RENME

renme nedir ?

Davranta ya da potansiyel davranta, deneyimler ve tekrarlar yoluyla greli olarak kalc deiikliklerle sonulanan sretir. Bilisel renmecilere gre davranta herhangi bir deiiklik olmakszn da renme gerekleebilir. Onlara gre renme zihinde gerekleir, performans olarak da yansr. Bilgi eylem ile ispat edilebilir. Davranlar iin davrann ncesi ve sonras fiziki koullar nemlidir.
2

ki farkl davran tr vardr: Refleksler Edimler

Bu tr davranlar renme ile deiir.

RENME KURAMLARI

KOULLAMA

Klasik koullama Edimsel koulama

BLSEL RENME

GZLEYEREK RENME

Klasik koullama tepkileri (refleksleri) inceler. Refleksler doutandr. Ortaya kmas iin uygun uyarann verilmesi gerekmektedir. r. Ik gelince gzbebeinin klmesi Edimler yapldklar zaman evrede deiiklik yaratrlar. Bu tr davranlar evrede oluan deiikliklerden etkilenir.

Klasik koullama

Ivan Pavlov (1849 - 1936)

Refleks (tepki)

Kaltmsal olarak alt yaps hazr olan uygun uyaranlarn varl durumunda ortaya kan davranlardr. stemli deildir.

Klasik koullama

Klasik koullamada temel olan ey, normalde tepki uyandrmayan uyarana tepki vermeyi renmektir. Klasik koullamann gereklemesi iin bir refleks ve bu refleksi uyandran uygun bir uyaran olmaldr.

Uygun uyaran (Koulsuz uyarc)

refleks (Koulsuz tepki)

renmeyi gerekletirebilmek iin ntr bir uyaran bulmalyz. Ntr uyaran ele aldmz tepki balamnda tanmlanan bir uyaran olmaldr. Elimizde iki uyaran bir tepki var, fakat hala renme yok. renmenin olabilmesi iin;

Ntr uyaran + Koulsuz uyaran (UCS)

Koulsuz tepki (UCR)

lemini defalarca tekrarlamamz gerekmektedir.

Ntr uyaran + Koulsuz uyaran (UCS)

Koulsuz tepki (UCR)

Bu yle bir aamaya gelir ki ntr uyaran tek bana verildiinde koulsuz uyarann oluturduu koulsuz tepkiyi oluturur. renmenin gerekletii andan itibaren ntr uyarana ntr uyaran demiyoruz, koullu uyaran diyoruz. Koullu uyarann tek bana verilmesiyle ortaya kan tepkiye de koullu tepki diyoruz.
Koullu uyaran (CS) Koullu tepki (CR)

Klasik koullanmann bileenlerini zetleyecek olursak:

Koulsuz Uyarc (UCS) : Varl bir organizmann deimez olarak belirli bir ekilde tepki vermesine neden olan uyarcdr. Koulsuz Tepki (UCR): Bir koulsuz uyarcnn her ortaya ktnda organizmann verdii tepkidir. Koullu Uyarc (CS): Balangta ntr olduu halde, bir koulsuz uyarcyla eletirilen ve bunun sonunda tek bana sunulduu zaman organizmada istenilen tepkiyi ortaya karma gcn kazanan uyarcdr. Koullu Tepki (CR): Koullanma sonrasnda organizmann sadece koullu uyarc var olduu zaman ortaya koyduu tepkidir.
11

Klasik Koullama Koullama ncesi Klasik Koullama Koullama Sonras

Koullanmam uyarc, koullanmam tepki douruyor. Ntr uyarc ise salgya yol amyor.

Ntr uyarc koullanm uyarcya dnyor. Koullanm tepki olan salglamay ortaya karyor.

12

Klasik koullama yoluyla renmenin gerekleebilmesi iin

Organizmann fizyolojik kapasitesi ya da zellikleri dikkate alnmaldr (Uyaran alglamyorsa ya da uyaran alglad halde tepki vermiyorsa renme gereklemez). Kullandmz ilem yoluna dikkat etmek gerekir. Bu kurallara uyarsak daha ksa srede, daha iyi bir ekilde sonu elde ederiz. (CS her zaman UCS nce gelmelidir). CS ve UCS arasndaki zaman yeterince (iliki kurabilecek kadar) ksa olmaldr. Uyaranlara verilen ilk tepkiler nemlidir. Eer bir ntr uyaran kendisine ait UCRlar ortaya karyorsa koullama meydana gelmez.

r. Elektrik oku + Yiyecek (ntr uyaran) (UCS)

Salya salglama (UCR)

13

Klasik koullama yoluyla renmenin gerekleebilmesi iin

Uyaranlarn yenilii Uyaranlarn iddeti Uyaranlarn birliktelii (aitlii) E. P. Seligman (1972) Baz uyarclarn belirli trden tepkiler iin CS olmalar daha kolayken (hazrlkl olma), dier uyarclar iin bunun tam tersi geerlidir (kart hazrlkl olma). Bunlar ya evrim srecinde kazanlmtr ve trn tm yelerinde aa be yukar vardr; ya da kiisel yaantlar sonucu renilmitir ve bireye zgdr.

Hazrlkl olma : karanlk, rmcek, (evrimsel); tabanca, bak (renilmi) Kart hazrlkl olma : pijama, terlik, kelebek

ykseklik

Koullu yiyecek veya tat kanmas

Zehirli bir yiyecein tketilmesi ve hasta olma arasnda uzun bir sre gemi, koullu ve koulsuz uyarclar sadece bir kere eletirilmi olsa bile yiyecekten kanmann ortaya kmasdr. (evrimseldir) UCS : zehirli yiyecek UCR : Hastalanma (kusma) CR : yiyecekten kanma Her canl tr yiyecekle ilgili olarak kendi sinir sistemine zg koruyucu bir yaplanma gelitirir. Fare : tat duyusuna duyarl (farenin renge koullanmas zor) Kular :grme duyusuna duyarl (kuun tada koullanmas zor)

15

Snme ve kendiliinden geri gelme

renilen davrann srmesi iin renme olduktan sonra CS (koullu uyaran) ile UCSin (koulsuz uyarann) ara ara birlikte sunulmas gerekir. Eer UCS artk hi sunulmuyorsa giderek CS CR ortaya karma gcn yitirir ve en sonunda CR ortaya karmaz olur. Buna snme denir.

16

Snme ve kendiliinden geri gelme

Snme klasik koullama yoluyla yaplmas renilmi bir CRn yaplmamasn salamann olas yollarndan bir tanesidir. Snme unutmadan farkldr.

Snen bir CR bir sre sonra, CS verildiinde yeniden ortaya kabilir. Buna kendiliinden geri gelme denir. Ek bir renme yaantsn gerektirmez.

Snmede aktif bir yaant vardr, unutmada yoktur. Snme bir renmedir, bu sayede canl davran ketlemeyi renir. Fakat sndrlen davran kaybolup gitmez. Bu davran rnts canlnn zihninde (repertuarnda) vardr. Uygun bir uyarann gelmesi davrann tekrar ortaya kmasn salar.

Klasik koullamada Genelleme ve Ayrtetme

Uyarc genellemesi: Herhangi bir renme yaants olmad

halde (otomatik bir sre olduu halde), renilmi olan bir davrann balangtaki uyarcdan farkl fakat ona benzer olan dier bir uyarcya da gsterilmesidir.

Ayrt etme: Otomatik bir sre deildir. Aktif bir renme yaants

vardr. Ayrtetmeyi gerekletirmek iin iki tane CS kullanlr. CS + srekli olarak UCS ile eletirilir. CS- ise UCS ile eletirilmez. Bu ilem sonucunda organizma ayrdetmeyi renir.

18

Duyumsal nkoullama
1. aama: N1 + N2 2. aama: N1 ya da N2 koulsuz uyaranla verilir (Hangisinin verildii nemli deildir) r. N1 + UCS UCR CS CR 3.aama: 2. aamada kullanlmayan uyarc bu aamada verilir. N2 CR UYARANLARDAN BRNN VARLII DERN ARITIRIR. Duyumsal nkoullama genellemeden ok farkldr: Peki neden? nk N1, N2 birbirinden tamamen farkldr.

Gnlk hayatmzda klasik koullama

Gnlk hayatmzda klasik koullamann en ok rol oynad alan, neye hangi duygusal tepkiyi vereceimizi renmemizle ilgilidir. Bizde tek bana duygusal bir tepki uyandran (US) ya da yaantlar (koullanma yaantlar) sonucunda duygusal tepki vermeyi rendiimiz (CS) eylerle birlikte yada onlardan hemen nce olan baka eylere (NS) de ayn duygusal tepkiyi vermeyi reniriz.

Klasik koullanma sayesinde hayatmzda her olay ve kii bizim iin bir duygusal anlam ya da tepki zellii kazanr.
20

Psikolojik sorunlarda klasik koullama

Fobilerin Oluumu John Watson & Rosalie Rayner (1920) Kk Albert Vakas Fobilerin Tedavisi Joseph Wolpe (1973) Duyarszlatrma Tedavisi (Wolpe hem geveme hemde korkunun ayn anda olamayacan belirtmi ve tedavisini bu bak as zerine oturtmutur.) Otonom Sistem Faaliyetleri (sempatik X parasempatik)

21

22

23

24

25

26

27

Korkular

28

29

30

31

Medyada Klasik Koullama

32

Medyada Klasik Koullama

33

Medyada Klasik Koullama

34

35

Edimsel Davran

stenilen bir eyi elde etmek ya da istenmeyen bir eyden kanmak amacyla yaplan ve evrede bir ekilde deiiklie yol aan davrantr. stemlidirler ve evrede bir deiiklik yaratarak bir amaca hizmet ederler.

Pavlovun kpeinin salyasnn akmas bir istemsiz tepkidir. Ama bir kpein bir dolabn kapan amas edimsel bir davrantr. lki renilmemitir. Ama dieri renilmitir.
36

Edimsel Davran

Hayatmzda yaptmz davranlarn ok byk bir blm edimsel davrantr. Kibriti kutusundan karmak; kibriti kutunun yanna srtp yakmak; oca amak; oca kibritle yakmak; kibriti sndrmek; tavay ocan stne koymak; yumurtalar birbirine vurmak; tavann iine boaltmak; yumurtay kartrmak; belli bir renge gelince altn kapatmak. ok basit bir yemek piirme davrannda bile saysz edimsel davran yaparz. Tahmin edilecei gibi edimsel davran repertuarmz inanlmayacak kadar genitir.

37

Thordiken Etki Yasas

Ne zaman ki bir organizma belirli uyaranlarn varolduu

bir ortama konulur ve bu ortamda organizmann

yapm olduu bir davran onun houna gidecek (houna gitmeyecek) bir takm sonulara yol aarsa, o durumda organizmann ierisinde davranta

bulunduu ortamda bulunan ipular ile kendisini hoa

gidecek (hoa gitmeyen = naho) sonuca gtren davran arasndaki iliki glenir (zayflar) ve bu durumda organizmann bu ipular ile tekrar

karlamas halinde ayn davran sergileme ihtimali

artar (azalr).
38

Uyaran

Davran Hoa giden sonu

Uyaran

Davran Hoa gitmeyen sonu

Thorndiken bulmaca kutusu

Thorndike a bir kediyi kutunun iine, yiyecei de kutunun dna kedinin grp koklayabilecei bir mesafeye koymu. Kedi yiyecee ulaabilmek iin kafesin kapandaki bir srgnn nasl alacan kefetmesi

gerekmektedir. Bir ok deneme yanlmadan

sonra kedi srgy ap yiyecee ulam. Kedi bir dahaki sefere kafesten ok daha ksa srede km. Bir iki tekrardan sonra kedi bir kerede o davran yaparak kafesten km.
40

Thorndike:

Hayvann doyumunu izleyen yada doyumu srasnda bulunan davranlar, dier koullar eit olmak kaydyla, gelecekte daha yksek bir tekrarlama olaslna sahip olacaktr. Hayvann rahatszln izleyen, yada rahatszlkla

birlikte bulunan davranlar, dier koullar eit olmak kaydyla gelecekte daha
dk bir tekrarlama olaslna sahip olacaktr.

Dolaysyla sonu iki trl olacaktr.

Hoa giden ve davrann skln artran sonular. Bunlara pekitire denir.

Hoa gitmeyen ve davrann tekrar olasln azaltan sonular. Bunlara da

ceza denir.
41

B.F.Skinner

Edimsel koullamay edimsel davran daha temel birimlerine ayrarak almtr. Pedala basma, gagalama vb gibi.

Skinnere gre organizma pekitirilen davran

yapmay rendii gibi o davran belli bir

uyarcnn varlnda yapmay da renir.

O uyarcnn varlnda o davran yaptnda pekitirildiini renen organizma iin, pekitirileceini haber veren uyarc ayrdedici

uyarcdr.
42

Ayrdedici Uyarc

Belli bir uyarcnn varlnda yaplan davranlarn pekitirilmesi, ama ona

benzeyen dier uyarclarn varlnda ayn davrann pekitirilmemesi sonucunda

organizma sadece o uyarcda davranmda bulunmay renir.

rnein; Skinner kutusundaki fare, her k yandnda pedala basmay

renmiti. Ancak daha sonra sadece krmz k yand zaman pedala

bastnda pekitirilmi, dier renklerdeki klarn varlnda pedala bastnda pekitirilmemiti. Sonuta fare artk sadece krmz k yandnda pedala basm, dier klar yandnda eskiden pedala basmasna ramen artk basmamtr.

43

Skinner kutusu
Hoparlr Iklar Pedal

Yiyecek Kab

Elektrikli Izgara

ok Kablosu

44

Pekitirme Trleri

Pozitif Pekitire : varl yaplmakta olan davrann gelecekte tekrarlanma olasln arttran her trl olay

Pozitif Pekitire

Negatif Pekitire

Negatif Pekitire : azalmas ya da yokluu yaplmakta olan davrann gelecekte tekrarlanma olasln arttran her trl olay

45

Ceza Trleri

Varl (I. Tip) veya yokluu (2. Tip) yaplmakta olan davrann gelecekte tekrarlanma olasln azaltan her trl olay.

1. Tip Ceza

2. Tip Ceza

46

Pekitirme ve Ceza Trleri

ekici
Davr. artar Olumlu (Pozitif) Pekitirme
(+) eklenir Davr. azalr

tici
Olumsuz (Negatif) Pekitirme
(-) karlr I. Tip Ceza

II. Tip Ceza

(-) karlr

(+) eklenir

47

Grup almas

I.

rencilerin

kopya

ekme

davrann

azaltmak iin neler yapabiliriz, tartnz.

II. lkokulda retmen olduunuzu dnn, rencilerin snf iindeki saldrganlklarn azaltmak ve/veya yardm etme davranlarn artrmak iin neler yapabiliriz, tartnz.
48

Cezann olumsuz sonular nelerdir?

Ceza sadece davran bastrr. Eer cezalandrc veya ceza tehdidi ortadan kalkarsa,

olumsuz davran yeniden ortaya kar.

Daha tercih edilebilir bir davran retmez. Ceza vererek, istemediimiz durumlarda dier bireylere ac vermenin kabul edilebilir bir durum olduu mesaj vermi oluruz, bylece istenmeyen saldrgan bir davran iin model olmu oluruz.

Kanma genellenebilir (performans kaygs) Ceza ortadan kalksa da sonular devam edebilir

Ceza ne zaman ie yarar ?

Annda uygulanrsa Zalimce deil yeterliyse (renilmi aresizlik) Tutarl ve tekrarl olursa
49

Edimsel Koullanmann Seicilii

Tre ve duruma zg davranlar kolay pekiir. Dier bir deyile organizmann yapmakta zorland veya beceremedii davranlar renmesi uzun zaman alr ya da renilmez. Organizmann kendi davran repertuarnda bulunan davranlar ise kolaylkla renilir.

Organizma pekitirilmeye hazrsa kolay pekiir. Pekitirecin o srada hala pekitire deerini koruyor olmas gerekir. rnein hayvan yiyecekle pekitiriyorsanz, hayvann a olmas gerekir. Tok hayvan iin yiyecek bir pekitire deildir.
50

Edimsel Koullamada Snme ve Kendiliinden Geri Gelme

Pekitirilme durduunda nce ksa sreli bir art sonra snme olur. renilmi davrann gcn neler belirler ?

Balangtaki renme ne kadar glyse, snme o kadar zordur. Ortamlar ne kadar eitliyse, snme o kadar zordur. renilen davran ne kadar karmaksa, snme o kadar zordur. Pekitirme cezayla ilgiliyse, snme o kadar zordur. Pekitirme rnts etkilidir.

51

Edimsel Koullamada Genelleme

Uyarc Genellemesi: Ayrdedici uyarca benzeyen uyarclarda ayn renilmi
davran balatabilir. rnein; hzl araba kulland iin trafik polisinden ceza yiyen
bir src, her trl resmi arabay grdnde hemen hzn azaltmas. Kaplar bir kol yardmyla amay renen eskiler, maazalarda biraz ge alan otomatik kaplarda da kol aramas. lkokul retmeninden korktuu iin hi sz istemeyen bir renci, daha sonraki derslerinde de hi sz istememesi.

Davran genellemesi: Bir durum iin zm getiren bir davran, daha sonra hi
o duruma benzemeyen yeni durumlarda da kullanmak. rnein; alad zaman annesinin istediini yaptn renmi bir ocuk, her istediini alayarak yaptrmas
52

Birincil pekitireler
Birincil pekitireler: Yiyecek, su ve seks gibi baz pekitireler organizma iin
doutan itibaren kendiliklerinden haz verici ve dllendirici zelliktedir. Onlar
pekitirici haline getirmek iin herhangi bir renme yaantcna gerek yoktur. Bu tr pekitirelere birincil pekitireler denir.

Edimsel renmede davrann sonucunda gelen ve davran glendirerek

tekrar edilme olasln artran pekitireler bir ksm bu trden birincil pekitirelerdir. Fakat bu pekitirelerin dnda daha pek ok sayda pekitire vardr. Peki bu pekitireler pekitirici olma zelliini nasl kazanrlar?

53

kincil pekitireler

kincil pekitireler: Baz pekitirelerin aslnda ilk balarda pekitirici deerleri yoktur. Bu
pekitireler saysz renme yaants sonucunda pekitire haline gelirler. Bu renme yaants ise klasik koullamadr.

Karmak ve saysz yaantlar sonucu nceleri ntr uyarc olan pek ok nesne, durum ve kii, olumlu nitelikteki koulsuz tepkileri (haz, olumlu duygulanmlar, cinsellik vs. gibi) yaratan, belli koulsuz uyarclarla (yiyecek, okanma, dokunma, korunma, bakm) birlikte

yaana yaana, giderek koullu uyarc halini alrlar. Bylece davranlarmzn sonucunda
ortaya ktklarnda o davranmz pekitiririler.

Para en nemli ikincil pekitiretir. Para bizim hemen hemen btn olumlu koulsuz tepkilerimizi ortaya karacak olan koulsuz uyaranlar bize salama gc dolaysyla tek bana koulsuz uyaranlar kadar gl bir koullu uyarandr.
54

Cezalandrclar iin de ayn durum geerlidir. rnein para, vg, onay, ders notu (puan) vs., ikincil pekitirelere rnek olarak verilebilir.

Aalama, knama, para kaybetme, hapis cezas gibi

yasal cezalar, dlanma vs gibi durumlar ise ikincil cezalandrclardr.

55

Pekitirme Tarifeleri

Sabit Aralkl: Ara Snav ve Finaller Deiken Aralkl: Habersiz Snavlar

Sabit Oranl: Tarm ileri

Deiken Oranl: Kumar Makinesi

56

BLSEL RENME

Klasik koullamada uyarc, edimsel koullamada ise sonular nemlidir...

Ancak ne uyarc ne de sonucun olmad durumlarda da renme gerekleebilir.

Dikkat, beklenti, dnme, hatrlama... gibi zihinsel faaliyetler de renmede nemlidir.

Bilisel renme, dorudan gzlenemeyen zihinsel srelere dayal renmedir.

57

Edward Tolmann gizil renme deneyi...

ki grup a fare Labirent Bir gruba labirent sonunda yiyecek veriliyor Dierine verilmiyor Pekitirilen grubun (deney grubu) labirenti daha iyi renmesi beklenirken dier grubun (kontrol grubu) da labirenti ilk grup kadar iyi rendii grlyor. Gizil renme: Bir davran deiikliine hemen yansmayan renme trdr.

58

Bilisel Harita: Bir mekansal evrenin, o evredeki uyarclar deitii zaman bile problemlerin zm iin bavurulabilen renilmi bir zihinsel imgesidir.

Kavrama: Bir problemin tm bileenlerini anlamann bir sonucu

olarak aniden gerekleen renme.

Khlerin empanze-Kafes-Muz-Sopa deneyi...

59

GZLEYEREK RENME

Sosyal renme Kuram: renicinin

dorudan yaantsna gerek olmakszn,

bir modelin gzlenmesi ya da ynergeler yoluyla renme yeteneini vurgulayan kuramdr.

Albert Bandurann bobo doll deneyi...

60