Niemcom zalezato na jak najszybszym zdobyciu stolicy Polski - symbol~ujej panstwowoscl, Nieufortyfikowane ii nieprzygotowane do obrony miasto state si~

teatrem zaciektych walk, w kt6rych szczeg61nie ucierpiata ludnosc cywilna.

rzez 28 dni - od 1 do 28 wrzesnia 1939 roku ludnose Warszawy, nykana przez niemieckie lotnictwo, artylerie I czolgi, opierala siy atakom Wehrmachtu, Optvmizm na kratk~ mete. Pierwszego wrzesnia oko!o godz. 6 rano mieszkancowWarszawy budzi ostrzal artyierii przeciwlotnlczej. W pierwszej chwili si.jdz~, iii chodzi jedynie 0 manewry obrenne, Ci, ktorzy sluchaja radia, nie rozuntiej,! zdan, rzucanych w erer: "Czekolada, czekolada, korna trzy. Przeszedl! Uwagal Przeszedl! Alarm dla rniastaWarszawy". Nie wiedza, ze s~ to meldunki sygnalizujace kaidepojawienie silt nieprzyjacielskiego samolotu w ich sektorze, Szybko jednak rzeczywistosc dociera do swiadomosci mieszkancow stolicy. Na Grochowie
112 os6 b ginie pod bombami. W 0 twocku szpital dla dzieci.zydowskich skladasiejak

Tylko pojedyncze maszyny przedarly sie nad miasto i chaotycznie zrzueily ladunek
bomb. Kilka sztnkasow nieeelnie bombardowalo mosty, inne Die zdolaly dotrzec Dad sroliee, \\1 tym boju powietrznym ze-

domek z kart pod egniem sztukasow. Luft-

waffe bombarduje Warszawy. o godz.Q:15 pu!kownik J6zef Beck wY. padki ostrzeliwania bezbronnych pilotow daje ze swej .rezydeneji wpalacu Brtihia powtorza siy wielokrotnie, Niektorzy rozkaz powiadomienia osyz obronccw przejda do Ietuacji w Warszawie polskich, gendy, na przyldad pplk Pa"Dzisiejszej !lOcy placowek dyplomatycznych nasz odwieczny WTOg mula, ktory po zestrzeleniu pogwa.lcil nasze dwoch samolotow, wobec zagranica. graniee i rozpoczql braku amunicjistaranowal Oko!o poludnia stolica przezywa drugie bombard 0'wrogie dzialania trzeci i ewakuowal sit( na spadochrenie, wobec Paristwu wanierS Heinkelow zostaje straconych. Jest to pierwszy Polskiego, co tlltifipj." szym potwierdzam sukces polskich mysliwcow, W ohliczlI Roga. ktore przez caly czas oblezenia miasta byd'l dokonywac prawdziwych cudow, Lotnicy udowadniaja, ze s~ godnymi nasty pcami Zwirki i Wigury. W owym drugim nalociena Warszawlt naliczono 3-4 eskadry 00-17 i He-Ill, [edna eskadre nurkowcow Ju-87 i dwie eskadry Me-l09 i Me-llO. Atak polski wykonany znacznie mniejszyrni silarni (ok, 30 samolotow) zdoial jednak rozproszyc Nierncow ..

strzelony zosral par. Gabszewicz, Kiedy ewakuowal si~ z ptonacego samolotu, Niemcy oddali do niego kiIka serii, Przy-

.... Miasto stale si(! polem bitwV. Kazda ultca, kaidy alae ezy skwer wielokrotnie przechodzi z fllk do rllk.
(AK9J

T Ci~zka arlyleria prowadzi bezustanny ostrzal stoliey.

(CamerQI1Tess)

81

Zhldne nadzieje Po poludniu 1 wrzesnia na rnurach dornow

pojawiaja sie afisze z apelem Prezydenta Rzeczypospolirej: .Dzisiejszej nocy nasz odwieczny wrcg pogwalci! nasze granice i rozpoczai wrogie dzialania wobec Panstwa Polskiego, co niniejszym potwierdzam
w obliczu Boga i historii".

To oswiadczenie nie budzi przerazenia

wsrod mieszkancow miasta, po ktorym kr'!i1! pogloski, ze alianci zaatakowali za-

glftbie Ruhry, ze Essen plonie, ze flota brytyjska przygotowuje Slotdo wplyniecia na

Ballyk a armia polska lada chwila zajmie Gdansk ... 3 wrzesnia ludzi ogarnia euforia, Anglia i Francja wypowiedzialy Nierncorn wojne! Ambasady obydwu krajow s~ ob-

legane przez tlumy prz.edstawiCieli"wszystkich klas spolecznych oraz roznycl; pokolen" - jak notuje ambasador Francji, Leon Noel: "Nasi przyjaciele, ale takze ludzie ealkowicie nam ohey, przynosza do ambasady kwiaty z listami i bilecikami, czesto bardzo wzruszajacymi". J ak mozna nie wygrac wojny, skoro rna si~ takich sojusznikow? Jednak owa wiara w przysziosc okazuje si~ optymizmem

na krotka mete, bowiem ani imponujacy

opor majora Sucharski ego na Westerplat-

w Prusach Wschodnich nie moga

o granice zostaje definitywnle

te, ani szarza dw6ch brygad kawalerii zbyt diugo przeslaniac realiow, 3 wrzesnia bitwa
przegrana.

Dziesiatki miast zostaja zaj ete przez wrogao Oddzialy pancerne generala von Reichenaua prl! w kierunku Lodzi i Warszawy nlszczac wszystko po drodze. Wszedzie
annie polskie zagrozene s,! okrqzeniem.

kolumny sunace polskimi drogami. Rowery, wozki dzieciece.kazdy rodzaj pojazdu, na ktorym mozna umiescic walizki, kosze,
toboiki z zapasami zywnosci, koldrami,

Zreszta widok, jaki przedstawia Warseawa, mimo wysitkdw

utrzymania porzadku, rue napawa optymi-

cennymi przedmiotami, bardziej lub mniej skromnyrn dobytkiem, jest natychmiast

wykorzystywany, 3
Klucz do reszty kraju

zujacy tla porazke wszystkie ewentualnie podjetc pozniej akcje zbrojne. Nic wiec dziwnego, ze obrona Warszawy stanowila swoisty priorytet - priorytet moralny i symboliczny, Dowodztwo Obrony Warszawy jest utworzone jui 1wrzesnia.
ludzi Powierzono je komendantowi glownemu Strazy Granicznej, gen. brygady Wale-

wrzemta

ogamia euforia.
Anglia. i Francja wypowiedzialy Nlemcom JIIojnf! Ambasady tyell obydill" krajoJII sq. oblegalle przez tlllmy,

Nie trzeba bye wyrafinowanym strategiem, by iTOZUmiec wyjatkowe znaczenie

rianowi Czumie. Do jego

wojskowe stalky RzeczypoUChOdicy i uciekinierzy Siec kolejowa ulega calkowitej dezorganizacji juz 3 wrzesnla, Uchodzcy poruszaja siy zatem pieszo lub wykorzystuja przygodne srodki transportu. W6zki, sarnochody, furmauki, tlumy pieszych tworza nie konczace siy

spolitej. W«zet drag kornunikacyjnych, centrum polityczne i administracyjne, historyczny symbol nieziomnosci, Warszawa byia pierwszym i najwazniejszym obiektem strategicznyrukampanli wreesniowej

Latwo ocenic propagandowe

znaczenie,

Jakie by spowodowalo jej szybkie zdobycie. Dla Niemiec bylby to sukces utwierdzajacy spoieczenstwo niemieckie IV. przekonaniu 0 slusznosci tej wojny, 0 potedze Tysiacletniej Rzeszy, 0 nieornylnosci ich Fuhrera, DlaPolakow - straszliwy cios ska-

dyspozycji odclano batalion "Stotecmy", cztery bataliony rnarszowe i dwa bataliony cekaemow, Dysponuje on ponadto 41. Dywizjonem artylerii Iekkiej, 2. batalionern 41. pulku piechoty, piecioma zrnototyzowanymi plutonarui pionierow, c1wiema kompaniami czolgow lekkich i kornpania tankietek, Jednoczesnie powoiuje 011 pod bron wszystkich ofieerow saperow rezerwy j w stanie spoczynku. Pierwszym celcm tycb skrornnych w porownaniu z potega

.... 0 kazde] pnrze dnia i nDey grozily gwaftowne nalDty. W CiljgU chwili ulica mDgfa stat sie ognistym piektem. Ludnosc cywilna musiata nauczyc sle zye w cillgtym pogotowiu.
{TallilDdierj

.... 25 wrzesnla obecny pod Warszaw<l Adolf Hitler z zainleresowaniem sledzil rDzw6j wydarzefl, niecierpliwie oczekujllc upadku miasta.
(AKG)

Wehrmachtu jednostek jest "bIonic Warszawy przed wtargnieciern nieprzyjaciela

82

.. '" ..

Tega dnia

.:oj,iiiicienie teryio riiim'

Polski przez RZ'Id i internowanie go w Rumunii.
18 IX 1939

Hoc z 17/18 IX 1939

oW oficjalnym komunikacie niemiecko-sowieckim: zadaniem ich wojsk jest "przywrocenie w Polsce porzildku i spokoju".
191X 1939
o Krakow: ukazuje siQ pierwsze tajne pismo w okupowanym Krakowie: .Polska lyje". o Gdansk: triumfalne wkroczenie Hitlera do

od zachodu oraz zorganizowac bezpcsrednia abram; rnostow po obu stronach Wisly w Warszawie". Kazdemu odcinkowi obrony miasta jest przydzielonadodatkowo cchotnicza kompania do budowy umocnien, Pomoc ta z dniana dzien bedzie przybierala na sile, aby - !'l.cmie z licznymi komitetami obrony cywilnej - objac niemal cala ludnosc milionowego miasta.

6 wrzesnia prezydent Starzynski powozamee ewakuac:ji lnje do zycia Straz Obywarelska pod koTymczasem 5 wrzesnia zapada decyzja ewakuacji wladz j instytucji z Warszawy. menda Janusza Regulskiego, odtwarza sluzby porzadkowe i usiluje zapanowac Wysilki organizacji obronymiasta krzyzui'l sie z decyzjami wiadz pansrwowych, kto- nad powszechna goraczka ewakuacji, Spontanicznie powstaja nowe oddzialy Ie nierzadko obracaja wniwecz tarania o utrzymanie Iadu i spokoju. A sprzeczne wojskowe, wsrDd nich dwa puiki "ObraDrozkazy nie przestaja napiywac. eDw Pragi", plutongoncow na wlasnych W nocy z 6 na 7 wrzesnia motocyklach i rowerach. PoMieszkancy plk, Umiastowski, szef propawszechny zryw patriotyczny miesakancow stolicy zaskakuje Wal'szawy czujq gaudy Sztabu Naczelnego Wonawet wl adze wojskowe. sit; osamotn ieni dza, nakazuje wszystkim zdrowym isilnym ll1l(zczyznom cpuW Ciqg~1 tych kilku dni, od w walce. Mosty 4 wrzesnia, siiy zgromadzone na Wisle scic rniasto i skierowac siy na do obrony porroity sie, W mowypelnia tium wschod celem wstapienia do uciekiniertiw. nowo powsrajacych armii, Jedmencie podejs cia Niemcow do przedmiesc miasta w WarszaCzyiby miasto noczesnie apeluje do owych mialo poddac sif wieznajduje sie 17 batalionow " ilnychi zdrowych mezczyzn" bez walki? o udziai w kopanin rowow przepiechoty z 64 dzialami ciwlotniczych i wznoszeniu bai 36 czolgarni lekkirni, rykad na przedmiesciach miasta, Wobec Wtadze opuszczaj~ Warszaw~. jawnej sprzecznosci obu nakazow, meska Lotnictwo polskie intormuje 4 wrzesnia cZ'tsc. mieszkanccw Warszawy jest zupeinie zdezorientowaua inie wie, kt6remu z nich o "niesamowitej kolurnnie jednostek opancerzonych", zblizajacej sie w szybkim ternrna sie podporzadkowac. pie w kierunku stolicy trasa Radornsko-Piotrkow-Rawa Mazowiecka. Rzad
postanawia zatern prze-

mlasta.

20 IX 1939
o Kapitulacja Armii "Modlin" i "Krakow".

... Codzienne bombardowania zamienily slolic~ i jej przedmiescia w ziejilce pustka pogorzelisko. Domy mieszkalne, obiekly wojskowe, wszyslko leglo w gruzach.
(zbiory pI}'W"me)

-4 KI~by dymu unoszace si~ nad plonljcym miaslem widac bylo z daleka.
IzbiOlY prywatne)

83

<0lIl

Na zgliszczach rodzinnego domu ...

(zDiory plywlltne)

lowieckich pod W61k~ Wr:9Iow'l19 IX 1939 r., w kt"6~ej zgihqto i .odriioslo rany okolo.90. tllal")Qw (,czyli 20% stanu putku], W s~iat poszedl przesadny jej opts pi6ra wlbskiego. korespondenta waJen. nego Mari.o Appeliusa! okreslaJ~cegoto starcle mtanem ,;ostatnie· go aktuzblorowego. samob6jstwa". swicie 6 wrzesnia niemieckie jednostki pancerne pojawiaja sie w okolicach

o starZy 14. Pulkl,l Ulan6w Jaz-

Grojca, czyli 60 km od Warsaawy. W sztabie przy ulicy Rakowieckiej marszalek Smigly-Rydz przygotowuje si~ do. opuszczenia miasta, Postanawia jeszcze tej same] noey przeniesc siedzibe giownego dowodztwa do Brzescia nad Bugiem. Mieszkancy Watsza"'Y czoja sie osamotnieni w walce. Mosty na Wisle wypelnia tlum ueiekinierow. Czyiby miasto miafa poddac si~ bez walki? zryw W gtownym szpitalu wojskowyrn wybucha panika, ktora udaje silt opanowac dzieki odwadze profesora anatomii por6wnawczej, Edwarda Letha. Z rewolwerem w dioni przepedza on tchorzy oraz niekornpetentnych i powierza kluczowe stanowiska uajodwaznicjszym j najbardziej odpowiedzialnyrn, Pracujqc po 18 godzin na debe reorganizuje wszystkie siuzby, operuje rannych, zdobywa.iywnosc ileki. Z kolei w ratuszu przysadzista, krepa po... 25 wrzesnia Niemey wystali nad Warszaw~ 300 ncmhnwcow,
(zWory prywatnlt)

... Insygnia 113.(sowa) i 111. (kosynierzy) Eskadrv Mysliwskiej,. klore naletaIy do slynnej Brygady Poseigowej. Str~.cita Dna nad Warszaw~ 43 samoloty wroga.
(zbiory prywMlJe)

niescsit( de Lubiina ..Jake jeden z pierwszych opuszcza miasto prezydenr Ignacy Moscicki, Rezerwy zlota bankupolskiege zostaja przeniesione "w calkowicie pewne miejsce", Pomiedzydwoma atakamibombowymi pospiesznie formowane na Dworen Gtownym sklady pociagow "'Ywoi~ atchiwa Ministerstwa Spraw Zagraniczoycb. Kilka wagonow pierwszej klasy zostajezarezerwowanych dla kerpusu dyplomatycznego. Gen. Kasprzycki, minister spraw wojskowych, przed swym wyJazdem, powierza miasto apiece generala Waleriana Czumy, komendanta gtownego Strazy Granicznej i przekazoje mu ro:>;ka:(;"oprQny Warszawy zawszelka cene, az do ostaniego naboju",

84

Tega "oia
kuJe opatrunkcw. Filtry do wody pitnej zostaly zniszczone. Podobnie state sie ze sprzetem do gaszenia pozarow.Przed jeszcze czynnymi piekarniami kolejki s'l coraz diuzsze, Strachprzed gtodem okazuje siy silniejszy niz strach przed smiercia. Harcerze zrzucaja z daeh6w bomby zapalajace na ulice, gdzie gas! ~iyje piachem, Zuchy nosza rozkazy, posilki, papierosy do wysunietych plac6wek wojskowych. Pod ostrzalem i pod bombami robotnicy naprawiaja ulice i dorny .. Po zapadnieciu zmroku na ulice wyruszaja grupy zamiataezy, kt6rzy usuwaja slady walki, Ta bitwa z brudern i z nieporzadkiern nie slabnie ani na chwile do korica oblezenia,

.:IiUk1irs·s·it:·ianlaah ·n;i·.
premlera Calinescu -Berlln; Reinhardt Heydrich wydaje rozkaz koncentracji zyduw pols-

2.1 IX 1939

Warszawa akr<lzona
Jeszcze nie caikiern wyleczony z odniesionych ran gen. Rommel, dow6dca Armii "todz", przybywa do stoliey 8 wrzesnia, N ajest lak silny, ze jedynie pod oslenq nooy tychmiast otrzymuje nominaeje na Komenmozna uprzatac zwloki zalcgajace ulice, danta Obrony Warszawy i clow6dcy Armii 12 wrzesnia plonieszpital Przemienienia "t6dz-Modlin". Niektorym oddzialom tych Panskiego, Ginie prawie tyobu armiiudaio siy przedrzec Naloty nie ustajq, do stoliey i Modlina, Bezsiac elsob. Ogieri atakuje takze gazownie. Wiadze zwlocznie zostaly skierowane "awet ua c/lwilf. miejskie zmuszene Sq do za- Powod'Qq, dllie stra- do ObrollY przydzielonych sekty w centrum mkniecia dopiywu gazu dla torow. Od 8 wrzesnia wysuni~te jednostki niemieckie 4. Dyi na Pradze. calego miasta. Od tej chwili wizjiPancernej zajmuja RaOstrzat artyleriijest warszawiacy mega gotowa« szyn j lotnisko na Okeciu, tylko na kuchenkach spiry- tak silny, ie jedYllie OKH oznajmia.triumfalnie: pod OslOlIq, l!DCY rnsowych lub wimprowizo.Dzisiaj ogedzinie 17:15 namoina. uprzqtac wanych piecaeh.napredce wzneszenych.zeegiel na posze jednostki pancerne sforsozwloki zalegajq,ce dwerkaeh, Czasami udaje waiy bI3lTIY Warszawy". Ko"lice. rnunikat ten jest jednak zdesie pozyczyc kuchnie polocydowanie przedwczesny. Atak pancerny w'! od wojska. Coraz trudniejo zywsilniernieckich zostal odparty, nose. Pogarszej; sie wa- Kazdy rnieszkaniec stolicy uczestniczyl runki sanitarne. Bra· w jej obronie ..Pewien porucznik na ulicy

kich w wydzielonych saktorach.

22 IX 1939
o Uroczyste przekazanie przez oddziaty niemieckieBiategosloku

stac instaluje iozko polowe wswoim biurze. To Prezydent Warszawy Stefan Starzyriski, Przez trzy tygodnie bedzie on z nieposkromiona energia podtrzyrnywat entuzjazm spolecznosci stolicy; zagrzewaj~c j~. do walki: "Apeluj~ do 600 ochotnikow, kt6rzy chea dostac bron i s~ zdecydewani walczyc do konca, aby srawili si~ przed Palaeern Mostowskich, Wzywam 600.mlodzieficew dostatecsnie Odwi;linyeh, by nie bali Sixsmierci. Za Warszawl(. Za Polsky". Jest 10 rano, WgodzinQP6:i:niej nie 600 a 6000 ochotnikow gromadzi sie przed Palacem ..Przyczynia siy do zacietego oporu, jab miasto stawi wrogowi, Bydzie to bowiem uzbrojona Straz Miejska. Bydzie ona ochraniac budynki uzytecznosci publicznej, strzee magazyn6w
Z7:fW.·.JlOS.Ci~ ..B~.dZie s.tanOWiC sluz- . by sanitama, wspornagac straza- ... k6w, ratownikow i grabarzy, na ..

i Brzescia nad Bugiem oddziafom sowleckim. • Poddanie Lwowa Armii Gzerwonej. • Londyn: wprowadzenie racjonowania benzyny.
23 IX 1939

~·I

l~iC ...

ktorych zapotrzebowanie bedzie gwaltownie wzrastac, Bataliony RD· botnicze rdwniez zostaja postawi one w stan gotowosci, S,! one odpowiedzialne za budowe barykad, rozktadanie i usuwanie min, transport rannych. Zkolei mieszkancy stolicy skrupulatnie wypeiniac bl(d~ rozkazyswego Prezydenta: otwierac sklepy, w ktorych jest jeszcze jakis towar, pilnowac, by ceny 31'tykut6w pierwszej porrzeby pozostaly bez. zm ian, wydawac pra3y, uprzatac z gruzu ulice,

,.

• Bavensbnlck do koblecego ohozU koncentracyjneqn przybywa pierwszy transport Polek .. • Niemcy: konfiskata odbiornik6w radiowych rodzinom zydowskim. ..... Glod zmusza ludnosc mlasta do spozywania koflskiej padliny zalegaiilcej ullce,
(z/lioty prywatIl~J

Pad nieustaj<lcym astrzalem

Naloty nie lIstaji! nawet na chwily. 3 wrzesnia jest ica 17. Powoduja duzestraty w centrum i na Pradze, Ostrzal artylerii

<lII Brak wody uniemozliwia gaszenle poiarow. Z salyslakci!l obserwulatc Niemey. (AKG)

85

nej linii kolejowej, W jego planach op6r

Warszawy rna bye zlamaoy artyleria, nalorami, a jezeli .i to nie wystarczy - gtodem i brakiem wody. W poniedzialek, 25 wrzesnia, rozpetuje siy prawdziwe pieklo, Glowny atak skierowanyjest na szance Warszawy lewobrzeznej, Koscioly, budynki, palace, szpitale, biblioteki - wszystko plonie .. Na prozno ochotnicy usiluj~ ratowac skarby Zamku Krolewskiego. Nie dzlalajq telefony, nie rna pradu, brakuje wody pitnej. Warszawa sprawia wrazenie upiornegocmentarzyska, We wszystkich ogrodkachi na-skwerach widnieja krzyze. Piwnice i schrony pogr<[i:one 8q w eiemnoseiach. Tloczy silt iN nich okoto 50 tys. rannych. Miasto jest wielkitnplonijcym stosem, a jego mieszkaucy z rozpacza uwijajq siy wsr6d piomieni, Najsilniejsze natarcie nadchodzi z poWolskiej przed swoja barykada rozlal ter- przystepuja doataku na szosie grechowpentyne, Kiedy czolgi niemieckie zbliiyly skiej. Sa odparci, ponosza dotkliwe straty, sly, podpalii ja. Kilka ozolgow spfoneio. Nazajutrz szczatkom armii "Poznan" i "PoNa ulicy Grojeckiej harcerz podl~czy! do mom:" udaje sie przedrzec do miasta, WY''1i~zujesir; walka na bagneszyny, po kt6rej mial przejezty: pozycje walczaeych oddaloWarszawa diae csolg niemiecki, zerwany ne 54 od siebie zaledwie 0 kilkabel wysokiego napiecia trak- sprawia wraienie llPiomego ka metrow. Haldy z cial paler cji trarnwajowej. Wrogi pojazd glychs'l miejscami takwysokie, plonqcego splonai niczym fajerwerk Kieze zaslaniaja pole razenia kacmentarzyska. dy na Mokotowie okolo rabioowmaszynowych. We wszystkich 20 czolgow j ciezarowek wjezogrodkacl! i na dza na Plac Niepodlegtosci, skwerach nLanv poniedzia~ek" zolnierze i ochotniey niszcza je Hitler chce wreszcie z tym widlli~iq krzyie, granatami i podpalaja. skonczyc. Rosjanie wkreezyli Pierscien si!;!zaciska do Polski 17 wrzesnia i linia dernarkacyjna 15 wrzesnia 3. Armia niemiecka po prze- wyznaczona jest wiasnie na Wisle, prawie przez Narew i dolny Bug J1jczy siy Gen. VOIl Runstedt otrzymuje rozkaz zdoz 8. i 10. Armia. Nazajutrz, 16 wrzesnia ra- bycia miasta przed 30 wrzesnia, Pragnie no, Niemeywysylaja ultimatum do on uniknac walk ulicznych, kt6re okuobroricow stoliey, a Luftwaffe rozpilby niewatpliwie eiezkimi stratami. rzuca Had miastem ulotki z Rozkazujewiec 8. Armii otoczyc miasto Scislym kordonern wzdluz okrezwezwaniem doewakuaeji w ci1lgu 12 godzin.To ultimatum ludnia, Padl j1!Z

<III 29 wrzesnta po poludniu zrujnowanymi. ulicami Warszawy po raz pierwszy maszeruj'l wojska nlemieckie.
(fePA)

T Zamek Krtilewski szczegtilnie ucierpial na skutek bombardowan luftwaffe w dnlach 16 i 17 wrzesnla.

(Bibliotei<a NaJodowa)

pozostaje-bez odpowiedzi, 17 wrzesnia Niemcy

Teg_ dnia
Fort Mokotowski, Fort Czerniakowski jest
odciety i broni siy resztkami

dostaiy siy

W'

nocy W beznadziejnej osrodek "Babice" .. Crnentarz wawl'zyszewski przechodzi Z rakdo Trwajq walk:i na Bielanach,
"Warszawa jako jednostka miejska nie istnieje"

sii, N1 p61wake trwa jeszcze rak,

rece wroga. Towarzyszy temuodlegla kanonada bitwy o Modlin.

TWferdza "Modlin"

25 IX 1939 ajWy:zszym stopniem dow6d. c~ niemieckim, kt6ry ponlest smlerc na froncie p.odczas II wo]ny swiatowej byi,gen. plk. W~rnervon Frit.sch (byfy n<jq2elny dOV)l6cjc;a wojsk Iqdowych Rzes~), poJegfy 221)( 1939 r. na przedpciluWarszawy. Petnil on w czasle obl~:Zen.i<l fun'kcj\l honoro~ego szeta nlemleckiego 12. pu,lku arty.lerii.

Obroncy,

ktorym zaczyna brake-

wac amunicji, s,! skrajrue wyczerpani, 26 wrzesnia 0 godz. 16:40 Niemcy przyjmuj~ dw6ch parlamentariuszy wystanych przez gen. R6LUmla,ktorzy przynosza prosbe 0 24-godzinne zawieszenie broni i rozpeczecie rozmow

Wiadomcsc 0 kapitulacji Warszawy dociera do Modlina a swicie 28 wrzesnia, Od dw6ch dni trwa bombardownie twierdzy, Wszystkie slly powietrzne przeniosly sie teraz nad ten ostatni punkt eporu, Zapada decyzja 0 przerwaniu obrony. General Strauss, dowodca dy.vizji pancernej SS "Kempf", przyjmuje pad amcntariuszy, Przerwanie ognia wyznaczone jest.na godz, 7:30 dnia 28 wrzesnia,
Wbrew oczekiwaniom ataki niemieckiejednak nie ustaja, Miotacze ognia sbllzaja Sly do

• Berlin: dekrat Hltlera o organizaeji zarzilclu woJskowego na "zai~tyeh, clawniej polskieh, obszarach". • Niemey: wprowaclzlmie rae] zyWnosciowych na chleb i mil.k~. • Niemcy: lotnictwo francuskie bombarcluje faluyki Zeppelin we Friedrichshafe n.
26 IX 1939

III cynicznie oswiadczy, ze jedynie wymierza sprawiedliwose w imieniu pelskiego dowodztwa, niezdclnego panowac nad swoim wojskiem. A wojsko owo ziamalo uklad 0 zawieszeniu dzialaii bojowych.
protesty

o warunkach kapitulacji,
Negoejacje zaczynaja sie

• Warszawa: utworzenie konspiracyjnej Sluzby Zwyci~stwu Polski, stanowiilcej zalilzek' Armii Krajowej, na ktorel czele

27 wrzesnia 0 godzinie 8:00 rano w Kwaterze GI6wnej 1. Korpusu. Kapitulacja Warszawy zostaje podpisana nastepnego dnia 0 godzinie 13:15. Niemeyoddadza pokonanym honory wojskowe, Oficerowie majq prawo zachowac swe szable, Podoficerowie izotnierzeczostajq uznani za jeric6w, z gwaraneja szybkiego powroru do dom6w.
Wieczorem 29 wrzesnia pierwsze

twierdzy juz po wywieszeniu

biatych flag. Grupa szturmowa "Kempf' prze zbrojnie naprz6d.

Nic dziWnegO, ze kiedy niemiecka tyraliera naciska TIa Modlin, rozpeczyna sie zazarta walka, Ogien

flankowy kompanii p.or. Batki

kiadzie pokotem wielu zomier£)!

jednostki Wehrmachtu wkracz~jij, do stolicy. Przed ich przybyciem, o swicie, na dziedzincu Cytadelijedna z kompanii pa· li sztandary putkow, ktore broniiy WarszflwY,by nie

SS. W odwecie niemieccy zoinierze rozstrzelaja ok, 600 zolnierzy 2. i 4. pulku Legionow.
Na protesty ze stro-

ny polskiej niemiecki dow6dca odczia-

Kapitulacja stolicy spotkala siv z ostra fala protestow ze strony jej obroncow, Poszczeg61ne jednostki nie usluchaly rozkazu o skladaniu broni. W dcwodztwie Armii "WarSzawa" zdarzyl sj~ nawer wypadek, w ktorym gen. Rommel omal nie pestradal iycia.. 29 wrzesnia zgtosil si¥ do niego padchor'lZy przedstawi ajqcy si¥ j aka Pilsudski, General, sadzac, ie to ktos z rodziny Marssalka, kazai go wpuscic, Do siedziby 90w6dztwa wkroczyl zolnierz w pelnym rynsztunku. Na zapytanie, skad przychodzi, rozplakal Sly iwyjasnil, ze przybywa z okopow, gdzie jego jednostka zawsze zwycil;;:za!a, gdzie odparli wszystkie ataki niemieckie igdzie g6rowah Dad nieprzyjacielem pod kazdym wzgledem, - Dlaezego ten rozkaz o kapitulaeji? Gdy general' spokojnie wyjasnil sytuacj~, w jakiej faktycznie znalazl sie
kraj, podchorazywyjal sped mundnrupistoJet i rzucajac go na st61 wykrzykn~t: . "My tam, w kompanii, nie nie wiemy, Przyszedlem.zeby zastrzelic pana generala, Wy·

staje gen. Michal Tokarz.ewski.

27 IX 1939

• Warszawa: powstanie SzarychSzeregow • Zawieszenie clziataJnoset PPS. • Berlin: Hitler przedstawia plan ataku na Franci~w listopaclzie 1939 roku.
28 IX 1939

dawalo nam sie, 1.eto zdrada",

Narodziny konspiracji

Ostatni rozkaz Naczelnego

Wodza przy-

srany do oblyzonego miasta 28 wrzesnia, zamiast oczekiwanych wytycznych dolycz~cych obrony stolicy, zawieral nominacje majora Galinata na otganizatora i dow6dcy podziemnej walki z Niemcami, Wobec og61nego oslupienia, gen. Rommel spalil kawalek jedwabiu z rozkazemSmigiego-Rydza i, jako Iepiejznajaey sytuacje, ludzi i ich mozliwosci, wyznaczyl na dowodce Polskie] Organizacji Podziemnej gen. brygady Michaia 'Ibkarzewskiego. RozpoczeIa sly konspiracyjnawalka Z okupantem,

• Mos.kw.a:podpisanie niemiecko-sowieckiego uktadu granicznego (czwarty rozbior Polski).

87

Niemiecka propaganda utrzymywata, iz kampania jesienna 1939 roku trwata sledernnascle, wzgl~dnie osfemnascle dni. W rzeczywistosci jeszcze w pierwszych dniach pazdziernika polsk.ie jednostki opieraty si~ najezdzcy.
eoretyczna linia obrony \~ewnytr~ej zalamuje Sly na krancach ad 7 do 10 wrzesnia, Na p61nocy Guderian przebija sie przez obrone Narwi w srrone Lomzy, pozwalajqc w ten spos6b gen. von Kuchlerowi, stojacemu naczele 3. ArInH, na otwarcie luki miydzy Bugiem a Narwia w kierunku Brzescia Litewskiego, Na poludniu XXTI Korpus Pan cerny odrzuca AtOliy .Karpaty'' z Wisloki na Rzeszow, a nastepnie na San w stronePrzemysla. Nad srodkowa Wisl~ generalowie Piskor i Rommel probuja zgrupowac rniedzy Modlinem a Sandomierzem rozproszone oddzialy

tworzace Armie "Lublin" i nowo utworzona Annie "Warszawa". Gen. Anders obejmuje dow6dztwo grupy trzeeh Brygad Kawal.erii. W obliczu beznadziejnej sytuacji, w nocy z Sua 9 wrzesnia, rnarszalek .Smigiy-Rydz Wydaje rozkazwycofywania siy na poludniowy wsch6d, aby, w oczekiwaniu ofensywy alianckiej, stworzye na granicy rurnunskiej, z pomoca wszystkich dostepnych oddzia16w,blok oparty 0 Karpaty. Na wsch6d ad Wis!y, 12 wrzesnia, Nierncy realizujq pierwsze okrazenie Warszawy poprzez polaczenie 3. Annii z 10. Armia, Ich seria manew-

row unicestwia stopniowo, od 12 do 17 wrzesnia, wokol Lubartowa i Wlodawy, reszt~ ocalalych jednostek Armii "Modlin". Na niewiele zdaly siy kontrataki Andersa. Nastepnie Armia .Ln-

blin" jest pobita pod 'Ibmaszowern i Rawa Ruska, Z kolei Armia"Krak6w" przegrywa bitwe woke! Zamosca i Bilgoraju. 16 wrzesnia, przez polaczenie XlX Korpusu Pancemego z grupy armii .Potnoc" z przednimi silami 14. Armii z grupyarmii .Poludnle", Niemcyrealizuj~ drugie okrazenie w okolicach Brzescia nad Bugiem. Na poludniu XXII Korpus Pancerny

.... Stosy helmow i wszelaklego SprZfJtu swiaclczyly o coraz wiekszej liczbie obrorieow zmuszonych do zlozenia broni.
(ADM)

... U kresu sil i rezerw stonca Polski poddaje ste. Na pierwszym planie zastepea clowadey Armii "Warszawa": gen. Tadeusz Kutrzeba.
(zbior,yprywatne)

BB

. Widziane z hUska
I •

gen. von Kleista przekracza San 11 wrzesnia i kieruje siC( na Lw6w, kt6rego obrone skutecz-

nie organizuje

Arrnia

"Karpawydzie-

ty". Na czele dw6ch dywizji pie-

choty gen. Sosnkowski

ra si~ Z okrazenia, zadajac przeciwnikowi ciezkie straty, 16 wrzesnia zajmuje Janow,

zrnuszony jest jednak poddac sie 20 wrzesnia. J ego oddzialy stopnialy do dw6ch batalion6w. 17 wrzesnia Sowieci zadaja ostateczny cios napadajac na Polsky. S4 0 40 kilometr6w od Kolomyi, do kt6rej wlasnie dotar! Naczelny W6dz. Przez to wtasnie porzuca on pemysl stworzenia bloku oporu na Dniestrze i 18 wrzesnia przekraeza z 50tys. zolnierzy granice.rumufisk,! ..
Kaniec walk

w kierunku Wygier, walcza z furia. 23 wrzesnia na drodze Zamose - Tornaszow LubeLski Brygada ..Wolyil' sciera sie na bagnety i granary

Niestety tylko nielicznym uda siy przekroczyc granice.

Kapitulacja warszawy

lUU

Pomiedzy Bugiem a Wisl'!, ostatnie jednostki Armii .Krakow" .i "Lublin" daremnie probuja

z posilkami 14. Armil. Nastepnie uiani z 25. Pul:ku Pozuariskiego orwieraja

przeiamac okrazenie, Gen. DabBiernacki obejmuje dow6dztwo

resztek Armii .Prusy", ktore

zdolaiy ocalec i atakuje z powodzeniern (22 wrzesnia) miedzy

droge

okolicach

Zamosciern it 'Iomaszowem. Zadaje nieprzyjacielowi ciezkie

strary, lecz 27 wrzesnia zmuszony jest sie poddac. Brygady kawalerii gen. Andersa, starajace przebic SLy

Krasnobrodu, biorac do niewoli wielka

Iiczbe

iemcow

Na czele dwocll dywi'1,ii piec1wty gell. Soslikowsld wydziera si~ z okrqienia, zadoJqc przeciwnikowi cieikie straty,

Oblegana juz od 14 wrzesnia Warszawa znajduje sie pod

ciezkim ostrzalem lomiczyrn i artylerjj-

rnieniach i znika za chmura dytak gestq, iz nawet prowadzenie rozpoznania z powietrza staje sil( juz niemozliwe. W tym ognistym kotJe opor polski jest wciaz tak zajadly, ze napastnicy postepuja z wielkim trudem, Garnizony fort6w sta-

.... Wi~kszosc letnisk polskich przedstawiafa laki widok: szkielety samolotow zniszllzonych przed startern.
(zbiory PlJ'Watfle)

wiajq opor i organizuja konrra taki, J ednak 26 wrzesni a 0 godzinie 16:40 gen. Rommel prosi o 24-godzinne zawieszenie broni j otwarcie negocjacji dazacych do poddania sie, Warszawa kapituluje 110norowo 28 wrzesnia. Niemcy biota do niewoli 120tys. jeftc6w, w tym 16tys. rannych. Brakuje zywnosci, wody pituej, gazu i elektrycznosei. Polowa miejskich budynk6w jest zniszczona. Nastepnego dnia pad a Modlin.
Pocz'ltek konspiracji

i uwalniaj lie setki jeiic6w. J ednak to wszystko nie wystarczy, 29 wrzesnia Brygady Andersa dccieraja do Karpat.

skim. 25 wrzesnia 426 ton bomb wybuchowych oraz 100000 ton bomb zapalajacych zrzuconych jest na miasto przez eskadry sztukasow i Heinkli gen. von Richthoffena, Miasto stoi w pto-

........ Insygn.ia 65. (u gory) i 22. Eskadry Bombowej (u dotu). Jednostki te, pozbawione oslony mySliwCQW, poniosty ci~ikle straty.
(zbi01yprywame)

Przekraczajac Bug we Wlodawie, gen. Orlik-Ruckernan, dysponujacy pulkiem piechoty i oddzialami Korpusu Ochrony Pogranicza liczacymi tacznie 4500 zolnierzy, oraz 6 dziaiami, pr6buje wspom6c gen. Kleeberga dolaczajac Sly don. Niemcy jednak przewidzieli to. Po ciezkim boju zmuszony jest do zlozenia bromo Jednak kilku jednostkom udaje sie zbiec i rozpoczynaja one partyzantke w okolicy. W ten sposob rodzi sie konspiracj a.

.... Polski poci'lg pancerny zniszczony przez Luftwatfe pod S.ocho-

wem.
(zbiory pry ... atne} v

89

ZI
•

h
I
I

a
pplk Waclaw Lipinski

J, '"

!!

~r
1U

,..

e:

... Ofiar obit;zenia Warszawy bylo tak wiele, ze nie nadazann z pogrzebami. Place, ulice i skwery miejskie pokryly sie napredue wzniesionymi mogilami.
(zbiory prywatne)

Warszawa. Mimo tysi~cy ton spadalacvch bomb, mimo braku swiatta, wody i srodkcw do i:ycia, mime catej beznadziejnoscl sytuacji i nieuchronnie zblizajace] si~ kl~skj, i:otnierze i cywile wsp61nie stajC}do walki. Jakby na przek6r najezdzcy, mlasto tetnl desperackim zyciem.
Obleienie warszawy. wldziane oczyma mlodej sanitariuszki Aliny G. Skazane na zagladt; miasto. Do zatosnego wspomnienia stoliey z nie tak odleglych CZilSOW pokoju, do bezsllnoscl wobee clerplen dochodzi bol po stracie najblizszych ... 21 IX. - Jest fatalnie. Brak wszystkiego. Ostrzal tak silny, ze likwidujemy nasz pok6j, do ktorego dwa razy wpadry odiamki, i przenosimy medykamenty " do windy. Co chwi la k tos do nas zachodzi. W szyscy szukaja otuchy, Niepewne oczy wpijaj.q. sie w nasze usta, chciwie chlonac slowa pociechy. Jest mi bardzo ciezko. Co moge powiedziec tym, kt6rzy chca zyc, wt6dc do zan, do dzieci, gdy sama jnz nie wierze w nasze ocalenie, Ale wmawiamy

rykady, a w alei Niepodlegiosci - okopy. 25 IX. - Chryste, co sie dzieje, 'Ieraz dopiero jest prawdziwe pieklo, Caly gmach kotysze si~ ciagle. Nie schodzimy jednak do schronu. 'Irudno, Woly umrzec patrzac w niebo, nil bye zasypana przez gruz. UIice puste. Mimo wszystko chce isc do rnamy. Co siy tam z n:imi dzieje? Kategorycznie mi jednak zabraniaja. W nich, ze wszystko jest dobrze, ze tak jak Przed chwila pocisk wpadJ do jednej jest - trzeba, Odchodza uspokojeni i w zamian przynosza a to cukierki, a to butel- Z sal, przebil dwie sciany i zmi6tl biurko, k~ wina. Pytamy od razu: "Czy to nie kra- Tuman kurzu zasypuje narn oczy. Wsz,?:dzione?" Qezy ~i~smiejq: "Nie". Nie dzie sypi,! siy szyby. Nie ma gdzie uSiq.Sc. oprzec glowy ... [estern pewna, bo wielu kradnie. Nieduzo, Obiad jemy w podziemiach. Jedna ale - i tak ze zniszczonego sklepu sciqgnq tabliczke czekolady, cukry ... .Przeciez to z bomb wybucha na podworzu, Widocznie mniejszy kaliber, gdyz tylko i tak ukradna inni" tlumacza. straszny lej szydziw oCZ)'. Trudno jest z tym walczyc. Miasto Jestjednym rumowisklem: a dom okaleczaiy trzesie Ei~ 24 IX - Chorzy, ranni, opaw posadach. Samolotow matrunki ... Coraz mniej chleba, Kupy gorqcego sa. Zda sit( swiat sil( wali. Kochany szef baonu doi:ywia gruzu, tumany 26 IX - Ide do mamy. nasjak moze, Ostrzal wzrasta, kurzu. Lzy leeq mi Nadchodzi niesamowita noc. 'Z oezu. Warszawo) "WI6i. helm - m6wi Wiera zawsze troche chroni", WyNiemoge spat. Niepokoj kasUeZ-fie, kochane chodze na pusta ulice, Jedna, ze ehodzic mi pociemnym mlasto gmachu, druga, trzecia ... MarszalkowgdziejesteS? ska. Serce mi zamiera. Miaste Odgtosy krokow warty mocno dZwi~czq przed dornem, Caly Mo- jest jednym rumowiskiem. Kupy goracego kotow to jedna fortyfikacja. Barykady, ba- gruzu, tumany kurzu, Lzy Ieca mi Z oczu,

92

SWiadkowie mowict
walismy slome i siano. Ciekawa mieszanka pod "Twierdz,! Modlin" - kilku reporterow, kilku artylerzyst6w,kt6rzy ezuwaja na swoich posterunkach. Dzieki radiowcom mamy mozliwosc podsluchu podawanych meldunkow przez przeciwnika. Po walkach 0 droge l'lcz~c'l Warszaw« i Modlio, nasi zolnierze odpoczywaja w zakolu Wisly. Bedzie trzeba odezekac, wnioskujac z komunikatow w zamaskowanych dolach obronnych iokopach. Twierdza Modlin musi zostac zbombardowana przez artylerie i lotnictwo, gdyz bezposrednio nie przedrzemy sly.tam. Przed zmrokiem obchodzimy posterunki piechoty i artyJerii ciezkiej, Wartow.nik patrzy przed siebie w zadrzewiony, plaski krajobraz, 0 kilkaset metr6w przed nim koczuja rezerwisci przed posterunkami wroga. Strzelcy czekaill: schyleni, wpatrujac sil:(we wrogie posteWarszawo, sliczne, kochane miasto - gdzie Modlin bronif si~ zacie- runki. Samochody, utrzymujace kontakt jestes? Cuchnace cielska konskie, trupy, co kle do 29 wrzesnla z Iinia frontu, dostarczaja herbate iprZY110lego wtasnle dnia do- 5Z'! rozkazy. 'Ielefonisci sprawdzaja polqkrok, brak rak, nog i gl6w. J((CZl( tylko i cOs szarpie serce.Bozel wadea bastionu gen. themmee podiClf czenia. Rozpoczyna sie noc. Siedzimypod twierdza Modlin przy Z opusz.czon'l giowa wychodze 11a deeyzie kapitulaeji. Niemey opanowaswieczce i czytamy wiadomosci. Radiowe Wielka i... smiem podniesc oczu, Jak Ii twierdze. Jeden z nlch opowiada. nie infonnacje mowia 0 sukcesach na trasie szpieg ogladam inne dorny. Coraz blizej, blizej, Tamtego nie rna - kupa gruz6w tylPiwnica, w kt6rej sie znajdujemy Warszawa-Modlin, naszycb sukcesach. ko, tlace sie belki i nic wiecej, Jak oszala. po przeszukaniu dornu oflcera nie- Szkoda, ze nasi zolnierze w okopach tego nie slysza, na pewno by sil:( la pedze, potykam sly, cos m6wiy. Nie wie- daleko Modlina, nie wyglada fZy, nie wierze ... zbyt zachecajaco. Zawsze to "Twierdza Modlin ucieszyli. Daleko slycbae " W czelusci zniszczonej bramy, jakies jednak cztery sciany i sucha musi zosta» zbombarstrzaly i przerwy staja si~ dowasu: prze: coraz krotsze. postacie. "Co z mieszkancami?" "Czys('; podloga, wiecraczej bombardowanie nam nie grozi. Polartylerif! i lotnictwo, Nagle, niedaleko od uciekla", Blysk nadziei, Dokad mogly gdyi, bezposrednio nas straszne detonacje. pojse? - tylko do ciotki na Chmielna, ale skie szczotki i zoinierska sila ktoredy? Pydzy ulicami nie zwracajac uwa- robocza zapewniaja elemennie przedrzemy Raz, dwa, trzy, cztery tarna czystosc. Wyposazenie si/~ tam." wybuchy. Polska bateria gi na pociski. Kazda btama promieniem znalezlisrny szybko, zas waski odpowiada. Las poteguje nadziei - moze tu sa? Nie rna. odglosy, piechota strzela, Polacy chca siy Jakiej § okno wah mi sie na glowe ..Krew dywan i trzy skladane krzesla dopelniaja wydostac z oblezenia. Atak zostaje jednak na palcach, straszny b61 W oczach. Po dose zwyklego umeblowania. Zarekwiroomacku wchodze do jakieji bramy. .~Y· ~ "Co to? Siostta ranna?" - Ktos mie bierze pod reke. "Tll jest dokt6r". Stary pan przemywa mi oczy. "Co siy stalo.dziecko?" "Matka mi przepadla ... " Jakie ciezkie sa nogi przed brama na __ ChmieJnej. Jakiejs dzialo, potem sehody, ciotka ... Nie pytam., ale oezy rozpaczliwie szukaja, Nie mao Ciotka goraczkowo tlumaczy; szly oddzielnie z babcia, nie chciala wyjsc z domu staruszka. .Pytalam sie 0 nie - bije sil:( w picrsi. - Podobno sa zabite. Ktos m6wii ... " Wybucha niesamowitym placzem. Z tylu podpiera rnnie sciana, J J nie padam, nie mdleje, ••

az

... Wlwierdzy "Modlin" zaj~ly pOlycje obronne reszlki Armii "todt" pod dow6dztwem gen. Thnmmee, Ich liczba wynosila doktadnie 152491udzL
(zhimypzywalj)e)

..... Kiedy 17 wrzesnia ponad 100 samololow Luftwaffe bombardowalo Modlin, kordon 286. Dywizji Piechoty Wehrmachtu otoezyt b.roni~cy sie bastion.
(zbicry ptywaute}

(Ozygina1; druk lwrupiracyfny) ... Harcerka w czo· 16wce. Pmlli~lnik z obwny WaISzawy··, KOPR. War·
.SzaW(J

1942,

s.

51·$2

93

na pr6ba Polakow przebicia sie w kilka dni terie po tamtej stronie Wisly, Dostarczamy zywnosc do postcrunkow kornpanii. pozniej w innym miejscuzostaje tak samo Droga Warszawa-Medlin trzyma si~ do- krwawo stlumiona przez naszych, Pogoda dla lotnictwa dzis nie najlepbrze, mozna si;;:szybka pomszac pomimo obstrzalu. Ale Polacy nie pozostaja bez- sza, lecz rnimo to samoloty stoja w pelnej czynni, Niespodziewanie zauwazaja nasz gotowosci bojowej. Eskadra osiaga eel: ruch nil drodze i nagle - seria wybuch6w. twierdze Modlin. Slyehac warkot samoloPoiozylismy sie wczesniej, nee przyszla t6w, kt6re S,! [eszcze wysoko, ale jeden po drugim zblizaja sie do celu.Wlasnie pierwnagle. Alarm. Jest 22:00. Wr6g atakuje, jakby chcial sie przedrzec, Polska artyle- szy samolotobnizyl lot, wypuscil bomby i zn6w wzni6s! sil( szybko do ria ostrzeliwuje nasz~ kornpanie ijej zaplecze. Poza tym zaj- Pod ostonq nocy g6ry, by ustapif miejsca namuje pobliski zagajnik. Nasza Polacy zbliiyli sif stepnemu. artyleria walczy zawziecie.rnido lias, ale graOstatnie eztery maszyny mo to zostaje odcieta ogniem, llaty rilCUle unu- kr~Z'l nad Modlinem, obserwujac skutki swych dzialati, Bezposrednie polaczenie jest S1.ajq ich do odW koncu i one zrzucaja bomwrotu. Walka przerwane, Mozemy porozumiewac sie tylko przez radio. cichnie. Atak ad- by. I tak juz przez caly dzien, Polacybrcnia sil( desperacko. .tqcZJ1osciowcy natychmiast naparty. Jeden z naszych samolot6w zoprawiaja uszkodzenia sieci, Z przodu styszymy terkot karabin6w. Na- stal trafiony. Spada coraz nizej leei nad sza kornpania znajduje Sly W ogniu ci~z- zabudowaniarni, jest coraz nizej, pi'tlc mekiej walki, podczas gdy sqsiednia kompa- tr6w nad ziemia.widzimy go, machamy do nia niewiele ma do roboty, Pod ostona niego. Polacy nagle zamilkli. Jericy twierdza, nocy Polacy zblizyli si~ do nas, ale granaty reczne zmuszaja ich do odwrotu, Wal- ze nasze sarnoloty j artyleria spowodowaka cichnie, Atak odparty. l~ ogromne straty po stronie prze- I I ciwnika. •• Artyleria strzela, cdpiera napastnika. Nastepnego ranka doliczono sie 200 polegl'ych Polak6w przed naszaliniq. Nastep... Wojska niemieckie czuly sielym pewniej, im pewniejs.le stawalo sle zwych;:stwo Rzeszy.
(Cmnerapress) Reinhard Sau"" "Bunker Modlin" w: "Bewiilmmg". Berli1l194i. s. 1$·18

odparty, Nagle walka ustaje, nastepuj e cisza, Slychac w niej kroki wartownika, Ale o kilometr przed nami wielu nieruchomo patrzy w mrok nocy. Rankiem slonce ledwo moze przebic si~ prlez szare ehmury. Jest zimno. Kuchnie polowe dostarczyly kawe i poczte Z odleglej ajczyzny, Radio przekazuje rozkaz ,;zolnierze czyszcza j sprawdzaja bron''. Przeciez w przygotowaniu sa nowe akcje. Na posterunkach obserwacyjnych artylerii ozywiony rueh. Piechota przemieszcza siy do przodu,ubezpieczana przez artylerie, ktora niszczywazne punkty OpOl'll przeciwnika. Pole walki jest widoczne. Przez lornetke obserwujemy kompanie, kt6re nas poprzedzaja i mozemy obserwowac pole walki. Dostrzegamy kr6tki btysk, klab dymu i ziemi, apotem s!ychat detonacje, Nasza arty Ieria jest w ciaglej akcji, slychac dudnienie i odglosy, ktore z czasem cichna, Gluche wybuchy, to granaty. Ten koncert brzrni dzisiaj szczeg6lnie. Odglosywystrzalow dziat ciezkiego kalibru zdradzaja ba-

94

SWiadllowie
__ 12 paidziernika 1939 r. Iadeusz Skowronski, ambasad or RP w Brazylii, za posrednlctwem minislra spraw zagranicznycn, p. Oswaldo Aranha, otrzymal pierwszy list od matki z Warszawy.

mliwiCl.

Drodzy Moi! :ladne plow i najbujniejsza wyobraznia nie zdola wyrazic cosmy przezyli. Okazuje sie, ze ehyc zycia jest silniejsza nad wszystko, czego " dowodem jest, ze zyjemy i zdrowi [estesmy, Moralnie tylko cierpimy nad tym co si~ stale i co nas czeka jeszcze, A teraz opiSZy kolejno co ijak bylo. 25 sierpnia wyjechalarn z dziecmi z 'Iorzenca, 11a Cze tochowe, [... ] a w dwa dni poznie] zjawili sie Kaziowie, kt6rzy co siy dalo zabrawszy na samochod, bocznymi drcgarni dobili do celu, [... 1 a po kilku dniach zainstalowania sie tam, korzystajacz okazji, wyjechaIi po dzieci. Dowlekli sie wreszcie tu i rnieszkaja razem, bez moznosci powrotu do Gdyni, bo tylko ci co tam byli od 1918 I. maja prawo pobytu, [ ... J A teraz troche szczeg616w 0 majatku i domu. Ogrodnik i 8 fornali na rowerze uciekalitu i byli u mnie.iopowiadajac, ze juz 30 a godz. 10 rano Kepno i majatek 'Iorzeniec byly zajete, ze 11apodworzu bylo kilkaset kr6w

przewiozlo mnie i meble, pod obstrzalaZ okolicy, ze traktory wywiezli, ale Z braku benzyny zostawili 113 dro- mi na moscie, na stare mieszkanie, a przydze, ze tlumy uciekajacych tamowaly ruch, jechawszyzastalam dompelny, 'Irzeba byjednym slowem, balagan straszny, [... J to mysleco tym.zeby ich nakarmic, a brak Nasz dom w Warszawie, na placu Na- by! straszny wszystkiego, bo sklepy zapoleona cudem ocalai, bo dookola tylko mkniete z braku szyb, obrabowane dozgliszcza, dostai kilka pocisk6w, kt6re ro- szczetnie, sklady popalone, wi~e tylko na zerwaly dach, na rogu od placu i Wan~c- wage zlota cos siy dostawalo.Dzis jest juz kiej. Wszystkie szyby, nawet padw6jne wy- Iepiej Kaziewie przywieZli co sie dale, tak ze gl6d nam nie grozi tymczasem, ale jak bite, na chodach okna wyrwane razern z murem, dach jak sito dziurawy; koszto- sie to przeciagnie, to ua rok przyszly bydzie gorzej. Lokatorzy nie placa, podjae wac to bedzie duzo, ale przynajmniej .z banku nie mozna. Kaziom rnieszkac rnozna. Najpierw grozi ruina zupelna, bo domy padia elektrownia, potent woNie spalismy tam obsadzili uciekinierami, doeiagi, po wode dotad do przez dziesi~c nocy, niejedlismy Gnebi mnie i twoja sytuacja Wisty sie chadzi, wydzielajac i moraine zalamanie 0 prestige racje do mycia. Dzieri nic cieple-go przez 25 wrzesnia w kronikach zapipifC dni, kraju, edukacja dzieci: s~dz~, a HI domu bylo ze jezeli to sie przeciagnie, to sac mozna. Ogien huragano,.6i;zych przewiez dzieci do Szwajcarii wy niemal co sekunda (z mai niech tam siy ueza, szczegoltymi przerwami), gwizd uclekinierow aeroplan6w i bomb padajacziemascie os6b. nie Roman, bo tak wykolei siy zupelnie, a dzis wyksztalcenie cych, dym z palacych sit( dom6w, panika Iudzi, ktorzy oszaleli z prze- to ich cary majatek. Pieniedzy czasem nie razenia iw bieliznie tylko biegli w roznych _przysyiaj. Badzcie zdrowi i dobrej mysli, kierunkach, Padali jak muchy, a lie tego choc po tyrn co sie stale, trudno bye dozginelo, Bog jeden wie. Moina pow ie- brej mysli, Moze B6g da, ze zobaczymy sie jeszcze, a tymczasern opiece J ego was podziec, ze Warszawa w 70 % zniszczona. Katedra, zamek, Filharmcnia, paiac Paca, lecam, Nasz placyk pelen mcgil i krzyiy. Janiccy zgineli pod gruzarni, m'li Zosi Kodworzcc, MSZ, Marszalkowska, jednyrn siowem, ruina zupelna; wsie tez popalo- morowskiej, Wieniawskl zabity; rozzalene. Prawnuki nasze moze odbuduja, bo nie og61ne za to co si~ stale, stwarzajac wnuki jeszcze nie Zd!!Z1!. Nie spalismy podatne podloze do bolszewizmu; okiaprzez dziesiec nocy, nie jedlismy nic cie- mywano nas w straszny sposob. Wdzi~cznosc wielka nalezy siy oddawplego przezpiec dni, a w domu byto roznych uciekinierow czternascie os6b, bo za- cy tego listu, ktory byl u nas, Zofia Skowronska pomnialam dodad, ze pobyt w doom Kaziow okazat sie niemozliwy, Za samoTadellsz SkOWTOli>ld, "WOjJJIl widziona z /lrazylii". ch6d Kazia, ktory zabrali, wojsko polskie PouJ<a F1Uldocia Kwt., LOlldyn 1980 c
spedzonych

.... Stanowisko obrony przeciwlotniczej Warszawy przed dworcem kolejowym na ulicy Marszalkowskiej.
(lvil'll:y prywatne)

.... Nazajulrz po kapitulae]l Warszawy . ObecnoSii riiemieckich lolnierzy na ulicach stala sili!w nowej rzaezywlstcsci zwyklym widokiem.
(EeFAl

95

~ .~~.~!.~.~~~.~~y.~~.~.~~.~.~.~.~.~.~.~~~.!.? ~ ..
odzinne tradYCje. patriotyczne za.ci<l' iyly na wszystkich trzeeh braciach Starzynskich: Romanie, Stefanie I Mieczyslawie. Nic wi~c dziwnego, ze za udziat w konspiracyjnej dziatalnosc] w rodzlnnym lowiczu Stefan Starzynski byltrzykrotnie aresztowany, a w 1910 roku przez miestac cdbywal kar~ w Cytadeli. Kiedy po traktacie ryskim powolana zostafa delegacja polska przy Komisji Reewakuacyjnej w Moskwie, eiesz'!cy si~ zaufanlem Pllsudskiego Starzynski zostal [e] sekretarzem generalnym. Po powrocie do Warszawy rozpoczat prace w Ministerstwie Skarbu, a w ci<lgu nastepnych dwu lat (1932-19341 pelni! funkej~ wiceprezesa Banku Gospodarstwa Krajowego. Peln1f r6wniei liezne funkeje honorowe. To jemu wfasnle powierzono funkcje generalnego komisarza Poi.yezki Narodowej.

Niemiec. W ezerweu Starzynskl powofat Mlej. skie Zakfady Aprowizacyjne eelem zabezpieczenia miastu rezerw opafu i zywncsct W lipcu w sclste] tajemnicy opracowano plan ewakuacji rzqdu ze stolicy. W lipcu i sierpnlu przygotowano rezerwy paliwa oraz powolano dodatkowe kadry dla komunikacjl miejskiej, Stuiby Zdrowia I Strai.y PoZarnej. Opracowano tei plan zabezpieezenia zbior6w Muzeum Narodowego. Byt wtedy niekwestionowanym autorytetem, prawdziwym przywodc<l, ktersgo wptyw si~ga! daleko poza stollcs.

..ehci;dem, by Warszawa byta wielka" Na wiese 0 wybuchu wojny Starzynski zal'ZC!dzit ostre pogotowie obrony przeciwlotniczej, zorganizowal robotnicze brygady do pomocy przy wydobywaniu zasypanych ludzi i zabezpleczaniu uszkodzonych dom6w. Kledy dotarly do Warszawy pierwsze pocl'l9i ewakuacyjne, poleell przygotowanie punkt6w etapowych. Prezydent Vt/arszawy Nomlnaeje na komisarycznego prezydenta W ogarniaj<jcym miasto chaosie .improwizowal Warszawy otrzymal30 lipca 1934 roku. Jako nowy lad widzqc, ze "wszyscy potraclli glowy". wytyczne dzlatalnoscl na nowym stanowisku Na Ratuszu praea trwala bez przerwy. PrezyStefan Starzynski uzna! stabilizacj~ budi.etu dent miasta apelowal 0 naleiy!,! postawe kazdego mleszkanca stollcy, by zachowac spokej mlejskiego, oi.ywienie ruehu inwestyeyjnego, i porzqdak w rnlescle, podniesienie stanu estetycznego stolley i walk~ z biurokracjq. Starzynski nie opusclt stolicy, przez ca.ly czas Stefan Starzynski prowadzif t~ dziatalnosc ofiarnie zablegaj'lc 0 zabezpieczanie warunkow i.ycia codziennego w bombarmimo pi~trzqcych si~ trudnosc]. Na i.yeiu prywatnym od 1937 r. cilli.yla dowanym rnlescle. Mianowany W ogarniajqswladornosc nieuleezalnej ehoroby przez gen. Czum~ komisarzem cyeym miasto iony. Lewlca ostro go atakowala. wilnym przy Dowodztwie Obrony ehaosie improWarszawy swymi apelami i osobiwizowalllowy Mimo to, w cillgu czterech pierwstym przykladem mobllizowal inszych lat dzialalnosci Starzynskielad JIIidzqc, ie go przybylo Warszawie 2 min m2 "JIIszysey potranych. Kaidy detal iycia eodziennebrukow, zwiekszono slee kanalizacili gloJllY". go nabieral niezwyklej wagi. Braki i.ywnosci starano sie wi~c wyr6wcyjn'l, produkcifi energii elektrycznac konina, a pozory normalnoscl stwarzalo nej. Powstaty nowe parki, wzrosla dlugose tocodzienne sprzatanle miasta po nalotach, row tramwajowych. Wtedy tez powstal projekt z podziwem opisywane przez licznych zagrabudowy warszawskiego metra. Wybudowano 44 nowe szkoty, ukonczonc budoWfi Muzeum nicznych komentator6w. N<!rodowego, rozbudowano Biblioteke PuKapitulacja bl icznql otwarto Stoleczny Teatr Powszechny. Od 29 wrzesnla Starzynski miaf zar2<ldzaemiaNic wifilC dziwnego, ze wybory w 1938 r. zastem jui tylko jako prezydent do czasu obj~koiiczyty sifil osoblstym sukcesem Starzyncia wfadzy przez okupanta. Za wykonanie skiego i jego polityki miejskiej. umowy kapitulaeyjnej byl odpowiedzialny 050blscla, Wezwaf ludnose do ztoienia broni, W obliczu wojny a urzfildnikow i robotntkow do powrotu do praJui. od 20 marca 1939 roku poborowi otrzymacy, uniewainil wszystkie zezwolenia na posiaIi wezwanla do pracy. W kwietniu rozpisano danie broni, rozwiazal wszystkie organizacje Poi:yczk~ Obrony Przeciwlotniczej. W maju polityczne pezostawiajac prawo istnienia tylBeck zapoznal spoteczenstwo z roszezeniami

-ko instytuejom publicznym i spolecznym. Kiedy Nlemey zaezef wkraczae do Warszawy, Starzynski nie skorzystat z moztiwoscl opuszczenia miasta. Pojawita si~ w<ltia nadzieja na moi.Jiwose ograniczonej dziatalnosci w interesie publicznym. Juz w pierwszych dniach okupacji prezydent Warszawy polecil wi~e wypfacie wszystkim uraednlkorn pobory za trzy mieslace, czym doprowadzif do wscleklosel hitlerowcow. Domagat sie zwo.lnienia aresztowanych przedstawiciell intellgeneli polskiej, pomoey w uruchomieniu telefon6w oraz przestrz.egania warunk6w kapitulaeji. Przystllpiono do odgruzowywania miasta, usuwania barykad, do przywr6cenia komunikacJI. W Alei Szucha Nie by! wi~e ani ulegfym, ani dogodnym prezydentem dla nowych wladz. Spodziewal si~ aresztowania. 26 pazdziernlka zostat zabrany do Komendy Policji w Alei Szucha. Potem przewieziono go na Pawlak. Dalsze losy ostatniego prezydenta przedwojennej Warszawy nie sa znane. Wedlug Ludwiga Fisehera miat bye rozstrzelany na Pawiaku; wedlug innych miat bye wywieziony do Dachau i rozstrzelany, przebywae w Berllnie, w Spandau, zgin'le w Parku Natolinskim. Poszukiwania materia16w do weryfikaeji hipotez trwai'l nadal. Tymczasem symboliczny grab na Pow<lzkaeh ehroni go od zapomnienia.

iycie codzienne

Zgodnie z zawartymi sojuszami Rzeczpospolitaliczyta na pomoc i natychmiastowe wszczecte wojny przez FrancjQ i AngliQ. Nie pOdjQfy one jednak oczekiwanejofensywy ich dyplomacja prowadzifa defensywnq grQ na zwfokQ.
ch6d 0 bojach tych nie wiedzial, Polsii( OG. z~isty .1:. w.~zesm.·a., ska sfuzba informacyjna poza krajem milcza!a, sama rue rnajac zadnych ingdy wojska sowieckie przekroezyly j.ejwschodnie granice ..Nie- Iormacji", wielki odstep chronologiezny rniedzy Jednym Z omawianych zagadnief tyro wydarzeniem, a koncem kampa- byiy pr6by wyj asnienia przyczyn kl~nii wrzesniowej spowodowal, ze re- .ski Polski. Korespondent "Times'a" Polski" akcje i opinie zwi'l2ane z klysk4 Pol- w artykule "Upadek ski mialy miejsce tuz po 17 wrzesnia. z 18 IXstwierdzai, ze przyczyn kleski nie rnoznaszukae w zalarnaniu sie Innym tego powodem by! praktyeznie calkowity brak inforrnacji 0 tym woli walki wojsk polskich, Zwracai natomiast llwag<,:na przewagy nieco dzieje sie w Polsce powkrcczeniu mieckich sit powietrznych i na szybRosjan. Jak slusznie zauwaza Jerry Lojek "Po 21 wrzesnia sadzono na kose dzialari wojsk zmotoryzowaZachodsie, ze wojna w Polsce juz siy nych .. "Innym powodem kiesk! skonczyla. Nikt zresztanie zdawa] zdaniern autora - jest wczesne i calsobie sprawy, ze po 17 wrzesnia Pol- kowitezaiamanie si~ polskiej lqczskie SUy Zbrojoe stawiaja op6r nie nosci radiowej", tylka Wehrmachtowi, ale i .Armii Przestro.ga dla swiata Czerwonej ..Nikr nie relacjonewai Churchill w "Pamiytnikach" D klesce desperackich, bohaterskich walk na Polski napisai: "Zobaezylisl1lY w6wziemiach wschodnich RP [... J Nie- czas, jak moze wyglqdac nowoczesny stety, nikt tej patrietyeznej ofiary Blitzkrieg: scisia wspolpraca wojsk propagandewo niewykorzystal. Za- ladowych z lotnictwem na pelu bitwy; padek Polski w 1939
1".

gwaitowne bombardowania wszystkich linii komunikacyjnych j wszystkich miast, [... ] a nade wszystko niemozliwe do odparcia uderzenie poteznych wojsk pancemych",
anallzy militamych przyczyn kleski jest wyJeszcze jedna proba

gotowosc na umocnionych pozycjach obronnych" - taka byfa rzeczywistosc pomocy Zachodu dla Polski.
(TOG)

..it. "Nieruchoma

powiedz dyplomaty francuskiego

Pierre Flandinai.Armia polska zo-

din uwazai, ze czynniki wojskowe i rzadowe przeceniaiy wlasne sity,

rownoczesnie niedoceniajac Niern-

stat

stala zniszczona, ale by toby niesprawiedliwe oskatzyc j~ a zalatnanie sj~. Zolnierze bili sie dzielnie, czesto nawet po bohatersku. Personel dowodz~cy zachowal sie zaszczytnie, chac nie byl on przygotowany do metod wojny nowoczesnej", Ponadto Flan-

c6w. Dostr.zegl takze dwie inne okoIicznosci kleski - wkroozenie Rosjan i brak pomocy zestrony sojusznikow, Zdarzaiy siy rowniez wypowiedzi, ktore upadek Polski ujmowaly.w kategoriach ideologicznych. WartykuIe ,paily Herald'vz 24 IX stwierdzo-

<0lIl Wopinii publicznej Zachoctu unicestwienie Rzeczypospolitej p rzez j ej lata lila rnyc h sijsiad6w

wywolalo tale
nburzenla.
(JDC)

91

no, ze przyczyn'l kleski by! charakter polskich rzadow okresu miedzywojennego. W tym samym tonic wypowiadal sie r6wniei byly premier Wielkiej Brytanii Lloyd George.
"Rosyjska zdrad;t·

Drugirn zagadnieniem byla reakcja na wkroczenie Armii Czerwonej do Polski i wynikajace z tego konsekwencje. W poczatkowym okresie przez prase zachodnia przetoczyla sie fala oburzenia. 18 wrzesnia "Times" zamiescii artykul pod znamiennyrn tytulem "Noz w plecy", a nastepnego dnia: "Sowieckie cele i plany", Relacjonujac wydarzenia stwierdzano, ze wkroczenie Rosjan jest wynikiem porozumienia niemiecko-sowieckiego, ale zaistn.ia.la sytuacja nie stanie sie przyczyna wypowiedzenia wojny Zwiazkowi Sowieckiemn przez Angliy .. Zgodnie z ukladem zawartym 2.5 Vill1939 r. zobowiazania angielskie clotyczyly jedynie Niemiec, "New York Times" w dniu lf IX 1939 r. opublikowal artyku] pod tytuiem "Rosyjska zdra-

komunistycznej, jednej i drugiej rowda" zawierajacy zdanie: "Skoro nie niebezpiecznej''. Niemcy dobily ofiare, Rosja radziecReakcje dyplomatyczne aliantow ka porwala czysc lupu, kt6rego Rzernialywstrzemiezliwy charakter i nie sza nie mogta spozytkowac. Przypadla Rosji zaszczytna rola hieny obok byly nawet notami protestacyjnymi, niemieckiego lwa", Oficjalny komunikat rzadu opublikoAndre Corbin, ambasador Fran- wany w "Timesie" 18 IX stwierdzai cji w Londyniepisal w swej relacji: jedynie, ze ataku na Polsky "nie mozna, wedlug opinii rzadu "Nie rna watpliwosci, ze w tej chwili opinia an- W tliekt6ryclz reak- JKMoSci usprawiedliwiac argumenrami wygielska pragnelaby skon- cjach moine byro dopatrzec sie kretyzowac swe uczucia suwanymi przez rzad sowiecki", oznok prawdziwej w jakirns jednoznacznym gescie i ze w wieiu sroPodstawowym skutsatysJakcji, dowiskach posuwario Sly ZSRRuzllcil ma- kiern upadku Polski bynawet az do rozwazania sk~ i lvawnil sw6j 10 powstanie granicy niemiecko-sowieckiej, brak skruPlll6w hipotezywojny z Rosja. i swoje apety.ty. Choc fakt wspeldziataW niektorych reakcjach nia tych panstw wydamozna bylo dopatrzec sie oznak prawdziwej satysfakcji, i.e wal sie bye oczywisty, co zostalo poZSRR zrzucil maske i ujawnii sw6j twierdzone ukladem podpisanym 28 brak skruput6w i woje apetyty, "Ti- IX w Moskwie, czesto pojawialy sie lime opinie, Znany byt artyku! Lloymes" nie zawahal siy pogratulowac da George'a w "Sunday Express" sobie, ze wyjasnilo si~ definitywnie ideologiczne tio konfliktu i ze demo- z 24 IX. Autor stwierdzal, ze interkracje znalazly si~ teraz W obliczu wenej a sowiecka nastapiia juz po rozswych prawdziwych przeciwnik6w; padzie panstwowosci polskiej. Tereny dyktatury hitlerowskiej j dyktatury wschodnie nie sa zamieszkaie przez

ze

... Nie wiadomo na jakiej podstawie lloyd George utrz.ymywal, ze wtargnj~cie Sialina do Polski mialo charakter pokojowy.
(zbjory ptywame]

T Wspolpraca III Rzeszy i Zwictzku Radzieckiego byla powszechnie znana na Zachodzie. Nie doprowadzilo to jednak do wypowiedzenia wojny ZSRR przez Franci~ i Angli~.
(Zbj01Y plywa!ne)

98

iycie codzienne

olak6w izostaly za.ivte przez Polsk~ kanew ed Niemcow, Wypowiadano brew stanowisku aliantow, "Jest opinie, .ze nie nalezJ podejmowac ryba j asne dla kazdekrokow, kt6re by poHitler got6w byl J, ze Rosja nie rnobilipychaly ZSRR do po)waiaby 4-mihonowej mworzyc p.olskie rozumienia z Niemcaparlstw;o b.ufomwe rmii po to tylko, .aby mi. "C;':ySC (terytorium rnozliwic Niemcorn Polski), kt6r,! sobie z CZfsci terytori6w rzelamanie polskiego olmpowallych, l1'ak· przyznala Rosja - zdatujqc to jalw ofertf niem Corbin a ..zas kopOTU. Jest faktem, ze p.netargow.q. l ogromna sila jest czyla wszystkich i nierierowana nie przeciwTakiemu. pmlstum odparcie nasuwa przeciHny byl Stalin .. spostrzeeenie, J Polsce, lecz przeciwze ~ Niemccm", Na peNieincy ponios!y poedzeniu Izby Grnin jeden z poslow wain,! p.oraZk~.Fakt, ze wojska Rzewierdzil, ze wkroczenie Rosjan rna szy zostaly odsuniete od granicy rua eelu odgrodzenie Ukrainy iBai- munskie], n'iwniez zostai przyjety

z satysf"kcj,!". Amerykanski sekretarz stanu Cornell Hull wyrazi] opinie, ze "sowi.ecka inwazja na Polske nie oznacza udzialu sowieckiego w wojnie europejskiej, a zmierza jedynie do zabezpieczenia granicy i ochrony mnjejszosci rosyjskiej we wschodniej Polsce" .
Angielskie mrzonki

A. Zachodnie demokracje

nie podejr1:ewaly, te hitlerowska napasc na Polsktl jest. zwiasfunem kolejnycH agresji.

{JIjJaprI'.i!S}

Churchill w przem6wieniu radiowym z 1 X powiedzial, ii wolalby, azeby wojska sowieckie, wkroczyly jako sprzyrnierzericy Polski, a nre jako najezdzcy .."Jednakdojscie wojsk sowieckich do tej wlasnie linii bylo konieczne dla zabezpieczeaia Rosji w zwiazku z; niemieckim zagroaeniem, Tak ezy inaczej, wojska te s~ tam, gdzie S,! i nie ulega wi!tpliwosci, ze w ten spos6b paws tal front
wschodni, ktorego nazistowskie

o seas kontynuowania wojny.Niemcy i ZSRR 28 IX, 1939 r. obok wzajemnego uk!adu podpisaly rowniez deklaracj ¢ w sprawie propozycji pokoj owych, Stwierdzono w niej, ze j esli wysHld tych paristw na rzecz pokoju nie beda skuteezne,

Niemcy nie beda mialy odwagi zaatakewac", Upadek Polski postawii jeszcze przed aliantami pytanie <4 Kilmpania wrzesniowa byla dlaalianck.ich sztab6w przykladem str.i1tegicznej inowacji.: blitzkriegu z masowym uzyciem wojsk paneemvch,
(TDC)

99

--

--

telegraficznym skr6cie - ------ ---..--------~-_-- ---------

Przetarg

Polsk~

-_-_

W tym czasie podejmowano wiele

~9.~.9.

'

"

Nl1Iodowie.G (Francja), nr 226, 27 IX 1939.

Natychmiast po zajeciu terytonow polskich sowleckie wladze okupaeyjne przystepuia do sowietyzacji calego zycia.(.,,) ZaJmowane tereny sa poprostu zalane rozneqo rodzaju sowiecka bibuta prnpapandowa. W kinach wyswletla sle filmy sowieckie. Na ulieaeh wiekszych miast ustawlono gtosniki, zrnuszalao w ten spos6b ludnosc do sluehania audyej! radia sowlecjieqo. l.iczba morderstw i podpalen na zajetych terenach nle jest doktadnie znana; wedlug posiadanych informacyj jest jEjdnak bardzo wielka.

~~~f?~.~1'!~"

,.

W jatkach warszawskich zjawifo sie rnieso koriskje: Jest ana chetnie nabywane przez naszegospodynie. Mieso koriskie, jezeli chodzi osktadnikl, jest bardzo zbllzone do chudego rnieso wolowego. Przyrzqdzae je trzeba nieco odmiennie, stosulac wleksze dawki przypraw, korzenl itp. Na kotlety trzeba brae mielone rnleso z duiq noscta cebuli. Dobry jest gulasz z duszanego miesa z paprykq. Befsztyki przygotowuje sie podobnie jak z wotbwego, a wiec trzeba rmese zbic macna drewnianym watkiem, skrople octem itp. Jeteli chcemy ugotowac zupe na koriskim miesle, to ze wgledu na specyficzny, zresztq_ dosyc slaby srnak slodkawy nalezy je. przedtem obg.otowa6, a wade zlae .. Miesa utraci wowczas smak stodkawy. Paza tym nalezy mi~so gotowac z duzq lloseiC!przypraw i korzeni.
"Kutie: Warszawski", 23 IX 1939, nr 263

odpowiedzialnosc za to ponosi Anglia iFrahcja. Byla to wlasciwie grotba, ze ZSRR maze przysrapie do wojny po stronie Niemiec. Premier Chamberlain w wyst~pieniu w Izbie Gmin 3 X przypomnial, ze celem przystapienia.Anglii do wojny jest polozenie kresu kolejnym niechybnymagresjom. niemieckim, Natomiast Lloyd George uwazal, ze nalezy podjqc dyskusj~ nad szczegolowymi warunkami pokoju.

inicjatyw dyplomatycznych, ktorych celem bylo wszczecie rozmow pokojowych, W roli posrednikow najczesciej wystepowali dyplomaci wfoscy iszwedzcy, Zwolennikami negocjacji w rzadzie angielskim byli Chamberlain [Halifax, zaS we francuskim.Bonnet i Laval. Hitler got6w byt utworzyc z cz~"sciterytoriow okupowanych polskie panstwo bnforowe, traktnjac to jako oferte przetargowa. Tworzeniu takiego panstwaprzeciwny byl Stalin. W sondazach, obok kwestii Polsld,powracata ponadto sprawa przywroeenia panstwowosci czeskiej. Wte] kwestii Hitler nie godzil sie na zadne ustwstwa, Strona aliancka domaga!a si~ przed rozpoczeciem rozmow wyrofaniawojsk Z terenowokupowanych, co oczywiscie byio nierealae, Choe propozycje pokojowe Hitlera'Z6 :pai.dziernika zostaly natyehmiasr odrzucone przez Francje i.Angli~ a Fiihrer rozpoczal przygo-

... Neville Chamberlain (tu Z lom'!) byfzwolennikiem pertrak1acji Z Hltlerem,

(zbioryprywatlJe)

towania wojskowe do kampanii nil, zachodzie, posrednie negocjacje pokojowe trwaly nadal, Rozmowy na temat zawarcia pokoju prowadril: jeszcze na poczatku marca 1940 f_ amerykanski sekretarzstanu SUJ]lmer Wells, kt6ry przyjechai z inicjatywyRoosevelta do Europy.

.=ig.\!.)s_~!'1-"''''I'!''!!,~t'~5!''1'~''i ... -~---''1J""·._w__ ...........-........ .... ,_-.... ~---,--_ .........

Po zaj~ciu Warszawy HiUe;r szuka edpowiedniego miejsca na pomnik dla slebie, Usiadt na cokole Chopina, ale Iwto, t.azie·, nek pusto, nie rna komu go, ,podiziw,ia,r:. Poszedt na Nowy Swiat, proponuJe K.opernikowi, zeby zeszedt z cok.otu. Kopernik. na to: - Ani mys,lfi:, przeeiez zrebiliseie ze mnie Volksdeutscha. Idzie wi~c do kr61a Zygmunta i chee go z.epchnqc z kolumny. Zygmunt usmlecha si~ dobrotli,wie .. • Ja ci nie radze, Adolf.ie. Widok6w iadnych, bo zamek spalony, od Wisfy wieje, noi Jak tv si~ tu utrzymasz, skero krzyZ ztamany. Idz lepiej do MickiiewiczBi, tam codziennie le.zqswieze kwlaty. Mickiewicz ochoczo schodzi z cokotu, glosno si~ zasmlewajac, Hitlerstaje w bohaterskiej pozie, poprawia si~ raz i drugi spogl'ld'aJqc na smiejqcego, si~ do rozpuku Mickiewicza, w koncu, zirytowany, tupie nogq. - Powied.zi::e wreszcie, z czego sle smlejesz, bo wezw~ gestapo! - Zejdz z cokofu i przeczytaj, co tu napisane. Hitlerschyla si~ i czyta: Tw6rcy "Dziad6w" - Nar6d
C. ZaJ~~ki ,.Soty:raWb:QJlspiIaaji" MON 1958 s.199

PARYZ .......... ~

r:Ordre (Fmncja)41X

~ . Bohaterskll rozpaczUwy opor Warszawy nie pozostanle bez skutku. Wykazal on poprzez straszfwe meczenstwo, Ii: nie mozna wykresHe Polski z mapy Europy. Polska, jak tazarz wsrod narod6\!1f,zmartwychwstanie tym razern, zanim skrwawiane popioty zdolajq zgasnqc.
~~~" ~" .""'~~

... Uscisk dloni ociekaj~cych polsk~ krwi~: rysunek z prasy traneuskle] zt 939 roku,

!!!-

W czasie bombardowania Wars.za.wy w dniu 25 wrzesnla siedzi dw6ch facet6w na dachu petni'll; stuzb~ OPL Jeden z nich rna potworna czkawke, BQmby teca, dQmy walltsi~ w gruzY,a on czka bez przerwy - Felek, przestrasz mnie - zwraca si~ wreszczie d13' tQwarzysza - bo juz nie mQg~ wytrzyma¢, tak mnle ta czkawka m~c.zy.

19B9 z

100

... '"

1. Rogatywka garnizonowa wz. 1935 • 2. Furazerka wz. 1923 • 3. Czapka okr<J:g!aoficera pulku szwolezerow • 4.Rogatywka polowa wz. 1937 • 5. Kunka mundurowa, garnizonowa wz, 1936 • 6. Odzuaka pamiatkowa 21. pulku ulan6w • 7. Znak tozsamosci • 8. Kunka mundurowa polowa wz. 1936 • 9. Pistolet VIS wz. 1935, kaliber9 mm -10. Opatrunek osobisty - 11. Pas skorzany oficerski zpoprzeczka - 12. Kabura na pistolet VIS wz ..1935 • 13. Para but6w wysokich, oficerskich Z ostrogami= 14. Torba polowa oficerska, typ B • 15. Lornetka w futerale - 16. Smycz do pistoletu VIS wz. 1935 • 17. Szabla oficerska wz. 1921/1922 z pochwa