rtler

V. MNORSKY

&

rdistan
D.N. Mac
TH. BOS Kenze

Doz Yaynlar Tarih/Aratrma

Krtler ve Krdistan
Th. Bois,
V.

Minorsky, D.N. Mc Kenzie

zgn Ad The Encyclopaedia of islam, Kurds, Krdistan

ngilizce'den eviren
Kamuran Fratl

Dizgi/Mizampaj
Nadire Ik

Kapak Tasarm
Nadire Ik

Birinci Bask
Ekim 1996

kinci Bask
Eyll 2004

Bask Can Matbaaclk

ISBN
975-6876-42-5

DOZ YAYINLARI
Taksim Cd. No: 71/5 80090 Beyolu - Taksim - STANBUL Tel.: (0212) 297 25 05 - Fax: (0212) 297 13 73 E-nail: doz@tnn.net

KRTLER ve KRDSTAN

Th. Bois V. Minorsky

D.N. Mac Kenzie

erfUT-'--

KRTLER ve KRDSTAN

Th. Bois

Minorsky D.N. Mac Kenzie

V.

NDEKLER
I. BLM : GENEL GR II. BLM : KRTLER VE YURTLARI:
9

KRDSTAN
A. Krdistan'n Blgesel Kapsam v B. Krdistan'n Etnik ve Corafi Kapsam

11
11

12
15

C. Saysal Adan Krtler

D. Krdistan'n Corafyas
1.

16 16

Fiziksel Corafya

2. Yeralt ve Yerst
3.

Zenginlikleri

24 29 36
41
41

nsanlar E. Krdistan'n Antropolojik Profili

III. BLM : TARH

A. Kkenler ve slamiyet ncesi Tarih

Soy Aalar ve Halk Etimolojisi B. 1920ye Kadar slamiyet Dnemi

1.

47

50
51

Arap stilasndan Sonra Krtler

Krtler Hezbaniler
KRTLER VE KRDSTAN

2. Halifeler ve Buyid Hakimiyeti Dneminde

54 57
5

eddadiler : Hsnweyhiler Mervaniler 3. Trk Fetihleri Ouzlar Musul Atabeyleri Diyarbakr Artuklu Atabeyleri 4. Eyyubiler 5. Harzemah Celaieddin 6. Mool lhanllar 7. Memlk Sultanlar Dneminde Krt Airetleri 8. Timur ve Trkmen Slaleleri 9. Safevi ahlan ve Osmanl Sultanlan 10. erefname Grup A: Cezire ve Dersim Aras Grup B: Cezire ve Kilis Aras Grup C: Cezire ve Hoy Aras Grup D: Hakkari'nin Gneyi Grup E: Pers Krtleri 1650 'den 1730 'a Afganlar Nadir ah Zend Slalesi Kaarlar 11. XIX Yzylda Trkiye Rus-Trk Savalar Hamidiye Alaylar Ermeni-Krt likileri :
XX. Yzyl

59

60
63
65 65 68

69

70
72
73
75

78 79
83

84
88

90 92 94
95
:.

96 96
97 98

99
100
101

102 103

C. 1920den Gnmze
6
KRTLER VE KRDSTAN

107

/. Trkiye
2.
3.

108 112
115

ran

Irak 4. Suriye ve Lbnan IV. BLM: KRTLER'DE TOPLUMSAL YAAM A. Krt Toplumunun Temel Yaplar 1. Krt Ailesi 2. Airet rgtlenmesi Krt Airetlerinin Listesi Krt Aireti ve eleri Airet Bakan, Ykmllkleri, Sorumluluklar ve Kazanmlar 3. Ekonomik Yaplar Krtler' de Gerlik Krtler' de Kyllk B. Dinsel Durum C. Gelenek ve Grenekler 1. Giyim-Kuam 2. Evlilik ve Cenaze Alkanlktan 3. Bayramlar ve Mevsim Trenleri 4. Dans ve Mzik 5. Oyunlar, Spor ve Avclk V. BLM : DL VI. BLM : FOLKLOR VE EDEBYAT A. Popler Edebiyat ve Halk Edebiyat B. Yazl ve Szl Edebiyat 1. Kkenler ve Klasik Dnem 2. Modern a C. Krt Basn

126

129 130 130 134

134
135

138

140 140
141

147 153

153

154
155 158
161

165

169

169 174 176 179

188

KRTLER VE KRDSTAN

I. BLM

GENEL GR

Yakn Dou 'da ranl bir halk olan Krtler, az ok laik bir lke olan Trkiye ile ii ran, Arap ve Snni Irak, Kuzey Su riye ve Sovyet Transkafkasya'nn kesitii blgede yaamak tadrlar. Bu topraklarn, yani Krdistan'n iktisadi ve toplum sal nemi inkar edilemez. Krt Halk, Birinci Dnya Sava'nn sona ermesinden bu yana tm komular gibi iktisadi, toplumsal ve kltrel alanda olduu kadar siyasal dzen bak mndan da nemli dnmler geirmektedir. Krtlerin say sz sorunu zerine her lkede bir ka kitaptan oluan kabark bir liste mevcuttur. Aada konuyla ilgili yetkin bir bibliyog rafya almasnn listesini veriyoruz:

KAYNAKA
Rostopin, Bibliografiya po kurdskoy probleme (Krt sorunu zerine kay naka), Revol. Vostok, 1933/3-4 (19-20), 292-326, 5 (21), 159-73; O. Vil'cevskiy, Bibliograficevskii obzor zarubeznukh kurdskikh pecatnukh izdaniy ve XX stolety, Iranskie Yazki, I, Moskova-Leningrad 1945, 147-81; M. B. Rudenko, Opisanie Kurdskikh rukopisey Leningradskikh sobraniy, Izdat. Vost. Lit., Moskova 1961, N. A. Aleksanian, Bibliografiya k'tebed k'rd ya Sovetie, Erivan 1962, Krte ve Rusa; J. S. Muaelian, Bibliografiya po kurdovedeniyu, Izdat. Vost. Lit. 1963;
F. B.

KRTLER VE KRDSTAN

C. J. Edmonds, A bibliography of Southern kurdish 1920-1936 (Gney Krtle ri zerine Kaynaka) 1920-1936, JRCAS, XXXII (1945), 185-91; D. N. Mac-Kenzie, A bibliography of Southern Kurdish (1945-1955), (Gney Krtleri zerine Kaynaka, 1945-1955), JRCAS, 1X1 V (1957), 31-7, E. R. McCarus, Kurdish language studies (Krt Dili almalar), MEJ (Yaz
1960), 325-35;
P.

Rondot, Les Kurdes, le Krdistan, la auestion krde, Essai de bihliographie (Krtler, Krdistan, Krt Sorunu, Kaynaka Denemesi), En Tene d' slam,
1947/2;

A. Bennigsen, Les Kurdes et la Kurdologie en Union Sovietiques (Krtler ve Sovyetler Birlii'nde Krdoloji), Cahiers du Monde russe et sovietique, II (Nisan-Haziran 1960), 513-30; M. Mokri, Kurdologie et enseignement de la langue krde en U. R. S. S. (Kr doloji ve S.S.CB'de Krt Dili retimi), L'Ethnographie, 1963, 71-106; Th. Bois, Bulletin raisonne d'etudes Kurdes, n Machria, I VII (1964), 527-70; ISK's Kurdish bibliography (ISK'n Krt Kaynakas), bas. Silvio vrjfl Rooy ve Kees Tamboer, Amsterdam 1968, 1, 658 (9350 no.) bkz. Th. Bois, Bior'da, 1969/3-4, 184-87;

Mistefa Ehmed Neriman, Kitebxane Krdi, Kerkk 1960.

10 KRTLER VE KRDSTAN

II. BLM

KRTLER VE YURTLARI: KRDSTAN

Thomas Bois
A. Krdistan'n Blgesel Kapsam

"Krt" etnik teriminin kullanm ok eskilere dayanmakla birlikte, bu terimin yaygn olarak kullanm Arap yaylmasn dan itibaren bilinegelmektedir. Tarihsel adan "Krdistan" ya da "Krtlerin lkesi" adnn Hemedan'n kuzeydousunda bakenti Bahar olan bir eyalet kuran son Byk Seluklu H kmdar Sultan Sencer (l. 552/1157) zamanna dayand sa nlmaktadr. Azerbaycan ve Loristan arasndaki bu eyalet, Hemedan, Dinewer, Kirmanah ve Senna (no) blgelerini ii ne alarak Zagros'un dousu, ehrizor'un bats ve Zap'da Xuftiyan'a kadar uzanyordu. Hamdullah Mustavvfi (01.750/ 1349) Nuzhat al-kulubl adl kitabnda 16 eyaletten sz etmek tedir. Ancak Krdistan'n blgesel kapsam yzyllar boyunca deiiklikler gsterdi. eref Han, el-Cibal2 denilen eyaletteki her gelimeyi kaydeden tm Arap tarihiler gibi erefname' si nin (1597) ilk cildinin 3. ve 4. blmlerinde Lorlar ' da Kr\)Nuzhet El Kulub Bas. Le Strange, s. 108; bas Tahran 1957, s. 127. 2) V. Barthold, storiko - geograficeski obzor rana, St. Petersburg, 1903, s. 138.
KRTLER VE KRDSTAN

11

distan'a katmakta tereddt etmez. Trk gezgin Evliya elebi (l. 1093/1682) de, o dnemde Krdistan'n 9 vilayetten olu tuundan szeder:3 Erzurum, Van, Hakkari, Diyarbekir, Cezire, Amadiye, Mu sul, ehrizor ve Erdelan. Evliya elebi ayrca lkeyi boydan boya katetmek iin 17 gn gerektiini syler. Ne varki Osmanl sultanlaryla ran ahlar arasndaki re kabet lkenin birliini bozdu. 17. yzylda Osmanl ynetimi Krdistan Eyaleti'ne ancak 3 liva verdi: Mu, Dersim, Diyar bekir. Ayn ekilde, 16. yzylda ran'da da Hemedan ve Loristan Krdistan'dan ayrlm, Krdistan ad, bakenti no olan Erdelan blgesiyle snrl kalmt. ran bugn de Krdis tan adnda bir eyaletin varln tanyan tek lkedir. Dier l kelerde Krdistan resmi dilden ve atlaslardan silinmitir. Tr kiye'de Dou Anadolu'dan, Irak'ta kuzey eyaletlerinden, Su riye'de ise Cezire Eyaleti'nden dem vurulmaktadr.4
B. Krdistan'n Etnik ve Corafi Kapsam

Yukardan da anlalaca gibi, Krdistan'n tarihi ve siya si kapsamnn gerek etnik kapsamyla uyum iinde olmad aktr. Bu yzden ilgili lkelerle snrlar, ancak yaklak ola rak belirlenmek zorundadr. Krtler, Trkiye'nin dou blgesinin tamamnda ikamet etmektediler. Trotter'a (1878) gre, Krt yerleim blgesinin ku zey snr Divrii-Erzurum-Kars hattdr. Erzurum blgesinde zellikle douda ve gneydouda yaarlar. Ayrca Ararat'n ba t yamalarnda, Kazman ve Tuzluca ilelerinde otururlar. Ba tda Frat'n tesinde geni bir erite5 Sivas blgesinde de Kan3) Evliya elebi, Seyahatname IV, s. 74-5 4) Kassemo, A., Krdistan and the Kurds,14, Prague-London 1965, 5) Ritter, XI, s. 144.

12 KRTLER VE KRDSTAN

gal ve Divrii lelerine yaylmlardr. Ayn ekilde btn bl gede bu snrlarn dou ve gneydousunda Krtlerin yaadk lar alanlar vardr. Kilikya'da, Ankara'nn gneyinde Hayma na'da ve stanbul, Ankara, zmir gibi byk kentlerde bile nemli Krt topluluklarna rastlanabilir. Ksaca, bugn Trkiye

ynetimsel olarak 67 ile aynlmsa bunlarn en azndan 17 'si nin hemen hemen tmyle Trkiye Krdistan'na ait olduu sylenebilir. Kuzeydouda Erzincan, Erzurum ve Kars; ortada batdan douya ve kuzeyden gneye doru Malatya, Tunceli, Elaz, Bingl, Mu, Karakse (Ar); sonra Adyaman, Diyar bakr, Siirt, Bitlis ve Van; son olarak Urfa, Mardin ve Culamerg (Hakkari) gibi gney illeri. Ayrca Trkiye Krtleri douda ran'daki kardeleriyle de balant halindedirler. ran Krtleri lkenin kuzeybatsnda yaamaktadrlar. n celikle Bat Azerbaycan eyaletlerinde Urmiye Gl 'nn kuze yindeki Maku, Kotur, ahpur ve gneyindeki Mehabad (eski ad Sabla) nahiyeleri; bakenti no ya da Sanandaj olup Kr distan Eyaleti olarak anlan Erdelan Eyaleti 'nde Bukan, Saqqiz, Serdet, Bana, Bicar (Garrus), Meriwan ve Hawraman nahiyeleri; Kirmanah Eyaleti 'ndeyse Qasre irin. Ayrca Ho rasan'daki Bucnurd'da ve Fars ile Kirman'da da birbirinden ayr Krt gruplar bulunmaktadr. Tebriz gibi kentlerde ve Tahran'n d mahallelerinde de birok Krt yaamaktadr.6 ran'n epey dousu ve dna den Belucistan'da nemli bir Krt aireti vardr. Irak'ta Krtler, lkenin kuzey ve kuzeydou livalarnda veya Musul'dan yakn zamanda ayrlan Duhok vilayetinde, Zaxo, Mazuri Cer, Amadiye ve Aqra nahiyelerinde yaarlar. Halk Yezidi olan Sincar'la exan Sleymaniye (tmyle Krt) ve Kerkk Livalar ile Zagros'un batsndaki ran Krt6) Brugsch, Reise, II, s. 496.

KRTLER VE KRDSTAN

13

leri'yle komu Diyala Livas 'ndaki Xaneqin ve Mandali nahi yelerinde ounluk oluturan Krtler ynetiminden dlan mtr. Badat ve Musul'da da ok sayda Krt yaamaktadr. Suriye'de ise Krtler lkenin kuzeyinde, snr izen kara yolunun gneyinde ayr kuakta yerlemi olup, Trki ye'deki yurttalaryla dorudan iliki iindedirler. Krt Da'nda 40 km geniliinde bir kuakta, Frat'n dousunda, nehrin Carablus yaknlarnda Suriye topraklarna girdii bl gede 60x40 km.lik bir alanda; son olarak da Cezire'de, Frat'a dklen Xabur ile Dicle arasnda 250 km uzunluunda 30 km geniliinde bir kuakta, Ra's al-Ayn, Darbisiyya, Amuda, Ka ml, Andivar ve Derik'te yaarlar. Bu atalaznda Irak ve Trkiye Krtleri yanyanadrlar7. Suriye'nin am, Hama ve Ha lep kentlerinde de nemli bir Krt nfusu vardr. Sovyet Transkafkasya'da da hl bir miktar Krt yaar. Bunlar Ermenistan Cumhuriyeti 'nde Aparan, Basargear, Huktemberia, Talin ve Emiadzin rayonlan'nn 35 kynde; Azerbaycan Cumhuriyeti 'nde Kelbecer, Lain ye Kubatl ra yonlan'nn 25 kynde oturmaktadrlar.8 Erivan'da Baku'da ve Grcistan Cumhuriyeti'ndeki Tbilisi'de (Tiflis) de kalaba lk bir Krt nfusu vardr.
Krdistan snrlarnn tam bir kesinlik gstermeyii doru bir yzlm tahmini yapmay zorlatrr. Encyclopaedia Britannica, Krdistan'n uzunluunu 600, geniliini 150 mil olarak verir. Doaldr ki yalnzca Osmanl mparatorluu 'ndaki Krt Vilayetleri 'ni ele alan Kamus al-Alam (stanbul 1896), lkenin uzunluunu 900 km, geniliiniyse 100-200 km kabul eder. u halde Krdistan Eyaletleri yaklak olarak Trkiye'de 190.000 km2, ran'da 125.000 km2, Irak'ta 65.000 km2, Suriye'de 12.000
7) Rondot, s. 80. 8) Aristova, T. F., (
) s.

47-8, 64.

KRTLER VE KRDSTAN

km2'lik bir alan kaplamaktadr. Buradan da Krdistan'n toplam alan yaklak 392.000 km2 olarak tahmin edilebilir. Birok Krt Krdistan dnda yaarken, Krdistan'da say ca daha az nemli bir Krt nfus barnmaktadr. Trkiye'de he men her yerde Krtler yaamaktadr. Ancak kuzeyde ve baz yrelerde Grcler ve erkezler, Gneydou 'da ise ounluk la Sryaniler ya da Hristiyan Yakubiler 'de yaamaktadrlar.' Ermeni nfus hemen hemen tmyle yok olmutur. ran'da Urmiye Gl'nn batsnda ve Irak'ta Duhok-Zaxo blgesiyle Kerkk'te de Nesturi ve Keldaniler'e rastlanabilir. Ayn ekilde kentlerde az sayda Ermeni de vardr. Bir zamanlar olduka ka labalk olan Museviler 1948 'den sonra tmyle g etmitir.10 Kerkk'te az sayda Trkmen yaamaktadr."

C. Saysal Adan Krtler

Krtler, yaadklar blgelerdeki devletlerin yaptrd nfus saymlarnda pek kaydedilmedikleri iin, toplam Krt nfusu hakknda doru istatiktiksel bilgiler elde etmek olanakszdr. Bunun da tesinde, istatistik yapmak hassas bir konudur, da ima siyasal karlara alet olma riski tar. (Bkz. Irak iin, M, Durra, 1. bas, 1963, 210 ve 2. basm, 1966, 225; Trkiye iin, E. Esenkova, 1967, 29.) Bunlar, farkllklaryla sorunun kar makln ortaya koyan birka rnektir. Bu farklln nede9) CI. Dauphin, Situation actuelle des communautes chretiennes du Tr Ab-

din(Turquie Orientale), (Tur Abdin'li Hristiyan Toplumlarn Gnmzde ki Durumu)", Proche Orient Chre tien (Hristiyan Yakn Dou), Jerusalem, XXII/2-3(1972), s. 323-7. 10) Fischel, W. J., The I ews of Krdistan a hundred years ago, a traveter's record (Yzyl nce Krdistanl Museviler, Bir Gezginin Kaytlar); Jewish Social Studies (Musevi Toplumsal almalar),VI (1944), 195-226;!. BenZvi, The exiled and the redeemed hot in Assyria, The ,lewish Puhlicatio Society of America, Philadelphia 1957. 11) Vanl, .., Le Krdistan Irakien, (Irak Krdistan), s. 342-3.
.

KRTLER VE KRDSTAN

15

ni, yazarlarn etnik ballk, din ve dil bakmndan farkl kri terler kullanmalar olarak aklanabilir. Lorlar 'in kapsam d braklmalar ayn nedenlerle, aklama bulur. Ayrca Krtle rin lehine ileyen ve zaman zaman gzard edilen demografik ilerleme faktr de hesaba katlmaldr. Aadaki rakamlar 1) B. Nikitine, Les Kurdes "Krtler", 1956, 42, 2) S. I. Brouk, L ethnographie "Etnografya", 1958, 30, 3) A. Kassemlou, "Krdistan", 1965, 23; 4) . erif Vanl, Le Krdistan Irakien "Irak Krdistan", 1970, 30; 5) C. J. Edmonds, Kurdish Nationalism "Krt Milliyetilii", Journal Cont. Hist., VI/I (1971), 92 adl kaynaklardan alnmtr:12

('000)

Trkiye
ran
Irak

4.500
1.500

2.500
1.800

4.900

6.600

3.200
1.800
1.550

3.300
1.550

4.250
2.000
500
150

500 500 250

900 300
-

Suriye

250
160

320
80

Transkafkasya
TOPLAM:

7.250

5.500

10.160

13.500

6.950

D. Krdistan'n Corafyas
1.

Fiziksel Corafya

Krdistan tamamen yksek dalarla kapl bir lkedir. Bu lkenin Trkiye tarafnda iskeletini Dou Toroslarn farkl s ralar izer. Bu da sralar Akdeniz kylarndan skenderun Krfezi enleminde ykselerek balar ve nce kuzeydouya
1

2) Edmonds, C. J. Kurdish nationalism (Krt milliyetilii), Journal Cont. Hist., VI/I,

92 n.
1.

16

KRTLER VE KRDSTAN

ynelir, Mara'n kuzeyinde atallanr. Kuzey hatt Engirek ve Nurhak Dalan'ndan (3.090 m) balayp Akra Da'yla devam eder. Munzur (3.088 m), Mercan ve Kargapazar (3.338 m) da zinciriyle bulutuktan sonra da kvrlp Araxes (Ara) sradalarn keser ve Ar sisteminde son bulur. Balang noktamza dnersek, tam bir yanmaya benzeyen ikinci zincir Malatya'nn gneyinden balayp Maden Dala r, Mu'un gneyindeki Xare (2.689 m) ve Sason (2.590 m) Dalan 'yla devam eder. Van Gl 'nn gneyine doru inip Bitlis ve Hakkari Dalan (3.630 m) ve en yksek tepesi Reko (4.170 m) olan Cilo Da'n izleyerek yanmay tamamlar. Bu iki hat arasnda ykseklii 1.000-1.500 metrenin altna dmeyen ve Ermenistan Platosu denen bir dzlk vardr. Aynca, kuzey snnnda birbirine paralele uzanan baz da sralan da blgenin ortalama -yksekliini artnr. akmak Dalar, Erzurum'un gneyindeki Palandken (3.124 m) volkanik da sistemi, bunun da gneyindeki Bingl ve erafettin Dalan'yla Dersim'in doal surlan gibi ykselen daha batdaki Tunceli Tepeleri gibi. Frat pnl pml kayalklarda deVin kan yonlar oyarak akp giderken dik yamal dalar bu ulalmaz yreleri fantastik grntleriyle ssler. Ancak blgede, Ma latya'nn kuzeyine (915 m), Elaz'n gneydousuna (1.020 m) ve Mu'un kuzeyine kadar uzanan bereketli yemyeil ova lar da vardr. Bu Anadolu kayalklan, sk sk blgeyi yoklayan ve saysz kurban alan depremlerle de sarslrlar. 1939'da Er zincan'da 25.000 kiinin lmne neden olan deprem ve da ha az l saysyla 1966'daki Varto, 1971 'deki Bingl ve Gen depremleri halen belleklerden km deiller. Toros Dalar'nn izdii kvrmn gneyinde Adyaman, Urfa (550 m) ve Diyarbakr (650 m) dzlkleri uzanr. Bu bl ge Mezopotamya'ya doru birdenbire alalr ve etrafndaki
KRTLER VE KRDSTAN

17

Karacada (1.915 m) Volkan, Mardin'den balayp (1.130 m) daha yksek Herakol (2.943 m) Masifleri ve Cudi Da'yla (2.089 m) devam eden Tur Abdin zinciri gibi 3.000 metrelik ykseklikler nedeniyle sk sk yer hareketlerine sahne olur. En douda ve daha ok kuzeyde ykselen Byk Ararat ya da Ar (5.165 m) ve Kk Ararat (3.925 m) Dalar bir ola slkla yeni bir da sisteminin merkezini oluturur. Gerekten de bu dalar merkez alndnda, Van Gl 'n evreleyen ve bir noktadan dalrcasna ykselen, kuzeyde tkenmez bir slfr kayna durumundaki Tendrek (3.313 m) ve Ala Da (3.255 m) sralar, douda Kuh (2.850 m), Mengene (3.610 m) ve spiriz (3.537 m) Dalar, gneyde Vaviran Da (3.550 m) ve atak Zinciri gze arpar. Eskiden aktif yanardalar olan iki Ararat dnda Van Gl kysnda ykselen iki nl yanarda daha vardr: Kuzeyde Sipan (4.434 m) ve zellikle de, en yksek tepesi 3.140 m ve krater ap 6.400 m olan Nemrut Da. Nemrut Da'nda 2.552 m ykseklikte bir tatlsu gl bulunur. Van Gl 'nn gneyinde yer alan ve yksek lii dzlklerinde 1.720 m olan tm bu blge, Trkiye'de Krtlerin yaad en yksek blgedir. te yandan, Ararat'la birleen baka da zincirleri de var dr. Kuzey-gney dorultusunda ve Van ile Urmiye glleri arasnda uzanan bu dalar ayn zamanda Trkiye Krdistan ile ran Krdistan 'n birbirinden ayrr. Harki-Oramar blgesinin ulalmas hemen hemen imkan sz boumuna yeniden katldktan sonra gneybatya uzanr lar; ayn zamanda Zagroslarn hakim tepeler sinsilesini olu tururlar. yleki bunlar paralel hatlar halinde Krdistan'n par alarn ssler ve gzel bir blm olutururlar. Bat yzleri Irak'a, dou yzleri de ran'a bakar. C. J. Edmonds'un da belirt tii gibi bu birok da srasna herkese bilinen adlar vermek her
18*
KRTLER VE KRDSTAN

zaman kolay olmamaktadr. nk dan u ya da bu yamacn da, tannm bir zirve, geit, ky ya da bir azizin mezar civarn da oturanlarn bildirdikleri adlar baka baka olmaktadr.

ran'daki sradalar kuzeybat-gneydou ynnde, birok dala ayrlp paralel zincirler halinde uzanrlar. Dalenpar (3.748 m), Trkiye, Irak ve ran snrlarnn kesitii yerde ykselen bir zirvedir. Dier zirveler, Spiraz, Kandil ya da Kogiz (3.782 m), Glala (3.364 m), daha douda ran Krdistan'nda bir kale gibi ykselen el Cem (krk kaynak) (3.416 m), gneye doru Loristan dalaryla Put-i Kuh'a doru uza nan Hawraman (3.216 m) ve ortalama ykseklii 3.500 met reyi bulan Cilo da sralardr. Irak tarafnda ve Trkiye snrnn gneyinde, Cudi, Seman ve Cilo da sralarnn alalan tepelerinde yer alan ve ayn za manda Dicle ile Byk Zap Irmaklar arasndaki Mezopotam ya dzlklerine doru kademeli olarak alalan Bexer, Metina ve Gara sradalar vardr. ran snrna yaklatka Zap'n tesinde Sere Korawa (3.603 m), Dolare (3.449 m) ve Xuwarabte (3.168 m) dalar grlr. Bu, Bradost yresinde, snr daki da silsileleri Halegurd Da (4.013 m) rneinde oldu u gibi hala yksekse de ovalara doru giderek alalmaya balar. Nitekim, Rewandz'in gneydousundaki Hendrin Da ancak 2.793 metre yksekliktedir. Kk Zap' geer gemez dalar Zagros'un srtlarndan paralel hatlar izerek uzanrlar. Bunlardan Kurakacaw-Gocar-Kurkur-Asis silsile sinde 2.950 ve 1.960 metrelik birok zirve vardr. Azmir-Karasird hattysa 1.870 ve 1.608 metrelik ykseklikleriyle daha alak olmakla birlikte Sleymaniye'nin kuzeybatsndaki yksek Pira Magrun Dalar (3.183 m) bu zincir iinde dikkat eker. Son paralel hat olan Bingird-Beranan ise dierlerinden
KRTLER VE KRDSTAN

19

yzlerce metre daha alaktr (1.739-1.477 m). Batda yer alan 1.378 metreden 2.017 metreye zirveleriyle Kara Da silsilesindeki saysz geit, bu yksek blgeyi Altun Kpr, Kerkk ve Tavvk'a doru dmdz uzanan ovalardan ayrr. Bu dzlklerse daha da batda, gneydoudan kuzeybatya uzanan ve Diyala, Srwan ve nihayet Dicle'yi hemen hemen Kk Zap'n kt yerin yaknlarndan kesen Hamrin Dalar'yla (1.640 m) snrlanr. Irak'n yeni ynetimsel blmlenmesine gre Krdistan'n dna braklm olmasna ramen aslen Krt olan ve Yezidi lerin yaad Sincar 'a burada deinmek gerekir. Bu silsile 60 km uzunlukta ve 15 km eninde olup yaklak 1.600 m yksek likte, Mezopotamya'da, Musul'un batsnda ve ayn enlemde uzanmaktadr. Krdistan, engebeli bir araziye sahip olmasna karn, ber rak kaynaklar, saysz kanal ve uzun nehirlerle sulanmaktadr. nce Krdistan'da binlerce gln bulunduu Bingl Platosu'nda Dicle ile Frat arasnda doan Araxes ya da Aras'a deinelim. Bu iki nehir gneybatya doru akarlarken Araxes nce kuzeye ynelir, ardndan douya kvrlarak Ermenistan Cumhuriyeti 'ne girer. Krdistan' sulayan nehirler arasnda ncil'de geen iki b yk nehir, Frat ve Dicle'nin ayr bir nemi vardr. Frat, ge ni bir Krt blgesine snr izen iki ana koldan oluur, kuzey kolu Karasu (450 km uzunluunda) Dumlu Da'nda saysz pnar arasnda doup Erzurum Yaylas 'na doru akar. Burada oruh Da'ndan gelen kaynak sularyla beslenir ve dar vadi lerin arasndan batya doru ynelerek Erzincan' sular. Ar dndan gneye dnp dolambal kvrmlar izer. Kemah' su ladktan sonra Kemaliye'den geer ve nnde bir duvar gibi
20
KRTLER VE KRDSTAN

ykselen dalara doru akarak Ein 'in az gneyinde Frat'n gney kolu Murat Su 'ya (659 km) kavuur. Murat Suyu, Van Gl 'nn kuzeyinde volkanik Tendrek ve Ala Da 'in etekle rinde doup biraz kuzeye trmandktan sonra Diyadin ve Karakse'den geip gneye dner, Tutak ile Malazgirt'i sular. S rekli kvnmlar izerek Mu'un kuzeyinden geer ve Gen, Pa lu ve Pertek'i sular. Sonunda Keban'n kuzeyinde Frat'n ku zey koluyla bugn Keban Baraj Gl 'nde birleirler. Bylece bu iki kol bundan sonra Frat adyla tek bir nehir olarak akar. Karasu'yu besleyen tek bir kol, ona Malatya'nn kuzeyinde, sa kysndan kavuup Krdistan'n dna doru akan Tohma Su (194 km) olmasna karn Murat Suyu birok koldan besle nir. Kendisi de birok koldan oluan ve Krdistan' aprazla masna geen Peri Suyu (235 km) bunlardan biridir. Anlala ca gibi blgenin hibir kesi su kysndan uzak deildir. Blgenin dier uzun nehri Dicle'nin yukar r Krdis tan' sular. Kayna Maden Dalar'nn kuzeyindeki Hazar Gl blgesidir. Trkiye Krdistan'nda katettii 300 km bo yunca Ergani, Diyarbakr, Hsnkeyf, Cizre gibi Krt tarihi a sndan nemli kentlerden geer. Kollarnn hepsi sol yakasn da kalr: Anbar, Batman, Xerzan ve en nemlisi Botan (226 km) blgeye hayat verir. Pe Habur'da Irak snrn getii yerde, kendine karan Hezil ile Zaxo'yu sulayan Habur Neh ri de ona kavuur. Bylece Dicle, herbiri birer uzun nehir olan kollaryla blgede ok gzel bir akarsu a izer. Bu nehirle rin banda, Trkiye'de Van ve Urmiye Glleri arasnda Men gene Da'nda doan Byk Zap (392 km) gelir. Culamerg'i suladktan sonra Irak'ta Zbar ve Barzan blgelerinden geer. Bu arada dallarndan biri de pitoresk bir kent olan Rawandz'u sular. Musul'un 45 km gneyinde Dicle'ye karr.. Kk Zap
KRTLER VE KRDSTAN

21

(400 km) ise ran'da gller blgesi Lahican'n yaknlarnda

doar. Irak'ta da ran'da olduu kadar ok kolu vardr. Taktak

ve Altun Kpr'y suladktan sonra Dicle'ye karr. Aa

rlarnda, Dukan'da, 1958'de 7 milyar metrekp kapasiteli 50 metrekarelik bir gl olan muazzam bir baraj kurulmutur. Amac sk sk sel felaketlerine neden olan Dicle'nin akn d zenlemek ve 250.000 hektarlk bir alan sulamaktr. Ayrca, ku rulan 200.000 kilovat kapasiteli hidroelektrik santrali ememal Blgesi iin byk nem tamakta olup, Irak'taki Krt Eyaletleri'ni enerji bakmndan kendine yeter hale getirmitir. Basiyan mevkiinden doan Adhaym (230 km) saysz kk koluyla Kerkk, Daquq, Tuzxurmatu'yu suladktan sonra Hamrin Dalar'n geerek Badat'n 30 km gneyinde Dic le'ye kavuur. Bir de Irak-ran snrndaki dalarda doan ve Irak'taki en nemli kolu ehrizor ovasn sulayan Tancaru, ran'daki en nemli kolu Loristan'da doan Siman olan Diyala vardr (386 km). zerinde Irak'n Sulama Projesi dahilinde byk bir baraj ina edilen Derbende Xan'dan sonra bu iki kol birleip Diyala'y oluturur ve nehir Badat'n gneyinde Dic le'ye karr. ran Krdistan 'nda da ou Mukri blgesinde, 2.085 m ykseklikteki el em (Krk eme) masifinde doan say sz akarsu vardr. Bunlardan en nemlisi, birok koluyla tm Erdelan blgesini sulayan Kzl Uzun'dur. Urmiye'ye dk len Cagatu (240 km) ve Tahatu ise nemli sular deildir. Dalar konusunda olduu gibi Krdistan'daki akarsularn adlar da getikleri blgeye gre deiiklik gsterir. Dahas birok akarsu getii yrenin adyla anlr. Krdistan'da ayn zamanda Krdistan'n ikinci byk gl olan Van Gl olmak zere birok gl de vardr. Van Gl
22
KRTLER VE KRDSTAN

1.700 metre ykseklikte 3.700 km2lik bir alan kaplar. Soda sl

fat ve karbonat tutan volkanik ana yznden sular tuzludur. Bu sularda yalnzca tek bir tr balk, deien renklerde byk akkefal avlanabilir. Van Gl 'nn kuzeyinde Nazik, kuzeydousundaysa Erek Gl yer alr. Daha da kuzeyde Karakse'nin dousuna den Balk Gl vardr. Maden'in kuzeybat snda, Dicle'nin kayna olan Hazar Gl 'nn yzlm 50

sulannda ylanbal avlanr. ran'a gelince, burada ncelikle Krtler 'le evrelenen Urmiye Gl'nden sz etmek gerekir. Van Gl'nden de byk olan bu gl (5.700 km2), 130 km uzunluunda, yer yer 40 km geniliindedir. ldeniz 'den daha tuzlu olduundan sularnda balk yaamaz. or Gl ve Deryaeye Kopi ise bu gln gneyinde, biraz uzakta yer alan iki kk gldr. Irak snrnda, Merivan'n bats ve Penowin'in gneydousunda Zrebar Gl bulunur. Irak Krdistan 'ndaysa hi gl yoktur. Yksekliinden tr Krdistan'n iklimi serttir. Yln bir ok aynda zirveler karlarla kapldr. Yalar blgelere gre deiir. Ovalara ylda 200-400 mm ya der. Bu rakam sra dalar arasndaki platolarda 700, 2.000, hatta 3.000 mm.ye kabilir. Orta Krdistan 'daysa kara iklimi hkm srer. Bu kra topraklarda tek damla yamur dmeden aylar getii olur. Is da blgelere gre byk deiiklik gsterir. Kuzeyde Karakse'de, kn -30 -35C'ya kadar der, gneyde Kirmanah'ta yaz aylannda +35 +40C'a kadar ykselir.13 Kuru kara ik liminin grld ran Krdistan 'nda s -22C ile +32C arasn dadr. Zagros'un dou yamalar, bat yamalarndan daha l mandr. no'da ocak'ta -15, temmuzda +35, Xanikin'de ocak ta +2, temmuzda +41.8, Kerkk'te +14.5 ve +43C olan scakkm2 ve olduka derindir. Tatl
13)

Kassemlo, A., a.g.e., s.

15.

KRTLER VE;..

lk ortalamalar batda srasyla ocak ve temmuz aylannda, Ma latya'da -1, 5 ve +26.5; Urfa'da +4.5 ve +32, Diyarbakr'da +2.5 ve +3 1, Van'da -3.5 ve +22.5 olarak llr.
2. Yeralt ve Yerst Zenginlikleri

Krdistan'n iklimi sert olsa da bu, bu lkenin l olduu anlamna gelmez. Dalar ayrlarla, vadileri baharda renga renk ieklerle donanan krlar ve yemyeil ormanlarla rtl dr. Trkiye Krdistan 'nda 10 milyon, ran'da 4 milyon ve Irak Krdistan 'nda 50 km2si amlk olmak zere 1.720.000 hektar orman vardr. 15 'ten fazla tr bulunan mee, 2.700 metre ykseklie kadar en yaygn rastlanan aatr. Daha yu karlarda am ve dier kozalakllar yetiir. Bu sk orman rt s ou yerde bodur aalklarla kesilir. Buralarn en sk rast lanan aacysa ardtr. Su kenarlarnda nar, st, en ok da kavak aalar grlr. Dalarda kilometreler boyu uzanan ayrlarda koyun v ke i srleri otiar. Baz yerlerde yenilebilir yabani otlar biter. Bu bitkiler tedavi edici zelliklerinden tr obanlar ve yre hal k arasnda ok revatadr ve zellikle yal kadnlar tarafndan itinayla toplanr. Baharda heryeri kesintisiz bir hal gibi rten ieklerin binbir eit rengi grenleri artr, kokularysa insa n sarho eder. Bu bitki rts bize yabanc deildir, nk Av rupa'da yetien trleri kapsar. Dolaysyla gezginler bu iek lerin adlarn kolayca kaydedebilmilerdir.14 Tanma elverili Krt topraklannn ancak bir ksm srlp ekilebilmektedir. Trkiye'deki ekilebilir 25 milyon hektar ara14)

rnein, C. J. Rich, I, 284; Bishop, I, s. 290-1, 343, II, s. 12, 14, 115; Lynch, I, s. 181, 190-1, II, s. 208, 248, 253, 268, 269,303, 362, 369, 239, 241, 242, 382, Freya Stark, s. 257,.273, 330; Hamilton, 141-3; Balsan, passim, vb.

24

KRTLER VE KRDSTAN

zinin ancak %30'unda tanm yaplmaktadr. Bunun da her yl te biri nadasa ayrlmaktadr.15 ran Krdistan'nda 5 milyon hektar ekilebilir alann %24' ekili olup, bunun da %16's na dasa braklr." Irak Krdistan 'nn birok blgesindeyse yak lak 8 milyon hektarlk ekilebilir alann drtte birinde tarm yaplmaktadr." Buna karn, Krdistan'n tahl retimi Trki ye'nin toplam tahl retiminin %15'ini, ran'dakinin %35'ini, Irak'n msr retiminin %50'sini ve arpa retiminin %15'ini karlamaktadr.18 Aynca Irak Krdistan'nda retilen pirincin Irak'taki retimin te birini kapsadn da eklemek gerekir.Bu tr gda maddesi retiminin dnda, pamuk ve lke tanmna yeni giren eker pancannn rekoltesi yksektir. Trkiye ve Irak'n en kaliteli ttn Krdistan topraklarnda retilir. Irak'ta bu retim lkenin tm ihtiyalann karlayacak dzey dedir.19 Trkiye, Irak ve ran'n hemen her tarafnda asma ekilmekteyse de, en baarl sonular Krdistan'n gneli yamalannda alnmaktadr. Irak'taki 12 milyon asma ubuundan e itli trlerde zm yetitirilir,20 bunlann bir ksm kurutularak yenir. Krdistan'da nar, eftali, elma, incir, kays ve asrlk ce viz aalan gibi eitli meyva aalan da yetiir. Kylerin civannda, hatta dalarda bile bostanlar vardr. Hnerli bahvan lar olan Krtler, ekilebilir topran tek kann bile ziyan etm emek iin alak duvarlarla destekledii teraslar kurarak da larda da tanm yapmaktadr. Yetitirilen sebzelerden, rnein; soan Krtler arasnda ylesine sevilir ki tanm, zel bir yer tutar. Keza karpuz, hyar, kavun, patlcan, msr, krmz biber
15) 16)

Esenkova, s. 108. Kassemlo, a.g.e., s. 90.

17)Khosbak,(...)s. 43. 18)Kasemlo, a.g.e., s. 89.

19) Khosbak, a.g.e., 45; Durra,(...),1963, s. 226,1966, 245. 20) Vernier, (...), s. 468.

KRTLER VE KRDSTAN

25

vb. sebzeler en ok ekilenlerdendir. Bunlara Yezidilerin tiksin

dikleri bir sebze olan lahanay da eklemek gerekir.21 Krdistan'da vahi hayvanlar yok olmamtr. 19. yzyln balarnda arslanlara bile rastlamak mmknd. Bugn bu hayvan olmasa da bir cins leopar olan piling, neslini srdr mektedir. Van'n gneyinde Nebirnao'da ok sayda ay var dr.22 Bingl'de yabandomuzu bulunur. Burada 1939'da ay iinde 1.200 at yaplm,23 Barzan'daysa 1963'te tek bir av partisinde tam 55 yabandomuzu ldrlmt. Kurt, akal, tilki ve srtlan gibi hayvanlar sk sk kylere kadar iner. Bun larn dnda, etobur ya da yrtc olmamakla birlikte vahi sa ylan ve dakeileri gibi etleri iin ya da tavan ve yaban tav an gibi zevk iin avlanan hayvan trleri de vardr. Ayrca blgedeki Hristiyanlar tarafndan beenilerek yeniden oklu kirpi, ele avuca smaz sincap, krk makbul zerdeva (aa sansar) ve sansar da rastlanan vahi hayvanlardandr. Krtlerin doutan avc olduunu sylemek yerinde olur. Y rede ayrca eitli kular yaar. Yksek dalar heybetli kartal larn yuvasdr, nehir, ve kaplcalar rdek, amurcun ve ulluk kaynar. 1972'de bu su kularndan 500.000'i k Urmiye G l 'nde, burada bulduklar kk kabuklularla beslenerek ge irmitir. Ayn zamanda Van Gl de saysz pelikan kolonisi ne ev sahiplii etmitir.24 Blbller, leylekler ve turnalar Kr distan'n gklerinde olduu kadar arklarnda da dolarlar. Dalardaki saysz maara ve inde binlerce gvercin ve kum ru yaamaktadr. Ku eitlerine bldrcn ve keklii de ekle mek gerekir. Prl prl sularda trl eitli balklar yzer. Bunlar tanmak ve adlandrmak her zaman pek kolay deil dir. Zap'da yakalanan iki metrelik eti lezzetli bir cins balk,
21) Tr adlar iin bkz. Hawar, no. 34, 8, Wehbi, Dictionnaire, s. 148), 22) Balsan, (...), s. 229. 23)Balsan. a.g.e., s. 90-1. 24) J. Vieillard, Le Monde, 13 Ocak 1973.

26

KRTLER \=.

Hristiyanlar tarafndan Tobias Bal diye adlandrlr. Hamilton'da bu baln resmi yer alr.25 Bu gzel yaratklar dnda engerek gibi kk ama zehirli ylanlara ve zellikle kk yatakiler iin sokmas ldrc olabilen akreplere dikkat et mek gerekir. Kertenkele, geko (sakangur), bukalemun ve kaplumbaaysa zararszdr. lkbaharda canlanan sinek, sivrisinek ve pireyse tam anlamyla bir beladr. Ar da sokan bir hayvan dr, ancak nefis bir yaban bal yapar. Bu yaban hayvanlarnn dnda Krdistan'da evcilletirilmi ve ilk alardan bu yana yararlanlan hayvan trleri de var dr.26 Gerekten Krdistan tam bir hayvanclk lkesidir. Ko yun, kei, inek ve yaban srlarndan st, ya, peynir gibi st rnleri ile et, post, yapa, barsak, boynuz vb. rnler elde edilir. Deri ve yn, giysi, ayakkab, kee vb. yapmnda kulla nlr ve byk ekonomik yararlar salar. 1957 'de Trkiye'deki Krt blgesindeki 7.662.332 koyun, 4. 176.016 kei, tm Trki ye'deki yetitirilen hayvanlarn drtte birini, 2.240.825 inek ise altda birini oluturuyordu. Blgede ayrca byk miktarda s r da yetitirilmektedir.27 Irak'taki Krt eyaletlerindeyse 1.674.912 koyun ya da baka bir deyile Irak'taki hayvan re timinin te ikisi, 2.234.238 kei (te iki), 226.858 inek (te bir), 4.287 sr (onda bir) yetitirilir. Byk apta hayvanclk la uraan gerlerin dnda (ran'daki retimin yars) her ha nede drt ila sekiz koyun ya da keiden oluan bir sr vardr.28 Barth tarafndan incelenen Irak'taki Krt kyleri daha zengin dir.29 Her evde ayrca bir ka tavuk da bulunur. Koyun trleri
25) Hamilton s. 32-3 26) Ch. A. Reed, Animal domestication in the prehistoric Near Vw/.(Prehistorik Dnemde Yakn Dou'da Evcil Hayvan Yetitiricilii), R. J. Braidvvood, B. Hove, vb., Prehistoric investigations in lraqi Krdistan (Irak Kr

distan'nda Prehistorya Aratrmalar), Chicago 1960,

27) Balsan, a.g.e., s. 128. 28) Staufter, (...) s. 290-291. 29) Barth, (...) s. 19.

KRTLER VE KRDSTAN

27

iinde yal kuyruklular ve uzun tyl keiler usta obanlar ta rafndan yetitirilir. Bunlarn dnda, gnlk yaam kolayla tran hayvanlar vardr. Irak Krtleri'nde 22.289 at (yedide bir), 52.336 katr (hemen hemen tm), 130.804 eek (te bir)30 bu lunur. Tabii Krt oban kpeklerini, bu gl, heybetli, cesur hayvanlan da unutmamak gerekir. Doal olarak Krdistan'da kesinlikle domuz ve tavan retilmez. Krdistan'da topran st bitki ve hayvan asndan ne kadar zenginse alt da madenler asndan o kadar zengindir. Ancak bugne kadar bu kaynaklar pek az kullanlmtr. Ma den, Ki, Kemah ve Harput'ta bulunan zengin kmr rezerv leri (1970'te birka bin ton) iletilirken, Irak Krdistan'nda Zaxo'daki kmr kullanlmamaktadr. Sleymaniye yaknla rnda kireta kanlmakta, Sarnar'daysa 1958'den beri gnde 350 ton imento retilmektedir. Sincar, eyxan ve TuzXurmatu'daki kayatuzu yataklan da iletilmeyi beklemektedir. no'da Amadiye'de slfr vardr. Irak Krdistan 'nn kuze yindeki Mirak'ta da Polonyal bir grup ylda 250.000 ton sl fr karmay planlamaktadr. Krdistan demir ynnden de zengindir ve bu cevher ilenir. (1960'ta Maden'de 1.600.000 ton). Ancak Rewandz ve Sleymaniye 'deki cevher ok zen gin ve yzeye yakndr. Bakrsa Ergani, Diyarbakr ve Palu'da kartlr (32.000 t.). Akra blgesinde de bu madene rastlanr. Krom, Barzan ve Diyarbakr'de kartlr (ylda 270.000 t.). Keban, Elaz ve Maku'da kurun, Yeru ve Kirmanah'n g neyinde altn, Kemah'ta gm vardr. Kerkk'teki tuz rezerv leri sudkostik ve klor retimine elverilidir. Ancak, Krdis tan'n asl zenginlii petroldr. Krdistan topraklannn orta snda fkran Kerkk petrol Irak'n petrol retiminin byk blmn karlar (1970'te 83 milyon ton). Ayn ekilde Siirt
30) Khosbak, a.g.e., s. 52.

28

KRTLER VE KRDSTAN

yresinde, Batman'da ve Kuzey Suriye'de Karaok'taki petrol alanlarnda nemli miktarlada retim yaplmaktadr. Doal gaz ise ememal'da kkrtsz ve boldur.
3.

nsanlar

Gnmzde Krtlerin yaad blge antik alardan beri bir yerleim blgesiydi. rnein Sleymaniye 'den pek uzak olmayan ve Mousterian dneminden kalma Hazar Merd Ma aras. Berda Balka ya da Irak'taki Paleolitik dneme ait ilk insan iskeletinin bulunduu Rewandz yaknlarndaki anidar Maaras bunU kantlamaktadr. ememal vadisindeki armo'nunsa Yakn Dou'daki en eski ky olduu sanlmak tadr. Chicago niversitesi 'nden bir grup aratrmacnn y rtt kazlarda blgenin en eski arpa ve msr tarmnn bu rada yapld ortaya kartlmtr.31 Bugn ayn blgede bir ok Krt ky vardr. Aslnda Krtler, ulalmas g yerlerdeki, sarkt ve dikitleriyle son derece ilgin grnen,32 kimi kez de dan derinlikle rinde bulunan maaralarda ya da kaya siperlerindeki bannaklarda yaarken hayatlanndan memnundular. Maaralar bugn arada bir sr al olarak kullanlsa da baz kyller hala bu ralarda yaamaktadrlar. Tabii yrede bu maaralarda sakl de fineler, cinler ve ifritlerle ilgili saysz rivayet de dolamakta dr.33 Sayca neredeyse tkenmek zere olan gmen ve yargmen Krtler kara adrlarnda yaamaktadrlar. Bu adrlar Bedevi Araplarn adrlanyla, Moollann Kibitka 'syla, Samoyedlerin yurt'lzn ve Lapplarn fote'leriyle kartrlmamal
in lraqi Krdistan (Irak Krdistan'nda Prehistorya Aratrmalar). 32) Edmonds, C. J., a.g.e., s. 235. 33) Edmonds, C. J., a.g.e., s. 206-7, 246, 332, 368-9; Hamilton, XIV- XV).

s) Braidvvood, Hove vb., Prehistoric investigations

KRTLER VE KRDSTAN

29

Bu adrlar 50x60 cm geniliinde kei klndan dokun mu kumalardan byk tentelerdir. adr tutan direklerin ykseklii 2,5-3 metre arasnda olup says da adrn bykl ne, yani adr sahibinin nemine gre deiir. Yatay direk yoktur. Sazdan blmeler kadnlarn kesini ve kileri, erkekle rin ve konuklann oturduu ksmdan ayrr. Btn mobilya yayg, minder ve bakann admndaki hallardan ibarettir. Krt
dr.34

kylsyse kabaca ina edilmi evlerde yaar. Malzeme olarak ovalarda pimemi tula (kerpi), rnein Sleymaniye 'deki ate tulas ya da ta, dalarda amurla svanm ta kullanlr. Duvarlar 2-2,5 m yksekliktedir. Ta duvarlara glendirmek iin bazen kaba tahtadan kiriler konur. Duvarlann i ksmla rnda dolap olarak kullanlmak zere niler oyulmutur. Duvarlar amurla svanr, kimi zaman da kirele beyaza bo yanr. Kap masif tahtadr. Pencereler da almaz, yalnzca avluya bakar ve parmaklkldr. Ortam, kaplar ak braklmazsa, yanan fenerler aydnlatr. Zemin, dzeltilmi topraktr. Ortada ocak tendur (tandr) yer alr. Kn souk blgelerde bu nun zeri bir tr tahta peykeyle ( kursi) kapatlr ve ev ahalisi burada snr. Tavanda bulunan bir delik (rojng) baca ilevi g rr. Duvar izleyen geni tahta bankta insanlar gndzleri otu rur, geceleriyse hasr, kee ilteler ya da minderler sererek uyurlar. Teras 50 cm aralkla dizilmi kavak gvdelerin zeri ne dallar, yapraklar, saman ve sktnlm toprak serilmesiyle ina edilir. Oda ok genise (3 metreden fazla) at kirilerini ve tirizleri tutmak iin direkler kullanlr. Suyun akmas iin te ras istinat duvarlarnn ya da su oluklarnn bir metre kadar d na tardr. rnein; Sleymaniye'de yamur sularnn ak bylece kolaylatrlr. Sanaklardan sonra binalarn damlarn
34) Feilberg, C. G., La tente no i re (Kara adr), Kopenhag 1944, 81-6; Bishop, I, 373; Lescot, 144-5; Khayma).

30

KRTLER VE KRDSTAN

dzeltmek iin ta bir silindir (lo) hazr tutulur. Damlara, mer diven dayayarak ya da dta bulunan bir merdivenle klr. Ovalardaki evlerde, alan geni olduundan daima bir avlu var dr. Binann balca blmleri, drtgen bir oturma odas ve bu na iliik hayvanlar iin bir blmedir. Bu, ana binaya bitiik sa lam bir bina mutfak olarak ve ev ara gereleriyle i aletlerinin saklanmasnda kullanlr. Kiler, tavanaras hatta genellikle tu valet bile yoktur. Da evlerinde ahr oklukla dier eklentiler gibi avludadr. Oturma odas sttedir. Aada erzak iin kk bir ke aynlmtr. Gneye bakan tarafta ekseriyetle kk bir veranda ya da loggia (loca) yer alr. Teras, kadnlarn gnlk i lerini yapmalar iin en uygun yerdir, (farkl Krt evlerinin ta rif, plan, izim ve fotoraflar iin bkz. Cezire'de, R. Montagne, 53-66; Sincar'da, R. Lescot, 146-7; Sleymaniye 'de, Ed monds, 90-3; Sleymaniye ve Topyaza ile Beka Kylerinde, H. H. Hansen, 21-43; ran Krdistan'nda, Bishop, I, 88, II, 191, M. Mokri, 89-91. Ayrca bkz. Transkafkasya iin, Leaeh, 49; T. F. Aristova, 95, 97, 99). Tabii Krtlerin evlerinin iinde dardan soyutlanm bir ekilde deil, grup iinde yaarlar. Kyler gelimi; tam anlamyla toprak insan olan Krtler de kent yerine kyde yaamay yelemilerdir. Dnyadaki tm kyler, zellikle da kyleri gibi yerleme konumu gnee, su ya, bir rmak ya da kaynaa gre ayarlanmtr. Dolaysyla k yn ncelikle gnelik, ama rzgara kar korunakl bir blge de kurulmasna ve da sralarnn eksenini izlemesine dikkat edilmitir. Kuzeye ak olan yerlerden kanlmaktadr. Gney, yani Mekke yn35 douya tercih edilir. Kyn nemi, geitle re (da geitlerine ve kprlere) olan yaknl, ayrca ekilebi lir alan ve otlaklarnnn geniliine gre artar. ou ky, ya35) Mokri, s. 81.

KRTLER VE KRDSTAN

31

malara kurulmutur. Yksekteki evin teras alttaki evin ats n oluturur. Bu durum, Krdistan'n tm blgelerinde, rnein Akra, Berzenc ve ar-i Hawraman'da byledir. Kye komu bir tepede eski bir kale ykntsn ya da yzyllar nce lm bir hkmdann gemi zaferinin izlerini her an grmek mm kndr. Bunlardan da anlalaca gibi, Krt ky, aalan, su lan ve baheleriyle bizlere gzel bir manzara sunar. Kyler, blgenin tehlikelere ak olma derecesine gre bir birlerine yakn ya da uzaktrlar. Trkiye'de nfusunun tama m ya da tamama yakn Krt olan 7 ilde 1960 nfus saym na gre 8.817 ky saylm, bunlardan 395 'i 100 kiiden az, 513' 101 ile 500 kii aras, 1891'i 501 ile 1.000 aras, 372'si 1.001 ile 2.000 aras ve ancak 39'u 2.000'den fazla nfuslu olarak kaydedilmitir. Bu konuda bir deerlendirme yapmak iin Mu, Hakkari ve Van gibi il kriter alnabilir:
Alan
(km2)
Mu
Hakkari
Van
8.195
167.638

Nfus

Nfus younlu
(km2 den)
20
7
11

le says Ky says

15 12

368
133

9.532
18.619

67.766
211.034

21

557

Kylerin az ya da ok birbirlerinden uzak olduklar aktr. Aynca aadaki tablodan grlecei gibi nfus dalm da eitsizdir:
Nfus
100

101-500

500-1.000

1.000-2.000

+2.000

kiiden az
Mu
9
5

280
84

64 40
51

14

Hakkari
Van

5
11

0 0

39

456

32

KRTLER VE KRDSTAN

Bu 500-300 kiilik ky ortalamasna Irak Krdistan'nda Rewandz blgesinde36 ve dier blgelerde rastlanr. ran'da ki Krt kylerinin nfus ortalamasysa 300 kiidir. Krt kylerinin kurulmasnda ykseklik de nemli bir et kendir. Htteroth'un haritasndaki daimi kar snnn inceler sek, Van Gl 'nn gneyinde, tam olarak Hakkari blgesinde 1.000-1.500 m arasnda ok sayda, 1.500-2.000 m arasnda olduka ok, 2.000-2.500 m arasnda az, 2.500 metrenin ze rindeyse zozan (yaylak) dnda hi ky olmadn grrz. Orta yksekliklerde zevkli yazlklara rastlamak da mmkn dr. Bunlara rnek olarak, Irak Krdistan'nda Duhok li'nde 1.422 metrede am olmalarnn ortasnda Zawitha 1.675 met rede selvi ve akaaalarn arasnda Suvvartuka, 1.046 metre de fkran pnarlaryla Sersng, 1.150 metrede Sulav ve a layanlar, 1.095 metrede Ser Amadiye; Sleymaniye li'nde asrlk narlaryla Ser nar; Erbil li'nde 1.090 metrede Seladin, 565 metrede efin 'in eteklerindeki meyva baheleri arasnda yer alan aklawa, byk bir elaleyle ayn yksek likteki Geliya Ali Beg ve 1.780 metrede yazlar serin havasy la, kn da bir kayak merkezi olarak nl Hac mran verile bilir. Hakkari'de Cilo Da'nn 3.500-4.000 metrelik yksek tepeleri de yabanc daclar eken yerlerdendir.37 Kyler kldke refah dzeyi de azalmaktadr, bu du rum, kylerinin yardan fazlasnda ime suyu, fabrika, okul, ayhane (Cafe) ya da konukevi olmayan Trkiye Krdista n'nda byledir. Aydnlatma ilkel, salk koullar yetersizdir. Kuyular, sayca pek az olan tuvaletlerin yaknndadr. Klar iletiim aralarnn yokluu yznden yzlerce kyn dn36) Barth, a.g.e., II. 37) B. Amy, La montagne des autres. Alpinisme en pays krde (Bakalarnn

Da. Krt Yurdunda Daclk), 1972, son keif gezilerinin harita, fotoraf ve kaynakalanyla).
33

KRTLER VE KRDSTAN

yayla ilikisi kesilir.38 Irak'taki Krt kylerinde de durum ay ndr. Sleymaniye, Erbil, Kerkk illerinin yzlerce kynden yalnzca 22'sinde elektrik ve su vardr.39 Irak'ta 1962'de tah mini 8.766.000 kii, 1970'teyse tm nfus iin yalnzca 150 hastahane, 987 dispanser, 18.256 yatak, 2.890 doktor ve 1.711 hemire bulunmaktayd.40 Trkiye Krdistan sz konusu ol duunda da koullar deimemektedir. 1967 'de Trkiye'deki 12.275 doktorun yalnzca 2.500'u Anadolu'da grev yapmak tayd. 60.196 yatan hemen hemen yars stanbul, Ankara ve zmir'deydi. Stma, zellikle Diyarbakr, Siirt ve Hakkari gi bi Krt illerini etkilemektedir.41 Irak Krdistan'nda ise, eski den Irak nfusunun drtte birinin lm nedeni olan stma,42 WHO'nun 1954-6 arasnda yrtt kampanyadan sonra t myle silinmitir,43 ran Krdistan 'nda 250-300 yatak yani 10.000 kiiye bir yatak vardr.44 Bir kyden tekine gitmek aile, arkada, airet ya da tica ret asndan daha sk ilikilere girmek iin Krtler ya kyler arasndaki patikalar ya da ilgili hkmetlerce yaptrlm, ti cari ya da stratejik nem tayan karayollarn kullanrlar. Genelikle uurumlarla kapl dalarda ise vadi tabanlarndaki akarsularn bir kysndan dier kysna gemek iin riskli olan katr kervanlar kullanlr. Da geitlerine ulamak iin kimi kez olduka ykseklere trmanmak gerekir. rnein, bu amala Irak Krdistan'nda Paykli'de 1.000 m, Sagirma'da 1.700 metreye klr. Akarsular amak iin slklar, dar
38) 39) 40) 41) 42)

E. Esenkova, a.g.e., s. 55-7. Khosbak, a.g.e.', s. 56-7.

.

Enformasyon Bakanl, l! Irak va de l'avant E. Esenkova, a.g.e., s. 87-8. Dr. A. Ghalib, Malaria and Malaria in lraq (Stma ve Irak'ta Stma), Ba dat 1944. 43) J. Manevy, // est quatre heures docteur Malaria, Realites, no. 122, Mart

1956, s. 48-55. 44) Kassemlo, a.g.e., s. 32.

34

KRTLER VE KRDSTAN

kpr ya da kelekler; nehrin geni akntlarn sakin olduu ke simlerde de kprler kullanlr. Halat, kaln sarmak ya da aa ktklerinden yaplan Krt kprleri bugn de ayn e kilde ilkel ve tehlikelidir. Daha nemli yollarda bir ya da bir ka kemerli ta kprler vardr. Gnmzde birok yerde an cak yaya geiine uygun bu ilkel yaplarn yerini modern de mir kprler almaktadr.45 Eski kprlere ilikin bir ok riva yet vardr.46 Ovalarda, zellikle Trkiye Krdistan'nda yal nzca gzel mevsimlerde kullanlabilen basit toprak yollar g rlr. Ancak baz yerlerde stabilize, asfalt ya da ose yollar in a edilmitir. Dalar arasndaki yollar ise genellikle birer sa nat eseridir. Irak Krdistan'nda insanlar arasndaki ilikileri kolayla tran birok gzel yol vardr. Musul'u Zaxo'ya, Erbil, Amadiye ve Akra'ya byle yollar balar. Erbil'den Harir'e, Rewandz'e, Kerkk ve oradan Sleymaniye'ye gidilebilir. Trki ye'de de bir yol Malatya'dan Elaz, Tunceli, Erzincan, Aka le, Erzurum ve Kars'a gider. Elaz'dan Bingl, Mu ve Tat van'a ya da Diyarbakr, Mardin ve Nusaybin ynne gitmek mmkndr. Diyarbakr'dan Silvan ve Siirt 'e ya da karayolu ya da gldeki feribotla Van, Tatvan ve Bitlis gzergahyla Sil van'a gidilebilir. Krdistan'da pek az demiryolu vardr. Trkiye'de Erme nistan'a doru Erzincan-Erzurum-Kars Hatt, Tebriz ynnde Malatya-Elaz-Gen-Mu-Tatvan-feribotla Van Hatt ve Siirt ynnde Malatya-Sivrice-Maden-Ergani-Diyarbakr-Batman Hatt bulunur. stanbul'dan kalkan Gney Ekspresi Halep'e gidebilir, Trkiye-Suriye snrndaki Krt yerleimlerinin ya45) Layard, a.e-,1970, s. 166; Bishop, a.g.e., II, 114; Wigram, a.g.e.. s. 288; Hamilton, a.g.e.. s. 96,192. 46) Edmonds, a.g.e., s. 201 212, 247.

KRTLER VE KRDSTAN

35

nndan geip Musul ve Badat'a ulaabilir. Irak Krdista n'nda Badat'tan Kerkk'e giden dar hatl tek bir demiryolu vardr (320 km). Krdistan'daki havaalanlarndan birok askeri yol dalr. En nemlileri Trkiye'dedir: Erzurum, Kars, Karakse (A r), Elaz, Malatya, Van ve Diyarbakr. Irak'ta Musul, Ker kk, Semel, Ser Amadiye ve Bamerne, Kuzey Suriye'deyse Kaml, ran'da da Sanandaj, Kirmanah ve Urmiye hava alanlar vardr.

E. Krdistan'n Antropolojik Profili

Trk, ran, Kafkas ve Arap halklaryla iice yaayan ve bunlarn byk blmyle ok yakn ilikiler kurmu olan Krt Halk 'n dierlerinden belirgin olarak ayran zellikler var mdr? Byle bir soru olduka akla uygundur; zaten birok aratrmac da bu ayrm srecine yol aan antropolojik olgu lar zerinde almaktadr. Aktr ki bu, Krt rknn aratrl mas sorunu deildir. nk, u ya da bu karakteristik soyu ieren az ok homojen topluluklarda baz nemli kaltm fark llklar saptamak mmknse de, rk nosyonunu insanlara uy gulamak genellikle zordur (Ruffie, 1972). Krtler zerine ant ropolojik aratrmalar bir yzyldan nce, E. Duhousset (1863) ve N. V Khanikoff'la (1866) balamtr. ran'da nce yukarda belirtilen yazarlar, ardndan M. Houssay (1887); Transkafkasya'da E. Chantre (1880, 1890) ve Pantukhoff (1891) tarafndan; Trkiye'de Frat ve Dicle ara sndaki vadilerde (G. Pisson, 1892), Karadeniz'in gneyinde Karakus'ta, Nemrut Da'nda, Van Gl'nn batsnda ve Zencirli'de (von Luschan, 1922); Suriye'deyse, am'da (Ariens Kappers, 1931) yrtlen aratrmalar vardr. Kafkas36
KRTLER VE KRDSTAN

ya'nn Yezidileri 1887'de Eliseyev ve 1900'de Ivanovski tara fndan, Sincar ve exan'dakiler Field (1934) tarafndan ince lenmitir. Bu sonuncu aratrmac Irak'ta, Zaxo, Rewandz, Akra, Kerkk ve Sleymaniye'deki Krtleri de incelemi, an cak almalar 1951 ve 1952'ye kadar baslmamtr. Tm bu aratrmalar, aslnda rneklemeye dayaldr. Grece kstl sa yda bireyin (birka bin kii iinden seilen bir ka yz kadar kii) incelenmesiyle gerekten de bilimsel ltler elde edile bilmitir. Baz gezginlerse almalarna kaytlar, tipik foto raflar eklemilerdir. Buna karn, Krtler'e ilikin gzlemler farkl blgelerde yapldndan, elde edilen sonular her za man tam anlamyla akmamaktadr. Krtleri antropolojik adan snflandrmak iin de bir giriim vardr (A. Bashmakoff). Bat Krtleri (von Luschan) Dou ve Gney Kltle rinden farkldrlar. Birinciler sarn, mavi gzl, dolikosefal (uzunkafal) tiplerdir. Dierleriyse esmer, siyah gzl, braki sefaldirler. lk grup kendini Trkmenler (Sekban, nan) ya da ranllar (Modi) ile ayn rktan sayarken, dierleri kendilerini Arap ya da Ermenilere yakn grr. Mark Sykes'n (321, 342, 373, 424-5, 427, 429), Lynch'in (II, 4-5) ya da Soubrier'nin (112, 113, 144, 160, 172) fotoraflar, Krtler arasndaki tip farkllklarn daha ilk bakta ortaya koyar: Arap, Musevi, H ristiyan, Nesturi ve Trkmen. H. Field de inceledii 598 kii den 162 'sinin fotoraflar zerinde ayn tiplemeyi dorula makla kalmayp daha bilimsel bir ekilde aklar. Field, Krt leri Armenoid (48), Balkan (12), Deimi Akdenizli (36), Avro- Anadolulu (38), safkan ya da melez ranl (4), Alpinoid (12), Mool (1) ve Negroid (1) olmak zere tiplere ayrmtr. Yazarn inceledii 235 Yezidi arasndaysa oranlar tam anla myla akmamaktadr. Asuriler, ammar ve ulubba Arapla r ya da Trkmenler ile karlatrldnda da ilgin sonular
KRTLER VE KRDSTAN

37

elde edilmektedir. Benzerlikler kukusuz i evlilikle aklana bilir. Gene de bu durum, E. Duhousset'nin (1863) Krtlerin tip bakmndan az rastlanr bir homojenlik gsterdiklerini belirt mesine engel deildir. Arjens Kappers (1931) da Krtlerin, kendi ilerindeki antropolojik farkllklara karn tamamen ay r bir rk olduklarn kabul eder. Bylece, H. Field'in aratr malarn zetlersek yle bir Irak Krd portresi kar: "Krt, orta boylu (1,66 m) gvdesi bacaklarndan uzun bir tiptir. Al n geni, kafas byk ve y ..varlaktr. Brakisefaller ounluk tadr. Yzleri olduka uzundur. Burun genellikle tmseklidir. Krtler Araplardan daha tyldrler. Dalgal ve uysal salar daha ziyade kahverengi, gzleri siyahtr. Ancak, zellikle bat blgelerde sar sa ve mavi gze rastlamak da mmkndr. Ten rengi Araplannkinden daha ak, Asurilerinkinden daha koyudur. Diler normal ve dzgndr. ncelenen kiilerin kas yaplar, salklar genelde iyi bulunmutur.47 Ne var ki Krt ler zerine bu antropolojik aratrmalar blk prk ve bizle ri bu halkn kkeni zerine bir sonuca ulatrabilmekten ok uzaktr. te bu noktada dil ve tarih alanndaki almalarla i birliine gitmek nem kazanmaktadr.

KAYNAKA
Maps. No Complete scientific map of Krdistan exists, The Carte du Krdis tan 1/4.000.000, Cairo 1943, aims especially "to give a graphic representation of that which the Kurds occupy in the Middle East", a Note of 12 pp. which accompanies it is intended to explain it and to justify the different data. Die Krden, Volke ohne Staat, 1/1.500.000; ed. Die Aktelle Landkarte, no. 224, Munich 1966, clear and simplified., does not indicate the relief at ali. For Turkey, the old maps of H. Kiepert, 1892, or better Trkiye, 1/2.000.000 of Faik Sebri, stanbul 1948, La carte de l'Asie orientale 1/2.000.000, of the Troupes du Levant, Beirut 1939, or that of the War Offi ce and Air Ministry, London 1961-2, 1/1.000.000, sheets NJ 37 Erzurum, NJ38 Tabriz and NI38 Baghdad, of series 1301, GSGS, cover the whole of
47) Th. Bois, s. 18.

38

KRTLER VE KRDSTAN

Krdistan. More or less elaborate maps are often to be found in the different accounts of journeys. So much the more to be appreciated are the precise and detailed maps in the book and many articles of C.J. Edmonds. Albums. To illustrate ali this: M. Zikmund and J. HAnzeika, Krdistan, county ofinsurrection, legends andhope, Artia, Czecholovakia 1962; K. Dettmann, Vertraue der Pranke... Lwe die Heiligen werden dir nicht helfen, Hamburg 1966. Geography. C. Ritter, Die Erdkunde von Asien, VII, Berlin 1839, Kurdes du Khorasan,392-400,IX, 840, Kurdes de Perse, 412-762, 1009-48, X, 1843; Kurdes du Gigre et de TEuphrate, 690-734, xi, 1844, Kurdes occidentaa,
1

3-247;

Maunsell, Geopraphy of'Eastern Turkey inAsia, Aldershot 1899; Elisee Reclus, Nouvelle geographie niverselle, paris 1884, IX, Asie anterieure, 203-6, 337, 339, 342-55, 41 1-518; V. Cuinet, La Turquie d' Asie, II, 1891; Vidal de la Blache-Gallois, Geographie niverselle, VIII, eh. VIII, Blanchard, 215-27, Paris 1929; M. Clerget, La Turquie, passe et presem, Paris 1938; J.P. Roux, La Turquie, Pa ris 1957; X. de Planhol, Les fondements geographiques de l'histoire de 1' islam, Paris
F.

1968;

S.l. Brouk, L ethnographie des pays du Moyen-Orient, tr. from Russian in Doc. Franc, Travaux et reeherehes, no. 13, 1961; Genel nfus saym, 25 Ekim 1960, Census of population, 25 Oct. 1960, Ankara, Devlet Inst. Statist, no.
444, 1963;

R. Montagne, Quelques aspect du peuplement de la Haute-Djezire, in BEO, Damascus, II (1932), 53-66+XVII Pis.; Seydo Gorani, Min 'Amman ila' I- 'Amadiyya, Cairo 1938; P. Rondot, Les Kurdes de Syrie, in France mediteraneenne et africaine, 939/1, 81-126, 2 maps; Ala'addin Sejjadi, Geshtik la Krdistan, A journey in Krdistan, Baghdad
1

1956;

Sh. Khosbak, ete. Djughrafiyyat al- 'Irak, Min. Nation. Educ, Baghdad
1386/1966; M. al-Durra, al-Kadiyya al-Kurdiyya, Beirut 1963, 19662 enlarged; C. J. Edmonds, Noter or Luristan, Baghdat 1918; idem, Luristan, Pish-i-Kh and Bala Gariveh, in GJ, lix (1922), 335-56, 437-53. Travel accounts or memoirs. C. J. Rich, Narrative of a residence in Koordis-

tan, London 1836;

J. B. Fraser, Travels in Koordistan, Mesopotamia, ete, London 1840; H. Brugsch, Reise der K. Preussichen, Gesandtschaft nach Persien 1860-61,

Leipzig 1862-3; Millingen, Wild life among the Koords, London 1881; H. Binder, Au Krdistan, en Mesopotamie et en Perse, Paris 1887; Mrs. Bishop (I. L. Bird), Journeys in Persia and Krdistan, London 1891; P. Muller-Simonis, Du Caucase au Golfe Persique, a travers l'Armeme, le Kr distan et la Mesopotamie, Paris-Lyon 892; Mme. Chantre, A travers l' Armenie rsse, Paris 1893; H. F. B. Lynch, Armenia, travels and studies, London 1901 , repr. Beirut 1965; G.L. Bell, Amurath to Amurath, London 1911;
F.
1

KRTLER VE KRDSTAN

39

E. B. Soane, To Mesopotamia and Krdistan in disguise, London 1912; S ir M. Sykes, The caliphs' las hertage, London 1915; G. E. Hubbard, From the Golf to Ararat: an expedition through Mesopotamia

and Krdistan, London

W. R. Hay, Two years in 1920, London 1921;

1916;

Krdistan: expehences of a political office; 1918-

E. S. Stevens, By Tigris and Euphrates, London 1923; H. Christoff, Krden und Armenier: eine Untersuchung ber die Abhangigkeit ihrer Lehensformen und Charakterenwichklung von der Landschaft, Ham

burg 1935;
A. M. Hamilton, Road through Krdistan, London 19375, 1958; J. Soubrier, Moines et hrigands, de T Adhatique aux marches iraniennes, Paris
1945;
F.

Balsan, Les surprises du Krdistan, Paris 19452; Freya Stark, The valleys of the Assassins and other Persian travels, New York
1934;

A. Vvaheed, The Kurds and their country, Lahore 1955, 21958; B. Nikitine, Les Kurdes, etde sociologique et historique, Paris 1956;

C. J. Edmonds, Kurds, Turks andArahs, politics, travels and research in NorthEastern laq, 1919-1925, London 1957; A. Ghassemlou, Krdistan and the Kurds, London 1965; Th. Bois, Connaissance des Kurdes, Beirut 1965 (Eng. tr. The Kurds, Beirut
1966).

Anthropology. E. Duhousset, Etudes sur les populations de la Perse, Paris

1863; N. V. Khahikoff, Memoire sur T ethnographie de la Perse, Paris 1866;

E. Chantre, Aperu sur les caracteres ethniques des Ansaries et des Kurdes, in Bull. Soc. Anthrop. de Lyon, I (1882), 164-85; G. Pisson, Races des hautes vallees du Tigre et de l'Euphrate, in Rev. scient., Paris 1892; xlix (1892), no. 18, 557-60, no. 19, 581-8; J. J. Modi, The Persian origin of the Kurds and Tajiks, in JBBRAS, IX, 493-9; E. Pittards, Ethnographie de la Dobroudja, contibution a T etde anthropologique des Kurdes, Lyon 1902; idem, Les races et Thistoire, Paris 1924, 21932; F. von Luschan, Teh early inhabitants in western Asia, in JRAI,xli (1911), 22144;

von Luschan, Vlker, Rassen, Sprachen, Berlin 1922; A. Baschmakoff, les peuples autour de la Mer Noire dans leur etat actuel, in
T Ethnographie, 1930;

C. U. Ariens Kappers, Contrihutions to the anthropology of the Near East. v. Kurds, Circassians and persians, in Koninklijke Akad. van Wetenschappen, Amsterdam, Proceedings, Amsterdam, XXXIV/4 (1931), 531-41; Afet inan, L'Anatolie, le pays de la "race" turque, recherches sur les carasteres anthropologiques des populations de la Turquie, enquete sur 64.900 in-

dividus, Geneva 1941;

H. Field, The anthropology of lraq, Part II, no. 1, The Northern Jazira, no.2, Krdistan, no. 3, Conclusions, 1952; Peabody Museum, Harvard Univ. vol. xlvi/l-3 (1951-1); E. von Eickstedt, Turken, Krden und Iranier seit dem Altertum. Probleme einer anthropologischen Reise, Stuttgard 1961.

40

KRTLER VE KRDSTAN

HL BLM

TARH

Viladimir MINORSKY
A. Kkenler ve slam ncesi Tarih

Krtlerin ran Uluslar arasnda snflandrlmas dilbilimsel ve tarihi verilere dayanmaktadr. Bu snflandrma etnik elerin karmakln gzard etmemizi gerektirmez. ranl tipi gzle grnr biimde, yer yer deiiklikler gsterir.Krtlerin doudan (Bat ran) batya (Merkezi Krdistan) ya ylm olmalar ihtimal dahilindedir. Bununla beraber Merke zi Krdistan'da Krtlerin gelmesinden nce benzer bir ad ta yan Kordu adl bir ulusun yaam olmas ve bunlarn son radan ranl Krtler ile karm olmas da mmkndr. .. 2000 ylna tarihlenen iki Smer tabletinde,1 Kar-daka adl bir lkeye rastlamtr. (evirmenlerin kiisel grle rine gre birinci harf q deil fc'dr ve ka elemannn fonksiyo nu tartmaldr) Bu lke G. R. Driver'in Van Gl 'nn gne yinde gsterdii Su2 Halk'nm* yannda bulunuyordu. Bitlis yaknlarnda da Suy adl eski bir kaleden sz edilir.4 Yaklak
1) Trureau-Dangin, Revue r'Assyiologie, V, 99; VI, s. 67. 2) Buradaki Su kelimesi corafi bir anlam ifade etmektedir. 3) Driver G.R, ZA, XXXV, 230 n. 3. 4) erefname, I, s. 146.

KRTLER VE KRDSTAN

41

bin yl sonra Tiglath-Pileser Kur-ti-e Halkyla Azu dalarnda savar. Driver bu dalarn gnmzdeki adnn Hazo olabile ceini dncesindedir.5 Bununla beraber Kur-ti-e'nin okunu u kesinlik kazanmamtr. Heredot'ta .. 5. yzylda byle bir ad gemez. Ancak ona gre, Achaemenid mparatorluu 'nun onnc eyaleti, Ermenistan'a komu olan Paktike' yi de kapsar.6 Nldeke ve Kiepert bu ad Boxtan (Bohtan) ile ilgili bulmaktadrlar.7 Xenophon'un .. 401-400'de kaleme ald Onbinlerin Dn adl yapt, Karduchoi (Kardaka) adnn tannmasna yol at. Bu lke Kentrites' in (Bohtan) dousunda bulunu yordu. Bundan sonra bu ada Dicle'nin sol yakasnda, Cudi Da yaknlarnda sk sk rastlanr. Klasik yazarlarn yaptla rnda bu ad, Gorduene (semitik fc'nn yeniden retilmesindeki zorluk yznden farkl yazlmaktadr.8 Aramiler' de bu bl geye Beth-Kardu ve gnmzn Cazirat ibn Umar (Cizre) Kasabasna da Kardu Gazantas ad verilmiti. Ermeniler Kordudh, Araplar da9 Bakarda (Kardai) adn kullandlar. Ya kut'un bnl Esir'e dayanarak verdii bilgiye gre10, Bakarda Nahiyesi, Cizre'nin bir paras olup 200 ky kapsyor (alThamanin, Cudi, Firuz-abur) ve Dicle'nin sol yakasnda, sa yakadaki Bazdaba'mn karsnda bulunuyordu." Salt blgeyi tanmlamak iin kullanlan bu ad daha sonra Mslmanlar ta rafndan unutularak yerini Caziratul ibn Umar (meriye Ce ziresi), Bohtan vb. adlara brakt. Ermeni ve Araplar'a gre
5) Driver, G.R,.IRAS (1943), s. 400.
6) Heredot Tarihi, III, s. 93. 7) Nldeke, Gramm. d. neusyrischen Spr., Leipzig 1868, sf. XVIII); Kiepert, Alt. Geogr., s. 81 . 8) Driver, op. cit . 9)Baladhuri, !76;Tabari, III, s. 610. 10) Yakut, a.g.e., IV, s. 56. 1) M. Hartmann, Bohtan, s. 33-5.
1

42

KRTLER VE KRDSTAN

asl Kordu ok snrl bir blgeyi kapsyordu. Gorduene Eya leti 'nin snrlarn kesin olarak bilemiyoruz. Ancak Gordu ene 'ye bal ehir, Sareisa, Satalka ve Pinaka (Fnk), Dicle kysndadr. Strabo'ya gre12 Gordyaia ore ad, Mu ve Diyarbakr arasndaki dalk blgeyi tanmlamak iin kullan lrd, ki bu olduka ilgin bir savdr. Pekala, adlan sonraki adlarda da yaayan bu Kardxotr kimlerdir? (- Xoi eki, Ermenice'deki oul eki -kh\ hatrlat maktadr. Bu da, Yunanllarn bu ad bir Ermeni 'den rendii olasln glendirmektedir. Xenophon'a gre13 Karduchofler ne Kral Artaxerxes'in ne de Ermenilerin egemenliini ta nyorlard. . 1. yzylda II. Tigranens, Gorduene'yi ele ge irdiinde krallar Zarbienus 'u idam ettirmitir. S 115'te Gorduene Kralnn ad Manisarus'tu. Hbschmann'a gre14 Gorduene yalnzca yzeysel olarak Ermeniletirilmitir.

Aslnda Xenophon devrinde Dicle'nin kuzeyine yerlemi ranl bir airete rastlamakta alacak bir yn yoktur. Ancak elimizde Karduchoi'n'm etnolojisini aydnlatabilmek iin adndan baka bir veri bulunmamaktadr. Semitik dillerde bu adla benzerlik tayan kelimeler vardr (Akkad, Asurca'da kordu "gl", "Kahraman", karadu "kuvvetli olmak"); ayr ca bu ad daha ok Asurca ekli UrartulUratu ile tannan, branice'de Ararat, Yunanca'daysa Alarodioi, Xaldoi ve kimi zaman da Xaldaioi olarak adlandrlan Khaldi Halk'nn ady la ses benzerlii gstermektedir. Bu halk .. 9. yzyln son larna doru Ermenistan'da ortaya kt ve daha sonra Van Gl blgesinde 6. yzyla kadar sren gl bir krallk kur12)Strabo,o.s.e., IX, s. 12-4.123. 13) Xenophon, a.g.e., IV, s. 3,1.
14)

Hbschmann, Die Altarmeische Orstnamen (Ermenice Eski

Yer

Adlar),

239 ve Armenische Granmatik (Ermenice Dilbilgisi), 1/2, s. 518-20.

KRTLER VE KRDSTAN

43

yzylda Ermenilerin gelmesiyle Khaldiler daldlar ve dalara ekildiler." Ancak adlar Van Gl 'nn kuzeyinde ki blgenin yer adlarnda gnmze kadar geldi (Bizans d neminde Tirebizond (Trabzon) yaknlarndaki Khaldia, Khilat-Ahlat Kasabas, vb.17 Khaldi adnn benzerlerine Kafkas Dalar'nn dier yamacnda da rastlanr. Grcler'e Kharthveli ya da Kharth-u-i ad verilir.18 Kardular' ister Samiler'e ister yerli halklara balayalm, antik Karduchoi topraklarnn bugn Krtlerin asl yaam alanlarndan biri olduu kesindir. Bu nedenle Karduchoi'nin Krt'le zde olduu dnlm ve bu gr 20. yzyln bana kadar tartmasz kabul gr mtr.1' Bir adm daha ileriye gidilerek Krtler dorudan Khaldoi'yt balanmtr. Reiske, Constantine Porphyrogenitus hakkndaki aklamasnda20 "Chaldi et Krdi vel Curti, Gordyaei iidem" der. Benzer bir gre P. Lerch'in yaptnn balnda da rastlanr.21 Krt ve Kordu kelimelerinin gvdeleri arasnda bir aynm yaplmasnn filolojik gerekliliine dikkat eken M. Hartmann, Nldeke ve Weissbach'n yaptklan aratrmalar, soruna yeni bak alar getirmitir. Bu aratrmaclar ve ayn zamanda kla sik yazarlar tarafndan22 Media'da ve Persia'da Kurtoioi, Cyrtii
du.15 7.

Lehmann-Haupt Mater. z. Alter. Gesch. Armeniens, Gttingen 1907,123, batdan gelen Khaldi gmenlerinden sz eder. E. Meyer, (Gesch. des Altertums, 1/2, Stuttgart 1913, prg. 474) bu halkn yurdunu orta Araxes'te arar. 16) Cyropaedia, III, s. s. 1-3. 17) Belek ve Lehmann, ZA, IX (1894), 84; de Goeje,.//4, X (1895), 100; Streck, ZA, XIV (1899), s. 112). 18) Svaniaca'da Khyard, Mingraliaca'da Khord-u; N. Adontz, Armea v epokhuJustiniana "Jiistinyen Devrinde Ermenistan", St. Petersburg 1908, s. 398). 9) Grundriss d.lran Ph'il., II, s. 464. 20) De ceremoniis, B. 13 (713, II.) 21) Recherches sur les Kurdes inaniens et sur leurs ancetres, les Chaldeens septentrionaux (ran Krtleri ve Atalar Kuzey Khaldiler zerine Aratr malar), St. Petersburg 856. 22)(Strabo, XI, s. 13, 3 ve XV, s. 3, 1.
15)
1 1

44

KRTLER VE KRDSTAN

olarak adlandrlan halkn Krtler olabilecei ileri srlmtr.

Bu varsaym, Fars blgesinde Sasaniler devrinden beri yaayan

birok Krt airetinin varlyla dorulanmtr.23 Krt ve Kordu adlar arasnda belirgin bir fark bulunmak la birlikte, bu farkllk Cyr/''ler'in (ranl Krtler) antik Karrfu'nun yerleim alan olan Zaros Dalar'nn batsndaki

topraklara, Kuzey Suriye'ye ve Anti Toroslara (Gneydou Toroslar) nasl yerletikleri sorusunu yantsz brakmaktadr. Bu sorunun yantlanabilmesi iin ciddi aratrmalara gerek vardr. ncelikle Med ve Perslerin fetihleri ranl Halklarn byk lde yer deitirmesine yol amtr. Asagartiya Hal k 'ndan bir blmn g bu duruma rnek verilebilir. Asl yurdu Sistan olan bu halk Asur dneminde Media'ya (Zikirtu ya da Zakrutf* gmt. Darius devrindeyse (Bihistun ya ztlar 2, 90) bakentleri Asur dzlndeki Arbela'dayd. Da rius, Sagartiyallarn nderi Citrantakhma'y burada idam et tirmitir. Citrantakhma'nn Bisutun Kayalklarna oyulu port resi Krt zellikleri gstermektedir.25 .. 220-171 arasnda Roma, Seleucid ve Bergama krallar arasndaki savalarda Cyrtiili paral askerlere rastlanr.26 Koreev Eyaleti rneinde olduu gibi 7. Yzyl Ermeni Corafyasnda ok ilgin bir ge i durumu gzlemlenebilir. Adontz'a gre27 Koreev, Kortieax'den tremektedir. Biradaki Kortieax, "Krd"n Korotie' demektir. Tpk Atrpatie'nin Atropaten Halk (yurtta)
23) Karnamak-i Artakhshir-i Papakan, ev. Nldeke, Gttingen 1879, 37, 48 ve Arap yazarlarn kaytlar. 24) Streck, ZA XIV (1899), s. 146). 25) L. W. King, The sclptures ofBehistan "Behistan Yontular", Londra 1907. 26) Livy. XL1I. s. 58, 13, XXXVII, s. 40, 9; Polybius, V. s. 52, 5, kr. Weissbach Pauly-Wissowa'da, s. v. Cyrtii ve A. J. Reinach, Les mercenaires de Perame "Bergamal Paral Askerler", Revue Archeologique (1909), s.
115-19.

27) Armenia, s. 418.

KRTLER VE KRDSTAN

46

anlamna geldii gibi Faustus Byzantinus dneminde (4. yz yl) Koreev Salmas yaknlarnda kk bir nahiyeydi. Bir eya let olarak Koreiv, Culamerg'den Cazirat bn Umar'a dek uza nyor ve u nahiyeleri kapsyordu: Kordukh, Kordrikh (Kordikh), Aituankh, Aigarkh, Motholaukh (Otholaukh),

Orsiraukh (Orisankh), Karathunikh (Saraponikh), Cahuk ve Kk Albak.1* Zamanla baz deiiklikler oldu. Faustus 'un antik Gordu ene yerine adlarn sralad Kordukh, Kordikh ve Tmorikh blgelerinden Kordukh, Korekh'in bir nahiyesi halini ald. Tmorikh ise yukar, orta ve aa olmak zere nahiyeye ayrlan Kordrikh'n (Kordikh) iinde eridi. Hbschmann, Kordrikh (Kordikh) ile Kartoioi' yi birbirin
den ayrmak taraftardr.29 Ancak M. Hartmann ve Nldeke ta rafndan yaplan dilbilimsel ayrm bozuk ve melez formlarn varln dlamaz.30 Nldeke ise nc bir isim grubunun var lndan bile szeder: Arami dilindeki Kartawaye (acaba Arapa'daki Kartawiya m?) gerek Krt anlamna gelmektedir.31 Bylece Arap istilasnn balad devirde Krt (o. Ekrad) terimi ranl ya da ranllatrlm airetlerin birounu tanmla mak iin kullanlmaya balanmt. Bu airetlerden bazlar o blgenin yerlileri Kordu-, Alki=Elk,'m bakent olduu blgede Tmorikh/Tamuraye; Sason'un Xoy Nahiyesi'nden Khothaitai (al-Khuwaydiye); Frat dirseindeki Ortaye (al-Artan); bazdan Sami kkenli ve bazlar da Ermeni idi (Mamakan Aireti'nin Mamikonian kkenli olduu dnlmektedir).
28) Hartmann, Bohtan, 93; Hbschmann, Die altarmeische Ortsnamen, s. 255-9. 29) op.cit, s. 385. 30) M. Hartmann, Bohtan, 92: "ta batan beri tm adlar birbirine karmt". 31) G. Hoffmann, Auszge aus syrischen Akten persischer martyren, Leipzig 1880, s. 207, n. 1639!

46

KRTLER VE KRDSTAN

bir unsurun varl orta ya karlmtr (Goran-Zaza Grubu). Birok blgede, yeni ge lenlerin politik hakimiyetine dayanan toplumsal bir takikalama belirmitir: (Sleymaniye 'de, Sawuc-Bulak'ta ve akaklar'a boyun emi olan Kresinlilerin grld Kotur'da). Sistema tik aratrmalar sonucu Krt esi ile rtlm olan ve btnlk grnts veren, eski halklann izleri kefedilebilir.
20. yzylda Krtler arasnda, ranl

Soy Aalar ve Halk Etimolojisi

slami kaynaklar ve Krt gelenekleri, Krtlerin kkenini aydnlatmamza yeterli olamamaktadr. Mesudi32 Krtlerin zorba Dahhak'tan kaan Perslerin soyundan geldiini syler. Bu efsane genellikle ehname' de anlatld ekliyle bilinir.33 Morier34 31 Austos 1812'de Damavvand'da Pers lkesi'nin zorba Dahhak'tan kurtuluu ansna yaplan 'Ayd-i-Kurd (Krt Bayram) adl bir kutlama treninden bahseder. Dier yandan Krtler, kendilerini Arap soyuna dahil etmeye al maktadrlar. Bazlar, Rabia bin Nizar bin Ma'add'n, bazlar da Mudar bin Nizar 'in kendi atalar olduunu iddia eder. Diyar-Rabia (Musul) ve Diyar Mudar (Rakka) blgelerinin adla r bu kiilerin adlarndan kaynaklanmaktadr. Bu iddialarn sa hiplerine gre Krtler, Gassaniler ile olan srtmelerinden dolay Arap soyundan ayrlp dalara ekilmi, burada yaban clar ile karp kendi ana dillerini unutmulardr. inde Kurd bin Mard ("Hoi Mardoi", Krtlerin Komular). a'a'a bin Harb bin Hawazin35 gibi isimlere rastlanan olduka ilgin sos. 251. 33) Maan, I, 27-8; Mphl, I, 71; Vullers, 1, 36 29-38 msralar . 34) Second Journey, (kinci Yolculuk), s. 357. 35) Mesudi, a.g.e., ve Tenbih, 88-91; Kurd bn Isfandiyadh bn Manushahr; bn Hawkal, s. 185-7: Kurd b. Mard bn Amr.

32)Murc; III,

KRTLER V6 KRDSTAN

47

yaalar da vardr. Tm bu soyaalar ksmen tarihi gerek lere dayanmaktadr (Samilerin ranllamalar, Zagros ve Fars'taki airetlerin birbirine karmas). Halk etimolojileri de azmsanmayacak kadar oktur. Krt ismini Arapa'daki karrada kkne balamak isteyenler ol mutur;36 Bu grn sahiplerine gre Krtler, Sleyman tara fndan kovulan eytan Casad ile gen klelerin ocuklandr. Genellikle Krt ismi ile Pers dilindeki Gurd "kahraman", ke limesi arasnda iliki kurulmutur.37 Aslnda Gurd kelimesin deki g Pehlevi dilinde mevcuttur ve var, "korumak" kkn den gelmektedir.38 Daha sonra airet isimleri, kendilerine isim babal yapm kiilerin isimleriyle aklanmtr. erefname'ye gre tm Krtler (Bacnawi ve Bokhti Airetleri) Bacan ve Bokht'tm gel mektedirler. Bu isimlerden ilkinin Dicle'nin bir kolu olan Bazn-aw ile bir ilikisi olabilir.39 kinci isim ise bize Heredot'ta ad geen Pakhttyke'yi ya da Artakiri Papakan tarafndan ld rlen "ejderha-kral" (Krt?) Haftan-Bokhfu hatrlatmaktadr.40 Kuzeyde ve batda yaygn olan dier bir efsaneye gre Krtler, bir zamanlar Milan ve Zilan adl iki kola aynlmlard. Milan Arabistan'dan, Zilan ise doudan gelmiti ve daha aa bir rk olduklar kabul ediliyordu.41

KAYNAKA
F.

W.

Justi, Kurdische Grammatik, St. Petersburg 1880, p. XXII; Tomaschek, Sasm und d. Quellengebiet d. Tigris, in SB. Ak. Wien,
CXXXII1 (1895), no. iv;

36) 37) 38) 39) 40) 41)

Muruc, III, s. 249. Driver, JRAS ( 923), s. 403. Horn, Neupe: Etymol., s. 200 . Andreas, Hartmann 'da, s. 131. Nldeke, Gesch. der Perser und Araber, II. p.m. Sykes, Jnal. R. Anthropological hist., XXXVIII (1908), s. 470
1
.

48

KRTLER VE KRDSTAN

M. Hartmann, Bohtan, in Mitt. d. Vordersiat. Gesell., 1896/2, 897/1 , 90- 03;

1 1

T. Nldeke,

Kardu und Krden, in Festschrift fr H. Kiepert, Berlin 898, 73-81 ; H. Hbschmann, Die altarmen. Ortsnamen, in Indogerm. Forsch., XVI (1994),
1

255-9;

Weissbach, in Pauly-Wissowa, Real-Encyclopaedie, s.vv. Kardxoi and Krtioi.

G. R. Driver, The name Kurd and its philological connexions, in JRAS (1923),
393-403;

M. A. Zaki, Khulasayaki tarikhi Kurd wa- Krdistan, Baghdad 1931 (Arabic tr.

'A. 'Awni,.Khulaat ta'rikh al-Kurd wa-Kurd(stan, Baghdad 1936, 21961,

40-145);

Rashid Yasimi, Kurd wa paywastagi-yi nidjadi wa-ta'rikhi, Tehran 1940, 15-76;

V.

Minorsky, Les origines des Kurdes, in Act. XX Cong, Intern. Orient. (Bru-

xelles 1938), Louvain 1940, 143-52; Muhammad M. Kurdistani, Kitab-i

ta'rikh Mardkh, Tehran 1950, 1, 119-201; hsan Nuri, Ta'rikh-i rishah nizhadi-yi Kurd, Tehran 2567/1955;
B. Nikitine, Les Kurdes, Paris 1956, 1-22;

O. Vil'cevski, Krdi. Vvedenie i etniceskuvu istoriyu kurdskogo namda, Mos-

cow-Leningrad 1961; origins of the Kurds andtheir language in Krdistan, KSSE, IXX (1966). Prehistory and archaeology of 'Iraki Krdistan. L. Braidwood, Digging heyond the Tigris, London-New York 959; R. J. Braidvvood and B. Howe, Prehistoric investigations in lraqi Krdistan, Orient. Inst. of the Univ. of Chicago Studies. no. 31, Chicago 1960; G. Roux, Ancient lraq, London 1964; M. E. L. Mallovvan, L'arurore de la Mesopotamie et de Viran, in Les grandes civilisations, Paris-Brussels 1966; C. J. Edmonds, Two ancient monuments in Southern Krdistan, in Geogr. Jnal., lxv (1925), 63-9; idem, Two more ancient monuments in Southern Krdis tan, in ibid., lxxii/2 (1928), 162-3; idem, A third note on rock monuments in Southern Krdistan, in ibid., lxxvii/4 (1931), 350-5; idem, A tomb in Krdis tan, in Iraq, i/2 (Nov. 1934), 183-92; idem, Theplace names ofthrAoraman parchments, in BSOAS, XIV/3 (1952), 478-82; idem, Shar-Bazher and the hain of the Oalachu-walan, in Geogr, Jnal., CXXIII/3 (Sept. 957), 3 8-28; idem, Some ancient monuments on the lraq-Persian hounday, in Iraq, XXVIII (1966) 159-63.
T. Wahby, The
1
1

KRTLER VE KRDSTAN

49

B. 1920'ye

Kadar slamiyet Dnemi

Arap istilalarndan itibaren Krtler hakknda daha ayrntl bilgiler elde edebilmekteyiz. Hicretin ilk 5 yzylnda Krtler birok olayda nemli bir rol oynam ve insiyatifi ele geirmi lerdir. Birok Krt hanedanl bu dnemde canlandrlmtr. S 6-10. yzyllar arasnda Trk ve Mool aknlar sonucunda birok Krt slalesinin yok olduu dnlebilir. Ancak, Os manl Sultanlar ile Safevi ahlan arasnda savalann srd dnemde, Krdistan'da derebeylik sisteminin geliebilmesi iin uygun koullar olutu. erefname' de bu dnemin (10051597) gereki bir tablosu izilmitir. Trk-Pers snn giderek kesinleti ve Persler Zagros Dalar ile bu dalarn kuzey uzantlarnn gerisine ekildiler. O srada Osmanl Devleti'nde merkezi otoritenin gc, dou illerinde de hissedilmeye ba land. 19. yzyln sonlanna doru Osmanl Devleti snrlar iinde Hakkari, Bitlis, Sleymaniye ve ran'daki Erdelan ile Krt beylikleri de ortadan kalkt. Gnmzde byk Krt ai retler varln srdrebilmekte, Krt unsurunun sosyal ve ah laki zellikleri de bu airetler sayesinde varlklarn koruyabil mektedirler. Kaar ynetimi dnemindeki ran'da, Krt airet lerinin kendi i sorunlarna hemen hemen hi karlmyordu. Osmanl Devleti ise son dnemlerinde merkezi otoriteyi siya si adan glendirmek amacyla Krtleri bazen kayrp kollu yor, bazen de eski dnemlerden kalma ksmi zerkliklerini yok etmeye alyor ve bu arada bakaldrlar ile karlayordu. 19. yzylda birok Krt isyan patlak verdi. 20.yzyln ban da ise Krt isyanlar, Osmanl mparatorluu iindeki milliyet i akmlara yeni bir boyut katyordu. 1908 htilali Krtleri po litik hayatn iine ekti. Krt derneklerinin, gazete ve dergile rinin says gn getike artt. I. Dnya Sava srasnda (191450
KRTLER VE KRDSTAN

1918) bamsz bir Krdistan fikri ilk kez ortaya atld; ancak

bu pln, eski Musul Vilayeti'nin bir parasnn yeni kurulan Irak Devleti 'ne balanncaya kadar, yalnzca ksmen ve gei ci olarak szkonusu edildi.
1.

Arap stilasndan Sonra Krtler

ncelikle Krt Airetlerinin dalm hakknda Arap ya zarlarnn verdii bilgileri toplamak yerinde olur. Seluklu dneminden nce 'Krdistan' terimi pek kullanl mad iin Araplarn Krtler hakknda verdii bilgileri Zewzan, Xilat, Ermenistan, Azerbaycan, Cibal, Fars vb balklar altnda bulabiliyoruz.42 Krtler hakkndaki ilk sistematik bilgileri Mesudi (takriben 332/943) ve taxri (340/951) vermitir. Muruc-z Zeheb" adl yaptnda Mesudi u airetleri sayar: Dinavvar ve Hemedan'da uhcan; Kangawar'da Macurdan; Azerbaycan'da Hezbani ve Sarat (muhtemelen urat^Harici);44 Cibal'da adiyan, Lazba (Lr), Madanyan, Mazdanakan, Barisan, Xali (Celali), Cabarki, Cavvani ve Mustakan; Suriye'de Dababila vb; Musul ve Cudi'de Hristiyan Krtler'den el-Yakubiyya (Yakubiler) ve Curkan (Curughan). Tenbih adl yaptnda ayn yazar43 bu lis teye sadece Bazincan46, Neawire, Buzihkan ve Kikan' (im di Mardin civarnda) ekler. Aynca eskiden Krtlerin bulunmu olduu yerlerin adn verir: Fars Rumumu*1 Kirman, Sicistan,
42) Driver, The dispersion of the Kurds in ancient times (Eski Dnemlerde Krtlerin Dalmas), JRAS (1926), s. 563-7. 43) III, s. 253. 44) Aada D ay sam' m vkiisii. 45) Mesudi Tenbih s. 88-91. 46) Islakhri, s. 115. 47) Arapadaki rem kelimesinin ouludur. Yerleim yeri, kamp yeri anlamna gelmektedir. Araplar Krt yerleim yerlerini bu adla adlandrmlardr.

KRTLER VE KRDSTAN

51

Horasan,48 sfahan,49 Cibal, zellikle Mah el-Kfa, Mah el-

Basra, Mah Sabadhan (Masabazhan) ve iki ghar (Karac Abi Dulaf ve Bur), Hemedan, ehrizor ve ona bal olan Darabad ve amkhan (Zimkan), Azerbaycan, Ermenistan,50 Arran,51 Baylakan, Bab el-Ebwab (Darband), el- Cezire, Suriye ve elSughur (yani Kilikya snrndaki kale hatt). taxri, zellikle Fars'taki be rumumdan bahseder. Bu te rim Krtlerin yaygn olarak yaad blgeleri tanmlar. S2 Her rumumun bir ehri ve hara toplamakla ykml bir Krt re isi vard. ehrin gvenliinden bu Krt reis sorumluydu. Bu rumumlar unlard: 1) sfahan ve Kuzistan snrnda Ciloya ya da Ramican; 2) iraz ve ran Krfezi arasndaki Lavvalican; 3) Sabur /fr/ras'ndaki Divvan; 4) Kirman ynndeki Kariyan; 5) sfahan'n yanbandaki ahriyar. Buradaki en byk airet olan Bazancan'n adyla da anlan ahriyar'n bir ksm daha sonra sfahan'n bir ili haline geldi. takhri bu listeye 33 g ebe airet (hayy, o. ahya) ismini de katmaktadr.53 takhri bu konuda bn Hevvkel (185-7) ve Mukaddesi'nin (446) Di van El-Sadakat'lan naklettikleri bilgilerden yararlanmaktadr. Liste bu airet adlarn iermektedir: Kirmani, Ramani, Mudessir, Muhammad bin Baar, Baqili (Mukaddesi: elebi), Bundadmahri, Muhammed bin shak, Sabahi, shaki, Adharkani, ahraki, Tahmadahni, Zabadi, ahravvi, Bundadaki,
48) itakhri, s. 282: Asadabad Nahiyesi' nde bir Krt Ky. 49) Bazancan Aireti'nin bir blm ve Krt bilinen zengin bir kent, Yakubi, s. 275; itakhri, s. 125. 50) Araxes zerindeki Dvvin'de Krtler ta ve kerpi evlerde oturuyorlard; Mukaddasi, s. 277. 51) Barda'a'nn kaplarndan birinin ad Bab El-Ekrad'd ve bn Miskavvayh'n

iddiasna gre 32/942'deki Rus istilas srasnda valinin emrinde Krt as kerleri vard. 52) de Goeje, BGA, IV, 250'ye karn, ramm-rumum Farsa'da ramm=sr, ktle) okunu biimi yelenmelidir. nk zoma'nn oulunun zumum olma olasl zayftr. 53) takhri, a.g.e, s. 114.
52

KRTLER VE KRDSTAN

Xusrawi, Zenci, Safari, ahyari, Mihraki, Mubareki, tamhari, ahuni, Furati, Salmuni, iri, Azaddoxti, Barazdoxti, Mutallabi, Mamali, axani, Kacti, Celili. Bu airetlerin tmnde toplam 500.000 aile adrlarda yaamaktayd. Farsname'ye gre (takriben 500/1107) eski Fars ordusu nun en nemli ksmn tekil eden Ciloya, Ziwan, Lawalican, Kariyan ve Bazancan Krt Rumumlar slamiyet'in yayl s rasndaki savalarda yok olmulardr. Bunlardan yalnz Alak, slamiyeti kabul etmi ve soyunu devam ettirmitir. Dier ba z Krtler ise Abdullah Dewle tarafndan sfahan'dan ran'a nakledilmilerdir. 500,000 Krt ailesinin yok edildiine inan mak olduka gse de bunlarn Fars airetlerine karp milli yetlerini kaybetmi olmalar da pekala mmkndr. Eski Ci loya (Kuh-Gil) Rumum' unda bugn Lorlar oturmaktadr. Bunlarn ne zamandan beri orada oturduklar bilinmiyor. taxri'nin listesinde bir de Fars Krtleri arasnda el-Loniya (Lazba'nn bir eitlemesi mi acaba?) Aireti'nden bahsedil mektedir. Dier yandan Farsname'de ran'da son Buy idler devrinde byk g kazanm olan abankara ile Krtler ara snda bir ayrm yaplmaktadr. El-Umeri'nin Mesalik el-Ebar adl yapt abankaralardan ayr bir balk altnda bahsetmek te, erefname' de onlardan Krt Slaleleri arasnda szedilmemektedir. Bununla beraber abankara klanlarndan biri olan Ramani, taxri'de ad geen Krt airetlerinden biri ile ayn ad tamaktadr. Tm bunlar bizi Fars Krtleri ile Krdis tan'daki airetlerin birbirlerinden nemli farklar tadklar sonucuna gtrmektedir. Geni anlamda Merkezi Krdistan 'a karlk olan el-Zewzan terimi (zozan, Krtede 'yaz otla' demektir) belirsiz bir terimdir. bn Hevvkel'e (250) gre el-Zewzan Krallar el-Deyrani (=Deranik, Vaspuragan'n Ermeni Kral) lakabn tayorKRTLER VE KRDSTAN

53

lard. Mukaddesi (137), Zewzan'n, Ceziret bn Umar' in bir nahiyesi olduunu syler Daha sonralar, Krt ve Hristiyan larn kark olarak yaadklar bu blge gittike geniledi. bnl EsirV4 gre, el-Zewzan, Musul'a iki gnlk mesafeden balayarak Xilat snrna, Azerbaycan tarafndan da Salmas'a kadar uzanyordu. Birok gl kale ise Banawi ve Bohti Krtlerinin elindeydi. Berka, Beir (ve Fanak) Banavileri'nin; Malik AtiF in"' ikametgahnn &\ v'unduu Curzakil (Gurgil), Allus, Baz el-Hamra ise Boxtilerin bindeydi. Musul Derebeyleri ise (Zenger) -Alki (Elk), Arwax, Baxawxa (Berwari=Bekuki)'de. Barxo, Kingavar(?), Nirvva (Akr'n dou sunda m?) ve Xoab'da hkm srdler. Yakut'un metni pek gvenilir olmamakla birlikte, burada ad geen yerler Hemdaniler ve Zangiler tarafndan teker teker ele geirilen Krt ka leleri olabilir.
2. Halifeler ve Buyid Hakimiyeti Dneminde Krtler

Mesudi,56 Gassanl Arap Prensleri ile Krtler arasnda sla

miyet ncesi adaki kan davalarndan bahseder. Mslman Araplar 16/637'de Tkrit ve Hulvvan'n igalinden sonra Krt ler ile temasa getiler. Sa'd bin Ebi Wekkas, Musul zerine yryerek burada Krtlerin yaad nahiyeleri (el-Merc BaNuhazra, Ba-Azra, Hibtun, Dasin vb. ) igal etti.'7 Blgenin is tilas yad bin Xanam ve Utba tarafndan tamamland.38 el-Zewzanh Patrik 19/640'ta hara toplama yetkisi ald.59 18/639'da
54) 55) 56) 57) 58) 59)

Yakut, II, s. 257. erefname, I, s. 17: Na Atil?. Mru; III. s. 249). bn El Esir, El-Kamil, 11, s. 408. Baladhuri, Fth El-Bldan, s. 33 Fuluh. 382, 389; Kamil, III, s. 37.
1

54

KRTLER VE KRDSTAN

Araplar, Suziane'de Ahvvaz'n Persli valisi el-Hurmuzan'n desteini de alan Krtlerle savatlar:60 Fars'ta da Krtler 23/642 'de Fasa ve Daracird'in savunmas esnasnda Persleri desteklediler.61 mer, Ahwaz Krtlerine kar defalarca kuv vet gndermek zorunda kald.62 Dier yandan mer devrinde Krtler, Karxa rma havzasnn orta ksmlarn (aymara, Masabazan) istila ettiler. Burada Pers Dili, Yakubi devrine dek kullanlmtr.63 Araplar ehrizor'u slamiyet'ten nce ele geirmilerdir;64 ancak ehrizor, Darabaz ve Samxan en so nunda 22/643 'deki kanl savalarda teslim oldular.65 Gneyde Basra Valisi Abu Musa el-Esir 25/645 'te Beruz ve Balascan'daki Krt isyanlarn bastrmakla urat. Ancak zorla s lam'a geirilen Krtler, kitleler halinde eski dinlerine dnd ler.66 Halife Ali devrinde Krtler, Persliler ve Hristiyanlar ile beraber Ahwaz yaknlarndaki el-Ximt ve Fars isyanlarna ka tldlar, fakat reisleri Rem-Hurmuz'da yenildi.67 Emevi Halifesi Abd el-Malik devrinde Ermenistan ve Azerbaycan' ele geiren el-Muxtar, 66/68'de Hulwan'a bir vali atad. Bu valinin grevi Krtleri bask altnda tutmakt.68 Ancak el-Muxtar'n lm plann gereklemesine engel ol du. Ayn halife dneminde bakaldran Abd el-Rahman bin el-A'as 83/702'de Fars'taki Sabur Krtleri ile birleti.69 90/708 'de Krtler Fars' tahrip ettiler ve el-Heccac tarafn dan cezalandrldlar. 129/746'da Sabur Krtleri, Halife II.
60) 61) 62) 63) 64) 65) 66) 67) 68) 69)

Kamil, a.g.e, M. s. 425. a.g.e, III, s. 32. Futuh, s. 382, 389; Kamil, III, s. 37. Buldan, s. 236 lbn El-Fakih, s. 3, 37. Futuh, 334; Kamil, III, s. 29. Kamil, II, s. 66,76. a.g.e., III, s; 309. Kamil, IV, s. 187. a.g.e., IV, s. 352.
.

KRTLER VE KRDSTAN

55

Mervan'a kar ayaklanan ve Sabur'u kuatan Haricilerin mttefiki Sleyman'a kar koydular.70 Aslen Krt bir cariye nin olu olan Halife Merwan, annesi gibi mavi gzl ve ak renk tenliydi.71 Abbasi Halifesi el-Mansur devrinde Ermenistan'n 147/764'te Hazarlar tarafndan ele geirilmesi birok ayak lanmaya neden olmutur. Birka yl sonra Krtler (ntiar elEkrad) Musul ayaklanmas ve bu ayaklanmann Hemedan'da yaratt etkiler dolaysyla yeniden bahis konusu oldular.72 elMansur'un olu olan Cafer bir Krt cariyesinden domutu.73 El-Mu'tasim devrinde 225/839'da bir Krt isyan kaydedi lir. Musul civannda ceryan eden bu isyann nderi soylu bir Krt ailesinden gelen Cafer bin Faharcis'tir. Babaxe'te boz guna urayan Cafer, Dasin Dalar 'na snm ve burada ha lifenin ordulann yenmitir. Trk Kumandan Aytakh idaresin deki yeni bir ordu bu -isyan bastrmtr.74 23 1/845 'te sfahan, Cibal ve Fars yresinde Krtler yeniden ayaklandlar ve bu is yan da bir Trk kumandan olan Vasf tarafndan bastrld. Musul Krtleri 252/866'da Musul'u zapteden Haricilerden Musavvir ile birleti. Bu Krtler 262/875 'te bir Harici Alevi olan Ali Muhammed, dier ad ile el-Xabith'in idare ettii Zenci klelerin isyannda75 ve Saffari Slalesinin kurucusu olan Yakub el-Saffar'n dzenledii isyanda nemli bir rol oy nadlar. Yakub, Ahvvaz'a Muhammed Ubeydullah bin Hazarmard adl bir Krt temen tayin etti, ancak bu temen yksel70) A.g.e., IV, s. 387, 341; V, s. 283. 71) Sir Willian Muir, The caliphate, its rise, decline andfail (Halifelik, Ykse lii, D ve Ykl), Londra 1891, s. 429. 72) Kamil, V, s. 448; VI. 73) Tabari, III, s. 442. 14) Kamil, VI, s. 360-1. 75) Nldeke, A servile war in the East. Sketches from eastern history, Edin-

burg-Londra 1892, s. 146-75.

56

KRTLER VE KRDSTAN

me arzusu yznden el-Khabith ile gizli pazarlklara giriti. el-Khabith'in yollad ek glerle beraber Sus zerine yr d, fakat burada Ahmed bin Laysuya tarafndan bozguna u ratld. Kendisi de bir Krt olan ve Krt askerlerine komuta eden Ahmed, Halife tarafndan Yakub'un isyann bastrmak zere grevlendirilmiti.76 Ahmed'in uzaklamasndan ksa bir sre sonra Muhammed, al-Khabith'ten ksmen Krtlerden oluan yeni birlikler de alarak ustar' ele geirdi. Burada ara larndaki anlamaya gre el-Khabith adna hutbe okutmas ge rekirken, o halife el-Mu'temid ve onun muhalifi Yakub elSaffar adna hutbe okuttu. Zenci mttefikleri kendisini terk edince, ustar yeniden bn Laysuya'nn eline geti. Muham med Rem-Hurmuz'a geri ekildi, fakat el-Khabith'in general leri onu buradan da kardlar. Daman Krtleri kendisini zor durumda braknca, Muhammed yeniden el-Khabith 'ten yar dm istedi. el-Khabith ona yeni birlikler gnderdi. Muham med bu birlikleri nce savaa srd, fakat kritik bir anda zer lerine sajdnya geti. Sonra ilikilerinin daha da bozulmama s iin, el-Khabith'i halife ilan etti. Yakub'un 265/879'da ve el-Khabith'in 270/883'de lmesiyle bu karmak olaylar son
buldu.77

Hezbaniler

281/894'e doru Arap Hamdan bn Hamdun Musul'a yer letii srada, Krtler onun taraftarlar arasnda bulunuyordu. Ebu Leyla'nn nayak olduu 284/897' ylndaki Krt isyan ok uzun srmedi.78 293/906 'da Muhammed bn Bilal komu76) bn Khallikan, Wafayat, ed. de Slane, IV, s. 304-8. 77) Kamil, VII, s. 264 . 78) a.g.e., VII, s. 325, 337.

KRTLER VE KRDSTAN

57

tasndaki Hezbani Krtler, Ninava blgesini yakp yktlar. Musul'un yeni valisi Abdullah bn Hamdan isyanclarn pei ne dt, ancak Ma'tuba'da bozguna urad. Halifenin gn derdii ek kuvvetlerle, ertesi yl 5000 Hezbani ailesini takib altna ald. Krtler zaman kazanmak amacyla mzakerelere baladlar ve Azerbaycan'a ekildiler. Abdullah Musul'a dn d ve burada toplad yeni birliklerle Cabal el-Salak'ta (muhtemelen Lahican, kr. S AWUC-BULAK)' yeniden g toplayan Hezbaniler, kar harekete geip onlar teslim olma ya zorlad. Onlarn ardndan Humaydi Aireti ve Cebel Dasin Halk da teslim oldu.79 Halife el-Muktedir devrinde Musul y resini talan eden Krtler, Hamdani Hkmeti tarafndan ceza landrldlar; Celali Aireti buna sert bir biimde karlk ver di.80 337/943'te bn Miskawayh81 Hseyin Hamdani 'nin Azer baycan zerine dzenledii bir seferden bahseder. Bu sefer esnasnda Salmas'a yerlemi olan Hazbani Reisi Cafer bn akkuya ona mttefik olmutu. Bu sralarda, Daysam bn brahim tarih sahnesine kar. Onun servenci hayatyla Krtlerin tarihi birbirine ilintilidir. Arap bir baba ile Krt bir annenin olu olan Daysam, Hariciy di. Deylamilerden oluan kk bir grup dnda tm kuvvet ler Krtlerden oluuyordu. Yusuf bn Abi el-Sac'dan sonra Azerbaycan' ele geirdi ve 327/938'de Ziyarid Wamgir'in temenlerinden biri olan Lakari bn Mardi'yi Krt birlikleri nin yardmyla ehirden uzaklatrd. Fakat tannm bir ii olan Musafirid Marzuban, Azerbaycan' Daysam'dan geri al d. Daysam, Vaspuragan Ermeni Kral dostu Khaik bn elDeyrani'ye (Deranik'in olu Khaik ya da Gaxcik) iltica etti.
79) a.g.e., VII, s. 371. 80) a.g.e., VIII, s. 118. 81) Tecarib, El-Umam, GMS, VI, s. 105.

58

KRTLER

.'t KRDSTAN

Daha sonra Tebriz halk ona yardm etmek istedi, ancak Day sam bir yenilgi daha alnca Musafiridlerin izniyle Tanm 'a ge ri ekildi. 337/948-9'da Buyid Rukn el-Dewle, Marzuban' esir alp Azerbaycan'a bir eli yollad. Marzuban'n kardei Wahsudan, Daysam ve ona bal kalan Krtlerden yararlan may dnerek, Daysam' Rukn al-Dewle'nin elisinin ze rine yollad. Daysam yenildi, fakat Ardabil ve Barza'da diren meye devam etti. Marzuban esaretten dnnce, Daysam nce Ermenistan'a sonra da Badat'a snmak zorunda kald. Bu rada Buyid Mu' iz el-Dewle onu hogryle karlad. Yakn dostlar, Daysam' Azerbaycan'a dnmesi iin ikna edince, Musul'daki Hemdanilerden ve Suriye'den yardm istemeye gitti. Marzuban'n yokluundan istifade ederek 344/955-6'da Salmas'a geri dnd ve burada Suriye hkmdar Seyf elDewle adna hutbe okuttu. Marzuban tarafndan bir kez daha yenilgiye uratlnca, Ermeni dostu bn el-Deyrani'ye (Deranik bn. Khaik) snd, fakat Deyrani onu istemeyerek de ol sa Marzuban'a teslim etmek zorunda kald. Daysam'n gzle rine mil ekildi ve 345/956-7'de hapiste ld.82

adyanlar (eddadiler)

Marzuban'n Ray'daki tutsakl esnasnda, ran'n kuzey batsnda birok bamsz vali ortaya kt. Bunlardan biri (yk. 340/951) Muhammed eddad bn Kartu'::i' Muham med, daha sonra tarih sahnesine kacak olan Eyyubi Slalesi gibi Rewadi Airetinden gelmekteydi. adilerir oelli bal topraklar Dabil ve Gence idi. Bizansllar ve Seluklular, adilerin mttefikleriydi. 465/1 072 'de Ebu Suwar, kk olu
82) Tccarib. ed. Amedroz. I, s. 345; II, s. 148-51; Kmil, VIII, s. 289, 361, 375-7.

KRTLER VE KRDSTAN

59

Manue iin Ani'yi satn ald. Bu andan itibaren slale Gence ve Ani kollarna ayrld. 1 124'te Ani Grcler tarafndan zaptedildiyse de 520-557/1126-1161 ve 1165/1174 arasnda yeni den adilerin kontrolne girdi. ok aydn kiiler olan edda diler, birok nemli ant brakmlardr.83 349/960 'da Azerbaycan'da ortaya kan shak bn sa, Kahtani Krtlerinin reisi olan Fadl'dan yardm almakta; raki bi Musafirid Castan bn Marzuban ise Hezbanilerden destek grmekteydi. shak ok gemeden yenilgiye urad.84 Krtler ve Deylamiler, Castan ile kardei Nair el-Dewle arasndaki srtmelerde ve brahim bin Marzuban 'm kuzeni smail bn Wahsudan ile olan mcadelelerinde nemli bir rol oynadlar.85
Hsmveyhiler
Yaklak 348/959'da el-Cibal'da ikinci bir Krt soyu orta ya kt.86 Bu slale Hsnvveyh (Hsnuya) bn Hasan tarafndan kuruldu.87 Barzikani (Barzini) Airetinin de reisi olan Hsnweyh, Buyid Rukn el-Dewle'ye de Horasan seferi srasnda yardm etmiti. Rukn el-Dewle Krtlere kar byk anlay gsterir ve onlar kimi ar hareketlerinden dolay kendisine ikayet edildii zaman "Krtler de yaamak zorunda" diye karlk verirdi. bnl Esir, Hsnweyh'n asaleti, dikkatli poli83) Ermenice kaynaka: Lynch, Armenia, I, s. 363-7, ayrca Lane Poole'un Muhamnadan dynasties'inin Rusa evirisine yapt ekle Barthold, St. Petersburg 1899, s. 294; Barthold, Pers, nadpis'a... meeti Manue, Aniskaya Seriya, No. 5; N, Y. Marr, Eshe o slove "elebi", ZVOIRAO, XX (1911), s. 120; E. D. Ross, On three Muhammadan dynasties ( Muham med Slalesi zerine), Asia Majr, II (1925), s. 215). 84) Tecarib, II, s. 179. 85) Tecarib, II, s. 219, 229, Kamil, VIII, s. 420-3. 86) Zambaur Manuel, s. 21 1. 87) Ayrca, erefname, I, s. 20-3.

60

KRTLER VE KRDSTAN

tikas ve iyi ahlakndan vgyle sz eder.88 Hsnvveyh 369/ 979'da bakenti Sarmac'da Bisutun'un gneyinde ldnde, Abdul-Dewle onun topraklarn (Hemadan, Dinawar, Nihawend) kendi mlkne katmak istedi, fakat daha sonra bu top raklar Bedr bn Hsnweyh'e (369-405/979-1014) balad. Bedr de Adud el-Dewle'ye sadc kald; hatta asi Fexr el-Dewle'nin tarafna gemi olan kardelerine kar savat. Halife, Bedr'e Nair el-Din el Dewle unvan verdi. Kendi airetini eiten, vergi adaleti salayan ve kylleri koruyan Bedr'den tarihiler de vgyle sz ederler.89 Bedr'in halefi Zahir (Tahr) ancak bir yl saltanat srebildi ve 406/101 5 'te Buyid ems elDewle tarafndan kovuldu. Hsnweyh'in amcas ve Ayya ko lunun reisi olan Wandad 349/960'ta, kardei Abdul-Xana ise 350/961 'de ldler. Ksa bir sre sonra ise bu slalenin son temsilcisi olan olu Ebu Selim Daysam 'm tm kaleleri Kasan ya da Kasnan (Zohab'da Baba Yadigar civarnda Kaslan), Xanm-Abad, vs.) alnd. Abdul Devvle birok defa Krtler 'le uramak zorunda kalm ve onlara kar babas Rukn el-Dewle'den daha sert ol mutur. 368/978'de Krt bn Badoya, Hamdani Abu Talib'in yardmyla Ardamut'un Kavai, Cebel Cudi yaknnda90 ba msz yneticisi oldu, fakat Abdul Devvle'nin vaadlerine he men kand.91 Abdul el-Dewle 369/979'da ehrizor Krtleri'ne kar sefere kt. Amac, onlar, aralarnda gerek ticari gerek se ana tarafndan kan balar bulunan Bedevi Ben Sey han'dan ayrmakt. ehrizor ele geirildi ve Araplar da lle rine geri dndler.92
88) Tecarib, II, s. 281; bnl Esir VIII, s. 519. 89) Rudhravvari, Eclipse, III, s. 287-99, 327; Hilal bn Muhassin, ayn yaptta, III, s. 429, 449-54; Utbi, Kitab-i Yamini, ev. Reynold, s. 424. ' 90) Yakut, 1, s. 199. 91) Tecarib, II, s. 392. 92) Tecarib, II, s. 398; Kamil, VIII, s. 516 .

KRTLER VE KRDSTAN

61

370/980'de dier bir sefer Hakkari Krtlerine kar dzen lendi. Etraflar sarlan Krtler hayatlarnn balanaca va adine inanarak teslim oldular. Ancak galip komutan onlar Ma'alsaya ile Musul arasndaki be fersahlk yolun iki yann da armha gerdirdi.93 Henz Abdul Dewle hayattayken, Humeydi reislerinden Baz adyla tannm Ebu Abdullah Hseyin bn Duanc (ya da Ebu Suca Baz bin Dostk) ortal kasp kavurmaktayd. nce leri oban olan Baz, sonradan srasyla Erci, Amid ve Meyyafarqin'e hakim oldu. Nisebin'de (Nuseybin) dzenlenen bir is yan srasnda amam el-Dewle ile savat. amam'n ordu larn Baculaye'de (Kawai=Ardamut lesinde, Xabur elHuseyniyye'da) bozguna uratt ve Musul'u istila etti. Buyidlerin hakimiyetine son vermek amacyla Badat zerine yr meyi tasarlad, fakat amam el-Dewle tarafndan bozguna uratld. Meyyafarqin'e geri ekildi ve kendisine kar gnde rilen ordunun kumandan ile anlaarak Diyarbekir ve Tur Abdin'in bat ksmn elinde tutmay baard (374/984). Baz, Mu sul'u ele geirme fikrinden vazgememiti. 379/990'da ok sa yda Banawi Krd 'n etrafna toplayarak Musul surlarnn yaknna kamp kurdu ve ehir halkyla pazarlklara giriti. Fa kat miras yoluyla kendilerine kalm olan bu topraklar henz ksa bir sre nce ele geirmi olan Hamdaniler, Ben Ukayl Araplannn yardmyla Baz'a kar saldrya getiler. Bir kaza sonucu Baz sava d kalnca, ldrlerek cesedi armha ge rildi, fakat Musul Halk Baz'n kafirler ile mcadele etmi ol masn ileri srerek tren ile gmlmesini salad.94 380-90/990- 1000 'de amam el-Dewle g kazanmak amacyla iraz'daki Krt svarilerinden destek gren Fulad
93) Kamil, VIII, s. 521. 94) Kamil, IX, s. 5, 27, 38, 49; Rudhravvari, 111, s. 83-4,176-8; Abu'l-Farac, Muhtasar El-Duvel. ed. Pococke, s. 321-3).

62

KRTLER VE KRDSTAN

bin Munzir ile bir antlama yapt. Bu giriimin baarszlkla sonulanmas zerine Krtlere, Krtler kendisine ihanet edin ce de Krt dmanl ile tannan Fexr el-Dewle'ye snd.9'

Mervaniler
Krt Mervani Slalesi96 Baz'la yakndan ilikilidir. Musul yenilgisinden sonra Baz'n mttefiki ve kzkardeinin olu olan Ebu Ali bn Mervan bn Duak, Hsnweyh'e ekildi. Bu rada Baz'n Deylami kars ile evlenip Baz'a ait olan kaleler den birini ele geirdi. Baz' yenilgiye uratan Ebu Abdullah el-Hamdani'yi iki kez esir ald, fakat ona iyi davrand. bn Mervan Diyarbekir 'a yerleti ve uzlatrc tavryla halkn sevgisini kazand. Mervvaniler 380-489/990-1096 arasnda saltanat srdler. Nfuzlar yalnz Diyarbekir' a (Amid, Di yarbekir), Garzan, Meyyafarqin (Silvan), Hsnweyh'a deil, Xilat (Axlat), Malazgerd, Erci ve Van Gl'nn kuzeydou sundaki blgelere kadar uzand. Bir ara batda Urfa'y da ele geirdiler. Abu Ali Hasan 38 1/991 'de Suriye'yi Bizans mpa ratoru II. Basil'in elinden ald. Daha sonra, 387/997'de isyan eden Diyarbekirllar tarafndan ldrld. Baz'n lmnden sonra Meyyafarqin'i zapteden ve Ebu Ali Hasan'n kardei olan Ebu Mansur Mumehhid el-Dewle burada 402/1011 'e ka dar saltanat srd.97 Kardei Ebu Nasr Ahmed98 onun yerine geti ve 402/1011-12-453/1061 arasnda saltanat srd. 416/1025'te Urfa'y ald, ancak 422/1031'de Bizansllar buray geri aldlar.99 Ebu Nasr, sefahate dkn olmakla birlikte, adil,
95) 96) 97) 98) 99)

Rudhravvari, III, 184, bn Fulad iin bkz. Utbi, op. cit., s. 424-5. Zambaur, s. 136; Bosvvorth, The slamic dynasties (slami slaleler), s. 53-4. Abu'l-Fida, Annales moslemici (slam yll?), ed. Reiske, II, s. 569. lbn Khallikan, I, s. 157-8. Abu'-Farac, s. 342.

KRTLER VE KRDSTAN

63

aydn ve dirayetli bir ynetici olarak n kazand. 442/1050'de Seluklu Turul Bey 'e boyun emek zorunda kald. Nizam elDevvle adyla tannan olu ve halefi Ebul-Kasm Nasr (45372/1061-79) saltanat kardei Said (lm 457/1065) ile pay lat. Ebul-Kasm Nasr, Hanan ve Suweyda'y topraklanna katt. Halefi Mansur bn Said 472-89/1079-96 arasnda res men hkm srdyse de, 478/1085 'ten itibaren Seluklu Ko mutan Fexr el-Dewle bn Cahir, hemen hemen btn toprak larn ele geirmi ve bu topraklar Musul Atabeyi'nin idaresine vermiti.
100

Trk aknlarnn arifesinde birok yazar tarafndan Krtlerin saval ve yiitliinden bahsedilir. Halife el-Kadir (381-422/991-1031) devrinde tarihiler Krt Ahmed bn el-Dehhak'n kahramanlklarndan bahseder. II. Basil'in ge neralini ldren Ahmed bylece Bizansllarn ilerlemesini durdurmutu.101 366-388/976-7-998 arasnda Krtler Curcan' ele geirmek iin savaan Buyidler ile Ziyariler arasndaki sa vaa katldlar.102 Birka yl sonra Gazneli Mahmud, Karahanllara kar Krtlerden faydaland.103 Krtler Buyidlerin i savana ve Beni Ukayl'n Musul'u ele geirmek iin giritii mcadelelere de katldlar. 411/1020'de Hemedan'da ayaklanan Trk birliklerine kar savatlar. 4 15-20/1 024-9' da Krtleri Fars ve Kuzistan'da son Buyid Ebu Kalicar'a kar savarken gryoruz104 Bylece tam Trklerin ortaya kp da Yakn Dou'nun tm etnik ya100) Abu'1-Fida,

III, s. 77-9, 87,

121, 125, 249)

1

(Merwaniler zerine zel a

lma, H .F. Amedroz, JRAS ( 903), s. 23-5).

1

101)Rudhrawari, III, s. 247. 102) Utbi, ev. Reynolds, s. 298-302, bn sfandiyar, zet ev. E.G. Browne, s.
226-8.
103) Utbi, s. 336 . 104) Kamil, IX, s. 100, 134, 226, 232, 239, 247, 249, 265; Hilal bn Muhassin, III, s. 348, 376, 381.

64

KRTLER VE KRDSTAN

pisini kknden deitirecei bir srada Krtler srekli mca dele iinde gitgide erimekteydiler.
3.

Trk Fetihleri

Ouzlar

420/1029'da Seluklular 'in ncleri Ouzlar, Rey'e var dklarnda, Gaznelilerin Trk komutan Ta Farra onlar, ara larnda Krtlerin de bulunduu 3000 svariyle karlamt. Krtlerin Ouzlar'a esir den reisi adamlarna kar sava durdurma emri verdi. Emrin yanl anlalmas bir karkla yol at ve Ta ldrld.'03 Ayn yl Ouzlar Maraga'ya var dlar ve birok Hezbani Krd 'n ldrdler. Krtler Azer baycan Valisi II. Wahsudan ile birleince, Ouzlar geri ekil mek zorunda kaldlar. Ouzlarn dier bir kolu Ermenistan'a dzenledikleri bir akndan sonra Urmiye'ye ve Abu'l-Hayca Hezbani 'nin topraklarna geri dndler. Ouzlara hcum eden Krtler yenildiler. 432/1041 'de Musafiri V/ahsudan II bn Marnlan, Tebriz'de birok Ouz'u katletti. Urmiye'deki Ouzlar, Musul'a bal olan Hakkari'ye geip, buray yama ladlar, fakat dalarda Krtlerin saldrsna uraynca 1500 ka yp ve ok sayda esir verdiler.106 Turul Bey'in ordularnn yaklamas zerine, Ouzlar kor karak daha telere gittiler. Krt rehberleri onlar el-Zewzan zerinden Cezire'ye geirdiler. Ouzolu Mansur komutasn daki bir grup Ouz Cezire 'nin dousunda kald. Dierleri Buka'nn ynetiminde Diyarbekir 'a yrd ve yol zerinde Kard, Bazdaba, Hseyniye107 ve Pehabur'u yamalad. Ouzlarn bu
]05) Kamil, IX, s. 268. \06) Kamil, IX, s. 270-2. 107) Yakut, II, s. 270; Musul ve Cazira arasnda bir kent.
65

KRTLER VE KRDSTAN

kolu, Suriye'de yerlemi bulunan dier Ouzlarla birlemek iin Cizre zerinden yollarna devam etmek istedi; ancak ken tin valisi Mervani Sleyman bin Nasr el-Dewle onlar lkesin den gemeden nce ilkbahara kadar beklemeleri iin ikna etti. Ondan sonra hileyle Mansur 'u ele geirdi ve Fnkl Banawi Krtlerinin yardm ile Ouzlarn peine dt. Fakat Ouzlann kenti tahrip etmelerine engel olamad. Ouzlar Diyarbekir yresini yama edip, Musul'u ele geirdiler.108 Bu arada Cibal'da Hsnweyhilerin saltanat son bulmu, iktidar Ebl ewq olarak tannan Beni Annaz109 ailesinin eline gemiti. Daha 340/951 'de Hemedan'da bir Trk isyan sra snda Buyid Mu 'iz el-Dewle, Hulwan kumandan bn Ebul ewq'n yardmn istemiti."* Slalenin asl kurucusunun 380-401/990-1011 arasnda hkm sren Ebul-Feth Muham med bn Annaz olduu sanlmaktadr.1" Olu Ebul ewq, Hsnweyhlerin sonuncusu olan Zahr'i (Tahr) 406/101516'da ldrd. Benu Annaz'n mlk ehrizor, Kirmanah,"2 Bilavvar, amxan, Dakuka ve Xuftizakan' kapsyordu. 437'de Turul, kardei brahim Yinal' Cibal'de dzeni sala makla grevlendirildi. brahim, Kakuyid Garasp' Hemedan'dan kovunca, Garasp Cuzkan Krtlerine snd. Kirmanah'ta Ebul ewq'n Daylami ve acancan Kltlerinden oluan bir ktas vard. Kirmanah igal edildi ve Ebul ewq 438/1046'da Sirvvan'da ld. brahim amiran' (amiran? aymara) ald ve Cuzkanlan hakimiyeti altna soktu. Ebul ewq'n olu Sadi, Seluklulara boyun edi. Slale 520/ 1 116'ya kadar devam etti (Bkz. Mneccimba).
108) /Cam/, IX, s. 272-3. 109) Zambaur, s. 212, erefname, I, 22' de Ayyar. U0) Tecarib, U.s. 2.
112)

\\\)Kamil,X,s. 158. 431/1039-40'ta igal edildi; Kamil, IX, s. 300, 316.

KRTLER VE KRDSTAN

66

mparator Romannus IV'n 463/107 1 'de Malazgird'de ye nilmesi, tm Ermenistan' Alparslan'a am oldu. Byk Sel uklular devrinde, Fars'ta abankara Slalesi ortaya kt. 421-756/1030-1355 arasnda varln srdren bu slalenin tam manasyla Krt olduu phelidir. Dier taraftan kk Krt slaleleri hi bir iz brakmadan yerlerini Trk slalelere brakyorlard. 493/1 100'de Xilat (Axlat) blgesindeki son Mervani de ortadan kalkm bulunuyordu. Onun yerine Trk asll Sukman Kutbi, Eyyubiler gelinceye kadar bir asr h km srecek olan ah Armanlar slalesini kurdu. bnl Esir"3 495/1 101'de, Beni Annaz slalesinden gelen Surxab bn Bedr'n emrindeki 2000 Krdn Salgur Karabuli Trkmenle ri tarafndan ldrldn zikreder. Daha sonra baka Trk menler ehrizor, Dakuka ve Xuftizakan dnda Surxab'n tm topraklarn ele geirdiler. Alnan tm bu yenilgilere ra men Krtlerden 11. ve 12. yzylda sk sk bahsedilir. Kirmanl Kavvurd'a kar olan mcadelesinde Melik ah, Krt ve Arap kuvvetler kulland ve dl olarak onlara toprak hediye etti."4 Bu topraklarda daha nce de Krt kolonileri yayor du."5 496/1 103, 498/1 105 ve 503/1 109-10'da da Duceyl, Mar din ve civarndaki eitli Krt basknlarndan sz edilir. Mu hammed bn Melik ah'n 504/1 110'daki Suriye seferine, Krt Rewadi Aireti'nden Maraga Hakimi Ahmadil bn Wahsudhan116 ve "Ermenistan ah" Sukman katlyordu. Sefer ba arszlkla sonulannca Krtler ordudan ayrlp, Trk Sukman' kuatmaya kalktlar.117
113) X, s. 238.

Kamil, X, s. 53. Mesudi, Tenbih, 88; bn Khallikan, I, s. 516. \\6) Kamil, X, s. 391. 7) Recueil hes hist. des Croisades, docum. orientaux, III, s. 542, 599.
W A)

115)
1 1

KRTLER VE KRDSTAN

67

Bu devirde Suriye'de Krtler Fransa ile sk sk ilikiye ge erler."8 Sencer dneminde CibaF in bat ksmnda bir Krdis tan Eyaleti kuruldu. Sencer'in yeeni olan Sleyman burann valisi oldu ve Bahar, (Hemedan'n kuzey dousunda) eyaletin bakenti oldu. Bu eyalet ok zengindi. Sencer devrinde Krt ler de 513/1119 ayaklanmalarna kartlar. Bu ayaklanmalar bastrmak zere 516/1122'de Hakkari, Zewzan ve Banavi'ye asker gnderildiyse de,"9 Krtler ksa bir sre sonra Tur Ab dn 'deki Hristiyan Patrii 'nin kalesini zaptettiler.120

Musul Atabeyleri

Merkezi Krdistan 'a en yakn konumda olan atabeyler, bu rada nemli bir rol oynadlar. mad el-Din el-Zengi birok de falar Krt topraklarn istila etti. 528/1 134'te Tanza'y (Botan'n sol kysnda) ald ve Halife Musterid'in Musul'u ku att srada ona destek vermi olan Humeydileri cezalandr mak iin el-Akr, u vb. kaleleri ald.121 Erbil, Aib vb. haki mi Ab'l-Hayca, Zengi'ye boyun edi.122 Abu'l-Hayca'nn lmnden sonra, Zengi onun halefleri arasndaki anlamaz lklara mdahele etti, Aib'i zaptederek kalenin surlarn yk trd; Calab Kalesi 'ne Amadiye (madiye, madeddin onuru na) adn verdi. 534/1 139'da Zengi, Trkmen Kifcak bn Ars lan Ta'tan ehrizor 'u ald. 537/1 142'de Hakkari'ye yeni kuvvetler gnderdi; el-a'bani (Aib) kalesini zaptedip onu yeniden ina etti. 538/1 143-44'te run ve Xizan alnd.123 Fa
il 8) Derenbourg. Ousama bn Muhkidh.
119)ACfl/n/7, X, s. 374, 377,426. 120) Assemani, Bib. or., II, s. 221 . 121) ems El-Din, Recueil, III, s. 666-7; bn al-Athir, al-Atahakiya, a.g.e., II, s. 87. 122) Zengi 'nin Hakkarilerden olmas muhtemeldir. Bu airet o tarihte, imdi ay n ad tayan blgenin gneyinde yayordu, Hoffmann, Auszgc, s. 203). 123) ems El-Din, Receil't, III, 685.

68

KRTLER VE KRDSTAN

rah, el-Rabiya124 ve Alka'y (Elk) elinde tutan Ali, kendiliin den Zengi'ye katld. Zengi'nin son seferi Fanak'ta (Fnik) Banavvi'ye kar oldu. Ancak atabeyin 541/1 146'daki lm zerine kuatma kaldrld.125 574/1152-53'te Musul Atabeyi tarafndan Azerbaycan atabeyine kar gnderilen Hakkari Muktas Karaca Tacna'nn, airete yabanc bir Trk olmas muhtemel gzkmektedir. Selahaddin'in lmnden sonra (589/1193) Zengiler Mer kezi Krdistan'daki konumlarn daha da glendirdiler. 607/1211 'de Arslan ah Zengi'nin kk olu Imad el-Din'e Humeydilerin kaleleri (Akr ve u) tmar olarak verildi. 615/1218'de ayn Amadiye Kalesi'ni ve Erbilli Muzaffer elDin Kkbri tarafndan kendisine braklan "Hakkari ve Zewzan'n geri kalan kalelerini" ele geirdi.126 Hakkarilerin Byk Zap 'in yukar havzasna doru srlmelerine herhalde bu olaylar sebep olmutur.

Diyarbekir Artuklu Atabeyleri

Krtler'le birok kez arptlar.127 Abbasi Halifeleri, hima yecilerinin vesayetinden kurtulduktan sonra, Krtlerle ilikiye girdiler128 ve Trkleri zayflatmaya altlar. 581/ 1185'te Ha life el-Nasir devrindeki kk bir olay Krtler ve Trkmenler arasnda bir sava kmasna neden oldu.129 Bu sava geni bir
alana (Suriye, Diyarbekir, Cezire, Musul, ehrizor, Axlat ve Azerbaycan) yayld. ki yl sonra bu iki rakip, Ermenistan, Mezopotamya, Suriye ve Kapadokya'daki Hristiyanlara kar
124) erefname, I, 284, Rabiya-bulak?. 125) lbn El-Esir, El-Atabekiyya, Receil'dt, II, s. 86, 1 14, 129, 188. 126)Abu'lFarac, s. 433, 438. !27)Abu*l Fida, III, 583; Usama, I, s. 321. 128) 528/1 134'teki sa Humaydi olay ve Kamil, XI, s. 7, 188. \29) Kamil, III, s. 342.

KRTLER VE KRDSTAN

69

birlemek amacyla aralarndaki savaa son verdiler, ancak k sa bir sre sonra aralarnda yeni bir takm anlamazlklar k t. Birok kanl savatan sonra Krtler Kilikya'ya kadar ekil diler. Trkler hemen hemen btn Kilikya ve Suriye Krtle rini imha ettiler. Krtler oturduklar yerleri terkederlerken mallann Hristiyan komularna emanet ettiler. Ancak bu H ristiyanlar Krtleri sakladklar iin, Selmuzen ve Arabsil'de (Arabgir) Trklerin saldnlarna uradlar."130
4.

Eyyubiler

Bu slalenin Krt kkenli olduu kesinlik kazanmtr.131 Bu konuda Ermeni Tarihi Hayton (Hethum)132 yle der: "Postea vero Sarraceni amiserunt dominium Egipti et Medi, qui Cordins vulgariter dicebantur, regni Egipti dominium occupaverunt." (Sonunda Araplar Msr'n ynetimini kaybetti ler; ve Medler, "ki onlara Kordiler deniliyordu." Msr'a ege men oldular.) azi bn Mervan'n babas da, Dwin'deki Rawedi Krtlerine mensuptu.133 Sadi (eddadi) Slalesi 'nin Dvvin'den geliyor olmas ol duka nemlidir. Bu dnemin hatralan azi Eyyub ve olu erkoh devrinde henz hafzalardan silinmemiti. Bu ikisi es ki vatanlar olan Acdanakan kynde domulard. Selahaddin ise Tikrit'te domutu, ancak babas ve amcasndan Krt gele neklerini renmitir. ran kkenli isimlere Eyyubi Slalesin de sk sk rastlanmas ilgintir, fakat slalenin asl faaliyet merkezi Suriye ve Msr'dr. Eski Seluk Atabeylerinin ailele130) 131) 132) 133)

Michael the Syrian, Recueil, doc. armen., s. 395. erefname, I, s. 55-82. Recueil docs. arm., II, s. 225, 343. Rawadi, Ravvanda, Dwinli Hadh banilerin bir kolu; bkz. Minorsky, Prehistory of'Saladin, Studies in Caucasian history, Londra 1953, s. 107-57.

70

KRTLER VE KRDSTAN

ri, Eyyubilere balandktan sonra bile, Diyarbekir'de (Artuk

lular), Musul'da (Zengiler) ve Erbil'de (Been Taginiler; bun lar nceleri Zengilerin temsilcileriydi) hkmetmeye devam et tiler. Selahaddin, zzeddin Zengi ile 587/1 187 'de yapt ant lamayla yalnzca, Halep ve ehrizor'u ilhak etti.134 Selahad din 585/1 189'da ehrizor'u Yakub bn Kifcak ile akrabal bulunan Memluk 'u Ketoxdi'ye verdi. Eyyubilerin Krdis tan 'a girdikleri "yegane serbest yn Ahlat yn oldu. Bu blge ilk olarak Takiyeddin tarafndan 587/1 191 'de'35 ele geirildiyse de, ancak Selahaddin'in lmndn sonra ye eni el-Malik el-Ewhed Necmeddin Eyyub 604/1 207 'de ora ya yerleebildi. Daha sonra Xilat, "ah Arman" unvan alan kardei Erefe ve son olarak da nc kardei Muzaffer'e geti. Muzaffer 642/1 244'e kadar burada hkm srd. Bu t mardaki bar, Grcler, Harzemah ve Moollarn aknlan sonucu birok kez bozuldu. Bu devirde Xilat evresinde hare kete geen Grc birliklerine, Ermeni beylerinden Zakare ve vvane kumanda ediyorlard. Bu iki beyin soyaacna bakt mzda, her ikisinin de Xel Babirakan, yani Krtlerin Bapirakan Aireti'nden geldiklerini grrz.136 Eyyubilerin ordular byk oranda Trk askerlerinden olumakla beraber, aralarnda olduka ok sayda Krt de bu lunuyordu. 583/1 187 'de Selahaddin Yukar Dicle yresindeki Krtleri cihada ard. Cezire birlikleri 584/1 188'de terhis edildiyse de, Diyarbekir 'daki birliklerden ve baz airetlerden sk sk sz edilir. Bu Krtlerin, Trkmenlerle olan ilikileri pek iyi deildi.137
134) bn El Esir, al-Atahakiyya, Recueil 'de, II, 334; Kamil, XI, 340; Din, Recueil'de, III, s. 85. \35) Kamil, XII, s. 40. 136) Marr, ZVOIRAO, XX (1911), s. 120. 137) Bahaddin, Recueill, III, s. 86, 313, 381.

Baha'El-

KRTLER VE KRDSTAN

71

Eyyubilerde sivil ve askeri hizmetlerde birok Krt grev almaktayd, ancak bunlar oklukla Eyyubilerin karlarna ters davranlarda bulunuyorlard. erkoh ldnde, onun yerine Selahaddin'in gemesine kar kanlar da, yine Krt ler oldu.138 Erbil'in reisi Ebl-Hayca Hezbani Ailesi de tarihte nemli bir rol oynar. Hallar'a kar Akka kalesinin savunmasn Ebl-Hayca stlendi; orduya sfahalar ve Kuds'e vali ola rak atand. 592/1 196'da Badat'a gnderildi. Hemedan'a kar dzenlenen bir seferi ynetti ve Dakuka'da ld. Yeeni Kutbeddin, Kahire'deki Kutbiyye Medrese'sini yaptrd. Hak kari Aireti'nden dier bir Krt, Seyfeddin bn Ahmed elMetub, Akka'da, Ebl-Hayca 'nin yerine geti. Onun selefle rinin yaamlar da olduka hareketli geti. Olu Ahmed, Har ran Hapishanesinde ld. Torunu Kad madeddin el-Kamil'e kar entrikalar evirince srgne yolland.
5.

Harzemah Celaleddin

Zagroslu Krtler, 614/1217'de Harzemah'n Hemedan'dan Badat'a yollad kuvvetleri bozguna uratt. Celaleddin Xilat'a kar dzenlei seferler sonunda (623-6/1226-9) lkeyi alt st etti ve Krtlerin ktlktan krlmalanna neden oldu.139 Mo ollar tarafndan bozguna uratlan ve takip edilen Celaleddin, Diyarbekir Krtlerine snd ve 628/123 l'de muhtemelen on lardan biri tarafndan ldrld.140 Harzem'in ordusundan geri ye kalanlar Harput yresine gelerek, buralar yamaladlar.141
138)bnKhallikan, IV, s. 494. 139) Kamil, XII, s. 207, 308.
Muhammad Kazvvini, II, 190; Kamil, XII,325; d'Ohsson, Histoire des Mongols (Moollar'n Tarihi) III, s. 62. 141)Abu'l-Farac, s. 477.
140) Cuvvayni, ed.

72

KRTLER VE KRDSTAN

Celaleddin'in lmnden sonra Moollar, Diyarbekir ve Har put yresini talan ettiler. Dier bir ordu Maraga'dan Erbil'e gelmiti. Bu blge kez istila edildi. 645/1 245 'te ehrizor, 650/1252'de de Diyarbekir yama edildi.
6.

Mool lhanllar

lhanllar devrinde Krtlerin adna pek sk rastlanmaz. n celeri putperest, sonra da Mslman olan lhanl Hkmdar lar, Hristiyanlarla iyi ilikiler gelitirdiler. Bu Hristiyanlar da Mslman komularndan (Krtlerden) pek haz etmedikle rinden, o zamana kadar Eyyubilerin savalarna katlm olan Krtler dalara ekilip lhanllarn dmanlarna zafer duala r etmekle yetinmek zorunda kaldlar. Seluklular dneminde kurulan ve bakenti Bahar (Hemedan yaknlarnda) olan Krdistan Eyaleti, Emir oban'n ba bas olan Malik bn Tudan tarafndan zaptedildi. Hemedan' 655/1257'de terk eden Hulagu, Badat zerine yrd. Mo ollar Kirmanah 'a saldrp ok sayda can aldlar ve kenti ta lan ettiler.142 Badat'n alnmasndan nce Hulagu, Erbil'i zaptetmek zere kuvvet gnderdi. Erbil Valisi Taceddin Sala ha143 Moollar 'a boyun ediyse de, kaledeki Krt birlikleri ona uymay reddettiler. Erbil, Musul Atabeyi Bedreddin Lulu'nun yardmyla alnd.144 Badat'n zapt ehrizor'un boal tlmasna neden oldu ve ahabeddin meri'nin verdii bilgi lere gre buradaki Krtler, Suriye ve Msr'a doru ekildi ler.145 Lavvan ve Baban airetleri ise ta Cezayir'e gtler.146
142) Raid El-Din, ed. Quatremere, s. 225, 255, 267. 143) Raid al-Din, ed. Bloched, s. 261 . 144) d'Ohsson, III, s. 256. 145) d'Ohsson, op. cit., III, s. 309, 330, 337. 146) bn Haldun, Hist. Des Berberes, ev. de Slane, II, 461

.III, s. 413.
73

KRTLER VE KRDSTAN

Azerbaycan'a dnen Hulagu, 657/1259'da yeniden Suri ye'ye hareket etti. Moollar Hakkari lkesinde bulduklan tm Krtleri kltan geirdiler.147 Srasyla Cezire, Diyarbe kir, Eyyubilerden Nasreddin'in elinde bulunan Meyyafarqin ve Mardin alnd. Hulagu'ya sadk kalm olan Atabey Bedreddin Lulu'nun lmnden sonra, olu Salih Msr Sultan Baybars'n tarafna geti ve taht iin ondan teminat ald. Mu sul civarndaki Krtler bir anda Hristiyanlara kar saldrya getiler. Krt, Trkmen ve ullardan oluan Musul Garnizo nu, Moollara kar byk bir cesaretle kar koydu. Suriye'deki Krtler de Memluklerle ayn kaderi payla yordu. Han Berke'ye yazd mektupta Baybars, Trk, Krt ve Araplardan oluan birliklerin okluuyla vnyordu.148 Ermeni Tarihi Hayton, Abaka dneminde Msr ordularnn bir istilasndan sonra (677/1 278 'den nce) Krtlerin, Kuzey Suriye'de yaayan 5000 Krt 'n (Gordinler) evlerini nasl ele geirdiklerini anlatr.149 Fakat Moollann 680/1281 'deki ye nilgisinden sonra Trkmen ve Krtlerden oluan Mslman birlikler, Kilikya'y yamaladlar. Krtlerin Moollarla ittifak kurmalarna ok ender rastlanr. Olcaytu devrinde, 706/13067 'de Gilan' istila eden birliklerde Krtler de vard. Ksa bir sre sonra kendini iilerin mehdisi ilan eden Musa adl bir Krt, Olcaytu tarafndan idam edildi. 7 1 2/1 3 12-1 3 'te Rahba'nn Krt Hakimi Bedreddin, Moollara kar direndi. Krt Eyaletleri Mool emirleri tarafndan idare ediliyordu. Erbil'de mcadeleler hi bitmiyordu. Burada konaklayan ve Mool Ordusunun bir ksmn oluturan "Kayac" Hristiyan dallar, reisleri Zeyneddin aleyhinde ikayette bulundular ve
147) Raid El-Din, ed. Quatremere, s. 328. 148) d'Ohsson, III, s. 385. 149) Recueil, docs, armen., II, s. 179.

74

KRTLER VE KRDSTAN

Araplarn desteini alm olan Krtlerle mcadeleye giritiler. Bu olaylar 696/1297'de balad, ancak 710/1310'da dorua vard. Moollar Hristiyanlar byk bir zorlukla kalenin d na kardlar. Bu kuatma srasnda Krtler, Moollar 'a des tek verdiler. Fakat Hristiyanlarla dosta ilikiler iinde bulu nan Mool emiri, Krtlerden, Hristiyanlarn Araplar tarafn dan katledilmelerine engel olmak iin yararlanmak iitiyordu. Bu katliam geri engellenemedi, ancak Krtler bu katliama i tirak etmediler.150 Maraga ile Erbil arasndaki topraklar, Mool ordularnn sklkla kullandklar bir yoldu; bu dnemde Urmiye G l 'nn gneyinde kalan blgenin byk bir ksm Trk ve Moollann kontrol altndayd. Olcaytu devrinde Krdistan'n Bakenti, Bahar'dan Sultanabad'a (ememal) nakledildi. Eyalet bu dnemde olduka harap bir durumdayd. Hamdullah Mustavvfi, Nuzhet el-Ku-. lub'51 adl yaptnda, eyaletin gelirlerinin Seluklu dnemine oranla ancak onda biri bulduunu belirtir. lhanllann ortadan kalkmasndan sonra, Sulduz ve Celayir Airetleri 'ne mensup iki aile iktidar mcadelesine giritiler. Topraklar "ki Hasan" arasnda pay edilince (738/1 338 'de) Pers Krdistan ve Kuzistan', Emir Akranc veya Akra'n ocuklar na dt. 784-5/1 382-3 'te Celayir Beyazid, ran Krdistan'ndan ve Irak Acemi'den kendisine zel bir tmar elde etti.152
7.

Memluk Sultanlan Dneminde Krt Airetleri

Mool istilas, Krt airetlerinin siyasi gcn tamamen yoketmiti. Fakat Msr'da lhanllar aleyhine gizli plnlar hazr150) Histoire de MarJabalaha III, ev. J. B. Chabot, Paris 1895, s. 152-77. 151) bas.Le Strange, s. 107. 152) Zambaur, Manuel, 253 ve d'Ohsson, IV, s. 747.

KRTLER VE KRDSTAN

75

layan Memluk Sultanlar iin Krtler byk nem tayordu. ahabeddin el-meri (l. 749/1348) Masalk el-Abar adl ya ptnda Memlk Sultanlarnn Krtler hakknda ne kadar ayrn tl bilgilere sahip olduklarn anlatr. el-meri 'ye gre Irak, elDiyar el-Arab, Suriye ve Yemen 'de Krtler yaamaktadr. Krtlerin yaad dalk lke (el-Cibal) Hemedan'dan bala yp Kilikya'da (bilad el-Takfur) bitiyordu. Dicle'nin batsnda ki el-Cezire ve Mardin Krtleri komularna kar savunmasz durumdayd. Bununla beraber Mardin'de brahim el-Ars Balu bamszln ilan edip byk nfuz kazand. Yazar, Musul ile Kawar arasnda yer elan al-Cezire'den Hemedan'a kadar uza nan blgede u yirmi airetin yaadn bildirir.153 1. Gerani. Bunlar sava ve iftiydi (cund wa-ra' iyya) 2. Gilali.154 Bu airetin bir ksm Suriye'ye gt. Beyleri erafaddin Mool dneminde Erbil Valisi'ydi, ancak bir Mo ol tarafndan ldrld. 3. Zangali (Zengine). 4. Kusa ve Mabir. ehrizor'dan Suriye ve Msr'a gtler. 5. Sabuli (Sutuni). ehrizor ve Unu'da yaarlard. Yakn larnda Kartawiler otururdu.155 6. Hasnani (Xonavi). Nfuslar birka bini bulurdu. kola ayrlmlard. Bunlardan biri Kartawi yaknnda Karkar'da yaar ve Darbend i-Karaboli geidinde1'6 vergi toplard. 7. Karhin (=Kirkk) ve Daquq yaknlarnda. Yediyz erkek nfuslu bir airet yaard. 8. Erbil topraklan zerinde, "iki da arasnda" (Beyn el-Cebelayn) bir airet yaard. Bunlar kn Moollardan yardm alr, yazn ise savalarda Msrllarn ordularna katlrlard.
153) Kewar, erefname 'de. 154) Sohran'da Galala adl da; erefname, I, 286, Rich, Narrative, I, s. 123:

Ghellali.
155) Hoffmann, Auszge, s. 207. 156) Kk Zap geidi; Hoffmann,

op.cit., s. 263.

76

KRTLER VE KRDSTAN

Mazancan. Nfusu 500' bulan bu airet, Erbil, Mazancan, Nervva ve Bexma yaknlarnda yaard. Nervva ve Bexma Nahiyeleri Byk Zap zerinde, Akr'n dousunda yer alyor du. Mazancan Aireti reisi, ayn zamanda komusu olduklar Humaydileri de ynetmekteydi. Bu airette bin kadar erkek yaamaktayd. Mazancan reisi Kak, Abbasilerden Mubariz elDin unvann ald. Moollar bu topraklan ikiye blnce, Kak, Erbil 'in naibi olarak kald. Argun dneminde topraklannn ta mamn kaybetti, ancak oullar ve torunlar topraklarn geri aldlar157 (Akr ve u). 10. Sohri (Soran) Airetleri. Teli Haftn yaknlarnda ya arlard. 11. Zarzari ("altnn ocuklar"). Sohrilerin komularyd. Malazgirt (=Rubar-i Barazgird) ve Rustak (emdinan'n g ney ksm) da onlara aitti. 12. Culamerg. Emevi soyundan gelen bu airetin 3000 ki ilik erkek nfusu vard. 13. Marka vvan (Margawar okunur) yresinde yaayan Krtler, CulamSrg ve Zarzarilerin mttefikiydiler. 14. Gawar Nahiyesi. Culamerg' in yaknndayd. 15. Zibari Nahiyesi. Culamerg 'in yaknnda ve Akr ile Amadiye'nn hemen yanbandayd. 500 kiilik erkek nfusu vard. 16. Hakkari. Amadiye'de yaarlard. 4000 erkek nfusa
9.

sahiptiler. 17. Besitki. Hakkari yaknnda ve Merc'in yannda Cebel el-Amrani Maaras bulunurdu. Bestikiler burada yaard. 18. Bokhti. Culamerg'in yaknnda ve Musul tarafnda ya arlard. Humaydilerin dmanydlar.
157) EI-Kalkaandi,Subh al-asha.

KRTLER VE KRDSTAN

77

Dasini. ok kalabalk bir airetti. Fakat reisleri Bedreddin zamannda ulalmas daha kolay lkelere g edince, Musul'da yaklak 1000, Akr'da da 500 Dasini kald. 20. Dnbli. Yksek dalarda yaarlard. Masalik tarafndan verilen bu bilgilere ubh el-A'a, Taqi el-Din bn Nzir el- Cey tarafndan yazlan (yk. 748/1347) elTesqif 'e dayanarak Kahire ile resmi ilikileri bulunan 25 Krt reisinin isimlerinden oluan bir listeyi "de ekler. Bu isim listesi Kahire'deki Memluklar dnemi arivleriyle uyum iindedir.
19.

8.

Timur ve Trkmen Slaleleri

Moollar 'dan sonra, birbirleriyle rekabet halinde olan Trkmen slalelerinin Krdistan zerindeki basks gittike artt. Hakknda ok az ey bildiimiz bu dnemin Krtler iin byk nemi vardr. Krdistan'n ilerine kadar giren Kara koyunlu slalesi, Krt airetleri iinde dini ve siyasi kardclklara ve byk glere neden oldular. Mukri Krtlerinin, Urmiye Gl 'nn gneyindeki topraklan (Sawuc Bulak) ele ge irmeleri de bu dneme rastlar. Ancak Timur'un Kara Koyun lular buralardan skp atmas kalc olmad. 796-897/1393-1491 arasnda geen Hisnkeyfa ve Cezire kentlerinin tarihiyle ilintili bir ok olay, Haytam 'da yazlm olan Suriye Vakayinamelerinde kaydedilmitir.158 Timur, 796/1394 ve 803/1400-1 yllarndaki seferlerinde Krtler ile karlat. Badat ve Diyarbekir zerinden geen Timur, aniden Cezire'ye saldrd ve burasn tahrip etti. Cezire'ye bal yerler de ayn ekilde fethedildi. Daha sonra Diyarbekiri Mu'tan ayran dalan geen Timur, burada tm
.

158) ed. Behnsch, Renim seculo XV in 1838.

Mesopotamia gestarum lider, Brelau

78

KRTLER VE KRDSTAN

Krdistan'da iyilii ve doruluu ile tannan Bitlis Emiri Ha c erefeddin'i kabul etti. 803/1400- 1 'de Badat'tan Azerbay can'a dnen Timur, yolda Krtlerin saldrsna urad. Timur'un lmnden sonra Karakoyunla Kara Yusuf Krdistan'a dnd ve Bitlisli emseddin'e snd; kzn ona ver di ve ald yardmlarla yeniden eski gcne ulat. 820/1417'de Kara Yusuf, Bitlis Emirlerinin mal varlklann bir nian ile onaylad. Timur'un olu ahruh 824/1421 'de Er menistan'a geri dnd zaman emseddin Bitlis, Melik Mu hammed Hakkari, Melik Halil Hsnkeyf ve Xizan Emirleri ta rafndan sayg ile karland. Xoy Krtleri de, ahruh'un yol lad valiye sadk kaldlar.159 Merkezi Diyarbekir olan Akkoyunlular (Bayandur haneda n), byk Krt ailelerini ortadan kaldrmaya ynelik siyaseerini byk bir titizlikle srdrdler160 ve zellikle Karakoyunlu lar ile iyi ilikiler gelitirmi aireeri (emigezek Aireti gibi) cezalandrdlar. Uzun Hasan'n komutanlar Suf Halil ve Arap ah, Hakkari'yi zaptettiler. Daha sonra Bohtan'dan gelen Dnbli Aireti de burasn ksa bir sre iin ele geirdi. 875/1470'te161 Cizre tamamen Akkoyunlulann hakimiyetine geti ve elabi Bey buraya vali atand. elebi Bey'in faziletlerinden erefname'de (1,123) saygyla szedilir. Akkoyunla komutan Sley man bn Bizan, brahim Han' Bitlis'ten kard, brahim Han daha sonra Yakub bn Uzun Hasan tarafndan ldrld.
9. Safevi

ahlan ve Osmanl Sultanlan

ah smail, Akkoyunlulara kar srdrd savan ba langcnda Ermenistan' fethetmiti. 907/1502'dek arur sa159) Matla El-sadayn, Notices et extraits'de, XIV, s. 153. 160) erefname, I, s. 164: istial-i khanawadahayi Krdistan. 161) Behnsch, op. cit.,14.

KRTLER VE KRDSTAN

79

vandan sonra Badat ile Mara arasndaki tm topraklan ele geirdi. smail'in Krtlerle ilgili siyaseti Akkoyunlularnkiyle aynyd. Akkoyunlular gibi smail de Trkmen airetlerine gveniyordu, ancak kendisi koyu bir ii olduundan, Snni Krtlere kar daha acmaszd. Onbir Krt reisi Hoy'da ken disine sayglarn sunmaya geldiklerinde, hepsini tutuklatt ve onlarn yerine Kzlba airetlerden valiler atad. "Bundan sonra yaklak yz yl boyunca Krdistan, Os manl Sultanlar ile Pers ahlar arasndaki savalara sahne ol du. 920/15 14'teki aldran yenilgisi, yeni Pers Hanedannn saygnlna byk bir darbe indirdi. ah smail'in halefleri nin kazandklan geici baarlar da, onun ilk zaferlerinin se viyesine ulaamaynca, Zagros'un batsndaki Pers topraklar eriyip gitti. smail'in, Krtlerin bana Pers valiler getirme gi riimi Osmanllarn siyasetine tezat tekil ediyordu. Kendisi de bir Krt olan Hakim dris tarafndan ekillendirilen Os manl siyasetinde, Krt beylerine belirli haklar tanyarak Kr distan'da feodal bir yapnn kurulmas amalanyordu. aldran Sava Krdistan' derinden etkiledi. Hsnkeyf 'i kaybetmi olan Melik Halil,162 Siirt'i yeniden ele geirdi ve kendisine babasndan kalan topraklarn tamamna sahip ol mak iin harekete geti. Sason Hakimi Muhammed Bey, Perslere kar sava halindeydi. Meyafarqinli Ahmet Bey, Egilli Kasm Bey ve Palulu Cemid Bey Osmanllann tarafna ge milerdi. Cezire Valisi Persleri Musul'dan atm, Said Bey Sohran ile Erbil ve Kerkk' ele geirmiti. Dier yirmi civannda Krt Beyi ise Perslere sadk kalp kalmama konusunda kararszd. dris, bu beylerin ziyaretine gidip bunlardan yirmibeini Osmanl Sultannn tarafna gemeye ikna etti.
162) erefname, I, s. 155.

80

KRTLER VE KRDSTAN

Selim Tebriz'den aynlnca, smail, Diyarbekir ve Hsnkeyf 'e yeni birlikler yollad. Bunun zerine dris, Krtlerden kuvvet toplayp Krdistann Pers Valisi Kurd Bey 'i bozguna uratt. Diyarbekirli Krtler, Bykl Mehmet Paa askeri yar dm getirinceye kadar, ehirlerini Pers saldnlanna kar koru dular. Hsnkeyf'de birleen Bykl ve dris 'in ordulan, Pere leri bozguna urattlar. Ardndan 5.000 Amadiyeli Krt'le desteklenmi Trk kuvvetleri Diyarbekiri kurtardlar ve Mar din'i aldlar. Bu ehrin yalnzca kalesi Perslerin elinde kald. Ancak Pers komutan dikkatleri baka yne ekmek amacy la, Kerkk ve Badat'ta bir harekt dzenleyince Mardin Hal k Krtleri ehirden kovup, Persleri yeniden ehri ele geir meleri iin davet ettiler. ki ordu Nusaybin-Urfa yolunda kar lat. Pers Ordusu yenildi ve Bykl, Mardin'de bulunan S leyman Han' teslim olmaya mecbur etti. Daha sonra Nusay bin, Dara, Meyafarqin, Diyarbekir ve Sincar tamamen ele ge irildi ve bu sancan idari tekilat dris tarafndan tamam land. Diyarbekir Eyaleti'ndeki onbir sancak Trk idarecileri ne, sekizi de Krtlere (Ekrad Beylii) verildi. Bu Krt beyle ri valiler tarafndan atanyorlar, ancak hep ayn aileden seili yorlard. Be Krt Hkmeti (hukmatlar), hakimiyetin baba dan oula gemesi suretiyle, varlklarn muhafaza ettiler.163 Daha sonra benzer bir sistem Malatya'dan Bayezd ve ehrizor'a kadar tm Krdistan'da uyguland.164 Sadece Kirmanah Eyaleti, Perslerin elinde kald. dris cmerte dllendirildi ve kendisine isim yerleri kendisinin istedii gibi doldurabile cei ekilde bo braklm birok tayin ferman gnderildi.165
1

63) Tischendorf, Das Lehnwesen in d. moslem. Staaken, ( ) Leipzig 872, bl. II ve IV, 11. /17. yy banda yazan Ayn-i Ali Mezzinzade risalesine gre. 64) Aada erefname ve Evliya elebi, IV, 1 76-80. ( 27 -3 6, Sleyman I' in Kanunu uyarnca Van'a balanan 37 sancak ve mahalli ordunun yry
1

dzeni hakknda yazarn ilgin notlar).

165) von Hammer, GOR2, 1, s. 749.

KRTLER VE KRDSTAN

81

936/1530'da ah Tahmasp, Mulu (Moullu?) Aireti'ne mensup Krt Zulfiqar'dan Badat' geri alnca uzun savalar yeniden balad. Sultan Sleyman, ordusunu 1533, 1534, 1535, 1548, 1553 ve 1554'te Perslere kar yollad. 1554'te Badat ordular, Belkas ve ehrizor Krtleri'ni yendi. O sra da Pers Ordular Grcistan'da meguldular.'6* 999/1590 antlamas ile Abbas I, Azerbaycan, ehrizor ve Loristan167 dahil olmak zere tm bat illerini Osmanllara brakmak zorunda kald. Fakat 1010/1 601' de sava yeniden balad ve 1021/1612 antlamasnda Persler ehrizor dn da kaybettileri dier blgeleri geri aldlar.16* ah Abbas, Trklerin nn kesmek iin 15.000 Krt' Horasan snr na yerletirdi. ah Abbas 'm saltanatnn son yllarna doru, Trkler tm glerini Badat zerinde younlardlar. Hafz Paa'nn 1012/1623'teki ilk seferinde, ordusunda Krt eteler de vard. Krtler cesurca savatlar. Saldrganlar pskrten Persler, Mardin'e kadar birlikler yolladlar. ah Abbas'n lmnden sonra, Sadrazam Xosrew Paa 1039/1629'da Badat'a yr d-. Amadiyeli Seyyid Han, Mira Bey Sohran ile Krt ve Araplarn kark olduu Bacilan Aireti Xosrew Paa'nn ya nnda yer ald. Ahmed Han Erdelan ise Trk birliklerini yan dan tehdit ediyordu. Xosrew Paa Sinna ve Hemedan'a kadar ilerledi. Dnte Trk birlikleri ememal ve Derteng'de bir Pers kuvvetini yendiler. Bununla beraber Badat dayand ve Xosrew Paa geri ekilince, Ahmet Han Erdelan ehrizor'u istila etti.'69 Sonunda Murat IV. Badat' kesin olarak 1048/1638'de ele geirdi ve bir yl sonra da Trk-Pers anla166) von Hammer, op. cit., II, s. 236. 167) a..t;.t., II, s. 559. \6S) a.g.e., Il.s. 745. 169) von Hammer, op. cit., III, 17, 23, 49, 86, 93.

82

KRTLER VE KRDSTAN

mas imzaland. Bu anlama ile belirlenen snr 19. yzyla kadar hi bir byk deiiklie uramad170 ve Persler nihai olarak Zagros Dalarnn gerisine ekildi. Safeviler ile Osmanl Devleti arasndaki uzun mcadele, Krtlerin siyaset alannda tadklar nemin bilincine varma larna yol at. erefname bize, Krt airet ve beyliklerindeki feodal dzenin iyice gelitii 1005/1596 dolaylarndaki duru mun gereki bir resmini izmektedir.
10.

erefname

Bitlis Emiri erafeddin'n 1005/1597'de tamamlad bu kitap, Krtlerin tarihini konu alan kaynaklar arasnda ayrca lkl bir yer tutar. erefname'de konular drt blmde (Safha) incelenir:17' lk blmde saltanat srm olan Krt slaleleri konu edilir; kincisinde, sikke bastrm ve kendi adlarna hut be okutmu slaleler ele alnr; ncsnde (Miras) irsi va li (hukkam) aileleri sralanr; son ksm ise Bitlis Emirlerinin ayrntl tarihine ayrlmtr. lk ksmda be slale saylnDiyarbekir ve Cezire'de Mervaniler, Dinever ve ehrizor'da Hsnweyhiler, Byk Lor 'da Fadluyidler, Kk Lor Emirle ri ve Eyyubiler. kinci ve nc ksmlar arasnda ok ince bir ayrm oldu u ve ayrca eref Xan'n yapt sralama kendince bir sra lama olduu iin, biz bu slaleleri tmarlarnn corafi konu muna gre dzenlemeyi uygun grdk. Bu dzenleme yaplr ken "meriye Ceziresi" (Cazirat ibn Umar) merkez olarak alnacaktr. Bunu, ran'daki Krt Airetlerinin listesi takip edecek; Bitlis de dahil olmak zere ikinci snf tmarlar (X) iareti ile iaretleneceklerdir.
170) Tarih-i Naima, 1,686. 171) cilt I, Veliaminof-Zernof basksnda.

KRTLER VE KRDSTAN

83

eref Xan, airetlerle airet reislerinin ailelerini mmkn olduunca birbirinden ayrdetmeye alr. Bu arada Krdis tan'daki feodal dzeni gz nnde bulundurmak gerekir. De iik kkenli reisler sava Krt airetlerinin de yardmlary la, Krt, Krtletirilmi ve Hristiyan airetlere hkmetmek teydiler. Sz konusu sava Krt airetleri, yerleik, gebe ya da yar gebedirler.

Grup A: Cezire ve Dersim Aras

Cezire (X) Emirleri, kendilerinin Emevi soyundan gel diklerini iddia ederler, fakat Halid bin Velid'i atalar sayarlar. Bu karmak soy aacnda farkl inanlann izlerini bulmak mmkndr. Bir yandan Emevilerin Krt mttefiklerininin hatralar, dier yandan da mezarlar Siirt yaknlannda olan mehur general Halid bin Velid'in Oullarnn oluturduu yerel klt canl tutulmaya allm172 Bu reisler nceleri Yezidi'ydiler. Sonradan Ortodoks Snnilii kabul ettiler. Sley man bin Halid 'in lmnden sonra olu topraklar arala rnda paylat. Mir Abdulaziz, Cizre'yi; Mir Hac Bey Gurgil'i; Mir Abdal da Fnik' ald. Her kol da varlklarn uzun yllar srdrdler. erefname, bu ailenin mlkn Vilayet-i Boht (I, 320) adyla gstermekte ve bu tmar oluturan 14 nahiyeyi ayrn tl, fakat dzensiz bir ekilde sralamaktadr: Garsi Aireti nin yaad Gurgl, Arwax, Piruz, Badan ve Tnze (Tnzi); Fnk; Hristiyanlar 'in yaad Tur, Heysem (Hethum) ve ah; Ne Atl; Boht'un eflerinin yaad Ermat; Kiver ya da Kamiz; Tnze 'ye ait olan Drde (Derde).
1.

172) Hartmann, Bohtan, s. 19, 124.

84

KRTLER VE KRDSTAN

M. Hartmann 'in ayrntl aratrmalarna ramen173 bu na hiyelerden bazlarnn yeri kesin olarak tespit edilememitir. "meriye Ceziresi" tmar Bohtan'n sa yakas ile Dicle nehri arasnda kalr. Bohtan'n kayna tmar topraklarnn d ndadr. Bohtilerin doudaki komular Habur'a yerlemi olan Sindiyanlard. 2. Xizan Hakimleri, sbayerd174 ve Muks (Mks) Hakim lerinin Atalar, Seluklular zamannda Blecan'dan gelen kardeti.175 Ana tmarda Namran Aireti yaamaktayd. Arazi Boxtan'n sol kollar boyunca uzanyor ve Marvanan'a kadar gidiyordu. 3. irvan (erwan) Beyleri, (Bohtan'n sa yakasnda, Xizan'dan aa ve Srt'in kuzey dousunda). "iravi" reisleri nin atalar, nceleri Eyyubilerin hizmetindeydiler. irvan'a yerlemeleri, "Melikanlarn Hsnkeyf'e yerlemeleriyle ayn zamana rastlar. iraviler, Melikan Aireti iinde vezirlie ka dar ykseldiler.176 irvan'n Bakenti Kifre'yd. Awel, ebistan (dier ad Garni=Kirnk) ve Erun da irvan'a balyd. 4. Bitlis Hakimleri, burada yaayan Rojki Airetine bal olan 24 boy, Rojki (bir gn) Rojki Xwet (Huvit) Nahiyesi'nin Tab kynde toplanr ve bir birlik kurarlar. Airetin isminin buradan geldii rivayet edilir. Bu birlik daha sonra iki ksma ayrlr: Bilbasi ve Qewalisi. erefname'de Rojeki airetine bal 24 boyun adn buluruz. Bu boylardan beini eskiler, di erlerini ise yeni gelenler oluturur: Bilbasi (10 boy) ve Qewalisi (10 boy). Rojekiler Bitlis ve Hazzo'yu (Sason) Grc Kral Tavit'ten (David Curopalatus, 984-1017) aldlar. Daha sonra Ahlat'tan
173) 174)

Bohtan, Mitteil. d. Vorderasiat. Gesell.'ta (1896), no.2, ve (1897), no.l, s.

1-163.

Sparhetjspert; Evliya elebi'de Isbaird.

\7 5) erefname, 1,217.
176) op.cV. ,1,1 55.

KRTLER VE KRDSTAN

85

Sasani kkenli iki karde getirttiler. Biri Bitlis'e, dieri de Sa son'a reis seildi. Diyaeddin soyundan gelen 18 reis 1005/1596'dan nce Bitlis'te hkm srd. Bu yalnz Seluk lular (534-76/1139-80), Akkoyunlular (871-900/1467-95), ah smail (913-207/1507-14?) devrinde ve 941/1534-5 ile 968/1578 arasnda kesintiye urad. Kanuni Sleyman emseddin'e babasndan kalan tmar, Malatya'dakiyle deitir mek istedi. emseddin, Bitlis'i terketmek zorunda kald ve yeni entrikalardan korktuu iin ah Tahmasp'a snd. Tahmasp onu byk bir hogr ile karlad. emseddin, 965/1558'de ran'da ld. 940/1533-4'te srgnde doan o lu erefeddin, sarayda ok iyi bir eitim grd ve ahn ken disinden resim dersleri bile ald. ran'da birok vilayeti ynet ti ve tm Pers Krtlerine reis olarak atand. smail H'nin tah ta kmasndan sonra, erefeddin'e duyulan gven sarsld ve Nahcivan'a yolland. Buradan Van'a gitti ve Murat II tarafn dan Bitlis'in ynetimiyle grevlendirildi. 991/1583'te Mu'un ynetimi de kendisine verildi. Bitlis'in 1065/1655'teki ayrntl bir tanmlamasn Evliya elebi 'nin Seyahatname'sinde177 bulabiliriz. Bitlis'in son Krt yneticisi olan eref Bey'in elinden tm topraklan Trkler tarafndan 1848 'de
alnd.'78

Sason (Hazzo) Hakimleri, atalar zzeddin'den dolay Azzin ad verilirdi. zzeddin, Bitlisli Diyaeddin 'in kardeidir. Sason'da eroyi (iroyi), Babusi, Susani ve Tmoqiairetleri yaard. Rojkanlar daha sonra geldiler. Erzen'n Sason'a ba lanmasndan sonra, bu blgede daha nceleri Hsnkeyf 'e ba l olarak yaayan Xaldi, Dermxari ve Azizan boylan da Sa son'a baland.
5.
177) IV, 81-121.
1

78) Lynch, Armenia, 11,149.

86

KRTLER VE KRDSTAN

Swedi Beyleri: Bermekoullan kkenli olduklarn id dia ederler. Swedi Aireti bunlann atalann kendi soyundan olarak kabul etmitir. Svvdilerin mirastan gelme tmarlan
6.

Ganc'd.'79

Pazuki Beyleri, Swedi kkenli olduu sanlan PazukiAireti'ni eref Han, Pers airetleri arasna sokar.180 erefname'de belirli bir dinleri olmad ve heretik (rafd wa-ilhad) zellikler tadklan sylenir. Airet, Halid-beglu ve eker7.

beglu adl iki koldan oluurdu. Bir dier kol ise Bitlis Emirle rine balyd. Halid, tmar olarak Xinis, Malazgerd ve Mu'a bal Ukanmu Nahiyesini ald. zgrlne dkn olan bu airet bir ara bamszln ilan etmeyi dnd. aldran Sava'ndan sonra Svvediler, Pazukilerin bir ok tmann ele geirdiler.181 ah Tahmasp devrinde Kl Bey Pazukilere reis oldu, Zagam (Tiflis yaknlannda) kendisine verildi. Daha sonra Elekert'e gen Pazukiler burada byk bir airet hali ne geldiler. 8. Mirdasi Hakimleri, (Selimname'de Mirde si olarak ge er) Abbasi soyundan olduklar sylenir. Dinsel bir lider olan atalan Pir Mansur Hakkari'den Egil'e gelmiti. Mirdasiler onun mritleriydiler. Airet yeleriyse Arap kkenli olduklann, Beni Kilab'n da Fatmilerle olan srtmelerinden dola y 420/1029'da Halep'ten g ettiini iddia ederler. Mirdasilerin kolundan balcas olan Buldukani Egil'de yaard. Akkoyunlular ile iyi ilikiler gelitiren Buldukaniler, yine de ah smail'in Eil'i igal etmesine engel olamadlar. Mirdasilerin dier iki kolundan biri Palu, Baxin ve Harput'ta, dieriyse nce Berdenc'de sonra da armk'ta (ermik, Ergani-Maden'in gneyi) hkm srd.
179) Veliminof-Zerhof, 1,2607a Kikh \&0) erefname, I, s. 328. 181) a.g.e., I, s. 257.

olarak geer.

KRTt ER VE KRDSTAN

87

emigezek Hakimleri, Abbasi soyundan geldiklerini sylerler, ancak adlan daha ok Trk kkenli (Seluk) olduk' lan izlenimini vermektedir. Airetin ad Melkii'ydi (Melikahi). Airete ye yaklak 1.000 kii ran'da eitli grevler deydiler. Melkiilerin topraklar o kadar geniti ki Krdistan ad emigezek ile ayn anlama geliyordu.182 Timur ve Kara Yusuf ynetimindeki Moollar dneminde emigezekliler topraklarn korudular, ancak Akkoyunlular, Karakoyunlu lar 'a sadk kalan airetleri zayflatmak iin ellerinden geleni yaptlar ve Trk Hrbendelular' kovdu ve ah smail'in tara fna geti. Ancak ah smail, Hasan'n yerine Pers bir vali ata d. Daha sonra Selim I, emigezek'in eski yneticilerinin so yundan gelen Emir Pir Hseyin'i baa geirdi.
9.

Grup B: Cezire ve Kilis Aras

Hsnkeyfa Hakimleri, yerel reisler (Melikan) kendile rinin Eyyubi Soyundan geldiklerin ileri srerlerdi. Bu gr n doru olma olasl olduka yksektir. Atalarnn, Hisnkeyfa tmarn Mardin yneticilerinden aldklar ne srlr. erefname'de ad geen ilk reis 736/1335'te len Melik S leyman'dr. Hsnkeyf bir sre Akkoyunlularm eline geti, an cak Hama'ya snm olan Melik Halil, Hsnkeyf'i geri ald. Melik Halil'in olu dneminde Hisnkeyf, Osmanl topraklar na katld. erefname'de, Siirt, Beiri, Tur ve Erzen'n da Hsnkeyf 'ya bal olduu belirtilir.183 11 Slemani Beyleri, Mervani (Emevilerin bir kolu) k kenli bu slale, nce Gazali Nahiyesinde (birlemeden nce Kulp ve Batman arasnda) Kulp'a yerleti ve daha sonra Dic10.
.

182) A.g.e., I, s. 163. 183) Kimi zaman Cazira'nn mlkiyetinde gsterilir, a.g.e., 117, 127, 157).

88

KRTLER VE KRDSTAN

le'ye kadar olan birok kale ve araziyi ele geirdi. Sleyma niye, ounluu gebe olan ve yaz Alada'da (Niphates) geiren birok airetin oluturduu bir birlii de ynetti. Bir lie dahil olan en byk airet Banki'ydi, fakat ilerinden en faal olan Basiyan Aireti'ydi. Bu airete bal 1.000 aile reis leri ahsavvar devrinde Bayazid'e gt. Airetlerden bazlar Yezidi'ydi. Sleymanilerin Sasonlu komularyla olan iliki
leri olduka ktyd. Biri Kulp ve Batman, dieri Meyyafarqin olmak zere iki kola ayrlmlard. 12. Zirkon. Beyleri,1** eref Han'a gre Zrki, Arapa'daki Ezrak'n ksaltlm eklidir. Ailenin Suriyeli Arap bir tari kat mensubu alevi kkenli ceddi (l. 516/1122'85) Artuklular devrinde Mardin'e geldi. Aile, nce Artuklular, sonra da Ak koyunlular ile evlikler yoluyla akrabalk kurdu. Zrkilerin drt kolundan en nemlileri Tercil (Batman suyunun batsnda) ve Atak idi. Dier iki kolun adlar ise Drzini (eski bir Hristiyan manastr Derezir) ve Grdcan'd. Diyarbekir ve Meyyafarqin arasnda yaayan Grddcanlar, bir Zrki reisi ile bir ingene ka dnn torunlarydlar. 13. Kilis Hakimleri, burada hkm sren slale, kendileri nin Hakkari ve Amadiye slaleleri ile akraba olduuna inan yordu. Atalar Mend (Mentee), Eyyubilere hizmetlerde bu lunmu, onlar da kendisine Kusayr' (Antioch yaknlarnda) vermilerdi. Mend, Kusayr, Hama ve Mara'ta yaayan Yezidiler ile Cun ve Kilis'teki Krtleri kendi ynetimi altna top lad. Memlk Sultanlar ile Selim I dneminde, Yezidiler ara snda (eyh zzeddin ile Mend ailesi) srtmeler balad. Bu gerilimli dnem Mend ailesi lehine sonulandysa da, kuzey Suriyeli ailenin konumunun pek salam olduu sylenemez.
184) Addai Seher tarafndan ne srlen yeni 119-39). 185) Abu'l-Fakac, Mukhtasar, s. 379.

okunu biimi, JA'da (1910), s.

KRTLER VE KRDSTAN

89

Grup C: Cezire ve Xoy Aras Hakkari Hakimleri, eref Xan, Amadiye evresinde yaayan bu airetin asl yurdunun yeri konusunda kesin bilgi vermemektedir. Zengi Atabeyleri tarafndan kuzeye srlen bu airetin emirleri kendilerinin Abbasiler 'den geldiklerini
14.

ileri sryorlard. erefname'de ad geen ilk Emir, zeddin er'dir (Mir Ez din). Yezdan-er adnn Arapalatnlmas olabilir. Bu emir 789/1 387 'de Van Kalesini Timur'a kar savunmutu. Ak Ko yunlular devrinde Cezire'deki Dnbli Aireti, Hakkari toprak larna el koydu, ancak Diz'in Hristiyan halk (Nesturiler) M sr'dan slalenin gen bir yesini, Esededdin Zerineng'i ("Altn Kollu") getirdiler. Yeniden kurulan slale enbe (enb) adn ald.186 1. smail dneminde enb reisleri Bay Kale sinde (amdinan) yaarlard. Ailenin bir yesi de Westan'da (Van'n gneybatsnda) hkm srd. VVestan'n batsndaki Kawa (Geva) Nahiyesi' nin mlkiyetiyse Hakkarilerje Rojkanlar arasnda srtmelere neden oldu. Hakkari hakimiye ti kuzeyde Elbak'a kadar uzand. Osmanllar, Bohtanl Bedirxan Bey'in ayaklanmasndan hemen sonra slalenin son tem silcisi olan Nurullah Bey'in tm mlkiyetini elinden aldlar. 1845'te de Halime Hanm Bakale'yi Trklere teslim etti. Ha la varln srdren Pinyani Aireti187 Hakkari yaknlannda yaamaktadr. 75. Mahmudi Beyleri: topraklar Hakkari'nin kuzeyinde, Van ve Ercek gllerini besleyen nehirlerin evresindedir. Menvani ya da Bohtanl Abbasiler soyundan gelen Mahmudi
186) M. Garzoni, Grammatica ma 1787, 4. Sciambo. 187) A.g.e., l.s. 97, 100.

della lingua kurda "Krt dilinin grameri",

Ro

90

KRTLER VE KHDSTAN"

yneticileri nceleri Yezidi idiler.188 Buraya Karakoyunlular devrinde yerletiler, ksa sre sonra da Hakkariler ve Dnblilerle attlar. 16. Dnbli Beyleri: Bohtanl bir airettir.189 Daha sonra Azerbaycan'a gelen Dnbliler, burada Xoy'un (bugn Zurawa) kuzeybatsndaki Sekmenabad' (Skmenabad) tmar olarak aldlar. Akkoyunlular devrinde Bay Kalesini (emdinan'da) ve Hakkari'nin bir ksmn ele geirdiler.190 ah Tahmasp Sekmenabad ocana Xoy'u ekledi. Kanuni Sleyman devrindeyse Kotur ve Bargiri'yi aldlar. Daha sonra Abagha, Sleyman-Saray ve aldran ' da topraklanna kattlar. Zeynel-Abidin irwani, Bustan el-Siyaha'snda (19.yy ba), Tm Dnblilerin ii olduunu'91 ve Trke konutuklann syler(!). 17. Bradost Hakimleri: ynetici aile Goran ya da Hsnweyh soyundan geliyordu. Topraklar, Urmiye'nin batsnda yer alyordu. Bir kol Somay'da, dier bir kol ise Tergevver ve Kala Davvud'da hkm sryordu. Bu airetten geriye kalan lar gnmzde amdinan'n gneyinde, Rubar-i Bradost Nehrinin kysnda yaamaktadrlar (Byk Zap'n kolu olan bu nehrin kayna Unu'nun batsndadr). 18. Istuni Beyleri, el yazmalannda Istuniler'e ait blmler eksiktir, ancak bunlarn emdinan'n ilk slalesi olduklar sa nlmaktadr. Istuni'in merkezi Harkik nahiyesinde idi. 19. Zerza Beyleri: Bu isme kitabn nsznde rastlanmak tadr, ancak asl metinde Zerzalar'la ilgili blmler kaybol
mutur.

20. Terza Beyleri: Elyazmalannda bu airetle ilgili blm

de kayptr ve airet hakknda hibir ey bilinmemektedir.

188) 189) 190) 191)

erefname, I, s. 307. a.g.e.. I, s. 18, 310; Dnbli Boxt. uzun sre Yezidi kaldlar. a.g.e., I, s. 193. a.g.e., I, s. 312.
1

KRTLER VE KRDSTAN

91

Grup D: Hakkari'nin Gneyi

Hakimleri: Amadye imadeddin Zengi (521-41/1127-46) devrinde eski bir kalenin yerine ina edilmitir. erefname'de ad geen Bahdinan Slalesi, bu top raklara Zengilerin ortadan kalkmasndan sonra (7-8/13-14 yy) yerleebilmitir, Amadye reisleri, kendilerini dini faaliyetlere adamalar ile tannrlard. erefname'de bunlarn isimleri Ti mur devrinde gemektedir. Daha sonra, smail I dneminde, Bahdinanlar, Sindi ve Slemanilerin yaad ve bir zamanlar (ad Vilayet-i Sndyan) bamsz olan Zaxo'yu istila ettiler. Bylece Musul'un kuzeyindeki dalk arazinin tamam (Gara Da vb.) Bahdinan tmarna dahil oldu. 22. Tasni (Dasini) Beyleri: Bu nemli Yezidi Aireti ile il gili blm el yazmalar arasnda bulunamamtr, ancak kita bn dier blmleri Tasniler hakknda eitli bilgileri ier mektedir. Buna gre, Amadye Emirleri Dohuk'u Sancak-i Tasniden almlard1'2 ve 941/1534'te Sultan Selim I, Erbil Sanca'n ve tm Sohran Vilayeti'ni Yezidi Reisi Hseyin Bey Dasini'ye vermitir. Bu durum Tasniler ile Sohranlar ara snda kanl savalara neden olmu,193 Sohranllar kendilerine ait olan topraklar aldktan bir sre sonra Hseyin Bey stan bul'da idam edilmitir. 23. Sohran Emirleri: Badatl Arap oban Kelos'un (Kewlos) soyundan gelirler. Kendisi Ewan Nahiyesi 'ndeki (Sohran Blgesi'nde) Hewdeyan Kyne iltica etmiti. Olu, Balaan Emiri (Ravvandz'in dousunda) ilan edildi ve Ewan Kalesi'ni ele geirdi. Sohran'n merkezi gzel binalaryla n l194 Harir'di (Byk Zap'n bir kolu zerinde, Rawandz'in
21. Amadiye (madiye)
192) a.g.e., I, s. 109. 193) a.g.e., I, s. 274-7. 194) Rich, Narrative, of a

resinence in Koordistan, I, s. 157.

92

KRTLER VE KRDSTAN

aasnda). Sohran 1005/1596-7 dolaylarnda gl bir ai retti, ancak urad saldrlar sonucu eski stnln Ba ban Airetine kaptrd.195 24. Baban Emirleri: Birbirini takip eden birok slale bu isimle tannmaktadr. En nemli tmar Kk Zap 'in gne yinde bulunuyordu ve bakenti ehrbazar'd, fakat 1199/1784'te Sleymaniye 'yi bakent yaptlar. 25. M'ekri Hakimleri: Urmiye Gl'nn gneyinde yaa yan bu airet, Baban Aireti'nden koparak olumutur. 26. Bane Beyleri: Ihtiyareddin efleri, kendi istekleriyle (htiyar) islam dinini setiklerinden bu ad tayorlard. 27. Erdalan Hakimleri:196 Ahmed bin Mervan'n torunlanndan olan Diyarbekir Hkmdarlarnn ocuklarndan ve soylarndandrlar. Baba Erdalan adnda bir kii, bir sre Goran Aireti arasnda kalm; Cengiz Devleti dneminin sonlannda ehrizor Vilayetini istila etmitir. 28. Gelbai Beyleri'97 Reisleri Trk Ustaclu Aireti'nden Abbas Aa'ydi Erdelan Hkmdar Beyke Bey Abbas'a, n ce (900-42/1495-1535) Mriwan Nahiyesi'nde sulak bir arazi yi Abbas Aa'ya verdi. Sonra da Kalhur'a bal olan Bilawer'e yerleti. Taraftarlar birok deiik airetten geliyordu. ah Tahmasp, Abbas'n Bilawer ve "oniki oymak" zerindeki hakimiyetini onaylad. Daha sonra Ali Han Gelbai, Osmanl Sultanndan Kerend, exan, ekran, Xrxre, Tirezend vb. 'den oluan sanca, Yar Allah ise Erkele, Rengerojan ve Sihbanan tmarn ald. 29. Kalhr (Kalhurr) Hakimleri: Reislerinin, Pers Desta nnda karmza kan Keyo'nun olu Goderz soyundan gel dii sylenir. Kelhr Aireti 'nin ad Goran'dr, fakat baz el195) a.g.e., s. 1,57. 196) erefname, I, s. 99, 100. 197) a.g.e., II, eki. 36-45; eklerin tarihi 1092/1681.

KRTLER VE KRDSTAN

93

yazmalarnda "Kalhr ve Goran" denildii grlr.198 Kalhr'un kolu vard: Plngan, Derteng ve Mahidet. Darna ve Derteng reislerinin topraklar eski Hulvvan ile akyordu.,9, Yaklak 1005/ 1596-7 'de Kubad Bey'in toprakla r Dinawar ve Bilawar'dan Badat'a kadar uzanyordu. Murwari geidinin gneyindeki Bilavvar ve Mahidet, Kalhrlarn nc kolunun ocan oluturuyordu. Mahidet kolu ge beydi. Reideddin tarafndan Verilen bilgilerin ktlnm ne deni bu olsa gerek. Gnmzde Goran eski ocan muhafaza etmekte, Kalhr Aireti'yse Badat-Kirmanah yolunun g ney kesimini elinde tutmaktadr.

Grup E: ran Krtleri

erefname'de Ekrad-i ran'a ayrlan ksmn plan ok net deildir. Kitabn yazan Trk-Pers snrnn henz kesinleme dii bir dnemde yayordu. ran'da'da belli bal airet bulunmaktayd: Siyah Man sur, egni (igani) ve Zengine. Bu airetlerin adlarnn Loristan'da "Goran ve Erdalan"dan gelen kardein adlarndan kaynakland sanlr. Bu byk ve dier irili ufakl airet lerin yan sra Karaba'da yirmi drt (Transkafkasya'daki bu airetlere bal 3.000 erkek tek bir yneticiye balyd) airet, Horasan'da ise daha az nemdeki Kel (Gil) Aireti yayordu. Siyah Mansur Aireti: ah Tahmasp devrinde reisler, ran'daki tm Krtlerin (24'ten fazla airet) Emir el-Umara's oldu. egniler: Bu airet'in bir ksm Grcistan'a gt. Zangana (Zengine) Beyleri: Bunlarn Irak ve Horasan'da ayrcalkl bir yeri vard.
198) a.g.e., II, ek 6. 199) a.g.e., I, s. 319.

94

KRTLER VE KRDSTAN

1650' den 1730' a

eref Xan'n tanmlad ekliyle, zerk bir dizi Krt Emirlii'nden oluan "Byk Krdistan", Osmanl ynetimi nin Diyarbekir ve Van Sancaklan'na girmesiyle klmeye balad. 1049/1639 antlamas Perslerin batya genilemesini nledii gibi, Osmanllar da Safeviler dneminde ran'n bat illerini ve Transkafkasya'y topraklarna kattlar.200 Bu suretle tm Krtler fiilen Osmanl hakimiyeti altnda birlemi oldu lar. Artk Pers tehlikesi de ortadan kalknca Trkler sistemli bir merkeziletirme faaliyetine giritiler. 1048/1638'de Diyarbekir'a vali atanan Melik Ahmet Paa, daha IV. Murat devrinde Sincar'daki Yezidilere kar sefere kt. Ardndan 1065/1655 'te Van'a nakledilen Melik Ahmet blgedeki tm Krtleri hakimiyeti altna ald. 1076/ 1666 'da bir Krt eyhinin olu kendini Mehdi ilan et ti. Ancak Musul ve Amadye beylerince yakaland. Olay Sul tan Mehmet IV 'n bu szde Mehdi' yi affedip zel hizmetkar lar arasna almasyla kapand.201 Gsz bir hkmdar olan ah Hseyin dneminde Irakl Krtler 1131/1719'da Hemedan' kuattlar ve bakente kadar olan blgeyi tahrip ettiler. 1134/1722'de, ah Tahmasp H'nin emri zerine, Krt reisle rinden Fandun (Feridun), Afganlarn igalinde bulunan sfa han' geri almak iin harekete geti. Ancak bu hareket Erme ni yerleimlerine yaplan bir hcumdan ibaret kald. Afganlar, Fandun 'u geri pskrttler. lkesine dnen Fandun, Osman llarn tarafna geti.202 ans Safevilere srtn dnm; Abbas
200) von Hammer, GOR2, IV, s. 235. 201) A.g.e., III, s. 589. 202) Hanway, A Historical account of the British trade, (ngiliz ticaretinin ta

rihsel muhasebesi), Londra 1753, III.

95

KRTLER VE KRDSTAN

Kuli Han Erdalan bile Hasan Paa'ya boyun emiti.203 Cawanrud, Dama , Caf ve Harsin reisleriyle sipahsalar Ali Mar dan Baxtiyari (Feyli) de onu takip ettiler.204

Afganlar

sfahan'da ksa sren ancak birok kanl olaya sahne olan Afgan dneminde Eref, ( 1138/1726'daki Ancidan savan da) Osmanllan yendi. Trklerin bu yenilgisine, kendi saflannda Bebei Sleymanolu (Sleyman Baban) komutasnda arpan 20.000 Krd'n, Erefin vaadlerinin etkisiyle Afgan Ordusu'na gemeleri sebep oldu. Ancak Erefin bu baars
geici oldu. Ertesi yl, 1140/1727'de kendi hkmranlk haklanndan vazgeip, Krd ve Lor nahiyeleri de dahil olmak ze re tm Bat ran' Trklere brakmak zorunda kald.

Nadir ah
Sultan III. Ahmet'in saltanatnn sonlarna doru kuvvet dengeleri yeniden deimeye balad. 1144/1732 antlamasy la, Persler kaybetmi olduklar bat eyaletlerini yeniden ka zandlar ve Nadir ah Osmanl topraklarn istila edip Badat kaplarna dayand. Bunu takip eden bir yl boyunca Osman llar, Nadir ah 'm ilerleyiine Krt birlikleriyle engel olmaya altlarsa da, baanl olamadlar. 1146/1733'te Musul'da toplad Krtlerle yardma gelen Topal Osman Paa, Nadir ah' yendi. Bunun zerine Kafkasya'ya ynelen Nadir, 1147/ 1734'te Tiflis'i ald. Burada 6.000 Krt'ten oluan bir garni zon bulunuyordu. 1149/1736 antlamasyla, 1049/1639'dan
203) von Hammer, IV, s. 204) A.g.e., IV, s. 227.
21 1,

kr. RMM, XLIX, s. 87.

96

KRTLER VE KRDSTAN

nceki snrlara geri dnld. 1743'te Nadir bir kez daha Os manl topraklarn ele geirdi, ancak Arap ve Krt yardmlar na ramen Sinna'ya kadar pskrtld ve burada kesin bir ye nilgiye urad.205 Nadir ah'n Topal Osman Paa ile yapt savalar konu alan Gorani lehesinde bir destan bulunmakla beraber, kendi si Krtler arasnda pek n kazanmamtr. Erdalan Airetinin bana Subhan Werdi Han yerine kardeini getirmesi ayaklan malara neden oldu206 11 37/1727 'de, Trkmenlerin bir isyan srasnda, Horasan Krtleri (emigezek ve Karaorlu) Nadir ah'a yardm etmeyi kabul etmeyince, o da bunlar Mehed'e srd. Nadir ah 1160/1747'de Horasan'daki Krt ayaklan masn bastrmaya giderken katledildi.207 Krtler (Dnbli vb.), Nadir ah'n lmnden sonra balayan ayaklanmalara katl dlar, ancak Osmanl Devleti bu ayaklanmalara mdahale et memeyi yeledi.

Zend Slalesi Nadir ah'n lmnden sonra lkenin byk bir ksmn Kerim Han Zend ynetti. Kerim Han, Pers lkesinin bana gemi en iyi yneticilerden biridir. Zend ikinci dereceden bir Krt airetiydi.208 Hemedan ile Malayir arasnda, nceden ghar denilen blgede yayorlard. Nadir ah dneminde Hora san'a g etmek zorunda kalmlar, onun lmnden sonraysa yurtlarna geri dnmlerdir.209 Lutfi Ali Han'n 1209/ 1794'teki lmyle Zend Slalesi son buldu. Zend Aireti, s205) 206) 207) 208) 209)

A.g.e., IV, s. 317, 398-9. RMM, XLIX, s. 88. Jones, Histoire de Nadir, ( ), Londra 1770, 18-20. erefname, I, 323. Tarih-i Zendiyya, ed. Beer, s. XI, XVIII.
1

KRTLER VE KRDSTAN

97

lalenin devamn salayabilecek gte deildi, fakat Kerim Han tpk atalar gibi Krdistan'dan iraz'a birok Krt aire
ti getirmiti.210

Kaarlar
Aa Muhammad ah Kaar 1211/1797'de lnce, Sadk Han akaki, saltanat ele geirme sevdasna dt.211 1221/ 1805'te Persler mdahale edip Sleymaniyeli Abdulrahman Paa'ya destek verdiler.212 1236/1821'de Haydaran ve Sipkan Krt airetlerinin kardklar karklklar sonucu Persler, Bitlis ve Mu'a kadar olan Osmanl topraklarn istila ettiler. Ayn zamanda Kirmanah yolu zerinden Badat yaknlarn daki eraban'a kadar ilerlediler. 1238/1823'te imzalanan ba r antlamasyla 1049/1639'daki snrlara geri dnld, an cak Persler Krtlerin yaad Zohab'dan geri ekilmek iste mediler. Ayrca Sleymaniye meselesi de belirsiz kalmt. 1842'de yeni bir sava balamak zereyken, Rusya ve ngilte re'nin araya girmesiyle 1246/1847'de Erzurum'da antlama imzaland. Bu antlama artlarna gre Zohab ikiye blne cek, ran ise Osmanllar lehine Sleymaniye zerindeki tm iddialarndan vazgeecekti. 1848-52 arasnda drt lke tem silcilerinin snrda yaptklar incelemeler, Osmanl delegesi Dervi Paa'nn tavr yznden sonusuz kald. Dervi Paa Kotur Nahiyesi 'ni zaptetmekle kalmad, gizli gnlnde213
210) Ahmadawand, RMM, XXXVIII; iraz'da belli bir mahallede yaayan Koruniler, O. Mann, Die Tajik Mundarten de. Provinz Fars ( ), Berlin 1909,
s. XXIX. 211) The dynastiy of the Kajars (Kaar Slalesi), ev. Sir Harford Jones Brydges, Londra 1833, s. 20, 27, 32, 37, 50, 78, 106; R.G. Watson, A History of Persia (Persia Tarihi), Londra 1866, s. 107, 115, 125. 212) Rich, Narrative, I, 384; Watson, op. cit., 155 ve O. Mann'n derledii no.

XVI Mkri Krt arks.

213) stanbul'da 1286/1869 ve 32 l/l 903'te yaymland.
1

98

KRTLER VE KRDSTAN

Urmiye Gl 'nn gneyindeki ve batsndaki tm Krt nahi yelerinin Osmanl Devleti'ne ait olduunu savundu.
11.

XIX. Yzylda Trkiye

Reid Mehmet Paa Krtleri zayf d rmek ve Krdistan 'a Trk valiler atamakla grevlendirildi. 1830'da birok yerde byk bir Krt isyan balad. Bu isya nn liderleri Bedirxan ve Said Bey, smail Bey ve Rewandzlu Mir Muhammed Paa'yd. 1820'de (1830) bamszln ilan eden Mir Muhammed Paa, Xonav Aireti 'ne saldrd; 1831'de Erbil, Altun Kpr, Koy-Sancak ve Ranya'y ele ge irdi. Bir yl sonra hakimiyetini Musul'a doru geniletti; Alko'ta 172 Hristiyan ldrd. Daha sonra Akra, Zibar ve Amadye'y ald. 1833'te Rewandz birlikleri Zaxo ve Cezi re 'ye doru ilerleyip Bedirxan'n buralarda iktidara gemesi ne yardm ettiler. Birok defa Yezidiler iddetle cezalandrl dlar. Reisleri Ali, slam dinine gemeyi reddettii iin idam edildi214 ve Koyuncuk Tepesi'nde birok Yezidi katledildi. 1835'te Badat, Musul ve Sivas'tan Reid Mehmet Paa'ya yardm iin Osmanl Birlikleri gnderildi. 1836'da Rewandz Miri hileyle tutsak edildi, isyanlar ve bastrma hareketleri da ha yllarca srd.215 Osmanl ordularnn Nizip'te Msrllara yenilmesi (1839), Krdistan'da yeni kargaalklara yol at. 1843'te Hakkarili Nurullah Bey'in ve Cezireli Bedirxan'n isyanlar balad. Nurullah Bey'in basklar artnca, Hakkari'deki Nesturiler du rumu Musul'a ikayet ettiler. Bunun zerine Nurullah Bey, Berwari'deki Nesturi nahiyesini yerle bir etti. Bu tr saldrlar
214) Bu olay anan halk arks, JA (1910) s. 134-6. 215) Poujoulat. Voyages, I, 373; Moltke, Briefe, Berlin 1841, 259-84.

1826 'da Sivas Valisi

KRTLER VE KRDSTAN

99

yllarca devam etti ve l says 10.000'i buldu. Olaylarn son bulmas iin tm byk devletler stanbul'a eliler yolladlar. 1847 'de Osman Paa komutasndaki byk bir kuvvet Krtler'e kar harekete geti. Birok arpma sonucu bozguna uratlan Bedirxan ve Nurullah Bey teslim olup Krdis tan'dan srldler.216
Rus-Trk Savalar
1

804-5 'te Ruslar 'in Krtler ile temasa gemelerinin etki

leri ksa srede hissedilmeye baland. 1828-9, 1853-8 ve 1877-8'deki Trk-Rus Savalar'nn etkisi Krdistan'a kadar uzanyordu.217 Daha 1829'da Ruslar savata bir Krt alayn kullanmlard. Hristiyanlar'n kendi lkelerini terketmeleri zerine Krtler savatan sonra kuzeye ve batya doru yayl maya baladlar. Krm savanda Ruslar iki Krt Alay olu turdular. Dier taraftan, Trk kuvvetleri kuzeye doru hareke te geince, Bedirxan'n yeeni ve rakibi olan Yezdan er, Bohtan'da byk bir ayaklanma balatt.* 1877-8 Harbi'nden hemen sonra Bahdinan ve Bohtan'daki Hakkari Krtleri ayakland. Bu ayaklanmann banda Bedirxan'n oullar bulunuyordu. Bunu Nakibendi Tarikat eyhi
216) Sir H. Layard, Nineveh, VII; Revue de l'Orient chretien (1900) V, s. 64953; Addai Seher, JA'da (1910), loc. cit.; Krt-Nesturi ilikileri iin bkz: A. Grant, The Nestorias (Nasturiler), New York 841 ; G. P. Badger, The Nestorians , Londra 1852; J. Perkins, A resiidence of 8 years in Persia among the Nestorian Christians (Persia'da Nasturiler arasnda 8 yl), New York 852; C. Sandreczki, Reise nach Mosul und drch Krdistan und Urumia (), Stuttgart 1857; Riley, Christians and kurds (Hristiyanlar ve Krtler), The Contemporary Reviev/da (Eyll 1889); F. N. Heazell ve J. Margoliouth, Kurds and Christians, Londra 1913; W. A. ve E.T.A.W. Wigram, The Cradle ofmankind (nsanln Beii), Londra 1914; W. W. Rockvvell, The pitiful plight of the Assyricm Christians in Persia and Krdistan (Sryanilerin Persia ve Krdistan'daki acnacak durumlar), New York 1916; H. C. Luke, Mosul and its miorities (Musul ve aznlklar), Londra 1925. 217) Averianov, Krdi ve voinakh Rossii, Tiflis 1900.
1

00

KRTLER VE KRDSTAN

Ubeydullah'n isyan izledi. Krtler 1880'de ran'n Urmiye, Savuc Bulak, Miyandoab ve Maraga kesimlerini tahrip ettiler ve Tebriz'e korkulu anlar yaattlar. Bu savalarda birok ii ldrdler. Ruslar, Ara snrn korumak iin, buraya birlik gnderdiler. ran, aralarnda Maku Svarileri de olmak zere birok birlii seferberlik altna ald. Henz savatan yeni k m olan Osmanl Devleti ilerin karmasn nlemeye al yordu. eyh, sonunda emdinan'a dnd. Buradan stanbul'a gnderildi. Ancak ksa bir sre sonra kaarak, Kafkasya ze rinden yeniden emdinan'a gitti; yeniden yakaland ve Mek ke'de 1 883 'te ld.
Hamidiye Alaylar
sonra Osmanl Devleti 'nin zayf dmesi, Berlin Antlamas 'nin 61. maddesinin Ermenilere reform, Krt ve erkezlere de gvenlik vaadetmesi; Osmanllarn tm reform hareketlerine kar taknd sert tavr ve 1885 'ten itibaren devrimci Ermeni hareketinin Rusya, svire ve Londra'da ge liim gstermesi bu dneme kadar olduka bar bir ortam da gelien Krt-Ermeni ilikilerinin bozulmasna neden oldu. Bu devre kadar Ermeniler, genellikle feodal Krt Beylerinin ynetimi altnda yaamlard. 189 l'e doru Anadolu'da re formlar hayata geirmek zere atanan Zeki Paa, Rus Kazaklarnnkine benzer Krt birlikleri oluturmay dnd. Bun dan ama, Krtleri eitmek ve onlar Osmanl Devleti'ne ba lamakt. Ancak bu tasar yeterli bulunmayp oluturulan Ha midiye Alaylar srekli orduya dntrlmtr (hafif sva ri). Hamidiye Alaylar' nm oluturulmas ve Krtlere verilen rol, birok karkla yol at. Bu durum airetler arasnda kanl arpmalara bile neden oldu.
KRTLER VE KRDSTAN
1

187 8 'den

01

Ermeni-Krt likileri
Ayn zamanda Ermeniler ile Krtler arasndaki ilikiler (Avrupal bir diplomatn deyimiyle "ayn havay ve suyu pay laan iki karde") ktleti. 1894 yaznda, Sason'da kanl m cadeleler oldu ve Ermenilerin yaad be kyle Talori (Dalvorix) nahiyesi tahrip edildi. Sason olaylar, Ermeni ayaklan malarnn balangc oldu. B ayaklanmalardan her biri kanl

bir ekilde ve Krtlerin de katlmyla bastnld. Bu arada 1895'te, Hakkari Krtleri arasnda, abuk bastrlan bir isyan giriimi oldu. Bu hareket Hristiyanlara kar deildi. Yirmin ci yzyln balangcndan I. Dnya Sava 'na kadar olan s rede Krt-Ermeni ilikileri sakin geti.218

KAYNAKA
Bu sorun iin bkz. Abovian, Krdi, Kavkaz gazetesinde, Tiflis 1848, no.46, 47, 49, 50, 51 (burada "Ermeni edebiyatnn babas" Krt tipinin sempatik bir betimlemesini yapyor); Creagh, Armenians Koords and Turks (Ermeniler, Krtler ve Trkler), Londra 1880; A.S. Zelenoy, Zapiska ka karte raspredeleniya armiansk, naseleniya, Zapis. Kavkas. Otd. Geogr. Obshc.'ta (Tif lis 1895), XVIII; A. Vambery, Armenier u. Krden, ( ), Deutsche Rundschau'da (1890), LXXXVI, 216-31; Rohrbach, Armenier u. Krden, Verhand. d. Gesell. Erdkunde (Berlin 1900), 128-33; Baron L. de Contenson, Chretiens et musulmans, voyages et etudes (Hristiyanlar ve Mslmanlar, geziler ve incelemeler, Paris 1901 ; H. B. Lynch, Armenia, passim; Mayevski, Opisaniye Vanskago i Bitlis vilayetov, Tiflis 1904 (Yetkili alma); N. Y. Marr, Yeshe o slove "elebi", ZVOIRAO'da, XX (1910); zarzecki (Van'da Fransa konsolosu), La quesion kurdo-armenienne (Krt-Ermeni sorunu), La Revue de Paris'de, 15 Nisan 1914 ve "Livres Jaunes", "Blue hooks" ve Ruslar'n "Orange book'mda, 1914'te yaymlanan diplomatik yazmalar.
.

218) M. Wiedemann, brahim Pascha's Glck und Ende (brahim Paa'nn ve Sonu) Asien'de, VIII, 1909, s. 34-7, 52-4 ve Sir Mark Sykes, The caliph's last heritage (Halifenin son miras), s. 317-27.

02

KRTLER VE KRDSTAN

XX. Yzyl

XX. Yzyln Balangc: Krt hareketinin bilinen merkez

leri dnda yeni bir sima olarak brahim Paa bin Mahmud bin Timavvi bin Eyyub ortaya kt. Viranehir'deki (Diyarbe kir ile Halep arasnda) Milli (Milan) Aireti'nin Reisi olan bu kii, 1908 anayasas ilan edildiinde, aka isyan ederek Abdulaziz Dalar'na ekildi ve orada ldrld.2'9 Trk-ran snr meselesi yeniden alevlenince, Krtler ara snda kprdanmalar balad. Rusya'nn Uzakdou'daki baanszlndan sonra (Rus-Japon Sava), Osmanllar 1905'te Krtlerin yaad anlamazlk konusu olan Urmiye ve SavucBulak' istila ettiler. Bylece Krtler birok karmak siyasi olayn iine ekilmi oldular. Trk istilas ancak Balkan Har bi 'nin balangcnda (Ekim 1912) sona erdi; yerini Hoy ve Urmiye blgesine gnderilen Rus birliklerine brakt. Soylu Krt ailelerinin gen yeleri Rusya'ya seyahatler yaptlar. 17 Kasm 1913'te, I. Dnya Sava'ndan ksa bir sre nce, s tanbul'da bir snr dzenlemesi protokol imzaland. Trkiye, ran, ngiltere ve Rusya'dan oluan bir komisyon, tartmal blgelerdeki snrlar yeniden dzenleyerek 19. yzyln ba langcndaki status quoyu yeniden salad.220 1914-18 Sava: Savan seyri iinde Krtler iki ate ara snda kaldlar.221 1917-18' den Sonra: Olaylar byk deiim gstermeye balad. Her tarafta Krt komiteleri kurulmaya baland222 e219) Minorsky, Turetsko-perisdsk. razgranieniye, zvestia Russ Geogr. Obsh.'ta, Petrograd, LU (1916), s. 351-92. 220) smail Aa Simko'nun faaliyetleri iin bkz. akkak maddesi Mttefiklerin

Krdistan hakkndaki planlar iin Razdel Aziatskoi Turtsii, Moskova

1924, s. 185-7,225. 221) Driver, Report on Krdistan (Krdistan Raporu), Mount Carmel, Filistin
1919; bu yayn British Museum'dadr. 222) L'Asie franaise, no. 175, 1919, s. 192-3.

KRTLER VE KRDSTAN

1 03

rif Paa, Krtleri temsilen 22 Mart 1919 ve 1 Mart 1920'deki Paris Bar Konferanslarna katlp, Krt grlerini anlatan iki rapor ve Krdistan' bir btn olarak ele alan bir harita sun du.223 Ayn zamanda, erif Paa ve Ermeni delegeler aralarnda anlap 20 Aralk 1919'da konferansa ortak bir bildiri sundu lar224 10 Austos 1920 tarihli Sevr Antlamas, Drt Vilayet'ten (Trabzon, Erzurum, Van ve Bitlis) oluan bir Ermenistan ve 62-64. maddelerle Frat'n dousunda,' Ermenistan'n gneyin de, Trkiye'nin Suriye ve Mezopotamya snrnn kuzeyinde Krtlerin ounlukta yaad yrelere yerel zerklik salan masn ngryordu. Eer szkonusu blgelerdeki Krtler, Milletler. Cemiyeti 'ne "bu blgedeki Krtlerin ounluunun Trklerden bamsz olmak istediini kantlar ve Milletler Ce miyeti de bunlarn bamsz yaamaya ehliyetleri olduuna hkmederse" Trkiye de bu tavsiyelere uymay kabul edecei ni ve mttefik devletler de bu "Bamsz Krt Devleti'ne" Mu sul Vilayeti'nde oturan Krtlerin de katlmasna itiraz etmeye ceklerini vaadetmekteydiler. Daha sonra gelien olaylar sonu cunda Krt meselesi, Musul Vilayeti 'ndeki Krtlerin mukad derat ile snrl kald. Trk temsilcilerinin ileri srdkleri iddi aya gre "Krtler, Trklerden hibir ekilde farkl deildir ve ayn diller konumakla birlikte, rk, inan ve adetler bakmn dan tek bir btn tekil etmektedirler".225 16 Aralk 1925'te Milletler Cemiyeti'nin karanyla, Musul Vilayeti, Irak'a veril di. Ancak, "lkenin hkmet, adalet ve eitim kurumlanna Krt yneticilerin tayin edilmesi ve tm bu kurumlarda Krt dilinin resmi dil olarak kullanlmas" art kouldu.
223) Antlama metni Peyami Sahal gazetesinde, stanbul, 24 ubat 1920'de yaymland, kr. ayrca Le Temps, Paris, 10 Mart 1920. 224) Lozan Konferans 'nda smet Paa'nn 23 Ocak 1923 tarihli oturumdaki

konumasndan.
225) Gentizon, U insurrectio kude, L Revue de Paris'te,
15

Ekim 1925.

04

KRTLER VE KRDSTAN

Musul zerine yaplan bu uzun pazarlklar srasnda, eyh Saide Nakibendi'nin ayaklanmas zerine, Harput ve Diyarbekir'da byk karklklar kt. ex Said 16 Nisan 1925'te yakaland ve Diyarbekir 'da idam edildi. Musul sorununun zlmesinden sonra, Ankara'daki Trk Hkmeti, Krdis tan'daki derebeylik ve airet ilikilerini zayflatp ortadan kal drmay amalayan bir politikaya hz verdi.226

KAYNAKA
Genel hatlaryla balang noktalar yukarda ortaya konulan Krt tarihinin da ha iyi bir biimde yanstlmas iin Arapa, Farsa, Trke, Aramice, Erme nice ve Grcce bilen birok aratrmacya ihtiya vardr. Bitlisli Hakim dris'in olu Ebu-1 Fazl'n Selimname' 'si ve Tarih-i alam-ara-i Abbasi zerin de derli toplu bir inceleme zengin bir hazine sunacaktr. Krt tarihi zerine temel bilgileri kukusuz erefname (1005-1596) bize sunmaktadr. Bunun metinleri Krt tarihi Veliaminof-Zornov tarafndan yaynlanmtr. oun lukla el yazmalar yazarn kendisi tarafndan derlenmitir. erefname I (Krtlerin Tarihi) St. Petersburg, 1860; erefname II (I. ciltten ayr bir me: tin, Trkiye ve ran'n ve Osmanl Hanedanl'nn balangcndan 10051596'ya kadar) St. Petersburg, 1862. Bundan sonra yeni basklar da yaym lanmtr. M. A. Avni tarafndan Kahire, 1931 ve M. A. Abbasi tarafndan Tahran, 1343-1965; Arapa evirileri birok aklama ve yorumlaryla: M.J. Bendi Rojbeyani, Badat, 1372/1953; M.Ali Avni ve Yahya El-Haab, Ka hire, 1958-62, cilt II, Rusa bir evirisi E.. Vasileva, I, Moskov, 1967; F. Charmoy'un Franszca evirisi, Chref-namah ya da "Fastes de la Nation Krde, II cilt ve drt blm, St. Petersburg, 1868-75. includes commentaries (including a translation of the relevant chapters in the Djihan-nma of Hadidji Khalifa), but is now in many respects out-of-date and lacks an index. Cf. also the vvorks of H. Barb. her die Krden Chronik von Scheref; GeschichtlicheSkizze d. 33 verschiedenen kurdischen Frstengeschlechter; Geschichte v. 5 kurden-Dynastien; Gesch. v. veeiteren Kurden-Dynastien; Geschichte d. kurdischen Frstenherrschaft in Bidlis, which appeared respectively in SB Ak. Wien, X (1853), 258-76; XXII (1857), 3-28; XXVIII (1858), 3-54; XXXI (1859); XXXII (1859), 145-50. The lost history of Kr distan by Muhammad Efendi Shahrazuri (d. 1073/1662 ak Leriha cf. Tadj
226) 'cilt VII, no. 60, 30 August 1930.

KRTLER VE KRDSTAN

05

al- 'ars, s.v. Kurd), had not come to light by 927. For the histohes of the house of Ardalar, cf. SINNA,where should be added the history (to 1254/1834) of Khusravv b. Muhammad b. Mincihr, cf. E. Blochet, Catalogue des manuscrits persans de la Bibi. Nationale, i, 305, No. 498. On the risalat Ansab al-Akrad, belonging to the Asiatic Museum of Petrograd, cf. Romaskevic in Melanges Asiatique, new ser., Petrograd 1918, 392. The nevvspaper Zar-i Kurmandji (of Ravvandiz) published in Kurdish a short history Ghunca-yi Baharistan (1926) and announced the early publication of the Ta'rikh-i Kurdan of Zayn al- 'Abidin Beg. General information on kurd his tory will be found in G. Campanile, Storia delki regione di Krdistan e delle sette di religione ivi existenti, Naples 1818; E. Quatremere, Notice sur le Masalik al-abar, in notices et extraits, XIII,
1

1838;

C. Rich, Narrative of a residence in Koodistan, London 836 (cf. Sulaymanyya); Charmony, in the preface to his translation of the Sharaf-nama; P. Lerch, Izsledovaniya oh iranskikh Kurdakh, St. Petersburg 1856, I, 20-33; G. Hoffmann, Auszge aus syrischen Akten persischer Martyren, Leipzig 880; W. Tomaschek, Sasun, in SB Ak. Wien (1895), 133-4; M. Bittner, Der Kurdengau Uschnuje, in ibid., 133; H. Rawlinson and A. Wilson in the Encycl. Britannica, 9 , XV, 949-5 1 ; Addai Seher, Episodes de Thistoire du Krdistan, in JA, XV (1910), 11940=the events of 1202, 1508,1510-12 (Djazira), 1523, 1689, 1712('Amadiya), 1 820-36 (Rawandiz); E. B. Soane, To Mesopotamia... in disguise, London 1912, eh. XVI; V. Minorsky, Krdi, St. Petersburg 1915; G. R. Driver, Studies in Kurdish histoy, in BSOS, II (1922), 491-513; V. Minorsky, La domination des Dailamites, in Publ. Soc. Et. ir. et Arts per sans, Paris 932 (also in Iranica, twenty articles, Tehran 964, 2-30); idem, La Perse au XV s. entre la Turquie et Venise, in ibid., No. 3, Paris 1933; A. Sakisian, Abdel Khan, seigneur krde de Bitlis au XVII s. et ses tresors, in JA, CCXXIX( 1937), 253-70; A. Safrastian, Kurds and Krdistan, London 1948; M. Canard, H'amdanides, i, Algiers 1951; M. A. Zaki, Ta'rikh al-duwal wa 'l-imarat al-kurdiyya fi 7- 'ahd al-islami, Ar. tr. M. 'A. 'Awni,Cairo 1364/1945; Cl. Cahen, Un traite d'armurerie compose pourSaladin, in BEO, Damas, XII (1947-8), 1-163; V. Minorsky, Studies in Caucasian history. I. New light on the Shaddadids of Ganja. II- The Shaddadids of Ani. III. Prehistory ofSaladin, London 1953; idem, Thomas of Metsop' on the Timuhd-Turkman wars, in Prof. Muham mad Shafi volume, Lahore 1955, 145-70; Mongol place-names in Mukri Krdistan, in BSOAS XIX (1957), 58-81; Cl. Cahen, Contrihution a I' his1

1 1

06

KRTLER VE KRDSTAN

toire du Diyar-hakr au quatorzieme siecle, in JA (1955), 65-100; H. A. R. Gibb, the armies of'Saladin, in Studies on the civilization of slam, Boston 1966, 74-90; idem, The achievement of'Saladin, in ibid., 91-107; M. S. Lazarev, Krdistan i Kurdskaya prohlema, Moscow 1964; A. Khalfn, Bor'ba za Krdistan, Kurdskiy vopros v mezdunarodnikh otnosheniyakl XIX veka, Moscow 1963; Dzalile Dzalil, Vosstanie Kurdov 1880 goda,
Moscovv 1966; N. Kh. Mahmudov, The Kurdish people \in Armenian], Erivan 1959; M. M. 'Umar al- 'Abbasi, Imarat Bahdinan al- 'abbasiyyafi Krdistan al-wusta, Baghdad 972; S. H. Longrigg, Four centuries f modern 'Iraq, Oxford 1925.

Thomas BOS

C. 1920'den Gnmze
I. Dnya Sava, Yakn ve Orta Dou 'da birok siyasi ayak

lanmaya yol at. Suriye, Lbnan, Filistin, rdn ve Irak gibi Arap lkeleri Osmanl mparatorluu 'ndan ayrlmlard. 1922'de Osmanl Hanedanl yklm, Ekim 1923'te cumhu riyet ilan edilmi ve 3 Mart 1924'e de hilafet kaldrlmt. 26 Aralk 1925'te Milletler Cemiyeti ald bir kararla, Musul Vilayeti'ni Irak'a balamt. ran'da ise General Rza Han, Ka ar Hanedanl 'n ykp, yerine 23 Ekim 1925'te Pehlevi Hanedanl'n kurmutu. Snrlardaki tm bu yeni dzenlemeler Krt Halk iin yeni sorunlan da beraberinde getirmiti. imdi ye kadar sadece iki devletin, Osmanl ve Pers imparatorlukla rnn ynetimi altnda yaarlarken, bundan byle be ayr dev lete dalm olarak yaayacaklard: Trkiye, ran, Irak, nem li bir aznlk Suriye'de ve geri kalan da Sovyetler Birlii'nin Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan Cumhuriyetleri'nde.
KAYNAKA
F. de

Richemont, Miohtes du Proche-Ohent, le probleme des Kurdes, in Rev. polit. et parlemertaire, C1XXV (1938);
07

KRTLER VE KRDSTAN

L. Rambout, Les Kurdes et le droit. Des textes. Desfaits, Paris 1947; Memo randum sur la situation des Kurdes et leurs revendications presenle a TONU, Paris 1948; W.G. Elphinston, The Kurdish question, in JRCAS, XXXI/1 (1948), 38-51; B. Nikitine, Les Kurdes, essai sociologique et historique, Paris 1956; S. S. Gavan, Krdistan, divided nation of the Middle East, London 1958; J. Joseph, The Nestorians and their Muslini neighbours. A study ofwestern inf-

luences on their relations, Princeton

1961 ;
1

J. Blau, Le probleme krde, essai sociologique et historique, Brussels 963; D.Kinnane, The Kurds and Krdistan, London 1964; A.Ghassemlou, Krdistan and the Kurds, Prague-London 1965; H.Arfa, The Kurds, an historical and political study, London 1966; I.C. Vanly, Le Krdistan irakien, etde de la revolution de 1961 , Neuchatel 1970 (Bibi., 390-414).

1.

Trkiye

Trkiye'de, I. Dnya Sava'ndan sonra, Musul zerinde yaplan pazarlklar srerken, Sevr Antlamas (10 Austos 1920) ile gndeme gelen "Bamsz Krdistan" dncesinin, Lozan'da (24 Haziran 1923) ortadan kalktn gren baz Krt milliyetileri ayaklandlar. Piranl Naibendi eyhi Said, Elaz-Bingl ve Diyarbekir 'daki ayaklanmann nderliini yap t. Getizan'a gre Dinsel fanatizm, hilafete sayg gibi motifler ve Mustafa Kemal'e gre ngilizlerin de desteiyle ayaklanan ex Said ksa bir sre sonra tutukland. Nisan-Haziran 1925'te stiklal Mahkemeleri tarafndan yarglanp 53 isyanc ile bir likte Diyarbekir'da asldlar. Mahkemeleri 20 Nisan'dan 28 Haziran 1341/1925'e kadar takip eden Vakit gazetesi, ayaklan mann milliyeti yn zerinde durdu. Ayaklanma baarsz lkla sonulannca, Krt liderler yurtdna katlar. 3 Ekim 1927 'de tm komite ve derneklerin katlmyla Hoybun (Bamszlk) "Ulusal Krt Birlii" kuruldu. Bitlisli hsan Nuri Paa birliin bakan seildi ve sivil bir ynetim
1

08

KRTLER VE KRDSTAN

kurulu oluturuldu. Birliin Eyll 1928'de eyhli Kpr'de yaplan toplantlarna, Trk Hkmeti'nin temsilcileri de ka tld ve harekete katlan Krtler iin genel af kartmaya sz verdiler ve uzlama oldu. Ynetici konumdaki birka Krt katledildi. Bunun zerine Ar Da (Ararat) syan (1930-2) patlak verdi. yi rgtlenmi Krt birlikleri, evredeki baz airetlerin de desteini alarak baz grnr basanlar elde etti lerse de, topu ve hava birliklerinni desteini de alan modern donanml 45.000 kiilik Trk Ordusu 'nun saldrlar karsn da gerilemek zorunda kaldlar. kinci Enternasyonal, Zrih'teki oturumunda Krt toplumunun karlarn koruyan bir zm nerisi yaymlad.227 Sovyetler Birlii'nin o srada, Krt ler hakkndaki tavr konusundaysa farkl yorumlar vardr. Agabekof, Franszca yaymlanan Anlar 'nda (Memoires, 1930) Krtler arasndaki Sovyet faaliyetlerinden bahsetmekte ve bu faaliyetleri Tauris'ten G.P.U adna yneten Minossian adl bir ahstan bahsetmektedir. M. A. Kondkarian ise228 Trklerin Rus Bolevikleri ile tam bir destek ve dayanma iinde olduklarn iddia etmektedirler. 1931-1934 arasnda Menemen, Erzurum ve Diyarbekir'da baz direnmeler oldu. Burhan Asaf Bey ise Hakimiyet-i Milli Gazetesinde yaymla nan bir dizi makalesinde Ermeni-Krt entrikalarndan bahse diyordu. Bu arada, 5 Mays 1932'de Krtleri Anadolu'nun i lerine nakletmek amacyla bir yasa karld. Bu yasann 1934 yaznda Ankara'ya gelecek olan ran ah'nn ziyaretinden sonra yrrle konmas dnlyordu. Ancak bu arada, Trkiye'deki Krt varl resmi olarak reddedilmekteydi. Do u illerinde yaayan insanlar bundan byle "Da Trkleri" olarak adlandrlacaklard.
227) Dni, 31 August 1930 (Paris'te yaynlanan Rusa gazete. 228) Dagens Nyheter, 16 November 1960; cf. C.E.K. Paris, no. 12,8.

KRTLER VE KRDSTAN

09

Bu tr psikolojik yanllar ve asimilasyon politikalar 1937-8 yllarnda Zaza Krtlerin yaad dalk Dersim bl gesinde yeni bir ayaklanmaya yol at. Bu ayaklanmann ba nda Seyit Rza bulunuyordu. Son derece sert bir ekilde bas trlan bu ayaklanma, Krtler iin byk bir ykm oldu. Seyit Rza ve 10 arkada 15 Kasm 1937'de Elaz'da asldktan sonra, Trkler, Dersim 'i haritadan sildiler ve yerine Tunceli li'ni kurdular. Krt kelimesi resmi lgattan karld ve blge 1946 'ya kadar skynetim kanunlar ile ynetildi. Bu tarihten sonra herhangi bir silahl ayaklanma olmad. Trkiye'nin tarafsz kald II. Dnya Sava srasnda, Kr distan da da sesizlik hkm srd. Bunu, Krtlerin yaad blgelerdeki ynetimin yumuamas izledi. Ancak Krt ay dnlar her zaman baskya uradlar. Bunlardan 49 'u Aralk 1959 'da tutukland ve blclkle yarglandlar. 27 Mays 1960'taki ynetim deiikliinden sonra daha liberal bir ana yasa hazrland. Baz resmi aklamalara ramen229 baz gaze telerde Krdistan ile ilgili makaleler yaymland. Ve Krtler Trk basnnda boy gstermeyi baardlar; 1965-68 arasnda Trke-Krte gazeteler (Dicle Frat ve Deng), Krte Dil bilgisi kitab, Krte-Trke Szlk, Birina Re "Kara Yara" adl bir oyun yaynland ve Mem--Zin adl uzun bir destan gnna kt. Ancak, bunlar ksa sre ierisinde yasaklan yor, kitap ve gazetelere el konuyor, yaynclar ve yazarlar yarglanyordu. Birka yldan beri Irak Krdistan'nda sr mekte olan ayaklanmann Trkiye'deki Krtleri de etkileme sini nlemek amacyla 25 Ocak 1967' de karlan Cumhur bakanl Karanamesi 14 ubat 1967 tarih ve 12.527 sayl Resmi Gazete 'de yaymland. Kararnamenin metni yledir:
229) (no.40, Nisan 1967, no.42, Haziran 1967 Vanl'da anlmaktadr, Krdis tan irakien (rak Krdistan), s. 298-300).

110*

KRTLER VE KRDSTAN

"Krt dilindeki her trl yayn, plak ve kasetin yurda sokul mas ve datlmas yasak ve kanun ddr". Milliyeti tken dergisinde Krtler aleyhine yazlar yazld.230 Bunun ze rine 19 ildeki Krt renciler harekete geip, alnan kararla rn Anayasa'nn 12., Lozan Antlamas 'nin (1923) 37. ve 44. maddelerine aykr olduklarn duyurdular. Nisan 1970'te Sil van ve Diyarbekir'da vahice yrtlen askeri operasyonlar da k sayda Krt renci suland ve gzaltna' alnd.231 TP'in Eski Genel Bakan M. Ali Aybar parlamentoda konu hakknda soru nergesi verdi ve ok uzun bir konuma yapt (24 Temmuz 1970).TP'in 29-31 Ekim 1970' teki Drdnc Kongresi'nde Krtlerin Trkiye'de varolma haklarna dair bir karar alnd.232 Trkiye'deki Krt meselesinin zmnde, olayn politik ve etnik ynnden baka, ekonomik ve sosyal ynnde nemli bir rol oynayaca grld.233
KAYNAKA
Dr. . Sekban, Krdler Trkler' den Ne stiyorlar, Cairo 1923; age, La questi-

on krde. Des prohlemes des minorites, Paris 1933; Gentizon, U insurrection krde, in Rev. de Paris, 15 October 1925; age, Mustapha Kemal on 'Orient en marche, Paris 1929; H. C. Armstrong, Mustafa Kemal, an intimate study of a diktatr, London 1932 (French tr. Paris 1933); Kurd Olu, Krdi i imperializm, in Bulletin Pressi Sredn. Vostoka, Tashkent
P.
1

1932, no. 13-14,94-118; M. Pogorelov, Kurdskii vopros, in Voyna revolutsiya, III (1925), 138-53; Hoy-

boun, Cairo, no. 2 (1928), Les massacres kurdes de Turquie; Bletch Chirguh, La question krde, ses origines et ses causes, in Hoyboun, no. 6 (1930); H. A. Gibbons, The case of Krdistan against Turkey, Princeton 1929; R. Forbes, Conflict Angora to Afghanistan, New York 1931;
230) Milliyet Gazetesi, Haziran-Temmuz 1970. 231) Vanl, Survey, s. 51-4. 232) Rambout, s. 23-44; Nikitin, s. 196-8; J. Blau, s. 35-40; Kassemlo, s. 5062; arfa, s. 33-46. 233) Arfa, 48-54.

KRTLER VE KRDSTAN

111

M. Fany, La nation kinde et son evolution sociale, Paris 1933; J. L. Nehru, Glimpses ofworld history, Allahabad 1935; Ahmed Rechid, Les droits minoritaires en Turquie dans le passe et dans le present, Paris 1935; anon., La Turquie devant la question krde, in Le Temps, 13 August 1937; R. A. von Kral, Des Land Kemal Atatrk, Viena-Leipzig 1935; 'Abd al- 'Aziz Yamulki, Krdistan Kurd ihtilali, Baghdad 1947; arif Firat, Dou illeri Varto tarihi, Ankara 1945; 1961; Dr. M. N. Dersimi, Krdistan tarihinde Dersim, Aleppo 1952; S. Ustngel, Sava Yolu, the road of struggle, Russ. tr. 1951, Czech. tr. 1952,

Germantr. 1953 Behet Cemal, eyh Sait syan, stanbul 1955; R. Hilmi, Makalat, Baghdad 1956; anon., Tasnak-Hayboun, Ankara 1931; Centre d'Etudes Kurdes, C.E.K. Paris, rio.12 (1961); La Turquie moderne face au-Kurdistan de la Turquie, no.13 (1961); La situation des kurdes dans le Krdistan de la Turquie, no. 19 (1961). L'epreuve krde; I.C. Vanly, Survey of the National Question ofTurkish Krdistan with historical background, n.p. 1972.

2.

ran

ran'da Krtlerin durumu her zaman Trkiye 'dekinden da

ha farkl olmutur. Gerekten de ran ynetimi, bu iki halkn rksal ve tarihsel yaknlna nem vermitir. Ancak bu du rum, zaman zaman sosyal ve politik rahatszlklarn kmas na, bazen rtk, bazen de kanl arpmalarn kmasna engel olamamtr. Daha I. Dnya Sava yllarnda, Kuzey ran'da ki Azerbaycan Eyaleti, Trk ya da Rus ordularnn saldrlar neticesinde alt st olmutur. Bu alkantl dnemi frsat bilen kaklar'n reisi smail Aa (Smko), kendisinin de bakan olaca kk bir Krt Devleti kurmay tasarlamtr. lkenin kuzeyindeki baz Krt Airetlerini komutas altnda toplaya rak Trk, Asuri ve ran birliklerine kar birok baar da el de etti. 3 Mart 1918'de Sryani Patrii Mar amun Benjamin'i ldrtt ve bylece234 kendisi de Urmiye Gl'nn bat234)Joseph,
140-1.

112 KRTLER VE KRDSTAN

snda kalan blgenin tek hakimi oldu. Ancak 21 Haziran 1930'da Unu'da ranllarn dzenledii bir suikaste kurban
gitti.235

Krdistan'n daha gney kesimlerine hakim olan ve evlilik yoluyla byk Sanandaj ailesiyle da akrabalk balan olan Salar el-Dewle, ynetime kar ayakland, ancak bu ayaklan ma bastnld. Baz Krt reisleri silahlann brakmay reddetti ler; Cafer Sultan 1930'a kadar" teslim olmad.23* II. Dnya Sava, ran'daki Krt milliyetilii zerine b yk etkiler brakt. Gerekten de, lkenin bats ve kuzeyi Sovyet ve ngiliz birliklerinin eline geince (25 Austos 1941) Rza ah istifa etmi (16 Eyll 1941); bu durum ise merkezi otoritenin zayflamasn frsat bilen zgrlk hare ketlerin iine yaramtr. ran Ordusuyla komu airetlerin desteini de alan Banehli Hama Reid Xan arasndaki arp malar aylarca srm ve 1942 yaznda Reid Xan kendini Serdet-Baneh-Marivan Blgesi 'nin hakimi ilan etmitir.237 An cak tm bunlar, gerek bir zgrlk hareketinin sadece ba langcdr. ncelikle Krtler, merkezi otoritenin bulunmad bir blgede Komelai Jiyani Krdistan (Krdistan Yeniden Canlandrma Komitesi) adnda bir rgt kurarak (Eyll 1942) bu frsat deerlendirdiler.238 Bu milliyeti ama an muhafa zakar komite,Mahabad ve eski Savuc-Bulakl aydnlarla k k burjuvalardan olumaktayd. Dini eyhler ve airet reisle ri ksa bir sre sonra bu komiteye destek vermeye baladlar. Zengin ve tannm bir aileden gelen, aynca hukuku olan Qazi Muhammed de bu komiteye katld (Ekim 1944). Sava235) Arfa, 67-7; Kassemlo, 73-5. 236) Arfa, s. 67-70. 237) Eagleton, s. 34. 238) Arfa, s. 70-102; Kassemlo, s. 76-82; Rambout, s. 94-108 ve zellikle Eag

leton, passim.
3

KRTLER VE KRDSTAN

11

n bitiminden sonra durumun elverili olduuna karar veren komite, Tebriz'de kurulmu olan Otonom Azerbaycan Cum huriyeti 'nin merkezinde 22 Ocak 1946 'da Mahabad Krt Cumhuriyeti 'ni ilan etti. Aslnda Kad Muhammed, ran m paratorluu 'nun snrlan iinde kalp iilerinde zerk olan bir Krdistan'n kurulmasndan yanayd. Urmiye Gl'nn gneyinde ve batsnda yer alan bu kk devlet iyi rgtlen miti: Okullar ve hastaneler ald; Krt dilinde kitaplar ve ga zeteler yaymland; tarm, ticareti, endstriyi ve salk hiz metlerini gelitirmek iin atlmlar yapld. Airet esasna da yanan kk bir ordu kuruldu. Bu ordunun drt generalinden biri de Irak'taki iyi silahlanm askerleriyle birlikte gelen Me le Mustafa Barzani idi. Ancak Otonom Azerbaycan Cumhuriyeti'ne yardm eden Rus Ordusu, Mays 1946'da ran toprak larndan geri ekilmeye balaynca, Tahran Hkmeti lkenin kuzeyindeki bu ayrlk eyaletleri yeniden ele geirdi. Qazi Muhammed teslim oldu, ancak 31 Mart 1947 'de birok Krt liderleriyle birlikte idam edildi. Mahabad Krt Cumhuriye ti 'nin mr on bir ay srd. Ancak bu olay, tm Krtler ze rinde byk etkiler brakt.239 Daha sonra, Eyll 1950 ve u bat 1956'da Cavanrudi Aireti vergilerini demedikleri, silah larn teslim etmedikleri ve haha ektikleri gerekeleriyle ah'n ordularnn youn basksna maruz kald. Rondot'ya gre240 ran birliklerinin bu tr mdahaleleri, 1955'te imzala nan Badat Pakt'nn sonucuydu, bu hadiselerden sonra ran Hkmeti yapc sosyal reformlarla Krt Halk'nn sempati ve desteinin kazanmaya alt. Tahran'da, Mays 1959'dan Mays 1963 'e kadar edebiyat, din, bilim, tarih ve hatta politi239) Vie itel., 1956, s. 107-9. 240) Edmonds, A Kurdish newspaper: Rhozh-i Krdistan (Bir Krt gazetesi; Roj-i Krdistan), JRCAS'de, XII (1925).

114* KRTLER VE KRDSTAN

ka konularn ieren "Krdistan" adl haftalk bir dergi yaym land. Bunun zerine Irak Hkmeti, ran', Irak'taki ayrlk Krt hareketine maddi ve manevi destek salamakla sula d. Ancak tm gelimeler, ran ynetiminin, kendi lkesinde yaamakta olan Krtlere kar taknd gvenilmez tavrn de imesine yetmedi.

KAYNAKA
P.

Rondot, Les revendications nationales kurdes, in ET, 1946/2, 14-20; idem, Le mouvement national krde en 1946, in ibid., 1947/2, 128-41; idem.L'o:periene de Mahanad et le probleme sodan krde, in ibid., 948, May-June
1
1

178-83;

A. Roosevelt Jr., Where Trk and Russian meet, in Manchester Guardian, 14,
16, 18, 21, 23 October 1947 (French tr. in Orient-Occident, 1XXXII/1,133 [December 1947], 1XXXIII/1, 141 December 1947], 1XXXIV/1, 146 [13 December 1947]); The Assyhan national petition, presented to the WorldSecurity Conference at San Francisco, May 7 th 1945, Kimball Press, 1946; L'epine dorsale strategique de T Asie mineme ne connait pas le calme, in Frankfurter Allagemeine Zeitung, June 1956 (French tr. in Orient-Occident, CCCXXXH/2, 382 [17 July 1956)); R. Rossovv Jr., The hattle of Azerhaijan, 1946, in MEJ (Winter 1956); W. Douglas, Strange lan andfriendly people, London 1952; W. Eagleton Jr., The Kurdish Republic of 1946, London 1963; Th. Bois, Maha bad, une eplemere repuhlique krde independenie, in Orient, no.29 (1964),

173-201;

I.C. Vanly, Aspects de la question nationale krde en Iran, Paris 1959;

Parviz Homayounpour, L'affaire d' Azerhaidjan, Laussanne 1967.

3.

Irak

Irak'ta I. Dnya Sava'ndan 1958 Devrimi'ne kadar ge en srede, yeni Irak Devleti'nin ve Haimi Monarisi'nin ku ruluuna tank oluyoruz. Milletler Cemiyeti'nden Irak ve Fi listin'i ynetmekle yetkilendirilen (San Remo, 1 Mays 1920) ngiltere, ayn zamanda bu lkeleri yeniden dzenlemekle de
KRTLER VE KRDSTAN
11

grevlendirildi. Ancak Krtleri ve onlarn sorunlarn pek ta nmadklarndan grevleri zordu. Aralk 1918'de Binba No el, Mahmud Barzenci'yi (1880-1956) Sleymaniye 'ye vali (Hkmdar) atad ve kendisine Byk Zap ile Diyala arasn daki tm Krt airetlerini ynetme yetkisi verdi. Alt ay son ra, Mays 1919'un sonunda ex Mahmud, Krdistan'n ba mszln ilan edince, ngiliz Ordusu devreye girdi. 17 Ha ziran 1919'da," Bazyan Sava 'nda yaral olarak ele geen" Mahmut, nce idama mahkm edildi; sonradan cezas hafifle tilerek Hindistan'a srgne yolland. Bu kargaalklar srasn da birok ngiliz subay Zaxo, Amadya ve Aqra'da suikaste kurban gitti. Blgenin ynetimine, x Mahmud'un yerine Binba Soane getirildi ve ortalk yatt. Irak'n bana Ara bistan'dan Emir Faysal kral olarak getirilmek istenince (23 Austos 1921) karklklar yeniden balad. Emir Faysal, am'dan Franszlar tarafndan kovulmutu. Trklerin ve Krtlerin ayr ayn sahip olmaya altklan Musul'un Irak'a balanmak istenmesi de dier bir karklk kaynayd. 10 Austos 1920 tarihinde imzalanan Sevr Antlamas aslnda Krtlere bamszlk hakk tanyordu. Krtlerin bu yndeki youn talepleri devam edince ex Mahmud, Sleymaniye 'ye geri dnd (Eyll 1922). Ancak hkmdarlk makamyla ye tinmeyip kendini tm Krdistan'n kral ilan etti (Kasm 1922). Sekiz bakandan oluan bir hkmet kurdu, posta ve damga pullan bastrd, ttnden vergi toplad ve tm bu geli melerin anlatld Roj-i Krdistan, (Krdistan Gnei) adn da bir gazete kartt.241 24 Aralk 1922'de, Irak ve ngiltere hkmetleri, Irak snrlar iinde yaayan Krtlere kendi h kmetlerini kurma hakk tandlar. Bylece eitli Krt unsur241) Edmonds, Kurds, Ttrks and Arahs (Krtler, Trkler ve Araplar), s. 312; Rambout, s. 58-9.

1 16

KRTLER VE KRDSTAN

larnn bir araya gelerek hkmetin ekli ve Krdistan'n s nrlar konusunda bir fikir birliine varacaklarn, ayrca eko nomik ve politik taleplerini ngiliz ve Irak hkmetleriyle g rmek zere Badat'a yetkili bir delegasyon gnderecekleri ni umuyorlard.241 Ancak ksa bir sre sonra Kral Mahmud ile onu destekleyen ngilizler arasnda gr ayrlklar kt. Ba z Krtler de Mahmud'un yneticiliini kskanmaya balad lar. Mahmud'un Trklerle beraber evirdii entrikalar, R.A.F.'n (ngiltere Kraliyet Hava Kuvvetleri) ayaklanp sal drlar dzenlemesine yol at. Mahmud, bunun zerine Serde'a snmak zorunda kald (3 Mart 1923) ve burada Bange Heq (Gerein Sesi) adnda bir gazete kard. ngiliz manda snn son bulduu 1930 ylna kadar burada kald. Irak'taki yeni politik rejim, Krtler iin de yeni bir dne min balangc oldu. Irak hkmeti, Krtlerin yaad blge lerdeki Krt yneticilerin yerine Araplan yerletirmek ve bu ralarda Krt dilinin retilmesini engellemek istiyordu. 6 Ey ll 1930'da Sleymaniye'de Irakl askerler sivil halka ate anca Krtler bir kez daha ayakland. ex Mahmud bu ayak lanmann da bandayd. Irak ordular Nisan 193 l'e kadar s ren ayaklanmay bastrmakta yetersiz kalnca R.A.F. devreye girdi. R.A.F.'n bu mdahalesi baz ngilizler ve zellikle es ki Badat Yksek Komiseri General H.C. Dobbs tarafndan youn eletirilere urad. Mahmud Badat'ta ev hapsine aln d. 1931 'de, Longrigg'in deyimiyle243 dengesiz bir kii olan Barzanl eyh Ahmet, komu Krt airetlerin reisleri ile m cadeleye girdi. Dzeni salamak iin hkmet R.A.F.'n da desteiyle bir k seferi dzenledi.244 1933-4'te yeni bir ayak242) Longrigg, s. 86-103. 243) Mumford ve NVilson, The Crisis... 244) Longrigg, s. 295.

KRTLER VE KRDSTAN

117

lanma oldu ve Sx Ahmet ile ona askeri destek veren kardei Mele Mustafa, nce Kerkk sonra da Sleymaniye 'de otur maya mahkm edildi. 1941 'de Raid Ali Geylani ve "Altn kadro"sunun baarszlkla sonulanan ayaklanmasn frsat bilen ex Mahmud, Badat'tan kat ve Krtlerden oluan bir ordu toplayp ngilizlere yardm etmeye alt.245 1943'te Sleymaniye'de yaamakta olan Mele Mustafa Barzani, yolda larna salanan yiyecek-iecek ve sosyal artlardan ikayeti olduundan, ex Mahmud'un olu ex Latifle birlikte Barzan'a kat ve burada isyan hazrlklarna giriti. Devlet Ba kanl grevinde bulunan Krt Mecid Mustafa olaya mda hale ederek onlar yattrd. Barzani, Krtlerin yaad bl gelere kaliteli besin maddesi salanmas, buralarda Krt ve Arap olmayan memurlarn grev yapmas ve okul, hastane almas artyla ayaklanmadan vazgeti. Bu artlar Babakan Nuri Said tarafndan kabul edildi. Nuri Said, bir Krt Livas'nm kurulacan da vaadetti.246 Ancak bu artlar Saltanat Vekili Abdulillah tarafndan kabul edilmeyince 1945 baharn da iddetli bir ayaklanma balad. Irak Ordusu byk kayplar verirken Krtler nemli basanlar kazandlar. R.A.F. bir kez daha Irak ve Haimi Monarisi 'nin imdadna yetiti. Austos ta harekt tamamland. Mele Mustafa bir grup askeriyle ran'a kat.247 Hkmetin af vaadlerine kanan drt subay, Mustafa Xonav, zzet Abdulaziz, Muhammed Mahmud ve Hayrullah Abdulkerim, yarglanp 19 Haziran 1947 'de idam edildiler. Baskyla son bulan bu olaylardan sonra Irak'taki Krt mil liyetileri yeraltna getiler ve sol eilimli Krdistan Demok ratik Partisi 'ni (K.D.P) kurdular. Azadi (Hrriyet) ve Rzgari
245) Longrigg, s. 325. 246) Rambout, s. 74-80. 247) Orient, no. 7 (3rd quarter 1958), s. 191-9.

11

KRTLER VE KRDSTAN

(Kurtulu), K.D.P.'nin iki yayn organdr. Rzgari, ikinci sa ysnda Ermeni-Krt birlii fikrini gayretle savundu. Dou Akdeniz'deki stihbarat rgt 'nn bakan Albay Elphinston kendine bu abalann Ermeni-Krt nitelikli bir Sovyet Cumhuriyeti kurulmasna kadar gidip gitmeyeceini sormak tayd. Ortalk yatnca Krtler de byk bir gayretle kltrel alanda faaliyetlerini srdrmeye devam ettiler. Birok edebi yat dergisi, iir kitaplar, Krt tarihi ve tannm Krtler ze-* rine kitaplar yaymland. Sleymaniye nemli bir kltr ehri ve Krt milliyetiliinin merkezi oldu.

KAYNAKA
Special Report of the Progress oflraq, 1 920- 1 930 (HMSO 1 93 1 ), Report of the Commission of Inquirty (C. 400 M. 147, 1925); Note of Sir Henry Conway Dobbs (S.G. 4021 of 8 May 1931) in Athra, Beirut (1 August 1939); Sir A. Wilson, Mesopotamia, loyalties, 1914-1917, Oxford 21931; P. Mumford and A. Wilson, The chsis in lraq, in The Nineteenth Century and after (Octoher 1933), 411-22; P. Mumford, Kurds, Assyrians and lraq, in JRCAS, XX (1933), 110-19; VV.H.Hay, Two years in Krdistan, London 1922; E. Nolde, L'lrak, origines hisloriques et situation intemationale, Paris 1934; E. Main, lraq, From mandate to independence, London 1935; S.H. Longrigg, lraq, 1900 to 1950, a polilical, social and economic history, London 19531, 19562; C. J. Edmonds, Kurds, Turks and Arahs, politics, travel and research in norteastern lraq, 1919-1925, London 1957; A. M. Hamilton, Road through Krdistan, the narrative of an engineer in lraq, London 19375, 1958; Y. Malek, The British betrayal of the Assyrians, Kimball Press, N.J. 1935; H. M. Barton, The Kurds, in JRCAS, XXXI (1944), 64-73; W. G. Elphinston, The Kurdish question, injournal of the Brit. Inst. of Interna tional Affairs, XXII (Jan. 1946), 91-103; idem, Kurds and the Kurdish question, in JRCAS, XXXV (Jan. 1948), 38-51, map: Documentation franaise , Bref aperu sur l'evolution politique de l'lraq. Notes el etudes documetaires, nos. 1499, 1500. 1501, 1502 (July 1951).

KRTLER VE KRDSTAN

119

Temmuz 195 8 'de Irak Cumhuriyeti 'nin ilnndan bu yana (1970), Irak Krtleri farkl muamelelere tabi oldular. Cumhuriyet, Haimi Monarisi 'nin devrilmesine katlan Krt ler ve tm dier partiler iin yeni bir umut kaynayd. Tarih te ilk kez lkenin geici anayasas "Krtlerin ve Araplar 'in birlikteliini" ilan etti. Anayasa, Irak'taki Krtlerin ulusal haklarn madde 3'le garanti altna ald.248 General Abdulkerim, Kasm 1947 'de grevlerinden" alnan Krt memurlar ye niden grev bana getirdi ve ayn tarihten beri Sovyetler Birlii'ne snm olan Mele Mustafa'y 2 Eyll 1958 'de Irak'a davet etti. Mele Mustafa 7 Ekim 1958 'de arkadalanysa Ni san 1959'da Badat'a dndler. Kasm, Mele Mustafa'ya zel koruma ve Badat'ta ev verdi. Mele Mustafa bir sre Ka sm 'in zel mavirliini yapt. Faaliyetini yeraltnda srd ren K.D.P. yasallk kazand ve Nisan 1959'da Xebat (Mcade le) adl haftalk bir gazete karmaya balad. Edebiyatn yan sra politik konulara da arlk veren birok gazete ve dergi Krte yaymlanmaya balad. Ancak bu dnem uzun srme di. Krtlerin zgrlk mcadelesi yeniden balad ve on yl srd. Kimi zaman ise tutuklamalar ve misillemeler dolay syla kesintiye urad. Bu dnemi drt blme ayrabiliriz: Gerek i, gerekse d sorunlar, "Gvenilir Lider" General Kasm ' zor durumda brakmt. Herkesi karsna alnca, bataki denge politikas da son buldu. Verilen szlerin yerine getirilmesi geciktiinden Krtler Kasm 'm baskc rejimine kar silahlandlar. Bu hareketin banda yine Mele Mustafa vard (9 Eyll 1961). Bu bir airet ayaklanmas deildi. ift isi, kentlisi, aydn ve feodalleriyle Irak'taki tm Krtler, Ka sm 'a kar tek bir g halinde birletiler. Merkezi hkmetin bu ayaklanmaya verdii yant ok sert oldu. lkenin kuzeyi14
248) Orient, N. 26, (2nd quarter 1963), s. 207-1
1

20

KRTLER VE KRDSTAN

ne ekonomik ambargo uyguland ve halk ala mahkum edil di. Kylere napalm bombas atld, tarlalardaki rn yakld, kadnlar, ocuklar ve yallar ldrld, ancak tm bu vahet Krtlerin cesaretini biledi. Mart 1962 'de hkmet askerleri nin yerletirildii bir ka kent dnda lkenin kuzeyi tama men Krtlerin kontrolndeydi. Ordunun byk kayp verme si Kasm' zor durumda brakt. Askerler ya kayorlar ya da Krtlerin tarafna geiyorlard. lkedeki ticari faaliyet tama men durdu. Bir hkmet darbesi her an gndemdeydi ve

Krtler durumdan haberdar edilmilerdi. nk onlarsz by le bir darbe gerekleemezdi. 8 ubat 1963 afanda Kasm siyaset sahnesinden trajik bir ekilde silindi ve bir gn sonra Krtler atekes iln ettiler. Badat'ta Baas Partisi baa geti ve iktidar ald. Ama, Krtler tarafszlklarn hkmete hatr lattnda ise ynetim, ertelemelerle bunu geitirmeye al t. Bununla beraber grmelere baland ve Krtler 24 Nisan 1963 'te isteklerini kapsayan ayrntl bir memorandumu h kmete sundular.249 Ama, Baas ktidar kendini gl hissetti i zaman, bir ltimatom yaynlad (10 Haziran 1963). Ve e likiler byk bir uzlamazlkla yeniden bagsterdi. Bu ara da Suriye Baas Partisi am'da iktidar ele geirdi. Bylece Suriye ynetimi Irakl yoldalarna uaklar ve "Yermuklu" as keri gler gndererek byk bir destek sundular. Krtler bu son oyunun farkna varmakta gecikmediler. Mevzilerini ge nileterek, askeri merkezleri ele geirdiler; erzak depolarna el koydular. Yzlerce askeri esir aldlar. Irak Ordusu yenilmi ve gururu krlmt. Irak, bu kez de, "Ulusal Muhafzlar" devreye soktu. ktidarn bu yandalarnn barbarl komnist lerin ve dier muhaliflerin protestolaryla btn dnyaya du yuruldu. Ordu tarafndan da desteklenen yeni bir darbeyle de
249) Vanl, s. 319-21.

KRTLER VE KRDSTAN 121

bu kez Abdul Selam el Arif Baas ynetimini drerek btn

yetkileri eline geirdi (18 Kasm 1963). Ama askeri harekt lar srdrlyordu. Barzani Eyll 1963 'te Uluslararas Kzl ha rgt 'ne250 ve "Mukaddes Tarla" gezisi mnasebetiyle

Papa'ya bavurdu.251 Bunun zerine Abdlselam Arif Krt sorununa bir zm bulmak zere bir atekes nerdi; Mele Mustafa Barzani bunu KDPPolitbfosu'na bile danmadan hemen kabul etti. Krt ler de en az Irak ynetimi kadar biraz nefes almak, bu atekes ten yararlanmak, dnya kamuoyuna durumu gerek ynleriyle tantmak istiyorlard. Kendilerini bir ok yabanc gazeteci zi yaret etti. Silah ve erzak stoklann yenilediler. Arap Birlii 'nin doum projeleriyle uraan Irak ynetimi ise durumu oluruna brakarak her eyin zaman iinde Krtlerin yorgun dmesiy le dzeleceine inanyordu. Ama, beklenen olmad. Krtler is teklerinin ciddiye alnmadn grerek Ekim 1964 'ten sonra kendi otonomilerini salamaya karar verdiler. Btn aamalar da grevli ynetici ve memurlarn atadlar, vergiler koydular, mahkemelerde yarglamalar dzenlediler ve zellikle askeri glerini daha iyi silahlarla donatp olas bir mdahaleye kar hazrlandlar. KDP VI. Kongresi (1-7 Temmuz 1964) karar laryla devrimin genel statsn (9-10 Ekim 1964) ve rgtn yeni tzn (17 Ekim 1964) oluturdular."2 ubat Atekesi Krt ayaklanma hareketi iinde Barzani ile KDP Politbrosu arasnda byk bir krizin kmasna neden oldu ki, 19 Nisan'da Barzani, "Barzani-Arif Antlamas bir bar mdr, yoksa geriye dn m?" adyla yaymlanan bir brorde, bu anlamay yapt iin, devrimin amalanna h250) L'Orient, Beyrut A. No 5240, 4 January 1964; Complete text in C.E.K. No 30, s. 82-8, Mauries, s. 95-96. 251) Vanl, 227-244 and text: constitution, 375-6, Administrative Law, 376-7, On the military organisation, ibid., 244-8, Pradier, s. 210-23. 252) Vanl, 218-25; Pradier, 203-9, Viennot, 95-' . Arfa, s. 149-52.
1 1

122

KRTLER VE KRDSTAN

yanet etmekle itham edildi; 17 Temmuz gn Mavvat'ta farkl gleri destekleyen pemergeler arasnda kanl bir i atma bile bagsterdi. VI. kongrede 17 Politbro yesinden brahim Ahmed ve Celal Talabani taraftan olan 14' partiden atld ve ran'a iltica ettiler. Teorisyenlerle realistler arasnda ortaya kan gr ayrlklar nedeniyle patlayan bu kriz, daha sonraki askeri olaylar zerinde fazla etkili ve ykc olmad.253 Ama, Irak ynetimi ve Krtler arasndaki kopukluun ksa zamanda ortadan kalkmas gerekiyordu. 10 Mays 1964'te Irak ynetimi 1958 Anayasas 'nin 3. maddesinde Krtlerin haklanyla ilgili olarak ak bir ekilde kabul edilen, ama, ger eklemeyen maddeyi geici bir kanunla yeniden iln etti. Bu durum, Krtler asndan silahlann brakmam olanlan kap samyordu. Bahar saldrs 4 Mart 1965'te hemen hemen b tn Irak Ordusu (piyade, tank, uak) tarafndan bakann kar dei Abdurrahman Arif komutasnda gerekletirildi. Balan gta bir ka yerel baar elde ettiler (Mart-Mays) ama, yazn (Haziran-Eyll) Safn sradalannda kanl atmalar meyda na geldi. Yklm kk Pencavvin Kenti Irak Ordusu tarafn dan ele geirildi, Krtler ilk topu ateine baladklar zaman, Irak Ordusu her zamanki gibi zehirli gazlar kullanmakta te reddt etmedi. Ama yine de byk kayplar vermekten kurtu lamad (4194 l, 2201 yaral, tahrip edilmi 12 tank, drl m 12 uak). Msr, Irak' destekliyordu.254 K atmalar (22 Aralk 1965-ubat 1966 sonu) yeniden byk bir youn lukla balad. 1 Ocak 1966'da Barzani, Birlemi Milletler rgt'ne bir memorandum gnderdi.255 13 Nisan 1966'da Abdulselam Arif bir helikopter kazasnda ld. Kardei Gene ral Abdurrahman Arif Irak Devlet Bakan olarak seildi.
253) Le Monde, (23 October). 254) Text in Vanl, s. 378-9. 255) R. Mauries, . 171-213.

KRTLER VE KRDSTAN

123

lm gnnde ayaklanmay tmyle bastrmak amacyla biz zat yeni bir saldr balatld. 12 Nisan 'dan 15 Haziran 'a ka dar sren bu harekt, Mays aynda Rewandz ya da Hendrin atmalaryla younlat. Irak Ordusu ok miktarda napalm kullanmasna ramen (1056 l, 476 yaral, "Selahaddin Svarileri"nden 606 milisin sava d kalmalaryla), byk bir yenilgiye urad. Krt Verdun adyla nlenen bu savata Krt lerin kayplar ise sadece 38 l ve 85 yaral idi.256 Bu baarlarn ilan edilmesiyle birlikte, 15 Haziran'da h kmet tarafndan bir atekes istendi. Babakan Bezzaz 'la (lm. 28 Haziran 1973) yaplan grmelerden sonra, Hazi ran 1966'da bir anlama imzaland.257 Dorusu baz belirsiz maddelerle Irak Krtlerine bir otonomi verilmi gibi gzkse de, aslnda uygulamada somut bir ey yoktu. Arif, bir yandan 28 Ekim'de Barzani'yi ziyaret ederek zemin yokluyor, bir yandan da "Bezzaz Pln"ndan honut olmad iin bunun baarszla uramas iin elinden geleni yapyordu. Sorunlar yeniden uzayp arlat. Ama, 5-11 Haziran 1967 srail- Arap Sava'nn Arap lkeleri'ne yapt etkiler Irak ynetimine de yansd. Irak'ta yeni bir darbeyle (17 Temmuz 1967) Ahmed Hasan el-Bekr Cumhurbakan oldu. Ardndan (30 Temmuz 1968) darbenin ikinci bir aamasn daha gerekletirerek, b tn yetkileri ele geirdi; 1963 'te yapt uygulamalarla hi de iyi bir izlenim brakmayan Baas Diktatrl "Ulusal Muha fzlar'^ dayanarak iktidarn pekitirdi. Krtler maddi ve ma nevi glerini korudular, ilkretim alannda 1968 'de 300 il kokul aarak byk bir atlm gerekletirdiler. Hkmet, bir yandan kendisinden kopmu olan Krtlerle flrt ediyor, dier taraftan Sleymaniye ve yeni il iln edilen Duhok'ta, Krt256) Vanl, 379, Viennot, These, II, s. 189-92. 257) Text in Kurdish Facts, February-March 1970.

24

KRTLER VE KRDSTAN

lerin yanbalarnda Arapa dil eitimi veren bir niversite aarak yeni dmanlk tohumlar ekiyordu. Balangta bir ka kk atma ile balayan sava, sonradan nisan aynda Koy-Sancak'ta younlat. Irak Ordusu Qala-Diza, Pencevvin ve Qwarta Kentleri 'ni brakmak zorunda kald. Daha sonra, Haziran 'da Erbil, Halepe, Bahdinan'a saldrdlar, napalm ve slfrik asid gazlan kullandlar. Temmuz aynda Qala-Diza'da kolera grld. Austos'ta exan'da Dukan Katliam gerekletirildi. Ocak aynda (5 Ocak 1970) L'express'in yaz dna gre Eyll-Aralk 1969 aylan arasnda Krtler Irak Ordusu'nun btn saldnlarn pskrtmlerdi. Son alt ayda 151 uak drlmt. Ve Ocak 1970'te Baas Rejimi ile Bar zani ve Politbrosu arasnda grmelere yeniden baland. Dr. Mahmud Osman bakanlnda bir Krt delegasyonu Badat'a gitti. Dokuz yllk sava, 11 Mart 1970'de iki tarafn imzalad 15 maddelik NavvperdanAndlamas'yla sona erdi rildi.258 Krtler kendileri iin otonomiye kavuuyor ve Devlet Bakan Yardmcl elde ediyorlard. Krt Dili Irak'n ikinci resmi dili oluyordu.259 Anlamaya gre be Krt bakan atand, her iki tarafta da genel af iln edildi, byk trenlerle bu anla ma kutland. Ama btn sorunlar zlememiti, Mele Musta fa Barzani'ye suikast teebbs (29 Eyll 1971), Sincar'da kanklklar (1972 Yaz) ve .P.C irketi 'nin tasfiyesinden sonra (1 Haziran 1972) Kerkk petrolleri zerindeki tartmalar, Ha ziran 1973'te Irak Krdistan 'yla ilgili olarak 11 Mart 1970 Anlamas 'nin artlannn yerine getirilmesi ve birliin salan mas iin Gney Afrika tarafndan bir an yaymland."0
258) Arabic text, El-Cumhuriyye, Badat, no 704, of 12 March 1970; English text, in Kurdish facts, February-March 1970; German text, Nebez, Kr distan, s. 232-5 . 259) Le Monde, 5 June 973. 260) Rondot, Les Kurdes de Syrie, 94,98; A. Mu'awwat, El-Ekrad fi Lbnan
1

we Suriyya, Beyrut 1945.

1 25

KRTLER VE KRDSTAN

KAYNAKA
D. Adamson, The Kurdish war, London 1964;

D.N. Schmidt, Journey anong brave men, Boston 1964; R. Mauries, Le Krdistan ou la mort, Paris 967;
1

J. Pradier, Les Kurdes, revolution silencieuse, Bordeaux 1968; Dr. S. Rastgeldi, Det glnda Krigel, Rapport fran Irakiska Krdistan, Stock holm 1967; E. Haraldsson, Med uppreisnarmnnum i Krdistan, Skuggsja 1964; idem, Land im Aufstand... Krdistan, Hamburg 1966; F. de Sainte Marie, Irak rouge?, Paris 1960; P. Rossi, L'lrak des revolles, Paris 1962; B. Vernier, L'lrak d'aujourd'hui, Paris 1962; Cehtre d'Etudes Kurdes (C.E.K), Paris, L'epreuve krde, livre jaune sur le Krdistan hakten, no. 14, 15, 16, 17, 18 (1961), abstracts from the international press, no.20 (1962), Le dossier du Krdistan du Std did "Krdistan" d' hak, no. 30 (1965); Informatons sur le Krdistan, nos. 31, 32, 33 (1965); S. Gantner (J. P. Viennot), Le mouvement national krde, in Orient, 32-3 (4 th quarter 1964, ist quarter 1965); 29-120; idem, Documents pour servir a l'histoire du mouvement national du peuple krde en Irak, in ibid., 353-402; I.C. Vanly, Le Krdistan irakien, entite nationale. Etde de la revolution de 1961, Neuchatel 1970; J. Nebez, Krdistan und seine Revolution, Munich 1972; C. J. Edmonds, The Kurdish war in lraq: the constitutional hackground, in The world today, 24/12 (Dec. 1968), 512-20; idem, The Kurdish War lraq: a planforpeace, in JRCAS I1V/1 (1967), 10-23; The Kurdish national struggle in lraq, in ibid., IVIII/2 (1971), 147-158; E. O'Ballance, The Kurdish revolt, 1961-1970, London 1973

4.

Suriye ve Lbnan

Araplam baz Krt aileleri ve ahsiyetleri dnda Hamasl Baraziler, Akkar Beyleri, Cumbulat Durzileri'nin efle ri (Can Bulad, Krte elik beden) gibi, Fransz ynetimin den yzlerce yl nce gelip yerlemi olmalarna ramen ori jinal karekterlerini korumulardr. Fransz ynetimiyle politik bir proplem^ yaratmadlar ve Kltrel hareketlerini iyi bir ekilde koruyup gelitirebildiler.
1

26

KRTLER VE KRDSTAN

Cezire'nin ekonomik gelimesinde de byk paylar oldu.261 Fakat 1957 'den sonraki Arap Kemeri pln ile politik zorluk lar ve problemler ortaya kt. 1963 'de yaplan bir tarm reformu bahane edilerek 120 bin Kt kylsnn topraklanna el konuldu ve ayn zamanda bunlann vatandalk haklar da ellerinden alnd; bylece okuma, ocuklann devlet okullanna gnderme, sivil hizmetlerden ya rarlanma, devlet hastahanelerihe kabul edilme haklann da kay bettiler. Btn Krte kitaplar ve mzik faaliyetleri yasakland. Kylerin Krte isimleri yerine Arapa isimler konuldu. Ky lerinden kovulan Krtlerin yerine Araplar yerletirildi.

261) I. . Vanl, Le Probleme Krde en Syrie, 1968; cf. Muhammed Talib Hi ll, Dirasa an muhafazat el-Djazira min al-newahi el-kawmiya wen idjtima'iyya vel siyasiyya 1963 ed. .. Vali 1968; idem, La persecution du

peuple Krde par la dictature du Baas en Syrie, Amsterdam, Ekim 1968.

1 27

KRTLER VE KRDSTAN

IV. BLM

KRTLER'DE TOPLUMSAL YAAM

Thomas BOS

Krdistan'da toplumsal ve ekonomik yaamn salam bir yaps vardr. Krtlerin kk bir blm hala gebe bir ya am srdryorsa da, byk bir ounluk ok saydaki ky lerde yerleik bir yaam srdrmektedir. Bugn de varln koruyan gebelik krsal blgelerdeki Krtler esasen airet yapsna, dayanmaktadrlar.1 Gerler arasnda bu tr rgt lenme yaygndr. Airet yaps zlm kylerde yaayanlar, hkmet ynetiminin, aalarn ya da dinsel liderlerinin etkisi altnda rgtlenirler. B durum, bugn Krtler 'de gelimekte olan aile, airet ya da aalk gibi temel kurumlarda belirli bir dnme yol amaktadr. Din unsurunu incelemeden nce bu olguya yer verecek, ardndan da bununla ilgili toplumsal geleneklere dikkat ekeceiz.

Edmonds, s.

2.

KRTLER VE KRDSTAN

1 29

A. Krt Toplumunun Temel Yaplar

1.

Krt Ailesi

Normal Krt ailesi, baba, anne ve ocuklarn meydana ge tirdii bir ekirdekten oluur. Evlilik temeline dayanan bu tekeli aile babaerkil (patriarkal) deildir. Evlilik esastr. Krtlerde yal bekr ericekler ya da evde kalm yal kzlar pek yoktur; ne dini nedenlerden tr bekarlk yeminine, ne de serbest aka rastlanr. Irak ve ran'daki kk Krt kylerin de fuhu yok gibidir. Zina ok tehlikeli olduundan hemen hemen grlmez. Evlilik ya kktr; erkekler 20, kzlar 12 yanda evlenir. Ancak kentlerde eitim srecinin uzamas ne deniyle evlilik gecikmektedir. Kuzenler arasnda evlilik yay gndr. Amca ocuklarnn evlilikleri tercih edilir. Amca olu, amca kz zerinde hak sahibidir. Bu tr evliliin, kaynpede rin, ayn zamanda yeeni olan damadn daha iyi tanmas gi bi avantajlar vardr. Ayrca airetler aras srtmelerin daha youn olduu gemite, bu tr evlilikler aile balarnn g lenmesine katkda bulunmutur. Bu tr evlilik ayn zamanda balk parasnn daha dk olmasn salar. Amcasnn kz baka bir erkekle evlendirilmek istendiinde; erkek, amcas nn kz zerindeki haklarndan feragat etmek iin para talep edebilir. Bu para kendisine verilmezse amcasnn kzn ka rabilir; onu, hatta anne-babasn ldrebilir.2 Bu yzden kz karma olaylarna, tad risklere ramen sk rastlanr.3 Kzkardelerin dei tokuu, yani berdel usul evlilik de mm kndr.4 Bu durumda balk paras denmez. Sadece dn
2) Daghestani, s. 22-3. 3) Akawi, s. 130; Daghestani, s. 17. 4) Avdal, s. 222; Daghestani, s. 3.

130

KRTLER VE KRDSTAN

masraflar karlanr. Herhangi bir akrabalk ilikisi olmayan kiilerin de evlenmesi mmkndr. Ancak bir yabancyla ev lenmek yerine ky halkndan ya da airetten biriyle evlenmek tercih edilir; yani evlilikler endogamiktir. Barth, airet yaps na sahip toplumlarda amca ocuklar aras evliliin, airet ya psna sahip olmayan toplumlara oranla daha fazla oludunu tesbit eder.5 Bu oran ilkinde yzde 57, ikincisinde ise yzde 17'dir. Soy aacnn ve isimlerin bilinmesine nem verilmesi nin nedeni de budur.6 Yezidiler ve Ehl-i Haqq'ta, belirli aileler arasnda endogami zorunludur.7 Balk paras yukarda belirti len durum dnda mutlaka talep edilir.8 Bu ilikiyi, Bat 'da ou kez yorumland ekliyle bir al-veri ilikisi olarak grmek yanltr. Tam aksine Krt kzlar bunu, kendi deer lerinin bir takdiri olarak grrler. Balk paras, blgeye ve ai lenin sosyal durumuna gre farkllklar gsterir. Nakit olarak denebilecei gibi, hayvan, deirmen, toprak vb. ile de de nebilir. denmesi gereken bu yksek mebla bazen kiiyi umutsuzlua srkleyebilir. Ska eletirilmesine ramen Sovyet Krtleri arasnda dahi bu gelenek devam etmektedir.9 Evlenecek olan kzn bakire olmas arttr. Bunu, evliliin ilk gecesinde kantlamak zorundadr ve bu kant yaklak bir yl
saklanr.10

Mslman Krtler arasnda okelilik, Yezidilerde olduu kadar yaygnd. Yatay veya ezamanl okelilik, gemite ol duka yaygndr. 19. yzylda da bu durum srd. Airet reis leri ou kez Kuran 'in msaade ettii drt kadnla evlenmek5) 6) 7) 8) 9)
10)

Barth, s. 68 Soyaac tablosu; Leach, s. 63; Barth, s. 31; Hansen, s. 116. Avdal;' Mokri; s. 44. Daghestani, s. 28; Leach, 44-5; Hansen, s. 123+4. Bu konuda Machriq'de (1958) kan iir evirilerine baknz. Nikitine, s. 109, 115; Hansen, s. 13-4; Mokri, s. 68.
131

KRTLER VE KRDSTAN

le yetinmediler. Sleymaniye Aireti 'nin kurucusu brahim Paa'nn 40 tane kars vard." Bedir Xan'n ise 14 kars, 99 tane de ocuu vard. ldnde 21 olu ve 21 kz hayattay d. Bu gelenek gnmzde son bulmutur. Gemite okeli lik bir lks ve kudret iaretiydi; gnmzde ise bazen ekono mik nedenlere dayaldr. Kentsel nfusun dk eitimli ke simlerinde ve krsal kesimde az da olsa okelilie rastlanr.'2

Ancak Krd Da'nda bu oran yzde 2'yi,13'Irak'ta da yzde 4''4 amaz. Bu okeliliklerde evlenilen kadn says ikiyi gemez. Ayn erkekle evli kadnlar, birbirlerine hewi derler. Trkiye ve Sovyetler Birlii 'nde ok elilik Medeni Kanun tarafndan yasaklanmtr. Ancak dey veya ardk ok eli lik, boanmalar yznden her zaman varolmutur. Zira telak, kocaya, artk kendisini honut etmeyen karsndan boan ma ve yenisiyle evlenme imkn vermektedir. Dizaili brahim Aa ve yetmi yandaki adala eyhi, ondokuzar kez evlen milerdir.15 Erkek, karsnn ksr olmas veya erkek ocuk do urmamas durumunda da, onu boayabilir. Bu durumda ka dn isterse kocasnn yannda kalabilir. Eer erkek baka bir sebepten dolay karsn boamsa, kadn baba evine dner ve yeniden evlenebilme ans dktr. Kocas len dul kadn, kaynpeder ya da kaynbiraderinin evinde kalr.16 len erkein karsnn, lnn kardei veya en yakn akrabasyla evlenme zorunluluu geleneine ender de olsa rastlanr.17 Bu gelenek bir kanun olarak deil, elverililiinden dolay uygulanr. Krt ailesinde asl yetki, kocann elindedir; ancak kadnn da sz
1) Campanile, s. 107. 12) Hansen, s. 138; Barth, s. 25. 13) Daghestani, s. 78. -14) Barth, s. 24. 15) Hansen, s. 138, Hay, s. 43. 16) Barth, s, 29. 7) Daghestani, s. 99; Avdal, s. 22
1

Barth, s. 29; Edmonds, s. 348; Hansen, s. 1 36.

32

KRTLER VE KRDSTAN

hakk vardr.18 Kar-koca arasndaki ilikiye gelince, kadn kylerde asttr, ky aristokrasisinde ve kentlerin eitimli ke simlerinde erkee eit konumdadr, kentin eitimsiz kesimle rinde ise sttr. Aile iinde bir ocuun doumu sevinle karlanr. Erkek ocuk her ne kadar kz ocuuna tercih edilir ise de, bu bir ku ral deildir. Ailede ocuk doum oran olduka fazladr, an cak ocuklarn lm oran da ok yksektir. ocuklar sevil mekle beraber fazla martlmazlar, zira hayat artlar olduka zordur. ocuun ad doumdan hemen sonra ve genellikle an nesi tarafndan verilir." Ad seimi bazen de ailenin yal bir ferdi tarafndan yaplr.20 Bu ad, slam tarihinde nemli say lan bir kiinin ad olabilecei gibi, ulusal bir kahramann ad da olabilir. Bazan da bebein sahip olmas istenen bir erdem, kendisine ad olarak konur. Bir iek, meyva ya da nitelikleri herkes tarafndan beenilen bir hayvan ad da ocua verile bilir. smin "hypocoristic" formlar olduka yaygndr. Baz isimler "o" ekiyle erkek, "e" ekiyle de kadn ismi haline ge lirler. Bu tr isimlerin eril formlarnn soylu olmayan kiiler iin, diil formlarnn ise soylu aile yeleri iin kullanlmas
ilgintir.21

Erkek ocuk, normal olarak doumdan birka gn sonra snet (snnet) edilir. Bu ii ya bir uzman (sinetkar) ya da ber ber yapar.22 Bu tren bazen de ocuk 5 veya 7 yandayken yaplr. Genellikle ayn yataki birka ocuk beraberce sn net ettirilir. Bir reisin veya varlkl bir ailenin ocuunun sn18) Mrs. Hansen, s. 117. 19) Nikitine, s. 106. 20) Barth, s. 112; Hansen, s. 108.

21) Celaled Bedir Khan, Grammaire s. 98. simler, kltme formlar, lakaplar iin bk. Edmonds, s. 42. 22) Barth, s. 112; Nikitine, s. 106.

KRTLER VE KRDSTAN

33

netinde ise, bir enlik dzenlenir ve tm aile yeleri yemee davet edilir.23
2.

Airet rgtlenmesi

Krt Airetlerinin Listesi

.

Krtlerin temel yap talarndan biri, tartmasz biimde airettir. Gnmzde yaayan tm Krt Airetlerinin adlar bi linmektedir. 1826'da Lerch, Trkiye, Rusya ve ran toprakla rnda yaayan tm Krtlerin dkmn yapt. Jaba da baz airetleri tesbit etti (1860). Tiflis'te, E. Kondratenko (1896) ve Albay Kartsov, Transkafkasya'daki Krtlerin yerleimlerini gsteren birer harita yaymladlar. Sir Mark Sykes ise 1908'de, Osmanl mparatorluu 'ndaki Krt Airetlerinin bir listesini hazrlad. 305 airet adndan oluan bu listeyi, G. R. Driver 1919'da elden geirip yeniden dzenledi ve bu listeye Gney Krdistan'daki (Irak) Krt Airetleri ile I. Dnya Sa va 'ndan sonra kurulmas ngrlen Krt Devleti snrlar d nda kalan blgelerdeki airetlerin adn da ilve etti. Ancak o zamandan gnmze dein gelien siyasal olaylar sonucu, bu Krt Airetlerinin dalmlar ve durumlar byk deiik likler gstermitir. M. Emin Zeki, Krte yaymlanan Krdis tan Tarihi (1931) adl almasnda Krt airetlerinin tam bir listesini verir. Suriye'deki Krt airetleri ise Fransz Levant Servisi tarafndan 1930'da, 1939'da ise P. Rondot tarafndan daha kesin ve dikkatle sayld. Roja N'da yaymlanan ve Irak24 ile ran'daki25 airetlerin isimlerini veren listeler ise ke sinlik tamamaktadr. ran'da M. Mokri, Sancabi Aireti hak23) Barth, s. 112. 24) No 66, 4 Ocak 1946. 25) No 68, 4 ubat 1946.
1

34

KRTLER VE KRDSTAN

knda bilgi vermektedir (1946). A. Azzawi'de, Irak'taki Kr airetleri hakknda Arapa dilinde detayl bir alma hazrla mtr (1947). Kuzey ve Gney Krdistan'daki airetlerin ve bunlann alt birimlerinin ayrntl bir dkmn ise H. Field yapmtr.26 Bu alma airetlerin nfusunu, reislerinin adn ve yurtlarn da iermektedir. Field 'in verdii bilgiler, Azzawi'nin aktardklanndan daha eskidir. Mardux, ran'daki 490 airetin isimlerinden oluan bir liste ve Sanandaj'daki airet ler hakknda ayrntl bir alma yapmtr. Urfa, Mardin, Di yarbekir, Siirt, Mu, Van ve Hakkari vilayetlerindeki Krt ai retleri ile Trkiye'nin Suriye, Irak ve ran snrndaki airetle rin yerleim yerlerini gsteren sekiz izim ise B. Karabuda ta rafndan hazrlanmtr. Yezidi Airetleri A. Azzawi tarafndan 1935'te; Sincar ve Krd Dandakiler (iyaye Kurd) ise R. Lescot tarafndan 1938'de sralanm ve yerleim yerleri be lirtilmitir. Tm bu tablolar ve listeler, airet yapsnn Krt lerin tarihinde ve yaamnda gsterdii evrensellii kantla maktadr. Bu airetlerin herbiri hakknda tek tek bilgi vermek bu almann boyutlar dnda kalmaktadr. Bu esasl grevi erefname yerine getirmitir. Daha fazla tarihi ve etnografik bilgi ise Soane (1912-26), Longrigg (1925), Leach (1940), Nikitin (1950), Barth (1953) ve Edmonds'un (1957) yaptla rnda bulunabilir. Yezidi airetleri ve kyleri hakknda istatis tiklerin de yer ald ayrntl bir almay S. Damluci 1949'da yapmtr. Bu kitap Arapa olarak yaymlanmtr.

Krt Aireti ve eleri

"Krt aireti, yelerinin d saldrlara kar korunmas, es ki tre ve yaam tarznn devam ettirilmesi amacyla olumu
26) Anthropology of lraq, 1953.

KRTLER VE KRDSTAN

135

bir topluluk veya topluluklar btndr.27 Krtlerin yaad blge gibi dalk bir lkede kendi iinde kapank toplulukla rn olumas ve gelimesi son derece doaldr. Bu toplulukla ra airetin kkeni olarak da bakmak mmkndr. Ailenin her insan topluluunun temel birimi olduu bir gerektir. Ancak Krt airetlerini, Eski Ahit'te bahsedilen On ki srail Aireti benzeri, byk bir aile sanmak yanl olur.28 Eer Araplarda airetin (kabile) belkemiini kanba (neseb) oluturuyor ise, Krt airetlerinde bu ilevi toprak (erd), yani ayn reise bal insanlarn yaad blge yerine getirmektedir.29 Ancak Krtlerdeki airet yapsn aratran batl sosyolog lar30 gebe ve yerleik airetler arasnda kimi farklardan bah setmektedirler. Barth ise gl bir airetler federasyonu olu turan ve ksa sre ncesine kadar tamamen gebe olan Cafflarn politik rgtleniini;31 tarma dayal bir ekonomiye sahip olan ve iinde airet-d eleri de barndran bir topluluk olan Hamawendilerin politik rgtleniini ve son olarak da Baban Ailesi'nin politik yapsn ve rgtleniini32 incelemi tir. W. L. E.33 ise krsal kesimde farkl ekonomik ve sosyal r gtlenmelerden bahseder: Bir yanda ayn soydan gelen bir aann himayesi altnda yaayan ve tira veya paralara bln m klasik airetler bulunurken, dier yanda Dizai ve Caff gi bi farkl soydan gelen bir feodal beyin (aa) ynetimindeki airetler yer almaktadr. Toprak aalarnn ve dini eyhlerin etkisi ve sosyal rol ise sorunun dier bir cephesini olutur maktadr.34 Kltlerde sosyal snflara da rastlanr. En nemli
27) 28) 29) 30) 31) 32) 33) 34)

Hay, s. 65. F. Millingen, s. 284. Khosbak, s. 68; Akravvi, s. 18. Leach, 1940; Barth, 1953; W.L.E., 1956.
s. 34-44 ve 3 no'lu diyagram. s. 60-6 ve 6 no'lu diyagram. NV.L.E., s. 432.

Rondot, Les trihus montagnardes (Da Airetleri), s. 39-47.

36

KRTLER VE KRDSTAN

farkllk kendilerie esir (aira) denen airet yesi kyller ile bunlarn dnda kalp yaadklar blge ve leheye gre Kurmanc (Kurdmanc), Goran veya Miskin gibi adlar alan ve top rak aasnn yannda serflik yapan kyller arasnda bulun maktadr.35 Edmonds36 Miskin teriminin tercih edilmesi gerek tiini, zira dier iki terimin farkl anlamlara da geldiini (leh e veya airet) sylemektedir. Bunlar belki de sava airet lerin boyunduruu altna girmi olan autochthonous (otoktorr) airetlerin soyundan gelmektedirler. Ancak ayn airet iinde dahi grev ve haklar asndan bir eitlik sz konusu deildir. Bir yanda kendilerine torn denen soylu aileler, dier yanda da askeri bir kast oluturan xulam sahulamlar,31 airet reisinin zel muhafzlar olan pitmalar31 ve son olarak da kyl sn f yer almaktadr. Airetin her bir lirasndan askere alnan39 pitmalar, nceleri kleler ile ayn konumdaydlar.40 Rondot'un41 Omeran Aireti'ne dayanarak izdii Krt Airetlerinin klasik rgtleni emas yledir. Temelde ev veya ev halk veya anne, baba ve ocuklardan oluan aile yer almaktadr. Birka ev bir arada bavik ya da mal' byk aile yi oluturur. Birok bavik'in toplanmasyla klan veya ber olu ur. Klanlarn birlemesiyle de airet, esir (aira) oluur. Barth'n kulland terminoloji ise daha farkldr. Barth, Caf Aireti rneinde olduu gibi, aireti nce tiralara bler. Tiralar, aralarnda kan ba bulunan hozlarla kartrmamak gere kir. Tira birok jce/lere ayrlr, xel\er de aralarnda kan ve tica ri balarn bulunduu 20-30 kadar hane veya adrdan oluur. Airetin banda Begzade ailesinden bir paa, t/ralarn banNikitine, s.. 124. Edmonds, s. 123. Nikitine, s. 125. Barth, s. 42. A.g.e., s. 46. Nikitine, s. 45. 41)Rondot, Trihus, s.
35) 36) 37) 38) 39) 40)

18.

KRTLER VE KROSTAN

37

da ise bir reis (raiz) bulunur. Xe/lere ise kixa (keya) ad veri len ve seimle baa gelen bir ky yneticisi bakanlk eder. Hamawendlerde tira reisine aa denir. Leach, "ashira'nm ay n zamanda ilgili olduu halk ve topra da tanmlayan bir te rim" olduunu savunur. Bu esasen siyasal bir gruplamay ta nmlar. Kan bana dayal ve birka alt blme ya da tiraya ayrlm bir ya da birka klan ya da ta' ifa' dan olumaktadr. Leach,42 ayn zamanda normal bir antropolojik snflandrma yaplabileceini savunur; aira, ta' ifa ve tira, yani airet klan ve soy. Terimlerdeki, Arapa ve farkl Krt lehelerinin birbi rine karmasndan kaynaklanan farkllklar olgunun aklkla anlatlmasn zora sokmaktadr. imdi de 19. yzyl sonu ile 20. yzyln banda ortaya kan ve yar gebe airetlere zg olan oba (Xel) sistemine bir gz atalm. Oba, ilkbaharda srlerini yaylaya gtren ve sonbaharda geri dnen sr yetitiricilerinin oluturduu ge ici bir topluluktur. ou zaman deiik kylerden gelen sr yetitiricileri arasnda ne kan, ne de airet bann olmas zo runlu deildir. Mevsim glerini ayni olarak denen bir bedel karlnda Ser-oba (oda,ba)dzenler. Gruplarda baka farkllamalar da gzlenir: Ser-oba ve ailesi, az ya da ok nemli aalar ve basit obanlar.43

Airet Bakan, Ykmllkleri, Sorumluluklar ve Kazanmlar

Airetin reisi genellikle aa olarak adlandrlr. Bu lakab Sultan Murat'n 1637'de Badat' fethetmesinden bu yana
42) Leach, s. 13, 14.

43)Bu oba rgtlenmesi iin bkz. Ereb emo, ivani Kurd, Nikitin, Kassemlo ve O. L. Vilcevsky'ye gre, Economie de la Communaute Agricole Chez les Kurdes, 1936, Krtlerin lkesindeki "snf mcadelesi" oha etrafnda yonlamaktad r.
38

KRTLER VE KRDSTAN

kullanlmaktadr.44 Aalk genellikle babadan oula geer. Ba ba lnce en byk olu onun yerini alr; ancak eer kk olu airet yeleri tarafndan daha ok seviliyorsa veya aalk grevini daha iyi yerine getirebilecek beceriye sahip ise b yk aabeyinin yerini o alabilir. Bu seime bazen dier reis ler veya klanlar da mdahale edebilir. Hatta kaba kuvvete bi le bavurulabilir. Bazen de merkezi hkmet mdahale edip tercih ettii birini reis olarak atayabilir. Feodal ada aireti iinde her trl yetkiye sahip olan re is, baml olduu sultan veya aha asker salamak ve hara demekle ykmlyd. Bu ykmllklerini yerine getirebil mek iin kendi halkndan vergi toplar ve onlar askere alrd, bunun karlnda da onlar sava zamanlarnda korurdu. G nmzde ise airet reisi veya onu kylerde temsil eden ky aasnn grevleri daha farkldr. Kendilerini ziyarete gelen

Krt veya yabanc bir konuu arlamak, reisin balca grev lerinden biridir. Bu tr giderlerini karlayabilmek iin reis, kendi halkndan eitli vergiler toplar. Genelde aa hakk, axati ad verilen bu vergiler tarm ve hayvanclkla uraanlann gelirlerinden kesilebilecei gibi, reisin yannda belirli gn ler cret almadan almakla, yani angarya veya herewez ola rak da denebilir. Aynca dn, bayram gibi zel gnlerde re ise hediyeler idani sunmak adettendir. Son olarak hrszlk, adam karma ve cinayet gibi olaylarda hakimlik yapmas iin kendisine bavurulduunda reis para cezas kesme hakkna sahiptir ve bu da onun iin nemli bir gelir kaynadr.45 Ai ret halknn kendi reislerine kar tadklar ykmllklerle toprak aasna kar tadklar ykmllkler birbirine kar trlmamaldr.
44) Edmonds, s. 223. 45) Daha ayrntl bilgi iin bkz. th. Bois, Connaisance..., s. 30-8 veya La vie Sociale, s. 610-1 ve 46. ve 47. notlar ve referanslar.
1

KRTLER VE KRDSTAN

39

3.

Ekonomik Yaplar

Krtlerde Gerlik
zellikle airet tekilat tarafnda rgtlenmi olan ge beler sr yetitirmekle urarlar ve kapal bir ekonomiye sa hiptirler. Bir gebenin hayat zorluklarla doludur ve reisin otoritesine boyun emek zorundadr. Ancak bu hayat tarz, ekonomik ve sosyal nedenlerle yok olmak zeredir.46 ki dnya sava arasnda gebe Krt airetlerini yerleik dzene geirmek zere eitli almalar yaplmtr. Ancak gerek Trkiye'de, gerekse ran'da, Mustafa Kemal ve ah R za Pehlevi dneminde uygulanan yntemler Krtler tarafn dan memnuniyetle karlanmamtr. Sovyetler Birlii'nde ise durum daha deiiktir. R. J. M. Goold-Adams, Ruslarn bu konuda dier Ortadou lkelerine nazaran daha baarl ol duklarn syler.47 "Sovyetler Birlii'nde, bu soruna askeri ve siyasi olduu kadar, ekonomik bir sorun olarak da yaklal mtr... Gebelere toprak ve su verilmi, topraktan aldklar rn artrmalar iin tarm uzmanlar kendilerine yardm et46) J. Frlin, Lesformes de la vie pastorale en Turquie, in Geografiska Stock holm Annalen (1944), s. 219-72; H. Christoff, Krden und Armenier, Hamburg 1935; O. L. Vilcevsky, Economic de la communaute agraire no-

made krde de la Transcaucasie et des districts environnanis dans la 2" s., in SE (1936), No. 4-5, s. 135-61; N. Bogdanova, L'exploitation feoda le des nomades, in Arch. Hist. Acad. Sc. URSS, II (1939); I. P. Petrushevsky, Essai sur l'histoire des relations feodales en Azerbaidjan et en Armenie, du xvt au debut du xix' s. .Leningrad 1949, s. 389; W. D. Htteroth, Bergnomaden und Yaylabauern im mittleen kurdischen Taurus, Marburg 959, s. 190; T. R. Stauffer, The economics of nomadism in ran, in MEJ (Summer 1965), s. 284-302; V. Monteil, Les tribus du Fars et la sedentarisatin des nomades, Paris-The Hague 1966. Also, X. de Planhol, Lesfondements geographiques de l'histoire de T slam, Paris 968, s. 442; H. Carrere d'Encausse, Aperu sur le probleme du nomadisme au MoyenOrient, in Documentation franaise, Notes et Etudes, doc. No. 2095 (3 November 1955). 47) Middle East Journey, London 1947, s. 95.
1

40

KRTLER VE KRDSTAN

mistir". Gebeleri yerleik dzene geirmek iin kaba kuv vete bavurulmam ve Caff rneinde olduu gibi bu gei adm adm uygulanmtr.48

Krtlerde Kyllk

Krtler aslen tarmla urar. Sanayilemenin balam ol masna karn halkn yzde 65-80'i kyldr. Dolaysyla, topran kylnn yaamnda ne denli nemli bir rol olduu anlalabilir. Krtler arasnda geerli olan toprak dzeni bir ok soruna neden olmaktadr. I. Dnya Sava 'na kadar Krtlerin lkesinin byk bl m Osmanl mparatorluu snrlar iindeydi. Askeri tmarlar. 1839 'da lavedildiinden, toprak dzeni de Osmanl Toprak Kanunu'na (1858) balyd. Ayn dzen Osmanl mparatorlu u 'nun varisi olan topraklarda (Suriye ve Irak) yaklak 1930'a kadar srd.49 Szkonusu yasa eitli mlkiyet biim lerini tanyordu: Tapu senediyle belgelenen mutlak mlkiyet rakaba biimi ya da tasarruf biimi, kimi zel kiilerin tasar rufuna verilebilen devletin mutlak mlk edinme biimi miri, cami, okul, hastane gibi kullananlar hayr kurumlar olan hayri ya da kullananlar reit olmayanlar olan ahli trnde va kf mlkleri; yol, nehir, ky ortak mallar gibi halkn kullan mna ak matruka tr mlkler; son olarak da l, bo arazi gibi hepsi devlete ait olan l mlkler, mawat. Bunlara ran' da var olan saray mlkleri, Xalia da eklenmelidir.50 Bu farkl mlkiyet tiplerinin ierii lkeden lkeye deiir ve genellikle kk toprak sahiplerine pek az yer brakr (Tr48) Edmonds, s. 146. 49) Vvarriner, s. 66. 50) Lambton, s. 238-58.

KRTLER VE KRDSTAN

141

kiye'deki krsal kesimde yaayanlar 2/3 ', Irak'ta 1/4'). Her yerde byk toprak sahiplii egemendir. Irak'ta, milyonlarca hektarlk ekilebilir alann 4 milyon hektar devlete, 6 milyonu zel toprak sahiplerine aittir. ran'da kyllerin yzde 10'u topran yzde 8 'ine sahiptir, yani hane bana 1 ila 3 hektar lk, bir cot arazi dmektedir. Cot ayn zamanda ie koulan bir ift kz ya da kylnn bir gnde yapt i anlamna gel mektedir.51 Byk toprak sahipleri, yani devlet," airet reisleri, exler ve byk burjuva iadamlar usuz bucaksz topraklar, kirac kyllerin yaamlarn srdrme imknn ciddi biim de tehlikeye atan bir fiyat zerinden kiraya vermektedirler. Gerekten de demeler ok yksektir. rnein, ran'da byk toprak sahiplerinin yllk geliri kii bana 5.600 dolarken, or talama bir kylnnki yalnzca 60 dolardr.52 Irak'ta II. Dnya Sava'ndan nce bir Krt kylsnn yllk geliri 10 ngiliz Poundu idi. Kylnn zerinde ar bir yk olan demelerin bir ksm ayni (yzde 15), kalan ise nakti demedir (yzde 5). Trkiye'de birok sistem grlr: Kylnn kendi aralarn, pulluunu, hayvann kullanp hasadn yarsn toprak sahibine verdii yarclk; kirann topran durumu ve verimliliine, in san gcne, tarmn bereketine ve kylnn bamllna g re deitii resimcilik; kylnn emei karl yalnzca hasa dn 1/4'ne sahip olabildii murabbaclk.S ran'da baka ad lar altnda ayn klelie ve benzer sistemlere rastlanr: Toprak sahibinin sulama ve tohum sorunlarn halledip kylnn eme ini kulland, bunun karlnda hasadn 3/5 'ini kendisinin ald ve 2/5 'ini kylye brakt nimekari; toprak sahibinin toprak, su, tohum ve i hayvanlarn salayp hasadn 1/10 al51) Kassemlo, s. 128. 52) Kassemlo, s. 165. 53) Moiselev, s. 13.

142

KRTLER VE KRDSTAN

d seyekiar; toprak sahibinin toprak ve suyu salayp hasadn 2/3 'n ald sequt; toprak sahibinin salad toprak ve to hum karlnda hasadn 2/10'unu ald dehdu.s* Irak Kr distan'nda da ayn sorunlarla karlalr. Yani yaz rnlerin den ttn, pamuk ve pirinte toprak sahibi hasadn 1/2 ya da 1/3'n, k rnlerinden buday ve arpada 1/10 ya da 1/5'ini almaktadr. Buna ek olarak, sahip olunan ya da vergi olarak toplanan bir miktar vardr. Yzde 7",5 toprak sahibinin memu ru serkar'a yzdelO hkmete denen, ayrca aann kahveci si, konuk evi veya mudhif vb. iin aynlan miktarlar.55 Airet yaps bozulmu, toprak aalarnn mlkiyetindeki kylerde de toprak gelirleri u ekilde paylatrlmaktadr: 3/6 toprak sahi bine 1/6 srekli olarak kyde oturmayp kentte yaayan toprak sahibinin temsilcisine, 1/6 ortak ya da iftiye, 1/6 ne topra ne hayvan olan, yalnzca emei olan tarm iisine. Yl so nunda hesap tamamlandnda Krt kylsnn elinin bo kal d ve bor yknn altnda ezildii grlmektedir.56 nk genellikle gelecek ylki hasada kadar yaamn srdrebilmek iin tefeciden bor almak zorunda kalacaktr. Krt kylsnn yaam koullar byle olunca, zaman za man bagsteren isyanlarn nedeni de kolayca anlalmakta dr. Bunlar arasnda 1930-1940 yllar arasnda brahim Halil tarafndan ynetilen Krt Da (Suriye) Mouroud syan,51 1954'te 9/20'lik rn vergisinin azaltlmas, zorunlu emein kaldrlmas, bayram ve evlenme dolaysyla verilen hediyele rin kaldrlmas gibi isteklerle bakaldran 20.000 Dizal aile nin isyan saylabilir.'8
54) 55) 56) 57)

Kassemlo, s. 132-8. Khosbak, s. 48. Rossi, s. 86. Th. Bois, Les Kurdes. (Krtler).
19.

58)Gavan, s.

KRTLER VE KRDSTAN

43

Krt kylsn, vergi veren, keyfi zorunlu emee tabi bir serf klan bu feodal yapy dzeltmek iin, Krt yerleim blge lerinde zaman zaman baz toprak reformu projeleri hazrland. Ne var ki bu topraklardaki, gemiin ayncalkl toprak aalan, airet reisleri ya da eyhler reform abalarnn nne dikildiler. ran'da 1955 'ten bu yana, sarayn ve devletin mlkiyetin deki topraklann datlmasna ynelik bir yasa vardr. 1960'ta zel toprak mlkiyetini, sulanm topraklarda en fazla 400 hektar, sulanmam topraklarda 800 hektarla snrlayan bir ta nm yasas kartlmtr. Krsal ibirlii iin 500'le balayp 1965'te 4500'e ve 1969'da 8000'e ykselen ngrlerde bu lunuldu. Ancak btn bunlardan baka, ah "Beyaz Devrim", ilan etti (26 Ocak 1963). Referandumla onaylanan bu devrim, on iki maddesiyle, en bata feodalizmin yklmasn, kylnn zgrletirilmesini ngrmekteydi. Trkiye'de de 1938'de kartlan bir yasa byk toprak sahiplerinin topraklarnn satn alnp kyllere datlmasn mmkn klyordu. Ne var ki bundan ok az kyl yararlanabildi. 21 Haziran 1945 'te de devletin ve 500 hektarn zerinde topra olan bireylerin elle rindeki topraklarn datlmasn ngren bir toprak reformu yasa tasars onayland, ancak ilgili 17. madde 1950'de iptal edildi. Topran bedelinin 20 ylda denmesi gerekmekteydi. 1961 'de yeni bir tasan hazrland. Kyllerin acnacak duru mu yasayla da kabul edildiinden 8 milyon dnmlk hazine topraklarnn (Trkiye'de 1 dnm yaklak 1.000 m2), dou da ve gneydouda devletin ilettii ve ektii geni toprakla rn, vakflara ait 1 milyon dnmn ve zel mlkiyetteki top lam 38 milyon dnm aan topraklann datlmas ngrl mekteydi. 1965'te 13.591.622 kiilik faal nfusun yaklak 3/4', yani 9.764.652'si tarm sektrndeydi. Gereksinimleri en az karlanan da bu kesimdi.
1

44

KRTLER VE KRDSTAN

Irak'ta Krallk hkmeti 'nin tanm politikas daha ok

Arap ya da Krt airet reislerinden yanayd. 1932'de yrrl e giren 50 sayl kanun airetlere mera ya da ekilebilir arazi olarak topra mlk edinme hakkn, 51 sayl kanunsa lazma denilen reislere airetin mlklerine sahip olma hakkn veri yordu. 1933 tarihli 28 sayl kanun "borlu" kylnn, evi y klmadka, efendisinin topran terk etmesini yasaklamak tayd. 1954'te 11 sayl Kararname'yle Adalet Bakan'na ulu-' sal mlkleri belirleme hakk verildi. Dahas, 1952-54 yllarn da, 1.794.560 dnm toprak (Irak'ta 1 dnm 1/4 hektar) Sin car blgesinden 6.863 kyl ailesine datld; ancak en b yk pay ammar eyhi Ahmed el-Acil ald. Bu durum sremezdi. 30 Austos 195 8 'den sonra, yeni cumhuriyet, kylnn toplumsal durumunu iyiletirmek ve tarm gelitirmek iin feodalizme son vermeyi amalayan bir tarm yasas ilan etti. Bu yasaya gre, sulanm topraklarda 250 hektar, sulanmam topraklarda 500 hektardan fazla ara zinin mlk edinilmesi yasaklanyordu. Tarm gelirleri kesin izgilerle dzenleniyordu. Bylece serbest kalan topraklar, sulanm alanlarda 30-60 dnm, sulanmam alanlarda 60120 dnm olmak zere, be yl iinde kyllere datlacak t. Toprak sahiplerinin zararlan Hazine tarafndan yzde 3 orannda tanr mal olarak ve 20 yllk bir geri deme sre siyle karlanacakt. Yasa, byle bir yardm ummayan kyl ler arasnda heyecan, toprak sahipleri arasndaysa genel bir honutsuzlukla karland ve birok isyan patlak verdi. Bu farkl topraklarda yaayan Krt kylsnn szkonusu tarm reformlanndan yarar grecei aktr. Ancak topraa sa hip olmak yetmemekte, topra ilemek iin aralar gerek mektedir. Ara ya yoktur ya da yetersiz saydadr, tohum pa hal, tarm ekipman kaba ve ilkeldir. Hala Ortaa 'dan kalma
KRTLER VE KRDSTAN
1

45

kara saban kullanlmaktadr. Vazgeilmez sulama ilemleri pahaldr ve kooperatifler sorunlar karsnda yetersiz kal maktadr. Irak'taki Krtler, Krt olarak gnmzde bu konu da syleyecek szleri olan tek Krt toplumudur. Nitekim KDP, Kasm 1968 'deki VII. Kongre srasnda yaymlad programn uzun 14. maddesinde blgelerinin zel gereksi nimlerine ynelik bir grup tasar zerine gr belirtmitir.59 Toprak sorunlar Sovyet Ermenstan'nda yaayan Krtler iin ayn biimde ortaya kmamaktadr. Gerekten de, Alagz kylleri "Toprak istiyoruz. Daha ne kadar kle kalaca z?" diye ayaklandklarnda I. Dnya Sava bitmemiti. Kendileriyle yaknlk kuran genler, onlar heyecanlandr yorlard; bu szleri bizzat nakleden, yurttalar Ereb emo'ydu.6" Kulaklara kar yrtlen saysz mcadeleden son ra dleri, ilk biimiyle olmasa da gereklemiti. Artk kollektif mlkiyet szkonusuydu ve kyller kolhozlara ye ola caklard.61 Gemite kullanlan saban ve at arabasnn yerini traktr ve kombine bier-dver ald, kolhoz topraklarnda ta rm daha modern bu aralarla yaplmaya baland. Bylece Krt kylsnn yaam standard belirgin biimde ykseldi. Gene de bu yeni yaamn Emine Evdal'n Manners and Customs of the Kurds ofTranscacasia (Transkafkasya Krtlerinin Gelenekleri ve Grenekleri, 1957) adl Ermenice aratrma snda biraz idealletirildii dnlebilir.

hakten, 365-6). 1964'te Krdistan'da bulunan bir ta nk olan Joyce Lussu bulunduu topluluklarn bir blmn kayda geir mitir. , Anche i Krdi conquistano il loro soialismo, Rinascita Sarda'da, an. II, No.9, 10 March 1964, s. 19. 60) Ereb emo, ivane kurd (Krt oban), Beyrut 1947, s. 62. 61) Aristova, Krdi Zakavkaz'ya, 1966, s. 64.
59) Vanl, Le Krdistan
1

46

KRTLER VE KRDSTAN

KAYNAKA
Th. Bois, La vie sociale des Kurdes (Krtlerin Toplumsal Yaam), 605-9); P. P. Mouseiev, Le probleme agraire en Turquie (Trkiye'de Tarm Sorunu), Sovietskoie Vostokovedenie'de, 1956, No.l (Fr. ev. Doc. Franc, Articles et Documents'da, No. 0.369, 14 Haziran 1954, 8-15); VVarriner, Land reform and development in the Middle East, a study of Egypt, Syria and lraq (Ortadou'da Toprak Reformu ve Gelime, Msr, Suriye ve Irak zerine Bir Aratrma), 1957, 1962; A.K.S. Lambton, Landlord and peasant in Persia, a study of land tenure and land revenue administration (Persia'da Toprak Aas ve Kyl, Topraktaki Ayrcalklar ve Toprak Gelirlerinin Ynetimi Konulu alma), Londra
1953, 1969;

Rossi, L'lrak devant la reforme agraire (Tarm Refrmu Karsnda Irak),.Orient'da, Vll/3 (1958), 81-93; La reforme agraire en Irak (Irak'ta Tarm Re formu), al-Bilad'da, Bada 12 Eyll 1960, Fr. ev. Doc. Franc, Articles et Documents'da, No. 0.1027, 29 Kasm 1960; Muhammed Rza ah Pehlevi, Missionfor my coutry, (lkeme Kar Gre vim), Londra 1961; Un projet (turc) de reforme agraire (Bir (Trk) Tarm Reformu Tasars), Vatan'da, stanbul, 9 ve 12 Ekim 1960, Fr. ev. Doc. Franc, Articles et Documents'da, No. 0.1 17, 9-10; B. Vernier, L'lrak aujourd'hui (Bugnk Irak), 1963, bl.22-1, La reforme ag
P.

raire, 397-406; H. Mandras ve Y. Tavernier, Terre, paysans et politique (Toprak, Kyller ve

Siyaset), Paris 196; Jaafar Khayyat, The lraqi village, a study in its condition and reform (Irak K y, Koullar ve Reform), Beyrut 1950, (Arapa); anon., Ntre question de T Est aux yeux d' un sociologue (Bir Sosyologun Gzyle Dou Sorunumuz), Yn 'de, 3. yl, No. 90, 18 Aralk 1964 (Trke); smail Beiki, Dou Ana dolu'da Geri Braklmln Oluumu, Ant'ta No. 10 ubat 1971, 46-73; idem, Dou Anadolu'n Dzeni: Sosyoekonomik ve Etnik Temeller, IranShah; a survey of ran's land, people, cultre, government, economy (ran ahl, ran Yurdu, Halk, Kltr. Ynetimi ve ktisad zerine Bir ncele me), Tahran niv. Yayn. 1963, UNESCO'nun yardmlaryla basld, I, 17 s.)
1

B. Dinsel Durum

Toprak (airet ve ky) ve kan balar (aile) zerine kurulu olan Krt Toplumu, gnlk yaamda sk sk kendini gsteren
KRTLER VE KRDSTAN
1

47

dinsel elerle byk renklilik gsterir.62 Bugn Krtlerin ya ad asl blge olan Dicle'nin dousunda, Van ve Urmiye Gllerinin evresi ve Irak'n kuzeyi ve dousu, Mslman lk 'tan nce, devlet dini Zerdtlk olan Sasani mparatorluu'nun egemenliindeydi. Bundan da nce, Partlar devrinde Hristiyanlk ' yaymak isteyenler burada baz Musevi grupla ra rastladlar. Museviler de, aalara tapan, gne kltnden olan ya da eytana kurbanlar adayan pagan topluluklarla u ramaktaydlar. Bunlarn bazlar din deitirip Hristiyan ol dular. Acts of the Martyrs of Persia63, bu yerli Hristiyanlarn II. Sapor tarafndan ezildiklerini belirtmektedir. Ancak 5. yz yln banda kilise yeniden rgtlendi, Krt topraklarna pis koposlar atand64 ve manastrlar ina edildi. Bu yaplarn bir ksm Timur'un istilasna kadar (1336-1405) dayanmtr.65 Ne var ki byk ounluk resmi klte bal kaldndan Krt ler, atalannn madjus (Mecusi) ya da Zerdt dininden oldu una inanrlar.66 Sasani Hanedanl 'nin ykl (642), Araplarn on yl kadar nce istila etmeye baladklan bu topraklann Mslmanlamasn kolaylatrd. Bu, kan ve gzya olmadan gerekleen bir sre deildi. Krtler, kimi zaman Snniler, kimi zaman Hari ciler ile ittifak iinde giritikleri savalardan tmyle bu yeni dine balanm olarak ktlar. erefname' de67 ve Evliya elebi'de68 bildirildii gibi, tmyle Sunna'ya inanan mslmanlar olan Krtler, afii (l. 204/820) mezhebine girdiler.
62) Th. Bois, L'me des Kurdes, s. 47-8. 63) Sryanice basm, Bedjan, Leipzig, 892. 64) P. Labourd, Le christianisme dans TEmpire perse sous la dynastie sassanide (Sasani Ynetimindeki Pers mparatorluumda Hristiyanlk), s. 224632, Paris \904, passim. 65) Fiey, Assyrie chretienne (Hristiyan Asur), passim. 66) Sir Mark Sykes, The caliphs last heritage (Halifenin Son Miras). 67) erefname, I, s. 14. 68) Evliya elebi, IV, s. 75.
1

48

KRTLER VE KRDSTAN

Tarihin ak iinde, Krt reisler Selahaddin ya da Saladin'den (1137-93) balayarak ulusal faktr bir tarafa brakp dine hevesle sarldlar. Cami, okul, hastane ya da emeler yaptrarak adlarn lmszletirmek istediler.69 Bu inaaclarn yan sra, kendini teoloji ve din hukuuna adam bir ay dn elit, ulema vefeqi vard. Bu arada nl Bitlis Medresesi,70 Cezire Medresesi ve Zaxo Medresesi' ndenx sz etmek gere kir. Szkonusu aratrmaclardan 'biri 7./13. yzylda Ahlat'ta. Maraga Gzlemevi'nin inasnda almt.72 Amadiye de n l statlanyla tannan bir baka merkezdi.73 Kahire'deki elEzher niversitesi 'nde birok Krt teoloji retmeni vard.74 stanbul'daki Eyp ve skdar Mezarlklarnda Osmanl D neminde eyhlislamlk yapm birok Krt'n mezar bulun
maktadr.75

Ancak bu resmi ve kurumlam slam'a kar, otoriteye uzak kalan yerlerde, dini olduu kadar sivil nitelikli ve ok fa al bir yaam ngren popler bir islam geliti. Bu, ou okur yazar bile olmayan insanlarn kyllerin ya da zanaatkarlarn dnyasyd. Ruhani liderliklerini de yapan (mrid) bir eyhe balanm, mistik bir tarikata ye bir tr laik hizmetkarlary d bunlar. 6./ 12. yzyldan sonra Krdistan 'a giren Sufiler bu rada kolayca yayldlar.76 Bugn Krtler arasnda gl bir ta rikat olan Kadirilik, Badat'ta len ve bir Krt olan Abdulkadir el-Geylani (1078-1166) tarafndan kuruldu. Gene slam dnyasnda ba sray alan, zellikle Hindistan'da ve in'de
69) erefname, ed. Cairo, s. 96-97. 70) A.g.e., s. 455-495. 71) A.g.e., s. 171, 147. 72) A.g.e., s. 409. 73) Damluci, marat Bahdinan, 59-61, el-Abbasi, marat Bahdinan. 74) Nikitine, Les Kurdes (Krtler), s. 210. 75) Th. Bois, >x religion (Din), s. 7. 76) Lescot, Enqute, (Anket), s. 23-4 .

KRTLER VE KRDSTAN

49

yaygn olan Nakibendilik de Buharal Bahacddin (1317-89) tarafndan kurulmutur. Bu tarikat, Irak Krdistan'nda 19. yzyln sonunda Mevlana Halid tarafndan Delhi'ye yapt bir gezi sonrasnda tantld. Mevlana Halid, Caf Aireti 'ndendi, 1779'da Kara Da'da domu, 1826'da am'da lm tr.77 Kadiri eyhlerinin gl muhalefetiyle uramak zorun da kalm, sonunda bazlarnn ayan kaydrmt. Gney Krdistan'da Kadiri Tarikat 'nin mritlerine genellikle Derwe, Nakbendilerde ise Sofi denilir.78 Tarikat toplantlan ey hin bakanlnda ve evinde yaplr. Buras hankah, tekaya ya da tekke olarak anlr ve eyhin mritlerini eittii bir tr ma nastr misafirhanesidir. Bu arada, mistik bir tekkesi olan her yerde, ister airette ister bir kyde olsun kendiliinden baz gerginlikler oluur. Bir kere eyh zengindir, birok kyn sa hibidir ve onun otoritesini rakip kabul eden airetin aasnn karsndadr.O bahedilmitir, inanlandr, doast ve muci zevi glerle donatlmtr, ancak kendisine inanmayan ve g venmeyen Ortodoks ulema tarafndan kukuyla izlenir. Son ve en nemli gerginlik nedeni, eyhin genellikle politik rol oyna maya hevesli olmasdr, hkmet yetkilileri bu duruma ku kuyla yaklarlar. te yandan kolayca hayal edilebilecek safdillikleriyle mritlerin fanatizmleri eitli arlklara ve ga ripliklere yol aar. Bu yzden zaman zaman, iten gelen bir kla kendilerini mehdi ilan edenlere ya da toplumsal devrim vazeden fermansz reformculara rastlanr. rnekler oktur.79 Son zamanlarda, Trkiye Krdistan'nda Krt Said Nursi
77) Rich, Residence, I, s. 140-1; Nikitine, Les Kurdes, s. 212-15; Edmonds, Kurds. s. 77-8. 78) Edmonds, s. 63. 79) Campanilc, Storia, s. 91-3; Nikitine, op. cit., 221, Rondol. les trihs motagardes (Dal airetler), s. 43; Th. Bois, L'ne des Kn, les (Krtlerin Ruhu), s. 52-3, Edmonds, Kurds, s. 74-6.

50

KRTLER VE KRDSTAN

(1870-1960) tarafndan bir Nakbendi kolu olan Nurculuk

kuruldu.80 Trkiye ve Irak'taki birok bakaldrda eyhlerin

ve adamlarnn, zellikle Nakbendilerin parma vardr. H kmet tarafndan iddetle bastrlan bu ayaklanmalara rnek olarak, Trkiye'deki btn mistik tekkelerin kapanmasna yol aan ex Ubeydullah Nehri (1880) ve Piranl ex Said (1925) hareketlerini ve eyh Mahmud Barzenci ayaklanmalarn (1919 ve 1922) verebiliriz. Baz eyhlerin, devrimci olmayan retilerine kulak ver mek ve ihtiyatla yaklamak gerekir. Erbilli eyh Muhammed Emin el-Kurdi el-afii el-Nakbendi'nin (l. 1904) Tanyvir alKulub'un saysz basksnda81 aklanan mistik doktrini ve te fekkr gibi. Ancak bu farkl tarikatlar, tm anlklanna ve siyasete kanmalanna karn daima Ortodoks ve resmi islam'n paralar saylmtr. Bu durum, kuramlann anya gtrp Snni is lam' terk eden tarikatlar iin geerli deildir. rnein ex Adi bn Musafirin (1073-1162) Adavviyya'sndan kaynakla nan Yezidi inanc kkenlerini unutacak kadar ruhani bakm dan Snnilik'ten ayrlmaktadr.82 Ayn ekilde, Ehl-i Haqq da tam anlamyla ii ainalardr. Dr. Muhammed Mokri onlarla ilgili pekok Goranca ve Farsa metin yaymlamtr. L'esoterisme krde, Paris 1966 da bunlardan biridir. Edmonds Irakran snnnda Kakai adyla bilinen tarikatn yelerini inceler.83
80) MW (1960), s. 232-3, 338-41, (1961), s. 71-4. 81) 7. bas 1961, A. J. Arberry tarafndan nakledilen, Sufism, Londra 1950, 129-32 ve zikr adl mistik ynteminin Franszca evirisi, J. Gouillard, Petite philocalie de la priere du coeur, Paris 1953, s. 234-48. 82) Th. Bois, Les Yazidis, essai historique et sociologioue sur leur origine re-

ligieuse (Yezidiler, Dinsel Kkenleri zerine Tarihsel ve Toplumbilimsel bir deneme), Mashriq'te, LV (1961), s. 109-28, 191-242. 83) Edmonds, A.g.e., 182-201, idem, The heliefs and practices of the Ahl-i Haqq of hac/ (Irakl Ehl-i Hakk'n nan ve Uygulamalar), Iran, .lotrnehrit. Inst. of Persian studies' de, VII, 1969, s. 80-101.
51

KRTLER VE KRDSTAN

Krtler arasnda, Irak'ta kimi sapkn gruplara da rastlanr. Sarli de bunlarla ilgilidir. Eskiden Trkiye'de ok gl olan Bektailerle de ilgisi olan Musul dolayndaki abaklar (ahak) Krt Kzlbalandr.84

KAYNAKA
"in Nikitine, Les Kurdes, 228-33, is to be found an excellent"account of the theories of N. Marr, Eshce o slove Celebi, in ZAP, XX (1912), 99-151; G.R. Driver, The religion of the Kurds, in BSOS (1922), 197-215; Nikitine, Les Kurdes et le Christianisme, in RHR (1922), 147-56; idem, Une apologie krde du sunnisme, in RO, VIII (1923), II, 1 16-60; idem, Les themes religiux dans les textes kurdes de ma collection, in Actes du Cong. intern. d'histoire des religions, Paris 1925, II, 415-34; idem, Les Kurdes racontees par eux-memes, in Asie franaise (1925), No. 231, 148-57; P. Rondot, Les trihus montagnardes de T Asie anterieure, Quelques aspects sociaux des populations kurdes et assyriennes, in BEO, Damascus, vi (1936), 1-50; Th. Bois, La religion des populations kurdes, in Proche-Orient Chretien, Jerusalem, XI (1961), 105-38; J. M. Fiey, A la recherche des anciens monasteres du nord de l'lrak, in POC, IX (1959); idem, Assyrie chretienne, Contribution a V etde de l'histoire et de la geographie ecclesiastiques et monastuques du Nord de l'lrak, Beirut, I, II, 1965, III, 1969; Bois, Monasteres chretiens et temples yezidis dans le Krdistan irakien, in Mashriq, 1X1 (1967), 75-102; D. N. MacKenzie, Pseudoproto-kurtka, in, BSOAs, XXVI (1967), 170-3; J. S. Trimingham, The Sufi orders in slam, Oxford 1971; R. Lescot, Enquette sur les Yezidis de Syrie et du Djebel Sindjar, Beirut 1938; C. j. Edmonds, A pilgrimage to Lalish, London 1967. Religious texts in Kurdish: Cl. Huart, La priere canonique musulmane, in JA
(1895), 86-109; K. A. Bedir Khan, Dersen eriete, in Kitebxana Haware, 12, Damascus 1938; idem, Tefsira Qurane, sra I-IV, V. 48, in Hawar, Nos. 27-57 (15 Aprit 1-941 to 15 March 1943); idem Hedisen Cenabe Pexember, in Hawar, Nos. 27-47

(27July 1942);
Taqizadeh, London 1962, 162-70.
84) Edmonds, s. 268-9.

D, N. Mac Kenzie, A Kurdish creed, in A locust's leg, studies in honour of S.H.

52

KRTLER VE KRDSTAN

C. Gelenek ve Grenekler
1. Giyim-Kuam

Giyim insann zelliidir. Giyim tarz bir lkeden tekine ve toplumsal rtbeye gre deiir. Tabii ki dneme de ayak uydurulur. Krtler iin de durum byledir. Bugn Krt giyi mi," Trkiye'deki Kyafet Kanunu'na (Eyll 1925)" uygun ola rak, Bat giyimiyle ayn izgidedir. zellikle ehirlerde erkek ler moday izler. Ancak kylerdeki kadn-erkek tm Krtler geleneksel ulusal kyafetlerini giyerler. Krt giyiminin gelii mi gezginlerin aktardklarndan ve yer verdikleri rneklerden izlenebilir. rnein Campanile (1810), 135-40; Rich (1820), I, 180-1, 287-9; Frazer (1834), I, 71, 85-7; ayrca Binder (1885); 172 n.l, Soane (1912);399-402 ve Nikitine (1956) de ncellerinin tanmlamalarn kabul ederler. ada Krt giy sileri hakknda ayrntl bilgi alabilmek iin kadn aratrma clara bavurmak uygun olur. Mrs. Aristova85 Transkafkasya Kltlerinden sz etmekte ve kadnlara ait baz mcevher fo toraflar vermektedir. Mrs. Hansen ise bu konuya ayrd uzun bir blmde (1961, 65-98), kyafetin eitli blmlerinin malzeme ve renkleri, hangisinin zellikle Krt nitelikli, han gisinin slam geleneinin, hangisinin Bat etkisinin sonucu ol duu hakknda ller, izimler ve birok fotorafn da yard myla bilgi vererek bugnk ulusal kadn-erkek Krt kyafeti hakknda doru bir fikir edinmemizi salamaktadr. Altn, g m ve deerli talardan gerdanlk, bilezik ve pandantifler ka dnlarn giysilerinde ldarken, erkeklerin gururu silahlardr. Fieklikler, ilemeli kuaklar, av baklar ve ldrc taban85) 1965, s. 108-26.

KRTLER VE KRDSTAN

53

alara ek olarak sigara azlklar ve ttn keseleri de Krt er keinin giysisini tamamlar.
2.

Evlilik ve Cenaze Alkanlktan

nsana, beikten mezara kadar her yerde uygarlklara gre deien gelenekler ya da geleneksel trenler elik eder. Krt ler arasnda ok eski zamanlardan bu yana canlln koru mu baz geleneklere rastlanr. Nianl seimi, evlenmeden nceki giyim-kuam, sslenme, yzgrml, bekretin ke sin kant saylan kanl araf, gelini eve eikten atlatarak sok mak, ilk bebein doumu ve lousal izleyen kutlamalar86 gibi adetlere herkes tarafndan saygyla uyulur. Burada siste matik ve etrafl bilgi vermek yerine eitli Krt blgelerinden baz rnekler sunmay yelemekteyiz. Genel olarak Krtler: Campanile, 103-5; K.A. Bedirxan, La femme krde (Krt Kadn), Hawar 'da, 19 (1933), 68/294-6; Tavvsparez, Le mariage chez les Kurdes (Krtler 'de Evlilik), ibid'de, 52 (1943), 12-16/764-8, Irak Krtleri: Barth, op.cit.'te, 24-9/29-37; Edmonds, 225-6; Hansen, 115-38. ran ve Urmiye Blgesi Krtleri ibid., 113-15. Suriye ve Krt Da Krtleri: K. Daghestani, Laf amille musulmane contemporaine en Syrie (Suriye'de ada Ms lman Ailesi), Paris 1932, passim. Azerbaycan Krtleri: Nikitine, 108-11. (Transkafkasya Krtleri) E. Avdal, op. cit., 22-83 Nikitine, L'Afrique et V Asie de, XL1X (1960), 61-6).

86) A. Brunel, Gulasar, contes et legendes du Krdistan (Krdistan'n yk ve Sylenceleri), Paris 946, s. 09- ).
1 1

1 1

154

KRTLER VE KRDSTAN

Alagz Krtleri Ereb emo, ivane Kurd, The Kurdish Shepherd (ivane Kurd), ed. Beyrut, 44-7, 114-8. Alamut Krtleri: Freya Stark, The Valley of the Assasins (Katiller Vadisi), 1946, 270-1. Yezidi Krtler: Giamil, Monte Singar. Storia di un popula ignoto, Roma 1900, 45-9; Isya Joseph, Devil worship (ey tana Tapma), Boston 1919, 186-91, E. S. Drovver, Peacock angel, Londra 1941, 17-25, 86, S. Damlci, el-Yazidiyya, Mu sul 1949, 276-88. Ehl-i Haqq Krtleri: M. Mokri, Le mariage chez les Kur des (Krtler'de Evlilik), L'etnographie'de (1962), 42-68 Cenaze trenleri de, lnn hazrlanmasnda olsun, cenaze alay (kotel), yas trenleri, lm aac (dara in) ya da toplu olarak yenen basal yemeinde olsun, ayn derecede eit lilik gsterir. Genel olarak Krtler: Campanile, 81-6, gzel bir atla birlikte; Nikitine, 115-8; Mukri Krtleri: O. Vilcevsky, Mukriskie Krdi, Peredneaziatskiy etnograficeskiy Sbornik'te, I (1958), 214-18, Trkiye Krtleri: Ahmed Merazi, Biraniyed min (Anla nn), Erivan 1966,89-91. Yezidi Krtler: Lescot, op.cit., 154-6; Drovver, 97-8, 1856; I. Joseph, 192-3; Damluci, 70-2. Children's funerals (o cuklar in Cenaze Trenleri), Hansen, 139-43.
3.

Bayramlar ve Mevsim Trenleri

Gndelik yaamn akn dzenli aralklarla noktalayan sa ysz bayramn yan sra Krtler slam'a ait dinsel bayramlar da kutlamaktadrlar. Bu dinsel bayramlar hemen her yerde bi lindiinden, mevlid yani peygamberin doumunu kutlayan
KRTLER VE KRDSTAN
1

55

bayram dndakilerden sz etmeye burada gerek grmyoruz. Bu kutlamann kkeninde Selahaddin'in Erbil Valisi olan ka ynbiraderi Muzaffer el-Din Kkbri'nin 604/1207'de yapt muhteem kutlamann olduu sanlmaktadr. Kendisi de Erbilli olan bn Xallikan (.68 1/1282) bu konuya deinmitir.87 enlikte, birok blmnn Krtesi de bulunan bir kaside okunur. Burada sz etmek istediimiz yaptlar unlardr: Mele Ehrriede Bate (1425-95?), Mewldnme, [Kahire 905 yeniden bas stanbul 1919 (halen kullanlmaktadr]; Biyisa Pexember, Life of the Prophet (Peygamberin Yaam), (am, Kitebxana Haware'de, 1933); eyh Mohammad Xl, Mewldnme-i new-eser (Mevludname'nin yeni biimi, Sleyma niye 1937); a.g.e.., Mewldnme, (Krdistan'da, (Tahran) no. 166 ff).; Mele Hasan Harti, Mewldnme, a.g.e.'de, no. 43134 (1960-2).

Krtler arasnda yaygn olan ve cumhuriyetin kurulmasn dan (1958) sonra Irak'n resmi bayramlar arasna giren Nev roz, yeni yl yani 21 Mart kutlamasdr. Nevroz bir anlamda Krtlerin ulusal bayramdr. Ayrca, birok eski gelenei yaatmalaryla tannan Yezidilerce de Seresale adyla kutlanr. Bir de Yeni Yl festivali vardr.88 "lmsz lkbahar Miti"ne dayanan ve islam ncesine uzanan bu festival, ran dnyasn da kutlanrd.89 Kutlamalarn efsanevi kral Cemid'le balad sylenmektedir.90 Bugn resmi trenlerde konumalar, iir ler, danslar ve Demirci Kavva'nn Ejderha Dahaq ya da Azi Dahaq'la savan, bir baka adan da Krtlerin bamszlk
87) Franszca ev. J. Sauvaget, Historiens 1946, s. 118-25.

arahes, (Arap Tarihiler), Paris

88)Lescot, A.g.e.,

s. 71

89) G. Widengren, Les religions de Tiran (ran'n Dinleri), Paris 1968, s. 58-67. 90) H. Masse, Croyances et coutumes persanes (Pers nan ve Adetleri), Paris 1938, s. 145.

156 KRTLER VE KRDSTAN

mcadelesini canlandran piyesler elik etmektedir. Sleyma niye 'de kutlamalar, tertiplenen elenceler ve bir sahte emirin de rol ald maskeli baloyla tam bir enlie dnr." Ereb emo bir baka karnavaldan sz eder: Kosegeli, Berbang92 Bu bayramda Aye ya da Fatima'nn geceleyin gelip dokunarak kutsayaca saman pazan adl bir kek piirilir. Bu kek, aile bireyleri ve dostlar tarafndan ocuk sahibi olmak amacyla yenir.93 ran'da Yeni Yl arifesinde, byl ayinler enliklere' kanr.94 Gen kzlar yeni ylda on adak adarlar. Ama ev de bir koca, kucakta bir bebek sahibi olmaktr.95 Bu bayram, lkelerinden uzaktaki Krt renciler arasnda da neeyle kut lanr.96 Ayrca, Salih Karadaxi'nin, K.S.S.E.'nin yayn organ olan Krdistan'da97 yaymlanan The festival ofNewroz (Nev ruz Bayram) adl iirinden sz etmeliyiz. Dier mevsim bayramlar arasnda obanlar arasnda kut lanan olaylar yer alr: lk kuzulama, serapez; yaylaya yani zozana k, berodan; koyunlann krklmas, berxbir; hepsin den nemlisi kolarn salnmas, beran berdan. Ereb emo98 bu enlikleri ok renkli ve canl ayrntlarla anlatmaktadr. Stig Wikander bu enliklerde eski mitlerin izlerini bulduunu ne srer.99 Kyllerin de gelenekleri vardr. Hasat dnemin91) Edmonds, 84-5; Taufiq Wahbi, The rock sculptures of'Gunduk caves, (Gn dk Maaralarndaki Kaya Heykeller), Smer'de, IV/2 (1948), Fr. ev. BCEK'te VII (1949), s. 1-13. 92) Berevok'ta, Erivan, 1969, s. 61-2. 93)Wehbi, s. 11-12. 94) M. Mokri, Les rites magiques dans lesfetes du 'Dernier Mercredi de TAn-

nee' en Iran, (ran'da 'Yln Son arambas' Bayramlar erevesindeki Byl Ayinler). Melanges Masse'de, Tahran 1963, 288ff.).
95) Masse, A.g.e., s. 159. 96) Deichi Delair, Nawroz and the legend of Kawa (Nevruz ve Kawa Sylen cesi), The Kurdish Journal' da, A.B.D., II/l (Mart 1965), s. 3-5. 97) Londra 1961, no.7/8, s. 32. 98) Ereb emo, A.g.e., s. 58. 99) Ein Fest bei der Krden und im Avesta, Orientalia Suecana'da, IX (1960), Uppsala 1961, s. 7-10).

KRTLER VE KRDSTAN

57

de, biilen ekinin ilk demeti yoldan geen bir yabancya veri lir.100 Dut silkmek de ayr bir tren konusudur. Gzidan adl bir dans eliinde kutlanan bu olayda, ocuklarn aalara trma np dutu silkmelerinden nce aalarn alt trenle sprlr. Sonra da kadnlar silkelenen dutlar toplarlar.101 Burada, bayram adn almayan ancak kkenleri hi kuku suz antik alara kadar uzanan, doann dnmyle ilgili az ok batl itikat saylabilecek uygulamalara da deinmek isti yoruz. Nikitine 'in,102 yamuru durdurmak iin gsterilen a balardan pek az sz etmesine karn, T. VVehbi,103 kuraklkla savap yamur yadrmak iin yaplan az ok gln ve ya rarll sorgulanabilir, en az dokuz ayin sayar. Eer noja berana yani dua yetmezse, sarnca bir dervi atlr ya da kadn lar nehre kadar kendilerini bir sabana koarlar. Ayrca birinin dualarnn kabul olunmas iin kendi bana yapt trenler de vardr.104
4.

Dans

ve

Mzik

Krtler her zaman her yerde ark sylerler. Tm aile ii kutlamalar, doumlar, snnetler, zellikle dnlere olduu kadar airet ya da ky ii toplantlar ve dinsel ayinlere dans lar ve arklar elik eder. Danslar, dans edilen blgeyi ya da aireti anlatyorlarsa Botani, Serhedi, exani gibi o blgeye gre ya da segavi, girani, royne gibi temel figrlerine gre ad landrlr. Halka oluturularak yaplan govend ve opi adl
100)Hamilton, A.g.e., s. 51. 101) Edmonds, 170, no. 1. 102) Une apologie krde, s. 16.
103) T. VVehbi, A .g.e., s. 7-9. 104) S. Reinach, Charme potr

obtenir la pluie "en Krdistan" (Yamur Ya drma Bys "Krdistan'da"), L'Anthropologie'de, XVII (1906), s. 633.

58

KRTLER VE KRDSTAN

danslar da vardr. Tawsparez rencilerin yapt belite ya da belte adl dans rnekler verip ritmini tarif ederek anlatmak tadr (La vie universitaire au Krdistan (Krdistan'da niver site Yaants).105 Hem eski hem de daha yeni gezginler, Krt danslarnn zelliklerine hayranlklarn belirtirler.106 Bu dans larn Krtleri dier komu Mslman halklardan ayran bir zellii de karma olulardr. Danslardan ve arklardan ayr dnlmemesi gereken Krt mzii Oryantal mzik olarak adlandrlan trn bir par asdr. Ancak, komu lkelerin, rnein ran ve Mezopotam ya'nn mziklerini zaman zaman etkilemekteyse de, Arap, Er meni ya da Trk mziiyle hi bir zaman kartrlmamal dr.107 Bugnk Krt mzii armoni ya da polifoniyle ilikisi olmayan popler bir mziktir. Bu mzii oluturan saysz melodi bir o kadar eitli ve ciddi, etkileyici, genellikle de melankoliktir. Bu nitelikleriyle, sava bir halkn mzii ol mas artc bulunabilir.108 Batl gezginler bu mziin z gnlne de dikkat ekerler. Kimileri onu elle tutulur dere cede ekici ve ho bulurken kimileri de, rnein Mrs. Hansen, 17 tonuyla "tatsz ve hatal" bulur. Baz Krt halk arklarn ilk toplayan ve notaya eken bir Ermeni papaz olan Vartabed Gomitas'tr (1869-1935)109 Erivan'daki Malikyan Mzik Oku lu, eski dengbej ya da troubadour' larla (saz airi, ak) geleHawar' da, no.53 (15 Mart 1943), s. 772-6. 06) rnein, F. Millingen, Wild life (Yabanl Yaam), s. 378-9 ya da Edmonds, Kurds (Krtler), 84;, Drower, Peacock angel, s. 130-4; Bois, Connaissance (Bilgi), s. 61-2 (20 dans ad verilir). 107) S. Jargy, Chant populaire et musique savante au Proche Orient arabe, (Arap Yakn Dou'da Popler ark ve Sanat Mzii), Orient'da, VI/2 (1958), s. 108-9.
105)
1

108) Dulaurier,

Chants populaires de TArmenie (Ermenistan Halk arklar),

Rev. des deux Mondes'da, 10 Nisan 1852, s. 224-55. 109) Quelque specimens des melodies kurdes (Krt (126) op.cit., 165-73). Serincik, (127) op. cit., s. 99-102. Melodilerinden Baz rnekler), Recueil d'Emine de, Moskova 1904, yeniden bas Erivan 1959.

KRTLER VE KRDSTAN

59

neksel arklarn inceleyen gen Krtlerden olumaktadr. Bunlardan Nura Ceweri 1960'da Tiflis'te toplad 33 Krt dans arksn notaya evirmitir (Chansons de danse kurdes). Cemila Celil de iki nemli "Krt Halk arklar" derlemesi (Chants populaires kurdes) yaymlanmtr. Bunlardan ilki (Erivan, 1964) 75 parann Krte metnini ve aklamasn, ikincisiyse (Moskova, 1965) 100 deiik arknn Krte me tinlerini, ayrca nota ve Rusa evirilerini verir. Irak'ta 1958 'den beri, Krt mziini, korumak, standartlatrmak ve gelitirmek amacyla kurulan bir dernek almalar yapmakta dr.110 Avrupallar Krt mziiyle yakndan ilgilenmektedir ler.111 Hakkari Krtlerinin dans, enstrmantal ve vokal mzii zerine bu ciddi yaptta yazar, melodileri, tarz ve ritmlerini bi limsel olarak incelemektedir.112 slam, dini trenlerde mzik kullanm uygun grmez. Do laysyla mzik ancak tarikatlarda ve bunlarn kuruluundan itibaren kullanlmaktadr.113 Mzik buradan kolayca Yezidi lere, onlann yrylerine, Semah toplantlarna ve dinsel re sitallerine girmitir. Yezidi dinsel arks H. Layard tara fndan kaydedilmitir.114 Benzer ekilde, E.S. Drovver115 da bir tren srasnda vurmallarn ritmlerini kaydetmitir. Mohamapproach to Kurdish music (Krt Mziine Bir Yaklam), Krdistan, K.S'.S'.E'de, Mart 1958, s. 3-6; S. S. Gavan, Divided nation (Blnm Ulus), Londra 1958, s. 15. 111) Dr. D. Christensen, Tanzlieder der Hakkari-Kurden. Eine material-Kritisch Studie (Hakkari Krtlerinin Dans arklar. Malzemenin Eletirel Deerlendirilmesi), Jahrbuch fiir musikalische Volks-und Vlker-Knde de Berlin 1 (1963), s. 11-47. 2) Edith Gerson-Kiwi, The Music of Krdistan Jews. A synopsis of their musical styles (Krdistan Musevileri'nin Mzii. Mzikal Tarzlarnn Bir zeti), Yuval, Studies of the Jetvish Music research Centre, II, Kuds
1

10) B. A. Ali, An

1 1

1971. 113) Trimingham, A.g.e., 195, 196 ve

1 1

passim: M. Mokri, Le Soufisme et la musique (Sufilik ve Mzik), Encycle. de la Musique'te, Paris 96 , s. 1014-15. 14) Niniveh and Babylon, 1853, s. 507, no. 667-9. 15) Drower, /*,<>.>., s. 118-19.
1

60

KRTLER VE KRDSTAN

med Mokri de Ehl-i Haqq'n mzik gelenei konusunda bizi

aydnlatr."6 Krtlerde mzik aletlerini genellikle zanaatkarlar yapar. En bilinenleri, nefeslilerden her obann heybesinde bulunan kaval, bilr, her dansta yeri olan, klarinet ya da "obuaya" ben zer zirne, kamtan ya da ku kemiinden iki borudan oluan zeri delikli ve az dilli bir tr flt olan duzale' dir. Sesi s kolarn gaydasn andrr. Vurmallar arasnda iki yanda al nan bir tr bas davul olan dahol, parmaklarla alnan zerin de deri gerili dar bir orkestra davuluna benzer tepil, bazen Ye zidilerin dinsel trenlerinde kullanlan ziller ve xelile sayla bilir. Telli sazlardan da ribab ya da tek telli viyol, keman ya da kemanca ve zellikle kutsal ve kahramanlk arklarna elik eden tenbr (tambur) en bilinenlerdendir. Tm bu sazlarn ter minolojisi blgelere gre deimektedir. Serincik le Dervvazei Folklor-i Kurdiwe'de117 alglarn kabaca bir tarifi vardr. Bu yapt ayn zamanda Krt folkloruna giri niteliindedir.
5.

Oyunlar, Spor ve Avclk

Gezginlerin aktardna gre Krtlerde mevsim kuflamalannda ya da dier bayramlarda daima baz oyun ve sporlara yer verilir. Bunlarn hepsini anlatmak olanakszdr. Ev oyun larnda zellikle kentlerde iskambil en sevilenidir. Ayrca tav la, nard; tabii en soylu oyunlardan setrene (satran) da sk oy nanan oyunlardandr. Ev d oyunlar arasnda at srtnda oy nanan cerid (cirit], top oyunu owgan; bir tr hokey; bir sr kovalamaca ve frlatma oyunlar vardr. Futbol, basketbol gi1

16)

La musique sacree des Kurdes "Fideles de Verite" en Iran (ran'da Krt lerin Kutsal Mzii) Fideles de Verite, Paris 1968, s. 444-55

117)Hewler/Erbiln.d s. 36-7.
KRTLER VE KRDSTAN
1

61

bi ada sporlar ve trl ocuk oyunlar bu listeye eklenebi lir. Bir baka oyun tr de ko, kz ve keklik dleridir.118 Krdistan'da tyl ve krkl oyunlarn bolluunun kay nanda Krt insannn av tutkusu yatar. Bu ulusal spor hak knda bir eyler renmenin en iyi yolu, Osman Sabri'nin de neyimli bir avc olarak av yntemlerini anlatt iki makale yi okumaktadr. Neir (Avclk),'19 Ay, srtlan , da keisi, til ki ve yaban tavan avlamann yolu vardr; keklik avlamannsa be yolu: l ya da diri yakalamak istenmesine gre mzrakla, tuzakla, tfek ya da kapanla. Av partilerinde atma ca ya da eit ahin gibi kular da kullanlabilir; tabii bun lar az ok pahal aralardr. Bu kularn eitimi yntemleri de anlatlmaktadr. O. Sabri eitli cins kpeklerle tavan avna kmaktan ok holanmaktadr. Tabii a, olta ya da zpknla balk avlamay da aktarmay unutmamtr. Hamilton ise tm bir blmde son derece zevkli ve g olan dakeisi avn an latr.120 Serincik,m,de de, eitli avclk trlerinde kullanlan ku sesi ya da slklar, tuzaklar, alar, ya da kapanlara rnek ler verilmektedir.

KAYNAKA
General works on sociology and ethnography: B. Nikitine, Quelques observations sur les Kurdes, in Mercure de France, CIV
8) Tavvsparez, Les Jeux kurdes (Krt Oyunlar), Havvar'da, s. 42, (15 Nisan 1942), s. 654-6; Krdi we Meriveani, Kitb-i Yari, (Yarenlik Kitab), Ba dat 1932, s. 32; M. Mokri, Bazih-ye Kordi: Khurmyla, Yaghm'da, 2. yl, Tahran 1331/1951; Bazih-ye Kordestan (Krdistan Kartallar), Tamaddon'da, 2. ser. 7, s. 317-20, Tahran 1332/1952. D. H. MacKenzie, Kurdish dialect studies (Krt Lehe ncelemeleri) I, Oxford 1961, s. 147, 218) birok Krt oyununun adn vermektedir; Bois, La vie sociale, s. 323/628-9 ve notlar 136-41. 19) Ronahi'de, s. 17, 1 Austos 1943, s. 317-23, 18; 1 Eyll 1943, s. 347-50. \2Q) A.g.e., s. 165-73. \2\) A.g.e., s. 99-102.
1 1 1

62

KRTLER VE KRDSTAN

(1921), 662-74; idem Les valis d' Ardalan, in RMM, X1IX (1922), 70-104; idem, La vie domestique krde, in Rev. d'ethnologie et traditions populaires (1923), 334-44; idem, la feodalite krde, in RMM, IX (1925), 1-20; K. Daghestani, Lafamille masumane contemporaine en Syrie, Paris 1932; P. Rondot, les tribus montagnardes de T Asie anterieure. Quelques aspects sociaux des populations kurdes et assyriennes, in BEO, VI (1936), 1-50 + VI Pis.; 'A. al- 'Azzavvi, 'Asha'ir al- 'Irak, Baghdad 1937-43; E. R. Leach, Social and economic organization of the Rovvanduz Kurds, Lon

don 1940;
E. EvdaK Kurdish woman [in Armenian], Erivan 1946; idem, Obicai krovno mesi u kurdov Zakavkaz'ya ("The custom of thu vendetta amog the Kurds in Transcaucasia"), Erivan 1953; Fr. Barth, Principles of social organization in southern Krdistan, in Univ. ethgr. Mus. Bull., VII, Oslo 1953; W. L. E., Iraqi Krdistan a little-known region, in The World today, October 1956,417-32; C. J. Edmonds, The Kurds oflraq, in MEJ, XI (V/inter 1957), 52-62; Nikitine, L'etat social des Kurdes et du Krdistan, d'apres les publications russes recentes, in L'Afrique et l'Asie, XIVI/2 (1959), 49-55; L. N. Kotlov, Le soutlevement de liberation nationale de 1920 en lraq; O. L. Vilcevsky, Les Kurdes Moukr'v, T. F. Aristova, Aperu de la culture et du mode de vie des paysans kurdes de Tiran; cf. also A. N. al-Saadi, The Kurds in Iran, in Krdistan, KSSE, IV (April 1959), 1114; Nikitine, La structure sociale des Kurdes de Transcaucasie, in L'Afrique et l'Asie, XIIX/1 (1960), 61-6 (i.e. E. Evdal, Way of life of the Kurds of Trans caucasia); Sh. Khosbak, al-Kurd wa 'l-mas'ala al-kurdiyya, Baghdad; N. Erdentung, A study on the social structure of a Turkish village, Ankara 1 959; Dina Feitelson, Aspects of the social life of Kurdish jews, in The jewish wournal of Sociology, 1/2 (Dec. 1959), 201-16; H. H. Hansen, Daughters of Allah among Moslem women in Krdistan, Lon don 1950; idem, The Kurdish vvomen's life, field research in a Mslim society, Iraq, Copenhagen 1961; Barho Karabuda, ster om Eufrat, i Kurdensland, Stockholm 1960; Mokri, lefoyer krde, in L'Ethnographie (1961), 79-95; Th. Bois, La vie sociale des Kurdes, in Mashriq, VI (1962), 599-661; P. Gache, Us Kurdes, in Rev. de Psyhol. des Peuples, 962/1 , 23-57, 2,191 -220; Mahmud Bayazidi, Nravi i obicai Kurdov, (Adat u rusmatnama-yi Akradiyya), Russian tr. and Kurdish text by Mrs. rudenko, Moscovv 1966; 'Akrawi, Fondements psyhologiques et sociologiques des tribus kurdes, Kirkk 1971.
1

KRTLER VEKRDSTAN

63

V.

BLM

DL
D. N. MacKENZIE

Yabanclarn kulana Krte gibi gelen bir konuma bii mi aslnda tek bir dil deildir. Daha ok ana grupta topla nabilecek, birbiriyle aka ilikili, ayn zamanda benzerlerin den ayrdedilebilecek nitelikte, uzaktan Bat ran Dilleriyle ilikili farkl Krt lehelerinden sz etmek gerekir. Leheler arasndaki Farklar uzakla gre deimektedir. Belirli bir uzaklkta farklar karlkl olarak sezilmez olur. Kuzey lehe grubunda, Trkiye, Ermenistan ve Azerbaycan SSC'de, Irak'n Musul Livas'nda (Bahdinan) ve buralara snr olutu ran blgelerle, Horasan ve Trkmenistan SSC'deki Krt kolo nilerinde konuulan diller yer alr. Bu lehelerin tmne Kur manci denilir, konuanlar da kendilerini Kurmanc olarak ad landrrlar. Grup iindeki alt gruplardan Dou ve Bat Kurmanci'den birer edebiyat dili tremitir. Merkez grubunuysa Erbil, Sleymaniye, Irak'n Kerkk Livas ile Pers Krdistan'na komu blgeler, Mahabad (Savuc Bulak) ve Sanandaj (no) leheleri oluturur. Bu lehelere genel olarak Krdi de nilmektedir. nceki Soran (Beyliinden) tr Soran de de nir. Sleymaniye ve Sanandaj leheleri, edebi diller olarak nem kazanmlardr. Kalan Krt leheleri, Sorani'nin gne yinde ve dousunda konuulan ve aralarnda Kirmanahi'nin
KRTLER VE KRDSTAN

1 65

byk olaslkla en byk yeri tuttuu kark leheler Gney grubu olarak snflandrlabilir. Bu lehelerden bazlar, rne in Leqqi, Lori Lehesi 'yle karm grnmektedir. Orta ve Gney gruplar arasnda Krte konuulmayan ve kylarnda melez lehelere rastlanlan adada Gorani hakimiyeti vardr. Dier Krt leheleri ran'da dank ve birbirinden kopuk bi imde yaayan Krt Kolonilerinde konuulmaktadr. Kuzey Krtesi'nin bilinen "ranca" fonetik kaytlar yle dir: aiu, aeiou, ptck, bdj (dj) g,fss (sh)x(kh), vzz (zh) y (gh), mn ir (arpmal) r (yuvarlak), hwy. Bunlara ou lehelerde "Arapa" q(k), h, c ve vurgulu t, , z fonemleri eklenmektedir, kuzeydou'da, belki Kafkas (Ermeni) etkisiyle p, t, (C), k ne fesli (h sesli) fonemleriyle/?, /, (c), k nefessiz (h sessiz) fonem leri arasnda fark bulunmaktadr. Kurmanci blgesinin byk ksmnda o, w'nun yerini srasyla u, almtr. Merkezi ve G ney lehelerinde v ile w arasndaki fark w lehine ortadan kal kar. Bu arada sert damak nsz / ve yumuak damak nsz t (bu Erbil 'de r ile akr) arasnda bir fark olduu grlm ve n harfi Sleymaniye ve dier gneyli lehelerde fonemik nem kazanmtr. Genelinde, Krte, Farsa'ya oranla, nl sonras duraklamalardan frikatiflere geerek daha byk bir fonetik gelime gstermitir. rnein: avlw (su), f (erce) ab;savlw (gece), f sav. nlleri izleyen nsz harflerin, zel likle di nszlerinin kaybolduu grlmektedir: bira (bira der), bradar; dan, dain "vermek", f dadan; sipi /beyaz, safid, sa (kpek), f sag, cya (da, f cakad. Fiillerin (mi'li) or talarnn sonlarndaki gelime de dikkat ekicidir: Kuzey 'de miri, Merkez'de mrdu, Gney'de mrdig (l), (kr. Merkez'de zndu, znu, Gney'de zng (canl), zinda) Krte'yi niteleyen tek bir tarihsel ses deiimi yoktur. Bu nun yerine bir lehenin Krte olduunu belirlemeye yarayan,
1

66

KRTLER VE KRDSTAN

daha sonraki dnemlere ait iki deiimin birleimi ve bir konservatif zellik vardr, viz. (I) -in-, -m-, -xm- > -v- (-w-), rne in navlw (ad), f nam; av/w (gz), f asm;tov/w (tohum), f tuxm, (II) ranca baharfler x->k-, rnein: ker (eek), f xar; ka ni (kaynak), P xani; krn/(sa\n almak), fxaridah; () ir. cy-> c- (dier bat Ir.>s-), rnein n (gitmek), f sudan. Krte di er Krte olmayan lehelerle ortak birok fonetik gelime gs termektedir. rnein z:d, zar- (bilmek): f dan-i s:h, asik (kara ca): f ahu, z:z, zin (kadn): f zan ; roz (gn), f ruz. Ancak dier lerinde Farsa'yla ortak deiim gsterir. rnein: y- > i-,jo, P jaw (arpa); hw->xw-, xwa, xo, fxwad, xud (kendi), -rd- > -I-(-t), palew-, f palay- /szmek. Birok niteliksel szlk esiyle ilintili bakldnda, bu farkl blgelere ait lehelerin, Fars a'nn, en yakn olmasa da yakn bir komusu olan proto-Krte olduklan grlr. Krte'nin Media dilinden geldiine dair henz salam kantlar yok. Gene de Kurmanc adnn Kurd'u "Median" Mada dan bir biimle birletirdii savunulmaktadr. Kuzey Krtesi'nde korunmu olan morfolojik zellikler, isim ve zamirlerde, hal (yaln ve dier haller) ve cinsin (eril ve diil) rnein, ez hatim "geldim", ama min xawnak dit "Bir d grdm"' (benim grld). Gney ve merkez Krte si'nde edebi biimlerinde hal ve cins kaybolmutur. Bu lehelerdeki, Kuzey'de olmayan zamir sonekleri genellikle hal tak snn ilevini grmektedir (rnek: min hatim "geldim", xawekm di "bir d grdm". Baz merkezi lehelerde en azndan agential yap grnr biimde gelimitir. Bunlarda fiil gvde sinin bazen iki sonla bittii grlmektedir. Biri yalnzca dolay l etkilenen ahs temsil eder. rnein xaw-m pewa dw-it "Senle ilgili bir d grdm" (it, ed-sin), da-m--n-e "o (-0" bana verdi (-m, ed. ben"im") 3. ahs zamiri -, oul -yan'n Farsa'daki -s ile kart oluuna dikkat etmek gerekir. Tm
KRTLER VE KRDSTAN
1

67

lehelerde belirsiz bir son ek vardr. Kuzey'de -ak, merkezde ve gneyde -ek ve yalnzca gney ve merkezin paylat (Goranca) -aka. Tm lehelerde, eitli biimlerde ortaya kan (idafa) relative zamir ve basit ba parac olarak nemli rol oynar. rnein: Kuzeyde xewneke xwe (gzel bir rya) mer kezde xaweki xo; kuzeyde xewna min dit (benim grdm rya); merkezde xawaka-y dim;. kuzeydouda relativ sistemi; kuzey ve merkez lehelerinde, zellikle oul durumda (kk Sryaniceye dayanabilir) -da -d -t eki alr. rnein: Merkezde (Mukri): pyawi da paa (paann adamlan); kuzeyde kuretxwe (kendi oullar). Ama, bu dou ran'daki Osetik, Soxdian gibi bir oulluk (durumu) deildir. Merkez ve Gney Krtesi; Kuzey lehelerinin aksine; imdiki zamann etken (aktif) zne sinin kknden yklemde, edilgen (pasif) bir znelletirme oluturulmutur. rnein: Kutn, -kuj (ldrmek); merkezde kuzran, kuzre; gneyde kujyan, kujye (ldrlmek).

KAYNAKA
A comprehensive list of ali studies and monographs on Kurdish to 1926 ib giveh ih Minorsky's (otherwise outdated) article on "Kurdish Language", in El1, II, 153 f. This is supplemented by a select bibliography in D.N. MacKenzie, Kurdish dialect studies 1, London 1961. Fuller, but uncritical, lists of relevant publications appear in Z. S. Musaelyan, Bibliografiya po Kurdovedeniva, Moscovv 1963, and S. van Rooy and K. Tamboer, ISK's Kurdish hibliograhy, Amsterdam 1968 ff. The follovving are most readily available: (I) History, D. N. MacKenzie, The origins of Kurdish, in TPhS (1961), 6886. (2) Grammars, dialect studies. D. N. MacKenzie, Kurdish dialect studi es. I; K. Kurdoev, Grammatia kurdskogo yazika (Krmandzi), Moscow-Leningrad 1957; Dj. Bedir Khan and R. Lescot, Grammaire krde (dialecte kurmandji), Paris 1970; C. Kh. Bakaev, Govor Kurdov Turkmenii, Moscow 1962; idem, Yazik Azerbayzanskikh Kurdov, Moscow 1965. (3) Dictionaries. A. Jaba and F. Justi, Dictionnaire kurde-franais, St. Petersburg 879; C. Kh. Bakaev, Kurdsko-Russkiy slovar', Moscovv 1957; T. Wahby and C.J. Ed
1
1

monds,
68

Kurdish-English dictionary, Oxford 1966.

KRTLER VE KRDSTAN

VI. BLM

FOLKLOR VE EDEBYAT

Thomas BOS
A. Popler Edebiyat ve Halk Edebiyat

Okul eitiminin az gelitii tm halklarda olduu gibi Krtlerde de szl edebiyat rnlerinde bir bolluk ve zengin lik gze arpar. Prof. O. Vilcevsky Krt Folkloru'nun "ar zengin" olduundan szetmektedir. Ayrca yabanc oryanta listler tarafndan derlenip yaymlanan kabark sayda birok belge vardr. Bu yaynlardan derlenmi bir listeyi aada ve riyoruz: A. Jaba, Recueil et notices et recits kurdes, St. Petersburg
1860;

E. Prym ve A. Socin, Kurdische Sammlungen, St. Peters

burg 1890; O. Mann, Kurdische u. Persiche Forschungen. IV. Die Mundart der Mukri, Berlin, I. 1906, II, 1909; H. Makas, Kurdische Texte (Mardin) (Krte Metinler), Leningrad 1926; B. Nikitine, Kurdish stories from may collection (Koleksi yonumdan Krte ykler), BSOS'de, IV (1926), s. 121-38;
KRTLER VE KRDSTAN
1

69

idem, Quelques fables kurdes d'animavc "Birka Krt Hay van yks", Folklore'da XL, (1929), s. 228-44; E. Lescot, Textes kurdes (Krte Metinler), I, Paris 1940, II, Beyrut 1942; Th. Bois, L'me des Kurdes al la lumiere de leur folklore (Folklorlarnn Inda Krt Ruhu), Cahiers de I'Est'te, Bey rut, no. 5 ve 6 (1946); S. Wikander, Recueil de textes kurmandji (Kurmanci Di linde Metinler), Uppsala-VViesbaden 1959; D.N. MacKenzie, Kurdish dialect studies (Krt Lehesi zerine ncelemeler), Londra 1961-2. Birinci Dnya Sava 'nin bitmesinden sonra Krtler de, ya llardan yararlanarak kendi folklor hazinelerini derlemeye ba ladlar. Bata,, 1932-1946 arasnda Hawar, Ronahi ve Roja N'da yaymlanan Emir Bedir Xanlar olmak zere, H. Cindi ve E. Evdal, Folklora kurmana (Kurmanci Folkloru), Erivan 1936, Cindi, Folklora krmancie, Erivan 1957 ve I. M. Resul, Adab-ifolklor-i krdi' deki (Krt Folklor ve Edebiyat) kapsam l aratrma. Lekolinevve, Badat 1970 bu almalardandr.1 Bu folklor zenginliinin ilk gze arpt alanlar ataszle ri, halk deyileri, bilmecelerdir. Krtler sohbetleri uyaklar ve ritmik cmlelerle sslemekten holanrlar ki, bu da gerek bir gzlem duyusunun varlna iaret eder. Ataszleri pratik bil geliin canl bir ifadesidir. Bunlardan binlercesi de yaymlan mtr. Aada baz yaynlarn listesini veriyoruz: E. Noel, the character of the Kurds as illustrated by their proverbs and popular sayings (Ataszleri ve Halk Deyileri nin izdii Krt Nitelii), BSOS'de, IV (1921), 79-80; D.P. Margueritte ve Emir K. Bedir Khan, Proverbes kurdes (Krt Ataszleri), Paris 1938;
1)

Th. Bois, Connaissance, s. 17-25.

1

70

KRTLER VE KRDSTAN

Lescot, Proverbes et enigmes kurdes (Krt Ataszleri ve Bilmeceleri), REI'de, IV (1937), s. 307-50, Textes kurdes, I, 189-237 'ye yeniden baslarak eklendi, Prampolini, Proverbi krdi (Krt Ataszleri), Milano 1963; MacKenzie, Some Kurdish proverbs (Baz Krt Ataszle ri), ran, JBIPS'de VIII (1970), s. 105-13; smail Heqi aweys, Qise-i peinan (Ataszleri), Badat
1933;

Maruf yawok, Hezar bej u pend, Badat 1930; Cegerxwin, Gotina peina, am 1957; M. Xal, Pend-i peinan, Badat 1957; Camii Kenna, Amthal kurdiyya, Halep 1957; O. Celfi, Mesela met'eloke cima'ta k' orda, Erivan 196971, 2 cilt;

O. Celfi ve C. Celfi, Kurdskie poslovici i pogovorki, Mos

kova 1972; J. Nebez, Sprichwrter und redensarten aus Krdistan, Mnih 1970; Cindi, Folklor, 1957, s. 249-81; Jardine ve Beidar'n gramerlerinde ve Mardukh'un szl nde (II, 1-86) de birok atasz ve zdeyi bulunmaktadr. arklar da ok sayda ve eitlidir: Dans sarklan, dilok, ak arklar, lawik, sava arklar, er ya da delal: baharda srlerin otlaklara gne elik eden arklar, sereh ya da gzdeki g srasnda sylenenler, pahizok; ninniler, lori; d n arklar, hevale ya da serezavano; yas arklar, in ya da qewil. Bu arklar Krt insannn gnlk yaantsna beikten mezara kadar eliketmekte ve ar alma temposunu hafif letmektedir. Hawar, Ronahi ve Roja n dergilerinde, (Cindi ve Evdal, Folklor, s. 342-474'te) yzlerce ark bulunur. Birka nemli kaynan listesini veriyoruz:
KRTLER VE KRDSTAN

171

Cindi, Folklora kirmance (Kurmanci Folkloru), s. 189-248; Rondot, Trois chansons kurdes ( Krt arks); Cahiers du Sud'de no. 274 (1945), s. 817-24; Nikitine, lapoesie lyrique krde (Lirik Krt iiri), Ethnographie'de, XLV (1945-50), s. 89-58; Mokri, Garan ya taranaha-yi krdi, Tahran 1951; G. Chaliand. Poesie populaire des Turcs et des Kurdes (Trk ve Krt Popler iiiri), Paris 1961; Cindi, K'lamed cmae'ta K'rdaye lirikie, Erivan 1972. Daha fazla bilgi iin yukarda sz geen mzik derleme lerine baklabilir. ykler ve anekdotlar (irok) bol ve hayal gcne dayal dr. Mucizeleri anlatan ykler insana gnlk yaamn dertle rini unutturur; anekdotlarsa espri doludur. Hicivlerde kiile rin, rakip airetlerin, dinsel liderlerin hatalar, Ortaa fabllerinin ruhunu andrr biimde eletirilir. Btn bunlarn dn da, Krtler kssadan hisseyle biten hayvan yklerine baylr. nemli baz yaynlarn listesini veriyoruz: M. Duiresne, Un conte krde de la region de Siirt (Siirt Yresinden Bir Krt Masal), JA'da (1910), s. 107-17; Nikitine ve Soane, The tale ofSuto and Tato (Suto ile Tato'nun Masal), BSOS'de, III (1923), s. 69-106; Nikitine, kurdish stories (Krt ykleri), a.g.e.' de, (1926),
s. 121-38;

Lescot, Textes (Metinler), I, s. 2-185; Cindi ve Evdal, Folklor, 1957, s. 161-88; M. Xiznadar, Aleman krdi and other Kurdish short stories (Aleman Krdi ve Baka Krt Ksa ykleri), Badat, 1969; A. Brunel, Gulasar, contes et legendes du Krdistan (Gulasar, Krdistan'n Masal ve Sylenceleri), Paris 1946; Joyce Blau, Trois textes defolklore krde (Krt Folklorun dan Metin), Etudes'de, Brksel, VII (1965), 29-50;
1

72

KRTLER VE KRDSTAN

U. Nebez, Kurdische Marchen und Volkerzahlungen,

NUKSE, 1972. Bu ksa rnler dnda, Krt folkloruna ait daha uzun ma sallar da vardr. Bunlar genellikle birbirine kartrlan farkl kategorilerde snflandrlrlar. Baz masallar, doast olay larla ilgilidir, Meme Alan1 Sevahace ya da Hozbek gibi. Bir blm, Zelixa Fatl, Leyla Mecnn, Syabend Xece, Zembilfro- (Sepeti), Xurid Xawe; irin Xonew, irin Ferhad, Faxir Stye, Manica Bijan tamamen pastoral bi imdedir. inde tarihsel bir yk anlatlan destanlara rnek olaraksa Dmdm, Julindi, Rstem, Darav, Cihangir ve Zendeheng' in servenleriyle daha sonraki dnemlere ait Nadir ve Topal, Meriwanh Oniki Atl, Abdul Rehman Baban ya da Ezdiner, Bedir Xan gibi servenler gsterilebilir. Tm bu hika yelerin eref pay, bugn giderek yok olmakta olan bir snfn, dengbij ya da profesyonel troubadourlara (saz airi, ak) ait tir. Btn bu metinler iin Mann, Socin, Cindi vb.nin derleme leri dnda, ayrca bir listeyi de aada veriyoruz: Bois, Poetes et troubadours au pays des Soviets "Sovyet lkelerinde air ve Troubadourlar", al-Machriq'te, LIII (1959), 266-99; bir ok yazardan, Kurdskie epiceskie pesni skazi, metinler ve evirileri, Moskova 1962; V. Minorsky, The Gran, BSOS'de, XI (1943), 75-103; O. C. Calilov, Kurdskiy geroiceskiy epos, Moskova 1967; O. F. Qazi, Mehr--Vafa, Tebriz 1966; A. Ayyubian, irike krdi, Tebriz 1961; idem, irike Xec Siyamend, Tebriz 1956; Piremerd, Diwanzde siware Meriwan, Sleymaniye 1935; Giw Mukriani, Zembilfiro (Sepeti), Hewler 1967; M. Mokri, La leende de Bizan- Manija, Paris 1966, idem, Le chasseur de Dieu et le mythe du Roi-Aigle, Wiesbaden 1967;
2) Lescot, Textes, II, s. 2-369.

KRTLER VE KRDSTAN

73

K. A. Bedir-Xan ve A. de Falgairolle, Le Roi du Krdistan.

Roman epique krde, "Krdistan Kral. Krt Epik Roman", Gap, K. A. Bedir-Xhan ve Herbert Oertel, Der Adler von Kr distan, "Krdistan Kartal", Postdam 1937; Cegerxwin, Serpehatiya Resiwe Dari, am 1956; J. Blau, Le Krde de Amadiya et du Djabal Sindjar, "Amadiyeli ve Cebel Sincarl Krtler" doktora tezi, Paris 1973.
B. Yazl ve Szlt Edebiyat

Krtlerde cahil bir kitlenin yan sra, her zaman yksek eitimli bir aydn elit kesim de olmutur. Krt bn el-Esir (l. 630/1233)3 bu olguya deinmekte, erefname ya da Hacc Halifa (1658)4 gibi dier kaynaklarda da bu kesimden ska sz edilmektedir. Bunlara, Bitlis Beyi Abdal Han'n muhteem ktphanesiyle karlayan Evliya elebi'nin gezi notlarndaki (1682) hayranlk dolu anlatm eklemek gerekir.5 Yazk ki bu yazarlar yaptlarn, nllerin biyografilerini kaleme alan bn Xalikan (l. 681/1282) ya da tarihi ve corafyac Abu'1-Fida (672-732/1273-1331) gibi, zellikle hukuk, teoloji ve tarih alannda Kuran Dili olan Arapa'da ya da eref Han Bidlisi'nin History of the Kurds or S haraf-nama' da (Krtlerin Ta rihi ya da erefname) (1005-1596/7) ve ilk Osmanl tarihi olan Het Behit'in "Sekiz Cennet" yazar Bitlisli dris Hakim'in (l. 926/1520) yaptklar gibi Farsa vermilerdir. Trk dilinin byk airi Fuzuli (l. 963/1556), ada sosyolog Zi3) Kamil, IX, s. 7-8. 4) Adnan Advar, La science chez les Turcs ottomans, "Osmanl Trkleri'nde Bilim", Paris 1939, s. 92, 106. 5) A. Sakisian, Abdal Khan, seigneur krde de Bitlis au XVII siciecle et ses tresors, "17. yy'da Bitlis Krt beyi Abdal Han ve Hazineleri", JA 'da, CCXXIX (1957), s. 253-76.

74

KRTLER VE KRDSTAN

ya Gkalp gibi Krt'tr.6 Bugn bile Arapa yazan birok a ir, El-Zahawi (1863-1936), airlerin prensi Ahmed evki (1868-1932), El-Resafi (1875-1945) ve sosyolog Kasm Emin (1865-1908), romanc El-Aqqad (1889-1964), Muhammad Teymur (1892-1921) ve kardei Mahmud (do. 1894) hep Krt kkenlidirler. Muhammed Merdux Kurdistani, Raid Yasimi ve nsan Nuri gibi Farsa ya da M. N. Dersimli ve A. Yamulki gibi Trke yazan tarihiler de Krt'tr. Eski yazarlar nasl anadilleri Krte yerine Arapa, Farsa, Trke gibi b yk slam dillerinde yapt vermilerde, bugnk gen yazar kua da ngilizce, Franszca, Almanca gibi Avrupa dillerin de hatta zellikle Ermenistan'da Rusa ve tabii Ermenice yaz maktadrlar. Gerekte Krtler her zaman okdilli ve oktrl yazarlar olmulardr. Ayn yazarn bir yandan iir yazarken, te yandan tarih, fen ve insan bilimleri ya da gazetecilik ala nnda boygsterdii grlebilmektedir. 1860'ta A. Jaba,7 hepsi de Hakkari kkenli olan ve Kur manci lehesini kullanan sekiz airden bahseder. Aradan bir yzyl gemeden, 1952'de Ela-Din Sicadi Badat'ta History of Kurdish literatre ', "Krt Edebiyat Tarihi" yaymlar. 634 sayfalk byk bir ciltten ibaret bu yaptta yazar Krdistan ve Krtler zerine bir giriten sonra (3-66), Krt edebiyatnn ge irdii evreler ve biimleri (69-146) zerine bilgi vermekte, ardndan yirmi drt air zerine etrafl bir aratrma sunmak ta (147-534), bunu 212 baka yazarn listesi izlemektedir (535-58). Bu yaptta bile yazar kendini ran ve Irak'n hayat ta olmayan airleriyle snrlamtr. O zamandan beri iki al ma daha yaymlanmtr. Bunlardan biri Maruf Xiznedar," di6) J. Deny, RMM'de, LXI (1925), s. 3. 7) Recueil de notices et de recits kourdes, s. 3-11. 8) Essay on the history of contemporay Kurdish literatre' ', "ada Krt Edebiyat zerine Denemeler", Rusa, 1967, s. 232.

KRTLER VE KRDSTAN

75

geri de zzeddin Mustafa Resul 'dr.9 Ayrca Jaba'dan bu yana Krdoloji'nin geliimini gsteren ve Bat'da pek az bilinen bu oryantal edebiyat zerine bilgimizi tamamlayan baka al malar da vardr.
1.

Kkenler ve Klasik Dnem

Jaba, yaptnda, ilk airlerin 15. yzylda doduunu bil dirmektedir: Eli Heriri (1425-95), ex Ehmed Niani ya da daha ok bilinen adyla Melaye Cziri (1407-81) ve Mele Ehmede Bate (1414-95) dolaysyla adatrlar. Feqiye Teyran lakapl Mksl Mir Mihemed'in onlardan da nce yaad sanlmaktadr (1307-75). Btn bu tarihler dzeltilmi ve yer li yerine konulmutur. Nitekim D. N. MacKenzie Mel-e Ciziri and Faqiye Teyrn adl makalesinde10 ebced hesabna da yanarak Melaye Ciziri'nin 1570-1640 arasnda, rencisi Feqiye Teyran'nsa 1590-1660 arasnda yaadn gsterir. Bunlardan en nls, Hafiz (l. 791/1389 ya da 792/1390) ve Cami'den (817-98/1414-92) sonra yaayan ve > /Van'ndan bugne 2.000'in zerinde dize kalan, kitlelerden ok, eyhler ve mollalar arasnda tannan Melaye Ciziri'dir. Bu zor metin, Krdistan'daki Kur 'an okullarnda her zaman okutulmakta dr. Divanda Pers Sufizmi egemendir. Diwan, M. Hartmann tarafndan Das kurdische Diwan des Schech Ahmed, "eyh Ahmed'in Krte Divan" adyla 1904'te Berlin'de fotokopi olarak baslm; Muhammed efik Arwasi Heseniye tarafn dan 1340/1922'de stanbul'da; Qedri Cemil Paa tarafndan Hawar 'da (no.35-57,1941-3), Diwana Mele adyla latin alfa9) Realism in Kurdish literatre' dur "Krt Edebiyatnda Gerekilik", Arap a, 1968, s. 236.
10) Yad-nama-yi

nani-yi Minorsky' de, Tahran 1969.

76

KRTLER VE KRDSTAN

besiyle ve eksik olarak da yaymlanmtr. Bunlardan baka, en iyi bask, eyh Ahmed bin El-Mele Muhammed El-Boxti el-Zvngi'ninkidir." Bu, sesli harflere de yer veren metinde her iki dizede bir satrlarn altnda Arapa kelimesi kelimesi ne eviri, genel bir eviri ve mistik yorum verilmektedir. Me laye Bate ise zellikle,12 Mewld'uyla nldr. Ustas Ciziri'nin lm zerine bir at yazan Feqye Teyran, ayn za manda birok yaptn, zellikle de M. B. Rudenko tarafndan Rusa'ya (Moskova 1965) ve Q. F. Qazi tarafndan Farsa'ya (Tebriz 1967) evrilen History of ayx San'an'n "eyh San'an'n Hikyesi" yazardr. Jaba'da szedilen bir sonraki air kuann nde gelen ad, Bayezid'de yaam olan, nl Krt ulusal destan Mem-Zin'in yazar Ehmede Xani'dir (1650-1706). Tekrar tekrar baslan bu yaptta air, Meme Alan (R. Lescot tarafndan 1942'de Beyrut'ta ve N. Zaza tarafndan 1957'de am'da ba sld) adl halk destann alp klasik edebiyat kurallarna gre ve biraz daha slami zellikler katarak yeniden yazmtr. 2655 beyitlik bu iir Krt milliyetiliinin destan saylabilir. Bata Almanca, Franszca, Rusa, Rumence, ngilizce, Erme nice, Arapa olmak zere birok dile evrilen Meme Alan halk destan gibi Mem- Zin klasik iirinin de saysz basks var dr: stanbul 1338/1920, Halep 1947, Hevvler (Erbil) 1954; Hejar tarafndan Mukri iin eviri (Badat 1960); Rusa evi risiyle M.' B. Rudenko, Moskova 1962; M. E. Bozarslan'n Trke evirisiyle Gn Yaynlar, stanbul 1968. Birok yazar bu iki destan birbirine kartrmaktadr. Ehmede Xani, Trk e, Arapa ve Farsa yazd birok nazmdan baka, uyakl
1
1

) El- A kd El-Cewheri fi

sharh Divean El-ex El-Ciziri,

cilt, s. 943, Kamili,

1377/1958
12) von Le Coq,

Kurdische Texte (Krte Metinler), Berlin 1903.

77

KRTLER VE KRDSTAN

Arapa-Kte szlk olan Nbuhar'm (lk meyvalar) da ya zardr (ed. Yusuf Ziyaeddin, el-Hediyye el-Hamidiyye fi 'lughati El-Kurdyya, stanbul 1310/1892, 279-97 (Krte-Trke szlk, yeniden dzenleyen ve Trkeye eviren Mehmet Emin Bozarslan, ra Yaynlan, Kasm 1978, stanbul) ve bir de Le Coq'un, tpk basm.13 Bayazid Okulu'nda rencisi ve ardl olan smaile Bayazidi (1654-1709) de ardnda birok Krte iir ve bir Kurmani-Arapa-Farsa szlk olan Gulzar' (Glbahesi) brakmtr. 18. yzyla gelindiinde erif Xan'dan (1682-1748) sz etmek gerekir. Hakkarili Emirler Slalesi 'nden gelen Culamergli bu yazar, Kurmanci ve Farsa nazm trnde birok yaptn sahibidir. Ayrca Bayazidli Murad Xan (1736-78) da birok lirik iir brakmtr. Ayn dnemde, ancak Erdelan Valilerinin ya da Hewraman Sultanlarnn saraylarnda Goran Lehesi 'nde lirik ve dinsel yaptlar veren bir airler grubundan behsedilir. Ehmede' Texti (1640'a doru) ve Minorsky'ye gre daha sonra yaam olan (l. 1760) ex Mistefa Besarani (1641-1702) bunlardandr. Minorsky haklysa bu air, Salavvatnama 'nin yazar Xanay Qubdi ve Mahzni'yle (1783 'e doru) ada olmaldr. 19. Yzylda yaam ve iki dnya sava arasnda yaptla r baslm btn airleri burada anmak olanakszdr. Bunlarn adlar ve yaptlannn listesi Xiznedar'da (218-20) ve Resul'da (228-32) bulunabilir. Goran Lehesi'nde yapt veren airler zerine Minorsky'nin The Gran adl makalesi nerilebilir. Bazlar ise Sucadi'nin History of Kurdish literatre' mda eg. 247-76 (Krt Edebjyat Tarihi), daha etraflca incelenmitir. Farkl yazarlarda tarihlerin her zaman akmadna dikkat
13)

Kurdische Texte, (Krte Metinler),

I, s. 1-47.

78

KRTLER VE KRDSTAN

edilmelidir. Krt airlerin kendilerine taxallu ya da takma ad semekteki zevkleri ilgi ekicidir. Tamamen dinsel kkenli 19. yzyl airleri arasnda n s ray ok yer gezen, Krte, Farsa ve Arapa nazm trnde yaptlar veren ve Krte Divvan' 1931 'de Badat'ta, 1962'de de Erbil'de baslan Nali (1797-1855) alr. Ayrca, liriklikleri yurtsever duygular uyandran Salim (1800-66), ve Krdi (1803-49); Sufi kuramlar aklayan (Sleymaniye 1922) Nakbendi Mehwi (1830-1909) ve benzer almalan Hewler'de (1951-61, 2 cilt) baslan Mirza Rehim Wefa'i (183692) nemli yazarlardr. Yzyln sonundaki en byk airlerse, yurtsever iirleriyle genleri hl heyecanlandrabilen (Hewler, 1953, Badat 1960), ex RzaTalebani (1842-1910) Haci Qadr Koy i (1815-92); bugn de popler olan ve gele neksel formlar kullanarak Sufi temalar zerine Krte, Fars a ve Trke nazmlar (ed. Badat 1938),14 1862-1917 ylla rnda yaam olan Edeb, Evdla BegMisbah El-Diwan (18621917) ise zevkli ve romantik bir airdir.15 Burada edebiyatta rol oynam kadnlardan da bahsetmek yerinde olur: Erdelanl Mah eref Xanm (1800-47), Diyarbekirli Sira Xanm (1814-65) ve Benvarili Mihreban (1858-1905).
2.

Modern a

Birinci Dnya Sava'nn bitmesi Krt Edebiyatna bugn de srmekte olan bir g verdi. Bunda gen yeteneklerin iir lerini yaymlayan ve ulusal, toplumsal konulardaki dnce lerine yer veren ok sayda gazete ve derginin rol byktr.
14) C. J.
15)

Edmonds, A Kurdish lampoonist: Shaikh Riza Talabani, JRCAS'da, XXII (Ocak 1935). Diwan ed. H. H. Mukriani, Revandz 1936, ed. Gew Mukriani, Hewler 1960, baslmam iirler ed. M. Xiznedar, Badat 1970.
79

KRTLER VE KRDSTAN

1920 'de balayp gnmze uzanan bu yeniden dou ha

reketinin airleri arasnda seim yapmak gtr. Sleymaniye'nin, yani Krdistan Irak'nn gerek baken tinin entellektel aydnlnda ilk szedilmesi gereken, Piremerd, "Yal adam" lakabl Haci Tewfiq'tir (1863-1950). Ger ek bir aydn, yorulmak bilmez bir gezgin, bir gazeteci olan Piremerd, yaamnn son yllarn kendisini taparcasna seven gen Krtlere lkelerinin gzelliini, dillerini, tarihlerini ve edebiyatlarn tantmaya adamt. ileke Faiq Abdallah Bekes (1905-48) genlii yreklendirmi, onlara almay ve incelemeyi tlemi, yurt sevgisi ve iyilik akn yceltmiti. Abdallah Mihemed Ziwer ise (1875-1948) doay ve yur dunun topran lirik ve duygusal bir biimle ilemiti. ada Krt airlerinin en byklerinden olan Abdullah Sleyman Goran (1904-63), yaam ve dnceleri asndan zgrle tutkun olduu gibi iirde de serbest nazm trnn savunucusu ve uygulaycs olarak klielemi biimleri ve klasik vezni tercih etmiti. lerici dnceleriyle toplumsal arpklklar eletirirken liriklikten de uzaklamamt. Qani Mihemed Sex Abdul Kerim (do. 1900), 1951'den 1955'e ka dar, her biri ok sevdii Krdistan ' bir baka ynyle akla getiren saysz kk kitap yaymlad. Irakl Krt airler ara snda ayrca, Ehmed Muxtar Caf (1897-1935; Sleymaniye, 1960), Hamdi (1878-1936, Badat, 1958), daha gen kuak tan Abdul Wahid Nuri (1903-44), Dildar (1918-48, Diwan, Hewler, 1962) ve baz Krtlerin kendilerinden saydklar 5./11. yzyl yazan Baba Tahirin Quatrains'ini "rubailer" 1957'de yaymlanan 1920 doumlu Dilzar saylabilir. ran'da Mahabad Cumhuriyeti srasnda iki gen yurtsever air n plana kar: M. Hemin ve zellikle de resmi air olan Abd al-Rahman Hejar (do. 1920). Bu ikinci airin, Alekok
1

80

KRTLER VE KRDSTAN

(Tebriz 1945) gibi, yurt ve zgrlk akn ileyen binlerce i iri yaymland. 1958'de nazm eklinde yklerinden oluan bir derleme ve Beiti seremer lasayi sag mangesew adl Kpek ve Ay komedisi basld; K. R. Eyyubi ve I. A. Smirnova'nn Kurdskiy dialekt Mukri (Krte'de Mukri Lehesi) ad l kitabnda (Leningrad 1968) zyaam yksnn bir zeti (142-85) ve birok iiri (185-222) yer ald; ayrca Hayyam'n Rubailerinin bir evirisini (Beyrut 1968) yapt. Kurmanci lehesinde yapt veren airler arasnda serbest na zm trnde rnler veren romantik Kmuran A. Bedir Xan ve daha da nemlisi, Diwane Cegerxwin (am 1945) ve Sewra Azadi (zgrlk Sava, am 1954) gibi iki bayaptn yazar Sexmus Hesen Cegerxwin (do. 1903) dikkati ekerler. Son de rece enerjik ve yurtsever bir air olan Cegerxwin genliin ei timine nem verilmesini ve Krtlerin birlemesini tlemekte ve ulusu grlerin de tesine giderek radikal toplumsal re formlar istemektedir. Birok iirinde klasik biimlerde sadk kalmakla birlikte daha modern yntemleri de ustalkla uygula maktadr. iirleri uyak asndan ok zengindir. Suriye ve Tr kiye Krtleri arasnda da tannmakta ve sevilmektedir.16 Btn bunlarn tesinde en byk yenilik Sovyet Ermenistan'nda Kurmanci' yi de ieren Krt edebiyatndaki canllk tr. Bu alann ncleri daha ok tanmlar gerei cahil olan ve Trkiye'den daha iyi bir ortama gen yal Yezidilerdir. Ne slam kltryle ne de kendileri dndaki Krt dnyasnn eitimli sekin tabakasyla en ufak bir ilikisi olmayan bu in sanlarn yaptlar genellikle ideolojik kkenli olmakla birlikte doal bir ustalk rneidir. Bu airler klasik prozodiyi (nesir) bir yana brakmlar ve sadelie nem vermilerdir. iirlerine
16)

Ordixane Celil, Poesia Cegerxwin bajarvanie, "Cegerxwin'in toplumsal konulu iirleri", Erivan 1966.
181

KRTLER VE KRDSTAN

ok ey kazandran bu zelliin yan sra liriklikten de uzak deildirler. Casime Celil (do. 1908) ve zellikle duygusal yn ar basan Mikaile Reid (do. 1925) gibi aile sevgisi ve doann gzellii zerine dizeler yazarlar. Baz iirlerinde toplumsal telkinler vardr. Szgelimi, Etare ero (do. 1906) birok drtlnde kadn zgrl konusunu iler. Usve Beko (do. 1909) feodal smry yerer. Qaaxe Murad (do. 1914), VVezire Nadiri (1911-47) ve Emng Evdal (190664) ise zgrlk savann kahramanlk dolu gnlerini hatrla trlar. Ayrca Hecye Cindi (do. 1908) ve sevilen halk desta n Syabend Xece'yi yeni bir biimde ele alan (1959) Sov yetler Birlii'nin kahraman Sement Syabend'i (do. 1908) de burada anmak gerekir. Daha gen kuaktan retmen Karlene aani ise zellikle fabller yazmtr. Hepsi de zengin Krt folklorundan g alan, Erivan basml Riya Taze, birok antoloji, bunun yansra saysz kk kitapk Sovyet Ermenistan'nda yaayan bu Krt airleri dnyaya tantmtr. Dzyasnn, Krt edebiyatnda grlmesiyse ancak 1920 ylna rastlar. Krt edebiyatlar, entellektel ufku genilet mek ve kelime hazinesini geliim ve modernleme izgisinde gelitirmek amacyla yabanc yazarlarn yaptlarn, en azn dan blmler halinde evirmilerdir. Suriye ve Lbnan'da Franszca'dan, Irak'ta ngilizce ve Arapa'dan, ran'da Fars a'dan, Sovyet Ermenistan'ndaysa Rusa ve arlkla Erme nice'den eviriler yaplmtr. Ayrca, Shakespeare'nin oyun larndan "The Tempest" (Frtna) Jamal Nebez tarafndan (Badat 1957); Voltaire'nin yklerinden "Zadig" Mohammad Eli Krdi tarafndan (Badat 1954); Victor Hugo'dan "Gavroche" ve Daudet'den "Les etoiles" ya da Anatole France'tan blmler Zaza tarafndan evrilerek potansiyel Krt okuyucusuna sunulmutur. C. Nebez Gogol'n'"77e cloak"m
1

82

KRTLER VE KRDSTAN

da evirmitir (Badat 1958). Ancak Rus yazarlarnn, Pukin, Gorki, Tolstoy ya da Lermontov, tabii Lenin ve Stalin'in ya da Abovian, Toumanian, Isahakian vb. gibi Ermeni yazarlarn asl evirmenleri Sovyet Krtleri'dir. Bu evirmenlerden bahcalar, C. Celil, H. Cindi, E. Evdal, Q. Murad, N. Esed ve T. Murad'dr. C. Celil, E. Evdal, Nadoye Xdo Mehmdov ve birok yazar da yaptlannn ounu Ermenice yazmlardr. Irak'taysa bilimsel poplerletirmenin birok rnei Krt e'ye evrilmitir. rnein Dr. Haim Dxrmaci ve Naci Ebas ilk ngiliz gezginlerinin Krdistan notlarn evirmilerdir. Roman, saf edebiyat anlamnda Krt zihniyeti ve sanatna en uygun den tr gibi grnmektedir. Hawar Dergisinde Nuredin Zaza'nn (4. 1919) yklerini ya da Mistefa Ehmed Boti'nin dzyaz fabllerini okumak mmkndr. Qedri Can, (do. 1918) yklerinde dinsel kadercilik ve feodal s tnlk konularn iler. Bu arada yeri geldiinde ok gzel i irler yazmakla birlikte sade, dorudan ve gzel stiliyle dou tan bir ykc olan Osman Sebri'yi de (do. 1909) unutma mak gerekir. Aydn kesimi daha kalabalk olan Irak'ta tarih ayrcalkl bir alandr. ok verimli bir yazar olan Huseyn Huzni Mukriani'nin ya ptlarndan bazlar unlardr: The history of the Kurdish emirates (Krt Emirliklerinin Tarihi), 1929-31, Famous Kurds (nl Krtler), 1931, The Soran emirs (Soran Emirleri), 1935, The Kurds and Nadir ah (Krtler ve Nadir ah), 1934, The Zend Kurds (Zend Krtleri), 1934, Mukriani Krdistan or Atropatene (Mukriyani Krdistan ya da Atropatene), 1938.
KRTLER VE KRDSTAN
1

83

Mihemed Emin Zeki (1880-1948) ise; Summary of the history of the Kurds and Krdistan (Krt ve Krdistan Tarihinin bir zeti, 1931); History of the Kurdish states and emirates in the slamic period (slam Devrinde Krt Devletlerinin ve Emirliklerinin Tarihi, 1938); History of Sulaimani and its district (Sleymaniye ve ev resinin Tarihi, 1939) Kurdish celebrities and Krdistan I-II (Krt nlleri ve Krdistan, 1945-7) adl yaptlar yaymlamtr. Refiq Hilmi (l. 1961) Anlannn yzer sayfalk fasikller halinde yaymna 1956'da balam ve onlar A recollection, Southern Krdistan, the revolutions of Shaykh-Mahmud (Gney Krdistan, eyh Mahmud'un Dev rimleri, Bir Derleme) bal altnda toplamtr (henz ta mamlanmad). Krt gramerinin (1929, 1956) ncs olan Tewfiq VVehbi ayn zamanda, Yezidiler (1962) ve Krtler ve Dillerinin Kke ni (1965) zerinde aratrmalar yapan bir tarihidir. Edebiyat eletirisi ise Yns Resul ve Dldar Kamuran ve zellikle dergilerde ve antolojilere yazd nszlerde eski ye ni birok airi tantan Maruf Xznedar ile balar. Xznedar, History of Kurdish Literatre''dan (Krt Edebiyat Tarihi) ba ka Ke qafiyet le i'ri krdi da (Krt iirinde l ve Uyak) adl bir yapt vermitir (Badat 1962). erefname'yi 1957'de Arapa'ya eviren Cemil Bendi Rojbeyani zellikle Zengene, Kalhr ve evre airetlerin air ve yazarlaryla ilgi lenir. Aladin Sucadi History f Kurdish Literatre (Krt Ede biyat Tarihi, 1952), Researches on Kurdish literatre (Krt Edebiyat zerine Aratrmalar, 1968) Value of knowledge' (Bilginin Deeri, 1970) yazmakla kalmam, felsefe, inanlar
1

84

KRTLER VE KRDSTAN

ve tarihle rl edebi ykler ve anekdotlardan oluan bir derleme Necklace ofpearls (nci Gerdanlk, 1957-72) ve Journey in Krdistan (Krdistan Seyahati, 1958) adl kitaplar da yaymlanmtr. Son olarak edebiyat ve folklor alanndaki yaptlaryla (1968) tannan zzeddin Resl'dan (do. 1935) bahsetmek gerekir. Irak'ta da birok yazar, gazeteci ve militan, nazm ya da dzyaz trnde yazdklan derleme ve makalelerde mirastan mahkum braklmann toplumsal nedenleri zerine dncele rini akladlar. Bu yazarlara rnek olarak The companion of the children (ocuklarn El kitab) 1948, The Kurdish woman (Krt Kadn) 1958, The new life (Yeni Bir Yaam) 1960, gibi kitaplarn yazar ekir Fetah; Misery (Sefalet) 1959, ve gaze telerdeki makaleleriyle brahim Ehmed (do. 1912) ve Uncle Omar (mer Amca) 1954, The tranquil lake (Durgun Gl) 1957, ve The path ofliberty (rgrlk Yolu) 1954, adl kitap laryla Miherem Mihemed Emin (do. 1921) verilebilir. Sovyet Ermenistan'ndaysa Riya Taze'de sk sk sert iir eletirileriyle gen edebiyat eletirmenleri grlr. Bunlardan Mkaile Reid, zellikle Emenke Serdar ve Ordixane Celil nemli eletirmenlerdendir. Ordixane Celil' in Cegerxwin, Dimdim, ataszleri zerine kitaplar ve folklor konusundaki makaleleri ustalnn kantdr. Aynca, yaymlanm iirleri (1954) ve bir tr destan olan Teli Hamza's (1963) vardr. Ge ne de dzyaz trnde yapt verenler airlerden daha azdr. D alanna, hatta tarihe bile fazla girmezler. Bununla birlik te yazdklar, byk ounlukla, gemite Trkler zamannda katlandklar ackl yaamdan yola kar ve bugnk toplum sal canlan ele alr. Balarn en deneyimli ve en verimli ya zarlar olan Ereb emo (do. 1898) eker. Son derlemesi, i vane Krd'n (Krt oban) 1935, yeniden ev. ve bas, BeyKRTLER VE KRDSTAN
1

85

rut 1946, gzden geirilmi bir yorumu olan Berbang' (a fak) 1958, ele ald Berevok'tur (Erivan, 1969). Bu kitapta, kk bir oban olarak geen yaamn, airetlerin ilgin olaylarla dolu yaantlarn ve buralarda komnizmin yeer mesini gzel ve sade bir dille anlatr. Aynca Jyana Bexteyvar' (Mutlu Yaam) 1959, ve buna ek olarak yazd, Krt lerin Sovyet rejimi altndaki yaantlarn anlatt baslmam Hpo'su vardr. emo bir deDmdm' (1966) yaymlam, bu kitabnda da nl destann romantik bir yorumunu vermitir. Ayn zamanda, birok Rusa gazetede Krtlerle ilgili toplum sal ve tarihsel konulara deindii saysz makalesi yaymlan mtr. Eli Evdal-Rehman da benzer konularda, Xate Xanm (Bayan Xate), 1959, Gnde Merxasan (Kahramanlar Ky) 1968; Rehim Gazi ise, ranl Krtlerin Trk ve ranl baskc lara direnilerini anlatan Hyarbn (Uyan) 1960 adl kitap lar yazmlardr. Btn bunlardan anlalabilecei gibi Krt edebiyatnda Batl anlamda bir roman henz yazlmamtr. Krt yazarlar, Irak'ta bile daha yeni trlere rabet etmektedirler. Ayn durum tiyatro konusunda da geerlidir. Ermenistan'da balangtan beri W. Nadiri 'nin Reva Jine'si (Kz Karma) 1935, A. Mirazi'nin Zemane uyi'si (Gemi Zaman) 1945 ve daha sonraki dnemde smaile Duko'nun Zewaca be dl'i (Aksz Evlilik) 1964, gibi abalar grlmtr. Tm bu oyunlarn ortak tema s gemi alarn geleneklerine kar mcadeledir. Irak'ta da Burkan ' Ki Qutebxane (Kz ve Okul) 1956 ve Jiri'nin Av ret niwite (Kadn ve Tlsm) 1956 adl oyunlar okullarda oynanmaktadr. Emin Mirza Kerim'in komik oyunlarnda eletirel temalar vardr. 1953-4 yllarnda Goran, kartt Jin gazetesinde, bugnk toplumun hatalarna kar bir kan dava s gden The poor man s dream "Fakirin D" ve The voice
1

86

KRTLER VE KRDSTAN

of death (lmn Sesi) gibi oyunlarn da ieren manzum

oyunlar yaymlamtr. Xalid Delairin Four martyrs'i "Drt ehit" 1959 ise vatanseverlik temalarn iler. Cemal Abdul Qadir Baban be perdelik manzum bir oyun olan Nuruz' w (1960), Zeki Ehmed Henari ise The fate of the oppresor Dahak' (Zorba Dahak'n Kaderi), 1960 yazmtr. Burada, stan bul'da yaymlanm olmas nedeniyle dikkati eken, Musa Anterin (do. 1920) Brina re (Kara Yara) 1965 adl oyunu na deinmek gerekir. Yazar yaptnda, Trkiye'deki Krt ky lsnn sefalet ve unutulmuluunu yanstmaktadr.17

KAYNAKA
'Ala' al-Din Sucadi, Mijo-i adah-i Krdi, Baghdad 1371/1952; Maruf Xaznedar, Ocerk istorii sobremenoy kurdskoy literaturi, Moscow 967; 'Izz al-Din Rasul, al-Waki'iyyafi 'l-adab al-Kurdi, Sidon-Beriut 1967; Celadet Bedir Xan, Klasiken me an sahir u diben me en kevin ("Our classics and our anci ent poets and men of letters"), in Hawar, 33 (October 1941), 522-30; Th. Bo is, Coup d'oeil sur la litterature krde, in Mashriq, XIIX (1955), 201-39;
1

idem, Les Kurdes: histoire, sociologie, litterature, folklore, in ibid., HI (1959), 101-27, 266-99; idem, Bulletin raisonne d'etudes kurdes, in ibid., VIII (1964), 527-70; Emin Feyzi, Encmen Ediban-i Kurd, collection of Kurdish literary works, stanbul 1920; Eli Kemal Bapir, Guldeste-i i'a-i haw' esrim ("A bouquet of ny contemporary poets"), Sulaymani, 1939; Ab

dal Kerim Hekezi, Komela i'ir- sa'iran-i krdi ("Collection of poems of Kurdish poets"), Baghdad 1938; Refiq Hilmi, i'ir edebiyat-i krdi ("Kur dish poetry and belles-lettres"), Baghdad, I, 1941, II, 1956; Kerim areza, Kye a iran' ("Poets of Koy"), Baghdad 1961 ; 'Abd al-Salam Hilmi and 'Abd al-Madjid Lutfi, Nazarat fi 'l-adab al-kurdi, Baghdad 1945; Maruf Xznedar, Aghani Krdistan ("Songs of Krdistan"), Baghdad 1956; Cesime Celil, E'frandne wisk are krmanca sovetie ("Works of Soviet Kurdish writers"), Erivan 1948; Nivisark'are krmanca sovetie, Erivan 1954; idem, Nvisark' ared k' rdaye sovetie, Erivan 1957; Kaaxe Murad and C. Celil, Efrandined nvisk'ared k'rded Ermenistaneye sovetie ("Works of Kurdish writers of Soviet Armenia"), Erivan 1961.
17) Krt

tiyatrosu iin bkz. Azad Kardo, The Kurdish stage (Krt Sahnesi), Th'' Kurdish Journal' da, 11/3-4 (1965), s. 13-5.
87

KRTLER VE KRDSTAN

C. Krt Basn

Basn bir halkn ulusal ve kltrel yaamnda temel bir yer tutar. Bu adan bakldnda Krt basnnn geliiminin ve geirdii deiimlerin Krtlerin siyasal evriminin bir gster gesi olduu grlr. 119 kaytl gazete ve derginin dzenlilii deiken olduu gibi bir ksm da ok ksa mrldr. Basm merkezleri stanbul'dan Irak'n Badat, Sleymaniye, Hewler, Kerkk, ran'nsa Tahran, Mahabad, Tebriz gibi kentleri ne hatta am ve Beyrut'a tanmtr. Bu gazeteler oklukla iki dilde yaymlanmaktadr. Byk bir blm, dil, folklor, Krt toprandaki gelenekler, ayn zamanda Krt tarihi ve corafyas zerine deerli ve tkenmez bir kaynaktr. Bu ya ynlarda eski ya da ada airlerin saysz iirini ve edebiyat eletirisinin gzel rneklerini grmek mmkndr. Gen ye tenekler ilk rnlerini buralarda gzler nne sererler. lk Krte gazete olan Krdistan 1898 'de Kahire 'de Midhet Bedir Xan ve kardei Abd al-Rahman tarafndan kuruldu. Ardndan Cenova ve Folkstone'a (31. saylar) tand. 1970'li yllarda Kemal Fuad tarafndan Badat'ta yeniden basld. s tanbul'da 1912'de aylk olarak Roja Kurd (Krt Gn) yayn hayatna atld, sonradan ad Krt Gnei'ne evrildi (3 say). 1916'da Sureya Bedir Xan, Trke olarak ve "Krdistan Kltlerindir" sloganyla haftalk Jin'i yaymlad. Ayn zaman da, gene stanbul'da haftalk Kurdistan' (1917-18) kartt (37 say). Krt basn, iki sava arasnda (1920-45) tam anlamyla ge lime olana buldu. Sleymaniye 'de 1920-2 arasnda Pekevvtn (lerleme) 118 say; 1922-3 yllarnda Roje Krdistan (Krdistan Gnei) 15 say, Badat'ta 1973'te Camal Xznadar tarafndan yeniden basld); haftalk Bange Krdistan
1

88

KRTLER VE KRDSTAN

(Krdistan'n ars) 1922,14 say; Bange Haqq (Gerein ars, 1923, ex Mahmud'un resmi gazetesi, 3 say) ve midi stiqlal (Bamszlk Umudu, Refiq Hilmi, 25 say) ya ymland. 1925-6 yllarnda Salih Zeki Sahibqran'n Krte, Arapa ve Trke yaymlad Diyare Krdistan (Krdistan lkesi) 16 say kabildi. 1924-6'da resmi bir yayn olan haf talk Jyanewe (Dirili) 56. saydan sonra Jiyan (Yaam) adn alarak 1926-38'de 556 say kt. 1939'da yaymlanan Jin ise Piremerd'in ynetiminde onun 1950'de lmne ve sonra 1963'e kadar binden fazla say kt. 1938'de Salih Quftan'n bilimsel bir yaklamla tarih ve edebiyat konularn el ald dergisi Zansti (Bilim) ancak birka say kabilirken, beledi yenin yaymlad haftalk Zman (Dil) 1937-9 yllarnda 70 say boyunca yayn hayatn srdrd. Ravvandz' deyse Husen Huzni Mukryani'nin Zar kurmanci'si (Krt Dili) 192632 arasnda 30 say yaymland. Badat, eitli aylk yaynlanyla Krtler iin nemli bir kltr merkezi oldu. Bu yaynlar arasnda brahim Ehmed'in ynettii Gelawej (Sirius, 193949) ile ngiliz Bykelilii ve Tewfiq Wehbi'nin kartt Denge Geti-yi Teze (Yeni Dnyann Sesi) nemlidirler. Irak dnda yaymlanan balca dergiler, Latin harfleriyle kan Hawar (Uyar l, 1932-5 ve 1941-3, 57 say) ve onun re simli eki Ronahi'dir (Aydnlk, 1941-5, 28 say). Her ikisi de am'da, Emir Celaled Bedir Xan tarafndan kartlan bu der giler dnda Beyrut'ta Emir Kamuran Bedir Xan tarafndan yaymlanan haftalk Roja N (Yeni Gn, 1943-6, 73 say) ve yalnzca 3 saylk eki Ster (Yldz) vardr. Bu yaynlar byk bir folklor dokman salamaktadr. Burada, Erivan'da, Erme nistan Komnist Partisi'nin Krte blm tarafndan iki haf tada bir ve 1930 ile 1938 arasnda Latin harfleriyle (612 say), 1955'ten sonra da Kiril harfleriyle yaymlanan Riya Taze'den
KRTLER VE KRDSTAN
1

89

(Yeni yol) sz etmek yerinde olur. Bugne kadar 2.500'n zerinde says kan bu yayn, Sleymaniye'de yaymlanan Jin ile birlikte Krt basnnn srekliliine iyi bir rnektir.

ran'da, 1941-1946 arasndaki, zellikle bamsz Krt Cumhuriyeti 'nin ilanndan sonraki (1945-6) belirsizlik dne mi, Mahabad'da tam anlamyla bir Krt basnnn kurulmas na zemin hazrlad: Krdistan (resmi gazete, 1945-6, 113 sa y) ve ayn adl bir edebiyat dergisi (16 say), Haware ntman, Awar, Gr gali mndalani kurd, Helale (Kzl Gelincik) yalnzca bir bahar yaayabildiler. Lahican'da ise ex Mehmd'un olu ex Latif 3 sayl sren Nitiman' (Anayurt 3 say) yaymlad. Savatan sonra ve Irak'ta cumhuriyetin ilanna kadar (14 Temmuz 1958) gazeteler normal olarak Krte ve Arapa ya ymlamaktaydlar. Badat'ta 1948-9 arasnda Aladin Sucadi Nizar' (Kaya, 22 say) ve Hafz Mistefa Qazi ise 1957-63 arasnda Hewa'y (Umut, 36 say) kartt. Erbil'de de 195460 arasnda Gew Mukriani iki ayda bir kan Hetaw'\ (Gne, 188 say) yaymlad. Cumhuriyet dneminde, Kerkk'te Ray gel (Kamuoyu, 34 say, 1959-62); Azadi (zgrlk, 1959-61, Irak K.P'nin organ, 56 say) adl yaynlar grld. Sleyma niye'de retmenler Sendikas aylk Blese'yi (Alev, 195960, 10 say) yaymlad. 1960'ta yayn hayatna atlan RojeNewe (Yeni Gne) 18 say srd. Komnist siyasi ve edebiyat gazetesi Binva (nan) Temmuz 1960'tan Ocak 1963'e kadar 95 say yaymland. Badat'ta iki dilde kan, D. K. P'nin or gan Xebat (alma) 1959-61 arasnda 462 sayya ulat.Tarm Bakanl da Arapa ve Krte olarak 1956-59 arasnda areser krdnij kt kal'i (21 say), Oryantasyon Bakanl ise lraqenuwe' yi (24 say) yaymlad. 1960 ylnda, avukat mer Huvvaizi demokrat siyasi gazete Denge Krd' (69 sa1

90

KRTLER VE KRDSTAN

yi) yrtmeyi baard. Bu arada, Tahran'da ran Hkme ti 'nin nezaretinde Mays 1959 'dan Mays 1963'e kadar hafta lk 205 say yaymlanan Krdistan' da unutmamak gerekir. Bu, siyasi, bilim, edebiyat ve toplumsal konularda kan ok ilgin haftalk dergi, lke dnda da datlan tek dergidir. 9 Eyll 1961 'den 13 Mart 1970'e dek sren ykc KrtIrak sava Krt basnnn faaliyetini de baltalad. Gene de Er bil belediyesi Hewler adl gazeteyi 76 say bast (1962-3). Badat'ta, 1964'te ttn idaresinin yaymlad ilk dnendik dergi olan Tutn yayn hayatna balad. Ayrca, 1967'de, Salih Yusufi'nin siyasi gazetesi Brayeti (Kardelik) kuruldu. Trki ye'de Trke ve Krte olarak birok ksa mrl derginin g rlmesi ite bu dneme rastlamaktadr: Dicle Firat (1962-3, stanbul, 8 say), Deng (1963, 4 say) ve Denge Taze (Yeni Ses, 1966, 4 say) hemen kapatld ve yneticileri takibata urad.

Krdistan'da dmanlklarn sona ermesiyle 1970'ten 1973'e kadar 29 sreli yayn dodu. Bunlarn 2'si Kerkk'te, 6's Hewler, yalnzca 4' Sleymaniye'de ve tam 16's Ba dat'tayd. Bunun da gsterdii gibi Irak'n bakenti ayn za manda Irak Krtlerinin entellektel ve kltrel merkezi olmu tu. Sleymaniye'de Brayeti (1971-2, 18 say); Deng-i mamosta (retmenin Sesi, 7 say); 1971 'den itibaren Piremerd'in kurduu gazetenin devam olan Jin ve 1972 'den itibaren de o cuklara ynelik, aylk Estere (Star) yayn hayatna atld. Ba dat'ta yaymlanan Brayeti, gnlk Ta'axi'mn (1970-1, 18 say) ekiydi. 1970'ten itibaren Filateli Klb Geti-i pul (Pul Dnya s) adl Arapa, Krte ve ngilizce yayn karmaya balad. Sendikalar Konfederasyonu 'nun resmi organ Hyar-i Krekaran (ilerin Uyan) Aralk 1972'deki 189. saysndan balaarak Krte bir blme yer verdi. Bunlarn dnda, genel ya yn ynetmenliini Belediyeler Bakan hsan irzad'n yapt
KRTLER VE KRDSTAN

191

bir blm Arapa olan 800 sayfalk byk bir ciltten oluan yllk The Journal of the Kurdish Academy' den1* bahsetmek ge rekir. ran'daysa ran Hkmeti 'nin aylk yayn olarak ilk sa ys Nisan 1971'de baslan ve bugne (1978) kadar dzenli ola rak sren Reka Yekiti (Birlik Yolu) gze arpmaktadr. lkeleri dndaki farkl Krt gruplar da zaman zaman k sa mrl ve daktiloyla baslm bltenler yaymlamaktadr lar. 1949'da Franszca yaymlanan Denge Krdistan (Krdis tan'n Sesi) K.D.P.'nin yayn organdr. 1958'den beri, Avrupa'daki Krt renci Birlii her yl Krte ve Latin harfleriy le Kurdstan' karmaktadrlar. Ayrca ayn grup, 1963-5 ara snda Hivya Welet' in (Anayurt Umudu) baz yllk saylarn, 1965-7 arasnda da iya'nn (Da) baz saylarn yaymla mtr. ngilterede'deki Krdistan'n lerlemesi Komisyonu (KK) ngilizce ve tek say olarak Kurdca'y basmtr. ngi lizce'de, bu tr yaynlarn en iyilerinden biri, ABD'deki Krt renci Birlii'nce Aralk 1963-Eyll 1969 arasnda yaym lanan The Kurdish Journal kartlmaktadr. Son olarak, Avrupa'daki Trkiye Krtlerinin organ olan Ronahi (Aydnlk), Austos 1971 'den bu yana (1978) 8 sayya ulamtr.

KAYNAKA
The bibliographies of Edmonds and MacKenzie; R. Lescot, La presse krde, in Roja n, no. (May 1943); Bishop M.L.Ryan, Bibliography of the Kurdish press, in JRCAS (1944), 313-14; Secadi, Mejo-i ..., 55 -7; Nerevan, Notes sur la presse krde d' Irak. Publication d' un hehdomadaire krde en Iran, in Orient, no. 10 (1959/2), 139-48; .. Vanly, Le Krdistan irakien..., 394-5; and especially, Jamal Khaznadar, Kurdish journalism guide, in Kurdish, Arabic and English, Ministry of Culture, Baghdad 1973, published on the occasion of an exhibition of the Kur dish press for the 75 th anniversary of the first Kurdish newspaper.
1
1

18) Krt

Akademisi Yayn,

1/1, 1973.

92

KRTLER VE KRDSTAN

DOZ

ISBN 975-6876-42-5