҥn trҧi mҩy trăm năm cho đӃn ngày nay.Tương truӷӅn Bà Nӗm đem con vӅ Giao Thӫy khai
chӗng hӑ Phҥm,ngưӡi ӣ Đә Đӝng chҥy vӅ Ngӑc Than đәi sang hӑ Đә,ngưӡi vào huyӋn Gio Linh
Quҧng Trӏ,sau nhiӅu năm có ngưӡi trӣ vӅ Bҳc Biên, Ngӑc Hà...Mãi đӃn cuӕi thӃ kӹ 20 này mӟi
liên lҥc tìm ra cӝi nguӗn.
Vӟi chӫ trương nhә cӓ phҧi nhә hӃt rӉ cӫa Trҫn Thӫ Đӝ và bҧn án tru di tam tӝc cӫa
vua nhà Trҫn,trưӟc sau hai lҫn gһp tai hoҥ diӋt vong,tuy phҧ ký bӏ gián đoҥn,nhưng nhӡ nguӗn
sâu gӕc vӳng,con cháu vүn quұt cưӡng vươn lên xây dӵng dòng hӑ trӣ lҥi ngày càng phӗn thӏnh.
Ngô Nhұt Khánh, Sӭ quân Đưӡng Lâm, bӏ Đinh Bӝ Lĩnh bӭc hàng,gҧ con gái cho làm Phò
mã,chiӃm bà mҽ lұp làm Hoàng hұu,lҥi kén con gái bà làm con dâu (vӧ Đinh LiӉn).
Sau ngày Thái hұu Dương Văn Nga khoác Long cәn nhưӡng ngôi cho Lê Hoàn,trӣ thành Hoàng
hұu cӫa Vua Lê Đҥi Hành,Ngô Nhұt Khánh không phөc,chҥy vào nam dө vua Chiêm Thành ra
đánh úp Hoa Lư (979).Quân Chiêm theo đưӡng biӇn dӵ đӏnh đә bӝ lên cӱa Đҥi An và cӱa TiӇu
Khang.ChiӃn thuyӅn chưa đӃn nơi thì gһp trұn bão biӇn lӟn,thuyӅn đҳm ngưӡi chӃt nhiӅu,phҧi lui
quân,Ngô Nhұt Khánh chӃt đuӕi,vua Chiêm Thành thoát chӃt vӅ nưӟc.Phҩt Kim Công chúa (vӧ
Ngô Nhұt Khánh con Đinh Tiên Hoàng) uҩt hұn vì viӋc làm cӫa chӗng,nhҧy xuӕng giӃng tӵ tӱ.
Ngô Nhұt Chung ӣ Đә Đӝng sinh Ngô Nhұt Minh, nәi dұy chӕng Lê Hoàn, bӏ Lê Hoàn đem
quân tӯ Hoa Lư ra đàn áp,tan rã mӛi ngưӡi mӝt nơi nên thҩt truyӅn.Ngày sau ӣ vùng Tӝt
Đӝng,Chúc Đӝng có mҩy dòng hӑ Ngô cư trú đӃn nay,không rõ dòng nào.
Trӣ lҥi dòng Ngô Xương Sҳc,sau nhiӅu đӡi sa sút cùng cӵc,con trai Ngô Rô là Ngô Tây tiӃp tөc
ӣ coi chùa Thiên Phúc,bà hӑ NguyӉn ngưӡi Vĩnh Lӝc sinh Ngô QuǤnh,vì nghèo tha phương cҫu
thӵc thҩt truyӅn (có thӇ nay là hӑ Ngô ӣ Minh Lãng huyӋn Vũ Thư tӍnh Thái Bình).Bà thӭ hai
Trӏnh Thӏ Kim ngưӡi cùng làng Đӗng Phang sinh Ngô Kinh.Cha mҽ tӯ trҫn khi còn ít tuәi,Ngô
Kinh nghèo khó bơ vơ,cơm không đӫ ăn,có ngưӡi trong làng mách bҧo,bèn tìm đӃn hương Lam
Sơn xin làm gia nô cho ông bà Lê Khoáng thân sinh Lê Lӧi,cҫn cù hoҥt bát thұt thà,nên đưӧc tin
dùng,lҩy bà Lê Thӏ Mưӡi sinh bӕn trai mӝt gái: Ngô Tӯ,Ngô Đӭc, Ngô Khiêm,Ngô Đam,Ngô
Thӏ Ngӑc San.Phҧ cũ viӃt:"Qua viӋc ngưu canh mà long vân gһp hӝi".Lê Lӧi khӣi nghĩa Lam
Sơn,cha con ông cháu đӅu tham gia lұp nhiӅu công đҫu,đӅu là Khai quӕc Công thҫn.Ngӑc San
lҩy chӗng Quұn công. Ngô Tӯ sinh 11 con trai đӅu là công thҫn chӭc tưӟc cao,8 con gái đӅu lҩy
chӗng hào hoa,Ngô Thӏ Ngӑc Dao lҩy Thái Tông sinh ra Thánh Tông, mӝt vӏ minh quân.
Nói chung con cháu dòng dõi Ngô Kinh đӅu làm quan làm tưӟng nhà Lê,có nhiӅu công lao đóng
góp vào viӋc giӳ nưӟc, đánh đuәi ngoҥi xâm,xây dӵng nӅn văn hoá,làm cho nưӟc nhà mӝt thӡi
thái bình thӏnh trӏ.
Nhưng bưӟc phát triӇn không hoàn toàn thuұn buӗm xuôi gió,nҥn nưӟc kéo theo nҥn nhà,bao
nhiêu bưӟc ngoһt đã liên tiӃp xҭy ra.Trong cung thì các ông Hoàng bà Chúa tranh dành ngôi
báu,ngoài triӅu thì quyӅn thҫn đӕ kӷ lүn nhau,gian thҫn lӧi dөng thӡi cơ hãm hҥi ngưӡi trung,dүn
đӃn cưӟp ngôi lұt đә,trung thҫn hàm oan,gia đình ly tán.Các vө án HuӋ Phi,LӋ Chi Viên,NguyӁn
Trãi bӏ tru di,mҽ con Ngô Thӏ Ngӑc Dao phҧi chҥy lánh nҥn,đӃn vө Nghi Dân giӃt Vua và Thái
hұu dành ngôi đã xҭy ra.Nhӳng ngưӡi hӑ Ngô chӏu ҧnh hưӣng lӟn,nhiӅu nhà phҧi cho con đi lánh
nҥn phương xa,chính cuӝc lánh nҥn trӣ thành cuӝc thiên cư cӫa nhiӅu dòng hӑ.
Mӛi ngưӡi đi lánh nҥn thành Thӫy Tә hӑ Ngô ӣ mӝt phương,bӕn năm trăm năm mҩt liên lҥc vӅ
cӝi nguӗn,mãi cho đӃn gҫn đây mӟi liên lҥc chҳp nӕi đưӧc.Như Ngô Hҧi Sơn vӅ Tam Sơn,Ngô
Nguyên vӅ Vӑng NguyӋt,Ngô Phúc Cơ vӅ Tҧ Thanh Oai,Ngô TiӃn Đӭc vӅ Lâm Thao,Ngô Công
Tín vӅ Bách Tính,Ngô Ngӳ vӅ Đӏch LӉ,Ngô Nưӟc vӅ Trҧo Nha.

Ngô KhӃ có 11 con trai,6 ngưӡi sinh trưӟc đi lánh nҥn,5 ngưӡi sau là Ngô Khҳc Cung, Ngô Văn
Bính, Ngô ThӃ Bang làm tưӟng nhà Lê ,khi hӑ Mҥc cưӟp ngôi,rút quân bҧn bӝ vӅ Thanh Hóa
cùng anh em chú bác trong hӑ mưu viӋc phù Lê;Ngô Hӳu Phái theo giúp NguyӉn Hoàng vào
Thuұn Hóa,đóng quân ӣ Ái Tӱ thành Thӫy Tә hӑ An Mô;Ngô Ngӑc Phác cҧi hӑ Hoa lánh vӅ La
Phù Tӯ Liêm.Mӝt sӕ khác hoһc theo tӵ điӅn,hoһc theo vӅ quê mҽ,cũng có ngưӡi đi đánh Chiêm
Thành, ӣ lҥi trҩn nhұm đҥo Quҧng Nam,khai hoang lұp ҩp tӯ thӫa Lê sơ.
Trong khoҧng thӡi gian trăm năm tӯ mӝt vài gia đình phát triӇn đӃn gҫn ngàn ngưӡi,tӯ bҫn hàn
cùng cӵc trӣ thành mӝt đҥi tӝc có nhiӅu tưӟng thҫn trө cӝt triӅu đình,có thӇ nói đó là thӡi kǤ nӕi
tiӃp phát triӇn thҫn kǤ,phөc hӗi khí thӃ oanh liӋt cӫa tiên tә xưa,sau thӡi gian vӯa mӝt giáp vұn
hӝi 600 năm.
Sang thӡi kǤ sau nhà Mҥc cưӟp ngôi,phía theo Mҥc và phía phù Lê phân chia ranh giӟi,Nam Bҳc
triӅu hình thành.Mҩy chөc năm tranh chҩp vũ trang, ngưӡi hӑ Ngô kҿ theo nhà Mҥc(chӫ yӃu các
hӑ cư trú trên đҩt do Mҥc kiӇm soát),sӕ lӟn tham gia công cuӝc phù Lê (theo NguyӁn Kim rӗi
Trӏnh KiӇm )phân hoá dҫn giúp Mҥc,Trӏnh,NguyӉn sau đӃn NguyӉn Tây Sơn.Dҫn dҫn sinh con
đҿ cháu thành ngưӡi đӏa phương các miӅn trung nam bҳc,tuy cùng dòng hӑ,do bӕi cҧnh lӏch sӱ
đӏa lý,cùng hӑ hàng anh em,mà đӭng hai ba bên trұn tuyӃn,coi nhau là thù đӏch,không đӝi trӡi
chung.Có điӅu dҫu ӣ phía nào,hӑ Ngô cũng có tưӟng tài quan cao.
Tình hình đó đã làm cho quan hӋ gia tӝc càng gián đoҥn,ngày càng xa nhau.

Nhìn chung lҥi ,quá trình phát triӇn thiên cư cҧi tính,tӯ thӃ kӹ thӭ 8 thuӝc Đưӡng đӃn thӃ kӹ thӭ
10 Ngô Vương dӵng nӅn đӝc lұp,tӯ Châu Ái qua Đưӡng Lâm, Cә Loa,tiӃp theo phát triӇn khi
thăng khi trҫm theo biӃn thiên cӫa lӏch sӱ,trҧi qua Lý,Trҫn đӃn Hӗ,hӑ Ngô hình thành ba cөm:
Cөm lưu vӵc sông Nhӏ Hà mà trung tâm là Thăng Long thuӝc dòng Ngô An Ngӳ,vì biӃn cӕ thӡi
cuӕi Trҫn cөm này phân thành ba cөm nhӓ:Gia Lâm, Nam Sách và Bҥch Hҥc.
Cөm lưu vӵc sông Mã, sông Lương (sông Chu) mà trung tâm là Yên Đӏnh, ThiӋu Yên,theo dòng
lӏch sӱ 300 năm triӅu Lê toҧ ra khҳp miӅn nam bҳc,là thuӝc dòng Ngô Xương Sҳc (dòng trưӣng
Ngô QuyӅn).
Cөm Sơn Nam thưӧng tӯ Tuӷ Đӝng,Tӝt Đӝng,Chúc Đӝng,Đә Đӝng qua Bҩt Bҥt, Sơn Tây,cư trú
phân tán,hoһc đӇ hӑ Ngô hoһc đәi NguyӉn,đәi Đә,mӝt vài hӑ thuӝc dòng Minh Đӭc,còn có thӇ
thuӝc dòng Ngô Xương Văn ,Ngô Nhұt Khánh, Ngô Nhұt Chung.
VӅ sau Chúa NguyӉn ӣ Đàng trong lҩn dҫn vào phía nam đӃn Cà Mâu, Hà Tiên,Chúa Trӏnh cũng
lҩn dҫn vào đҩt Chúa NguyӉn,theo đà Nam tiӃn đó,hoһc cҫm quân trҩn nhұm,
hoһc sa cơ,bưӟc thiên cư phát triӇn nhanh chóng đӃn tұn cùng đҩt nưӟc,ngày nay có hàng trăm
chi hӑ Ngô trong đó,mà chúng ta mӟi liên lҥc đưӧc mӝt phҫn nhӓ.
Sang thӃ kӹ 19 (triӅu nhà NguyӉn),cũng có nhiӅu thiên cư lҿ tҿ nhưng đӃn nay mӟi 5,7 đӡi,chưa
thành dòng hӑ lӟn.Ngày nay,sau mӝt thӡi gian sưu tҫm liên lҥc,chúng ta mӟi gһp và biӃt đưӧc
gҫn ba trăm chi hӑ thuӝc dòng dõi Ngô Vương QuyӅn cư trú trong khҳp mӑi miӅn đҩt nưӟc,trong
đó có trên 10 hӑ cҧi sang Phan,Phҥm,NguyӉn,Đӛ,Hoa,Văn,Hoàng,Lê và cũng biӃt đưӧc mӝt sӕ
không nhiӅu hӑ Ngô thuӝc dòng khác,hoһc hӑ khác cҧi Ngô,hoһc gӕc tӯ Quҧng Đông, Phúc KiӃn
bên Trung Quӕc như hӑ ӣ Hoҵng Hóa tӍnh Thanh Hóa,ӣ HuӃ (phưӡng Minh Hương),ӣ Hӝi An
v.v«(có bҧng liӋt kê ӣ sau ).Mӛi nơi đӅu đang cӕ gҳng tìm liên lҥc thêm,làm thӃ nào đӇ cho tҩt
cҧ hұu duӋ cӫa tiӅn liӋt,cùng mӝt huyӃt thӕng đưӧc xum vҫy,phát huy truyӅn thӕng anh hùng,vì
nưӟc vì nòi,góp phҫn đưa đҩt nưӟc ViӋt Nam vươn lên ngang hàng các nưӟc tiӅn tiӃn trên thӃ
giӟi.
(Trích tӯ Hӑ Ngô ViӋt Nam-Lưӧc sӱ-Sӵ kiӋn-Nhân vұt-HӋ phҧ,Tác giҧ Ngô Đӭc Thҳng)