Вы находитесь на странице: 1из 37

PORTUGAL

ATLAS DO AMBIENTE

NOTICIA EXPLICATIVA

1.13

~

CARTA LITOLOGICA

Elaborada na Estacao Agronomica Nacional por A. M. Soares da Silva

Lie, Ciencias Geol6gicas

COMIssAo NACIONAL DO AMBIENTE LISBOA

1983

INDICE

Resumo Summary Resume

I ntroducao Dados de base

Metodo de representacao Descricao da Carta

Forrnacoes sedimentares

Forrnacocs scdimentares e mctarnorficas Rochas cruptivas vulcanicas

Rochas eruptivas pluionicas

Area dos Complexes Litologicos Interesse cia Carta

Referencias bibliograficas

5 6 7 8 9 9 9 9

17 22 24

32

34 36

3

Resumo

Pretende-sc dar uma ideia da litologia de Portugal, descrevendo trinta e quatro complexos litologicos, representados na Carta. Os primeiros vinte e seis complexos incluem rochas sedimentares e metam6rficas e os ultimos oito , as rochas eruptivas. A~ forrnacoes predominantes sao escritas em primeiro lugar:

I ~ Aluvioes, 2 ~ Dunas e areias e6licas. 3 ~ Dep6sitos de vertente , areias superficiais e de terrace. 4 ~ Areias e cascalheiras. 5 ~ Dep6sitos glaciarios. 6 ~ Tufos calcarios, 7 ~ Areias, calhaus rolados, arenitos pouco consolidados, argilas. 1-\ ~ Arenites, calcarios mais ou menos margosos, areias, cascalheiras, argilas. 9 ~ Cascalheiras de planalto, arcoses da Beira Baixa , arenitos grosseiros a conglomeraticos e de grao fino, calcarios. 10 ~ Conglomerados, arenitos, calcarios brancos, margas avermelhadas. II ~ Arenitos e arenitos arc6sicos. 12 ~ Arenitos, conglomerados, calc arios, calcarios dolomiticos, calcarios margosos, margas. 13 ~ Conglomerados. arenites, calcarios, calcarios dolormticos, calcarios margosos, margas. 14 ~ Calcarios, calcarios dolomiticos, calcarios margosos, margas. 15 ~ Arenitos vermelhos (gres de Silves), conglomerados, margas (por vezes salfferas ou gipsiferas), calcarios geralmente dolomiticos. 16 ~ Conglomerados, xistos carbonosos, xistos argilosos. 17 ~ Xistos argilosos, grauvaques, arenitos. 18 ~ Metavulcanitos: a ~ acidos (xistos porfir6ides); b ~ basicos e interrnedios (xistos verdes, diabases). 19 ~ Rochas carhonatadas. 20 ~ Xistos, quartzitos, anfibolitos. 21 ~ Quartzitos. 22 ~ Xistos, grauvaques. 23 ~ Conglomerados. 24 ~ Xistos, grauvaques, quartzitos, corneanas. 25 ~ Xistos, grauvaques. 26 ~ Xistos, xistos anfibolicos, anfibolitos, micaxistos, grauvaques, quartzitos, rochas carbonatadas, gnaisses. 27 ~ Mantos e tufos basalticos, brechas vulcanicas (PI). 28 ~ Basaltos (P), teschenitos (e), doleritos (8), andesitos (A). 29 ~ Aplitos (Ya), aplito-pegmatitos (Yap). microgranitos ("y II)' p6rfiros graniticos (rc'], traquitos (1). 30~P6rfiros quartzfferos (n).31 ~Granitos e rochas afins ( Y ), quartzodioritos (Ll y). 32 ~ Sienitos (0), sienitos nefelfnicos (0'). 33 ~ Dioritos (Ll), gabros (r). 34 ~ Peridotitos, piroxenitos, horneblenditos ( '4' ).

5

Summary

An outline of the lithology of Portugal is given, thirty-four rock complexes being described. The first twenty-six complexes include sedimentary and metamorphic rocks and the other eight, the eruptive ones. The predominant formation is presented in the first place:

1 - Alluvia. 2 - Dunes and eolic sands. 3 - Watershed deposits, superficial and terrace sands. 4 - Sands and gravels. 5 - Glacier deposits. 6 - Travertines. 7 - Sands, rounded pebbles, sandstones poorly consolidated, clays. 8 - Sandstones, more or less argillaceous limestones, sands, gravels, clays. 9 - Planaltic gravel, Beira Baixa arcosic deposits, coarse to conglomeratic sandstones and of thin grain, limestones. 10 - Conglomerates, sandstones, white limestones, reddish marls. II - Sandstones and arcosic sandstones. 12 - Sandstones, conglomerates, limestones, dolomitic limestones, argillaceous limestones, marls. 13 - Conglomerates, sandstones, limestones, dolomitic limestones, argillaceous limestones, marls. 14 - Limestones, dolomitic limestones, argillaceous limestones, marls. 15 - Reddish sandstones (e Silves sandstones»), conglomerates, marls (sometimes saliferous or gipsiferous), limestones usually dolomitic. 16 - Conglomerates, carbonaceous shales, argillaceous shales. 17 - Shales, graywackes, sandstones. 18 - Metavolcanics: a - acids (porphyroblastic schists); b - basics and intermediates (green schists, diabases). 19 - Carbonated rocks. 20 - Quartzites. 21 - Shales, graywackes. 22 - Shales, quartzites, amphibolites. 23 - Conglomerates. 24 - Schists, graywackes, quartzites, hornfels. 25 - Schists and graywackes. 26 - Schists, amphibolic schists, amphibolites, micaschists, graywackes, quartzites, carbonated rocks, gneisses. 27 - Plateau and basaltic tuffs, volcanic breccia (131). 28 - Basalts ({3), teschenites (e), dolerites OS), andesites 0), 29 - Aplites (YaJ, aplites-pegmatites (Yap). microgranites (y~), granitic porphyries (n'), trachytes (r). 30 - Quartz porphyries (n), 31 - Granites and similar rocks (Y), quartzdiorites ( ,1,y). 32 - Syenites (o], nephelinic syenites (a').33 :_ Diorites (/1), gabros (r). 34 - Peridotites, pyroxenites. hornblendites (1Jf).

6

Resume

On donne une idee sur la lithologie du Portugal, decrivant trente quatrc complexes lithologiques, representes dans la Carte. Les premiers vingtsix complexes comprennent des roches sedimentaires et metamorphiques et les derniers huit, des roches eruptives dans lesquelles les formations predominantes sont ecrites en premiere place:

I - Alluvions. 2 - Dunes et des sables eoliens. 3 - Depots de versant, sables superficiels et de terrasse. 4 - Sables et des galets. 5 - Depots glaciaires. 6 - Tufs calcaires. 7 - Sables, galets, gres peu consolides, argiles. 8 - Gres, calcaires plus ou moins marneux, sables, galets, argiles. 9 - Galets de plateau, arkoses de Beira Baixa, gres grossiersa conglomeratiques et de grain fin, calcaires. 10 - Conglomerats, gres, calcaires blancs, marnes rougedtres. I I - Gres et des gres arkosiques. 12 - Gres, conglomerats, calcaires, calcaires dolomitiques, calcaires marneux, marnes. 13 - Conglomerats, gres, calcaires dolomitiques, calcaires marneux, marnes. 14 - Calcaires, calcaires dolomitiques, calcaires marneux, marnes. 15 - Gres rouges (gres de Silves), conglomerats, marnes (parfois saliferes au gypsiferes], calcaires generalement dolomitiques. 16 - Conglomerats, schistes charboneux, schistes argileux. 17 - Schistes argileux, grauwackes.gres. 18 - Metavolcanites: a - acides (schistes porphyroides}; b - basiques et intermediaires (schistes verts, diabases). 19 - Roches carbonatees. 20 - Quartzites. 21 - Schistes, grauwackes. 22 - Schistes, quartzites, amphibolites. 23 - Conglomerats. 24 - Schistes, grauwackes, quartzites, corneennes. 25 - Schistes, grauwackes. 26 - Schistes, schistes amphiboliques, amphibolites, micaschites, grauwackes, quartzites, roches carbonatees, gneisses. 27 - Manteaux et des tufs basaltiques, breches volcaniques (131). 28 - Basaltes (f3), teschenites (8), dolerites (8), andesites OJ. 29 - Aplites tt»), aplito-pegmatites (Yap). microgranites (YIl)' porphyres granitiques (n'), trachytes (r). 30 - Porphyres quartziferes (IT). 31- Granites et des roches similaires tv ), diorites quartziques ( Ay). 32 - Syenites (o), syenites nepheliniques (cr'). 33 - Diorites (A), gabbros (r). 34 - peridotites, pyroxenites et des hornblendites (Ij!).

7

Introducao

A Carta Litologica de Portugal tern por finalidade fornecer elementos sobre a litologia superficial do nosso Pais em que a rocha-rnae, como factor de formacao do solo, assume enorme importancia na caracterizacao, classificacao, cartografia e uso do solo (Castro, 1967).

A primeira aproximacao desta Carta foi publicada em 1967 pelo Departamento de Pedologia da Estacao Agronornica Nacional em resposta a solicitacoes provenientes dos mais diversos campos de actividade cientifica e tecnica, em especial dos ligados a Agricultura. Baseou-se na Carta Geologica de Portugal, de 1952 (Esc. 1/ 1000000), e noutros elementos apresentados na bibliografia ate entao publicada.

Nova edicao da carta geologica do Pais veio a lume em 1968, na mesma escala, ja com algumas alteracoes em relacao a anterior. Mais tarde, em 1972, foi publicada uma outra carta geologica, na escala de 11500000, com importantes alteracoes. Justificava-se assim a apresentacao de uma segunda aproximacao da Carta Litologica de Portugal.

Nesta Carta sobressaem os cinco agrupamentos principais seguintes: rochas essencialmente xistentas, graniticas e afins, areias e arenitos, calcarios e margas, e aluvioes, nomeadamente calhaus rolados, areias, arenitos, calcarios e argilas das bacias do Tejo e Sado.

Adoptou-se a nocao de complexo litologico por analogi a com a definicao de complexo de solo (Teixeira, 1962), ja utilizada na elaboracao da carta litologica anterior.

Define-se complexo litologico como uma unidade cartografica que engloba, com 0 mesmo simbolismo, varies tipos de rochas (raramente urn so tipo) associados geograficamente e cuja representacao independente se tornou impraticavel, quer pela escala da carta, quer pela falta de elementos cartograficos,

Nas rochas eruptivas, cada tipo petrografico e, par convencao , assinalado por uma letra grega.

Dados de base

Esta carta baseia-se na Carta Geol6gica de Portugal, publicada, em 1972, na escala de 11500000 e na primeira aproximacao da Carta Litol6gica de Portugal arras referida. Inclui forrnacoes litol6gicas sedimentares, sedimentares e metam6rficas e eruptivas, correspondendo as primeiras aos grupos Antropoz6ico, Cenoz6ico e Mesoz6ico, e as forrnacoes sedimentares e metam6rficas aos grupos Paleoz6ico e Precarnbrico.

As forrnacoes eruptivas distribuem-se por alguns destes grupos, que se subdividem em sistemas, estes em series e estas em andares.

As forrnacoes sedimentares abrangem os complexos de 1 a 15 e as sedimentares e metam6rficas, de 16 a 26.

Metodo de representacao

Tal como na primeira aproximacao da carta litol6gica, as manchas representadas reflectem 0 cuidado de fazer sobressair a distribuicao geografica e algumas vezes tam bern as caracteristicas dos terrenos.

Assim, 0 azul acinzentado das manchas graniticas e rochas afins pretende traduzir uma certa ambiencia de frescura dos terrenos derivados; 0 cinzento escuro, as aluvioes; 0 vermelho, os calcarios; 0 amarelo, os arenitos; 0 amarelo com pontuacoes, cascalheiras e arenitos; 0 roxo, 0 gres de Silves; varias tonalidades de verde, os xistos e litologias afins.

Descrtcao da Carta

Formacoes sedimentares

1. AluviOes (Holocenico), Esta designacao generica abrange os dep6sitos recentes de origem fluvial, lacustre ou marinha. Sao constituidas por calhau, areia, limo e argila.

9

As aluvioes fluviomarinhas (parte de origem fluvial, parte de origem marinha) situam-se nos trocos inferiores dos rios Vouga, Tejo e Sado e no litoral do Algarve. As aluvioes em geral diferem quanta a sua constituicao. As depositadas pelos rios de regioes graniticas, como sucede na regiao situada entre os rios Minho e Mondego, possuem grande quanti dade de areia, devido ao fen6meno da arenizacao dos granitos. A sui do Mondego a constituicao e variavel , visto que predominam agora forrnacoes xistentas, calcarias, margosas, areniticas e outras. A espessura das aluvioes e variavel, aumentando normalmente para jusante. No troco inferior do Tejo as aluvioes chegam a atingir dezenas de metros de profundidade. Sao normalmente planas, de solos ferteis, com agua abundante ou excessiva, geralmente cultivadas ou aproveitadas como pastagem.

2. Dunas e areias eolicas (Holocenico). Predominam, ao longo do litoral, nas seguintes regioes: entre Caminha e Moledo; em Vila Praia de Ancora, Afife e Montedor (perto de Carreco); entre Viana do Castelo e Porto (Esposende, Apulia, P6voa de Varzim e Vila do Conde,entre outras); entre Espinho e a Nazare; lagoa de Obidos e Peniche; a norte da serra de Sintra (Azenhas do Mar e Praia das Macas); Cascais (Guincho); costa ocidental da peninsula de Setubal; desde a foz do rio Sado ao cabo de Sines; entre 0 cabo de Sines e o cabo de Sao Vicente (Vila Nova de Milfontes, Aljezur e Carrapateira, entre outras); costa sui algarvia, sobretudo entre Faro e Vila Real de Santo Ant6nio.

3. Depositos de vertente, areias superficiais e de terrace (Holocenico). Estas forrnacoes localizam-se principalmente na margem esquerda do Tejo onde sao muito desenvolvidas. Constituem espessas coberturas sobre os terraces. Tambern ocorrem no fundo dos vales, onde formam dep6sitos por vezes importantes, ap6s transporte pelas aguas. De cor amarelada ou acastanhada, de grao fino a grosseiro, provern da erosao das vertentes, especialmente dos dep6sitos greso-arenosos rnio-plicenicos.

)0

4. Areias e cascalheiras (Plistocenico). Estes materiais, juntamente com alguma argila, eonstituem depositos de praias antigas e de terracos fluviais. Nestes depositos eneontram-se, por vezes, vestigios de industrias paleolitieas.

5. Depositos glaciarios (Plistocenico), A accao direeta das glaciacoes fez-se sentir na serra da Estrela e talvez na do Geres, pelo que so se representaram os depositos glaciarios da primeira.

o vale do Zezere , com a sua earaeteristiea seccao transversal em U, e 0 exemplo mais caracteristico de vale glaciario existente em Portugal.

o tamanho dos materiais transportados pelos glaeiares e extremamente variavel, desde pos (conheeidos por farinha de roeha), a areias, calhaus e blocos, por vezes, de muitas toneladas.

6. Tufos calcarios (Pllstocenico). Eneontram-se sobretudo no Alentejo, a noroeste de Estremoz e na regiao de Condeixa, nao longe de Coimbra. Poueo densos, de estrutura eavernosa, esboroando-se facilmente, neles se notam com frequencia vestigios de plantas e de animais. Resultaram da precipitacao de earbonato de calcic.

7. Areias, calhaus rolados, arenitos pouco consolidados e argilas (Plio-Plistocenlco). Ao longo do litoral existem vestigios de praias quaternarias que apresentam, como Iitologia dominante, areias e eaIhaus rolados.

Os depositos de terrace, ao longo dos rios, apresentam areias, calhaus rolados, arenitos poueo eonsolidados e argilas.

8. Arenitos, calcarios mais ou menos margosos, areias, cascalheiras, argilas (Mio-Pliocenico). Estas formacoes oeupam areas relativamente extensas do Pais e situam-se, sobretudo, nas bacias dos rios Tejo, Sado, Mondego e Liz.

Existem, ainda, retalhos de eerta importancia nas faldas da serra da Arrabida e no Algarve.

II

9. Cascalheiras de planalto, arcoses da Beira Baixa, arenitos grosseiros a conglomeraticos e de grao fino, calcarios (Paleogenico- Miocenico indiferenciados). Complexos detriticos, por vezes consolidados. Normalmente estao representados por gres e conglomerados com cimento argilo-Ierruginoso, raras vezes margoso, etc.

Encontram-se no Alentejo, Beira Alta e Beira Baixa e dependem litologicamente de formacoes normalmente pr6ximas, pelo que revelam, em geral, transporte nao muito longo.

Mencionarn-se as arcoses da Beira Baixa, forrnacoes tipicas, que dentro deste complexo ocupam a maior area em Portugal. Constituiram-se a custa de afloramentos graniticos e revelam transporte a distancia. Provern da lapidificacao de areias graniticas, podendo considerar-se como granitos regenerados.

10. Conglomerados, arenitos, calcarios brancos, margas avermeIhadas (Paleogenico). A litologia do sistema Paleogenico e definida pelo «cornplexo de Benfica». Deste complexo surgem retalhos desde Vieira de Leiria ate a regiao de Setubal. E no distrito de Lisboa, on de assenta sobre 0 complexo vulcanico , que ocupa maior superficie.

o «complexo de Benfica» e constituido por rochas detriticas diferentes, tais como conglomerados, arenitos, argilas e mesmo niveis de calcarios.

No vale de Loures (ribeira de Odivelas) ha calcarios que determinam costeiras (cuestas). Estes calcarios sao conhecidos pelo nome de «calcarios de Alfornelos».

Noutras regioes tais como 0 Carregado, Alenquer, Torres Novas e Pernes surgem calcarios identicos aos anteriores (sao calcarios lacustres com f6sseis de gaster6podes pulmonados).

Ao norte da serra de Sintra (Colares, MucifaI, Galamares) depositaram-se forrnacoes conglorneraticas semelhantes as forrnacoes detriticas de Lisboa.

11. Arenitos e arenitos arcosicos (Cretacico), Do Cretacico superior apenas se conhecem, na regiao compreendida entre Condeixa e

12

Aveiro, dep6sitos marinhos a que se sucedem camadas fluvio-rnarinhas que originaram arenitos.

Simultaneamente, com a formacao destes sedimentos no litoral, originaram-se na serra do Bucaco e em Miranda do Corvo arenitos arc6sicos de facies continental, conhecidos por «gres do Bucaco».

12. Arenitos, conglomerados, calcarios, calcarios dolomiticos, calcarlos margosos, margas (Cretacico). Ocupam manchas que se estendem de Aveiro ao Algarve.

As duas maiores manchas cobrem, respectivamente, grande parte do distrito de Lisboa e uma area definida por Vila Nova de Ourem, Leiria, Pombal e Ansiao.

Na Carta Litol6gica nao se individualizaram as manchas pertencentes ao Cretacico medio e ao Cretacico inferior.

No Cretacico medio existem calcarios brancos, fossiliferos, cujas bancadas se estendem desde A veiro ate a Arrabida,

Entre Lisboa e Leiria aparecem calcarios de alveolinideos (que faltam a norte de Leiria). Entre Ourem e 0 Tejo abundam os calcarios de rudistas que tambern aparecem no Algarve. Na serra da Arrabid a ocorrem alguns afloramentos muito fossiliferos formados por calcarios, margas, argilitos, etc. E, na espessa serie do Cretacico medio algarvio, sucedem-se margas, calcarios e dolomitos, predominando, no Cretacico inferior, calcarios fossiliferos, margas e arenitos.

No Cretacico inferior apenas na regiao Sintra-Cascais existem dep6sitos calcarios de caracteristicas inteiramente marinhas, com passagem gradual para 0 topo do Jurassico. Fora da regiao indicada surgem arenitos de facies continental de que sao exemplo os «gres de Vale de Lobos». Para norte da regiao Sintra-Cascais encontram-se gres com vegetais terrestres. Na regiao de Torres Vedras estes gres sao feldspaticos, cauliniferos, com intercalacoes de lenticulas argilosas e conglorneraticas. Sao conhecidos por «gres de Torres Vedras». No Cabo Espichel encontram-se calcarios mais ou menos margosos, margas, argilitos, arenitos, etc. A norte do Cabo Espichel, na Serra

13

da Arrabida, existem calcarios de rudistas, calcarios margosos, arenitos, etc. Ao caminhar-se de oeste para leste, os calcarios van sendo progressivamente mais arenosos, passando a arenitos e conglomerados.

13. Conglomerados, arenitos, calcarios, calcarios dolomiticos, calcarlos margosos, margas (Jurassico), Este complexo ocupa, sobretudo a norte do Tejo, uma vasta area (diversos andares do Jurassico superior) que abrange boa parte da Estremadura e da Beira Litoral. A suI do Tejo tambern esta representado entre Sesimbra e Setubal, Santiago do Cacern , Sines e no Algarve.

No Algarve, os andares superiores do Jurassico estendem-se desde a Ponta de Sagres ate para alem de Tavira. Na regiao leste predominam os materiais detriticos e nas regioes central e ocidental as rochas sao sobretudo calcarios e dolomitos. Os afloramentos da regiao do Freixial, Pero Negro, etc., conhecidos pelas «camadas do Freixial» (topo do Jurassico superior), sao formados por arenitos e conglomerados, ou por margas e calcarios margosos ou, ainda, embora com menos frequencia, por calcarios. A norte do Tejo, compreende urn complexo formado por argilitos e arenitos de cores diferentes com conglomerados intercalados na parte superior (final do Jurassico superior) e que pode observar-se em Torres Vedras, Caldas da Rainha, Alcobaca, etc.

E nas regioes de Sintra-Cascais e Arrabida que se podem observar sedimentos marinhos que definem a passagem gradual do Jurassico ao Cretacico.

No litoral da Carrapateira, a base do Jurassico superior esta representada por calcarios dolomiticos, dolomitos e margas fossiliferas.

Em Santiago do Cacem e em Sintra volt am a aparecer formacoes calcarias do Jurassico superior, mostrando-se em Sines metamorfizadas pelo respectivo macico eruptivo.

Na Arrabida, as camadas mais antigas do Jurassico superior sao em parte de origem marinha e em parte detriticas, de facies salobra

14

ou marinho-salobra, 0 que implica que em diversos locais estas formacoes se tornem inseparaveis do complexo detritico do final do Jurassico. Do cabo Espichel para Santana e na serra de Sao Luis a facies vai mudando progressivamente com a diminuicao da espessura das camadas marin has e aparecimento gradual de dep6sitos detriticos de origem continental.

Na zona do Cabo Espichel, Tranca, etc., existem calcarios am arelados, calcarios recifais, margas, etc.

A leste de Sesimbra existem vastos afloramentos de conglomerados de elementos calcarios, conhecidos por «brechas da Arrabida», e que tern sido utilizados como pedra ornamental.

Em Outao, as margas sao utilizadas para fabrico de cimento.

A norte do paralelo das Berlengas, existem dep6sitos de facies salobra, acompanhados por leitos de lenhito (Porto de M6s, Leiria, Pombal e Cabo Mondego).

Na zona de Alcobaca existem calcarios margosos, algumas vezes ooliticos e pisoliticos, margas com intercalacoes de restos recifais e areniticas e maior desenvolvimento de arenitos nas camadas superiores. Estas forrnacoes, conhecidas pelas «camadas de Alcobaca» sao consideradascomo uma facies litoral, salobra e continental das «camadas de Abadia» que contem rochas de facies margosa e detritica com alguns niveis fossiliferos e que podem englobar niveis mais elevados. Na regiao de Fatima tarnbem esta facies esta presente. Na area de Montejunto, as «cam ad as de Abadia» sao constituidas por uma serie argilosa espessa, as vezes por gres finos e com intercalacoes conglorneraticas. As «cam ad as de Abadia» sobrepoem-se as «camadas de Montejunto», sucessao calcaria que inc1ui calcarios cinzentos, calcarios coralicos, calcarios ooliticos, calcarios finos, etc.

Na area compreendida entre 0 Tejo e 0 paralelo das Berlengas, nas camadas mais inferiores do Jurassico superior ou MaIm, existem calcarios com amon6ides que altern am com camadas de lamelibranquios e calcarios de corais. As cam ad as mais profundas sao formadas por calcarios mais ou menos betuminosos, calcarios margosos

15

com amon6ides, lamelibranquios, equinodermes. Estas ultirnas camadas sao designadas pelas «camadas de Cabacos».

Pelo exposto, verifica-se que 0 Jurassico superior em Portugal se caracteriza pela riqueza de materiais detriticos, as vezes muito grosseiros. A abundancia deste tipo de sedimentos aumenta, regra geral, para 0 to po da serie, i. e., a facies detritica e tanto mais acentuada quanta mais modernos sao os terrenos.

14. Calcarios, calcarios dolomiticos, calcarios margosos e margas (Jurassico). Em Portugal, os Jurassico medio e inferior so existem para sui de Oliveira do Bairro (regiao de Aveiro) estao representados por numerosos afloramentos, alguns de grande extensao. Estes afloramentos existem desde Oliveira do Bairro a Coimbra, de Coimbra a Tomar (serra de Sic6, serra de Aire, serra dos Candeeiros, etc.), Montemor-o-Velho e serra de Verride, Macieira (perto da Batalha), serra d'EI-Rei (perto de Peniche), Torres Vedras e Algarve.

Junto a costa podem assinalar-se os afloramentos do Cabo Monde go (serra de Buarcos), Sao Pedro de Muei, Peniche, serra da Arrabida, Santiago do Cacern, Carrapateira, Cabo de Sao Vicente e area de Sagres.

Os sedimentos respectivos sao, regra geral, muito fossiliferos e predominantemente margosos, calcarios e dolomiticos.

Em Peniche, onde os andares do Jurassico inferior estao bern representados, sao abundantes os f6sseis tais como amonoides, lamelibranquios, braquiopodes, crinoides, equin6ides e outros.

No cabo Carvoeiro e curioso apontar a existencia de calcarenitos grosseiros, ooliticos, com estratificacao entrecruzada.

o Jurassico rnedio apresenta forrnacoes muito semelhantes as do Jurassico inferior e os f6sseis sao comuns.

15. Arenitos vermelhos (gres de Silves), conglomerados, margas (por vezes saHferas ou gipsiferas), calcarios geralmente dolomiticos (Jurasslco-Hetangiano e Triasico - Reciano). Este complexo litologico detritico e constituido por arenitos vermelhos, conhecidos por

16

«gres de Silves», que alternam geralmente com conglomerados grosseiros da mesma cor.

Na regiao de Coimbra, bern como em outras regioes, aos arenitos e conglomerados vermelhos sucedem-se arenitos bran cos com intercalacoes na parte superior de niveis de calcarios margosos, conhecidos pelas «camadas de Pereiros» e que estabelecem a passagem ao Hetangiano tam bern formado por margas e calcarios. Por vezes, surgem niveis fossilfferos.

o diapirismo esta intimamente relacionado com 0 complexo argilo-salffero que existe em numerosos lugares do nosso Pais, tais como Soure, Leiria, Monte Real, Vimeiro, Sao Pedro de Muel, Ansiao , Caldas, Caldas da Rainha, Obidos, Rio Maior, etc.

Este complexo argilo-salffero, formacao geol6gica tipica conhecida por «complexo de Dagorda» e constituido por margas e argilas saliferas e margas areniticas bastante dobradas que con tern intercalacoes de calcarios margosos e calcarios dolorniticos. Em Santiago do Cacern, estas forrnacoes apresentam arenitos vermelhos que incluerr frequentemente leitos de conglomerados, tambern vermelhos.

No Algarve, de urn extremo ao outro, estes afloramentos conhecidos por «gres de Silves» altern am na parte superior com margas gipsiferas de diversas cores, as quais se sobrepoem dolomitos. As numerosas e importantes exploracoes de gesso e sal-gema estao relacionadas com estas forrnacoes.

Formacoes sedimentares e metamorflcas

16. Conglomerados, xistos carbonosos, xistos argilosos (Permo-CarbOnico de facies continental). 0 Permico tern escassa representatividade em Portugal. A esta idade apenas se pode atribuir a bacia lacustre na regiao do Bucaco, que inclui conglomerados, arenitos e xistos argilosos com f6sseis de vegetais terrestres. Sao os ultimos sedimentos do Paleoz6ico em Portugal.

Do Carb6nico continental existem testemunhos nas regioes de Rates e Alvarelhos. Existe, ainda, a comprida e estreita faixa carboni-

17

fera durico-beira que, desde a regiao de Valongo ate Gafanhao e interrompida pela intrusao granitica de Castro Daire, vai terminar perto da Vila da Igreja (Satao), As rochas desta faixa sao conglomerados, arenitos, arcoses, xistos argilosos, etc. Do Carb6nico continental resta acrescentar os retalhos de Santa Suzan a (Alentejo), cuja litologia e formada por conglomerados. Os f6sseis do Carb6nico continental sao na maior parte os mesmos do Permico.

17. Xistos argilosos, grauvaques, arenitos (Carbonico de facies marinha e Devonico). 0 Carb6nico marinho abrange grande parte do Alentejo e Algarve, on de afloram xistos argilosos, grauvaques, arenitos. Os xistos e grauvaquesdispoern-se em serie alternante, tipo «flysch». Dos f6sseis encontrados, abundam restos de vegetais carreados, de moluscos e de coraliarios,

Os afloramentos conhecidos do Dev6nico sao os de Rates (Laundos)-Maganha-Valongo-Midoes, Ferreira do Zezere (Dornes), Amendoa, serra de Portalegre, Estremoz a Barrancos, Ferreira do Alentejo a Ficalho e Pornarao.

Em Valongo e Ferreira do Zezere, a base do Dev6nico apresenta bancadas arenitico-quartziticas abundantes em f6sseis.

Na regiao de Portalegre, a base do Dev6nico contem arenitos consolidados e quartzitos fossiliferos com trilobites, moluscos, coraliarios, etc.; sucedern-se xistos e grauvaques em geral bastante fossiliferos, cuja fauna compreende trilobites, braqui6podes, briozoarios, moluscos, equinodermes, etc. A fauna de Dornes e semelhante a esta. Em Rates, aos arenitos finos, micaceos da base do Dev6nico com f6sseis como trilobites, braqui6podes, etc., sobrepoern-se xistos argilosos, finos, amarelados, bastante fossiliferos, com trilobites, moluscos, equinodermes, briozoarios, braqui6podes, coraliarios, etc.

De Barrancos ate perto de Estremoz, a litologia e constituida essencialmente por xistos finos e grauvaques, em alternancia tipo «flysch», aparecendo f6sseis sobretudo nos grauvaques, como restos de vegetais, de crin6ides e de coraliarios,

18

A faixa devonica entre Ferreira do Alentejo e 0 rio Chanca tern litologia e palcontologia semelhantes as da mancha de Barrancos a Estremoz.

Em Pornarao , tambern existe uma mancha do Dev6nico, metavulcanitica com intercalacoes delgadas de calcarios, localizada na confluencia dos rios Chanca e Guadiana.

18. Metavulcanitos (do Carbonico marinho ao Precambrico). Sao rochas vulcanicas deformadas e xistificadas. Classificarn-se em acidas (xistos porfir6ides), basicas e intermedias (xistos verdes e diabases), consoante 0 teor em silica. Aparecem sobretudo no Alentejo, no Carb6nico marinho e Silurico. Referem-se ainda as pequenas manchas metavulcaniticas de Penacova.

19. Rochas carbonatadas (do Carbonico marinho ao Precambrico). Existe uma pequena mancha de calcarios no Pornarao (Carb6nico marinho), que pela sua pequenez nao esta representada na carta. Os calcarios do Dev6nico, situarn-se nas regioes de Portalegre, Castelo de Vide e Marvao , existindo ainda pequenas manchas perto de Santa Suzana e Vendas Novas. Tambem no Alentejo surgem formacoes calcarias (Silurico), a sudeste de Alandroal, ocorrendo alguns leitos lenticulares de calcario (Ordovicico ).

A maior mancha de rochas carbonatadas (Cambrico) e a que se estende de Alter do Chao a Elvas, interrompida a meio pelo macico granitico que inclui as povoacoes de Monforte e Santa Eulalia. A mancha e constituida por calcarios, calcarios dolomiticos e dolornitos.

Na mancha de Estremoz predominam os calcarios cristalinos de grande beleza e por isso muito explorados como pedra ornamental.

De entre as manchas de menor dirnensao, destacarn-se as manchas de calcarios e dolomitos de Moura a Ficalho, de Serpa e de Portel.

Na mancha xisto-grauvaquica do vale do Douro surgem pequenos afloramentos de rochas carbonatadas que, por motivos mera-

19

mente utilitarios, podem vir a revelar-se com interesse para a agricultura local, na aplicacao de calagens. Pelo mesmo motivo se referem ainda os calcarios cristalinos (Ordovicico) do Vimioso (Tras-osMontes) e daserra do Marao (Silurico):

20. Xistos, quartzitos, anfibolitos (Formacao metamorfica azoica de idade indeterminada).Complexo definido pelo afloramento do Pulo do Lobo, que se estende de Santa Vitoria ate ao rio Chanca e cuja litologia compreende xistos luzentes, xistos anfibolicos, etc. Formacoes do mesmo tipo existem na faixa que se encosta aos afloramentos do Devonico e vai desde as proximidades de Vendas Novas ate suI de Santa Suzana (sentido N-S).

21. Quartzitos (Devonico, Silurico e Ordovicico). Os quartzites do Devonico situarn-se nas regioes de Castelo de Vide, Marvao e serra de Sao Mamede. Os quartzitos do Silurico e do Ordovfcico, que ocupam maior superficie, apresentam-se , tal como os anteriores, sob a forma de cristas agudas e recortadas, observaveis em numerosas serras: Valongo, Bucaco , Lousa, Penha Garcia, Rodao , etc.

22. Xistos e grauvaques (Silurico e Ordovicico). 0 Silurico e 0 Or-: dovicico foram agrupados num unico complexo litologico , quer pela sernelhanca litologica, quer pela continuidade de sedimentacao (embora com mudanca de facies).

Do Silurico, as mais importantes manchas sao as do Nordeste transmontano, de Chaves e Ribeira de Pena, de Celorico de Basto e Mondim de Basto, de Braga e Barcelos ao rio Minho, de Esposende ate perto de Valongo, de Tarouca (a suI de Lamego), do Bucaco, de Figueiro dos Vinhos a Amendoa e de Ribeira de Sor a Barrancos (grande mancha alentejana).

A litologia abrange, predominantemente, xistos finos, xistos ampelitosos, grauvaques, ftanitos e liditos. Algumas camadas incluem fosseis como graptoloides, moluscos, etc.

Devido a accoes de metamorfismo as rochas siluricas estao em muitos locais transformadas em xistos andalusiticos e quiastoliticos,

20

xistos granatiferos, xistos luzentes, xistos mosqueados, corneanas, etc.

As manchas do Ordovicico acompanham frequentemente as do Silurico e estendern-se desde Tras-os-Montes ao Alentejo, originando, regra geral, relevos bern destacados na paisagem, visto os xistos serern mais erosionaveis do que os quartzitos que ficam a descoberto e formam cristas alterosas.

De entre os atloramentos mais importantes podem citar-se os do extrcmo-nordeste de Tras-os-Montes, Vila Flor e Murca, serra do Mogadouro, Moncorvo, Marao e Lamego, de Valongo a Gafanhao , interrompido pelo granito de Castro Daire e terminando perto de Vila da Igreja (Satao), serra da Marofa, Penacova, serra da Lousa, Penha Garcia, Monforte da Beira, Unhais-o- Velho, Cabril e Vilar Barroco, Penela, passando por Figueir6 dos Vinhos e Vila de Rei.

As formacoes ordovicicas iniciam-se geralmente por conglomerados bastante grosseiros que se podem observar em numerosos pontos do Pais, tais como a zona fronteirica de Tras-os-Montes, Marao, Apulia, Arganil, Portalegre, etc.

No Bucaco, as assentadas conglomeraticas seguem-se grauvaques de cor de borra de vinho, sobre as quais assentam os quartzitos. as xistos finos e argilosos afloram em Amendoa, Bucaco e Valongo e con tern f6sseis em abundancia.

E neste complexo que se localizam importantes assentadas ferriferas mais ou menos metamorfizadas e que formam os jazigos magnetitico do Marao, hematitico de Moncorvo e sideritico de Guadramil.

23. Conglomerados (Cambrico). as conglomerados de base e interformacionais localizam-se principalmente nas areas de Alter do Chao, Arronches e Estremoz.

Aos conglomerados de base, constituidos predominantemente por elementos quartzosos e quartziticos, sobrep6em-se por vezes arcoses.

21

Os conglomerados interformacionais sao, tambern , essencialmente formados por elementos de quartzo e quartzito.

24. Xistos, grauvaques, quartzitos, corneanas (Cambrico). Estas rochas afloram na grande mancha que vai de Alter do Chao a fronteira delimitada pelo Guadiana.

25. Xistos, grauvaques (Complexo xisto-grauvaquico). Este complexo pertence , possivelmente, parte ao Precarnbrico , parte aos primeiros tempos do Cambrico. Ocupa area extensa no nosso Pais, cobrindo manchas no Minho e em Tras-os-Montes, a mancha que do Porto se estende ate Viseu, a mancha do Vale do Douro, a grande mancha das Beiras e, separada desta pelo Tejo, a mancha que ja pertence ao distrito de Portalegre.

A litologia dominante e constituida por xistos argilosos, micaceos e grauvaques de tons variados, em series altern antes (tipo «flysch»). Em diversas zonas, sobretudo nas zonas marginais como Caminha e Castelo de Paiva, existem assent ad as conglorneraticas bastante espessas com intercalacoes xistogresosas e ban cad as quartziticas,

26. Xistos, xistos anfibolicos, anfibolitos, micaxistos, grauvaques, quartzitos, rochas carbonatadas, gnaisses (Complexo Precambrico), Este complexo aflora em numerosos locais, como sejam, as regioes de Vinhais-Braganca, Macedo de Cavaleiros-Morais, de Valadares a Albergaria-a-Velha, da Mealhada, com algumas interrupcoes, ate Abrantes, do Crato a Campo Maior e a Elvas, Estremoz e Porte!'

Predominam os xistos rnetamorficos, quartzitos negros, anfibolitos, gnaisses, migmatitos, micaxistos e outros tipos de rochas.

Rochas eruptivas vulcanicas

27. ~1- Mantos e tufos hasalticos, brechas vulcanicas. Na regiao de Lisboa-Mafra existe urn complexo vulcanico originado por abundan-

22

tes ernissoes de lavas basalticas e piroclastos (final do Cretacico a final do Paleogenico). A sucessao dos derrames lavicos esta separada por niveis de materiais piroclasticos, tais como brechas vulcanicas, tufos e cineritos. A espessura deste complexo e variavel , podendo nalguns locais atingir centenas de metros.

A norte de Mafra, na povoacao de Runa, existe urn outro complexo vulcanico, que e cortado por numerosas falhas e formado por basalto, brechas vulcanicas, tufos e argilas.

Pela posicao estratigrafica e pelos seus restos faunisticos, 0 «complexo basaltico de Runa» deve ser considerado como equivalente lateral do «complexo basaltico de Lisboa» (Zbyszewski, 1965).

28. P -basaitos,8-teschenitos,8-doieritos, A -andesitos. Este complexo e composto por rochas nao muito abundantes que existem, sohretudo, nas orlas meso-cenoz6icas e aparecem, normalmente, segundo filoes, «sills» ou massas.

Os basaltos encontram-se no Macico Calcario Estremenho, na regiao de Lisboa e no Algarve.

Os teschenitos tam bern aparecem na regiao de Lisboa, devendo assinalar-se 0 mais importante afloramento que esta situado 3 km a sui de Sobral de Monte Agraco. Existem, ainda, pequenas manchas tescheniticas perto de Monte Redondo.

Os doleritos sao as manchas mais abundantes deste bornplexo e aparecem desde Leiria ate Lisboa, na regiao de Santiago do Cacern e no Algarve. 0 grande filao doleritico do Alentejo pertence a este complexo.

Os andesitos localizam-se sobretudo entre Mafra e Sintra.

Ha gabros que tam bern se integram neste complexo, sendo de salientar a existencia de urn afloramento de certa importancia em Ribamar.

29. 'Y a -aplitos, ap -aplito-pegmatitos, "f11 -microgranitos, rc' -porfiros graniticos;« -traquitos. Os aplitos, que se podem considerar como granitos hololeucocratas de textura finamente granular, e os

23

aplitopegmatitos, rochas que Ihes sao muito afins, existem no Minho onde se notam dois pequenos afloramentos, urn a sui de Vila Nova de Cerveira, outro junto a fronteira a SE de Melgaco, em Tras-os-Montes, onde se salienta urn pequeno afloramento perto de Vila Real e nas Beiras.

Os microgranitos tam bern aparecem em diversas regioes do Pais, principal mente a suI de Castelo Branco.

Os p6rfiros granfticos abundam na regiao de Macao e os traquitos encontram-se sobretudo na serra de Sintra e em Belas, devendo ainda indicar-se urn afloramento de certa irnportancia na regiao de Loures.

30. t: - portt.-o" quartziferos. Os p6rfiros quartziferos e outras rochas porfincas do Macico de Beja afloram em duas gran des manchas, separadas pelos gabros e dioritos da regiao do Alvito; nomeiam-se ainda duas outras, uma perto de Baleizao e outra situada a leste de Serpa.

Estes p6rfiros sao rochas microgranulares, com fenocristais e, regra geral, ricos em silica. Apresentam-se sob a forma de macicos, massas e filoes com uma cornposicao que varia entre granitica e quartzodioritica.

Rochas eruptivas plutonicas

31. Y -granitos e rochas afins, A y -quartzodioritos. Os granitos e rochas afins estao bern representados em Portugal.

Grande parte dos granitos localizam-se a norte do Tejo, os quartzodioritos fazem parte do macico de Evora e as rochas granit6ides, tais como os ortognaisses graniticos, surgem na regiao de Portalegre.

A norte do Tejo, os granitos estendem-se numa enorme mancha quase continua que abrange 0 Minho, Tras-os-Montes, Douro Litoral e Beira Alta. A Beira Baixa apresenta manchas mais dispersas, tais como as do Fundao, Castelo Branco, Penamacor, Zebreira, Se-

24

gura, Figueiro dos Vinhos, Vila Nova e Pedrogao Grande. E, para finalizar, cita-se 0 granito de Sintra.

A suI do Tejo existem varias manchas graniticas de que se salien tam as de Nisa-Castelo de Vide, Portalegre, Santa Eulalia, EIvas, da regiao de Viana do Alentejo e das regi6es de Vidigueira e Serpa.

No Minho existem essencialmente dois tipos de granitos, os calco-alcalinos (geralmente porfiroides), predominantes, e os alcalinos (em geral nao porfiroides).

o granito do Porto e alcalino, leucomesocratico, de grao medic a grosseiro, com biotite e moscovite (Teixeira, 1966).

Em Tras-os-Montes abundam os granitos alcalinos, de grao grosseiro a medio, de duas micas ou rnoscoviticos e os granitos calco-alcalinos, porfiroides, apenas biotiticos ou de duas micas com biotite predominante.

Nas Beiras existem gran des extens6es de gran ito porfiroide de grao grosseiro a medic. Existem tam bern granitos nao porfiroides de grao grosseiro, medio ou fino em afloramentos de menor extensao.

o granito das Beiras apresenta grande uniformidade na composicao mineralogica, que revel a quartzo em geral abundante, microclina-pertite, oligoclase, albite, moscovite e biotite com predominancia desta ultima. Entre os minerais acessorios encontram-se com frequencia a apatite, 0 zircao , a magnetite, 0 rutilo acicular, a esfena, a turmalina, a silimanite e, ate, a fluorite.

A sui do Tejo, a mancha de Nisa-Castelo de Vide apresenta tipos diversos de granito, tais como os granitos porfiroides de grao grosseiro (gran ito de Nisa), de grao medio (granito de Santo Antonio das Areias) e de grao fino.

Os minerais essenciais dos granitos porfiroides de grao grosseiro e medio nao diferem muito, podendo citar-se alguns como 0 quartzo, a oligoclase, a albite-oligoclase, a albite, a microclinapertite, a micropertite,a microclina, a biotite e a moscovite. De entre os minerais acessorios comuns aos dois tipos de granitos indicam-se a apatite, 0 zircao , minerais negros de ferro e turmalina.

25

De entre os minerais secundarios, tarnbern comuns aos dois tipos de granitos, nomeiam-se a caulinite, sericite, clorite, esfena e produtos ferruginosos.

o granito de Portalegre, alcalino, de duas micas, claramente anterior ao Ordovfcico, foi fortemente tectonizado por accao compressiva ap6s a instalacao. Formaram-se, assim, por metamorfismo dinamico, protoginitos (cataclasitos) e ortognaisses. Em alguns pontos houve mesmo xistificacao (Teixeira, 1966).

Nos granitos de Santa Eulalia consideram-se dois aneis, urn externo formado por granitos de grao fino, nitidamente porfir6ides e 0 outro interno, constituido tambem por granitos de grao fino, em geral Olio porfir6ides.

A mancha granftica existente a norte de Evora e constituida por granitos calco-alcalinos, biotfticos e em geral porfir6ides. No Alentejo existem, ainda, outras pequenas manchas graniticas.

o unico afloramento granitico localizado fora do Macico Hesperico, faz parte do macico eruptivo de Sintra. Conforme Castro (1967), este macico foi estudado petrograficamente com bastante pormenor por Alves (1964). Outros estudos foram efectuados por Assuncao & Brak-Lamy (1952) e C. Teixeira (1962).

A mancha granftica de Sintra ocupa uma area grosseiramente em forma de anelinterrompido pelo mar. 0 nucleo desta area e ocupado por sienito.

o granito apresenta uma certa uniformidade em toda a serra; contudo Alves q964) distinguiu varios tipos tais como os de grao fino, os compactos, os porfir6ides, os micropegmatiticos e mesmo os pegmatitos. Na maior parte dos casos trata-se de uma rocha de grao medio com belas texturas micropegmatiticas, as quais the conferem uma facies tipicamente grafica. E sempre biotftico, apresentando as suas plagioclases variacoes entre a albite e a oligoclase-andesina.

A micropertite e a anortose sao frequentes. E urn calco-alcalino por vezes do tipo monzonitico.

Foram observados filoes apliticos, de p6rfiros graniticos, de mi-

26

crogranitos, de rochas basicas em varies pontos, eneaixados no granito de Sintra.

De entre as forrnacoes quartzodioriticas podem citar-se 0 maci<;0 da Vidigueira e a maneha de Sao Pedro de Pomares, situada a sul-sudeste de Vidigueira.

o quartzodiorito de Vidigueira e mesocrata, podendo observar-se a vista desarmada, feldspatos brancos, graos de quartzo acinzentados e minerais negros, anfib6licos e biotiticos.Os elementos essenciais sao: andesina, horneblenda verde, biotite e quartzo. A anfibola e 0 elemento corado mais abundante. Quando a rocha se altera, 0 epidoto tom a grande desenvolvimento substituindo a anffbola (Castro, 1967).

32. c -sienitos, cr' - sienitos nefelinicos. Os sienitos sao rochas granulares sem quartzo ou com muito pouco « 10% ), que se classificam em alcalinos ou calco-alcalinos, consoante contenham somente feldspatos alcalinos ou, entao , que a percentagem de feldspatos potassicos seja aproximadamente a mesma da plagioclase. Alguns sienitos, alern de feldspatos, contern feldspat6ides.

Estas rochas, que sao poueo abundantes em Portugal, podem observar-se nos macicos eruptivos de Sintra, Sines e Monehique. Tambem em Tras-os-Montes e Alto Alentejo existem algumas formacoes de natureza sienitica, situando-se varias manchas junto de Macedo de Cavaleiros e nas regioes de Alter do Chao, Arronches e Elvas.

Os sienitos do macico de Sintra, que mereceram a atencao de Torre de Assuncao e Brak-Lamy (1946, 1952), foram estudados com mais minucia por Alves (1964). P. Choffat tam bern se lhes referiu, embora acidentalmente.

Os sienitos que constituem 0 micleo da serra de Sintra, sao envolvidos por urn grosseiro arco de roehas brech6ides, conjunto por sua vez envolvido num anel externo granitico e por uma faixa descontinua de dioritos e gabros.

Petrograficamente, segundo Alves (1964), 0 sienito de Sintra e uma rocha pouco homogenea, com facies variada, estabelecendo

27

transicao, por urn lado, para 0 granito e, por outro, para as rochas de natureza dioritica. Constitui alguns dos cabecos mais altos da serra, como a Peninha, por exemplo, on de se podem observar caos de blocos.

Tais sienitos sao ca1co-alcalinos e apresentam, como minerais maticos, anfibola, piroxena, biotite, magnetite e outros.

o macico eruptivo de Sines, cuja constituicao e estrutura sao analogas as de Sintra, esta parcialmente submerso pelo mar e coberto por dunas, nao originando qualquer tipo de solo. Os pequenos afloramentos sieniticos mostram por vezes facies microssienitica, sendo tam bern frequentes os sienitos quartziferos e os microssienitos quartzfferos (Zbyszewski , 1941).

o macico de Monchique, de forma grosseiramente eliptica, e fundamentalmente constitufdo por sienito nefelinico com textura granular de grao medio a grosseiro. A nefelina de cor castanha avermelhada, abunda tal como a esfena, que exibe uma coloracao mais levemente amarelada. Os feldspatos apresentam coloracao cinzenta clara e os cristais de minerais, que sao frequentes, mostram cor negra. Esta rocha, que e conhecida por «foiaito», ocupa as partes central e oriental do macico e passa insensivelmente a uma outra, conhecida por «pulaski to» (de textura traquit6ide), de grao mais fino, na qual os feldspat6ides sodalite e nefelina sao menos abundantes.

Neste macico sienitico existem pequenas variacoes locais na percentagem dos elementos constituintes, que surgem sob a forma de encraves ou filoes no seio da massa sienitica, merecendo por isso designacoes diversas.

33. L\ - dioritos,r- gabros. Os dioritos e os gabros sao rochas afins que diferem fundamentalmente pel as plagioclases, existindo habitualmente, nos dioritos, a andesina e, nos gabros, 0 labrador ou a bitaunite (bytownite). Estas rochas ocorrem frequentemente associ adas e no nosso Pais ha varios afloramentos gabro-dioriticos, alguns dos quais apresentam certa extensao.

De entre estes aflorarnentos, citam-se os existentes nos rnacicos subvulcanicos de Sintra, Sines e Monchique e em diferentes regioes

28

do Alentejo, tais como: Portalegre, Benavila, Fronteira, Monforte, Veiros, Senhora do Rosario e Santa Eulalia, Montemor-o-Novo, Evora, Viana do Alentejo, Odivelas, Cuba e 0 grande afloramento que, passando por Beja, se inicia em Ferreira do Alentejo e passa para alern de Serpa, atingindo mesmo Aldeia Nova de Sao Bento.

Na serra de Sintra, 0 complexo gabro-dioritico e constituido por rochas intermedias (que, por vezes, parecem constituir passagem aos sienitos) e por roc has basicas, como os gabros olivinicos e os mafraitos que sao rochas gabr6icas (Alves, 1964).

o macico de Sines e formado em grande parte por gabros olivinicos, existindo tambern dioritos quartzfferos.

Na regiao de Portalegre, os dioritos sao rochas geralmente muito escuras, de grao muito fino a medio e a grosseiro e cuja percentagem de quartzo e bastante variavel. A plagioclase varia entre a oligoc1ase-andesina e a andesina, sen do os minerais maficos a horneblenda verde, biotite e c1orite. Como minerais acess6rios podem citar-se a esfena, a apatite, 0 zircao e minerais negros de ferro.

o macico basico e ultrabasico de Alter do Chao e formado, em boa parte, por gabros olivinicos e rochas ultrabasicas, mais ou menos se rpe ntin izadas.

No macico de Veiros, os mafitos sao abundantes com predominancia da augite a qual se associam olivina e biotite castanho-avermelhada. A plagioclase presente, em geral, e a andesina, mas tambern aparecem feldspatos alcalinos como a microc1ina e a micropertiteo

Os gabros de Santa Eulalia apresentam em grau avancado a transformacao das piroxenas em anffbolas, particularmente de augite em horneblenda ou anffbolas fibrosas.

No macico de Elvas, os gabros, que sao comuns, aparecem normalmente alterados, originando anffbola, c1orites, minerais epid6ticos, calcite e outros. 0 labrador e a plagioclase mais comum. De entre os minerais maficos, 0 mais frequente e a augite, aparecendo tam bern horneblenda. Nos dioritos, as plagioc1ases variam entre oligoclase e andesina e os feldspatos alcalinos sao pouco abundantes.

29

Os maticos essenciais sao a horneblenda verde, biotite e augite e os acess6rios, a esfena, magnetite, apatite, alanite e 0 quartzo.

Os gabros e os dioritos da regiao de Evora apresentam caracteristicas mesomelanocraticas provocadas pel a grande concentracao de minerais maficos e escassez ou mesmo ausencia total de felsicos.

Na regiao de Moura, existem dioritos que exibem como plagioclase fundamental a andesina, bastante horneblenda verde e outros minerais menos importantes como: clorite, biotite, magnetite, quartzo, esfena, epidoto e sericite. Os gabros desta regiao compoern-se essencialmente de labradorite e augite diopsidica; como elementos acess6rios, ocorrem a horne blend a verde e a biotite.

Na regiao de Beja, existem gabros olivinicos com hiperstena, estando presente em abundancia plagioclase do tipo labradorite-bitaunite. Como minerais acess6rios citam-se a horneblenda castanha, a hiperstena e a magnetite.

o complexo gabro-dioritico da regiao de Beja deu origem a solos muito ferteis conhecidos por «barros de Beja».

34. IjI - peridotitos, piroxenitos, horneblenditos. Em Portugal, os afloramentos de rochas ultrabasicas distribuem-se por Tras-os-Montes (Braganca, Vinhais e Morais) e Alentejo (Alter do Chao, Elvas e Campo Maior).

Nos afloramentos transmontanos, rochas como os anfibolitos, piroxenitos, peridotitos e serpentinitos estao bern representadas. Os peridotitos tern como mineral essencial a olivina e aparecem quase sempre associados aos anfibolitos e piroxenitos. Nos macicos de Braganca- Vinhais e Morais observam-se todas as gradacoes entre peridotitos bern conservados, passando por peridotitos parcialmente serpentinizados e serpentinas. Em profundidade, as serpentinas sao verde escuras e a superficie, embora possam apresentar coloracao variavel, tam bern domina a cor verde escura. As serpentinas apresentam, como minerais acess6rios normais, magnetite e outros pigmentos ferriferos e, como acess6rios acidentais, cromite, picotite, talco, clinocloro, tremolite-actinolite, magnesite, calcite e outros.

30

As rochas ultrabasicas da regiao de Alter do Chao sao peridotitos, dunitos e piroxenitos. Os peridotitos contern olivina, piroxena, minerais metalicos e plagioclase; os dunitos,cristais de olivina, dispersos em rede serpentinica, tendo ainda, por vezes, biotite e oxides de ferro; os piroxenitos, constituidos na quase totalidade por piroxena, possuem, como minerais acessorios, biotite e oxidos de ferro.

Nos serpentinitos, os minerais dominantes sao a antigorite e 0 crisotilo.

Na regiao de Campo Maior existem piroxenitos e na regiao de Elvas, as ultrabasicas existentes sao piroxenitos e horneblenditos. Nesta ultima regiao, a augite dos piroxenitos, nuns casos, pode estar parcial mente transform ada em anfibola fibrosa de tipo tremolitico e, noutros casos, a augite associa-se a horneblenda castanha.

Cotelo de Neiva (1948a, b) observa, pela primeira vez em Portugal, que, nos locais onde afloram peridotitos e serpentinitos, existe uma certa aridez. Pinto da Silva (1965) confirma estas observacoes e acrescenta que nos locais afectos a serpentina existe uma flora serpentinicola rara e muito especial. Em 1968, este ultimo autor observa que em Tras-os-Montes as areas afectas a serpentina reflectem 0 caracter de desoladora esterilidade que ela, em todas as latitudes, imprime a vegetacao. Sequeira (1969) informa que: «em solos serpentinicos procuramos compreender as razoes de infertilidade destes solos e estabeleceer as bases da sua recuperacao».

31

Area dos Complexos Lltologicos

km' % em relacao
a area total
1. Aluvioes 1620 1,8
2, Dunas e areias eolicas 1864 2,1
3. Depositos de vertente , areias superficiais e de terrace 197 0,2
4. Areias e cascalheiras 953 1,1
5. Depositos glaciarios 12 (+)
6. Tufos calcarios 55 (+)
7. Areias, calhaus rolados, arenitos pouco consolidados, argilas 5406 6,2
8. Arenitos, calcarios mais ou menos margosos, argilas, arcias, casca-
Iheiras. 6775 7,7
9. Cascalheiras de planalto, arcoses da Bcira Baixa, arenitos grossei-
ros a conglorncraticos e de grao fino, calcarios 3266 3,7
10. Conglomerados, arenitos, calcarios brancos, margas avermelhadas 122 (+)
11. Arenitos e arenitos arcosicos 167 (+)
12. Arenitos, conglomerados, calcarios, calcarios dolomiticos, calca-
rios margosos, margas 1529 1,7
13. Conglomerados, arenitos, calcarios, calcarios dolomiticos, calca-
rios margosos, margas 2747 3,1
14. Calcarios, calcarios dolomiticos, calcarios margosos, margas 1683 1,9
15. Arenitos vermelhos (gres de Silves), conglomerados, margas (por
vezes saliferas ou gipsiferas), calcarios geralmente dolomiticos 651 0,7
16. Conglomerados, xistos carbonosos, xistos argilosos 85 (+)
17. Xistos argilosos, grauvaques, arenitos 9281 10,6
18. Metavulcanitos: a - acidos (xistos porfiroides): b - basicos e inter-
medics (xistos verdes, diabases) 766 (+)
19. Rochas carbonat ad as 604 (+)
20. Xistos, quartzitos, anfibolitos 1035 1,2
21. Quartzitos 1138 1,3
22. Xistos, grauvaques 10435 11 ,9
23. Conglomerados 38 (+)
24. Xistos, grauvaques, quartzitos, corneanas 309 (+)
25. Xistos, grauvaques (complexo xisto-grauvaquico) 11421 13,0 32

26. Xistos, xistos anfib61icos, anfibolitos, micaxistos, grauvaques,
quartzitos, rochas carbonatadas, gnaisses 1819 2,1
27. Mantos e tufos basalticos, brechas vulcanicas 167 (+)
28. Basaltos, teschenitos, doleritos, andcsitos 132 (+)
29. Aplitos, ap1ito-pcgmatitos, microgranitos, p6rfiros graniticos, tra-
quitos 4 (+)
30. P6rfiros quartziferos 627 (+)
31. Granitos c rochas afins, quartzodioritos 22635 25,8
32. Sicnitos, sienitos ncfclinicos 87 (+ )
33. Dioritos, gabros 828 0,9
34. Peridotites. piroxenitos, horneblenditos 179 0,2
TOTAL 88637 97,2 33

Interesse da Carta

A representacao cartografica da distribuicao dos diversos tipos litologicos exprime uma das componentes basil ares da ecologia do Pais.

Refira-se a paisagem de boa parte das Beiras, Minho e Tras-os-Montes, com dominio do granito, tao diferente da paisagem alentejana dos xistos argilosos e dos grauvaques.

No Nordeste transmontano a litologia e predominantemente xistenta e com manchas graniticas. No seio da grande mancha xistenta surgem duas outras, as manchas de Morais e Braganca-Vinhais, on de abundam as rochas basicas e ultrabasicas cobertas por vegetacao muito pobre, sujeita a influencia de elevados teores de niquel e crornio no solo resultante.

Recordem-se as paisagens tipicas da Estremadura e da Beira Litoral em que domina 0 calcario , bern definidas por serras, constituidas principalmente por calcarios do J urassico dobrados em anticlinal, como sejam as serras de Sico, Aire e Alqueidao , Candeeiros e Montejunto. Nelas domina 0 model ado carsico , cuja origem e funcao directa das propriedades fisicas e quimicas da rocha. A circulacao de aguas a superficie e muito fraca, mas em profundidade existem por vezes torrentes caudalosas. Tais regioes sao, em regra, aridas, excepto quando aparecem os Poija, grandes depressoes originadas pela dissolu<;ao dos calcarios, por vezes de origem tectonica, No Algarve, os calcarios do Jurassico evidenciam tam bern erosao carsica.

No planalto de Castelo Branco ressaltam na paisagem as formacoes graniticas caracterizadas por superficies aplanadas, aqui e alern abruptas. Nas regioes xistosas adjacentes surgem colinas arredondadas de rede hidrografica menos densa.

Nas manchas de quartzitos sao tipicas as cristas destacadas na paisagem. Exernplifica-o a regiao do Rodao, onde uma dupla crista quartzitica forma a garganta epigenica por on de circula 0 Tejo.

E tam bern tipica a paisagem das regioes dunares, junto a costa.

Podem tam bern ser observadas mais para 0 interior, formando por ve-

34

zes pequenas praias nas margens dos rios. Casos ha em que a areia das dunas esta parcial mente cimentada como na dun a de Oitavos, que forma uma colina, perto de Cascais.

A morfologia da regiao de Lisboa depende fundamentalmente de uma grande variedade litologica (os diferentes tipos de rochas em contacto of ere cern diferentes tipos de resistencia a erosao) e da tectonica local (dobras e falhas) que modelam colinas, interfluvios de uma rica rede hidrografica. Os mantos basalticos, alternantes com leitos de tufos e brechas vulcanicas, cobrem grande parte da regiao da capital, dando origem normalmente a solos muito ferteis.

As aluvioes, por vezes inundadas e mal drenadas, geralmente ferteis, cobrem grandes superficies nos vales dos rios Tejo, Sado, Mondego , Vougac Lima.

Os barros de Beja, derivados de dioritos e gabros, revelam em geral excelente aptidao agricola desde que bern trabalhados e corrigidos.

Em suma. A Carta Litologica, representando a distribuicao das rochas de superficie e, assim, dos materiais originarios dos solos e dos materiais empregados na construcao local, permite melhor entendimento da natureza dos solos e sua dispersao no territorio , da ocorrencia dos diversos sistemas agricolas e florestais, da presenca de aspectos tipicos da arquitectura dos aglomerados humanos e, em sintese, das multiplas categorias, naturais ou humanizadas, da paisagem.

35

Referencias bibliograficas

Alves, C.A. Matos

1964 Estudo petrol6gico do macico eruptivo de Sintra. Revta Fac. Cienc. Lisb. (Serie C) 12: 124-289.

Assuncao , C. F. Torre de & Brak-Lamy, J.

1946 Subsidos para 0 conhecimento do nucleo sienitico da Serra de Sintra. 801m. Mus. Lab. Miner. Geol. Univ. Lisboa (4. a scric).

1952 Geologie et petrographic du massif eruptif de Sintra (Portugal). 801m.

Soc. geol. Port. 10: 23-57.

Castro, L. F. Mendia de

1967 Carta Litol6gica de Portugal. Escala de III 000000. Noticia Explicativa.

Agronomia lusit. 29: 289-374.

Neiva,J. M. Cotelode

1948a Geologie et genese des rruneraux portugais de chrome et de platine.

Mems. Notic. Museu miner. geol. Univ, Coimbra. 24: 1-19.

1948b Serpentines et serpentinization. Estudos, notas e trabalhos do Servo Fom.

Min. 4: 14-30.

Sequeira, E. Menezes de

1969 Toxicity and movement of heavy metals in serpentinic soils. (North-Eastern-Portugal). Agronomia lusit. 30: 115-154.

Silva, A. R. Pinto da

1965 Os habitats serpentinicos e 0 seu racional aproveitamento agrario. Primeiras achegas ace rca do caso portugues, Comunicacion ala Coloquio «Aportaci6n de las investigaciones ecol6gicas y agricolas a la lucha del mundo contra el hombre», Madrid, 20 al25 Octobre: Pinto da Silva 1-40.

1968 A flora e a investigacao das areas ultrabasicas do Nordeste Transmontano. Subsidios para 0 seu estudo. Agronomia Ius it. 30: 175-361.

36

Teixeira, A. J. da Silva

1902 Os Solos da Guinc Portuguesa. Carta geral, caracterfsticas, formacao e utilizacao. Estudos, Ensaios, Docum. fta. Invest. Ultramar 100: 1-397.

Teixeira, C

I %2 La structure anulaire sub-volcanique des massifs cruptifs de Sintra, Sines et Monchique. in: Estudos Cient. of. homenagem au Prof. Carrington da Costa: 461-493. Jta. Invest. Ultrarnar, Lisboa.

1966 A cvolucao do territ6rio portugues no decurso dos tempos geol6gicos. Palestra. 28: 111-157. Centro dc Estudos de Geologia da Faculdade de Ciencias de Lisboa.

----, Assuncao, C. Torre de & Perdigao, J.

1962 Carta Geologica de Portugal. Escala 1/500000. Noticia Explicativa da foIha 13-A. Espinho. Servs. Geol. Port. Lisboa.

----, Fernandes, A. Peinador; Peres, A.; Assuncao, C. Torre & Pilar, L.

196 7 Carta Geologica de Portugal. Escala 1/50000. Noticia Explicativa da folha 1O-C. Peso da Rcgua, Servs. Geol. Port. Lisboa.

Teixeira, C. (coordenador)

1972 Carta Geologica de Portugal. Escala 1/5000004. a edicao. Direccao-Geral de Minas e Services Geol6gicos. Lisboa.

Zbyszcwski , G.

(l)41 Contribution a l'ctudc des terrains eruptifs du Cap Sines. Comuncoes Servs. Geol. Port. 22: 85-98.

1965 Carta Geologica de Portugal. Escala 1 ISO 000. Noticia Explicativa da folha 30-D. Alenqucr. Servs. Geol. Port. Lisboa.

37

Вам также может понравиться