RUCH ANARCHISTYCZNY W EUROPIE ZACHODNIEJ 1870-1914

Daniel Grinberg

SPIS TRECI

CZ I ANARCHIZM JAKO PRZEDMIOT BADA I WYOBRAE rda do dziejw zachodnioeuropejskiego anarchizmu 1870-1914 Wydawnictwa rdowe i podstawowe pomoce naukowe Historiografia anarchizmu Max Nettlau i jego dziea. James Guillaume aktywista przemieniony w historyka Anarchizm w oczach anarchistw Marksistowska historiografia anarchizmu Od Lombroso do Laqueura Anarchizm w oczach artystw

CZ II ANARCHIZM JAKO IDEOLOGIA Typ idealny anarchizmu Spucizna Godwina Proudhon i proudhonici Anarchizm w wydaniu Bakunina. Pocztki kolektywizmu Anarchokolektywizm spory i nadzieje Okres dominacji anarchokomunizmu. Kropotkin i jego krytycy Anarchosyndykalizm Anarchizm indywidualistyczny oraz inne odmiany teoretyczne

CZ III ANARCHIZM JAKO RUCH SPOECZNY Ruch anarchistyczny na tle socjologicznej teorii ruchw spoecznych Geneza ruchu anarchistycznego w Europie Zachodniej Anarchici portret zbiorowy Zorganizowane formy ruchu anarchistycznego Strategia i taktyka dziaania rewolucja, czyn indywidualny, problem przemocy

Formy i metody anarchistycznej propagandy Propaganda drukiem prasa i wydawnictwa anarchistyczne Gwne dziedziny anarchistycznej aktywnoci Antyparlamentaryzm i absencjonizm polityczny Antymilitaryzm i pacyfizm Komunalizm prby ycia we wsplnocie Ruch na rzecz wolnej edukacji" Inne dziedziny aktywnoci Bandytyzm ideowy Powizania midzynarodowe Anarchici i wiat zewntrzny wzajemne relacje

UWAGA
Niniejszy e-book jest zdygitalizowan wersj ksiki Daniela Grinberga pt. 'Ruch anarchistyczny w zachodniej europie 1870 1914 wykonan dla portalu www.anarchista.org. Jest to pena wersja ksiki, nie zawiera ona jedynie przypisw i bibliografii. W zwizku z powyszym, w celu odnalezienia brakujcych elementw radzimy sign po wersj oryginaln. Za wszelkie ew. literwki i niedocignicia serdecznie przepraszamy.

WSTP

Anarchizm naley niewtpliwie do tematw zaniedbanych przez nauk, cho zasugujcych na wnikliwsze rozpatrzenie. Powodw takiego stanu rzeczy jest wiele, ale sprowadzaj si one w ostatecznym rachunku do prostej konstatacji, e histori tworz i pisz zwycizcy. Tymczasem zwolennicy Proudhona czy Bakunina przegrali swoj walk, przy czym ponieli porak podwjn miast doprowadzi do likwidacji uosabiajcego przymus dziewitnastowiecznego pastwa przyczynili si porednio do jego wzmocnienia. Co wicej, przegrali rwnie rywalizacj o pozyskanie serc i umysw mas ludowych, w ktrych pokadali nadziej na spontaniczn wyzwolicielsk rewolucj. W konsekwencji w wiadomoci zbiorowej upowszechni si karykaturalny, deprecjonujcy obraz anarchistw uformowany przez stron zwycisk w ogniu bezpardonowej walki politycznej. Jeli pojawiaj si na kartach wspczesnych podrcznikw, to tylko jako postacie marginesowe, stwarzajce kontrastowe, jednobarwne to dla gwnego nurtu opisywanych wydarze. Zdecydowana wikszo autorw piszcych o dziewitnastowiecznym anarchizmie nie dostrzega w nim samoistnego problemu badawczego. Interesuj ich jedynie wybrane wci te same aspekty ilustrujce powizania z midzynarodowym ruchem robotniczym albo terrorystyczne formy walki i propagandy. Pojawiajce si cyklicznie fale nowych publikacji wyraaj z reguy nie tyle autentyczne zainteresowanie tematem, co jego polityczn aktualno. Anarchizm rozpatrywany jest w kontekcie takich wspczesnych problemw jak kontestacja modzieowa, kontrkultura, terroryzm midzynarodowy czy kampanie civil disobedience. Nadaje si te znakomicie do diabolizowania przeciwnikw politycznych, ktrym przypisa mona np. dawno obalone historyczne bdy" anarchosyndykalistw. Takie prezentystyczne podejcie nie moe jednak i nie powinno zastpowa rzetelnej wiedzy o przedmiocie. W opinii autora tej pracy dziewitnastowieczny anarchizm europejski by doniosym zjawiskiem historycznym i socjologicznym zasugujcym na dogbn analiz. Ambicj ksiki, ktr oddaj do rk czytelnikw, jest ukazanie go w caej zoonoci i rnorodnoci takim, jakim by w istocie; we waciwych proporcjach, nie pomijajc stron ciemnych czy wstydliwych, ale te nie zapominajc o jego teoretycznym i praktycznym dorobku zachowujcym do dzi aktualno. Wymaga to wkroczenia na obszary penetrowane przez nauk historyczn stanowczo zbyt rzadko. Ogromna wikszo dotychczasowej literatury przedmiotu koncentruje si na wtkach ideologicznych okraszonych elementami biografii kilku czoowych teoretykw oraz sugestywnymi opisami zamachw. Podejcie tego rodzaju zamazuje cakowicie spoeczny wymiar anarchizmu i co gorsza sprzyja porednio zakorzenianiu si faszywych stereotypw. W odrnieniu od prac z tego nurtu prezentowana rozprawa dotyczy zasadniczo anarchizmu jako ruchu spoecznego, z wszystkimi konsekwencjami takiego wyboru. Wypada wic z gry uprzedzi czytelnikw, e nie znajd tu elaznych punktw repertuaru wielu innych publikacji: omwienia konfliktu midzy Marksem a Bakuninem, sprawy Nieczajewa, rozbudowanych opisw krwawych zamachw bombowych, yciorysu Ravachola itp. Co wicej, tradycyjny model historii anarchizmu rozumianej jako chronologiczny wykad wydarze zastpiony zosta ujciem problemowym. W ten sposb, za cen nieuchronnego powtarzania si niektrych wtkw wystpujcych w coraz to nowych kontekstach, mona byo przedstawi sprawy zazwyczaj przez historykw anarchizmu pomijane. Pozwolio to rwnie unikn istotnego przy podejciu diachronicznym niebezpieczestwa dopatrywania si cigoci poczyna tam, gdzie jej w

rzeczywistoci nie byo. Analiza anarchizmu jako ruchu spoecznego wymagaa zarazem szerszego ni zazwyczaj uwzgldniania elementw z zakresu pokrewnych nauk spoecznych socjologii, politologii czy psychologii. W nowoczenie pojmowanej humanistyce takie czenie aspektw, sprzyjajce zintegrowanemu ujciu tematu, powinno stanowi regu. Przyjte ramy czasowe, lata 1870 -1914, odpowiadaj z grubsza okresowi szczytowego rozkwitu ruchu anarchistycznego w Europie, cho, naturalnie nie s wolne od pewnej dozy arbitralnoci. Tendencje antyautorytarne w ruchach spoecznych lat szedziesitych XIX w. zarysoway si stosunkowo wczenie, lecz ich krystalizacja przecigna si do koca 1872 r. Za wyborem roku 1870 przemawia fakt, e wtedy wanie uformowaa si opozycja antyautorytarna w onie Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw. Druga cezura wie si bezporednio z wybuchem I wojny wiatowej, ktra wyczajc Pw. Iberyjski zadaa ludziom spod znaku czarnego sztandaru cios znacznie potniejszy ni wszystkie dotychczasowe represje razem wzite. Nigdy ju pniej nie odzyskali po nim dawnego wigoru. Ramy terytorialne Europa Zachodnia s naturaln konsekwencj skali powiza czcych aktywistw ruchu z tego obszaru. Pomimo zrnicowanych warunkw istniejcych w poszczeglnych krajach, anarchizm w caej Europie Zachodniej rozwija si w zblionym rytmie, styka si z podobnymi problemami i znajdowa na nie podobne odpowiedzi. Zupenie inaczej przedstawiaa si natomiast jego sytuacja na terenie AustroWgier czy Cesarstwa Rosyjskiego, gdzie na dobr spraw rozwin si dopiero w wieku XX, za styl dziaania grup odbiega od wzorca z Zachodu. Caociowe ujcie ruchu anarchistycznego, od Hiszpanii po Niemcy i od Wysp Brytyjskich po Pw. Apeniski, umoliwia spojrzenie porwnawcze, ktrego tak brakuje niektrym monografiom powiconym wybranym wycinkom terytorialnym. Nie oznacza to jednak, e wszystkie kraje potraktowane zostay z t sam uwag. Gwnym punktem odniesienia jest anarchizm francuski i szwajcarski znany autorowi z wasnych kwerend rdowych. Informacje o ruchu hiszpaskim, woskim, niemieckim i angielskim pochodz najczciej ze rde drukowanych. Sporadyczne wzmianki o anarchizmie w Belgii, Holandii czy Portugalii su jedynie dopenieniu oglnego ta i nie daj wyobraenia o specyfice ruchu na tych obszarach. Czytelnicy przyzwyczajeni do dokadnoci mog si czu rozczarowani nadmiarem danych szacunkowych, brakiem tabelarycznych zestawie dziaajcych grup bd map ilustrujcych ich rozmieszczenie. Jest to po czci skutkiem fragmentarycznoci rde, ale zarazem odbiciem wiadomego zamysu autorskiego. Miast ustala wtpliwe dane zbiorcze na podstawie niepenych i niepewnych danych czstkowych, autor pracy zadowoli si ustalaniem waciwego rzdu wielkoci, gros uwagi powicajc sprawom z natury rzeczy niewymiernym klimatowi intelektualnemu, obyczajowoci, kulturze itp. Podstaw rdow prezentowanej rozprawy s materiay ze zbiorw Maxa Nattlaua, Elise Reclusa i Jamesa Guillaume'a przechowywane w Midzynarodowym Instytucie Historii Spoecznej w Amsterdamie jednej z najwikszych tego rodzaju placwek na wiecie oraz archiwalia skadajce si na spucizn po anarchizmie francuskim czasw belle poque z Archives Nationales w Paryu. Istotne uzupenienie tych zasobw stanowiy roczniki czasopism, druki ulotne oraz trudno dostpne ksiki i broszury ze zbiorw British Museum, Bibliothque Nationale, Muse Sociale i Maison des Sciences de l'Homme (Pary). Materiay te, pomimo luk i dysproporcji, pozwalaj wyrobi sobie miarodajny pogld na dokonania anarchistw w caej Europie Zachodniej. Cao ksiki skada si z trzech czci, kolejno analizujcych anarchizm jako przedmiot bada i wyobrae, jako ideologi i jako, ruch spoeczny. Cz pierwsza omawia rda i literatur przedmiotu, jak rwnie jego odbicia w twrczoci artystycznej. Rozdziay nastpne powicone s zrnicowaniu i przemianom ideologii libertarnej (anarchistycznej w tekcie ksiki oba sowa o prawie identycznym znaczeniu i zblionej aurze emocjonalnej uywane s wymiennie) na tle oglnych

przemian ruchu. Wreszcie cz trzecia najwaniejsza zajmuje si takimi problemami, jak geneza i typologia ruchu anarchistycznego, jego formy organizacyjne, strategia i taktyka dziaania, metody propagandowe czy kontakty ze wiatem zewntrznym; zawiera charakterystyk dziaaczy na poziomie elit przywdczych oraz przecitnych aktywistw; omawia typowe dla nich dziedziny aktywnoci. Oddajc do druku t skrcona wersj rozprawy habilitacyjnej z roku 1987 chciabym zarazem gorco podzikowa tym, ktrzy najbardziej przyczynili si do powstania tej ksiki: pani M. Hunink i Rudolfowi de Jong z MSG w Amsterdamie, Krzysztofowi Pomianowi z cole des Hautes tudes en Sciences Sociales w Paryu oraz Jerzemu W. Borejszy, Jerzemu Jedlickiemu i Franciszkowi Ryszce. Sposb ujcia tematu wiele zawdzicza ich radom i opiniom.

Cz I

ANARCHIZM JAKO PRZEDMIOT BADA I WYOBRAE

1. rda do dziejw zachodnioeuropejskiego anarchizmu 1870-1914

Specyfika poszczeglnych ruchw spoecznych odbija si na formach oraz stanie zachowania rde owietlajcych ich istnienie. Prawidowo ta znajduje w przypadku anarchizmu pene potwierdzenie. Jako ruch amorficzny, odznaczajcy si zdecydowan niechci do trwaych i sztywnych form organizacyjnych, pulsujcy w rytm spontanicznej aktywnoci jednostek i maych, nieformalnych grup spoecznych, niecigy i zmienny, anarchizm stwarza swoim badaczom szczeglne trudnoci. Historykw czasw najnowszych, przyzwyczajonych do obfitoci rde pisanych, czerpicych materiay z archiww organizacji i instytucji pastwowych, zmusza do poszukiwania innych, uzupeniajcych rde wiarygodnej informacji. Albowiem spucizna archiwalna jak po sobie anarchizm zostawi rozproszona i chaotyczna owietla zaledwie may wycinek caego ruchu. Sprzeciwiajc si, w teorii i w praktyce, wadzy pastwowej, anarchici naraali si stale na represje z jej strony. Ich dziaalno traktowana bya jako nielegalna lub podlegaa cisej policyjnej kontroli. yjc na marginesie spoeczestwa, spychani w nielegalno i ustawicznie naraani na policyjne szykany (nie dotyczy to Jury Szwajcarskiej i Wielkiej Brytanii), unikali pisemnych notatek mogcych sta si w ledztwie materiaem dowodowym. Zreszt wielu z nich miaoby powane kopoty z ich sporzdzeniem. W Hiszpanii, gdzie anarchizm trafi na podatny grunt miejscowych tradycji federalistycznych, zdecydowan wikszo szeregowych uczestnikw ruchu stanowili analfabeci. By to jednak czynnik drugorzdny, wobec innego, znacznie istotniejszego czynnika braku wewntrznej potrzeby dokumentacji. Aktywici, przeladowani przez prawo i oczekujcy lada chwila spenienia swoich marze o idealnym systemie spoecznym, yli bez reszty przyszoci, nie ogldajc si wstecz. Tylko propaganda czynem" wydawaa im si czynnoci godn chwili dziejowej. Nie jest spraw przypadku, e nie znamy dzi ani jednego dziennika anarchisty sporzdzonego w tej epoce. Nieliczne skdind tomy wspomnie powstay dopiero w wiele lat pniej. Wskutek dziaania zasygnalizowanych przyczyn, rda pisemne do dziejw anarchizmu ju w chwili powstawania nie byy zbyt obfite, a ich dalsze losy jeszcze bardziej je uszczupliy. Zaledwie kilka orodkw na wiecie specjalizuje si w dziejach zachodnioeuropejskiego anarchizmu lub te czyni zbiory z tej dziedziny jedn z gwnych ozdb swoich zasobw. Ze wzgldu na wielko i wszechstronno zgromadzonych materiaw, jak rwnie dotychczasowy dorobek na polu ich opracowania na pierwszym miejscu wymieni naley Instituut Internationaal voor Soziale Geschiedenis (HSG Midzynarodowy Instytut Historii Spoecznej) w Amsterdamie, utworzony w 1935 r. z

potrjnym zadaniem gromadzenia archiwaliw, kompletowania ksigozbiorw oraz publikowania wydawnictw rdowych i naukowych monografii z dziedziny historii spoecznej. Znajduje si tu midzy innymi ogromna i wci jeszcze nie zinwentaryzowana cakowicie kolekcja Maxa Nettlaua, cz archiwalnej spucizny I i ll Midzynarodwki, Federacji Jurajskiej oraz kongresu londyskiego anarchistw z 1881 r., a take archiwa wybitnych dziaaczy i historykw anarchizmu: Michaia Bakunina, Piotra Kropotkina, Jamesa Guillaume'a, Errico Malatesty, Elisee Reclusa, Maxa Nomada, Domeli Nieuwenhulsa, Benoit Malona, Wacawa Machajskiego i wielu innych pomniejszych postaci. S tu take bogate zbiory korespondencji, jak ze sob prowadzili. Orodkiem wyspecjalizowanym wycznie w badaniach nad anarchizmem jest funkcjonujcy od 1957 r. w Genewie Centre International des Recherches sur l'Anarchisme (CIRA), przeniesiony niedawno do Lozanny. W zbiorach CIRA przewaaj materiay zwizane z funkcjonowaniem poszczeglnych sekcji Federacji Jurajskiej oraz sympatyzujcych z ni grup utworzonych przez zagranicznych studentw lub emigrantw politycznych z Francji, Woch czy Rosji. Uzupenia je obfita korespondencja sekcji ze rodowiskami anarchistycznymi na caym wiecie. Inne ocalae rda do dziejw szwajcarskiego anarchizmu spoczywaj w zurychskim Bundesarchiv oraz Staatsarchiv w Bernie (akta policji), w archiwum miejskim Neuchtel, gdzie przechowuje si m.in. cz archiwum J. Guillaume'a, a take w drobnych archiwach kantonalnych. We Francji najwiksze zbiory posiadaj Archives Nationales oraz archiwum prefektury policji w Paryu. Ich ilo i rnorodno jest widomym dowodem powagi z jak II Republika przez z gr 3 dekady traktowaa ruch anarchistyczny. W badaniach nad tym ruchem ogromne zasugi pooy zaoony w 1948 r. Institut Franaise d'Histoire Sociale (IFHS) kierowany przez Jeana Maitron. Znajduje si tu bogata dokumentacja francuskiego anarchosyndykalizmu, a take papiery wybitnych anarchistw przeomu XIX/XX w. (m.in. Paula Delesalle, Jeana Grave, Pierre Monatte i E. Armand). Cenne dokumenty z tej epoki posiada rwnie Muse Social w Paryu uruchomione ju w ostatniej dekadzie minionego stulecia najstarsza tego typu placwka na wiecie. Rol analogiczn do paryskiego IFHS spenia we Woszech Istituto Giangiacomo Feltrinelli w Mediolanie. Wobec znacznego rozproszenia zasobw archiwalnych w tym kraju publikacje rdowe Instytutu stanowi nieocenion pomoc dla badaczy woskiego anarchizmu. Najwiksze zbiory posiadaj archiwa pastwowe w Rzymie, Bolonii i Mantui, gdzie toczyy si procesy przeciwko anarchistom. Cenne dokumenty do dziejw zachodnioeuropejskiego anarchizmu przechowywane s w byych archiwach radzieckich. S to w pierwszym rzdzie dokumenty ilustrujce ekspansj idei Bakunina w Midzynarodowym Stowarzyszeniu Robotniczym ze zbiorw Instytutu Marksa, Engelsa i Lenina w Moskwie oraz pamitki po Kropotkinie znajdujce si w Centralnym Archiwum Pastwowym Rewolucji Padziernikowej, ktre w 1929 r. wchono dawne Muzeum Kropotkina. Godne uwagi zbiory posiada take Hoover Library of War, Peace and Rvolution w Stanford (USA). Orodek ten zgromadzi dokumenty odnoszce si m.in. do dziaalnoci bardzo aktywnej grupy anarchistw woskich z Paterson w stanie New Jersey, dokumenty Johanna Mosta i Errico Malatesty, a take bodaj najwikszy na wiecie zbir odnoszcy si do dziejw rosyjskiego anarchizmu, mimo i sam anarchizm w caoci zainteresowa badawczych Instytutu Hoovera zajmuje raczej uboczne miejsce. Charakterystyk poszczeglnych rodzajw rde wypada rozpocz od dokumentw wytworzonych przez samych anarchistw, stanowicych owoc ich anarchistycznej dziaalnoci i przechowywanych w prywatnych kolekcjach czoowych animatorw ruchu. S to rnego rodzaju notatki, pisma poufne i

owiadczenia, rkopisy, konspekty przemwie, odpisy uchwa rozmaitych grup, listy itp. rda o podstawowym znaczeniu dla historyka anarchizmu. Niestety, do naszych czasw dotrway one w postaci szcztkowej. Zoyo si na to szereg okolicznoci historycznych; przede wszystkim bezpardonowa walka wypowiedziana ruchowi w epoce zamachw. Policja odnosia si do zarekwirowanych materiaw bezceremonialnie. Te, ktre uznawaa za nieprzydatne dla swoich celw giny najczciej bezpowrotnie. Taki los spotka midzy innymi archiwum Sebastiana Faure'a wydawcy pisma Le Libertaire". Ponadto sami anarchici w sytuacji zagroenia decydowali si czsto na niszczenie posiadanych dokumentw. James Guillaume, gwny promotor anarchizmu w Jurze i historyk ruchu o midzynarodowej renomie, czu si np. zmuszony w 1898 r. spali kolekcj listw Bakunina. Nieco wczeniej (1892) Emile Darnaud zniszczy swoje prywatne archiwum, w ktrym gromadzi zdjcia, adresy oraz odpisy listw skierowanych do aliansistw4. W 1893 r., a wic u szczytu nasilenia antyanarchistycznej psychozy, w niewyjanionych do koca okolicznociach, spona biblioteka Malatesty z jego rkopisami, zawierajca niezwykle cenne materiay z okresu midzy Komun Parysk a kongresem londyskim z r. 1881. Mimo usilnych nalega przyjaci, Malatesta nigdy nie zdecydowa si na pisanie wspomnie z rewolucyjnej fazy ruchu antyautorytarnego. Ch dochowania wiernoci statutom tajnych organizacji, obrony dobrego imienia Bakunina i tez oficjalnej historiografii anarchistycznej sprzyjaa w latach dziewidziesitych raczej decyzjom o niszczeniu posiadanych dokumentw ni prbom ukrycia ich z myl o potomnoci. Ponadto, ci spord byych aktywistw, ktrzy pogodzili si ze spoeczestwem i wyparli grzechw modoci", czynili wszystko, aby zatrze ich lady. Dziea zniszczenia dopeniay burzliwe wydarzenia polityczne, jakich nie oszczdzi Europie wiek XX. Na Sycylii policja polityczna Mussoliniego zniszczya archiwum Saverio Frisci. Ofiar wojny domowej w Hiszpanii pady przygotowane wanie do druku w Barcelonie Bakunina odnoszce si do spraw iberyjskich. Bojwki faszystw niemieckich spaliy bibliotek i archiwum Rudolfa Rockera. W czerwcu 1940 r., bezporednio przed wkroczeniem Niemcw do Parya, zniszczono midzy innymi wiele zasobw z archiww pastwowych odnoszcych si do francuskiego anarchizmu. Wreszcie latem 1944 r. podczas akcji ewakuacyjnej wojsk hitlerowskich z Normandii zagina bezpowrotnie zasadnicza cz zbiorw Guillaume'a. W tej sytuacji zachowanie si w caoci ogromnej kolekcji Maxa Nettaua graniczy niemal z cudem. Kolekcja ta, na ktr skadao si blisko 40 tys. wydawnictw zwizanych z ideologi wolnociow w kilkudziesiciu jzykach, niezliczona ilo gazet i czasopism oraz unikalne dokumenty otrzymane bezporednio od yjcych jeszcze bohaterw wydarze lub czonkw ich rodzin bya pomnikiem energii i powicenia jednego samotnego czowieka. W cigu blisko 60 monotonnych lat, wypenionych bez reszty gromadzeniem i opracowywaniem materiaw do dziejw anarchizmu, udao mu si dotrze do niezliczonej iloci osb, za rosncy z biegiem lat szacunek jakim si cieszy sprzyja jego wysikom. Chlub kolekcji stay si papiery pomiertne Bakunina przekazane jesieni 1899 r. przez rodzin zmarego. Nettlau zakupi, bd otrzyma w darze, take wiele innych zbiorw archiwa Pierre Vessiniera z I Midzynarodwki, Pierre Ramusa i Augustina Ha-mona7 oraz wielkie liczby listw. Organiczn czci kolekcji jest obecnie rwnie korespondencja jak Herodot anarchii" prowadzi z informatorami z caego wiata. Stanowi ona nieprzebrane rdo wiedzy praktycznie na kady temat zwizany z przeszoci libertarnych idei i ruchw. Biblioteki europejskie przez kilkanacie lat rywalizoway ze sob o pozyskanie kolekcji Nettlaua. Ostatecznie wygra j, zaoony z myl o niej przez prof. Posthumusa, Instytut w Amsterdamie. Zbiory zgromadzone w prywatnych mieszkaniach Nettlaua w Berlinie i Wiedniu dosownie w ostatniej chwili znalazy si na terytorium Holandii. Mona przypuszcza, e decyzja ta uratowaa je przed zagad.

W przeciwiestwie do archiww prywatnych rozproszonych i szcztkowych archiwalia policyjne przetrway do naszych czasw na og w znakomitym stanie. Skadaj si na nie rnorodne materiay zarekwirowane podczas czynnoci ledczych i rewizji, akta procesw i dokumenty wasne policji obrazujce jej opinie na temat ruchu anarchistycznego oraz rodkw podjtych dla jego zwalczania. Wrd materiaw zarekwirowanych zdarzaj si rda bezcenne. Wiele efemerycznych pisemek lokalnych i wydawnictw jednorazowych znamy dzi wycznie z teczek policyjnych, gdzie przypite spinaczem do raportu jakiego agenta stanowi materia dowodowy. W archiwach policji i organw, ktrym kompetencyjnie podlegaa ona we Woszech, Francji czy Cesarstwie Niemieckim, ocalay dziki zacznikom ogromne iloci ulotek rozmaitych grup anarchistycznych, rozlepiane na murach, bd kolportowane drog pocztow manifesty i apele (zazwyczaj oryginay, rzadziej rczne kopie), wycinki z gazet, broszury, listy itp. Ilociowo przewaaj jednak sporzdzane w regularnych odstpach czasu okresowe raporty komisarzy czy te prefektw policji o sytuacji w powierzonym sobie rejonie i rodkach zastosowanych dla przeciwdziaania ,,pladze" anarchizmu. We Francji w poszczeglnych departamentach prowadzono stale uaktualniane listy abonentw najwikszych pism anarchistycznych oraz listy rozpoznanych aktywistw zamieszkaych w poszczeglnych rejonach. Ministerstwo Spraw Wewntrznych gromadzio wiadomoci o zamachach anarchistycznych na caym wiecie. Ten system informacyjny okaza si jednak jawnie niedoskonay podczas podejmowanych akcji prewencyjnych i represyjnych ze wzgldu na ruchliwo anarchistw i omylno policyjnych wywiadowcw. Z biegiem lat zosta wic znacznie udoskonalony. Wprowadzono teczki osobowe zaopatrzone w miar moliwoci w fotografie. W dossiers aktywistw z pocztku XX w. znajdujemy ju bardzo wszechstronne informacje o: 1. stanie cywilnym, dacie i miejscu urodzenia, rodzicach, liczbie dzieci i wspmaonku, 2. wyksztaceniu, 3. miejscu zamieszkania, 4. wykonywanym zawodzie oraz kwalifikacjach, 5. zarobkach i stanie majtkowym, 6. ewentualnej karalnoci, 7. stosunku do religii i moralnoci, 8. aktywnoci zawodowej, zwizkowej i politycznej. W latach dziaalnoci synnej zmotoryzowanej bandy Bonnota policja sporzdzia rwnie spisy anarchistw posiadajcych samochody lub wykonujcych zawd szofera. Dowodem zwikszonej prnoci dziaania byo nawizanie staych kontaktw z wyspecjalizowanymi komrkami policji innych krajw majcych podobne problemy. Generalnie zauway mona, e akta z pocztku naszego wieku s bardziej uporzdkowane, wszechstronniejsze i dokadniejsze. Mona zatem zaryzykowa tez, i zasuguj na wiksze zaufanie. Naley jednak pamita o ich bardzo nierwnej wartoci i podchodzi do nich z du ostronoci. Prefekci departamentw chcc popisa si gorliwoci przed central nierzadko rozdmuchiwali w swoich sprawozdaniach rozmiary rzeczywistego zagroenia.

Informatorzy policji przy najlepszej woli mieli ogromne trudnoci w odrnianiu anarchistw od socjalistw i kryminalistw, czego wymagay od nich wadze. W efekcie posugiwali si t etykiet w sposb przypadkowy i bardzo arbitralny. W okresach nasilonych antyanarchistycznych kampanii socjalici myleni byli nagminnie z anarchistami. Nawet Jules Guesde, przywdca francuskich marksistw, nie unikn w kilku raportach bdnego zakwalifikowania. Konstruowane na podstawie takich danych zestawienia zbiorcze nie mogy by rzetelne. Wydaj si by z reguy zawyone, przynajmniej przed 1893 r. Kropotkin zarzuca rdom policyjnym notoryczn kamliwo. Jest to wszake opinia zbyt jednostronna. Wiele zaleao od poziomu kadr policyjnych. Najlepszymi dysponowaa naturalnie prefektura paryska. W poowie lat dziewidziesitych XIX w. miaa ona do swej dyspozycji nawet specjaln brygad fachowcw od teorii anarchizmu z wysokimi stopniami naukowymi. Raporty sporzdzane przy ich wspudziale zasuguj na powane traktowanie. Inaczej ksztatowaa si sytuacja na prowincji. Ograniczony budet tajnej policji III Republiki zmusza prefektw do wsppracy z bardzo niepewnymi informatorami. Mimo niskiej oceny wiarygodnoci pochodzcych od nich doniesie ze rde tego typu wydoby mona, przy zachowaniu penego krytycyzmu, wiele interesujcych wiadomoci. Niektre raporty i donosy odznaczaj si nawet pewn literack finezj. Specyficzn grup rde stanowi akta procesw sdowych. Wydoby z nich mona cenne wiadomoci o biografiach i mentalnoci szeregowych anarchistw. Pozwalaj rwnie wnioskowa o zmianach w nastawieniu opinii publicznej i aparatu pastwowego do samego zjawiska anarchizmu. Akta najgoniejszych procesw: w Chicago 1886 r., w Lyonie w 1883 r. tzw. procesu trzydziestu w Paryu 1894 r. czy wreszcie anarchistw hiszpaskich z 1892 r. zostay, przynajmniej czciowo, opublikowane. W przeciwiestwie do akt sdowych, dokumenty kongresw anarchistycznych stanowi wielk rzadko i wymagaj od badaczy duej ostronoci. Nieliczne skdind kongresy anarchistyczne odbyway si na og (zwaszcza kongresy krajowe) w warunkach cisej konspiracji. Uczestnicy posugiwali si niekiedy numerami porzdkowymi miast imion. Posiedzenia byway przerywane przez policj, miejsca obrad kilkakrotnie zmieniane. Jeden ze zjazdw woskich odby si kiedy noc na lenej polanie. W takich warunkach trudno byo prowadzi dokadne protokoy posiedze. Materiay publikowane po pewnym czasie w prasie anarchistycznej i w oficjalnych sprawozdaniach stanowi skrcony i niepeny zapis toczonych dyskusji; dodajmy zapis sformuowany nierzadko ex post. Z oczywistych wzgldw pomija rwnie musz tajne rezolucje uchwalone przez zgromadzonych. Przy wszystkich tych zastrzeeniach nie wolno jednak zapomina, e s to rda nieporwnanie bardziej wiarygodne ni doniesienia informatorw policji gubicych si w skomplikowanych sporach teoretycznych, wiadomie dla efektu zaostrzajcych sens zasyszanych wypowiedzi, a niekiedy zupenie je deformujcych w nadziei przypodobania si mocodawcom. Innym, zbyt rzadko chyba wykorzystywanym, rdem wiedzy o anarchizmie s ankiety przeprowadzane na ten temat przez redakcje pism sympatyzujcych z ideami wolnociowymi oraz przez indywidualnych badaczy. Dwa najwiksze przedsiwzicia tego rodzaju, oba francuskocentryczne, cho o midzynarodowym zasigu, pochodz z przeomu wiekw. W 1894 r. Augustyn Hamon, dc do okrelenia portretu psychologicznego anarchisty-socjalisty" rozesa kwestionariusz zawierajcy tylko dwa pytania: 1) dlaczego jeste anarchist?, 2) jak si nim stae? rejestrujc jednoczenie wiek, zawd i narodowo respondentw. Otrzyma ogem 170 odpowiedzi, na podstawie ktrych powstaa znana ksika Hamona. Jesieni 1902 r. Jean Marestan na amach ,,Le Libertaire" ogosi dziesiciopunktow ankiet, ktr rozesa imiennie do 260 wybitnych osobistoci ruchu oraz 29 redakcji z caego wiata, zapraszajc jednoczenie do udziau wszystkich czytelnikw.

Pytania dotyczyy nie tylko pogldw na kwestie teoretyczne, lecz take ocen aktualnej sytuacji ruchu, stosowanych form i metod walki, a take szans sojuszu z socjalistami parlamentarnymi. Odpowiedzi drukowane przez kilka miesicy daj znakomity wgld w wiat wartoci i oczekiwa aktywistw ruchu anarchistycznego przeomu wiekw. Nie znaczy to wszake, e s one bezstronne ani, tym bardziej, e wyczerpuj zagadnienie. Niewtpliwym bdem Hamona, podwaajcym warto jego uoglnie, byo sporzdzenie portretu wycznie na podstawie wypowiedzi anarchistw o sobie. Dowiadujemy si zatem z jego ksiki wicej o tym, jakimi siebie widzieli, ni jakimi byli naprawd. Obok dokumentw prywatnych i policyjnych prasa anarchistyczna stanowi niewtpliwie najciekawsze rdo do wszystkich kwestii zwizanych z przeszoci ruchu. Samodzielno grup sprzyjaa inicjatywom wydawania wasnych organw i cho ywot ich by z natury rzeczy efemeryczny, ju sama ilo i rnorodno pisemek przesdza o bogactwie informacji jakie mona z nich wydoby. Na pismach anarchistycznych spoczyway bardzo zoone obowizki. Przede wszystkim wic, przy braku formalnych wizi organizacyjnych, by to zasadniczy rodek komunikacji rozproszonych rodowisk anarchistycznych. Na skal midzynarodow rol t spenia w pocztkowym okresie ,,Bulletin de la Fdration Jurasienne" (1872-1878) wydawany w Le Locie przez Guillaume'a, nastpnie Le Rvolt" (La Rvolte") Kropotkina i Grave'a, zainicjowany w Genewie w 1879 r., a od 1884 do marca 1894 r. wydawany w Paryu, oraz Die Freiheit" (1879-1906) Johanna Mosta ukazujcy si w Nowym Jorku, a w jeszcze pniejszym okresie Les Temps Nouveaux" (1895-1914) kontynuacja La Rvolte" pod red. J. Grave, za dla obszaru jzyka hiszpaskiego barceloska La Revista Blanca" (1896-1906 i 1922-1937) Federico Uralesa oraz La Protesta" z Buenos Aires. Gazety i czasopisma suyy jednak nie tylko przekazywaniu informacji. Propagujc idee anarchistyczne sprzyjay pozyskiwaniu nowych sympatykw, za osobom ju przekonanym zapewniay nieustajce forum dyskusyjne. S zatem, mimo oczywistej tendencyjnoci, niesychanie wszechstronnym i wiarygodnym rdem historycznym. Nekrologi i artykuy wspomnieniowe umieszczane na ich amach stanowi dla dzisiejszego historyka krynic bezcennych wiadomoci, ktrych prno by szuka w innych rdach. Zupenie inaczej natomiast oceni wypada przydatno rdow prasy buruazyjnej". Wiadomoci, jakie w niej znajdujemy s z reguy baamutne, bardziej zreszt z autentycznej niewiedzy ni chci wiadomego manipulowania czytelnikami. Obraz anarchizmu, jaki wyania si z pierwszych stron wielkonakadowych dziennikw europejskich koca XIX w., niewiele ma wsplnego z rzeczywistoci. Istotnych danych biograficznych dostarczaj liczne wydawnictwa periodyczne: kalendarze, almanachy i roczniki, w ktrych zwyczajowo umieszczano sylwetki czoowych aktywistw i pionierw libertarnych idei z zamierzchej przeszoci. Mniejsz rol przy badaniach skoncentrowanych na ruchu, a nie teorii, odgrywaj za to ksiki i broszury z wydawnictw anarchistycznych. Mona na ich podstawie wnioskowa o popularnoci poszczeglnych autorw oraz o teoretycznych sympatiach czonkw grupy, ktra sfinansowaa wydawnictwo. Najwiksza seria wydawnicza, synna Bibliothque Sociologique paryskiej firmy P.V. Stock zdominowana bya cakowicie przez ksiki o tendencji anarchokomunistycznej. Dokumentacja mechaniczna i fotograficzna dla okresu sprzed I wojny wiatowej jest stosunkowo nika. Zachoway si unikalne nagrania gosu Loiusy Michel, Piotra Kropotkina i Charlesa Malato, ktry podobno ju w kocu ubiegego wieku usiowa gromadzi tego rodzaju zbiory. Niewielkie iloci fotografii posiadaj archiwa policji. W dossiers francuskich anarchistw gromadzonych przez prefektur parysk znalazy si na pocztku XX w. fotografie ok. 4 tysicy czoowych aktywistw, za ich kopie rozesano do Anglii i Stanw Zjednoczonych.

Wydawnictwa rdowe i podstawowe pomoce naukowe Rozproszenie zasobw oraz utrudniony dostp do nich w peni uzasadniaj potrzeb edycji rde zwizanych z anarchizmem. Przyzna trzeba rwnie, e w duej mierze zostaa ona zaspokojona. S to jednak w wikszoci wydawnictwa tendencyjne, opracowane przez sympatykw z myl o obronie dobrego imienia anarchizmu i jego naczelnych idei. Cele naukowe zepchnite s w nich na daleki plan albo stanowi tylko zewntrzny makija. Wida to w samym doborze materiaw, sposobie posugiwania si nimi, a przede wszystkich w redakcyjnych komentarzach (vide Archives Bakounine). Dwie najobszerniejsze antologie tekstw i materiaw rdowych Woodcocka i Gurina s dzieem anarchistw. Bardzo ambitny w zamierzeniu, socjologizujcy wybr Horowitza cierpi wskutek niekompetencji historycznej autora. Inne antologie zogniskowane s wok kwestii szczegowych (rozwj teorii, zamachy terrorystyczne itp.). Osobn grup stanowi wybory pism i korespondencji wybitnych dziaaczy anarchistycznych: Bakunina, Reclusa, Malatesty i innych, jak rwnie antologie poszczeglnych czasopism. Monografie naukowe poruszajce problematyk zwizan z dziejami ruchu anarchistycznego uzupeniane s czsto obszernymi aneksami rdowymi stanowicymi ich integraln, niekiedy nawet zasadnicz cz. Trudno wprost przeceni znaczenie tej praktyki dla stymulacji dalszego postpu bada. Skala jej stosowania przez historykw anarchizmu nie znajduje odpowiednika w publikacjach z innych dziedzin, co mona interpretowa jako denie do przezwyciania t drog specyficznych ogranicze, jakie nad nimi ci. Wiele cennych materiaw zawieraj wydawnictwa dokumentujce histori I Midzynarodwki, szczeglnie po 1868 r.: czterotomowa edycja pod redakcj J. Freymonda, akta kongresw i posiedze Rady Generalnej. Odrbnego potraktowania wymaga natomiast synna praca Jamesa Guillaume'a na ten sam temat34. Dokumenty, zaczerpnite przewanie z wasnego archiwum, s w niej organicznie wplecione w narracj o charakterze wspomnieniowym. Bezceremonialne skrty dokonane przez autora znieksztacaj niejednokrotnie ich wymow. Guillaume przemilcza zreszt cz dokumentw nie potwierdzajcych jego wersji wydarze. Jednak niezalenie od tej specyfiki", jego ksika stanowi jedno z podstawowych rde informacji o funkcjonowaniu Federacji Jurajskiej i antyautorytarnej Midzynarodwki w latach 1873-1878. Mieszany wspomnieniowo-rdowy charakter posiadaj rwnie niektre prace Maxa Nomada. Spord czystych" wspomnie na pierwszy plan wysuwaj si ksiki Kropotkina i Grave'a oraz relacje byych uczestnikw tajnego Aliansu Bakunina. Nie brak te ciekawych wspomnie owietlajcych romantyczn epok propagandy czynem". Przy korzystaniu z nich nie wolno wszake zapomina o dystansie czasowym dzielcym zredagowanie tekstu od opisywanych wydarze. Cho ujawniaj niekiedy bardzo cenne szczegy o charakterze biograficznym lub obyczajowym, zatajaj jednoczenie wiele dziaa i autentycznych motywacji uczestnikw dawnych nielegalnych przedsiwzi. Szczegln ostrono zachowa naley przy lekturze, obfitych niegdy jako gatunek, wspomnie komisarzy policji kierujcych walk z anarchizmem. Sensacyjne informacje, w jakie obfituj, nie znajduj na og potwierdzenia w innych rdach. Ksiki te s natomiast niewiadomym dowodem ignorancji w sprawach anarchizmu ludzi, ktrzy z racji penionych funkcji powinni byli by na ten temat najlepiej poinformowani.

W bibliografii nadal zachowuje sw warto pionierska praca Nettlaua. Uzupenia j o najwaniejsze pozycje dwudziestowieczne artyku Waltera. Szczegowy wykaz rde z epoki I Midzynarodwki (pisma, druki ulotne, broszury) zawiera trzytomowy Reportoire Internatinal des sources pour l'tude (Paris 1952-1963). Nieocenionym rdem informacji o ludziach s sowniki biograficzne dziaaczy ruchu robotniczego. W kwestiach teoretycznych autorytatywnym kompendium prezentujcym stanowisko anarchistw jest zapocztkowana przez Sebastiana Faure'a i urwana na tomie czwartym L'Encyclopdie anarchiste (Paris 1924-1926). Spord publikacji nowszych na szczeglne wyrnienie zasuguje katalog ksiek i broszur opublikowany przez IFHS. Na koniec podkreli naley szczegln rol, jak w badaniach nad dziejami anarchizmu odegray takie czasopisma, jak: Grnberg Archiv fr die Geschichte des Socialismus und der Arbeiterbewegung" (1911-1930), International Reviev of Social History" (organ IISC 1936-1940 i ponownie od 1959 r.), Annali Istituto Feltrinelli" (od 1958 r.), czy wreszcie francuskie Le Mouvement Social" (organ IFHS od 1960 r. jako kontynuacja kwartalnika ,,L'Actualit de l'Histoire"). Numery specjalne, artykuy, recenzje i rda publikowane na ich amach stwarzaj wspania panoram ewolucji, jak przebya historiografia anarchizmu w cigu minionego pwiecza.

2. Historiografia anarchizmu

Max Nettlau i jego dziea

Obserwatorowi zewntrznemu, ledzcemu w duszym odcinku czasowym narastanie literatury naukowej jakiego zagadnienia, proces ten nie wydaje si jednorodny. Obok powolnej kumulacji wiedzy w wytyczonych wczeniej kierunkach dostrzega on pozornie chaotyczny puls usiowa wyamujcych si z utartych schematw. Krzyuj si w nich skutki oddziaywania najrniejszych czynnikw: krtkotrwaych md intelektualnych, zmian optyki wynikajcych z rotacji pokole i oddziaywania wydarze wspczesnych, doskonalenia rodkw i metod badawczych, czy wreszcie nieustannego poszerzania si horyzontw badawczych anektowania przez nauk wci nowych obszarw problematyki. Sytuacja taka sprzyja powstawaniu rnych szk naukowych, cierania si racji i kwestionowaniu, przynajmniej raz na kilkadziesit lat, zasadniczych ustale przejtych od poprzednikw. Historiografia anarchizmu zdecydowanie wyamuje si z zarysowanego powyej modelu i to nie tylko ze wzgldu na jej rzadko spotykan stronniczo. Ciy na niej bowiem po dzie dzisiejszy niezwyka osobowo Maxa Nettlaua pierwszego, a zarazem najwybitniejszego do tej pory badacza teorii i ruchw wolnociowych, prekursora, ktry okaza si klasykiem i prawodawc odkrytego przez siebie gatunku i ktrego autorytetowi upyw czasu nie wydaje si wyrzdza adnej szkody. W dziewidziesit lat od chwili publikacji pierwszych artykuw Nettlaua caa historiografia anarchizmu obraca si wok stworzonych przeze schematw uj, ogarnia to samo pole zainteresowa, niezalenie od tego, czy autorzy podzielaj jego opinie, czy te przeciwnie, ostro z nimi polemizuj. aden z pionierw innych dziedzin historii nie moe si pochwali rwnie trwaym i przemonym wpywem na kontynuatorw rozpocztego przeze dziea. Konsekwencj takiego stanu rzeczy jest zaskakujcy przy takim temacie konserwatyzm pimiennictwa o anarchizmie, powtarzalno stanowisk i argumentw polemicznych. Stao i polemiczno to cechy odnoszce si rwnie do twrczoci Maxa Nettlaua. Przyszy Herodot anarchii" urodzi si 30 kwietnia 1965 r. w Neuwaldeg koo Wiednia, gdzie jego ojciec, byy hofgartner ogrodw krlewskich w Poczdamie, peni sub u boku ksicia Schwarzenberga. Pochodzi ze starej rodziny urzdniczej z Prus Wschodnich i mimo wieloletniego pobytu w Austrii, nie czu si z ni zwizany. Swoje dzieci, zgodnie z politycznymi sympatiami, wychowywa w duchu liberalnym. Max odziedziczy po nim skonno do pedanterii wygadzon jednak du intelektualn rzutkoci. Od wczesnego dziecistwa odznacza si wietn pamici; z niesychan atwoci opanowywa jzyki obce. W 1887 r. ukoczy studia filologiczne na Uniwersytecie Lipskim otrzymujc stopie doktorski za prac o gramatyce jzyka starowalijskiego. Pasjonowa si rwnie ornitologi. Zainteresowania te zdradzaj zasadniczy rys jego charakteru pragnienie ucieczki od rzeczywistoci, instynktown sympati dla spraw i tematw niepopularnych, utosamianie si ze stron sabsz, z wszelkimi ,,losers" w procesie dziejowym. Uwidacznia si to bardzo wyranie w stosunku Nettlaua do anarchizmu.

Wedug jego wasnych, nie zawsze zgodnych ze sob relacji, zainteresowa si socjalizmem w szesnastym roku ycia pod wpywem lektury pism Freiheit" i Zukunft" oraz napywajcych z Rosji wiadomoci o wyczynach Narodnej Woli. Z anarchistami zetkn si po raz pierwszy w Londynie, gdzie pogbia znajomo jzykw celtyckich i byo to spotkanie brzemienne w konsekwencje. Wstpi niezwocznie do Socialistic League (1886), zdominowanej wwczas przez anarchistw, i po kilku latach waha zrezygnowa ostatecznie z kariery naukowej. Wszystko co robi, podporzdkowa od tej chwili jednemu celowi ochronie przed zaginiciem i zapomnieniem wszelkich przejaww myli libertarnej. Do jego realizacji predystynowany by zreszt znakomicie ze wzgldu na kontakty osobiste, bieg znajomo kilkunastu jzykw, umiejtno stenografii oraz niezaleno materialn umoliwiajc zakupy w antykwariatach i coroczne kilkumiesiczne wypady do rozmaitych bibliotek i archiww europejskich. W 1888 r. Nettlau przystpi do gromadzenia swojej kolekcji, ktra sta si miaa podstaw opracowywanej przeze bibliografii drukw anarchistycznych. Jednoczenie w The Commonweal" organie Socialistic League redagowa rubryk wydarze midzynarodowych. Ju pierwsze artykuy, opublikowane w kierowanym przez Johanna Mosta wydawnictwie Die Freiheit w 1890 r., zwrciy na uwag rodowiska. Przypomina w nich sylwetki prekursorw wspczesnych sobie doktryn anarchistycznych. Jeden z artykuw zatytuowany Die Historische Entwicklung des Anarchismus stanowi pioniersk prb syntezy tego niedostrzeganego dotd przez historykw zjawiska. Nie popeniajc najmniejszej przesady mona powiedzie, e cay dorobek naukowy autora dziesitki opasych tomw napisanych w cigu z gr pwiecza stanowi tylko rozwinicie koncepcji zarysowanej w tej kilkunastostronicowej broszurce. Zachcony pozytywnym przyjciem, a zwaszcza entuzjastycznymi wypowiedziami Kropotkina, podj si teraz Nettlau zadania nieporwnanie bardziej ambitnego napisania biografii Bakunina; zadania, ktrego nie podj si aden z wielu yjcych jeszcze jego amis intimes". Przez nastpnych kilka lat z waciw sobie skrupulatnoci i systematycznoci gromadzi ocalae rkopisy twrcy Aliansu. Kontaktowa si rwnie z bezporednimi wiadkami nie tak odlegych przecie jeszcze w czasie wydarze. Efektem tej tytanicznej pracy s mao czytelne, hektograficzne tomy liczce w sumie 1283 strony gsto zapisanego papieru. Cay nakad, liczcy raptem pidziesit egzemplarzy, rozesany zosta imiennie tym, ktrzy udzielili pomocy w niezwykym przedsiwziciu; kilka kompletw trafio do najwikszych bibliotek europejskich. Nettlau, ktry adnej ze swych prac nie uwaa nigdy za skoczon, powraca jeszcze wielokrotnie do biografii Bakunina. W miar docierania do nieznanych sobie wczeniej rde opracowywa gigantyczne przypisy (a pniej przypisy do przypisw), zawierajce wci nowe poprawki i uzupenienia przytaczajce sw wielkoci tekst podstawowy. Jednoczenie z bibliografi zainicjowa Nettlau, wykorzystujc zgromadzone materiay, pierwsz edycj dzie autora Boga i pastwa. Zredagowany przeze i opatrzony wstpem tom pierwszy zawiera nieznane dotd manuskrypty i listy Bakunina, potraktowane jako rda do historii teorii anarchistycznych". W 1897 r., z dwuletnim opnieniem, ukazaa si w Paryu i Brukseli oczekiwana od dawna bibliografia, ktra przekroczya najmielsze przewidywania adresatw. Tylko Niemiec mg dokona czego takiego" komentowa publikacj Malatesta. Na blisko 300 stronach tekstu zawar autor ogromn ilo precyzyjnych informacji o czasopismach, drukach ulotnych i ksikach zwizanych choby porednio z ideologi libertarn. Anarchici dowiedzieli si z niej ze zdumieniem o bogactwie literatury i wspaniaych tradycjach, jakie reprezentowany przez nich ruch posiada. Ksika ta staa si punktem wyjcia dla podjtych pniej przez Nettlaua prac nad stworzeniem powszechnej historii anarchizmu.

Jako pierwsza z inicjatyw tego rodzaju wystpia redakcja ukazujcego si w Lige pisma ,,Bulletin de l'Internationale Libertaire" wyraajcego tendencj do wzmoenia spoistoci ruchu. Miaa to by jednak inicjatywa zbiorowa; kady z zaproszonych uczestnikw opracowa mia dzieje anarchizmu na okrelonym terytorium. Sam fakt zaproszenia Nettlaua wiadczy wszake o jego rosncej popularnoci, mimo separowania si od gwnego nurtu ruchu. Z wyjtkiem imprez tej rangi, co kongresy z lat 1889 i 1896, nie bra udziau w wydarzeniach aktualnych. Dystansowa si od wspczesnych sobie przedsiwzi i polemik ogniskujcych uwag aktywistw. Na arenie midzynarodowej znany by tylko jako autor-poliglota, publikujcy artykuy historyczne w prasie anarchistycznej kilkunastu krajw. Biografie Nettlaua nie bez przyczyny ograniczaj si praktycznie do opisu jego dzie. ycie prywatne autora mogo si wydawa postronnemu obserwatorowi nieznonie monotonne. Nie mia adnych kontaktw spoecznych, adnych potrzeb osobistych i adnych rozrywek" pisze z pewn przesad Arthur Lehning. W rzadkich chwilach wypoczynku zajmowa si porzdkowaniem swoich zbiorw. Zasadnicz form kontaktw Nettlaua ze wiatem zewntrznym bya wymiana listw, ale grono korespondentw ulego w przededniu I wojny wiatowej znacznemu uszczupleniu. Na tle stosunku do wojen bakaskich ujawniy si wrd dziaaczy anarchistycznych podstawowe rozbienoci. Nettlau, bronicy polityki Austro-Wgier, przekonany o wyszoci Germanw nad Sowianami i dopatrujcy si we wszystkich wydarzeniach w Europie Poudniowo-Wschodniej rosyjskiej inspiracji, zerwa stosunki z popierajcymi jednoznacznie Entente Gravern, Kropotkinem, Czerkiezowem i Guillaumem. Pogbio to jeszcze jego dotychczasow izolacj i zgorzknienie datujce si od mierci ony w 1907 r. Badania historyczne stanowiy dla czowieka XIX wieku", jak sam siebie okrela ucieczk od coraz mniej akceptowanej rzeczywistoci. W tym okresie powstaj due, znakomicie udokumentowane rdowo studia powicone dziaalnoci stronnikw Bakunina w Hiszpanii i we Woszech oraz sylwetki wybitnych anarchistw, wykorzystywane pniej w nieskoczonej iloci ksiek, broszur i artykuw. Mona je traktowa jako wstpn przymiark przed podjciem zasadniczego tematu. To pierwsze opus magnum Nettlaua, przedstawiajce dzieje anarchizmu od Zenona z Kition do 1861 r., udostpnione zostao niemieckim czytelnikom w 1925 r. Nastpny tom, obejmujcy epok bakuninowsk, ukaza si w dwa lata pniej, za tom trzeci (lata 1880-1886) w 1931 r. Kady kolejny tom by grubszy, cho omawia coraz krtsze odcinki czasoweS7. Likwidacja przez nazistw w 1933 r. wydawnictwa Der Syndycalist" uniemoliwia dalsze publikacje. Nastpne tomy pozostaway w autorskim rkopisie. Wraz z pniejszymi uzupenieniami licz one cznie okoo 2 tysicy gsto zapisanych stron, co stanowi w przyblieniu dwie trzecie caoci dziea. Tom czwarty: Blutezeit der Anarchie obejmuje lata 1886-1894, za trzy ostatnie, podzielone ju terytorialnie, a nie chronologicznie, doprowadzaj wykad do 1914 r. Biblioteka IISG w Amsterdamie dysponuje kilkoma powielonymi egzemplarzami kadego tomu. Kolosalne rozmiary siedmioksigu przymiewaj w sposb nieunikniony pozostae dokonania Nettlaua, aczkolwiek zasuguj one na najwysze uznanie, gdyby chcie do nich przykada zwyk miar. Wymieni tu naley kilka jednotomowych syntez dziejw anarchizmu (rnicych si od siebie), biografie Malatesty (1922), Elise Raclusa (1928) i Bakunina (wersja skrcona); eseje powicone yciu i twrczoci Ernesta Coeurderoy, H. Dave, Fernanda Pelloutier, Saverio Merliniego, Luigi Galleani i wielu innych wybitnych anarchistw XIX i XX w., ktrych zdy na og pozna osobicie. Pisanie artykuw stao si dla z czasem koniecznoci ze wzgldu na pogarszajc si sytuacj materialn. Ostatnim wielkim dzieem wiedeskiego samotnika byo przygotowanie do druku unikalnych dokumentw Federacji Hiszpaskiej I Midzynarodwki, plonu dwumiesicznego pobytu

w Katalonii latem 1936 r. Nettlau wyda rwnie odnalezione przez siebie pisma Josepha Dejacque, Anselma Bellegarrigua i Ernesta Coeurderoy, a wiele innych wydawnictw zainicjowa bd wspar wasnym wstpem. Sporzdza wci aktualizowane zestawienia bibliograficzne. Niepeny wykaz chronologiczny jego opublikowanych prac zajmuje szesnacie stron w ksice Rockera. Burzliwe lata trzydzieste wycisny tragiczne pitno na ostatnich latach ycia dziejopisa anarchizmu. Zdziwaczay i opuszczony przez przyjaci dugo nie mg pogodzi si z myl o koniecznoci emigracji. udzi si, e faszyzm niemiecki mie bdzie lepsze od woskiego oblicze, e duchowa elita" reprezentujca prawdziwe Niemcy" potrafi mu si skutecznie przeciwstawi. Dopiero w 1938 r. obawa o losy kolekcji wzia gr nad przywizaniem do niemieckiej kultury. Uda si wwczas, ladem swoich zbiorw, do Holandii. Zmar w skrajnej ndzy na raka mzgu 23 lipca 1944 r. w okupowanym jeszcze Amsterdamie. Mona przypuszcza, znajc jego charakter, e brak aktywnoci intelektualnej, wymuszony przez chorob, dokucza mu w ostatniej fazie ycia bardziej jeszcze ni cierpienia fizyczne. W papierach pomiertnych Nettlaua znaleziono prcz wspomnie i kroniki ycia m.in. kilkusetstronicow rozpraw o tajnych organizacjach europejskich lat 1795-1830. Na sposobie prezentacji przez Nettlaua problematyki anarchizmu zaciyy w ogromnym stopniu pogldy wasne autora, a take cechy jego osobowoci i przyjta przeze metoda pracy. Anarchizm by dla fenomenem par excellence duchowym, pozbawionym socjalno-ekonomicznego kontekstu; manifestacj tkwicej gboko w naturze ludzkiej odwiecznej potrzeby wolnoci, pojawiajcej si zawsze w sprzyjajcych warunkach; niemierteln ide wcielajc si w postacie historyczne; wizj nieosigalnego ideau, kierujc poczynaniami najwiatlejszych przedstawicieli ludzkoci. Bya to wic koncepcja na wskro metafizyczna, elitarna i indywidualistyczna. Nie byo w niej miejsca na walk klasow czy ubstwienie proletariatu. Autor licznych biografii Bakunina nie podziela jego zaufania do kreatywnego potencjau mas ludowych. Uwaa, e lud pragnie dobrobytu, a nie wolnoci. Drog Kropotkinowi koncepcj solidarnoci midzyludzkiej uwaa za fikcj, poniewa czowiek jest z natury rzeczy wyizolowany". Postp wiza jednoznacznie z dziaalnoci elit intelektualnych. Rodzenie si postaw anarchistycznych tumaczy sentymentalnym i estetycznym pragnieniem sprawiedliwoci". Sceptyczny wobec wspczesnych sobie doktryn definiowa anarchizm oglnikowo jako stan rzeczy, w ktrym kady otrzymuje najwiksz porcj szczcia jak zdolny jest odczu". Wielokrotnie opowiada si za sformuowan przez Hiszpanw ide anarchizmu bez przymiotnikw" (anarquismo sin adjectivos) dc do pogodzenia przedstawicieli wszystkich tendencji. Tolerancyjny stosunek do rozmaitych koncepcji ekonomicznych czy si u Nattlaua ze zdecydowan krytyk wszelkich rozwiza unitarnych". Z upywem lat coraz jawniej atakowa anarchokomunizm jako szkodliw utopi roszczc sobie pretensje do wycznoci. O socjalizmie pisa, i jest to jeszcze chimera [...] nie majca adnego bytu, adnej siy moralnej, adnego wpywu na dusze ludzkie". Rwnie niebanalny jak na anarchist by jego stosunek do rewolucji; twierdzi bowiem, e s dzieem zakonspirowanych spiskowcw, a nie wyrazem woli ludu i nie daj gwarancji powodzenia. Wiksze nadzieje wiza ze stopniow ewolucj rozszerzajc zdobycze liberalnego wieku XIX. Humanitarnomoralistyczny kierunek, jaki reprezentowa, sytuowa go poza gwnym nurtem wspczesnego mu ruchu anarchistycznego. Rwnie cechujca go konsekwentnie sceptyczna postawa, przeradzajca si z czasem w gboki pesymizm (po 1918 r.), ostro kontrastowaa z dominujcym, euforycznooptymistycznym nastawieniem jego czytelnikw. Oczywicie, w pogldach Nettlaua wiele byo niespjnoci, a nawet jawnych sprzecznoci, ktrych sama antydoktrynerska postawa nie moga zatuszowa. Potrafi ostro pitnowa religijny idiotyzm", aby w nastpnym ju zdaniu opowiada si za tolerancj dla wszelkich pogldw. Goszc

niezbdno koegzystencji anarchistw z instytucjami pastwowymi, nawoywa ich jednoczenie do ignorowania prawa. Apelowa o ograniczenie publicznych polemik, cho sam czsto wykracza przeciw temu postulatowi. Jak protagonici I Midzynarodwki, ktrym powici tak wiele uwagi, krytyk swoich pogldw traktowa niekiedy jako atak personalny. Prace Nettlaua dotyczce dziejw anarchizmu s zadziwiajco jednorodne, mimo i powstaway w cigu bez maa pwiecza; wolne od natrtnego prezentyzmu i bezgranicznie wiernie przyjtej przeze we wczesnej modoci koncepcji anarchizmu. Stanowi swego rodzaju monolit, co umoliwia ich zbiorowe omwienie bez uszczerbku dla zasug autora. Rni si naturalnie rozkadem drugorzdnych akcentw, pewne oceny ulegay z biegiem czasu pogbieniu, ale identyczna jest w nich wizja oglna i specyficzna forma prezentacji materiau. Historyka i bibliografa wiedeskiego interesoway w pierwszym rzdzie dzieje idei anarchistycznej i ludzi j reprezentujcych. By pierwszym, ktry odnalaz dla niej sigajc w przeszo, a do staroytnej Grecji i Chin, lini genealogiczn umieszczajc w niej m.in. Lao Tse, szko stoikw, Rabelais i Diderota. Praktycznie kada posta historyczna, ktra przed Wielk Rewolucj Francuska wyraaa choby mgliste sympatie dla idei wolnociowych, miaa szanse znale si na sporzdzonej przeze licie antenatw. Praktyka taka, w poczeniu z ma trosk o precyzj jzyka, prowadzia do zacierania rnic midzy przedstawicielami odlegych od siebie epok historycznych, do rozpatrywania ich pogldw w oderwaniu od historycznego kontekstu, a jednoczenie dostarczya aktywistom wspczesnego Nettlauowi ruchu anarchistycznego argumentw wzmacniajcych ich pozycj w oczach opinii publicznej. Szeregowi, bezimienni anarchici cakowicie wymykali si z jego pola widzenia. Rangi anarchizmu jako zjawiska spoecznego zdawa si w ogle nie dostrzega. Informacje o ruchu ogranicza do niezbdnego minimum. Przedstawia je w oderwaniu od realiw spoecznych XIX-wiecznej Europy. Piszc o ludziach i sprawach, z ktrymi solidaryzowa si duchowo, by w sposb nieunikniony stronniczy. Prace historyczne Nettlaua pene s ostrych, polemicznych sformuowa pod adresem przeciwnikw ideowych. Dla pana, najwyraniej, wszystkie krzywdy doznane przez Bakunina s teraz rwnie ywe jak w 1872 r." pisa do Nikoajewski pod wieym wraeniem lektury. Tendencyjno wielu opisw i ocen Herodota anarchii" nie moe ulega wtpliwoci, pamita wszake naley rwnie o drugiej stronie medalu. Kiedy powstaway jego pierwsze dziea, anarchizm znajdowa si pod zmasowanym ostrzaem nieprzebierajcej w rodkach krytyki i to zarwno ze strony spoeczestwa buruazyjnego, jak i socjalistw nurtu autorytarnego". Sytuacja ruchu i czasy, w ktrych publikowa nie sprzyjay wywaonym opiniom. Bronic przed pomwieniami Bakunina i jemu podobnych, sam z kolei bywa niesprawiedliwy, ale nigdy nie wpada w paszkwilanckonapastliwy ton, przed ktrym nie uchronio si wielu jego nastpcw. W peni natomiast podziela ich nieskrywan wrogo do marksizmu. Przy caej swej tendencyjnoci i ahistorycznoci ksiki Nettlaua wyrniaj si korzystnie na tle innych opracowa sporzdzanych przez zwolennikw ideologii libertarnej. S od nich po prostu bardziej rzetelne. Zadecydowaa o tym anachroniczna, kronikarska forma wykadu, powcigajca cugle subiektywizmu. Dziki niej Nettlau kolekcjoner faktw, pedantyczny bibliograf, bra gr nad Nettlauem propagatorem ideologii wolnociowej. Antykwaryczny stosunek do tematu wystawia jednak czytelnikw jego ksiek na cikie prby. Musieli przebija si mozolnie przez opase tomy pisane cikim jzykiem, bez szczeglnej dbaoci o kompozycj. Wszystkie prace sporzdzone byy wedug tej samej receptury na zasadzie sekwencji sylwetek spojonych krtkim odautorskim komentarzem. W samym sposobie prezentacji poszczeglnych postaci obowizyway

rwnie sztywne reguy. Nagromadzenie szczegw biograficznych, ogromna ilo przypisw rzeczowych, organiczne wczenie w tekst zasadniczy drobiazgowych zestawie bibliograficznych, i wreszcie najbardziej chyba mczca dla odbiorcw praktyka cytowania w jzyku oryginau In extenso (bd w obszernych streszczeniach) omawianej w porzdku chronologicznym spucizny pisarskiej poszczeglnych autorw wszystko to nadaje ksikom Nettlaua niepowtarzalny charakter. Z formalnego punktu widzenia s to raczej, w wikszoci, materiay do historii anarchistycznych idei ni monografie naukowe z prawdziwego zdarzenia. W pogoni za chimer peni wiedzy o interesujcych go sprawach, adnej ze swoich prac nie traktowa jako ostatecznej wersji tematu. Nieustannie poszukiwa nowych rde. Ale faktw gromadzonych z takim trudem nie poddawa dostatecznej problematyzacji. Nie pyta o przyczyny i nie dy do wycignicia konkluzji. Zgryliwa opinia Nomada twierdzcego, e Nettlau wiedzia wszystko, ale nie rozumia niczego" nie jest daleka od prawdy. Inn zasugujc na uwag cech uj wiedeskiego filologa jest skonno do czarno-biaych podziaw; wizja wiata zaludnionego przez zdecydowanych przyjaci lub zdecydowanych nieprzyjaci wolnoci. Ponadto uderza w nich zacieranie ewolucji pogldw przedstawianych postaci. O Proudhonie pisze tak, jak gdyby zatrzyma si w rozwoju na 1849 r. Bakunin jest dla anarchist ju w 1851 r. Najlepsze wraenie sprawiaj dzi te ksiki Nettlaua, do ktrych on sam przywizywa najmniejsz wag popiesznie pisane jednotomowe syntezy. Encyklopedyczna dokadno czy si w nich bowiem z szerokim, panoramicznym ujciem tematu. Wrd historykw anarchizmu panuje przekonanie, e Nettlau by bezkrytyczny wobec swoich bohaterw. Uporczywo tej opinii zdaje si wskazywa, i niewielu autorw podjo trud wczytania si w jego rkopisy. W rzeczywistoci dawa powcigliwy, ale zauwaalny wyraz osobistym sympatiom i antypatiom, nie liczc si przy tym zbytnio z oczekiwaniami czytelnikw. W bardzo ostrych sowach krytykowa kierunki rozwojowe anarchizmu po 1880 r. Nawet u Bakunina, z ktrym czu si bodaj najmocniej zwizany, dostrzega bdy i saboci charakteru. Publicznie pitnowa Deutschenhass" autora Dieu et l'tat. Nigdy te, w przeciwiestwie do Guillaume'a i Innych anarchistw, w polemice z marksistami nie posuwa si do preparowania cytatw albo wiadomego znieksztacania sensu wypowiedzi. Rzadko pomija istotne dla sprawy, cho niewygodne dla anarchistw rda. Potrafi krytykowa Carla Cafiero za naduycie zaufania Engelsa. W wietle tych faktw nagminna nie tylko w historiografii marksistowskiej opinia o apologetycznym charakterze jego twrczoci wymaga rewizji. Przy wszystkich swoich brakach korpus wydanych i niewydanych dzie Nettlaua skada si na najwiksze dokonanie w dotychczasowej historiografii anarchizmu. Uwikanie autora w polemiki personalne i ideologiczne swojej doby nie umniejsza w niczym ich faktograficznej rzetelnoci.

James Guillaume aktywista przemieniony w historyka Pod wieloma wzgldami starszy od Nettlaua o 21 lat James Guillaume stanowi jego pene zaprzeczenie. Ich rywalizacja, ktra przerodzia si z upywem czasu w nieskrywan wrogo, nie bya kwesti przypadku. Guillaume mia temperament aktywisty, icie francuski, byskotliwy intelekt oraz wyrane skonnoci przywdcze. Kropotkin opisuje go jako czowieka maego wzrostu, szczupego, przypominajcego troch Robespierra z powierzchownoci i miaego umysu, posiadajcego zawsze zote serce, ktre otwierao si tylko w serdecznej, poufaej przyjani". Nettlaua musia razi jego gorcy, francuski patriotyzm, jak rwnie tendencja do ferowania apodyktycznych opinii. James Guillaume urodzi si 16 lutego 1844 r. w Londynie, gdzie jego ojciec przez kilka lat kierowa sprzeda szwajcarskich zegarkw. Republikaskie przekonania ojca, ktry po powrocie do Jury zrobi karier polityczn (dwadziecia pi lat w Radzie Stanu), zawayy na jego pogldach i wyborze drogi yciowej. Po ukoczeniu studiw w Zurychu pracowa jako nauczyciel gimnazjalny. W 1865 r. zaoy jedn z pierwszych na terenie Szwajcarii sekcji Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw. Zwizany z Bakuninem od 1868 r., by wydawc pism o tendencji anty-autorytarnej (Le Progrs" Le Locie 1868-1870, La Solidarit" Neuchtel i Genewa 1870-1871, ,,Bulletin de la Fdration Jurasienne" Sonvillier, La Chaux-de-Fonds i Le Locie 1872-1878), inspiratorem Federacji Jurajskiej, autorem strategicznych koncepcji ruchu anarchistycznego po 1872 r. Kongres haski zaszczyci" go usuniciem z szeregw Midzynarodwki (rezolucja XI). W maju 1878 r. zniechcony brakiem perspektyw oraz poparciem dla tendencji terrorystycznych w najcilejszym krgu wtajemniczonych kierujcych ruchem, zrywa dotychczasowe kontakty i wyjeda na stae do Francji. Przez kilkanacie lat wsppracuje przy edycji Sownika Pedagogicznego Ferdinanda Buissona, wydaje materiay dokumentujce dziaalno jakobiskich komisji 1793-1794 r., publikuje ksiki o historii pedagogiki oraz pozycje beletrystyczne. W ruch robotniczy wczy si ponownie, z ca energi, w okresie triumfw anarchosyndykalizmu; tym razem ju tylko jako wydawca (La Bataiille Syndycaliste") i propagandzista (artykuy w La Vie Ouvrire" i La Voix du Peuple"). Powrt do anarchistycznej przeszoci wymusiy na nim niejako wydarzenia zewntrzne. Kiedy Nettlau, wspomagany przez reko-mendacj Elise Reclusa, zwrci si do w roku 1890 z prob o udostpnienie posiadanych dokumentw i podzielenie si wspomnieniami w zwizku z opracowywaniem przeze biografii Bakunina, udzieli mu odpowiedzi negatywnej twierdzc, e sam Bakunin z pewnoci by sobie tego nie yczy. W licie do Nettlaua z 27 maja 1874 r. tumaczy, e s sprawy, w ktrych obowizuje nadal tajemnica, a pisma Bakunina, pomylane jako or walki, wydane przedwczenie obrci si mog przeciw ruchowi. Kategorycznie zakazywa upartemu wiedeczykowi powoywanie si na jego dawne artykuy i korzystanie z jego kontaktw. Na szczcie Nettlau nie zastosowa si do tego wezwania; przeamywanie nieufnoci Guillaume'a (zdecydowanego germanofoba od czasu konfliktu z Marksem) zajo mu jednak wiele lat ycia. Tymczasem pn jesieni 1898 r., en un momento de humor sombrio", przyszy autor czterotomowej historii I Midzynarodwki nakaza spalenie wszystkich przechowywanych przez siebie dokumentw Bakunina. Jeli pragn w ten sposb ochroni przed wzrokiem osb niepowoanych intymne szczegy z ostatnich lat ycia swojego mistrza, krok ten okaza si nieskuteczny. Dziki znalezionej u Emilio Bellerio kopii Memoire justificative Bakunina, Nettlau samodzielnie odtworzy przebieg wydarze prowadzcych do wyeliminowania Bakunina z kierownictwa tajnego Aliansu.

Zorientowawszy si, po przeczytaniu The Life of Bakunin, e tajemnicy nie uda si utrzyma, Guillaume zmieni diametralnie zdanie. Przesa Nettlauowi obszerne noty uzupeniajce (nadal zatajajc dziaania tajnego Aliansu po roku 1869 i swoj wasn w nich rol), a jednoczenie, pod wpywem nalega Jeana Jauresa i Lucien Hesse oraz lektury wspomnie Kropotkina, przystpi do opracowywania wasnych wspomnie. Zamierzenia pocztkowe byy nad wyraz skromne. Mia to by zbir lunych impresji z zaszyfrowanymi nazwiskami bohaterw, uzupeniony tekstami artykuw z pism, ktre redagowa. W miar odnawiania dawnych przyjani i napywu wci nowych materiaw elementy autobiograficzne spychane byy na coraz dalszy plan. W efekcie czterotomowa praca ma charakter zbliony do monografii naukowej, a pod wzgldem nasycenia rdami nie ustpuje w niczym ksikom Nettlaua. Jest te, przynajmniej w tym samym stopniu co one, tendencyjna, ale tu kocz si ju wszystkie podobiestwa. Kluczow dla historyka anarchizmu kwesti anty-autorytarnego przeomu w onie I Midzynarodwki przedstawia Guillaume z partykularnego punktu widzenia dziaaczy szwajcarskiej Jury i nie jest to wybr przypadkowy. Uniwersalizm Nettlaua by konsekwencj jego izolacji, braku zaangaowania w aktualny ruch anarchistyczny. Natomiast Guillaume, ordownik rewolucyjnego syndykalizmu, pisze dla nowej generacji aktywistw; pragnie przerzuci pomost midzy dwiema epokami, wskaza na Bakunina jako bezporedniego prekursora anarchosyndykalizmu i na Federacj Jurajsk jako miejsce realizacji tych idei avant la lettre. Anarchizm jest w jego ujciu naturalnym zwieczeniem kierunku rozwojowego samodzielnego ruchu robotniczego. Podejmowane przez Marksa prby zepchnicia go z tej drogi miay si skoczy klsk. Kwestionuje rwnie Guillaume tez Nettlaua o inspiratorskiej roli Bakunina. To Bakunin jak pisze rozwin si dziki Midzynarodwce, poniewa tylko w tym rodowisku mg prowadzi prawdziw dziaalno". Guillaume zaciera rnice pogldw czonkw Federacji Jurajskiej. Wszystkich kolektywistw traktowa jako anarchistw, a sam doktryn kolektywizmu w wydaniu Bakunina akceptowa bezkrytycznie. W polemikach posugiwa si uproszczon wizj marksizmu. Dydaktyczny cel jaki mu przywieca sprawi, i wiele istotnych kwestii po prostu przemilcza, niektre za przedstawi wiadomie wrcz w faszywym wietle.,,Uwaam, e nie powinnimy opowiada o pewnych rzeczach." pisa w licie do Jean-Louis Pindy z 5 stycznia 1908 r. Na przykad, nic nie powiedziaem o spotkaniach podczas kongresu genewskiego, ani o naszych dziaaniach w Jurze poczynajc od roku 1872". Guillaume zapewni czytelnikw ksiki, e oskarenia wysuwane przez Rad Generaln na kongresie haskim 1872 r. byy bezpodstawne, i e on sam nie mia nigdy z tajnymi organizacjami nic wsplnego, mimo i zaoy w styczniu 1869 r. sekcj tajnego Aliansu w Le Locie, a pniej przez wiele lat nalea do najwikszego krgu wtajemniczonych trzeciego stopnia". Decydowa si ujawnia tylko te fakty, ktre i tak, z innych rde, mogy dotrze do szerokiej publicznoci. Nawet wobec Nettlaua zatai podczas ich jedynego bezporedniego spotkania w 1904 r. posiadane informacje wskazujce na Bakunina jako autora Katechizmu rewolucjonisty. Mimo wspomnieniowego charakteru publikacji znajdujemy w niej zaskakujco mao wiadomoci o yciu codziennym czy wiatopogldzie szwajcarskich anarchistw. Ruch opisywany jest gwnie przez pryzmat wydarze politycznych i podejmowanych dziaa, na og tylko w takim zakresie, w jakim znajdowa odbicie na amach Bulletin de la Federation Jurassienne". Jestemy wic w dalszym cigu w pobliu wzoru zaproponowanego przez Nettaua. Ksika Guillaume'a jest co prawda bogatsza faktograficznie od odpowiednich partii siedmioksigu, ale ustpuje mu znacznie z punktu widzenia

wymogw krytyki naukowej93. Miaa jednak t prost przewag, e ukazaa si drukiem w sporym nakadzie, przyczyniajc si w ten sposb do utrwalenia anarchistycznej wersji konfliktu Bakunina z Marksem. Guillaume pooy znaczne zasugi jako wydawca pism Bakunina (tom ll-VI, 1907-1913), autor broszur (m.in. o Buonarrotim, Proudhonie, Marksie), tumacz obcojzycznych wydawnictw syndykalistycznych i dziaacz ruchu Uniwersytetw Ludowych. W 1913 roku zerwa ostatecznie stosunki z Nettlauem, kiedy ten potpi bandytw bakaskich". Cicha rywalizacja przeksztacia si tym samym w jawny antagonizm trwajcy a do mierci Jamesa Guillaume w 1916 r.

Anarchizm w oczach anarchistw Rozbudzone przez Guillaume'a i Nettlaua zainteresowanie przeszoci ideologii wolnociowej owocowao wieloma cennymi publikacjami, ktrych autorzy jawnie lub porednio zwizani byli z ruchem anarchistycznym. Publikacje te, do pewnego stopnia, wymuszone byy przez sam sytuacj w jakiej ruch si znajdowa i trudno uwaa je za dowd jakiego szczeglnego umiowania historii. Byy to w znakomitej wikszoci artykuy wspomnieniowe, biografie, czy wstpy do wyboru korespondencji osb zapomnianych przez nauk oficjaln, albo te bezporednie polemiki z ocen anarchizmu lansowan przez przeciwnikw politycznych. Ich autorzy naladowali bezkrytycznie nattlauowskie wzory. W cyklu artykuw o historii idei anarchistycznych publikowanych na amach Les Temps Nouveaux" Waraam Czerkiezow rozpoczyna swj wykad od Marka Aureliusza. Odmawia zarazem Marksowi wszelkich zasug, przypisujc autorstwo idei wyraonych w Manifecie Komunistycznym Victorowi Considrant. Do koncepcji tej nawie w wiele lat pniej Arthur Lehning. Kropotkin dostrzega pocztki zorganizowanego ruchu anarchistycznego ju w wieku Owiecenia, za wydarzenia lat 17891795 we Francji interpretuje jako spontaniczny ruch mas ludowych o silnych cechach libertarnych. Anarchizm jest dla wytworem mas, a nie ide wdrujc przez czas i przestrze aby nawiedza umysy wybracw. Biograf Nettaua Rudolf Rocker, wybitny dziaacz i teoretyk anarchosyndykalizmu, a take autor znakomitej ksiki Nationalism and Culture (Los Angeles 1937) traktuje anarchizm jako denie do wolnoci, przejawiajce si przez ca histori ludzkoci. Od poprzednikw rni go jednak pesymizm wynikajcy z przey osobistych oraz wiadomoci totalitarnych zagroe. Wie, e adna rewolucja nie zagwarantuje wieczystej wolnoci i e trzeba o ni walczy nieustannie. Po dwudziestu latach powtrzy ten pogld Anthony Crossland w New Fabian Essays. Niestrudzonym propagatorem anarchizmu, zwaszcza w jego indywidualistycznym wydaniu, sta si Henry John Mackay, szkocki poeta naturalizowany w Niemczech. To on wydoby z cakowitego zapomnienia i wczy do panteonu wielkich prekursorw posta Maxa Stirnera (Johanna Caspara Schmidta), ktremu powici dwie rozbudowane biografie. Do szerokiej publicznoci docieray jednak przede wszystkim jego poczynania literackie zbiory pieni, ktre przyniosy mu przydomek pierwszego piewcy anarchii" oraz niezwykle poczytna ksika The Anarchists. A Picture of Civilisation at the Close of the XIXth Century z roku 1891. Takim samym propagandowym celom co popularyzatorskie i beletrystyczne ksiki Mackaya suyy pseudonaukowe, socjologicznopsychologiczne studia Augustina Hamona. Jako zagorzay zwolennik anarchokomunizmu Hamon stara si przeciwstawi kolportowanej przez nauk oficjaln (Lombroso, Dubois), zdeformowanej wizji anarchisty jako krymihogennego degenerata, sporzdzony przez siebie wyidealizowany portret psychologiczny aktywisty. Nie sposb rwnie ufa zawrotnym szacunkom liczby anarchistw francuskich (do 100 tysicy), jakie znajdujemy w jego pracach. W przeciwiestwie do Nettlaua bardzo zdecydowanie podkrela socjalistyczny charakter ideologii anarchistycznej. Pod jego te zapewne wpywem cz pniejszych teoretykw ruchu identyfikuje po prostu anarchizm z anarchokomunizmem, traktujc doktryn Kropotkina jako kolejny, nieunikniony etap w rozwoju myli socjalistycznej. Chocia wrd samych anarchistw, przynajmniej od koca lat 80-tych XIX w. toczyy si ostre spory w sprawie oceny przeszoci i dorobku teoretycznego ruchu, niewiele z nich docierao do szerokiej publicznoci. Polemiki nie wychodziy poza amy niskonakadowych pisemek. Publiczne pranie

wasnych brudw" mogo by poczytywane za zdrad w sytuacji, gdy nie ustpowaa nie przebierajca w rodkach kampania zniesawiajca anarchizm. Do rzadkoci naleay nawet tak umiarkowanie krytyczne prace, jak ksika Libero Tancredi, ktry samo okrela si malowniczo jako rewolucyjny libera". Tancredi zwraca uwag na sabo intelektualn woskiego anarchizmu oraz utopijno koncepcji Kropotkina, Czerkiezowa i Reclusa. Jednake zdecydowana wikszo spord tych, ktrzy w prywatnej korespondencji wyraali daleko idce wtpliwoci, w ksikach lub artykuach dla prasy buruazyjnej jednoznacznie gloryfikowaa przeszo ruchu. Po I wojnie wiatowej, kiedy czarna flaga anarchii okazaa si papierowym tygrysem" w zestawieniu z realnoci bolszewickiego zagroenia", historiografia anarchizmu zdominowana zostaa przez sztampowe hagiograficzne yciorysy czoowych dziaaczy. Prcz cytowanych uprzednio prac Nettlaua i Guillaume'a wymieni w tym nurcie naley ksiki N.K. Lebiediewa i Havelock Ellisa o Elise Reclus; Rockera i Domeli Nieuwenhuisa o Johannie Mocie; Malatesty, Armando Borghi i Luigi Fabbri o Domeli Nieuwenhuisie; Borowoja o Bakuninie itp. Stroniono natomiast wyranie od szerszych uj historycznych, ktre pozostaway nadal monopolem Nettlaua. Warto jednak wspomnie o podejmowanych przez Kninik-Wiertowa prbach udowodnienia inspiratorskiej roli Aliansu w wydarzeniach 18 marca 1871 r. w Paryu. Dopiero w kocu lat 50-tych pojawiy si pierwsze prace kwestionujce zakorzeniony ju pord anarchistw sposb prezentacji historii idei libertarnych. Najdalej od schematw Nettlaua odszed Daniel Guerin libertarny marksista" francuski, czcy harmonijnie tradycyjny anarchosyndykalizm z wtkami trockistowskimi. Guerin utrzymuje, e anarchizm jest po prostu synonimem socjalizmu, lub, wyraajc si precyzyjniej, jednym z odgazie XIX-wiecznej myli socjalistycznej. Wywodzi go bezporednio z ducha Rewolucji Francuskiej, ktr interpretuje na sposb Kropotkina. W rzdach jakobiskich dostrzega zarodki demokracji plebejskiej i tendencji decentralizacyjnych. Za prekursorw anarchistycznej teorii uwaa Proudhnona i Stirnera, ktrego broni przed zarzutem konserwatyzmu. Teksty tych autorw otwieraj sporzdzon przeze antologi. Silniej ni poprzednicy akcentuje konstruktywne wtki ideologii libertarnej. W jego interpretacji nie wyklucza ona pewnej dozy organizacji i dyscypliny. Anarchizm traktuje nie jako pikn mrzonk szlachetnych jednostek, lecz jako rewolucyjn praktyk ludu zaknionego samorzdnoci. Przeciwstawne stanowisko zajmuje w tej kwestii Marie Berneri, dla ktrej jest to jedna z form antyautorytarnych utopii. Autorem, uchodzcej ju dzi za klasyczn, historii anarchizmu jest George Woodcock, pisarz i wydawca, animator brytyjskiego anarchizmu w pitej dekadzie naszego wieku. Chocia sw Histori libertarnych idei i ruchw'101 ukoczy w wiele lat po oficjalnym zerwaniu z ruchem (w roku 1951), zna w niej lady niewygasej fascynacji tematem. W przeciwiestwie do swoich poprzednikw, ale podobnie jak Guerin, Woodcock nie wyolbrzymia konfliktu Marks Bakunin; staranniej te way racje obu stron. Jako literat sympatyzuje jednak bardziej z teori ni praktyk anarchizmu i ju to samo spycha go w utarte koleiny, zwaszcza i Nettlau pozostaje jego gwnym rdem informacji. Prawie poow tekstu wypeniaj rozbudowane portrety szeciu czoowych ideologw: Godwina (czowiek rozumu"), Stirnera (egoista"), Proudhona (czowiek paradoksu"), Bakunina (dza destrukcji"), Kropotkina (badacz") oraz rzadko wymienianego w takim kontekcie przez innych autorw Tostoja (prorok"). Cz druga zawiera podstawowe wiadomoci o dziejach ruchu anarchistycznego na caym wiecie do roku 1939. O osobistych upodobaniach Woodcocka wiadczy najlepiej wybr tekstw do sporzdzonej przeze antologii. Proudhon i Godwin reprezentowani s najobficiej, ale cao pomylana jest jako manifestacja bogactwa postaw kryjcych si pod pojemn nazw anarchizmu. Generalnie, w porwnaniu z Guillaumem, Nettauem czy nawet Guerinem, cechuje go jako historyka ideologii libertarnej znacznie wikszy dystans i krytycyzm w stosunku do

opisywanych spraw czy wydarze. Zarazem wszake jest od nich zdecydowanie bardziej powierzchowny. Jawnie manifestowana stronniczo obnia warto prac Arthura Lehninga, wybitnego specjalisty w problematyce tajnych stowarzysze rewolucyjnych XIX w. Czytajc je odnosi si wraenie, i czas zatrzyma si dla w miejscu w 1872 r. Wszystko co pisa miao na celu gloryfikacj antyautorytarnego skrzyda I Midzynarodwki i wykazanie bezpodstawnoci zarzutw wysunitych przeciw Bakuninowi na kongresie haskim. Konflikt w onie Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw ujmowa w kategoriach starcia personalnego, ca odpowiedzialnoci za nie obciajc rusofoba" Karola Marksa, ktry w jego interpretacji stawa si postaci demoniczn intrygantem, nieprzyjacielem wolnoci i apologet ucisku pastwowego. Zaprzeczajce takiej opinii teksty Marksa takie jak Wojna domowa we Francji, a nawet Manifest Komunistyczny po prostu dyskwalifikowa przy pomocy karkoomnego argumentu, e obce s duchowi prawdziwego marksizmu". Konsekwentnie minimalizowa rwnie wpyw autora Kapitau na rozwj ruchu robotniczego. Jako wydawca dzie Bakunina okaza si Lehning bardziej bezkrytyczny od samego Guillaume'a. Trudno uzna opracowane przeze przypisy za wzr naukowego obiektywizmu. Wyranemu oywieniu ruchu anarchistycznego w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych w drugiej poowie lat 60-tych nie towarzyszy proporcjonalny wzrost zainteresowania jego przeszoci. Cho pojawio si w tym okresie mnstwo edycji tekstw Kropotkina, Emmy Goldman czy Gustava Landauera, znajomo historii anarchizmu wrd dziaaczy nowego pokolenia okazaa si nader nika. Gino Cerritto, Vernon Richards i Rudolf de Jong, posiadajcy historyczn samowiadomo, byli w swoich popularyzatorskich usiowaniach raczej osamotnieni. Dla wspczesnych anarchistw bardziej reprezentatywne wydaj si pogldy Murraya Bookchina, ktry doszukuje si rde a w czasach wsplnoty pierwotnej, za pocztkw ruchu w dziaalnoci Winstanleyalia. Generalna ocena anarchistycznej historiografii anarchizmu wypa musi jednoznacznie krytycznie. Cechuje j bowiem emocjonalno i stronniczo, skonno do operowania biao-czarnymi schematami, do idealizowania pobudek i aktywnoci dziaaczy o pogldach libertarnych, do unikania pogbionych analiz. Sprzyja temu aparatura pojciowa bazujca na opozycjach: centralizm, federalizm, autokratyzm, antyautorytaryzm, przymus, wolno itp., a take utylitarny, polemiczny lub propagandowy charakter wikszoci tego rodzaju publikacji. Brak gbszego poczucia wizi z przeszoci w poczeniu z zacietrzewieniem ideowym sprawia, i s na og powierzchowne i bezkrytyczne. Trudno zatem nie zgodzi si z Carlsonem, kiedy stwierdza, e historycy anarchistyczni wierni swoim pogldom, s marnymi historykami ruchu", mimo i opinia taka krzywdzi z ca pewnoci Nettlaua i tych spord jego wspczesnych, ktrzy naraajc si niekiedy na policyjne szykany gromadzili dokumenty i bronili przed zapomnieniem swoich XIX-wiecznych poprzednikw.

Marksistowska historiografia anarchizmu Marksistowska wizja anarchizmu jako zjawiska historycznego, cho kracowo odmienna, pod wieloma wzgldami przypomina jednak historiografi anarchistyczn. Tak jak ona, stanowi bezporednie przeduenie dawnych ideologicznych i personalnych polemik w onie I Midzynarodwki. Traktuje anarchizm jako przeciwnika politycznego, a nie przedmiot beznamitnych, bezstronnych studiw. Obraca si nieustannie w ograniczonym zestawie faktw i tematw, powielajc w nieskoczono opinie sformuowane przed stu laty w ogniu bezpardonowej walki o rzd socjalistycznych dusz, jakby osobiste zaangaowanie autorw tych opinii w niczym nie umniejszao ich obiektywizmu. Wykazuje skonno do symplicystycznych uoglnie zacierajcych bogactwo prezentowanej problematyki. Sam ruch anarchistyczny znajduje si raczej na peryferiach zainteresowa marksistw. Najwicej miejsca powicaj kwestiom teoretycznym refutacji pogldw czterech filarw" ubiegowiecznego anarchizmu (Stirner, Proudhon, Bakunin, Kropotkin), cho w interpretacji jak im nadaj gubi si rnorodno kierunkw wystpujcych pod mianem anarchizmu, a take bezporednim polemikom z krytycznymi wobec marksizmu publikacjami zwolennikw anarchizmu. W pracach tych uderza czsto wycinkowe ujmowanie tematw i saba znajomo faktografii. Zdaj sobie z tego coraz czciej spraw sami badacze. W ksice poruszajcej charakterystyczn dla zainteresowa historiografii marksistowskiej kwesti walki z wpywami Bakunina w I Midzynarodwce, historyk radziecki Michajow stwierdza wprost, e popularno Guillaume'a i Nettlaua tumaczy si nie tylko ciarem gatunkowym zgromadzonych przez nich dokumentw, lecz take skrajn saboci opracowania problematyki anarchizmu w historiografii marksistowskiej". rde tej saboci szuka wypada w wieku XIX. Marks, mimo tekstw powiconych Stirnerowi (Ideologia niemiecka) i Proudhonowi (Ndza filozofii i list do Annienkowa z 1846 r. oraz list do J. Schweitzera z 1864 r.) nigdy nie zdoby si na caociow, pogbion krytyk anarchistycznych teorii. Uwikany w konflikt personalny z Bakuninem nie tylko nie doceni go jako teoretyka, ale te zlekceway zainicjowany przeze w krajach romaskich ruch antyautorytarny, ktry przesdzi o losach Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotniczego. Poraki linii Rady Generalnej tumaczy intrygami i spiskami przeciwnika, ktremu przypisywa, z pen skdind wzajemnoci, niskie pobudki. Denie do dyskredytacji moralnej Bakunina nie mogo jednak zastpi rzeczowej dyskusji. Klucz interpretacyjny, ktry pozwoli okreli anarchizm w wydaniu Proudhona jako par excellence drobnoburuazyjn ideologi, nie pasowa do moskiewskiego niedwiedzia". Usiujc sprowadzi program Bakunina do Proudhona, Marks wydobywa na pierwszy plan elementy drugorzdne, jak np. nieszczsne sformuowanie o zrwnaniu klas" z programu jawnego Aliansu, pomijajc milczeniem te aspekty programowe, ktre zjednyway Bakuninowi najwicej zwolennikw. Haso szerokiej autonomii traktowa jako sprytny manewr wymierzony w Rad Generaln, a nie wyraz jakich realnych potrzeb spoecznych. Notatki z lektury tekstu Bg i Pastwo zdaj si jednak wskazywa, i Marks nie czu si usatysfakcjonowany wczeniejszymi analizami i planowa powrcenie do tego tematu w przyszoci. Stanowisko Engelsa, ktremu dane byo doy ery zamachw, rni si od marksistowskiego w kilku istotnych szczegach. Autor Dialektyki przyrody za podstawow id anarchizmu uwaa antyautorytaryzm i sprzeciw wobec wszelkiej organizacji. Bakunina i jego sympatykw nie demonizuje. Widzi w nich raczej naiwnych, megalomaskich idealistw stanowicych bazesk karykatur ruchu

robotniczego". Przewiduje, e pierwsze powane przeladowania zetr ich nieodwoalnie z powierzchni ziemi. Rozwinit marksistowsk krytyk anarchizmu przeprowadzi jako pierwszy Jerzy Plechanow. W swojej ksice prezentuje anarchizm wycznie jako ideologi, wyprowadzajc j z ducha socjalizmu utopijnego. Stirner, ktrego uznaje za prekursora, a take wszyscy jego naladowcy, s ju jednak w mniemaniu Plechanowa utopijnymi dekadentami. Bakunina przedstawia jako proudhonist sfaszowanego", zsofistykowanego" przez wtki marksistowskie, ktry doda utopi rwnoci do utopii wolnoci wsplnej wszystkim anarchistom. Nie dostrzega rnicy midzy kolektywizmem Bakunina a anarchokomunizmem. Przedstawicielom tego ostatniego kierunku zarzuca ignorancj, twierdzc dla przykadu, e Kropotkin [...] jeli dotknie si jakiejkolwiek kwestii ekonomicznej wypowiada najstraszniejsze potwornoci". Nie lepiej dla fanatykw wolnoci brzmi wnioski kocowe. Plechanow dowodzi, e ,,w imi rewolucji su sprawie reakcji, w imi moralnoci godz si z najniemoralniejszymi czynami; w imi wolnoci indywidualnej depcz nogami wszystkie prawa swoich blinich", osigajc zawsze dokadne przeciwiestwo swoich zamiarw. Daje to wyranie do zrozumienia, e prawdziwym poplecznikiem anarchizmu jest buruazja, a zwaszcza prasa reakcyjna i konserwatywna. Pogldy Plechanowa wzbudziy polemik wrd rosyjskich marksistw. W ksice Pastwo a rewolucja Lenin skrytykowa ujcie sporu Marks Bakunin jako walki wiatopogldu naukowego z utopijnym, zwracajc uwag na zasadnicze rozbienoci obu mylicieli w ocenie pastwa i dyktatury proletariatu. Z kolei Plechanow zrewanowa mu si ju w listopadzie 1917 r. sugesti, i jego oponent sam zaakceptowa bakunizm". Mia naturalnie na myli praktyk polityczn, a nie teori wodza Rewolucji Padziernikowej, ktry ju w 1901 r. mia skrystalizowany krytyczny stosunek do anarchistycznej doktryny. W artykule Anarchizm a socjalizm potraktowa j jako wytwr rozpaczy [...] psychologicznie wykolejonych inteligentw lub lumpenproletariatu" wyraajc beznadziejne przywizanie do przebrzmiaego ideau drobnej wasnoci. W okresie rewolucji 1905 r. Lenin zdecydowanie przeciwstawia si udziaowi anarchistw w Radach twierdzc, e reprezentuj wiatopogld buruazyjny wywrcony na nice" i oddaj robotnikw na pastw politykw mieszczaskich. Z wiksz wnikliwoci stara si zgbi istot anarchizmu Edward Bernstein w serii artykuw opublikowanych w latach 1891-92 w organie teoretycznym SPD Neue Zeit" Die Soziale Doktrin des Anarchismus. Pniejszy papie" rewizjonizmu potrafi dostrzec wewntrzne zrnicowanie ruchu, gos swojej krytyki kierujc pod adresem indywidualistw w rodzaju Mackaya. Przedstawiciele innych kierunkw potraktowani zostali z du wyrozumiaoci, a Bakunin wrcz z sympati, cho jego pogldy uwaa Bernstein za naiwne i eklektyczne. Nie odmwi szatanowi anarchii" pewnych racji rwnie Fritz Brupbacher, usiujcy jako pierwszy wyjani fenomen anarchizmu przez odwoanie si do sytuacji spoeczno-ekonomicznej w kantonach Szwajcarii romaskiej. Zastrzeenia budzi jednak moe tumaczenie konfliktu w onie I Midzynarodwki wycznie czynnikami psychologicznymi. Wrd marksistw stanowiska zajte przez Bernsteina czy Brupbachera nie byy popularne. Przewaay jednostronne i wtrne ujcia w rodzaju ksiki Gustava Jaeckha, gdzie interpretacji Bakunina jako politycznego zbrodniarza, geniusza zniszczenia" towarzyszy nader niesympatyczny opis jego fizjonomii. Praca Mehringa, wyraajca w pewnym sensie oficjalne" stanowisko SPD, nie odwouje si, na szczcie, do tego rodzaju argumentw. Anarchizm przedstawiony jest tu jako przejciowe stadium w rozwoju historycznym proletariackiej wiadomoci klasowej", ale sam opis dziaalnoci jego niemieckich zwolennikw nasuwa inteligentnym czytelnikom wniosek, i mamy do

czynienia z ruchem przeartym przez policyjn prowokacj. Stosunkowo najlepiej wytrzymay prb lat ksiki Ludwika Kulczyckiego, by moe z tego wzgldu, I ich autor nalea do nader nielicznego grona marksistw autentycznie zainteresowanych ideologi libertarn. Wnikliwego i obiektywnego interpretatora napotka ruch anarchistyczny lat 70-tych XIX w. w osobie Jurija Stiekowa znawcy dziejw ruchu robotniczego, ofiary stalinowskich czystek". Nietypowe zainteresowania Stiekowa byy skutkiem fascynacji postaci Bakunina, jak rwnie wasnej nielegalnej dziaalnoci rewolucyjnej w szeregach SDPRR. W efekcie marksista Stiekow usiowa jeszcze przed wybuchem I wojny wiatowej znale kompromisow formu dla oceny rewolucyjnego nurtu anarchizmu, za po roku 1917 stara si na kadym kroku podkrela zwizki partii bolszewickiej z tradycj bakuninowsk, interpretowan jako szczeglna forma rewolucyjnego ekonomizmu". Leninizm widziany przez pryzmat ksiki Pastwo a rewolucja oraz chaosu wydarze rewolucyjnych jawi si wielu osobom jako recydywa bakunizmu". Spord badaczy niemarksistowskich nie oparli si tej sugestii midzy innymi Hans Kohn, E. Pyziur, Nikoaj Bierdiajew i Albert Camus (L'Homme rvolte). W samym Zwizku Radzieckim zwolennicy takich koncepcji szybko popadli w nieask. W miar umacniania si nowej wadzy kojarzenie bolszewizmu z tradycj narodnicko-anarchistyczn stawao si coraz bardziej niewygodne. Ksiki z lat dwudziestych wycofano z obiegu, a na ich miejsce pojawiy si nowe, pisane przez ludzi o cakowicie odmiennych pogldach. Przykadowo historia rosyjskiego anarchizmu z 1939 r prezentujca pogldy oficjalne, przypisuje Bakuninowi typowe cechy obszarnika yjcego z paszczyzny, akcentuje jego szowinizm i antysemityzm. Na tle schematycznych, obfitujcych w stereotypowe sformuowania uj nawizujcych do interpretacji klasykw, wyrniaj si oryginalnoci koncepcje Maxa Nomada. Otarszy si samemu o anarchizm we wczesnej modoci Nomad doceni znaczenie ruchu libertarnego, z drugiej jednak strony jako konsekwentny zwolennik Machajskiego z nieufnoci przyjmowa program rewolucyjnokolektywistyczny dopatrujc si w nim, tak jak i w innych odmianach socjalizmu, narzdzia inteligentw dcych do wadzy po obaleniu dawnego ustroju. Z luboci wydobywa na pierwszy plan autorytarne" cechy osobowoci i dziaa Bakunina, terrorystyczn aberracj Mosta i niekonsekwencje charakteryzujce poczynania wszystkich aktywistw anarchizmu. Dla Erica Hobsbawma, czoowego specjalisty w dziedzinie historii spoecznej, anarchizm jest jedn z form prymitywnych, rewolucyjnych ruchw ludowych wystpujcych w fazie prepolitycznej na obszarach o tradycji judeochrzecijaskiej w okresie przejciowym midzy feudalizmem a kapitalizmem. Odmawiajc mu zasug w dziedzinie teoretycznej podkrela zarazem rol, jak odegra w rozwijaniu rewolucyjnej strategii. Generalnie, we wspczesnych interpretacjach marksistowskich dostrzec mona pewne odejcie od tradycyjnej wykadni wicej anarchizm jednoznacznie z ideaami drobnoburuazyjnymi. Nawet ci autorzy, ktrzy kwestionuj jego rewolucyjn natur, zwracaj coraz czciej uwag na inspiracj moraln libertarnych ideologii. Stefan Morawski traktuje anarchistw jako etycznie zorientowanych idealistw, apelujcych do najlepszych stron natury ludzkiej, ktrych zmusza do walki rzeczywisto kapitalistyczna, za Pirumowa biografistka Bakunina uwaa anarchizm za odmian utopijnego socjalizmu. Wzmoone zainteresowanie anarchizmem w publikacjach polskich z pocztku lat osiemdziesitych nie idzie, niestety, w parze z ich poziomem.

Od Lombroso do Laqueura

Pierwsze powane studia powicone anarchistom pojawiy si w ostatniej dekadzie XIX w. w momencie szczytowego nasilenia propagandy czynem, niesprzyjajcym obiektywnym i wywaonym ujciom tematu. Trudno si zatem dziwi, e sympatie i antypatie poszczeglnych autorw s w nich dla czytelnika atwo uchwytne. Kto sprzyja anarchistom korzysta w gwnej mierze z ich wasnych publikacji, kto by im przeciwny siga po relacje funkcjonariuszy policji oraz po pras codzienn. W ten sposb w wiadomoci wspczesnych, od samego pocztku koegzystoway ze sob dwa diametralnie odmienne i nie dajce si ze sob logicznie pogodzi obrazy: szlachetnych, cho nieco naiwnych utopistw oraz szalecw szerzcych kult przemocy i zniszczenia. Naukowego bogosawiestwa tej drugiej wizji udzieli sam Cesare Lombroso wiatowej sawy autorytet w dziedzinie psychiatrii, antropologii i kryminologii. Twrca teorii wicej skonno do zachowa przestpczych z okrelonym ksztatem i budow czaszki, skdind sympatyk socjalizmu, opublikowa w 1891 r. w prasie fachowej artyku omawiajcy typowe cechy anatomiczne czaszek anarchistw. Wynikao ze, i charakteryzuje je asymetria twarzy, przesadne spaszczenie ukone i anormalna krtko czci mzgowej, kt twarzowy znacznie mniejszy od prostego, wystpujce koci policzkowe, anormalne ksztaty oczu, nosa, zbw, uszu, zmieniony kolor skry i oglna neuropatologia. Na wiatowym Kongresie Antropologii Kryminalnej w Turynie Lombroso sformuowa tez, e s to dziedziczone kryminogenne anomalie, za cao swoich pogldw na zjawisko anarchizmu wyoy w kilka lat pniej w osobnej publikacji. Na podstawie materiaw udostpnionych mu przez policj parysk doszed do wniosku, e ogromn wikszo anarchistw stanowi zbrodniarze i szalecy (najczciej w jednej osobie). Charakteryzuje ich uomno fizyczna i umysowa, defekty moralne", posugiwanie si argonem i umiowanie tatuay, patologiczny" charakter pisma oraz grafomania (w wypadku nieanalfabetw), a przede wszystkim grone dla otoczenia skonnoci kryminalne. Nawet w wydaniu teoretycznym anarchizm, zdaniem woskiego uczonego, to po prostu polityczna histeria i epilepsja". Ta spjna wizja anarchistw jako degenerirten Individuen" stworzya pewien kanon, na ktrym wzorowao si wielu poledniejszych autorw; kanon skrajnie tendencyjny, ktry mg by akceptowany tylko w epoce zamachw. Oto autor ksiki o ruchu anarchistycznym w Szwajcarii, bogato ilustrowanej informacjami z archiww policji, okrela anarchistw jako kryminalistw bardziej jeszcze niebezpiecznych ze wzgldu na stopie moralnej deprawacji", jako wrogw wolnoci, mordercw, ofiary swoich wasnych zych instynktw. Anarchizm to zbrodnia przeciwko caej ludzkoci i caa ludzko powinna si przeciwko niemu zjednoczy" brzmi wniosek kocowy. Aleksander Berard prokurator z Grenoble sprowadza anarchizm do rewolty bandytw przeciwko prawu". Zwolennicy tej ideologii mistycy i kryminalici nie s jednak, zgodnie z jego ateistycznymi przekonaniami, produktami odziedziczonych skonnoci, lecz ofiarami religijnego wychowania w duchu nienawici do wolnoci i demokracji. Wszystkie tego rodzaju ujcia, zgodnie ze stereotypem terrorysty, prezentuj anarchistw jako nienawidzcych wiata fanatykw przemocy. Pracom tym przeciwstawi jednak mona szereg wybitnych prb przyblienia europejskiej opinii publicznej rzeczywistego obrazu interesujcego nas zjawiska. Stammler, Zenker, czy Eitzbacher, dc do przeamania krzywdzcego stereotypu, odwouj si przewanie do teorii i ograniczaj swj wywd wycznie do historii doktryny. czy tych autorw powoywanie si w pierwszym rzdzie na pisma klasykw anarchizmu, a take informacyjny ton

poczony z powcigliwoci w formuowaniu wasnych opinii. Zenker traktuje hasa wolnociowe jako jeden z najwikszych bdw popenianych przez ludzko", nie przecenia jednak niebezpieczestwa. Zwolennikw tych hase uwaa za marzycieli, wspczesnych odpowiednikw redniowiecznych chiliastw. Najciekawszy z tej trjki Eltzbacher profesor prawa Uniwersytetu w Halle wyczulony jest na bogactwo postaw i pogldw mieszczcych si w pojemnej nazwie anarchizmu. Prcz szczegowej analizy pogldw klasykw" (w tym Tuckera i Tostoja) podejmuje pierwsz prb systematyzacji, wyodrbniajc i opatrujc etykietami rozmaite tendencje i kierunki w ramach ruchu. Fakt, i korzysta szeroko z broszury Nettlaua Die historische Entwicklung des Anarchismus (nie znajc jej autora) nie pozosta z pewnoci bez wpywu na rzetelno wywodw i nut sympatii do prezentowanego tematu. Dokadniejszych i zasugujcych na wiar informacji o wspczesnym sobie ruchu anarchistycznym czytelnicy z czasw fin de siecie szuka musieli w pracach innych autorw przede wszystkim w ksice Dubois, przedstawiajcej t problematyk w sposb wszechstronny i we waciwych proporcjach. Znale w niej mona m.in. odrbne rozdziay powicone funkcjonowaniu grup, wydawnictwom, formom i metodom propagandy, psychologii aktywistw wszystko to gsto okraszone cytatami rdowymi. Dubois sdzi, e zwolennicy anarchii przegrali ju swj nierwny pojedynek ze spoeczestwem i spodziewa si ich deportacji z Europy. Natomiast bibliograf, dr Steinhammer rozprawia si z mitem gronych fanatykw i kryminalistw. Propagandy czynem dokonuj jego zdaniem praktyczni anarchici" nie majcy z prawdziwymi" nic wsplnego. Neguje rwnie istnienie zwartego ruchu libertarnego, a zwaszcza jego midzynarodowych powiza. rdem anarchizmu w krajach romaskich jest ndza i korupcja, zatem Niemcy pod rzdami kanclerza Capriviego nie maj powodw do niepokoju. Najaktualniejszy temat zamachw podejmowa Ettore Sernicoli. W powodzi publikacji poruszajcych ten sam temat, jego ksiki wyrniay si znajomoci problematyki i tendencj do minimalizowania zagroenia, na jakie naraa spoeczestwo buruazyjna koncepcja czynu indywidualnego. Szeroko ujmuje zagadnienie anarchizmu inny autor woski Ettore Zoccoli powicajc mechanizmowi dziaania grup anarchistycznych nie mniej miejsca ni analizie libertarnych doktryn. Zoccoli wypowiada si bardzo krytycznie o pogldach Kropotkina, ktremu zarzuca dogmatyzm oraz daleko idce uproszczenia. Jest zdania, e teoretycy ponosz odpowiedzialno za czyny swoich zwolennikw. Na ziemi angielskiej pierwsza powaniejsza publikacja z tej dziedziny ukazaa si dopiero w 1908 r., ale i jej zarzuci mona powane niecisoci (Most jako ucze Bakunina) i zbdne epatowanie czytelnika. Najistotniejsze jednak byo stwierdzenie, e anarchizm jest chorob zrodzon z ndzy, ucisku i niesprawiedliwoci", e stanowic cakowicie niegron utopi dla ludzi o yczliwym uosobieniu, staje si zatrwaajcym usprawiedliwieniem nawet najokropniejszych czynw, gdy posuguje si ni kryminalista", e ogromn wikszo anarchistw w tym kraju to zupenie niegroni ludzie [...] bezwzgldnie przeciwni wszelkim formom morderstw i przemocy". Pogldy takie naleay wszake do rzadkoci. Wiele lat musiao upyn, aby opinia publiczna, w tym rwnie przedstawiciele wiata nauki, przestali oglda anarchizm przez pryzmat zamachw bombowych. Dla okresu poprzedzajcego wybuch I wojny wiatowej bardziej reprezentatywne jest stanowisko Barbiera, zdaniem ktrego anarchista jest najczciej krwawym kabotynem, ktry zabija, aby uzyska rozgos", za popierajcy go literaci s ludmi chorymi umysowo lub w najlepszym razie neuropatami". Wystpek i szalestwo cz si tu w jedno, a wszystko to jest skutkiem przeladowa wiary chrzecijaskiej przez radykaw konkluduje autor odsaniajc wasne sympatie polityczne.

Rok 1914 stanowi rwnie dla historiografii anarchizmu istotn cezur. Samo istnienie nieprzejednanych zwolennikw totalnej wolnoci dawno ju przestao kogokolwiek szokowa. Wybuch wojny ujawni ich sabo i wewntrzne rozbicie, tote zainteresowanie nimi ze strony opinii publicznej, i tak od lat malejce, praktycznie zaniko. Jednoczenie, po wstpnym rozpoznaniu tematu, odwrcia si od anarchizmu ku bardziej aktualnym problemom psychologia i socjologia, a na opuszczone pole nie zdecydowali si wkroczy historycy. W ten sposb na okres z gr trzydziestu lat dzieje i interpretacja ruchu stay si nieomal wyczn domen samych anarchistw. Ci za, uwikani w niekoczc si polemik z historiografi marksistowsk, traktowali sw przeszo na og instrumentalnie w sposb wybirczy i stronniczy. Dla znawcw dziejw socjalizmu i ruchu robotniczego, a take specjalistw z dziedziny historii spoecznej bya to problematyka peryferyjna. Na palcach jednej rki policzy mona wartociowe publikacje z tego okresu wnoszce cokolwiek nowego do dotychczasowej wiedzy o przedmiocie. Z pewnoci naley do nich ksika Geralda Brenana; wspaniae studium o podou spoecznopolitycznym hiszpaskiej wojny domowej. Zawar w nim autor, prcz dokadnego opisu losw ruchu anarchistycznego w Hiszpanii, take gbok analiz spoecznych rde popularnoci idei wolnociowych na tym obszarze, spacajc w ten sposb z nawizk dug faktograficzny zacignity u Nettlaua i innych, podobnie zorientowanych dziejopisw anarchizmu. Do dzi socjologiczne tezy Hiszpaskiego labiryntu stanowi punkt wyjcia do bada podejmowanych przez historykw caego wiata. Do posiadajcej ju niemae tradycje polemiki midzy zwolennikami biaej i czarnej legendy Bakunina wczaj si w latach midzywojennych nowi autorzy usiujcy rozstrzygn spr przy pomocy najnowszej zdobyczy psychologii psychoanalizy. Najciekawszy z nich I. Malinin wykry u Bakunina kompleks Edypa, co, jego zdaniem, mogo wpywa na kierowanie si impulsami, a nie racjami rozumowymi. Prby zinterpretowania caego zjawiska anarchizmu w kategoriach freudyzmu nie zostay jednak uwieczone powodzeniem. W Polsce, jako drugi po Kulczyckim, temat anarchizmu podj Wacaw Gsiorowski (Wiesaw Sciavus) prezentujc bogaty zestaw sylwetek zasuonych dla ruchu dziaaczy. Oryginalnoci tego zestawu jest umieszczenie w nim markiza Henri de Rocheforta, ktry mimo burzliwego yciorysu, nie mia z teoriami Proudhona czy Bakunina nic wsplnego. Jedyn wartociow biografi, jaka wysza midzy wojnami spod pira nieanarchisty, jest praca wybitnego historyka angielskiego E.H. Carra, powicona Bakuninowi. Charakterystyczne jest dla niej zaufanie do relacji Guillaume'a oraz zacieranie rozbienoci teoretycznych midzy Marksem a Bakuninem. Chocia autor jest w peni wiadomy sabych miejsc swojego bohatera, traktuje go z uchwytn sympati, co nigdy wczeniej nie zdarzao si angielskim profesorom zbaczajcym na te tematy, jeli nie liczy zawsze bliskiego Mbertarnym ideaom gildysty Bertranda Russella. Wzrost zainteresowania zotym wiekiem anarchii" ze strony historykw odnotowujemy dopiero na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych. Wielu autorw rekrutuje si spord byych aktywistw organizacji lewicowych. Sztandarowym dzieem tego okresu, do dzi zachowujcym pen warto, jest z ca pewnoci potna, dwutomowa historia francuskiego anarchizmu, ktra wysza spod pira Jeana Maitron niegdy dziaacza FPK. Ukoczony w 1951 r. tom I obejmujcy lata 1880-1914 stanowi prawdziwe kompendium wiedzy o wszelkich przejawach francuskiego anarchizmu w tym okresie. Gwnym bohaterem jest tu ruch spoeczny; doktryna znalaza si tym razem na dalekim planie. Wicej miejsca ni poprzednicy powica Maitron kwestiom takim, jak: sownictwo, wydawnictwa, formy propagandy, uboczne zainteresowania dziaaczy. Wywody wsparte s z reguy konkretnymi i wiarygodnymi zestawieniami liczbowymi. Aby zrozumie przeomowe znaczenie pracy

Maitrona wystarczy porwna j z wczeniejsz o dwa lata ogln histori anarchizmu opublikowan rwnie we Francji. Jej autorzy, zapatrzeni w nettlauowskie wzory, ignoruj cakowicie zjawisko zorganizowanego ruchu anarchistycznego. Swj wykad o rozwoju teorii rozpoczynaj w gbokiej staroytnoci, aby przez wciekych" z czasw Rewolucji Francuskiej, Godwina i Stimer, dotrze w zakoczeniu do Proudhona i Bakunina, tj. mniej wicej tam, gdzie rozpoczyna narracj Maitron. Powanym dorobkiem poszczyci si mog wwczas take historycy woskiego anarchizmu: Masini, Santarelli czy Hostetter, s to jednak bez wyjtku prace tradycyjne, ograniczone do problematyki cile politycznej. Podobnie wypada oceni ksik Thomanna o ruchu antyautorytarnym w Szwajcarii. W realizowanej z rozmachem przez G.D.H. Cole historii myli socjalistycznej anarchizm uwzgldniony zosta szeroko, cho nie zawsze w sposb adekwatny do rzeczywistej roli historycznej. Najistotniejsza wszake jest programowa bezstronno autora, co jeszcze trzydzieci lat wczeniej byoby niemoliwe dla historyka zwizanego z tradycj II Midzynarodwki. Spord innych prac lat pidziesitych na szczeglne podkrelenie zasuguje znakomite studium Franco Venturi powicone rosyjskim narodnikom. Ksika ta dostarczya badaczom zachodnim klucza interpretacyjnego dla oceny wtkw populistycznych w doktrynach rosyjskich anarchistw. Problematyk kontaktw rodowisk artystycznych z ruchami lewicowymi spenetrowaa jako pierwsza Eugenia Herbert. Louis Horowitz przedstawi w 1964 r. wybr rde, w ktrym usiowa przyzna obyczajowej i socjologicznej problematyce anarchizmu status rwnoprawny teorii. W tym samym roku ukazaa si pierwsza, w miar kompletna, powszechna historia anarchizmu pisana z pozycji niezaangaowanego obserwatora. Jej autor James Joli w przeciwiestwie do swoich poprzednikw traktuje anarchizm jako produkt wieku XIX, specyficzny konglomerat wiary religijnej i racjonalnej filozofii, ale tre jego ksiki nie wnosi nic nowego: jest kompilacj z wczeniejszych opracowa. Ponadto wyranie po macoszemu potraktowany zosta anarchizm wschodnioeuropejski, latynoski i niemiecki. O Gustawie Landauerze brak tu najmniejszej wzmianki. Spord prac przygotowanych z myl o uczczeniu setnej rocznicy powstania Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotniczego istotne znaczenie dla bada nad anarchizmem ma znakomite studium Molnara o konferencji londyskiej, a take zbir artykuw o I Midzynarodwce w Szwajcarii oraz oparte na wietnej bazie rdowej artykuy Marca Vuilleumiera rozproszone w rnych czasopismach szwajcarskich i francuskich. Naley jednak zaznaczy, e teksty te nie wykraczaj poza krg problematyki zakrelonej przez Nettlaua. Rwnie Paul Avrich zadowala si stereotypowym ujciem subspecie wydarze politycznych w swojej skdind erudycyjnie znakomitej historii rosyjskiego anarchizmu. Wzrost zainteresowania przeszoci ruchw libertarnych na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych wie si cile z wystpieniami studenckimi, popularnoci hase kontrkultury i Nowej Lewicy. Ta krtkotrwaa koniunktura w Europie przyniosa, oprcz wielu publikacji rdowych, kilka cennych monografii. Pierre Ansart dokona prby socjologicznej interpretacji proudhonizmu, za April Carter zanalizowaa stosunek klasykw anarchizmu do kwestii politycznych. Bogaty materia porwnawczy na temat rozwoju ruchu w rnych krajach zawarty zosta w dwch zbiorach opublikowanych w roku 1971. Czasy wietnoci anarchizmu przypomnieli niedawno Tarizzo, Kedward i Plat, ktrego prac, ze wzgldu na bogactwo treci i problemowe ujcie tematu, oceni naley najwyej. Ksika Kedwarda zwraca uwag dbaoci o opraw ilustracyjn, co wie si bezporednio z chci wydobycia atmosfery epoki oraz akcentowaniem socjologicznych i psychologicznych aspektw dziaalnoci aktywistw spod znaku czarnego sztandaru. Wrd najnowszej literatury omawiajcej rozwj idei

anarchistycznych w poszczeglnych krajach wyrnia si zdecydowanie monografia Carlsona doprowadzona na razie do roku 1890. Cechuje j duy krytycyzm wobec dotychczasowej literatury przedmiotu. Godny uwagi jest take pierwszy zarys dziejw brytyjskiego anarchizmu, aczkolwiek ksice Quaila bardzo wiele jeszcze brakuje do wyczerpania tematu. Utopijno-chiliastyczny charakter idei libertarnych podkrela Wimmer w opublikowanym kilka lat temu zbiorze studiw powiconych czoowym ideologom, do ktrych zalicza Godwina, Proudhona, Bakunina i Landauera. Biografistyka przeywa, jak si wydaje, okres pewnego kryzysu. Do nielicznych, w peni udanych przedsiwzi na tym polu z ostatniego okresu nale prace przybliajce sylwetki Elise Reclusa i Paula Brousse'a. Spogldajc na dorobek ostatnich lat kilkunastu, z pewnego dystansu, dostrzec mona wyrany spadek zainteresowania anarchizmem w przodujcych do niedawna w tej dziedzinie orodkach we Francji i Woszech, przy jednoczesnym wzrocie aspiracji badawczych ze strony naukowcw amerykaskich i niemieckich, najpowaniej traktujcych hasa o potrzebie bada zintegrowanych. Aktualno problematyki terroryzmu w wiecie wspczesnym stwarza wszake pokus uj jednostronnych i ahistorycznych, przed ktr nie wszyscy historycy potrafili si ustrzec. Wybijanie na pierwszy plan terrorystycznych wtkw anarchizmu grozi powrotem do skompromitowanych tez Lombroso, ktre nauce chway nie przyniosy.

3. Anarchizm w oczach artystw

Anarchizm jako temat dzie literackich lub plastycznych nie jest reprezentowany zbyt obficie. Stronili ode w swojej nieuytkowej twrczoci nawet jego najzagorzalsi zwolennicy, ktrych pord artystw nigdy przecie nie brakowao. Midzy ilustracjami Signaca, Seurata czy Pissarra do wydawnictw firmowanych przez anarchistw a zasadniczym tenorem ich prac przeznaczonych dla szerokiej publicznoci istnieje kolosalna rnica. Podobne zjawisko zaobserwowa mona porwnujc np. propagandowe artykuy Octave Mirbeau z jego czysto literackim dorobkiem. Pisarze hodujcy najmodniejszej u schyku XIX w. konwencji naturalistycznej, ktrych, zdawaoby si, tematyka ta powinna ywo interesowa, praktycznie j zignorowali. Modzi futuryci (Apollinaire, Marinetti i in.) penym gosem manifestowali publicznie swoje sympatie, ale ich pomienny werbalizm pozbawiony jest odniesie do rzeczywistego ruchu anarchistycznego. Nawet autorzy gboko z ruchem zwizani, gotowi do powice i od-dajcy mu na co dzie liczne usugi, strzegli pilnie swojej wolnoci twrczej, artystycznej autonomii. Nikt im tego zreszt nie mia za ze. Przyczyny takiego stanu rzeczy s zoone i trudno uchwytne. Wydaje si wszake, i powan rol odgrywa tu naturalny indywidualizm twrcw przekonanych, e polityczne pogldy s ich spraw prywatn i stanowczo nie doceniajcych spoecznego wymiaru ideologii anarchistycznej. Ponadto naley uwzgldni skrpowanie wynikajce z braku odpowiedniego dystansu do tematu, oraz czynnik nader prozaiczny, cho istotny obaw przed utrat popularnoci, bd nawet represjami ze strony wadz. Nie tumaczy to jednak w sposb zadowalajcy dlaczego jeden tylko Mackay dostrzeg w zachodnioeuropejskim anarchizmie odpowiednie tworzywo literackie. Jego Anarchici. Obraz cywilizacji u schyku XIX stulecia z 1891 r. stanowi pozbawion tanich akcentw propagandowych panoram rodowisk anarchistycznych, gwnie londyskich emigrantw, z punktu widzenia konsekwentnego indywidualisty traktujcego jako naiwne mrzonki hasa rewolucji socjalnej i uspoecznienia wasnoci. Jeden z bohaterw Trupp wzorowany jest wyranie na postaci Johanna Mosta. O ile Mackay podchodzi do swoich bohaterw z sympati, ale nie bezkrytycznie, o tyle inni autorzy wywodzcy si z grona sympatykw ruchu maj do nich wrcz bawochwalczy stosunek. Bohater Pomieni Stanisawa Brzozowskiego Micha Kaniowski w kontakcie ze szwajcarskimi anarchistami przeywa co w rodzaju religijnego uniesienia: Tu byli ludzie ywi uywajcy odpowiedzialno sw jako tacy, odpowiedzialno ju nie wobec Boga, idei, lecz wobec rwnie jak oni ywych ludzi. Pierwiastek wiadomego stwarzania historii nigdy jeszcze nie by tak bezporednio realizowany i odczuwany. Jaka dumna i szlachetna godno bya w tych ludziach, jakie poczucie prawdy [...] tu pomidzy tymi robotnikami y w istocie wrd najwyszej arystokracji. Bya to prawdziwa elita ludzi, le pursang nowoczesnego spoeczestwa". Cakowicie przeciwstawny, a przy tym skrajnie schematyczny obraz anarchizmu prezentuj dla odmiany ksiki autorw nie znajcych realiw z autopsji. Przy najlepszej woli skazani byli na baamutne informacje prasowe, lecz i tej dobrej woli na og brakowao. Zola, ze swoim obiektywizujcym opisem naley do wyjtkw. Anarchizm jako temat fascynowa przewanie swoich zdeklarowanych przeciwnikw, utosamiajcych go zreszt, bezpodstawnie, z terroryzmem. Augustin Leger w Dzienniku anarchisty odnalezionym 22 II 2002 r. przedstawia bohatera odczuwajcego gbok nienawi do ludzi i wiata, w ktrym wypado mu y; zupenie osamotnionego i marzcego o tanio zdobytej sawie, choby za cen powszechnego zniszczenia. Inni autorzy wydobywaj na pierwszy plan amoralizm, urzeczenie przemoc, samobjcze instynkty, bd odwouj si

bezporednio do teorii Lombroso. Jako wzorcowy przykad posuy moe Tajny agent Conrada. Wszystkie postacie anarchistw przewijajce si w tej powieci napitnowane s patologi. Przypadkowego wybuchu 180 dokonuje chore umysowo dziecko Stevie typ z Lombroso". Gwny teoretyk, profesor" Karol Jundt jest odraajcym fizycznie starcem z zapad twarz", rkoma podobnymi do ptasich szponw", podobnym do konajcego mordercy, ktry zbiera resztki si dla zadania ostatecznego ciosu". Marzy mu si spoeczestwo funkcjonujce jako wielkie jatki, w ktrych kada choroba, kady przesd, kady wystpek musi zgin". Przy caym swoim bezlitosnym okruciestwie anarchici z ksiki Conrada okazuj si niewiadomym narzdziem agenturalnej dziaalnoci niemieckiej ambasady. Trudno si dziwi, e zwalczajcy ich inspektor Heat zdecydowanie wyej od nich stawia wiat zodziejski, trzewy, bez krwioerczych ideaw, szanujcy wadz, wolny od nienawici i rozpaczy". Take Zola w Ziemi (1887) uleg sugestii, e anarchizm jest objawem degeneracji rasowej. Eksponentem obrazoburczych teorii czyni obcionego dziedzicznie chopskiego pinteligenta Lequeu. Wczeniej jednak w Germinalu (1885) powoa do ycia ciekaw sylwetk agitatora owianego sowiaskim mistycyzmem Suwarina; posta tak sugestywn, e powoa si na ni zamachowiec Henry podczas swojego procesu w roku 1894. Sama era zamachw jest kanw innej powieci Zoli zatytuowanej Pary (1898). Dziki drobiazgowej dokumentacji oraz osobistej znajomoci z ludmi lewicy Zola dystansuje z atwoci innych autorw poruszajcych t sam problematyk, lecz i on koncentruje uwag na spektakularnych czynach przykuwajcych uwag opinii publicznej. Jeden z bohaterw, uczony Wilhelm, planuje wysadzenie w powietrze wityni Sacre Coeur, z modlcymi si pielgrzymami, jako symbolu wadzy przesdu. Ciekawe, e wszyscy autorzy odczuwaj przemon potrzeb tumaczenia radykalnych pogldw swoich postaci jakimi fizycznymi lub umysowymi przypadociami. Naladowana przez wielu autorw koncepcja Dostojewskiego (Biesy), dla ktrego nihilizm jest objawem bdzenia umysu pozbawionego moralnej i religijnej busoli, jest w gruncie rzeczy rwnie schematyczna jak pomysy Lombroso. Sowa wolno" czy sprawiedliwo" w ustach bohaterw takich powieci su z reguy kompromitacji ich demagogii lub naiwnoci. Rzadko ktry pisarz pozwala wierzy, e s to hasa wyraajce autentyczne tsknoty tych postaci. Dziwi moe rwnie, e temat nadajcy si wietnie do szyderstwa i kpiny (w wietle kontrastu midzy moliwociami a pragnieniami) ujmowany jest z reguy przez ludzi obojtnych, czy niechtnych anarchistycznym ideom, ze mierteln powag. Bodaj tylko Henry James w noweli Princessa Casamassima zdoby si na ironiczne akcenty. Pisarze, tak jak i cae spoeczestwo wikszoci krajw zachodnich, padli ofiar przesadnej propagandy wyolbrzymiajcej zagroenie dla spoecznego porzdku i siy przeciwnika. W efekcie anarchista z ich utworw tosamy jest z terroryst. To czowiek wykorzeniony i rozdarty (homo duplex), przerzucajcy na wiat zewntrzny odpowiedzialno za swoje wewntrzne problemy, ogarnity pasj samozniszczenia. Uwidacznia si to najdobitniej w literaturze angielskiej z przeomu wiekw. Obok omawianego ju Conrada przywoa w tym miejscu wypada R.L. Stevensona (The Dynamiters - 1889) i Gilberta K. Chestertona, ktrego gona powie Czowiek, ktry by czwartkiem, 1908 , obok wiatowego spisku anarchistw wprowadza motyw policyjnej prowokacji. Powieci autorw angielskich mniejszego kalibru bez enady eksploatuj pomys zamachw bombowych stanowicych stanowicych zarzewie apokaliptycznych konfliktw zbrojnych. Demoniczny i megalomaski bohater ksiki E.D. Fawcetta Hartmann The Anarchist or the Down of the Great City (1893) niszczy Londyn za pomoc dynamitu zrzuconego z aeronefu", by w kocu wysadzi si samemu w powietrze. W opublikowanej w tym samym roku powieci George'a Griffitha (The Angel of the Revolution. A Tale of Coming Terror) Bractwo Wolnoci kierowane przez niezwykle inteligentnego yda wgierskiego Navasa dysponuje dla odmiany superaeroplanami" i doprowadza do wybuchu wojny w roku 1904184. Amerykaskim

odpowiednikiem tego nurtu s utwory Edgara Wallace (Rada Sprawiedliwych 1908) czy R.H. Savage (The Anarchist. A story of Today 1894). Na ich tle korzystnie wyrniaj si ksiki Franka Harrisa (The Bomb 1908, osnuta wok wydarze w Chicago w roku 1886) i Jacka Londona (elazna stopa 1907). Realistyczne sylwetki anarchistw znajdujemy stosunkowo najczciej u pisarzy hiszpaskich i francuskich na kartach trylogii Pio Baroja y Nessi La Lucha por la Vida 1904-1906), albo powieci Los Victimavis pira Ramona Sempau (1906). Dla Eduardo Mendozy anarchici to Brodacze o nastroszonych brwiach, w czapkach i bluzach przewizanych szerokimi paskami, zaczajeni za barykadami lub kratami wizie [...] ludzie czekajcy w ukryciu, wybuchajcy z furi, a potem rozstrzeliwani o wicie". Jules Verne w Ojczynie rozbitkw (1895) twierdzi, e jest to sekta zoona zarwno ze zbrodniarzy, jak i fanatykw. Jedni z nich trawieni zazdroci i nienawici, s zawsze gotowi do gwatu i zbrodni, drudzy prawdziwi poeci, ni o ludzkim uniwersum". Mniej krytyczny wobec antyautorytarystw wydaje si by L. Dcavs w La Cage z 1890 r. dziele analizujcym motywy buntu jednostek przeciwko normom i zasadom obowizujcym w spoeczestwie. Ruch anarchistyczny pojawia si rwnie w twrczoci Artura Conan-Doyle'a, Georgesa Duhamela, Uptona Sinclaira (Boston 1928) czy Romain Gary'ego (Lady L 1959). W literaturze czeskiej najpikniejsze strony powicia mu Marie Majerov przedstawiajc w Namesti Republiki (1911) fikcyjn posta Jakuba Goldszmida krawca z Polski przeistaczajcego si w Paryu w klasycznego bojowca. Bakunin jest prawdopodobnym punktem odniesienia dla Turgieniewowskiego Rudina (1855), ale nie zmienia to faktu, e literatura rosyjska drugiej poowy ubiegego wieku penetruje raczej zjawisko nihilizmu. U autorw polskich pewn sympati dla anarchistw zdradzaj poza wymienionym ju Brzozowskim Andrzej Strug (Dzieje jednego pocisku, Jutro) i Zofia Nakowska (Ksi). Bardzo krytyczne portrety znajdujemy natomiast w utworach Zdziechowskiego (Luna), Sienkiewicza (Wiry) i Weyssenhoffa (Hetmani). Niezmiernie rzadko pojawia si anarchizm jako bezporedni temat dzie malarskich. Trudno tu zreszt o jednoznaczn interpretacj. Obraz Delacroix Wolno prowadzca lud na barykady z 1831 r. speniajcy, wydawa by si mogo, wszelkie kryteria, wyszed spod rki czowieka, ktry by w gruncie rzeczy umiarkowanym liberaem187. Nie ma takich wtpliwoci w przypadku Gustave'a Courbeta, ktry swoje anarchistyczne przekonania zamanifestowa nie tylko w yciu prywatnym, przyczyniajc si do obalenia kolumny na Placu Vendme podczas Komuny Paryskiej, ale take w malarstwie portretem wieloletniego przyjaciela Josepha Proudhona. Obraz ten stanowi rzadki przykad udanego mariau wysokich ambicji artystycznych i propagandowych. Proudhon, o nieco wyidealizowanych, subtelnych rysach, odziany w prost robotnicz bluz, ujty jest na nim w pozie myliciela w otoczeniu swoich dzieci; budzi respekt i szacunek. Zwolennicy pogldw Proudhona spogldajc na ten obraz odczuwa musieli gbok satysfakcj. Aczkolwiek nastpne pokolenia artystw idc w lady autora Kamieniarzy chtnie eksploroway tematyk ndzy spoecznej, sam temat anarchizmu praktycznie nie istnia w zasadniczej ich twrczoci. Drobne prace o tej tematyce rozsiane s po ulotnych drukach anarchistycznych i czasopismach lewicujcej bohemy. Jako przykad wymieni mona drzeworyt L'Anarchiste Felixa Vallatone'a z 1892 r. przedstawiajcy nieszcznika przywleczonego przez trzech wysokich drabw w policyjnych mundurach przed oblicze bezdusznego urzdnika, albo litografi Paula Signaca Le Dmolisseur zdobic okadk Les Temps Nouveaux" z 26 wrzenia 1896 r. Wicej wiata na interesujc nas kwesti rzuca wypowied tego Signaca z 1902 r., w ktrej stwierdza, e dla malarza anarchisty najwaniejsza jest oglna postawa yciowa, za tematyka obrazw ma drugorzdne znaczenie w stosunku do ich cech stylistycznych. Nie wszyscy jednak podzielali jego opini. Nowojorskie Musum of Modern Art zdobi dzi np. Pogrzeb anarchisty Angelo Galii(1910-1911)

wielkie kubistyczne malowido pdzla Carlo Capry przedstawiajce szar konnej policji na uczestnikw pogrzebu ofiary strajku w Mediolanie (1904), podczas ktrej stratowano trumn ze zwokami Galii. Inny ceniony malarz woski z pocztku XX w., futurysta Luigi Russolo malowa m.in. sceny przedstawiajce walki uliczne zbuntowanego ludu oraz ekspriopriacje dokonywane przez zmotoryzowane bojwki anarchistyczne. Warto rwnie przypomnie mao znany fakt, i szesnastoletni Pablo Picasso identyfikujcy si wwczas z anarchizmem jest autorem rysunku Blanco y negro (1897), przedstawiajcego zebranie barceloskich anarchistw. We wszystkich wymienionych powyej dzieach sympatie artystw s jednoznaczne i atwo czytelne dla odbiorcw, chocia wybr rewolucyjnego tematu stanowi czsto wycznie pretekst dla awangardowych eksperymentw formalnych; wyraa denie do osignicia jednoci treci i formy. Przeciwnicy anarchizmu kontentowali si w dziedzinie plastyki zjadliwymi, acz niewyszukanymi karykaturami, ktre pojawiay si masowo w pismach satyrycznych caej Europy. Spord fotografii, ktrych nawiasem mwic zachowao si zadziwiajco mao, co niektrzy autorzy tumacz rzekomym wstrtem towarzyszy" spod znaku czarnego sztandaru do tego sprzyjajcego policji wynalazku, jedna tylko obiega wiat i odegraa jak rol propagandow. Uwidoczniony jest na niej Errico Malatesta - ucielenienie nieugitego bojownika o realizacj libertarnych ideaw w chwili, kiedy wychodzc z mieszkania wymija dwch londyskich policjantw. Kontrast midzy drobniutkim Malatesta a barczystymi sylwetkami bobbies" w wysokich hemach, a take wymowne spojrzenie, ktrym w sympatycznie wygldajcy Demon przemocy" ich obrzuca spojrzenie, w ktrym naiwne zdumienie przybiera lekko ironiczny wyraz wszystko to budzi u odbiorcy instynktowne wspczucie dla przeladowanego czowieka. Prawdopodobnie to wanie przesdzio o karierze owego zdjcia. Filmowy obraz anarchistw jest jeszcze bardziej jednostronny od ich portretw literackich. Fabuy kilkudziesiciu filmw niemych, w ktrych przewijaj si takie postacie, s do siebie bliniaczo podobne. Reyserzy pokazuj nam nieszcznikw, ktrych szalestwo albo ndza popycha do czynw zbrodniczych (L'Anar-chiste firmy Pathe z 1906 r. re. L. Nonguet, The Great Anarchist Mystery angielskiego reysera C. Raymonda z 1912 r., The Anarchist amerykaskiej wytwrni IMP nakrcony przez H. Brenona w 1913 r.). Ich nieodcznym atrybutem jest bomba (The Anarchist Doom brytyjski film W. Barkera z 1911 r., Anarchistic Grip wytwrni Lubin z 1910 r.). Nierzadko te dybi na cnot modych niewinnych dziewczt (Anarkistans Svigermor farsa V. Larsena z 1906 r. jeden z pierwszych midzynarodowych sukcesw duskiej wytwrni Nordisk; film angielski The Anarchist Sweetheart T. Bouwmeestera z 1906 r., czy wyprodukowany przez amerykaski Vitagraph w 1910 r. An Anarchist w reyserii V.D. Brooke z udziaem wczesnych gwiazd Florence Turner i Maurice Costello). Akcja wielu z tych filmw osadzona jest w Rosji czasw Narodnej Woli (Goaded to Anarchy R.W. Paula z 1905 r., La Nihiliste Nongueta 1906 r.). Ich artystyczne walory s tak nike, e pamitaj dzi o nich wycznie archiwici filmotek. W epoce filmu dwikowego temat anarchistyczny pojawia si znacznie rzadziej, ale traktowany jest z wikszym realizmem. wity Micha mia koguta braci Tavianich 1971 r., Mio i anarchia L. Wertmulier 1972 r., francuski film Cecilia z 1976 r. obrazujcy dzieje jednej z komun na terenie Brazylii, polska Gorczka Agnieszki Holland 1980 r. to przykady ambitnego kina artystycznego krelcego niebanalne portrety aktywistw. Trwae miejsce w historii sztuki filmowej zdoby sobie awangardowy film Paa ze sprawowania (1933) obrazujcy bunt uczniw w prowincjonalnym miasteczku francuskim. Jego reyser Jean Vigo by synem znanego anarchisty hiszpaskiego Miguela Almereydy (Eugne Vigo) zamordowanego podczas wojny we francuskim wizieniu. W pierwszych dekadach naszego stulecia obok literatw i plastykw z anarchizmem czuli si rwnie zwizani niektrzy przedstawiciele muzycznej awangardy. Mimo, i mwienie w tym wypadku o

anarchistycznej tematyce utworw wydaje si absurdalnie, tak wanie sugesti wysuwa cz krytyki w odniesieniu do programowej muzyki Erica Satie i Johna Cage'a. Generalnie wysnu mona wniosek, i spord artystw jedynie pisarze mieli jaki istotniejszy wpyw na ksztatowanie si spoecznych wyobrae na temat ruchu anarchistycznego. Niestety by to wpyw negatywny, pogbiajcy istniejce ju uprzedzenia. Znaczny potencja propagandowy, jakim ruch dysponowa, zosta w tej dziedzinie wykorzystany w bardzo nikym stopniu.

Cz II

ANARCHIZM JAKO IDEOLOGIA

1. Typ idealny anarchizmu

W naukach spoecznych skazani jestemy na posugiwanie si nieostrymi pojciami, na uywanie terminw nie przylegajcych cile do swoich desygnatw. S to raczej oglne pojcia, do ktrych odnie mona rne treci w zalenoci od subiektywnych ocen i kryteriw wyboru. Sowa uywane czsto i powszechnie maj z reguy rozmyty sens. Tak wanie ma si sprawa w przypadku anarchizmu. Autorzy zmagajcy si z tym tematem sami zakrelaj krg swoich zainteresowa i czyni to w bardzo rny sposb. Pole wyboru jest bowiem, wbrew pozorom, niemae. Najprostsze rozwizanie, e anarchizmem jest po prostu to co anarchici gosili o niczym nie przesdza. Mona uwzgldnia jedynie te osoby, ktre uwaay si same za anarchistw, bd wycznie te, ktre miay tak opini w rodowisku lub w oczach spoeczestwa, przymykajc rozmylnie oczy w kadym z tych trzech przypadkw na ogromne rnice treci, jakie pod pojciem anarchizmu podkadano. Pozornie jest to zrczne pocignicie umoliwiajce prowadzenie bada na podstawie obiektywnego wyznacznika, bez wikania si w gszczu definicji; ma jednak dalekosine, rzadko uwiadamiane w peni skutki. Miast analizy problemu otrzymujemy w takim przypadku co w rodzaju historii sowa; co wicej, zabieg taki wcale nie eliminuje subiektywizmu. Dysponowanie jak operacyjn definicj pogldw anarchistycznych, czsto niezwerbalizowan i czysto intuicyjn, okazuje si niezbdne w procesie selekcji materiaw. Nikt przecie nie rodzi si anarchist i nikt nie yje wycznie wielkimi ideami. Nawet wwczas, kiedy kwalifikacja jakiej osoby jako anarchisty nie budzi adnych wtpliwoci, autorzy opracowa musz na wasn rk zadecydowa, ktre pogldy z jego dorobku uwaaj za dojrzae" i reprezentatywne, a to wymaga wanie tego, przed czym starano si uciec. Dylemat ten rysuje si z ca ostroci przed autorami, ktrzy wybrali strategi identyfikowania ideologii anarchistycznej z pogldami ktrego z klasykw" ruchu. Wymaga to bowiem w praktyce zignorowania ewolucji pogldw tej postaci; arbitralnego wyboru dziea lub fazy twrczoci, ktra zdaniem piszcego najlepiej charakteryzuje jej pogldy. Zwolennikw akceptowania wszystkich pogldw, z caym dobrodziejstwem inwentarza, odstrasza powinien przykad Proudhona. Cho bezdyskusyjne jest jego prawo do spoczywania w panteonie witych" anarchizmu obok Bakunina czy Kropotkina, nie sposb zapomnie, e ze wzgldu na swj stosunek do kwestii takich, jak nard, praca, rodzina, ydzi nadawa si doskonale na patrona skrajnej prawicy francuskiej spod znaku Action Franais, a pniej rzdw Vichy. Przedstawione powyej sposoby zakrelania konturw ideologii anarchistycznej nie wyczerpuj, naturalnie, wszystkich moliwoci. Mona przecie, idc po linii najmniejszego oporu, zda si po

prostu na autorytet ktrego z poprzednikw, przyjmujc jego definicj (ale wwczas sam wybr warunkowany jest z reguy wewntrznym odczuciem jak definicja taka wyglda powinna), bd te, postpujc nieco ostroniej, zestawi j wycznie z tych elementw, ktre powtarzaj si u wszystkich autorw co, wobec powanych rnic interpretacyjnych, grozi otrzymaniem obrazu przypominajcego negatyw zdjcia przedwczenie wyjty z wywoywacza. Tak wic wszystkie prby obejcia problemu subiektywizmu przez posuenie si wyznacznikami tematu niezalenymi od osobistych zapatrywa badacza przynosz poowiczne efekty rodz nowe trudnoci metodologiczne nie rozwizujc w peni starych, poniewa i tak wymagaj posugiwania si jak robocz definicj anarchizmu, tyle tylko, e w bardziej zawoalowanej postaci. Lepiej ju chyba zatem odwoa si do wasnych sdw w sposb jawny i przemylany, na wasn odpowiedzialno arbitralnie oddzielajc w dzieach klasykw" to, co w nich indywidualne i jednostkowe od idei podzielanych przez innych, ktre uzna mona za zrb ideologii anarchistycznej. Otrzymany t drog konstrukt nie ma i mie nie moe odpowiednika w rzeczywistoci. Stanowi typ idealny speniajcy postulaty Webera jeden z wielu moliwych wariantw. Naturalnie, i taka procedura nie jest pozbawiona wad, wanie z powodu dowolnoci w doborze elementw skadowych typu idealnego, jak rwnie braku bezporedniego odniesienia empirycznego. Pogldy anarchistw z krwi i koci, w przeciwiestwie do ich wyidealizowanych atrap, nie byy nigdy jednorodne, niezmienne i zbiene ze sob. Mona w nich z atwoci wyczu koloryt lokalny, zaplecze rnych tradycji kulturalnych, a take refleks chwili dziejowej, w ktrej byy formuowane. Znajdujemy w nich okruchy wszystkich popularnych teorii wieku ideologii", od blankizmu po darwinizm spoeczny. Zabieg idealizacyjny zmusza nas do abstrahowania od tego wszystkiego, ale przynosi w zamian niezbdne uoglnienie wydobywa esencjonaln tre ideologii anarchistycznej, oczyszczon z wszelkich nalotw. Autorzy charakteryzujcy anarchizm, w tym take niektrzy reprezentanci tej ideologii, utosamiaj go czsto z odrzuceniem wadzy pastwowej. Jest to jednak, jak si wydaje, zaledwie zewntrzny objaw pewnego stylu mylenia zwizanego ze specyficzn koncepcj jednostki ludzkiej oraz relacji czcych j ze spoeczestwem i wiatem przyrodniczym. Z tych filozoficznych zaoe wynikaj wszystkie inne elementy wizane tradycyjnie z anarchizmem: bezpardonowa krytyka istniejcych struktur oraz instytucji politycznych i ekonomicznych, postulowana wizja waciwej organizacji spoeczestwa oraz rewolucyjna droga realizacji tego ideau. W opinii politologw wystpowanie tych czterech elementw (specyficznej filozofii, specyficznej formy krytyki rzeczywistoci, specyficznego projektu oraz o czym nie wszyscy pamitaj specyficznej wizji sposobu przejcia od stanu istniejcego do postulowanego) pozwala traktowa jaki zesp pogldw jako odrbn ideologi. W aspekcie filozoficznym anarchizm przeciwstawia si ca moc wizji wiata zrodzonej przez myl owieceniow. Zakada ona nieusuwalny konflikt wiata przyrodniczego i ludzkiego stanowicy si motoryczn postpu. Spoeczestwo traktowane jest jako element sztuczny, wtrny i obcy wobec jednostki i przyrody. Procesy uspoecznienia i akulturacji jednostki prowadz do jej wynaturzenia. Sens istnienia ludzkoci upatruje si w podboju wiata przyrodniczego i podporzdkowaniu go jej potrzebom. Dokonuje si to w procesie pracy, rozumianej jako podstawowe zadanie spoeczestwa. Pogldy powysze odnajdujemy we wszystkich ideologiach wywodzcych si z Owiecenia w liberalizmie i wikszoci doktryn socjalistycznych. Czoowa rola si wytwrczych w marksowskiej teorii dziejw nie jest bynajmniej spraw przypadku. Tymczasem anarchici przepojeni s wiar w pen harmoni czowieka i przyrody. Ujmuj spoeczestwo jako organiczn cz natury

podporzdkowan jej prawom i w normalnych warunkach umoliwiajc peny, nieskrpowany rozwj skadajcych si na jednostek realizujcych swj niepowtarzalny potencja duchowy. Egzaltacja ycia pojmowanego jako strumie przey, a nie zesp dziaa zdeterminowanych czynnikami zewntrznymi i podporzdkowanych celom ponadjednostkowym, prowadzi ich do koncepcji homo ludens przeciwstawianej czowiekowi-wytwrcy (homo faber), Praca, w tym ujciu, winna stanowi nie spoeczny obowizek, lecz spontaniczn twrczo artystyczn; nie przymusowy serwitut, lecz manifestacj wolnoci. Caa zreszt filozofia anarchizmu jest wyrazem tsknoty za wolnoci i sprawiedliwoci jako podstawowymi potrzebami natury ludzkiej. Wida to bardzo wyranie w sposobie- krytyki istniejcego spoeczestwa. Najistotniejsze jest tu bodaj zdecydowane potpienie zasady autorytetu: wszelkich form wadzy, przymusu i hierarchii. Anarchici s zatem nastawieni wrogo do polityki (poniewa ucielenia ide wadzy), do pastwa wraz z jego prawnymi i instytucjonalnymi podporami (narzdzia ucisku), do Kocioa i religii (znw autorytet i hierarchia), ido demokracji (poniewa oznacza podporzdkowanie mniejszoci woli wikszoci, mierzenie wagi argumentw arytmetyczn liczb gosw oraz zasad reprezentacji ograniczajc moliwo decydowania o sobie przez jednostk), do kapitalizmu symbolizujcego ucisk ekonomiczny i spoeczny ale take i do socjalizmu pastwowego (za wszystko, co niesie ze sob drugi czon tej nazwy). Atakuj z pasj nacjonalizm, militaryzm i inne schorzenia wspczesnego sobie spoeczestwa. Cechuje ich nadto niech do historii (tradycji) poniewa caa przeszo jawi im si jako acuch przypadkowych zdarze, w wikszoci godnych potpienia, z ktrymi w kadej chwili, aktem woli, zerwa mona cakowicie wi oraz antyintelektualizm (bardziej ufaj emocjom i instynktowi ni rozumowi czowieka) sprzony z nieufnym stosunkiem do dogmatw i teorii (dehumanizacja). Naczeln dla anarchistw wartoci, otoczon nieomal kultem, jest wolno. Ma ona stworzy warunki do autonomicznego, spontanicznego i kreatywnego dziaania jednostek i grup spoecznych; uczyni wszystkich panami swojego losu, podmiotami odpowiedzialnymi za swoje czyny. Ma rwnie utorowa drog do osignicia sprawiedliwoci spoecznej. Inne cechy wysuwane niekiedy w literaturze przedmiotu, jak np. tendencje do ycia wsplnotowego i zakadania stowarzysze potraktowa mona jako rodki prowadzce do realizacji wymienionych ideaw. Teoretycy anarchizmu oczekuj ich spenienia w przyszym bezpastwowym spoeczestwie kolektywnie wadajcym rodkami produkcji; spoeczestwie skadajcym si ze sfederowanych ze sob i cakowicie samorzdnych grup terytorialnych i zawodowych spontanicznie zawizywanych na zasadzie penej dobrowolnoci i w niczym nie krpujcych autonomii jednostek. Realizacja tej wizji moliwa jest, zdaniem anarchistw, jedynie na drodze rewolucyjnej. Wynika to z ich bezkompromisowego stosunku do zastanej rzeczywistoci. Jej totalna negacja odbiera sens projektom jakich czstkowych reform. Zreszt haso rewolucji nie budzi w nich adnych oporw. Przeciwnie, rewolucyjna przemoc, jako wyraz spontanicznej aktywnoci mas ludowych, uchodzi, w myl teorii, za si oczyszczajc i twrcz. Po to by co zbudowa trzeba wpierw co zburzy. Nie ulega wtpliwoci, e tak rozumiany anarchizm stanowi odrbn, specyficzn ideologi, rn od liberalizmu i socjalizmu, z ktrymi jest najczciej czony. Uderza w niej skrajny woluntaryzm, mimo uznawania praw natury; gboko optymistyczna wizja natury ludzkiej wyraajc si wiar we wrodzon dobro czowieka i umiejtno bezkonfliktowego wspycia z innymi ludmi przy braku zewntrznych rygorw, a take ufnoci w solidarno mas i lekcewaeniem niebezpieczestwa partykularyzmu, czy egoizmu wsplnotowego; skonno do manichejskiej wizji wiata (siy dobra kontra siy za) nie pozostawiajca miejsca na adne kompromisy i ptony; i wreszcie dominacja

krytyki istniejcego porzdku nad programem pozytywnym (przyszoci wykreowanej spontanicznym porywem mas nie da si bowiem z gry przewidzie, pewna jest tylko sama blisko rewolucji). Dla wielu autorw s to zarazem cechy wiadczce o utopijnym charakterze anarchizmu. Pozostaje jeszcze do rozwaenia problem miejsca anarchizmu na mapie politycznej ideologii. W literaturze przedmiotu istniej w tej kwestii powane rozbienoci. Wyrni mona cztery zasadnicze stanowiska: a) anarchizm stanowi samodzielny nurt w ramach myli socjalistycznej jest to pogld najbardziej rozpowszechniony i to zarwno wrd historykw anarchizmu (A. Lehning, D. Guerin), jak i socjalizmu (G.D.H. Cole); b) anarchizm jest skrajn postaci liberalizmu (K. Diehl, E. Hobsbawm, Kempner); c) anarchizm nie stanowi jednorodnej ideologii w wydaniu indywidualistycznym zwizany jest z liberalizmem, w wydaniu kolektywistycznym, albo anarchokomunistycznym, z socjalizmem (R. Tucker, M. Nomad, P. Lsche); d) anarchizm jest samodzieln ideologi czc w sobie socjalistyczn krytyk liberalizmu i liberaln krytyk socjalizmu (D. Apter, A. Carter, J. Clark, G. Woodcock). Rozrzut stanowisk jest tu naturaln konsekwencj wieloznacznoci uywanej terminologii. Od sposobu rozumienia kluczowych sw zaley oglny obraz problemu. Autorzy sytuujcy anarchizm na skrajnej lewicy socjalizmu utosamiaj go z reguy z pogldami czoowych przedstawicieli nurtu antyautorytarnego w onie I Midzynarodwki. Za wzr anarchizmu uwaaj pogldy Bakunina czy Kropotkina: Wydaje si jednak, e autorzy ci stanowczo nie doceniaj przeszoci i bogactwa form ideologii libertarnej. Ma ona bowiem, w przeciwiestwie do wyodrbnionego ruchu anarchistycznego, bardzo dawn metryk, ktr trudno jednoznacznie powiza z dziejami myli socjalistycznej. Nawet ci koryfeusze anarchizmu, ktrzy uwaali si za prawdziwych socjalistw", czuli si spadkobiercami linii rozwojowej prowadzcej od stoikw, poprzez Godwina do Proudhona, a zatem odbiegajcej od wzorcw przywoywanych przez klasykw myli socjalistycznej. Ponadto naley pamita, e pewna cz aktywistw' bynajmniej nie ograniczajca si do nieprzejednanych indywidualistw, uwaaa cise wizanie si z socjalistami za bd, jeli nie za zdrad ideaw ruchu, dopatrujc si w pogldach czoowych ideologw tej epoki domieszek obcych" idei blankizmu, rosyjskiego populizmu i marksizmu zacierajcych indywidualistyczny charakter anarchizmu. Jeli rozumie przez socjalizm, najoglniej, denie do rozwizania kwestii spoecznej" w drodze uspoecznienia wasnoci i poprzez stworzenie egalitarnej wsplnoty, podporzdkowujcej jednostk interesom zbiorowoci, trudno zaakceptowa pogldy tych specjalistw, ktrzy specyfik anarchizmu upatruj jedynie w taktyce i temperamencie jego zwolennikw. Zamiast rwnoci na ich sztandarach powiewa bowiem haso nieograniczonej wolnoci jednostki, za kolektywistyczne rozwizania, zbiene z programami socjalistycznymi, stanowi tu jedynie rodek do osignicia podstawowego celu. Walka jak prowadzili z kapitalistycznym pastwem i jego kultur nie bya t sam walk, ktr toczyli stronnicy Lamennais, Luisa Blanca czy Marksa; wynikaa z innych przesanek i o inne cele si toczya. Trudno to byo dostrzec u schyku minionego stulecia, kiedy przemon rol w midzynarodowym ruchu anarchistycznym odgrywali przejciowo ludzie pokroju Kropotkina lub Elise Reclusa, ktrych, z uwagi na wystpowanie w ich pracach elementw obu ideologii, okreli mona mianem libertarnych socjalistw. Tumaczy t z jednej strony gbokie poczucie zwizku z ruchem socjalistycznym u wielu animatorw anarchizmu tej epoki, ktre wyrazio si m.in. upart, cho" bezowocn walk o udzia w pracach zdominowanej przez marksistw II Midzynarodwki, a

jednoczenie praktyczn niemono bezkonfliktowego wspdziaania z socjalistami w duszych, okresach czasu, co wykazay rewolucje 1905 i 1917 r., albo wydarzenia wojny domowej w Hiszpanii. Czste, cho nie nagminne, przypadki konwersji tj. przechodzenia z obozu antyautorytarnego do obozu zwolennikw dziaa parlamentarnych i vice versa, wiadcz raczej o duym rozchwianiu pogldw ni o szczeglnym powinowactwie ideowym. Cyrkulacja na podobn skal dokonywaa si wszak rwnie midzy organizacjami nacjonalistycznymi a socjalizujcymi, a pniej np. midzy syndykalistami a faszystami.

2. Spucizna Godwina

Poszukiwanie staroytnych antenatw przez ruch spoeczny, ktrego historia siga wstecz zaledwie kilku pokole, nie jest niczym wyjtkowym. Anarchici maj wszake specjalne powody, aby tak postpowa. Filozoficzny i literacki anarchizm, bunt jednostki przeciwko ograniczeniom narzucanym jej przez wiat zewntrzny, jest bowiem w gruncie rzeczy tak stary, jak stara jest ludzko. Nieprzypadkowo na listach przodkw" pojawiaj si postacie takie, jak praojciec Adam, Prometeusz, Szatan i Robin Hood, czy wreszcie Jezus Chrystus. Pogldy w tej materii s zreszt wyjtkowo niespjne; sporzdzenie wasnej, oryginalnej listy zdaje si by ambicj kadego badacza. Wymieniani s w tym kontekcie nawet Platon (prekursor wspczesnego totalitaryzmu w interpretacji Poppera), Rousseau (ktrego Bakunin okreli jako pisarza, ktry wyrzdzi najwicej za w minionym stuleciu") oraz Hobbes. Najczciej jednak padaj nazwiska Lao Tse, Karpokratesa, Zenona z Kition wraz z ca szko stoikw, Rabelais, La Boetie, Bossueta, Diderota, Mesliera, a spord aktywnych uczestnikw Rewolucji Francuskiej Jeana Varlet, Sylviana Marechala i wodza wciekych" Jeana Roux. Wspomina si o gnostykach redniowiecznych, o husytach i anabaptystach. Trudno kwestionowa librtame sympatie przynajmniej czci osb oraz grup umieszczonych na tej licie, ale daleko std jeszcze do rozbudowanej teorii wolnoci. Stworzy j, jako pierwszy dopiero William Godwin (1756-1836), wspczesny wydarzeniom rewolucyjnym we Francji w dziele zatytuowanym An Enquiry Concerning the Principies "ot Political Justice, and Its Influence on General Virtue and Happiness (1793). Godwin kolejno pastor, reformator wychowania, publicysta i literat zespoli ze sob dwie rne tradycje: kult rozumu charakterystyczny dla francuskiego Owiecenia oraz angielski nonkonformizm wiodcy od radykalnych sekt religijnych XVII w. do filozoficznego radykalizmu utylitarystw. Dao to w sumie mieszanin o wasnociach piorunujcych. Nieprzypadkowo Gentleman Magazine" pisa po jego mierci, e byoby lepiej dla ludzkoci, gdyby ten czowiek nigdy si nie urodzi". Godwin wychodzi z zaoenia, e istniejca organizacja spoeczestwa unieszczliwia ludzi, poniewa opiera si na wszechobecnym przymusie i obraa ich poczucie sprawiedliwoci; e utrzymuje j przy yciu jedynie sankcja prawa tyraskiego narzdzia kadej' wadzy ktremu przeciwstawia powszechne i niezmienne prawo moralne, zgodne z odczuciami kadej mylcej jednostki. Na przeszkodzie do stworzenia spoeczestwa prawdziwej wolnoci i doskonaej rwnoci" stoi wadza polityczna rdo za, bdw i negatywnych wpyww wychowawczych w obecnym systemie; instytucja, ktrej dugie dzieje s nieprzerwanym pasmem zbrodni. Jej likwidacja nie zapewni jednak automatycznie politycznej sprawiedliwoci, jeli rezygnacji z wszelkich form przymusu nie bdzie towarzyszya radykalna przebudowa stosunkw wasnociowych w takim duchu, aby nikt nie mia prawa do przechwytywania owocw cudzej pracy. Anarchia, czyli stan totalnego chaosu spoecznego, to zdaniem Godwina skuteczny, cho straszny" rodek przezwyciania despotyzmu, mniej ode niebezpieczny ze wzgldu na swj przejciowy charakter. Anarchia rozbudza umys, uruchamia energi i inicjatyw spoeczn, aczkolwiek nie czyni tego w najlepszy sposb". Moe by jedynie chwilowym rozwizaniem, przystankiem na drodze do podanego ideau. Bardzo krytyczny jest rwnie stosunek autora do hase rewolucyjnych. Groniejsi od wrogw s jak pisze powodowani najlepszymi intencjami, lecz niecierpliwi obrocy dobra powszechnego. Eskalacja przemocy niczego nie rozwie; zmian politycznych nie mona bowiem dowolnie dekretowa. Mog by one wycznie skutkiem rwnolegych zmian zachodzcych w

ludzkich umysach. Ustrj spoeczno-gospodarczy odpowiada zaawansowaniu moralnemu spoeczestwa. Kiedy na tym polu nastpi podane przeobraenia, nie trzeba bdzie stacza adnej walki ani stosowa przemocy w jakiejkolwiek postaci. Przeciwnicy bd zbyt nieliczni i sabi, by mc powanie myle o oporze przeciw powszechnym odczuciom ludzkoci". Stanowisko takie przesdzio o kluczowej roli kwestii zwizanych z wychowaniem w systemie pogldw Godwina. Owieceniowy baga pisarza daje w nich zna o sobie bodaj najsilniej. Ludzie modelowani s przez rodowisko, w ktrym yj. Przychodz na wiat jako tabula rasa, ale z wrodzon inklinacj do czynienia dobra i poddawania si racjonalnym argumentom. Natura wyposaya ich szczodrze w rozum i nieograniczon zdolno do samodoskonalenia. Jeli czyni zo, to tylko niewiadomie, z niewiedzy. Gdyby kierowali si w swoim postpowaniu zawsze wskazaniami rozumu, tworzyliby bezkonfliktowe spoeczestwo, w ktrym wszelkie atrybuty przymusu byyby zbdne. Ogromna odpowiedzialno spada w tej sytuacji na system wychowawczy. Godwin by prekursorem idei wolnej szkoy" rozwijajcej niezaleno intelektualn oraz wraliwo moraln uczniw i jednoczenie pierwszym konsekwentnym krytykiem koncepcji wychowania pastwowego (za podawanie wiedzy w postaci pewnikw, kultywowanie przesdw i ograniczenia samodzielnoci uczniw). Spoeczestwo jest dla Godwina po prostu agregatem jednostek stworzonych, dla ich wygody, nie powinno zatem nigdy zastygn w jakim ostatecznym ksztacie. Z pasj krytykuje koncepcj umowy spoecznej,, ktra krzywdzi przysze pokolenia wystawiajc zobowizania w ich imieniu, a zarazem odbiera jednostce jej wite prawo wyboru wasnej drogi. Zaleca bierny opr w sytuacji, gdy dziaania ogu sprzeczne s z indywidualnym poczuciem sprawiedliwoci. Wrd organizacji spoecznych popiera tylko stowarzyszenia dla celw doranych oraz lune grupy dyskusyjne uatwiajce dochodzenie do prawdy. Jest zdecydowanie przeciwny instytucjom politycznym demokracji parlamentarnej: ciaom przedstawicielskim, w ktrych kadorazowa wikszo narzuca pozostaym fikcj jednoci i gosowaniu powszechnemu (przesdzanie o susznoci pogldw w drodze liczenia gosw" okrela jako nieznon zniewag dla rozumu i sprawiedliwoci"). Sam proponuje system minimalizujcy zo kracow posta demokracji bezporedniej. Oczyma wyobrani widzi wielk oglnowiatow republik zoon z setek tysicy drobnych wsplnot lokalnych (parafii"), cakowicie niezalenych od siebie i zaatwiajcych swoje sprawy wasnym sumptem. Gboka decentralizacja umoliwi wszystkim ludziom aktywny udzia w yciu publicznym. Bdzie mie ono zapewne charakter niezinstytucjonalizowany, aczkolwiek niezbdne okaza si moe powoanie cia o kompetencjach sdowniczo-arbitraowych. Jednake powaniejsze przestpstwa czy konflikty w tych zracjonalizowanych, podatnych na perswazj spoeczestwach w ogle nie wchodz w rachub. Niezbdn doz konformizmu wymusi na jednostkach cenzura moralna otoczenia, ktra z powodzeniem zastpi przymus administracyjny. Gdyby spoecznoci zadowoliy si maym obszarem, z klauzul konfederacji w sytuacjach wyjtkowych, miast aspirowa, jak dotychczas, do rozlegych terytoriw i syci sw prno marzeniami o imperium, kada jednostka wystawiona byaby na widok publiczny; dezaprobata ssiadw, rodzaj przymusu wynikajcy z systemu spoecznego, a nie efekt ludzkiego kaprysu, nieuchronnie zobligowayby j albo do poprawy, albo do emigracji". Z enigmatycznych wypowiedzi Godwina na temat przyszych stosunkw ekonomicznych zdaje si wynika, e przewiduje pene uspoecznienie wasnoci (,,property placed on equitable basis"). Zasada wzajemnoci stanowica istot sprawiedliwoci wymaga jednak, aby dostp do dbr wiza si z okrelonymi zobowizaniami jednostki wzgldem spoeczestwa, tzn. w pierwszym rzdzie z wykonywaniem pracy spoecznie uytecznej. Bdzie to przede wszystkim rkodzielnictwo oraz praca w rolnictwie zaspokajajce podstawowe, niewyszukane potrzeby ludzkie i nieograniczajca

samodzielnoci jednostki w procesie wytwrczym. Rezygnacja z luksusu pozwoli j ograniczy by moe nawet do trzydziestu minut dziennie! Godwin nie jest sympatykiem industrializacji, aczkolwiek cieszy go perspektywa wyrczania czowieka przez maszyny. Rozwinita kooperacja, bez ktrej produkcja przemysowa nie jest moliwa, budzi jego pryncypialny sprzeciw; ogranicza wszak inicjatyw i niezaleno jednostek. Jest przy tym niebywale konsekwentny w swojej niechci do zinstytucjonalizowanych form wspdziaania z tego samego powodu poddaje ostrej krytyce takie formy sztuki, jak spektakle teatralne czy koncerty symfoniczne! Purytaskie wychowanie Godwina rzutuje na jego indywidualizm, egzaltacj indywidualnego sumienia, skonno do moralizowania i ascetyzmu. Jednoczenie, jak na czowieka tej doby przystao, jest nieposkromionym optymist, racjonalist, apologet postpu. Political Justice pisa w burzliwych latach Wielkiej Rewolucji, ale nie ma w niej aktualizujcych wstawek. W intencji autora miaa to by beznamitna analiza kwestii, w ktrych pobdzili przed nim Montesquieu, Rousseau i Burke. To nieco abstrakcyjne i akademickie ujcie tematu, jak si wydaje, uratowao ksik. Legenda gosi, e William Pitt osobicie udzieli zgody na jej druk wyraajc przekonanie, e dzieo, ktre kosztuje 3 gwinee nie moe by zbyt szkodliwe. Niewiele si pomyli. Chocia zawarte s w nim in crudo podstawowe idee anarchizmu, byo praktycznie nieznane nawet czoowym dziaaczom ruchu przez prawie cay wiek XIX. Po przejciowym zainteresowaniu ze strony modych: poetw: Shelleya (zicia Godwina), Coleridge'a, Wordswortha i Southeya, Godwin popad w zapomnienie nawet w ojczystej Anglii. Nalen rang przywrci mu dopiero Kropotkin, lecz on sam i jego poprzednicy tworzyli zrby ideologii libertarnej waciwie od podstaw, popeniajc wiele niewiadomych plagiatw.

3. Proudhon i proudhonici

Pogldw ojca anarchizmu" Pierre-Josepha Proudhona (1809-1865) nie sposb przedstawi w postaci spjnej i zamknitej doktryny. Byoby to niezgodne z jego wizj wiata oraz z waciwym mu stylem mylenia i sposobem formuowania opinii. Proudhon by mylicielem niesystematycznym i programowo niechtnym dogmatom, wielokrotnie powracajcym do tych samych kwestii rozpatrywanych wci na nowo ze zmieniajcych si punktw widzenia. We wszystkich zjawiskach i rzeczach, ktre poddawa analizie odkrywa nieusuwaln antynomi. W odrnieniu od Hegla zakadajcego przezwycianie sprzecznoci w drodze dialektycznej syntezy przeciwiestw, widzia jedynie moliwo doprowadzenia ich do stanu dynamicznej rwnowagi". Charakterystyczna dla myli filozofa skonno do paradoksw jest odbiciem antynomicznej natury samej rzeczywistoci. Ludzie lubi proste idee i maj racj. Niestety, prostot, ktrej szukaj odnale mona jedynie w sprawach elementarnych, a wiat spoeczny i czowiek skada si z nierozwizywalnych problemw, przeciwstawnych zasad i konfliktowych si. Organizm oznacza komplikacj, wielorako, sprzeczno, opozycj, niezaleno" czytamy w Teorii podatkw z 1861 r. Jeli doda do tego inne cechy jego jzyka: grandilokwencj, niejasno, naduywanie hipostaz i sylogizmw, nadawanie wyrazom wasnych znacze stanie si oczywiste, e zadanie interpretatorw dcych do ujcia syntetycznego jest w tym wypadku niezmiernie utrudnione. wiadczy o tym zreszt najwymowniej ogromna rozpito ocen jego pogldw. W swoim antydogmatyzmie by jednak Proudhon niesychanie konsekwentny. Strzegc zazdronie niezalenoci intelektualnej nie wiza si jednoczenie z adnym ugrupowaniem czy doktryn, swoich prac nie adresowa do adnego' konkretnego audytorium; zachowywa nieufno samouka wobec wszelkich autorytetw. Ju pierwsze prby pisarskie Proudhona zapowiadaj jego pniejsze zainteresowania. W konkursowej rozprawie O witowaniu niedzieli" z 1839 r. pojawia si ju krytyka zasady wasnoci, ktra stanie si leitmotivem pierwszego okresu twrczoci. Tam te znajdujemy stwierdzenie, e rwno warunkw jest [...] celem spoeczestwa". Zadanie, jakie stawia sobie autor: Znale taki stan rwnoci spoecznej, ktry nie byby ani wsplnot, ani despotyzmem, ani rozdrobnieniem, ani anarchi, lecz wolnoci w ramach adu i niepodlegoci w jednoci" znajduje wstpne rozwizanie w gonej pracy Co to jest wasno? opublikowanej w 1840 r. Szokujce wspczesnych, prowokacyjne sformuowanie identyfikujce wasno z kradzie nie oznacza tu, wbrew pozorom, cakowitego przekrelenia wasnoci prywatnej. Wyraa jedynie przewiadczenie, e uznawana teoria wasnoci sprzeczna jest z ideaami rwnoci i sprawiedliwoci, i e dopiero uspoecznienie definiuje polityk jako sztuk... zaprowadzania porzdku w spoeczestwie, w ktrym nie uznaje si adnych praw ekonomii, w ktrym rwnowaga jest unicestwiona, wolno zdawiona, wiadomo wypaczona, a sia kolektywu zmonopolizowana" rodkw produkcji, przy zachowaniu praw wytwrcw do penego produktu swojej pracy, przyniesie upragnione rozwizanie. Przyszy ustrj bdzie zatem syntez dobrych stron wasnoci prywatnej i komunizmu. Autor nazywa go wymiennie Wolnoci (Libert) lub Anarchi, samego za siebie okrela mianem anarchisty. W ten sposb sowo to nabiera po raz pierwszy pozytywnego sensu oznaczajc zwolennika porzdku nie opartego na przymusie politycznym. Swobodne stowarzyszenie, wolno ktrej wyczn funkcj jest utrzymywanie rwnoci w rodkach produkcji i wzajemnoci w wymianach stanowi jedyn moliw, jedyn suszn form spoeczestwa" stwierdza Proudhon. Spodziewa si on, e bezporednia wymin produktw przez wytwrcw nie tylko wyeliminuje motyw zysku, ale take radykalnie przekreli gd i przestpczo. Pniejsze prace Proudhona s na "og rozwiniciem zarysowanych tu wyjtkw. W

latach czterdziestych dominuj w nich rozwleke analizy sprzecznoci wystpujcych w istniejcym systemie spoecznym i gospodarczym, a take w usprawiedliwiajcej go teorii ekonomicznej (De la cration de l'ordre dans l'humanit, ou Principes d'organization politique, 1843, Systme des contradictions conomiques ou la philosophie de la misre, 1846). Pod wpywem wasnych krytycznych przemyle na temat socjalistycznych teorii oraz kontaktw z tajnymi stowarzyszeniami lyoskich robotnikw, Proudhon na dugo przed rewolucj 1848 r. przeciwstawia idea przebudowy ekonomicznej programom i dziaaniom politycznym. Rewolucyjne rodki uwaa za nieskuteczne i niebezpieczne z samej swej istoty; terror i przymus niezbdny dla obalenia istniejcego porzdku, uwikany we wasne sprzecznoci nie rozwie adnych autentycznych problemw. Moe tylko zastpi jeden despotyzm innym. Z kolei instytucje demokratyczne ocenia w Notatkach jako tyrani, najgorsz z tyranii". Wybory powszechne s fikcj, za zasada reprezentacji koliduje z ide suwerennoci, ogranicza uprawnienia jednostek i mniejszoci, a przede wszystkim jest sprzeczna z postulatami rozumu. Wadz polityczn w kadej postaci przedstawia jako nieopisany despotyzm. By rzdzonym to by obserwowanym, i nadzorowanym, szpiegowanym, kierowanym, nastawianym, podporzdkowanym ustawom, indoktrynowanym, zmuszanym do wysuchiwania kaza, kontrolowanym, szacowanym, ocenianym, cenzurowanym, poddawanym rozkazom ludzi, ktrzy nie maj ani prawa, ani wiedzy, ani cnt obywatelskich. By rzdzonym oznacza przy kadej transakcji, przy kadym dziaaniu, przy kadym ruchu by odnotowanym, rejestrowanym, kontrolowanym, opodatkowanym, ostemplowanym, opatentowanym, licencjonowanym, autoryzowanym, aprobowanym, napominanym, krpowanym, reformowanym, strofowanym, aresztowanym. Pod pretekstem dbaoci o dobro ogu jest si opodatkowanym, drenowanym, zmuszanym do pacenia okupu, eksploatowanym, monopolizowanym, poddawanym presji, uciskanym, oszukiwanym, okradanym; wreszcie przy najsabszych oznakach oporu, przy pierwszych sowach skargi, represjonowanym, karanym, obraanym, nkanym, ledzonym, ponianym, bitym, rozbrajanym, duszonym, wizionym, rozstrzeliwanym, sdzonym, skazywanym, deportowanym, chostanym, sprzedawanym, zdradzanym, i na koniec wymiewanym, wyszydzanym, zniewaanym, okrywanym hab. Taki jest rzd, taka jest jego sprawiedliwo, taka jest jego moralno". Podczas wydarze rewolucyjnych 1848 r. Proudhon formuuje historyczn tez o koniecznoci wyzwolenia si proletariatu pod wzgldem ekonomicznym wasnymi siami, poza istniejcymi strukturami politycznymi. Podstawow rol w jego programie z tego okresu odgrywa idea spdzielczego Banku Ludowego, przyznajcego udziaowcom bezprocentowe kredyty, wystawiajcego tzw. czeki pracy, sprzyjajcego bezporedniej wymianie produktw i rnym formom samopomocy. Miao to zabezpieczy drobnych^ wytwrcw i robotnikw przed zgubnymi nastpstwami kryzysw, a w dalszej perspektywie doprowadzi do gbokich przeobrae caego systemu gospodarczego osignitych stopniowo rodkami pokojowymi. Tak permanentn rewolucj" autor Filozofii ndzy rzecz jasna aprobowa. Swoje ostateczne stanowisko w tej kwestii wyrazi Proudhon w Wyznaniach rewolucjonisty (1849) oraz Myli oglnej rewolucji w .XIX w. (1851) dzieach, w ktrych pokusi si o teoretyczne uoglnienie wnioskw wynikajcych z najnowszej historii Francji po 1789 r. Dotychczasowe rewolucje realizowane rodkami politycznymi (,,od gry") zawiody, poniewa nie zniszczyy zasady autorytetu, rodzcej przymus i nierwno. Jedynym rodkiem prowadzcym do realizacji szczytnych hase 1789 r. jest rewolucja ekonomiczna (od dou"), kierujca si zasad sprawiedliwoci godzc Wolno z Rwnoci. Dokonuje si ona powoli i nieuchronnie w onie istniejcego spoeczestwa a doprowadzi do zupenego rozpynicia si wadzy w organizmie ekonomicznym. Swobodnie zawizywane stowarzyszenia i dobrowolne umowy zastpi istniejce dzi prawa. Wojsko, policja, urzdy oka si zbdne. Robotnicy zarzdza bd bezporednio fabrykami i rodkami transportu, a zamiast dawnych podziaw klasowych istnie bd jedynie podziay funkcjonalne. Powstanie zatem

nowy porzdek spoeczny, ktry zapewni ludziom powszechn wolno i dobrobyt, prymat rozumu, kres antagonizmw wskutek identycznoci interesw, rwno przeznacze", godno pracy oraz nieograniczon moliwo samodoskonalenia. Brzmi to troch jak koncert ycze nieuleczalnego optymisty, pamita wszake naley, e Proudhon nie zamierza bynajmniej forsowa swoich projektw. Rzeczywisto spoeczna nie powinna bowiem, jak sdzi, wyprzedza stanu wiadomoci ogu. Zdecydowanie odrzuca takie formy walki ekonomicznej, jak sabotae, czy nawet strajki formy godzce. Trzy filary istniejcego porzdku pastwo, wasno i religia poddane zostay najpeniejszej krytyce w rozwlekym dziele zatytuowanym O sprawiedliwoci w rewolucji i Kociele (1858). Jednak to nie mao konsekwentny atak na Koci zasuguje tu na szczegln uwag, ale potpienie Komunizmu (zabsolutyzowany interes publiczny) i Indywidualizmu (zabsolutyzowana Wolno) w imi Sprawiedliwoci (poszanowanie godnoci ludzkiej), ktra stworzy ustrj spoeczny oparty na systemie wolnej wymiany i wzajemnych gwarancji, majcy jako wykadnik arbitra gminy, jako sankcj jej wadz". Istotnym, uzupenieniem tej wizji jest koncepcja powszechnej decentralizacji, rozwinita w ostatnich latach ycia Proudhona (Du principe federatif, 1863). Stadium przejciowym na drodze do odlegej jeszcze powszechnej anarchii sta si powinien ustrj federacyjny na szczeblu lokalnym pod postaci sfederowanych, autonomicznych i samorzdnych gmin; w stosunkach midzynarodowych w postaci konfederacji caych regionw geograficznych, ktre zastpi jako jednostki dzisiejsze pastwa i narody. Organy centralne konfederacji speniayby jedynie funkcje koordynacyjne. Miast jednolitej administracji pastwowej, notorycznie niesprawnej wskutek koncentracji kompetencji, dziaayby wwczas rwnolegle niezliczone iloci wyspecjalizowanych cia poddanych kontroli publicznej. Trzeba wszake w tym miejscu zaznaczy, e Proudhon nie by entuzjast stowarzysze. Bardziej ni associations ceni mae, naturalne grupy lokalne, przede wszystkim za rodzin cytadel prawdziwej moralnoci i rzeczywistych autorytetw. Pojawienie si w II Cesarstwie na pocztku lat szedziesitych reprezentatywnych przedstawicielstw robotniczych zmusio Proudhona do zajcia stanowiska wobec zgaszanych przez nie aspiracji. Summa jego pogldw w tej kwestii jest opublikowana ju pomiertnie (1865) ksika O zdolnoci politycznej klas pracujcych, stanowica kamie milowy w dziejach francuskiego socjalizmu. Potwierdzajc raz jeszcze potrzeb absenteizmu politycznego oraz praktycznej separacji" proletariatu we wasnych organizacjach, uzna w niej zarazem po raz pierwszy jednostki produkcyjne za grupy naturalne", ktre w przyszoci stanowi bd fundament systemu federacyjnego. Teza ta pozwala upatrywa w Proudhonie prekursora syndykalizmu rewolucyjnego. Szczeglne zainteresowania samouka z Besanon sprawami proletariatu, udokumentowane dobitnie jego postaw podczas dni czerwcowych 1848 r, w Paryu nie oznacza bynajmniej penej identyfikacji z robotnikami. Bezstronna analiza organizacji spoecznej wymagaa ode krytycznego dystansu do wszystkich aktorw sceny spoecznej. Nie idealizowa ludu, chocia czu si z nim zwizany, o czym wiadcz wymownie tytuy wydawanych przez niego gazet (La Reprsentant du peuple", La Voix du, peuple", ,,Le Peuple"); pisa, e lud pozostawiony sam sobie nie zdoby si na nic wicej, jak na kopiowanie, na wzr uczniw naladujcych swych nauczycieli, przykadw, ktre mia przed oczyma i przyczynia si do uwstecznienia spoeczestwa". Chopw okrela jako klas obrzydliw, najbardziej egoistyczn, zupenie pozbawion szlachetnych instynktw, w najwyszym stopniu sprzedajn, konserwatywn, obudn, najbardziej zajad na punkcie wasnoci". Osamotnienie Proudhona nie byo jednak wycznie rezultatem wiadomego wyboru. Specyficzna mieszanina radykalizmu i konserwatyzmu w jego pogldach zraaa do wielu potencjalnych sympatykw. Socjalici i demokraci nie mogli si pogodzi z gon aprobat dyktatury Ludwika

Bonapartego, poparciem jezuitw w Szwajcarii w 1846 r. i dla federalistw z Poudnia w wojnie secesyjnej; z potpieniem narodowowyzwoleczych aspiracji Polakw i Wochw; z rasizmem, antysemityzmem i anglofobia u czoowego krytyka nacjonalizmu. Szokowao usprawiedliwianie militaryzmu i systemu niewolniczego, opowiadanie si za utrzymaniem kary mierci oraz tortur, sprowadzanie kobiety do roli opiekunki domowego ogniska w patriarchalnej rodzinie. Ideolodzy francuskiej prawicy skutecznie eksploatowali te wtki w nastpnych stuleciach. Niezalenie jednak od nadawanej im racji, twrczo oraz dziaalno myliciela oceni wypada jako przeomow z punktu widzenia historii anarchizmu. Po raz pierwszy abstrakcyjne ideay ordownikw absolutnej wolnoci przeoone zostay na jzyk dziaa konkretnych, atrakcyjnych dla rodzcego si ruchu anarchistycznego. Gwarantyzm (mutualizm) w dziedzinie gospodarczej, jak rwnie postulaty federalizmu i samorzdnoci zapuciy za jego spraw mocne korzenie w wiadomoci nastpnych pokole. Odwoywali si do nich m.in. Kropotkin, Sorel i Abramowski, a take niektrzy francuscy radykaowie (Gambetta) oraz nastawieni antycentralistycznie przedstawiciele hiszpaskiej buruazji. Nie ulega jednak wtpliwoci, e najzagorzalszych poplecznikw znalaz Proudhon w rodowiskach robotniczych. Nie by to maria przypadkowy. Pierwsze organizacje o charakterze mutualistycznym powstay wszak w Lyonie ju na pocztku lat trzydziestych. Idee Proudhona zapewne odpowiaday specyficznym potrzebom nielicznego jeszcze proletariatu, wywodzcego si w wikszoci ze wsi i zawieszonego gdzie pomidzy warsztatem a fabryk. Trudno inaczej wytumaczy powodzenie skomplikowanych, nie schlebiajcych czytelnikom rozpraw autora Filozofii ndzy. W synnym Manifecie szedziesiciu z 1864 r., otwierajcym nowy rozdzia w dziejach francuskiego ruchu robotniczego, bya wprawdzie jeszcze mowa o potrzebie wasnego przedstawicielstwa parlamentarnego, ale gwny nacisk pooony zosta na konieczno samowyzwolenia spoeczno-ekonomicznego proletariatu. Po roku, w zdominowanej przez sekt proudhonistw" wieo utworzonej francuskiej sekcji ! Midzynarodwki Henri Tolain, Charles Limousin i Ernest Edouard Fribourg swoje nadzieje lokowali ju tylko w ruchu spdzielczym, izbach syndykalnych i towarzystwach kredytowych. Nauki nieyjcego ju mistrza traktowali jak dogmat. Sprzeciwiali si projektom powszechnego szkolnictwa pastwowego, aktywizacji zawodowej kobiet, wszelkim dziaaniom politycznym, strajkom, ingerencji w stosunki midzy patronem" a robotnikami, zgaszanej przez zwizkowcw angielskich idei skrcenia dniwki do omiu godzin. Nastawieni reformistycznie widzieli w Midzynarodwce instrument, ktry umoliwi proletariatowi zajcie nalenego mu miejsca przy pomocy rodkw pokojowych, legalnych i moralnych". Kulminacja wpyww proudhonistw w midzynarodowym i francuskim ruchu robotniczym przypada na lata 1866-1867. Program przedstawiony przez delegacj francusk na kongresie w Genewie (1866) by czysto mutualistyczny i obficie okraszony cytatami z dzie Proudhona. Na kongresie lozaskim, w rok pniej, delegaci z Parya wystpili z referatami na temat ekwiwalencji funkcji" (Chemale) oraz mutualizmu i federacji (Tolain). Podjte wwczas uchway udzieliy penego poparcia tym ideom. Jedynie propozycja wyeliminowania inteligentw z Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw nie znalaza poplecznikw. Powane wpywy zdobyli sobie proudhonici w Belgii (m.in. De Paepe) i Hiszpanii. Dla dziaaczy tamtejszych byo to jednak przewanie stadium przejciowe na drodze do kolektywizmu,, podczas gdy Francuzi trwali wiernie na dawnych pozycjach dugo po pojawieniu si Bakunina. Utrata prymatu w sekcji francuskiej na rzecz kolektywistw (Malon, Varlin) w roku 1868 w niczym nie zmienia ich pogldw. Szeroko reprezentowani we wadzach komunalnych Parya po 18 marca 1871 r. (Courbet, Beslay, Longuet, Camelinat, Vermorel) w projektach reform nie wychodzili poza typowe rozwizania mutualistyczne. Do wspomnie, e federalistyczny Manifest Komuny z 19 kwietnia brzmi tak, jakby wyszed spod pira samego Proudhona. Decydujcy cios ich wpywom zaday dopiero przeladowania, ktre nastpiy po upadku Komuny.

4. Anarchizm w wydaniu Bakunina. Pocztki kolektywizmu

Teorie Michaia Bakunina (1814-1876), najpopularniejszego bodaje przedstawiciela ideologii libertarnej w XIX-wiecznej Europie, wci jeszcze, z gr sto lat po jego mierci, budz ogniste polemiki i s przedmiotem najrnorodniejszych interpretacji. Jeli jedni autorzy widz w nich symbol intelektualnej nieodpowiedzialnoci lub w najlepszym razie pozbawione oryginalnoci poczenie Proudhona z blankizmem; inni zaliczaj je do najwyszych wzlotw ducha ludzkiego (A. Lehning). I nie ma w tym nic dziwnego. Chaotyczne, powstajce w popiechu i z reguy niedokoczone dziea, czy te raczej bruliony Bakunina pisane s z pasj, ktra wyklucza obojtne nastawienie czytelnikw; wyzwalaj emocje sprzyjajce w sposb naturalny rnicowaniu stanowisk. Ta sama pasja, poczona z wulkaniczn energi uwidacznia si w caym yciu Bakunina nierozerwalnie splecionym z jego twrczoci. Trudno zatem rozpatrywa t twrczo w oderwaniu od jej historycznego kontekstu. Autor gonej Spowiedzi (1857) nie by przecie kawiarnianym filozofem dbajcym o opini potomnoci, ani nawet salonowym rewolucjonist, ale penym witalnoci dziaaczem piszcym swoje teksty przewanie dla doranych potrzeb ruchu, ktrym kierowa. W konsekwencji opinie o Bakuninie aktywicie zaciyy w wielu interpretacjach nad ocen Bakunina - myliciela. Rozbiene pogldy na temat wkadu Bakunina do teorii anarchizmu wynikaj rwnie z przyjcia odmiennej perspektywy badawczej. Nie jest wszak bez znaczenia, czy uwzgldnia si w tym kontekcie jedynie dorobek ostatnich, bezdyskusyjnie anarchistycznych lat ycia, czy te ca twrczo ,,Michela". Teza o twrczym charakterze dziaa niszczycielskich pojawia si przecie bardzo wczenie, bo ju w roku 1842. Z poowy lat czterdziestych datuj si oywione kontakty z Proudhonem, ktre nie pozostay bez wpywu na program federacji sowiaskiej. Niemniej jednak, generalnie, Bakunin pozostaje w tym okresie w krgu oddziaywania modej lewicy heglistw niemieckich oraz idei roku 1848" reprezentowanych przez rewolucyjnych demokratw. Ideay demokracji i pastwa narodowego odrzuci ostatecznie dopiero w drugiej poowie lat szedziesitych, a centralizacj ekonomiczn" po roku 1870 . Rebeliancka natura Bakunina bardzo dugo szukaa najodpowiedniejszej dla siebie filozofii, a kiedy j wreszcie znalaza, nie pozwolia jej zakrzepn w schematach. W dziejach myli anarchistycznej Bakunin odegra rol pierwszoplanow nie jako szczeglnie oryginalny myliciel, lecz jako ten, ktry nada jej jednoznacznie rewolucyjny charakter; przepoi wiar w ziszczalno i blisko wymarzonych ideaw; sformuowa konkretny program prowadzcy do ich spenienia. Tym samym stworzy ideologiczny i organizacyjny fundament dla ruchu spoecznego powoujcego si na hasa nieograniczonej wolnoci i autonomii jednostki. Ponadto to on wanie, bardziej ni z ktokolwiek inny, przyczyni si do nadania tym hasom kolektywistycznego wymiaru. Bowiem wolno, w jego ujciu, nie istnieje poza spoeczestwem. Absolutn wolno wyizolowanych egoistycznych jednostek Stirnera uwaa za absurd. Czowiek jest tworem spoeczestwa, a nie odwrotnie. Dobry dzikus" i umowa spoeczna to szkodliwe fikcje ideologiczne, nie majce zwizku z rzeczywistoci i prowadzce do tyraskich uzurpacji rozumu. Czowiek ma z, zwierzc natur. Nie rodzi si wolny. Do wspdziaania z innymi skania go instynkt stadny, lecz to wanie wspdziaanie stopniowo go humanizuje. Zdobywa sw wolno przez solidarno z innymi ludmi. Nie jest to wszake wolno absolutna. Jako czstka natury, wraz z caym spoeczestwem, podporzdkowa si musi jej nieubaganym prawom. Przyroda wyznacza granice jego swobody, ale wszystkie inne, sztuczne bariery na swej drodze moe i powinien, zbiorowym wysikiem, przezwycia.

Powysza filozofia czowieka zarysowana najpeniej w pracy Le Dieu et Etat prowadzi do wniosku, e prawdziwe interesy jednostek w spoeczestwie s wsplne lub przynajmniej niesprzeczne ze sob. Konflikty obserwowane we wszystkich znanych nam spoeczestwach s konsekwencj istnienia pastwa wprowadzajcego gboki przedzia midzy uprzywilejowan elit i wikszoci obywateli, nie za dowodem aspoecznoci ludzkiej natury. Harmoni spoeczn osign mona zatem tylko w jeden sposb obalajc pastwo. I wtedy dopiero, jako ukoronowanie procesu historycznego (echa heglizmu), a nie na jego pocztku, nastanie krlestwo wolnoci. Przeciwstawiajc spoeczestwo pastwu, miast jednostk spoeczestwu, Bakunin nadaje pojciu wolnoci sens szerszy ni jego poprzednicy. Wolno jest w tym ujciu cakowicie niepodzielna. Prawdziwie wolny jestem jedynie wtedy, kiedy rwnie wolni s wszyscy ludzie, ktrzy mnie otaczaj. Wolno bliniego nie tylko nie ogranicza, ani nie neguje mojej wolnoci, lecz przeciwnie, stanowi jej warunek konieczny i potwierdzenie. Dopiero wolno innych czyni mnie naprawd wolnym" . Burzliwe ycie autora tych sw stanowi nie pozbawion tragizmu prb dochowania wiernoci owym ideom. Ale nie tylko przez swj zwizek z rwnoci ekonomiczn i spoeczn oraz solidarnoci midzyludzk bakuninowska koncepcja wolnoci zasuguje na dokadniejsze rozpatrzenie. Albowiem obok do tradycyjnej wykadni pozytywnej mieci w sobie rwnie aspekt negatywny bunt jednostek przeciwko tyranii wszelkich autorytetw (Boga, Pastwa, ale take tyranii spoeczestwa), przy czym sprzeciw ten wyraa nie tylko stosunek do zastanej rzeczywistoci, ale i potrzeb samoafirmacji. Rewolucja zbiorowy i ukierunkowany, cho spontaniczny bunt ludu jest zatem si twrcz, oczyszczajc. i odnowicielsk. Bez walki spoeczestwo jest martwe" . Jako teoretyk i praktyk rewolucji Bakunin powica wiele uwagi ocenie rewolucyjnego potencjau poszczeglnych klas i warstw spoecznych, nigdy jednak nie sformuowa w tej kwestii jakich ostatecznych wnioskw. Oceny, jakie napotykamy w jego pracach, s z reguy refleksem chwilowych nastrojw, a nie trwaych przekona. Generalnie stwierdzi mona jedynie, e szczeglne nadzieje wiza z narodami sowiaskimi i latyskimi (Wosi, Hiszpanie). Bardzo dugo, pod wpywem lelewelowskiej teorii gminowadztwa oraz koncepcji sowianofilskich, wierzy w rewolucyjn natur chopstwa, ale wydarzenia lat 1870-1871 we Francji zaday tej wierze powany cios. W ostatniej, ju czysto anarchistycznej fazie ycia, najwikszym zaufaniem obdarza modzie, zdeklasowanych inteligentw oraz elementy lumpenproletariackie . Jeli dla Marksa przysza rewolucja ma by dzieem klasy najbardziej przez kapitalizm uciskanej i rozpoczyna si wanie tam, gdzie najsilniej zapuci korzenie (z zastrzeeniem dotyczcym Rosji), twrca anarchokolektywizmu stawia na grupy ludzkie znajdujce si na marginesie gospodarki kapitalistycznej oraz obszary cywilizacyjnie opnione. Robotnikom miejskim o kosmopolitycznych i centralistycznych sympatiach przeciwstawia naturalny federalizm" mas chopskich4S. Wojna frncusko-pruska przynosi na krtko zmcenie tej wizji wiata. Bakunin ostrzega francuskich socjalistw przed wciekym nacjonalizmem" i nieprzezwycialnym konserwatyzmem Polakw, ktrych do niedawna ocenia zgoa odmiennie (Listy do Francuza z wrzenia 1870 r.), postuluje terror miast wymierzony przeciwko wsi", poniewa jedynie ludno miejska jest patriotyczna i rewolucyjna" (list do C. Gambuzziego z 15 padziernika 1870 r.); na kilka miesicy przed wybuchem Komuny Paryskiej gosi, e powszechny wybuch moliwy bdzie odtd tylko na prowincji" (Listy do Francuza z 26 sierpnia 1870 r.). Prba wzniecenia rewolucji w Lyonie koczy si jednak operetkow katastrof i wkrtce, po upadku Komuny, szatan zniszczenia" ponownie zwraca wzrok w kierunku Woch i Hiszpanii. Obok teorii rewolucji najistotniejszym, a zarazem najoryginalniejszym aspektem bakuninowskiego anarchizmu jest kolektywistyczny program ekonomiczny organicznie zwizany z koncepcj uspoecznionej jednostki ludzkiej oraz z programem federacyjnym. Ziemia, narzdzia pracy i kapitay maj by uspoecznione oddane do dyspozycji swobodnie zawizywanych wsplnot produkcyjnych

i lokalnych, zarwno w miastach, jak i na wsi. Pierwszym krokiem wiodcym do likwidacji prywatnej wasnoci rodkw produkcji, a tym samym wszelkich nierwnoci spoecznych, sta si powinno zniesienie prawa dziedziczenia. Jest to niezbdne, poniewa wasno prywatna stoi na drodze wolnoci, deprawuje umysy i niszczy ducha solidarnoci midzyludzkiej. W przyszych kolektywach niezaleno jednostek zabezpieczy maj umowy zawierane wzajemnie przez czonkw. Kady bdzie mg sobie wybra odpowiadajce mu stowarzyszenie i dysponowa, proporcjonaln do wasnego wkadu pracy, czci wytworzonej wsplnie produkcji, jak rwnie wspdecydowa o sposobie wykorzystywania posiadanych wsplnie maszyn czy kapitaw. Stowarzyszenia produkcyjne i gminne sta si maj zarazem, w myl zaoe Bakunina, jdrem przyszego ustroju politycznego, wolnego od niebezpieczestw centralizmu. Wizja wielkiej federacji nie opuszcza go przez cae ycie, ale jej tre i elementy skadowe ulegaj staej ewolucji. W 1848 r. ma to by federacja ludw sowiaskich; po dwudziestu latach, na kongresie Ligi Pokoju i Wolnoci proponuje Stany Zjednoczone Europy zoone ze sfederowanych ze sob komun, prowincji i narodw; w ostatecznej wersji, przedstawionej w programie Aliansu, pastwa i narody maj by zastpione przez swobodnie zawizywane federacje stowarzysze rolnych i przemysowych, wzorowanych na komunach wiejskich. W zestawieniu z rozbudowan koncepcj Proudhona wizja ta moe si wydawa zbyt oglnikowa, wynika to jednak z wiernoci zasadzie, i ycie musi wyprzedza teori. Miast konstruowa misterne, spekulatywne utopie Bakunin woli analizowa Komun Parysk i Federacj Jurajsk, widzc w nich zarodki przyszoci. System federacyjny jest dla nie etapem przejciowym na drodze do penego anarchizmu, lecz jego niezbywalnym skadnikiem ucielenieniem zasady jedno w rnorodnoci", stanowicej ide wywoaa powane kontrowersje podczas bazylejskiego kongresu I Midzynarodwki (1869) prowadzc do zaognienia stosunkw z Marksem, ktry proponowa rezolucj potpiajc wprost instytucj wasnoci prywatnej, za jako rodek tymczasowy wysoki podatek spadkowy. W gosowaniu wniosek Bakunina uzyska poparcie wikszoci obecnych, zbyt nike jednak dla podjcia wicej uchway J. Freymond, La I Internationale. Genve 1962. Kolektywistyczne ideay Bakunina w poczeniu z pewnymi wtkami egalitarnymi pozwalay mu uwaa si za socjalist, lecz by to socjalizm szczeglnego rodzaju, definiujcy si przez wrogo wobec tradycji jakobiskiej oraz autorytaryzmu socjalizmu pastwowego", zainspirowany, bardziej paryskimi dniami sierpniowymi 1792 r. ni pismami ktregokolwiek z plejady XIX-wiecznych teoretykw, upatrujcy gwnego przeciwnika nie w panujcym systemie ekonomicznym, lecz w religii i pastwie. Zniesienie Kocioa i Pastwa jest pierwszym i nieodzownym warunkiem rzeczywistego wyzwolenia spoeczestwa" pisze w roku 1871. Uderzajcy jest u Bakunina brak identyfikacji z ktrymkolwiek z prdw myli socjalistycznej. W pracy zatytuowanej Federalizm, socjalizm, antyteologizm (1868) stwierdza, e reglamentacja bya wspln namitnoci wszystkich socjalistw sprzed roku 1848: Cbet, Louis Blanc, furieryci, saintsimonici, wszyscy byli namitnymi doktrynerami i organizatorami przyszoci, wszyscy byli w mniejszym czy wikszym stopniu autorytarni". Ale ostrze jego krytyki kieruje si w pierwszym rzdzie przeciw komunizmowi (socjalizmowi niemieckiemu), oskaranemu o likwidacj wolnoci i hipertrofi pastwa . Pastwowo a anarchia (1873) podsumowujca polemik z marksistowsk koncepcj dyktatury proletariatu w okresie przejciowym", trafnie uwypukla niebezpieczestwo despotycznych rzdw maej owieconej" mniejszoci w rzekomym pastwie ludowym. Oczyma duszy widzi ju autor rzdy inteligencji naukowej jako najbardziej arystokratyczn, najbardziej despotyczn, najbardziej aroganck i najbardziej pogardliw ze wszystkich wadz". Uwikany w spory ideologiczne z Marksem i Mazzinim, Bakunin stanowi jednoczenie sam wdziczne pole do ataku dla swoich przeciwnikw. W jego teorii tkwi bowiem immanentne

sprzecznoci, a liczne prby poddania jej praktycznemu zastosowaniu przyczyniy si do ich uwypuklenia. Pierwsza i zasadnicza sprzeczno dotyczy samej istoty bakuninowskiego anarchizmu: niezgodnoci midzy wolnociowymi ideaami a skrajnie autorytarn natur rewolucji jedynego rodka wiodcego do ich urzeczywistnienia. Fascynacj rewolucyjn przemoc trudno zaiste pogodzi z poszanowaniem dla autonomii jednostki ludzkiej, za immoralizm Katechizmu rewolucjonisty oraz Zasad rewolucji (obie prace aprobowa, bd wesp z Nieczajewem napisa) z moralnoci midzyludzkiej solidarnoci. Idea oglnowiatowej federacji wydaje si sprzeczna z postulatem penej autonomii stowarzysze, natomiast antyniemieckie czy antysemickie uprzedzenia kc si z uniwersalistycznymi zaoeniami wyjciowymi. Jeszcze wiksze sprzecznoci zarysowuj si midzy teori a praktyk prekursora anarchokolektywizmu. Nomad i Stiekow przytaczaj dziesitki przykadw jego dyktatorskich i centralistycznych zapdw prowadzcych do zastpienia spontanicznej rewolucji niewidzialn dyktatur" garstki Midzynarodowych Braci. Inni autorzy podkrelaj nieufno wobec wielbionych w teorii mas ludowych czy zaskakujce przywizanie do buruazyjnej moralnoci. Icie rabelaisowski temperament Bakunina oraz akcentowany przeze prymat ycia nad teori tylko czciowo tumacz rozdwik midzy sowami i czynami, z jakim mamy w jego przypadku do czynienia. Komentatorzy myli Bakunina pomijaj na og zupenym milczeniem ostatni, schykow faz ycia mistrza, z tego chociaby wzgldu, e nie pozostawi w niej po sobie adnego liczcego si manuskryptu. Tymczasem wolno przypuszcza, e radykalna zmiana pogldw, jaka dokonaa si w nim w tym okresie miaa bardzo powane konsekwencje dla dziejw caego ruchu anarchistycznego, przyspieszajc rozkad Midzynarodwki antyautorytarnej i przejcie wikszoci jej aktywistw na pozycje anarchokomunistyczne. Po oficjalnym wycofaniu si z prac Federacji Jurajskiej, zmczony yciem, chorobami i niemilknc kampani zniesawie, przechodzi ostry kryzys wiary, ktry odsuwa go od dotychczasowych przyjaci. Staje si pesymist i sceptykiem w odniesieniu do wasnej teorii. Na rok przed mierci w licie do Elise Reclusa, konstatujc cakowit apati mas, dochodzi do wniosku, e reakcja nieodwoalnie zwyciya. Epoka rewolucji jest zamknita, wiat wkracza w faz powolnej ewolucji. Jedyn szans zmiany upatruje w oglnowiatowym konflikcie zbrojnym. Umiera pogodzony z rzeczywistoci, poddajc w wtpliwo to wszystko, czemu powici swoje ycie. Trudno o bardziej tragiczny i ironiczny fina.

5. Anarchokolektywizm spory i nadzieje

Rozwj anarchizmu jako ruchu spoecznego zbiega si w czasie z upowszechnieniem idei kolektywistycznych. Jest to zbieno bezsporna i naturalnie nieprzypadkowa. Bakuninowski kolektywizm manifestuje wiar w spoeczne przeznaczenie czowieka; roztacza perspektywy przyszego, bezklasowego spoeczestwa skadajcego si z wolnych i solidarnych jednostek ludzkich, bdc zarazem propozycj na tyle oglnikow, aby poddawa si najrnorodniejszym interpretacjom. Stanowi zatem doskonae spoiwo teoretyczne dla sympatykw idei wolnociowych. Bakunin nie by zreszt jego jedynym ani nawet pierwszym eksponentem. Kolektywistyczne wtki pojawiaj si w programach francuskich (Varlin) i belgijskich (De Paepe) sekcji Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw ju ok. 1867 r., z reguy w odniesieniu do wasnoci ziemskiej, ktra nie jest owocem pracy ludzkiej. Na kongresie brukselskim w 1868 r. delegaci francuscy postulowali uspoecznienie ziemi, jako rozwizanie komplementarne wobec mutualizmu w innych dziedzinach gospodarki, a ju po roku, w Bazylei, ortodoksyjni zwolennicy Proudhona znaleli si w mniejszoci. Wikszo dyskutantw postulowaa przejcie rodkw produkcji przez kooperatywy wytwrcze poddane kontroli swoich lokalnych komun. Te ostatnie ciaa interpretowane bd jako federacje wszystkich lokalnych stowarzysze wytwrczych, bd te jako rady mieszkacw powoane przez oglne zebrania okolicznej ludnoci miayby dysponowa ziemi i organizowa suby publiczne na szczeblu lokalnym. Ukoronowaniem tej wizji dla kolektywistw antyautorytarnego pokroju bya idea zastpienia pastw i narodw przez lune federacje komun korzystajce z jakich form systemu przedstawicielskiego, lecz zarazem pozbawione elementw wadzy wykonawczej. Zwolennicy orientacji centralistycznej przeciwstawiali im koncepcj pastwa ludowego" (Volksstaat), czy te robotniczego" (Arbeiterstaaf), natomiast Belgowie w wikszoci wczesnych sporw zajmujcy stanowisko porednie skaniali si ku pastwu federacyjnemu, w ktrym, dziki specjalnej Izbie Pracy w Parlamencie, czoow rol przeznaczyli dla zwizkw zawodowych. Najsabszym punktem programu anarchokolektywistycznego by problem organizacji zarzdzania na szczeblu ponadlokalnym, szczeglnie w odniesieniu do wielkich przedsibiorstw oraz sub publicznych, wymagajcych skoordynowanego dziaania na duych obszarach. Ten wanie problem podj De Paepe we wrzeniu 1874 r. przedstawiajc uczestnikom kongresu w Brukseli, w imieniu miejscowej sekcji Midzynarodwki, raport O organizacji sub publicznych. Akceptujc powszechnie aprobowany trjczonowy model przyszego spoeczestwa (komuny regionalne federacje komun, ktre nazywa wymiennie pastwem oglnowiatowa federacja federacji), referent dokona wyranego zrnicowania ich zada. Jakobiskiej koncepcji omnipotencji Pastwa" przeciwstawi koncepcj wyzwolonych Komun", wybierajcych wszystkich czonkw i samowystarczalnych w swoich funkcjach ustawodawczych, sdowniczych czy policyjnych. Komuna pomylana bya w tym systemie jako podstawowa jednostka organizacji politycznej po rewolucyjnego spoeczestwa. Transport i komunikacja (poczta, koleje, egluga itp.) miay podlega regionom, za kompetencje federacji oglnowiatowej sprowadzayby si do oglnej koordynacji dziaa oraz podejmowania przedsiwzi naukowych lub gospodarczych o skali globalnej. De Paepe nie wykluczy jednak ewentualnoci odgrnej" rewolucji, ktra doprowadzi do przejcia wadzy przez proletariat i ustanowienia tymczasowej kolektywnej dyktatury", co pocigaoby za sob uspoecznienie lub nawet upastwowienie usug oraz rodkw produkcji. Propozycje sekcji brukselskiej spotkay si z ostr krytyk ze strony anarchistw hiszpaskich i szwajcarskich, a nawet czci delegacji belgijskiej (Verrycken) . Uznano je, nie bez racji, za prb przemycenia socjalizmu

pastwowego" (w tym zreszt kierunku De Paepe w przyszoci ewoluowa). Purystycznie nastawieni uczniowie Bakunina pod wpywem terminologicznych niekonsekwencji referatu, dopatrzyli si autorytarnych niebezpieczestw nawet w formach zarzdzania na poziomie komun i federacji. Najzagorzalszych zwolennikw znalazy idee kolektywistyczne wrd Hiszpanw i Szwajcarw, a wic w tych krajach, gdzie byy najblisze praktyce. Dla czonkw Atelier Corporatif w Le Locie czy barceloskich zwizkowcw byy to pogldy najzupeniej naturalne. Czoowi ideolodzy Federacji Jurajskiej: James Guillaume, Adhemar Schwitzgubel i Auguste Spichiger kadli nacisk nie na komuny, lecz na stowarzyszenia wytwrcze. Kolektywizm w ich wersji powizany by cile z syndykalizmem i traktowany niedogmatycznie. Guillaume w Ides sur l'organization sociale (1874) , najdoniolejszej deklaracji teoretycznej jurajczykw usiuje pogodzi ze sob rozwizania ekonomiczne Proudhona i Bakunina, przewidujc pewien rodzaj gospodarki mieszanej. Mae indywidualne gospodarstwa wiejskie i warsztaty rzemielnicze maj koegzystowa z przedsibiorstwami uspoecznionymi, niezbdnymi w dziedzinach wymagajcych zastosowania skomplikowanych maszyn oraz wspdziaania duych grup ludzkich. Stowarzyszenia wytwrcze, speniajce identyczne funkcje, powinny zawrze ze sob pakt solidarnoci gwarantujcy ich wszystkim czonkom peny dostp do wszystkich rodkw produkcji, bdcych w posiadaniu grup oraz identyczne przywileje. Zbiorowym wacicielem byyby wic w tym systemie cae korporacje zawodowe, nie za poszczeglne stowarzyszenia. Guillaume przewidywa ponadto powstanie w kadej komunie Banku Wymiany, skupiajcego towary od producentw i odsprzedajcego je konsumentom przy pomocy specjalnych kuponw (vouchers) zastpujcych pienidze. Komuny, czyli federacje lokalnych producentw zajmowayby si take wychowywaniem dzieci, usugami dla ludnoci i produkcj ywnoci, przy czym artykuy podstawowe miay by rozdawane darmowo (chleb, wino, miso, produkty mleczne). Realizacja wszystkich potrzeb rysowaa si w projekcie Guillaume'a jako odlega docelowa perspektywa. Kolektywistyczne przekonania czonkw Federacji Jurajskiej znalazy wyraz w ich nieoficjalnym hymnie La Jurassienne rozpoczynajcym si od sw: Ouvrier, prendes la machine! Prendes la terre, paysan!". By to kolektywizm o zdecydowanie internacjonal (stycznym charakterze. Nie wyobraano sobie zwycistwa izolowanej rewolucji. Podstaw przyszego ustroju politycznego stanowi miay pakty federacyjne gwarantujce poszczeglnym komunom i federacjom komun pen autonomi. Bardzo podobne pogldy prezentowali emigranci francuscy w Szwajcarii, tworzcy odrbne sekcje Midzynarodwki antyautorytarnej. Jednake Jean--Louis Pindy oraz Paul Brousse silniej jeszcze ni Guillaume akcentowali rol grup wytwrczych. W ich mniemaniu kolektywizm mg si wspiera jedynie na zwizkach tego rodzaju. Komuny terytorialne groziy powieleniem wad normalnego pastwa. Redagowany przez nich dwutygodnik L'Avantgarde" przej motto z La Jurassienne, a w podtytule okrelony by jako organ kolektywistyczny i anarchistyczny". Najodpowiedniejszy dla siebie grunt znalazy jednak teorie kolektywistyczne nie w Jurze, ale w Hiszpanii, gdzie zdaway si naturalnym uzupenieniem endemicznego federalizmu. Tam wanie, wrd anarchistw Andaluzji i Katalonii przyjy si najpowszechniej i jak si okazao, najtrwalej, pozostajc aktualne praktycznie do 1939 r. Bezwzgldna dominacja idei kolektywistycznych w ruchu anarchistycznym nie trwaa dugo. Okres ten zamyka si w latach 1868-1876. Kolejne czterolecie, pomimo kurczowego trzymania si starej terminologii, okreli ju mona jako faz przejciow, poprzedzajc dugotrwae panowania anarchokomunizmu. wiadcz o tym mnoce si w tym okresie zastrzeenia wysuwane przez czoowych animatorw ruchu. Wydaje si, i miay one zasadniczo polityczny charakter anarchokolektywizm okazywa si za mao konkurencyjny w rywalizacji z komunizmem pastwowym. Po prostu w sferze ekonomicznej obiecywa znacznie mniej nie gwarantowa

zaspokojenia wszystkich potrzeb, ani nawet rwnoci ekonomicznej, zbyt mao uwagi powica problemom dystrybucji nadwyek produkcyjnych, nie likwidowa wreszcie cakowicie wasnoci prywatnej, co zwolennikom nurtu zapocztkowanego przez Bakunina wydawao si wwczas niekonsekwencj. Na nieudanym Powszechnym Kongresie Socjalistycznym w Gandawie (1877) kolektywizm znalaz si pod ostrzaem socjalistw zblionych do nurtu marksowskiego. Szwajcarski socjalista Greulich celnie zauway, e wanie w tym systemie pastwo staje si niezbdne w roli superarbitra bronicego interesu ogu przeciw sprzecznym interesom poszczeglnych stowarzysze wytwrczych oraz likwidujcego grob monopolizacji niektrych dziedzin produkcji. Belgowie opowiedzieli si za utrzymaniem pastwa w okresie przejciowym i za stopniowym przekazywaniem przez nie wasnoci rodkw produkcji grupom wytwrcw. Kropk nad i postawio gosowanie w sprawie modelu ekonomicznego spoeczestwa przyszoci; wsplny front komunistw pastwowych" i bezpastwowych" przeway szal na niekorzy kolektywistw (stosunek gosw 16:11). Nadajcy ton ruchowi robotniczemu lat siedemdziesitych dziaacze Midzynarodwki antyautorytarnej znaleli si, ku swojemu zaskoczeniu, w mniejszoci.

6 Okres dominacji anarchokomunizmu. Kropotkin i jego krytycy

Istotn rol we wszystkich dyskusjach lat siedemdziesitych odgryway kwestie terminologiczne. Mody ruch spoeczny dc do duchowego samookrelenia si, poszukiwa sw najpeniej oddajcych jego istot, ale pole wyboru mia bardzo ograniczone. Z koniecznoci posugiwano si terminami, ktrych aura emocjonalna i znaczenie byy od dawna utrwalone, to za z kolei prowadzio do licznych nieporozumie. Mona np. miao zaryzykowa twierdzenie, e odejcie od zasad kolektywizacji nastpioby szybciej, gdyby nie jednoznaczne skojarzenie komunizmu z socjalizmem pastwowym dokonane przez Bakunina. Pojawienie si pierwszych grup okrelajcych si mianem komunistw libertarnych" zbiega si w czasie ze spadkiem autorytetu Bakunina w krgu rewolucjonistw znad Lemanu. Na pocztku 1876 r. z krytyk kolektywizmu wystpili emigranci z Lyonu zgrupowani wok wydawanego przez Charlesa Prrona genewskiego pisma ,,L'Avenir". Jeden z jej czonkw, rzemielnik genewski i pniejszy wsppracownik Kropotkina przy redagowaniu Le Rvolt" Franois Dumartheray opublikowa 4 marca 1876 r. w Brukseli broszur Aux Travailleurs manuels partisans de l'action politique, gdzie zaproponowa formu: od kadego wedug jego si, kademu wedug potrzeb". Z podobnym programem wystpili publicznie w tym samym czasie Reclus, ukowski i Cafiero. Pod wpywem Cafiero, Costy i Malatesty na kongresie florenckim 1876 r. Woska Federacja Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw jako pierwsza opowiedziaa si za komunizmem bezpastwowym. Kady powinien suy spoeczestwu na miar swoich zdolnoci oraz mie prawo wymaga od spoeczestwa zaspokojenia wszystkich swoich potrzeb dostosowanych do stanu produkcji i istniejcych udogodnie socjalnych" gosia rezolucja . Wosi byli jednak zbyt pochonici przygotowaniami do kolejnego powstania, aby stara si rozpropagowa swoje nowe pogldy. Zreszt, nie mogli wwczas jeszcze liczy na poparcie Jurajczykw i wikszoci Francuzw. Cytowane przez Nettlaua fragmenty dyskusji toczcej si podczas kongresu w Verviers (6-8 wrzenia 1877) wiadcz o gbokiej rnicy zda w krgu amis intimes Bakunina . Dopiero odejcie Guillaume'a (maj 1878), sprzeciwiajcego si w imi poszanowania autonomii grup wszelkim uniformistycznym rozwizaniom, stworzyo warunki sprzyjajce powszechnej akceptacji tez anarchokomunizmu. Ju na kongresie Jury w La Chaux-de-Fonds (10-12 padziernika 1879), gdzie gwnym referentem by Kropotkin {L'Ide anarchiste du point de vue de sa realisation pratique) przyjto kompromisow formu uznajc anarchistyczny komunizm jako cel, przy zachowaniu kolektywizmu jako przejciowej formy wasnoci". W marcu nastpnego roku Kropotkin, znajdujcy si wwczas pod silnym wpywem Elise Reclusa, w rocznicowym artykule powiconym Komunie Paryskiej po raz pierwszy zdystansowa si publicznie od zwyczajowej wersji kolektywizmu proponujc uspoecznienie mieszka, ubra, ywnoci i caej produkcji przemysowej, a nie tylko maszyn i rodkw transportu , ale dopiero jesieni odrzuci koncepcj Bakunina w caoci. Decydujca batalia o akceptacj libertarnego komunizmu jako programu spoeczno-ekonomicznego caego ruchu anarchistycznego stoczona zostaa podczas kolejnego kongresu Federacji Jurajskiej (9-10 padziernika 1880 r., La Chaux-de-Fonds), gdzie stronnicy Reclusa przeamywa musieli wtpliwoci Schwitzgubela, Pindy i Herziga. Wedug relacji Kropotkina, o ostatecznym wyniku dyskusji zadecydowa referat Carla Cafiero, ktry udowadnia, e racjonalny anarchista musi by komunist, poniewa kolektywizm nie gwarantuje penej wolnoci nakazujc traktowanie ludzi zgodnie z ich zasugami, a nie potrzebami. Zebranym przypa musiaa szczeglnie do smaku formuka ,,od kadego i kademu wedug jego woli", do jakiej sprowadzi tezy anarchokomunizmu referent . W lad

za Jur rezolucje popierajce anarchokomunizm uchwalili wkrtce Belgowie i Francuzi. Jedynie Hiszpanie w ogromnej wikszoci odrzucili nowe koncepcje, opowiadajc si za powszechn wsplnot dbr tylko w wskich ramach poszczeglnych grup producentw. Piotr Kropotkin (1842-1921) przekonany, e anarchokomunizm stanowi ostateczn formu ruchu, powici kilkanacie lat ycia na gromadzenie argumentw potwierdzajcych jego suszno, nada mu charakter spjnej i konsekwentnej doktryny odwoujcej si do najnowszych ustale nauki zamiast do pism poprzednikw. Niezliczone artykuy rozsiane w rocznikach ,,Le Rvolt" i The Freedom", a przede wszystkim ksiki Zdobycie chleba (La conqueste du pain, 1892; polski przekad 1925) oraz Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju (Mutual Aid. A Factor in Evolution, 1902; polski przekad 1919) stworzyy teoretyczny fundament, ktry w wielu rodowiskach anarchistycznych spenia rol analogiczn do marksowskiego Kapitau. Duch scjentyzmu i ewolucjonizmu przenikajcy jego wywody pozbawia anarchizm pitna ekstremizmu. Punktem wyjcia teorii Kropotkina jest specyficzna filozofia przyrody akcentujca federacyjny" model wszechwiata oraz powszechno zjawisk wspdziaania w wiecie oywionym. Spoeczestwo ludzkie, pierwotne wobec jednostki, nie odbiega w jego ujciu od oglnego wzoru natury. Elementy wzajemnej pomocy i wewntrzgatunkowej solidarnoci gruj w nim nad walk o byt" (w rozumieniu socjaldarwinistw), ktrej nadaje czysto psychologiczn interpretacj widzc w niej przejaw potrzeby manifestowania wasnej autonomii przez uspoecznion jednostk (individual selfassertion). Obserwacja zachowa zwierzt i ludzi, a take wasna interpretacja dziejw prowadzi anarchistycznego ksicia" do wniosku, e wspzawodnictwo jest zawsze szkodliwe dla gatunku", za pomoc wzajemna stanowi najniezawodniejszy rodek zapewniajcy kademu najwiksze bezpieczestwo [...], najpewniejsz gwarancj postpu, zarwno fizycznego, jak umysowego i moralnego" . Interes jednostki zlewa si u Kropotkina z interesem oglnospoecznym. Jej potrzeba duchowej autonomii zepchnita jest na daleki plan przez przyrodzone i dominujce skonnoci do kooperacji i solidarnoci z innymi jednostkami . Wrodzona dobro i agodno skania j w warunkach naturalnych do altruizmu. Wytwory ludzkoci s jej wsplnym dziedzictwem, w ktrym nie da si precyzyjnie wyznaczy wkadu poszczeglnych osb. Dlatego sta si powinny wasnoci ogu. Za komunizmem przemawia rwnie przyjta perspektywa historiozoficzna. Pastwo kapitalistyczne stanowi dla szkodliwy, ale przejciowy efekt niedostatku solidarnoci w skdind gloryfikowanych przeze komunach redniowiecznych. Jako czynnik nienaturalny, wrogi spoeczestwu, skazane jest na nieuchronny upadek. Wiek XIX przejdzie do historii jako epoka bankructwa parlamentaryzmu i kapitalizmu. Niepowstrzymany proces ewolucyjny pcha samoczynnie spoeczestwa w kierunku komunizmu. Narastajca coraz wyraniej od poowy wieku potrzeba wolnoci, sprawiedliwoci i rwnoci musi zaowocowa ustanowieniem komunistycznego anarchizmu. Nie oznacza to bynajmniej, e Kropotkin wyrzeka si rewolucji, nadaje jej jednak zgoa odmienny sens ni Bakunin. Rewolucja spoeczna w tym ujciu nie jest apokaliptyczn si niszczc, ale zjawiskiem przyrodniczym, rwnie naturalnym co burza z piorunami albo wybuch wulkanu, niezbdnym dla przeamania oporu tradycji i zmurszaych instytucji. To po prostu okres przyspieszonej ewolucji. Pomidzy bojowymi artykuami, ktre weszy w skad tomu .Paroles d'un Rvolt (1878-1882), a pniejszymi pismami z okresu pobytu w Anglii istnieje wyrana rnica. Zapewne pod wpywem kontaktw z socjalistami brytyjskimi Kropotkin modyfikuje swj pierwotny rewolucjonizm. W jednym z przemwie z roku 1891 sugeruje nawet, e anarchizm moe by wprowadzony w czyn wskutek dojrzewania opinii publicznej, przy moliwie minimalnym naruszeniu porzdku publicznego". W tym swoistym, anarchistycznym reformizmie mona si dopatrywa reakcji zawiedzionego idealisty.

Analizujc przebieg Wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz Komuny Paryskiej (ocenianej skdind bardzo surowo), autor Etyki doszed do wniosku, e za usprawiedliwione i rokujce szanse powodzenia uzna mona jedynie te rewolucje, ktre speniaj nastpujce postulaty: a) maj jasno wytknity cel; b) nie usiuj zastpi obalonych organw wadzy wasnymi; c) daj. masom natychmiastowe poczucie poprawy ich losu (wywaszczenia, rozdawnictwo ywnoci). Podstawowym zadaniem rewolucji jest bowiem zdobycie chleba", czyli zaspokojenie podstawowych, identycznych potrzeb wszystkich ludzi. Kropotkin wyobraa j sobie jako dugotrway, powszechny, ywioowy i zrnicowany na poszczeglnych terytoriach proces, ktry w ostatecznym rachunku doprowadzi do wykrystalizowania si anarchokomunistycznego modelu ycia spoecznego, stanowicego syntez wolnoci politycznej i ekonomicznej. W sferze rozwiza ekonomicznych anarchokomunizm oznacza likwidacj pienidza, wasnoci prywatnej i grupowej oraz moralny obowizek pracy sprzony z egalitaryzmem w dziedzinie dystrybucji. Ma to zagwarantowa zaspokojenie wszystkich potrzeb niezalenie od indywidualnego wkadu pracy poszczeglnych osb. Swobodny dostp do dbr i usug bdzie moliwy wskutek zracjonalizowania gospodarki i ograniczenia kapitalistycznego marnotrawstwa. Efekt piciogodzinnej dniwki caej ludnoci pomidzy dwudziestym pitym a pidziesitym rokiem ycia powinien w zupenoci pokry przewidywany popyt dzienny. Przeplatanie wysiku fizycznego i umysowego oraz zrezygnowanie z rodzcego monotoni, sztywnego podziau pracy powinno owocowa znacznym wzrostem wydajnoci. Kropotkin wyranie nawizuje w tym miejscu do koncepcji Fouriera. Rozwizania, jakie proponuje, zwrcone s ku przeszoci, ku czasom autarkicznej, drobnotowarowej gospodarki naturalnej i ku modelowi rzemielnika-artysty. W przeciwiestwie do Morrisa czy Ruskina nie ma zastrzee wobec maszyn i produkcji fabrycznej pod warunkiem, e przemys zostanie zdecentralizowany, a niewielkie zakady suy bd potrzebom rolnictwa albo wyrcza okoliczn ludno przy wykonywaniu nieprzyjemnych czynnoci . W sferze rozwiza spoecznych kropotkinowski anarchokomunizm nie grzeszy oryginalnoci, zna w nim lady narodnickiej' przeszoci autora. Pragnie on skojarzenia redniowiecznego komunalizmu z komunizmem. Na gruzach systemu pastwowego powsta ma sie komun niewielkich, autonomicznych i w duym stopniu niezalenych gospodarczo wsplnot pracy o zrnicowanym charakterze (zajcia rolnicze i pozarolnicze)8", ktre przejm na siebie dobrowolnie zadanie organizacji usug publicznych. Szczegw nie da si jednak z gry przewidzie. To, co powstanie samorzutnie, pod naciskiem naglcych potrzeb, bdzie nieskoczenie doskonalsze od tego wszystkiego, co mona by wymyli w gabinetach przepenionych ksikami lub w kancelariach ratuszw". Jednostki mie bd, naturalnie, nieograniczon swobod zrzeszania si, co w poczeniu z wolnym dostpem do dbr i usug powinno im stworzy optymalne warunki penego, wszechstronnego i zindywidualizowanego rozwoju. Rozbudzone potrzeby duchowe mona bdzie zaspokoi dziki znacznemu skrceniu dnia pracy. Twrca doktryny anarchokomunistycznej nie przewiduje co prawda uzalenienia dostpu do wsplnej wasnoci od stopnia wywizywania si z obowizkw wzgldem wsplnoty, ale wypowiada si z entuzjazmem o presji moralnej, jak opinia publiczna wywiera bdzie na nieliczne jednostki aspoeczne lub absolutnie niezdolne do wytwarzania czegokolwiek poytecznego". To zadziwiajce odstpstwo od zasad wolnego spoeczestwa tumaczy Woodcock wpywami Godwina i wrodzonym purytanizmem autora. Pen

realizacj wolnoci jednostki, jej wszystkich aspiracji duchowych zapewni moe tylko czas wolny", a nie praca produkcyjna, w ktrej kady zespolony jest z innymi. Kropotkin przewiduje, rzecz jasna, ogromny rozkwit twrczoci wszelkiego typu. Uksztatowane w warunkach anarchokomunizmu wolno i twrcze jednostki ludzkie stworzy maj zupenie nowy model spoeczestwa przypisujcego podstawowe znaczenie niematerialnym czynnikom egzystencji (pikno, dobro, sprawiedliwo). Z propagandowego punktu widzenia anarchokomunizm stanowi or daleko skuteczniejszy od bakuninowskiego kolektywizmu. Gwny akcent przesunity zosta z totalnej negacji rzeczywistoci ku rozwizaniom pozytywnym epatujcym swoj gboko humanistyczn wymow. Mona byo powtpiewa w ich praktyczno czy szanse realizacji, ale nie sposb byo ich si ba. Sugerujc czytelnikom nieuchronno przewidywanych zmian geograf rosyjski rozbraja jednoczenie ich si oporu. Pacyfistyczny ton wywodw odcina si wyranie od wybuchw nienawici klasowej dominujcych w publicystyce, ruchu. Scjentystyczny pokost, przy pomocy ktrego usiowa podnie reputacj anarchizmu, nie by jednak w stanie ukry sprzecznoci i naiwnoci przysonitych modnym naukowym sztafaem. Centralna dla teorii Kropotkina metafizyczna koncepcja jednostki ludzkiej dobrej i niezmiennej z natury kci si z przyjt perspektyw ewolucjonistyczn. Przepajajcy ca jego twrczo optymizm dziejowy jest raczej aktem wiary ni rozumu. Prezentowane tezy opieraj si czsto na jednostronnym materiale cakowicie pomijajcym zjawiska przeciwstawne. Tok wywodw przesiknity jest skrajnym wolntaryzmem godnym raczej wizjonera-utopisty ni chodnego analityka. Dostrzegali czciowo te wady od samego pocztku rwnie sami anarchici, ale potrzeba posiadania teoretycznego uzasadnienia, dajcego gwarancj spenienia wasnych marze, okazaa si silniejsza od krytycyzmu. Ruch anarchistyczny zapaci za to w ostatecznym rachunku wysok cen. Nieomal wszyscy czoowi eksponenci nieindywidualistycznego anarchizmu epoki fin de siecle (ze znaczcym wyjtkiem Johanna Mosta) uznali pogldy Kropotkina za wasne. Charakterystyczne jest jednak, e jego kolejnym publikacjom nie towarzyszyy waciwie adne powaniejsze dyskusje. Ziarno pado niewtpliwie na grunt niezwykle podatny, ale wiele wskazuje na to, e decydujcy wpyw miay w tym wypadku czynniki natury psychologicznej. W okresie wzmoonych represji i zmasowanej propagandy wymierzonej przeciwko ruchowi odczuwano pragnienie zgrupowania si pod jednym sztandarem, zminimalizowania istniejcych podziaw wewntrznych. Jak silna musiaa by owa presja psychiczna, wiadczy wymownie postawa Maksa Nettlaua, cieszcego si zasuon reputacj weredyka i indywidualisty, przeciwnika dogmatyzmu i wzajemnej nietolerancji we wszystkich przejawach, A przecie on wanie opublikowa w roku 1890 broszur, w ktrej odmawia przedstawicielom innych tendencji miana prawdziwych anarchistw . Czoowi teoretycy z lat 18851905 (Kropotkin, Reclus, Grave, Hamon) rnili si midzy sob gwnie rozkadem akcentw. Jean Grave mg kwestionowa rol zwizkw zawodowych, Reclus silniej jeszcze ni Kropotkin podkrela ewolucyjny charakter procesu dziejowego, Oscar Bertoni uznawa potrzeb wielkiego przemysu i produkcji masowej , lecz zasadniczych tez anarchokomunizmu nikt w nich nie poddawa w wtpliwo, przynajmniej publicznie. Rosnce z biegiem lat zastrzeenia bardzo dugo ujawniay si tylko w poufnej korespondencji. Na zewntrz dbano o pozory jednoci. Dlatego nieskrpowane polemiki teoretyczne na amach pism anarchistycznych pojawiy si dopiero w ostatnich latach przed wybuchem I wojny wiatowej, kiedy zarysoway si zasadnicze rozbienoci w ocenie biecych wydarze politycznych. Dla powanej wikszoci zachodnioeuropejskich anarchistw pogldy Kropotkina i Reclusa stay si w tym okresie jedyn godn akceptacji wykadni wiary. W latach osiemdziesitych pewien opr stawiali im jedynie aktywici hiszpascy, zwracajcy od pocztku uwag na niebezpieczestwo nowego dogmatyzmu. Tarrida del Marmol zarzuca autorowi Zdobycia chleba propagowanie

biblijnych koncepcji ekonomicznych", a kiedy w Madrycie i Sewilli pojawiy si grupy anarchokomunistyczne atakujce pozycje kolektywistw rzuci haso anarchizmu bezprzymiotnikowego". Poparli go inni wpywowi anarchici kataloscy z Ricardo Mella i Juanem Montseny (Federico Urales) na czele, ale nie zapobiegao to rozbiciu anarchistycznych zwizkw zawodowych na dwa zwalczajce si ugrupowania. Bezkrytyczny stosunek Kropotkina do wasnych tez , talent literacki z jakim je prezentowa, a przede wszystkim jego niepowtarzalny autorytet osobisty i naukowy wszystko to oniemielao potencjalnych sceptykw. Nawet dziaacz tej rangi co Malatesta uzna za stosowne zaguszy wasne wtpliwoci w sprawie tezy o moliwej nadprodukcji ywnoci (tzw. prise au tas, czyli wyoenie na stos" wg sformuowania Kropotkina), czy o potrzebie tworzenia wsi przemysowych". Wicej miaoci wykaza jego bliski wsppracownik, dr Saverio Merlino, polemizujc w 1893 r. z Kropotkinrh i Reclusem na amach La Rvolt" oraz La Rvolution Libertaire". Merlino propagujcy ide amorfizmu" (hipotetyczny charakter wszelkich teorii; niezbdno istnienia jakich form organizacji w spoeczestwie anarchistycznym, ktrych ksztatu nie da si z gry przewidzie), podda surowej krytyce ekonomiczne zaoenia anarchokomunizmu, zwaszcza za wiar, e zasada rb co chcesz" w sferze produkcji w cudowny sposb doprowadzi do powszechnej, obfitoci dbr konsumpcyjnych. Argumenty te nie wywoay wwczas adnego odzewu, za ich autor, prewencyjnie aresztowany przez policj, straci wkrtce szans prowadzenia dalszej dyskusji. Musiao upyn jeszcze kilkanacie lat zanim inni dziaacze zaczli z rwn swobod i krytycyzmem analizowa nieformaln doktryn ruchu. Najdalej zaszed w tym kierunku James Guillaume, ktry ju w 1902 r. owiadczy, e anarchia jako zasada organizacji i dziaania w ujciu Reclusa i Kropotkina jest absurdem, ktrego unikn Bakunin". Autorzy najbardziej wnikliwych analiz anarchokomunizmu Malatesta i Nettlau dochodzili do swych pogldw stopniowo, zaostrzajc krytyk w kolejnych publikacjach. Czoowy przedstawiciel kierunku rewolucyjnego we woskim anarchizmie, dobrze znajcy Kropotkina jeszcze z czasw dziaania Federacji Jurajskiej, doszed ostatecznie do wniosku, e jego teoria stanowi interesujc hipotez robocz, operujc bezpodstawnie optymistycznymi zaoeniami oraz beztrosko ignorujc sprzeczne z ni fakty. Naukowo wywodw (scientificismo) uwaa za rdo saboci, a nie siy, poniewa skaniaj do fatalistycznych wnioskw sprzecznych z duchem anarchizmu. Odpowiedzialnoci za nadanie im postaci dogmatycznej nietolerancyjnej wobec innych opinii doktryny, obarczy w rwnym stopniu wszystkich anarchistw. Nettlau, w przeciwiestwie do Malatesty, nie by skonny do wybielania Kropotkina. Zarzuca mu sprowadzenie ruchu na ideowe manowce, naiwno, woluntaryzm i bdn ocen rzeczywistoci. Altruistyczn koncepcj jednostki ludzkiej u Reclusa i Kropotkina tumaczy nagminnym bdem wszystkich ideologw polegajcym na przypisywaniu innym wasnych ocen. Do opinii tych naley jeszcze doczy narastajce wraz z upywem lat obawy, e komunistyczny anarchizm, nie likwidujc cakowicie niebezpieczestwa kolektywnego egoizmu, stwarza podoe dla ucisku jednostki przez wsplnot. Taki pogld wyraali m.in. ludzie tej miary co Martin Buber i Gustav Landauer. Chocia zarzuty wysuwane pod adresem anarchokomunizmu byy na og suszne, nie one, jak si wydaje, przesdziy o losach doktryny. Decydujcy wpyw na podwaenie jej pozycji miay czynniki zupenie innej natury: prowojenne stanowisko Kropotkina i Grave'a, ktre osabio znacznie ich autorytet; rozwj industrializacji dezaktualizujcy proponowane rozwizania ekonomiczne oraz, last but not the least, konkurencja ze strony ideologii anarchosyndykalistycznej. W efekcie po zakoczeniu I wojny wiatowej anarchokomunizm okaza si ju tylko jedn z licznych rywalizujcych ze sob o wpywy koncepcji w onie bardzo osabionego ruchu anarchistycznego.

7. Anarchosyndykalizm

Stosunek anarchistw do zwizkw zawodowych nacechowany by w XIX w. rezerw i ambiwalencj. Sformuowanej przez Proudhona tezie o koniecznoci spoeczno-ekonomicznej emancypacji proletariatu wasnymi siami, towarzyszyy wtpliwoci, czy wanie syndykaty, bdce obiektem penetracji partii politycznych i ukierunkowane na doran popraw warunkw bytowych robotnikw, su tej sprawie najlepiej. W bakuninowskim modelu spontanicznej rewolucji", sterowanej dyskretnie przez garstk wtajemniczonych braci", zwizki zawodowe s zbdne, stanowic w najlepszym razie dogodne pole agitacji. Wreszcie Kropotkin majcy ze dowiadczenie z angielskimi zwizkami zawodowymi zwraca si w fazie anarchokomunistycznej raczej ku maym wsplnotom wytwrcw obsugujcych potrzeby ludnoci wiejskiej. Podczas dyskusji, jakie toczyy si w latach siedemdziesitych, zdecydowanie dominowa pogld, e ruch zwizkowy ma sens jedynie w ramach Midzynarodwki, przede wszystkim jako dogodne forum dla zakadania kas oporu, a podczas obrad Powszechnego Kongresu Socjalistw w Gandawie (1877) Andrea Costa w imieniu woskich anarchistw uzna go nawet za jedn z gwnych przeszkd dla realizacji wasnych ideaw . Ze swej strony sami zwizkowcy, poza obszarem Jury i Hiszpanii, na og stronili od anarchistw. Przeamanie tej oboplnej nieufnoci, przeradzajcej si niekiedy w jawn wrogo nastpio dopiero w ostatniej dekadzie stulecia w zmienionej rzeczywistoci politycznej i spoecznej. Narodziny rewolucyjnego syndykalizmu interpretuje si niekiedy jako efekt samoistnej ewolucji ruchu zwizkowego . Jest to ujcie rwnie symplicystyczne jak to, ktre usiuje wszystko wyjani penetracj rodowisk robotniczych przez anarchistycznych agitatorw. W rzeczywistoci mamy wwczas do czynienia z dwustronn ewolucj stanowisk. Narastajca, zwaszcza wrd modych anarchistw, frustracja wywoana nieskutecznoci taktyki czynu indywidualnego oraz mnocymi si represjami zbiega si w czasie z gbokimi zmianami w samej formule unionizmu. W Wielkiej Brytanii przyjy one w latach 1889-92 posta tzw. nowego unionizmu" zrywajcego z jednostronn zalenoci od partii liberalnej i orientujcego si rwnie na cele polityczne. We Francji reformistyczny syndykalizm, zalegalizowany na nowo w 1884 r. pod wpywem burzliwych strajkw z drugiej poowy lat osiemdziesitych przeobrazi si gruntownie, zarwno duchowo, jak i organizacyjnie , co znalazo wyraz w utworzeniu Powszechnej Konfederacji Pracy (CGI) oraz Izby Pracy (Bourses du Travails 1888) sfederowanych w roku 1892. W skali midzynarodowej rosnce wpywy socjalistw sprzyjay upolitycznieniu ruchu zawodowego, ale stymuloway zarazem now uwrierystyczno-solidarnociow wiadomo zwizkowcw. Anarchici napywajcy w coraz wikszej liczbie do zrzesze robotniczych trafiali zatem na grunt wietnie przygotowany. Zasadnicze spory, jakie tocz si na temat anarchosyndykalizmu, dotyczce zarwno jego istoty; jak i charakteru zwizku z anarchizmem, s w duej mierze skutkiem terminologicznych kontuzji nagminnego utosamiania caego syndykalizmu pocztkw XX w. z jego kierunkiem rewolucyjnym, za tego ostatniego z jego wersj anarchistyczn. W rzeczywistoci syndykaty nastawione rewolucyjnie nawet w okresie najwietniejszego rozwoju zrzeszay we Francji niewiele ponad poow zwizkowcw, ktrzy z kolei, o czym nie wolno zapomina, reprezentowali zaledwie ok. czterdziestu procent pracownikw najemnych. Co wicej rewolucyjne syndykaty nie byy bynajmniej jednorodne ideologicznie. cieray si w nich wpywy anarchizmu, allemanizmu, blamkizmu i innych odmian socjalizmu, akceptujcych koncepcj zwizkw zawodowych jako orodkw nieustannej, czynnej i samodzielnej walki proletariatu z ustrojem kapitalistycznym. czy te wszystkie kierunki

wsplna im wiara w strajk generalny jako rozstrzygajc bro klasy robotniczej i rozrusznik zbliajcej si nieuchronnie rewolucji, dzieli za stopie negacji aktywnoci politycznej; przede wszystkim jednak, wizja porewolucyjnej rzeczywistoci oraz miejsce przeznaczone w niej dla zwizkw zawodowych. Tak wic anarchosyndykalizm stanowi pocztkowo po prostu jeden z konkurencyjnych nurtw teoretycznych oddziaujcych na mentalno i praktyczn dziaalno rewolucyjnych syndykalistw, ale nie jaki odrbny ruch spoeczny, jak to sugeruj niektre interpretacje. Takich cech nabra dopiero po wyksztaceniu wasnych, specyficznych form organizacyjnych, najpierw w Hiszpanii, a pniej w Rosji i Stanach Zjednoczonych, za na skal midzynarodow po roku 1920, kiedy rozamy wywoane zrnicowanym stosunkiem do rewolucji bolszewickiej wrd syndykalistw rewolucyjnych doprowadziy do wyodrbnienia si Midzynarodwki anarchosyndykalistycznej z siedzib w Berlinie (1922). Przenoszenie tej sytuacji na okres wczeniejszy nie wydaje,si uzasadnione. Anarchici wnieli do rewolucyjnego syndykalizmu skrajn negacj pastwa i spraw politycznych oraz podchwycon za Henri Tolaine'm tez, e zwizki zawodowe nowego typu stanowi zarodki gruntownie przeobraonego spoeczestwa przyszoci. Filarem porewolucyjnego ustroju sta si miay zwizki wytwrcw bdce jedynym dysponentem rodkw produkcji; podstawow komrk spoecznej i ekonomicznej organizacji spoeczestwa. Rol, ktr Kropotkin powierza lokalnym komunom zoonym z wolnych obywateli, spenia miay w tym projekcie federacje lokalnych wsplnot wytwrczych. Modyfikacja ta, wynoszca na piedesta homo faber kosztem homo consumens nie podwaaa bynajmniej podstawowych zaoe anarchokomunizmu. Syndykalici pokroju anarchistycznego wyzbyli si rwnie typowego dla zwolennikw Bakunina uprzedzenia do wszelkich form dziaalnoci zorganizowanej, dbajc jedynie o to, aby rewolucyjne syndykaty posiaday efektywne zabezpieczenie przed grob biurokratyzacji. W sumie odstpstwa od tego co uchodzio w,ich epoce za kanon myli libertarnej nie byy na tyle due, aby usprawiedliwi praktyk usuwania Pelloutiera i jego naladowcw poza pole zainteresowania historykw anarchizmu. Za rozwizaniem ujmujcym anarchosyndykalizm jako jedno z historycznych wciele anarchizmu przemawia rwnie fakt, i jego czoowi przedstawiciele czuli si penoprawnymi czonkami ruchu, uczestniczyli w midzynarodowych konwentyklach i mimo ostro sformuowanych zarzutw nigdy nie zostali z nich usunici. Wspiera ich wasnym autorytetem James Guillaume najbliszy wsppracownik Bakunina ktry w ostatniej fazie ycia zwiza si z pismem La Bataille Syndycaliste". Nie ulega jednak wtpliwoci, e wikszo uznanych przywdcw ruchu z niepokojem obserwowaa postpy nowej doktryny widzc w niej zagroenia dla strzeonej dotd zazdronie niezalenoci. Niechtny stosunek do animatorw CGT spowodowany by take ich pen identyfikacj z rewolucyjnym syndykalizmem, podczas gdy w opinii Kropotkina, Pougeta czy Pelloutiera powinni byli ograniczy si do propagandy czystego" anarchizmu. Zoty wiek anarchosyndykalizmu w europejskim i amerykaskim ruchu zwizkowym przypada na pierwsze wierwiecze XX w. Jego pocztki s niewiele wczeniejsze, cho nie brak prb przesunicia ich gboko w wiek XIX . Jednak za" prawdziwego prekursora tej tendencji uzna wypada Fernanda Pelloutiera (1867-1901), ktremu udao si dostosowa hasa rewolucyjnego anarchizmu do formuy organizacyjnej syndykalizmu stworzonej jeszcze w krgu oddziaywania idei Proudhona. Podczas kongresu w Bazylei w 1869 r. Eugne Hins, referujcy stanowisko sekcji belgijskiej Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw stwierdzi, e zwizki zawodowe mog sta si zalkiem socjalistycznego spoeczestwa, jeli przyjm specyficzn podwjn form organizacyjn" wic kadego ze swych czonkw nie tylko z innymi pracownikami tej samej brany, ale i ze wszystkimi zatrudnionymi w tym samym regionie. Werbalne poparcie dla tej koncepcji zgosili Francuzi i Jurajczycy, za Hiszpanie, znajdujcy si wwczas pod silnymi wpywami aliansistw", wprowadzili j niezwocznie w czyn, w swojej wieo utworzonej Federacji

Regionalnej (1870 r.), skadajcej si z secciones de officio oraz federaciones ocales. Od analogicznych organizacji z pocztkw XX w. rniy si tylko brakiem konsekwentnego programu dziaania i niejasn wizj porewolucyjnej rzeczywistoci. We francuskim unionizmie podwjne zakotwiczenie zwizkowcw (lokalne w Bourses du Travaii oraz branowe, za porednictwem Chambres Syndicales) stao si moliwe dopiero od 1888 r. Stosunkowo niewielka grupa aktywistw anarchistycznych miaa powany udzia w przeobraeniu tych nielicznych, reformistycznych i zwizanych z gedystami syndykatw, w prne i skoordynowane z innymi, wiadome swoich celw organizacje o charakterze rewolucyjnym. Czoowy ideolog nowego kierunku Fernand Pelloutier, mia biografi typow dla dziaaczy CGT. Jako syn prowincjonalnego urzdnika i potomek starej hugenockiej rodziny trafi do ruchu zwizkowego okrn drog, poprzez republikanizm, socjalizm i anarchizm. Jeszcze przed przybyciem do Parya w roku 1893 nalea wraz z P. Brousse'm do pierwszych propagatorw strajku generalnego. Postaci znan sta si jednak dopiero w roku 1894, kiedy wybrano go sekretarzem Federacji Izb Pracy , ktr to funkcj piastowa a do mierci. Podczas swojej byskotliwej, cho urwanej przedwczenie kariery Pelloutier okaza si wymienitym organizatorem i bodaj jeszcze lepszym agitatorem. Za jego szecioletniej kadencji zasig oddziaywania Federacji znacznie si powikszy, a jej charakter, zgodnie z sugestiami rzutkiego sekretarza, uleg gruntownym przeobraeniom. Charakterystyczna dla Pelloutiera wizja walczcych syndykatw jako praktycznych szk anarchizmu" zarysowana zostaa po raz pierwszy w artykule z 1895 r. opublikowanym w sprzyjajcym syndykalistom pimie J. Grave'a Les Temps Nouveaux" . Dochodzi w nim do wniosku, e jako laboratorium walk ekonomicznych oderwane od rywalizacji wyborczej, sprzyjajce strajkom generalnym z ich wszystkimi konsekwencjami, rzdzce si anarchicznie, syndykat stanowi organizacj zarazem rewolucyjn i libertarn, jedyn, ktra moe przeciwway i doprowadzi do zniszczenia szkodliwe wpywy politykw kolektywistycznych". Przewiduje, e w porewolucyjnym okresie przejciowym, poprzedzajcym ustanowienie anarchokomunizmu, wanie syndykaty, bliskie ideaowi wolnych stowarzysze wolnych producentw", stanowi bd naturaln podstaw nowego porzdku. Rozwinicie tego wtku zawiera raport O roli Izb Pracy w przyszym spoeczestwie przedstawiony przeze na V Kongresie Federacji (Tours, wrzesie 1896), gdzie zaakcentowana jest silnie potrzeba podjcia natychmiastowych przygotowa do odpowiedzialnych zada oczekujcych zwizkowcw . Manifest Bourses du Travail z okazji 1 maja 1896 r. nie pozostawia wtpliwoci, e hasaanarchosyndykalizmu przyjte zostay z entuzjazmem przez powany odam francuskich syndykalistw. Dominuje w nich bez reszty rewolucyjna perspektywa. W przekonaniu, e gwna odpowiedzialno za zo spoeczne spada na instytucja, nie ludzi [...] izby pracy wypowiadaj wojn wszystkiemu co tworzy, podtrzymuje i umacnia organizm spoeczny" gosi Manifest , zapowiadajcy rychy przewrt spoeczny wskutek presji gigantycznego stowarzyszenia" proletariatu, wiadomego swej mocy i celw, dcego do likwidacji wasnoci prywatnej, aby stworzy warunki do swobodnego ycia na wolnej ziemi". Pelloutier traktowa czonkw rewolucyjnych syndykatw jako anarchistw par excellence. W Historii Izb Pracy, ktr uzna mona za jego duchowy testament, walka wszelkimi pozaprawnymi rodkami, od pozoracji pracy po sabotae i strajk generalny, uznana zostaa za jedno z naczelnych zada nowych zwizkw. Bardzo silny nacisk pooony zosta rwnie na dziaalno owiatow i propagandow. Prowadzio to do wzmocnienia zarysowujcej si ju wczeniej we francuskim syndykalizmie tendencji do samowystarczalnoci penej samodzielnoci. Zwizki wypowiadajce bezkompromisow walk kapitalistycznemu pastwu dyy do szczelnego odgrodzenia si od wpyww jego instytucji i partii politycznych. Tworzyy swoist, wielofunkcyjn enklaw wolnego spoeczestwa wcielajc w swj schemat organizacyjny zasady federalizmu i autonomii lokalnej, majce sta si podstaw przyszego ustroju.

Palloutier nie doy ju chwili, kiedy postpy syndykalizmu rewolucyjnego w onie CGT (grupujcej Chambres Syndicales w podwjnej postaci syndykatw oglnokrajowych oraz lokalnych federacji branowych) umoliwiy formalne wejcie Federacji Gied Pracy do struktury organizacyjnej Powszechnej Konfederacji Pracy (1902 r.). Data ta wyznacza pocztek najwietniejszego okresu w dziejach nowej szkoy" francuskiego syndykalizmu, trwajcego do 1909 r. Zdeklarowani anarchosyndykalici stanowili wprawdzie znikom mniejszo zjednoczonej CGT, ale dziki obsadzeniu kluczowych pozycji zachowali powany wpyw w ruchu zwizkowym, szczeglnie w sprawach programowych. Wywodzcy si z anarchizmu przywdcy CGT Paul Delesalle, Georges Yvetot czy te Emile Pouget, poza ucileniem niektrych koncepcji nie wnieli jednak nic nowego do teorii i praktyki anarchosyndykalizmu. Co wicej, w ich wydaniu upodabniaa si ona do czystego syndykalizmu" reprezentowanego przez niektrych dziaaczy modszego pokolenia z Monattem na czele. Wizja porewolucyjnej rzeczywistoci, w ktrej administracja lokalna zostanie zastpiona przez giedy pracy, syndykaty wejd w rol dotychczasowych pracodawcw, a CGT jako forum dyskusyjne i koordynujce spenia bdzie funkcje wadz centralnych , motywowana bya przez tych ostatnich raczej wzgldami technicznymi ni ideowymi. Anarchici w CGT szybko identyfikowali si z celami organizacji - dostrzegajc w rewolucyjnym syndykalizmie anarchizm odrodzony, odwieony oddechem myli proletariackiej; realistyczny i konkretny anarchizm, ktry w przeciwiestwie do dawnego, nie zadowala si ju negacj lub afirmacj abstrakcyjnych idei; anarchizm robotniczy, ktry umocnionej latami walki klasie robotniczej a nie garstce wtajemniczonych, powierza trosk o swoje spenienie" . Buruazyjnej demokracji obywatelskiej ujmujcej ludzi w sposb abstrakcyjny jako wyizolowane jednostki polityczne, przeciwstawiono ekonomiczn koncepcj demokracji wytwrcw, dostosowan do potrzeb realnie istniejcych grup produkcyjnych. Podstaw jej dziaania miaa by wola uwiadomionej mniejszoci, zgrupowanej i w rewolucyjnych syndykatach, nie za arytmetyczna wikszo gosw. W ten sposb, separatystyczny ruch rewindykacyjny wyli twrcw skania si niepostrzeenie w stron elitaryzmu. Wrogo do demokracji nie bya jedyn cech upodabniajc rewolucyjny unionizm do anarchizmu. Nastroje antyinteligenckie ' i antymilitarystyczne, niech do parlamentaryzmu, kultury buruazyjnej i wszelkiego teoretyzowania wszystkie te cechy uwrierystycznej ideologii syndykalistw ulegy silnemu wzmocnieniu pod wpywem kontaktw z anarchizmem. W efekcie anarchosyndykalizm jest, by moe, mniej bezkompromisowy w stosunku do pastwa, ale za to bardziej ni inne tendencje anarchistyczne wrogi inteligencji. Pierwszy propagator rewolucyjnego syndykalizmu na ziemiach polskich, lekarz, dr Jzef Zieliski stanowczo odradza robotnikom jakiekolwiek kontakty z nimi . Inny jajogowy" syndykalista Edouard Berth, podopieczny Sorela zaszed w samobiczowaniu jeszcze dalej, publikujc osobn ksik powicon szkodliwoci" intelektualistw . Haso robotniczej samowystarczalnoci, traktowane z ca powag prowadzio do zawenia pola zainteresowa anarchosyndykalistw. Dostrzec jednak mona u nich, rzadkie u anarchistw, uwielbienie maszyny i rozwoju przemysowego oraz kult spontanicznej aktywnoci przeradzajcy si w fascynacj rewolucyjn przemoc. Podstawow metod dziaania syndykalistw rewolucyjnych bya tzw. akcja bezporednia . Sensem istnienia bojowych zwizkw zawodowych, w przeciwiestwie do tradycyjnych, nastawionych na popraw warunkw bytowych robotnikw, by czynny, nieustajcy opr stawiany wacicielom rodkw produkcji oraz strukturom i instytucjom pastwa. W action directe widziano najczystsze wcielenie zmysu rewolucyjnego". Pouget pisa, e jest to manifestacja woli i wiadomoci proletariackiej", wyraz spontanicznych de emancypacyjnych, pogbiajcych solidarno grupow i przygotowujcych do ostatecznej rozprawy z kapitalizmem. Anarchosyndykalici nadawali jej

niekiedy szczegln interpretacj. Dziaania bojowych zwizkw byy dla nich najwietniejsz form wcielania w ycie koncepcji czynu indywidualnego". Czyn jest wszystkim. Na pocztku by czyn" gosi z egzaltacj Arnold Roller, czoowy ideolog nowego kierunku w niemieckim syndykalizmie. Akcja bezporednia moga przyjmowa posta bardzo zrnicowan. Moga by cicha lub gona, legalna bd pozaprawna, z uyciem albo i bez uycia przemocy. Na og rozumiano pod tym pojciem rne pod wzgldem gwatownoci formy presji ekonomicznej. Prowadzenie pod szyldem rewolucyjnych syndykatw propagandy antywojennej, a take dziaalno kulturaln, kwalifikowano jednak rwnie jako akcj bezporedni. Niekiedy, wbrew deklarowanej apolitycznoci, nosia ona jednoczenie polityczny charakter. Form czynnego oporu szczeglnie preferowan przez zwizkowcw byy wszake oczywicie strajki ekonomiczne. Biernym, pokojowym i legalistycznym strajkom doby poprzedniej przeciwstawiano wizj strajku jako radosnego wita proletariatu", wizj wystpie masowych i ywioowych o wasnej, nieokiezanej dynamice. Analiza statystyczna potwierdza przekonanie wspczesnych, e w pocztkowych latach XX W. proletariat francuski siga po swoj naturaln bro" znacznie czciej i nieco skuteczniej ni kiedykolwiek przedtem. ywioowoci wystpie nie towarzyszy jednak oczekiwany wzrost solidarnoci. Nie m nawet przekonujcych dowodw, e odbyway si z wikszym uyciem przemocy. Oparta na strajkach czciowych akcja bezporednia" samoczynnie przerodzi si miaa w ktrym momencie, po przekroczeniu punktu krytycznego wiadomoci klasowej, w strajk generalny, ktrego zasadniczymi symptomami miay by powszechno oraz przejmowanie kontroli nad rodkami produkcji (ekspriopracja). W takim ujciu haso strajku powszechnego byo po prostu eufemistycznym okreleniem rewolucji. Zdawano sobie zreszt z tego doskonale spraw. Podkrelano, e jest to ostateczna bro"proletariatu i zarazem jedyna szansa skutecznej rewolucji w dobie karabinw maszynowych i cikiej artylerii. Przecigano si w obliczeniach, z ktrych wynikao jasno, e rzd musiaby dysponowa milionowymi armiami, aby obsadzi wiksze zakady pracy i linie komunikacyjne. Idea nie bya zreszt, bynajmniej, nowa. Historyczne antecedensy sigaj bowiem roku 493 p.n.e., kiedy to na wzgrzu awentyskim doj miao do zorganizowanego protestu plebejuszy. Angielscy czartyci nosili si z zamiarem zorganizowania ,,Great National Holiday" ju w latach trzydziestych XIX w. Moliwo strajku powszechnego dostrzegali m.in. Mirbeau, Volney, Stirner, Girardin . Podczas obrad kongresu antyautorytarystw we wrzeniu 1873 r. Guiilaume zaproponowa utworzenie midzynarodowej organizacji zwizkw zawodowych, ktra pozwoli im pewnego dnia przedsiwzi strajk generalny, jedyny strajk naprawd skuteczny dla osignicia cakowitego wyzwolenia pracy". W syndykalizmie francuskim, gwnym propagatorem idei strajku generalnego sta si stolarz Joseph Tortelier, ktremu w sukurs przyszli wkrtce Briand i Pelloutier. Od 1893 r. w onie federacji syndykatw dziaa stay komitet d/s przygotowania strajku powszechnego. Ju okoo 1895 r. wypowiedziaa si za tym wikszo zwizkowcw zrzeszonych w CGT, ale zdawano sobie spraw, e inicjatywa wyprzedza moliwoci organizacji. Nieudane dowiadczenia zagraniczne (1873 - Alcoy, 1885 - Chicago, 1893 - Belgia, 1902 - Barcelona, Belgia i Szwecja, 1904 - Sardynia i Sycylia, Hiszpania, Genewa) nie zniechciy rewolucyjnych syndykalistw Francji, ktrzy postanowili w 1906 r. przej do czynu. Na dorocznym kongresie CGT (Amiens - 16 padziernika 1906) przy powszechnym aplauzie przyjto jednomylnie czteropunktowy plan dziaania zaproponowany przez Delesalle'a. Przewidywa on:

1) Strajk powszechny poszczeglnych korporacji, ktry upodobnimy do manewrw garnizonw; 2) Zaprzestanie pracy przez wszystkich w okrelonym terminie, co bdzie naszymi wielkimi manewrami"; 3) Cakowite i powszechne zatrzymanie pracy, stawiajce proletariat w stanie otwartej wojny ze spoeczestwem kapitalistycznym; 4) Strajk generalny Rewolucj" . Do realizacji choby pierwszego z tych punktw, rzecz jasna, nigdy nie doszo. Kulminacyjna-fala syndykalizmu rewolucyjnego przetoczya si przez Francj w latach 1902-1908, po czym w CGT wzia gr tendencja reformistyczna. Anarchosyndykalistyczna wizja strajku generalnego pozostaa mglistym konturem, aczkolwiek nie brakowao prb konkretyzacji szczegw. Przewaa pogld, e rozstrzygajce starcie zapocztkowane przez strajki kluczowych gazi przemysu bdzie krtkie, ale niezwykle intensywne; cakowicie paraliujce funkcjonowanie pastwa, zwaszcza za instytucji, rodkw transportu i informacji. Wszystko dokona si miao spontanicznie, bez istnienia orodka dyspozycyjnego i, w miar moliwoci, bez star z wojskiem. Dzielniejsi zapalecy, nauczeni do czego brak energii i prodki doprowadziy Komun, korzystajc z oglnego zamieszania wezm si natychmiast do burzenia furtek wasnoci [...] Dziki postpowi pirotechniki, w kilka godzin, a najwyej w kilka dni z ziemi zostan zmiecione rzdowe i prywatne banki, hipoteki, trybunay a zbraknie ludzi, co broni ich zechc". Zieliski przewidywa rwnie umieszczenie ebrakw w paacach, rozpdzenie zakonw, zamian kociow na szpitale i szkoy, likwidacj opat za wiato, opa i gaz, spalenie pienidzy oraz przetopienie przedmiotw ze zota i srebra. Kady bdzie mg czerpa ze wsplnych naczy, ale zawsze tylko w miar potrzeb dla siebie i najbliszej rodziny [...] W epoce przejciowej by moe znajd si jeszcze niezadowoleni, sarkajcy na pewien przymus ze strony Statystycznych Komitetw [...] wkrtce przekonaj si, e w nowym ustroju podobne komitety nigdy nie stan si dyktatorskie i zawsze bd suy interesom ogu", Nie ma powodw do przypuszcze, e infantylny anarchokomunizm autora tych rozwaa nie by reprezentatywny dla powanej czci francuskich anarchosyndykalistw. Ich odpowiedzi na ankiet pisrna La Mouvement Socialiste" (czerwiec wrzesie 1904) dotyczc strajku generalnego s wstrzemiliwsze w szczegach, ale zblione duchem. Za gwnego teoretyka strajku generalnego, a w niektrych interpretacjach nawet caego syndykalizmu rewolucyjnego, uchodzi bezpodstawnie Georges Sorel. Tymczasem kontakt autora Zudze postpu z ruchem zwizkowym by nader luny. Bliska hasom anarchosyndykalistw faza jego twrczoci trwaa krtko i zacza si dopiero ok. 1902 r. kiedy podstawowe idee ruchu byy od dawna sformuowane. Rok wczeniej ukazao si drugie wydanie pracy Sorela zatytuowanej L'Avenir socialiste des syndycates, w ktrej wie przyszo socjalizmu z rozwojem czysto robotniczych organizacji, ale za model zwizkw uznaje angielskie trade uniony, za robotnikw zamiast do strajku powszechnego zachca do zakadania spdzielni. Francuscy zwizkowcy, nastawieni praktycznie, na og nie znali jego spekulatywnych wywodw. Pewn popularno zdoby sobie Sorel jedynie we Woszech, ale tam z kolei rewolucyjni syndykalici stanowili znaczn mniejszo i musieli si zadowoli zaoeniem wasnej niewielkiej centrali zwizkowej. Wraz z Barthem i Lagardellem by wic Sorel raczej nie twrc, ale komentatorem swoicie pojmowanego rewolucyjnego syndykalizmu; inteligenckim poputczikiem" czerpicym ze soki ywotne dla wasnych przemyle. Traktowanie Rozwaa o przemocy jako kanonicznego wykadu doktryny anarchosyndykalistycznej wydaje si w tej sytuacji grubym nieporozumieniem. Sorelowski pesymizm jest z gruntu obcy jej duchowi.

Strajk generalny, czynny opr, przemoc to wszystko, co dla Pelloutiera i jego zwolennikw stanowio jedynie rodek do celu, staje si u Georgesa Sorela celem samoistnym. Ma uchroni proletariat przed oddziaywaniem dekadenckich utopii, syrenim gosem mieszczaskich ideaw! materialistyczn pokus kryjc si w demokracji parlamentarnej. Akty przemocy proletariackiej s, po prostu, aktami wojennymi; maj warto demonstracji zbrojnych i zadaniem ich jest podkrelenie odrbnoci klas [...]. Im bardziej bdzie si rozwija syndykalizm, porzucajc stare przesdy wywodzce si z Ancien Regime'u i Kocioa a przekazywane przez pisarzy, profesorw filozofii i historykw Rewolucji tym bardziej konflikty spoeczne nabior charakteru czynnej walki, podobnej do kampanii wojennej. Nigdy nie do pogardy dla tych, ktrzy pouczaj lud, e kroczc ku przyszoci musi spenia jakie niezwykle idealistyczne posannictwo sprawiedliwoci". W strajku generalnym interesuje go jedynie jego strona duchowa, irracjonalna. Widzi w tej idei przejaw atawistycznego mitu tworzcego niepodzieln cao", nieprzenikliwego dla intelektu. Jednoczca wszystkich uczestnikw ruchu wizja zwyciskiego strajku mobilizuje proletariat do walki; lecz wcale nie gwarantuje sukcesu. Dla Sorela najwaniejszy jest jednak w stan ducha; sama gotowo stosowania rewolucyjnej przemocy jako wyraz proletariackiej moralnoci. W sumie, interpretacja, ktr przedstawi uwypuklia antyinteligenckie, irracjonalne i woluntarystyczne aspekty rewolucyjnego syndykalizmu i cho zdobya sobie pewien poklask w rodowiskach akademickich, nie przysuya si najlepiej bliskiej mu sprawie. Wielu pniejszym komentatorom anarchosyndykalizmu kojarzy si bdzie, za jego spraw, z egzaltowan pochwa gwatu i zbiorow hipnoz tumw, cho s to elementy praktycznie nie wystpujce u tak wybitnych teoretykw, jak Christian Cornelissen, Rudolf Rocker, czy u Arturo Labrioli twrcy oryginalnej koncepcji spoeczestwa ekonomicznego". Wspczesne interpretacje rewolucyjnego syndykalizmu wi go cile, niekiedy nawet przesadnie, z warunkami spoeczno-ekonomicznyni oraz tradycjami politycznymi XIX-wiecznej Francji. Bojowy charakter ruchu ma by konsekwencj impulsywnego, aciskiego temperamentu, etosu rewolucyjnego oraz niechci do polityki cechujcej francuski proletariat. W jego ideologii dostrzega si efekt opnionego rozwoju kapitalizmu dominujcej pozycji niewielkiego warsztatu rzemielniczego kultywujcego ideay cechowe. Zdaniem Ridleya, zajmujcego w tej kwestii najbardziej skrajne stanowisko, syndykalizm rewolucyjny jest reakcj na zagroenie stwarzane przez rozwj wielkiego przemysu. Ucielenia on, jego zdaniem, indywidualistyczne i drobnoburuazyjne ideay francuskiego proletariatu; wyraa przywizanie do autonomicznego warsztatu i powiza lokalnych, skonno do mylenia kategoriami organizacji o maej skali. Stanowi ,,cri de coeur niesproletaryzowanego robotnika w chwili zagroenia przez kapitalistyczn konkurencj" i ju w chwili swego powstania by przeytkiem. Rewolucyjno i bojowo syndykatw tumaczy brytyjski historyk ich saboci. Dalekosine cele i wzniose ideay miay rekompensowa ich praktyczn nieskuteczno na co dzie. Powysza analiza przy caej swej atrakcyjnoci nie jest wolna od duych uproszcze. Ideay przypisywane przez Ridleya czonkom CGT odpowiadaj raczej czasom Proudhona. Zarzut indywidualizmu wydaje si nieporozumieniem, podobnie jak rzekoma drobnomieszczasko. Teza o wrogoci wobec nowoczesnego przemysu, nie znajduje penego potwierdzenia w statystyce , co wicej, rodzi pytanie o przyczyny anarchosyndykalizmu amerykaskiej IWW (Industrial Workers of the World), ktrej trudno przypisa rzemielniczy charakter. Wreszcie proponowane wyjanienia rewolucyjnych aspiracji francuskich zwizkowcw jest raczej unikiem przed uznaniem anarchistycznych sympatii dziaaczy CGT, ni rozwizaniem problemu. Wicej zaufania budzi sugestia wica rewolucyjny syndykalizm z reakcj na

zdominowanie przez inteligentw ruchu socjalistycznego, a jego ideologi z rewolt przeciwko rozumowi i demokracji w kulturze europejskiej przeomu wiekw (Bergson, Nietzsche, Sorel i in.) . Inteligencki radykalizm zbieg si tu z radykalizmem tej czci zatrudnionych, ktrzy czuli si rozczarowani dziaalnoci oficjalnych partii robotniczych. Walczce, apolityczne syndykaty kanalizoway te nastroje. Elementy ideologii anarchosyndykalistycznej wystpoway z rnym nasileniem w ruchu zwizkowym wielu krajw europejskich oraz obu Ameryk. We Woszech powstay wzorowane na francuskich, giedy pracy i unie lokalne zgrupowane w Komitecie Towarzystw Oporu (1907). Po nieudanych prbach przecignicia na swoj stron tamtejszej Powszechnej Konfederacji Pracy (CGL), w 1912 r. podczas kongresu w Modenie doszo do utworzenia Unione Sindcale Italiana, stawiajcej sobie jako cel wywaszczenie klas buruazyjnych w drodze strajku powszechnego wszystkich gazi produkcji". Kilkusettysiczna USI, majca powane wpywy w najwikszych zakadach przemysowych Turynu i Mediolanu, organizowaa udane strajki kolejarzy, za w czerwcu 1914 r. po apelu Maletesty, przy cisej wsppracy z organizacjami anarchistycznymi, kierowaa strajkiem powszechnym w Romanii i na wybrzeu Adriatyku (tzw. czerwony tydzie). W Hiszpanii, gdzie ruch zwizkowy stanowi siln baz anarchizmu od lat siedemdziesitych XIX w., anarchosyndykalizm przeywa cykliczne wzloty i upadki. Nieudane strajki generalne w Barcelonie w roku 1902 i 1909 (tzw. La Semana trgica) doprowadziy ostatecznie do utworzenia w 1910 r. Confedertin Nacional de Trabajo (CNT) majcej oficjalne bogosawiestwo anarchistw. Ta liczca u szczytu powodzenia ponad milion czonkw, a posiadajca zaledwie jednego patnego urzdnika, najwiksza na wiecie organizacja syndykalizmu rewolucyjnego bya najblisza ideaom zakrelonym przez Pelloutiera. Kres jej istnieniu pooy dopiero upadek republiki hiszpaskiej. Podobne, cho znacznie sabsze syndykaty dziaay w Argentynie, Urugwaju, Chile i Meksyku. Natomiast w Stanach Zjednoczonych Daniel de Leon (1852-1914) skierowa IWW na nieco odmienn drog walki o ustanowienie przemysowego porzdku spoecznego", walki stawiajcej sobie cele bardziej ograniczone. Lista zarzutw stawianych anarchosyndykalistom jest bardzo duga. Gloryfikacja przemocy i spontanicznego aktywizmu zawioda niektrych spord nich na pozycje sympatykw faszyzmu. Nie znalaza potwierdzenia ani mistyczna wiara w rewolucj, ani ich idealistyczna wizja proletariatu, zakadajca apolityczno, wyszo moraln, wsplnot interesw oraz naturaln solidarno mas pracujcych. Ideologom CGT i CNT, podobnie jak anarchistom, zarzuca si redukcjonizm ekonomiczny, polityczn lepot, skrajny woluntaryzm, skonno do niebezpiecznych uproszcze, jzykowy ekstremizm. W ich teoriach dostrzega si ch ucieczki od rzeczywistoci politycznej w stron mitu. Taka jednoznacznie negatywna ocena budzi musi uzasadnione wtpliwoci. To prawda, e anarchosyndykalizm w skali historycznej nie speni pokadanych w nim nadziei, ale prawd jest take, e nikt go robotnikom nie narzuca. By zgodny z nadziejami i aspiracjami powanej czci proletariatu, a przywizanie jaki ywili czonkowie dla rewolucyjnych syndykatw zdaje si wskazywa, i dobrze zaspokajay ich rnorodne biece potrzeby. Wrd samych anarchistw nurt stawiajcy na zwizki zawodowe budzi od pierwszej chwili gorce polemiki. Odrzucali go z zasadniczych pobudek konsekwentni indywidualici. Pozostali zajmowali stanowisko bardzo zrnicowane. Sebastian Faure, wydawca pisma Le Libertaire", traktowa anarchosyndykalizm jako rodzaj dywersji zagraajcej ideologii wolnociowej, podczas gdy Jean Grave redagujcy Les Temps Nouveaux" chtnie udostpnia jego amy zwolennikom nowej szkoy". Opinia Kropotkina, zawsze wstrzemiliwa, stawaa si w miar postpw rewolucyjnego syndykalizmu coraz bardziej krytyczna. Nie bpa to tylko reakcja na zakwestionowanie jego wasnej doktryny. Propozycja oparcia porewolucyjnego ustroju na zwizkach wytwrcw wydawaa mu si

lekkomylna ze wzgldu na niebezpieczestwo odtworzenia si w ich ramach hierarchicznej biurokracji. Nie bardzo te wierzy w rewolucyjno nowych syndykatw. W 1002 r. Kropotkin odrzuci zgoszony przez Tarrid del Marmola plan utworzenia midzynarodowej Unii Syndykatw, bd te powoania do ycia tajnej Midzynarodwki Strajkowej . Do bezporedniego starcia zwolennikw i przeciwnikw anarchosyndykalizmu doszo podczas pierwszego od duszego czasu midzynarodowego kongresu anarchistycznego w Amsterdamie (2431 sierpnia 1907). W roli propagatora i obrocy nowych idei wystpi dwudziestoszecioletni Pierre Monatte, aktywista CGT uwaajcy si za anarchist. Przedstawi on rewolucyjne syndykaty jako wcielenie w ycie zasad przywiecajcych I Midzynarodwce; jako szko woli, energii i podnego mylenia, otwierajc przed anarchistami nowe perspektywy. Zaapelowa do swoich kolegw o udzielenie im penego poparcia. Autorytatywnej odpowiedzi udzieli Monattowi Malatesta zwracajc uwag na utopijno i niewystarczalno podstawowych zaoe syndykalistw, ze strajkiem generalnym wcznie. Anarchici dziaajcy w zwizkach zawodowych w adnym wypadku nie powinni rezygnowa z prawdziwej rewolucji, ani wyrzeka si wasnych celw, daleko wykraczajcych poza ambicje pseudorewolucyjnych syndykatw konkludowa Malatesta. Publiczna polemika w Amsterdamie uwypuklia gbokie podziay w onie ruchu anarchistycznego. Nie mogc uzyska oficjalnego bogosawiestwa dla swoich idei, zwolennicy anarchosyndykalizmu rozpoczli starania o utworzenie wasnych, odrbnych organizacji. Doprowadziy one ostatecznie do utworzenia kierowanej przez Rudolfa Rockera midzynarodwki syndykalistw rewolucyjnych, ktra przyja historyczn nazw Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw. Organizacja ta przez wiele lat stanowia organiczn cz wiatowego ruchu anarchistycznego.

8. Anarchizm indywidualistyczny oraz inne odmiany teoretyczne

Przedstawicieli wszystkich omawianych dotd kierunkw, pomimo znacznych rnic w kwestiach szczegowych, czyo wsplne im denie do zasadniczej reorganizacji spoeczestwa; wsplna wiara, e pene wyzwolenie jednostek spod wadzy wszelkich sztucznych autorytetw ley w oglnospoecznym interesie. Ale bya te grupa anarchistw, ktra istnienie takiego interesu kwestionowaa. Konsekwentny anarchizm mg by ich zdaniem zbudowany wycznie na indywidualistycznych podstawach, albowiem spoeczestwo, w nie mniejszym stopniu ni aparat pastwowy, traktowali jako rdo zniewolenia jednostek. Zasuchani w siebie, zafascynowani wasn unikalnoci, odrbnoci, niepowtarzalnoci, demonstracyjnie odrzucali wszystkie zewntrzne ograniczenia. Dyli do wolnoci poza spoeczestwem, gloryfikowali zdrowy egoizm", a kult wasnego ja" posuwali niekiedy do granic filozoficznego solipsyzmu. Wasne potrzeby i pragnienia byy dla nich, przynajmniej w teorii, jedynym yciowym kompasem. Formy, jakie anarchizm indywidualistyczny przybiera ze wzgldu na sw rnorodno nie daj si jednak zamkn w jakiej syntetycznej formule. Wybujay indywidualizm stanowi naturaln i skuteczn ochron przed powieleniem jakichkolwiek schematw. Prekursorem indywidualistycznego anarchizmu by, wywodzcy si z krgw (lewicy modoheglowskiej, prowincjonalny nauczyciel gimnazjalny Max Stirner (Johann Kaspar Schrnidt 1806-1856). Dzieo ycia Stirnera Dpi Einzige ud, sein Eigentum (Jedyny i jego wasno, 1845) stanowi znakomity przykad literatury kompensacyjnej swoisty filozoficzny rewan za bezbarwne i nieszczliwe ycie. Emanujcy ze kult siy i egoizm oraz antyintelektualizm stoj w jaskrawej sprzecznoci z biografi autora. Charakterystyczny dla krgu berliskiego typ krytyki zosta tu spoytkowany do obalenia ostatnich witoci. Kady z nas poddany jest, zdaniem Stirnera, tyranii widm" takich, jak pastwo, nard, spoeczestwo, rodzina. Wolno nie jest moliwa bez ich cakowitego odrzucenia. Wtedy okae si, e kady jest dla siebie jedyn realnoci (Jedynym"), e wasna wola i wasne potrzeby s w yciu ludzkim jedynie naturalnym punktem odniesienia. Dla Jedynego" nie istniej prawa ani obowizki, tak jak nie istnieje dobro ani zo, sam jest dla siebie miar wszystkich rzeczy. Jego ycie jest nieustann walk, w ktrej silniejszy narzuca swoj wol sabszym. W takich warunkach ycie spoeczne sprowadza si moe wycznie do jednej formuy zwizku egoistw, w ktrym wszyscy wykorzystuj si nawzajem i nie istnieje aden cel nadrzdny. Stosunek Stirnera do pastwa nie odbiega od anarchistycznego stereotypu. Niemiecki filozof widzi w nim wycznie instrument ujarzmiania jednostek. Walka z pastwem musi oznacza jego desakralizacj poprzez nieprzyjmowanie jego istnienia do wiadomoci, czyli popenianie czynw uwaanych za przestpstwa. Jedyny" niczego pastwu nie zawdzicza. Prawo do ycia czerpie z woli ycia, tytuy wasnoci z siy fizycznej; posiada to wszystko, co potrafi zdoby i utrzyma. Wasno prywatna jest integralnym elementem jego wolnoci. W praktyce pogldy Stirnera w tej kwestii s zblione do pogldw wspczesnego mu Proudhona. Uwaa, ze kady wytwrca powinien by wacicielem domowego warsztatu, dopuszcza jednak wspposiadanie (zwaszcza ziemi), pod warunkiem skrupulatnego rozliczania udziaw i zyskw. Jest przeciwnikiem nadmiernej koncentracji wasnoci, ale wstrzymuje si od krytyki kapitalizmu. Ostro i niezwykle przenikliwie przedstawia natomiast zagroenie dla jednostki kryjce si w socjalizmie pastwowym. Denie do stworzenia bezkonfliktowego spoeczestwa uwaa za niebezpieczn utopi, tote niczego dobrego nie spodziewa si po rewolucji, przeciwstawiajc jej indywidualistyczn rebeli. Rebelia

to wolny od jakichkolwiek spoeczno-politycznych aspiracji czysty bunt jednostki, ktra miast dy do obalenia istniejcego porzdku, tym aktem sprzeciwu wznosi si ponad niego i przestaje z nim liczy; to wyzwolenie Jedynego". Obrazoburczy zamys zrealizowany zosta w Jednostce i jej wasnoci z rozmachem i konsekwencj, ale bez literackiego polotu. W efekcie stirnerowska wersja anarchizmu, skrajnie aspoeczna, amoralna i ahumanitarna, pozostawaa nieznana szerszemu ogowi do pocztku lat dziewidziesitych, kiedy to spopularyzowa j Mackay. Wywara jednak zauwaalny wpyw na Bakunina, Anselme Bellegarrigue'a oraz francuskich i niemieckich illegalistw" z przeomu wiekw. W midzyczasie indywidualistyczny anarchizm o bardziej stonowanych pogldach znalaz licznych wyznawcw przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych. W przeciwiestwie do imigrantw z Europy zwizanych z rnymi kierunkami kolektywistycznymi, rodzimi anarchici amerykascy z natury rzeczy skaniali si do indywidualizmu. Taki charakter miaa zreszt caa amerykaska filozofia. Nadajcy ton yciu umysowemu USA w poowie wieku tzw. transcendentyci z filozofem Ralphem Waldo Emersonem, poet Waltem Whitmanem oraz publicyst Davidem Thoreau, autorem synnego eseju O obowizku obywatelskiego nieposuszestwa (1840) na czele, nie kryli swoich libertarnych sympatii. Thoreau odsiadywa nawet wyrok wizienia za odmow pacenia podatkw w protecie przeciw wojnie z Meksykiem. Gotowo do poddawania wasnych pogldw praktycznym prbom wykazywao zreszt wielu amerykaskich anarchistw. Poczesne miejsce zajmowa wrd nich Josiah Warren, utalentowany wynalazca i niestrudzony uczestnik eksperymentw z wzorowymi komunami na mod Owena, czy Fouriera. Ich niepowodzenia tumaczy po latach dziaaniem przyrodniczego prawa rnorodnoci objawiajcego si nieuchronnym konfliktem interesu zbiorowego z deniami jednostek. Nieudane prby podporzdkowania jednostek potrzebom ogu nasuny mu myl odwrcenia problemu, to jest znalezienia takich form organizacji spoecznej, ktre chroniyby najlepiej suwerenno jednostki. Zaoona przeze w 1846 r. indywidualistyczna kolonia o nazwie Utopia" przetrwaa blisko dwadziecia lat. Jej czonkowie obywali si bez przepisw, urzdnikw i zebra. Zasugi Warrena jako teoretyka dotycz przede wszystkim jego rozwiza ekonomicznych. Udoskonalajc owenowsk ide ekwiwalentnej wymiany produktw na podstawie zawartego w nich czasu pracy proponuje, a pniej wprowadza w czyn, koncepcj Magazynu Pracy (Time Stor). Magazyn sprzedawa produkty po cenie kosztw wasnych, ale klienci zobowizani byli zrekompensowa koszt obsugi rwnowanym (czasowo) produktem wasnej pracy. W modelowych koloniach Warrena obowizywa miaa natomiast uproszczona wersja mutualizmu, w myl ktrej producenci wymieniaj swoje wyroby bezporednio, z pominiciem porednikw. Prawo kadej jednostki do dysponowania penym produktem swojej pracy stworzy miao warunki niezbdne do realizacji ideau nieograniczonej suwerennoci jednostki wyraajcego si cakowit indywidualizacj odpowiedzialnoci, interesw, decyzji oraz dziaa. Spord licznego grona indywidualistycznych anarchistw amerykaskich drugiej poowy XIX w. na wyrnienie zasuguj nazwiska Stephena Pearl Andrewsa, Williama B. Greena i Lysandera Spoonera czonkw I Midzynarodwki, Stevena Byingtona oraz najgoniejszego z nich Benjamina Tuckera. W rozprawie Greena powiconej problemowi rwnoci socjalizm utosamiony jest z przymusem. W socjalizmie jest tylko jeden wadca (master), ktrym jest pastwo, ale pastwo to [...] organizacja powszechnej ndzy. W socjalizmie jest tylko jedna klasa, klasa niewolnikw". Spooner, "prawnik w Massachusetts, praprzyczyny za upatruje w idei konstytucji pastwowej, wicej ludzi wbrew ich woli. Nie ogranicza si wszake do abstrakcyjnych rozwaa. W walce z federalnym monopolem pocztowym zakada konkurencyjn firm prywatn, ktra zmusia wadze do powanej

redukcji opat pocztowych. Benjamin Tucker (1854-1939), piewca nieskrpowanego egoizmu, pod wieloma wzgldami przypomina Stirnera. Za nic ma konwencjonaln moralno. Kady czowiek [...] i kada gromada ludzi, czy bdzie ona tajnym zwizkiem chiskim, czy Kongresem Stanw Zjednoczonych, ma prawo zabija i ciemiy ludzi, bodaj zagarn cay wiat, jeeli posiada ku temu do siy" czytamy w Instead of a Book, sztandarowym dziele Tuckera. Korzy wasna jest najwyszym prawem i zarazem przykazaniem etycznym (mind your own bussiness"), ale to ona wanie wymaga zapewnienia wszystkim rwnej wolnoci. Wtrcanie si w czyje sprawy, w wielkiej czy maej skali, stanowi w tym kontekcie jedyn zbrodni; zbrodni usprawiedliwiajc represyjne dziaanie skdind krytykowanego przeze pastwa tortury, a nawet kar mierci. W swoich pogldach ekonomicznych wydawca wielce zasuonego dla radykalnej myli amerykaskiej czasopisma The Liberty" (1881-1903) stoi na stanowisku skrajnego leseferyzmu, domagajc si zniesienia monopolw, prawa do bicia wasnej monety i swobodnego dostpu do ziemi. Broni wasnoci prywatnej, lecz tylko w odniesieniu do owocw wasnej pracy. Wolne zwizki miosne uwaa za rwnie niezbdne, jak moliwo wyboru szkoy lub lekarza. W walce z przemoc zaleca jako bro najstraszliwsz" bierny opr, ktry ma doprowadzi do pokojowej rewolucji. Niczym klasyczny libera zakada, i wzrost wolnoci doprowadzi do powszechnego dobrobytu. Chocia to wanie on dokona pierwszych amerykaskich przekadw Proudhona, Bakunina i Kropotkina, droga ktr wybra europejski anarchizm wzbudzia jego ywy sprzeciw. Czynnie zwalcza kolektywistyczne ideay i taktyk czynu indywidualnego propagowan w rodowiskach imigracyjnych. W Wielkiej Brytanii podobne stanowisko zajmowa jego ucze Henry Seymour, wydawca cenionego pisma The Anarchist". Najpopularniejszym w Europie propagatorem indywidualistycznego anarchizmu sta si w kocu XIX w. naturalizowany w Niemczech szkocki poeta Henry John Mackay (1864-1933), odkrywca" Stirnera, a przede wszystkim autor przedrukowanej w wielu krajach powieci Die Anarchisten. Kulturgemalde aus dem Ende des Neunzenjahrhunderts (1891) oraz zbiorw wierszy sawicych ideologi wolnociow. W jego ujciu prawdziwy anarchizm" sprowadza si do formuy dbaj o swj interes i pozwl mi zatroszczy si o mj"; to system spoeczny, w ktrym prawo nie krpuje wolnoci, nie istniej przywileje, a sia nie przesdza ludzkich dziaa". Conrad Auban, indywidualistyczny bohater opowieci Mackaya marzy o upowszechnieniu kapitalizmu. Z wyszoci i wspczuciem obserwuje cierpienia ludzkoci, ale rewolucyjne porywy uwaa za objaw choroby. Sam poleca wycznie bierny opr. Podobne ideay nawizujce do Stirnera i Tuckera odnajdujemy w berliskiej Deklaracji Anarchistw Indywidualistw z 12 sierpnia 1910 r. Jej sygnatariusze stwierdzaj m.in., e nie uwaaj wasnoci prywatnej za przyczyn ndzy i ucisku, lecz przeciwnie, s zdania, e wasno jest niezbdna dla wolnoci i niezalenoci jednostki [...]. Kapitalizm sam w sobie nie jest wrogiem, nie jest instrumentem wyzysku". Rwnie zdecydowanie odrzucaj stosowanie przemocy dla realizacji wasnych ideaw. Indywidualistyczny anarchizm z przeomu XIX i XX w. interpretuje si zazwyczaj jako reakcj na zdyscyplinowany socjalizm SPD oraz skutek promieniowania filozofii Nietzschego. Nie wyjania to jednak bujnego rozkwitu tej odmiany anarchizmu we Francji, i to zarwno w jej teoretycznej, jak i antyorganizacyjnej lub czysto praktycznej postaci. Wydaje si, e zjawisko to wiza naley z szerszymi procesami zachodzcymi w wczesnej Europie powstaniem spoeczestwa masowego oraz kryzysem pozytywistycznego i liberalnego wiatopogldu, ktry cechowa poprzednie dekady. Opublikowana w 1889 r. ksika Maurice Barresa, Le Culte de Moi. Un Homme Libre jest wymownym wiadectwem tych przemian.

Francja bya jedynym krajem, w ktrym indywidualistyczny anarchizm wykracza poza prywatn filozofi poszczeglnych jednostek stajc si stylem ycia okrelonych rodowisk artystycznych, studenckich czy robotniczych, skupionych czsto wok redakcji libertarnych czasopism w rodzaju ,.L'Anarchie", czy ,,L'Endehors". Dostrzec w nim mona, przy duej rnorodnoci programw indywidualnych, pewne charakterystyczne cechy wsplne: cakowite odrzucenie konwencjonalnej moralnoci (w przeciwiestwie do anarchizmu amerykaskiego), bliski zwizek z nurtami pobocznymi takimi, jak ruch na rzecz wolnej mioci, swobodnego wychowania, postulat manifestacyjnego odrzucenia istniejcych praw oznaczajcy w praktyce aktywne wspieranie nurtu przestpczego (tzw. illegalizmu). Czoow postaci wrd francuskich anarchistw o indywidualistycznym nastawieniu by mile Armand (prawdziwe nazwisko Ernest Juin, 1872-1926), ktry dotar do ideologii wolnociowej poprzez Armi Zbawienia i tostoizm. Armand zasyn jako niestrudzony popularyzator ideaw wolnej mioci i wolnego rodowiska (le milieu libre) oraz autor popularnego podrcznika indywidualistycznego anarchizmu. I on uwaa wasno prywatn za podstawow gwarancj autonomii jednostki. Jego idea spoeczestwa zakada tworzenie doranych stowarzysze o ograniczonych celach, bd te wyranie wyodrbnionych wolnych" mikro rodowisk o charakterze kolonii. Wyej ni rewolucyjn przemoc stawia wychowawcze oddziaywanie na masy dobrego przykadu, ktry polega mia na cakowitym bojkocie instytucji pastwowych. Albert Libertad (Albert) i Andr Lorulot (Roluot) wsppracownicy Armanda z redakcji pisma ,,L'Anarchie", czoowego organu indywidualistw reprezentowali podobne tendencje, znacznie silniej jednak podkrelali swoj wrogo do anarchosyndykalizmu, zbyt dobrze, ich zdaniem, przystosowanego do istniejcej rzeczywistoci. Libertad (1875-1908) syncy z bezkompromisowoci, ktra naraaa go na podejrzenia o penienie roli prowokatora, postulowa natychmiastowe zaprzestanie pracy na rzecz spoeczestwa buruazyjnego, za wszystkich robotnikw akceptujcych narzucone im warunki pracy uwaa za kolaborantw. Modszy ode o dziesi lat Lorulot w ogle nie wierzy w istnienie klasy robotniczej. Spoeczestwo jawio mu si jako zbir odizolowanych jednostek. W swoich artykuach czy harmonijnie anarchizm z wolnomylicielstwem i propagowaniem kremacji jako rodka umoliwiajcego efektywn walk z kultem zmarych. Ciekaw postaci by rwnie zapomniany ju dzi zupenie autor symbolistycznych poematw Henry Ryner (waciwie Henry Ner) rozwijajcy filozofi indywidualizmu w duchu bliskim Stirnerowi. Jego konkluzje brzmi z reguy pesymistycznie. Prawdziwym rdem zniewolenia jednostek nie jest wadza, jak wyobraaj sobie naiwnie anarchici, lecz samo spoeczestwo nieuchronne tak jak mier". Ojczyzna, pastwo, nard to tylko zwodnicze idole, ktrym przeciwstawia ide Boga ucieleniajc wolno, mdro i doskonao moraln. Rewolucja przynie moe jedynie krtkotrwae zmiany, a reformy polegaj wycznie na zmianie nazw, nie treci. Spoeczestwa nie mona wic, i nie warto, naprawia. Ryner zaleca swoim czytelnikom dystans i obojtno wobec wiata. By zdeklarowanym pacyfist i przeciwnikiem stosowania przemocy. Egzaltowany stosunek do Moi" naraa go czsto na krytyk anarchistycznych przyjaci . Spord nielicznych w Rosji indywidualnych anarchistw na uwag zasuguje tylko Aleksander Borowoj, ktry zakadaj e rozwj techniki umoliwi jednostkom w niedalekiej przyszoci osignicie penej samodzielnoci produkcyjnej. Traktujc spoeczestwo, jako wtrne wobec jednostek uwaa, e czowiek potrafi sobie poradzi i bez niego.

Stosunkowo niewielka popularno stirnerowskiej odmiany anarchizmu wynikaa nie tyle z naturalnej sympatii mas do altruizmu przeciwstawionego egoistycznie pojmowanej wolnoci, co ze saboci organizacyjno-propagandowej konsekwentnego stanowiska indywidualistycznego. Zwolennicy indywidualizmu skazani byli na dziaanie w rozproszeniu, bez jakiejkolwiek koordynacji, jeli w ogle odczuwali potrzeb dzielenia si z innymi swoimi przemyleniami. To wanie' sprawio, e ich celna krytyka utopijnych aspektw anarchokomunizmu nie zostaa szerzej spopularyzowana. Ju samo istnienie pism anarchistw-indywidualistw naleao do rzadkoci, za podejmowane sporadycznie prby stworzenia jakiej organizacji, ktra umocniaby ich pozycj w onie ruchu koczyy si niepowodzeniem . Kropotkin i jego zwolennicy nie kryli ze swej strony awersji do tej odmiany ideologii wolnociowej. W dugim licie do Nettlaua autor,Zdobycia chleba podkrela, e indywidualizm prowadzi do nihilizmu, nie tworzy niczego pozytywnego, nie potrafi nawet jasno precyzowa wasnych celw i pobudza innych do dziaania. List autonomicznych tendencji w ramach szerokiego nurtu ideologii anarchistycznej zamyka jej nieco mgawicowa odmiana mistyczna, reprezentowana najczciej przez tzw. anarchizm chrzecijaski. Wprawdzie w literaturze naukowej spotka si mona z wyodrbnieniem jeszcze wielu innych, niekiedy bardzo szczegowych kierunkw, ale przy dokadniejszej analizie podziay tego rodzaju okazuj si z reguy bezzasadne. S to najczciej odmienne warianty teoretyczne kilku podstawowych kierunkw, rnice si midzy sob innym rozkadem akcentw. Autorzy niektrych klasyfikacji mieszaj ponadto zrnicowanie teoretyczne z charakterystyczn dla anarchistw rnorodnoci kierunkw zainteresowa i sposobw dziaania. W przypadku Domeli Nieuwenhuisa, Charlesa Malato, dr Saverio Merlino, Gustava Landauera czy Edwarda Abramowskiego mamy zatem raczej do czynienia z mniej lub bardziej oryginalnymi odmianami znanych ju kierunkw ni z nowymi tendencjami: Zwolennicy anarchizmu chrzecijaskiego przekonani, e sama tradycja ewangeliczna jest gboko anarchistyczna, odwouj si wprost do pism apostow i postaci Jezusa Chrystusa pierwszego prawdziwego anarchisty" (G. Lechartier). Kad nacisk na zagadnienia moralne, za ideay sprawiedliwoci stawiaj wyej ni ideay wolnociowe. Klasycznym reprezentantem tego nurtu anarchizmu, ktrego zwizek z gwnym pniem ideologii libertarnej bywa niekiedy kwestionowany, by hrabia Lew Nikoajewicz Tostoj (1828-1910). Od chwili zetknicia si w 1857 r. z ideami Proudhona wielki pisarz rosyjski pozostawa pod ich nieustannym urokiem. Od autora La guerre et la paix przej nie tylko tytu swojej niemiertelnej epopei, lecz take wrogo do pastwa, prawa i wasnoci skojarzon z niechci do rewolucji i stosowania przemocy. Aprobowa natomiast bierny opr, ycie bliskie naturze i samodoskonalenie moralne jednostek poprzez chrzecijask mio bliniego. Bg Tostoja stanowi usposobienie racjonalnoci skojarzonej ze sprawiedliwoci. Silnie akcentowany populizm zblia pisarza do rosyjskich narodnikw i anarchistw spod znaku Kropotkina, tak jak i on wierzcych w spontaniczn pomoc wzajemn, powszechne braterstwo i wyszo moraln ludu. Tote zbiene s z ich wizj przyszoci jego wasne koncepcje egalitarnych, wsplnotowych i nieco ascetycznych w swoich naturalnych" potrzebach komun. Wyrnia go natomiast nieprzejednany, wrogi stosunek do caej kultury wysokiej", ostro przeciwstawionej wyidealizowanej kulturze ludowej. Rzecz jasna, nie wszyscy chrzecijascy anarchici podzielali skrajno niektrych opinii Tostoja, u kadego z nich wszake odnale mona ten sam moralistyczny ton i sposb rozumowania. W rodowiskach anarchistycznych Tostoj, ktry sam siebie nigdy z anarchizmem nie identyfikowa, przyjmowany by z szacunkiem, ale nie bezkrytycznie. Wtpliwoci budzi jego stosunek do religii, postulowany pasywizm, a przede wszystkim stosunek do hase rewolucyjnych. Najwiksz popularnoci cieszy si w Rosji i w Anglii, gdzie najduej przetrway tostojowskie komuny.

Due zrnicowanie ideologii anarchistycznej, zarysowujce si coraz wyraniej w miar upywu lat i wynikajce z tego zrnicowania ostre polemiki wewntrzne wyczerpujce szczupe siy ruchu naraonego na nieustanne ataki wiata zewntrznego wszystko to sprawio, e ludzie identyfikujcy si z anarchizmem najmocniej dostrzegali potrzeb wzajemnej tolerancji i zwarcia szeregw. O przejcie do porzdku dziennego nad istniejcymi rnicami apelowali wielokrotnie Elise Reclus i Nettlau. W takim te duchu , w podzielonym na kolektywistw i anarchokomunistw rodowisku anarchistw hiszpaskich zrodzia si idea anarchizmu bezprzymiotnikowego" (sine adjectivos). Bya ona wsplnym dzieem Tarridy del Marmola (w pracy La teoria revolucionaria) oraz Ricardo Melli, ktry 12 stycznia 1889 r. opublikowa w organie robotnikw sewillskich La Solidaridad" artyku zatytuowany La Anarqua no admite adjectivos: Wrd rozmaitych teorii rewolucyjnych, ktre usiuj zagwarantowa pene wyzwolenie spoeczne najbardziej zgodne z Natur, Nauk i Sprawiedliwoci jest taka, ktra odrzuca wszystkie dogmaty polityczne, spoeczne, ekonomiczne i religijne tzn. Anarchia bez przymiotnikw" czytamy w artykule. Koncepcja ta stwarzaa realn perspektyw przezwycienia istniejcych podziaw wynikajcych niekiedy wycznie z posugiwania si odmiennymi terminami (amorfizm" S. Merlino, akratyzm" R. Pellicer, aterkracja" C. Pelletier itp.). Nigdy jednak do tego nie doszo, pomimo przychylnego stosunku La Rvolte" oraz wielu wybitnych anarchistw rozsianych na caym wiecie. W Stanach Zjednoczonych czoow jej propagatork bya Volterine de Cleyre, za we Francji po I wojnie wiatowej Sebastian Faure, ktry rzuci haso anarchistycznej syntezy".

Cz III

ANARCHIZM JAKO RUCH SPOECZNY

1. Ruch anarchistyczny na tle socjologicznej teorii ruchw spoecznych

Stosunkowo niewielkie jak dotd zainteresowanie badaczy ruchem anarchistycznym tumaczy mona rozmaitymi czynnikami przemonym oddziaywaniem sporw ideologicznych narzucajcych w pierwszym rzdzie zainteresowanie warstw doktrynaln, przekonaniem o niewielkim znaczeniu i zakresie samego zjawiska, jego mgawicowoci" utrudniajc poddanie go naukowej analizie, a nawet wtpliwociami czy ma sens wyodrbnienie go z caoksztatu ruchu socjalistycznego. Te ostatnie zastrzeenia mona do atwo oddali odwoujc si do przyjtych definicji ruchu spoecznego. Najoglniejsza z nich, zaproponowana przez socjologa amerykaskiego Blumera, twrcy tzw. symbolicznego interakcjonizmu stwierdza, e jest to zbiorowe przedsiwzicie majce na celu stworzenie nowego porzdku ycia". Poniewa anarchici wystpujc zbiorowo dziaali samodzielnie, za ich ideay nie pokryway si z ideaami socjalistw, nic nie stoi na przeszkodzie by uzna, e obok ruchu socjalistycznego istnia odrbny i niezaleny ode (przynajmniej od pewnego momentu) ruch anarchistyczny. Ruchy spoeczne s z samej swej natury zjawiskiem tak rnorodnym i skomplikowanym, e wszelkie prby ich analizy musz mie z koniecznoci charakter aspektowy, tzn. musz si opiera na nieco arbitralnym wyborze jednego z wielu moliwych punktw widzenia . Istniej zatem podejcia socjologiczne, antropologiczne, historyczne, psychologiczne, cybernetyczne itd. i odpowiednie do nich ujcia tematu. Psycholodzy np. widz w ruchach spoecznych ucieczk jednostek od wasnych kopotw, bd te jak twierdzi Toch wysiek duej liczby ludzi aby rozwiza zbiorowo problem, ktry uwaaj za wsplny". Ruchy stanowi w tym ujciu zewntrzny wyraz psychicznego nieprzystosowania ich uczestnikw do istniejcej rzeczywistoci; stwarzaj im iluzoryczne rozwizanie sytuacji problemowej", natomiast tre hase, ktre gosz nie ma wikszego znaczenia. W podobnym duchu analizuj ruchy spoeczne socjologowie ze szkoy Parsonsa. Poniewa fundamentaln cech tych ruchw jest cienie do zmiany (pomijajc rzadkie wypadki ruchw dla obrony istniejcego status quo), a zdaniem funkcjonalistw istnieje naturalny consensus pozwalajcy traktowa zastan rzeczywisto jako norm, zmuszeni s analizowa ruchy i ich uczestnikw w kategoriach dewiacji, podkrela ich systemow dysfunkcjonalno". I w tym wypadku badaczy interesuje bardziej ustalenie czynnikw sprzyjajcych odbieganiu jednostek od normy, ni to co owe jednostki maj do powiedzenia. W odwrotn przesad wpada dla odmiany socjologia marksistowska starajca si zinterpretowa wszystkie ruchy spoeczne jako wyraz konfliktw klasowych, sprzecznoci interesw midzy klasami lub w onie poszczeglnych klas. T ekonomiczn wizj

spoeczestwa cechuje dua dowolno interpretacyjna. Redukcjonistyczne zabiegi czsto prowadz ponadto do skrajnych uproszcze, zawsze za zacieraj rnorodno analizowanych zjawisk. Znajomo konkretnych motywacji uczestnikw ruchu nie jest ju w tym wypadku potrzebna. Politolodzy traktuj ruchy spoeczne jako naturalny skadnik kadego pluralistycznego spoeczestwa, widzc z nich bd nieformalne grupy nacisku, bd ciaa poredniczce midzy wadz a obywatelem, bd wreszcie czynnik usprawniajcy krenie elit (szkoa Pareto) . Dla antropologw s wyrazem spoecznej natury czowieka, za historycy uwypuklaj ich zmienno w czasie i zwizek z oglnym charakterem epoki. Mona rwnie spoglda na nie jak na istotny element systemu komunikacji spoecznej. Specjalici problematyki ruchw spoecznych zgadzaj si ze sob tylko w jednym punkcie; w tym mianowicie, e s one form dziaania zbiorowego majc zapewni uczestnikom wpyw na istniejcy porzdek spoeczny (jego zmian bd, rzadziej, utrzymanie). Powane rnice stanowisk zarysowuj si ju na etapie definicji. Ci spord autorw, ktrzy przeciwstawiaj ruchy zinstytucjonalizowanym i zbiurokratyzowanym formom ycia spoecznego kad nacisk na ich spontaniczno i brak organizacji (Katz, Toch) , natomiast inni, dokonujcy subtelniejszych rozrnie, pragnc oddzieli social movements od social trends stwierdzaj co wrcz przeciwnego (Hagopian). Amerykaski historyk i socjolog Charles Tilly czcy zainteresowania teoretyczne z gbok znajomoci nowoytnych ruchw spoecznych uwaa, e nawet najprymitywniejsze ruchy byyby nie do pomylenia bez pewnej dozy organizacji i wiadomoci uczestnikw. Ponadto jako cechy konstytutywne tych form aktywnoci spoecznej wymienia si m.in.: masowo i zdolno do pozyskiwania nowych poplecznikw (Cameron) , nie efemeryczno i wykraczanie poza zasig lokalny (King), siln integracj wewntrzn (Katz, Tilly), ktr cz badaczy przypisuje oddziaywaniu ideologii (Heberle), posiadanie programu bd przynajmniej wyartykuowanych celw (Toch). Wieloaspektowo ruchw spoecznych sprawia, e klasyfikowa je mona na wiele sposobw. Powoduje to ogromne zamieszanie terminologiczne w literaturze naukowej powiconej temu problemowi. Zaprezentowanie wasnej oryginalnej typologii zdaje si by gwn ambicj znacznej czci badaczy. Wyrnia si wic na przykad: ruchy czynne, upione i pozorne (active, latent, ostensible Toch); ruchy waciwe i kontrruchy zwalczajce zmiany (V.d. Zanden) ; ruchy waciwe i ruchy efemeryczne (Wilkinson); ruchy zorientowane na realizacj okrelonych zasad bd wartoci (normoriented, valueoriented Smelser); ruchy o celach oglnospoecznych bd wyraajce wskie interesy wasnych uczestnikw (tak zwane expressive groups King i inni); ruchy spoeczne, przestrzenne np. emigracje, oraz niby-ruchy (social, special i quasimovements Heberle); ruchy czyste lub mieszane ktrych uczestnicy s silnie zrnicowani (Mc Laughlin); ruchy jawne lub spiskowe (Toch). Ze wzgldu na stawiane sobie cele i determinacj z jak gotowe s walczy o ich urzeczywistnienie, ruchy dzielone s najczciej na reformatorskie i rewolucyjne lub reformatorskie, rewolucyjne i reakcyjne. Szeroko rozpowszechniony jest rwnie podzia na ruchy normalne i radykalne nazywane niekiedy ekstremistycznymi skupiajce szczeglne zainteresowanie badaczy oraz podzia uwzgldniajcy stosunek do przemocy. Charles Tilly, ktry podwaa sensowno wyrniania violent movements, posuguje si dla odmiany kategoriami dziaa zbiorowych o charakterze rywalizacyjnym, reaktywnym podejmowanym w obronie statusu i proaktywnym, dla poprawy statusu (competitive, reactive i proactive collective actions). Odrnia przy tym obronne, zaczepne, prymitywne i nowoczesne formy takich dziaa. Stosunkowo najwiksze uznanie zyskaa sobie typologia Blumera, ktry wyodrbnia trzy podstawowe kategorie ruchw spoecznych: oglne, szczeglne oraz ruchy suce wycznie interesom uczestnikw (expressive). General movements takie jak pacyfizm, ruchy modzieowe, rasowe, proimperialistyczne charakteryzuj si pynnoci struktury, niecigoci dziaania, ywioowoci,

oglnikowoci hase, natomiast specific movements maj konkretny, jasno okrelony cel i trwae, sztywne formy organizacyjne. Anarchizm mieci si w tym schemacie naturalnie w pierwszej kategorii. Zgodnie z innymi propozycjami terminologicznymi, silniej akcentujcymi styl dziaania ruchu naleaoby wiza anarchizm z pojemnym pojciem ruchw o charakterze milleneryjnym. Ich cech fundamentaln, zdaniem Normana Cohna, ktry przeanalizowa redniowieczne wystpienie tego rodzaju, bya bezkompromisowo fanatyczna wiara w bliskie urzeczywistnienie wasnych ideaw, poczona z totalnym odrzuceniem zastanej rzeczywistoci; manichejska wizja wiata jako miejsce starcia si dobra z siami za. Podkrela si take ich tendencje egalitarne oraz denie do kolektywnego zbawienia, ktre nadaje im charakter religii grup upoledzonych" (TaImon). Nieprzebrane bogactwo minionych i wspczesnych ruchw spoecznych stanowi dla socjologw raczej przeszkod ni pomoc i utrudnia wycignicie jednoznacznych wnioskw. Kwestie takie, jak rola ideologii czy zaleno midzy rodkami a celami, zwaszcza midzy taktyk dziaania a skutecznoci ruchu budz od lat powane kontrowersje. Strukturalne podobiestwa skadu osobowego, form organizacyjnych czy faz rozwojowych nie musz bynajmniej przesdza o zbienociach pod innymi wzgldami. W zaproponowanej przez Wilkinsona dziesiciopunktowej klasyfikacji ruchw spoecznych ruch anarchistyczny umieci mona w kilku rnych miejscach: wrd sekciarskich ruchw milleneryjnych (pkt 1), wrd ruchw wyraajcych protest moralny (pkt 6) i wreszcie midzy ruchami rewolucyjnymi, oporu i kontrkultury (pkt 7) . W biografiach ruchw, wielkich czy maych, wyodrbni mona schematycznie cztery gwne fazy: okres pocztkowy (incipenf), ktry wymaga natrafienia na sprzyjajce warunki zewntrzne, aby dalsza ewolucja bya w ogle moliwa, okres tworzenia zrbw organizacyjnych (organisational), najdusz zazwyczaj faz stabilizacji (stable) oraz faz kocow, ktra moe przybiera bardzo rn posta. Anarchizm przeywajcy periodyczne fluktuacje aktywnoci naley do nielicznych ruchw, ktre nie mieszcz si w tym schemacie. Dugie okresy upienia przerywane s w nim fazami gorczkowej, wzmoonej dziaalnoci, przybierajcej wci now posta dostosowan do zmieniajcej si rzeczywistoci. Mniej dostrzegalna jest specyfika anarchizmu w kwestii podziaw wewntrznych uczestnikw ruchu. Pomimo niechci do poddania si jakiej obowizujcej dyscyplinie oraz do tworzenia form zorganizowanych, ktre to czynniki1 sprzyjaj stratyfikacji najbardziej, rwnie w ruchu libertarnym dostrzec mona, przynajmniej w zarodkowej postaci, istnienie (nieformalnych) przywdcw otoczonych wit, elit i subelit, mas czonkowskich i pozostajcych na zewntrz grup sympatykw. Jednake, ze wzgldu na silny egalitaryzm i kluczow rol ideologii, najwiksze znaczenie ma w tym wypadku sygnalizowany w literaturze przedmiotu podzia na ideologw, wierzcych i ludzi czynu, albo jeszcze oglniejsze rozrnienie midzy agitatorami a ich klientel. Niektrzy autorzy odrniaj apostow" od technikw" anarchizmu. Nie ma tu natomiast adnego zastosowania istotny dla zdecydowanej wikszoci ruchw podzia na biurokratw i entuzjastw. W wietle dotychczasowych wywodw ruch anarchistyczny jawi si jako niezbyt typowy przypadek ruchu radykalnego o silnych cechach chiliastycznych, spojonego wizi ideologiczn i oburzeniem moralnym; bezkompromisowego ruchu rewolucyjnego dcego do cakowitej przebudowy wiata. Bookchin definiuje go zwile jako samorzdny ruch rewolucyjny".

2.

Geneza ruchu anarchistycznego w Europie Zachodniej. Jego typologia, zakres i liczebno

Ocena przyczyn narodzin ruchu anarchistycznego uwarunkowana jest w znacznym stopniu ogln wizj problemu. Sami anarchici, a take ci spord badaczy, ktrzy, idc ich tropem, koncentruj uwag na zagadnieniach ideologicznych, skonni s ujmowa go jako zjawisko ponadczasowe, pojawiajce si i gince cyklicznie zbiorowy wyraz wiecznego protestu wraliwych jednostek przeciwko niesprawiedliwoci i przemocy w wiecie, w ktrym wypado im y; denie do zbudowania na jego gruzach nowego, lepszego i szczliwego wiata. Wyjanienie to odwouje si zatem do czynnikw o charakterze psychologicznym i moralnym. Jego saboci jest stosunkowo sabe oparcie w materiale historycznym. Wymaga bowiem karkoomnego zacierania rnic pomidzy wczesnochrzecijaskimi gminami czy sektami czasw Reformacji a ubiegowiecznymi grupami odrzucajcymi autorytet Boga i Pana" lub przedstawicielami kontrkultury naszych czasw. Co wicej, nie tumaczy bynajmniej mechanizmu pulsacji dlaczego grupy tego rodzaju mnoyy si w pewnych epokach, w innych natomiast nie wiadomo nam hic o ich istnieniu. Z tych wanie wzgldw ta popularna niegdy interpretacja (Bravo, Czerkiezow, Garin, Russell, Zoccoli) budzi uzasadnione wtpliwoci. Jednake samo uznanie historycznych uwarunkowa i chronologicznych ogranicze ruchu anarchistycznego nie przesdza jeszcze wcale o uzgodnieniu stanowisk. Chocia zdecydowana wikszo autorw sytuuje pocztki ruchu w wieku dziewitnastym, ci, ktrzy przypisuj mu charakter parareligijny, dostrzegaj jego istnienie ju w czasach Lutra i Kalwina. Kropotkin dopatrywa si anarchizmu w dziaaniach mas ludowych podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Koncepcja ta zakadaa, e ruch anarchistyczny nie potrzebowa inspiracji z zewntrz, e by spontanicznym, samodzielnym odkryciem" mas. Wielu innych anarchistw, przede wszystkim za Nettlau, z ktrymi Kropotkin spiera si zawzicie w tej sprawie , col sojusznika przypisywao ideologii libertarnej trafiajcej na podatn gleb. Powoywano si na przykad Hiszpanii, gdzie wysany przez Bakunina jesieni 1868 r. Giuseppe Fanelli potrafi nie znajc jzyka hiszpaskiego byskawicznie pozyska dla sprawy" tysice zwolennikw, a take Woch i Jury, gdzie impuls wyjciowy da osobicie sam Bakunin oraz Rosji, w ktrej identyczn rol odegra miay przerzucone przez kordon graniczny pisma Bakunina i Kropotkina. Nie naley wszake zapomina, e niezalenie od sprzyjajcej sytuacji wewntrznej, w kadym z tych krajw myl i dziaalno libertarna miaa ju wczeniej ugruntowan tradycj. W Hiszpanii oddziaywa federalizm Piy Margalla entuzjastycznego zwolennika Proudhona; we Woszech utrzymyway si tradycje karbonarskie, dziaa rwnie przykad Carlo Pisacane, zawieszonego midzy republikanizmem a ideaem rewolucji spoecznej; w Rosji silnie zakorzenione byy tradycje buntarskie. Sowem, tylko w Szwajcarii gleba bya do tej pory jaowa, ale tam wanie na przeomie sidmej i smej dekady XIX w. stwarzay ferment ideowy skupiska emigrantw politycznych z caej Europy oraz liczne sekcje I Midzynarodwki. August Spichiger, jeden z czoowych dziaaczy Jury wspomina, e przed pojawieniem si Pierwszej Midzynarodwki robotnikw naszego zegarmistrzowskiego regionu w sprawach ekonomicznych i spoecznych cechowa absolutny marazm i brak inicjatywy". Inspiracja zewntrzna jest take bardzo widoczna w anarchizmie angielskim i amerykaskim zapocztkowanym i zmajoryzowanym przez emigrantw. We Francji, obok Komuny Paryskiej, decydujcy impuls day ksiki Proudhona. Rwnie w Niemczech, gdzie ruch anarchistyczny rozwija si sabo i w oderwaniu od innych obszarw, stanowi on produkt samodzielnej ewolucji niewielkich skdind grupek robotnikw i inteligentw, zazwyczaj odszczepiecw od potniejcego ruchu

socjalistycznego. Ten, z koniecznoci, pobieny przegld katalizatorw ruchu anarchistycznego, ujawnia jedn z jego cech najistotniejszych ogromne zrnicowanie w poszczeglnych krajach. Uwidacznia si to jeszcze jaskrawiej w zrnicowaniu skadu spoecznego oraz. w niekoczcych si sporach na temat spoecznych, politycznych i gospodarczych uwarunkowa tego, ruchu. Apodyktyczne uoglnienia wygaszane przez poszczeglnych autorw w tej ostatniej kwestii uzalenione s, z czego rzadko zdaj sobie spraw, od obszaru, ktry obrali za miarodajny punkt odniesienia, tote pasuj jedynie do czci analizowanych zjawisk. Bez uwzgldnienia zrnicowanej sytuacji w poszczeglnych pastwach i regionach Europy, nie sposb wyjani bogactwa form i postaci ubiegowiecznego ruchu anarchistycznego. Autorzy, ktrzy odwouj si w pierwszym rzdzie do przykadu Woch, Hiszpanii czy Rosji podkrelaj z upodobaniem zacofanie gospodarcze tych obszarw, kontrast midzy wielkimi majtkami ziemskimi z jednej strony a masami sproletaryzowanych chopw z drugiej, nisk kultur polityczn i brak zalegalizowanych form wyraania protestu kanalizujcego nastroje niezadowolenia, tradycje powsta chopskich, szczegln rol religii i Kocioa. W myl tej koncepcji anarchizm by prymitywnym i anachronicznym ruchem biedoty wiejskiej w krajach o zacofanej strukturze spoecznej (Hobsbawm, Ayric.hr, Kapan). Tymczasem autorzy opracowa niemieckich zapewniaj nas rwnie stanowczo, e mamy do czynienia z ruchem wielkomiejskim" (Grosstadt Bewegung), ktry by w swojej masie ruchem robotniczym". Francuzi i Szwajcarzy twierdz, e kluczem do zrozumienia tego zjawiska jest organizacja pracy w warsztacie rzemielniczym. Nie brak wreszcie opinii przypisujcych ruchom libertarnym zasadniczo inteligencki charakter; Wicych je z sytuacj modziey, studentw, cyganerii artystycznej. Wobec tak zasadniczych rnic interpretacyjnych wydaje si konieczne wyodrbnienie w ich onie przynajmniej dwch nurtw specyficznych: anarchizmu wiejskiego (chopskiego) oraz miejskiego (rzemielniczoprzemysowego). Chocia nie byo midzy nimi istotnych rnic ideologicznych, ich genez bya nieco odmienna. Stojc na gruncie tezy o prymitywizmie anarchizmu, nie . sposb bowiem wyjani dlaczego rozkwit najbujniej w rozwinitej gospodarczo Katalonii, a nie istnia praktycznie na Sycylii, speniajcej pozornie wszystkie warunki i legitymujcej si wielkimi tradycjami spoecznego bandytyzmu. Wizja agrarnego anarchizmu jaka dominuje w literaturze przedmiotu od czasw Hiszpaskiego labiryntu Brenana jest jednostronna i mocno uproszczona . Uwzgldnia jedynie te aspekty, ktre wi go z tradycyjnymi ruchami chopskimi epoki feudalnej; wyolbrzymia jego niedojrzao polityczn, tradycjonalizm i skonno do stosowania zbiorowej przemocy. Z bada L. Tilly wynika na przykad, e we Woszech wystpienia tego rodzaju byy przemylane i racjonalne dostosowane do niestabilnej sytuacji politycznej i rzeczywistych moliwoci dziaania, a nierzadko przy tym skuteczne. Anarchizm agrarny nie ogarnia bynajmniej regionw najuboszych. Czynnik ekonomiczny odgrywa tu rol drugorzdn. To nie gd czy jaki endemiczny wirus rebelii skania do dziaania wieniakw z pueblos grzystej Andaluzji, lecz opr przeciwko\ rosncej omnipotencji pastwa, do ktrej byli nieprzyzwyczajeni. Wystpujc przeciwko urzdnikom manifestowa swoje pragnienie podmiotowoci skuteczniej ni ci chopi, ktrzy wspierali republikanw. By to zarazem ruch o silnej proweniencji moralnej, wyraajcy protest wobec zepsucia otaczajcego ich wiata i, pomimo ostrego antyklerykalizmu, zakorzeniony w etyce chrzecijaskiej. W anarchizmie tego rodzaju mieszay si wic wtki typowe dla sekt i ruchw ludowych minionych wiekw z elementami zupenie nowymi, stanowicymi reakcj na zmieniajc si w XIX w. koncepcj pastwa. Zdecydowana wola zachowania autonomii oraz wasnej tosamoci duchowej znalaza w pogldach Proudhona i Bakunina znakomit ideologiczn podbudow. Hasa wolnociowe i kolektywistyczne paday tu na podatny grunt .

Pocztki zorganizowanego i wiadomego ruchu anarchistycznego typu miejskiego datowa mona do precyzyjnie na przeom lat szedziesitych i siedemdziesitych minionego stulecia. Wi si one cile z libertarnymi i federalistycznymi tendencjami w onie Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw, te za z kolei z ogln sytuacj spoeczno-gospodarcz wczesnej Europy. Wedug klasycznej interpretacji marksistowskiej mia to by protest zagroonego w swojej egzystencji drobnomieszczanina przeraonego narastajc konkurencj kapitalistyczn w dobie intensywnej industrializacji. Marksici z upodobaniem podkrelaj, e do klasy robotniczej ruch ten wniesiony zosta z zewntrz" przez radykalne siy drobnomieszczaskie", zapominajc, ze odnosi si to w jeszcze wikszym stopniu do tak zwanego socjalizmu naukowego. Cechujcy ich redukcjonizm ekonomiczny sprowadzenie skomplikowanych zjawisk spoecznych i ideologicznych do klasowo pojmowanych interesw gospodarczych prowadzi czsto do skrajnych uproszcze. Tak wanie ma si sprawa z tez o drobnomieszczaskim charakterze ruchu anarchistycznego, ktra nawet we Francji i w Jurze, gdzie czynnik ten by najsilniejszy, nie jest w stanie wyjani popularnoci idei kolektywistycznych i komunistycznych. Bianco koczy swoj drobiazgow analiz anarchizmu z rejonu Marsylii stwierdzeniem, e ani ideay, ani uczestnicy tamtejszych grup w niczym nie potwierdzaj sugestii jakoby by to ruch drobnomieszczaski" . Spord innych wyjanie narodzin ruchu anarchistycznego na szczegln uwag zasuguj tezy Jamesa Jolla, ktry widzi w nim poczenie dwch rnych tradycji: redniowiecznej, chiliastycznej wiary oraz owieceniowego racjonalizmu. Ta dwoisto natury tumaczy ma wszystkie anomalie i sprzecznoci wystpujce w onie ruchu. I on jednak trzyma si interpretacji ekonomicznej. Zrozumienie zjawiska anarchizmu wymaga, jak si wydaje, szerokiego uwzgldnienia politycznych i spoecznych realiw epoki. Skaday si na nie tylko konflikty klasowe, lecz take zjawiska tej rangi, co ksztatowanie si narodw pastwowych i nowoczesnych spoeczestw obywatelskich, co pocigno za sob ogromne rozbudzenie aspiracji politycznych i spoecznych szerokich rzesz ludnoci, dawniej biernych i pogodzonych ze swoim losem. Do realiw drugiej poowy dziewitnastego wieku zaliczy te wypada rosnc centralizacj rozszerzenie funkcji pastwa i wzmacnianie jego struktur. Procesy te, rwnolegle do postpw industrializacji i kapitalizm zarysoway si szczeglnie wyranie w Prusach, Francji, Woszech, Belgii a wic w krajach, w ktrych anarchizm odegra rol niepoledni. Niechtn reakcj grup spoecznych nie majcych bezporedniego udziau we wadzy agodzia przez jaki czas rosnca demokratyzacja stosunkw wewntrznych. Pojawienie si pod koniec XIX w. ruchu anarchistycznego w Szwajcarii, Francji czy we Woszech mona potraktowa jako symptom narastajcego rozczarowania do demokracji niektrych upoledzonych spoecznie rodowisk. Obwarowane cenzusem wybory i konkurujce ze sob zawzicie partie polityczne niczego w ich yciu nie zmieniay. Pastwo miao minimalny wpyw na warunki w jakich yy i ich sytuacj ekonomiczn. Jawio im si wycznie pod postaci policjanta, komisji poborowej i poborcy podatkowego; wydao si czym obcym i wrogim. Drug fal popularnoci anarchizmu wiza mona, analogicznie, z napywem osb zawiedzionych efektami dziaania licencjonowanych partii robotniczych wzrastajcych coraz mocniej w tkank polityczn buruazyjnego pastwa. W literaturze na temat anarchizmu dominuje tendencja do wyjanie monokauzalnych. Ta przejta z fizyki klasycznej zasada nie ma jednak w badaniach historycznych gbszego uzasadnienia. Wydarzenia i zjawiska s efektem splotu rozmaitych czynnikw. Nic zatem nie stoi na przeszkodzie by Uzna, e narodziny ruchu anarchistycznego miay obok aspektw ekonomicznych take i inne przyczyny. Co wicej, e ich proporcje zmieniay si w zalenoci od obszaru i rodowiska; sowem e wiody do rne drogi i rne zaspokaja potrzeby, tak jak rny by anarchizm wiejski i

miejski, francuski i niemiecki, robotniczy i inteligencki. Tylko w ten sposb dopuszczajc zrnicowanie rde anarchizmu wyjani mona zadowalajco, bez racych uproszcze, jego wszystkie przejawy. Dla awangardowych artystw z cyganerii anarchizm mg by, przykadowo, naturaln konsekwencj ich stylu ycia, ktry rzuca wyzwanie obowizujcym gustom i konwencjom; dla inteligentw skutkiem zniechcenia do panujcych ideologii, poszukiwania nowych, radykalnych form walki o lepszy wiat; dla pracownikw fizycznych najskuteczniejsz ze znanych im i dostpnych form manifestacji wasnej tosamoci i odrazy do caej wczesnej rzeczywistoci. Prcz omwionych ju wzorw interpretacyjnych w literaturze naukowej spotka si mona rwnie z prbami wyjanienia odwoujcymi si wycznie do czynnikw natury psychologicznej, traktujcymi ruch anarchistyczny, jako osobliwa posta zbiorowej dewiacji (C. Mills), wyalienowania z rnych klas spoecznych (Wimmer), czy te jak chce H. Read, wierny psychoanalizie jako bunt antyreligijny, w ktrym walka z ojcem przybiera zakamuflowan form walki z wszelkimi przejawami hierarchii bd przymusu. Koncepcje te nie znajduj wszake potwierdzenia faktograficznego i nie wydaj si podnym kierunkiem poszukiwa. Znacznie wiksz zgodno pogldw ni w kwestii genezy zaobserwowa mona przy omawianiu typw i faz ruchu anarchistycznego. Poza zasadniczym podziaem na anarchizm wiejski i miejski, wyrnia si niekiedy cztery odmiany dziewitnastowiecznego ruchu anarchistycznego: agrarn, rzemielnicz, syndykalistyczn i inteligenck; przy czym dwie pierwsze kategorie jako wczeniejsze i bardziej prymitywne, przeciwstawiane s postaciom dojrzaym. Byy to jednak, w najlepszym razie, wspdziaajce ze sob i wzajemnie si uzupeniajce tendencje, a nie jakie oddalone w czasie odrbne formy ruchu. Lata 1870-1914 stanowi bez wtpienia szczytowy okres w dziejach europejskiego anarchizmu. Wyodrbnienie w nim jakich kolejnych faz rozwojowych jest jednak zadaniem niezwykle trudnym wskutek efemerycznoci, niespjnoci, duego zrnicowania i dyspersji ruchu. Biorc za punkt wyjcia kryterium organizacyjne cay ten okres podzieli mona na dwa podokresy, przedzielone krtk faz przejciow. W pierwszym okresie zakoczonym w roku 1877 kongresami w Verviers i Gandawie czynnikiem spajajcym byy struktury organizacyjne antyautorytarnej Midzynarodwki zdominowanej przez zwolennikw Bakunina. Niekwestionowany autorytet posiadaa wwczas Federacja Jurajska, stanowica centrum ruchu. Preferowano taktyk inspirowania ludowych powsta (Wochy, Hiszpania), za w teorii panowa niepodzielnie kolektywizm. Kolejne cztery lata do kongresu londyskiego w 1881 r. byy okresem przejciowym, w ktrym przy braku formalnych wizi organizacyjnych utrzymyway si jeszcze zwizki nieformalne, za ton nadawali w dalszym cigu ludzie z otoczenia Bakunina. Ruch uleg wwczas znacznemu osabieniu i rozproszeniu, ginc praktycznie w Jurze, pojawiajc si natomiast na wielu dziewiczych dotd obszarach (Austro-Wgry, USA, Ameryka aciska). Towarzyszyo tym zmianom stopniowe odchodzenie od kolektywizmu, za w taktyce przyjcie koncepcji czynu indywidualnego" i wzmoone zainteresowanie terrorem (na razie czysto teoretyczne). Poczynajc od roku 1881 ruch anarchistyczny nie ma ju adnego jdra. Rol t spenia zastpczo i z ograniczonym skutkiem doktryna anarchokomunistyczna oraz eksponujce jej zaoenia pismo La' Rvolte", Najsilniejsze i najtrwalsze orodki formuj si we Francji i w Hiszpanii. Anarchici nastawiaj si wwczas na dziaanie dugofalowe, odkrywaj nowe pola zainteresowa, umacniaj wasn odrbno, czego ostatecznym wyrazem jest zerwanie zwizkw z ruchem socjalistycznym po londyskim kongresie II Midzynarodwki (1896). Staj si jednoczenie ofiarami wzmoonych przeladowa. Jest to okres dugi i heroiczny, w ktrym przeplataj si wzloty i upadki; okres w

ktrym ruch poddaje si zwodniczemu czarowi rnych przejciowych md (zamachy bombowe, dziaania pozaprawne, syndykalizm), ale zachowuje wasn tosamo i objawia niema witalno. Moe si rwnie poszczyci duym dorobkiem teoretycznym (ksiki Kropotkina, Reclusa, Grave'a, Nieuwenhuisa, Landauera). Niemniej jednak wnikliwy obserwator musi zwrci uwag na narastajce z upywem lat rozdrobnienie. Wybuch wojny w 1914 r. przyspieszy tylko ten proces.

3. Anarchici portret zbiorowy

Szczupo i wyrywkowo danych charakteryzujcych anarchistw pod wzgldem psychologicznym i socjologicznym sprzyja zakorzenianiu si mitw. Nawet w literaturze naukowej zetkn si czsto mona z rwnie arbitralnymi co goosownymi stwierdzeniami wicymi jednoznacznie ruch libertarny z jakim konkretnym rodowiskiem, klas spoeczn, grup zawodow, czy przypisujcymi mu okrelone wynaturzenia psychiczne. Aczkolwiek te apodyktyczne oceny identyfikujce anarchistw np. z przestraszonym drobnomieszczaninem" lub prymitywnym chopem", bd upatrujce w nich psychopatw, element kryminogenny, fanatykw wolnoci czy, w najlepszym razie, utopijnych marzycieli o cechach redniowiecznych chiliastw nie maj wiele wsplnego z rzeczywistoci, to jednak ukryta w nich sugestia istnienia differentia specifica uczestnikw ruchu zasuguje na wnikliwe rozpatrzenie. Jako, ruch skrajny i radykalny, zakadajcy totaln negacj rzeczywistoci anarchizm mg by przecie atrakcyjny dla do ograniczonego krgu osb. Tej zdroworozsdkowej opinii sugerujcej homogeniczno przeciwstawia si jednak nasza wiedza o duym zrnicowaniu ruchu pod wzgldem spoecznym. Czynnikw wyrniajcych szuka zatem naley gdzie indziej. Pogld jakoby kadej ideologii odpowiadaa charakterystyczna dla niej i specyficzna baza spoeczna nie potwierdzi si przy porwnaniach francuskich jakobinw i yrondystw. W wypadku anarchistw wydaje si jeszcze mniej uzasadniony, ze wzgldu na pynno przechodzenia do innych ugrupowa w obrbie lewicy. Podobne wtpliwoci wzbudzaj rwnie prby wyjaniania wszystkich podziaw istniejcych w onie samego ruchu czynnikami o charakterze socjologicznym. W istocie rzeczy o skonnociach do anarchizmu decydoway stosunkowo najsilniej okrelone cechy psychiczne typ umysowoci i Wraliwoci, stosunek do wiata i ludzi oraz uznawany system wartoci. Cechy te okazyway si z reguy waniejsze od podziaw klasowych i narodowych, bd rnic poziomu wyksztacenia. Jak zatem scharakteryzowa mona sylwetk psychologiczn ubiegowiecznego anarchisty? To pytanie rodzi natychmiast nastpne - o rda naszej wiedzy w tym wzgldzie. Trudno przecie zadowoli si pospiesznymi i stronniczymi relacjami, ktrymi zasypyway czytelnikw media epoki zamachw, nawet jeli wsparte byy nazwiskami ludzi o niepodwaalnym autorytecie naukowym. Owo podszyte sensacyjnoci zainteresowanie nie owocowao zreszt adnymi wartociowymi opracowaniami, co wizao si w pewnej mierze z nagminnym sytuowaniem anarchistw w szerszych kontekstach. Godny uwagi wyjtek stanowi jedynie znane studium Hamona. Jego saboci, wynikajce z tendencyjnoci autora i ograniczenia si przeze wycznie do przedstawicieli anarchokomunizmu rekompensuje w pewnej mierze fakt, e wnioski opieraj si na interesujcych badaniach ankietowych. Stu siedemdziesiciu respondentw Hamona z pitnastu krajw opisao dlaczego stali si anarchistami, jak do tego doszo i czego spodziewaj si po uczestnictwie w ruchu. Rwnie ciekawy materia przyniosa midzynarodowa ankieta zorganizowana w 1902 r. przez redakcj pisma Le Libertaire". Jej dziewiciopunktowy kwestionariusz umoliwia wgld w psychik aktywistw i sympatykw anarchizmu. Naturalnie, przy rozpatrywaniu rde tego rodzaju liczy si naley z intencjonaln samoidealizacj autorw. Dotyczy to rwnie rzadkich skdind pamitnikw oraz, w mniejszym stopniu, korespondencji. Dlatego, mimo swojej jednostronnoci, du warto zachowuj w tej kwestii materiay policyjne reprezentujce spojrzenie z innej perspektywy, cho bynajmniej nie beznamitne.

Analiza przytoczonych rde wykazuje bezzasadno tych interpretacji, ktre wyjaniaj skonno do anarchizmu anomaliami umysowymi bd przeyciami i sytuacj jednostek. Wrd obfitej korespondencji napywajcej do redakcji czoowych pism libertarnych znikomy procent stanowiy listy zdradzajce objawy niepoczytalnoci nadawcw. Wprawdzie Odsetek ten by nieco wikszy w wypadku ludzi skazanych w procesach sdowych ery zamachw", ale wizao si to w duej mier z nieuzasadnionym szafowaniem sowem anarchista" przez przedstawicieli administracji. Zdecydowan wikszo wrd aktywistw znanych nam z nazwiska stanowili ludzie o inteligencji przecitnej lub ponadprzecitnej, na og szerszych horyzontach i wikszych apetytach czytelniczych ni ludzie z ich bezporedniego otoczenia. Nie znajduje take potwierdzenia domys, jakoby rekrutowali si w wikszoci spord ludzi pokrzywdzonych przez los, wyalienowanych, egzystujcych na marginesie ycia ludzi, ktrych pogldy stanowi by miay jak to uj Linse resentyment pariasw wobec spoeczestwa". Koncepcja ta, wica anarchizm bezporednio z indywidualnym niedostosowaniem jednostki, jest jawnie bdna nie tylko w odniesieniu do czoowych dziaaczy ruchu, z ktrych wielu wywodzio si ze rodowisk uprzywilejowanych i zamonych, lecz take z punktu widzenia szeregowych aktywistw. Biogramy anarchistw umieszczone w sownikach dziaaczy ruchu robotniczego poszczeglnych krajw nie daj w kadym razie podstaw do wysuwania tego rodzaju sugestii. Ludzie takiego pokroju jak Damias, ktry traktowa anarchizm jako ucieczk od rzeczywistoci, stanowili zawsze i wszdzie wyran mniejszo. Do najistotniejszych cech charakteryzujcych anarchistw zaliczy wypada aktywny stosunek do ycia, gbok wraliwo moraln sprawiajc, i szczeglnie mocno przeywali niesprawiedliwo w kadej postaci, umiowanie wolnoci i niezalenoci, silny indywidualizm zespolony z wyczuleniem na punkcie godnoci wasnej.. Hamon przypisuje im harmonijn mentaln" wynikajc z braku jakichkolwiek Wtpliwoci, co do susznoci wybranej drogi, niesprzecznoci wyznawanych ideaw oraz podporzdkowania ich celowi ostatecznemu i konsekwencji w dziaaniu. Nie wydaje si to jednak uzasadnione. Pomidzy indywidualizmem a altruistyczn etyk anarchokomunistw istniao stae napicie. Rwnie trudno byo pogodzi deklarowan niech do przemocy, tolerancj i szacunek dla blinich, z buntownicz postaw wobec wiata. Francuski uczony przecenia take trwao zwizkw z anarchizmem przecitnych aktywistw. Ogromna wikszo spord nich zaczynaa przecie od innych ideologii, a dla sporej liczby ruch libertarny okaza si tylko stacj przesiadkow. Nawet w swoim anarchokomunistycznym wydaniu anarchizm nie by ani tak spjn, ani tak bezproblemow i odporn na dowiadczenie ideologi, jak bywa niekiedy przedstawiany. Stan umysw przewaajcej liczby zachodnioeuropejskich anarchistw koca ubiegego stulecia mgby suy jako ilustracja pojcia mentalnoci rewolucyjnej. Wiara w moliwo totalnego zbawienia ludzkoci przez nag i radykaln odmian panujcych warunkw, bezwzgldna supremacja sprawy rewolucji traktowanej jako cel jedyny i samoistny, gotowo do bezgranicznych powice i mczestwa,, niecierpliwo sprzona z bezkompromisowoci, ktr zadowoli mogo wycznie ryche postawienie wszystkiego na jedn kart, taktyka wszystko albo nic" to wszystko, w sabszym lub silniejszym nateniu, cechowao anarchistw woskich, hiszpaskich czy francuskich jeszcze w wiele lat po . mierci Bakunina przynajmniej do poowy lat dziewidziesitych XIX w. A jednak nawet wwczas opis powyszy nie pasowa do zwolennikw isee Reclusa czy Lwa Tostoja, nie wspominajc ju o przedstawicielach kierunkw indywidualistycznych. Chocia w kadym anarchicie byo co z heretyka, co" tym wiksze, im wiksze byo jego umiowanie sprawiedliwoci i prawdy, nie wszyscy bynajmniej odznaczali si buntowniczym temperamentem. Swoj niezgod na zastany porzdek rzeczy objawiali w bardzo rny sposb. Tym co wyrniao anarchistw bodaj najwyraniej byo specyficzne poczenie pasji moralnej z argumentami rozumowymi, a raczej, cilej rzecz ujmujc, podporzdkowanie tych ostatnich prostym

zasadom etyki. Wyjania to charakterystyczn dwoisto mylenia, ktr zauwayo wielu komentatorw utopia przeplata si z realizmem, racjonalizm podszyty jest metafizyk, za ateizm deklarowany jest z namitnoci godn redniowiecznych kacerzy. Wielu anarchistw byo we wczesnej modoci ludmi gboko religijnymi. Odrzucenie wiary stanowio z reguy punkt zwrotny w ich yciorysach. Ale nie przyszo im to atwo. Religia pozostawia trway lad w ich umysach. Dostrzec to mona zarwno w humanitarystycznej etyce, jak i w skonnociach do dualistycznych podziaw na siy dobra i za. Cechy takie, jak uproszczona wizja rzeczywistoci i. upodobanie do radykalnie prostych rozwiza spowodowane s by moe take tym samym czynnikiem. ladw religijnych zahamowa dopatrywa si mona rwnie w sferze apetytw zmysowych i towarzyszcej im etyki. Purytanizm woskich i hiszpaskich anarchistw, albo niektrych komun na terenie Francji czy Stanw Zjednoczonych zdecydowanie kontrastowa z ich temperamentem, aktywnoci i ciekawoci wiata. Istniao jednak pod tym wzgldem silne zrnicowanie regionalne. Wstrzemiliwo seksualna, kulinarna i konfekcyjna cechowaa w pierwszym rzdzie obszary wiejskie i pooone w klimacie umiarkowanym. Przypisywana anarchistom przez Hamona uczuciowo i zmysowo uwidaczniaa si stosunkowo najsilniej na poudniu i w samym Paryu. Generalnie jednak, anarchistyczny idea ycia szczliwego daleki by od hedonizmu. Sztucznym i wyszukanym przyjemnociom stanowicym produkt cywilizacji przeciwstawia rado pync z zaspokajania prostych i naturalnych potrzeb czowieka yjcego zgodnie z prawami natury. Ta minimalizacja potrzeb przeradzaa si atwo w abnegacj. Nieprzypadkowo zatem anarchici kojarzyli si czytelnikom gazet epoki fin de siecle z osobnikami o rozwichrzonych brodach i niestarannym wygldzie zewntrznym, noszcymi tanie, zakurzone ubrania. Nie wszystkie cechy wystpujce w ruchu libertarnym czasw Bakunina i Kropotkina miay charakter immanentny. Niektre uwarunkowane byy wyranie specyfik chwili historycznej. Optymizm pyncy z niezachwianej wiary w zblianie si zwyciskiej rewolucji i z przekonania, i suszno wasnej sprawy stanowi rkojmi sukcesu i ustpi z czasem pola, po zaamaniu si wiary w strajk generalny, wywaonym ocenom. Analogiczne dowiadczenia byy udziaem emigrantw politycznych rnych epok. Zepchnici w XX wieku na margines gwnego nurtu anarchici zatracili charakterystyczny dla siebie prozelityzm przywodzcy na myl ruchy chiliastyczne, zapowiadajce koniec wiata. Nie zatracili natomiast optymistycznej wizji natury czowieka, wiary w powszechno i si midzyludzkiej solidarnoci, w moliwo stworzenia bezkonfliktowego libertarnego spoeczestwa i znalezienia takiego sposobu podziau dbr i usug, ktry umoliwiaby radykalne skrcenie czasu pracy. Pomimo wybujaego indywidualizmu i sabych zwizkw formalnych anarchici identyfikowali si ze swoim ruchem przynajmniej rwnie mocno, jak przedstawiciele innych radykalnych kierunkw. Dowodzi tego tendencja do tworzenia zamknitych enklaw i spdzenia czasu we wasnym gronie, a take poczucie solidarnoci z aktywistami anarchistycznymi caego wiata. Wydaje si nawet, e internacjonalistyczna postawa bya dla nich atwiejsza i naturalniejsza ni dla socjalistw, wrd ktrych podziay narodowe odgryway istotniejsz rol. W kadym razie adaptacja anarchistw na obcym terenie przebiegaa z reguy niezwykle szybko. Wtopienie si w miejscowy grunt przy znajomoci jzyka nie nastrczao wikszych trudnoci. Nakrelona powyej charakterystyka anarchistw niewiele ma wsplnego z obrazem, ktry wyania si ze rde policyjnych i zdominowany jest przez straszak terroryzmu. Dla policji anarchici dziel si na nieszkodliwych maniakw, marzycieli o skonnociach do mistycyzmu, oraz na zdesperowanych fanatykw spalanych dz zemsty, mczestwa i samounicestwienia. Siy porzdku

zarzucaj im negatywizm, irrealizm i egoizm, a take egzotyczne upodobania filoneizm (zamiowanie do nowoci) i fascynacj samochodami. Motywy przypisywane anarchistom przez obrocw prawa nie znajduj na og potwierdzenia w zeznaniach skadanych podczas procesw lub w innych autentycznych wypowiedziach uczestnikw ruchu. Wyania si z nich obraz ludzi gboko rozczarowanych rzeczywistoci sprzeczn z ich ideaami, ludzi spragnionych sprawiedliwoci i szacunku dla siebie i blinich, nie widzcych szansy urzeczywistnienia swoich marze w ramach istniejcych warunkw. W jednym z wielu bliniaczo podobnych do siebie artykuw wyjaniajcych przyczyny przystpienia do ruchu Severine wieloletnia wsppracowniczka francuskich pism anarchistycznych stwierdza np., e w jej wypadku gbokie obrzydzenie do polityki stanowi pierwszy etap anarchistycznej konwersji" . Uwiadomienie sobie nicoci" polityki, brutalnoci i niesprawiedliwoci wadz przerodzio si wkrtce w nienawi do systemu kapitalistycznego, tyranii pienidza, prnoci instytucji". Tego rodzaju scenariusz uzna mona za typowy. Pomimo postaci tak wybitnych, jak Emma Goldman, Louise Michel, Federica Montseny czy Voltairina de Cleyre, ruch anarchistyczny by zdominowany przez mczyzn i to w bodaj jeszcze wikszym stopniu ni inne, konkurencyjne ruchy tej samej epoki. Spowodowane to byo nie tylko tradycjonalizmem i wiksz religijnoci kobiet, ich brakiem wyksztacenia oraz nawyku do aktywnego udziau w sprawach publicznych, lecz take nisk aktywnoci zawodow i wreszcie antyinteligenckimi uprzedzeniami anarchistw odstraszajcymi nastawione radykalnie mode, energiczne przedstawicielki pci piknej, ktre chtnie udzielay si na rnych polach. W efekcie odrbne grupy kobiece stanowiy w ruchu anarchistycznym wielk rzadko. Wyrywkowe informacje o aktywistach dotyczce przewanie osb, ktrymi interesowa si wymiar sprawiedliwoci, pozwalaj stwierdzi, i rnili si nieco wiekiem od dziaaczy innych ugrupowa lewicowych. redni wiek rewolucyjnie nastawionych dziaaczy robotniczych nie przekracza we Francji belle epoque dwudziestu kilku lat , podczas gdy wrd anarchistw przewaali na og ludzie midzy dwudziestym pitym a trzydziestym pitym rokiem ycia. W okolicach Tuluzy przecitna wieku anarchistw przekraczaa nawet czterdzieci lat. Ponad trzydzieci lat liczyli sobie przecitnie rwnie dziaacze Federacji Jurajskiej za czasw Bakunina. Oznacza to, i w wikszoci wypadkw opowiedzenie si za anarchizmem nie byo bynajmniej spowodowane modzieczym radykalizmem; e by to wybr wiadomy i przemylany, dokonywany przez dojrzaych ludzi znajcych inne opcje. We Woszech, w Hiszpanii i w Ameryce aciskiej anarchici byli nieco modsi, ale i tam zaobserwowa mona wraz z upywem lat szybkie starzenie si ruchu. Cechujca anarchistw wrodzona inteligencja rzadko poparta bya dobrze ugruntowan wiedz szkoln. Wynikao to nie tylko z braku pienidzy na nauk i koniecznoci wczesnego podjcia pracy zarobkowej, ale i z niechci do sztywnego systemu edukacyjnego. Wykazywali natomiast duo przedsibiorczoci w zdobywaniu wiedzy na wasn rk za porednictwem obfitych, cho chaotycznych lektur, odczytw i, szczeglnie przez nich ulubionych, dyskusji. Typowe dla samoukw wyrywkowe i nieformalne wyksztacenie, jakie t drog nabywali, bywao niekiedy imponujce. Zwracay take uwag nieprzecitne zdolnoci oratorskie wielu szeregowych uczestnikw ruchu. Biografie czoowych dziaaczy libertarnych nie ukadaj si w aden jednolity model; wskazuj na wielo drg wiodcych do anarchizmu. Nie ulega jednak wtpliwoci, e obok pewnych wrodzonych predyspozycji psychicznych, rodowiska domowego i sytuacji materialnej, praca zawodowa stanowia jeden z najistotniejszych czynnikw warunkujcych pogldy i postaw aktywistw. Niektre zawody ju z samej swej natury sprzeczne byy z filozofi wolnociow; redaktorzy pisma, L'Anarchie"

podkrelali np. w 1913 r., e prawdziwy anarchista nie moe by patronem (szefem), onierzem, glin (flic"), czy ksidzem" . Byy wszake i takie zawody, ktrych charakter pasowa do zaoe anarchizmu szczeglnie dobrze. Mona je podzieli na trzy grupy. Pierwsz i bodaj najwaniejsz stanowi zawody pozwalajce zachowa ograniczon niezaleno, respektujce indywidualizm i potrzeb samodzielnego decydowania o sobie. Waciciel drobnego warsztatu rzemielniczego prac wasnych rk zarabiajcy na ycie jest dla tej grupy postaci najbardziej charakterystyczn. Z nieco innych powodw zwizani s z anarchizmem przedstawiciele zawodw wdrownych" akwizytorzy, domokrcy, kolporterzy, robotnicy sezonowi i budowlani. Ich nomadyczny tryb ycia zaspokaja gd wiedzy o wiecie, umoliwia nawizywanie szerokich kontaktw, uatwia wreszcie ucieczk przed policj. Sabiej ni w ruchu socjalistycznym reprezentowani s natomiast w anarchizmie przedstawiciele zawodw ksikowych" (drukarze, introligatorzy), stanowicy wyksztacon elit klasy robotniczej, aczkolwiek to wanie z ich grona wywodzi si Proudhon. Jedynie w Niemczech odgrywali oni znaczc rol. W literaturze przedmiotu zetkn si mona niekiedy z opiniami, jakoby anarchici rekrutowali si z kryminalistw, bezrobotnych oraz wykorzenionych inteligentw egzystujcych w prni spoecznej . Tymczasem autentycznych bezrobotnych byo w ruchu niezwykle mao, za rodowiska przestpcze, z wyjtkiem krtkiego okresu mody na dziaania pozaprawne (1905-1912) odgryway marginaln rol. Mao uzasadniona wydaje si take zoliwa opinia Engelsa, jakoby zwolennicy Bakunina skadali si z adwokatw bez praktyki, lekarzy bez pacjentw i bezrobotnych dziennikarzy. Analiza danych osobowych czonkw Midzynarodwki w Rimini W 1874 r. wskazuje bowiem przykadowo, e a 89,8% z nich wywodzio si z proletariatu. Buruazyjne pochodzenie miao jedynie 2,2% czonkw, za drobnoburuazyjne 8%. Inteligenci stanowili wszdzie nieznaczny odsetek, nieco tylko wikszy w Rosji i w Wielkiej Brytanii . Charakterystyczne jest przy tym, i wywodzili si z reguy ze specyficznych rodowisk pod jakim wzgldem upoledzonych. W Niemczech np. anarchizm przemawia gwnie do inteligentw pochodzenia ydowskiego (Ludwik Gumplowicz, Gustaw Landauer, Erich Miihsam, Martin Buber), w Anglii opiera si przewanie na cudzoziemcach. Anarchizm typu miejskiego by zatem, oglnie rzecz biorc, fenomenem rzemielniczo-robotniczym, aczkolwiek pierwszy posiew bywa niekiedy dzieem studentw i przedstawicieli wolnych zawodw. Wrd profesji szczeglnie preferowanych przez uczestnikw ruchu rzuca si w oczy wyjtkowa pozycja tzw. zawodw siedzcych" (sdentaires) czyli takich, w ktrych rzemielnik (szewc, krawiec, zegarmistrz) styka si bezporednio z klientami, obserwuje wiat i ludzi tkwic przy swoim warsztacie pracy i ma do czasu na wyciganie wnioskw. Przysowiowy szewc-filozof nie jest bynajmniej tworem literackiej fantazji. wiadcz o tym dowodnie wyrywkowe dane o strukturze zawodowej uczestnikw ruchu anarchistycznego w krajach zachodnioeuropejskich. Szewcy, krawcy, tkacze czy kapelusznicy znajduj si wszdzie w cisej czowce . Nieprzypadkowo wanie szewc figurowa na winiecie popularnego pisma Pere Peinard". Nie jest te chyba spraw przypadku, e to wanie szewcy jako jedyna grupa zawodowa podjli inicjatyw zorganizowania si na skal midzynarodow tworzc w Genewie w 1877 r. Association Anarchist de Production des Cordonniers, o ktrym nie ma ju pniej adnych wiadomoci . W krajach takich jak Belgia, Niemcy; Wochy, Hiszpania, gdzie miejski anarchizm koncentrowa si przewanie w duych orodkach przemysowych, czoow rol odgrywali wykwalifikowani robotnicy fabryczni: mechanicy, metalowcy, a take drukarze. W Szwajcarii przewaali wyranie rzemielnicy, natomiast anarchici francuscy rekrutowali si przewanie z niewielkich wytwrni stanowicych form przejciow midzy tradycyjnymi warsztatami a nowoczesnym zakadem przemysowym. Wizao si to bezporednio z istniejcymi w nich warunkami pracy, zaskakujcymi dla robotnikw cudzoziemskich. W warsztacie tym jest, jak sdz, znacznie wiksza swoboda ni w angielskich

fabrykach. Nie ma tu w kadym razie mowy o elaznej dyscyplinie" informowa kolegw w 1904 r. pewien przysany do Francji na sta robotnik, zwracajc uwag na swobodne rozmowy i spacery w czasie pracy, palenie papierosw, pitnastominutowe wylewne powitania, wzajemna uprzejmo oraz przestrzeganie persona! freedom przez patronw . Skad zawodowy anarchistw przedstawiaby si naturalnie zupenie inaczej, gdybymy ograniczyli si wycznie do apostow" i czoowych aktywistw. Pozycja inteligentw, zawodowych producentw i propagatorw idei jest w tej grupie zdecydowanie silniejsza. Postaciami najbardziej typowymi s dziennikarze, studenci i naukowcy, rzadziej drukarze. Wrd dwudziestu czterech delegatw obecnych na Kongresie Midzynarodwki w Genewie w 1873 r. byo a piciu profesorw" (Guillaume, Dave, ukowski, Alerini, Mattei). Wolne zawody reprezentowane byy szczeglnie obficie w rodowiskach emigrantw politycznych. Zarysowany powyej obraz anarchistw nie uwzgldnia, rzecz jasna, ich ogromnego zrnicowania; gszczu mikrorodowisk, odznaczajcych si wasn, niepowtarzaln specyfik. Praktycznie wszystkie podziay wewntrzne w onie ruchu odbijay si na charakterze jego uczestnikw. Oprcz zasygnalizowanych ju rnic midzy anarchistami miejskimi i wiejskimi, czy midzy przywdcami, szeregowymi dziaaczami i sympatykami istniay zatem take rnice wynikajce z podziaw narodowych, terytorialnych i rodowiskowych. W Hiszpanii odrnia si na przykad anarchizm kataloski od anadaluzyjskiego, we Francji typ aktywistw z Nord od dziaaczy z Midi bd Parya, wszdzie za inteligentw i artystw od dziaaczy o proletariackim pochodzeniu. Niezalenie jednak od owych istotnych niekiedy rnic, bez trudu dostrzec mona zasadnicze podobiestwo typu psychicznego, jaki sob reprezentowali i to wanie, obok wsplnoty ideowej, umoliwiao im owocne wspdziaanie. Wyjtkowo trudne zadanie oczekuje badaczy pragncych uzyska rzetelne dane o liczebnoci ruchu anarchistycznego i fluktuacjach jakim podlega. Silny indywidualizm, wstrt do zorganizowanych form istnienia, czciowa tajno, niecigo dziaania wszystko to, jeli nie uniemoliwia, to w kadym razie szalenie utrudnia dokonanie choby szacunkowych oblicze. Wskutek braku odrbnej partii wiele kopotu sprawia przeprowadzenie linii demarkacyjnej, ktra oddzieliaby aktywistw od sympatykw ruchu. Na domiar zego, nawet te szcztkowe dane, ktrymi dysponujemy, budz powane wtpliwoci. Liczby podawane przez samych anarchistw byway ze wzgldw propagandowych wyranie zawyane. Zwodnicza jest rwnie precyzja liczb figurujcych w oficjalnych sprawozdaniach skadanych przez delegacje poszczeglnych krajw przy okazji midzynarodowych kongresw. Dane te s zawsze przestarzae, czsto niepene, niekiedy za wzite z powietrza. Sprawozdania uwzgldniaj grupy od dawna nie istniejce, natomiast pomijaj te, ktre powstay niedawno. Jeszcze mniej zaufania budz policyjne szacunki liczebnoci ruchu anarchistycznego. Dostrzec w nich mona na przemian tendencj do minimalizacji bd wyolbrzymiania anarchistycznego zagroenia. Niezalenie jednak od tego celowego znieksztacenia rdem powanych bdw bya po prostu niekompetencja informatorw policji, sabo zorientowanych w niuansach podziaw ideowych. Stosunkowo najbardziej wiarygodne, przynajmniej dla Francji, wydaj si obliczenia policji paryskiej, ktra od pocztku lat dziewidziesitych zatrudniaa fachowcw duej klasy. Prowadzili oni stale uaktualniane zestawienia anarchistw, wyrniajc osoby niebezpieczne", aktywne i upione". Porednie informacje o liczebnoci ruchu uzyska mona poprzez drobiazgow analiz list abonentw libertarnych czasopism; s to wszake w najlepszym razie dane orientacyjne. Charakterystyczn cech ruchu anarchistycznego bya pulsacja wpyww, nage przejcia od fazy upienia do gorczkowej aktywnoci wcigajcej setki nowych adherentw i rwnie nage odpywy

zainteresowania. Wida to szczeglnie wyranie na przykadzie Hiszpanii, Woch i Francji. Pierwszy przypyw mia miejsce na pocztku lat siedemdziesitych, w okresie formowania si Midzynarodwki antyautorytarnej, ktrej czoowe sekcje krajowe liczyy w 1874 r. po kilkadziesit tysicy czonkw , aby po nieudanych powstaniach spa ju po roku do rzdu nieliczcych si organizacji. Drugi przypyw na pocztku lat osiemdziesitych mia rwnie skokowy charakter. W cigu kilku zaledwie miesicy 1882 r. hiszpascy anarchici potrafili powikszy swoje szeregi z 3 tysicy do 60 tysicy. Po raz trzeci wzmoony napyw do szeregw anarchistw odnotowujemy na przeomie pierwszej i drugiej dekady XX w., w okresie wielkich sukcesw syndykalizmu rewolucyjnego (CGT, CNT). W fazie osabienia wpyww ilo aktywistw w aciskich krajach Europy spada do rzdu kilku tysicy, to jest mniej wicej takiej liczebnoci, jak rejestrujemy w krajach, w ktrych anarchizm by ruchem stabilnym (Belgia, Holandia, Niemcy, Wielka Brytania). Ciekawe, i analogiczne rnice w modelu funkcjonowania ruchu anarchistycznego dostrzec mona na kontynencie amerykaskim pomidzy Argentyn i Brazyli z jednej strony, a Stanami Zjednoczonymi z drugiej. Nieco inaczej rozwija si anarchizm w Szwajcarii i w Austrii, gdzie po okresie bujnego rozwoju (w Szwajcarii w latach siedemdziesitych, w Austrii w osiemdziesitych) nastpio raptowne i trwae zaamanie. Zanik po 1878 r. anarchistycznego centrum w podalpejskich dolinach Jury spowodowany by w powanej mierze kryzysem, ktry dotkn szczeglnie mocno tamtejszych zegarmistrzw. W podwjnej monarchii wiksz rol odegray przeladowania ze strony policji. Na ziemiach czeskich monarchii habsburskiej, a take i w Rosji, anarchizm rozwija si nieprzerwanie od pocztku lat dziewidziesitych. Krzywa obrazujca uczestnictwo w ruchu pia si tam nieustannie do gry . Liczb aktywnych anarchistw we Francji w okresach szczytowych szacowa mona na ponad 10 tysicy osb, zgrupowanych gwnie w Paryu i Lyonie oraz w departamentach poudniowych i pnocno-wschodnich. Do liczby tej naley wszake doda okoo 100 tysicy lekkich sympatykw" tzn. osb pozostajcych w krgu oddziaywania anarchistycznej propagandy, sympatyzujcych oglnie z ruchem i stwarzajcych dla yczliwe rodowisko. Najprawdopodobniej takie same proporcje wystpoway i w innych krajach. Zdaniem policji anarchici czynni" stanowili zazwyczaj poow liczby anarchistw upionych". Midzy poszczeglnymi szacunkami byway jednak niekiedy diametralne rnice. O ile np. policja francuska uwaaa w 1882 r. e w samej Francji yje 2,5 tysica zorganizowanych dziaaczy ruchu otoczonych 10 tysicami sympatykw, Sernicoli wyraajcy pogldy policji woskiej, twierdzi w tym samym czasie, e w caej Europie znale mona nie wicej ni 60 do 100 autentycznych anarchistw . Autorzy przesadnych statystyk uwzgldniali zazwyczaj tzw. listowych anarchistw osoby, ktre manifestoway swoje pogldy tylko w,korespondencji do redakcji czasopism. Znaczny wpyw na pynno liczebnoci i skadu osobowego grup anarchistycznych miaa dua ruchliwo towarzyszy". Byy to migracje o bardzo rnym charakterze: ekonomiczne i polityczne, zamierzone i wymuszone przez okolicznoci zewntrzne. W efekcie due skupiska anarchistw tworzyy si poza granicami rodzimego kraju, a gdzieniegdzie odgryway nawet rol wiodc. Federacja Jurajska zawdziczaa w pewnej mierze swj bujny rozkwit napywowi paryskich komunardw (kilkaset osb). Na 6 do 7 tysicy anarchistw mieszkajcych w Londynie w 1894 r. wypadao 2 tysice Rosjan, 1000 Niemcw i 400 Francuzw . Autor artykuu opublikowanego w 1893 r. przez Le Figaro" utrzymywa, e na 2 tysice francuskich anarchistw skada si 500 rodowitych Francuzw oraz 1,5 tysica obcokrajowcw (45% Wochw, 25% Szwajcarw, 20% Niemcw i Rosjan, 5% Belgw i Austriakw, 2% Hiszpanw i Bugarw) . Jak wida, anarchizm chtnie przedstawiano jako zagroenie zewntrzne pynce z obcej inspiracji. Wpyw imigrantw zaznaczy si bodaj najsilniej w Ameryce Pnocnej i Poudniowej (kolonie woskich i hiszpaskich anarchistw). W Stanach Zjednoczonych na pocztku XX w. czasopisma anarchistyczne ukazyway

si w 12 jzykach. Najwiksze z nich Fraje Arbeter Skinte" (jidysz) przekroczyo przed 1914 r. granic 20 tysicy egz. nakadu jednorazowego. Prcz ydw napywajcych ze strefy osiedlenia pastwa carskiego potne skupisko tworzyli take emigranci rosyjscy. Anarchistyczna Union of Russian Workers in the USA and Canada liczya w 1919 r. ponad 10 tysicy czonkw. Jeli uwzgldnimy ponadto rol anarchistw niemieckich (m.in. Johann Most), okae si, i anarchizm w Stanach Zjednoczonych, podobnie jak socjalizm, zdominowany by przez cudzoziemcw.

4. Zorganizowane formy ruchu anarchistycznego

Gdy kiedykolwiek, z niemaym trudem, udawao si doprowadzi do midzynarodowego kongresu anarchistw, kwestia organizacji figurowaa na czoowym miejscu porzdku obrad budzc najgwatowniejsze kontrowersje. Pomidzy anarchistycznymi ideaami a sam zasad organizacji istniaa po prostu fundamentalna sprzeczno, ktrej nie mona byo usun. Wszelkie wizi formalne, korzystne z punktu widzenia interesw ruchu, godziy w jego pryncypia. Anarchizm w swoim modelowym wydaniu nastawiony by na takie dziaania, ktre byyby zarazem spontaniczne, indywidualne, rewolucyjne i bezporednie. Tymczasem, jakakolwiek organizacja przekrelaa przynajmniej trzy z tych elementw. Co wicej, pocigaa za sob nie tylko ograniczenie swobody dziaania jednostek, lecz take realn grob pojawienia si we wasnym gronie tego, co odrzucano najbardziej bezkompromisowo hydry centralizmu i hierarchii. Cay ruch anarchistyczny narodzi si przecie z protestu przeciwko autorytaryzmowi". Tym nie mniej ideolodzy anarchizmu wizali z ruchem libertarnym nadzieje na urzeczywistnienie swoich pragnie i fakt ten nie pozosta bez wpywu na ich ocen przydatnoci zorganizowanych form walki. Potrzeby praktyczne usuway w cie wszelkie teoretyczne zastrzeenia. Zreszt ju Proudhon zaaprobowa dobrowolne zrzeszanie si na zasadzie federacji i tworzenie autonomicznych grup lokalnych. Zasady te (dobrowolno, system federacyjny, autonomia lokalna) skopiowane zostay w strukturze organizacyjnej Midzynarodwki antyautorytarnej. Jej inspiratorzy musieli zarazem rozstrzygn inny problem o kluczowym znaczeniu czy ruch, ktry tworzyli powinien posiada jakie zorganizowane centrum dowodzenia, sztab, ktry kierowaby aktywnoci poszczeglnych orodkw, bd przynajmniej speniaby funkcje inspirujce i koordynujce czy te raczej, w myl wasnych ideaw, zda si wycznie na dobroczynne skutki spontanicznoci. Ostatecznie zdecydowano si na wariant poredni: przy braku formalnego centrum dyspozycyjnego rol tak speniao dyskretnie niewielkie grono osb zaprzysionych potajemnie przez Bakunina, przewanie byych czonkw Aliansu Demokracji Spoecznej oficjalnie rozwizanego w 1868 r. Umoliwiao to nie tylko odgrne sterowanie oczekujcymi niecierpliwie rewolucji spoecznej, lecz take skuteczn walk ze zwolennikami Marksa w Midzynarodwce. Naley rwnie podkreli, e z punktu widzenia oglnych interesw ruchu bakuninowska koncepcja zdecentralizowanej Midzynarodwki kierowanej z ukrycia dostosowana bya lepiej do przetrwania wzmoonych przeladowa policyjnych ni marksowska idea zdyscyplinowanej organizacji podporzdkowanej hierarchicznie jawnej Radzie Generalnej. W atmosferze panujcej w Europie po upadku Komuny organizacja oparta na takiej strukturze nie miaa adnej szansy przetrwania i rzeczywicie rozleciaa si byskawicznie. W sierpniu 1877 r. na ostatnim zebraniu wtajemniczonych jakie doszo do skutku, powierzono funkcj sekretarza biura korespondencyjnego osiademu w Szwajcarii uciekinierowi z Rosji, palcemu si do pracy z gorliwoci neofity ksiciu Kropotkinowi. Wtedy te postanowiono storpedowa inicjatyw ponownego zjednoczenia z socjalistami (kongres w Gandawie w 1877 r.) i wyraono zgod na swobodny wybr taktyki przez poszczeglne Federacje Regionalne. By to pocztek cakowitej decentralizacji i dyspersji ruchu. Na pocztku lat osiemdziesitych, po zaamaniu si Federacji Jurajskiej, wyjedzie za granic Kropotkina i Malatesty, kontakt midzy ,,brami" zosta praktycznie zerwany. Naley podkreli, i mimo narastajcych w miar upywu lat rnic pogldw, wychowankowie Bakunina dokadali wszelkich stara, aby dochowa tajemnicy. Nie cofali si nawet

przed kamstwem, byleby tylko nie dostarczy amunicji przeciwnikom swojego mistrza, ktrzy oskaryli go w Hadze (1872) o kierowanie tajn organizacj nie majc na to waciwie adnych dowodw. Dziaalno bakuninowcw bya pierwsz i jedyn w dziejach ruchu anarchistycznego prb kanalizowania jego ywioowoci, prb dodajmy niemia i nie przez wszystkich dostrzeon. W pniejszych latach nawet tak ograniczone sterowanie poczynaniami anarchistw okazao si ju niemoliwe. Popularyzacja ideaw anarchokomunizmu przyczyniaa si do umocnienia przekonania, i rewolucja dokona si samoczynnie i nie wymaga odgrnej inspiracji. Podczas obrad kongresu londyskiego w roku 1881 zapado (nie zrealizowane, co prawda) postanowienie o utworzeniu Czarnej Midzynarodwki oraz Biura Korespondencyjnego, ale nie dostrzeono potrzeby wyonienia formalnego kierownictwa. Odizolowanie grup od siebie i gbokie podziay midzy nimi traktowano w latach osiemdziesitych jako zjawisko naturalne i pozytywne potwierdzenie ich autonomii. Jestemy zjednoczeni, poniewa jestemy podzieleni" brzmiaa konkluzja przemwienia wygoszonego w tych latach na jednym z kongresw . Pomidzy rokiem 1881 i 1907 nie udao si nawet na dobr spraw ani razu doprowadzi do ponownego reprezentatywnego spotkania anarchistw caego wiata. Dopiero w dekadzie poprzedzajcej wybuch I wojny wiatowej dostrzec mona umocnienie si tendencji zjednoczeniowych, jednake inicjatywy wczesne nie wyszy nigdy z fazy przygotowa, za powoywane w tym celu Biura, nawet jeli podejmoway dziaalno, nie miay przywdczych aspiracji. O ile ze wzgldw pryncypialnych odegnywano si stanowczo od wyaniania jakichkolwiek wadz ruchu, o tyle mniej jednoznaczny by stosunek anarchistw do zorganizowanych form ruchu w ogle, zwaszcza na szczeblach ponadlokalnych. Wtpliwoci co do przydatnoci i potrzeby tworzenia organizacji regionalnych, krajowych czy nawet ponad krajowych pojawiy si jednak, rzecz charakterystyczna, dopiero w kocu lat siedemdziesitych, z chwil rozpadu I Midzynarodwki. Wczeniej natomiast zwolennicy Proudhona i Bakunina bez waha i kopotw zaadoptowali dla swoich potrzeb struktur organizacyjn Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw. Co wicej, wyraali przekonanie, e jest to najwaciwsza forma organizacyjna dla reprezentowanego przez nich kierunku. Poszczeglne sekcje lokalne i cae Federacje krajowe, ktre zaaproboway postanowienia kongresu w Saintlmier (z 15 IX 1872) znalazy si automatycznie w skadzie antyautorytarnej Midzynarodwki zdominowanej przez Bakunina i ludzi z Jury. Nie oznacza to jednak, i skaday si one w wikszoci z anarchistw. Zdeklarowanymi zwolennikami ideologii libertarnej na skal masow byli w tym okresie jedynie Jurajczycy, Hiszpanie i czciowo Belgowie. Natomiast we Francji i we Woszech anarchici tworzyli niewielkie skupiska. Dlatego tylko system organizacyjny Federacji Jurajskiej i Hiszpaskiej uzna mona za charakterystyczny dla wczesnego ruchu anarchistycznego w Europie Zachodniej. Model organizacyjny anarchistw szwajcarskich przedstawiony jest bardzo dokadnie w specjalnym raporcie przygotowanym przez sekcj propagandow z Berna na kongres w Vevey z 1875 r. Na wstpie znajdujemy tam charakterystyczne stwierdzenie, i grup podstawow, moleku, jednostk taktyczn Midzynarodwki jest sekcja". W ten sposb realizowano w praktyce haso budowy organizacji od dou", a nie od gry". Sekcje mogy mie charakter grup zawodowych (sections de metier) bronicych interesw swoich czonkw, a wic bliskich normalnej formule unionizmu , bd posiada specyficzne cele wymienione zazwyczaj w nazwie (sekcje propagandowe, bada kwestii spoecznej itp.). Powstaway one spontanicznie, z woli osb zgromadzonych na zebraniu. Decyzje podejmowano kolektywnie, starajc si zawsze wypracowa wsplne stanowisko, aczkolwiek dopuszczano gosowanie i postanowienia wikszoci gosw. Niekiedy, dla doranych potrzeb, sekcje wyaniay komisje lub komitety, natomiast stae, wyspecjalizowane ciaa tego rodzaju naleay

do rzadkoci. Drugie pitro struktury tworzyy federacje o charakterze regionalnym lub zawodowym, a w wyjtkowych wypadkach czce sekcje o podobnych zainteresowaniach. Liczba sekcji wchodzcych w skad federacji bya dosy pynna ze wzgldu na ich efemeryczno, atwo dokonywania fuzji i podziaw. Zazwyczaj grupoway po kilkanacie moleku. Na terenie Jury byo w 1871 r. dwadziecia siedem sekcji, w dwa lata pniej ju tylko jedenacie, a w r. 1876 dwadziecia jeden sekcji . Jedynym organem federacji by komitet, w ktrym kada z sekcji miaa swojego reprezentanta. Co roku starano si przeprowadzi kongresy federacji. Ponad federacjami byo ju tylko samo Stowarzyszenie czyli Midzynarodwka, definiowana w raporcie jako zespolenie (l'ensamble) federacji, sekcji, jednostek". Jej jedynym organem byo Biuro Federalne zajmujce si statystyk i korespondencj, z obawy przed centralizmem przemieszczane co roku, na nowe miejsce. Istotne dla przyszoci ruchu decyzje zapaday na dorocznych kongresach organizowanych na zmian przez poszczeglne federacje. Kada z nich dysponowaa jednym gosem. Postanowienia byy obligatoryjne wycznie dla tych federacji, ktre zaaproboway tekst rezolucji. Delegatom sekcji, ktre nie naleay do adnej federacji przysugiwa podczas obrad gos doradczy. W zestawieniu z krystaliczn prostot Federacji Jurajskiej struktura organizacyjna anarchistw hiszpaskich wydawa si moe bardzo zagmatwana. Zamiast jednej potnej federacji, jak w Szwajcarii, lub kilku duych, jak w Belgii czy Holandii, mamy tam do czynienia z( mnogoci rozmaitych federacji lokalnych i zawodowych. Wyjanienie tego fenomenu kryje si zapewne w trafnym spostrzeeniu Elise Reclusa, i zasada federacji wydaje si wrcz wypisana na ziemi hiszpaskiej, ktrej zrnicowanie geograficzne, przeciwnie, stoi na stray jej integralnoci terytorialnej". Faktem jest w kadym razie, e powoana do ycia w czerwcu 1870 r. hiszpaska sekcja Midzynarodwki noszca miano Hiszpaskiej Federacji Regionalnej skadaa si w 1873 r. z 236 federacji lokalnych, 484 sekcji zawodowych oraz 119 sekcji innego rodzaju, kilkunastu syndykatw oglnokrajowych i kilkuset sekcji oporu. Spowodowane to byo wiadomym wyborem od samego pocztku !tzw. podwjnej struktury, ktra w pniejszym okresie staa si znakiem firmowym anarchosyndykalizmu. Do federacji Regionalnej naleay wic z jednej strony lokalne organizacje zwizkowe secciones de oficio i secciones de oficio varios zgrupowane w uniones de oficio, z drugiej za nastawione rewolucyjnie federaciones locales tworzce komitety regionalne (comarca). Podczas konferencji w Londynie (1871 r.) delegaci hiszpascy bezskutecznie nawoywali do upowszechnienia ich pomysu w caej Midzynarodwce, nie zdajc sobie sprawy, i wymaga on znacznie wikszej bazy czonkowskiej ni ta, ktr dysponoway pozostae Federacje krajowe. W kwestiach regulaminowych Hiszpanie nie wykazali ju podobnej oryginalnoci, akceptujc w caej rozcigoci statuty Federacji Jurajskiej. Midzynarodwka bakuninowska rnia si od jej poprzedniej wersji nie tylko brakiem Rady Generalnej (co postanowiono w 1873 r.). Stanowia jej posta zdecentralizowan, w ktrej wiadomie stawiano na inicjatyw autonomicznych sekcji, mniejsz rol odgryway te w niej podziay narodowe. Przy wszystkich swoich sabociach Midzynarodwka z Saintlmier stanowia w dziejach ruchu anarchistycznego jego najlepiej zorganizowan faz. Posiadaa zarys hierarchicznej struktury i wykrystalizowan grup przywdcz w skali kontynentu. Dziao si to jednak za cen daleko idcych kompromisw doktrynalnych, ktra wielu pniejszym aktywistom ruchu wydaa si zbyt wysoka. Prby powoywania do ycia nowej anarchistycznej Midzynarodwki podejmowane byy wielokrotnie. Ju w roku 1880 podczas kongresu w Brukseli wystpili z tak inicjatyw Waloczycy. r Dziki poparciu Malatesty udao im si ju w nastpnym roku doprowadzi do kongresu w Londynie, gdzie na tajnym posiedzeniu 17 lipca ujawniy si powane rozbienoci. Najzagorzalsi zwolennicy anarchokomunizmu uwaali, e midzynarodowa organizacja jest zbdna, bowiem przyszo ruchu ley w rkach maych autonomicznych grup lokalnych. Inni proponowali odtworzenie stanu sprzed

1877 r. Najdalej poszed tym tropem numer 13" (Kropotkin), proponujc utworzenie jednoczenie dwch organizacji: jawnej i tajnej. Jawna miaa by masow, walczc organizacj robotnicz, tajna nosi miaa charakter elitarny. Kropotkin postulowa, by zajmowaa si strategi dziaania i wydawnictwami na uytek tej pierwszej. Chcia, by jej centrum znajdowao si w Londynie, gdzie miaaby najwiksz swobod dziaania. Ostatecznie zapada decyzja o utworzeniu nowej, "tak zwanej Czarnej Midzynarodwki, ale jak wikszo postanowie kongresu, pozostaa ona jedynie na 1 papierze. W padzierniku 1906 r. ukaza si w Liege pierwszy numer-,,Bulletin de L'Internationale Libertaire", ktrego "wydawcy grupa anarchistw belgijskich i holenderskich zaapelowali o jedno ruchu . Wezwanie pado w momencie znacznego oywienia i spotkao si z dobrym przyjciem. Wyrazem tego byy obrady kongresu w Amsterdamie (24-31 sierpnia 1907 r.), ktry mimo oporu czci delegatw przyj rezolucj goszc, e wbrew wygaszanym niekiedy twierdzeniom idee anarchii i organizacji w rzeczywistoci nie tylko si nie wykluczaj, lecz wzajemnie si uzupeniaj i wspomagaj". W lad za tym stanowiskiem rozpoczto raz jeszcze przygotowania do powoania Midzynarodwki. W skadzie Biura, ktre miao stworzy zacztek archiwum ruchu znaleli si m.in.: Malatesta, Rocker, Aleksander Szapiro z Rosji i J. Turner z Wielkiej Brytanii, ale pomimo ich niekamanego autorytetu do nastpnego kongresu, ktry mia si odby w 1909 r., ju nie doszo. Jak wykazaa ankieta zorganizowana przez Bulletin de L'Internationale Anarchiste" zwolennicy zacienienia zwizkw ju w roku 1908 znaleli si w mniejszoci . Tu przed wybuchem wojny inicjatyw wzili w swoje rce ydowscy anarchici z Londynu, lecz wydarzenia z lata 1914 r. przekreliy ostatecznie ich plany. Dopiero po omiu latach, 22 grudnia 1922 r., aspiracje zwolennikw zjednoczenia zostay czciowo zaspokojone. W Berlinie utworzono wwczas Midzynarodwk anarchosyndykalistyczn, ktra przetrwaa do naszych czasw. Trudnoci, na jakie napotykaa nieustannie idea midzynarodowej organizacji, anarchistycznej wynikay z braku jednomylnoci w tej sprawie wrd czoowych autorytetw ruchu. Istnienie formalnych organizacji anarchistycznych odrzucali bezwarunkowo Nieuwenhuis i Reclus, ktry doradza modym aktywistom, by kady dziaa na wasn rk. Ograniczon i warunkow aprobat dla niektrych form organizacji wyraali Jean Grave i Emma Goldman. Gotowa jestem zaakceptowa istnienie anarchistycznej organizacji tylko pod jednym warunkiem: e oparta bdzie na nieograniczonym szacunku dla wszelkich inicjatyw indywidualnych i nie bdzie hamowa ich swobodnego rozwoju. Fundamentaln zasad anarchizmu jest autonomia jednostki" stwierdzia synna Emma podczas kongresu w Amsterdamie . Podobne stanowisko reprezentowali w latach siedemdziesitych anarchici francuscy, goszc, i rezolucje Midzynarodwki powinny by obowizujce jedynie dla organizacji jako caoci, a nie dla poszczeglnych dziaaczy. Wosi, dla odmiany, kadli gwny nacisk na autonomi poszczeglnych sekcji . W latach osiemdziesitych, kiedy nie tylko organizacje, ale nawet kongresy uznano za zbdne i szkodliwe dla ruchu, posunito si jeszcze dalej podwaajc zasadno istnienia staych sekcji. Nie wierzymy [...] w dugotrwae stowarzyszenia, federacje itp. czytamy w Le Rvolt" z roku 1885 Naszym zdaniem grupy naley tworzy wycznie z myl o jakim natychmiastowym dziaaniu; po wykonaniu zadania grupa organizuje si na nowo z udziaem tych samych ludzi, bd nowych..." Jedynym wrd pogrobowcw Bakunina, gorcym zwolennikiem silnych zwizkw organizacyjnych, by Malatesta. Organizacja to nic innego jak praktyczna szkoa wspdziaania i solidarnoci. Dla ycia spoecznego jest czym koniecznym i naturalnym; czowiek ani nie chce, ani nie moe y odizolowany" pisa pod koniec ycia . Nie byy to jednak pogldy typowe. Niezalenie od wysuwanych nieustannie zastrzee doktrynalnych w sprawach dotyczcych organizacji ruchu anarchici nie byli i nie mogli by konsekwentni. Kiedy nadarzaa si dogodna okazja, kiedy powstawaa prnia polityczna, wypeniali j wasnymi formami stojcymi niekiedy w

jaskrawej sprzecznoci ze skadanymi przez nich wczeniej deklaracjami. Hiszpascy anarchokomunici potpiajcy bezwzgldnie wadz pod wszelkimi postaciami w latach trzydziestych XX w. na terenach objtych rewolucj sami organizowali komitety wykonawcze i formy dyktatury proletariatu. W poufnej korespondencji posugiwano si nagminnie zwrotem nasza partia" lub partia anarchistyczna", aczkolwiek w potocznej propagandzie sowo partia kojarzono z parlamentarnym kretynizmem", uniformizacj mylenia. Niemniej jednak niewtpliwie racj mia dr Saverino Merlino twierdzc, i wanie w sposobie organizacji rozpozna mona dusz", istot anarchizmu. Najistotniejsze cechy anarchistycznych organizacji: pynno struktury, preferowanie maych cia, efemeryczno, pjawno, autonomia czonkw i grup, brak formalnego przywdztwa, urzdnikw i patnych funkcji, atwo wejcia tak bardzo uatwiajca zadanie policyjnym konfidentom s bardzo cile zwizane z anarchistyczn ideologi. Socjologowie dostrzegaj w nich obaw przed depersonalizacj stosunkw midzyludzkich, ch zapewnienia wszystkim rwnego udziau w podejmowaniu decyzji, tendencj do przeistaczania si w wielofunkcyjne mikrosystemy spoeczne. Spord czterech Czynnikw przesdzajcych o biurokratyzmie wszelkich organizacji (hierarchiczna struktura, podzia pracy, pace, regulaminy i procedury) u anarchistw spotykamy zaledwie dwa elementy i to w szcztkowej postaci: specjalizacj dziaalnoci oraz ceremonia zastpujcy brak rozbudowanych regulaminw. Charakterystyczn dla siebie posta rozproszonych chaotycznie, odizolowanych ognisk pulsujcych wiatem o zmiennym nateniu przyj ruch anarchistyczny od koca lat siedemdziesitych, kiedy to zaprzestaa funkcjonowa wikszo federacji krajowych. Tylko w Hiszpanii, gdzie kolektywizm opiera si anarchokomunizmowi najduej starano si zachowa dotychczasow wi i formy organizacyjne, cho i tam zdarzay si okresy, podczas ktrych Federacja -Regionalna praktycznie przestawaa istnie. W innych krajach Europy Zachodniej tendencje konsolidacyjne nie byy silnie wyczuwalne nawet w latach gorczkowego oywienia aktywnoci. Od chwili rozbicia przez policj francuskich i woskich sekcji Midzynarodwki (1878-1879) nie udao si w tych krajach stworzy adnej permanentnej struktury organizacyjnej. Na pocztku XX wieku rachityczne federacje istniay jeszcze w Szwajcarii Romaskiej, Holandii i Belgii (Groupement Communiste Libertaire), ale ich doktrynerski anarchokomunizm odpycha wicej osb ni przyciga. Wanie wwczas, kiedy formoway si w poszczeglnych pastwach partie socjalistyczne, anarchici z pen wiadomoci postanowili cofn si do poziomu samodzielnych grup dziaania, Przyspieszyo to niepomiernie ostateczny rozdzia obu ruchw. Wyrzucenie zwolennikw anarchizmu z sali obrad londyskiego kongresu II Midzynarodwki stanowio jedynie symboliczne zamknicie tego procesu w skali globalnej. Czym byy owe anarchistyczne grupy, ktre stay si po 1879 r. podstawow form organizacyjn ruchu libertarnego? W czym tkwia ich specyfika? Najtrafniejszej odpowiedzi na te pytania udzieli Jean Maitron. Grupy anarchistyczne w jego ujciu to ciaa bardzo szczeglne, ktre w niczym nie przypominaj sekcji albo grup innych partii. Nie ma tu ani biura, ani wyznaczonych skadek i aden towarzysz nie jest zobowizany opowiada skd przychodzi, czym si zajmuje i dokd zmierza. Pomieszczenie, w ktrym zbiera si grupa, jest miejscem przechodnim, w ktrym kady rozmawia o czym chce, miejscem ksztacenia si a nie dziaania" Historyk francuski przypomina, e czonkowie grup dziaali na og na wasn rk i nie wtajemniczali si wzajemnie w swoje plany. W podobny sposb charakteryzowa grupy w zeznaniach zoonych podczas procesu lyoskiego (1883) Emile Gautier przedstawiciel pierwszego pokolenia francuskich anarchistw twierdzc, e s to po prostu cotygodniowe spotkania przyjaci omawiajcych sprawy, ktre ich interesuj. Z wyjtkiem niewielkiego grona czterech czy piciu staych uczestnikw widuje si tam zazwyczaj coraz to nowe twarze [...], skad zmienia si za kadym razem. Wej moe tam kady, wyj rwnie,;bez adnych formalnoci, opat lub te odpowiadania na pytania o nazwisko, czy pogldy".

Zebrania grup odbyway si nieregularnie, jeden czy dwa razy w tygodniu, najczciej w sobot wieczorem albo w niedzielne popoudnie, w terminach dogodnych dla robotnikw, zazwyczaj w tych samych miejscach w bistro na rogu ulicy albo w winiarni, jeli bya to lepsza dzielnica, czasem w redakcjach pism Ijbertarnych, czy prywatnych mieszkaniach. Obok niewtpliwych funkcji edukacyjnych (forum dyskusyjne) speniay rwnie wane zadania spoeczne uatwiajc nawizywanie kontaktw i wzajemne poznanie si. Zawiadomienia o zebraniach, od ktrych roi si w prasie anarchistycznej, byy regu w wypadku debiutu grupy, poczonego spotkania kilku rnych cia, albo wanej w opinii uczestnikw problematyki. W okresach wzmoonego nadzoru policyjnego grupy dziaajce jawnie i oficjalnie zmuszone byy uzgadnia z wadzami termin i tematyk obrad, niekiedy nawet imienny skad uczestnikw; Grupy liczyy przecitnie po kilkanacie osb. Ich skad by pynny a czas trwania rzadko przekracza dwa lata. Rozpaday si zazwyczaj w momencie, gdy dyskusje przestaway by interesujce. Jean Grave nie bez racji twierdzi, e nie ma niczego rwnie krtkotrwaego jak grupy anarchistyczne" . Nie przeczy temu trwao niektrych nazw, albowiem pynno kadr bya tak ogromna, e w cigu jednego roku skad uczestnikw mg si kilkakrotnie wymieni. W krajach takich, jak Rosja, Stany Zjednoczone, Argentyna, Francja czy Wochy w okresach prosperity ruchu doliczy si mona kilkuset grup dziaajcych rwnoczenie. Obliczenia liczebnoci sporzdzane na tej podstawie bywaj jednak zawodne, poniewa dysponujemy bardzo niekompletnymi danymi, a ponadto dua cz aktywistw nie wizaa si z adnymi ciaami. Szacunki, w myl ktrych ilo grup dziaajcych we Francji wahaa si w latach osiemdziesitych od 40 do 60 (w tym kilkanacie w samym Paryu) wydaj si nieco zanione. Grupy rodz si, umieraj i odradzaj jak dzikie zielsko pisa Dubois w ksice powiconej anarchistycznemu zagroeniu". Rzeczywicie, w znakomitej wikszoci wypadkw powstaway cakowicie spontanicznie bez adnego uzgodnionego planu zazwyczaj pod wpywem przypadkowego spotkania, nagego impulsu czy doranych potrzeb. Jednym z wanych powodw skaniajcych indywidualistycznie nastawionych anarchistw do szukania kontaktu ze sob byo, jak si wydaje, pragnienie zamanifestowania solidarnoci z przeladowanymi kolegami. Std pewien wzrost liczby grup wwczas, gdy toczyy si procesy . Nazwy anarchistycznych grup i kek s samoistnym rdem rzucajcym interesujce wiato na charakter i przemiany ruchu. S niekiedy bardzo kwiecist, albo przeciwnie wyzywajc manifestacj przekona osb do nich nalecych. Ujawniaj bardzo precyzyjnie falowanie nastrojw, przejciowe mody i wewntrzne podziay, ale take nieokieznan fantazj silnie kontrastujc z bezbarwn jednostajnoci nazw spotykanych w innych ruchach spoecznych. Istniay wic koa obcinaczy gw", niegodziwcw" i podegaczy", a z drugiej strony nazwy, ktre mwiy o kwiatach, jutrzence czy zgodzie. W kocu lat siedemdziesitych modne byy nazwy agodne, w nastpnym dziesicioleciu wojownicze, zwizane z popularnoci terroru indywidualnego. Roi si wwczas od mcicieli", grup czarnego sztandaru", kek dynamitardw". Po 1895 r. zaobserwowa mona ponownie wiksz liczb nazw symbolizujcych nadziej (L'Avenir, Les Egaux itp.). Zastanawiajco rzadkie s natomiast przez cay czas odniesienia do Midzynarodwki i jej symboliki, cho nie brakuje grup specjalizujcych si w propagandzie i badaniach kwestii spoecznej niczym sekcje z czasw Federacji Jurajskiej. W podobny sposb jak we Francji funkcjonoway take grupy anarchistyczne we Woszech i w Niemczech. W Wielkiej Brytanii orodkami ruchu byy w pierwszym rzdzie kluby anarchistyczne oraz redakcje czasopism. Oryginalnoci odznaczaa si utworzona w Londynie w 1896 r, organizacja o nazwie The Associated Anarchists. Wyaniaa ona z siebie w miar potrzeb grupy problemowe, koncentrujce si na wybranych zagadnieniach. W Szwajcarii i Hiszpanii grupy miay trwalszy charakter i znacznie bardziej przypominay dawne sekcje lokalne Czy zawodowe antyautorytarnej

Midzynarodwki. Ich skad nie by przypadkowy i nie ograniczay si wycznie do mniej lub bardziej regularnych zebra. Spajay companeros silnymi i trwaymi wiziami. W Hiszpanii czoow rol odgryway od koca lat osiemdziesitych tzw. tertulia niewielkie grupy zaprzyjanionych mczyzn, ktrzy spotykali si codziennie w ulubionej kawiarni oraz upowszechnione ju w czasach anarchosyndykalizmu tzw. grupos de afinidad o nieco bardziej sformalizowanej strukturze. Tamtejsi anarchici gustowali w malowniczych hasach, tak samo, jak ich galijscy koledzy obierajc chtnie nazwy w rodzaju ani Boga, ani Pana", czy te ani Krla, ani Ojczyzny". Jeszcze inny charakter miay sfederowane grupy anarchistw ydowskich zamieszkujcych londyski East End, skadajce si w ogromnej wikszoci z niedawno przybyych z Rosji rzemielnikw. Ich dziaalno na rzecz caej ydowskiej spoecznoci daleko wykraczaa poza utarte funkcje grup anarchistycznych. Wrd nietypowych organizacji anarchistycznych na szczegln uwag zasuguje grupa ESRI (Etudiantes Socialistes Rvolutionnaires Internationalistes), ktra powstaa w Paryu w grudniu 1891 r. z inicjatywy, kilkunastu studentw medycyny. Od 1893 r. nabraa ona czysto anarchistycznego charakteru. Skad grupy by zawsze midzynarodowy. W roku 1892 wrd 66 czonkw byo 37 Francuzw, 11 Rumunw, 11 Rosjan, kilka kobiet. Wikszo z nich stanowili studenci medycyny i prawa z zamonych rodzin mieszczaskich. ESRI przygotowywaa do druku materiay propagandowe, dysponowaa du bibliotek, staraa si aktywnie - uczestniczy w midzynarodowych kongresach. W roku 1899 to ona wanie wszcza kampani na rzecz utworzenia Federacji Midzynarodowej rewolucyjnych komunistw obejmujcej grupy libertarnych komunistw z caego wiata". U szczytu powodzenia w poowie lat dziewidziesitych ESRI liczya blisko 150 osb. Istniaa do roku 1903, a wic wyjtkowo dugo, jak na anarchistyczne standardy. Jako ciao par excellence anarchistyczne bywa niekiedy prezentowana brytyjska Socialist League i analogiczna organizacja dziaajca w Holandii. Obie ligi odrzucay krzykliwie system parlamentarny, lecz skaday si z ludzi o bardzo rnych pogldach. Dlatego z wiksz doz susznoci mwi mona raczej o stopniowym przenikaniu anarchokomunistw do tych organizacji. Wtedy te dopiero, na ich tle, okazao si, e libertarni socjalici" w rodzaju Williama Morrisa z prawdziwym anarchizmem nie maj wiele wsplnego. O istnieniu ruchu anarchistycznego i jego spoistoci decydoway nie tylko i nawet nie przede wszystkim anarchistyczne organizacje. Byy to bowiem, jak zdylimy si przekona, ciaa nader lune, nieliczne i pozostajce ze sob w sabym kontakcie. Najistotniejsze byo to, e kady pojedynczy anarchista stanowi aktywn, autonomiczn i w peni wiadom swych zada komrk ruchu. Praktyczna dziaalno anarchistw bya w duym stopniu niezalena od form i zakresu ich organizacji. Ruch istnia i potrafi przetrwa trudne dla siebie okresy dziki cigoci dziaa propagandowych, wyksztaceniu wasnych specyficznych form aktywnoci oraz wasnej niepowtarzalnej subkultury. Zebrania grup anarchistycznych nie stanowiy, rzecz jasna, jedynej okazji do wzajemnych spotka. Za przykadem innych ruchw starajcych si poszerzy swoje wpywy anarchici sigali do arsenau wyprbowanych rodkw propagandowych. Organizowali ukadajce si w cykle odczyty publiczne oraz cae tournees odczytowe na prowincji, otwarte dla szerokiej publicznoci dyskusje z przedstawicielami konkurencyjnych kierunkw (tzw. konferencje), a nawet imprezy tak jednoznacznie zdawaoby si mieszczaskie" jak soires z udziaem zaproszonych artystw. Byy to jednak z reguy tzw. reunions de familie, czy te soires familiales odbywajce si we wasnym gronie i korzystajce z nieprzebranego repertuaru wierszy i pieni rewolucyjnych. Niezalenie od tej dziaalnoci naladujcej formy spotykane w innych ruchach spoecznych anarchici dysponowali rwnie formami specyficznymi, lepiej dostosowanymi do charakteru ich ideologii. Byy to m.in. kluby, kolonie, bandy

oraz inicjatywy indywidualne, takie jak np. causeries populaires, czyli skromnie umeblowane, wynajte lokale, w ktrych przypadkow czsto publiczno usiowano zapoznawa z ideami Stirnera, Nitzschego i innych przedstawicieli indywidualistycznego anarchizmu. Twrc tego ostatniego pomysu by Libertad jedna z najbarwniejszych postaci wrd paryskich aktywistw pierwszej dekady naszego wieku. W padzierniku 1902 r. otworzy on pierwszy taki lokal na rue du Chevalier de la Barre i rozpropagowa sam ide, ktra zreszt zmara wkrtce po jego mierci w roku 1908. Innym ciekawym pomysem byy tak zwane soup confrences, atrakcyjne dla najuboszych z tego wzgldu, e kady uczestnik dyskusji mg zje za darmo talerz gorcej zupy. Zorganizowano je po raz pierwszy w Paryu podczas ostrej zimy 1891 r. Zebrania nieubaganych wrogw panujcego porzdku nie mogy naturalnie odpowiada kanonom wypracowanym przez angielskie stowarzyszenia dyskusyjne. Nie miay ani prezydium, ani porzdku dziennego, ani nawet regu okrelajcych kolejno zabierania gosu. Bardzo rzadko koczyy si podejmowaniem konkretnych rezolucji. Byy natomiast aren autentycznych star ideowych, konfrontacji rnorodnych opinii na bardzo zrnicowanym poziomie, od prymitywnych argumentw wypowiadanych soczystym" jzykiem przedmie i wspartych nierzadko si pici, po subtelne rozwaania godne auli akademickich. Doskonaa znajomo skomplikowanych kwestii politycznych, gospodarczych, czy te filozoficznych, jak objawiali dyskutujcy robotnicy wprawiaa czsto w zdumienie przypadkowych suchaczy. W marsylskiej gazecie Le Radical" niechtnej ruchowi, jak caa prasa oficjalna w czasach Ravachola mona byo 19 listopada 1893 r. przeczyta opini, e anarchici dysponuj wiedz, ktra wydaje si nadzwyczajna, jak na robotnikw". Podzia na widowni i proscenium praktycznie nie istnia. Publiczno bardzo aktywnie uczestniczya w dyskusji wyraajc z temperamentem i bez zwoki swoje sympatie i antypatie wygwizdujc jednych mwcw, a frenetycznie oklaskujc innych. W tych warunkach dyskusje przeradzay si atwo w swoist licytacj radykalnymi hasami, w czym zreszt niema zasug mieli agenci policji. Naley rwnie wspomnie, e form czsto przez anarchistw praktykowan byo rozbijanie zebra socjalistycznych lub te opanowywanie ich" przez swoich zwolennikw. Synli z takich akcji wspomniany ju Libertad oraz Louise Michel pomienna agitatorka noszca od czasw Komuny przydomek nafciarka". Nie cofano si przed stosowaniem fizycznej przemocy, w ruch szy krzesa i taborety. Compagnons wystpujcy na mityngach posugiwali si czsto pseudonimami albo numerami, aby utrudni prac policji. Kluby anarchistyczne rozkwitay najbujniej w Wielkiej Brytanii, gdzie dziaalno prawdziwie rewolucyjna bya nika, za wadze zostawiay apostoom wolnoci duo swobody. Na przeomie XIX i XX w. w samym Londynie istniay trzy due ciaa tego rodzaju o midzynarodowej sawie: sportretowany przez Mackaya Autonomy Club grupujcy przede wszystkim indywidualistw oraz emigrantw z Niemiec, ydowski klub Arbajter Frajntu" hodujcy anarchokomunizmowi i wreszcie klub International zwizany z bojowo-terrorystycznymi tendencjami w anarchosyndykalizmie. Autonomy Club na Kingston Road obywa si doskonale bez przewodniczcego, regulaminu czy skadek. Nie posiadajc redaktora ani komitetu wydawniczego publikowano regularnie klubow gazetk. Raz w tygodniu, ktrego wieczoru, ci, ktrzy maj czas i ochot zbieraj si razem, odczytuj i omawiaj nadesan korespondencj, a potem tworz z niej cao" . Kady mg tam wej bez pytania, przemawia na dowolny temat i dowolnie dugo, o ile sala wyraaa mu aprobat. Przestrzegano gorliwie zasady pilnuj swoich wasnych interesw i pozwl mi zatroszczy si samemu o moje". Pomieszczenia klubowe opisywane s jako obskurna, ale umeblowana rudera" wypeniona krzesami, stoami i awkami. Wrd obecnych rzucay si w oczy malownicze postacie z bohemy panowie w kapeluszach sombrero i czerwonych krawatach oraz panie z krtko obcitymi wosami wcinitymi w cyklistwki, w podniszczonych krtkich bluzkach i grubych akietach z czerwonym ornamentem oraz solidnych butach nadajcych si do pracy fizycznej.

Klub pisma Arbajter Frajnt" na Berner Street zaoony zosta przez emigranta z Piska S. Janowskiego (1864-1939) w 1892 r. po serii propagandowych mityngw z udziaem L. Michel. Uatwianie adaptacji w Londynie przybyszom z Rosji czono tam z ostrymi atakami na judaizm i ydowskie tradycje. W ten sposb w krtkim czasie pozyskano dla anarchokomunizmu spory odam ydowskiej modziey z ubogiego East Endu. 3 lutego 1906 r. kierowany przez Rockera Arbajter Frajnt Club and Institute przenis si do nowej, obszerniejszej siedziby na Jubilee Street, gdzie mg pomieci ponad tysic osb. Miecia si tam szkoa i czytelnia prasy z caego wiata: Z pienidzy uzyskanych za udostpnianie pomieszcze na odczyty i konferencje finansowano rozmaite imprezy kulturalne. We Francji kluby powstaway gwnie na prowincji. Dla wielu znanych pniej dziaaczy (Armand, Ravachol) stanowiy one pierwsz szko anarchizmu. Hanagan opisuje jeden z takich typowych klubw w orodku przemysowym redniej wielkoci (Saint-Clammonais). Lokal mieci si w centrum miasta. Zbierano si raz w tygodniu w niedziel pnym popoudniem, aby przy winie lub jabeczniku dyskutowa nad treci czytanych artykuw. W porwnaniu z grupami kluby kady na og silniejszy akcent na ycie towarzyskie, i wizay ze sob wiksz liczb ludzi; cz ich imprez bywaa odpatna. Niemniej jednak w pewnych wypadkach rozrnienie wydaje si czysto werbalne. O istnieniu jakiej przemylanej strategii ruchu anarchistycznego jako caoci mwi mona w zasadzie tylko w krtkim okresie pomidzy rokiem 1871 a kongresem londyskim, czyli w dekadzie, w ktrej posiada on nieoficjalne centrum cieszce si duym autorytetem i inspirujce dziaalno w poszczeglnych krajach. Wszelkie pniejsze inicjatywy, w epoce dyspersji, traktowa naley jako pobone yczenia lub pomysy indywidualnych osb, bez szansy na realizacj. Poczynajc od lat osiemdziesitych nawet uzgodnienie strategii i taktyki w skali poszczeglnych regionw przekraczao zazwyczaj moliwoci anarchistw. Prcz moliwoci brakowao jednak czego nie mniej istotnego, a mianowicie chci. Zapanowao przekonanie, e byoby to sprzeczne z wasnymi ideaami. Zbieno taktyki stosowanej w tych latach przez grupy anarchistyczne rnych krajw spowodowana bya nie tyle dyscyplin organizacyjn, co zbienoci warunkw w jakich dziaay oraz naladownictwem wzorw popularyzowanych przez pras i wydawnictwa propagandowe. Byy to zreszt bardziej przejciowe mody ni starannie obmylone plany dziaania. Na strategii obranej przez ruch anarchistyczny zaciyy w ogromnej mierze pogldy Bakunina jego wiara w konieczno totalnego zniszczenia rusztowania pastwa i prawa oraz caej cywilizacji mieszczaskiej przez spontaniczn rewolucj ludow kierowan niewidzialnie [...] przez anonimow grup przywdcz (dictature collectif), skadajc si z ludzi dcych do cakowitego wyzwolenia z ucisku..." Bez rewolucji, traktowanej raczej jako imperatyw moralny ni nieuchronna konieczno historyczna, urzeczywistnienie anarchistycznych ideaw byo zdaniem Bakunina niemoliwe. Stanowisko to znalazo dobitny wyraz w wczesnej taktyce oraz formach aktywnoci czonkw antyautorytarnej Midzynarodwki: propaganda anarchizmu wrd chopw i robotnikw suya nawizywaniu kontaktw, rozniecaniu i ukierunkowaniu rewolucyjnego potencjau mas. Komuna Paryska z 1871 r. zdawaa si koronnym argumentem potwierdzajcym gotowo mas do buntu i moliwo oddolnej, spontanicznej rewolucji. Zarazem jednak ujawnia gboki konserwatyzm chopw i sabo wystpie ywioowych, za klska komunardw oraz masowe represje jakie dotkny ca francusk lewic, zmusiy rodzcy si wwczas ruch libertarny do rewizji hurraoptymistycznych zaoe. Nieprzypadkowo wrd dokumentw programowych Midzynarodwki antyautorytarnej prno by szuka rezolucji dotyczcych oglnej strategii dziaania. Spowodowane to byo, jak mona sdzi, nie tylko koniecznoci zatajenia obrazoburczych zamierze, lecz take, moe nawet przede wszystkim,

gbokimi podziaami wewntrznymi. Wprawdzie wszystkich anarchistw spajao pragnienie zniszczenia pastwa i zbudowania na jego gruzach nowego, bezklasowego spoeczestwa wcielajcego zasady wonnoci i sprawiedliwoci, ale do urzeczywistnienia tego ideau wie mogy bardzo rne drogi i Samo werbalne uznanie niezbdnoci bd nieuchronnoci rewolucji nie przesdzao jeszcze wcale o wyborze strategii. O sposobie postpowania na poszczeglnych obszarach decydowaa w ostatecznym rachunku oglna ocena sytuacji i porwnanie si przeciwnika z siami wasnymi, mnoonymi zazwyczaj optymistycznie o miliony potencjalnych sprzymierzecw. Mona byo zdecydowa si na wariant wspdziaania z innymi ugrupowaniami (radykaami, federalistami, socjalistami) albo dziaa w osamotnieniu; jak Hiszpanie budowa kontrspoeczestwo" , bd skupi wszystkie siy na przygotowaniu rewolucji; liczy na przezwycienie apatii mas przy pomocy cierpliwej propagandy lub wyrwa je z letargu, podejmujc akcje zbrojne w ich imieniu; dziaa jawnie lub skrycie; kreli plany, bd zda si cakowicie na ywio wartkiego nurtu dziejw; lub po prostu czeka spokojnie a Francja, od ktrej wszystko si zaczyna, po raz kolejny da sygna do oglnoeuropejskiego przewrotu. Jurajczycy zdajcy sobie spraw, e wikszo poplecznikw ruchu nie jest gotowa aprobowa ekstremistycznych zalece Wochw, czy niektrych emigrantw z Francji, unikali na amach swojego Biuletynu" jakichkolwiek wicych deklaracji.' '.Uchway' kongresw z roku 1874 i 1877 pozostawiay w tej sprawie woln rk poszczeglnym federacjom krajowym. Nie znaczy to jednak, i nie podejmowano prb wypracowania jednolitej strategii. Kluczow rol odgrywali pod tym wzgldem ludzie z najbliszego otoczenia Bakunina, sterujcy po cichu poczynaniami Midzynarodwki. Tak zwani midzynarodowi bracia, posiadajcy trzeci najwyszy Stopie wtajemniczenia posuszni byli statutowi, ktry w punkcie pierwszym gosi, i nie maj innej ojczyzny prcz wszechwiatowej rewolucji". Zafascynowani radykalizmem Michela" pragnli jak najszybciej wprowadzi w czyn jego teori rewolucji. Teoria ta zakadaa niezbdno inspiracji i koordynacji mas przez grono zawodowych rewolucjonistw; wizaa nadzieje z pozyskaniem modziey, lumpenproletariatu oraz wszystkich wykorzenionych ze spoeczestwa, dopuszczaa niemoralne rodki w imi wyszych celw. Pobrzmieway w niej echa rosyjskiego buntarstwa, pism Augusta Blanqui, Anselma Bellegarrigue, Ernesta Coeurderoy, Josepha Dejacque czy Carla Pisacane pierwszego piewcy rewolucji spoecznej na gruncie woskim. Sam Bakunin, ktry nie stroni bynajmniej od praktycznej dziaalnoci wywrotowej nawet w podeszym wieku, zdy jeszcze przed mierci zrewidowa swoje stanowisko. Pod wpywem wasnych dowiadcze z lat 1873-1874 doszed do wniosku, e nic ywego i trwaego nie moe opiera si na jezuickich oszustwach, e dziaalno rewolucyjna, jeli ma zwycia, nie moe odwoywa si do niskich pobudek j e zwyciy jedynie taka rewolucja, ktr oywia bdzie humanitarny idea" . W licie do Elisee Reclusa da wyraz gbokiemu rozczarowaniu biernoci mas, ktrym powici swoje ycie . Pogldw tych nie podzielali jednak modociani przyjaciele Bakunina, ktrzy uznali jego wolt za akt zdrady. Konsekwentni anarchici pocztkw lat siedemdziesitych dostrzegali dwa sposoby przyspieszenia upragnionej rewolucji spoecznej: strajk generalny lub dziaania powstacze. Za pierwszymrozwizaniem opowiadali si naturalnie aktywici z krajw zaawansowanych w rozwoju przemysowym, w ktrych ostoj ruchu byli robotnicy i wykwalifikowani rzemielnicy, takich jak Belgia, czy Szwajcaria. Natomiast Andaluzyjczycy i Wosi wywodzcy si z obszarw na ktrych proletariat miejski nie odgrywa wikszej roli skazani byli na wybr drugiego wariantu. W najtrudniejszej sytuacji znalaza si Federacja Hiszpaska, albowiem Kataloczycy, w przeciwiestwie do przedstawicieli innych regionw, byli zwolennikami strajku powszechnego. Niemono ujednolicenia taktyki w skali caego kraju zawaya w powanej mierze na niepowodzeniu wczesnych przedsiwzi. Wprawdzie ju wiosn 1872 r. Francesco Mora i Anselmo Lorenzo przystpili z ramienia Rady Federalnej w Madrycie do zakadania tajnych grup obrocw

Midzynarodwki" majcych przygotowywa powstanie a zarazem uatwi przetrwanie w wypadku represji, lecz wymarzona okazja jak stwarzay przeduajca si wojna domowa i przejciowe sukcesy federalistw nie zostaa przez anarchistw hiszpaskich wykorzystana. Nie potrafic zadecydowa, czy udzieli poparcia walce kantonalistw czy te raczej forsowa wasne inicjatywy powstacze, Federacja nie zaja okrelonego stanowiska w tej sprawie. W efekcie nastroje rewolucyjne roku 1873 wypaliy si w kilku nieskoordynowanych wzajemnie zrywach takich, jak prba strajku powszechnego w Barcelonie, o bardzo skdind spokojnym przebiegu, albo strajk w miasteczku, Alcoy koo Walencji, ktry przerodzi si samoczynnie w czterodniowe powstanie zbrojne (9-12 lipca 1873 r.). Bya to, jeli pomin udzia anarchistw w zorganizowanym przez Bakunina, nieco operetkowym, powstaniu lyoskim 28 wrzenia 1870 r., pierwsza z dugiego szeregu identycznych prb zainspirowanych ideologi libertarn. Niezalenie od stawianych wwczas Hiszpanom powszechnie zarzutw, dowiadczenia przez nich zebrane miay powany wpyw na postaw innych federacji, przede wszystkim woskiej. Modzi anarchici woscy, ktrych Bakunin oderwa od marksizmu swoim radykalizmem, chonli jego koncepcje z gorliwoci neofitw. Ci synowie zamonych rodzin mieszczaskich, a niekiedy nawet arystokratycznych (Cafiero), rezygnowali z rozpocztych studiw i doskonale zapowiadajcych si karier nie po to, by spdza czas na dyskusjach w zadymionych kawiarniach, lecz by przeywa rado, jak daje praktyczna dziaalno rewolucyjna suca witej" sprawie ludu; stanowili swoisty odpowiednik rosyjskich narodnikw. Przekonani byli, e na prowincji woskiej istnieje sytuacja rewolucyjna i ich jedyny problem sprowadza si do kwestii kiedy i w jaki sposb dokona zaponu 134. Przepojeni byli romantyczn, mistyczn wiar w lud, nie dopuszczajc myli o rozziewie midzy rzeczywistoci a wyobraeniami na jej temat. Lekcewayli nawet ostrzeenia Bakunina, dopatrujc si w ewolucji jego pogldw zwykego tchrzostwa. Ju na pierwszym zjedzie antyautorytarystw woskich (Bolonia, marzec 1872 r.) podjto otwarcie uchwa, e warunkiem rozwizania kwestii spoecznej" jest oglnonarodowe powstanie. Latem tego samego roku, podczas kongresu w Rimini, ktry powoa do ycia wosk Federacj Midzynarodwki jeszcze przed kongresem haskim postanowiono zerwa wszelkie stosunki z Rad Generaln. Decydujce ustalenia zapady jednak dopiero w roku nastpnym. Kolejny kongres, ktry odby si w Bolonii (marzec 1873 r.) by dowodem rosncego radykalizmu dziaaczy z Pw. Apeniskiego. Zapady decyzje o oderwaniu si od lewego skrzyda republikanw take snujcych plany powstania i o wzmoeniu propagandy wrd chopw. Zarazem jednak pod-krelono niewystarczalno samej propagandy. W referacie wygoszonym podczas obrad, zakconych najciem policji, Andrea Costa udowadnia, e aby oderwa masy od wpyww Mazziniego i Garibaldiego konieczne s demonstracyjne akty przemocy. Od tej pory anarchici woscy, nie ogldajc si na inne federacje, koncentruj si na praktycznej dziaalnoci rewolucyjnej w postaci strajkw i marszw godowych, za w kocu roku 1873 Federacja podejmuje decyzj o przeksztaceniu si w tajny Komitet Rewolucji Spoecznej majcy przygotowa powstanie. Poza Hiszpani i Wochami podobne inicjatywy podejmowano w tym okresie tylko we Francji . Nieudane prby powstacze Hiszpanw z roku 1873 miast zniechca dodaway jeszcze animuszu, poniewa chciano jak najszybciej zatrze ze wraenie jakie zostawiy po sobie. Zapanowao przekonanie, e wanie nike poparcie mas wymaga przesadnych czynw" jako jedynej drogi pobudzenia ludu do dziaania. Anarchici woscy z entuzjazmem przyjli opini Bakunina, e epoka dyskusji i teoretyzowania nieodwoalnie mina, a doba obecna wymaga faktw i czynw". Da temu wyraz Cafiero podczas brukselskiego kongresu Midzynarodwki w roku 1874, kiedy w imieniu Komitetu Rewolucji Spoecznej owiadczy, e Wosi po raz ostatni bior udzia w takim spotkaniu, poniewa specyficzna sytuacja w ich kraju wymaga natychmiastowego dziaania. Epoka kongresw

jest dla nas nieodwoalnie zakoczona" konkludowa mwca apelujc o pomoc finansow dla planowanych przedsiwzi . Ostateczny plan powstania opracowany przez Cost, Bakunina, i Cafiwro zakada wywoanie w sierpniu serii powsta w wybranych regionach Woch, ktre na zasadzie reakcji acuchowej doprowadzi miay do oglnonarodowego wybuchu. Akcj zapocztkowa mia atak na arsena w Bolonii, podczas ktrego kilkuset miejscowym aktywistom udzieli miao wsparcia kilka tysicy insurgentw z zewntrz oraz grono sprzyjajcych sprawie onierzy. Liczono rwnie na atwe opanowanie Florencji oraz bunty chopw z ubogiego poudnia. Trzeci Biuletyn Woskiego Komitetu Rewolucji Spoecznej" rozlepiony w przeddzie wybuchu wzywa do buntu przypominajc, e jedyn rzeczywistoci wiata jest sia". Jednoczenie apelowano do onierzy, aby odmwili wykonywania rozkazw. Rzeczywisty przebieg wypadkw odbiega jednak cakowicie od przewidywa anarchistw. Zabrako nie tylko pienidzy i broni, ale take umiejtnoci organizacyjnych. Policja uprzedzona o planach zaaresztowaa ju 5 sierpnia kierujcego akcj Cost i nie dopucia nigdzie do koncentracji si powstaczych. Boloscy spiskowcy nie doczekawszy si obiecywanego wsparcia z innych miast Romanii, spokojnie rozeszli si do domw, natomiast znajdujcy si wrd nich Bakunin ze zgolon brod, w przebraniu ksidza, uciek z miasta pocigiem ostatecznie rozczarowany do wszelkiej dziaalnoci rewolucyjnej. Na poudniu patetyczne wysiki podejmowa Malatesta, lecz wieniacy z Apulii zachowali cakowit obojtno. Jego szecioosobowa grupa (miast przewidywanych stu ochotnikw) dysponowaa picioma starymi karabinami nie nadajcymi si do uytku, tote po kilku dniach bezowocnych wysikw, w obliczu zaciskajcej si obawy, rozproszya si po uprzednim zakopaniu broni. Tak wic, wskutek bdnego odczytania nastrojw mas, plany sprowokowania powszechnej rewolucji poniosy klsk, za anarchistyczne powstanie okazao si nieudolnym zrywem w stylu Mazziniego czy Blanquiego, jakich dziesitki odnotowano we Woszech w pierwszej poowie XIX w. To co miao w zamierzeniu stworzy zagroenie dla systemu wadzy, sprowadzio si w efekcie do symbolicznego protestu demaskujcego sabo ruchu anarchistycznego. Woscy aktywici byli wszake tak gboko przekonani o susznoci obranej przez siebie drogi, e nie wycignli z wypadkw roku 1874 adnych wnioskw. Przeciwnie, mona odnie wraenie, e sympatia jak okazywaa im dua cz spoeczestwa w okresie przeladowa i procesw sdowych wzmocnia jeszcze ich wiar w ludow rewolucj . Wprawdzie uznali ponownie potrzeb kongresw i po raz pierwszy od trzech lat zorganizowali w roku 1876 kongres Federacji Woskiej, ale tylko po to, by potwierdzi ch kontynuacji dotychczasowej linii postpowania i w tym samym 1876 r. Wte>si wystpili na forum midzynarodowym z nowym chwytliwym hasem ide propagandy czynem. Nie by to w gruncie rzeczy pomys zupenie nowy. Pojedyncze sformuowania brzmice bardzo podobnie, lub wrcz identycznie, napotka mona i u innych autorw. Ponadto bya to waciwie jedynie teoretyczna podbudowa praktyki realizowanej przez nich od roku 1873. Samo wyraenie propaganda czynem" zaczerpnli prawdopodobnie od Carla Pisacane, ktry uwaa, e propaganda za pomoc idei jest chimer; ksztacenie ludzi absurdem. Idee rodz si z czynw, a nie czyny z idei, tote nie wyksztacenie zapewni ludowi wolno, lecz wolno umoliwi mu wyksztacenie' Jedyn poyteczn rzecz jak uczyni moe obywatel dla swojego kraju jest wspuczestnictwo w rewolucji konkretnej. Konspiracje, spiski, prby powsta to moim zdaniem te serie czynw ktre przybliaj Wochy do celu". Ten sam wtek rozumowania podj w 1873 r. Paul Brousse stwierdzajc, e propagandy rewolucyjnej nie robi si tylko pirem czy sowem [...]. Propagand rewolucji uprawia si nade wszystko na oczach ogu pord brukowcw uoonych na barykadach". Cafiero i Malatesta, ktrzy rozpropagowali ide propagandy czynem podczas obrad kongresu Midzynarodwki antyautorytarnej w Bernie (padziernik 1876 r.), widzieli dla niej do wskie zastosowanie. Malatesta wspomina o powstaniach i sabotau. W deklaracji opublikowanej pod koniec roku czytamy, i Federacja Woska

wierzy, e czyn powstaczy potwierdzajcy dziaaniem socjalistyczne pryncypia stanowi najskuteczniejszy rodek propagandowy, jedyny rodek, ktry, nie oszukujc i nie psujc mas, potrafi skutecznie dotrze do najniszych warstw spoeczestwa i natchn ywe siy ludzkoci do walki prowadzonej przez Midzynarodwk". Tak wic, w istocie rzeczy nowo proponowana przez Wochw sprowadzaa si do silniejszego ni dawniej akcentowania propagandowej wymowy bezporednich form walki z pastwem. W cigu kilku nastpnych lat zostaa ona zaakceptowana przez czoowe osobistoci ruchu , stajc si w nadchodzcych dekadach epoce czynu indywidualnego oraz akcji bezporedniej dominujc form aktywnoci. Wiosn 1877 r. Malatesta i jego towarzysze raz jeszcze poderwali si do boju. Pitego kwietnia trzydziestu uzbrojonych anarchistw z Malatesta, Cafiero, Ceccareilim oraz Stpniakiem (Krawczyskim) na czele wkroczyo w gry Benewentu w prowincji Kampania zamierzajc stworzy tam sta baz operacyjn. Wybr ten nie by przypadkowy. Okolice masywu Matese syny ze zbjeckich tradycji, do ktrych chciano teraz wiadomie nawiza. W myl nowej strategii banda z Matese", jak sami siebie nazywali, miaa swoimi czynami zbrojnymi wywoa powstanie ludowe w stylu redniowiecznych akerii, bunt proletariatu w achmanach". W przeciwiestwie do przesadnych nadziei wizanych z dziaaniami roku 1874 tym razem nie liczono na natychmiastow powszechn rewolucj. Najwaniejsz bya sama moliwo publicznej demonstracji praktycznych form propagandy czynem. Plan akcji, przewidywa midzy innymi palenie archiww, rozdawanie pienidzy przejtych z kas pastwowych, przekazanie ludnoci magazynw zboowych i innych oraz zachcanie ludu, do ataku na panw i grabienia wasnoci prywatnej". I tym razem jednak policja bya uprzedzona, zmuszajc czonkw bandy" do kapitulacji ,,z godu, zimna i wyczerpania" po szeciu zaledwie; dniach. Niemniej jednak udao im si w midzyczasie wkroczy do dwch wsi, gdzie przed oczyma zaskoczonych, ale bynajmniej nie nastawionych wrogo, mieszkacw rozwinli czerwone i czarne sztandary, proklamowali utworzenie republiki spoecznej", spalili katastry podatkowe i przyrzdy miernicze, a take usiowali rozdawa bro zachcajc wieniakw do przeprowadzenia ekspropriacji na wasn rk. Nieudana akeria w Benewencie" miaa daleko idce konsekwencje. Na woski ruch anarchistyczny spady surowe represje, po ktrych nie odzyska ju nigdy dawnego wigoru. Kompromitacja taktyki powstaczej spowodowaa rwnie przyspieszenie rozpadu Midzynarodwki i ostre reprymendy ze strony czoowych animatorw ruchu. Kropotkin, w pierwszym odruchu, zarzuci Wochom tchrzostwo i zaproponowa, aby wyrzuci ich z Midzynarodwki przypominajc wymownie, e w roku 1793 wiedziano jak postpowa z generaami" (aluzja do wyrokw mierci wobec posdzonych o zdrad przegrywajcych generaw rewolucyjnej armii Francji). Pozostajcy jeszcze na wolnoci dziaacze woscy nie od razu uznali suszno tych zarzutw. Kadubowy kongres w Pizie (1878) ponownie wypowiedzia si za nieliczcym si z ofiarami powszechnym powstaniem caego narodu" i tylko cakowity brak funduszw zapobieg prbom realizacji tych zamiarw. Ju jednak w rok pniej czoowy propagator tendencji rewolucyjnej Andrea Costa doszed do wniosku, e przynaleno do partii dziaania nie musi oznacza pragnienia dziaania za wszelk cen i w kadej chwili. Rewolucja to sprawa powana". Epoka anarchistycznych powsta dobiegaa ju 'nieodwoalnie koca, ale towarzyszyy mu wybuchy bomb zwiastujce zupenie nowe rozumienie propagandy czynem. Rozpoczynaa si tragiczna epoka czynu indywidualnego, ktry sankcjonowa wszelkie rodki walki sprawi, e w oczach opinii publicznej anarchizm kojarzy si odtd z nieobliczalnym stosowaniem przemocy. Jeli pomin ofiary sprowokowanych prawdopodobnie przez policj zaj w Alcoy okae si, e caa romantyczna faza insurekcyjna spowodowaa mier zaledwie jednej osoby (karabiniera ranionego podczas likwidacji bandy z Matese"). Dziaania powstacze nie byy bowiem wymierzone przeciw

konkretnym ludziom, lecz przeciw buruazyjnemu pastwu jako caoci. Miay charakter demonstracji i to bardzo skonwencjalizowanej. Obie strony, insurgenci i siy porzdku, wykonyway rytualne gesty baczc na to, by reguy gry nakazujce unika przelewu krwi nie zostay zamane. Nic przeto dziwnego, e anarchici uchodzili w latach siedemdziesitych za nieszkodliwych maniakw i zasiadajc na awach oskaronych odczuwali sympati opinii publicznej. Sytuacja zmienia si jednak radykalnie po roku 1878, kiedy czyn powstaczy" zastpiony zosta przez czyn indywidualny". Rzecznicy tej nowej taktyki, dostosowanej do stanu rozproszenia, w jakim znalaz si wwczas ruch anarchistyczny w caej Europie Zachodniej, traktowali j jako swoist, zindywidualizowan odmian propagandy czynem. Czyn indywidualny nakazywa kademu wiadomemu swych zada anarchicie podejmowanie na wasn rk praktycznych dziaa rewolucyjnych wymierzonych w istniejcy porzdek ucieleniany przez konkretne^ instytucje, obiekty, prawa czy osoby. Stanowi atrakcyjn alternatyw dla dziaalnoci politycznej, w jakiej ugrzli inni aktywici lewicy, udzc ludzi, zmczonych wasn bezczynnoci i niemoc, szans praktycznej, poytecznej dziaalnoci przybliajcej 'spenienie ich ideaw. Bardzo szybko zaczto go utosamia ze stosowaniem terroru. Spowodowane to byo splotem rozmaitych czynnikw, wrd ktrych najwiksz rol odegray: fascynacja niedawno odkrytym dynamitem, uchodzcym za rodek z samej swej natury rewolucyjny (uniwersalny zrwnywaczy"), uosabiajcy potg nauki zaprzgnitej w subie ludzkoci ; zaraliwy przykad Narodnej Woli, ktrej heroiczne czyny i legend upowszechni na Zachodzie Stepniak-Krawczyski; rywalizacja z ruchem socjalistycznym i pragnienie wyranego zaznaczenia wasnej odrbnoci; wzrastajca frustracja spowodowana nieskutecznoci dotychczasowej taktyki i nasilajcymi si represjami, a take biernoci wymuszon przez wyrzeczenie si dziaalnoci politycznej. Wydaje si rwnie, e cakowite zdanie si na inicjatyw jednostek sprzyja musiao szczeglnie osobom kierujcym si motywem zemsty lub marzcym o wymierzeniu sprawiedliwoci na wasn rk. Wszystko to razem prowadzio niekiedy do rozkrcania spirali przemocy na skutek sprzenia zwrotnego midzy nataniem terroru a skal represji. Konieczno ustosunkowania si do kwestii terroru indywidualnego uwiadomili sobie anarchici dopiero w roku 1878, kiedy na przestrzeni szeciu miesicy odnotowano cztery zamachy na koronowane gowy: zamachy Emil Hdela (21 maja) i Eduarda Nobilinga (2 czerwca) na Wilhelma, Juana Olivy Moncasi na Alfonsa XII (25 padzfernika) oraz Giovanniego Passanante na Hurnberta I (17 listopada), po ktrym wybuchy bomby we Florencji i w Pizie. Przeladowania, jakie spady na apostow wolnoci" w Hiszpanii, we Woszech i w Niemczech, mimo braku formalnych dowodw ich winy, nie pozostay bez wpywu na stanowisko, ktre zajli w pniejszych dyskusjach . Podczas spotkania w Vevey (2 wrzenia 1880 r.), powiconego zagadnieniom taktyki, przyjto piciopunktowy program zapowiadajcy midzy innymi: Cakowite zniszczenie obecnych instytucji przy uyciu siy" oraz przeniesienie dziaania na teren nielegalny jako jedyn drog wiodc do rewolucji". Ponadto zalecono wszystkim studiowanie nauk technicznych i chemii z myl o ich zastosowaniu dla wasnych celw. Jeszcze ostrzej zabrzmiay zalecenia Kropotkina, ktry wbrew przypisywanej mu niekiedy agodnoci oczekiwa od towarzyszy permanentnej rewolty za pomoc sowa, druku, sztyletu, strzelby, dynamitu", albowiem jak pisa wszystko co nielegalne, jest dla nas dobre". Emile Pouget, czoowy anarchosyndykalista francuski, na pocztku XX stulecia nawoywa wprost do podpalania koszar i zabijania oficerw .

Nowe tendencje uwidoczniy si dobitnie w lipcu 1881 r. podczas obrad kongresu londyskiego,, ktrego uczestnicy zafascynowani byli pojedynkiem rewolucjonistw rosyjskich z caratem. Pod wraeniem niedawnego skutecznego zamachu na ycie Aleksandra II zaakceptowano tam w caej rozcigoci ustalenia z Vevey. Dyskusja ogniskujca si wok zagadnie moralnoci rewolucyjnej i terroru wykazaa, e ogromna wikszo zgromadzonych opowiada si za walk wszelkimi dostpnymi rodkami" i uznaje przemoc jako czynnik nieuchronny, a nawet konieczny dla stworzenia prawdziwej moralnoci". Spr dotyczy jedynie ekstremalnych metod dziaania. Mona zatem pokusi si o wniosek, e powanemu osabieniu i rozproszeniu ruchu anarchistycznego towarzyszya znaczna radykalizacja postaw i czynw, i e byo to wbrew spotykanym niekiedy opiniom zjawisko obiektywne, niezalene od dziaalnoci agentw policji starajcych si zepchn parti wolnoci" na pozycje skrajne, skompromitowa jej program i czyny. Nie by z pewnoci prowokatorem Johann Most (1846-1906), niemiecki introligator/ktry po usuniciu go pod koniec lat siedemdziesitych z szeregw SPD, przedzierzgn si w zagorzaego anarchist, wydawca Die Freiheit", otwarcie nawoujcej do zamachw bombowych czy powszechnego uzbrojenia robotnikw, piewca indywidualnego buntu. Wydany przeze w poowie lat osiemdziesitych podrcznik Revolutionre Kriegswissenschaft uczy jak wyrabia dynamit, atrament, sympatyczny, samozapalajcy si pyn do podpalania pomieszcze", zatrute kule i sztylety itp., stanowic rdo informacji oraz inspiracji dla wielu praktykw czynu indywidualnego", ktrzy nie zdawali sobie zapewne sprawy, e jego autor niedugo pniej odegna si od zamachw bombowych . Ewolucja tego rodzaju bya wwczas udziaem wielu dziaaczy. Wystarczy przypomnie, e Jean Grave, ktry potpi jednoznacznie zamachy epoki Ravachola, dziesi lat wczeniej sam zajmowa si produkcj rtci do bomb z myl o wysadzeniu w powietrze Paacu Burbonow, budynku Prefektury. Policji, bd caej ulicy St. Jacques w Paryu. Kult przemocy pocztkw lat osiemdziesitych, wyraajcy si zreszt bardziej w sowach ni w czynach, mia charakter powszechnej, epidemicznej gorczki, ktrej trwaym ladem s dzi jedynie drapiene, szokujce nazwy, czy przydomki oraz fantastyczne, nigdy nie zrealizowane projekty. Trwa jednak dostatecznie dugo na to, by do anarchistw przylgna raz na zawsze etykietka szalecw i terrorystw. Zgodnie z zaleceniami kongresu londyskiego na amach anarchistycznych czasopism, zwaszcza francuskich i niemieckich, pojawiy si w latach osiemdziesitych teksty instruktaowe adresowane do adeptw chemii uytkowej", niekiedy cae rubryki o charakterze kcikw porad praktycznych, gdzie zaszyfrowani cyframi czytelnicy znajdowali fachowe odpowiedzi na konkretne pytania. Lyoska La Lutte" inaugurujc rubryk, ktr nazwaa eufemistycznie produkty antyburuazyjne", obiecywaa prezentacj najbardziej znanych, najatwiejszych do obsugiwania i przygotowania rodkw zapalajcych oraz wybuchowych, jednym sowem najuyteczniejszych [...]. Bdziemy mwi jedynie o produktach niezbdnych, a zarazem nieznanych jeszcze wielu obywatelom. Przysza walka wymaga, by kady sta si po trochu chemikiem [...] Nadszed czas okazania buruazji, e jestemy zdecydowani osign to, czego pragniemy". Popularna broszura szkoleniowa Indicateur Anarchiste zredagowana bya tak przystpnie, by korzysta z niej mogy nawet dzieci. Prcz przepisw" na zielony proch", nitrobenzen, ognie feniaskie", czy szczeglnie rekomendowane bomby kuliste, ktrych odamki rozlatuj si we wszystkich kierunkach, zawieraa przydatne informacje o tym, gdzie mona najtaniej kupi poszczeglne skadniki. Nie brakowao, rzecz jasna, wskazwek dotyczcych uytkowania. Autorzy wydawnictwa zalecali stosowanie trucizny przeciwko wojsku i burujom, zwracali uwag, e gaz potrafi wysadzi w powietrze prawie ca dzielnic" i ,,moe odda sprawie ogromne usugi" postulowali rewolucyjn taktyk, ktra sprowadza si miaa do burzenia kociow (nie wyczajc Notre Dame i innych katedr gotyckich), wizie, koszar, oraz budynkw administracyjnych. Aprobata dla tego rodzaju programw zdaje si wskazywa na istotn zmian w

sposobie rozumienia czynu indywidualnego. Przestaje by teraz symbolicznym gestem o propagandowym wydwiku. Od tej pory traktowany jest jako zwyky akt wojenny, epizod wojny wypowiedzianej istniejcemu porzdkowi. Na skutki tej nowej taktyki, nie trzeba byo dugo Czeka. Poczynajc od roku 1882 we Francji, Hiszpanii, Austrii i Niemczech mno si informacje o terrorystycznych zamachach bombowych, podpaleniach, gwatownych strajkach poczonych z przelewem krwi, zbrojnym oporze stawianym siom policyjnym. Odpowiedzialnoci za te czyny obciano zazwyczaj anarchistw nawet wwczas gdy, jak w Decazeville, gdzie wyrzucono przez okno zastpc dyrektora fabryki Watrina miay charakter spontanicznych wystpie masowych. W najlepszym razie niewiadomymi anarchistami byli czonkowie tzw: czarnej bandy operujcej w latach 1882-1885 w rejonie nasilonych wystpie robotniczych midzy Monceau-les-Mines a Creusot, ktrzy od obalania krzyy i listw z pogrkami pod adresem brutalnych patronw przeszli, nie bez wspudziau policji, do podpale i bezporednich zamachw z uyciem dynamitu. Nie ulega natomiast wtpliwoci libertarna inspiracja zorganizowanej przez legendarn Louise Michel akcji rozbijania piekar poczonej z darmowym rozdawaniem chleba paryskiej biedocie (1883 r.). Typowa akcja anarchistyczna we Francji bya wszake przedsiwziciem indywidualnym. Taki charakter miaa eksplozja 22 padziernika 1882 r. w sali restauracyjnej lyoskfego teatru Bellecour, przypisana przez policj Antoine'owi Cyvoctowi , prba zabjstwa dra Meyroara przez bezrobotnego tkacza Emil Florian, ktry nie mogc dopa znienawidzonego przeze Gambettyp postanowi zabi pierwszego napotkanego buruja, czy mord dokonany na przeoonej klasztoru przez ogrodnika Louisa ChavesS, albo czyn Charlesa'Galio, ktry 5 marca 1886 r. rozla w gmachu paryskiej Giedy 200 g kwasu pruskiego, a nastpnie odda na lepo trzy strzay z rewolweru nie ranic przy tym nikogo. Samotnie dziaali te przewanie Pini i Duval czoowi specjalici od kradziey uzasadnionych pobudkami ideowymi, ktrzy zapocztkowali w III Republice nurt zwany illegalizmem (dziaania pozaprawne). W innych krajach sytuacja wygldaa podobnie. Midzy rokiem 1882 a 1885 na terenach Cesarstwa Austro-Wgierskiego oraz Niemieckiego odnotowano caa seri morderstw i zamachw, ktrych autorstwo przypisano wyznawcom zgubnej doktryny absolutnej wolnoci (zabjstwo Josefa Merstellingera, waciciela fabryki obuwia w Wiedniu w lipcu 1882 r., zastrzelenie komisarza policji wiedeskiej Hlubeka 15 grudnia 1883 r. oraz agenta policji niemieckiej Sichera 25 stycznia 1884 r., prba zabjstwa bankiera ze Stuttgartu Heilbronnera 21 listopada 1883 r., wybuch dynamitu w komisariacie policji we Frankfurcie nad Menem 29 padziernika 1883 r., zabicie w Strasburgu 22 padziernika 1883 r. wartownika Adelsona, ataki na urzdy pocztowe i najsynniejsza ze wszystkich prba zamachu na cesarza Wilhelma I podczas uroczystego odsonicia pomnika upamitniajcego bitw pod Lipskiem i zwycistwa z roku 1870). Zwizek z ruchem anarchistycznym bezporednich sprawcw tych zamachw Kumicsa, Stellmachera i Kammerera nie ulega adnej wtpliwoci. Konsekwencje ich czynw byy katastrofalne dla aktywistw niemieckiego obszaru jzykowego. Represje, ktre nie ominy nawet Szwajcarii, zmusiy do emigracji rwnie dziaaczy o umiarkowanym obliczu. Ruch anarchistyczny w Austro-Wgrzch i Niemczech zosta praktycznie rozbity, do czego w duym stopniu przyczynia si tak zwana ustawa antydynamitowa z 9 czerwca 1884 r., ktra grozia picioletnim, wizieniem nie tylko osobom importujcym, wyrabiajcym, bd przechowujcym materiay' wybuchowe bez zezwolenia policji, lecz take i tym, ktre nawoyway, do dokonywania zamachw, albo nie uprzedziyby policji o trwajcych do nich przygotowaniach. Nawet w Hiszpanii, odcitej Pirenejami od gwnego nurtu ruchu libertarnego, ktrego centrum przesuno si wyranie ze Szwajcarii do Francji, i z tego wzgldu reagujcej z duym, opnieniem na wszelkie nowinki teoretyczne czy taktyczne, ata osiemdziesite przyniosy znaczne nasilenie

przemocy jako rodka. walki. Po kongresie w Sewilli (1882), gdzie zarysowa si gboki podzia midzy reprezentantami rejonw rolniczych i przemysowych, od Federacji Robotnikw Regionu Hiszpaskiego oderwaa si grupa o nazwie Los Desheredados (Wydziedziczeni) stawiajca na skrytobjstwa i terror ekonomiczny. Wiedli w niej prym winiarze z poudniowej Andaluzji, zwaszcza okolic Jerez. Zabjstwa agentw policji oraz jawna pochwaa terroru cigny na andaluzyjskich anarchistw potn fal represji, ktra doprowadzia nie tylko do rozbicia Wydziedziczonych, lecz take do rzekomego wykrycia potnej tajnej organizacji noszcej miano La Mano Negra (Czarna Rka), planujcej jak gosiy wadze wymordowanie wszystkich obszarnikw i zarzdcw majtkw na obszarze caego regionu. Zeznania torturowanych winiw oraz wtpliwe dokumenty zoyy si na liczcy kilka tysicy stron druku aktu oskarenia, na podstawie ktrego za przynaleno do Czarnej Rki skazano na mier kilkanacie osb, w tym siedem przy uyciu garoty. Nie rozwiao to jednak wtpliwoci wok procesu. Wrd historykw hiszpaskiego anarchizmu do dzi przewaa pogld, e caa ta sprawa bya policyjn mistyfikacj . Podobnie nie wyjaniono nigdy do koca okolicznoci najgoniejszego bodaj zamachu lat osiemdziesitych bomby rzuconej na Haymarket Square w Chicago podczas protestacyjnego mityngu robotnikw w dniu 4 maja 1886 r., ktra pozbawia ycia okoo trzydziestu osb (w tym siedmiu policjantw) i przysporzya ruchowi pierwszych mczennikw. Istniej bowiem powane poszlaki wskazujce w tym wypadku na moliwo prowokacji. Krwawe wydarzenia w Chicago bardziej ni jakiekolwiek inne wydarzenia przyczyniy' si do dyskredytacji i osabienia ruchu anarchistycznego. Miay jednak i pozytywne nastpstwa. Teraz' dopiero pod wpywem wstrzsu, rozpoczyna si dyskusja o terrorze budzi si krytyczny stosunek do koncepcji czynu indywidualnego, ktra na kilka lat traci swj magnetyczny urok. Jako pierwsi, odegnali si od przemocy anarchici kataloscy, ktrzy ju w padzierniku 1883 r. na kongresie w Walencji potpili, dziaania pozaprawne. Wkrtce doczy do nich Jean Grave, rzucajc na .szal swj cay autorytet. Redagowane przeze pismo Le Rvolt" wycofywao si stopniowo z bezwarunkowego poparcia dla czynu indywidualnego pod wszelkimi postaciami . Wprawdzie czoowi dziaacze tej doby w dalszym cigu bronili susznoci koncepcji Brousse'a, ale czynili to bez dawnego entuzjazmu, bardziej z poczucia solidarnoci z przeladowanymi i zniesawionymi towarzyszami walki, ni "z wewntrznego przekonania. Ponowna fala zamachw z lat 1892-1894 postawia wielu spord nich przed trudnym wyborem. Obchody wita majowego zalecone przez II Midzynarodwk w celu upamitnienia mczennikw z Chicago" zaostrzyy napicia spoeczne na pocztku ostatniej dekady' XIX'.w.. Wedug oblicze Sernicoli w 1891 r. odnotowano 1120 zamachw w Europie i 522 w Ameryce. Ogem w 1615 eksplozjach stracio ycie 20 osb, za kilkaset odnioso obraenia . W tej podminowanej atmosferze rozpocza si we Francji istna epidemia zamachw, ktra wstrzsna III Republik. Dokadny opis dramatycznych wydarze pomidzy 11 marca 1892 r., kiedy wybucha bomba na bulwarze St Germain'a 24 czerwca 1894 r. dat zabjstwa prezydenta Carnota przez Santo Caserio mijaby si chyba z celem. Zreszt, byy ju one wielokrotnie przedmiotem zainteresowania historykw. Warto natomiast skupi uwag na ich cechach swoistych, wiadczcych "o specyfice anarchistycznego terroru. W przeciwiestwie do terroru ekonomicznego dziaa przemylanych, wymierzonych w konkretne osoby za konkretne czyny, inspirowanych chci rewindykacji, zemsty czy pragnieniem zastraszenia brutalnych, bd nieuczciwych wacicieli terror polityczny mia z reguy symboliczny charakter. Dokonywany zazwyczaj indywidualnie, bez wtajemniczenia innych, nawet czonkw grup i kek, z ktrymi autorzy zamachw byli zwizani, sprowadza si do nieskoordynowanych, wyrywkowych czynw dokonywanych czsto spontanicznie pod wpywem nagego impulsu. Ofiary terroru politycznego byway zupenie przypadkowe. Jeli gowa pastwa lub

szef policji okazywali si niedostpni, zamachowcy zadowalali si zamordowaniem pierwszego napotkanego buruja". Konkretne nazwisko ofiary' by{o im zupenie, obojtne. Leon-Jules Leauthier szewc, ktry 12 listopada 1893 r. usiowa przebi szydem jednego z goci restauracji przy gmachu Opery (by nim minister serbski M. Georgijevi) owiadczy w sdzie: uderzajc pierwszego wchodzcego buruja nie uderzyem niewinnego". Podobne rozumowanie przedstawi w swojej mowie obronnej Emile Henry najsynniejszy spord naladowcw i mcicieli Ravachola. Niema niewinnych argumentowa autor zamachw na komisariat policji i kawiarnie Terminus, zwracajc uwag na czoow odpowiedzialno buruazji) za krzywd spoeczn" odpowiedzialnoci za czyny jednostek wszystkich anarchistw . Konkretne nazwiska ofiar byy mniej istotne ni samo miejsce akcji: teatry, kawiarnie, opery, gmachy giedy obiekty symbolizujce zepsucie oraz pasoytniczy tryb ycia klas posiadajcych te swoiste sanktuaria buruazji, zdaway si zwolennikom czynu indywidualnego wymarzonymi terenami dziaania, nadajcymi ich przedsiwziciom uniwersaln wymow. Wrogo do tych obiektw stanowia naturaln konsekwencj moralnego potpienia mieszczastwa jako klasy. Demolujc je, zakcajc ich funkcjonowanie, siejc strach i spustoszenie dawali publiczny, manifestacyjny wyraz tej wrogoci. Pod wzgldem psychologicznym anarchistyczni zamachowcy, wbrew pozorom, rnili si znacznie od dziewitnastowiecznych rewolucjonistw rosyjskich, z ktrymi bywaj na og zestawiani. W ich postpowaniu trudno dopatrzy si tak charakterystycznych dla narodnikw skrupuw etycznych, wyrzutw sumienia, myli o witokradztwie i koniecznoci samoodkupienia grzechu. Nie poczuwali si do adnej winy, tote bez waha uciekali z miejsca zamachu, a w ledztwie nie dawali si zama. Co wicej, w rodowiskach cile proletariackich dziaania tego rodzaju opisywane byy niekiedy, charakterystycznym slangiem, jako forma dobrej rozrywki. Celowa w tym zwaszcza synny Pere Peinard" Pougeta. Zamachowcy spod znaku Mosta czy Ravachola nie czuli si wykonawcami woli i wyrokw ludu. Dziaali samodzielnie, na wasn rk, cho zaleao im, rzecz jasna, na propagandowym wydwiku ich ,,czynu" wrd mas. Wypada zarazem zwrci uwag na jeszcze jedn znamienn rnic wrd praktykw czynu indywidualnego, w przeciwiestwie do narodnikw, nie ma w ogle kobiet. Stosunek anarchistw do przemocy by bardzo zrnicowany na poszczeglnych obszarach. Terror fascynowa stosunkowo najsilniej ludzi z zacofanych, nieliberalnych krajw o podou kultury aciskiej, gdzie mia ju due tradycje historyczne (Hiszpania, Wochy, Ameryka aciska). Przykad Rosji zdaje si jednak wskazywa, e waniejsze od gleby katolickiej byy konkretne warunki, w jakich ruch egzystowa. Niezwykej ywotnoci przemocy w anarchizmie hiszpaskim przeciwstawi mona jej zupen nieobecno w ruchu brytyjskim czy szwajcarskim, ktre nolens volens korzystay z dobrodziejstw demokracji parlamentarnej. O ile w latach siedemdziesitych wystpienia anarchistyczne koncentroway si w rejonach wiejskich o silnych tradycjach autonomicznych (Andaluzja, Romania), o tyle w czasach czynu indywidualnego gwn aren dziaania staj si centra przemysowe i polityczne, miasta takie, jak Barcelona, Pary i Lyon w Europie Zachodniej, Kijw, Charkw czy Biaystok na terenach Cesarstwa Rosyjskiego, Chicago w USA, Buenos Aires w Ameryce Poudniowej. Stosunek szeregowych anarchistw do przemocy oraz czynu indywidualnego by Chwiejny i niejednoznaczny. Owa ambiwalentna postawa spowodowana bya nie tylko sprzecznoci midzy rodkami a celami, lecz take koniecznoci wyboru midzy solidarnoci grupow a racjonaln strategi dziaania. Wikszo z nich pocztkowo gotowa bya zapewne zaakceptowa terrorystyczne metody dziaania, o ile okazayby si skuteczne. Lecz wanie nieskuteczno, bardziej ni

jakiekolwiek inne wzgldy, zaciya na ostatecznym odwrceniu si od czynu indywidualnego. Dezorientacj z lat osiemdziesitych i pocztkw lat dziewidziesitych powikszay gbokie podziay wrd czoowych autorytetw ruchu. W ich stosunku do przemocy wyrni mona schematycznie nastpujce stanowiska: pryncypialne odrzucenie przemocy w jakiejkolwiek postaci za przykadem Tostoja szli w pierwszym rzdzie anarchici chrzecijascy i mistycyzujcy (np. Martin Buber), ale take liczni pacyfici, anarchici indywidualni i zwolennicy, ycia wsplnotowego w komunach. Krwioercza sekta" 'spod znaku czarnej flagi skadaa si zatem, przynajmniej w 20-25%, z konsekwentnych propagatorw metod non-violence. W anarchizmie angielskim by to nurt zdecydowanie dominujcy odrzucenie przemocy, poczone z usprawiedliwianiem autorw zamachw ze wzgldu na prowadzon przeciwko nim nagonk ta typowa dla lat dziewidziesitych postawa znalaza najpeniejszy wyraz w wypowiedziach Elise Reclusa i francisco Ferrera. Warunkowa akceptacja przemocy w odniesieniu do spontanicznej rewolucji ludowej poczona z odrzucaniem jej we wasnej praktyce yciowej w tej ogromnej grupie umieci mona postacie tej miary, co Kropotkin, Landauer, Rocker czy Emma Goldman, a take liczne rzesze ich naladowcw teoretyczne uzasadnianie przemocy poczone z prbami jej praktykowania. Sztandarowymi postaciami tej typowej dla anarchosyndykalistw i nastrojw rewolucyjnych postawy byli Johann Most oraz Aleksander Berkman zaprzyjaniony z E. Goldman emigrant z Rosji, autor anarchistycznych podrcznikw, ktry spdzi kilkanacie lat w amerykaskim wizieniu za prb zabjstwa finansisty Henry Cricka, odpowiedzialnego za miertelne ofiary strajku w stalowniach w Homestead w roku 1892. Powoywanie si na teoretykw anarchizmu przez osoby prowadzce dziaalno terrorystyczn, wykazujce nierzadko cechy przestpcze (Ravachol, Bonnot, Duval, Pini) szersze upowszechnienie tej postawy odnotowujemy jedynie we Francji w dziesicioleciu poprzedzajcym wybuch I wojny wiatowej. Ten krtki przegld pozwala dostrzec, jak rnorodne i zmienne, odbiegajce od stereotypu, byy rzeczywiste stanowiska. Zwolennicy jednoznacznych ocen zdaj si zapomina, e nawoywanie do gwatw, upodobanie do ostrych i brutalnych sformuowa rzadko szo w parze z gotowoci do takiego wanie dziaania ze strony autorw wypowiedzi. Ola uzyskania bd tylko usprawiedliwienia stosowania przemocy sigano po rozmaite argumenty. Powoywano si na opinie autorytetw tej miary co Bakunin (destrukcja jako sia kreatywna, niezbdna dla stworzenia nowego wiata), Sorel (rewolucyjna przemoc umoliwia legitymizacj i spjno ruchu), a nawet Reclus (przemoc jest czym normalnym i podanym skoro wystpuje w przyrodzie). Anarchosyndykalici widzieli w przemocy swoist szko charakterw czynnik uatwiajcy rozbudzanie mas i podtrzymywanie ich odrbnej tosamoci. Indywidualni zamachowcy traktowali je najczciej jako akt zemsty albo koniecznej samoobrony ze strony pokrzywdzonych, epizod toczcej si od dawna wojny midzy wiatem pracy i wiatem kapitau. Oponenci we wasnych szeregach, ktrych liczba, jak mona sdzi, stopniowo rosa, sigali najchtniej po argumenty natury etycznej i pragmatycznej. Podkrelano, e przemc jest sprzeczna z, ideaem wolnoci i jako or jest nieskuteczna, a nawet zgubn, e powoduje wzmoenie represji, odbiera poparcie potencjalnych sojusznikw i prowadzi do wypacze charakterw i stwarza grob dyktatury. Na tym tle oryginalnie rysoway si pogldy Andr Loruiota, ktry odrzuca przemoc ze wzgldu na jej nienaukowo". O klsce taktyki terrorystycznej zadecydoway w ostatecznym rachunku nie racje rozumowe, lecz twarde realia: skuteczno represji, zepchnicie konsekwentnych zwolennikw czynu indywidualnego na pozycje skrajne, ktre trudno byo odrni od zwykej przestpczoci, Wzmoona infiltracja policji posugujcej si chtnie prowokacj, brak oczekiwanego poparcia ze strony mas i stopniowa

utrata sympatykw ze zradykalizowanych rodowisk mieszczaskich. Chocia haso propagandy czynem" nie zostao nigdy odwoane, za ludzie pokroju Ravachola czy Vaillanta czczeni byli nada powszechnie jako mczennicy ruchu na przeomie stuleci w caej Europie Zachodniej, dostrzec mona wyranie przesunicie gwnego nurtu aktywnoci w stron anarchosyndykalizmu oraz propagandy rodkami pokojowymi. Rwnoczenie wzrasta znacznie liczba zwolennikw walki bez uycia przemocy ludzi sprzeciwiajcych si paceniu podatkw, subie wojskowej, bd udziaowi w wyborach; bojkotujcych oficjalne ycie polityczne i kulturalne. Taka sytuacja utrzyma si miaa a do wybuchu wojny w roku 1914.

6. Formy i metody anarchistycznej propagandy

Nawet w okresie bezkrytycznej akceptacji propaganda czynem nie staa si jedyn, czy choby podstawow, form anarchistycznej aktywnoci. Radykalne rodki rzucajce wyzwanie systemowi prawnemu zmuszay przecie do duej ostronoci take gorcych zwolennikw tej idei. Tote bya to, w najlepszym razie, forma odwitna, podczas gdy codzienna dziaalno propagandowa anarchistw nie odbiegaa zasadniczo od form rozpowszechnionych w innych ruchach spoecznych. Dominowaa wic, jak wszdzie, ustna i pisemna propaganda idei, aczkolwiek w samym doborze rodkw oraz ich wzajemnej proporcji dopatrzy si mona duej oryginalnoci. To wszystko, co uchodzi moe za cechy swoiste anarchistycznej propagandy jej zindywidualizowany, osobisty charakter, przewaga form ustnych, widoczna szczeglnie w tak zwanej propagandzie wdrownej, eksponowana rola pieni i piosenek, czy wreszcie koncentracja dziaa na kilku uprzywilejowanych kierunkach (agitacja antywyborcza, antymilitarystyczna i antyreligijna) wynika bezporednio z ideologiczno-organizacyjnej specyfiki ruchu libertarnego. W warunkach skrajnej decentralizacji ruchu, przy penej autonomii jednostek, agitacja stanowia potrzeb wewntrzn dziaaczy zaspokajan najchtniej indywidualnie, bez ogldania si na jakie zwierzchnie wyspecjalizowane ciaa, bd pynce z gry dyrektywy. Rezolucje kongresw pozostawiay aktywistom w tej kwestii cakowit swobod poczyna, z ktrej ci ostatni w caej peni korzystali. Owa osobista propaganda sprowadzaa si najczciej do agitacji w niewielkim gronie przyjaci, ssiadw, kolegw z pracy lub klientw. Tak postaw reprezentowa na przykad gony w caym Epinal fryzjer Locquier (1866-1944). Za 4 sous tyle, ile wynosia cena golenia odwiedzajcy jego zakad mogli nadprogramowo wysucha okolicznociowej tyrady. Kobiety miay prawo przysuchiwa si perorom bezpatnie . W ten sposb, dajc upust wasnym skonnociom oratorskim, najprociej zaspokajano potrzeb aktywnoci. Ze wzgldu na ograniczony zasig oddziaywania, ustna agitacja, prowadzona w miejscu pracy czy zamieszkania, bya z reguy mniej skuteczna ni tzw. propaganda wdrowna, stosowana szczeglnie intensywnie na obszarach wiejskich. Mona nawet zaryzykowa twierdzenie, e wanie ta druga forma stanowia prawdziw specjalno anarchistw, Decydowao o tym kilka czynnikw: pokany udzia przedstawicieli zawodw wdrownych kolporterw, fotografw, domokrcw, akwizytorw wrd aktywistw ruchu, nomadyczny tryb ycia wymuszony przez przeladowania policyjne, bd wynikajcy z wasnych upodoba (trimardurs), a take zaszczepiona przez Bakunina i trudna do wyrugowania wiara w rewolucyjny potencja mas ludowych. Wszystko to razem sprawiao, e zachodnioeuropejscy antyautorytaryci mieli nie tylko chci, ale i konkretne moliwoci prowadzenia efektywnej akcji propagandowej na obszarach wiejskich. Nie brakowao, im nigdy aktywistw wywodzcych si z ludu i posugujcych si na co dzie jego soczystym jzykiem. Wdrujc od gospodarstwa do gospodarstwa, od wsi do wsi, wszelkimi dostpnymi rodkami szerzyli wyzywajce, buntownicze hasa anarchizmu prowokowali dyskusje, wspierali swoje krasomwcze wystpienia piewem, wierszem i ulotkami, odwoywali si do bliskiej chopom symboliki religijnej i trzeba przyzna, e na niektrych obszarach, zwaszcza w Hiszpanii, poudniowej Francji czy w romaskich kantonach Szwajcarii, znajdowali posuch nieporwnanie atwiej ni populici w Rosji. Jean Grave, ktry nie stroni w modoci od praktycznej dziaalnoci tego rodzaju, wiza z jej rozprzestrzenieniem si Federacji Jurajskiej i odrodzenie anarchizmu we Francji po roku 1880 . Jeszcze w roku 1908, w szczytowej fazie rozwoju tendencji

anarchosyndykalistycznej, miejskiej z samej swej natury, w midzynarodowym organie ruchu mno si gosy o potrzebie wzmocnienia takich wanie form propagandy. Nie oznacza to bynajmniej, i nie dostrzegano sabych stron propagandy wdrownej oraz zwizanych z ni ogranicze. Wiedziano, e sprawdza si najlepiej w rodowiskach sabo uwiadomionych politycznie, e jej oddziaywanie, jak wszelkich form propagandy ustnej w ogle, jest rwnie szybkie, co powierzchowne i nietrwae, e uywajc sw Emmy Goldman wyrywa ludzi z letargu, ale nie pozostawia trwaego ladu". Z punktu widzenia aktywistw miaa wszake istotn zalet, e stwarzaa stosunkowo nike zagroenie dla nich samych; Anonimowy agitator, nie znany okolicznym mieszkacom, pojawia si na krtko w jakim miejscu, po czym znika na zawsze. W porwnaniu z propagand siedzc", bya to zatem metoda z pewnoci bardziej mczca i czasochonna, ale te znacznie bezpieczniejsza. W miastach atwiej zauwaalne byy inne, bardziej tradycyjne odmiany agitacji ustnej wykraczajce poza inicjatyw indywidualn. Organizowano niezliczone dyskusje, konferencje", odczyty, za w okresach kiedy prowadzono nasilone kampanie propagandowe dugiej uroczyste tournes z udziaem prelegentw o gonych, magnetycznych nazwiskach. Na drugiej pkuli Emma Goldman przemierzaa cae Stany Zjednoczone podczas propagandowych objazdw trwajcych niekiedy po kilka miesicy. W nieporwnanie mniejszej Francji na podobny wyczyn sta byo nielicznych aktywistw, ktrych popularno przekraczaa granice lokalne. Na wypenione sale w dowolnym zaktku Francji liczy mogy praktycznie tylko dwie osoby: gwiazda lat osiemdziesitych Louise Michel, wsawiona nieugit postaw w czasach Komuny Paryskiej i podczas kilkuletniego zesania w Nowej Kaledonii oraz niezrwnany orator Sebastian Faure, lecz niskie ceny kart wstpu nie pozwalay im nawet uczyni cykli odczytowych imprezami naprawd dochodowymi. Faure, niestrudzony agitator, przygotowywa kady wystp niezwykle starannie, demonstrujc profesjonalne podejcie do spraw propagandy. Swj udzia w imprezach uzalenia od odpowiedniej reklamy oraz dokadnych informacji o rodowisku, w ktrym ma wystpi. Domaga si przygotowania sal duych, wygodnych i , centralnie pooonych" . Wedug sprawozdania opublikowanego w La Rvolte" cykl 40 odczytw Faure'a w okrgu lyoskim we wrzeniu 1801 r. zgromadzi ponad 27 tysicy widzw ' przecitnie 683 osoby na jedno spotkanie, , to jest znacznie wicej ni liczba aktywnych anarchistw w caym kraju podawana w niektrych rdach urzdowych. Nawet po uwzgldnieniu moliwoci wielokrotnej obecnoci tych samych osb na rnych spotkaniach s to liczby imponujce, obrazujce prawdziwe rozmiary fascynacji ideologi libertarn. Umieszczane niekiedy w sprawozdaniach dane o towarzyszcej odczytom sprzeday broszur, ulotek i manifestw wiadcz dowodnie o tym, e anarchici byli jej w peni wiadomi i zdobywali si na ogromny wysiek organizacyjny pragnc zdyskontowa maksymalnie swoj nietrwa popularno. Z opublikowanych przez Biano zbiorczych zestawie dla okrgu marsylskiego (departament Bouche-du-Rhne), ktry uzna mona za typowy, wynika, e w latach 1883-1913 odbyy si tam 233 zebrania otwarte anarchistw anonsowane przez pras lokaln, w tym a 196 w samej Marsylii, najwicej 138 pomidzy rokiem 1895 a 1905. W cigu 29 lat 196 odczytw w Marsylii zgromadzio 107 tysicy ludzi, co daje przecitnie 545 osb na jedn konferencj". 37 odczytw w mniejszych orodkach miao 11 tysicy widzw, czyli rednio po 297 suchaczy kadorazowo. Jest to liczba oszaamiajco dua jak na francusk prowincj tego okresu. Rzecz jasna, frekwencja wzrastaa niepomiernie, gdy na afiszu figurowao nazwisko Sebastiana Faure'a. Jego 39 wystpie w Marsylii obserwowao 53450 widzw (po 1370 widzw jednorazowo) tylko o 100 mniej ni liczba publicznoci 147 pozostaych odczytw. Bardzo podobnie ukaday si proporcje na caym obszarze departamentu. Jedenacie patnych wystpie Faure'a przycigno cznie 5 tysicy suchaczy, podczas gdy 26 innych imprez tego rodzaju niecae 6 tysicy . Liczby te stanowi przekonujce wiadectwo ogromnej popularnoci wydawcy Le Libertaire", ktry wyszlifowa swoje umiejtnoci krasomwcze przygotowujc si w

modoci do wice kapaskich. aden z wybitnych anarchistw zachodnioeuropejskich, nie wyczajc Kropotkina czy Malatesty, nie mg si pod tym wzgldem rwna z Sebastianem Faurem. Tradycyjne formy agitacji ustnej nie wszystkim jednak trafiay do przekonania. Aktywici obdarzeni gorcym temperamentem preferowali mniej uroczyste, agresywniejsze rodki oddziaywania prowokowali dyskusje w miejscach publicznych, zakcali zebrania innych organizacji, starali si opanowa trybuny i zamieni je w forum propagandowe wasnych ideaw. Takie usiowaniakoczyy si niekiedy bjkami na krzesa i taborety z gospodarzami, imprezy. Zdarzao si rwnie, i sami padali ofiarami podobnych praktyk ze strony swoich konkurentw z obozu lewicy. Inn, szeroko rozpowszechnion i przez wszystkich akceptowan form propagandy ustnej by piew. Anarchici z wielkim upodobaniem prezentowali w miejscach publicznych pieni i piosenki o treciach rewolucyjnych doskonale zdajc sobie spraw z ich nonoci. Piosenka potrafia integrowa ludzi o bardzo zrnicowanych aspiracjach intelektualnych z atwoci docieraa do rodowisk, dla ktrych nawet przemwienia okazyway si za trudne: oddziaywaa korzystnie nawet na przypadkowych suchaczy. La Jurassienne ze sowami Charlesa Kellera i muzyk Guilleaume'a staa si czym w rodzaju nieoficjalnego hymnu Federacji Jurajskiej figurujc niezmiennie na pierwszej stronie ,,L'Avant-Garde" Brousse'a, ktry sam z kolei, dla uczczenia rocznicy Komuny Paryskiej, skomponowa w roku 1877 czsto wykonywan pie Le Drapeau Rouge {Czerwony Sztandar). W latach osiemdziesitych, kiedy rewolucyjno-internacjonalistyczne hasa przestay wystarcza, pojawia si moda na teksty pisane ostrzejszym jzykiem, sawice rodki wybuchowe (La Dynamite) i wypowiadajce bezlistosn walk godzcej wszechwiat klice" (La Pere Lapurge). Wiele takich utworw kryo wrd anarchistw hiszpaskich i francuskich. Mona je odnale na amach wczesnych czasopism albo w specjalnie wydawanych piewnikach pieni rewolucyjnej. Wiele z nich to naladownictwa, albo wrcz niewolnicze kopie repertuaru socjalistw o lekko zmodyfikowanych tekstach. Dotyczy to na przykad Midzynarodwki wykonywanej z drobnymi zmianami w trzeciej i czwartej zwrotce. Wasnym hymnem szczycili si antypatrioci" oraz reprezentanci niektrych innych tendencji. Jeden z najpodniejszych twrcw piosenek Charles D'Avray, autor sw i muzyki okoo osiemdziesiciu utworw wykonywa cae recitale (confrences chantes) zoone z pieni atakujcych przeszo i teraniejszo Francji oraz sawicych nadcigajc epok wolnoci, mioci i braterstwa . Rwnie masow co pieni, ale zupenie odmienn form agitacji stanowia propaganda wizualna, docierajca nawet do tych rodowisk, dla ktrych niedostpne byo sowo drukowane. Skaday si na ni wszelkie formy operujce obrazem drapiene, demaskatorskie karykatury, krzyczce plakaty ilustrujce krzywd proletariatu rozlepiane nocami na murach miast, rewolucyjne grawiury" sprzedawane osobno lub jako specjalne dodatki do libertarnych wydawnictw majcych ambicje artystyczne stojce skdind czsto na wysokim poziomie profesjonalnym a take niezwykle popularne portrety witych" i mczennikw" ruchu. Praktycznie w caej Europie Zachodniej, (z pewnym ograniczeniem dotyczcym Niemiec) mona byo bez trudu naby podobizny Bakunina, Ravachola bd mczennikw z Chicago" i fakt ten zdziaa bodaj wicej dla rozprzestrzenienia si ich kultu ni wszystkie pozostae rodki propagandowe razem wzite. Dla odmiany nieomal adnego odzewu nie wywoay niemiae prby wykorzystania dla potrzeb propagandowych najmodszej ze sztuk wizualnych kinematografu. Inicjatywa wysza ze strony anarchosyndykalistw zgrupowanych wok pisma La Bataille Syndicaliste". Udao im si pozyska dla swoich pomysw czoowe autorytety francuskiego anarchizmu. W lipcu 1913 r. Grave, Faure, Marcel Martinet, Thuillard i Bidamant zawiadomili o utworzeniu Kina Ludowego nastawionego na propagowanie swobodnej pracy i niezalenoci robotnikw". Poczynaniami tego towarzystwa akcyjnego kierowa anarchosyndykalista Bidamant. Pod jego kierunkiem nakrcono krtkie filmy rejestrujce sceny ze

strajkw oraz ndz proletariatu (m.in. Zima przyjemno dla bogatych, strapienie dla ubogich). Wywietlano je na specjalnych seansach Uniwersytetw Ludowych i na zebraniach rewolucyjnych syndykalistw z do miernym powodzeniem. Okazao si, wbrew oczekiwaniom, e masy bynajmniej nie garn si do ogldania prawd oczywistych i na dodatek nieudolnie przedstawianych. O zainteresowaniu tak problematyk oficjalnych dystrybutorw nie mogo by w ogle mowy. Ostatecznie Kino Ludowe zmaro mierci naturaln z chwil wybuchu wojny. Ostatniego filmu scen z pogrzebu Jauresa nie zdono ju wywietli. Poza Francj prb tego rodzaju w ogle nie podejmowano. Stanowiy one zreszt w tej epoce spory ewenement na skal caej lewicy, dowodzc porednio ywego zainteresowania anarchistw nowinkami technicznymi. W przeciwiestwie do klienteli oficjalnych partii lewicy, ludzie spod znaku czarnego sztandaru unikali ze wzgldu na szczupo si wasnych manifestacji ulicznych. Wyjtek czyniono jedynie dla manifestacyjnych pogrzebw czoowych osobistoci ruchu oraz bardzo nielicznych akcji solidarnociowych zainicjowanych i kierowanych przez nich samych. Za trumn Louise Michel zmarej w Marsylii 10 stycznia 1905 r. podczas kolejnego cyklu odczytw, posuwao si blisko 100 tysicy ludzi. Daleko mniejsze tumy gromadziy si podczas wiecw biorcych w obron torturowanych Kataloczykw z wizienia Montjuich pod Barcelon (1896 n), potpiajcych egzekucj Francisco Ferrera (1909 r.), wyraajcych poparcie dla rewolucji rosyjskiej 1905 r., aczkolwiek byy to imprezy o duym rozgosie i ze wszech miar udane. O aktywnoci propagandowej anarchistw decydoway wszake nie te jednorazowe akcje, lecz powtarzajce si cyklicznie obchody pierwszomajowe (z reguy mniej okazae ni u socjalistw), kampanie zwalczajce udzia w wyborach czy pobr, oraz dziaania protestacyjne zwizane z procesjami towarzyszy walki. ycie poszczeglnych grup pulsowao w wyznaczonym przez nie rytmie, to odradzajc si, to zanikajc. Udanym pocigniciem propagandowym bya prowadzona przez anarchistw francuskich w latach osiemdziesitych kampania na rzecz darmowego rozdawania chleba wrd najuboszych, ktra zjednaa im na dugie lata sympati ulicy". Agitacja ustna wioda w tym wypadku wprost do czynu", albowiem manifestacje koczyy si z reguy rozbijaniem pobliskiej piekarni. Uparcie, cho bez wikszego powodzenia, lansowano w caej Europie ide bojkotu ekonomicznego najbardziej znienawidzonych pracodawcw. Prbowano take bojkotu o charakterze politycznym. Librtame czasopisma zachcay czytelnikw do demonstracyjnego nieprzestrzegania wit pastwowych i kocielnych, a take wszelkich uroczystoci oficjalnych. Liczono, nie bez racji, e taka wyzywajca postawa powinna si przyczyni do wyrwania mas z apatii; zasig bojkotu okaza si jednak zbyt may. Postawa osobista oddziaywaa w bardzo niewielkim krgu osb najbliszych. Dla ksztatowania si postaw ogu nie miaa adnego znaczenia. Niemniej jednak anarchici nie rezygnowali nigdy z tego rodka agitacji. Chtnie odwoywa si do na przykad Kropotkin, ktry do koca pobytu w Anglii szokowa gospodarzy odmow spenienia zwyczajowego toastu za zdrowie krlowej189. Podobnie zachowywa si Reclus w brukselskim i paryskim rodowisku naukowym. Wymienione powyej formy nie wyczerpyway naturalnie moliwoci oddziaywania na otoczenie. Wyranych funkcji agitacyjnych dopatrzy si mona przykadowo w nazwach grup i pism anarchistycznych. Te niebanalne, mocne i wyraziste tytuy czy okrelenia wyrniay si spord innych wyjtkow sugestywnoci. Obiecyway co wicej ni nazwy innych organizacji lewicowych; przycigay ludzi, dla ktrych ideologiczne subtelnoci byway zbyt zawie. W sytuacjach wyboru okazyway si nierzadko dla ludzi modych i zdeterminowanych argumentem decydujcym. Sformuowania w rodzaju wolno albo mier", czy te mciciele z Fontainebleau" brzmiay w ich uszach nieskoczenie lepiej ni prozaiczny termin partia socjalistyczna".

Uwzgldniajc sabo organizacyjn ruchu oraz jego niewielk, cho zmienn liczebno, wypada wysoko oceni poziom i skuteczno towarzyszcej mu propagandy. To ona sprawiaa, i przez dugie lata wyolbrzymiano pynce z jego strony zagroenie, ona te zapewniaa mu w najtrudniejszych okresach sympati rodowisk intelektualnych i artystycznych umoliwiajc przetrwanie. Pomysowo, odwaga, upr i energia agitatorw nie szy w kadym razie na marne. Decydowaa o tym w duym stopniu nie tylko rozmaito form, lecz take zaawansowana technika pracy agitacyjnej podzia zada w onie caego ruchu i jego poszczeglnych komrek, specjalizacja w okrelonych zagadnieniach oraz, nade wszystko, zrnicowane wybircze oddziaywanie na wytypowane odamy spoeczestwa. Ustne bd pisemne wypowiedzi, jak rwnie czyny o propagandowym posmaku miay zazwyczaj wyranego adresata; rzadko zwracay si do spoeczestwa jako caoci. Agitacja anarchistw koncentrowaa si na grupach, po ktrych spodziewali si najwikszego poparcia. Zwracano si w pierwszym rzdzie do. chopw, bezrobotnych, robotnikw i modziey, dbajc o dostosowanie jzyka przekazu do mentalnoci odbiorcw. Nieprzypadkowo broszura Kropotkina Jeunes Gens (Do modziey polski przekad J. Zgroza, Londyn 1897) opublikowana po raz pierwszy w Genewie w roku 1881 naley po dzie dzisiejszy do najczciej, tumaczonych i wydawanych tekstw libertarnych. Ponadto wyspecjalizowan propagand kierowano rwnie pod adresem grup takich, jak kobiety, rekruci, czonkowie partii socjalistycznych. W oglnej strategii dziaania nie odgrywaa ona jednak istotnej roli ze wzgldu na brak wiary w moliwo ich masowego nawrcenia".

7. Propaganda drukiem prasa i wydawnictwa anarchistyczne

Najpniej w latach dziewidziesitych ubiegego wieku sowo pisane stao si podstawowym rodkiem rozpowszechniania ideologii anarchistycznej, nawet na tych obszarach, gdzie analfabeci wci jeszcze nie naleeli do rzadkoci (Hiszpania, Rosja, poudniowe Wochy). Sporzdzona przez Nettlaua w roku 1897 bibliografia drukw anarchistycznych odnotowuje lawinowy przyrost wydawnictw tego rodzaju na caym wiecie po roku 1880. wiadcz o tym wymownie proporcje liczbowe a 27 spord 40 rozdziaw bibliografii ujmuje publikacje z ostatnich szesnastu lat, podczas gdy kilkaset wczeniejszych lat propagandy ideaw wolnociowych mieci si bez reszty w pierwszych 13 rozdziaach. Do bardzo podobnych wnioskw prowadzi analiza cznych nakadw czasopism lub ksiek. W prawie wszystkich krajach, dla ktrych dysponujemy przynajmniej czstkowymi danymi, mona odnotowa wyrany i trway przyrost liczby czytelnikw na pocztku ostatniej dekady XIX w. Materia dowodowy w gonych procesach anarchistw tej doby opiera si w mniejszym ni dotd stopniu na zeznaniach wiadkw, w wikszym natomiast na materiaach rkopimiennych i drukowanych. Symptomatyczne dla zachodzcych wwczas zmian jest przeobraenie si wybitnych ludzi czynu" w niemniej wybitnych agitatorw posugujcych si pirem bd maszyn do pisania (Grave, Malatesta). Spadkowi zainteresowania praktyczn dziaalnoci rewolucyjn towarzyszy wzrost aktywnoci intelektualnej, wzmoony obieg informacji i pogldw, zarwno wewntrz ruchu, jak i w kontaktach ze "wiatem, zewntrznym. Anarchici z przeomu wiekw stosowali rnorodne formy agitacji pisemnej, w tym take i takie, ktre nie wymagay posugiwania si drukiem. Niewtpliwie propagandow wymow miay 'na przykad listy gonych osobistoci ruchu pisane od razu z myl o ich szerokim upowszechnieniu przez adresatw w krgu znajomych. W archiwalnych spuciznach odnale mona rwnie midzy innymi listy z pogrkami pod adresem bezwzgldnych fabrykantw oraz sporzdzane odrcznie kopie manifestw poszczeglnych grup. Pod wzgldem ilociowym gruj jednak zdecydowanie materiay drukowane. Ich repertuar jest niezwykle zrnicowany i obejmuje z jednej strony drobne ulotki, plakaty, afisze i manifesty, z drugiej za czasopisma i ksiki o duym ciarze gatunkowym, a take okazjonalne broszury, almanachy i kalendarze. Sporzdzona przez Jeana Maitrona bibliografia broszur anarchistycznych w jzyku francuskim sprzed I wojny wiatowej, liczca blisko 1000 pozycji na 70 stronach druku, uwzgldnia zaledwie 65 publikacji z lat 1880-1888. Skokowy wzrost liczby wydawnictw nastpi dopiero w rocznicowym roku 1889. Od tej pory jak susznie podkrela Dubois ambicj kadej czynnej grupy staje si posiadanie wasnych wydawnictw; jeli nie pisma, to przynajmniej broszur lub ulotek. rodki stosowane dla przycignicia uwagi czytelnikw nie byy zbyt wymylne. Krwisto-czerwone, rzadziej czarne okadki z daleka sygnalizoway jakich treci naley si midzy nimi spodziewa. Wprawdzie kolor czerwony upodobay sobie rwnie inne organizacje lewicowe, ale ewentualne wtpliwoci rozwieway si na og przy pierwszym spojrzeniu na kart tytuow. Poza samym tytuem elementami znaczcymi byy take ozdobniki graficzne oraz nazwy i adresy drukarni bardzo czsto, z powodw konspiracyjnych, faszywe lub wrcz zmylone. Wydawnictwa adresowane do chopw pisane byy na og prostym jzykiem przy uyciu duej czcionki uatwiajcej czytanie osobom sabo wprawionym w tej czynnoci. Druki ulotne wyrniay si nieodmiennie wielkimi krzyczcymi tytuami oraz ostroci sformuowa. Ze wzgldu na ogromne nakady, dochodzce nawet do 100000 egzemplarzy, miay, naturalnie, najwikszy zasig oddziaywania. Rozlepiano je

noc na murach miast bd rozrzucano w miejscach publicznych na dworcach, w kawiarniach, warsztatach itp. Wikszo ulotek i manifestw o duych nakadach drukowano w Anglii, Szwajcarii lub Belgii i stamtd przerzucano je do innych krajw europejskich. Fakt ten starano si zatai, aby nie naraa niepotrzebnie aktywistw. We Francji na przykad art. 14 prawa prasowego z 29 lipca 1888 r. oraz art. 463 kodeksu karnego pozwala wymierzy grzywn od 50 do 500 frankw osobom rozpowszechniajcym zagraniczne afisze bez zezwolenia policji196. Nie byo natomiast, na co skaryli si prefekci, prewencyjnej cenzury w stosunku do analogicznych drukw wydawanych we Francji, tote w interesie anarchistw naleao ukrywanie zagranicznej proweniencji takich wydawnictw. W Niemczech, dla odmiany, nie stosowano adnego rozrnienia samo posiadanie podburzajcych ulotek grozio wizieniem. Surowo praw w wilhelmiskim Cesarstwie okazuje si jednak wzgldn w porwnaniu z praktyk Cesarstwa Rosyjskiego, gdzie w latach 1905-1907 (sdy wojenne) odnotowano kilkadziesit wyrokw mierci za identyczne przestpstwa. Za pierwsze anarchistyczne czasopismo uchodzi wydawany w Cincinatti przez Josiaha Warrena od roku 1833 czterostronicowy tygodnik maego formatu o nazwie ,,Peaceful Revolution". W Europie, pisma tego rodzaju pojawiy si. dopiero w kocu roku 1868, najpierw w Szwajcarii i we Woszech (L'Eguaglianza" organ neapolitaskiej sekcji Midzynarodwki kierowanej przez Carlo Gambuzzi i Alberto Tucei, modych prawnikw zapatrzonych w Bakunina listopad 1868 luty 1869), nieco pniej w Hiszpanii (La Federacin" Barcelona 1869-1972 oraz ,.Solidaridad" Madryt 1870) i Belgii (LMnternationale" 1869-1873 Verviers), a wic na tych obszarach, gdzie najwiksze sukcesy odnosi Bakunin. W Niemczech ich list otwiera berliski Der Kampf" z roku 1879, we Francji synna z policyjnej inspiracji paryska La Revolution Sociale" (1880-1881), cho naturalnie nie wolno zapomina, e librtame periodyki w jzyku niemieckim i francuskim zakorzeniy si w kantonach szwajcarskich znacznie wczeniej. Wszystkie czoowe organy Federacji Romaskiej czy, nieco pniej, Jurajskiej byy francuskojzyczne. One te nadaway ton caemu ruchowi anarchistycznemu, praktycznie a do roku 1879. Po L'galit" (Genewa, grudzie 1868 grudzie 1869, potem organ marksistowski), Le Progrs" (Le Locie, grudzie 1868 kwiecie 1870), gdzie stawia pierwsze kroki James Guillaume i La Solidarit" z Neuchtel (kwiecie 1870 maj 1871) przysza kolej na ,,La Rvolution Sociale" (Genewa, padziernik 1871 . stycze 1872), synny ,,Bulletin de la Fdration Jurassienne de L'Association Internationale des Travailleurs" (Sonvilliers Le LocleLa Chax-de-Fonds, 15 lutego 1872 25 marca 1878), redagowan przez Brousse'a ,,L'Avant Garde" (czerwiec 1877 grudzie 1878, La Chaux-de-Fonds), ,,Le Travailleur" rewolucyjny przegld socjalistyczny" (Genewa, maj 1877 kwiecie 1878), gdzie publikowali artykuy Nikoaj ukowski i Elise Reclus i wreszcie ukazujcy si w Genewie od 22 lutego 1879 do 14 marca 1885 r. Kropotkinowski Le Rvolt". Osoby znajce tylko jzyk niemiecki mogy sign po wydawan w Bernie Die Arbeiter Zeitung" (1876-1877). Dopiero jednak przemycana z Londynu Die Freiheit" Mosta oraz redagowana w Wiedniu przez Josepha Peukerta Das Zukunft" (18791884) przyczyniy si do popularyzacji anarchizmu na niemieckim obszarze jzykowym. Samo zestawienie tytuw anarchistycznych periodykw z koca XIX i pocztku XX w. wyglda na pierwszy rzut oka imponujco, ale skadaj si na, w lwiej czci, efemerydy oraz pisma lokalne o niewielkich nakadach i jeszcze mniejszym zasigu. Bardzo nieliczne potrafiy przetrwa choby kilka lat, za takie, ktre czytane byy w caej Europie, bd przynajmniej osigny zasig oglnokrajowy wyliczy mona na palcach obu rk. Co wicej, s to w ogromnej wikszoci tygodniki i dwutygodniki. Nawet w okresach wzmoonej ekspansji anarchici zachodnioeuropejscy czuli si zbyt sabi, by ryzykowa wydawanie wasnego dziennika, ktry uzupeniby wachlarz opinii reprezentowanych przez pras codzienn. Udane przedsiwzicia tego rodzaju znamy gwnie z Ameryki aciskiej.

Najwikszym prestiem spord czasopism tej doby cieszyy si: we Francji La Rvolte" (Pary, 17 wrzenia 1887 10 marca 1894) i Les Temps Nouveaux" (Pary, 4 maja 1895 1sierpnia 1914) redagowane przez niestrudzonego Grave'a, Le Libertaire" (Pary, 16 listopada 1895 22 stycznia 1899 i 20 sierpnia 1899 27 czerwca 1914) Sebastiana Faure'a, Le Pre Peinard" (Pary, 24 lutego 1889 21 lutego 1894) Emila Pougeta; w Hiszpanii La Revista Blanca" (Barcelona, 1896-1906 i 1922-1936) pod redakcj Federico Uralesa, La Revista Social" (Barcelona, 1875-1886), organ teoretyczny, ktrego nakad dochodzi do 20 tys. egzemplarzy, El Productor" (1887-1893), Tierra y Libertad" (1907-19??) i anarchosyndykalistyczna La Solidaridad Obrera" (Barcelona, 19071939); we Woszech La Questione Sociale" (RzymBuenos Aires, 1883-1889) Malatesty; w Holandii Recht voor Allen" (1879-?) Domeli Nieuwenhuisa niegdy wzitego pastora juteraskiego, ktry w ruchu libertarnym sta si czoowym przedstawicielem tendencji pacyfistycznych i etycznych; w Wielkiej Brytanii Freedpm" (Londyn, 1886-1927) Charlotty Wilson, jednej z wsptwrczy Towarzystwa Fabiaskiego, Commonweal" (1885-1893) dawny organ Socjalistycznej Ligii Williama Morrisa, przechwycony przez anarchistw oraz Der Arbeiter Fraint" (1891-1914), organ ydowskich anarchistw z londyskiego East Endu, redagowany od roku 1898 przez Rudolfa Rockera. Due nakady, dochodzce nawet do kilkunastu tysicy egzemplarzy, osigay niekiedy pisma emigrantw woskich , rosyjskich, niemieckich czy ydowskich ukazujce si po drugiej stronie Atlantyku. Byy to jednak wydawnictwa obliczone na zaspokajanie potrzeb wasnych rodowisk rozrzuconych w drobnych skupiskach, na ogromnych obszarach USA, Meksyku, Argentyny i Brazylii. Ich oddziaywanie na Europ, pomijajc przemycan masowo do Niemiec Die Freiheit", byo zgoa minimalne. Na kontynent docieray zaledwie pojedyncze egzemplarze. Prba charakterystyki poszczeglnych czasopism wymagaaby osobnej rozprawy. W samej Francji ukazywao si ich w latach 1868-1914 blisko 300, we Woszech okoo 400, w Hiszpanii zapewne jeszcze wicej . Z koniecznoci wypada poprzesta na prezentacji tych naprawd najwaniejszych. Z racji chronologicznych pierwszestwo naley si niewtpliwie Biuletynowi" Federacji Jurajskiej, tak si bowiem zoyo, i wanie temu skromnemu wydawnictwu przypada w udziale rola gwnego rozsadnika anty-autorytarnych ideaw. Pocztki byy niezwykle trudne. Redagowany przez Guillaume'a dwutygodnik pisano rcznie i nastpnie powielano technik litograficzn w mikroskopijnych ilociach. Dopiero po znalezieniu taniej drukarni w Sonvillier przestawiono si na druk (od numeru 5 z 1 maja 1872 r.). W miar wzrostu popularnoci Biuletynu" powikszano jego objto, format i nakady. W szczytowym okresie 1875-1877 kady numer zawiera dwanacie stron mieszczcych po trzy kolumny druku. Wikszo nakadu, liczcego zaledwie 600 egzemplarzy, trafiaa do abonentw, z ktrych poowa mieszkaa za granic . Zawarto pisma bya zrnicowana, aczkolwiek wyranie przewaay materiay o charakterze informacyjnym i oficjalnym owiadczenia, sprawozdania, doniesienia o aktywnoci grup lokalnych i zagranicznych. Sporo byo rwnie listw i polemik, stosunkowo niewiele artykuw teoretycznych. Te ostatnie nie byy na og podpisywane. W przeciwiestwie do Wochw i Hiszpanw dziaacze z Jury unikali sowa anarchizm" i okrelali si najchtniej pojemnym pojciem kolektywici", pragnc pozyska dla antyautorytarnej Midzynarodwki jak najwiksz liczb zwolennikw. Chcieli, by Biuletyn" stanowi forum porozumienia wszystkich, mocno przecie zrnicowanych, przeciwnikw tendencji marksistowskiej. Realizacj tego zamierzenia utrudnia jednak charakter nadajcego ton pismu Jamesa Guillaume'a, osoby apodyktycznej, ostrej w sdach i mao tolerancyjnej dla odmiennych opinii. Za jego to spraw oficjalny organ Federacji uwikany by nieustannie w drobne, ale mczce konflikty z innymi orodkami. Wolno przypuszcza, e raptowny uwid Biuletynu" w roku 1878 spowodowany odpywem prenumeratorw mia bardziej zoone przyczyny, ni to si zwyko przedstawia. Obok kryzysu wywoanego napywem tanich fabrycznych wyrobw amerykaskich, wypierajcych

wytwory rodzimego rzemiosa (zwaszcza zegarki), istotn rol odegra musiay zaostrzajce si konflikty wewntrzne. Le Rvolt", czasopismo, ktre pooyo najwiksze bodaj zasugi w dziele propagandy anarchizmu na kontynencie europejskim, zapocztkowao odrodzenie ruchu wolnociowego w regionie Midi i w Poudniowej Francji, a take przyczynio si walnie do rozprzestrzenienia pogldw anarchokomunistycznych, powstao z inicjatywy genewskiej sekcji Federacji Jurajskiej, aby zapeni luk wytworzon po zamkniciu pisma ,,L'Avant-Garde" (10 grudnia 1878) oskaronego o gloryfikowanie zamachw na ycie Wilhelma I. Redaktor odpowiedzialny ,,L'Avant-Garde" Paul Brousse znalaz si w wizieniu, mimo i potpia tyranobjstwo" i sprzeciwia si publikacji inkryminowanych artykuw. W tej sytuacji Kropotkin zaproponowa stworzenie nowego pisma, umiarkowanego w sowach, ale rewolucyjnego w swej istocie", ktre potrafioby przekazywa zoone kwestie ekonomiczne i historyczne w sposb dostpny dla inteligencji robotnikw". Kapita wyjciowy 13 frankw odziedziczonych po poprzednikach, wzbogacony o nieco wiksz sum zebran z darw z trudem wystarczy na pokrycie kosztw pierwszego, prbnego jeszcze numeru (22 lutego 1879), ktry przynis natychmiastowy sukces. Rozprowadzono trzy razy wicej egzemplarzy ni maksymalne nakady dotychczasowych periodykw jurajskich. W poowie roku pismo miao ju kilkuset abonentw i regularne nakady po 1500-2000 egzemplarzy. Wikszo z nich, zgodnie z intencjami redaktorw (Kropotkina, Hertziga i Dumartheraya), trafiaa do Francji. Rozsyano je w zaklejonych kopertach, niczym zwyk poczt, aby unikn dodatkowych opat oraz wcibstwa policji. Jednorazowy nakad z poowy lat osiemdziesitych przekroczy 5 tysicy, z czego a 1500 egzemplarzy rozdawano gratisowo. Wczeniej jednak pismo przeywao bardzo cikie chwile. Po artykuach na temat Komuny Paryskiej i dekompozycji pastwa" (nr 3 i 4), wszystkie genewskie drukarnie odmwiy mu dalszej wsppracy. Sytuacj uratowa kredytowy zakup wasnej drukarni. W ten sposb narodzia si Imprimerie Jurassienne obsugiwana przez ukraiskiego zecera Kum, ktry nie zna nawet jzyka francuskiego. Niedobory finansowe pokrywano regularnie dochodami ze specjalnie organizowanych loterii. La Rvolte" ukazywao si w niedziele, dwa razy w miesicu (od 29 lipca 1885 r. dwutygodnik). Pojedynczy egzemplarz 4 strony po 3 kolumny druku kosztowa 10 centymw, prenumerata roczna 2 franki. Podtytu ,.organ socjalistyczny" zastpiony zosta na krtko w dwch numerach marcowych z roku 1884 sformuowaniem organ anarchistyczny", ale od kwietnia na winiecie figurowaa ju ostateczna formua organ anarchokomunistyczny", trafniej oddajca zasadnicz tendencj pisma. Autorem nieomal wszystkich artykuw by, do chwili uwizienia go we Francji (proces w Monceau 1882-1883 r.), sam Kropotkin. On te wypracowa formu pisma i jego oryginalny styl, ktry zjedna mu tysice czytelnikw, zarwno w krgach inteligenckich, jak i w rodowiskach robotniczych. Teksty czerwonego ksicia" miay wszystkie walory dobrej popularyzacji. Pisane byy jzykiem prostym, lecz sugestywnym, przemawiajcym do wyobrani odbiorcw; odznaczay si wyrazistoci i wigorem. W przeciwiestwie do innych anarchistycznych periodykw Le Rvolt" unikao atakw personalnych i drastycznych sformuowa, opisw krzywd i ndzy budzcych ch zemsty. Dominujcym tonem by optymizm wynikajcy z przewiadczenia o nieuchronnym zblianiu si rewolucji. Wszystkie fakty potwierdzajce tak wizj epoki, byy natychmiast skrupulatnie odnotowywane. Duo byo informacji z zagranicy i korespondencji od czytelnikw. Gwn wszake atrakcj stanowiy niezmiennie artykuy wstpne Kropotkina, ktre w wydaniach ksikowych biy wszelkie rekordy popularnoci. Teksty z lat 1879-82 stanowi do dzi ozdob rnorodnych antologii jako przykady znakomitej propagandy, za ich ksikowe wydanie Paroles d'un Rvolt z roku 1886 jeszcze w XIX w. przetumaczono na czternacie jzykw. Pniejsze artykuy, ktre zoyy si na rwnie sawny tom Zdobycie chleba (1892 r.), stanowi kanoniczny wykad doktryny anarchokomurlistycznej.

Po wyroku skazujcym Kropotkina na pi lat wizienia redakcj pisma obj Jean Grave, szewc z zawodu, jeden z animatorw francuskiego anarchizmu pocztku lat osiemdziesitych . Braki wyksztacenia, ciki styl i sabe poczucie humoru nadrabia Grave niezwyk wytrwaoci i powiceniem dla sprawy. Redagujc samotnie przez trzydzieci lat prestiowe wydawnictwa libertarne, wyrzec si musia praktycznie ycia prywatnego. Zagracona mansarda przy Ruse Mouffetard, gdzie mieszka i pracowa od chwili wymuszonej przeprowadzki z Genewy do Parya (kwiecie 1885 r.), obrosa po latach legend, stajc si ulubionym miejscem pielgrzymek dla aktywistw z caej Francji. Autor popularnych w caej Europie broszur propagandowych , jako redaktor Le Rvolt", stara si kontynuowa lini zapocztkowan przez wielkiego poprzednika, nasycajc numery yw i rnorodn tematyk. Nieco mniej byo teraz rozwaa teoretycznych, wicej natomiast miao podejmowanych kwestii aktualnych takich, jak kolonializm czy stosunek do przemocy. We wrzeniu 1887 r. stojc przed koniecznoci opacenia wysokiej kary za zorganizowanie loterii bez zgody policji, Grave zdecydowa si na fikcyjn likwidacj pisma. Miast Le Rvolt" redagowa odtd dwutygodnik La Rvolte", rnicy si od poprzedniego nie wicej ni oba tytuy rniy si od siebie. By to chwyt stosowany nagminnie przez periodyki zagroone odpowiedzialnoci karn po kilkakrotnych ostrzeeniach ze strony policji. Celowali w tym zwaszcza anarchici lyoscy. W cigu niecaych pitnastu miesicy (od kwietnia 1883 do czerwca 1884 r.) ich organ La Lutte" przey szeciokrotn zmian nazwy, nie zmieniajc ani na jot swojego charakteru . Podobnie byo z La Rvolte", ktra zachowaa wszystkie dotychczasowe rubryki. Jedyna istotna innowacja polegaa na wprowadzeniu regularnego dodatku literackiego. Nic dziwnego, e wrd abonentw pojawiaj si wwczas nazwiska Anatola France'a, Stphane Mallarm, Edouarda Drumonta czy Maurice Barresa . Tu przed przymusowym zamkniciem pisma w roku 1894 posiadao ono 1057 prenumeratorw w dwudziestu szeciu krajach, docierajc nawet do Gwatemali i na Przyldek Dobrej Nadziei; najwicej, naturalnie, we Francji (767) i w Stanach Zjednoczonych (62) . A dziewitnacie lat, duej ni jakiekolwiek inne czasopismo anarchistw francuskich, przetrwao ,,Les Temps Nouveaux" kolejny organ Grave'a. Mimo, i stopka redakcyjna sugerowaa czytelnikom, e maj do czynienia z kontynuacj ,,La Rvolt", w rzeczywistoci nowy organ rni si od poprzedniego w kilku istotnych szczegach. Nie faworyzowa ju anarchokomunizmu kosztem innych tendencji teoretycznych, a nawet, zgodnie z tytuem akcentujcy marsz z duchem czasu, sympatyzowa jawnie z krytykowanym uprzednio anarchosyndykalizmem. Sta si tygodnikiem liczcym wraz z rozbudowanym znacznie dodatkiem literackim 8 stron druku. Prawie wszystkie artykuy byy teraz podpisywane i autorzy ponosili wyczn odpowiedzialno za treci w nich zawarte. Do wspautorw Les Temps Nouveaux" naleeli midzy innymi Kropotkin, Elise Reclus, Waraam Czerkiezow, P. Delesalle. W nowym pimie znacznie wicej byo tekstw czysto literackich, przedrukw oraz materiaw o charakterze statystycznym. Pojawiy si rysunki i ilustracje, za od roku 1909 take zdjcia. Obawiajc si utraty niezalenoci, Grave nie zezwala na publikowanie patnych reklam i ogosze, wskutek czego pismo balansowao nieustannie na krawdzi katastrofy finansowej. Fakt, e przetrwao tak dugo, mimo i blisko poow nakadu (6-8 tys.) rozdawano bezpatnie, graniczy nieomal z cudem. Zupenie odmienny model pisma libertarnego prezentowa wspczesny ,,La Rvolte" ,,Le Pre Peinard" Emile Pougeta, nawizujcy do tradycji osawionego ,,Pre Duchesne" z czasw Wielkiej Rewolucji. Jeli Grave i Kropotkin przemawiali do robotnikw jzykiem klas wyksztaconych, usiujc podcign ich na wyszy poziom, jak rwnie zjedna anarchizmowi poparcie wpywowych k uniwersyteckich i artystycznych, Pouget wybra wariant przeciwstawny. Szewc z okadki jego dwutygodnika zwraca si do czytelnikw gwar proletariackich przedmie Parya, szydzi z

buruazyjnych aspiracji i terminw. Prno by szuka na amach ,,Pre Peinard" artykuw teoretycznych czy informacji o ruchu anarchistycznym. Nawet sowo anarchizm nie byo tu uywane. Zreszt, nie byo takiej potrzeby. Miast pisa o anarchizmie, usiowano tu realizowa go w praktyce. Szesnacie zadrukowanych gsto stroniczek nieduego formatu, w cenie ,,dwch krkw" (tzn. centymw) stwarzao sugestywne zudzenie cakowitej odrbnoci i przeciwstawnoci wiata pracy wobec wiata oficjalnego. Suy temu celowi zarwno sam jzyk pisma dziwna mieszanina autentycznego argotu i rubasznych neologizmw ukutych przez Pougeta na mod wasnych wyobrae o proletariackiej mentalnoci jak rwnie jego styl i tre. Refleksje pewnego szewczyny" odznaczay si nonszalancj i agresywnoci, balansoway midzy citym dowcipem a ostr zoliwoci, miay swj wasny, atwo rozpoznawalny ton. Siln stron czasopisma byy artykuy publicystyczne poruszajce ywotne kwestie ekonomiczne. Robotnikom zalecano samoobron wszelkimi dostpnymi rodkami. Kady akt nonkonformizmu wobec istniejcego porzdku mg liczy na aprobat redakcji. Duo miejsca zajmoway w Le Pre Peinard" napywajce szerokim strumieniem od czytelnikw karykatury, wiersze i piosenki. Pouget nie gardzi te reklamami czy ogoszeniami, o ile ich tre nie kolidowaa z filozofi pisma. Nakad dochodzcy do 8500 egz. rozchodzi si najlepiej w duych orodkach przemysowych . Niewyparzona gba i agresywne maniery hardego szewca przesdziy o zamkniciu pisma w roku 1894, gdy po zamachach Ravachola i Vaillanta wprowadzono we Francji urzdowy zakaz propagowania anarchizmu. Pouget nie pogodzi si jednak z werdyktem. Wyjecha do Londynu, gdzie przez kilka lat jeszcze redagowa now edycj Le Pre Peinard", tym razem w ksztacie broszur. Do drugiej fali anarchistycznych periodykw francuskich nale, obok scharakteryzowanego uprzednio Les Temps Nouveaux", tygodniki,.Libertaire" i ..L'Anarchie". Pierwszy z nich by pierwotnie, do roku 1901, dwutygodnikiem, a w zamierzeniach redaktora Sebastiana Faure leao nawet przeksztacenie go kiedy w pismo codzienne dla ludu" . Le Libertaire" ukazywa si w niedziele; kosztowa 10 centymw za cztery strony formatu gazetowego, z ktrych jedna powicona bya zawsze informacjom z terenu. Faure pozyska dla znakomitych wsppracownikw: Louise Michel, Kropotkina, Reclusa, Czerkiezowa, gwarantujcych wysoki poziom artykuw. Mimo wyranej sympatii dla anarchokomunizmu, zdobywa si na tolerancj dla innych pogldw. Stara si, by redagowany przeze organ sprzyja integracji podzielonego rodowiska. Tematyka w nim poruszana bya bardzo rnorodna. Pismo nie stronio od aktualnych kwestii politycznych, ktrymi ya Francja, zamieszczao duo informacji o przeladowanych i szykanach, jakim poddawani s anarchici, a obok tego solidne artykuy o dziejach ideologii wolnociowej. Specjalizowao si w akcjach solidarnociowych oraz agitacji antyreligijnej. Powodem szczeglnej dumy redaktora byy wiersze i litografie ukazujce si regularnie na amach Le Libertaire", ktrych wysoki poziom zachca do lektury nawet ludzi niechtnych anarchizmowi. Wrd prenumeratorw z lat dziewidziesitych znajdujemy na przykad nazwisko Emila Zoli . Liczba sprzedawanych egzemplarzy nie przekroczya nawet w najlepszym okresie 9 tysicy. Stay niedobr pienidzy zmuszony by Faure pokrywa dochodami z wyczerpujcych maratonw odczytowych. L'Anarchie" dwutygodnik anarchistw indywidualnych" ujrza wiato dzienne dopiero w roku 1905. Jego program wyoony w numerze premierowym sprowadza si do odrzucenia libertyzmu" i wypowiedzenia wojny grzechom, przyzwyczajeniom i przesdom". Toczymy walk z jednostkami z czowiekiem, ktry gosuje, ktry zrzesza si w zwizkach zawodowych, ktry si eni" pisa autor wstpniaka, potpiajc zarazem takie pojcia, jak Bg, Honor, Ojczyzna, czy Prawo. Realizacja tych zaoe uczynia z ,,L'Anarchie" pismo tyle oryginalne, co dziwaczne.

Tylko tu roztrzsano z powag kwesti czy czowiek ma prawo podporzdkowywa sobie zwierzta (Han Ryner), albo czy wolno-mylicielstwo jest religi . Tylko tu atakowano przesdy kulinar-ne", potpiano kult zmarych, wypowiadano szumnie wojn tabace". Nie mogo by zreszt inaczej w czasopimie, ktre z zaoenia grupowao autorw o silnych, nonkonformistycznych osobowociach. Kolejni redaktorzy Lorulot, Libertad, Armand nasycali je swoimi prywatnymi sympatiami i idiosynkrazjami. Inn specjalnoci pisma byy ostre, nie przebierajce w sowach polemiki i to zarwno we wasnym gronie, jak i w stosunku do przedstawicieli odmiennych, nieindywidualistycznych tendencji. Eksperci z paryskiej policji do koca wypowiadali si o L'Anarchie" z respektem, podkrelajc niezwyk ywotno tego periodyku. Niektrzy uwaali go nawet za najbardziej niebezpieczny spord wszystkich ukazujcych si wwczas we Francji. Ci, ktrzy byli tego zdania, nie wiedzieli zapewne o powanych kopotach finansowych, jakie przeywa w ostatnich latach istnienia. Pomimo wzgldnie wysokiej liczby prenumeratorw (ponad 1000 w 1914 r.), niskie wskaniki sprzeday utrudniay osignicie stabilizacji. Do kadego numeru dokadano' tu przed wojn po 45 frankw . Spord pism niefrancuskojzycznych najwikszy rozgos osigna bez wtpienia kataloska La Revista Blanca" pod redakcj Juana Montseny (Federico Uralesa), ojca Federiki Montseny najwybitniejszej przedstawicielki hiszpaskiego anarchosyndykalizmu lat dwudziestych i trzydziestych naszego wieku. Redagowany ze znawstwem barceloski dwutygodnik zdoa pozyska dla siebie wietne i fachowe pira, tote sta si szybko czoowym organem teoretycznym, rozchwytywanym nie tylko w Hiszpanii, lecz take w Ameryce aciskiej, Portugalii, Woszech, a nawet i Francji. Montseny, wierny swojej zasadzie anarchizmu bezprzymiotnikowego" stara si nie faworyzowa adnego kierunku. Na amach La Revista Blanca" publikowali artykuy wszyscy czoowi dziaacze hiszpascy i zagraniczni. Tu spierano si o kolektywizm, ogaszano listy otwarte, publikowano wspomnienia. Rubryka nekrologw z obu serii La Revista Blanca" stanowi dzi znakomity materia dokumentacyjny dla historykw ruchu. Ze wzgldu na du renom czasopisma, wykraczajc poza rodowiska anarchistyczne, chtnie ogaszali tu artykuy nawet ludzie dalecy od tych rodowisk naukowcy, literaci, inynierowie, studenci. Nakad przekracza 8 tysicy egzemplarzy 223, ale rzeczywista liczba czytelnikw bya z pewnoci znacznie wiksza. Kady egzemplarz czytany by przez wiele osb. Die Freiheit", ostatnie z gonych czasopism anarchistycznych sprzed I wojny wiatowej, zawdziczao sw saw nie tyle wysokiemu poziomowi, co burzliwej historii, dugowiecznoci i przede wszystkim legendzie niezwykego radykalizmu. Przez 27 lat to typowe pismo emigracyjne z niezwyk konsekwencj forsowao granice Cesarstwa Niemieckiego, starajc si natchn duchem buntu posusznych obywateli wilhelmiskiego pastwa. Jako organ socjaldemokratyczny Die Freiheit" domagaa si rezygnacji z legalnych form walki, jako periodyk anarchistyczny gosia konieczno uzbrojenia ludu, opowiadaa si za terrorem upatrujc w nim najskuteczniejszy rodek walki z buruazj. Jawna pochwaa zamachw zmusia Mosta, po opuszczeniu liberalnej Anglii i po nieudanych prbach usadowienia si w Szwajcarii, do wyboru Stanw Zjednoczonych jedynego kraju, ktry tolerowa jeszcze artykuy instruktaowe o produkcji dynamitu. Redagujcy Die Freiheit" od pierwszego do ostatniego numeru Johann Most, obdarzony nieprzecitnym temperamentem oraz icie niemieck, gotyck wyobrani, by postaci rzucajc si w oczy ze wzgldu na bujn, charakterystyczn brod maskujc pooperacyjne defekty urody. W USA jego pogldy ulegy daleko idcej ewolucji od fazy blankistowskiej, poprzez kolektywizm i anarchokomunizm, a po aprobat anarchosyndykalizmu. Mona to bez trudu odczyta z rocznikw pisma. Bez zmian pozostay w nim tylko napastliwy styl (zwaszcza w atakach personalnych) i skonno do idealizowania ciemionych. Die Freiheit" z lat dziewidziesitych, skcona z wybitnymi postaciami amerykaskiego anarchizmu i odcinajca si energicznie od apologii przemocy,

nie cieszya si ju jednak dawnym powodzeniem. Szczytowy okres przypad na lata 1881-1885, gdy przy piciotysicznym nakadzie 4500 egzemplarzy trafiao do Niemiec i Austro-Wgier. Przemycano je wszelkimi dostpnymi drogami: w gazetach, listach, pocigach, bagaach marynarzy, a nawet w materacach importowanych przez Niemcy. Spord wszystkich periodykw tej doby wyrniaa si bodaj najlepszym papierem i drukiem. Czasopisma anarchistyczne miay na og krtki ywot, niskie nakady i sabe podstawy finansowe. Przetrwanie uzalenione byo od znalezienia taniej drukarni, stworzenia sprawnej sieci kolportau (tylko nieliczni kioskarze zgadzali si sprzedawa je otwarcie) oraz, co byo bodaj najistotniejsze, od pozyskania moliwie duej grupy staych prenumeratorw. Wrd tych ostatnich zdecydowanie przewaali mieszkacy prowincji, dla ktrych prenumerata stanowia praktycznie jedyn szans zapoznania si z treci pism. Nawet te periodyki, ktre ukazyway si legalnie, naraone byy na rozmaite szykany. Musiay walczy o prawo sprzeday w ksigarniach i chroni si przed czstymi konfiskatami. W omijaniu zakazw cenzury okazyway czsto niezwyk wynalazczo. Miast pisa wprost, i ycz sobie szybkiej mierci krla Hiszpanii Alfonsa, czy premiera Francji Aristide Brianda, wygodniej byo przewidywa" takie wydarzenia w prognozach na rok nastpny. Miast atakowa wito pastwowe, wystarczyo by numer z 14 lipca ukazywa si w czarnych obwdkach. Nie mniejszym sprytem popisywali si redaktorzy czasopism walczc o zwikszenie dochodw. Oprcz wspomnianych ju loterii z cennymi nagrodami pochodzcymi z darw otrzymanych od czytelnikw, organizowano niekiedy wita gazety", albo wydawano specjalne numery propagandowe z atrakcyjnymi materiaami. W ten sposb, tylnymi drzwiami, wirus komercjalizmu przenika do anarchistycznych szeregw. Sumy gromadzone z imprez tego rodzaju rzadko kiedy okazyway si wystarczajce. Wielu redaktorw caymi latami dopacao do swoich wydawnictw. Generalnie zauway mona, e duszy okres potrafiy przetrwa tylko te czasopisma, ktre mniej lub bardziej regularnie otrzymyway darowizny od osb prywatnych, zazwyczaj zachowujcych anonimowo. Mniejsz ni czasopisma, cho rwnie istotn rol, odgryway w ruchu libertarnym broszury i ksiki, wydawane przez wiksze grupy anarchistyczne, bd redakcje periodykw. Przecitny jednorazowy nakad broszury wynosi 10000, zdarzao si jednak, i dochodzi nawet do 100000. Szczegln aktywno wydawnicz przejawiano w okresach przedwyborczych i podczas gonych procesw wykorzystujc wzmoone zainteresowanie opinii publicznej. Poniewa o koordynacji poczyna nie mogo by mowy, czsto zdarzao si, e te same pozycje ukazyway si jednoczenie nakadem rnych grup. Najwikszym powodzeniem cieszyli si w caej Europie Reclus i Grave. Evolution et Revolution Reclusa wydana po raz pierwszy w Genewie w roku 1880 pod egid Le Rvolt", tylko w XIX w. miaa jeszcze pi dalszych edycji genewskich, jedno wydanie firmowane przez Imprimerie Jurasienne, jedno wydanie paryskie, pi wyda londyskich po niemiecku nakadem Anarchistische Kommunistische Bibliothek oraz dwa w jzyku angielskim, cztery edycje hiszpaskie, dwie woskie, jedn argentysk, a ponadto tumaczenia rumuskie, holenderskie i w jzyku jidysz. W wydawnictwach broszurowych wyspecjalizoway si: w Szwajcarii wymieniona ju Imprimerie Jurassienne, we Francji paryska grupa ESRI, ktra przygotowaa wiele publikacji na uytek midzynarodowych kongresw oraz wydawnictwo Temps Nouveaux (88 broszur, 44 autorw o cznym nakadzie 1 294000 egz.), w Londynie grupa Freedom (seria Freedom Pamphlets). Spord wydawnictw hiszpaskojzycznych na uwag zasuguje dorobek edytorski grupy Los Acratos, dziaajcej w Buenos Aires oraz Escuola Moderan z Barcelony. W publikacjach ksikowych bezkonkurencyjny prymat dzieryo paryskie wydawnictwo P.V. Stocka. W ramach Biblioteki

Socjologicznej Stocka ukazao si kilkadziesit tomw prezentujcych podstawowe dziea klasykw anarchokomunizmu.

8. Gwne dziedziny anarchistycznej aktywnoci

Antyparlamentaryzm i absencjonizm polityczny

W praktycznej dziaalnoci grup anarchistycznych szczeglne miejsce zajmowaa agitacja antywyborcza. To ona pochaniaa najwicej energii, skupiaa na sobie uwag czytelnikw, owocowaa najwiksz liczb publikacji. Tylko ten rodzaj aktywnoci wsplny by wszystkim grupom rnicym si tak diametralnie charakterem i upodobaniami. Ta wyrniona pozycja absenteizmu nie bya naturalnie spraw wypadku. Rzecz dotyczya bowiem newralgicznego punktu anarchistycznej doktryny. Wybory parlamentarne legitymizujce wadz polityczn stwarzay niepowtarzaln okazj do zamanifestowania swojego stosunku do pastwa, jego zasad ustrojowych oraz wynikajcych z nich form ycia politycznego. Co wicej, stosunek do wyborw by zawsze papierkiem lakmusowym przynalenoci ideowej wyodrbniajc anarchistw od socjalistw i radykaw rnych odcieni. Uzgodnienie zasady bojkotu wyborw konstytuowao grupy i federacj anarchistyczne, natomiast wtpliwoci co do susznoci takiego postpowania prowadziy nieuchronnie do zerwania z ruchem. Za bojkotem ycia politycznego z wyborami na czele opowiadali si jednoznacznie wszyscy klasycy ruchu, poczynajc od Godwina. Szczeglnie cenna wydaje si w tej kwestii opinia Proudhona ktry, jako jedyny, na wasnej skrze pozna blaski i ndz parlamentaryzmu. W Wyznaniach rewolucjonisty z 1849 r., stanowicych podsumowanie krtkiej kariery deputowanego, podkrela Proudhon dezorientacj, ignorancj i strach przed ludem jego nominalnych przedstawicieli. Z obserwacji stronnictw parlamehtranych wyciga wniosek o zbdnoci uczestnictwa w yciu politycznym . Jego nastpcy wzbogac argumentacj o nowe wtki: wyka iluzoryczno i deprawujcy charakter rozwiza demokratycznych, potpi zasad reprezentacji i sam ide gosowania zakadajc, i racja musi by po stronie wikszoci . Pomimo tak ostrej i jednoznacznej krytyki kwestia stosunku do wyborw budzia wrd anarchistw nieustajce kontrowersje. Raz po raz odywa spr o to, czy zasada nie mieszania si do rywalizacji politycznej ma charakter bezwzgldny jak gosili fundamentalici" czy te raczej warunkowy i w zmienionych okolicznociach, na przykad po wprowadzeniu w peni powszechnego gosowania, mogaby zosta zarzucona. Sam Elise Reclus, autor popularnego hasa ,,Voter c'est abdiquer" upatrujcego w akcie gosowania rezygnacj z wasnej suwerennoci, pisa w roku 1897, e w nadzwyczajnych okolicznociach" uczestnictwo w wyborach moe by dla anarchistw lepszym wyjciem . Niepokoje i wtpliwoci wynikajce z obaw, i rygorystyczny bojkot skazuje ich na bierno, samoizoiacj i bezsilno, starano si zaguszy aktywistyczn koncepcj czynu indywidualnego, ale nie zapobiegao to ani niekonsekwencjom w podejciu do spraw politycznych, ani odpywowi czci zawiedzionych dziaaczy do stronnictw parlamentarnych. Jules Guesde, ktry w czasach Federacji Jurajskiej by gwnym przeciwnikiem powszechnego gosowania , po kilku latach stan na czele marksistowskiej Francuskiej Partii Robotniczej (1880), zawzicie konkurujc z przywdc possybilistw, deputowanym Paulem Brousse, tak niedawno potpiajcym bezwzgldnie ide wyborw . Anarchici hiszpascy wspdziaali cile z republikanami w latach 1872-1873, Szwajcarzy w tym samym czasie pozostawiali spraw udziau w wyborach do indywidualnej decyzji aktywistw , za Wosi w 1880 r. zrezygnowali z potpiania osb uczestniczcych w wyborach o ile nie oddaj swego gosu na kandydatw socjalistycznych (!) . Kilka lat wczeniej sekcja z Bari, powoujc si na korzyci propagandowe, proponowaa uczestniczenie w wyborach . Stanowisko

anarchistw w tej kwestii, paradoksalnie, usztywniao si w miar postpw demokracji parlamentarnej; w dwudziestoleciu poprzedzajcym wybuch I wojny wiatowej podobnych propozycji ju nie byo. Z dominujcymi nastrojami kontrastowao jedynie stanowisko Portugalczykw upatrujcych we wsppracy politycznej z republikanami jedyn szans likwidacji ustroju monarchistycznego. Walka anarchistw z systemem parlamentarnym oraz instytucj wyborw przybieraa typow posta dziaa oddolnych, ywioowych, wzajemnie nieskoordynowanych. Sprowadzay si one przewanie do akcji propagandowych podejmowanych przez redakcje pism, poszczeglne grupy, bd nawet pojedynczych aktywistw. Wprawdzie marsylski dwutygodnik Le Droit Social" zaproponowa procedur gosowania na sposb anarchistyczny" polegajc na spalaniu zawartoci urn za pomoc fosforu; , to jednak sabota tego typu zdarza si niezwykle rzadko; Dominowaa wic anty-wyborcza propaganda przybierajca bardzo zrnicowane formy. W okresach przedwyborczych w niektrych okrgach zawizyway si specjalne grupy czce si w ligi i federacje. Najwikszym przedsiwziciem tego rodzaju by Antyparlamentarny Komitet Rewolucyjny zaoony w marcu 1912 r. w Lige przez dziaaczy francuskich i belgijskich. Komitet liczy ponad sto osb, dysponowa funduszem wydawniczym (7 ekip w samym Paryu) . Wczeniejsze inicjatywy obejmoway jedynie wybrane orodki takie, jak Lyon czy Pary. W 1888 r. we wszystkich 20 dzielnicach stolicy Francji istniay wspdziaajce ze sob grupy antyparlamentrane. Aby zniechci elektorw do udziau w wyborach posugiwano si najchtniej plakatami i ulotkami. Ich zalet byy przystpne, atwe do zapamitania treci oraz proste, wyraziste rysunki, dostosowane do psychiki wielkomiejskiego proletariatu. Na przykad tygodnik ..L'Anarchie" uwietni wybory z roku 1914 afiszami przedstawiajcymi winie wrzucajce kartki do urn . Dowodem trafnoci tej formuy byo ogromne zapotrzebowanie nakady kilkudziesicio-tysiczne rozchodziy si w mgnieniu oka lecz nie oznacza to bynajmniej jej rwnie wielkiej skutecznoci. Inna forma oddziaywania polegaa na nawoywaniu do bojkotu wyborw poszczeglnych grup ludnoci. Wrd pism anarchistycznych specjalizujcych si w zwalczaniu parlamentaryzmu na pierwszym miejscu naley wymieni Le Pre Peinard" oraz Le Libertaire". Oba te periodyki, oprcz normalnej porcji artykuw, broszur i ulotek, wydaway kadorazowo przed dniem gosowania specjalne numery propagandowe o znacznie podwyszonych nakadach, w ktrych mona byo przeczyta krytyczne dla demokracji analizy i opinie czoowych osobistoci ruchu. Szczeglne zainteresowanie redagujcego Le Libertaire" S. Faure'a kwesti parlamentaryzmu znalazo ponadto wyraz w namitnym potpieniu instytucji senatu oraz idei praw wyborczych dla kobiet . Inteligentni, domylni czytelnicy, unikajcy agitacji wprost, mogli sign do artykuw bilansujcych dorobek wspczesnego pastwa. Ukazujcy si w Lyonie tygodnik ,,L'Insurg", organ anarchistw poudniowo-wschodniej Francji, podsumowa dorobek 50 latwyborw powszechnych takim oto wymownym zestawieniem: ,,51 000 samobjstw, 92 000 zmarych z godu, 80000 oderwanych od rodziny z powodu ndzy, 249000 spraw kryminalnych, co najmniej 200000 prostytutek". W podobnym duchu prezentowano bilans" pastw o ustroju monarchistycznym na amach Le Rvolt". Nie zawsze jednak antywyborcza propaganda uderzaa w tak powane tony. Zdarzay si pomysy dowcipne, wiadczce o poczuciu humoru. Zapropnowano na przykad by czytelnicy gosowali gremialnie na towarzysza Zero". Gorc entuzjastk kandydatur nielegalnych" bya Louise Michel, ktra rzucia pomys, aby demonstracyjnie umieszcza na licie kandydatw nazwiska komunardw Zamordowanych w roku 1871 i kobiet pozbawionych dugo jeszcze biernego i czynnego prawa wyborczego. Jak zapewnia Maitron, tylko raz zdarzyo si we Francji, e jaki anarchista uczestniczy na serio w rywalizacji o mandat w Zgromadzeniu Narodowym.

Antymilitaryzm i pacyfizm

Stosunek anarchistw do armii zbrojnego ramienia pastwa i jego najsilniejszego argumentu zarwno w polityce zagranicznej, jak i w wypadku zaburze wewntrznych nie mg by, naturalnie, przychylny. Wojsko ucieleniao w ich oczach znienawidzone zasady hierarchii i autorytetu. Domagao si od kadego onierza lepego posuszestwa, automatyzmu dziaa, przekrelenia wasnej indywidualnoci. Wystawiao na cikie prby etyk mioci bliniego. Antymilitaryzm anarchistw nie ogranicza si jednak do samej instytucji wojska. czy si bezporednio z delikatn kwesti patriotyzmu oraz kompleksem zagadnie zwizanych ze zbrojeniami, polityk zagraniczn i wojnami. Zgodny chr potpie we wszystkich tych sprawach nie wyklucza wcale zrnicowanego podejcia do problemw szczegowych. W miar zbliania si roku 1914 rnice te staway si coraz bardziej wyraziste zapowiadajc pniejsze rozbicie. Nie byo na przykad jasnoci czy patriotyzm jest jeszcze jednym historycznym przesdem" odziedziczonym po poprzednich pokoleniach, czy te moe naturalnym, uczuciem, godnym potpienia tylko wwczas, gdy zostaje utosamione z nakazem bezwzgldnego podporzdkowania si interesom pastwa. Lirycznym pochwaom mioci do ziemi ojczystej u Bakunina lub Reclusa przeciwstawi mona jej namitne potpienia formuowane przez stranikw czystoci doktrynalnej. Sloganowe formuki przedstawiajce ojczyzn jako buruazyjny wymys, rzadko kiedy znajdoway pokrycie w czynach. Inne kontrowersje budzi stosunek do wojny, zwaszcza za dwie kwestie szczegowe: jak zareagowa na coraz bardziej prawdopodobn perspektyw wybuchu oglnoeuropejskiego konfliktu zbrojnego oraz czy reakcja taka winna rozrnia agresora i ofiar, albo bra pod uwag rozwizania ustrojowe walczcych stron. Sformuowana jeszcze w czasach I Midzynarodwki (1868) ide strajku generalnego przeciwko wojnie, ktry miaby si stopniowo przeksztaci w powszechn rewolucj spoeczn, budzia wraz z upywem czasu i gromadzeniem si dowiadcze coraz' wicej wtpliwoci. Fernand Pelloutier ju w styczniu 1894 r. zapewnia, e w wypadku agresji niemieckiej antypatrioci" stan do walki nie z nienawici do Niemiec, lecz w obronie swojego istnienia, wasnych swobd i praw". Podobny argument odwoujcy si do wnioskw z wojny francusko-pruskiej 1870 r., gdy triumf scentralizowanego, zmilitaryzowanego pastwa niemieckiego kosztowa Europ 30 lat reakcji, za Francji przynis kult wojska, bulanyzm, spraw Dreyfusa i zahamowanie", wysun 11 lat pniej Kropotkin. To dlatego, e przeyem reakcj spoeczn i intelektualn minionego trzydziestolecia uwaam, e antymilitaryci wszystkich nacji powinni broni kadego kraju zaatakowanego przez pastwo zmilitaryzowane i zbyt sabego, aby obroni si samemu" pisa autor Zdobycia chleba majc, rzecz jasna, na uwadze Francj, w ktrej nie przesta upatrywa awangardy przyszej rewolucji. Kropotkin usiowa, co prawda udowodni, e taka postawa nie kci si wcale z koncepcj zamiany wojny w rewolucj spoeczn, lecz nieliczni anarchici otwarcie podzielali jego zdanie. Niemniej jednak w ostatnim dziesicioleciu przed wybuchem wojny niewiele ju mwiono o rewolucji. Dyskutowano za to zawzicie, ktra z metod oporu jest lepsza odmowa noszenia broni, bierny opr, czy moe dezercja. Zastanawiano si rwnie, czy namawianie rekrutw do dezercji za co grozia kara mierci jest usprawiedliwione moralnie. Walka z duchem i praktyk militaryzmu przybieraa rnorodn posta. We Woszech, w Hiszpanii, Francji, Austrii i w Niemczech odnotowywano co roku przypadki podpalania koszar, niszczenia kart powoania do wojska, zamachw na wartownikw i osoby umundurowane. Wikszo z nich przypisywano anarchistom. Znacznie wiksze rozmiary przybierao zjawisko wymigiwania si. od

suby wojskowej. Wedug sporzdzonego we Francji oficjalnego raportu pomidzy rokiem 1902 i 1907 liczba dezerterw wzrosa z 5991 do 14067 rocznie. W kocu roku 1911 blisko 77000 osb poszukiwanych byo z tego powodu w samej Francji. Ilu spord nich byo anarchistami okreli bardzo trudno, ale wymowny jest fakt, e od 1912 r. w kartotekach aktywistw pojawiaj si rubryki rejestrujce ich stosunek do suby wojskowej. Przeciwnicy wojska i zbroje rzadko dziaali w pojedynk. Tworzyli grupy, ligi i komitety, w ktrych skupiali si niekiedy ludzie rnych orientacji: socjalici obok anarchistw, rewolucyjni syndykalici obok radykaw. Najsilniejsze organizacje tego typu powstay w Holandii i w Wielkiej Brytanii, gdzie cay ruch anarchistyczny przesiknity by pacyfizmem. Londyska grupa Freedom", w ktrej pierwsze skrzypce grali Kropotkin, dr Saverio Merlino i Charlotta Wilson, miaa szczeglne zasugi na tym polu. W Holandii sprawa antymilitaryzmu wizaa si nierozerwalnie z postaci Ferdinanda Domeli Nieuwenhuisa czerwonego pastora", zaoyciela,i lidera Ligi Socjalistycznej, ktry w poowie lat dziewidziesitych sta si niezmordowanym propagatorem Kropotkinowskiego anarchokomunizmu pocigajc za sob wikszo holenderskich socjalistw. W ruchu libertarnym Nieuwenhuis wyspecjalizowa si szybko w antymilitarystycznych kampaniach. To on by autorem programowych broszur oraz referatw i tez na niedosze do skutku kongresy w roku 1900 i 1914. Z jego inicjatywy, wspartej przez grup dziaaczy francuskich i hiszpaskich (m.in. Georges Yvetot, Franois Jourdin, Miguel Almereyda-Vigo, Libertad) odby si w czerwcu 1904 r. w Amsterdamie pierwszy i jedyny Kongres Antymilitarystyczny, na ktrym powoano do ycia Association Internationale Antimilitariste zdominowane przez rewolucyjnych syndykalistw. Wprawdzie Nieuwenhuis, rozczarowany faktem nie dojcia do skutku, z braku czasu, przewidywanej w programie kongresu anarchistycznego w Amsterdamie dyskusji o militryzmie, usiowa doprowadzi do kolejnego spotkania Stowarzyszenia, lecz jego wezwania nie napotkay odzewu. Niepowodzenie to nie nadszarpno ogromnego prestiu Mesjasza" niderlandzkich libertarian. W roku 1913 autor Ojczyzny w niebezpieczestwie stan na czele ruchu protestu przeciwko budowie w Hadze Paacu Pokoju. Rzucone przeze niegdy haso: Ani czowieka, ani centyma dla militaryzmu" obiego ca nieomal Europ. Aktywno antymilitarystw we Francji zapocztkowao utworzenie w 1886 r. Ligi Antypatriotw, ktra przetrwaa kilkanacie miesicy koncentrujc si na akcji odczytowej oraz rozlepianiu zjadliwych plakatw. Na pocztku ostatniej dekady XIX w. nieskoordynowana dziaalno przeciwnikw armii ponownie nabraa rozmachu. W koszarach rozrzucano ulotki i broszury przeznaczone specjalnie dla rekrutw. Jednak prawdziw erupcj nastrojw wrogich wojsku przyniosa w rodowisku libertarnym dopiero sprawa Dreyfusa. Zaangaowanie si kolejno Faure'a, Grave'a i Pougeta po stronie obrocw kpt. Dreyfusa spowodowao wzrost wyczulenia na niebezpieczestwa zwizane z duchem militaryzmu. Przez kilka lat (1899-1901) dziaaa w Paryu Grupa Propagandy Antymilitarystycznej Dubois-Desaulle'a, a wreszcie w grudniu 1902 r. Henri Beyle, Emile Janvion, Libertad, Paraf-Javal i Yvetot powoali do ycia Lig Antymilitarystyczn, ktra w dwa lata pniej staa si sekcj Midzynarodowego Stowarzyszenia. W lipcu 1905 r. podczas kongresu Ligi w St. Etienne skaday si na ni 93 sekcje liczce cznie okoo 5500 czonkw. Dalszy rozwj Ligi powstrzymany zosta przez represje, ktre spady na kilkudziesiciu czoowych aktywistw oskaronych o bezporednie podburzanie rekrutw do buntu. Po uwizieniu 26 przywdcw i bezowocnych protestach organizacja zaledwie wegetowaa. Cios ostateczny zada jej uwid anarchosyndykalizmu stanowicego ideowe i finansowe zaplecze Ligi. W innych krajach europejskich nurt cile antymilitarystyczny by znacznie sabszy, aczkolwiek pojedyncze grupy tego rodzaju istniay prawie w caej Europie, nawet w Kecskemet na Wgrzech, gdzie ruch anarchistyczny by mao widoczny.

Istotn rol w antywojennej i antymilitarystycznej propagandzie odgrywaa rwnie prasa anarchistyczna. W Holandii specjalizowa si na tym polu organ Nieuwenhuisa Recht voor Allen", pniej za ,,De Wapens Neder" o czterotysicznym nakadzie, we Francji pisma takie, jak ,,Le Rveil de l'Esclave" (1902, miesicznik paryskich antymilitarystw z Fabourg St-Antoine), ,,L'Action Antimilitariste" (Marsylia 1904), czy ,,Le Conscrit" (Pary 1905, organ modziey syndykalistycznej). Niezalenie jednak od tego, materiay propagandowe utrzymane w tym samym duchu zamieszczay nieustannie prawie wszystkie pisma zwizane z ruchem. Skaday si na nie artykuy, apele i manifesty, a take wiersze i piosenki oraz niekiedy bardzo interesujce zestawienia statystyczne ilustrujce tempo zbroje europejskich mocarstw. Bezowocno wszystkich tych wysikw ujawnia si z ca ostroci w sierpniu 1914 r., kiedy to, wbrew rezolucji z Amsterdamu wyraajcej nadziej, e wszystkie zainteresowane ludy odpowiedz powstaniem na kade wypowiedzenie wojny", za anarchici dadz im przykad" , powszechna, patriotyczna euforia udzielia si rodowiskom anarchistycznym nie wyczajc luminarzy ruchu. Wiernoci wczeniejszym deklaracjom dochowali jedynie bezporednio nie zaangaowani w wojn anarchici hiszpascy oraz w mniejszym stopniu woscy. Spord Francuzw konsekwentn postaw wykazali tylko Armand i Faure, cho i oni nie zoyli swoich podpisw pod antywojenn deklaracj opublikowan w lutym 1915 r. Jej sygnatariuszami byli m.in. Malatesta, Aleksander Szapiro, Nieuwenhuis, Emma Goldman, Aleksander Berkman, Luigi Bertoni, S. Janowski. Popierajcy ich stanowisko Rudolf Rockr nie znalaz si na tej licie wskutek internowania. Pozostali, wyczajc Nettlaua, ktry ju wczeniej w korespondencji z Guillaumem sygnalizowa swoje proniemieckie nastawienie , opowiedzieli si w ogromnej wikszoci po stronie Ententy. Byo w tym dla mnie co prawdziwie patologicznego" pisa po latach z blem Malatesta wspominajc wczesn postaw Kropotkina, ktremu tylko zaawansowany wiek przeszkodzi w ochotniczym zgoszeniu si do wojska. Wszystkim swoim oponentom autor Wielkiej Rewolucji Francuskiej zarzuci wprost tchrzostwo, zadziwiajc swoim i profrancuskim uniesieniem nawet rodakw Proudhona. W roku 1915 Kropotkin i zaagitowany przeze Grave opracowali w imieniu ruchu manifest potpiajcy polityk pangermask". Pod tekstem, opublikowanym w lutym 1916 r. na amach La Bataille Syndicaliste", zwanym bdnie Apelem Szesnastu, podpisao si w sumie pitnacie osb, w tym Paul Reclus, Charles Malato, Victor Dave, Czerkiezow, Lucien Guerineau i Christian Cornelissen. Przeciwko zawartym w nim tezom zaprotestowali z kolei Faure i Luigi Fabbri, a take redakcje pisma Freedom", Le Libertaire" oraz ,,Mother Earth" (USA). Ich wysiki, pomimo wsparcia postaci tej miary, co Gustav Landauer, Luigi Galleani, L. Bertoni czy Anglik Thomas Kael, nie zostay jednak uwieczone powodzeniem. Gboki podzia w europejskim ruchu anarchistycznym sta si odtd faktem. Po latach Nettlau utrzymywa, e win za taki stan rzeczy ponosz wszyscy po trochu, albowiem to ruch jako cao nie stan w godzinie prby na wysokoci zadania . Wosi i Hiszpanie przygldali si bezsilnie jak szeregowi aktywici ruchu bez oporu przyjmuj karty powoania zasilajc monstrualne armie walczcych stron.

Komunalizm prby ycia we wsplnocie

Komuny jako forma ycia spoecznego nie s bynajmniej wynalazkiem dziewitnastowiecznym. Legitymuj si dug tradycj sigajc odlegych czasw gmin wczesnochrzecijaskich. Fascynoway niemieckich anabaptystw, angielskich kopaczy, braci polskich, wreszcie czonkw rozmaitych sekt religijnych, ktre odryway si od macierzystego kocioa anglikaskiego. Wiele z tych sekt, poczynajc od XVIII w., przenosio si do Nowego wiata z nadziej, e tam wanie, w nieskorumpowanym" otoczeniu, znajd szans wcielania w ycie swoich ideaw. Nieprzypadkowo zatem Stany Zjednoczone stay si w pierwszej poowie XIX w. gwnym terenem religijnych i wieckich eksperymentw wsplnotowych. Obok rappistw, shakerw i perfekcjonistw rnych odcieni od poowy lat dwudziestych zaczli si tam pojawia rwnie entuzjaci ziemskiego zbawienia owenici, fouryci, zwolennicy Cabeta i Considranta, Wyznawcy doktryny asocjacjonizmu sformuowanej w roku 1843 przez Alberta Brisbane w ksice The Social Destiny of Men. Okoo 1850 r. na terenie USA istniao jednoczenie co najmniej 45 komun grupujcych cznie okoo 9 tysicy ludzi . Zaledwie kilka spord nich mona, ze wzgldu na rozwizania organizacyjne i formy dziaania, uzna za prekursorskie w stosunku do komun anarchistycznych z koca XIX i pocztku XX w. W wikszoci przedsiwzi tego rodzaju autorytet przywdcw i presja moralna wsptowarzyszy krpoway swobod jednostek znacznie mocniej ni wiat z ktrego uciekay. W samej idei komun nie byo zatem nic specyficznie anarchistycznego. Niczym wyjtkowym nie byo take zainteresowanie pewnej czci dziaaczy ruchu libertarnego yciem wsplnotowym. Prawd jest natomiast, e anarchistyczne komuny posiaday, si rzeczy, pewne cechy specyficzne. Anarchistyczne komuny miay skrajnie niesformalizowany charakter. Odbyway si bez grupy przywdczej, regulaminw, ceremoniaw i zobowiza. Wszystko opierao si tu na wzajemnym zaufaniu i dobrowolnoci. Cechy te czyniy, co prawda, komuny niezwykle atrakcyjnymi dla niecierpliwych zwolennikw tworzenia milieu libr, lecz zarazem przesdzay o ich saboci, jak rwnie nietrwaoci. Ich skad osobowy by si rzeczy pynny, fachowo niedostateczna, entuzjazm przemijajcy. Pierwsza prawdziwie libertarna komuna Village of Equity (Wioska Susznoci) w stanie Ohio powstaa ju w 1834 r. z inicjatywy Josiaha Warrena, uczestnika nieudanych eksperymentw Owena w New Harmony. Wprawdzie epidemie malarii i grypy pooyy jej wkrtce kres, lecz niezraony tym niepowodzeniem Warren doprowadzi w 1846 r. do powstania nowej kolonii o nazwie Utopia, ktrej przywiecay ideay indywidualistycznego anarchizmu, za w sferze ekonomicznej proudhonowski mutualizm. Indywidualizm posunity by w Utopii tak daleko, i unikano nawet wsplnych zebra czy prelekcji . W drugiej poowie wieku, kiedy pragmatyzm wzi w USA zdecydowanie gr nad transcendentalizmem, centrum inicjatyw wsplnotowych przenioso si do Europy, a kolonie, ktre przetrway, przeobraziy si w wikszoci w tuzinkowe kooperatywy . Uprzywilejowanym terenem penetracji europejskich komunalistw stay si wwczas dla odmiany dziewicze obszary Ameryki Poudniowej zwaszcza Brazylii i Paragwaju. Zainteresowanie anarchistw rnymi formami ycia wsplnotowego miao wielorakie przyczyny. Na wrogo do istniejcych form ycia spoecznego, rwnoznaczn nierzadko z kopotami w przystosowaniu do nich, nakaday si rwnie inne przyczyny: duch eksperymentu oraz potrzeba szybkiego praktycznego potwierdzenia susznoci wasnych ideaw. Wobec niepowodze dziaa zmierzajcych do wywoania powszechnej rewolucji ludowej, zakadanie kolonii i komun wydawao

si wielu osobom jedyn sensown aktywnoci przybliajc upragnione przeobraenia. Rozszerzajce si enklawy wolnego rodowiska" w zrakowaciaej tkance kapitalistycznego spoeczestwa miay z czasem doprowadzi do jego zupenego obumarcia. Istotn rol w upowszechnieniu si takiego rozumowania odegraa doktryna anarchokomunistyczna wiecca trumfy od pocztku lat osiemdziesitych, doktryna upatrujca w niewielkich komunach podstawowe jednostki organizacyjne i ekonomiczne spoeczestwa przyszoci. Nieprzypadkowo wanie w Hiszpanii, hodujcej kolektywizacji i bardzo dugo zachowujcej wiar w rychy triumf rewolucji, nie odnotowano przed rokiem 1914 prawie adnych inicjatyw wsplnotowych . Tsknota za takimi rozwizaniami musiaa wszake by silna ju w latach siedemdziesitych, skoro w publicystyce i dokumentach oficjalnych z tej epoki raz po raz natrafiamy na skierowane przeciwko nim ostrzeenie. Rezolucja z 6 sierpnia 1877 r., przyjta podczas obrad kongresu Federacji Jurajskiej w St. Imier, wyraaa na przykad oglnikow sympati dla aktywistw wybierajcych ten sposb dziaania, ale zarazem stwierdzaa, e Kongres uwaa komunistyczne kolonie za rodek nie nadajcy si do upowszechniania [...] i tym samym do wywoania rewolucji spoecznej; z propagandowego punktu widzenia ich czyny nie maj znaczenia z powodu zbyt czstych niepowodze [...] i pozostaj nieznane masom tak, jak liczne prby tego rodzaju w dawnych epokach. Kongres nie aprobuje zatem tych dowiadcze, albowiem mog odcign od rewolucyjnej dziaalnoci najlepsze elementy". W podobnym duchu oceniono komunalizm na kongresie Midzynarodwki w Gandawie. Federacja Francuska uwaaa wwczas (1877 r.) kolonie za najmniej skuteczn form propagandy czynem . Pierwsze komuny anarchistyczne na kontynencie europejskim we Francji, Belgii czy w Niemczech miay z reguy charakter miejski. Nieliczni jeszcze aktywici z przeomu lat siedemdziesitych i osiemdziesitych aknli towarzystwa ludzi mylcych i czujcych podobnie. Przezwyciali cice im osamotnienie grupujc si, w libertarnych warsztatach, wynajmujc wsplne mieszkania, niekiedy nawet cae domy mieszkalne. W ten sposb powstaway komuny, ktre potrafiy przetrwa nawet po kilka lat, naturalnie w stale zmieniajcym si skadzie. Ich czonkowie, w przeciwiestwie do komun wiejskich, nie zrywali kontaktw ze wiatem zewntrznym. Istot caego przedsiwzicia byo ycie w gromadzie wsplne mieszkanie i wsplna (co nie znaczy identyczna) praca; przedstawiciele najrozmaitszych profesji rzemielniczych wiadczyli sobie wzajemnie nieodpatnie fachowe usugi, zapewniajc ogowi ograniczon samowystarczalno. Ciekawy opis funkcjonowania duej komuny w Montreuil pozostawi Lucien Guerineau. Naprawiano sobie wzajemnie buty, stawano si na poczekaniu szewcami, stolarzami, cielami, blacharzami, lusarzami itp., aby wyprodukowa wzki, stoliki, nakrycia stoowe, maszyny do szycia, aby pokry cyn yeczki, przylutowa rczk do rondla itd. Nie istniao adne wynagrodzenie za t prac. To bya la prise au tas zaspokajajca niezbdne potrzeby kadego i caej rodziny" wspomina weteran francuskiego anarchizmu z perspektywy blisko pwiecza. Raz w tygodniu odbyway si w Montrouil odczyty na tematy techniczne, naukowe i socjologiczne". Trafi tam nawet kiedy sam Elise Reclus, ostrzegajc zebranych przed niebezpieczestwem merkantylizmu. Kres blisko dwuletniej egzystencji wsplnoty z Montreulil pooyy dopiero nkajce rewizje policji zaniepokojonej sukcesami propagandowymi grupy. Pwieczne i ciasne wsplnoty miejskie na dusz met nie byy w stanie zaspokoi tsknot anarchokomunistw do swobodnego ycia na onie przyrody. Tote w miar niepowodze strategii czynu indywidualnego mnoyy si projekty eksperymentalnych kolonii i komun, ktre umoliwi miay praktyczny sprawdzian kropotkinowskich zaoe. Zdecydowana wikszo z nich nie doczekaa si nigdy realizacji, czy to z prozaicznego braku funduszw, czy te ze wzgldu na utopijno samego pomysu. Wymieni tu mona ide komunistyczno-libertarnej komuny farmaceutycznej" w okolicach Angers , pomys utworzenia Anarchistycznego Stowarzyszenia Eksperymentalnego rzucony przez kompanw z Bordeaux" w 1896 r. , projekt wolnej kolonii solidarnoci braterskiej" w Mery-sur-Oise pod Paryem i wreszcie dwie najambitniejsze inicjatywy

francuskie: pomys zakupu jakiej duej Ile Fortune", ktra pomieciaby za jednym zamachem wszystkich chtnych i idca jeszcze dalej propozycja Kropotkina domagajcego si sprawdzianu w duej skali, na przykad na obszarze departamentu lle-de-France albo amerykaskich stanw Dakota czy Ohio . Niektre z tych ostatnich propozycji zdumiewajco przypominaj dramatyczne apele nieprzejednanych przeciwnikw anarchistw domagajce si ich bezzwocznej ekspulsji do jakich odlegych terytoriw, np. do Dahomeju. Pod koniec roku 1889 dr Giovanni Rossi wystosowa do wszystkich federacji; sekcji i kek socjalistycznych we Woszech apel o utworzenie Colonie Socialiste Sperimentali, zaaprobowany m.in. przez Turatiego i Schlaparelliego . Ju w lutym nastpnego roku pierwsza grupa ochotnikw wypyna do Brazylii przeywajcej wanie imigracyjn gorczk, by tam w trudno dostpnym regionie Parany budowa anarchistyczn koloni o nazwie Cecilia. Ze wzgldu na pionierski charakter i duy rozmach tego przedsiwzicia jego losy ledzone byy z uwag nie tylko we Woszech. W prymitywnych warunkach, przy braku jakichkolwiek rygorw zewntrznych , kolonici, ktrych liczba prze-kroczya po roku ptorej setki, poddani zostali ostremu sprawdzianowi. Ostatecznie Cecilia przetrwaa cztery lata, za gwnym powodem jej likwidacji okazay si, wbrew przewidywaniom, nie kwestie materialne, lecz zaostrzajce si spory midzy kolonistami z grupy zaoycielskiej a tymi, ktrzy napynli pniej. Losy analogicznych inicjatyw podjtych we Francji, przedstawione szczegowo przez Maitrona w jego opus magnum 3, ukaday si podobnie. Dotyczy to najbardziej prestiowego przedsiwzicia Milieu Libre w Vaux w pobliu Chateau-Thierry (1902-1906), wspieranego finansowo przez ponad 400 czonkw specjalnie w tym celu utworzonego stowarzyszenia, w ktrym przewaali indywidualici (m.in. E. Armand, H. Zisly, Paraf-Javal) , jak rwnie zaoonej w 1903 r. przez Fortune Henry'ego (brata Emila) kolonii L'Essai w Aiglemont (Ardeny), gdzie piciu anarchokomunistw wytrwao do roku 1908, czy te mao reklamowanej kolonii w Cioforli na Korsyce (1906-1907). Niepowodzenia te wszake nie zachwiay niezomnej wiary entuzjastw wolnego rodowiska. Najsynniejszy z nich Georges Butaud (1869-1926) a czterokrotnie uczestniczy w inicjatywach tego rodzaju. O ile w Stanach Zjednoczonych, we Francji i we Woszech komunalizm przyciga w pierwszym rzdzie anarchokomunistw oraz przedstawicieli tendencji indywidualistycznej, o tyle w Wielkiej Brytanii jego trzon stanowili naladowcy Tostoja. Kolonie byy dla nich jedynie rodkiem do celu drog do duchowego samooczyszczenia. Preferowali ycie proste i skromne, wypenione prac fizyczn i kontaktem z natur. Wszystko i co oczyszcza ycie, sprzyja Rewolucji" gosi w czerwcu 1898 r. W. MacQueen w czasopimie o wymownej nazwie The Free Commune", wzywajc wszystkich towarzyszy, aby czyli si w grupy gdziekolwiek to jest moliwe i nabywali ziemi; tworzc mae kolonie ssiadujce z miastami [...]. Mogyby one sta si zalkiem lepszego spoeczestwa oraz, co bardziej istotne, stanowi niebiaskie schronienie dla tych, ktrzy ucierpieli w walce z wadz i wyzyskiem" . Pierwsza tostojowska kolonia Purleigh w hrabstwie Essex (18961902) skadaa si prawie wycznie z mczyzn (w tym 23 emigrantw z Rosji). Kilkudziesiciu wegetarian zgrupowanych na dziesiciu akrach ziemi trudnio si tam gwnie hodowl zwierzt domowych i wyrobem cegie. Kady z nich mia pen swobod dziaania; podjcie jakiejkolwiek decyzji na cotygodniowych spotkaniach w niedzielne popoudnia wymagao aprobaty wszystkich mieszkacw. Kiedy pojawiy si pierwsze spory, cz niezadowolonych kolonistw opucia Purleigh, zakadajc w 1898 r. w Witheway (hrabstwo Gloucestershire) now wsplnot, na 42 akrach ziemi. Pierwszym krokiem osiedlecw byo spalenie wszystkich tytuw wasnoci i ogoszenie penej wsplnoty dbr (wcznie z kobietami!), jednake po upywie ptora roku podzielono ziemi na indywidualne dziaki. Temu zapewne pocigniciu zawdzicza kolonia swoj dugowieczno. Samuel Bracher spiritus movens i gwny sponsor tego kosztownego przedsiwzicia by dobrze prosperujcym dziennikarzem. Wrd osadnikw przewaali artyci, rzemielnicy i naukowcy.

Mona tam byo spotka doktora filozofii z Lipska, wykadowc greki z Oksfordu i syna zamonego fabrykanta z Birmingham. Wsplne upodobania nie ograniczay si do pism Tostoja obejmoway take pacyfizm, wegetarianizm, woln mio, uznanie penej swobody i rwnoci kobiet z mczyznami. Bardzo podobny by skad spoeczny oraz charakter innej kolonii tostojowskiej w Cotswolds koo Cheltenham. Obywano si tam w ogle bez pienidzy, za wasno prywatna nie istniaa. Mieszkacy tej wzorowej komuny przez okrgy rok chodzili w sandaach i dugich lnianych koszulach. Okoliczni chopi okradali ich systematycznie z ziemi i jej podw, nie napotykajc adnego protestu . Odmienny, naukowo-eksperymentalny charakter nosia kolonia w Clausden Hill pod Newcastle (1893-1898) najwiksza tego typu inicjatywa brytyjskich anarchokomunistw, utworzona w celu wykazania wyszoci swobodnych stowarzysze komunistycznych nad opart na rywalizacji produkcj doby wspczesnej". Zajmowano si tam gwnie upraw owocw i samodoskonaleniem wewntrznym. Kolonici pracowali i spoywali posiki wsplnie. Do wasnej dyspozycji mieli jedynie drobne sumy pienidzy. Pomimo pochwa samego Kropotkina, zasady obowizujce w Clausden Hill najwyraniej nie zday prby ycia, bowiem jeszcze przed 1900 r. kolonia zostaa rozwizana. Na przeomie wiekw anarchistyczne komuny i kolonie rozsiane byy na caym wiecie. Pojedyncze grupy istniay w Australii, Argentynie, Chile, Paragwaju (anarchokomunistyczna Cosmo Colony w latach 1893-1904 zapocztkowana przez przybyszw z Australii), Kanadzie (gdzie cz anarchistw chrzecijaskich przyczya si ostatecznie do duchoborcw), a take na Kubie (La Gloria indywidualistw od 1904 r.), w archipelagu Hebrydw czy na wyspie Tristan da Cunha. Nie zabrako ich rwnie na pnocnych wybrzeach Afryki w Algierii, Tunisie i Egipcie. Spord nie wymienionych dotd krajw europejskich warto zwrci uwag na miejskie komuny niemieckie takie, jak Eden w Oranienburgu koo Berlina funkcjonujca od 1905 r. do pocztku lat trzydziestych lub Neue Gemeinschaft w Schlachtensee, czy te Volks Landsheim we wsi Born na Pomorzu. Emile Armand przypisywa komunalistom, powoujc si w ich charakterystyce na dowiadczenia amerykaskie, dugowieczno i dobry stan zdrowia. Teza ta nie znajduje jednak uzasadnienia na gruncie europejskim, gdzie eksperymenty z koloniami zazwyczaj trway po prostu zbyt krtko, by spowodowa podane zmiany W organizmach mieszczuchw. Wikszo stawianych komunalistom zarzutw identyfikowanie ich z nierobami szukajcymi lekkiego chleba wynikaa ze zej woli i nieporozumie, ale nawet jeli akceptujemy ich wyidealizowany portret sporzdzony przez samych anarchistw, jedna wada rzuca si wprost w oczy. Jest ni brak przygotowania fachowego do formy ycia jak wiadomie wybierali. Odpowiedzialno za nieudane eksperymenty z tworzeniem libertarnych rodowisk w onie kapitalistycznego spoeczestwa obcia w duym stopniu ich niekompetentnych realizatorw. Nie bya to wszake jedyna przyczyna niepowodze. W zdecydowanej wikszoci wypadkw kolonie od chwili powstania musiay si zmaga z niedostatkiem pienidzy i rodkw technicznych, a take na co nie miay ju wpywu z uprzedzeniami, niekiedy nawet wrogoci, otoczenia. Ponadto obraca si przeciwko nim programowy brak rygorw przycigajcy amatorw atwego ycia (tzw. anarchici zimowi") lub zwyczajnych wczgw. Nie potwierdzia si wreszcie tak droga sercom anarchokomunistw wizja natury ludzkiej jako altruistycznej i dostosowanej do ycia we wsplnocie. W maych, zamknitych grupach skazanych na nieustanne obcowanie ze sob przez dugi czas rodziy si nieuchronnie konflikty. Stosunkowo najtrwalsze i najbardziej stabilne okazay si, wbrew teorii, kolonie, w ktrych kady pracowa indywidualnie , cho i one ustpoway pod tym wzgldem rygorystycznym i hierarchicznym wsplnotom religijnym. Z porwnawczych bada Charlesa Erasmusa wynika jednoznacznie wyszo tych ostatnich nad wsplnotami wieckimi.

Dwudziestowieczne komuny anarchistyczne zdaj si mniej trwae od swoich poprzedniczek, co porednio potwierdza sugesti Margaret Mead o jakociowej rnicy midzy nimi. Podczas gdy ubiegowieczne komuny wszystkich tendencji odznaczay si jej zdaniem wysok dyscyplin, gotowoci do wyrzecze i powiceniem dla bliskiej im sprawy, komuny pniejsze charakteryzuje wybujay indywidualizm, nieodpowiedzialno oraz pasoytowanie na spoeczestwie. Schemat ten zdaje si jednak bardziej dostosowany do komun modzieowych ni anarchistycznych. Te ostatnie ju w XIX w. wyrniay si wyjtkowo nik aktywnoci budowlan, ale trudno byoby okrela je na tej podstawie jako pasoytnicze. Przeciwnie, to raczej wiat zewntrzny ywi si ich kosztem. Nieprzypadkowo najwiksze szanse przetrwania miay wsplnoty oderwane cakowicie od cywilizacji oraz due kolonie stosujce wobec napywajcych ochotnikw zasad stau wstpnego . Negatywne dowiadczenia komunalistw umoliwiy krytyczn rewizj optymistycznych tez Kropotkina. Miay te niebagatelny wpyw na formy organizacyjne ydowskich kibucw na terenie Palestyny . Nie by to wic wysiek cakowicie jaowy. Bez eksperymentw z wolnymi rodowiskami" sukcesy dwudziestowiecznego anarchizmu w dziedzinie samorzdnoci nie byy zapewne w ogle moliwe.

Ruch na rzecz wolnej edukacji"

Wszyscy czoowi ideolodzy anarchistyczni, poczynajc od Godwina, przywizywali do spraw zwizanych z edukacj ogromne znaczenie. Przebudowa wiata bez rwnolegej, bd nawet uprzedniej, przebudowy ludzkich umysw bez oczyszczenia ich z przesdw nie wydawaa im si moliwa. Zdawali sobie zarazem spraw, e celu tego nie da si osign w ramach istniejcych wwczas struktur instytucjonalnych oraz tendencji pedagogicznych. Z tego wzgldu w pismach klasykw", obok namitnej krytyki szk religijnych i upowszechniajcych si stopniowo za spraw radykaw podporzdkowanych pastwu szk wieckich nastawionych na wychowanie posusznych onierzy i obywateli, odnale mona propozycje pozytywne stanowice drogowskaz dla przyszych pokole. Godwin pragnie samoksztacenia polegajcego na nieugitym poszukiwaniu prawdy indywidualnie lub w maych grupach dyskusyjnych, Proudhon kreli plan edukacji dla robotnikw czcej wysok wiedz teoretyczn z praktyk przemysow . Bakunin rzuca haso wychowania integralnego" caociowego, dostpnego dla wszystkich i zrwnujcego szanse wszystkich takiego, ktre miast tresury charakteru, duszy i uczu pobudza bdzie jednostk do aktywnoci, niezalenoci i wolnoci. Nie jest zapewne spraw przypadku, e pierwsze praktyczne prby urzeczywistnienia tych ideaw odnotowujemy dopiero w kocu XIX w., kiedy rewolucyjny zapa antyautorytarystw zdy ju nieco ostygn. Wielki cel, ktry przywieca im w epoce propagandy czynem, przesania sob inne moliwoci dziaania. Dopiero klska strategii rewolucyjnej zachcia anarchistw do podejmowania odmiennych, bardziej prozaicznych form aktywnoci. Libertarne szkolnictwo zajo wrd nich, ze zrozumiaych wzgldw, eksponowane miejsce. Idea edukacji integralnej (enseanza intgral) pojawia si ju od pocztku lat siedemdziesitych w programach anarchistw hiszpaskich. Jeli jednak pomin niezrealizowane projekty z okresu Komuny Paryskiej (szkoa sztuk przemysowych, szkoa dla sierot, szkoa dla kobiet), palma pierwszestwa w dziedzinie inicjatyw praktycznych naley si Paulowi Robinowi (1837-1912), wywodzcemu si ze sfer wielkiej buruazji tuloskiej. Ten absolwent cole Normale z wasnej woli porzuci w 1865 r. prestiow posad akademick na rzecz dziaalnoci w szeregach I Midzynarodwki. Robin by autorem raportu o owiacie integralnej przedstawionego uczestnikom kongresu w Bazylei (1869). W trzy lata pniej kongres haski usun go z Rady Generalnej za sprzyjanie Bakuninowi. Szans wyprbowania swoich pedagogicznych pomysw znalaz w grudniu 1880 r., kiedy mianowany zosta dyrektorem sierocica Prvost w Cempuis nad Oise. Przez 14 lat, przezwyciajc opr klerykalnego otoczenia, wprowadzi tam stopniowo koedukacj i metody nauczania, likwidujce tradycyjn bierno uczniw. Szczeglny nacisk kadziono w Cempuis na zajcia w terenie oraz wiczenia fizyczne. W ten sposb proudhonowska koncepcja wychowania czcego teori (wiedza ksikowa) z praktyk (znajomo maszyn i pracy fabrykanta) uzupeniona zostaa o jeszcze jeden wany element wychowanie fizyczne bez ktrego rwnomierny i wszechstronny rozwj uczniw nie byby moliwy. Inna nowinka polegaa na ograniczeniu do minimum rodkw przymusu wobec wychowankw sierocica, co, wbrew obawom, nie pocigno za sob adnych negatywnych skutkw. Po 1894 r. Robin powici si gwnie propagowaniu naturyzmu. Dziki broszurom, a take relacjom osb, ktre odwiedziy Cempuis (m.in. Emma Goldman), jego idee szybko zdobyy popularno we Francji i w Stanach Zjednoczonych, gdzie znalazy licznych naladowcw .

Kolejna, zasugujca na uwag inicjatywa bya dzieem Elise Reclusa. Wielki geograf, niezalenie od duego dowiadczenia pedagogicznego, interesowa si zawsze sprawami edukacji. Kiedy wic w 1894 r., w okresie szczytowej nagonki na anarchistw, rektor Uniwersytetu Brukselskiego niespodziewanie odwoa jego wykady, zdecydowa si byskawicznie na utworzenie w Brukseli Wolnego Uniwersytetu, ktry swoj dostpnoci, problematyk zaj i swobod wyraanych opinii odcinaby si od nauki zinstytucjonalizowanej. Inauguracyjne wykady odbyy si ju jesieni tego samego roku w salach oddanych do dyspozycji nowej placwki przez masosk lo PrzyjaciFilantropw gromadzc liczne audytorium. Pomimo kopotw finansowych i nieuznawania dyplomw uczelni przez urzdy, Wolny Uniwersytet okaza si sukcesem. Poza samym Reclusem i jego dwoma brami oraz kilkoma profesorami belgijskimi, ktrzy na znak protestu demonstracyjnie porzucili Uniwersytet Brukselski, wykady prowadzili wybitni specjalici nie tylko o lewicowych przekonaniach cignici z caej Europy, m.in.: prawnik i socjolog rosyjski Maksymilian Kowalewski, prawnik woski Enrico Ferri, ekonomista francuski Charles Gide, Ren Worrris twrca Mizynarodowego Instytutu Socjologicznego, anarchici Paul Robin i August Hamon. Gwnym fakultetem byy nauki spoeczne. Reclus chcia, by program ksztatowa jednoczenie umys, dusz i uczucia suchaczy; by uczy ich spoecznego wspdziaania i szacunku do pracy; by wiedza, ktr tu zdobywaj stawaa si rozsadnikiem nowej alternatywnej kultury. Aczkolwiek te ambitne cele nie zostay w peni zrealizowane, Wolny Uniwersytet w Brukseli sta si na kilkanacie lat znaczc placwk intelektualn na naukowej mapie Europy. Wydaje si niemal pewne, e jego istnienie wpyno na ostateczny ksztat powstajcej w tym samym czasie synnej Londyskiej Szkoy Ekonomicznej (LSE), jak rwnie na oywienie belgijskiego anarchizmu. Okoo 1896 r. we francuskich czasopismach anarchistycznych pojawiy si pierwsze informacje o uniwersytetach ludowych. Ta libertarna wersja gonej skandynawskiej idei sprowadzaa si po prostu do serii popularnych odczytw na bardzo rne tematy, nie maj z reguy bezporedniego zwizku z samym anarchizmem. Wykady odbywajce si wieczorem, aby umoliwi uczestnictwo robotnikom, stanowiy istotne uzupenienie ich dziaa samoksztaceniowych. W samym tylko Paryu wraz z przedmieciami przeprowadzono w 1901 r. 97 takich imprez. Poza Francj, anarchistyczne uniwersytety ludowe istniay rwnie w Belgii i we Woszech. Ze wzgldu na wyrywkowy i zobiektywizowany typ wiedzy jakiej dostarczay, staway si czsto przedmiotem ostrych dyskusji, w ktrych dziaaczom zainteresowanym t ide zarzucano odciganie ludu od bezporedniej walki ze zem. Zwolennicy tej formy ksztacenia wymieniali pogldy na amach. L'ducation Libertaire" organu bibliotek anarchistycznych oraz pisma La Coopration des Ides", pomylanego jako cznik dla rnych inicjatyw tego typu. Mniej wicej w tym samym czasie co Uniwersytety Ludowe, rodziy si we Francji pierwsze projekty szk libertarnych dla dzieci. W czerwcu 1897 r. J. Degalves i Emile Janvion (7-1927), entuzjaci metod Robina, powoali do ycia Lig Nauczania Liber-tarnego, ktra zainicjowaa gromadzenie funduszw na szko Libertarna w Paryu. Przywiecajce im idee wyoone w broszurze La Libert par l'enseignement (1897) gosiy wyszo wiedzy praktycznej nabywanej w bezporednim kontakcie z przyrod. Inicjatywa Ligi zyskaa szerokie poparcie. Opowiedzieli si za ni publicznie m.in.: Grave, L. Michel, Reclus, Kropotkin i Tostoj, ktry od dawna gosi, e tylko przez edukacj, swobodn edukacj, zdoamy kiedykolwiek pozby si straszliwego porzdku obecnego i zastpi go racjonaln organizacj". Na pierwszych listach ofiarodawcw figuruj nie tylko nazwiska anarchistw. Mona tam znale podpisy Emila Zoli (100 frankw), Maurice Barresa (100 frankw), czy Georgesa Clemenceau (20 frankw). Na 1800 frankw zgromadzonych do kwietnia 1898 r. 490 pochodzio od pisarzy. Ta wysoce niewystarczajca suma pozwolia jedynie na uruchomienie w sierpniu 1898 r. ,,libertarnych wakacji" dla 19 dzieci miejskich w Pontorson (Bretonia) w cenie jednego franka za dzie pobytu. Wakacje na wsi pomylane jako antidotum na skutki ortodoksyjnego systemu

wychowawczego zawiody jednak oczekiwania organizatorw. Od nastpnego roku wikszo zgromadzonych pienidzy przeznaczono zatem na wieczorowe kursy dla dorosych i tak zwane przechadzki pouczajce (promenades instructives) dla dzieci. Na tym w 1901 r. wyczerpaa si praktycznie energia Janviona i jego przyjaci; do utworzenia L'cole Libertaire nigdy nie doszo. Od pocztku naszego wieku gwnym promotorem swobodnej owiaty" staj si, dziki energii Francisco Ferrera, Hiszpanie odczuwajcy bardzo dotkliwie zatch atmosfer szk katolickich. Grunt pod te przedsiwzicia pooya dugotrwaa kampania czasopisma La Revista Social" przeciwko klerykalnemu wychowaniu. Pod jej wpywem na tych obszarach Hiszpanii, gdzie anarchici posiadali znaczne wpywy gwnie w Katalonii pojawiy si rozmaite kursy doksztacajce dla robotnikw i pimiennych chopw. W Maladze uczszczao na nie wieczorami blisko 20000 osb. Escuela' Moderna w Barcelonie stanowia jedynie zwieczenie imponujcej infrastruktury owiaty libertarnej w tym kraju. Jej twrca Francisco Ferrer y Guardia (1859-1909) urodzi si w zamonej katolickiej rodzinie chopskiej. W Barcelonie, gdzie pracowa od wczesnej modoci, zbliy si jednak szybko do radykaw, masonw i wolnomylicieli. Decydujcy wpyw wywar na kilkunastoletni pobyt w Paryu kontakt z Anselmo Lorenzo i Grave'em, korespondencja z Robinem. Po nagym wzbogaceniu si dziki darowinie, Ferrer postanowi powrci do Hiszpanii, aby otworzy tam nowoczesn szko korzystajc z dowiadcze Robina oraz koncepcji wyoonych w popularnej broszurze Grave'a na temat ksztacenia libertarnego. Ocena samodzielnego wkadu teoretycznego twrcy Escuela Moderna jest przedmiotem ostrych kontrowersji . Nie ulega wtpliwoci, e nimb mczennika, ktry spowi go po mierci, nie sprzyja wywaonym ocenom. Dzi dostrzega si wyraniej jego poprzednikw hiszpaskich zwolennikw Fouriera, zakadajcych nowatorskie szkoy w latach czterdziestych XIX w., dziaalno Jose Sancheza Rosy w Andaluzji oraz Eliasa Puiga w Katalonii. Wasne, w peni oryginalne pomysy Ferrera sprowadzaj si do uzupenienia koedukacji pci koedukacj spoeczn, to jest zasad, aby uczniowie rekrutowali si z wszystkich klas i warstw spoecznych. Tylko taka szkoa, stanowica mikrokosmos rzeczywistego wiata, moga jego zdaniem sta si szko wyzwalajc, ktra zadba o wygnanie z umysu tego wszystkiego, co dzieli ludzi faszywych pogldw na wasno, kraj i rodzin". Pozostae koncepcje wcielane w ycie w barceloskiej placwce brak tradycyjnej dyscypliny (nie stosowano kar, nagrd, stopni i egzaminw), wsppraca z rodzicami, indoktrynacja antyreligijna i antykapitalistyczna uczniw, nacisk na wyrabianie w nich samodzielnoci intelektualnej, oparcie si na wiedzy przyrodniczej i racjonalistycznej etyce nawizyway do pedagogicznego dorobku poprzednikw. Escuela Moderna otwarta 8 wrzenia 1901 r. liczya pierwotnie 30 uczniw podzielonych na sekcj wstpn, poredni i zaawansowan . Dysponowaa wasnym warsztatem, laboratorium oraz wietnymi pomocami naukowymi. W tym samym budynku znajdowaa si rwnie drukarnia, ktra obok doskonaych podrcznikw autorstwa Reclusa, Malato czy Grave'a, wypuszczaa comiesiczny biuletyn docierajcy do wielu krajw Europy. Od uczniw pobierano opaty uzalenione od zamonoci rodzicw. Sam Ferrer, znacznie lepszy organizator ni pedagog, zajmowa si w pierwszym rzdzie kwestiami administracyjnymi i propagowaniem osigni szkoy. Pomimo bliskich kontaktw z anarchosyndykalistami i anarchistami oraz jawnie libertarnego programu szkoy, Ferrer unika formalnych powiza z ruchem anarchistycznym. Dziki temu idea swobodnego nauczania" znalaza w Katalonii oparcie w rnych rodowiskach. W kocu roku 1905 w samej tylko Barcelonie istniao ju 14 takich placwek, za 34 dalsze funkcjonoway w innych miastach Hiszpanii. Otwarcie filii Escuela Moderna w Villamuera y Gettra uwietni swoj obecnoci rektor Uniwersytetu Barcelo-skiego. W 1906 r., u szczytu powodzenia, z podrcznikw wydanych przez Ferrera korzystao kilkaset szk w Katalonii, Andaluzji i Walencji. Wielki piknik na rzecz szk laickich, zorganizowany przeze podczas wit Wielkanocnych, zgromadzi ponad 1700 dzieci. Niedugo

pniej, po nieudanym zamachu bombowym na ycie Alfonsa XIII (31 maja 1906) 24 osoby zabite, 107 rannych Ferrera aresztowano, za budynek szkoy zaja policja. Zamachowca okaza si bowiem dwudziestopicioletni anarchista Mateo Morral, zatrudniony w wydawnictwie Escuela Moderna i zaprzyjaniony niegdy z jego wacicielem, skdind wietny lingwista, syn bogatego fabrykanta wyrobw wenianych. Po rocznym pobycie w wizieniu bez wyroku Ferrer zosta ostatecznie zwolniony z braku dowodw wiadczcych o jego wspdziaaniu. Rozpocz teraz w Europie gorczkow kampani propagujc wychowanie libertarne. W kwietniu 1908 r. stan na czele wieo utworzonej w Paryu Midzynarodowej Ligii na Rzecz Rozumnej Edukacji Dzieci (honorowym prezesem by Anatol France, czonkami m.in. Haeckel, Malato, S. Faure, Nieuwenhuis). Jednoczenie zaj si wydawaniem pism L'cole Renouve" (w Brukseli) oraz La Scuola Laica" (w Rzymie), kontynuujcych program biuletynu barceloskiego. W Amsterdamie, Brukseli i Mediolanie powstay szkoy nastawione na rozbudzanie w dzieciach wiadomoci spoecznej. Latem nastpnego roku, po tragicznym tygodniu (semena tragica) w Barcelonie (25 lipca 1 sierpnia 1909), zosta aresztowany i pod naciskiem k klerykalno-konserwatywnych rozstrzelany jako rzekomy prowodyr wydarze. Sfabrykowany proces, wiodcy do egzekucji w wizieniu Montjuich, by wstrzsem dla opinii publicznej w Hiszpanii i Europie Zachodniej. Ferrer majcy dotd w wielu lewicowo-radykalnych rodowiskach nie najlepsz opini, w jednej chwili sta si nieposzlakowanym mczennikiem. W kilkunastu miastach Europy odbyy si demonstracje protestacyjne. Pod ambasad hiszpask w Paryu zgromadzio si 15 tys. ludzi. Gos w obronie Ferrera zabrali m.in.: M. Maeterlinck, M. Gorki, A. France, G.B. Shaw, H.G. Wells, A. Conan-Doyle. W Brukseli wystawiono mu pomnik. Jego idee znalazy teraz wszdzie pomiennych naladowcw. Tylko w Stanach Zjednoczonych powstao w 1910 r. okoo 20 szk powoujcych si na zasady edukacji libertarnej . Najwaniejsza z nich w Stelton (New Jersey), gdzie istniaa dua kolonia anarchistyczna im. Ferrera, dysponujca bogatymi zbiorami wydawnictw agitacyjnych, przetrwaa do 1953 r. Jeszcze w 1918 r. pami o nim bya na tyle ywa, by zachci Nestora Machno do projektu stworzenia na Ukrainie szkoy analogicznej do Escuela Moderna. W Barcelonie przez kilka lat funkcjonowaa anarchistyczna politechnika kierowana przez Fernanda Tarrid del Marmola. Poza Hiszpani najwicej inicjatyw propagujcych anarchistyczne koncepcje wychowawcze odnotowano niewtpliwie we Francji. Na szczeglne wyrnienie zasuguje wrd nich orodek La Ruche w okolicach Rambouillet, 50 km od Parya. Na 25 ha ziemi S. Faure stworzy tam od stycznia 1904 r. co w rodzaju domu dziecka dla sierot lub dzieci ndzarzy, ktry przetrwa a do 1917 r. Wychowawcy pracowali tu bezpatnie i wszystko podporzdkowane byo potrzebom wychowankw. Fundator S. Faure Widzia w La Ruche szko jutra", w ktrej wartociowe rodowisko stwarza wartociowe jednostki i w ktrej dogmatyczn metod dedukcyjn zastpia pozytywna metoda indukcyjna.

Inne dziedziny aktywnoci

Przedstawione dotychczas pola dziaania uzna mona, przy wszystkich zastrzeeniach, za typowe dla anarchistw, w tym przynajmniej sensie, e przecitny aktywista mia do nich pozytywny stosunek. Nie oznacza to wszake, i wikszo anarchistw angaowaa si osobicie w walk z militaryzmem i parlamentaryzmem, czy braa udzia w eksperymentach wsplnotowych bd edukacyjnych, ani te, z drugiej strony, e entuzjaci tych problemw skadali si wycznie z anarchistw. Inaczej przedstawiaa si sytuacja w przypadku zwolennikw naturyzmu, wolnej mioci, czy choby jzyka midzynarodowego. W kadej z tych dziedzin anarchici stanowili znaczn mniejszo i co wicej, ci ktrzy byli w nie zaangaowani, stanowili du mniejszo wrd samych anarchistw, a czsto miewali ich wikszo przeciwko sobie. Jedynym usprawiedliwieniem prezentacji tych zagadnie w tym miejscu jest ich logiczny zwizek z libertarnym credo, a take wybitna rola jak odgrywali w nich niekiedy znani dziaacze ruchu. Stosunkowo najwicej miejsca w czasopismach anarchistycznych przeomu wiekw powicano propagowaniu neomaltuzjanizmu. W wersji dostosowanej do gustu admiratorw hase wolnociowych skodyfikowanej przez znanego nam ju Paula Robina, zaoyciela Ligi Regeneracji Ludzkoci (1896) i wydawcy pisma Regeneration" (1896-1908), sprowadzao si to do eugniki idei naukowej selekcji genetycznej przyszych pokole. Gdyby wszystkie przychodzce na wiat dzieci byy wolne od dziedzicznych obcie, prawidowo ywione i odpowiednio wychowywane, ludzko przeobraziaby si niechybnie w harmonijn wsplnot wolnych i szczliwych jednostek rozumowa Robin postulujc ostr kontrol urodze. To, czego nie udao si osign na drodze rewolucji spoecznej, miao si speni za spraw ograniczenia ludzkiej populacji. Stosunkowo najwiksze nadzieje budzi neomaltuzjanizm wrd indywidualistw. Zgadza si bowiem z ich typowymi pogldami na prokreacj i rodzin oraz niewiar w rewokacj. Niemniej jednak i w pimie ,,L'Anarchie" zdarzay si bardzo krytyczne wobec eugeniki wypowiedzi . Z innych stron paday zarzuty ograniczania praw kobiet do macierzystwa, czy zamazywania ekonomicznych przyczyn ndzy spoecznej. Robin odpiera te zarzuty tak umiejtnie, e udao mu si zjedna dla siebie poparcie S. Faure, ktry w roku 1908 udostpni neomaltuzjanistom w swojej gazecie sta rubryk. Do sympatykw idei odrodzenia ludzkoci poprzez kontrol urodze zalicza si oprcz Robina i Faure'a take Ferrer, co zdaje si wiadczy o jego bliskim zwizku z koncepcjami pedagogiki libertarnej. Poza Francj nie cieszya si ona jednak powodzeniem wrd anarchistw. W midzynarodowym ruchu neomaltuzjaskim, organizujcym od roku 1900 regularnie zjazdy i konferencje, czoowe role przypady jedynie Robinowi i Eugne Humbertowi (1870-1909). Wyranie zaznaczali swoj obecno w ruchu anarchistycznym take zwolennicy powrotu do prymitywnych form ycia, zwani popularnie naturystami. To oglnikowe okrelenie kryo ca gam stanowisk od entuzjastw higieny cielesnej, zdrowego poywienia lub zdrowej odziey, po propagatorw powrotu do natury w jak najbardziej dosownym sensie. Obejmowao ono zatem zarwno wegetarian, jak i tych, ktrzy zalecali naladowanie stylu ycia ludzi pierwotnych. Wsplna tym rozbienym niekiedy tendencjom bya tylko niech do stylu ycia, na jaki skazaa ludzko cywilizacja wspczesna. Szans poprawy upatrywano w odrzuceniu wszystkiego co sztuczne i niekonieczne, w powrocie do prostych, naturalnych form ycia. W pismach takich, jak ,,L'tat Naturel" (1895-1898), ,,La Nouvelle Humanit" (1895-1898) czy ,,La Vie Naturelle" (1907-1913)

sawiono uroki jarzyn i owocw, zachwycano si czystym, nieskaonym powietrzem wiejskim, zachcano czytelnikw do lektury wielkiej ksigi Natury" , przeciwstawiano zioa szkodliwym lekom tradycyjnym . Dla popularyzacji swoich pogldw mionicy przyrody organizowali co pewien czas uroczyste bankiety ze piewem i recytacjami. Skuteczno tych zabiegw propagandowych bya mocno ograniczona. Skrajne postacie naturyzmu w powszechnej opinii uchodziy za dziwactwo. Nieprzejednanym wrogiem upodobania do prymitywnych form ycia by i pozosta do koca Jean Grave. Ruch na rzecz oswobodzenia kobiet z ogranicze prawnych i obyczajowych by chaotyczny, wielowtkowy i sabo zorganizowany. Zadziwiajco duo libertarian, tak wraliwych na krzywd i nierwno, w stosunku do kobiet przejawiao postaw bardzo tradycjonalistyczn. Wiernym uczniem Proudhona okaza si pod tym wzgldem James Guillaume, ktrego pogldy uzna mona za kwintesencj tej postawy. Nie by w nim jednak bynajmniej osamotniony. Jeli wierzy jego wspomnieniom, w roku 1866 kongres Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotniczego jednomylnie zaakceptowa raport delegata z Parya, ktry gosi co nastpuje: Rodzina jest fundamentem spoeczestwa; miejsce kobiety jest w zaciszu domowym; nie tylko nie yczymy sobie, aby je pozostawia dla uczestniczenia w zgromadzeniu politycznym czy dziaalnoci klubowej, lecz nie chcielibymy take, na ile to moliwe, aby porzucaa je, by zaj si prac przemysow". Dyskusje wrd dziaaczy Federacji Jurajskiej ujawniy, i znaczna ich cz sprzeciwia si pracy kobiet poza domem. Przeciwko emancypacji spoecznej kobiet, istot w ich mniemaniu niszych umysowo, konserwatywnych z natury i skazanych na uzalenienie od mczyzn, wypowiadali si niejednokrotnie rozmaici anarchici indywidualistyczni. Niemniej jednak w generalnym rozrachunku, z upywem lat rosa akceptacja dla aktywnej roli kobiet w yciu publicznym. Spory wzbudzane przez temat kobiecy" obracay si wok kilku odrbnych problemw. Zwolennicy instytucji maestwa cierali si z apologetami wolnej mioci, obrocy prostytucji z jej namitnymi przeciwnikami, entuzjaci wyzwolenia seksualnego z anarchistami purytaskiego pokroju, natomiast propagatorzy zrwnania kobiet z mczyznami pod wzgldem ekonomicznym z dziaaczami o bardziej konserwatywnych pogldach w tej materii. Nie mia jednak w krgach libertarnych, nawet wrd kobiet, adnego oparcia klasyczny ruch sufraystek koncentrujcy si na walce o prawa polityczne. Stosunkowo najwicej emocji budzia sprawa wolnej mioci. Gorcymi ordownikami tej idei, przeciwstawianej obudzie ycia maeskiego, byli m.in.: Ferrer, Pelloutier, Emma Goldman, Robin, niemal wszyscy naturyci i komunici. Nawet dziaacze o purytaskim usposobieniu, prowadzcy nieposzlakowane ycie rodzinne tacy, jak Kropotkin albo Elise Reclus wyraali si o niej z aprobat. Pelloutier dostrzega iunctim midzy wolnoci seksualn a niezalenoci ekonomiczn kobiet. Znaczna wikszo jego towarzyszy ideowych reprezentowaa jednak pogldy blisze Proudhonowi, cho co charakterystyczne nie dotyczy to, nielicznych skdind, kobiet anarchistek. Zdrowe", tradycyjne pogldy na maestwo i rodzin reprezentowali najwyraniej anarchici hiszpascy. Jeszcze podczas wojny domowej z lat 1936-1939 utrzymywa si gdzieniegdzie zwyczaj, e cay kolektyw pomaga modym maonkom zbudowa i umeblowa dom . Z tych samych powodw, dla ktrych wyrzekano si w Andaluzji papierosw, alkoholu, kawy, wina, a nawet lemoniady, wysoko ceniona bya take wstrzemiliwo seksualna. Uczestnicy strajkw rolnych z 1902 r. skadali niekiedy uroczyste lubowania, e odkadaj swoje maestwo do dnia gran reparto wielkiego podziau ziemi stanowicego marzenie kolektywistw. Bezwzgldnie potpiali compaeros mio patn, albowiem jak gosi artyku w La Revista Blanca": anarchista nie

chodzi do domw zej sawy; nie wolno mu kupowa pocaunkw. Winien na nie zasuy" . Z nieco innych powodw krytykowano prostytucj we Francji, gdzie liczyo si bardziej to, e uwacza godnoci kobiety. Zdarzay si wszake bardziej wymylne argumenty. Anarchista Prolo zaleca wstrzemiliwo seksualn, poniewa wiadomy aktywista powinien zachowa ca sw energi dla walki o wolno. Inni dziaacze, dla odmiany, kruszyli kopie w obronie domw publicznych i przeladowanych" prostytutek. Ostro wypowiedzia si na ten temat kongres Fdration Abolitionniste Internationale zorganizowany w roku 1899 w Genewie. Anglicy, zgodnie ze swym charakterem, skoncentrowali si na praktycznych poczynaniach. Anarchici z Leeds i okolic Londynu wsparli aktywnie dziaalno Legitimation League walczcej od roku 1895 o zmian pooenia prawnego nielubnych dzieci. Liga, przechwytywana stopniowo przez anarchistw, zacza si z czasem domaga cakowitej zmiany prawa maeskiego. Jej przewodniczca Amerykanka Lillian Harman bya anarchistk, gorc ordowniczk wolnej mioci, co przypacia kiedy pobytem w wizieniu. Kierunek zmian proponowany przez angielskich anarchistw by zbieny z tendencj pierwszych opracowa naukowych lub wnioskw komisji parlamentarnych powoanych w tej epoce, ale radykalizm ich propozycji daleko wykracza poza granice tolerancji pno wiktoriaskiego czy edwardiaskiego spoeczestwa. Stosunkowo due zainteresowanie budzia wrd anarchistw kwestia jzyka midzynarodowego. Wprowadzano j niekiedy na koniec porzdku dziennego obrad rozmaitych kongresw, lecz wczeniejsze i niewtpliwie waniejsze tematy nie pozostawiay czasu na jej przedyskutowanie. Wyrazem do powszechnych tsknot bya zgoszona w roku 1906 przez anarchokomunistw brazylijskich propozycja wydawania midzynarodowego biuletynu ruchu w jzyku esperanto. Idea jzyka midzynarodowego, stanowica pierwotnie wyraz uniwersalistycznych aspiracji ruchu, staa si w dziesicioleciu poprzedzajcym wybuch I wojny wiatowej praktycznym wnioskiem wycignitym z przebiegu midzynarodowych konwentyklw anarchistycznych. W przeciwiestwie do czasw antyautorytarnej Midzynarodwki, gdy jzyk francuski z powodzeniem spenia funkcje powszechnego rodka porozumienia, uczestnicy kongresw dwudziestowiecznych tracili wiele czasu na tumaczenia odczytywanych i wygaszanych tekstw. Przed niedoszym do skutku kongresem londyskim w roku 1914 delegaci Federacji Holenderskiej zaproponowali, by jzyk angielski sta si od tej pory oficjalnym jzykiem midzynarodowych spotka i waniejszych wydawnictw libertarnych. Niezalenie jednak od tych techniczno-proceduralnych powodw, w stron midzynarodowego jzyka pchay anarchistw zainteresowania lingwistyczne uczestnikw ruchu (Nettlau, Guillaume) i bardziej jeszcze wiara, e po zwyciskiej powszechnej rewolucji znikn wszelkie granice i ludzko stworzy wreszcie jedn wielk solidarn rodzin. Konkretnych skutkw tych zainteresowa raczej nie byo, ale nie przeszkodzio to dziennikarzom obdarzonym fantazj snu fantastycznych domysw o tajnym jzyku", przy pomocy ktrego zakonspirowani wodzowie wiatowej rewolucji wydaj dyspozycje swoim podkomendnym.

Bandytyzm ideowy

Ostatni z zasugujcych na uwag nurtw aktywnoci anarchistycznych bardzo trudno jest uj w jzyku polskim w jak zgrabn formuk. Francuskie pojcie illegalisme" w odniesieniu do aktywnoci anarchistw nie oznaczao wszelkich dziaa pozaprawnych ani wyranie sprzecznych z obowizujcym prawem, lecz tylko specyficzne czyny o charakterze kryminalnym motywowane pobudkami ideowymi rozmaite formy wywaszczania" buruazji za pomoc faszowania pienidzy, szantau, kradziey czy napadw bandyckich i, rzadkie zreszt, zabjstwa. Od zwykej propagandy czynem rniy si one nie tylko systematycznoci, z jak byy dokonywane, lecz take zespoleniem pobudek altruistycznych i egoistycznych oraz swoistym profesjonalizmem. Dla illegalistw" stanowiy bowiem gwne rdo utrzymania rodzaj specjalizacji zawodowej, ktr szczycili si w gronie towarzyszy. Tradycyjny czyn indywidualny mia charakter sporadycznych i spontanicznych, najczciej manifestacyjnych aktw wrogoci, wobec panujcego systemu i jego przedstawicieli, aktw dajcych upust gromadzcym si przez dugi czas uczuciom. Tymczasem bandytyzm ideowy by praktyczny, wyrachowany/planowy i systematyczny, czciej kolektywny ni indywidualny. Nie wszdzie, rzecz jasna, istniaa odpowiednia gleba dla jego rozwoju. W Europie Pnocnej by zjawiskiem praktycznie nieznanym. W Hiszpanii, gdzie idee wolnociowe przepojone byy silnie pierwiastkiem moralistycznym, znajdowa oparcie jedynie wrd woskich robotnikw sezonowych. Kwit natomiast we Francji i we Woszech, to jest tam, gdzie duemu fermentowi spoecznemu w epoce triumfw syndykalizmu rewolucyjnego towarzyszyo istnienie stosunkowo silnych i pokanych liczbowo rodowisk anarchistwindywidualistw, wykazujcych szczegln skonno do aprobaty takich form walki. W Rosji i w Krlestwie Polskim rozkwit bandytyzmu ideowego w latach 1905-1909 wrd anarchistw oraz czci aktywistw socjalistycznych wiza si cile z nastpstwami ruchu rewolucyjnego rozprzeniem moralnym i dezorientacj ideow. Do gwatownych dziaa przeciwko wacicielom i wasnoci zachcaa od lat pomienna propaganda libertarian. W manifecie pewnej grupy z Mediolanu czytamy na przykad: Istnieje tysic sposobw zburzenia gmachu wzniesionego przez buruazj bez naraania si na zesanie na cikie roboty: podpalanie paacw i budynkw publicznych, grabienie bankw, zatruwanie wody w koszarach, podkadanie gotowych do eksplozji dobrze wykonanych materiaw wybuchowych w miejscach mieszczaskich rozrywek, albo jeszcze lepiej w kuluarach Parlamentu, sztyletowanie urzdnikw wojskowych i innych burujw w taki sposb, by samemu pozosta nierozpoznanym, porywanie osb zamonych i domaganie si bajecznych sum za ich zwolnienie, uruchomienie masowej produkcji faszywych banknotw, usuwanie gw pastw wraz z rodzinami historyczne zabjstwo dokonane przez Casero miao wiksz wymow propagandow ni jakikolwiek inny akt buntu". Dla ludzi oswojonych z pomysami tego rodzaju prozaiczne ekspropriacje wydawa si mogy drobnostk. Tragiczni bandyci" wywodzili si spord zniecierpliwionych aktywistw, ktrzy uznajc nieskuteczno metody obranej przez Casero i jego naladowcw, poszukiwali bardziej zdecydowanych form dziaania od tych, ktre oferowaa praca propagandowa czy owiatowa. Wybr jakiego dokonali zgodny by zreszt z sugestiami znacznego odamu anarchistycznych publicystw. Nie znaczy to jednak, e ideowy bandytyzm pojawi si dopiero w samym kocu stulecia. Zodzieje, faszerze oraz czonkowie band grabicych i terroryzujcych bogaczy ju w poowie przedostatniej dekady stanowili wyodrbniony nurt francuskiego anarchizmu. Skaniay ich do takiego wyboru nie tylko osobiste inklinacje. Niektrym imponoway czyny czarnej bandy" z Monceau, innym zaleao jedynie na dofinansowaniu ruchu obojtnie w jaki sposb; zdarzali si rwnie i tacy, ktrych do

wejcia na t drog zmusiy warunki materialne lub szykany policji. Tak wanie miaa si sprawa ze synnym Mariusem Jacobem. Kradziee motywowane ideowo od pierwszej chwili wzbudziy wrd anarchistw oywione dyskusje. Jednoznaczne, niezmiennie negatywne stanowisko zajmowali w tej kwestii Kropotkin, Grave i Malatesta, dla ktrych byy to czyny sprzeczne z etyk anarchisty i jednoczenie odcigajce go od rzeczywistej aktywnoci rewolucyjnej. Jeli tak dalej pjdzie pisa Grave w roku 1885 anarchici stan si wkrtce wycznie parti wamywaczy, suterenw i faszerzy pienidzy". Autorzy wywaszcze byli dla nie tyle buntownikami bd ofiarami, co raczej typowymi przedstawicielami wspczesnego spoeczestwa spychajcymi ruch do rynsztoka". W dwadziecia lat pniej Monatte pisa o tym samym zjawisku jako o raku" toczcym ruch od wewntrz. Byy to jednak opinie odosobnione. Zdecydowana wikszo dziaaczy o liczcych si nazwiskach wyraaa jeli nie otwart aprobat, to przynajmniej zrozumienie dla motyww, ktrymi kierowali si ideowi bandyci. Brat Elise Reclusa Paul pisa w roku 1891: W naszym wspczesnym spoeczestwie kradzie i praca nie rni si specjalnie od siebie. Kradniemy i jestemy okradani sprzedajc i kupujc". Wynikao z tego niezbicie, e wszyscy s w pewnym sensie zodziejami. Wspominano rwnie czsto o niezbywalnym prawie do kradziey" albo ujmowano spraw jeszcze brutalniej My anarchici nie musimy przestrzega adnych regu. Wystarczy, e idee, ktre nam przywiecaj, s suszne" stwierdzali w licie do Grave'a czonkowie grupy z Roubaix. Pierwszymi gonymi reprezentantami nurtu kryminalnego" stali si Duval i Pini. Clement Duval (1850-1935), dziaacz gonej w XVII okrgu Parya grupy Panter z Batignolles" utrzymuje we wspomnieniach opublikowanych w roku 1929 , e do kradziey zmusiy go cikie warunki materialne. Pienidze z pierwszego udanego skoku na kas dworcow przeznaczy w caoci na lekarstwa dla ciko chorej konkubiny. W latach pniejszych Duval specjalizowa si" w biuterii. Aresztowany w padzierniku 1886 r. po wamaniu do hotelu Lemaire", skazany zosta w styczniu nastpnego roku na kar mierci, zamienion pniej na doywotnie roboty przymusowe. Ten drakoski wyrok, jak rwnie styl zachowania, ktrym zaimponowa wszystkim obserwatorom procesu, przyczyni si nie tylko do jego osobistej popularnoci, lecz take do spopularyzowania sprawy, ktrej suy . Mnoyy si zbirki pienidzy i apele o uwolnienie skazaca. Ostatecznie Duval wzi spraw we wasne rce uciek z Gujany w 1901 r. i przedosta si do Stanw Zjednoczonych, gdzie mieszka a do mierci. Pini, Woch z pochodzenia, by postaci bodaj jeszcze barwniejsz. Czonek grupy Nieprzejednanych", wspzaoyciel Ligi Przeciwnikw Wasnoci, przez dziesi lat uprawia swj zodziejski proceder. Posiada take due zdolnoci wynalazcze, co nie przeszkadzao mu zreszt traktowa z ogromn podejrzliwoci anarchistw wywodzcych si ze rodowisk inteligenckich. y niezwykle skromnie. Wszystkie zdobyte pienidze ofiarowywa na potrzeby ruchu. Szczeglnie chtnie wywaszcza" instytucje kocielne. Udao mu si na przykad okra pewien klasztor na Montmartrze, gdzie poda si za syna woskiego kardynaa. Jeden z jego niezrealizowanych pomysw przewidywa nawet wamanie do Watykanu. Pini wpad przypadkowo w czerwcu 1889 roku i po krtkim procesie skazany zosta na dwadziecia lat cikich robt. Spord zorganizowanych band anarchistycznych, prowadzcych systematyczn dziaalno przestpcz, na pierwszy plan wybijaj si grupy Jacoba i Bonnota. Marius Jacob (1879-1954), ostatni wielki zodziej anarchistyczny", powodowany desperacj i pragnieniem zemsty za zmarnowan modo, utworzy w roku 1900 dwunastoosobow grup dokonujc kradziey z broni w rku". Wikszo jej czonkw, w przeciwiestwie do szefa, nie miaa z ruchem libertarnym nic wsplnego. Banda z Abbeville, zwana te poetycznie Pracownikami nocy", dziaaa z rozwag i

metodycznie. Dysponowaa rozbudowan sieci informatorw i paserw we Francji, jak rwnie poza jej granicami. Kilka sklepw z pamitkami, prowadzonych dla ukrycia gwnego zajcia, uatwiao typowanie potencjalnych ofiar. Kady napad poprzedzony by dokadnym wywiadem i skorelowany z rozkadem jazdy pocigw, aby mc przenie si byskawicznie w inne miejsce. Jacob rabowa najchtniej opuszczone mieszkania oraz obiekty sakralne. Ofiar jego wywaszczeniowej" pasji padali tylko ci, ktrych uwaa za pasoytw" ksia, oficerowie, sdziowie nigdy za lekarze, architekci czy literaci. Dziesi procent upw przeznacza na propagowanie anarchizmu, dofinansowujc m.in. pismo Le Libertaire". Do najwikszych wyczynw jego bandy naleao m.in. okradzenie katedry w Tours i wamanie do fabryki biuterii w Paryu, gdzie zrabowano 7 kg zota, drogocenne kamienie wyceniane na 280 karatw, 300 pere i 200 ty s. frankw w papierach wartociowych. Plonem innego wamania byy obrazy Sisleya i Corota. Jacob zamierza rwnie okra ambasadora rosyjskiego we Francji oraz katedr Notre Dame w Paryu, ale pokrzyowaa mu te plany policja. Podczas procesu, ktry odby si w roku 1905, przypisano mu udzia w 156 wamaniach, ktre w cigu piciu lat przyniosy Pracownikom nocy" ponad 5 milionw frankw. Po burzliwej rozprawie, na ktrej zachowywa si bardzo agresywnie, skazano go na doywotnie cikie roboty. Po dwudziestu latach, w roku 1925 zosta, dziki staraniom rodziny, uaskawiony i powrci po cichu do Francji. Nikt ju wwczas nie pamita, e wanie on by dla Leblanca pierwowzorem Arsena Lupin wamywacza o nieskazitelnych manierach. Tragiczniej uoyy si losy nie mniej sawnego ni Jacob Julesa Bonnota (1876-1912). Ten mechanik z zawodu wszed na przestpcz drog w roku 1907, kiedy opucia go ona wraz z dzieckiem. Pocztkowo zajmowa si fabrykowaniem pienidzy, lecz szybko porzuci to zajcie dla nowej namitnoci kradzionych samochodw. cigany przez policj po przypadkowym zabjstwie woskiego anarchisty o przydomku Pltano", Bonnot zorganizowa dwudziestoosobow grup specjalizujc si w bandyckich napadach z broni w rku, najczciej przy uyciu samochodu. Skadaa si ona z bywalcw orodka w Romainville, gdzie miecia si przez pewien czas redakcja ,,L'Anarchie" oraz modych zapalecw, ktrym imponowaa bezwzgldno Bonnota. Nalea do nich midzy innymi znany pniej pisarz i publicysta Victor Serge. Przewaali ludzie dwudziestokilkuletni, nigdy do tej pory nie karani. Pocig za tragicznymi bandytami" trwa nieprzerwanie od listopada 1911 r. do koca kwietnia roku nastpnego. Tras ucieczki znaczyy trupy zabitych urzdnikw bankowych i agentw policji, ktrzy stanli na drodze Bonnotowi. Fina nastpi 29 kwietnia 1912 r kiedy otoczony przez policj, wybra zgodnie ze sw filozofi yciow mier pod kulami. Pozostali przy yciu czonkowie bandy stanli przed sdem w lutym 1913 r. Zapady cztery wyroki mierci, nie liczc kar doywotniego wizienia. W ten sposb, dziaalnoci nie dajc si odrni od zwyczajnego bandytyzmu, koczya si smutna faza fascynacji aktywnoci pozaprawn. Jej propagatorom, jak rwnie ruchowi anarchistycznemu jako caoci, wyrzdzia ona niepowetowane straty.

9. Powizania midzynarodowe

Wiele czynnikw skadao si na to, e pomimo rozproszenia, efemerycznoci, niechci do zinstytucjonalizowanych form organizacyjnych oraz dugich okresw osabienia, ruch anarchistyczny zachowa cigo istnienia, wi wewntrzn i midzynarodowy charakter. Brak jednolitej organizacji, regularnych kongresw, czy choby oficjalnych organw prasowych o powszechnym zasigu, rekompensowany by zawsze w pewnym stopniu kontaktami osobistymi, nie one jednak odgryway tu rol najwaniejsz. Nawet te mikro rodowiska anarchistyczne, ktre przez dugie okresy czasu byy zupenie oderwane od wiata, czuy si penoprawnymi uczestnikami ruchu na kadym kroku podkrelajc sw wi duchow z jego poczynaniami. Ruch libertarny, z samej swej natury, jak rwnie z racji genezy, przepojony by bowiem ideaami braterstwa, solidarnoci i internacjonalizmu. Jego programowy uniwersalizm wymaga rozbudowanych kontaktw wykraczajcych poza granice lokalne, narodowe, pastwowe czy wrcz kontynentalne. W przeciwiestwie do innych ruchw tej epoki, w ruchu anarchistycznym struktura midzynarodowa poprzedzaa powstanie struktur lokalnych. Bakuninowskie organizacje, z ktrych wywodzi si on genetycznie w rodzaju Midzynarodowego Bractwa bd Midzynarodowego Sojuszu Demokracji Spoecznej miay, zgodnie z nazwami, na wskro internacjonalistyczny charakter. Ich sekcje narodowe byy wtrne i nierzadko pozorne, za czonkowie tych cia nie musieli bynajmniej legitymowa si silnymi powizaniami z obszarami, ktrymi mieli si zajmowa. Midzynarodowi Bracia, tworzcy jedn Midzynarodow Rodzin, bardzo gorliwie krzewili pogldy swojego mistrza, ale nie czekajc na skuteczno tej akcji, czuli si uprawnieni podejmowa decyzje w imieniu przypisanych im terenw. Florencja, Neapol, pniej Genewa kolejne miejsca pobytu Bakunina staway si w ten sposb orodkami przygotowa powszechnej rewolucji, ktrym podporzdkowane byy sekcje Aliansu powstajce we Woszech, w Hiszpanii i podalpejskich dolinach szwajcarskiej Jury. Mimo, i Alians zosta oficjalnie rozwizany z chwil wejcia bakuninowcw do Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw, kontakty wczeniej nawizane nie ulegy zerwaniu i odegray istotn rol przy montowaniu Federacji Jurajskiej, a pniej Midzynarodwki antyautorytarnej. Ju sama Federacja Jurajska posiadaa liczne akcenty internacjonalistyczne. Poza synn genewsk sekcj propagandow, zoon gwnie z cudzoziemcw, istniay w jej onie odrbne sekcje emigrantw z Woch, Niemiec, Francji i Rosji, a niezalenie od tego, w grupach zdominowanych przez Szwajcarw trafiali si nierzadko Belgowie, Wosi i Niemcy. Zblienie Jurajczykw do aktywistw innych krajw przeciwstawiajcych si linii forsowanej przez Rad Generaln od konferencji londyskiej (1871), znalazo wyraz w Biuletynie redagowanym przez Guillaume'a, powicajcym wiele miejsca sprawom zagranicznym. Podczas kongresu w Hadze Belg Dave przemawiajcy w imieniu mniejszoci odrzucajcej podjte tam decyzje zapowiedzia, e reprezentowane przez nas federacje nawi bezporednie i nieustajce kontakty wzajemne oraz z wszystkimi utworzonymi zgodnie ze statutem komrkami Midzynarodwki" . Spenienie tej obietnicy nastpio ju w dwa tygodnie pniej w St. Imier, gdzie przy okazji kongresu Federacji Jurajskiej odby si 15 wrzenia 1872 r. Midzynarodowy kongres antyautorytarystw, podczas ktrego pitnastu delegatw reprezentujcych Federacj Wosk, Hiszpask i Jurajsk oraz pojedyncze sekcje z Francji i USA podpisao pakt przyjani i solidarnoci", zobowizujcy sygnatariuszy do wymiany korespondencji i wsplnej obrony . Konsekwencj tego porozumienia bya antyautorytarna Midzynarodwka z lat 1873-1877, w ktrej ideay braterstwa, solidarnoci i wsppracy wsparte byy zasad swobodnej dyskusji, wykluczajc narzucanie innym wasnych

pogldw czy rozwiza. Jura, wolna od represji, ktre po upadku Komuny Paryskiej spady na jej stronnikw w caej prawie Europei Zachodniej, staa si w sposb naturalny centrum organizacyjnym i koordynacyjnym nowego ruchu; nie przejawiaa jednak, w odrnieniu od garstki utajonych czonkw Aliansu, ambicji wodzowskich. Przeciwnie, przez dugi czas unikano wyranie anarchistycznych sformuowa po to tylko, aby zachowa poparcie dalekich od radykalizmu dziaaczy brytyjskich Trade Unionw oraz czci aktywistw belgijskich. Midzynarodowa solidarno anarchistw, uroczycie zadekretowana w roku 1872, objawiaa si w bardzo zrnicowanej postaci. Hiszpanie pomysodawcy paktu z St. Imier i Wosi wpisali j do swoich statutw. Program Woskiej Federacji, uchwalony w roku 1873 i wzorowany na bakuninowskim Aliansie, zaczyna si znamiennym zdaniem: Jedyn ojczyzn jak uznajemy jest powszechna rewolucja, jedynym wrogiem tyrania", koczy za uroczystym ogoszeniem Powszechnej i Solidarnej Rewolucji Spoecznej" . Praktyczny rozpad antyautorytarnej Midzynarodwki w roku 1877, nigdy zreszt formalnie nie rozwizanej, nie przekreli internacjonalistycznego charakteru ruchu. Izolacja od socjalistw sprzyjaa nawet zacienianiu midzynarodowych powiza, poniewa anarchici nie mogli ju liczy na poparcie z zewntrz. Brak jednolitej organizacji rekompensoway wzmoone kontakty osobiste. Wskutek rozproszenia dziaaczy poszczeglnych krajw na duych obszarach Europy i Ameryki, czoowe pisma librtame nie miay kopotw z informacjami o sytuacji ruchu za granic. Wiadomoci o wydarzeniach takich, jak zamachy, procesy sdowe czy przeladowania polityczne, rozchodziy si szybko pobudzajc czytelnikw do podejmowania akcji protestacyjnych i solidarnociowych. Z apelami o pomoc i wspdziaanie zwracali si niekiedy do anarchistw caego wiata sami zainteresowani. W maju 1914 r. biuletyn, przygotowujcy niedoszy do skutku kongres londyski, opublikowa na przykad apel meksykaskiej Partii Liberalnej, by nadchodzcy kongres jasno i wyranie ogosi, e chop meksykaski ma prawo twierdzi, i wolno mona uzyska tylko poprzez zdobycie ziemi". Kiedy indziej zwizkowcy angielscy zwracali si do francuskich anarchosyndykalistw z propozycj wsplnego frontu walki z niszczc umysy imperialistyczn i militarystyczn t" pras . Jean Marestan za porednictwem Le Libertaire" apelowa na przeomie wiekw do anarchistw wszystkich krajw i odmian o cisy sojusz. Podtrzymywaniu midzynarodowych kontaktw przez czasopisma suyy take rozmaite ankiety oraz, bardzo rzadkie skdind, monotematyczne numery specjalne. Uwag anarchistw europejskich przykuwaa szczeglnie sytuacja rewolucjonistw hiszpaskich i rosyjskich. Dobiegajce z tych krajw wiadomoci o heroicznej walce i krwawych represjach dziaay na wyobrani, pobudzajc do solidarnociowych wystpie. Wydarzenie takie, jak rozprawa z Mano Negra, proces i zabjstwo Francisco Ferrera, albo wieci o bestialskich metodach stosowanych wobec dziaaczy wizionych w Montjuich, wywoyway spontaniczny odruch protestu niekiedy, o dziwo, skuteczny. Pod presj manifestacji przed ambasad Hiszpanii, penych oburzenia listw w liczcych si czasopismach czy demonstracyjnych skadek na rzecz przeladowanych wsptowarzyszy akcji, ktrych zasig nie ogranicza si bynajmniej do rodowiska libertarian uzyskiwano przejciowo zagodzenia wyrokw i procedur dyscyplinarnych. W stosunku do Rosji carskiej trudno byo nawet o tak ograniczone osignicia. Wieci o pogromach, krwawej niedzieli" i zsykach budziy przeraenie pomieszane z uczuciem bezradnoci. Uciekajcy przed Ochran rodacy Bakunina i Kropotkina mogli, rzecz jasna, liczy na serdeczne przyjcie w krajach zachodnich, ale nie bardzo wiedziano jak mona im pomc. Nagromadzon frustracj wyadowywano w demonstracjach towarzyszcych nieodmiennie wizytom carskich dostojnikw w europejskich stolicach. Praktyczn, konkretn pomoc dla rosyjskich sprzymierzecw, zajmowali si gwnie emigranci pochodzcy z tych obszarw Polacy, Rosjanie i ydzi znakomicie zorientowani w potrzebach ruchu, a take trudnociach jakie naley przezwyciy. Organizowano wic siatki kontaktowe i punkty przerzutowe uatwiajce przemyt

bibuy niekiedy nawet caych biblioteczek zawierajcych kanon literatury anarchistycznej. Wysyano pienidze, bro i instrukcje, za przyjezdnym ze Wschodu uatwiano mylenie tropw. Mao kto zdaje sobie dzi spraw, e ruch anarchistyczny w zachodnich guberniach Cesarstwa i na terenach Krlestwa Polskiego zainspirowany zosta przez akcj ydowskich aktywistw z Parya i Londynu podtrzymujcych wi z dawn ojczyzn. W stulecie urodzin Bakunina (20 maja 1914 r.) Federacja ydowskich Anarchistw w Londynie jako jedyna zorganizowaa manifestacje uliczne. Okazji do manifestowania internacjonalistycznej solidarnoci dostarczali nie tylko Hiszpanie i Rosjanie. O komunardw zesanych do Gujany i na Now Kaledoni upominano si we Woszech: kult Ravachola, Vaillanta czy Henry'ego istnia w caej nieomal Europie. Kady wyrok sdowy bd przypadek ekspulsji, co zdarzao si wcale czsto, nawet w tak demokratycznych pastwach jak Szwajcaria czy Wielka Brytania, odbija si gonym echem w wielu krajach. Niewielkie grupy aktywistw z Woch, Francji, Szwajcarii czy Hiszpanii potrafiy przeznaczy cay swj skromny budet na pokrycie kosztw delegacji swojego przedstawiciela na jaki lokalny kongres odbywajcy si w ssiednim kraju . Mniej przyjemn okazj do spotka stwarzaa mier wybitnych osobistoci ruchu. Pogrzeb Bakunina w Bernie w lipcu 1876 r. cign liczniejsze i bardziej reprezentatywne grono ni poprzednie oficjalne konwentykle. Jak przystao na spadkobiercw Midzynarodwki dziaacze libertarni lubili nazwy podkrelajce internacjonalistyczny charakter ruchu. Warszawska grupa Internacjonal miaa liczne odpowiedniki w krajach zachodnich, przede wszystkim we Woszech i we Francji. Te same upodobania dostrzec mona take w tytuach czasopism zwaszcza prowincjonalnych. Na samopoczucie anarchistw z maych orodkw korzystnie wpywaa wiadomo, e stanowi czstk wielkiego ruchu obejmujcego swym zasigiem cay wiat. Uniwersalistyczne tsknoty znajdoway rwnie wyraz w zainteresowaniach jzykami obcymi czy opisywan ju kwesti jzyka powszechnego (Nettlau przypomnijmy zajmowa si jzykoznawstwem porwnawczym). Nie ulega te wtpliwoci, e pomidzy sposobem uprawiania i pojmowania przez Kropotkina bd Reclusa geografii powszechnej a ich ideaami spoecznymi istniaa wyrana wi logiczna. Liczne kontakty zagraniczne szeregowych uczestnikw ruchu byy w rwnej mierze owocem ich nieprzecitnej ruchliwoci, jak i warunkw, w ktrych prowadzili sw dziaalno. Przedstawiciele zawodw wdrownych, robotnicy sezonowi, a take rzemielnicy nie dysponujcy wasnym warsztatem przemieszczali si w sposb naturalny pomidzy ssiednimi krajami. Anarchici wilhelmiskiego Cesarstwa wdrowali wraz z tumami rodakw do niemieckojzycznych kantonw Szwajcarii. Belgowie napywali do kopalni francuskiego Nordu, Francuzi z Midi do Jury, Wosi i Hiszpanie poszukiwali pracy na poudniu Francji. Tam, gdzie tworzyli wiksze zwarte skupiska powstaway odrbne grupy narodowe; najczciej jednak anarchici cudzoziemscy przyczali si do istniejcych grup miejscowych. O rozmiarach tego zjawiska wiadczy dwujzyczne (woskofrancuskie) pismo ,,L'Internationale Anarchiste" ukazujce si w Marsylii w roku 1886. Due orodki uniwersyteckie w pierwszym rzdzie Pary, ale take Bruksela i miasta szwajcarskie (Genewa, Bazylea, Berno i Zurych), gdzie studiowao tylu Rosjan i Polakw przycigay jak magnes modzie z caej nieomal Europy. Nic zatem dziwnego, e anarchizujce organizacje paryskich studentw miay prawdziwie midzynarodowy charakter. Nie zawsze jednak wyjazdy zagraniczne byy dobrowolne. Przeduajcy si pobyt za granic bywa czsto wymuszony przez okolicznoci niezalenie od woli jednostek. Strach przed aresztowaniem, fale represji, deportacje oto czynniki, ktre wypychay nieustannie aktywistw z ich krajw macierzystych. Ci, ktrym pali si grunt pod stopami znajdowali zazwyczaj schronienie w Szwajcarii lub w Anglii, a jeli i tam nie udao im si zagrza miejsca po drugiej stronie Atlantyku. Francuzi

chronili si chtnie w pobliskiej Jurze i w Londynie, Hiszpanie we Francji, Niemcy i Wosi w Stanach Zjednoczonych. Skupiska emigrantw powstajce t drog w Paryu, Londynie czy w rnych miejscach USA uruchamiay zazwyczaj wasne kluby, wydawnictwa i szkoy. Pomimo dobrych stosunkw z anarchistami miejscowymi dbay o zachowanie wasnej odrbnoci i podtrzymywanie wizi z rodakami, ktrzy pozostali w ojczynie. Powroty po kilku bd nawet kilkunastu latach nie naleay do rzadkoci. Struktura lokalna i midzynarodowa ruchu zazbiay si wzajemnie w wielu miejscach. Na terenie niektrych krajw (Francja, Wielka Brytania, USA, Szwajcaria, Argentyna) istniay grupy anarchistyczne rnych nacji, za poszczeglne nacje obejmoway niekiedy swym zasigiem znaczn liczb krajw. Pod tym ostatnim wzgldem wyrniali si szczeglnie Wosi. Mona byo ich spotka w caym basenie Morza rdziemnego w Konstantynopolu, Marsylii, na wyspie pooonej na Nilu koo Aleksandrii. Poza Lewantem silne grupy woskich anarchistw dziaay w Genewie, Lugano, Londynie (,,Italian Club" na Soho), w Paterson niedaleko Nowego Jorku, w Buenos Aires (Circolo Comunista-Anarchico zaoony przez Ettore Mattei w Montevideo i w Brazylii). To wanie woscy emigranci anarchici zdobyli sobie na przeomie wiekw ponur saw wykonawcw wyrokw per procura. Zapocztkowa t czarn seri w roku 1894 Santo Caserio, mszczc si na prezydencie Republiki Francuskiej Sadi Carnocie za przeladowania, ktre dotkny rodakw Ravachola. W trzy lata pniej Michele Angiolillo poruszony napywajcymi do Londynu informacjami o torturowaniu winiw z Montjuich, uda si do Hiszpanii tylko po to, by zamordowa jej premiera Antonio Canovasa odpowiedzialnego za brutalne represje. Rok 1898 przynis zabjstwo nieszczliwej cesarzowej austriackiej Elbiety zasztyletowanej w Genewie przez Luigi Luccheniego. Mordercza pasja Wochw nie oszczdzia zreszt i ich wasnego wadcy. Krl Humbert pad ofiar zamachu Gaetano Bresci w roku 1900. Policyjni specjalici przekonani byli, e akcje te nie s dzieem szalonych jednostek. Podejrzewano, e zostay zaplanowane i zorganizowane przez grup z Paterson. Za spraw policji i sdw anarchizm przerzuci si na pocztku XX wieku take do Afryki Pnocnej. Tam wanie rzdy Woch, Hiszpanii i Francji usioway deportowa swoich niebezpiecznych przeciwnikw. Jedynym trwaym skutkiem tej akcji byo pojawienie si grup spod znaku czarnego sztandaru w w Tunisie, Maroku, i Algierii. Rosyjscy anarchici przebywajcy za granic (nota bene, prawie wycznie anarchokomunici) koncentrowali si dla odmiany jedynie w kilku krajach. Ich federacja skadaa si w roku 1914 z szeciu grup dziaajcych w Londynie, Lige, Zurychu, Genewie i, naturalnie biorc pod uwag frankofilizm Kropotkina w Paryu (dwie grupy). Wykaz ten nie uwzgldnia jednak emigrantw przebywajcych w Stanach Zjednoczonych, gdzie ruch anarchistyczny mia zawsze midzynarodowy charakter. Wrd 145 delegatw zgromadzonych na kongresie w Filadelfii w roku 1899 byo 75 ydw rosyjskich, 40 rodowitych Amerykanw, 24 Niemcw, 3 Wochw, 2 Kubaczykw i jeden Francuz . Podobna sytuacja zdominowania przez element napywowy zarysowaa si w Jurze po roku 1878, kiedy wielu miejscowych dziaaczy wycofao si z ruchu bd wyemigrowao do Francji. Zakres midzynarodowych powiza w ruchu anarchistycznym oceni mona najlepiej przygldajc si yciorysom jego najwybitniejszych przedstawicieli. Zdecydowana wikszo z nich, jeli pomin niektrych Francuzw i Hiszpanw, wniosa istotny wkad do dziaalnoci anarchistw w przynajmniej kilku krajach. Bakunin w schykowej fazie ycia przemierzy Wochy, Francj i Szwajcari. Kropotkin wikszo lat spdzonych na Zachodzie Europy przey w Anglii, ale jego kontynentalne epizody" obejmoway midzy innymi wyrzucenie ze Szwajcarii, trzyletni pobyt we francuskim wizieniu oraz potajemn ucieczk z Belgii, gdzie policyjna asysta wydawaa mu si zbyt krpujca. Jego przyjaciel i kolega po fachu Elise Reclus kry zasadniczo midzy Paryem a Bruksel, nie przeszkodzio mu to jednak odegra powanej roli w zainicjowaniu ruchu libertarnego we Woszech i Hiszpanii (1868-1869).

Legendarna Louise Michel po Komunie Paryskiej spdzia osiem lat w Nowej Kaledonii, gdzie zyskaa sobie ogromny szacunek krajowcw, za w latach osiemdziesitych dziaaa przez jaki czas w Londynie. Jean Grave nim zaj si redagowaniem czasopism nalea wraz z Broussem, Malonem i Guesdem do czoowych aktywistw francuskich w Jurze. Biografia Malatesty kryje w sobie materia do kilku filmw sensacyjnych, w ktrych miejsce akcji zmieniaoby si wielokrotnie. Ten najbardziej bodaj romantyczny spord wszystkich anarchistw swojej doby, potomek starego rodu neapolitaskiego, niedoszy lekarz i elektryk z zawodu, walczc o urzeczywistnienie swoich pragnie zdy objecha prawie cay wiat: wznieca powstania we Woszech, konspirowa w Hiszpanii, Jurze i we Francji, przedziera si do Boni buntujcej si przeciw rzdom tureckim (1875), odwiedza woskie skupiska pooone nad Morzem rdziemnym od Grecji po Syri, odsiadywa wyrok za przynaleno do nielegalnej organizacji i zaraz potem uczestniczy ochotniczo w walce z gron epidemi cholery w Neapolu; zakada komrki anarchistyczne w Argentynie (1885), poszukiwa z powodzeniem zota w Patagonii, urzdza z Londynu, gdzie pod czujnym okiem Scotland Yardu zajmowa si wycznie prac zarobkow, potajemne wypady do Woch, Hiszpanii i Szwajcarii, by zesany na wysp Lampedusa, skd przez Malt uciek do Stanw Zjednoczonych, sta si ofiar zamachu pewnego krewkiego emigranta z Paterson i niesusznych podejrze londyskiej policji o wspomaganie otewskich terrorystw. I tak dalej i dalej t list cign mona w nieskoczono. Barwne yciorysy obfitujce w zmienne koleje losu i dalekie wojae mieli rwnie dziaacze niemieccy: Max Nettlau krcy po caej Europie w poszukiwaniu materiaw rdowych do dziejw anarchizmu; Most, ktry ucieka kolejno z Niemiec, Austro-Wgier, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii, by znale wreszcie trwa, cho niezbyt spokojn, przysta w USA; czy wreszcie Rudolf Rocker dziaajcy w Niemczech, Paryu i Londynie berliski introligator, ktrego dziwne zrzdzenie losu uczynio czoowym animatorem ydowskiego anarchizmu na East Endzie, a pniej przywdc anarchosyndykalistycznej Midzynarodwki. Najwiksz rol w podtrzymywaniu wizi midzynarodowych wykraczajcych poza czysto prywatne kontakty odgryway bez-sprzecznie kongresy i konferencje anarchistyczne. Te nieregularne i niezbyt liczne w porwnaniu z kongresami socjalistw spotkania delegatw federacji i grup z rnych krajw stanowi w pierwszym rzdzie poyteczne forum dyskusyjne oraz aren wymiany dowiadcze. Decyzje starano si podejmowa jednomylnie, a gdy nie byo to moliwe, unikano jakichkolwiek rezolucji. Zjazdy z lat siedemdziesitych (konferencja w St. Imier w roku 1872, kongresy w Genewie 1873, Brukseli 1874, Bernie 1876 i Verviers 1877) odbyway si jeszcze w formie i strukturze stworzonej przez I Midzynarodwk, co podkrelano ich cig numeracj od roku 1866, cho na dobr spraw dopiero w roku 1871 podczas mao reprezentatywnej konferencji w Sonvilliers anarchistyczny program nadawa ton caoci obrad. Dyskusje niekiedy bardzo ostre toczyy si zazwyczaj po francusku. Obradowano w wynajtych salach specjalnie na t okazj udekorowanych. Dziesity, jubileuszowy kongres Midzynarodwki, ktry mia si odby w Szwajcarii w roku 1878 nie doszed ju do skutku. Jurajczycy uznali, e kryzys gospodarczy odczuwany w wielu krajach moe si odbi bardzo niekorzystnie na jego reprezentatywnoci. Podjta w trzy lata pniej w Londynie prba reaktywacji Midzynarodwki nie zostaa uwieczona powodzeniem, ale za niewtpliwy sukces uzna mona samo zgromadzenie w jednym miejscu czterdziestu piciu mandatariuszy z dwunastu krajw (Niemcy, USA, Meksyk, Wielka Brytania, Egipt, Hiszpania, Francja, Holandia, Wochy, Rosja, Serbia, Szwajcaria, Turcja). Byli wrd nich midzy innymi: Kropotkin, Merlino, Malatesta, Czajkowski, L. Michel, Pouget. aden wczeniejszy kongres nie mg si poszczyci tak obsad. Zdystansowa go pod tym wzgldem dopiero kongres amsterdamski z roku 1907, podczas ktrego osiemdziesiciu delegatw z okoo dwudziestu krajw obradowao przez bite osiem dni. Zarwno obrady w Londynie, jak i w Amsterdamie stay si w dziejach ruchu wydarzeniami o pierwszorzdnym znaczeniu, lecz w obu wypadkach ogromny wysiek organizacyjny zosta w duym

stopniu zmarnowany wskutek braku kontynuacji podjtych dziaa. Zapa zwolennikw midzynarodowych spotka styg w obliczu pitrzcych si trudnoci obiektywnych oraz niechci okazywanej przez cz rodowiska. Ogromna wikszo inicjatyw tego rodzaju, a byo ich niemao, pozostaa w sferze projektw. Taki los spotka barceloski kongres Midzynarodwki antyautorytarnej zaplanowany na rok 1875, kongres londyski z roku 1882, now propozycj spotkania w Barcelonie w roku 1884, plany kongresw w Paryu w roku 1887 i w roku 1900 cho ten ostatni by ju bardzo bliski urzeczywistnienia (przeszkodzia policja), ambitne plany dziaaczy amerykaskich zorganizowania w roku 1893 midzynarodowej konferencji anarchistycznej w Chicago (zakaz policji) czy prby doprowadzenia do kongresu w roku 1909 podejmowane przez trzyosobowe biuro (Malatesta, Rocker, Szapiro) wyonione w Amsterdamie. Szczeglnie imponujco zapowiada si kongres londyski zaplanowany w dniach 18 sierpnia 3 wrzenia 1914 roku z inicjatywy sfederowanych ydowskich grup anarchistycznych Parya i Londynu. Swj udzia w nim zdyy zapowiedzie federacje krajowe bd pojedyncze grupy z Anglii, Szkocji, Walii, Niemiec, Francji, Rosji, Holandii, Czech, Belgii, Bugarii, Austrii, USA, Portugalii, Hiszpanii, Szwajcarii, Woch, Meksyku, Argentyny, Peru, Chile, Brazylii, Urugwaju, Paragwaju i Boliwii. Pod wzgldem midzynarodowego zasigu byaby to zatem impreza porwnywalna z kongresami II Midzynarodwki czy wczesnymi Igrzyskami Olimpijskimi (Igrzyska w Sztokholmie w roku 1912 zgromadziy zawodnikw reprezentujcych dwadziecia osiem narodw). Obraz midzynarodowych powiza anarchizmu nie byby peny bez analizy jego zwizkw z midzynarodowym ruchem socjalistycznym. W zwizkach tych, jak zauway Woodcock, wyrni mona kilka odrbnych faz. Do roku 1872 granice obu ruchw s pynne, pozbawione instytucjonalnych rozgranicze procesy identyfikacyjne dalekie byy wwczas jeszcze od zakrzepnicia w ostatecznych formach. Tym niemniej, ju wwczas, przynajmniej od kongresu Federacji Romaskiej z roku 1870 i przeprowadzonej w rok pniej Konferencji Londyskiej Rady Generalnej, zarysowa si konflikt, ktry bardzo szybko doprowadzi do krystalizacji stanowisk i uniemoliwi pokojow koegzystencj obu rozdzielajcych si nurtw w ramach jednolitej struktury I Midzynarodwki. Kongres haski, podczas ktrego Marks i jego stronnicy doprowadzili do usunicia Bakunina i Guillaume'a, a take domagali si zawieszenia Federacji Jurajskiej, zamyka definitywnie ten okres. Druga faza obejmujca lata 1873-1877, to prba podporzdkowania sobie przez anarchistw ruchu socjalistycznego pod hasami walki z socjalizmem pastwowym i tendencjami autokratycznymi Rady Generalnej. Stopniowy zanik aktywnoci Rady Generalnej przy jednoczesnych postpach socjaldemokratw w Europie Zachodniej stwarza coraz wiksze trudnoci w realizacji tego programu. Po roku 1877, na kilkanacie lat, anarchici odcinaj si cakowicie od socjalistw. Jej samoizolacji, pogbionej przyjciem odrbnej strategii i taktyki dziaania, towarzyszy w latach osiemdziesitych narastajca wrogo wzajemna. Z chwil powstania II Midzynarodwki ruch anarchistyczny raz jeszcze zmienia front i przez najblisze siedem lat a do kongresu londyskiego w roku 1896 toczy beznadziejn walk o uznanie go za czstk midzynarodowego ruchu robotniczego uprawnion do reprezentacji na jej kongresach. Poraka tych usiowa, z ktr dugo nie chciano si pogodzi, oznacza powrt do sytuacji z lat 1878-1889. Do wybuchu wojny nie ulega ju ona adnej zmianie. Ta krtka rekapitulacja dziejw wzajemnych stosunkw obu ruchw przywodzi na myl klasyczne love-hate relations z podrcznikw psychologii, aczkolwiek wypada podkreli, e owa ambiwalencja uczu cechowaa prawie wycznie anarchistw. Stosunek socjalistw do anarchistw i anarchizmu by stabilny i jednoznacznie negatywny. Zmieniao si jedynie natenie krytyki. W przeciwiestwie do znacznej czci anarchokomunistw uwaajcych si za organiczn czstk ruchu socjalistycznego dziaacze II Midzynarodwki nie poczuwali si do adnej wizi z ruchem naladowcw Bakunina, dostrzegajc w nich w najlepszym razie konkurentw, w najgorszym za tak jak i znaczny odam opinii publicznej szalecw i kryminalistw.

Przepa midzy anarchistami a socjalistami pastwowymi", jaka powstaa w wyniku konfliktu Bakunina z Marksem, nie bya tak wielka, jak to si czasem wydaje. wiadcz o tym bezsprzecznie prby ponownego zjednoczenia Midzynarodwki podejmowane z inicjatywy dziaaczy libertarnych od chwili mierci zaoyciela Aliansu. Nad trumn autora Boga i pastwa" zgromadzili si w Bernie na pocztku lipca 1876 obok Reclusa, Guillaume'a, Schwitzguebela i ukowskiego take socjaldemokraci niemieccy i szwajcarscy. Podczas zaimprowizowanego naprdce spotkania zwrcono si do wszystkich pracujcych" z apelem, by zapomnieli o prnych i zgubnych dawnych sporach i zjednoczyli si na szerszej podstawie" uznania penej autonomii poszczeglnych federacji (art. 3 zmodyfikowanego statutu Midzynarodwki z roku 1873) . Apel o zjednoczenie ruchu wystosowao w tym czasie rwnie portugalskie pismo O Protesta". W Biuletynie Durajczykw pojawiy si nagle listy do redakcji bronice socjalistw pastwowych, a w sierpniu podczas kolejnego kongresu Federacji Guillaume w imieniu zebranych przesa pozdrowienia dla SPD, z ktr nie utrzymywano dotd adnych kontaktw. Pozdrowieniom towarzyszyo zaproszenie do rozmw pozytywnie przyjte przez W. Liebknechta . W padzierniku podczas kongresu Midzynarodwki w Bernie De Paepe w imieniu Federacji Belgijskiej i przy poparciu Holendrw, Francuzw oraz Szwajcarw zaproponowa zorganizowanie w Belgii w roku 1878 Powszechnego Kongresu Socjalistycznego. Wosi i Hiszpanie, przeciwni tej idei, woleli na razie milcze. Nie milcza natomiast Marks, ktrego listy z tego okresu wiadcz o duym zaniepokojeniu perspektyw pojednania. Pod jego zapewne wpywem SPD nie dopucia na swj kongres delegatw Jury . Wywoao to zmian pogldw Guillaume'a, ktry opowiada si wczeniej za podpisaniem paktu solidarnoci z wszystkimi organizacjami socjalistycznymi. W Verviers na kolejnym kongresie Midzynarodwki bezporednio poprzedzajcym spotkanie w Gandawie raz jeszcze ostrej krytyce poddano koncepcj partii robotniczych i politycznej aktywnoci proletariatu. Jedenastoosobowa delegacja anarchistw przybya na Kongres Powszechny do Gandawy (9-15 wrzenia 1877) skrpowana instrukcjami zakazujcymi jakichkolwiek ustpstw w tych kwestiach. W efekcie miast sojuszu stosunkiem gosw 12:9 przyjto rezolucj goszc, e ,,nie mona zawrze paktu solidarnoci wymagajcego zgodnoci w zasadach oglnych i przy wyborze rodkw midzy tendencjami rnicymi si zasadami i rodkami". Zgodzono si jedynie na powoanie wsplnej midzynarodowej federacji zwizkw zawodowych oraz Biura Korespondencyjnego i Statystycznego z siedzib w Verviers, lecz i ta decyzja pozostaa na papierze. Sprawozdania z obrad obfitujcych w ostre starcia postanowiono w ogle nie publikowa. W latach osiemdziesitych kontakty wzajemne ograniczay si zwykle do wymiany czasopism. Socjalici wkraczajcy zdecydowanie na ciek parlamentarn coraz ostrzej potpiali terrorystyczne metody walki naraajc si tym samym na zarzut zdrady i ,,zburuazyjnienia". Po mierci Marksa anarchici zdobyli si jednak na artykuy oddajce sprawiedliwo erudycji, umiejtnociom i zasugom twrcy zwalczanego przez nich kierunku . Zreszt nawet Bakunin nie kwestionowa jego naukowego autorytetu o czym wiadczy fakt, e, tak jak i Cafiero, podj si w swoim czasie tumaczenia I tomu Kapitau. Mao kto pamita, e pierwsze wydanie Kapitau w jzyku woskim (1879) opatrzone byo wstpem Carla Cafiero wwczas jeszcze anarchisty. Dwa konkurencyjne w zamyle kongresy paryskie zorganizowane w setn rocznic zdobycia Bastylii stay si dla ruchu libertarnego szans wyjcia z samoizolacji popychajcej aktywistw do sigania po coraz skrajniejsze rodki walki. Wrd delegatw na kongres gedystw znaleli si: S. Faure, D. Nieuwenhuis, Frank Kitz z Wielkiej Brytanii i S. Merlino. Ten sam Merlino obok Josepha Torteliera i kilku innych dziaaczy francuskich zwizanych z ruchem syndykalistycznym dysponowa rwnie mandatem na kongres posybilistw . Nikt nie zakwestionowa wwczas ich prawa do obecnoci na socjalistycznych kongresach. Ju jednak nastpny kongres II Midzynarodwki (Bruksela, 16-23 sierpnia 1891 r.) przynis im wiele rozczarowa. Anarchistyczne sekcje nie zostay na w ogle zaproszone, za ci delegaci, ktrzy mimo wszystko przybyli do Brukseli, znaleli si pod masowym

ostrzaem. Delegaci belgijscy wykluczyli anarchistw ze swego grona jeszcze przed sprawdzaniem penomocnictw; drugiego dnia obrad to samo, na wniosek marksisty Pablo Iglesiasa, uczynili Hiszpanie. Merlino, ktrego mandatu nie zakwestionowano, zosta aresztowany przez policj wskutek celowej niedyskrecji jednego z dziennikarzy . W tej sytuacji na placu boju pozosta osamotniony Nieuwenhuis, starajcy si bez powodzenia przeforsowa rezolucj o strajku generalnym w chwili wybuchu wojny. Niezraeni takim obrotem sprawy anarchici pojawili si w jeszcze wikszej liczbie na kongresie w Zurychu (1893), ale nieprzejednane stanowisko Bebela doprowadzio do ich usunicia z sali obrad 7 sierpnia 1893 r. Ostateczny cios ich nadziejom zadaa przegosowana przez wikszo rezolucja Francuzw, zakadajca, e w przyszoci nie bd dopuszczani delegaci nie uznajcy koniecznoci walki politycznej. Szedziesiciu wyproszonych mandatariuszy wspartych przez pewn liczb niezalenych socjalistw (m.in. Amilcare Cipriani) zorganizowao nastpnego dnia protestacyjny wiec, ktry zgromadzio koo 300 osb. Przemawiali m.in. Gustav Landauer i Domela Nieuwenhuis. Nie by to jednak ostatni akt dramatu. Decydujce starcie nastpio w Londynie w roku 1896 i miao niezwykle burzliwy przebieg. Dogodne miejsce obrad sprawio, i o prawo uczestniczenia w posiedzeniach ubiegao si ponad trzydziestu anarchistw, nie liczc pokanej liczby anarchosyndykalistw z mandatami od francuskich zwizkowcw. Byy wrd nich osobistoci tej miary, co: Nieuwenhuis, Cornelissen, Landauer, Kropotkin, L. Michel, Elise Reclus, Pietro Gori, Jean Grave, Malatesta, Nettlau, Hamon, Kitz, Bernard Lazare, Pelloutier, Tortelier, Pouget i Delesalle. Pomimo oglnej rezolucji uniewaniajcej mandaty anarchistw, o ile nie byy wydane przez syndykaty, spory o prawo uczestniczenia w obradach cigny si przez kilka dni doprowadzajc do rozbicia delegacji francuskiej na dwie zwalczajce si frakcje i przesonicia zasadniczych problemw, ktrymi Kongres mia si zaj. Sympatia i uwaga opinii publicznej skupia si teraz na mniejszoci skrzywdzonej nietolerancj socjaldemokratw. Anarchici, ktrzy od samego pocztku przewidywali taki scenariusz wydarze, zorganizowali 28 lipca w Londynie wielki mityng, podczas ktrego pen solidarno z nimi wyrazili: William Morris, Keir Hardie, Tom Mann, Jean Alternane i Amilcare Cipriani , za pniej, korzystajc z obecnoci tylu wybitnych aktywistw, konferowali przez trzy dni w salach St. Martin's Hall. O poczuciu wsplnoty z II Midzynarodwk nie byo ju wicej mowy. Najbardziej bola nad tym Kropotkin, ktry uwaa si zawsze za wolnociowego, rewolucyjnego socjalist i jak wikszo dziaaczy socjaldemokratycznych chtnie odwoywa si do dziejw Rewolucji Francuskiej. Tym dotkliwiej odczu musia obojtno francuskich socjalistw, ktrzy nie wstawili si za nim, kiedy odesano go z Dieppe do Londynu, gdy chcia odwiedzi Pary w okresie wizyty rosyjskiego nastpcy tronu. W XX wieku we wzajemnych stosunkach zapanowaa ozibo, przeradzajca si chwilami w jawn wrogo. Tylko wyjtkowe wydarzenia w rodzaju rewolucji rosyjskiej 1905 r., sprawy Dreyfusa czy zabjstwa Ferrera potrafiy skupia anarchistw i socjalistw we wsplnych pochodach. Nieustanny odpyw aktywistw do parlamentarnych ugrupowa lewicy podsyca nastroje niechci wrd wiernych kontynuatorw linii wyznaczonej przez Proudhona i Bakunina. Dlatego tak wiele grup anarchistycznych w swojej codziennej dziaalnoci przyznawao priorytet zwalczaniu wpyww socjalistycznych. Nie brakowao nawet takich, ktrych aktywno sprowadzaa si tylko do tego. Dopiero rewolucja 1917 r. doprowadzia do pewnego zblienia midzy anarchistami a socjalistami tendencji rewolucyjnej. Okazao si ono jednak bardzo nietrwae. Na zakoczenie tego przegldu powiza zewntrznych ruchu przynajmniej kilka sw powici wypada tajemniczej kwestii zwizkw z wolnomularstwem. Milcz na ten temat specjalici od dziewitnastowiecznego anarchizmu, jak rwnie autorzy zajmujcy si dziejami masonerii. Nie powica tej sprawie uwagi Ludwik Hass, a w ogromnym indeksie osobowym, jaki sporzdzi, mona znale zaledwie cztery nazwiska (Bakunin, Reclus, Proudhon i L. Michel) zwizane z ruchem libertarnym. Tymczasem list ich mona by byo powanie rozszerzy. Nie w tym jednak rzecz.

Waniejsze wydaje si dostrzeenie masoskiej inspiracji w okresie zarodkowym anarchizmu. Tak jak poczynania Le Lubeza odegray pewn rol w tworzeniu I Midzynarodwki, tak samo, cho moe w wikszym jeszcze stopniu, masoskie powizania Bakunina wywary pitno na jego Aliansie i pierwotnym ksztacie ruchu anarchistycznego. Autor Boga i pastwa wszed do niemieckich l wolnomularskich w roku 1845 i odnowi te zwizki, gdy osiad we Woszech w roku 1864. Dziaa tam wpierw we florenckiej loy II Progresso sociale", a potem wrd wolnomularzy Neapolu, ktrych usiowa przecign na stron socjalizmu . Podobnie zachowa si w przesiknitej masoskimi ideami Lidze Pokoju i Wolnoci. Organizacje, ktre zakada w drugiej poowie lat szedziesitych Midzynarodowe Braterstwo czy pniejszy Midzynarodowy Sojusz Spoecznej Demokracji odwoyway si do rytw, struktury oraz znakw masonerii. Jeszcze w latach siedemdziesitych w korespondencji z wtajemniczonymi brami" z tajnego Aliansu posugiwa si chtnie t symbolik. Nie jest te zapewne spraw przypadku, e pierwszy w peni anarchistyczny program Bakunina nosi tytu Katechizm wspczesnego wolnomularstwa". Zdaje si on wskazywa, e traktowa anarchizm jako swoist zmodyfikowan posta masonerii rewolucyjn w treci, ale tradycjonalistyczn w swych sprawdzonych i odpowiadajcych jego konspiracyjnym obsesjom formach. Wydaje si bardzo prawdopodobne, e wielu spord modych akolitw Bakunina otaro si ladem mistrza o masoneri. Dotyczy to szczeglnie dziaaczy woskich. Wiadomo na przykad z ca pewnoci, e masonem by w poowie lat siedemdziesitych Malatesta i nieco pniej Andrea Costa. Tak jak Proudhona czy Elisee Reclusa przycigno ich do wolnomularstwa przekonanie, e stwarza ono moliwo praktycznego dziaania na rzecz postpu, wolnoci i pokoju. Czonkami l w kocu XIX w. byli take m.in. Henri Ner i Augustine Hamon. Istnieje wiele faktw, ktre wskazuj porednio na trwao powiza midzy anarchistami i masoneri, przynajmniej w tych dziedzinach, w ktrych cele obu ruchw byy zbiene. Siedziba Genewskiej Sekcji Aliansu, odgrywajcej rol koordynujc wobec wszystkich pozostaych sekcji, znajdowaa si w masoskiej Tempie Unique. Reclus mg uruchomi Wolny Uniwersytet w Brukseli dziki pomocy tamtejszej Loy Przyjaci-Filantropw, ktra oddaa mu do dyspozycji wasne sale. Wolno przypuszcza, e i Francisco Ferrer wspomagany by przez masonw w swoich eksperymentach pedagogicznych, wiadomo bowiem, e by z nimi zwizany ju w poowie lat dziewidziesitych . wiecka edukacja, pacyfizm bd antymilitaryzm to dziedziny, w ktrych aktywno anarchistw budzia zawsze yczliwo wolnomularzy.

10. Anarchici i wiat zewntrzny wzajemne relacje

Wbrew wasnym tendencjom do samoizolacji i wzmacniajcym je, podejmowanym z zewntrz, prbom zepchnicia ruchu na margines ycia wspczesnego anarchici nie zerwali nigdy wizi z otaczajc ich rzeczywistoci. Niech do uczestniczenia w yciu politycznym nie przeszkadzaa im wcale wypowiada opinii dotyczcych kwestii bulwersujcych spoeczestwa belle poque. Mona, rzecz jasna, mie pretensje o to, e czynili to tak niesystematycznie i niekonsekwentnie, pewne problemy zbywajc absolutnym milczeniem, inne za zaledwie dostrzegajc, niemniej jednak sam fakt ich zainteresowania biecymi wydarzeniami politycznymi wydaje si niepodwaalny. Roczniki libertarnych czasopism wiadcz dowodnie o nieszczeroci oficjalnych zapewnie goszcych cakowit obojtno wobec zagadnie nurtujcych pastwo i spoeczestwo buruazyjne. Nawet mieszkacy odizolowanych komun anarchistycznych nie przejawiali, sdzc po korespondencji, tego rodzaju obojtnoci. Stosunkowo najwyszy oddwik budziy wydarzenia nadajce si bezporednio do wykorzystania w kampanii przeciwko militaryzmowi i parlamentaryzmowi wojny, afery sowem to wszystko co suyo demaskowaniu prawdziwego charakteru pastwa. Nie zawsze jednak sprawy ukaday si tak jednoznacznie. W wielu konkretnych sytuacjach nie byo bynajmniej oczywiste, jakie stanowisko powinni zaj anarchici. Rnorodno opinii wynikaa nie tylko ze zrnicowanej orientacji w temacie, lecz take z podziaw etnicznych oraz odmiennych wyborw taktycznych. Tak byo na przykad podczas wojny rosyjsko-tureckiej towarzyszcej powstaniu bugarskiemu w drugiej poowie lat siedemdziesitych, gdy cz dziaaczy opowiedziaa si za cis neutralnoci, za inni sympati dla ujarzmionych narodw bakaskich gotowi byli rozciga na wspierajcych ich Rosjan. Nie moemy sympatyzowa ani z armi rosyjsk, ani z tureck pisa Kropotkin Obie rn si w interesie swoich despotw. Ale pragniemy cakowitego wyzwolenia Sowian i prowincji greckich, i z tego powodu sympatyzujemy z powstacami jak dugo uosabiaj lud. Wierzymy te, e rewolucja spoeczna nie bdzie moliwa dopki cay pwysep nie zostanie wyzwolony z obcego ucisku" . Sprawa wojny na Bakanach .dyskutowana bya midzy innymi podczas kongresu w Bernie, nie podjto tam wszake adnej uchway. Zdaniem Leo Valianiego niezdecydowane stanowisko kongresu spowodowane byo obaw zraenia do anarchizmu Niemcw i Austriakw . Przez dugi czas utrzymyway si rnice zda w kwestii oceny sojuszu francusko-rosyjskiego. Wojskowo-polityczna wsppraca republikaskiej Francji z despotycznym caratem budzia opory zwaszcza w tych rodowiskach, ktre oczekiway od Marianny zapocztkowania nowego cyklu rewolucji na skal globaln. Tego rodzaju pogldy krytykowane byy ostro przez konsekwetnych" anarchistw, dla ktrych rnice ustrojowe midzy pastwami nie miay istotnego znaczenia. Rwnie wojna burska, skupiajca uwag anarchistw w stopniu nie mniejszym ni innych odamw europejskiej opinii publicznej, doprowadzia do pewnej polaryzacji stanowisk. Cz autorw, ulegajc popularnym na kontynencie nastrojom antybrytyjskim, idealizowaa republiki burskie przedstawiajc je jako niewinne ofiary angielskiego imperializmu . Dla ocen bardziej wywaonych reprezentatywne byy pogldy Caleba Reinacha, bardzo krytyczne wobec polityki rasowej Transwalu i Oranii. W jego opinii anarchici nie mog traktowa Burw inaczej ni ich wrogw. Oni [Burowie] nie walcz o odcicie si od kapitalistycznego wyzysku ani o reformy polityczne. To wojna pomidzy pastwem maych wacicieli kapitalistw i wielkim pastwem spekulantw". Warto zauway, e identyczne zrnicowanie opinii istniao rwnie w ruchu socjalistycznym.

Kolonializm i imperializm przeomu wiekw wzbudza wrd anarchistw nieomal jednomylne potpienie we wszelkich swoich przejawach. Krytykowano wic interwencj w Chinach, brutalne postpowanie Niemcw w Afryce, czy podboje militarne Wielkiej Brytanii. We francuskich pismach libertarnych ostro oceniano rodzinny kolonializm demaskowano jego obudny charakter i iluzoryczne korzyci jakie przynosi wiatu pracy. Duo rzadziej ni w prasie socjalistycznej zdarzay si tu artykuy usiujce broni wybranych aspektw polityki kolonialnej. Obrona militarnej obecnoci Francji w Afryce, przeprowadzona w roku 1895 przez Paula Adama , zabrzmiaa w tej sytuacji jak ostry dysonans. W sprawach dotyczcych oglnej sytuacji midzynarodowej anarchici wypowiadali si stosunkowo rzadko, jeli pomin krytyk przyspieszonego tempa zbroje. Nie znaczy to jednak, e wszechobecna w Europie propaganda nacjonalistyczna nie miaa do nich adnego dostpu. W archiwum paryskim przechowywany jest kuriozalny list grupy z Nancy do cesarza Wilhelma II, zaczynajcy si od sw: Mj biedny stary Wilhelmie. Piszemy do Ciebie, My Modzi Francuzi, by ci uprzedzi, e jeli nie oddasz natychmiast Alzacji i Lotaryngii oraz 5 mld wysadzimy ci wraz z twoj klik jedn bomb Ravachola albo melinitem". W miar zbliania si roku 1914 coraz wyraniej zarysowywa si wrd nich podzia na orientacj profrancusk i znacznie sabsz proniemieck, odpowiadajcy z grubsza podziaom narodowym. Nie wydaje si jednak, by towarzyszya temu wiadomo narastajcego zagroenia. Jeszcze w kocu lipca 1914 r. Malatesta nie wierzy w wybuch wojny, poniewa jak twierdzi buruazja boi si rewolucji" . Aktualne problemy polityki wewntrznej poszczeglnych krajw nie interesoway anarchistw zupenie. W prasie anarchistycznej powicano im uwag tylko wwczas, gdy towarzyszya im aura sensacji. Tak wanie stao, si ze spraw Dreyfusa, ktra w pewnym momencie zmusia" swoim rozgosem dziaaczy ruchu do zajcia wobec niej stanowiska. By to wyom w dotychczasowej praktyce, nie przez wszystkich bynajmniej akceptowany. Sam proces Dreyfusa w grudniu 1894 r. nie zosta przez anarchistw w ogle zauwaony. Dopiero w kocu roku 1896 zaczy ukazywa si publikacje Bernarda Lazare domagajce si jego rewizji. Lazare literat i gorcy sympatyk anarchizmu dziaa jednak na wasn rk i nie znalaz wwczas wrd swoich przyjaci spod znaku czarnego sztandaru adnego zrozumienia. Spokrewniony z alzackimi bankierami ydowskimi oficer uwaany za niemieckiego szpiega nie mg u nich liczy na wyrozumiao. Jego spraw traktowano w najlepszym razie jako wewntrzny problem kapitalistw, od ktrego proletariusze powinni si trzyma z daleka . Pod wpywem byskotliwej kampanii toczonej przez Zol i Clemenceau za porednictwem pisma ,,L'Aurore" na przeomie stycznia i lutego 1898 r., Sebastian Faure wycofa si publicznie z tego stanowiska , uznajc spoeczn wano tematu, za w p roku pniej zaangaowa si bez reszty po stronie nieszczsnego kapitana artylerii. Pouget i Grave, nie posuwajc si a tak daleko, zrozumieli przynajmniej, w przeciwiestwie do gedystw, potrzeb szerokiego informowania mas o przebiegu sprawy Dreyfusa. Od jesieni 1898 r. i przez cay rok nastpny anarchici francuscy naleeli do najaktywniejszych poplecznikw kampanii dreyfusistw, uczestniczc niekiedy, dla dobra sprawy, we wsplnych wiecach z socjalistami, co zdarzao im si dotd niezmiernie rzadko. Faure zawiesi nawet chwilowo wydawanie Le Libertaire", aby mc redagowa Le Journal du Peuple" jeden z czoowych organw koalicji atakujcej wojsko, Koci i ca francusk prawic. Tak jednoznaczne zaangaowanie wywoao sprzeciw Grave'a i sporej czci opinii libertarnej. Da mu wyraz Emile Janvion w referacie O postawie anarchistw podczas sprawy Dreyfusa", przygotowanym na paryski zjazd anty-parlamentarzystw (1900), w ktrym skrytykowa zarwno sentymentaln" opcj Faure'a, jak i tendencj do zamykania si w wiey z koci soniowej". Zaleci natomiast anarchistom nawizanie kontaktu z tumem, nie po to, by mu gosi przestarzae, bd ciasne teorie, ani by wykorzystywa jego zo czy naiwno, ale po to, aby wyrwa go z rk oszustw". Po uaskawieniu Dreyfusa we wrzeniu 1899 r. kampania zacza samoczynnie

wygasa, tote podziay zarysowujce si w onie ruchu w kocu lat dziewidziesitych szybko straciy na znaczeniu. Trwa korzyci jak wycign anarchizm francuski z tego przejciowego zaangaowania, byo przeamanie ywionych do uprzedze w rodowiskach radykalnych i socjalistycznych. Owocowao to midzy innymi przyspieszonym powrotem wielu zesacw skazanych na przymusowe roboty w Gujanie czy Nowej Kaledonii. Jednym z ubocznych skutkw sprawy Dreyfusa byo dostrzeenie przez anarchistw problemu antysemityzmu w peniejszym ni dotd wietle. W okresie wczeniejszym nie wykraczano na og poza oglnikowe deklaracje potpiajce wszelkie formy rasizmu. Wobec tzw. kwestii ydowskiej zachowywano w praktyce cis neutralno, za na pogldach wielu aktywistw ciy negatywnie nieobcy i innym ugrupowaniom lewicy stereotyp yda-bankiera uosabiany przez Rotszyldw. Proudhon i Bakunin czoowi teoretycy ruchu nie kryli swoich przekona. Ich pisma roj si od ostrych antysemickich sformuowa wiadczcych o bardzo gbokich uprzedzeniach. Zauwa, e wszyscy nasi wrogowie, wszyscy nasi przeladowcy s ydami Marks, Borkheim, Liebknecht, Jacoby, Weiss, Kuhn Utin nale wszyscy, z tradycji i instynktu, do tego ruchliwego i intryganckiego narodu wyzyskiwaczy i burujw" pisa Bakunin w licie do Richarda . Polemizujc z Hessem czy Marksem wielokrotnie dawa wyraz przekonaniu, e ydzi s ,,z natury rzeczy" konserwatystami, obrocami pastwa i wasnoci, a w polityce midzynarodowej sojusznikami Niemiec. Wyrane lady tego samego stylu mylenia odnale mona w niektrych wypowiedziach Guillaume'a z okresu konfliktu midzy Marksem i Bakuninem . Nie by te wolny od antysemityzmu Paul Brousse. W serii artykuw o przyczynach wczesnego kryzysu przemysowego opublikowanych w ,,Le Rvolt" jesieni 1879 r. przedstawi ydw jako krlw epoki" i czoowych winowajcw fabrykantw niszczcych przemys zegarmistrzowski w Jurze oraz kupcw oszukujcych w handlu i nie dbajcych o jako towarw. ydzi zachowuj si teraz jak armia w podbitym kraju" pisa w konkluzji . Bardziej jeszcze wymownym od treci tej publikacji by fakt, e redakcja nie otrzymaa po niej adnych listw protestacyjnych. Napyny natomiast propozycje bojkotu handlu ydowskiego przez utworzenie ligi robotnikw i drobnych wacicieli . Bardzo zrnicowane reakcje wrd europejskiej lewicy wywoaa fala pogromw w Rosji z roku 1881. Obok gosw wyraajcych oburzenie nie brakowao opinii dopatrujcych si w tych wydarzeniach wyrazu nastrojw rewolucyjnych bd wzrostu wiadomoci klasowej mas ludowych (Drahomanow). Niemiecki Sozial Demokrat" uzna za stosowne przypomnie, e od pogromw spekulantw zboowych zacza si Wielka Rewolucja Francuska. atwiej w tych warunkach zrozumie dlaczego nastawiony do ydw pozytywnie Elise Reclus nie potrafi si przej doniesieniami Pawa Axelroda. Cich tolerancj dla postaw antysemickich dostrzec mona byo najczciej u anarchistw rosyjskich, francuskich i niemieckich, prawie nigdy za u Wochw czy Hiszpanw. Podziay nie byy jednak a tak proste. Pen gam stanowisk prezentowali na przykad anarchici francuscy, wrd ktrych nie brakowao nigdy autentycznych filosemitw (Alexandre Zeaves, Augustine Hamon, braci a Reclus) i antysemitw (Emile Janvion). Za przypadek skrajny uzna wypada pogldy wspomnianego wyej Bernarda Lazare czcego w sobie tylko wiadomy sposb anarchizm z syjonizmem. Szczytowy okres sprawy Dreyfusa, przypadajcy na lata 1897-1900, zaznaczy si w prasie libertarnej caej Europy Zachodniej du liczb artykuw pitnujcych zjawisko antysemityzmu. Celowa w tym szczeglnie organ Faure'a, ktry wwczas dopiero dostrzeg istnienie ydowskiego proletariatu. Dla Le Libertaire" i jego redaktora zwalczanie przesdw dotyczcych ydw stanowio wany element kampanii wymierzonej przeciwko Kocioowi. lunctim midzy obiema sprawami wyrazi Faure dobitnie w artykule zatytuowanym Oskaram naladujcym pod wieloma wzgldami wczeniejsze o dwa i p miesica gone wystpienie Zoli . Inny poczytny organ francuskich anarchistw Les

Temps Nouveaux" uwikany by w polemik z Edouardem Drumontem, ktry kilka lat wczeniej mia odwag broni autorw zamachw bombowych, teraz jednak jako jeden z filarw obozu antydreyfusistw zarzuca anarchistom zaprzedanie si ydom. Grave odrzuci wwczas to pomwienie, ale rzecz dziwna powtrzy je po latach we wasnych wspomnieniach pod adresem Faure'a w nieco tylko zmodyfikowanej postaci. Twierdzi tam, e Le Journal du Peuple" wydawany by za pienidze ydw", za samo zaangaowanie si jego redaktora po stronie Dreyfusa tumaczy niskimi pobudkami chci zbicia majtku na sensacyjnej sprawie. Po wyganiciu sprawy Dreyfusa zainteresowanie libertystw kwestiami aktualnymi znacznie zmalao, aczkolwiek nigdy ju nie wrcio do tak niskiego poziomu jak niegdy. Bardzo ywe reakcje wywoyway zawsze w Anglii i we Francji wydarzenia rosyjskie. Silny oddwik budziy doniesienia o rzeziach dokonywanych na ludnoci ormiaskiej. Z nie skrywan sympati ledzono informacje o sukcesach powstacw macedoskich. Szybkie postpy rewolucyjnego syndykalizmu w Hiszpanii, we Woszech i we Francji odgryway uwag dziaaczy od pryncypiw i kieroway j ku realiom warunkw ycia i pracy robotnikw. W kocu roku 1906 podczas wielkich strajkw wglowych, ktre objy departamenty Nord i Pas de Calais, Grave zwrci si w tej sprawie z listem otwartym do mianowanego niedawno po raz pierwszy premierem Clemenceau. Ten bezprecedensowy w dziejach anarchizmu krok, jawnie sprzeczny z koncepcj bojkotu oficjalnego ycia politycznego, stanowi bezporednie nawizanie do taktyki stosowanej przez samego premiera w roku 1898. Nie odnis jednak oczekiwanych skutkw i nigdy ju pniej nie sigano po bro tego rodzaju. Ze wzgldu na ambiwalentny stosunek do uczestniczenia w yciu publicznym antyautorytaryci rzadko i niechtnie wychodzili w zwartych szykach na ulice. Dotyczy to rwnie obchodw robotniczego wita 1 Maja. Zainteresowanie anarchistw manifestacjami pierwszomajowymi wyranie sabo w miar ich rytualizacji i przechwytywania przez partie robotnicze. Jednake w okresie pocztkowym pomidzy rokiem 1886 i 1891 wnosili do nich wasny niepodwaalny wkad. Gone wydarzenia na Haymarket Square w Chicago (3 maja 1886) zakoczone egzekucj Parsonsa, Spiesa, Engela i Eirchera, nakaday na aktywistw ruchu pewnego rodzaju moraln obligacj uczestnictwa w pochodach protestacyjnych, tumic nasuwajce si wtpliwoci. Bez adnych zastrzee poparli ide proletariackiego wita ju w roku 1886 dziaacze hiszpascy, lecz nadawali jej wasn, specyficzn interpretacj. Ich pochody miay zawsze bojowy charakter. Traktowano je jako prb strajku generalnego, a nie pokojow manifestacj siy. Pocztek maja w Katalonii przynosi zazwyczaj krwawe niwo. We Francji samodzielne wystpienia anarchistw odnotowano na wiksz skal tylko w latach 1890-1891. W roku 1890 kilkudziesiciu dziaaczy prowadzio w kocu kwietnia kampani agitacyjn (wiece i odczyty), ktr przerway prewencyjne aresztowania. Do wizienia trafio wwczas kilkanacie osb, wrd nich Louise Michel i Sebastian Faure. Nastpny rok zaznaczy si incydentem w Clichy", gdzie doszo do wymiany strzaw midzy bojowcami a policj oraz manifestacj modych antypatriotw". Ju wwczas podnosiy si gosy, e organizowanie" protestw, wyznaczanie im konkretnych dat czy celw sprzeczne jest z ideaami ruchu, poniewa niszczy spontaniczno i stwarza bezporednie niebezpieczestwo zaraenia si duchem reformizmu. Podsumowanie tych argumentw zwieczone konkluzj o koniecznoci bojkotu 1 Maja i potrzebie szerokiej kampanii wyjaniajcej stanowisko obozu libertarnego zawiera list S. Faure'a do towarzyszy z Cherbourga , w ktrym poddane zostay krytyce nie tylko konkretne formy organizacyjne (ju wwczas odstrczajce anarchistw pacyfizmem i oficjalnoci), ale sama idea obchodw wita robotniczego. W lutym 1892 r. omiu znanych dziaaczy (Malato, Pouget, C. Martin, Brunet, Tortelier, Prolo, Henry, Chiroki) zaprotestowao przeciwko rezygnacji z udziau w obchodach pierwszomajowych . Malejce siy ruchu w epoce zamachw i policyjnych represji stany na przeszkodzie w realizacji ich zamiarw. Opinia wikszoci bya zreszt przeciwna tym planom. W prasie libertarnej pojawiy si wwczas nieprzypadkowo fragmenty niechtnych tumowi

socjologicznych analiz pira Taine'a, Tarde'a czy Le Bona. Psychika mas wydawaa si sprzeczna z indywidualizmem oraz wysublimowaniem duchowym anarchistw. Czarne sztandary podczas pochodw pierwszomajowych mona odtd napotka jedynie w Hiszpanii. We Woszech i we Francji pojawiy si ponownie na krtko zreszt w czasach najwikszego nasilenia anarchosyndykalizmu. Negatywny stosunek do anarchistw miarodajnych orodkw opinii publicznej prasy, parlamentarzystw, rodowiska naukowego stanowi naturaln i nieuchronn konsekwencj wrogoci manifestowanej przez naladowcw Proudhona, Bakunina czy Kropotkina w stosunku do buruazyjnego spoeczestwa. Jak dugo w prasie libertarnej pojawiay si choby sporadycznie artykuy nawoujce do krwawej rozprawy z filarami spoeczestwa, trudno byo liczy na inn postaw z ich strony. Ta zdroworozsdkowa konstatacja nie powinna wszake usprawiedliwia rozmiarw ignorancji, uprzedze i zwyczajnej gupoty towarzyszcej publicznym enuncjacjom na temat anarchizmu. Emocjonalne wypowiedzi dyktowane przez strach i nienawi zbyt czsto zastpoway pogbion analiz problemu. Za odbiegajcymi raco od prawdy opiniami formuowanymi nawet przez fachowcw krya si czciej autentyczna niewiedza ni czyja za wola. Wystarczy przypomnie, e jeszcze w kocu XIX w. Encyklopedia Larousse'a prezentowaa Bakunina jako rosyjskiego patriot", czy to, e we wspomnieniach inspektora Scotland Yardu Lenin i Trocki figuruj jako niebezpieczni anarchici . Zapotrzebowanie na rzeteln wiedz o propagatorach wolnoci absolutnej pojawio si stosunkowo pno, gdy w umysach wikszoci obywateli zdyy si ju na dobre zagniedzi stereotypy. Mimo i zainteresowanie anarchizmem w czasach poprzedzajcymi erupcj czynu indywidualnego byo zgoa niewielkie, od samego pocztku kojarzono go, wskutek powiza z I Midzynarodwk, z potajemnym rozgazionym spiskiem majcym na celu zdobycie wadzy nad wiatem. Sia ruchu bya wyolbrzymiona, a jego poczynania demonizowane. Tym niemniej by to jedyny okres, w ktrym oficjalny kontakt nie by cakowicie przerwany. Utrzymyway go redakcje czasopism prowadzce ze sob niekoczce si polemiki. ,,L'Avant-Garde" i Le Rvolt" stanowiy przedmiot atakw francusko- i niemieckojzycznej prasy ukazujcej si w Szwajcarii, hiszpaski El Productor" uwikany by w konflikt z organami radykaw i republikanw, artykuy z The Freedom" znajdoway oddwik na amach ,,Westminster Review", czy te Nineteenth Century". Jeszcze w roku 1889 w dalekim od wszelkiego radykalizmu Le Figaro" ukaza si artyku H. Fabre'a Reportage anarchiste przedstawiajcy w korzystnym wietle pismo La Rvolte". Na pocztku ostatniej dekady XIX w. nawet ta nika wi ulega przerwaniu. Wyrazem sabncych powiza byy rwnie coraz rzadsze protesty wybitnych przedstawicieli wiata nauki i kultury przeciwko represjonowaniu za przekonania czoowych autorytetw ruchu. Po uwizieniu Kropotkina w roku 1883 w caej Europie Zachodniej mnoyy si gosy wyraajce solidarno ze skazanym i oburzenie na wyrok. Nieprzejednany wrg socjalistw Ernest Renan odda do dyspozycji winia swoj prywatn bibliotek, Francuska Akademia Nauk zaofiarowaa si dostarcza wszelkie potrzebne mu materiay. Wniosek Clemenceau o amnesti uzyska poparcie ponad stu deputowanych. Pod petycj Anglikw z identycznym wnioskiem, zoon na rce prezydenta Grevy przez stojcego nad grobem Victora Hugo figuroway nazwiska Swinburne'a, Morrisa, Burne-Jonesa, Alfreda Wallace'a, jak rwnie kilkunastu profesorw oraz dyrektorw British Musum. W porwnaniu z tak reakcj niemiae protesty przeciwko represjonowaniu Reclusa i Grave'a w latach 1893-1895 musz dawa wiele do mylenia. Zola, bronicy dotd niezomnie swobd dziennikarskich, podczas procesu redaktora La Rvolte" w roku 1894 odmwi przyczenia si do petycji o jego uwolnienie dajc do zrozumienia, e powinien zapaci wizieniem za swoje pogldy. Zauwaalna zmiana nastawienia wpywowych rodowisk intelektualnych bya odbiciem narastajcej wrogoci do anarchistw ogarniajcej prawie cae

spoeczestwo. Pod wpywem zamachw bombowych dotychczasowe wspczucie, nie pozbawione nuty sympatii, przerodzio si w odraz skaniajc do poszukiwania skrajnych rozwiza i rodkw. Antyanarchistyczna histeria rozptana przez sensacyjn pras amerykask po wydarzeniach w Chicago z 1886 r. dotara do Europy w roku 1891. Jej obraz by wszdzie taki sam. Skaday si na ni zaostrzone represje, pospiesznie uchwalane nowe, drakoskie prawa, wyolbrzymione i fantastyczne informacje o celach, metodach i moliwociach ruchu, wskutek ktrych wszystkich jego aktywistw, jak rwnie sympatykw zaczto traktowa jako pospolitych kryminalistw stanowicych zagroenie dla spoeczestwa. Mnoce si coraz bardziej i chtnie publikowane wypowiedzi domagajce si fizycznej rozprawy z anarchistami przy pomocy drastycznych rodkw znajdoway intelektualn podbudow w opiniach autorytetw naukowych przecigajcych si w demaskowaniu ich przestpczej i chorobliwej natury. Pomawiano anarchistw o zwyrodnienia cielesne (Lombroso), bd umysowe (Krafft-E-bing), o popd samobjczy" bd poszukiwanie sawy za wszelk cen, o ateizm albo religijny mistycyzm. Pisma amerykaskie pod pretekstem walki z anarchizmem domagay si wypdzenia wszystkich niepodanych cudzoziemcw. Jedyni dobrzy anarchici to martwi anarchici" gosi w tych latach naladujc wypowiedzi gen. Jacksona o Indianach szacowny Globe Democrat" z St. Louis. Oskarani o radykalizm Rycerze Pracy odcinali si publicznie od dzikich bestii" na lewicy. Podobnie byo w Europie, Niejaki Henry Holt z ca powag proponowa w roku 1893 prewencyjne wieszanie anarchistw . W powanych wiktoriaskich periodykach mnoono pod ich adresem dosadne sformuowania w rodzaju: podrzynacze garde" lub plwociny ludzkoci". Paryskie popoudniwki wzbogaciy si o now rubryk stanowic poligon sensacyjnego dziennikarstwa stay kcik powicony najnowszym wyczynom apostow spontanicznej rewolucji. Frank Harris, publicysta i pisarz o duej renomie, przypaci wymwieniem z pracy pozytywn ocen ideologii libertarnej. Sprawiedliwo wymaga, by ten jednostronny i monotonny obraz wzbogaci o pewne wtki odrbne. Rzecz w tym, e nawet w okresach najzacieklejszej nagonki na zwolennikw propagandy czynem nie brakowao pojedynczych wystpie wiadczcych jeli nie o sympatii, to przynajmniej o gbokim wspczuciu dla przeladowanej mniejszoci, cho wymagao to nie lada odwagi. We francuskiej Izbie Deputowanych odzyway si gosy protestu przeciwko formie i zakresowi represji . Znane z nonkonformizmu czasopismo ,,L'Intransigeant" Henri Rocheforta krytykowao prymitywizm rozptanej kampanii. W Review of Reviews" Steada, pradziadku dzisiejszego Reader's Digest", mona byo w tych latach przeczyta przedruki artykuw Kropotkina i Charlesa Malato. Pisarka o nazwisku Ouida zwracaa uwag angielskiej opinii publicznej na ograniczenia wolnoci twrczej spowodowane na kontynencie przez nowe ustawodawstwo. Byo ono w jej opinii tak rygorystyczne, e jak twierdzia tylko nieliczni pisarze brytyjscy mogliby unikn woskiego wizienia" . W podobnym duchu, wymiewajc paniczny strach przed dynamitem", wypowiada si StepniakKrawczyski dawny bojowiec Narodnej Woli. Stosunek do anarchistw uleg pewnej zmianie dopiero w samym kocu lat dziewidziesitych, gdy zdano sobie lepiej spraw z prawdziwej proporcji si. Dziaaczom ruchu zaczto przypisywa bardziej ludzkie cechy, za w miejsce strachu pojawio si lekcewaenie. Niemniej jednak kady nowy wybuch bd zamach przypisywany anarchistom odradza wczeniejsze uprzedzenia. Skupiska imigrantw w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych podejrzewano o planowanie zgadzenia wszystkich monarchw europejskich. W roli koordynatora tych poczyna obsadzano najchtniej Malatest. Aktywici austriaccy skaryli si w roku 1908 na represje za rzekome przygotowywanie zamachu na ycie arcyksicia Franciszka Ferdynanda. W okresie rewolucji 1905-1907 Czerwony Krzy, zapewne pod wpywem doniesie o akcjach terrorystycznych, zaprzesta udzielania pomocy uwizionym anarchistom. W miar pogarszania si sytuacji midzynarodowej coraz wikszy odam prasy dawa

niedwuznaczny wyraz przekonaniu, e ruch libertarny stanowi przykrywk dla swobodnego funkcjonowania szpiegw niemieckich w Paryu czy Londynie. W sensacyjnych informacjach na ten temat celowali zwaszcza dziennikarze angielscy.