Humanismoaren Ideia Gerra Ostean

Humanismoaren ideia gerraostean
HUMANISMOAREN IDEIA EUSKAL GERRAOSTEAN Basque humanism after the Spanish Civil War
EGILEA: AITOR P. ORTIZ DE PINEDO ROJAS TUTOREA: J ON KORTAZAR URIARTE BUKAERA DATA: 2011-II-2. EUSKO IKASKUNTZAK DIRUZ LAGUNDUA.
AUTOREAK GERRA OSTEKO GARAI BERA IKERTU DU LIBURU GISA ARGITARATUTAKO BESTE LAN BATEAN : ORTIZ DE PINEDO, A. (2009). EUSKAL LITERATURA GERNIKA ALDIZKARI LIBERALEAN (1945-53). BILBAO. ERROTETA /E GAN.
OHARRA:
LABURPENA: Espainiako Gerra Zibilaren eta II. Mundu Gerraren ostean Gerra Hotza heldu zen. Testuinguru larri horretan humanismoaren baitan ikusi zuten hainbatek zibilizazio-krisiaren irtenbidea. Gernika aldizkariak (1945-53) bere burua humanistatzat zeukan. Bertako idazleek gai horren inguruan zer adierazi zuten jasotzen saiatu gara, euskarazko zein erdarazko artikuluetan agertzen diren iritziak sailkatuz. Ondoren, mundu mailan eragina izan zuten pentsalari humanistak azaldu ditugu. Orduko hiru humanismo nagusi deskribatu ditugu amaieran.
GILTZA-HITZAK: saiakera, euskal idazleak, pertsonalismoa, M. Heidegger, J. P. Sartre, E. Fromm
humanismoa,
gerraostea,
AURKIBIDEA
HUMANISMOAREN IDEIA EUSKAL GERRAOSTEAN .......................................................................... 0 BASQUE HUMANISM AFTER THE SPANISH CIVIL WAR ....................................................................... 0 1. LABURPENA: HELBURU ETA EMAITZAK ........................................................................................ 3 1.1. 1.2. Lan honen helburua ........................................................................................................................ 3 Emaitzak .......................................................................................................................................... 3
2. SARRERA OROKORRA ................................................................................................................................ 5 3. GERNIKA (1945-53).......................................................................................................................................... 6 3. 1. Sarrera................................................................................................................................................... 6 3. 2. Testuingurua .......................................................................................................................................... 6 3. 4. Humanismoa: behin behineko definizio orokorra ............................................................................... 10 3. 5. Eskola .................................................................................................................................................. 23 3. 6. Euskaltzaletasuna ................................................................................................................................ 25 3. 7. Aldizkariko beste zenbait gai: .............................................................................................................. 37 4. ZENBAIT PENTSALARIREN BIDEAK ..................................................................................................... 56 4. 1. Piarres Lafitte (1901-1985) ................................................................................................................. 56 4. 2. Karlos Santamaria (1909-1973) .......................................................................................................... 57 4. 3. Manex Erdozainzi-Etxart (1934-1984) ................................................................................................ 58 4. 4. Orixe (1888-1961) ............................................................................................................................... 59 4. 5. J. Miranderen paideia ......................................................................................................................... 61 4. 6. F. Krutwig (1921-1998) ....................................................................................................................... 63 4. 7. Gernikako beste idazle garrantzitsu zenbait ........................................................................................ 64 5. HUMANISMOAREN FORTUNA................................................................................................................. 67 5. 1. Helenismoa eta humanismoa: gizakia loratzea ................................................................................... 67 5. 2. Gerora: humanismoa kolokan XX. Mendean....................................................................................... 68 5.3. Glotodidaktikatik keinu bat .................................................................................................................. 79 6. 7. ONDORIOA............................................................................................................................................... 83 BIBLIOGRAFIA ...................................................................................................................................... 83
8. BIBLIOGRAFIA OHARRAK ....................................................................................................................... 87
1.
LABURPENA: HELBURU ETA EMAITZAK
1.1. Lan honen helburua Arakatu nahi izan dugu humanismoaren kontzeptua Espainiako Gerra Zibilaren (1936-39) ondoan sortu zen euskal aldizkari batean. Gernika (1944-53) hautatzeko arrazoia da agerkari horrek bokazio humanista esplizitua agertzea, izan ere, revue humaniste de culture populaire azpititulua aukeratu zuen. Orduko urte haiek, susmoaren filosofia deiturikoa Euskal Herrian zabaldu aurrekotzat dauzkagu, eta ideia baten gaurkotasuna haztatu nahi izan dugu birgogoratze ariketa honen bitartez. Eta Jakin aldizkaria ere erabili dugu bigarren mailako iturri gisa, batez ere Jakinek gerraoste hurbileko garai horri buruzko erretrospektibak egin izan dituelako. Kontuan izan behar da Gernika sekularizazioa izeneko debaklea Euskal Herrira heldu aurrekoa dugula. Nahi izan dugu oraindik tradizioa lehiatuki kolokan jartzen ez duen Euskal Herri horren instantanea bat atera; horretarako zenbait alderdiren deskribapenak eman ditugu. Gernika aldizkariko euskarazko testu gehienak edo denak sarean daude Ibinagabeitia Proiektuaren webgunean denon irakurgarri. Erdarazko batzuk ere bai, baina aldizkariaren edizio faksimile ia osoa Ediciones Vascasek egin zuen 1979an, nahiz eta 1945eko zenbakia ez zuen argitaletxeak txertatu bildumako hiru liburukien barnean. Lan honetan Gernikan jorratu ziren zenbait gai esanguratsuren berri emango dugu lehenik; ondoren garai hartako zenbait pentsalari aipatuko ditugu, eta amaitzeko humanismo garaikidea azalduko dugu ildo nagusien ezaugarriak emanez. Esan behar da aldizkarian gaztelaniazko, frantsesezko eta euskarazko kolaborazioak daudela, eta hiru hizkuntzetan idatzitakoak izan ditugula kontuan. Lan honetan argibide oharrak orrialde bakoitzaren oinean emango ditugu, eta bibliografia oharrak amaieran.
1.2. Emaitzak Ikusi ahal izan dugu aldizkariaren lerro ideologikoa humanismo kristauak markatzen duela, bereziki pertsonalismoa delakoaren bidetik doana. Badira ahots diferenteak kronologikoki
a Yolandari bezainbat eskerrak eman beharrean nago EHUko irakasleei: Jon Kortazarri hasi eta buka lanaren jarraipena egiteagatik, Luis Galarzari filosofiaren inguruko bibliografiagatik, eta Gasteizeko Hizkuntzalaritza eta Euskal Ikasketak Saileko doktorego programakoei euren ohar osasungarriengatik. Akatsak, hala ere, nireak dira.
pertsonalismoa baino lehenagokoak: adibidez ahots euskaldunetan molde zaharreko bertsolari herrikoiak, tradizionaletan tradizionalak; eta badira beste batzuk harago doazenak, Asiako erlijioen bila abiatuak (F. Krutwig (Getxo, 1921-78) edo demokrazia gainditu nahi dutenak (J. Mirande (Paris, 1925-72)). Erredaktoreek inspirazio demokratikoa dute, oro har, eta euskaltzalea. Hala ere, konparatzen badugu euskal humanismo hau Europako beste zenbaitekin (helenista, marxista, existentzialista), ikusiko dugu badutela denek horrelako familia aire bat. Denek azpimarratzen dute banakoaren garrantzia. Helenismoaren garaikoek ataraxia kontzeptuan egingo dute azpimarra, existentzialistek banakoaren larriminean, marxistek gizarte-harreman ekonomikoetan.
2. SARRERA OROKORRA Irakur dezagun aldizkariaren azken egunetan Pelay Orozcok esan zuena berataz J. R. Zabalaren lumatik: Alta, Gernikaren desagertzearekin, erbesteko publikazio interesgarrienetariko bat galdu zen, dudarik gabe, uno de los ms grandes hitos vasquistas y universalistas, Miguel Pelay Orozcoren hitzetan. Aldizkari honek aniztasuna eta unibertsaltasuna proiektu batean batzea lortu zituela azpimarratu behar dugu, gainerako aldizkariek azaldu ere egin ez zituzten helburuak. Horren arabera, esan ahal dugu esperientzia hori ez dela 1 oraindik behar den adina ikertu eta estudiatu .
3. Gernika (1945-53) 3. 1. Sarrera Aldizkari honek, hitzez hitz, humanismo herrikoiaren defendatzailetzat du bere burua, horrela aldarrikatzen baitute erredakziokoek agerkariaren azpi-izenburuen eta oharren bitartez. Bi kontzeptu horiek zehaztu nahian ibili gara. Nolakoa zen ideia honen bitartez gauzatzen zen gizarte-ikuspegia? Besteak beste, nolako ondorio pedagogikoak zituen ideia honek ikusita zer bultzatzen zuen? Nolako trataera ematen zitzaion euskaltzaletasunari, erlijioari eta beste zenbait arlori (garapen ekonomikoari, folkloreari, politikari...)? Eta duen gaurkotasuna? Ateratako ondorioen artean, humanismo katoliko samar baten aurrean gaudelakoa dugu, Elizaren irakaspenetatik ez oso urrun. Tradizio baten defendatzailea da, eta euskal pertsonaia historiko aipagarrien artean galbahetze bat egiten du. Gorazarre egiten die bertoko Berpizkundeko humanistei eta Argien Mendekoei ez gutxitan. Bestetik, euskal munduaren inarrosaldi bat agertzen zaigu, bai edukien artean, bai hizkuntzaren formari dagokionez. Lehenik, gai batzuk lehenengoz agertzen zaizkigu euskaraz eta kristautasunaren barrutitik kanpo (sexu aldetik, erlijio aldetik...), eta, bigarrenik, lapurtera klasikoaren proposamena mamitzen da. Hizkuntza homologatu baten beharra sentitzen dute, berrikuntzetara zabalik, baina garbizalekeriaren zurruntasunean erori gabe. 3. 2. Testuingurua Ingurune historikoa: Europa eta mundua Garai hartako giroan hobeto koka dezagun aldizkaria hona hemen orduko zenbait gertakari: Espainiako Gerra Zibilaren ondorioz erbesteratu ziren zenbait euskotarrek argitaratu zuten Gernika 1945ean, eragileak Iparraldean bilduta hitzaldi batzuen karietara. Gernika izenburua jarri zioten gerra amaitu berrian Kondor Legioak bonbardatu hiriaren oroitzapenetan (1937). 1945eko lehen zenbakiari hiru urteko etena jarraitu zitzaion; 1948an berrekin zioten beste zenbakiak argitaratzeari, eta 1953an itxiko zuten betiko. II. Mundu Gerra: 1939-1945. Ikus dezakegunez gerraoste bikoitza zen ordukoa aldizkariko parte-hartzaileentzat, eta, ildo horretatik, berradiskidetze beharrizana inoiz baino nabarmenago begitantzen zitzaien. Gerra Hotzaren garaian mehatxu nuklearrak gizartea beldurtzen zuen; hortik humanismoaren orduko eta ezinbesteko praktikotasun historikoa. 1940an literaturaren arloan, A. Camus-ek Arrotza argitaratu zuen. 6
1943an J. P. Sartre-k, Ltre et le nant 1948an Giza-Eskubideen Aldarrikapen Unibertsala 1948an Israeleko estatua jaio zen. 1949an Simone de Beauvoir-ek Le deuxime sexe 1949an Mao-Tse-Tungek Txinako Errepublika Herrikoia sortu zuen. 1949an E. Mounier-ek Le personnalisme argitaratu zuen. 1949an teknologia arloan: erreakzioko lehen bidaiaridun hegazkina. 1950an Koreako Gerra. 1950ean Pio XIIak, Humani generis entziklika 1952an S. Beckett-ek, Godoten zain 1953an J. Stalin hil zen. 1953an SESBk (Sobietar Errepublika Sozialisten Batasunak) H bonba ekoiztu zuen. 1954an AEBek H bonba 1955ean H. Marcuse-k Erosa eta zibilizazioa argitaratu zuen.
Espainia: ingurune historikoa Berritan Europara zein Ameriketara aldatutako ihesliarrek idazten zituzten Gernikako artikuluak; baziren, hala ere, Iparraldeko idazleak: E. Salaberri, P. Lafitte, J. Mirande... Izan ere, garaipen frankista 1939ko apirilaren 1ekoa da ofizialki. Gerraoste honetan, Errepublika izandakoaren ermua lurrarekin berdinduta geratu zen, eta kalteak handiak ziren, hala galdutako gizakiei nola ondasunei zegokienez. Biztanleria aktiboa, nekazaritzara lerratu zen, atzerantz eginez. Bestalde, errepresioa bortitza izan zen, eta, hortaz, berradiskidetzea ezin erraza izan. 1939 eta 1975 artean Franco jeneralaren manupean agintekeriazko erregimen paternalista finkatu zen, Eliza, Armada eta Falangea bezalako erakundeek sostengatzen zutena. Zenbaiten aburuz, nazioartea antifaszistagoa bilakatu ahala, Espainiako gerra irabazi zutenen jokabidea malgutu egin zen, hein batean. Horren erakusgarri izango ziren zenbait lege frankista: Fuero de los Espaoles (1945) izenekoa, Ley de sucesin (1947) izenekoa, diktadorearen ondorengoa monarka bat izango zela ezarri zuena, eta abar. Gernika aldizkarian, behin eta berriz aldarrikatzen da erregimen foralaren demokratikotasun ideala, gertakari garaikideek erakusten zuten tornu diktatorialaren aurrez aurre, zalantzarik gabe. Kontuan izan Hitlerren eta Mussoliniren garaiak zirela. Testuinguru honetan ulertu behar da Gernikako Arbola demokraziaren sinbolotzat jotzea ere, Gernika aldizkarian behin eta berriz irakurri daitekeena.
3.2.1. Literatura arloko testuingurua Espainian La Guerra Civil espaola provoc la ruptura y aislamiento de los poetas espaoles con el resto de la intelectualidad europea. Los poetas exiliados continuaron su obra fuera de Espaa y otros se entregaron a un exilio interior que les permita expresar sus sentimientos con una cierta libertad y sin temor a represalias por parte del rgimen. Algunos poetas, que ya haban iniciado su carrera antes de la guerra, como Leopoldo Panero, Luis Rosales y Dionisio Ridruejo, optan por una recuperacin de la tradicin renacentista. Otros poetas, por lo general ms jvenes, buscan temas ms humanos y llegan, en algunos casos, a formar una poesa de protesta social. Es el caso de Gabriel Celaya, Blas de Otero, Carlos Bousoo o Jos Mara Valverde. La generacin del 36 se caracteriza por la expresin de su fe religiosa y por su intimismo. Fueron poetas disconformes con la situacin poltica y social creada tras la Guerra Civil espaola, pero que en vez de enfrentarse con el rgimen establecido optaron por una poesa personal y sincera sobre la naturaleza, la fe religiosa y otros temas ntimos. En la dcada de 1950 aparece una serie de poetas que dan una gran importancia al sentido social de la poesa y a los valores de la vida cotidiana. Con estos puntos en comn surge, alrededor de Carlos Barral, el llamado grupo de Barcelona. Este grupo aglomerar a los poetas ms ilustres de estos aos, entre los que se incluyen Agustn Goytisolo, Jaime Gil de Biedma, ngel Gonzlez, Jos Manuel Caballero Bonald, Jos ngel Valente, Claudio Rodrguez o Francisco Brines. Un gran poeta, aunque no vinculado al grupo de Barcelona es Jos Hierro, cuyos versos representan el antiesteticismo, el compromiso social y la preocupacin por Espaa que caracterizan a 2 otros poetas del momento .
Galiziako aldizkari poetikoak Lurralde horretako aldizkari poetikoei bagagozkie, 1940 inguruan ez zegoen ia ezer antolaturik, soilik bakarka ari ziren zenbait idazle. Gaztelania ezarri zuten, egitez. Galego-hiztunak hizkuntzaz lotsatuta zeuden, salbuespen bakan eta duinak alde batera; gainerakoan duguna da nekazari eta kulturarik gabekoen praktika eszeptikoa, galegoa euren arteko lokarria baitzen. Erbestean bilduko da, ostera, galizierazko sorkuntza guztia, hala nola Mexikon eta Buenos Airesen. Esan dugun bezala, galizierak mendetako tradizioa ahaztu (kantigak bereziki), eta heziketa-gabekoen aitzakia folklorezalea bihurtu zen. Gainerakoan, bakarturiko intelektualen eta kontzientziadun unibertsitarioen eskuetan geratu zen. Are gehiago, galtzaileen hizkuntza zen; 1939tik aurrera galizieraz egiteak zama ideologiko galanta zeukan. Aurrerantzean aldizkariak elebidunak izango ziren, 3 izatekotan. Periferiako kultura nazionalak baztertzea gerraoste espainiarreko fenomeno tipikoa da . Aldizkaria poetikoak Katalunian. Zertzelada batzuk Aldizkari poetiko kataluniarrek herriaren jendarte jantzi eta landua elikatzeko eta salbatzeko zeregina bete zuten orduko hizkuntzaren eta kulturaren mugen barnean. Adierazgarria iruditu zaigu S. Espriu idazlearen kasua. Horrek, bere baitan, orduko hango polemika bat hezurmamitzen zuen. Alegia, jartzen zituena errealistak idealisten kontra, marxistak liberalen kontra, epikoak lirikoen kontra; hitz batean esateko, poesia iraultzaren armatzat zeukatenak batetik, eta, bestetik, arima biki eta aukeratuen (happy few) kontsumorako poesia-zaleak. Espriuren poesia, politikoa, konpromisozkoa izan zitekeen eta, era berean, ihes egitekoa, izpirituzkoa edo atzerakoia. Hori zen orduko kinka. Atzerrian erbesteratuek ere euren jarduna jarraitu zuten. Gerraosteko Espainian kultura kataluniarraren gezurrezko irudia dago; ikuspegi folklorikoa, erlikiaren balioa ematen diona, ez datorrena bat indar betean dagoen literatura horren nortasun zalantzarik gabekoarekin. Ariel izeneko aldizkariak, iragan patetikoa estali nahi, eta tradizio iraunkor baten inguruan aukera komun bat gauzatzeari ekin zion; Modernismoaren inguruan Katalunia modernoak izandako batasuna berreskuratu nahi zuen. Etorkizun bateratzailearen inguruan borondateak metatu nahi zituen. Aldizkari horrek berak Valentzian egiten ari ziren literatur folkloriko-falleroa kritikatzen zuen, destainaz. Harako idazle kataluniar haiek, iheslariarena egin gabe, gozotasun iturri zen humanismo 4 existentzialera jo zuten . Kataluniako zenbait joera antzeman ditugu gure, Arielen garaikidea zen Gernika aldizkariaren kasuan ere; adibidez, tradizio nazionalaren aldarrikapena egitea, humanismora jotzea eta, aldi berean, intimismora jotzeko zaletasun nabaria F. Krutwigen zundaketa erlijiosoak, kasu-. Euskal Herria Hona sasoi hartako giroa azaltzen duen Jakin aldizkariko 50 urteurreneko aleko aipu bat, garai hartako euskal egoeraz: Gerraondo politikoaren mugarriak (1937-1953) Ia berrogei urteko gerraondo luzeak (1937-1975), epealdi oso ezberdinak izan zituen bai politikan eta bai kulturgintzan. Xehetasun gehiegitan galdu gabe 1956-1960. urteetan ezar dezakegu mugarri bat: belaunaldi berria orduantxe plazaratzen da, gerra ozta-ozta bizi izan duena. Euskal abertzaletasunaren bihurgune historiko batean gaudela pentsa liteke, beraz. Lehenengo gerraondoa (1937-1946), gerrak erbesteratu zituenentzat itxaropenaldia da. Armaz bentzutuak izan dira, eta galtzaileak direna ondotxo dakite atzerriratu behar izan dutenek. Baina hondamendiari gain hartuz garaipen handiago baten itxaropena darraikio: BIGARREN Mundu Gerra amaitzera doa eta abertzaleak, behingoz bederen, irabazleekin batera garaitzaile bezala agertzen dira. Euskadiren askapenkanpaiak, ustez, berehala joko du ordua, eta Eusko Jaurlaritzak sekula baino itzal handiagoa duenez, abertzale eta euskaldunon artean ez ezik, baita Espainian eta nazioartean ere, laster eskuratuko den botereaz jabetzeko Baionako Akordioa lortuko da denen artean: PNV-EAJ, ANV-EAE, Mendigoizaleak, PSOE, PC, Partidu Republicano Federal, Izquierda Republicana (1945-martxoa-17). Akordio horren argitan gidatuko dira abertzaleen ahalegin politikoak. III. Reich-a erori da (1945-ekaina-9) eta nazioarteko oreka berri bat sortu nahi da, faxismoa itoz eta harremanak molde berrietan emanez: UNO jaiotzen da San Francisco-n (1945). Bakealdiak, garaileen ideal demokratikoak ekarriko ditu, diotenez 1946eko abenduaren 13an, Erregimen frankista isolatzea erabakitzen da UNO-n: Madrileko enbaxadak hutsik gelditzen dira. Nazioarteko harremanak eten zaizkio frankismoari. Eusko Jaurlaritza eta abertzaleak, itxuraz laster 8
datorkeen aldakuntzaren zain-zain daude. Errepublika garaiko instituzio politikoetatik itzalik handikoena Eusko Jaurlaritza da, gainera, 1945-47etan. Badirudi, inoiz ez bezala, orduantxe asmatu dutela euskal politikoek etorkizuna ongi antolatzen: ... la realidad ha demostrado que el camino seguido ha sido el ms eficaz, hasta ser hoy el problema de Espaa un asunto internacional que necesita solucin (Eusko Jaurlaritza, Baiona 1946VIII-26). Zinez, etorkizuna baikorki begira litekeela ematen du. Baina abertzaleen eskuetan ez, baizik besterenetan zeuden baldintza gehiegi aurkitzen da planteamolde politiko hartan. Baldintza haietatik bi, behintzat, nabarmenak dira: alde batetik, xede haiek lortzeko, aliatuen arteko harremanak eta batasuna funtsezkoak dira, eta, bestetik, ikusi egin beharko da Francori zein maliobragarritasuna geratzen zaion. Egia da, 1945ean Francok ez duela nazioartean erosotasun handirik, baina aliatuen artean zer gertatuko ere ari da ahal duentxoa egiten: aurpegia garbitu nahiz, Fuero de los Espaoles delakoa ematen du (1945) eta diktadura ere aldatu egiten da Ley de Sucesion (1947) haren bidez, erregimena teorikoki monarkia bilakatzen delarik. Eta, bat-batean, Gerra Hotza erortzen da Europa eta munduaren gain: mundua bi taldetan banatzen da. Aliatuen arteko itxurazko batasun irmoa oso ahula ageri da. Komunismoa/antikomunismoa bikotearen inguruan ardaztuko dira nazioarteko harreman politikoak: alderdi kristaudemokrata batek gidaturiko Eusko Jaurlaritza, sare horretan hartua aurkitzen da. Geroz eta estuagoa da abertzaleentzat nazioarteko politikaren probalekua. Eta, hain zuzen, nazioarteko koiuntura hari lotuta ikusi ohi ziren ordurarteko itxaropen politikoak! Oraindik ere, barneko Erresistentziak oso bortitz dihardu ekinean (1947, 1951 eta 1953ko grebak) baina gertakari larriak dira nazioartean bata bestearen gain datozenak: Koreako Gerra (1950); UNOren aholkuz, enbaxadariak Madrilera berriz itzultzea (1950); Eusko Jaurlaritzari Frantziako Gobernuak kendu egiten dio bere etxea (1951); Estatu Espainola UNESCOn onartua da (1952) Vatikanoarekin Konkordatua izenpetzen da (1953) eta USArekin Laguntza-Tratatua (1953), Miterrandek itxi egiten du Mugerreko Euskadi Irratia (1954). Hiruzpalau urteren buruan uretara joan dira itxaropenarrazoirik bizienak: 1955ean, Espainia frankista UNOn sartu zen. Nabarmena da, beraz, estrategia politiko berri baten beharra, abertzaletasunari segida eman eta ekintza bulartsu bat sustatu nahi bada. Ondorengo urteak, ba, bereziki gogoeta politiko eta kultural batera zuzenduak izango dira (1954-1960), bai PNV-EAJren barnean, bai politikara berehala iritsiko den belaunaldikoen artean: Xabier Landaburuk eta Federiko Krutwigek toki berezia izango dute gogoeta horretan. Aldakuntza hori dena gertatzen den garai berean mokoz moko segitzen dute, noski, frankismoak eta Eusko Erresistentziak; baina martiri politikoak gorabehera (1953) Erregimenak berean irauten du, inoiz baino tenteago eta lagun demokrata gehiagorekin. Ekintza politikoa moteldu egiten da; Eusko Gobernuaren itzal morala handia da, baina noraezean ez ote dabilen galdetzen du belaunaldi berriko zenbaitek. Eta ez da falta abertzaletasunaren santutegian bertan horrelako galderaren bat: gogora Monzonen Kontseilari-dimisioa (1953). (Ik. Euskal Batzar Orokorra, 186-193 or.). Jelkideetatik at, jaioko ez jaioko dabil heterodoxia 5 politikoa: ekintza politiko eta kultural biziago baten egarri den mugimendu gaztea . Orduan argitaratu ziren, euskal literaturaren arloan, Orixeren Euskaldunak (1950) eta J. b Etxaideren Alostorrea (1950). Bizkaian... goizegi zen ezer argitara zedin . 3.2.2. Aldizkaria bera Hona hemen Ibinagabeitia proiektua deritzon interneteko aldizkari-bilketan zer dioten Gernika aldizkariaz:
Orduko giroaz zerbait gehiago: Bigarren Mundu Gerra bukatuz gero, euskal atzerriratu asko eta asko, Penintsulara itzuli ezinik, Iparraldean helbideratu ziren. Hor frankismoaren aurkako nukleoak sortuz joan ziren, hein batean Iparraldeko kultur munduan integratuz. Telesforo Monzon, Manuel de la Sota eta Antonio Armentia horren adibide goiztiarrak izan daitezke, ezen laster Herria aldizkarian kolaboratzaile gisa idazten hasi baitziren. Giro horretan proiektu berriak ere agertuko dira, esaterako Gernika kultur aldizkariarena, erbesteko publikazioen artean seguraski maila altuenetarikoa lortuko zuena. Gernika hasieran Guernika bezala agertua, akats ortografiko baten ondorioz Instituto Vasco de Extensin Cultural erakundearen bozeramaile bezala aurkeztu zen, eta hasiera-hasieratik, ideologikoki, Eman da zabalzazu. Euskal humanismo herritarren alde lemarekin batera, humanismo unibertsalaren defentsan kokatu zen. in ZABALA. J. R. 1936-ko euskal erbesteko prentsa Europan. Jakin 119. 2000: 87 or.
Humanismoaren ideia gerraostean Gernika aldizkariaren sorrera 1943ko udan abiatzen da, Gernikan egindako bilera batekin. Bi urte geroago, Rafael Pikabea "Alzibar" (El Da egunkariaren sortzaileetarik) gidari zela, Donibane Lohitzuneko bere etxean kultur elkarte bat sortu zuten (Instituto Vasco de Extensin Cultural Gernika) 1945eko apirilaren 26an, Gernikaren bonbardaketaren zortzigarren urteurrenean. Urte bereko urrian argitaratu zuten Gernika aldizkariaren lehen zenbakia Donibane Lohitzunen, Rafael Pikabearen sarrera hitz hauekin: "Eup, jaunak! Emen gera gu ere (...) Zei geran? (...) Azkeneko gerratian itxetik kanpora bialiak. Zer nai degun? Irakurri gure esanak, eta laister jakingo dizute nora guazen (...) Atozte bada Alkartuta, danak batian, bultza dezagun gora gure aberri maitia". Ale horretan, besteak beste, artikulu hauek ageri dira: Joxe Eizagirreren "Gernica... !", Orixeren "El genio de un Pueblo", Isidoro Fagoagaren "La msica folklrica". Gernika aldizkariaren bigarren zenbakia askoz geroagokoa da, 1948ko urtarrilaren 10ekoa, "Cahiers collectifs de culture humaniste" azpitituluaz emana, eta hiru hilabeteko maiztasunarekin argitaratzekoa, hiru hizkuntzatan: frantsesez, espainolez eta euskaraz. Beste azpititulu bat hartu zuen 1949an, 7. aletik aitzina: "Eman da zabalzazu, Al servicio del humanismo popular vasco". Isidoro Fagoaga zuzendaria Ameriketara joatearekin, Buenos Airesa aldatu zen Gernika 1951. urtean (16. zenbakia, uztaila-iraila). Gogoangarria da, adibidez, 1953ko apiril-ekaineko alea (23. a); Andima Ibinagabeitiak otsailean Jon Miranderi (hogeitasei urteko gazteari) Parisen egindako elkarrizketa bat dakar, "Olerkariarenean" izenburupean; eta ale berean argitaratu zen Jon Miranderen "Euskaldungoaren etsaiak" artikulua, eskandalua piztu omen zuena eta, diotenez, Gernika aldizkariaren itzaltzea eragin. Gernika aldizkariak 25 zenbaki eman zituen, idazle ezagun askoren lanez: Orixe, Xabier Iratzeder, Federiko Krutwig, Jon Mirande, Andima Ibinagabeitia, Pierre Lafitte, Jokin Zaitegi, Julene Azpeitia, Ixaka Lopez Mendizabal, Errose Bustintza, Luis Villasante, Joxe Migel Barandiaran, Isidoro Fagoaga, Dominique Dufau, Etienne Salaberri, Txomin Peillen, Oxobi, Marc Legasse, Mixel Etxeberri, Miguel Astiz, Ren Lafon, Sebero Altube, Justo Garate, Juan Thalamas, Norbert Tauer, Antonio Maria Labaien, Jon Bilbao, Jon 6 Etxaide.. . Hasierako sortzailea, Alcibar, eta Gernika aldizkaria Picavearen ezizena dugu Alcibar. Azalduko ditugu pertsonaia garrantzitsu horren gorabehera zenbait. Aldi berean kazetaria, negozio-gizona eta politikaria izan zen gipuzkoar hau 1867an jaio zen. Enpresa ugariren sortzailea eta kudeatzailea izan zen. El pueblo vasco egunkari teknikoki berritzailea sortu zuen (1903). Indar katolikoen eta nazionalisten hurbileko politikari gisa, diputatua eta senataria izan zen. Primo de Riveraren diktaduraren aldekoa izan zen, bere egunkarietan azaldu zuen legez. Gero berriz nazionalistekin lerratuko zen Diktadura bukatzean. Errepublika garaiko Legebiltzarretikako bere kronikak irakurrienetarikoak izan ziren Gipuzkoan. Gerran Parisa erbesteratu zen, eta Euzko Jaurlaritzako propaganda-antolaketaren buru izan zen. 1945ean Instituto Gernika sortu zuen, eta baita aipagai dugun aldizkari homonimo hau ere. Argitalpen antifaszistak bultzatu-eta, Vichyko erregimenarekin istiluak izan zituen. 1946an hil zen Parisen. Oro har, nazionalismoa Gipuzkoan sartzen eragin handikoa izan zen, baina ez zuen jakin goi-burgesia eremu honetara erakartzen, Enrique de Ybarraren ustez (1985). Nazionalista 7 koherentetzat dauka Picavea azken autore honek . 3. 4. Humanismoa: behin behineko definizio orokorra Ikerketa honek nahi duena da humanismoa delako korrontearen konkretizatzea haztatu. Historian eta geografian hurbila zaigun dokumentu bat erabiliko dugu bereziki: Gernika aldizkaria. Gauzak horrela, argigarria deritzogu kontzeptuaren ohiko definizioei eta bilakaera historikoari ekiteari. Hona definizio bat: humanismo, iz. 1. FIL. Gizakia eta giza balioak gainontzekoen gainetik jartzen dituen jarrera filosofikoa. 2. Literatura klasikoak eta antzinako testu grekolatindarrak birbaloratu eta aztertzea, espiritu kritiko eta pertsonala bultzatzea, eta erlijioaren alorretik nolabait aldenduz ikuspegi laikoagoa hartzea ezaugarri duen mugimendu intelektuala, bereziki 8 Errenazimentuan, XVI. m. an batez ere Europan barrena hedatu zena . Beste hiztegi batean: 10
1 a: devotion to the humanities: literary culture b: the revival of classical letters, individualistic and critical spirit, and emphasis on secular concerns characteristic of the Renaissance 2: humanitarianism 3: a doctrine, attitude, or way of life centered on human interests or values; especially: a philosophy that usually rejects supernaturalism and stresses an individual's 9 dignity and worth and capacity for self-realization through reason . Beste entziklopedia batean: En el lxico filosfico corriente se habla de humanismo, en sentido terico, para definir todas las posiciones que acenten el valor del hombre en contraposicin a Dios o la naturaleza, o que traten de reivindicar los derechos contra las amenazas sobre la persona humana que tienen su origen en la organizacin econmica y social o en el 10 desarrollo de la tcnica . 3.4.1.Humanismo kristauaz: ezaugarri orokor zenbait Beharrezkoa da arlo hau jorratzea, aldizkariaren filosofiaren iturri aitortua frantses c pertsonalismoa baitzen. Bereziki aipatzen dute Jacques Maritain , hautapenez tomista izan zen garai hartako filosofo eta politikaria. Gerra Zibila galdu aurretik, Gasteizen biltzen omen ziren erredakzio taldekoak izango zirenak pentsaera-korronte horri jarraipena egiteko. 3.4.1.1. Populorum progressio (1967) entziklika Nolakoa da humanismo katolikoa? Nahiz eta aldizkariaz geroztikakoa izan, humanismoaren ideia zehazteko balio duela-eta, dokumentu honetako zenbait ideia jasoko ditugu. Entziklika honetan, Aita Santuak, teknikaren eta garapenaren kritika humanista bere egiten du, kontenplazioaren beharra eta balioen egokitasuna aipatzen du: Vers une condition plus humaine Si la poursuite du dveloppement demande des techniciens de plus en plus nombreux, elle exige encore plus des sages de rflexion profonde, la recherche d'un humanisme nouveau, qui permette l'homme moderne de se retrouver lui-mme, en assumant les valeurs suprieures d'amour, d'amiti, de prire et de contemplation. Ainsi pourra s'accomplir en plnitude le vrai dveloppement, qui est le passage, pour chacun et pour tous, de conditions moins humaines des conditions plus humaines. Moins humaines: les carences matrielles de ceux qui sont privs du minimum vital, et les carences morales de ceux qui sont mutils par l'gosme... Gizakiak bere baitako garapena ezinbestekoa du, agi denez. Bestetik, langileen zapalkuntza gaitzesten du, miseriaren kontra mintzatzen da, gizarteko kalamidadeen kontra, eta duintasunaren, d ongi komuna lortzeko lankidetzaren, bakezaletasunaren alde .
c
11
Maritain, Jacques Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa. 2010. Filosofo frantsesa (Paris, 1882 - Tolosa, Frantzia, 1973). San Tomas Aquinokoaren interpretatzaile nagusietakoa izan zen; kristau-humanismotik landu zuen bere filosofia (Humanismo integrala, 1936; Giza politikaren printzipioak, 1944). Espainiako gerra zibilekoan eta ondoren, Euskal Herriaren adiskide agertu zen, eta bertako askatasunaren aldeko borroka defendatu eta goraipatu zuen idatziz. Sarean dagoen Harluxet Hiztegi Entziklopedikoan aurki ditzake irakurleak hemen aipatzen ditugun pertsonaia ezagunen biobibliografiak, eta, beraz, ez ditugu aurrerantzean lan honetan jasoko. Testu honetan aipatzen diren hainbat kontzeptu ere, hala nola integrismo, helenismo eta abarrak bezalakoak ere irakurleak era laburrean azalduta aurkituko ditu aipatutako hiztegi entziklopediko horretan sarean. d Honela jarraitzen du: ...L'idal poursuivre... Moins humaines: les carences matrielles de ceux qui sont privs du minimum vital, et les carences morales de ceux qui sont mutils par l'gosme. Moins humaines: les structures oppressives, qu'elles proviennent des abus de la possession ou des abus du pouvoir, de l'exploitation des travailleurs ou de l'injustice des transactions. Plus humaines: la monte de la misre vers la possession du ncessaire, 1a victoire sur les flaux sociaux, l'amplification des connaissances, l'acquisition de la culture. Plus humaines aussi: la considration accrue de la dignit d'autrui, l'orientation vers l'esprit de pauvret, la coopration au bien commun, la volont de paix. Plus humaine encore la reconnaissance par l'homme des valeurs suprmes, et de Dieu qui en est la source et le terme. Plus humaines enfin et surtout la foi, don de Dieu
Oin-ohar honek hurrengo orrialdean jarraitzen du. 11
Tomismoa Filosofia hau izan da hogeigarren mendeko lehen erdian gidaria Elizan, eta aurreko XIX. mendean ere bai. Ikusi besterik ez dago entzikliketan nolako gora eman dioten Elizaren Doktore 12 Unibertsala den Akinoko Tomas Deunari aldian aldiko Aita Santuek . Eta testuinguru honetan ulertu behar da katolizismoaren humanismoa. II. Mundu Gerraren ostean, tomistek hiru lantegi izan zituzten bereziki: zientziaren filosofia egokia garatzea, gizakiari buruzko aurkikuntza fenomenologikoak eta psikiatrikoak kontuan hartzea, e eta existentzialismoaren eta naturalismoaren ontologiak ebaluatzea . Eta badirudi ahalegin horrek berriz interesa bereganatzeko besteko meritua ekarri diola neoeskolastikari, urtetan baztertuta egon eta gero. Sekularismoak, ordea, burukominik aski ematen zien garai hartan Elizako buru argituei. Mugimendu hori zabalduko zen Europan lehenago, eta Euskal Herrian 1960 aurretxoan; sekularismoak naturaz gaindikoa jomugatik kentzeko deliberoa du. Erdi Aroan erlijiodun pertsonek mundua mesprezatzeko joera nabarmena zuten, aldi berean geroko bizitzaz eta Jainkoaz gogoeta eginez. Berpizkundetik aurrera humanismoa loratu, eta kulturazko lorpenak balioesten hasi ziren, mundu honetan gauzatzeko onartzen zitzaien gaitasuna aitortuz. Aro Moderno osoan aitzinatu da sekularismoa, sarri erlijioaren eta kristautasunaren kontra. Ildo horretatik, XX. mendeko bigarren erdian zenbait teologok Kristautasun sekularizatua aldarrikatu dute; horien iritziz kristau balioak munduan bertan bultzatu behar dira, Jesusen mezua egunerokotasuneko bizitza urbanoan aurki f baitaiteke . Eudaimonia Aristotelesen kezka zen zein ote zen bizitza ona edo eudaimonia; Tomas Deunak jarraipena eman zion interes horri bertuteen bidetik, in medio virtus. Zein da Ongia, ordea? Hedonistek plazera jarriko dute nagusi; pragmatistek asebetetzea edo satisfazioa, hazkundea, edo egokitzapena; kantiarrek borondate ona izatea; humanistek, garapen harmoniaduna; kristauek, Jainkoaren g maitasuna .
Humanismoari begirako zenbait kritika Humanismoari egindako kritika zenbait jarriko ditugu hemen: a) Kristauek Berpizkundean humanismaren zenbait jokabide zalantzan jarri zituzten, humanista zenbait kabalarekin eta esoterismoarekin zaletu zirelako. Hain atzera jo gabe, XX. mendean Henri de Lubac teologo katolikoak humanismo ateoa kritikatu, eta aukeramen librearen gehiegizko gorespena egotzi dio. Humanismo modernoari pelagianismo berri deritzo, graziarik gabeko erlijio. Lubacek gizakiaren baitako harrotasuna zekusan ateismo modernoaren oinarrian. Bere aburuz, doktrina humanista ateoak zekartzan berarekin apaltasun gabezia eta karitate gabezia.
accueilli par la bonne volont de l'homme, et l'unit dans la charit du Christ qui nous appelle tous participer en fils la vie du Dieu vivant, Pre de tous les hommes. Zientzia-teknologiaren eta humanitateen arteko harremanen ikuspegi laikoa dakar in SNOW, C. P. Bi kulturak. Usurbil: Elhuyar fundazioa, 2007. e After World War II, Thomists faced three major tasks: to develop an adequate philosophy of science, to take account of the phenomenological and psychiatric findings on man, and to evaluate the ontologies of existentialism and naturalism. James Daniel Collins:Thomism. Encyclopedia Britannica 2005. Reference Suite. Britannica inc. DVD. f Sekularismoaz: any movement in society directed away from otherworldliness to life on earth. In the European Middle Ages there was a strong tendency for religious persons to despise human affairs and to meditate on God and the afterlife. As a reaction to this medieval tendency, secularism, at the time of the Renaissance, exhibited itself in the development of humanism, when people began to show more interest in human cultural achievements and the possibilities of their fulfillment in this world. The movement toward secularism has been in progress during the entire course of modern history and has often been viewed as being anti-Christian and antireligious. In the latter half of the 20th century, however, some theologians began advocating secular Christianity. They suggested that Christianity should not be concerned only with thesacred and the otherworldly, but that people should find in the world the opportunity to promote Christian values. These theologians maintain that the real meaning of the message of Jesus can be discovered and fulfilled in the everyday affairs of secular urban living. "secularism." Encyclopdia Britannica. Encyclopdia Britannica 2009 Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopdia Britannica, 2009. g Many different answers are given to the question What is intrinsically good? Hedonists say it is pleasure; Pragmatists, satisfaction, growth, or adjustment; Kantians, a good will; Humanists, harmonious self-realization; Christians, the love of God. Values. Encyclopdia Britannica. Encyclopdia Britannica 2009 Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopdia Britannica, 2009.
12
Etikaren ikuspegitik, balio humanistak kritikatu ditu Pierre-Andr Taguieffek, prometeozaleak direlakoan. Bere esanetan, gizakia arduragabetzen du, eta eugenismoa bezalako praktika ustez h okerrak bultzatzen ditu . b) Antihumanismotik egindako kritika: Freuden eta Marxen ikuspegitik, gizakiaren ikerketa (jokabidea eta historia) desbideratu egiten da banakoaren kontzientziatik abiatuz gero. Hurbilketa akastun horrek atzentzen ditu gizakiaren arrazoi ez-kontzienteak. Beraz subjektibitatean erortzen gara, aldiz, ikuspegi objektiboa beharko genukeen lekuan. J. Derridaren eta G. Deleuzeren arabera i antropologia zientifikorik ez da posible, ezta antropologia filosofikorik ere . 3.4.1.2. Gernika-ko taldearen inspirazio iturriak Aldizkariaren editorialak Giza-sentimendu unibertsala Aldizkariak 1948an jarrera agertzen du. Herrikoia eta anitza du proiektua, inongo ideologiaren ezarpenei men egiten ez diona. Uste du giza-sentimendu unibertsalaren alde, burubide desberdineko 13 gizakiak batu ahal direla eta horrela pertsonaren eskubideak defendatu . Iturriak: Frantziako humanismoa; Zibilaren aurretik, Gasteizeko Apaizgaitegian eta bertako Idearium aldizkariaren inguruan, bazegoen Frantziako humanismo frantsesa (Esprit eta Ordre Nouveau aldizkarien eta J. Maritainen irakaspenak) jarraitzen zuen ikasketa zirkulu bat. 1943an, hari beretik, Gernikako dramak eragindako 14 zirrarari ekimen humanista bat lotu nahi izan zitzaion gero Gernika aldizkarian hezurmamituko zena. Errebindikatutako euskal pertsonaia historikoak: Aldizkaria zenbait pertsonaia konkreturekin identifikatzen da, tradizio baten bila abiatuta. Hona hemen errebindikatzen direnak: Humanisten lehen hazaldia: Vitoriako Frantzisko Anaia, Azpilkuetako Martin, Zumarragako Juan, Miranda de Carranza, Huarte Donibanekoa XVI. mendean sortu ziren aipatutako pertsonaia horiek, baina ez zuten oinordekorik utzi. Gauza bera gertatu zen Peafloridako kondeari dagokionez XVIII. mendean. Muniberen eta Azkoitiko Zalduntxoen ekimenak diote bateragarri egin zituen gizateriaren idealak aberriarenekin. Bestizenez Peaflorida zen Munibe. Humanismoari uko egin gabe politikagileen balaku eta interesei muzin egin, eta beren askatasuna begiratu zuten, Gernika aldizkariaren garaiko zenbait eruditu j garaikidek ez bezala . Gizakiarenganako eta aberriarekiko isuri jasoa zuten, jauregi inguruko erosotasunak bezainbeste baztertzen zituztela irrika eta gurariak. Ongiaren atzetik abiaturik, erramu 15 boneta baztertu zuten .
h
Humanisme/critique. Wikipedia. 2010. la Renaissance, des humanistes ont t lis au dveloppement de la kabbale et l'sotrisme, ce qui provoqua des controverses. Marin Mersenne est rest clbre pour avoir dnonc une secte philosophique qui runissait Mirandole, Cornelius Agrippa et Francesco Gorgio. Au XXe sicle, le thologien catholique Henri de Lubac a crit Le drame de l'humanisme athe : selon lui, l'humanisme athe exalte le libre-arbitre jusqu' l'excs. Il dit que l'humanisme moderne constitue une forme nouvelle de plagianisme, c'est--dire une religion humaniste prive de grce. Lubac croyait que l'orgueil de l'homme pour soi tait la cause principale de l'athisme moderne. Il crivit que la doctrine humaniste athe conduisait immanquablement vers un manque d'humilit et un manque de charit. Sur le plan thique, les valeurs humanistes ont t critique par Pierre-Andr Taguieff comme tant promthennes. Selon lui, il dresponsabilise l'homme et encourage des pratiques douteuses comme l'eugnisme. i From the point of view of either Freudian theory or of the non-existentialist reading of Marx, any attempt to provide a study of manof human behaviour and historythat starts from the individual consciousness must seem misguided. This will include the empiricist approaches, which assume that all human behaviour is to be explained in terms of the conscious mental states (i. e., beliefs and desires) of individuals. Such approaches seem to fail to acknowledge that the causes of human actions include factors of which they are not consciously aware. A scientific account, one that is concerned with providing causal explanations, must not be confined to the subjectivity of the individual consciousness but must adopt an objective standpoint, a standpoint from which these factors can be recognized and studied. Equally as important, however, the sort of arguments used by phenomenologists and existentialists to query the availability of objective viewpoints can be reapplied here. Thus, structuralism gives place to the post-structuralism of Derrida and Deleuze, according to which neither a scientific nor a philosophical anthropology is possible. Philosophical anthropology. Encyclopdia Britannica. Encyclopdia Britannica 2009 Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopdia Britannica, 2009. j Testuaren ulermen orokorrerako egilearen oharra: aldizkarian jasotakoen parafrasiak ematen ditugu, eta horrela jarraituko dugu aurrerantzean, erreferentziak emanez oin oharretan (ez dira nahitaez gure iritzia). Era berean, maiz, estilo korala erabiliko dugu, hainbat kolaboratzaileren ahotsak jarraian emanez, uste baitugu ideien araberako sailkapena egokia dela, abardurak abardura.
13
Humanismoaren ideia gerraostean Miguel Astiz Dorreak El humanismo en los caballeritos de Azkoitia artikuluan taldearen helburuak zehazten ditu: zientzietarako, letra ederretarako eta arterako zaletasuna bultzatzea; ohiturak arteztea; alfer egotea, ezjakintasuna eta berorien ondoren kaltegarriak aienatzea, eta hiru probintzien elkartasuna areagotzea. Gure XVIII. mendeko aitzindariak, XVI.ekoak bezainbeste ziren humanistak, izpirituari munduaren nagusigoa egokitzen ziotenak, eta gizakia sorkari guztien gainetik 16 jartzen zutenak . 17 XIX. mendean Iparragirre kantaria erreibindikatzen dute . Euskal historiaren esparru horretan Angeles Sorazu jarri nahi du L. Villasantek Euskal Herriko maila goitiarreko jendakien artean. Haren lanak aipatzen ditu, gaztelaniazkoak denak; deitoratu egiten du jende ekimentsuak euskaraz jardun ez izana. Hala ere, emakume honen euskaltzaletasuna azpimarratu egiten du. Idazle aipatuak Adierazgarriak direlakoan, jaso egin ditugu Gernika aldizkarietan zehar aipatzen izan diren bateko zein besteko idazleen erreferentziak. Erredaktoreek egindako aukeraketek irizpide ageriko batzueijarraitzen zaizkie. Hainbat esparrutatik aukeratutako autoreek agertzen dute gardentasunez aldizkariak zuen izaera unibertsalista; hona hemen idazleok:
a) Berpizkundekoak
D Huarte Donibanekoa, eragin handiko idazlea, medikua eta pedagogoa. Vitoriako Frantzisko Anaiak alderdi moralak duen lehentasuna defenditu zuen jainkozko 18 zuzenbidearen aldekoa zen gobernuaren aurrez aurre . Martin Azpilkueta. Luis Vives. Beste batzuk: Lpez, Covarrubias, Soto, Surez, Juan Lpez de Palacios; Rabelais, Montaigne, Erasmo. Saint-Cyran: erreformatzaile jansenista honen seriostasuna eta zorroztasuna, hasiera batean osasungarriak ziratekeen; euskaldunek izan ohi dituztenen bikiak dira, horrelakorik aurki baititzakegu 19 mendialdeko elizbarrutietako apezen artean . W. Shakespearek eta M. de Montaignek tradizio erromatar eta kristauari izpiritu berria erantsi zioten. Bi horiek Berpizkundeko humanismoa hezurmamitu zuten: eztabaida librea, antzinako izpiritua, egiaren xerkatze zintzo eta aitzakiarik gabea; halaber, endekatutako sentimendu erlijiosoaren kontrako berrikuntza eta karra. Montaignek erakutsiko du finezia, argitasuna, neurria, inteligentzia k sarkorra honnte homme delakoaren baitan; Shakespearek erakutsiko zizkigun askatasunaren 20 aldeko grina, giza-duintasuna, hiritartasun-sena eta lagun hurkoarenganako errespetua . Salesko Frantzisko. Irakurlea konturatu dadin nahi dute autore klasikoak ez direla bertan behera uztekoak; aitzitik, ulertu egiten dira gaizki ulertutako erudizio hutsalaren gainetik berreskuratuz antzinako kulturaren balio iraunkorrak. Gazteriak antzinateko kultura unibertsalari begiratzen dio, ez jakite gogo hutsagatik, baizik eta betierekotasun-irizpide batekin, aurrerakuntza oro humanismoan oinarria duelako 21 ziurtasunarekin, alegia, jabetuta ulerkuntza-, tolerantzia- eta eskuzabaltasun-irizpideen garrantziaz .
b) Gernikan aipaturiko beste zenbait idazle eta sortzaile
k Ikus hiztegi frantses batetik esamolde horren adierak: Honnte homme, au plur. honntes gens. [Au xviie sicle, en France] Homme du monde, d'un commerce agrable, aux manires distingues, l'esprit fin et cultiv, mais non pdant. Un ami de Racine ou de Fnelon, un M. de Trville, un M. de Valincour, un de ces honntes gens qui ne visaient point tre auteurs, mais qui se bornaient lire, connatre de prs les belles choses, et s'en nourrir en exquis amateurs, en humanistes accomplis (Sainte-Beuve, Nouv. lundis, t. 13, 1868, p. 227): () 7. La premire condition, pour tre rput honnte homme au xviie sicle, c'tait d'avoir de la naissance, ou, du moins, de vivre sur un pied d'galit avec ceux qui en avaient. L'honnte homme tait alors, peu de chose prs, ce que nous appelons, en notre langue, un homme de bonne compagnie; et il n'y avait que les hommes de cour, en ce temps-l, qui fussent ou qui crussent tre de bonne compagnie. Sarcey, Mot et chose, 1862, p. 147. 8. La morale de l'honnte homme est clectique: elle emprunte la morale chrtienne et aux grandes morales antiques et contradictoires, la stoque et l'picurienne. Elle suppose la rente, l'assurance du lendemain, la certitude que confre la seigneurie ou l'office hrditaire. Elle suppose des loisirs et une vie l'cart des alas de la croissance capitaliste. La morale de l'honnte homme est une morale d'officier et de gentilhomme... P. CHAUNU, La Civilisation de l'Europe classique, Paris: Arthaud, 1966, p. 605 in http://www. cnrtl. fr/lexicographie/honnte.
14
- jasotzen da zenbait artikulutan L. van Beethoven, S. Ramn y Cajal... eta beste pertsonaia famatu zenbaitek Euskal Herriaz esandakoa, edo bera aitzakia harturik sortutakoa: sinfonia bat dela, oroitzapen-liburua dela... Lao-tse, F. Krutwigek aipatzen du. Bidenabar kontuan har dezagun autore honek Txinako 22 orduko gerrate amaigabeen erdian bakea bultzatu nahi izan zuela filosofiaren bitartez . Pre Lhande. Jose Artetxe giza banakoaren eskubideak baliarazten saitua, sorterriko seme gailenei (Elkano, 23 Saint-Cyran) eskeiniz liburuak J. Thalamas Labandibarren esanetan . P. Laffite, M. Unamuno, Dr. Maran, Julin Maras, S. Madariaga, Jaime Balmes neoeskolastikoa, J. Ortega y Gasset. Ravel: bere musika ez zaie hurbiltzen euskaldunei. Ezin omen dakizkioke musika landuari 24 egokitu euskaldunen orijinaltasuna eta mendikotasuna (chants agrestes) . M. Gandhi, G. Duhamel, Ricardo Rojas, Francis Jammes, Romain Rolland, Simone Weill; 25 Franois Mauriac garai hartako idazle profetikotzat zeukaten . Mao-tse, Julian Huxley. Pierre Loti: irudimena eta intuizioa gauzatu zituen Ramuntcho euskal giroko eleberrian 26 behaketa eta ikerketa bainoago . Lotik eleberriratu zuen giro exotikoaren harira, aipa dezagun turismoa dela-eta gogoeta egiten dela: benetako turismoa aukeratutako inguruek eragindako zirrara soila sentitzeaz besterik al da? P. Valryk eta H. Bergsonek gaztigatuak gintuzten gizateriak fede amankomuna izatearen beharraz. l Ch. Pguy , J. Maritain, Andr Ulman, G. K. Chesterton, Edmond Rostand. Frank Buchman: Mouvement de Rarmement Moral ekintza-taldearen buruzagia. Kezka nagusia zuen orduko gizartean ebangelioko bertute gailenak aitzinatzea: onestasuna, m eskuzabaltasuna eta anaitasuna . L. Lvy-Brhl, M. Montessori, J. Piaget, Karl Jaspers, F. Nietzsche, P. Teilhard de Chardin, N. F. S. Grundtwig, Nilsen, R. Tagore. Beste batzuk, ez denak garaikideak dituzte aipatzen: Aita Larramendi, D. Garat, A. Xaho, Rafael Sanchez Mazas, Mgr. Mathieu (doktore tomista, filosofia garaiko aurkikuntzekin 27 adosten zuena) , Pierre Loti, Padre Bernardino de Estella, Isaac Etxeberria Galdeano, Ricardo Garca Villoslada...
c) Bergson: pertsonalismoa28
Filosofo hau dago Gernikako pentsaeraren jatorrian, berarengandik edango baitute, bai E. Mounierrek, bai gaztetan eta tomismora itzuli aitzin, J. Maritainek berak ere. Existentzialismoak eta fenomenologiak H. Bergsonen itzala ezabatu dute bizitzaren filosofia interpretatzean. H. Bergsonen moralaz arituko gara, oroz gain. Teknologiari egin zizkion kritikak aldizkariko idazleek egin zituztenen antzekoak dira: No ignora Bergson que el progreso tecnolgico, por el contrario, empuja al hombre hacia la satisfaccin de los deseos ms groseros (Las dos fuentes de la moral y la religin): todo ello provoca el exagerado bienestar y el lujo para algunos, antes que la liberacin para todos lo que explica las terribles guerras, los conflictos sociales y el peligro de destruccin total de la humanidad. Bergson opone a esto la esperanza en un nuevo salto evolutivo de la especie, en un nuevo misticismo que propulsado por la fuerza de la intuicin y de la tcnica se traduzca en un amor universal y activo.
d) Jacques Maritain (1882-1973) neoeskolastizismoa29

Neotomismoa edo neoeskolastizismoa izeneko korronteak Erdi Aroko filosofia bat eguneratu eta uztartu nahi du XX. mendeko pentsaera garaikidearekin. Ulertu nahi ditu gizakiaren esentzia, arau moralen arrazoizkotasuna, e.a. Fedeak, euren ustez, salbatu egiten du, eta filosofia du morroi ancilla theologiae. Neoeskolastikoek aurre egin zieten
l
Gernika aldizkarikoen irakurgai aitortua zen. Ordre nouveau aldizkarikoen elikagai ziren hauek: Ch. Pguy bera, S. Kierkegaard, Proudhon eta F. Nietzsche. m les grande vertus vangeliques: honntet, puret et dssinteressement .YHOLDI, Jean-Pierre. Le tmoignage de la science et de la morale. Guernika (sic). Mars-Mai 1948: 27 or.
15
Ilustrazioko arrazionalismoari, immanentismo idealistari eta materialismo positibistari. Borrokatu zituzten laizizatzea eta sekularizatzea, liberalismoaren kontra jarrita. Sekularizazio hori, euskal mundura, XX. mendeko erdialdean-edo iritsiko zen. Neoeskolastizismoak erantzun egin nahi zion Elizak jasaten zuen autoritate galerari, eta, berdenboran, salatu nahi zuen sakratua dena baztertzea. Mugimendu honen pizgarri bi entziklika ditugu: Aeternis Patris (1879) eta Pascendi (1907). Lehenak, orduko laikoen dinamismo zientifikoari, kulturalari, industrialari eta inperialistari erantzun nahi izan zion. Pascendi entziklikak modernismoa gaitzetsi zuen; modernismoa izeneko eskola filosofiko kristauak integratu nahi izan zituen nolabait, pentsamenduaren ildo berriak teologia berri batean, baina Erromak arbuiatu egin zuen. Oraindik orain, Joan Paulo II.a Aita Santuak aldarrikatu du filosofia tomista honen baliozkotasuna, nahiz eta malgutasun eta irekidura gehiagorekin aldarrikatu ere. Aita Santuen ekimen hauek, Frantzian, bi jarraitzaile gailen izan zituen, biak Gernika aldizkarikoengandik gertu: J. Maritain eta . Gilson. Jacques Maritaini gagozkiolarik, aipa dezagun maisu izan zuen H. Bergson. Emaitzarik umoenak epistemologian lortu zituen; errealitatea ezagutzeko era asko dagoela uste du: zientzia, n filosofia, arte edo mistikaren bideetatikoak . Ontologia aristoteliko-tomista hartu zuen oinarritzat. Eustazpi horrekin hainbat arlo jorratu zituen: hezkuntza, estetika, politika... Hezkuntzari buruz Hezkuntza bidegurutzean (1943) argitaratu zuen. Heziketak pertsona formatzeko, osotzeko, eta askeagoa egiteko balio du. Heziketak egikaritzen du betegintzarre pertsonala eta soziala, eta, gaitzen pertsona bizimodu demokratikorako. Tresna humanistak eta zientifikoak darabiltza horretarako, besteak beste, hezitzailearen ekintza morala hezigaiarekiko lankidetzan. Heztea medikuntzaren antzekoa da: ars cooperativa naturae, berez dagoen bizitasunari garapena erraztu behar baitzaio. Gehiegizko haizukortasun edo permisibitatea arbuiatu egiten du, zeren hezitzailearen dinamismoa, agintaritza morala eta gidaritza positiboak nahitaezkoak baitira. Heziketaren emaitza da gizaki zoriontsua: zapalkuntzarik ez duena sumatzen; bere buruarekiko begirunea jaso, eta giza-elkartean kokatuagatik egiazaletasuna eta ongirako joera ase ditzakeena. Politika arloan Estatua eta Eliza bereizi nahi ditu. Baina humanismo integral batek egituratu behar du gizartea. Herriak du subiranotasuna, Jainkoak emana. Humanismo integral batek egituratu behar du osotasun guztia. Estatua helburu sozialak lortzeko bitartekoa da. Demokraziak morala izan behar du. Izan ere, justizian datza benetako indarra, II. Mundu Gerrak argi utzi duena; agintekeriaren aurrez aurre, botere guztiek kontuak eman behar dituztelakouste du J. Maritainek. Balio moralak denok juzgatzeko gai dira. J. Thalamas, aldizkariko kolaboratzailearen hitzetan: [J. Maritainek] Tomas Santuaren filosofiatik pentsamendu bizia egin zuen, 30 filosofia garaikidearekin adostu daitekeena . Gaur egun, J. Maritainenaren antzeko tomismoa bitxia suertatzen da, zenbaiten aburuz .
31
e) Mounier: pertsonalismoa
Gernika aldizkariaren ingurukoek maiz aipatzen dituzte pertsonalismoa izeneko korronteko gidariak, eta horiengandik edaten dute. Korronte horretako literaturagileak ere gogoko dituzte. Bereziki bi autore dituzte gogoko filosofoetan: J. Maritain, lehenago aipatua, eta Emmanuel Mounier (19051950). Idazleetan, G. Bernanos. E. Mounier, pertsonalismoaren lemazain frantziarra izan zen. H. Bergsonen ikaslea izan zen; humanismo kristaua defendatu zuen. Kristautasuna eta sozialismoa uztartzen saiatu zen berekoikeria burgesarekiko uzkur. E. Mounierren Manifeste au service du personnalisme aipatzen dute Gernikan. 32 Erredakziokoek idazki hau bide-erakusletzat daukate, eta aldizkariaren etorkizuneko bermetzat . Pertsonalismoaren zenbait zertzelada dakartzagu hona. Hiru bide dira pertsona osotzekoak:
n
Jacques Maritain (1882-1973). Microsoft Encarta 2006. Filsofo francs, conocido por su aplicacin de las enseanzas del filsofo escolstico medieval santo Toms de Aquino a los problemas de la vida moderna. Nacido en Pars el 18 de noviembre de 1882, Maritain estudi en la Sorbona, donde recibi la influencia del filsofo Henri Bergson, y en la Universidad de Heidelberg. Educado en el protestantismo, Maritain se convirti a la religin catlica en 1906. Realiz un estudio de la filosofa tomista, que aplic a la cultura moderna. Fue profesor en el Instituto catlico de Pars de 1914 a 1933, en el Instituto de Estudios Medievales de Toronto (1933-1945) y en la Universidad de Princeton (1948-1952). Desde 1945 hasta 1948 fue embajador de Francia ante el Vaticano. Se retir a Toulouse, Francia, donde muri el 28 de abril. Maritain enfoc los problemas filosficos teniendo en cuenta la antropologa, la sociologa y la psicologa. Sus logros ms profundos los obtuvo en epistemologa, donde analiz los diferentes grados de conocimiento y sus interrelaciones, as como en filosofa poltica. Sus escritos subrayan que la realidad puede ser conocida de muchas maneras a travs, por ejemplo, de la ciencia, la filosofa, el arte o el misticismo.
16
meditazioa norbere deia edo bokazioa bilatzeko konpromisoa, alegia, neure haragiztatzea onartzen duen ekintzari zor diodan atxikimendua. nork bere buruaren ukapena: nork bere burua berari eta bizitzari opatzea besteen baitan. E. Mounier moralismoaren kontra agertu zen; indibidualismoaren kontra ere bai. Ikus dezagun: izpiritualismoa eta moralismoa arbuiagarriak dira gizakiaren morrontza biologikoa eta ekonomikoa ahazten dituztelako. Materialismoak, bestalde, ahaztu egiten ditu baldintza izpiritualak. Indibidualismoaren kontra ere badu zeresanik; zehazki dihardu besteenganako mesfidantza, kalkulua eta aldarrikapena duen banako horren kontra, izan ere, norabiderik eta neurririk gabeko askatasuna duen gizaki jainkotu, abstraktu eta naturarekiko harremanik gabekoa baita. Elkartasuna on-gosearen kariaz baino ez du bilatzen. Pertsonalismoaren aurkakoa da hori guztia. Inguruko pertsonek ez dute gizakia mugatzen, aldiz, izaten eta garatzen laguntzen diote. Gizakia, izan, bakarrik da besteengana abiatzen den heinean; besteen bitartez dazagu bere burua, soilik besteengan aurkitzen du bere burua. Sakonean, izateak maitatzea dakar berarekin. Zerrenda ditzagun E. Mounierrek pentsaera garaikideari eginiko kritikak. Lehenik, kapitalismoaren kontrakoak; sistema horrek gizakiaren aurretik dirua jartzen du, edukitzea lehenesten du, eta izatea atzentzen. Ondasunen oinarria lotuta dago gizakiaren kontzeptu batekin. Kapitalismoa jabego pribatuaren kontrakoa da: soldatapekoari etekina ukatzen dio. Aurreztailea kaltetu egiten du aldizkako espekulazioen porrotekin. Bigarrenik, marxismoa ere kritikatzen du: marxismoak materia lehenesten du, kapitalismoak bezala; era berean, kapitalismo zaharrari Estatuaren kapitalismoaren ordaina bilatzen zaio, ez besterik; marxismoa, gizaki kolektiboa dela-eta baikorra da, eta banakoaz ezkor; hori ezin du onartu pertsonalismoak; marxismoak erregimen totalitarioak sortu ditu historikoki, eta inperialismo kapitalista ordeztu nahi du sozialistarekin. Marxismoak askapen zantzu eztabaidaezinak daramatza berarekin, baina, tamalez, transzendentzia ahaztu, eta gizakiaren barneko eremua higatzen du. Eta, hirugarren: zuzenbidean ardazturiko gizartea ere kritikatzen du. Zergatik? Ilustratuen gizarte iusnaturalistaren hitzarmena, ez da pertsonen artekoa, berekoikerien artekoa baizik. E. Mounierren jomuga zen lortzea elkarhartze/jaunartzean oinarritutako gizarte izari teologikozko ideia mistikoan nolabaiteko euskarria hartuko lukeena. Horrela, emakumeen eskubidearen alde jokatuko du, arrazismoaren eta xenofobiaren kontra. Bultzatzen ditu estatuarengandiko beregainak liratekeen eskolak; ontzat ematen ditu eskualde autonomoak ere. Proletarizazioaren kontra dago. Jarri nahi du ekonomia artean anarkikoa gizakiaren alde. Beharrezko dakusa sindikalgintza, eta jartzen du lana kapitalaren aurretik. Duintasuna hobesten du paternalismoaren ondoan. Anarkistak eta liberalak ez bezala, ez da baikorra banakoarekiko eta ezkorra boterearekiko. Kristautasunari buruzkoan orain. Gaurko kristautasunak gizartearekiko etendura darakus: zientziak, teknikak eta saldo langileek dakarte hori. Haatik, sinesmen kristauak beharrezkoa izaten jarraitzen du, osterantzean, behar ez diren gauzak jainkotu ohi dira-eta: liderrak, gorputza, 33 kolektibitatea, alderdia... Beste autore batzuek ere egin diote kasu pertsonaren garrantziari: G. Marcelek, J. P. Sartrek, J. Maritainek... E. Mounierrek, bere aldetik, gauzen filosofia kritikatzen du: badira gizakia objektutzat daukatenak, unibertso fisikoko besteak bezalakoa. Arrazionalismoa eta positibismoa kritikatzen ditu; ez, haatik, existentzialismoek egiten duten bezala, eurak ere akastunak izan, eta hala solipsismoan nola ezkortasunean erortzen baitira ezinbestean. Pertsonalismoa kristaua izan daiteke (E. Mounierren kasuan), edo ez. Edonola ere, ekintzarako deia du bere baitan, Gernika aldizkarian maiz jasotzen denez.
a) G. Bernanos
Arlo literarioan Georges Bernanos sonatua aipatzen dute kutunentzat Gernika aldizkarikoek. Esan behar da, literatoa eta jarraitzaileek antifrankista gisa agertzen direla, katolikoak izanagatik; eta hori, bestelako nazioarteko katoliko askok ez gaitzetsi arren Espainiako Errepublikaren kontra altxatutakoen erregimena. Esaldi famatuenetakoa hau du G. Bernanosek: tout est grce (dena da grazia).
b) Ch. Peguy
Aldizkarikoen autore frantses hautatua da, garai hartan itzal handikoa. 17
3.4.2. Hona hemen nola azaldu zuen aldizkariak bere idearioa 3.4.2.1. Balioak Goiburu hau zuten: eman da zabal zazu R. Picaveak gazteria hezteko beharra aipatzen du, eta hori humanismo kristauaren bidetik egin nahi du; Euskal Herriko altxor kulturala zabaltzen lagundu nahi du, historiaren ingurukoa, politikoa, letretakoa, gizarte-zientzietakoa eta abarretakoa: Y esta es la divisa que hemos adoptado para nuestro Centro Cultural: EMAN DA ZABALZAZU, habindonos empeado, burla burlando, en una patritica labor de fomento y difusin de las letras, de los conocimientos de la historia y de la etnologa del pas, de las ciencias sociales y polticas, etc. Al efecto educativo, todo ello, de la juventud vasca que viene. Educacin a tono con el progreso moderno, inculcando en el pueblo el ms hondo sentido de justicia y de tolerancia. La tolerancia santa! que haga posible el convivir pacfico de los ciudadanos, no obstante su distinta manera de pensar. Humanismo, en suma. Humanismo en Cristo que fue hijo de Dios segn los creyentes. Que fue, por lo 34 menos, el ms perfecto de los hombres, segn los dems. Eman da zabalzazu... Bakea Gernikako hiria nahi dute bihurtu izpiritualitate bakezalearen eta heziketa moralaren iturri, 35 osterantzean hiria kiskali zuen sutearen ilintiak gure herria suntsituko luke . Egunerokotasunean murgildurik, Orixe (Espuru bestizenez) kexu da kristautasuna gizabideak 36 ordeztu duelako, gizabiderik ederrena kristautasun jatorra baita . Bere ustez, herri-jendea hirikoa baino gizabide handiagokoa da: Erri-jende xumeari basa-jende esatea ez dago ongi; baa gaurko egunean, baserrietan bizi dan jenderik ankerrena, urijenderik geienak bao gizabide aundiagokoa iduri zait. Baserritarra naiz; uri aundiak ikusi ditut; ez det ordea ikusi gure baserritarrak bezain gizabidezko uritarrik. Baso eta uri, gauza ederrak dira, guk itsusten ez ba ditugu, 37 basakeri ta urikeri biurtzen ez ba ditugu . Eta sekularizazioaren historiaz zera dio: Edozeinek ba daki, amaseigaren mendean an emenka, kristautasun jatorra galtzen asi zalarik Kristaubide eder ori alde batera utzi nairik (batzuek beipein) gizabide utsera jo zutela. Esan ere bear det, Erasmo'k berak ere etzula kristautasun ori zearo utzi, 39 eta areago dana, gizabidetsu oiek ba dutela beren Prantzisko Sales'koa . Bakean bizitzeko Krutwigek egia eta tolerantziaren bidea proposatzen du, eta horiek lirateke Gernikako arbolaren fruituak: Bainan azterr ditzagun' Arbola Sainduaren frutuak. Egia ta tolerantza. Egia ta tolerantza' khidego baten bi zathiak dira. Eztago bata bertzearen gabe. Humanismuaren fruktuetan' tolerantza dago, beraz egia ere bai. Tolerantza' bertzeen aburuen, sinhisteen eta usteen jasatea ta onestea da' gure aurkhakoak direnean, beharr bada' honelakoak bait tira. Eztago egia duenaren, zuzen dagoenaren intolerantz saindurik. Elhe hoik' fanatismuaren mintzoa dira. Egia dezaguenaren intolerantza' contraditio in adiecto da. Termin hauek bethi batera doaz. Elkharrekin bethi bizi izaten dira Tolerantza alhorra da'ta Egia horr hazten den arnaria. Bere lurraren gabe erraz zimeltzen da. Aldizkari liberala Erredakzioaren asmoetan, aldizkaria, liberala, eklektikoa zen, datorrena datorrela, baina arnas o kirasturik ez zuen nahi. Horrelako adjektiboa jarri baitzion Justo Garatek J. Mirandek zenbait idazkiri . Eskuzabaltasun horrek ekarriko zuen aldizkaria ixtea, Pariseko zuberotarraren lan zenbaiten ondorioz jasotako mehatxuak zirela medio, besteak beste.
o
38
nuestra revista abierta a todos los vientos y corrientes, con tal de que no hiedan. La AGRUPACIN GERNIKA. Gernika 17. 1951 (Octubre-Diciembre): 1 or.
18
Miranderen idazkiek sorturiko ika-mikak gogoan, Ibinagabeitiak askatasunaren alde idazten du honela: Sail ortan zabaltasunik eta zailutasunik aundiena ere erakutsi dizkigu, gure artean ain ditugun adimen zabaltasun eta zailutasuna. Ez noski aburu-bakarpean guztiak menperatuz, baizik eta bakoitzari bere buru eta gogoetaen askatasun edatuena emanik. Eta askatasun onek, buru-tximur aunitz mindu edo eskandalizatu omen ditu. Zer uste dute gogo-aketxok, beren bulkoak direla aintzat artzekoak soilik?... Ez, enetxoak: zuen doktrina miragarri oriek, naiz eta miragarrienak izan, ez dira ikut-eziak. Lurbira ontan ez dago ikut-eziik; giza-burmuinak landara egotzi teori garaienak ere, azta, eztabaikatu eta iarrostekoak dira. Beraz... ez zaiteztela, buru-ertsiok, Gernikak egin digun lan ederraz eskandalizatu. Zuen buru neurriaren ariora ari izan balitz, aspaldi 40 iro ta ustelduko zen, zuen argontziak itzala baizik ez baitario . Humanismoa eta kristautasuna Franois Mauriac aipatzen dute Europa humanistaren eta kristauaren aldeko idazle aitzindari moduan. Kristautasuna humanista da gizakiaren duintasuna goratzen duen heinean; izan ere, gizakia, Jainkoaren idurikoa denez, sorkarietan forma gorena duena da. Kristautasuna ez da kultura jakin baten ezaugarria, baizik eta kulturartekoa; bestalde, gizakia ez dago determinismoak mugatua, eta makinismoarengandik askatasuna lortzeko ez dago besterik. Izan ere diote, garai hartako munduaren akatsik larrienetarikoa da batera etortzea teknologiaren aurrerakada bikaina izpirituaren 41 aurrerakuntza moteltzearekin . Bi humanismoren artean aukeratu behar da: teozentrikoaren eta ateoaren artean. Lehena borondate oneko edozeinen irismenean dago; bigarrenean, pertsona ez da esanguratsua, eta bai, aldiz, aginduak jaso besterik egiten ez duen jendolde bateko atala. Bertuterako isuria sortu behar zaie herrikideei eta benetako jakituriarenganako maitasuna, ez bakarrik hitzez, etsenpluz ere bai. Egiteko latza da, baina erraz lortzekoa dena heroikoki jokatzen 42 jarraituz, etsi gabe, aberria maitatuz, denen loria eta gizakia maitatuz . Industrialismoari eta progresoari eginiko kritika Humanismoaren gaietako bat alienazioarena da, edo ifrentzua, gaur egun eragotzita dagokeen gizakiaren betegintzarrea. Zibilizazio industrialak langilea zirrika bilakatu du: Gure oraingo Zivilizazinoaren argiek itsutzen gaitute. Hauien gurrtzekotz' gizonek erlegino berri bat eratu dute: Progressaren erleginoa. Idololatria honetan' neurribako gizonen larregikuntza' propheteia zan. Natura, Mundu guztia menpetu nahi ukhan genuen. Progressak ezinik ezagutu etzituen. Naturaz kontrako albara honetan' europarr guztiak albarazaleak izanik dira. Europako Zivilizazinoak heuragi argi eduk zezan, bainan heuragi itzal ere. Beredin aitzinapen" beredin ankherrkeria ere. Eta argi ta diztira haukiez' gizak zoriontsuago othe dira? Zer ekharri derauku gure Zivilizazino materialak? Zeintzuk izan dira gizaren aurkhintzean' bere progressak? Lehen aske ziren artisanak'orain fabrika baten jopuak dira. Lehen beure lana maite zuen langileak' orain gorrotatzen du. Lehen gizon zen langilea'orain massaren kopuru bat da. Lehen bere ekhintza hobetzen zuen maixua' orain makina baten haragizko zirrikak bai taduzkate. Oraingo industriak' beure zerbitzariak aberetu ditu, gizonak izpiritu gabeko materia bilhakatu ditu. Edozein larregikeria garesti ordaintzen da. Nemesis 43 zuzentarzuna berr-ezarrten du, eta geuri orain ethorri zaiku . mendekatzaileak
Artikulu berean eta kontrastean, haserre edo etsaituta dauden pertsonen arteko elkar ezagutzaren alde egiten du Krutwigek, bakerako bidean onuragarri dena; badihardu gehiegizko abertzaletasunaren aurka ere, eta baita ondorio kaltegarria duten guduen kontra ere. Teknikak gizakien aurrerakuntza moralerako baliagarriak izan daitezen, erlijioak esku hartu behar du bakearen eta gizatiartasunaren idealekin bat egiten duen heinean. Helburu hori lortzeko ezinbestekoa da gaurko gizakiak ikuspuntua aldatzea; itzuli egin behar zaio sinesmenari bere izate morala eta izpirituala zientzia eta erlijioa elkartezinekotzat jo gabe. Hona Krutwigen adierazpenak:
19
Okherrdura ta gezurraren bidea' intolerantza da. Gezurra bethi bildurr bai ta. Egiak eztazugu fanatismurik, ez politikan, ez eta rleginoan ere, nehoren bildurr estelakotz. Beure bekhokia aizetan darama. Gizon intolerant bat dazagugunean' bere iritzia' aizuna ta gezurrezkoa dela' bethi aurretik jakin dezakegu. Intolerantza zimarrkhutsuen iskiloa bethi izan da. Jakintzan, Philosophian eztago magisteraren hitz faltagabekoa; politikan are gutiago. Philosophiaren systematak aldatzen dira. Nola hauietan egiazkoa den bakharra? Uhaitza iraunkorra izana gatik' ozkak irakankorrak dira, gizonen formulazino iraulkorrak. Haur hunela da magisterak hunela erran bai tzuen dionari erran iezozu: Zure magistera' ez-al-zan zu bezenbertzeko gizon bat? Zure magistera ba-al-zegoen gezurraz arantz? Zergatik alegia philosophuak' ex cathedra mintzatzen ohi dira? Heuren egiatan sinhisten ezpai tute. Zergatik politikariek ez cathedra hitz egin nahi deraukute? Zergatik jakintzalari batzuek ere ex cathedra mintzo izan nahi lukete? Zergatik' heuren aburuz kontrako oldozkaiak danzuzkitenean phariseuek bezala' jaunzkiak ethen nahi ditukete? Politikan, erleginoan, philosophian eztago jaunzkien ethenterik. Ezkaitezin phariseurik izan Zuk horrela uste duzu, bertzeak hala; nundik othe dakizu zure ustea' zuzena denik? Erakhuts ezazu. Haur baino lehen' zure ta bere uste guztiek eskubide berdina dadukate. Zein jainkoak estalgetu derautzu zororri' aburu faltagabeko hori? Fedea ta egia eztira suz ta iskiloez hedatzen. Odolaz hedatzen den alegia egia' gezurra da. Expetxez, urkhamendiez, goitzarrenez ta intolerantzaz zaintzen den sinhiste, fede, errejime nahiz erleginoa' gezurrezkoa da. Edonun tolerantzak beharr du egon, egia legoen. Aspaldian' Sinan, Indian eta Persian erlegino-azkatarzuna ta sinhisteen azkatarzuna nahi zituen hierrkhe bat ezagutu nuen' baina bere herriarentzat, bere sinhisteentzat egia duenaren intolerantz saindua pheredikatzen zuen. Ah! gezurrezko propheta hori! Egia' jarraibide pheredikatzen. Zutzat nahi eztuzuna'eziezozu egin nehori! Bertzeen herrietan ikhusi nahi zendukeiena' zure herrian, zure etxean iben, egin, araz, erein zazu! Bertzela populuak unhilaren legea izeneztatzen zuen zuzenbakokeria nahi duzu; eretz batetan zabal, bertze eretzean mehe. Bertzeek eman diezatzutela nahi 44 duzuna: emezu! erein zazu! Eztago ereinteke' ezein uzta . Kontuan izan behar, mundu gerra baten ondoko urteetan ez ezik, Espainiako gerraren ondokoetan ere bagaudela. Beraz, horrelako hondamendien sorburuaz galdetzen diote euren buruari izpiritu humanistek. Nietzscheren supergizakia gurtzea dateke iturburuetako bat, Krutwigen aburuz: Arren, zergatik eztitugu bertzeen gurariak hulerrtu nahirik? Jakintzaguztidunak othe gara? Nundik dathorrku ezpairik gabeko jakiduria hori? Ez othe dagoku errare humanum est? Edozein gizonek faltak dagizki. Haur da Arrazoinaren natura. Abereak huts ezin-eginezkoak dira. Gizonok huts egiten dugu, guztiok, batzuk bertzeak baino errorez-arantzago ezpai kara. Edozein gizon ilhumpetan datza, lanhopetan dabil. Gugan bilhatu beharr dugun eta ezin lekora diroguen egia, zein arautara harr-arazi? Egiaren bilha doazanai lagun gakidizkete, bainan laguntzea ezta araztea. Egarri denak urak bilhatzen du, bainan guk ezin diezakeogu eman nahi eztuen ura. Nundik lethorrkegu eskubide haur? Gure ura, gutzako edari ona izan-arren, nola nahi ta ez bertzeai edanaraztea haizu lekidikegu? Gizonak differentak dira, jarraiki genkizkidion bidea' gure naturaren araura egin bidea zan. Itua berdina izana gatik' bideak eztira berdinak. Gure Norberagan dagoen' ez lekhunerik, ez betarik eztazaguen barna ixilean' hedagoak eta bethitarzunak neurririk eztadukate, guztia' higikunaz' bilhakatzeaz' aldatzeaz ta izateaz arantz bai tago. Helduaz geroz' atzean geratzen dena' Ny da, eztago, eztatza, ezta. Han bilhatu beharr dugu Egia. Hara gure lera zuzendu beharr dugu, egia lizen, argia ligun, bakhea luen. Ezagut ezazu Bata, ezagut ezazu Arima (Tam ezaikam jnathtmnam) dio Mundak Upanixadak, ezin-hilezkotarzunaren zubia (amrtasyaisa setuh) delakotz. Ezagut zure burua, zure Norbera! Haur naikhoa da. Bethi bertzeen nokhuak eta nothak ezagutu, ikhusi, jakin nahi ditugu, ez-al-ditugu nokhurik, thonarik? Ez othe dago gu gan Bata lohitzen duen thona? Ez othe dago gu gan Egia itzalpetzen duen behaztoporik; jaio izatea' pekaturik handiena den-ezkero, gu-gan notharik handiena daramagun ber, nola ephaika giniroke tipikeria baizen eztena? Gezurraren propheta hoik! Zeintzuk dira zuen missinoaren itu ta bideak? Gizonaren sentimenduak gogorrtzen dituzue. Progressaren gezurrezko jainko hoien
20
ezpainetan Satan eta Molokh mintzo dira. Mundu modernuko jainko-aizunak, jainkoestatua, jainko-progressa' maitarzunaren, tolerantzaren etsaiak dira. Munduko Legea goibetu, irauli nahi dute. Molokhek bezala' zerbitzarien odola nahi dute, errubakoen odolaz baizik askiesten eztira, eztazugute tolerantzik, eztazagute humanismurik Der Wille zur Macht pheredikatu zuen Nietzschek eta bere ikasleek gudua kategetu dute. Zorigaiztoko hyper gizonek' urrikaririk gabe mundua artheztu nahi ukhan dute. Edozein nahikunte zatarretan bezala' orzirantz jaurkiti burhoa' lurraren gainera gizoner erori zitzaien. Eta geroz munduak Erruki! erruki gutaz! deihadarr egin du. Ahantz othe zedin 45 hitz haur? . Herrikoitasuna Bizitza kontenplatiboa eta aktiboaren arteko harremanez ere ari zaizkigu aipagai dugun agerkari honetan. Kontuan har dezagun egiten zaigun gogoeta hau: adimenak aurrean baditu bi aukera; begikotasun edo sinpatia irekia batetik, eta abstrakzio sistematikoa bestetik. Begikoa izanik, gizakiak gizarteko inguruarekin bat egiten du. Abstrakzioen bitartez, ordea, balio gutxiko hauek baino ez ditugu jasotzen: edozein eskolatako aurreiritziak, norbanakoaren interesak, eta, maizenik, aitortuezineko arrangura eta joerak. Herritar xumea modu abstraktuan pentsatu eta jardun beharrean, figura eta gertakarien bidez aritzen da. Kontenplazioko ahalmenak ez ditu endekaturik; sinboloa sartzen da bere bizitzan; intuizioei p esker antzematen du munduaren benetako zentzua .
p
THALAMAS LABANDIBAR J. Cultura y conciencia popular.Gernika. Janvier-Mars 1949: 1. or. Konparazio baterako gai honi buruz beste interpretazio bat har dezakegu kontuan: A menudo, en el debate filosfico y teolgico, estas distinciones se han radicalizado hasta el punto de contraponerse entre s: lo tpicamente cristiano sera el amor descendente, oblativo, el agap precisamente; la cultura no cristiana, por el contrario, sobre todo la griega, se caracterizara por el amor ascendente, vehemente y posesivo, es decir, el eros. Si se llevara al extremo este antagonismo, la esencia del cristianismo quedara desvinculada de las relaciones vitales fundamentales de la existencia humana y constituira un mundo del todo singular, que tal vez podra considerarse admirable, pero netamente apartado del conjunto de la vida humana. En realidad, eros y agap amor ascendente y amor descendente nunca llegan a separarse completamente. Cuanto ms encuentran ambos, aunque en diversa medida, la justa unidad en la nica realidad del amor, tanto mejor se realiza la verdadera esencia del amor en general. Si bien el eros inicialmente es sobre todo vehemente, ascendente fascinacin por la gran promesa de felicidad, al aproximarse la persona al otro se plantear cada vez menos cuestiones sobre s misma, para buscar cada vez ms la felicidad del otro, se preocupar de l, se entregar y desear ser para el otro. As, el momento del agap se inserta en el eros inicial; de otro modo, se desvirta y pierde tambin su propia naturaleza. Por otro lado, el hombre tampoco puede vivir exclusivamente del amor oblativo, descendente. No puede dar nicamente y siempre, tambin debe recibir. Quien quiere dar amor, debe a su vez recibirlo como don. Es cierto como nos dice el Seor que el hombre puede convertirse en fuente de la que manan ros de agua viva (cf. Jn 7, 37-38). (...) El pastor bueno, dice, debe estar anclado en la contemplacin. En efecto, slo de este modo le ser posible captar las necesidades de los dems en lo ms profundo de su ser, para hacerlas suyas: per pietatis viscera in se infirmitatem caeterorum transferat . (...)Tambin pone el ejemplo de Moiss, que entra y sale del tabernculo, en dilogo con Dios, para poder de este modo, partiendo de l, estar a disposicin de su pueblo. Dentro [del tabernculo] se extasa en la contemplacin, fuera [del tabernculo] se ve apremiado por los asuntos de los afligidos: intus in contemplationem rapitur, foris infirmantium negotiis urgetur . Deus charitas est gutun entziklikotik. Honen inguruan, aldean izateko, kontuan izan Akinokoaren Suma Teologikoan aipatzen dena: Sometimes a man is called away from the contemplative life to the works of the active life, on account of some necessity of the present life, yet not so as to be compelled to forsake contemplation altogether. Hence Augustine says (De Civ. Dei xix, 19): "The love of truth seeks a holy leisure, the demands of charity undertake an honest toil, " the work namely of the active life. "If no one imposes this burden upon us we must devote ourselves to the research and contemplation of truth, but if it be imposed on us, we must bear it because charity demands it of us. Yet even then we must not altogether forsake the delights of truth, lest we deprive ourselves of its sweetness, and this burden overwhelm us. " Hence it is clear that when a person is called from the contemplative life to the active life, this is done by way not of subtraction but of addition. (2garren atalaren 2garren atalean, 182 puntua Bizitza aktiboa eta kontenplatiboa aurrez aurre izenburua duena, alegia. AKINOKO TOMAS DEUNA. Summa Theologica.1266-73. New Advent. http://www. newadvent. org/summa/2. htm . 2010-04-05. Eta leku berean, beste hau: Active life may be considered as quieting and directing the internal passions of the soul; and from this point of view the active life is a help to the contemplative, since the latter is hindered by the inordinateness of the internal passions. Hence Gregory says (Moral. vi, 37): "Those who wish to hold the fortress of contemplation must first of all train in the camp of action. Thus after careful study they will learn whether they no longer wrong their neighbor, whether they bear with equanimity the wrongs their neighbors do to them, whether their soul is neither overcome with joy in the presence of temporal goods, nor cast down with too great a sorrow when those goods are withdrawn. On this way they will known when they withdraw within themselves, in order to explore spiritual things, whether they no longer carry with them the shadows of the things corporeal, or, if these follow them, whether they prudently drive them away. "Hence the work of the active life conduces to the contemplative, by quelling the interior passions which give rise to the phantasms whereby contemplation is hindered
Populismoaren harira, eta bidenabar, birgogoratu dezagun historian atzera eginez, pentsaera honen bizitasuna Frantziako gortean, Iraultza aurreko egun haietan. Maria Antonietaren garaian jende xehearen idealizazioa ez zen ohiz kanpokoa. Gurean baserriarekin egin denaren antzekoa dugu: At the very centre of sophistication the simple life became a fad, the French court (including Marie-Antoinette) dressing up and playing at the rustic existence of milkmaids and shepherds. However silly the symptoms, the underlying passion was real. It was the periodic urge of complex civilizations to strip off the social mask and recover the happiness imagined as still dwelling among the humble. What was held up to admiration was honesty and sincerity, the strong and pure feelings of people unspoiled by court and city life. Literature therefore came to express an acute sensitivity to scenes of undeserved misfortune, of heroic self-sacrifice, of virtue unexpectedly rewardeda sensitivity marked 46 by tearfulness, actual or literary . A. Ibinagabeitiak ez du ikusten humanismoaren zeregina marfilezko dorrean bete daitekeenik. Ekintza gailen jartzen du: "Humanismua"k, literaturan daukan esanguraz bertzalde, ba'du beste iraurriago bat ere, elerti-baratzean eman oi zaionaren kidekoa. Literatur-humanismuak giza-zentzu guztien eldutasun eta umotasuna berez darakar, ots, gizon-bete ta alde orotarik oso baten erapena. Antxiako elendarrek iritxi zentzu-giroa duzute humanismuaren uztarik bikaiena, zentzu-giro eta gogo-giro neurtu ta betea, armoni-oreka goxoenean azi gizagogo atsegiarena. Barne giro zuur orrek ordea, barnetik landara bear du, giza-biotze-tik gizartera. Ez dago zentzu-giro beterik ez eta arestian aipa armoni-girorik, bakartasun soilenean trikuaren gisa bilduta, baranokoetara itsu ta gor dagoen gogo-zakarraren baitan. Gizartehumanismua besterik da. Zentzuadarrak erne ta biotz-ateak ere landakoetara zabal bear 47 ditu, andik ialki giza-asmo ta ustekizunak iker eta azta ondoren onez atosteko . Burgesiari kritika egiten zitzaion, lanaren ondoan dirua lehenesten zuelako eta norbanakoa elkartearen ondoan; aldaketa etorri zen geroztik, eta lana kapitalaren aurretik jarri zuten, elkartea norbanakoaren ameskeria eta apeten aurretik. Pertsona xede bihurtu beharko zela zioten orduan, bitartekoa izateari utziz. Mendebaldeko Europan humanismo herrikoiak izpiritualismo hazkorraren itxura hartuko zuen, Jainkoaren seme izatearen kontzientziaz jabetu eta gero. Langile-klaseek hainbestean mudatuko zuten kontzientzia erlijioarekiko, non sozialismoak berak aukera izango zuen auzi horrekiko bere jarrera orokorra berraztertzeko eta aldatzeko. Izan ere, garai batean sinestunak kristautasunetik urrundu ziren, Elizak berak aldarrikatzen zituen ebanjelioko aginduak begiratu ez zituelako. Ildo horretatik, sistema abstraktuek ez digute balioko; pentsamolde garaikidea urrun dago, bai Platonen bai Aristotelesen abstrakzioetatik; zientziarentzat datu enpirikoa da baliagarri, erlijioarentzat, ostera, errealitate morala. Erlijioaren etorkizuna izango da gizakiak egin gogo duen bizitzaren esperientziaren araberakoa, Jainkoarekiko lotura mistikoaren araberakoa, eta lagun hurkoarekin lotzen duen zentzu moralaren araberakoa. Gregarismo bakarzaleari dagokionez, langileak banakako interesen kontra daude, elkartearen eta gizakiaren hobekuntza estimatzen dituztelako. Eliteek heziketa jasoa eman behar diote herri 48 xeheari, masifikazioan jausi ez dadin, eta estatua Leviathana bilakatu ez dadin . Abertzaletasuna Erredakzioaren idazki batean kontrajarri egiten zaio darwinismo sozialari humanismo unibertsala, elementu moralen eta gizatiarren aldeko apustua eginez; eta, aukera bi zituzten parean: 49 arrazan oinarritutako euskalduntasuna ala euskalduntasun gizatiarra eta unibertsala . Edo bestela esanda, orduko konturik larriena zen aberriaren zerbitzua uztartzea gizadiarekiko 50 maitasunarekin eta zerbitzuarekin . Ongi komuna
internetetiko AKINOKO TOMAS DEUNA. Summa Theologica.1266-73. New Advent. http://www. newadvent. org/summa/2. htm . 2010-04-05
22
Humanismoak alderdikeriari itzuri egiten dio eta, urrunago doan politika bilatzen du ongi 51 komunaren bila betiere .
Etsaia maitatzea F. Krutwig bakearen alde ari zaigu eta gudu-zaletasun ororen aurka, Tao delakoaren autoritea erabilita. Ildo horretatik, nazinokeriaren kontra ere badihardu; itsukeria hori tarteko eta asasinatzearen 52 bidez, gizaki zantarrak aberriaren ohore bihurtzen dira . Dirua galgarri... eta gainerakoak Salaberriren arabera, dirua bilakatuko da botere-gosearen iskilu gorena. Horren ondotik gozamen-gosea etorriko da. Burgesiak azken endekatze maila lortuko du, eta ondoren ondokoa eta bere burua suntsituko du. Amerikarrak Europara humanismo irakaspen bila letozke, eta gu eurenera ekonomia-jakintza bila gindoazke. Bide okerra, bata bestearengandik bereiz ezin baitaitezke jakintza hauek. Ondasun banaketari dagokionez, denoi ziurtatu behar zaigu gutxieneko independentzia materiala, barneko bizitzaren nahitaezko eustazpi izango dena. Kristauen utzikeriak utzi egin du bertan behera munduko ezedukien ardura. Eta hori oinarrizkoa zen. E. Salaberriren aburuz, munduak beharrezkoago ditu sainduak, ezen ez jakitunak. Zientzia azkarregi garatu da. Euskal kristauak munduaren patu materialaren eta izpirituzkoaren erantzule sentitu behar du bere burua. Poeta berrizaleak Nemesio Etxanizek erdal kanta modernoak euskaratzen ditu moralitatearen galbahetik pasatu ondoren. Abesti horiek pikareskotzat jotzen ditu Gernika aldizkarian iruzkingile batek, eta, halaber, 53 moralitatearen zinezko eragozgarri .
Ametsa vs. arrazoia 54 J. Miranderen Ametsetarik poema. Mundu tradizionalaren krisia ulertzeko garrantzia duen 55 kontua da arrazoiak inkontzienteari leku ematearena . Jakintza humanistaren tradizioan animalia arrazionala zen gizakiari ezagutza lortzeko bide berriak irekitzen zaizkio. Gizakiaren definizio hori zaharkituta geratuko da gero, batez ere M. Heideggerrek humanismoaren gaineko gutunean egindako kritikaren ondorioz. Espainolak eta indiarrak Julene Azpeitikoak, urriki ditu indiarrak, espainolak heldu aurretik zibilizazio distiratxoa izan baitzuten eta orain, aldiz, gainbehera baitatoz. Aberastasunen herrialdean senipartea galdu 56 dutenetarikoak dira, beti penetan eta lorretan . Sarri, gainera, alfabetatu gabeak izan ohi dira. Olentzaro 1951. urtean eginiko Olentzeroren interpretazio bat aipa dezagun: Euzkaldunak: "Olentzaro", etxe maitasuna eta pake-zaletasuna guregan sortzeko gure aurrekoak egin deia izan da. Olentzero Eguberria'ren opari zaigu, anaitasun deia, sendiaren bilgarri ta Aberria'ri alkarrenganako maitasuna dakarkiona. Jaungoikoa'k nahi beza, bere eresiaren oihartzuna gorrotoaren amai ta anai arteko berextasunak lautuko dituna izan dedilla. Gazte alai auen eztarrietatik sortzen diran oiu biziak aztuazi bitza bein-betiko gure arteko asarreak, Eukadi'ko sendi guzietara alaitasuna eta pakearen oiartzun eztia 57 zabalduz . 3. 5. Eskola 1) Grekoen ideala; paideiaz Arimaren zainketa da benetako paideia
58
23
Platonek Protagorasen aipatzen du hau: arima arriskuan dago. Sokratesek Jainkoa zerbitzatzeko lanbidean, heziketa arimen zaintza balitz bezala burutzen du. Sokratikoek arimaren zaintza dute helburu nagusitzat. Sokratesen esanetan, arimaren zainketa datza balioaren ezagutzan (phronesis) eta egiaren ezagutzan (aletheia). Programa honen arabera, hierarkikoki goiko mailan leudeke arimako ongiak; bigarren: gorputzekoak eta, hirugarren: ongi materialak, alegia, boterea eta ondasunak. Arestiko eskala hori, herrikoia den beste eskala Bakiko honekin talka egitekotan dago: osasuna, lehenik; edertasuna bigarren; hirugarrena: tatxarik gabeko ondasuna, eta, laugarren gaztaro sasoiko lagunekin gozatzeaa.
Erretorika eta filosofia Isokratesek badaki: erretorika gaizki erabil daiteke, gehiegikeriaz, edozein beste arte bezala; kulturak ez du gizakia aldatuko, muin morala aurretiaz badelako ustea baitauka. Kritikatu egiten ditu logosa beheratzen dutenak, landu gabeko jendeari men egin, eta heziketa-lana horrela baliozkoagotzat agertzen dutenak (sofistek diru-truke irakasten dutenean). 2) Aldizkaritikoak Hona hemen 1943ko aldarrikapena aldizkariaren xedeez. R. Picaveak fundatzaileak berak aitortu zuen bezala, mugimendua Jacques Maritainen pentsamenduari lotuta antolatu zen, mugimendu kristau eta gizazale baten komunikabidea izateko asmoarekin: Y sta es la divisa que hemos adoptado para nuestro centro cultural, Eman da zabalzazu, habindonos empeado, burla burlando, en una patritica labor de fomento y difusin de las letras, de los conocimientos de la historia y de la etnologa del pas, de las ciencias sociales y polticas, etc. Al efecto educativo, todo ello, de la juventud que viene. Educacin a tono con el progreso moderno, inculcando en el pueblo el ms hondo sentido de justicia y tolerancia. La tolerancia santa que haga posible el convivir pacfico 59 de los ciudadanos, no obstante su distinta manera de pensar. Humanismo, en suma . R. Tagore aipatzen da; Nobel Sari indiarrarentzat eskola tenplua ere bada. Irakaspenak ezin burutu du heziketa izpiritualik gabe. Zientziak kontzientzia behar du. Ahalmen arrazionalaren eta sentimenduen arteko batasuna Jainkoa baitan egin liteke soilik, bizitzaren eta batasunaren bermea baita. Euskaldunen izpirituzko tradizioa teozentrismo gizatiarrean oinarritzen da: jainkozkoaren 60 agerraldia da, gure gizaki moduko deiaren eta ordenu sozial baketsuaren eta orekatuaren iturri . Helduen heziketaren alde egiten da, bizitza osoan zehar luzatu beharko bailitzateke, eta 61 zahartzaroa, amets hori medio, bizitzen hastea bezalakoxea litzateke . Gainera edonorentzakoa izango litzateke, eta zinez handituko lirateke moldatzeko, sortzeko eta ekiteko gure ahalmenak. E. Salaberriren ustez eta hezkuntzari begira, euskaraz hitz egitea da hizkuntzaren ekarriak aberastua izatea, alegia, da beraren mugak eta oztopoak sentitu eta hortik pentsaera argia erauztea. Sarri herria kexa liteke, esanez buruzagiei bera gutxiagotu egiten dutela, eta ez duela 62 eskuratu bere betegintzarrea . Benetako abertzaletasuna ez datza goratzean gure gauza guztiak dauden-daudenean, baizik 63 eta onartzean dauden-daudenean, eta sendo saiatzean behar luketen gradoan jarri arte .
Hezitzailea eta Komisarioa

E. Salaberrik artikulu sail bat opa die estatuaren eta hezkuntzaren arteko harremanei . Hezitzailea, yogia da; berak aldarrikatzen duen egia askatzailearen sinestuna da. Norbanakoa bere taldetik hastandu, eta hurreratzen zaio inteligentzia akuilatzeko elkar hartzean. Komisarioa bizi da hezitzailearen bizkar; pedagogoak idealismo goitiarrean itsatsi du bere gogoa, eta bere bizitza opatu dio goiburuari apaizarenaren gisako eraspenaz. Komisarioa pozik, pedagogoak bi-bion partezko jorana eta gogo bizia baitu; baina berarentzako gordetzen estatuaren ditu ordezkariak etekinak bai baitaude eskola pribatu maiz erlijiosoak Salaberrirenak bezalakoak. Tai gabeko egonarria eskatzen zaio pedagogoari, eta irakaskuntzako lanpostuak nekez betetzen dira. Kultura herrikoiaz ari dela, E. Salaberrik dio gainontzeko giza-kulturaren formei lotutakoa behar duela. Euskal apaiza zorionekoa da euskaraz eman behar dituenean hitzak, zaharkituak zein sotilegiak diren ezberdintasunak ezin eman dituenean, herriaren gogoak hastio dituen sistemak ezin itzuli dituenean. Betebeharra alimalekoa da, ezin baita inor hezi, norberak eztabaidaezina den gailentasuna izan gabe. Handitasuna dago entzulearen kezka barrenekoenak eta ilunenak ematean 24
64
berezko euskal hizkuntza konkretua baliatuz, eta, hurrengo, Frantziako idatzizko kultura abstraktura salto egitean euskal ahozko kultura konkretuaren bitartez. Kultura arrazionalera iritsi kultura afektiboaren bitartez, ez batari ez besteari uko egiteke. Estatua kritikatzen du, herriaren iritzia bideratzeko eskola erabiltzen duelako. Erlijioa beharrezkoa da, eta ez ordez ezarri den agintari-taldearen gurtza. Izan ere, gogora dezagun, q Frantzian, garai hartako auzi bizia zen ea erlijiosoek eskola emateko eskubiderik zutenetz . Salaberriren ustez, heztea balioak komunikatzea zen. Heziketaz ari garen honetan, bestelako bi puntu ekarriko ditugu hona: 1) Eleaniztasuna edo polilinguismoa gaia hartuta, Parisetik hizkuntza anitz jakitearen abantailaz dihardu J. M. (Jon Mirande ziur aski) siglekin sinatzen duenak: Ez dut erran nahi erdarak ez direla ikasi behar. Ikas frantsesa eta halaber espaola, inglesa et bertzeak, buru ona baduzu: gizonaren izpiritua erdarak ikasiz chalointzen da eta jakintsun bilakatzen. Bainan Eskual-Herrian zaudeno, lehen tokia utz 65 zazu herriko mintzaireari, Eskuarari! . 2) Larramenditar Iakik, bere Erlas-txoriak idazlanean , hartutako mesedeak eskertu beharra dakar. Agi denez, habian haziak izanik, alde egiten duten txorien irudian, seme-alabek ere gurasoekiko izan beharreko esker ona ahazten dute; gizaki artean, ordea, sustatu beharrekoa da hori. .
66
Humanismoa eta hezkuntza

Humanismoren gaurkotasunaz ari garela, zenbaiten ustez , XX. mendean zailtasunak izan dira lotzeko hezkuntza humanistikoa eta hezkuntza teknikoa (informatika, teknika berriak, komunikabideak...).
r
Propaganda eta hezkuntza

Beste alde batetik, bada beste eragozkarririk; hezkuntza non bukatzen den, eta propaganda non hasten den eztabaidagarria den kontua da. Humanismoak egiaren ikerketa kritikoa bultzatzen badu ere, aurkezten duena zalantzarik gabeko egia izan daiteke sinestunaren begietan. Hezitzailea, hala ere, saiatuko da ikasleari gaiaren alderdi anitzak azaltzen, eta, erraztaile gisa prestatuko du s ikaslea bere kasako iturrien bilaketa independenterako . 3. 6. Euskaltzaletasuna Euskaldunen bizimodu ez beti eredugarriagatiko kezka ere bada zenbait orrialdetan. Herriarena gozoagoarazteko ardura sumatzen da, kasu, Orixerenean; aizkora-apustuak direla
q
Piarres Ainziartek Eusko Jaurlaritzak argitaratutako Bidegileak sailean, E. Salaberrik bere buruaz beste egiteari buruz hipotesi bat jaulkitzen du; bere ametsak bete ez izana jartzen du, besteak beste. Aipa dezagun irakaskuntza erlijiosaren legezkotasunaz sortutako eztabaida bizi-bizia izan zela Iparraldean; esate baterako, ikusi besterik ez daude Hiriart-Urrutik, hizkera eredugarrian ondu zituen kazetaritza lanak Eskualduna aldizkarirako oraindik bizi zeino. Jakin argitaldariak atera zituen bildumatuta artikuluok. AINTZIART P. Etienne Salaberri (1903-1981). Bidegileak saila. Gasteiz:Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2003. http://www1.euskadi.net/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp 2010-04-04 r Hezkuntza. Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa. 2010. XVII eta XVIII. m. etako pedagogoek hezkuntza naturalaren garrantziaz jabetu ziren, hau da, haurren behar psikologikoetara egokitutako hezkuntzaren beharra ikusten zuten. XIX. m. aren erdialdetik aurrera metodo pragmatikoagoak bilatu nahi izan ziren. XX. m. an eskola tradizionaleko metodoak berritu nahian, teoria eta eskola berriak ezartzeko ahalegin asko egin da; mende honetan, informatika, komunikabide eta teknika berrien garapenak hezkuntza humanistikoa eta beharren araberako hezkuntza teknikoa (gero eta teknikoagoa) lotzea zailagoa egin du. s Propaganda. Encyclopdia Britannica. Encyclopdia Britannica 2009 Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopdia Britannica, 2009.Encyclopedia Britannica 2005. Reference Suite. Britannica inc. DVD. Comparatively deliberate selectivity and manipulation also distinguish propaganda from education. The educator tries to present various sides of an issuethe grounds for doubting as well as the grounds for believing the statements he makes, and the disadvantages as well as the advantages of every conceivable course of action. Education aims to induce the reactor to collect and evaluate evidence for himself and assists him in learning the techniques for doing so. It must be noted, however, that a given propagandistmay look upon himself as an educator, may believe that he is uttering the purest truth, that he is emphasizing or distorting certain aspects of the truth only to make a valid message more persuasive, and that the courses of action that he recommends are in factthe best actions that the reactor could take. By the same token, the reactor who regards the propagandist's message as self-evident truth may think of it as educational; this often seems to be the case with true believersdogmatic reactors to dogmatic religious or social propaganda. Education for one person may be propaganda for another.
25
eta, kirolarientzat gehiegizko saioek duten arriskuaz gaztigatzen du. Inola ere ez lukete izan behar osasunarentzat kaltegarri; horretarako jardunaldien luzera murriztu beharra dago. Ez bakarrik N. Ormaetxeak; gogoratu besterik ez dago, gaurko egunean, ohiturak xuabetze aldera A. Lertxundi idazleak ere, Hamaseigarrenean, aidanez eleberrian egin zuen apustuzalekeria krudelaren salaketa. Hor, apustugilea, hesteak airean hitzez hitz hil egiten da proba basatiaren ondorioz (gizon batek bestearen sabel gainera jauzi eginez tabernako barratik behera hainbat aldiz). 3.6.1. Idilioaren bukaera Antzinekotasuna eta idilioa Antzinakotasuna darie, bai euskaldunei, bai euskal instituzioei, foruei. Hori defenditzeko lagun 67 du Yvonne Verduzan-ek Humboldt, eta kontrako Aita Mariana espainiarra . Euskal Herri idilikoa irudikatzen du, natura gozatsuki deskribatuz. Behin eta berriro agertzen da irudi hori, baita Pierre 68 Espilengan ere, frantsesezko idazlea bera . Auamendi Entziklopediaren arabera, P. Espil Hasparrenen jaiotakoa da, eta bukolikoa da, arnas bergiliarrekoa. Berez oso originala, kritikaren arabera; F. Jammesen eragina omen du. Ezin ahaztu A. Ibinagabeitiak Virgilio osoa itzuli zuela Alberto Onaindiarekin batera, garaitsu hartan. Erkiaga aldizkari honetako idazleak ere, badu horrelakorik. Kontuan izan, idazle lekeitiarra Bilbon bizi zela, eta bankaria zela lanbidez. Bere hitzetan (1950ko olerkia): Landa gizon banintz Bizkaiko itsaso hasarreberan Ta hogeigarren mendean Horati eta Birgili ditut Ene begien aurrean (...) Hirian jaioa naizen arren Halere min dut mendia, Barren hontako maizterrak beti Du harako egarria: Goian zerua, zelaia behean, Landan atsegin-alkia Hiriko kale ta hango istiluak Uzteko dun irrikia. (...) Mendi-hegian ala haranean negu nahiz uda gaztelu, inoiz ez dio laborariak aldiari iritxi belu; haren urratsak betiro baratz, barruan oharkeak leku, mundu honetan nahien dudan hantxe dut: lurreko zeru Hogeigarrena dugun mendean Bergili berpiz baledi Hiri handiko bizitzearen Asper kutsua hark ageri; Giza bihotza lehen eta orain Zorionaren egarri, Landa-bizitzan baitu pakea 69 Landazale bihur bedi . Lege-zaharra: Baserria/herria Buenos Airesen dagoela, 1952an, baserriko bizimoduaren goraipamena egiten du Muxikatar Kindinek. Baita hiria gutxiesten ere: Europa'ko erri zarrena, Euskalerria da. Gure baserrietan bao sendi zuzenagorik, txukunagorik, nunbait arkitu al liteke? Ez degu uste. Baserria da pakezko etxea; ez biotz ederraren ordez, diruak apaintzen duen jauregia. Baserriko jaunak lurraren laguna, gerria makurtuta atxurrakin lanean bere kopeteko izerdiz lurra gizentzen dakina, otorduetan, sendiarekin maira eserita. Aita'ren egitean, ez al du Alguztidun'ak 26
nola bizi bear degun erakustera bialdu zigunaren antz aundia? Gaur, uri aundietako dotore jantzitako jakintsuak dirala esaten digutenak; asmo okerrak gezurrez apain estaltzen ongi dakiten itzjario ustelak, geiegikeriz urrutiegi dijoaz. Baserriko jaunen ezpaetatik ez dezute entzungo gezurrik. Gure baserrietako amonak bezin gozo gozo, nun abesten zaio seaskan aurrari? Atxurrakin lanean, segalari edo aizkolari, astegunetan, pelotari edo dantzari trebe, jaietan; bertsolari, abeslari, euskera beti ezpaetan; nun mutil ederragorik? Baserritik igesi errira dijoan mutilla, urtez betetzen danean ez da izango baserriko aitona bezin maitegarri. Mutil ori, arlote bat, batzuetan; soez dotore jantzitako a'tzerritar edenez kutsututako bat bestetan; euskaldun lore ederra, aberri arentzat, galdua izango da geienetan. Eta errira joanda, euskera uzten duen neska, ene... ! ene... ! nungorako bidean ipintzen da! Nolanaiko zine ta gauerdiko dantzak, etxekoandre obea egingo al dute? Euskera galtzen dan etxeetan, gure oitura ederrak aztu egiten dira. Gure mintzaera ederra apaintzen eta zaintzen biotzez, lan egin bear degu. Euskalerria ospetsu, euskerak egin zun. Euskadi'ko baserrietako bizitzaren arnasa, itzali gabe, lurretik zerura, euskeraz, beti ederra izango da, ta gure erri guzietan, apaiz eta alkate, 70 euskera'ren lagun nai genituzke . Baserriaren goraipamena egiten du Basarri kolaboratzaileak jarri zuen bertso-sorta batean, besteak beste gure hizkuntzaren gordailua delako; gainera, baserria da ohituren ispilua, arrazaren mendu gordin Jaunari otoitzez dagoena hirietako nahaspilatik urruti; gizaki aipagarrien sorlekua da eta hizkuntzaren sustraia, abizen eta herrien izenetan ageri denez: Baserritatik dute sustraya damazkigun abizenak; baserritatik iturburua erri askoren izenak. Baserrietan sortuak dira izar dizdiratsuenak, Euskalerria zerutarao 71 jaso diguten gizonak
Arbolaren sinboloa Gernikako hiria aitzakiatzat hartuta, behin eta berriz, egiten da hango arbola santuaren aipamena. Euskal foru-erakundeen sinboloa da, tradizio demokratikoaren erakusgarria, eta sasoia latza eta garratza izanagatik, haritzaren ezkurra salbagarria zaie eta betierekoa. Biziki gogara eta iruzkin ugarirekin jasotzen da aldizkariaren orrialdeetan, The oak of Guernica William Wordsworth-en poema, non instituzio tradizionalen idealizazioa egiten den. Arrantzaleak Basarrik populismoaren bidetik apika euskal langileen goraipamena egiten du, arrantzaleena besteak beste.
Euskararen etorkizuna Euskararen lekua dago erlijioaren eretzean, ohituren sehaskan, etxean. Amets eroak fisika eta kimika euskaraz ematea bezalako handinahikeriak baztertu behar dira. Pertsekuzioa eta t jazarpena egonda ere, gure esku dago euskararen sendabidea, etxe-barnean atxikiz .
Amaren sinboloa
t
Euskararen gaitz eta eritasunak. Gernika 1949: Aiton batek illobak bezala, gure semeak euskaltasunean azi lezazke; ta gure sinismen, oitura, jolas, dantza ta euskal gogoaren zaindri bikaia izan diteke. Onek euskeraz Fisika, Kimika ta Matematikak irakastea bao geiago balio du. Gai oiek eta beste goi jakituria erderari utzita ere euskerari gelditzen zaio bazter polita: etxebarrengoa, erri artekoa, Errelijioaren magal gozoa.
27
Humanismoaren ideia gerraostean Euskara ama delako sinboloa agertzen da Ondarribitar bat-en lumatik: ama poztuko litzateke, gu, semeak, zintzoak bagina, eta hizkuntza, dantzak eta ohitura zaharrak begiratuko 72 bagenitu .
Belaunaldiz belaunaldi Belaunaldiz belaunaldiko jarraikortasunaren irudia da aitaren ondotik datorren semea, sortu den habia aurreko aitak bezala maiteko duena. Euskara eta fedea (kristau ikasbidea) erakutsi diote 73 gurasoek sehaskan .
Lore bat bertso-sorta Euskararen sinboloa da lorea Basurkorentzat. Bazter batean erdi ahazturik dagoena. Haatik, 74 bera du gogokoena .
Natura gizakien lagun Natura gizakiaren laguna da, armonia dago kreatzailearen eta sorkarien artean; kezka ekologikoetatik urrun gaude. Bestalde, eguzkiak poztuten du gizona/ edertuz ludiya. Arratsa atsegina da lanean ibili 75 direnentzat . Hona nolakoa den euskal arkadia: Euskaldunentzat, beti aurrera Izan dedilla euskera, Beste izkuntzak ikasi arren Guria ez utzi galtzera Dantza txukun ta, kanta zarrakin Egin zazute gauz bera, Emen bai dago nun emen dia? Oitura garbiz aukera. Gure oiturak aintzat artzeko Biotz otza dezutenak, Arretaz artu, pentzatu ondo Anai on baten esanak, Maitasun goxoz, asmo txar gabe Dijoaz nere itz danak... Gu seme zintzo baldin bagera 76 Ai! Zer poza gure amak . Euskaldunen harrotasuna Dominique Dufauk euskaltasunaren itxura berezia, eta, aditu batean, exotikoa azaltzen digu. Euskaldun makilaz ari dela, bertoko herritarra barregarri utzi duten arrotzen kontrako erremintatzat du. Euskaldunaren harrotasuna honoko elementu hauek irudikatzen dute: errebotea, kapelua, dantzak, kantak, euskara jakintsuen ikergaia izatea, agintariek prezatzen duten delako makhila, eta horietaz gain, museo etnografikoan aurki daitezkeenak: oihalak, bacherak, orhoipenak, janariak, saltegiak, dirutegiak... Estimazioa baitzuten orduan, eta euskalduna bere buruarekin pozik egoteko modukoa zen/da. D. Dufauk argi utzi nahi du euskaldunen etxea denei irekia dela, baina, nagusia, euskalduna bera dela.
Antropologia: Lessentiel Jean Arramendyren arabera, etorkizunerantz goazela euskal arimak Antzinekoaren eta 77 oinarrizkoaren zentzua zaintzen laguntzen digu . Elebitasunaz Gabino Garrigak, bere El apostolado, caracterstica de los santos vascos 78 artikuluan , dugun elebitasuneko edo hirueletasuneko ezaugarri horrek kristautasuna zabaltzera garamatza euskaldunok, zibilizaziotik urrun, eta hemengoaren antzeko enda berezien bila. Bizitza aktiboa eta kontenplatiboaren arteko harremanez ari dela, uste du euskal 28
sainduari gelako isiltasuna beharrezkoa zaion arren, hobeto dagokiola arimak irabaziz lan eta borroka egitea, eta Jainkoarengana heltzea. Nabarmentze-zalekeria Zer irabaziko luke Euskal Herriak, hemengoa izanik ere hemengotarra ez dela aldarrikatu-eta, gure ezaugarri bereizgarriak gurata apalesten dituen autorearen etsenpluarekin? Ordea, gure altxor humanistikoa orotariko balioek aberastu behar dute, pobretuko ez bada. Izan ere, gure pentsamenduak ezinbestekoa du abarduren aniztasuna, eta, nortasunari eustearen kontua gaizki ulertzeagatik, gregarismoari eta taldekeriari atea zabaltzea gerta liteke, euskaldunoi erabat 79 baztergarria iruditzen zaigun jokabidea . Indibidualismoa Zer irabaziko luke Euskal Herriak, hemengoa izanik ere hemengotarra ez dela aldarrikatu-eta, gure ezaugarri bereizgarriak gurata apalesten dituen autorearen etsenpluarekin? Ordea, gure altxor humanistikoa orotariko balioek aberastu behar dute, pobretuko ez bada. Izan ere, gure pentsamenduak ezinbestekoa du abarduren aniztasuna, eta, nortasunari eustearen kontua gaizki ulertzeagatik, gregarismoari eta taldekeriari atea zabaltzea gerta liteke, euskaldunoi erabat 80 baztergarria iruditzen zaigun jokabidea . Eurozentrismoa Batzuetan eurozentriko samarra da Gernikako idazleek egiten duten humanismoaren interpretazioa. Horren lagin gisa, begiratu M. Astiz Dorrearen iritzia: euskaldunok munta handiko erronka kolektiboetan hartu dugu parte Europako etorkizunerako une garrantzitsuetan. Batetik musulmanen kontrako borroketan, bestetik Amerika aurkitu eta kolonizatzeko zereginetan;gainera, gure jaun argituek ekarpen baliotsua egin zuten Berpizkundean; ildo beretik, gure teologoek gizanortasunaren alde egin dute, misiolariek orobat. Orduko garapen industrialean (1948), aukera berria zabaldu zen euskaldunak egoteko 81 Mendebaldeko humanismoaren aitzindaritzan . Humanismoa ulertzeko beste era horrek Italiako Berpizkundekoa dakarkigu gogora. Borgiatarrak, N. Makiavelo eta, haiek ere, klasikoekin solastatzen ziren; N. Makiaveloren hitzak horren lekuko: Evenings I return home and enter my study; and at his entrance I take off my everyday clothes, full of mud and dust, and don royal and courtly garments; decorously reattired, I enter into the ancient sessions of ancient men. Received amicably by them, I partake such food as is mine only and for wich I was born. There, without shame, I speak with them and ask them about the reason for their actions; and they in their humanity respond to me. Folklorea: Berrikeriak Isidoro Fagoaga ari da herri kantutegiaz han hemenka. Aurreskuaren erregelak hartzen ditu hizpide. Elai-alai dantza-talde gernikarraren pausuak jarraitzen ditu, eta folklorearen arloko berrikeriak ez ditu gogoko.
Izpiritu nazionalista eta folklorea XIX. mendetik aurrera nazio europarrak egituratzen zihoazen, eta elkarrengandik bereizteko zantzuak herri-ekarrien abaroan gorpuztu ohi ziren, besteak beste, benetako zein asmatutako poesiaren, elezahar, ohitura eta dantzen itzalpean. Ordea, eta itxura guztien arabera, herriak maiz bizi izaten dira auzotasuneko harreman estuetan, nahiz eta originaltasun-irrika erromantikoak bestela ikusi nahi zituen gauzak. Uste denik eta kantarik edo dantzarik zaharrenak ez dira lekuan lekukoak, bai 82 aldiz sarri sortu berriak, eta ez gutitan aldameneko errietan jaioak . Artearen alorrean, elementu folklorikoak nolabaiteko nartzisismoa asetzeko erabili ziren, eta, horrek herriei bizkortzen eragotzi zien. Gehiegizko buru-estimua dela eta, euskaldunek beren burua autokonplazentziaz ikusten dute, eta, fenomeno hau, kanpokoei bitxi samarra iruditzen zaie. Ondikozko fase hau agorra da, eta harantzago joan nahi dutenek esperientzia berrietan murgildu nahi dute askatasunez, nahiz ez izan beti arrakastatsuak.
29
Zenbait ultramontanok, agintekeriazko jarrera batetik, bilakaera hau eragotzi nahi dute, aurrerazaleei, trabak ipinita. Errusiarrak dira mundu osoari fruitu iraunkorrak eskaini dizkiotenak herriaren musika-altxorra arrakastaz birsortu dutenen artean. Badira, halaber, folklorea birsortzeko ekimen honetan, saihestu beharreko ereduak, hala nola bilbainadas izenekoak, zinez arbuiagarria den kanta mota. Eraikitzeko asmoz eginiko kritika osasungarria izan daiteke gaizki ulertutako jarrera harroa duten euskaldunentzat. Aszetek esana da Jainkoa Jainkoa beragatik utzi behar dela bazterrean; horretara, folkloretik zerbait urrunduz, adierazpen hau gehiago goraldu dezagun. Mistifikazioa Euskararen etorkiarekin egiten den mistifikazioa salatu egiten du Orixek bere zenbait artikulutan aldizkari honetan. Euskararen antzinakotasunak, esoterismoan barrena ibilaldiak egitera 83 bultzatzen du Camille Pitollet . Adibide gisa, ikus dezagun nolako etekina ateratzen dion ameca (hamaika) hitzari: hitz hori Biblian agertzen da, eta liburu bereko beste zenbait zenbakirekin lotzen du; Apokalipsian, Piztia, 666 zenbakiarekin parekatzen da. Ekuazio hauekin: 611=66, 66+6=666, eta horrela ameca hitz hori Apokalipsiko piztiari dagokio, aldez edo moldez. Altxor ezkutu hori kontuan hartuta, idazle hori beldur da ez ote den hizkuntza galduko bere etorkiaren misterioa eta gordailua zulatu eta argitu aurretik. Izpiritu demokratikoa J. Mirandek euskaldun zintzoaren bertsio demokratikoa arbuiatu egiten du: Eze, nahiz oraiko Euskalherritar bakhetsuak ahantzi duten, dirudinez, bi aldiz gure arbasoak beren Ipharr eta Hegoialdeko hauzoen bildurra izan ziran: lehen aldikotz, Pyreneuz haraindiko aldiriak Garonna ibairaino eta harago ere errhautsi, soildu edo bereganatu zituztenean Nafarroko menditarrek; bigarrenekotz, Hispaniaren reconquista zela zio, Nafarrtar Statua eraiki zutenean Afrikatarren aurrkha... bai eta hauzo khristauen aurkha ere. Hauk dira gure historia moderneko egintza nagosiak; hauiengatik batez ere, zuzenbide dugu Euskaldun izenaz burgoi izaitera, enda sentho eta azkarr bat izan garela baiterakhusate; enda sentho azkarr ororen antzora hauzo ahulagoren bizkarretik hedatzera eta aberastera ekharriek ginelarik. Egun, aldiz, erran-delako abertzale zenbaitek, Euskaldun zaharrak izan diren zaldun aidor, guduzaleen spiritu aristokratikoa erdeinatuz, haren lekhuan beren gisako Euskaldun berri, bakhezale, hauzo on eta puskaonen spiritu demokratikoa "a la franaise" eredutzat iarten deraukute. Nik ez dut erranen spiritu berri hori gure dekadentzaren kausa izan danik, bainan bai dekadentzaren ondorio eta agerkhun dugula. Frantzitarren ariora demokraziaren amets urdinekin 84 lokhartzen den herriak zaharrtzen eta akhitzen ari dela emaiten du ikhusterat . 3.6.2. Intelligentsia euskaltzalearen beharra 3.6.2.1. Hizkuntza Hona euskararen inguruan tarteka-marteka aldizkariaren zenbakietan barreiaturik aurkitu ahal izan ditugun zertzelada zenbait. Euskara atzentzea Badugu, avant le mot, Soziolinguistikaren ikuspegi gordina irakurtzerik. Klase gidarien 85 jokabideaz dihardu E. Erkiagak : Laburzki erran: handizki, aberats eta iakintsunak hasi ziren lehenik euskararen ahanzten eta baztertzen. Orain, iarraibide okher hortaz, herria berdin hasi da. Anhitz herritako aphezek ere, utzi dute euskara, nahiz eta eliztarrik gehienak iakin eta mintza. Monjatoek aintzina utzi zuten... Guzti hoik, goikoak alegia, berriz ere euskararen alde baldin hasiko ba lira Kataluan ehun urthe ta gehiago hasi ziren bezala gure hizkuntza salbatua lizateke oraindino. Horixe dugu bide bakhar, Krutwig jaunak adiarazi duenez berriki, lehen bertze batzuek errana: "Euskara kultur hizkuntza bihur dezagun; aitzitik, laster hilen da". Herri xeheak ere badu partea:
30
Euskalduna, Azaolak erran berri duen bezala, ezta aphala, herabe eta harro baizen. Eta harrokeria hortan, euskara baserritarren eta arrantzale behartsu eta eziakinen mintzo noharroin hori! zabartu eta baztarturik, bertze hizkuntzaz hari da. Eta huna, orain, ez arbasoena, geure buruon bekhatu ahalkegarria baizik. Orain, nire ustez eztira euskaraz komunzki mintzatzen, erdara ongi eztakitenak baizik. Baserritarrak berak erdaraz ari dira. Naparroan, Bizkaian eta Gipuzkoan bertan, hiri nagusittoetan euskara hil hurran da. Hirixkaetan ere herio minak io du. Gure artean arrantzaleak bait ditugu iende eziakinena, hauk dira oraindano euskaraz mintzatzen direnak. Sauver la face Frantsesezko esamolde horren bitartez, J. Mirandek kritikatu egiten du aldizkariaren lerro editoriala, batez ere euskararen trataerari dagokionean. Duten jokabide hori aurpegi garbiketa hutsa dela dio paristarrak; bestelako kalifikatiborik ez baitu merezi lantzean behin argitaratzea olerki arrunt 86 batzuk zein atsotxo edo amandre (bonnes femmes) batzuen kontutxoak . F. Krutwigek, euskaldunon hanka sartze endemiko bat aipatzen digu, alegia, interes unibertsaleko gairik ez dugula jorratu euskara kutsatu gabe gordetzeko asmotan; kataluniarrek bide zuzen horri aspaldi ekin zioten. Euskara kultura-bideetan Gerrako parentesiaren ondoren eta 50-60 hamarkada honetan hasi ziren berriz ahotsak aldarrikatzen euskara kultura-tresna bihurtzeko zegoen premia. F. Krutwigek eta L. Villasantek ekin zioten prozesu horri, lapurtera klasikoaren bitartez; aipagarria da orduko batzuek zuten beldurra, ez ote zen gure hizkuntza hau vlapuk edo esperantu bihurtuko, ots, giro eta arimagabeko izkera utsal 87 . Euskara jasotzea neologismo bidez Orixek euskara noranahikotze bidean neologismoen beharra azpimarratzen du. Aranatarren gehiegikerien ondoko giroan ere euskarak aipatu bide horretatik jo behar duelako arrazoia ematen du; hizkuntza landuak horrelakoen premian daudela-eta, honela idazten du: La ley del menor esfuerzo. Como el componer palabras supone dominio del vocabulario, y algn esfuerzo, a veces grande, en hacer la adaptacin, huyamos de la ley cmoda mencionada, que, si es inevitable en la masa, es obligacin y tiene su mrito consiguiente en el escritor individual. Aun en espaol y en francs, a pesar de su limitada composicin, pudieran haber aprovechado formaciones ms populares, ms vivas, sin aceptar palabras inadaptables a menudo fontica y morfolgicamente del latn y del griego. Esta maana, primera lluvia de la temporada, pregunto al mozo encargado si l tena retirado el pluvimetro. Cmo?, me responde. El pluvimetro, le repito. No lo entiendo. El mide-lluvias. Ah, s! Al momento entiende mi palabra que jams haba 88 odo. Es la diferencia entre la palabra viva y la fsil . Asaldatu egiten da, hizkuntza apailatzea debekatzen zaigulako, ipuinak, izkirimiriak, eta berriketak idaztea baino aizu ez balitzaigu legez, goragoko eginkizunetara jo ezinik, gainerako herriek 89 egin ez bezala : En el Congreso de Estudios Vascos de Biarritz hubo me dicen un congresista que se opuso fuertemente a la creacin de neologismos en nuestro idioma, y prometi atacarlos con toda su alma. Querra aquel congresista negar a nuestro euskera lo que no se niega al francs y al espaol ni a ninguna otra lengua, y que, por ms cultivadas que estn todava necesitan crearlos continuamente? Querra reducir las posibilidades nuestras al ideario de carboneros, labriegos y marinos? No, 90 seguramente... Zilegitasuna dugu geuk ere neologismoak sortzeko, are gehiago, euskarak horretarako duen erraztasuna eta aberastasuna berebizikoa da. Eta itzulpenetan batzuetan sumatzen den eskasia, sarri, jatorrizko hizkuntzako idazkian bilatu behar da. Aitzitik, euskararen gramatika aberatsa da, eta 91 esamoldeetarako duen balizko erraztasuna goraipatzen du : Ibinagabeitiatar Andimak, lexikoaz den bezainbatean, hain sarri gaitzetsitako 92 garbizaletasunaren alde egiten du, erdaratiko gehiegizko maileguen kontra arituz .
31
Hizkuntzaren helmena R. Lafon, Euskaltzaindian sartzeko hitzaldian euskara jasoa behar dela nabarmentzen du J. Vendyes hizkuntzalariaren hitzak autura ekarririk: hizkuntza baten irispidea, dituen hiztunen u heziketaren araberakoa da . Eta, ildo beretik: hizkuntza bilakaera eta bilakaera horren gizartebaldintzen artean harreman estua dago. Gizartea garatzeak berarekin darama hizkuntza norabide jakin batean: Nahi degu euskerak ez dezan bizi txar eta beartsua ereman, baan bizi luze eta ospetsua. Beraz ez dezagula aztu izkuntzak, bizi diran gai guziak bezela, jaiotzen, aldatzen eta iltzen dirala, eta gertatzen zazkioten guziak egiten dirala tinko dauden lege batzuen arauz. Lege oek azalduak dira Vendryes jaunaren liburu eder batean. "Le Langage" deitzen danean. Beti atsegingaria zait gogoratzea neronek zenbat zor diodan olako irakasleari. Aren izena emen, Euskaltzaindiaren aintzinean, aitatu bear det: euskera bereziki ez ikasiarren, bere adimenezko indar guziaz maiz erakutsi duelako euskera garrantzi aundiko gai bat dala jakintsuentzat. Euskera ez zaio arrotza. Beti erakarri nau euskeraren aztertzera. Bere liburu onen azkenean, gai au aztertzen du: "le progrs du langage " mintzaeraren aurrerapena. Utzi nazazute lerroren bat aitatzera: " II y a entre l'volution linguistique et les conditions sociales o volue la langue un rapport vident. Le dvoloppement de la socit entraine le langage dans une voie dtermine" " La porte d'une langue tient au mombre et au degr d'education de ceux quil a. Euskara jasoa, bere esanetan, tradizio landuan aurkitzen da. Tradizio hori, ezagutarazi eta garaira egokitu beharra dago: Galdegin dezagun eun bat Euskelduni, nolanai artuta, Dechepare, Axular edo Bilintx'en izenak zer iratzartzen dioten gogoetan. Bildur det geienen gogoak lokartuak egongo dirala. Alaz ere, Euskeldunak, ikastegietan orain diranak edo luzaroan izan diranak, ezagutzen ez badituzte Euskeldun idazle aundiak eta aen obra ederrak, zailki sinisten dute, edo ez dute sinisten, euskeraz gai aundi eta gorarik esan ditekela. Orduan geldi-geldi lerratzen zaiote adimendura gogoeta au: zergatik, zertako euskera erabili? Dembora eta lana galdu! Izkuntza alako apala eta beartsua zertako aurrei irakatsi?Baan irakurtu badituzte euskerazko obra eder batzuek, adituko dute euskeraren ezagutzea gogoaren aberasgarria izan ditekela. Ondikotz, obra eder onen ardiestea ez da orain erreza. Geienak ez dira berriz argitaratuak. Gaera, euskera zarrez egiak diranak zallak dira irakurtzeko. Oraingo irakurlentzat apaindu bear dira. Artarako bear da lan asko, bai'ta ere diru asko. Gramatika kontenplatiboaren beharra aipatzen du. Gramatikari kontenplatiboek besteei langairik baliotsuenak eskaintzen dizkiete, horrela izpiritu libreagoa eta malguagoa eratxikiz onuradunei. Baan agian esango zait: "Zergatik billatu puxka txikienetarao zertzaz ezberdiak diran bi errialderen edo bi gizonen ere mintzaerak? Erantzungo det: puxka oetaik batzuetan zerbait garrantzi aundikoa agertzen da. Bestalde, entzun zazute, otoi, Pierre Lafitte jaun apezak zer esaten duen " Grammaire basque " deitzen dan liburu ederreko aintzin solasean. Izkuntzak aztertzen dituztenetatik batak billatzen dute nola mintzatzen diran gizonak, besteak nola bear luketen. Esan dezagun bereala Euskaltzaindiak bi motetako jakintsu batzuek beregana deitu dituela. Billatzen dutenak nola mintzatzen diran gizonak Lafitte jaun apezak deitzen ditu " begiztatzaileak " (grammairiens contemplatifs). Indartsuki esaten digu aek gorenean ipintzen dituela, "Disons tout de suite que nous avons la plus haute estime pour les grammariens contemplatifs"). Ori ola adierazten du: "C'est eux qui fournissent aux autres les matriaux les plus prcieux et peuvent leur donner par surcroit un esprit plus large et plus souple.
u
La porte dune langue tient au nombre et au degr dducation de ceux qui la practiquent (...) il y a entre lvolution linguistique et les conditions sociales o volue la langue un rapport vident. Le dveloppement de la socit entraine le langage dans une voie dtermine.
32
"Aek dituzte biltzen bestentzat bear dituzten gaiak, bai bikaenak ere, eta gaera aen kokamenari esker dezakete eman zabaltasun eta zaulitasun aundiagoa. Ez du ahazten, inola ere, diruaren beharra euskal lanak argitara daitezen . Aipagarria da bere Euskaltzaindirako sarrera hitzaldiko beste ohar bat: euskaldunontzat, Lafonek, bakartasun harroa ez dauka gomendagarritzat: Jakintsuak billatu eta erakutsi bear dute, alde batetik zertan Euskeldunak beste errialdeko gizonak ez bezelakoak diran, alde bestetik zertzaz lotuak diran beste gizamotekin eta gizartekin. Badira lokarri asko Euskeldunen eta gizamota edo gizarte askoren artean; gizamota eta gizarte oetatik batak urbil daude, besteak urrun, bai lur zabalean bai mendeen iraupenean. Euskeldunak ez dezatela uste izan, beren aspaldiko ospe andiaren begiratzeko, egon bear dutela "dans un splendide isolement", bakartasun arro batean. Euskeldunen eta beste gizonen artean diran lokarriak, bai lodiak bai meak, bai aspaldikoak bai berriak, ikusten ditugunean, obeki ulertzen degu Euskeldunak zertan zerbait bakarrak egiaz diran. Jakintsuak osoki berezitzen balituzte Euskeldunen gaiak, Euskeldunen gizabidea, aspaldiko edo oraingo beste gizabidetatik, gezur esango lukete; gaera, irakurtzen edo entzuten dituztenen gogoak itsutuko litukete eta biotzak nastuko. Gai arruntak ez direnak ere euskaraz Ibinagabeitiak, erlijio-formazioko euskaltzaleak, Mirande olerkari ikonoklastari bisita egiten dio Pariseko deserrian. Badute zerbait elkarrekin lotzen dituena: Egia aitortu bear dizut, zuk nik bezin ondo dakizun egia. Euskera gutxitan aintzat artu dute gure iakintsu eta eskolatuek, orregatik gure erri xeak ere euskera gai arruntenak erabiltzeko baizik ez dala uste du. Gure olerkariek gainera, gutxi batzu kendu ezkero, gai arruntenak besterik ez ditute erabilli beren poemetan. Lurbira zabaleko ta iakintza-maila orotako gai den errankizunik ez dute ioiz ere poemak ernerazteko erabili. Eta onek kalte aundia sortu dio gure aberri izkerari. (...)Nere poematan nereak baino len euskeraz idatzitakoen eraginik ez duzu arkituko poesimuinari begiratuki. Ez dut ukatu nai olerkari bikaak ere izan ditugunik: or daude Orixe, Zaitegi, Iratzeder, Mitxelena, Erkiaga, bizidunak bakarrik aitatzeko, guztiak olerkari garaiak. Zaitegi'k bear bada, gure artean bide berrienak urratu ditu. Besteak ere personalitate nabaria ageri dute. Bainan nik nere olerkietan orainarte erabil ez diran poesi-ekaiak artu ditut. Ez da arritzeko nik darabilzkidan gaiak nere aurretiko euskal-olerkariak ez erabiltzea; geienak eliz-gizonak izan dira eta ezin zetzaten zenbati sujeta ukitu ere. Eliz-gizon izan ez diran beste olerkari asko ere, erabe ibili dira gure Parnasoan zenbait gai ukitzeko beldurrez. Ukitu baditute ere apaizak uki zitzake neurritz uki ditute. Ondo dakit nere poemak gogorxko ta gordinsko ere aurkituko ditutela euskaldun geienak. Askorentzat eskandalu gorri ere izango dira. Bainan besten esamesak diralata, ezin nezakeon nere barneari ukorik egin. Nere poemak nik sentitu bezala idatzi ditut eta momentu bakoitzean nere arimaren errainu bizi dituzu. Poematan irauli ditut nere maitasun, maitakeri, sinismen ta siniskeriak. Philosophiari buruz ere nerak oro iaulki ditut, neuk entelegatu ta pentsatu bezala. Antxen irauli ditut nere atsegin eta etsipenak ere. Etsipenak ugarriago gure bizitzaldi au etsipenez oretua esan bai diteke. Ezkorregi irudiko zaizkie nere olerkiak geinar. Ezin ditezke bestera izan ere baikortasunak ene biotzean oraindik ezpaitu io. Ioiz ots-egiten ba du nere barne-bortan, ori ere nere olerkietan gatzatuko dut. Ene barne egia izan ditezen alegindu naiz. Ori bederik iritxi dut, zenbait eskandalizatuko ba dira ere. () Gure olerkariak Bernard Dechapare ez beste guztiak maltzurregi ibili dira beren barneko naikariak estali eta itotzen ere. Ez dute gizonki beren amets eta ustekizunak azaltzeko kopetik izan, eta orregatik zenbaiten lanak utsal eta azal xamar ageri zaizkit. Egi-indar ori ez derabilt emen EGI philosophi sentsuz, bearrezko genduen, eta alderdi ortatik zure lana goragarriena duzu. (...) Galdea da: euskal giza-landurik nai ote dutenentz. Nik izkuntza eli bat ikasi ditut, hizkuntzazale naiz eta; baina ez batetan ez bertzetan ez dut gure euskeraz bezalako literatur-ezik arkitu eta zure biotz-zolan ori egia dala badakizu zuk ere beste izkuntzetako literaturak ikertu bai dituzu. Nik uste dut lapurtar-klasikoaren aldeko igikun au dela izan euskera kultur-bidean iarteko azken urte auetan egin dan saiaketa andiena 94 .
93
33
Ez da bakarrik hizkuntza kontua, gizakiaren ikuspegi ezberdina agertzen da. Maltzurkeria salatzen da, gizakia ez baita xaloa eta zintzoa humanista klasikozaleek nahi duten bezala, ostera, baditu bere irritsak eta nahikariak, poetak ostendu beharrean agertu behar dituenak, J. Miranderen aburuz. Poesia eta hitz laua Hizkeraren ulergarritasunaz ari dela, Orixek, zailtasunaren araberako neurriak jartzen dizkie bertsolariei: Bertsolari ta koplakariek erriko bestak alaitu ditzatela; bai; baian geiago estutu bear zaie neurria, ene ustean, puntu, oin eta azken itzak ongi konta ditzatela eskaturik. Bestela, erreztasun soberaz zabarkerian erori bait dira. Orretarako da bertsolari gudua. Hitz lauz aritzeko ere, hizkuntzaren gehiegizko zurruntasunaren baztertu, eta herriari iritsi ahal zaion hizkera mota proposatzen du: Bizia ez da ordea Poesi bakarrik. Biziera gauza arrunta, lazoa da. Batzuetan irritsua; geienetan garratza. Prosaikoa diote erderaz. Izan ere gure artu-emanetan, elkarren artean mintzatzeko zerbait adierazteko itz neurtuz ez ezik itz lauz, izketa arruntaz egin oi degu. Beraz egunero uste gabe prosaz ari gera Mr. Jourdain bezela. Nola esan diteke prosa euskeraz? Axular eta Etxeberri'k "itz-lazo, itzlao" erabili zuten. Onelako liburuak bear ditugu itzneurtuetan bao gehiago irakurleari erakutsi ta atsegin emateko. (...) Liburutxoari ipii dion itzaurrea ere burutsua da ta bertan ematen dizkigun arau eta zuzen bideetan zer ikasi ba-dago. Onoko onu oiek: "ez dezagun erria gogait eragin irakurgai ulerkaitzez". "Erriari euskal jakintza erakutsirik goitu dezagun euskera". Urrezko itzak. Agian norbaitek ordea akatz au arkituko dio: itz garbi geiegi ta geitxo orraztua 95 ez ote dagon batzuetan; zailtto edo... bestetan . Literatura: alegia bat Musde Pitzi alegia ematen digu Lecumberrik, eta bukaeran irakaspena agertzen zaigu. Balakugileen kontrakoa da. Fabulako katua eta emakumea bakarrik elkarrekin bizi ziren eta, azkenean... Pitzi-ren burua eskutan hartua Ttipiana behin jostetan ari zen Fereka, muchuka, altzoan gatua Ahantz aphur on bat holachet jiten zen. Pitzik ere nahiz ferekak ordaindu Nagusi maitea nahiz lausengatu Bere aztaparrez burua zion bildu Bainan arpegia zuen zarrapatu. Arpegi eztia larrutua nola Ttipiana etzen, ez da harritzeko, Batere doatsu. Pitzik zuen hola Sarraskatu bere ustez laudatzeko. Gertakari hunen erakaspena da Maltzurren, zozoen elhe ferekeri Ihes egin beti, ahal balin bada 96 Horrela baztertuz hainitz istripuri . Alegien generoari buruz, alegiaren jantziaz egiten den alegoria morala dela ikusten dugu. Gizakiaren munduaren gaineko hausnarketa eta meditazioa dugu. Balioeste moral hau pragmatikoa da, eta alegigintzaren kritikari baztuen idurikoz ez biziki goitiarra. Hori dela eta, zenbaitek ez dute oso egoki ikusten alegia erabilera pedagogikorako. Alegien balio pedagogikoa legoke konturatzean adimena eta azkar izatea ateratzen direla gailen gatazkaren aurrean. Islatzen duten gizartea, gogorra 97 da, errukigabea . Genero herrikoia den aldetik, euskal tradizioan behin baino gehiagotan erabili da (Artxuk, Oxobik, M. Zabalak, A. Mogelek, Goietxek...). Musde Pitzi honetan ematen den irakaspena
34
ere, nolabait mesfidantzaz jokatu beharraz-eta, ez dirudi oso humanista, aldizkariko tonu orokorrari ez dagokion heinean bederen. Laffiteren derrotismoa Orixek euskararen gorabidea du gogoan aurpegiratzen dionean Lafitteri euskararekiko jokabide diglosikoa: Si los trece aos anormales que han pasado hubieran sido continuacin de los felices que dejamos, para esta fecha se hubieran publicado cosas bien interesantes. Si no obras perfectas, porque estamos en perodo de aprender unos de otros, s fragmentos que no hubieran cado en el vaco, por ms que se pretenda. El Seor Lafitte contrae una gran responsabilidad ante la lengua vasca. La ventaja que le da su puesto, no le autoriza a ensaarse con gentes que no pueden defenderse. Si nuestra situacin no vuelve, la lengua vasca en los Bajos Pirineos (en la Pennsula habr fallecido) seguir viviendo la vida precaria que le concedan los vasclogos derrotistas, que adems escribirn en erdera. Cinco trabajos publica Lafitte en el solo nmero citado de EuskoJakintza: todos ellos en francs. Otro sexto, en francs tambin, en la Revista Ikuska. Y, oh colmo! en Herria publica una composicin en verso francs, del gusto de nuestros das. No venga diciendo que hace veinte aos dirige publicaciones vascas... populares, claro est. Por qu no ensaya escribir en vasco lo que escribe en francs, para el pueblo 98 vasco cultivado? . 3.6.2.2. Gizartea. Herriaren maila jasotzen edo gauzak behar diren bezala Klase gidariak Klase-gidariek eurentzat hartuz gero euskara, herri xeheak jarraituko dio. Hori, alabaina, ez da gertatu, klase gidariek euskara arbuiatu egin baitute. Euskal Herrian garbizaletasunak aurreikusitako ondorioen kontrakoak izan ditu, eta hiriak erdararen esku utzi ditu. Hori izanda Krutwigtar F. K.-ren 99 diagnostikoa, proposatzen baitu Grezia gure sehaska jatorrizkotik edatea : Gure herriaren kultura zuzentzen duten motak' euskaldun bilhakatu-beharrean' erdaldundu ziran. Burutik zetorren jarraibide gaitzak'populuaren arimari nora-joatea ta nori-behatze khendu zerauzkion. Euskalherriaren mota influentzadunek' jarraibide ona eman eta bethi edozein themaz euskaraz mintzatu beharr zuten, bainan honezaz kontra' errdaraz baizik hitz egiten etzuten. Euskaraz eduki beharr zukean egokera garaia etzedukan. Buruak bere hizkuntza vernakula gutietsi zuen, herriak jarraibideari begiratu zeraukon eta berdina egin zezan. (...) Bainan Euskalherrian' Europako nazionalismuaren iratzarrtzeaz' kabylkeria jaio bide zan, eta XIX mendean' ordudano batarzuna eduki zuen euskara bere uniformidatea galdu zuen, eta edonork bere buruarentzat literatur hizkalki bat eratu beharr zuela dirudi. Honela batzuek' edozein hizkalkiz ta hizkalkittoz izkiriatu beharr zela uste zuten. Honelako ezjakintzaz euskara aphala ahuldu zuten eta ahultzen dute ta ahultzenago. Guztiok bainan ba dakigu linguistarentzat hizkaldietan bizirik dagozen tipikuntzak interesse handia dadukatela. Bainan izkuntzak gizartean eduki beharr duten prestijea kulturdunek erabilten duten hizkuntzaren bidez egiten dela Philologiak derraku; hartakotz kulturdunentzako hizkuntza egin ezpa dezagu ezin dezakegu gure hizkuntzaren prestijea handiago. Orobatu hizkuntza eduki beharr dugu. Arazo bera aipatzen du A. Ibinagabeitiak Hiribarrenen Euskaldunak poema aipatzean: Betikoa... Oraingo jaunak ordukoak bezala, ein berean aurkitzen ditugu, euskerari ardura tipiena 100 eskei gabe, batez ere jaun jakintsuen artean . Bide beretik, zera aipatzen da: Ezen, gure zaietako odol beroa eskeintzea, burutaldi batean 101 iltzea errezago da, alajinkoa, egunero ordu baten nekea euskerari emanez bizitzea baio .
Zakarren kontra, ikasien alde Dominique Dufauk euskararen erradiografia egiten du. Maileguei dagokienez, aipagarria deritzo hizkuntzak hitz berriak bere kasa taxutzeko duen joera emankorrari. Hona hemen
35
Soziolinguistikaren arloko bere diagnostikoa: denok atseginki, goraki, eta amultsuki mintzatu behar dugu; jende ikasiek landu egin behar dute. Aldiz, badira zenbait zakar euskarari trufa egiten diotenak; euren iritziz, euskaldunek ez baitute berbeta maite, ez beratan idazterik, ez irakurtzerik; eta, gainera, v hitzak ebakitzean silabak jaten dituzte, pipatzen ariko balira bezala . Herrikoitasun hertsirik ez Orixek ikusten du neologismoak sortu beharra euskara noranahiko egiteko. Neurriz erabili beharrekoak izanda ere, ez da beldurrik izan behar bide horretan, gainerako hizkuntzek ere horrela jokatu baitute. Herrikoitasuna ez da modu hertsian ulertu behar. Irakurle landuari eman behar zaizkio bere 102 neurriko irakurgaiak kopla eta ipuinez aparte, horrelako euskaldunak gutxi izanda ere : Hay que hacer frente a todo. As es como hemos odo conferencias sin color, olor ni sabor, huyendo el conferenciante de toda idea comprometida. Eso es todava peor que usar neologismos. "Lo popular, lo popular" me est zumbando en los odos. Y qu es lo popular? Quin es el pueblo? No es tan fcil la respuesta. El mero pueblo lector no existe. El que lee vasco en nuestro Pas peninsular es Sacerdote, religioso, seglar de alguna ilustracin; pero todos ellos forman un tanto por cierto muy escaso de nuestra poblacin. El resto no lee nada. De manera que ciertos escritores nuestros que escriben (muy poco claro est) en estilo que ellos creen popular, no seran entendidos por ese resto de pueblo. El pueblo ms o menos ilustrado, ese pueblo limitado que he referido, es precisamente el pueblo que deseara algo ms que coplas y cuentos, si se los dieran, y a ese hay que atender. El que escribe cuentos y coplas sin salir de lo popular, hace muy bien; el que se sale de ah para roturar nuevos terrenos y expresar con palabras populares, en cuanto se pueda, cosas ms levantadas, hace mucho mejor; el que hace ambas cosas ser invulnerable por la crtica de maana, al menos en su tendencia, y quiz en sus resultados, como camino, este tercero es el mejor y el nico. En la manera de recorrerlo est la dificultad. Y al que lo recorre mal, hay que ensearle a recorrerlo mejor con el ejemplo. Antes de que comience entre nosotros la encarnizada lucha de otras naciones, es menester salgamos al paso para evitarlas.
Euskaltzaletasunaren defentsa J. Mirandek hobeagotzat dauka euskaltzaletasunaren defentsan Hegoaldean Gerra Zibilean hartutako armen bidea Iparraldekoa baino, izan ere, Auamenditik harago eginkizun horretarako 103 kantak eta dantzak baino ez zituzten erabiltzen ohi . Herriarekin Justo Garate herriarekin lerratzen da gogotik zientifikoak zeharo ez diren arazoetan. Izan ere, irakak berarekin garia baitu. Urreak eta diamanteak balioa daukate ganga gorabehera. Bada zuhurtzia
DUFAU, Dominique. Ikhas Euskuara. Gernika 14. Enero-Marzo 1951: 29-31. Euskaldunak badu, aithortu behar dugu, kostuma bat, halako lazakeria bat: makhurtzen eta hitz-erditzen ditu errexki, aditzen edo erraiten dituen elhe hainitz. Bizkitartean, ohartuak gare beren negurrietan iskribatzen dituela gaizki adiarazten dituen hitzkuntza hek berak. Zakar batek nahi izan gaitu sinhetsarazi piparia delakoz dela Euskualduna hitz erdiz mintzo. Aparantziaz, pipariek ez dute, sekulan, kortzik idekitzen pipa ahoan mintzo direnean. Beraz, kearekin iresten dituzte hitz gehienak, maiz hoberenak, eta aditzaileek hartzen dute ahal dutena. " Baditake! " erranen duzue. " Izan ditake"! diogu guk. Hori guziak hola edo dena den, guri da, eta guzier, onhestea Esukualdun egin bide hertsienaren manupea bethi garbiki erabiliz Aitoren mintzaira, izpiritu argituenek delosten daukuten Euskuara bethierekoa. Usthe dugu, zinez, nahiko errestasun guziak gure meneko dauzkatela gehiago eta gehiago agertzen diren egunkarri, astekari, hitztegi, idazlanek mintzairaren jakinzki harrarazteko, iskribarazteko. Diote Euskualdunari ez zaiola laket irakurtzea, gutiago iskribatzea. Gezurtaraz dezagun omen hori. Entseia gaiten lotsarik gabe, lot lanari: eginkizuna da gutiena eskas. Haurrak ikhasazue, gazteek lantuzazue, adinekoek, zakarrek irakhasazue eta denek atsegin-ki, gora-ki, amultsu-ki minza Euskuara.
36
duen gizaki analfabetoa ere. F. Schillerrek ba omen dio: herriak ondo daki zertan datzan bere 104 ongizatea, eta horretan ezin da atzipetu hain errazki . Konplexua Paul Legarraldek euskaldunek beren konplexuaren kontra borrokatu beharraz dihardu; izan ere, harro egon behar dute arrazaz, Frantziako beste edozein bezain estimagarria baita. Bestalde, hizkuntza dute latinaren eta germanikoaren aurrekoa; edonongoak bezain baliagarriak dituzte historia, gizarte erakundeak, tradizioak eta aberastasun folklorikoak. Oinarrizkoa deritzo hemengoak horiek ezagutzeari, edozein lanbidekoa izanik ere gerora: dela humanista unibertsal, dela idazle, herri-lanari, 105 gendarma... edo dena delako . Orixek ikusten du galtzailearen konplexu hori toponimiaren alorrean nabarmen; euskara denez Euskal Herriko hizkuntzarik zaharrena, leku izenei euskal erroak bilatzen saia gaitezen eta ez setaz berriagoak diren hizkuntzetakoak, izan lezaketen prestigioa gorabehera. Argudio zientifikoetan oinarrituz (F. de Saussure-ren irizpideak), Aturri ibaiaren izenari jatorri euskalduna bilatzen saiatzen 106 da . Crtinisation Marc Legassek salatzen du folkloreko sentimendu onen bitartez herria kretinizatzea edo 107 lelotzea : La crtinisation du peuple par les bons sentiments folkloriques est, avec la prostitution touristique du pays, l'un des ples entre lesquels volue le destin spirituel des Basques. On n'chappe la maison de passe estivale des Syndicats d'Initiative que por mieux tomber dans le patronage bien pensant des basquisants professionnels. (...) Sous forme d'indignes pittoresques, folkloriquement demeurs , on attire le gibier plumer, en l'ocurrence le touriste aux succulentes devises. C'est en somme le systme de chasse employ par ces Basques dsamorcs par les manipulations latines que sont les gascons. On crve les yeux la palombe. Elle chante. Et les pigeons de tomber ds lors dans les filets des Syndicats d'Initiatives. (...) La formule magique de tout apprenti crtinisateur basquisant est simple. Elle tient en quatre mots: C'est pas basque!. Applique tort et travers, vigoureusement et avec l'allure hautaine de celuiquisait-ce-qui-est-basque, la formule magique peut transformer tout et n'importe quel Basque sain d'esprit en un merveilleux sclros, chauviniste, complexes d'infriorit inverse. Ds lors, apprcier une quelconque oeuvre potique uniquement en fonction de sa valeur, aimer la musique pour la musique, la peinture pour la peinture, ouvrir son coeur et son esprit aux courants idologiques et intellectuels qui soufflent sur notre minuscule boule perdue dans l'amas des galaxies, revient trahir, renier l'Ator, les anctres (pardon!..: arbasoak) le sor-lekua, Jaingoiko eta lege-zaharra, zuzen-zuzena, eskualdun fededun et l'Eskualzaleen-Biltzarra. Le malheureux Basque de bonne volont, terrifi par les anathmes des Torquemada folklorisants, entre alors dans un de ces tiers-ordre qui naissent partout o il y a plus de vingt Basques runis dont un rondde-cuir de pseudo-conformisme euskarien. Il ne jouera plus au bridge ni au tennis, C'est anglais. Il ne touchera plus une guitare. C'est espagnol. Il ne portera plus de moustache. C'est franais. Et ne boira plus de coktails. C'est amricain. Mais l'issue de banquets entre lagunak , il chantera Itsasoan lao dago... et Txomin jozak trompetta... , revtu d'un pantalon raies bleu-ple et blanches, puis jouera au muss en buvant du sagarnoa . 3. 7. Aldizkariko beste zenbait gai: 3.7.1. Erlijioa 3.7.1.1. Alderdiak
37
Apezpikutegi berriak Euskal Herrian Apezpikutegi berriak antolatzen ari direla-eta, Aspaldiko bestizenekoak deritzo euskaldunak zatitzen dituela eta helburua politikoa dela. Gorroto eta herrak Kristau izateak eskatzen du herra eta korromioak ahaztea gizakion artean. Txarkeriak baztertu 108 egin behar dira, eta onbidera bihurtzeko deia egiten du erredakzioak . Ildo beretik, Gernikako bonbardaketaren 15. urteburuan, Gernika lagunartekoak gorrotoaren kontra eta urrikalmenduaren alde agertzen dira. Herri guztien arteko maitasunaren eta elkartasunaren 109 ikurtzat daukate Gernikako Arbola Legearen-Kutxa . Erlijioa eta politika Zenbait euskal apaizek sinatutako izkribu batean jartzen dituzte zehaztasun batzuk erlijioaren eta politikaren arteko harremanez. Bi entitateok independenteak izan behar dute. Utopia w sarraskigilearen kontrako gaztigua ematen dute. Aldoux Huxley-ren teozentrismo izenekoaren alde egiten dute. Ongi komuna begiratu behar da, interesagatiko politikaren kontra. Karisma bidezko 110 agintearen alde agertzen zaizkigu, eta aginte behartzailearen aurka . Jainko ongillea: Negua jun da! olerkia Udaberria Jainkoaren bedeinkapena da. Naturak Jainkoaren loria kantatzen du. Jainkoaren eskuetan dago ereindako haziaren etorkizuna: Ontasun dena Uda berriyak zabaltzen du zokuetan. Golde erdoya geldi zegona sartuko da soruetan. Gero aziya, azi onena oreigo degu lurretan. Ta Zuk, Jaun on, andik aurrera ongi dakizu zer egi. Nai dezun eran jostatzen zera aiziaki ta euriyaki. Bedeinka itzatzu gure lur aldeak 111 Zure esku ongilliaki . Udaberrian naturak Jainkoaren loria kantatzen du, Haren eskua nabaria baitu. Basarri bertsolariarenean bezala, hemen ere ikuspegi zientifikotik urrun gaude. Humanismo katoliko mota honetan gizagaindiko botereengandiko askatasun intelektuala ez du oraindik lortu gizakiak. 3.7.1.2. Autore erlijiosoak Iratzeder: mistika. Debozioak sortzen dituen asetasunez mintzatzen zaigu Chiriorat ukurtuak... poeman; nahi 112 du fede kartsuak hitza biziaraz dezala Noiz othe? poeman, aldiz : (...) Ez du soinurik, ez du jauzirik Nihor pitz-arazi Ez du elherik, ez du kanturik Haitzik lorarazi. Egin intziri, egin irrintzin Haitza dadin bizi. Egin lan, egin oihu, egin othoitz gurekin Lurra dadin Jainkoz busti
w
thocentrisme.Disposition d'esprit ou attitude consistant placer Dieu et ceux qui sont investis de l'autorit religieuse au centre de toute vision du monde et de toute interprtation de l'histoire`` (GDEL). On sait que la mditation (...) du mystre de la Trinit aboutit chez Augustin la certitude d'un thocentrisme: c'est en tant que Dieu que le Christ attire la crature vers son crateur (Encyclop. univ. t. 3 1989, p. 430, s. v. Augustinisme. http://www. cnrtl. fr/definition/theocentrisme. 2010-04-05
38
Egin dei, egin indar, egin auhen gurekin Haitza dadin lorez bezti. Eta orai, eta gero eta bethi Sor diten sor haitz-ostoak Eta orai eta gero eta bethi Haz ditzan haz haitz-erthoak Negu-gabeko, nausi-gabeko, neurri-gabeko Amodioaren Amodioak. Gaupe hotz huntan poeman otoitzaren bitartez Goikoaren errukia bilatzen da. Jainko 113 pertsonala da ( gauden behakoz behako ). Jainkoaren begitarteak argi egin diezaiola eskatzen du . E. Erkiaga Egunerokotasunean murgilduta dagoen gizakiaren Jaunaren goseaz edo otoitzaren beharraz ari da: (...) Bainan artizarrak agur egitean Arima atzarri dut ametsen menpean; ta ilhunabarra urrhe mihisaz iartzean zerumina sortzen gizabihotzean. Zerumin bizi bat, Iaungoiko gosea. gizonak barrnean dadukan lezea; alperrik bilhatu laket eta atsegin, lehia min horren hasetzea, ezin. Ortziko zelhaia izarrez iostean orduan ez iraun sinis gogorrean: eskuak bildurik, belhaunak lurrean, idorrtu begiok esker-negarrean. Begiok idorrtuz esker-nigarretan zeruko zituak niretzat aletan; egunez ni sorgor bizitz zidorretan 114 ta Zu, Iaun, gauean bihotz-laphurretan... Larramenditar Iaki Badugu kristautasunaren ikuspegi aszetikoa ere, Gabonetan ere gogoratu beharrekoa: Aurtxo orrek eztu nai seaska politik, Beartsu izan nai du sortze-egunetik. Nai du garratztasuna bizitzan astetik, Gu, bereki zeruan ikusteagatik. Aurtxo maitagarria jetxiya zerutik, Ni-taz kupitu zaite zanden ikullutik Ni, or zure ondoan, ez egonagatik, 115 Ziez agurtzen zaitut nagoan lekutik . Beste olerki batean, munduaren hutsalkeria aipatzen du egile honek: Bizi denbora baduakigu Askori utskeriyetan Betikotasun neurri-gabia Eztegu artzen ezertan. Entzu gabeak gertatzen gera Eginkizun geyenetan, Aurreko utsak bete ditzagun: 116 Ondorengo egunetan . Bustintzatar Errose
39
Humanismoaren ideia gerraostean Eiztaria ta deabrua bertso-sailean, erakusten zaigu ehiztariak deabruaren segadan erori, eta itzuri egiten diola elizkizunetara (mezatara eta errosariora) joateagatik. Zeharo tradizionala da 1951ko 117 sail hau . Orixe Ikus ditzagun erlijioaren onurak Nikolas Ormaetxearen begietan. Bai, trumilka datozkigu ideia berriak, baina...: Zer lotsaizun dago kristau izate ortan? Gure gizonik aundienak siestun izan ziran. Ikusiko dugu siesgabe arroputz oiek noraio igotzen diran. Lengoen egiak berdintzen ditutenean, orduan esan dezakete fede bearrik ez dela ageri; bitartean ez. Oien artean ez da 118 sortuko Loiolarik, Xabierik, Zumarragarik, Legazpirik, Urdanetarik . J. Mirande: Elizaren eragina 119 J. Miranderen Euskaldungoaren etsaiak artikulua sonatua izan zen . Protestantismoa aukeratzea hobeto zatekeela euskaldunarentzat zioen. Kontua da, horrek eta artikulu bereko beste zenbait adierazpenek aldizkariaren bukaera ekarri zutela. Ai beren aitzinako paganizmuaren begiratzera herabe izan ziran Euskaldunok, behintzat protestant bihurrtu izan ba lira Euskhalerria salvatuko zan ezbairik gabe, herri bat denetik... Albret-eko Ioanna eta Leizarraga hotsemaile genituela, berphizkunde bati buruz ginhoazen bai herriketan, bai intelligentzan: gure gogo-hertstura dela kausa, hala ez da izan... Gurt gakizkien, halaz ere, Reforman alderdi harrtu zuten Zuberotarr eta Nafarrtar Aitorseme zintzo heiei: hobe baita gudukatu eta galtzea batere ez gudukatzea baino. Izpiritu demokratiko ahularen kritika egiten du. Neurri handi batean F. Nietzscheren kristautasunaren kritika da. Hau da, Kristautasunak gizakia endekatu egiten du, oinarrizko boterepultsioak eragotziz, eta erresuminez erabiliz gizaki gorak (supergizakiak). Hori egin izana leporatzen dio euskal Elizari: Alta politikoaren alhorrean baino are kaltegarriago izan zaiku Elizaren eragina spirituaren alhorrean, geroko edozein berphizkunderen ithurri biziak urdindu zerauzkigulakotz. Euskaldun zaharren gogo basa, borthitz eta handia aphaldu, ahuldu, hobeki erran irendu zuen haren doktrinak; otso ginelarik, bildots egin gaitu. Gu paganu ginan oraino gure hauzo guztiek aspaldian onharturik zutelarik Goierritar batzuek ekharri "Berri Ona"; eta gere ere, paganu egon gara bethi gure izaiki-zolan, egiazko Europatarrak oro diren bezala. Orienteko doktrina bat baita Khristautarzuna, hangotarrentzat egina; eta Europa hunetan erro hartzekotan, hemengotarren Weltanschauung bereiziari egokitu beharr zaio, nahi ala ez. Europatarrak zuzentza nahi du, bai eta nuantzak; ezin harr dezake... evangeli-elhetzat Goiz-erritarren enthelegu sorgorrak kilikatzen dituzten dogma zehatz eta lazgarriak. Horrengatik, Elizaren hastapenetik hunat "heretikorik" asko aurrkhitu dituzte bethi beren aurrkha iazarriak, Romako iaun berriek. Lehenik Keltek, monakhismuaren bidez, eta gero Sede Saindua osoki italianizatu zenean, Germanek, Luther-ek eragin Reformaz Iosuren irakaspenari txerrtatu zeraukoten Europatarrok hain nezessari dugun paganismuaren guna. Gure harrian, ondikotz "eraberritze" hori ez zan egin ahal izan... Aitzitik, are lehen baino arrotzago genduen Eliza baten menpean makhurrturik egon ginan, italianizant izaiteko ordez oral hispanizant, h. d. AfrikatarrKamita, bihurrtu baitzan Kontrareforma zala bide. Kontrareforma horren "gizon-handia" Euskaldun bat izan dela, horretan gure zori guztiaren synbol bat dakhusat: Euskaldunak, beraren nazionalitatea halako atsegin masochista batekin gutietsiz eta aldebat atsiz, bethi eta bethi beren indarr eta ahaleginak oro, bere enda-energiak oro arrotz eta atzerritarren zerbitzuan eman ditu. Egun ere, gure neskak Frantzitar edo Espainitarr bourgeois endekatuen baithan neskame sartzen diren bezelaxe; gure muthilek Frantziaren harmadetan, Alemaniaren kontra gudukatuz, gudari hoberenen izena irabazten duten bezelaxe Frantzia Euskaldungoaren etsaia eta Alemania, gurea ez bainan gure etsaiaren etsaia izaiki halaber Euskalherriko adimen bizkorrak, euskararen eta euskal-kulturaren alde lan egiteko ordez aphezgaitegian sartzen eta proselytismuaren aritzera ioaiten dira lurralde hurrunetarat, ad maiorem gloriam Romae, bainan gure herriarentzat onurarik gabe. Hainbat eta hainbat gogo eta soin indarr Euskaldun horrela alpherrik galtzen. 40
Oxobi 120 Egile bakarra poeman, Oxobik Jainkoaren eskuetan jartzen du udaberriaren etorrera; gizakia ere menpean dago. Ez da jainko kristauaren menpekotasunetik aske dagoen humanismo sekulartu baten lorratza, inolaz ere. Basarriren Jaungoiko haserrearen itsasoa Itsasoa haserre bertso-sortan, Jainkoa bitartekari ageri da naturaren eta gizakiaren artean. Itsasoaren haserrea, Jainkoaren arartekotzaz baretu nahi da hemen. Ez dirudi oso ikuspegi positibista 121 eta enpirikoa . Krutwig'tar F. K. 122 Zer naiz? poeman idazleak munduaren izatea zalantzan jartzen du: Zeru izarrtsuari so ein ondoren' Goizeko izarra nik dakhustanean' Jaiotzen zait galde haur bihotzean: Zer zara zu, ene gogoa, hemen? Zergatik jaio ta zergatik bizi' Bilhatzen dut eta ezin atzeman. Ai nenki nork erran ahal derautan Nork diezaketan haur niri iharditsi Gogo ori, zergatik egin zara? Haur nehoiz bururatu eztuzua? Nora-nai joan, gora naiz behera' Bethi ikhusiko dugu begi itsuez Gezurra bai-ta gure Asturua Kosmos bai-takhusagu estalduez. Ikus dezagun zer dioen entziklopedia batek Mayaren gai honi buruz: (Sanskrit: wizardry, or illusion), a fundamental concept in Hindu philosophy, notably, in the Advaita (Nondualist) school of the orthodox system of Vednta. Maya originally denoted the power of wizardry with which a god can make human beings believe in what turns out to be an illusion; by extension it later came to mean the powerful force that creates the cosmic illusion that the phenomenal world is real. For the Nondualists, maya is thus that cosmic force that presents the infinite Brahman (the supreme being) as the finite phenomenal world. Maya is reflected on the individual level by human ignorance (ajna) of the real nature of the self, which man has mistaken for 123 the empirical ego but which is in reality identical with Brahman . F. Krutwig beraren "Deo ignoto" olerkian ere adierazita dago Mayaren kontzeptu hori
124
Aldabetar Iokin 125 Gabonak heltzen diren urte batean , autore honek balio kristauen errepasoa egiten du. Ikus dezagun zer dioen aberastasunei buruz: Amildu dira urtiak eternidadian axol aundirik gabe orai bitartian Nun gendun guk gogua? Aberastasunian? Obe jarri ba gendun goi mall ontasunian! ()Egiz nai badezute Aberatsak izan, Goruntz lurretik denak Altxa zaitezte egan. Moztu lurreko trabak; 41
Utzi kutizik an. Onur lanari gogoz Bereala eskua eman. Badu ere J. Aldabe-k beste poema bat, Jaungoikoaren haserreari buruz Ni naiz Jaun ta Nagusi dembora denetan. Egon zaitezte menden gogoz ta benetan. Bete nere aginduk zintzo ta egiyetan Bestela izango dira miak negarretan. Bota zazute, goyak, euriya geyegi. Erre-bazter guztiyak", diyo iguzkiari. Ekarri eskutarao... kentzen ongi daki! Bere aserre ixilla... zenen bildurgarri! "Sartu zaitezte, arrak, emaitzen munetan gogor jipondu erriyak bazter guztiyetan iya ibiltzen diran bide zuzenetan: bestela ez det altxako nere zigorrikan. " Iraungo al dute erriyak Jaunen aserrian? Izan bitez garbiyak kristau oituretan. Oraintxen batez ere maitetasunian! Errik, izan zaitezte zuzenak bidian. Kontuan izanik hondamendi garaiak direla, horren interpretazio transzendentala aurkitzen saiatzen dira poetak; kontuan izan zibilizazioak jasan zituen gerrak eta suntsipenak dela penintsulan dela mundu zabalean. F. Krutwigek Nemesis deritzo garai hartako nahaspilari. Eta zer da kontzeptu klasiko hori? Nmesis, en la mitologa griega, personificacin de la justicia divina y de la venganza de los dioses, a veces llamada hija de la noche. Representaba la legtima ira de los dioses contra la soberbia y la altivez, y contra los transgresores de la ley; distribua la buena o mala fortuna a todos los mortales. Nadie poda escapar de su poder 127 . 3.7.2. Morala Desoreka Miguel Astiz Dorreak ikusten zuen artean humanismoarentzako zabalkunde-aukera; honela arrazoitzen du berak gaztelaniatik ekarri dugun idaz-zatian: erabateko gerra sortzeko ahalmena kunplitu da, eta, aldi berean, ezagutza fisikoen eta jakituria moralaren arteko desoreka larriki hazi da; askoren ustez, bonba atomikoak ondoren izugarriak ekar litzake, hain da gizaki modernoa mitomanoa, irrazionala eta azalean soilik humanizatua 128. Grinak Zientziak sortutako egoera berrian, arrazoitzen dute agerkariko kolaboratzaileek, gizaki guztiek bi bidetara partitu beharra zuten: ala ezabatu erraietan gorroto, harrokeria eta erasokortasun oro, ala gizateria sutean kiskali animalien gisako grina txar horien eraginpean. Mundu-gerraren ostean, eta mehatxu nuklearraren kariaz, alerta gorriko egoeran zegoen gizateria, eta hondamendia saihesteko ahaleginak egin behar izan ziren. Fausto eta Prometeo Bikini Uharteetako leherketa saio nuklearrak egin zituzten AEBek 1950eko Gerra Hotzaren hamarkada hartan; horien karietara P. Teilhard de Chardin josulagunak esan zuen Lurraren Izpirituari men egin behar zaiola: baztertu Prometeoren eta Faustoren izpiritua, autonomia eta bakartasun izpiritu itsu eta bortitza dena, eta, hobetsi zerbitzu, elkartasun, bake, batasun eta anaitasun izpiritua. Orduko filosofo jesuita hori hartzen dute aintzakotzat Gernika aldizkari humanistakoek.
126
42
Oinarrizko erantzukizuna Erredakzioak Europan izandako ekimen baten berri ematen du ohartxo batean. Deigarria da Gernikaren gainerako tonuaren aldean. Honela dio: gizakiari oinarrizko erantzukizunagatik dagozkio humanismoa eta kultura etikoa, naturaz gaindiko inolako boteretan oinarritu gabe eta modu demokratikoan, edozein lotura erlijiosok edo politikok baldintzatu gabe. Laikotasuna gardentasunez aldarrikatzen da, eta ez da hori Gernikaren tonu orokorra, bai ordea zabal zebilen humanismo konfesionalarena. Azpilkuetako Martin Berpizkundeko teologoaren irakaspen moralak Interesatuegiak diren ikasleek esan ohi dute: jakin eta ikasi egin nahi dut Elizan karguren bat lortzeko, eta handik aurrera Jainkoari zerbitzatzeko. Irrika noragabeko horiek gogoan egiten dituzte 129 hautuak, agian, Jainkoaren deseina bestelakoa izaki . Diruaz Azpilkuetako Martin Berpizkundean eta beste. Gizon nafar argi honek bere ilobari dirurik utzi ez, eta beraren eskabidearen ondotik zera erantzuten dio, lan egin dezala bere arbasoek bezala que con mucho velar y haciendo lo que os 130 aconsejo aumentaron esa hacienda [familiar] . Gutxikin poztu zaitia da Larramenditar Iakik proposatzen duena. Aszetismoaren bidea 131 aldezten da (bonum arduum delakoa, tomisten hizkeraz): Osasuna badaukazu Esker ona egiyozu, Noizbait urrunduko zaitzu. Ludi onetan gazi ta gozo Ondo nastuak dituzu, Gozo utsa nai badezu Emen bian eztaukazu, Goyan arkituko dezu. Nere entzule maitia, Zori onaren zalia Entzun, zar baten ustia. Alperrik dezu diruareki Ametsetan egotia, Ola juango da astia, Illabete eta urtia, Gutxiki poztu zaitia. J. Mirande, adiskidetasunaz Paristar-zuberotarrak Nietzscheren poema bat itzuli zuen: Mendi-gaillurretatik. Poeta adiskide zaharrak itxaroteaz etsita dago; nolabaiteko argira hurbildu da, eta, antzaldaturik adiskide berrien zain dagoenean luzatzen die hurbil dakizkion gonbitea: Zarathustra adixkidea yin da (Ene eusko "adiskide zarrei" itzulpen au opa diet. Mirande'tar Jon.) Oi bizi-eguerdi au! Yaiaroa! Oi uda-baratza! Ezin egonezko zoriona zutik, zelatan eta zai: adixkideen nago zai, gau ta egun gertu. Non zaudete, adixkideok? Zatozte! Ba da ordu! Ba da ordu! Ez al zan zuentzat izotz arrea gaur larrosaz apaindu bai'da? Zuen billa dabil latsa, irrikiz oldartzen ta bultzatzen dira gaur aize-odeiak ortze urdin gorenean, urrunetik zuei begiratu-naian txori begiz. Gorenean ipii dut naia zuentzat: nor bizi da izarretatik. Leize-ondo latzenetatik aien urbil? Nire yaurerria zein yaurerrri da, edatzenago? 43
132
Humanismoaren ideia gerraostean Eta nire eztia nork du dastatu?... Or zarete, adiskideok! Ondikoz, ni ordea ez naiz ikusi nai zenuten ura! Zalantzan zaudete, arriturik ai, obe aserre ba'zindezke! Ni ez naiz ura gehiago? Aldaturik eskua, urratsa, arpegia? Eta naizena, zuentzako adixkideok ez naiz? Beste bat billakatu naiz? neure buruari arrotz? neure buruari iges egiik? borrokari bat, maizegi beraren burua garaitua? maizegi beraren indarrean aurka gogor egiik, beraren gurendak zauritua ta lotua? Billatu dua aizeak zorrotzen emaiten duen lekuan? Ikasi dut bizitzen ior bizi ez dan tokian, artz zurien eremuetan, aztu ditut Yainkoa ta gizona, biraua ta otoitza? iratxoa billakatu naiz, izotz-gaiean ibildari? Adiskide zrrok! Ikus! Orain so zaitutet zurbil, maitez ta beldurrez beterik! Ez, zoazte! Ez aserretu! Emen ezin bizi zindezkete emen, urruneneko izotzetik arkaiztegirao, eiztari bear da izan ta orkatz-antzeko. Eiztari gaiztoa egin naiz!Ikus, zeiem gogorrik edaturik daukadan uztaia! Indartsuenak du azkon au yaurti: zoritxar aatik! Galgarri bai'da geza beste edozin baioago, utik emendik! Zeuen onetan!... Atzera zoazte? Oi biotz au, aski yasan dut, eure itxaropena sendo egon duk: adiskide berriei euki ateak zabalik! Zrrak utzi! Utzak oroipena! Ln gazte ba'intzan, orain obeto gazte aiz! Ioiz elkartu ginuen Itxaropena baten lokarri ortan, nork irakur ditzake oraindik maitasunak orduan idatzitako ikur margulak? Larruki batekin arakatzen dut, eskua ikutzera auzartzen ez dana, larrua antzo oritu ta kiskaldurik. Adiskide ez gehiago, oik dira nola esan bada? adixkideen iratxo bakarrik! gabaz yotzen didate oraindik bai biotzean ta leioan, so egiten didate ta itz: "adiskide gian orraitio?" Oi itz zimeldu ori, ln larros urria zeriona! Oi gaztaroko irrikia, okerreretu dana! Irrikitzen nituenak, nire kide ta niretaratu uste nituenak, zrtzeak ene gandik aldendu ditu: Aldakor dana baizik ez dago nire kide. Oi bizi-eguerdi au! Bigarren gaztaroa! Oi uda-baratza! Ezin egonezko zoriona zutik, zelatan eta zai! Adixkideen nago zai, gau ta egun gertu, adixkide berrien! Zatozte! Ba da ordu! Ba da ordu! Abesti au amaitua da, irrikiaren orru otsana aoan il zait: azti batek du egin, mugoneko adixkideak, eguerdiko adixkideak ez ez galda nor dan eguerditan zan, bat bitu bai da... Orain ospa dezagun, garaipen batuaz ziru, yaien yaia:
44
Zarathustra adixkidea yin da, arrotzen arrotza! Orain parrez dago lurra, itzalkin beltza urratu da, argi-ilunpeen ezkontza etorri da... F. Nietzscheren bizizaletasunak eta bitalismoak eskaintzen dituzte balio absolutu, sendo eta iraunkorrak, dio Arnold Hauserrek; literatur soziologiako kritikari marxista horrek zaku berean sartzen ditu alemaniarra eta H. Bergson Nobel Sari frantsesa bere lan vital delakoarekin. Gure aldizkarikoak urrun daude kontzeptu horren zordun izan litekeen edozein totalitarismo-interpretaziotik, Gernikako 133 talde bultzagilea filosofo frantses bitalistaren oinordeko izanda ere . Orduko giroa zen, eta izugarri eboluzionatu duen arrazaren kontzeptuaz gauza bera esan liteke, agian. Arraza kontzeptuaren adiera soil biologikoa ere oraintsukoa da, J. Azurmendik azaldu 134 duen bezala , eta XX. mendearen lehen erdian bestelako adiera zeukan. J. Miranderen Neskutsak J. Mirandek ezohiko begirada botatzen die elkarren besoetara jausten diren 15 urteko neskuts edo birjinei olerki honetan. Ametsa ote? Arrazoizko klasikotasunean baztertu egiten da ametsaren alderako espresio oro. Humanismoaren arrazionaltasuna kolokan jartzen da, gizakia irritsera emanik agertzen baitzaigu, hobetzeko guraririk ez da sumatzen, eta bai, ordea, sentsualtasuna gozatu nahia. Darwinismo soziala Eriotzaren sagarra deitutakoan, Buztintzatar Errosek darwinismoa sozialaren kritika egiten du. Hau da, indarrez batak besteari ondasunak kentzearen kontra dago, sagar bat sinbolotzat hartuta. 135 Heriotza da horren ondorena . 3.7.3. Gizartearen ikuspegia 3.7.3.1. Turismoa Hondamendia Aldizkariko erredakzioak uste du ez dela turismoa bideratu behar herrialdearen gune ezkutuenetara, tradizioa, folklorea eta hizkuntza bere horretan mantendu diren lekuetara. Horrela eginez gero, nahiz eta borondaterik onenarekin egin, euskal itsas-ertzean gertatutako 136 kalteak berriz sortuko lirateke barnealdean ere, eta Euskal Herri osora zabaldu . Moda Turismoak inbaditu egin zuen. Euskaldunek bi modu diferentetan jokatu zuten horren eragin erakargarriaren aurrean: batetik, kostaldea, zerrenda heteroklitoa eta mundukoia bihurtu zen; barnealdea, bestetik, bertara hurbiltzeko zailagoa eta landa-girokoagoa, lotuago jarraitu zitzaion antzinako izpirituari. Bikoizketa honek are erakargarriagoa bihurtu zuen Euskal Herria, ondikotz. Zeintzuk dira turismoak ekarritako kalteak? Hona Dominique Dufauren hitzetan: Dituen seme argituenak gogoetan daude. Menderen urrunetik Arbasoetarik eta Arbasoez heldu izan zauzkun mintzai, sinheste, gogo, kantu, dantza, khondaire, hitz batez ohitza guziak, espantagarrizko aberastasun horiek ez othe ditu nahasdurak, maltzurki beretu-ta, emeki, bainon seguki, urrunarazten Eskualdunaren bihotzetik, kasatzen Eskualdun etche eta herrietarik? Eskual-Herriko alde bat bat bortizki kolpatua izatu da, kolpatua dago. Bertzean, atzak sartzen ari dire, karreatzen dituzte usai eta ager-modu berri, arin, 137 zoro batzuk irringarriki zonbeit Eskualdunek beretzen dituztenak . Jon Bilbaok errepasoa egiten dio Pierre Lotiren Euskal Herriarekiko harremanari. Idazle horrek gehiago begiratzen dio emozioari intelektuari baino; afektibitatearen ikuspegi horretatik deitoratzen du Iparraldera turismoa etortzea Turkian gertatu zen bezala. 138 Modernotasunaren sarrerak agonia dakarkio euskaldun den orori, hilzorian jartzen du : Para Loti la agona del pueblo vasco radica principalmente en la introduccin del turismo, el peligro de "ponerse de moda". Loti, en realidad, teme a todo lo nuevo. Hombre de una extraordinaria egolatra no quiere sentir a su 45
alrededor nada que le seale el "tiempo"que l llama "la carrera loca", "el torbellino que todo lo gasta", ese "tiempo" que le indica la vejez, el fin, el gran olvido... Los gritos de rebelda vasca que l ve escritos en las grandes paredes de los frontones, esos gritos de "Viva Euskalerria", le parecen ser gritos de agona de una raza que se va. Ya desde aos atrs, en toda la segunda mitad del siglo XIX, tanto escritores franceses como espaoles, crean ver llegar el fin del pueblo vasco, su asimilacin por Espaa y Francia. Loti cree tambin ver ese fin, aunque l mismo confiesa que todava "ni Francia ni Espaa han logrado, despus de tantos siglos, asimilrselo [el Pas Vasco] completamente". Lo que Loti llama "la agona del pueblo vasco" no es ms que la introduccin de todo lo moderno. As como senta que se europeizase Turqua creyendo que con ello perdera todo su carcter nacional, as tambin siente el temor de influjo de los nuevos conceptos y los nuevos utensilios en una comunidad particular como la vasca. Para l lo tpico, lo caracterstico de una nacin, de un pueblo o de una persona, es lo que l ha conocido. Cualquier cambio le hace rebelarse contra el nuevo influjo. Loti tiene siempre miedo a verse como quien en realidad es: un hombre ms emocional que intelectual. 3.7.3.2. Aurrerakuntza Indibidualismoaren fruitua da aurrerakuntza eta tradizioa ahaztea dakar originaltasunak: These ideas shift the emphasis of several thousand years of social beliefs and let loose innumerable consequences. Individualism lowers the value of tradition and puts a premium on originality; it leads to the now familiar cult of the newin art, manners, technology, and social and political organization. True, the individual soul had long been held unique and precious by Christian theology, but Christian society had not extended the doctrine to every man's mundane comings and goings. Nor were his practical rights and powers attached to him as a man but, rather, to his status. Now the human being as such was being officially considered self-contained and self-propelling; it was a new 139 regime and its name was liberty . Aldaketak egonkortu ahala nortasuna galtzeko arriskua ikusten du Euskaldun gazte bat-ek: Lehengotik, bainan ez lehengotu Lehengotik ba: dantza, josteta, kantu eta olako nahi ditugu. Zerendako? Hoberik ez baitugu oraikotan kausitzen. Heien bazterrerat uztea, eskualdungoaren ukatzea bailitake. Gure ithurren agortzerat uztea, auzokoetarat edaterat joaiteko, gure buruaren harrikatzea bailitake. Beraz, zer baita on lehengotik, hura ateraik, edo berriz har. Bainan, ez lehengotu. Balinbada orai hoberik... Lehengoa ordain oraikotik. Otoa hobe zaldi karrosa baino. Eletrika hobe, petrola baino. Guazen beraz ototik eta eletrikatik, zaldi karrosa eta petrola utzi-eta. Lehengotik bai, bainan agertzen bada hoberik, utzi lehengoa eta lot oraikoari. Beraz, 140 tradizioari eutsi nahi zaio ahal den neurrian . Ekonomia/utilitarismo Rafael Larunbek malenkoniaz egiten du gogoeta mundua doan martxaz herriko kanpai zaharrez ari delarik: kanpaiak desagertu dira, eta, ordez, sirenak eta kornetak ailegatu. Tramankulu berriek lan-orduak seinalatzen dituzte zorrozki, eta laneko eta aisialdiko orduak banatzen poesiarik gabe. Mundua merke zurrean dabil edertasuna baztertu, eta utilitarismoari jarraiki. Ekonomiaren zientzia da gizateriaren erregina, eta munduko edertasuna ostentzen ari da141. Garai hartakoa da J. Ortega y Gassetek deskribatutako masen errebolta delakoa, kultura modernoaren gainbeheraren eta endekapenaren arduraduna. Oraingo honetan turismoa eta aurrerakuntza dira errudun. Bai ezker politikoak, bai eskuinak salatzen dute 46
Humanismoaren ideia gerraostean arimagabeko munduaren ikuskera zientifikoa: salatzen dituzte positibismoa eta kapitalismoa ere. Izpiritua altxatu nahi dute mekanizismoaren eta natur-zientzia deterministen aurka142. J. Ortega y Gasset Espainian oraindik orain eragin handikoa, eskandaluzko begiradaz ikusten baitzuen nola masek eliteenganako esker txarrean irauten zuten, nahiz eta beraiengandik onurak jaso143. Alderdi izpirituala, Thalamas eta Santamaria J. Thalamasek zientziaren gurtza salatzen du, jakintza hau ordenu moralaz ez baita arduratzen alderdi izpirituala datu neurgarri hutsa bihurtzeko baino. Hori egiten omen zen, artean, Sorbonan. H. Bergsonek Collge de Franceko bakartasunean besterik erakusten zuen: tasun izpiritualak, materia hutsera lerraezineko errealitate positiboak direla, eta tasun izpiritual hauek bizitzari egokitzen dioten jomuga ez dela matematikaren alorrekoa. Teknologiaren haritik eta garai hartako giroan sakonago murgiltzeko, komenigarria deritzogu jasotea aipu luze honetan Karlos Santamaria matematikari katolikoak orduko giroa jaulkitako zenbait iritzi x: Zientzia, teknika eta gizartea: inplikazio etiko eta sozialak: Garena, onerako eta txarrerako, iraganari zor diogu. Eta iragan hori ezin daiteke ulertu zientziak eta teknologiak sortarazi duten kultur tradiziorik gabe. (...) Teknikaren onurak eta gaitzak: 50eko hamarkadako krisia. Teknikak jasan dituen bilakaera eta aldaketa bortitzek bere ospe soziala areagotu besterik ez dute egin XX. mendean zehar. Jendeak teknikaren gain mugarik gabeko konfidantza ezarri du; Bigarren Mundu Gerraren ondorengo aurrerapenek (biologiaren, zibernetikaren eta fisika atomikoaren alorretan, batik bat) teknikarekiko itxaropena indartzea lortu dute. Aro berri baten atarian gauden ustea zabaldu da mende honen lehen erdian, parece como si fuera a iniciarse una "Era de felicidad", sin precedentes en la historia de la Humanidad, teknikak pobreziatik, oinazetik, gaisotasunetik, zahartzetik eta heriotzatik ere (besterik ez bada, heriotza mingarritik) askatuko gaituelakoan. Garapen mugagabean, munduaren eraldaketan, gizonaren eta emakumearen askapenean, eta abarretan ere teknikaren eragina positiboa izango dela sinesten dute gehienek. ('El desprestigio de la tcnica', El Diario Vasco, 1982.4.18). Baina XX. mendeko bigarren erdian, Santamariaren ustez, baikortasunezko egoera hau lausotzen hasi da, todas estas esperanzas e ilusiones empiezan a cuartearse. Herritar arruntak oraindik teknikarengan fedea gordetzen duen arren, adituak badauka benetan gertatzen ari denaren berri: teknikak, bere gain jarrita zeuden itxaropenak ez asetzeaz gain, gaitz eta kalte berriak (batzuk lehendikakoak baino larriagoak) erantsi dizkio egungo gizarteari, eta, ondorioz, la Tcnica empieza pues a desprestigiarse. Gertakari soziologiko honen ziorik garrantzitsuenak, agian, arazo nuklearraren bi alderdiak izan daitezke: arma atomikoen eta energia nuklearraren erabilpen industrialaren auziak. (...) Non dautza teknikaren alderdi onuragarri eta kaltegarriak? Nola ebaz daiteke teknikak gure gizartean duen eragin bikoitz honen auzia? Galdera hauei erantzunez gauzatzen da zientzia, teknika eta gizartearen arteko elkarreraginari buruzko Santamariaren ikusmoldea, batik bat. 'Tcnicos al servicio de una concepcin moral de la vida humana' (Guipzcoa Econmica, 1958. 10. 4) idazkian. (...) Beraz, teknikak, siempre inacabada, siempre insatisfecha, gizakia desegonkortasunean barneratzen du, es un activo elemento de inestabilidad y de incertidumbre en nuestras vidas. Batetik, erosotasun eta abantaila material estimagarriak eskaintzen dizkiola egia den arren, bestetik bere baitako etengabeko aldaketek desoreka eragiten dute: desoreka materiala eta psikikoa, ekonomikoa eta soziala. Arazo eta ebazpen berriak aurkezteko arintasunak, bere onuren gozamena eragozten du.
x
Oharra: euskara-erdara nahasteak jatorrizko web orrialdekoan du jatorria.
47
Baina, kezkagarrienetarikoa Santamariarentzat, aurrerapen teknikoak materialismora bultzatzen du gizartea. ('El cristiano frente a la eficacia tcnica', Documentos 11, 1952): (...) Baina testuinguru politiko-ideologikoa edozein dela ere, teknikak, beti, izpirituaren baloreak kinka larrian jartzen dituen materialismoarekiko menpekotasuna agertzen du. (...) Al tratar de definir al hombre como un objetivo tcnico el hombre desaparece. El hombre real es extrao a la mentalidad tcnica y a los criterios tcnicos, estrictamente tcnicos, precisamente porque no puede ser definido como un simple objetivo tcnico que es lo nico que las meras tcnicas pueden reconocer en l. Las tcnicas no ven en el hombre ms que aspectos muy parciales del hombre, necesidades concretas, objetivos materiales determinados. El hombre verdadero, el propio hombre, raz de todas aquellas necesidades y clave de todos esos objetivos es tan inaccesible al espritu tcnico como lo es la "cosa en s" a la teora del conocimiento de Kant. (Ibidem) Santamariak aurkezten dituen adibideen ildotik, dietetikarentzat, gizakia, baldintzarik ekonomiko eta erregularrenetan kaloria, proteina eta bitamina kopuru zehatzak jaso behar dituen liseri-sistema da; garraiobide teknikentzat, berriz, garraiatu beharreko masa mekaniko zehatza; klimatizazio teknikentzat, hezetasun eta presioarekin erlazionatutako tenperatura baldintza zehatzetan mantendu beharreko objektua; eta, estatistika matematikoarentzat, gizakia unitate aritmetikoa da, funtzio numerikoen menpe. Teknika bakoitzak, bere aldetik, bere helburu zehatzak lortzera jotzen du, horretarako, lehen ikusi dugunez, bitarteko eraginkorrenak bilatuz. Suboptimizazioaren kontzeptua Un seor "suboptimiza" cuando se desentiende del fin ms lejano y se fija slo en el ms prximo, en el fin inmediato que, por una u otra razn, le est confiado a l. Todo especialista tiende naturalmente a suboptimizar. (...) Notemos que muchos "suboptimizadores" reunidos no siempre hacen el bien de la empresa, sino su ruina. Existen por ah infinidad de personas honradas o que se creen honradas porque "suboptimizan" a conciencia. Le dicen a uno: "Que puede pasar esto o lo otro? Que la sociedad va hacia aqu o hacia all? Esto a m no me incumbe. Yo cumplo con mi deber. Yo hago las cosas bien 'en mi esfera'". (...) Lo que hemos dicho de la empresa lo repetimos de la sociedad en su conjunto: la suma de muchos suboptimizadores no produce otra cosa que el desbarajuste general. (Ibidem) Azpioptimizazioa da teknikaren unibertsoan gertatzen den arriskurik garrantzitsuenetakoa, hots, erabaki teknikoen ugaritasuna eta berauen arteko kontraesanak. Teknika baten ikuspegitik 'ona', 'egokia' dena, beste batenetik 'txarra', 'desegokia' izan daiteke. Teknika bakoitza bere helburuak lortzeko baliagarriak diren baloreak optimizatzeaz bakarrik arduratzen denez, teknika ezberdinen baitako erabakien artean desadostasunak eta kontraesanak maiz gertatzen dira. Baina egoera desegonkor honek teknikaren esparrua autosuntsipenera darama. Lehen aipatu dugun azpioptimizazio prozesuak, izan ere, giza jokabidearen zatiketa errotikoa eragiten du. Sustrai moral guztietatik kanpo, teknikaren esparrua kontraesankorra bilakatzen da: Si se acepta que las tcnicas queden abandonadas a s mismas y a sus propios criterios -algo as como en la economa liberal, "laissez faire, laissez passer"- el mundo de las tcnicas caer inevitablemente en la autodestruccin. El proceso de sub-optimizacin que hemos descrito tiende, en efecto, a una fragmentacin radical de la conducta humana. Separado de toda raz moral, el mundo de las tcnicas es un mundo contradictorio, a-lgico en su conjunto. ('Tcnicos al servicio de una concepcin moral de la vida humana', Guipzcoa Econmica, 1958. 10. 4) (...) Teknikak sortzen duen errealitatea, beraz, ezin da teknikaren barnetiko azterketaz soilik ulertu. Bestelako ikuspuntua behar dugu zientzia eta teknika gizartearen zerbitzura ipini nahi baditugu 144.
48
Folklorea eta aurrerakuntza Euskaldun bat folkloreari atxikitzearen alde dago, baina aurrerakuntza baztertu gabe. Kanpoko ohiturek ezer hoberik ez dakarten bitartean, ez dira hartzekoak 145. Pierre Espilek dakusa orduko garaiko mundua ankerki ardazgabeturik (desax); hondamendira zuzen doala ematen du makinen eta aurkikuntza zientifikoen erritmo zorabiagarrian; euskal populuak, alta, badu munduari falta zaion sen erlijiosoa honela baitio: Sainduen etsenpluak gure aurrean dagoen izarra bezalakoa izan behar du, nor bere buruaren bilatze hutsarekin pozik gera ez gaitezen146. Berton Europa So egile ezizeneko idazleak (Etienne Salaberrik) Europaren hurbiltasuna somatzen du, II. Mundu Gerra bukatuta:
Tresnarik gabe behar zintuen egun erdi bat heltzeko zure herritik Baionara't, egun bat baino gehiago heltzeko Pauera't, aste bat ez aski sartzeko Parisen. Lehenago Baionan baino lasterrago izanen zira orain Parisen. Pauen baino zalhuago New-Yorken; Pariseko joan jinaren artean, eginen duzu aise ta aise munduaren itzulia. Iduri du mundua bildu eta laburtu dela, urean emaiten den athorra kotoinezkoa biltzen eta 147 eskatzen den bezala. Bertzelakotzen ari da mundua . 3.7.3.3. Atzerriko bizitza Basarri bertsolari zarauztarra Landetan egon zen erbesteraturik pinuak mozten; hango bizimodua bidegabea iruditzen zaio: hizkuntza arrotza, mesederik inori ezin eskatu, zuzengabeko soldata, ezin protestatu, abegi txarra (bertakoei lana kentzen omen zieten-eta atzerriratu euskaldunek), den-dena desberdin: jantzi, ohitura eta janari, eta gainera adiskiderik ez. Labur esanda 148 Euskal Herrian baino hobeto inon ez . Oroitmina Mexikotik Anaiarteko gerraren ostean erbesteratuen kopurua eta garrantzia nabarmendu egin zen. Batek baino gehiagok egin zuen hanka ez bakarrik Frantziara, Ameriketara ere; aldizkari honetako idazle bat baino gehiago han biziko da; euretariko bat Julene Azpeitia dugu. Mxico visto por una 149 vasca artikuluan marrazten digu exiliatuaren burubideen nondik norakoak. Euskal Herriari buruz oroi-minez ari zaigu; gogoan ditu amaren altzoan ikasitako mintzo gozoa, sorlekuko lekuak, lorategia, kanposantua... Indiarrei buruz ari dela, errukior agertzen da, espainiarren menpe ikusten dituelako. Horren ifrentzua da euskaldunek Mexikoko historia hurbilean izandako eragin onuragarria; gogoan 150 ditu indiarren egoera hobetzen saiatutako Juan de Zumarraga eta... Pero recuerdo de la accin personal de Fray Juan de Zumarraga, contemporneo de Corts, primer arzobispo de la Capital, hijo de Durango, pero es notorio que fue compasivo y caritativo con los indios. Durante el tiempo de su episcopado, aconteci la aparicin del Cerro de Tepeyac, que los historiadores del pas consideran como el hecho que inspir y forj la independencia patria. El periodo que sigui a la Conquista, fue el ms terrible para los indgenas. Los naturales del pas eran sometidos en las Encomiendas a un trato tan brbaro que se vea claramente que la extincin de la raza sera un hecho en un porvenir no muy lejano. Entonces surgi un fraile tenaz, caritativo y humano, Fray Bartolom de las Casas, cuya accin cristiana, tesonera y perfectamente documentada en defensa de los indios le llev a enfrentarse con los enormes intereses creados de los Encomenderos, y tuvo, adems, la energa de poner en conocimiento del Rey aqul estado vergonzoso que creaban los privilegiados que enviaba desde la pennsula. Fray Bartolom tuvo un colaborador digno de su talla: ms an, un inspirador en la empresa humana y cristiana que cristaliz en las Ordenanzas Reales. Este fue otro vasco: Pedro de Rentera. Justo es tambin recordar aqu la influencia y autoridad de algunos Virreyes vascos que se inclinaron de diversas maneras a "suavizar el yugo espaol". As don Luis de Belasko mereci el titulo de "Padre de los Indios" por lo mucho que trabaj a favor de su emancipacin, culminando la obra de su buen gobierno con la fundacin de la Universidad de la Capital y colocando la primera piedra de la magnifica Catedral de la
49
Metrpoli. Antonio de Mendoza fund, por su parte, la primera imprenta en Mxico, que 151 fue, adems, la primera de Amrica . Berriz ere, euskal tradizio baten aldarrikapena ikusten dugu, eta, zehazkiago, gizatasunezko tradizioa. Balendie ere erbestetik kexu da, ez baitago askatasunik Euskal Herrian. Lorez lore dabilen 152 mitxeletaren irudian irudikatzen du askatasuna .
3.7.3.4. Etorkinak Aspaldiko-k etorkinen uholdea dakar autura, baita aberastasun iturri den industria berria ere. Gerrak sortu gorrotoa ahaztu behar dela dio. Goiburu du eman da zabalzazu eta mistika hori proposatzen du arazo honi aterabidea emateko. Aldi berean, abertzale zenbaiten euskararekiko 153 zabarkeria salatzen du . 3.7.3.5. Politika Integrismoa 154 Pello Errotarena omen den idazki bat dakarkigu aldizkariak . Kontuan izan 1919an hila zela bertsolari hori. Politikari dagokionez, integrismoaren aurka, Santa Kruz apaiza gaitzesten du, apaiz odolzalea baitzen. Haren aldean nahiago Biriatuko apaiza, gogo eta bihotz onekoa. Gai berari buruzkoa da hau: Integristen artean sarritan ibili naiz. Gizon gaiztoak egiazki. Gorrotoa ta arrokeria, besterik ez bere gogo beltzan. Dana berentzako, deusik ez bestientzako, ez bakarrik ludian, baita zeruan ere... Gorrototik borrokara ta gudara xuxen xuxen joatia, au izan da integristen naia ta lana. Zerbait ikusi ta ikasi dugu bide estu ta illun ortan joan diran urte abetan. Euskalerriacos. y Euskalerriacos zirelakoen euskaltzaletasuna kantu ossianikoetatik bizi zen, areago, kantu horien musikak lagunduta herri gisa gozotasunean hiltzera etsita zeuden. Gogora dezagun mugimendu erregenerazionista hori bigarren karlistadako hondamendia eta gero sortu zela euskaltasunari formulazio berria emateko. Oraingo oztopoa, aldiz, nartzisismoarena da; hau da, herri moduan geure burua onartu, bai, baina orientabiderako izan litekeen kritika ezin da saihestu eta entzungorrarena egin. Espainiak bere garaian, Cid delakoa atzendu behar izan zuen ber, bada garaia geuk ere ahantz dezagun geure burua z jainkoek hautatutakotzat hartzearena, eta dagozkigun eginkizunei lot gakizkien . Abertzaletasuna Nolako abertzaletasuna, ordea? nazioartekotasun abstraktuari itzuri eginez:
Abertzaletasun
liberala,
txaubinismo
itsu
eta
Ce qui attire le plus l'attention dans cette vie longue et intense, c'est ce patriotisme qui va croissant avec l'ge. Aprs avoir futur dans tous les domaines de la philosophie et avoir particip aux pisodes les plus dramatiques de l'Histoire de France, ce retour aux choses de son petit pays natal, cette procupation amoureuse pour les vicissitudes passes et prsentes de son humble terroir, pourraient paratre dconcertants et paradoxaux. Rien de plus loign de la ralit. "Cet attachement une patrie, c'est la condition essentielle d'un amour sincre pour une humanit plus large",
Ossian: gaelikoz Ois'n. Elezaharretako bardo eta heroi irlandarra. James Macpherson eskoziarrak, haren ahotan ipinitako poemen bidez Europara zabaldu Ossianen izena XVIII. m. an; literatura erromantikoan eragin handia izan zuen Macphersonen obrak. Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa. http://www1. euskadi. net/harluxet/ 2010-04-05.. Gai honen inguruan ikus La leyenda de Aitor, J. JUARISTIk argitaratutako tesia literatura foruzaleaz (Taurus-ek plazaratua) z Acaso necesitemos los vascos una generacin de descontentos dio Victor RUIZ AIBARROk in La restriccin y la amplitud en el movimiento vasco cultural y humanstico. Gernika 22. Enero-Marzo 1953: 11-13 or.
50

aa
observe un grand crivain contemporain, Edouard Herriot . Et il ajoute: "L'internationalisme abstrait n'est quune chimre; l'internationalisme vritable procde par rayonnement. L'homme le plus attach ses devoirs envers les autres nations est celui dont l'me a des ressources assez abondantes pour abriter l'amour de la famille, celui du sol natal, celui du pays. On dirait que l'auteur de ses lignes s'est inspir de cette dclaration de Joseph Garat faite, en 1815, dans un de ses derniers discours: "Ah, demanderez-vous (dit-il), lorsque je parle avec tant d'estime des ennemis de la France, d'o je suis? Je vous rpondrai comme un des citoyens d'Athnes qui aima le plus son pays et ne le quitta jamais: du monde! Ce patriotisme libral et clairvoyant gale distance du chauvinisme aveugle et de l'internationalisme abstrait, est celui que nous dsirerions voir palpiter chez tous les 155 hommes de bonne volont . Arrazakeria separatista M. Astiz Dorreak Gernika aldizkaria arrazakeria separatistatik urrun egon dadin eskaria egiten 156 du, arrisku hori sumatu baitu . Antikomunismo burutsua Jesus Galindez zoritxarrekoak badu iritzirik aurrerabidea bilatzeko moduez. Norberaren interesak denon onerako sakrifikatuz lortuko da komunismoari (orduko etsaia mundu mailan) aurre hartzea. Hau da, ideologia horrenak baino irtenbide hobeak eskaini behar dira. Horretarako, ahaztu egin beharko iragan-minezko kantuak, eta gizarte errealari begiratu; horretarako ere, antzinako gizaki handien izkribu eta hitzaldiak gutxiagotan aipatu, eta egingarri diren irtenbideak bilatu. Horren kariaz, baserritarren egoera ekonomikoa hobetu beharraz dihardu. Etorkinen euskal izaera nabarmentzen 157 du . Gernikako arbola Pedro Mara de Irujoren begietan Arbolaren gerizpean euskaldunek legeak (foruak) sortu ohi zituzten herri-demokrazia eredugarria baliatuta, eta lege horiek handikiek errespetatu egiten zituzten. Munduan zehar konstituzio denik eta demokratikoenak eta aurrerakoienak sortzeko balio izan zuten. Norbanakoa eta politika V. Ruiz Aibarrok dio bakarkako giza-sentimendu gorenaren defentsa tradizionalak badakarrela eragozpenik, adibidez, atontzerakoan giro izpirituala buruzagitza sendo baten meneko 158 norbanakoak sortu behar direnean . Taldeari men egitea beharrezkoa da batzuetan, eraginkorra izatekotan. Lagun hurkoa J. Thalamasen iritziz ordenu morala legeen edukiaz harago doa. Kristauak lagundu egin behar dio lagun hurkoari ondikoetatik jare dadin. Vitoriako Frantzisko Anaia duela gogoan mintzo da horrela J. Thalamas Iruneko apaiza. Espainiako humanismoa Espainiak humanismoaren iturrietatik edango du askatasunak berreskuratzen dituenean, eta tradizio demokratikoa berriztatuko ditu.
aa Edouard Herriot born July 5, 1872, Troyes, Fr. died March 26, 1957, Lyon French statesman and man of letters who was the longtime leader of the Radical Party; he served in nine different cabinets and was premier of France three times (192425, 1926, 1932). The son of an army officer, Herriot was educated at the cole Normale Suprieure, fromwhich he graduated in 1894. He taught at the lyce of Nantes and then at Lyon, where he won a high reputation as a scholar and teacher. This reputation was enhanced by his study of Madame Rcamier et ses amis (1904; Madame Recamier and Her Friends) and by the acute literary criticism in his Prcis de l'histoire des lettres franaises (1905; A Short History of French Letters). (...)Herriot took part from 1948 onward in the Council of Europe. In 195254, however, he opposed the formation of a European Defense Community because he feared its consequence would be the rearmament of West Germany. Herriot clung throughout his life to liberal ideals of international cooperation. His intellectual gifts and honesty inspired respect and affection. Encyclopdia Britannica. Encyclopdia Britannica 2009 Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopdia Britannica, 2009.
51
K. Jaspers Karl Jaspers-en iritzia jasotzen du M. Astiz Dorreak. Existentzialismo kristauko aitalehenaren ustez, gizakiari aplikatuz gero, jakintza zientifikoek lausotu lezakete gutaz izan genezakeen ideia zehatza, baldin eta kontzientziari soilik dagokion bestelako ezagutza mota berezi hori baztertu 159 nahibalute... Duintasuna eta maitasuna Humanismo bakezale eta unibertsalista aldarrikatzen du Yholdi-k Gernikan, J. Maritaini jarraiki. Elkarlanaren beharraz ari dela, humanismoaren aurrerabidea posible ikusten du, ez berdintasunaren sostengupean, baizik eta analogiaren hegalpean. Ekintzaren aurrebaldintza da giza160 duintasuna, eta lagun-hurkoaren legea onartzea . Askatasuna eta elkartea J. Iturralderen baitan Euskalerriaco-ek ez dute dena eskas iraganeko Euskal Herriaren euren oroi-min hutsala gorabehera, zenbaiten ustez. J. Iturralde y Suitek (1840-1909) ez zuen askatasun hitza bere horretan aipatzen, eta bai askatasun kristaua aipatzen, ordea. Askatasuna ongi komunaren esparruan ulertu ezik, arrisku handia dago arinkerian eta arduragabekerian erortzeko. Hau izan zen, antza, XIX.eko erromantikoen akatsa. Askatasun kristaua esamoldea zehazki aipatzean, J. Iturraldek kontu handia zuen, ongi soziala gogoan, begiratu beharreko betebeharrak ez baztertzearren (fuerismoa); aldi berean aintzat hartu nahi zituen pertsonak dituen eskubide indibidualak, kaltetu baitzitekeen horiek gabe pertsonaren osotasuna. J. Iturraldek, bestalde, orduko Espainian federalismoaren inguruko zegoen eztabaida hartan foruzaletasuna hobesten zuen, izan ere, ez zuen gizakiak Jainkoaren sorkari gisa zuen izate izpirituala baztertzen, eta hori gabe ezin eman sendotasunik antolaketa instituzionalari. Gogoratu dezagun Espainiako lehen Errepublika 1873an izan zela bi hilabeteko iraupenaz, eta F. Pi i Margall (1824-1901) federalista izan zuela lehendakari. Bakea gudaren aurka Gudaren salaketa dago Abenderri-ren Biotzkadak idazkian. Bakea eta zoriona goraipatzen
dira
161
Noblezia Azpimarratzen dute zenbait autorek sorbururik ezagutzen ez zaion eta datatzen ez duen euskaldunaren noblezia, besteak beste, Legarraldek. Kultura frantsesa xurgatzea kritikagarria da, 162 euskal ondarea bazter uzten delako . Ohiturak Dominique Dufauk ederresten ditu Euskal Herriko ohiturak, eta uste du datozen berriei buru egin behar zaiela: Dituen seme argituenak gogoetan daude. Menderen urrunetik Arbasoetarik eta Arbasoez heldu izan zauzkun mintzai, sinheste, gogo, kantu, dantza, khondaire, hitz batez ohitza guziak, espantagarrizko aberastasun horiek ez othe ditu nahasdurak, maltsurik beretu-ta, emeki, bainon seguki, urrunarazten Eskualdunaren bihotzetik, kasatzen Eskualdun etche eta herrietarik? Eskual-Herriko alde bat bat bortizki kolpatua izatu da, kolpatua dago. Bertzean, atzak sartzen ari dire, karreatzen dituzte usai eta ager-modu berri, arin, zoro batzuk irringarriki zonbeit Eskualdunek beretzen dituztenak. Galtzen ari othe da Eskual-Herria? Uzthen ditu bada galtzera bere ohidura eta ohitza zaharrak?163 Makhilaren sinboloa Euskaldun makila sinboloa da, arestian azaldu dugunez. Makilaren bitartez euskaldunak euskara defendatzen du. Lamiek emandako amuleto magikoa ere bada. Bidenabar, Ganich zurginaren istorioa kontatzen zaigu, zabar samarra baitzen, geroztik makilagile jarrita langile fin 164 bilakatu baitzen . Arrotz bihozgabeak kanpora bidaltzeko ahalmena aitortzen zaio makilari. Tradizioa 52
Tradizio onuragarriak ez dira iraganeko gauzak errepikatze soilak, baizik eta erak eta moduak 165 berrasmatzea, tradizio zaharretan pentsu eta emozio berriak txertatuz . 3.7.3.6. Familia Emakumea Sexua Basarri kexu da, hondartzan emakumeak oihal gutxirekin ikusten dituelako, tentaldia baitakarkio kristauari; gogorarazi nahi die hogei urte barru ez direla ai arro izango zahartzaroa datorkienean. Zerbait garela uste dugu eta hutsaren hurrengoa besterik ez gara; ez dago harrotzeko 166 arrazoirik . D. Dufauren Amatxo eta G. Marcel Bizimodu tradizionalaren jarraipena kolokan dago. Dominique Dufauk goraipatu egiten du tradizioa familia baten eboluzioa aintzat hartuta. Amacho artikuluan familia baten bilakaera tradizional eredugarria ematen digu; Amatxori seme bat apaiz aterako zaio, beste bi Ameriketara joango, laugarrena izango da bertsolaria eta pilotaria batera; alabek, etxalde onetara ezkonduta gauzatuko dituzte amaren sehaskako irakatsiak handiki. Etxe horretan heziketa euskalduna izana da, erran nahi baita, ezagutu dituzte ohiko kantuak, dantzak, otoitzak eta kondairak. Lanerako zaletasuna bezainbat goraipatzen die adinekoekiko errespetua. Eredu hori belaunaldiz belaunaldi biziberritzen da; etxeko jauna guztien buru; etxeko andrea seinen etorkizunaren arduradun arrakastatsua. Hala ere, guzti honen gainetik badabil itzal bat: Aithortzen du, Amachok, ez dela, zorigaitzez, berak ereman bizi molde bera. Zonbeit urthe hautako gerla eta kalamitatek hain ikharagarriki itzuliphurdikatu dituzte toki, gauzak, jendeen gogo eta izatea! Tristura batek hartua gatik, ez du uste Euzkualdun Amachoek debaldetan lana egin duketela. Euskualdun Emaztea Amachotu, Amachotzen da, bainon, dautzi gazte Ohitzak eta Eskual-Herria. Ez da beldur, Amatto, sinesten baitu Gernikako Aritza erroz gora bota behar duen haizea ez dituela, zonbeiten usteagatik, berehalakoan Euskaldun Arbolaren osto-aldia eta bazterrak firrindatuko. Eta kadira apaletik chutitzean pentsakeka hau gogoan irabiliz lotzen da berriz lanari: "Euskual-Herria, Euskualdun Ohidurak suntsituko direla?... Ez, zeren Jainkoak emana ez dezake Ama Birjinak ken..., are-gutiago... deabruak... " Oi, Amacho maitea, agian luzachko, Jainko Jaun onak zaitu gurekin utziko! Ainitz urthez, agian, zaitu ahantziko! Luzaz, agian, luzaz gaituzu zainduko! 167 Garai hartako Frantziaz iritzia eman zuen Gabriel Marcel existentzialista kristauarenera jo dezagun. Beraren ustez D. Dufauk aipatzen duen fenomenoa Bretainian ere gertatzen ari zen. Lotura estua dago bizitzaren erritmoa azkartzea eta gizateria barnetik pobreagoaren artean idatzi zuen. Meditatzeko beharra aipatzen du, hau da, ekonomoa izan beharra gero eman ahal izateko, eta baita bat-batekotasuna baztertzeko komenientzia ere ikuspegi zabala eduki ahal izateko. Endekatuta dagoenak ez du aurreikusten, eta egoismo zarpailaren instanteko eskakizunen menpe dago ezinbestean. Sainduak etorkizunaz ez du ardurarik, bizitzaren betierekotasunaren iturritik edanda kapitala osotu baitu, baina hori besterik da. Izpirituko liberaltasuna erne egonez indarrak metatuz jardun duenaren esku dago soilik. Horra bizitza garaikidearen tragikotasuna. Emaztea Aldizkariko idazleek eskaintzen digute emakumearen iruditzat ama gisa tradizioz duen hori, hor eta hemen. Hurrengoko aipuan herri bateko apez batek sermoian andrearen soslaia dakarkigu, Euskaltzaleen Biltzarrekoek egin zuten ospakizun baten kariaz: 53
Mintzazaile argituak [apez gazte batek], Euskual-Herriko ohitzen edertasuna, baliostasuna, bai ere esku-aldeen aberestasunak (), orhoitarazi diozkate Euskualdunaren egin bide premiatsuenak, hertchienak. Errepikatu diote, bereziki, zertako eta nola behar den ohidurer amultsuki jarraiki, zertako behar diren begiratu, herabetasun, balentria zoro, asko ager-modu, usai berri eta atzer bortizki buru eginez. Aipatu ditu ere emaztearen egin bideak. Erran du zoin begirale baliosa den Euskaldun emaztea! Nahiz, Euskualdunari urgoilu zaion sehaskatik gizon agertzea, arrazoin handi du aithortzea emaztearen obra eta lana dela sehaska! Akabatzean, Jainkoaren geriza soberanoaren azpian du eman Euskal-Herria. Kantu ederrenetan bururatu da meza 168. Ama eta aurtxoa idazlanean, Larramenditar Iakik seaskako haurraren eta amaren arteko 169 harremana azaltzen digu; hor ez da gizonaren parte hartzerik . Ezkontzaz Amacho idazlanean Dominique Dufauk, ohi duen legez, Ipar Euskal Herriko estanpa bat ematen digu horietan agertzen diren osagai guztiekin. Ezagun dugun bezala amona baten irudia da, estereotipokoa. Familia guztia da molde berean emana, bai semeak bai alabak. Ezkontzako gorabehera guztiak etnografia deskribapen batean eman litezkeen bezala ematen zaizkigu. Ez dago pitzadurarik, inolakorik (emigratzeko beharra badute ere bi semek, pozik horregatik, arrangurarik ez). Mundua ondo egina dago, eta zein bere lekuan, lehengoari jarraiki. Gorago ikusi dugun bezala, badirudi testuinguru horren errebindikazioa mehatxatua dagoen bizigiro batena dela, alegia, turismoari 170 ateak zabaldu beharrean dagoen biziera egongaitzaren irudikera idealizatua eta fixoa . Sukaldaritzaz eta beste Victor Ruiz Aibarro Errea erbesteratutako umoregileak agertuko digu bere araberako euskal emakumearen irudia. Ez dakigu txantxetan ari den ala..., ez dugu horrelakorik uste, baina. Emakumea da euskaldunok dugun altxorrik preziatuenetakoa. Berari esker doaz ondo gizonen eginkizunak: baserri-lanak, negozioak, itsasketak... eta andrea da familiaren aurrerabidea bermatzen duena, gizartearena bezainbat. Hori gutxi balitz, emakumearen zuhurtziak aldentzen du gizona desleial izatetik. Eta, hirugarren, etxekoandrearen sukaldaritzak ere ondorio moralak izan ditzake, baldin eta jatekoa ondo prestatuta badago, eta homilia on baten besteko ondorioak zalantzarik gabe. Jateko lantegi honetaz diharduela: si el hombre se priva en absoluto de lo poco bueno que existe en este valle de lgrimas, no puede ser sometido a prueba su capacidad de resistencia para lo deleznable y ha de presentarse en la gloria desprovisto, como quien dice, de todo ttulo bb. Gazteria eta atsegina Errekatxo Gaizoa! gazteei buruzko alegoria bat da, non atseginaren gehiegizko bilaketaren gainean gogoeta egiten den. Errekatxoa itsasora bezala, gazteria hondamendira doa grina txarrek bultzaturik: Aolkua entzun arren, errekatxo an doa, aldatz, muna, zelai barren; alai, azkar, poz ta barrez, eriotzan ondoan. Azkenean, galdu yakun itxas zabal kolkoan! ONDORENA Gaztedia, onan dabil
bb
ERREA. Inter nos: Lo mejor que tenemos los vascos. Gernika 20. Julio-Septiembre 1952: 287. Izandako elkarrizketan, J. KORTAZAR euskal kritikoari ulertu genion, Garoa eleberri ezagunean argudioa antzekoa dela; beraz, ados leudeke Txomin Agirre eta erbesteratutako umoregilea.
54
errekatxon antzean, atsegia txastau nayez, gria txarrak bultz egiaz, 171 ondamendi batean . Urrezko erdigunea izeneko topikoa birsortzen duela iruditzen zaigu, hau da, Aristotelesek erabili zuen aurea mediocritas leloarena. Dirudienez orduko gazteak muturrera eginda zeuden eta desbideratuta, mendeetan zehar gertatzen izan den bezala. Aita Familia oso garai hartakoa da, horrela hitz egiterik balego: aita kanpoan lanean, ama umearekin, eta familia guztia opa egiten zaio Ama Birjinari: Egi lo, seme, arren egi lo siaska guriyen erdiyan. Zure begiyak daude onezkero legalez ilda neketan. Ama daudazu aldamenian ta ez izan biraurrikan. Laxter aitatxo etorriko da bere lantegi lekutik Illun artian zegola jun zan Eta dator itsasotik. Bereala emen da zu ta nigana Ongi etorri berari! (...) Lo, lo, semetxo; lo, lo, maitia, aitaren poza zerana; entzun, Amatxo Andre Maria, ama baten eskariya. Eskeintzen dizut gure sendiya, 172 geran ta degun guztiya . 3.7.3.7. Erretorika Euskaraz, Erretolika, hizketa luze eta aspergarria da I. Sarasolaren Euskal Hiztegiaren arabera. Arestian aipatutako Errea umoregileak, ironikoki, Letren kontra egiten du. Ofizio horrek, maiz gaizki jandako eta okerrago jantzitako hiritarrak sustatzen ditu. Eskerrak Jainkoari euskaldunak horretarako zaletasun txikia duguna. Hemen balizko voltgeist baten zantzua aurkitzen dugu, baina berataz harro egoterik badagoen... 173
55
4. ZENBAIT PENTSALARIREN BIDEAK 4. 1. Piarres Lafitte (1901-1985) Ikus dezagun garai hartako Iparraldean biziki garrantzitsua izan zen pertsona honen pentsamoldea. Gernika aldizkarikoen inspirazio iturri pertsonalista beretik ere edaten du, esan genezake. Urte bat gorabehera XX. mendearekin jaio zenez, heldutasun betean bizi zen aldizkariaren sasoian. Piarres Xarritonek dioenez, Lafitteren liburutegia deskribatzean: Adierazgarri zaizkigu F. de Lamenais eta Marc Sangnier batzuen biografien ondoan, Raymond Saint-Jean Uztaritzeko ikasle-ohiaren tesia, Blondel-ez idatzia eta Maritain, Mounier, Gilson, Teilhard de Chardin, Tresmontant edo Karl Rahner-en obra 174 sakonenak . Hau da P. Lafitte apaizak filosofia garaikideaz egiten zuen balioztapena: Eta hortik argi nabari da, bere luze, zabal eta sakonean ikertua zuela hizlariak [P. Lafitte] San Tomas-en katixima; ez bait ditu bakarrik aipatzen haren solas porroska zenbait askok egin ditzakeen bezala, baina bai zehazten haren xede nagusiak beren sustrai eta helburuekin Lafittek Izaitearen filosofia deitzen duen San Tomas-en Aristotelismo
56
hori hilemorfismoa, hau da materia eta ideia biak batean hartzen dituen teoria dela, gauza jakina da. Horregatik ditu Uztaritzeko irakasleak Mathieu bere maisuak bezala filosofia bakun eta bakunegi diren guztiak gaitzesten: Materialismoa, lehenik, eta gure F. Krutwig, J. Madariaga, Haranburu-Altuna eta beste askok Euskal Herrian modan jarri nahi izan diguten Marxismoa, bereziki. Idealismoa, gero. Bai aspaldiko Platonen hura, baita Kant eta honen umeen berriagoa. Alderantziz, nola ez ditu goresten Gotzon Garate eta Jose Azurmendi, alde batetik, eta Auguste Etcheverry, bestetik, ikuspegi oker horien kritikari zorrotz eta zehatz agertzen direlako. Atseginekin aipu ditu ere delako Izaitearen filosofia ontzat hartu duten bere euskaldun adiskide eta ezagunak: Remi Hourcade, Tolosan entzuna zuen teologo Donapaleutarra; aita Candau, gaur oraino Japonian goresten duten Garaztar misionest idazlea; Karlos Santamaria Donostiako adiskide jakintsua eta, azkenekotz, Juan Zaragueta eta Xabier Zubiri itzal handiko gure bi filosofo 175 ospetsuenak . Hitz batean, Bergsonen pertsonalismoaren jarraitzailea zen, bere lagun Etienne Salaberriren eta Georges Lacomberen modura, biak ala biak Gernika aldizkariko idazleak. 4. 2. Karlos Santamaria (1909-1973) Ikerketa honetan dagokigun garaia gizarte-iraulkatze handiko garaia izan zen. Gerra Zibila, basakeria totalitarioa, Gerra Hotza geroago; horiek izan zuten eraginik Karlos Santamariaren balorebilaketan, fede-bilaketan. Ardatz hori pertsonalismoaren baitan aurkitu zuen. Horren erakusgarri hona idatzi zituen batzuen izenburu adierazgarriak: La filosofa poltica de Jacques Maritain (1950), Jacques Maritain y el problema del bien comn (1955), Espiritualidad y poltica, La amenaza de la guerra nuclear (1984)... Aurreko Piarres Lafitte bezala, K. Santamaria ere EHU-k Honoris Kausa Doktore izendatu zuen, biok batzen dituen pentsamolde pertsonalistak izan duen eraginaren adierazgarri. Dena da krisia garai-garaiotan. Maritainen hitzetan humanismoaren tragedia da. Baina leku honetan axolakoago zaiguna, krisiaren kontzientzia larria bera baino (kontzientzia hori beste askok ere izan du: nietzscheanoek, marxistek, etab.), pentsatzen den irtenbide pertsonalista da, pertsonaren berreskurapenezkoa bai liberalismo indibidualistatik, bai kolektibismoetatik (kapitalismoaren aurka, komunismoaren aurka). 176 Hirugarren bide bat, baina ez zentrokoa . K. Santamaria, doktore mailako matematika-ezagutza zientifikoak zituenez gero, eta errealitatea teoriaren bitartez eraiki egiten dela sinesteagatik, ezagutza moral fidagarri baten alde borrokatu zen; Auschwitz ondoko urteak ziren... Bere ustez, neopositibismoak ez zuen laguntzen eramaten bizitzako alderdi negatiboak onez, eta zentzua duen era batean. Elizaren inguruan soilik abia zitekeen gogoeta libreagoa politika-arloan eta diktaduragaraian: K. Santamariak erakunde horren hegalpean antolatu zituen Donostian jardunaldi batzuk garai bat markatu zutenak. Izan ere, J. Maritain pertsonalismoaren aitalehena Eliza espainiar frankistaren kontra mintzatu zen. K. Santamariaren hitzetan: El mal del humanismo no era el ser humanismo sino el ser antropocntrico, el haberse olvidado de Dios. Este antropocentrismo degenera en tragedia cuando el darwinismo la descendencia del mono sin discontinuidad metafsica y el freudismo que reduce al hombre al mundo subterrneo del instinto y del deseo, a la adicin del libido sexual y del instinto de la muerte acaban por arrastrar al hombre por el barro. El hombre abdica entonces su dignidad y queda abierto el camino para el absolutismo 177 totalitario o marxista y para todas las miserias actuales . Pentsalari bi konparatzen ditu, alde batetik O. Spengler ezkorra, eta bestetik Teilhard de Chardin optimista arrazionala eta fededun sutsua. Zibilizazio teknologikoak pertsona nola iraunaraz lezake nagusitasunean eta garapenean? Kezka hor dago, berrikuntzak saihestezinak baitira. Psikologiak ere, giza-masak molekula-masak bailiran erabiltzea ahalbidetzen du. Sozialtasuna giza 178 bizitzako arlo guztiak inbaditzen ari da . Gizakia pertsonatasunak salbatzen du. Gizakia indibiduo huts bihurtzen dute, bai liberalismoak teknikaren bitartez eta baita kolektibismoak ere. Kristaua izaki, K. Santamariaren ustez
57
pertsonak harago egiten du, absoluturantz, izan ere etengabeko berrikuntza eta transzendentzia da. H. Marcusez ari dela ere, teknikaren inguruan honela dio Santamariak: Mahatma Gandhi zanak, honako hau esan zuen: Nagusikeriari ez esateko indarra galdu dugu. Eta berak, Geneve-ko interview famatu batean, beste hau esan zuan: Kapitalismoak fusilak, ametrailak eta pozoineko gasak eskuetan izateak ez du batere axolik, langileek ez esateko bortxari eutsi ezkero. Izan ere, horixe da gizarte industrializatuenetan gertatzen dana: dimensio bateko gizonak ez esateko kemena galdu. Galtze hau, ordea, ez da indarka, gogorka, bortxaz eta zigorrez egiten, baizikan, atseginaz, plazeraz, eta aisetasunez. Teknokrazia, Kalipso ninfaren antzekoa da, eta 179 gaurko gizona beraren sareetan lotuta dagoan Ulises bat . Gizakia beharrizanez beteriko gizakia da, baina ez bakarrik beharrizan fisikoz: Benetan, gizonak, gizon danez, eta gizartean dagoanez, behar asko ditu, fisikoak ez direnak: erresponsabilidadea, askatasuna, ohorea, partizipazioa, kultura... Behar hauek ez bazaizkio asebetetzen, heriotzaren antzeko egoera batean erortzen da gizona. Ez da gehiago gizonik, gauza edo animalia baizik. (...) Gaurko gizarteak bere atsegin ta erreztasuna harrarazi nahi dizkigu. Ez digu lajatzen abantail hoien loturaz libra gaitezela. Berriz ere Ojijia ugartearen izena gogoratzen zaigu, Kalypso ninfak lotutako 180 Ulises gozo ta atseginez josirik zegoan ugartea . H. Marcuseren ildotik zioskun gizartea dimentsioa galtzen ari dela zientzia berriak medio (psikiatria oraingo honetan): Lehenengoa, trajeria. Tragedia zan, antzinakoan, dialektikaren forma bat, nahiz ta idealista izan. Giza-errealitatearen kontradizinoak azaltzen zituen. Ukatze-indar bat zan. Lurreko botereen kontra jokatzen zuelako, misteriozko trazendenzia baten izenez. Erlijio-itxura zuen, benetan, eta erlijioak berak bezala dialektika bat sar-arazten zuen giza-munduan. Eta gaur zer gertatzen da? Psikiatria ta trankilizanteak asmatu ziranez geroztik, trajerian nork sinistuko du? Gizarte hunek dio Marcusek trazendenziaren irudipenik maiteenak ezeztatzen ditu. Aterik gabeko zorigaitzak arrunteko eginkizun biurtzen ditu. Kontradizino guziak maneagarriak direla erakusten du. La tragedie, le roman, les anxietes (...) primitifs sont susceptibles d'une solution technique ou d'une disolution. Le psyquiatre prend soin des Don Juan, des Romeo, des Hamlet, des Faust, comme il prend soin d'Oedipe. II les soigne!. Ez dago, beraz, 181 gehiago trajeriarik, ez pekaturik, ez halabeharrik. Mirikuntza besterik ez . Poesiari eta erlijioari berdin gertatzen bide zitzaien. 4. 3. Manex Erdozainzi-Etxart (1934-1984) 1950ko eta 1960ko hamarkaden inguruan plazaratzen hasi ziren idazleen artean kokatu behar dugu Manex Erdozaintzi-Etxart. Nahiz eta Gernika aldizkarian ez idatzi, agerkariko ideiak ilustratzeko baliatuko dugu, giro eta garai bertsukoa baita. Iparralde nekazarian jaioa, Pariseko metropoli urrunera ailegatzean jalgitzen zaio poesia humanista; mintzo zaigu hango azkartasunaz, handitasunaz eta desgizakitzeaz. Etxetik joatea drama nekeza izan du. Izan ere, orduan landa-munduaren gainbehera orokorra zen, utzitako jaioterrian bezalatsu. Hirian un monde dagits aurkitzen du: Gandiagak Madrilen egin zuen bezala, gizatasun apur baten bila dabil gure poeta, eskale baten modura kalez kale. Erdozaintziren obrak gizarte modernoan galtzear diren giza-sentimenduen beharraz hitz egiten digu, maitasunaz, elkartasunaz, gizaloturez, komunikazioaz... Bilaketa horrek kontenplaziora darama, hiriarena berarena baino, jendearen kontenplaziora. Ondoan duen eta ondotik igarotzen den pertsona anonimo orori begira egotea maite du eta haien ezaugarri fisiko, keinu edo mugimendurik txikienak jasotzen ditu une batez inguruko errealitatea ahaztuz. Deshumanizaziotik eta zatarkeriatik irten nahi balu bezala jendearengan jartzen du begirada eta zehaztasun handiko argazkiak eskaintzen dizkigu. Kalean, ostatuetan, tren eta metroetako bagoietan, geltokietan, metroko korridoreetan... nonahi dago poetaren arreta bereganatzen 182 duenik . 58
Kultura denaz bezainbatean eta E. Mounierren pertsonalismotik hurbil, herria jartzen du M. Erdozainzi-Etxartek beti kulturaren iturri gisa, jende xehea; beraz ezin ezer hari inposatu, ezta hura gabe ezer eraiki ere; bai, ordea, piztu populuaren baitan badagoena. 4. 4. Orixe (1888-1961) Orixeren Euskaldunak poema argitaratzea (1950) gogotik txalotzen du Gernikak. Egilea maiz agertzen da hizkuntza kontuetarako kolaboratzaile gisa aldizkarian: euskararen hitz-sorkuntza bultzatzen; bai eta beste batzuetan gizabide kristauaz mintzo... Oraingo honetan, azter dezagun zer zen Orixeren klasizismoa deitutakoa, kontuan izanik batez ere N. Ormaetxeak tradizio greko-latindarrarekin izan zezakeen harremana. Alde batetik 183 literatura idilikoa du, Anakreonteren iturrikoa . Anakreontek maitasuna eta ardoa kantatu zituen dotoreziaz (k. a. 582-485). Bestetik, Pindaroren (k. a. 518-446) ildoko sorkuntza du, aristokraziaren izpiritu etikoaren agerpena egiten baitu, hau da, atletismoaren, osotasunaren eta jokaera ederren defentsa. Pindarok Joko Olinpikoetako kirolariak goraltzen zituen, herriarentzat balio hezitzailea zuena. Epikotasuna dela-eta, Orixeri egin zaio kontrako balioespenik ere. Euskaldunak poeman herri 184 baten freskoa eman nahi da; ikuspuntua hotza da, ez du barne-sentipenik adierazten . Psikoanalisirik ez du egiten, noizbait publikoak eskatzen zuen bezala; ez du hunkitzen, ez du barnea laxatzen, ordukoak izanagatik existentzialismoa eta beste. Gaur egun, horrek ba al du jarraipenik? Giro zenbaitetan euskaldunek badute epikotasunarekiko zaletasunik; ikusi bestela gudu-tematika duten kanpoko literatura-lanak nola itzultzen diren gaur egun, Homero barne. Orixeren eta gaurko idazle batzuen hautuan badu zerikusirik herri gutxituek beren burua aurrera atera nahian epikarako 185 duten joera . Ez ahaztu, Euskaldunak, poema nazionala izateko sortu nahi izan zuela. Horrelakotzat daukate zenbait espainolek Mo Cid epikoa ere. Besterik da, sentimendu horrek postmodernismoaren 186 garaian nolako interpretazioa dukeen... Orixeren Euskaldunak poema dela-eta, aipa dezagun J. Garca Gual: aristokrazia atletiko batez mintzo zaigu Nikolas Ormaetxeak inspirazio-iturritzat duen Pindaroren odez ari dela: La idea de excelencia, del valor humano, que los griegos expresaron como aret, se plasma en Pndaro de manera especial. (...) la importancia que se conceda a la excelencia deportiva: si uno es excelente en eso, lo es tambin en lo dems. Para l, 187 como para la tica aristocrtica, la excelencia, el valor, es cuestin de naturaleza... Orixek Euskaldunakeko kirolari buruzko atalek ( Sataia edo balanka, Basurde-eiza, Aizkora-jokua, Antzara-jokua, Laisterka-apustua, Sega-apustua, Estropadak...), ba al dute bikaintasun horren arrastorik? Gogoratu dezagun zein argi zeukan Orixek euskara jasoaren beharra herrizalekeria badaezpadakoa baztertuta: neologismoak zirelaeta argi kusten zuen hizkuntza gaitzearen premia, etab. Txillardegiren Leturiaren egunkari izkutuarekin helduko zen eleberri lirikoa Euskal Herrira, eta kontrastea egingo zuen ohitura-eleberriaren bigunkeria epikoarekin. Existentzialismoaren oinordekoa zen lehen pertsona narratiboa eta autoerreflexiboa. Kostunbrismoaren narratzaile orojakilea biografo 188 goreslea da, ordea . Desagertzen ari den munduaz. Orixeren arnas-emaile zen Pindaro Aitzolen esanetan. Antzinateko beste iturri bat ere bazuen Euskaldunak-en ontzaileak: Anakreonte. Idilioa islatu zuen poeta greziarrak; zentzumenen gozamena goraltzen zuen, bai naturaren sumatze estetikoaren bitartez, bai jan-edanen bitartez, bai azkenik 189 maitasunaren bitartez . Orixeren estiloari naturaren gozamena zegokion, gainerakoan nahiko zintzoa zatekeen. Modernitatea, aldiz, arriskuaren gizartea da: Arriskua da modernizazio prozesuak berak eragindako mehatxu eta arriskuekin etengabe harremanetan bizitzea. Arriskuaren gizarteetan, oso garrantzitsuak dira aurretik probatu gabeko aukerak eskaintzen dituzten egoerak. Aukerok aurretik zehaztu gabeko etorkizun irekira igortzen gaituzte. Inguruabar horietan, oso zaila da, ezinezkoa ez esatearren, arrisku kontzeptua erabilerraz bihurtzea, hots, aukeren kalkulurako berezko osagai estatistikoa. Etorkizuna ez dago kontrolpean, bizitza garaikidea saiakuntza handia da, baina ez laborategiko saiakuntza, (...) nahitaez bizi behar dugun abentura baino. 190 Horregatik ez dago arrisku-aditurik .
59
Teknologiak ziurgabetasuna dakar berarekin; zuhurtzia (Aristotelesen zentzuan) inoiz baino beharrezkoagoa date. Esan beharra dago Orexarra Bilboko hirian bizitakoa zela, eta ezagutzen zuela hiritarraren bizimodu erosoagoa, kantatu izanagatik baserritarren bizitzaren dohatsutasuna Erromako 191 poeta latindarrekin batera (Virgiliok, Horaziok...) : Zoriduna ixkanbillan bizi ezik (lngotar aiek bezela) zillar-naiak utzi ta etxeko lurra bere beiez lantzen duena. Guda-adarrek ez dute esnatzen, eztare 192 Itxas-orroak izutzen... Orixe pasatu da historiara joan zaigun mundu baten azken ordezkari gailen modura. Zertan datza modernotasunera jauzi egite hori? Ez da erraza arazoa. Baina nire ustez, Jaungoikoaren izanari buruzko zalantzak hasten direnean hasten da modernitatea. Beste era batez esateko, olerkaria existentzialista bihurtu eta Jaungoikoaren izanaz galdetzen hasten denean. Eta zalantza agertzen dela konturatuko gara idazleak larridura existentzialistaz gain, denbora eta heriotza literatur gai bezala erabiltzen hasten direla ikusten dugunean. Guzti honekin ez dut esaten, inoiz ulertu izan zaidan arren, Lizardi eta Lauaxeta sinesgabekoak zirenik, honekin esaten dudana beste zerbait da: zalantza metafisikoa literatur gai bezala erabiltzen hasten direla. Behintzat ez dit inork ukatuko Heriotzak sortzen duen larridura eta denboraren jarioa direnik idazle biok gehien erabilitako gaiak. Hemen banatzen da 193 Modernotasunetik gerra aurreko Orixe, ortodoxiaren seme apal dugun neurrian . Orixek definitzen du tankera klasikoa Erromantizismoaren gehiegikerien aurrez aurre. gogo eta bihotzaren arteko oreka gisa,
Beren doaian iabe eta nagusi diranak dauzkat nik klasikotzat, naiz Homeren gizaldiko naiz gaurko. Doaien jabe izatea bat da. Romantikuak ere badituzte, Jainkoak inori ukatu ez dizkion doaiak; baina ez dira doai orien nagusi; ots irudimena ta biotza berak nagusitzen zaizkie, bestera izan bearrean. Klasikoak ere doai orien jabe dira, baina baita nagusi ere. Zenbaitek uste dutenez, Klasikoak ez dute irudimenik, ez biotzik; alako 194 neurri zur batean baino . Lirikan klasikotzat dauka alako pakegiro edo sophrosine deritzaiona sortzen duena. Progresoaren aurkako errezeloa maiz ikusi dugu zabalduta Gernika honetako idazleen artean, bereziki turismoaren aurrerakada aipatzen denean Iparraldean: Orixeren pentsakizun tradizionalak, antimodernoak nahi bada agertzeak zera adierazten du, progresoaren kalteak gaitzetsiz progresoaren aurka idazten duenean, babes eske idazten duela. Progresoak aldakortasuna, arriskua, laizismoa, kinka larria, historiaren kontzeptuan agertzen baditu, Orixek Izadiaren babestokia (belar goxo tartean eper-kabi iduri) proposatuko digu, poemaren hasiera babesaren semantikaren inguruan osatzen delarik (kabi, basoz inguraturik), umetokiaren babesaren iruditegian bukatu arte. Izadiaren proposamena logikoa dugu une hartako literaturan. Izadiak paradisua konotatzen du: aldakuntzaren ezina, mugimendurik eza, denboraren 195 jarraipenik gabeko mundua . Eta denboraz kanpoko ikuspuntu honen markoan, zein da artearen helburu estetikoa? Entzun diezaiogun Orixeri Lart pour lart proposamenaren kontra ari dela: El fin del arte es proporcionar sano placer esttico al espritu del hombre que lo contempla; el fin de la moral es perfeccionar las costumbres, aunque ello tenga que hacerse torturando el espritu contra la exigencia de los placeres insanos. (...) ambas cosas se dirigen a perfeccionar el alma. Porque es indudable que la contemplacin de las obras de arte (...) da como resultado la educacin de las facultades mentales y afectivas, sobre todo de la imaginacin y del sentimiento. (...) Y como el hombre es, ante todo, ser moral y no aficionado al arte, siempre que en el corazn del ser as constitudo 196 luche el amor al arte con las buenas costumbres (...) el arte es el que tiene que ceder .
60
Honek laguntzen digu ulertzen N. Ormaetxearen iduriko arteak dituen balio eta helburu hezitzaileak. Estetikaz ari dela eta bide beretik, Orixek dio ederrak barik nahimenak jotzen duela ezagumena. Eta ezagumenak gainezka eginda bezala atsegin hartzen du nahimenak. Ederra, ari so eginez, begiratuz atsegin ematen digun gauza da; ona, ostera, geron baitan daukagunaren atsedena. Beraz, ederra lore bezala, ona zitu edo fruitu bezala. Ikusmolde honetan elkarloturik daude ona, egia eta ederra: Gizonarengan ere iru on, ala esan, arki ditezke: adimenaren ona (egia), naimenaren ona (oitura ona) gorputzaren ona (atsegina). Ortaz, ederra ere, esan 197 dugunez ezagumenari dagokion gauza baita, egiari dariola nolabait esan daiteke . Bidez batez esan dezagun tomista agertzen duela bere burua Gernikako ildo nagusiari segika, besteak beste esentzia aristotelikoaren defendatzaile, eta Bergsonekiko kritiko: Bergsonek etzun 198 ontzat artzen zer-danik (il ny a pas de substances) . Elizak Aeternis Patris (1879) entziklikan ezarri zuen Akinoko Tomas Deunaren maisutza jarraitzaile guztien gainerako XIX. mendearen bigarren erdian, eta hala onartu Orixek ere. Filosofia horrek Aristotelesengandik hona iraun duenez, oinarri sendoan eraikia da; guztiarekin ere, azken aldian zientzia modernoen eskutik eraso bortitzak jasan ditu. Izan dira doktrina zaharra egokitzen saiatuak, eta badirudi berriz ere adituen arreta serioa bereganatzeko dohaina berreskuratu duela. Gogoan izan J. Maritain filosofoak (eta, beraz, Gernikako talde eragileak) iturburu horretatik edan zuela. 4. 5. J. Miranderen paideia J. Mirandek gazteentzako ideal gerrazale bat proposatzen du: Euskal-abertzaleak bihotzez maite ditut... Bihotzak ordea, itsutu behar ez gaitu eta aberrtzaleok, euskaldun gendeari, batez ere gazte-gendeari io-muga aski gora bat ezin eman deraukotela agiri da. Horrengatik dira, heien seme-alabetarik hainbat eta hainbat emankhorrago eta sakonago dirudieten doktrinen alde su eta khe iarten: marxismu, internazionalismu edo bertze-ismu batzu, gure herriari on guti 199 dekharkeotenak. Askatarzuna gura izatea guti da, Azkarrtarzuna gura izaitea hobe da . Honen inguruan, zalantzan jarri daiteke Miranderen atxikimendu humanista, kontuan hartzen baditugu bere aitalehenak: F. Nietzsche bereziki, O. Spenglerrekin eta A. Schopenhauerrekin 200 batera . Pausaldia eginez, egin dezagun humanismo kontzeptuaren mapatxo bat. Horretarako, aipatutako heziketa programa guduzalearen ondotik irakur dezagun beste adierazpen hau: La distincin entre el hombre, concebido como la individualidad fortuita, y el hombre superior sirve de 201 base de todo humanismo . Zalantza egitekoa dirudi gazteria azkarrrak horrelako helburu sokratikorik izan dezakeenetz. Helburu sokratikoa aipatzean, gogoeta eta barnebiltze sosegatuaz ari gara. Morala eta kontzientzia gaixotasuna omen dira F. Nietzscheren, H. Heine poetaren eta zenbait pentsalari garaikideren irudikotz. F. Foucaultek ere gaingizakiaren teoria beretzakotzen du; autore frantses entzutetsuak honela zioskun gazte-sasoian iraultzaz ari zela: Humanismoak sistema ideologikoa aldatu nahi du, erakundea aldatu gabe; erreformismoak, aldiz, erakundea aldatu, sistema ideologikoa berdin utzirik 202 . M. Zapiain filosofoak esleitzen dio humanismoari zerutiar izenondoa; XIX. mendean jatorria duten gure erakundeek interesa, bortxa, bataila dute oinarri. Hori bera da J. Miranderen ikerketa lerroa. Bidenabar esan dezagun jatorrian aitorpena oinarri duen sistema mendebalekoak gizartekontrola areagotu duela. Zer da hezkuntza, beraz? 61
Inguruko guztiek eta maite zaituzten guztiek, txiki-txikitatik hasita, gurasoek berak eta lagunek eta irakasleek, Estatuak eta Elizak eta irakurgai onen egileek eta modu finen gortesiazko maisuek eta den-denek, saldoan ibiltzen eta saldotik ez irteten irakatsiko dizute. Hori da hezkuntza. J. Azurmendik J. Miranderen pentsakera horrela interpretatzen du
203
Bi moral daude. Batetik, aristokrata nietzschearrak baloreak sortzen ditu; bestetik, gizasaldokoak jendearen esamesak ditu kezkarik nagusia. Ideia horiek sekulako garrantzia izan dute Europan ez ezik Euskal Herrian ere, besteak beste J. Miranderen lan pioneroari eta bide-urratzaileari esker, nahiz eta euskaldun-fededunaren irudi tradizionaletik aldendu. Hogei urte lehenago 1930ean J. Ortega y Gassetek idatzi zuen La rebelin de las masas, non izenburuari jarraiki herri xehearen eliteenganako mesfidantza aipatzen den jasotzen dituen onurak direnak direla. Kristautasunaren kritika hortik dator; sineskera horren bertute ohikoak ordeztu nahi ditu Pariseko zuberotarrak beste batzuekin; balore berriak lirateke nagusi-izan-nahia, berekoitasuna eta 204 atsegalea, Haur besoetakoa eleberrian proposatzen dituenak . Berekoitasunari buruz, eta Platonen paideiari gagozkiola, filautia izeneko kontzeptua aipa dezagun: da gizakiak benetako erosa edo barneko joera moldatzea nartzisismotik urruti, bere burua betierekoaren irudira egokitzeko asmotan, izatez ez-perfektua denez gero. Hau da eros sokratikoa, F. Nietzscheren kritika jaso zuena. F. Nietzschek eros sokratikoa ukatu, eta ikuspegi dionisiakoa hobetsi 205 zuen . Ideal aszetikoadio Nietzschek endekatzen ari den arraza baten babeste- eta osasun-instintutik jaiotzen da... apaiza bere gaixoen zauriak sendatzean pozoitzen dituen medikua da (...) Baina, orain gehitzen du Nietzschek ideal berri bat dago: 206 gaingizakiarena . J. Mirandek ametsa hobesten du, Klasizismo arrazoizalea gainditu eta Erromantizismoaren bidetik -W. Blake poeta ingelesaren irakurlea zen-. Orixeren arrazoi hotza eta oreka ez zituen gogoko: adimena baino gorago ezartzen dut ametsa, arimaren errainu eta deia baita (...). Erriari buruz amets aundiak egitera ausart gaitezen, itz batez, ba da ordu razionalista adimentzale izateko orde romantiko izan gaitezen. (...) Gogo razionalista mythozale ba da, romantikoa mystikazale da; mystikaren bidez eltzen da mundu irudikor honen atzean 207 den egiazko Izaterao, ots, Arimarao... Humanismoa denaz bezainbatean esplizitatuta agertzen zaigu Txomin Peillenek proposatzen 208 dizkigun J. Miranderen Haur besoetakoa eleberriaren irakurketa posibleetan ; hona eleberri pedofiloaren kultura irakurketa; gizon protagonistak hau proposatzen du etxean duen Theresa neskato nerabe maitatua hezitzeko, sinbolikoki Euskal Herria taxutzeko asmoa ere badena: Galdutako humanitateen nostalgia zeukan Mirandek, paganotasunarekin lotura ikusten zielako; frantses erakaskuntza ergelaren kritika egin ondoren etxean eduki nahi du Theresa Greziako eta Erromako pentsalari garratzen ikasketan eta gero bidaien bidez beste kultura ezagutu dezan. Bai, hori zen hain zuzen Jon Mirandek Euskal Herriarriarentzat nahi zuena, eta aski goizik, 1948ko martxoaren 3an: Nik maite dut neure herria Angles edo Frantses batek berea maite duen bezala. Euskal herriko dantza ta abesti herrikoiak laket zaizkit naski; eusko edestia ikasten ari naiz; bainan geroari beha bizi behar genukela deritzait. Nere ametsa, hauxe da: egun batez, Euzkadi izan dadien ludiko herrialde arhituenetarik bat Iphar-europako erresuma ttipi zenbait diren bezala 209 (Gogoan ditut Holanda, Dinamarka, Finlandia) . Badirudi bereziki gustuko zituela Antzinakoetan Zesarren garaiko literatura atalak. Hala ere, komeni da aipatzea J. Mirande ez zela hedonista hutsa, nahiz eta poema eta eleberri erotikoetan bestelakorik iradoki zezakeen, baina bai, aldiz, Schopenhauerren bidez heldu zitzaion etika kantianoaren jarraitzailea:
62
Eta sobera Euskaldunen optimismu merkea bizitzaren ukatze bat da, bizitza tragoidia bat baita eta ez komoidia, gudua eskatzen baitu eta ez bake ta atsedena, eta 210 gizon edo herri baten elburua ez delako zoriona izan behar, aunditasuna baizik . Badirudi, J. Miranderekin eta F. Krutwigekin modernotasunak bidea egin zuela Gernika aldizkarian ere. Izan ere, Euzko-Gogoa ez baitute zenbaitek modernotzat jo, ez eta Egan aldizkaria cc ere, ez behinik behin 1954ko Asmo-berri manifestura arte . Humanismoaren balantze honetan, zein da zehazki Pariseko zuberotarraren lekua? F. Nietzscheren zalea zen hitzez hitzeko aitorpenez. 211 Moralaren genealogian aszetismoa kritikatzeri opatutako hirugarren atala dago . J. Mirandek 212 ere tasun hauek hobesten ditu: erakuntza ona, sendotasuna, harrotasuna, botere-sentimentua , eta ideal aszetikoaren kontra ere jarduten da. Hala ere, argi-ilunetan bezala sumatzen diogu J. Miranderi bezala F. Nietzscheri ere baduela humanitateen estudiorako jauginik, batez ere, dd zientziaren kontra diharduenean . Nolabait harrigarria bazaigu ere, zientziak gizakia ideal aszetikoan barrena bultzatu du areago: Ez al dago aurreratze geldiezin batean, Kopernikorengandik hasita, gizakiak bere burua txikitzea, bere burua txikitzearen nahimena? Ai, desagertu egin da giza duintasuna, singularitatea, ordeztezintasunarekiko sinesmena izakien eskala hierarkikoaren barruan, gizakia animalia bihurtu da, metafora, murrizpen eta erreserba gabeko animalia, bera, aurreko bere sinesmenean ia Jainko zena (Jainkoaren seme, gizaki Jainko)... Kopernikogandik hasita, badirudi gizakia plano inklinatu batean erori 213 dela... Kexu eta deitore hauek humanista samarrak iruditzen zaizkigu alde batera, nahiz eta sarri antihumanistatzat jotzen diren autore hauek. Nabarmentzen da kontzeptu horrek adiera anitz eta historia luzea duena. Gauza bera esan liteke J. Mirandez, ideal gerrariarekin kontrastean estetizismo poetikoa begibistakoa baitu (J. Azurmendi). Ideal aszetikoaren eta arrazionaltasunaren kritika honek, J. Mirandek Gernikako orrialdeetara dakarrena hautsi egiten du euskal mundu tradizionalarekin sexuaren arloan bederen, eta aldizkarikide zenbaiten kritika gogorrak eta arbuioa dakarzkio (Justo Garaterenak kasu). Irakurri 214 ondoz ondo, esate baterako, Neskutsak poema erotiko heterodoxoa eta Basarriren sexu215 araztasun uzkurraren erakuskaria den Itsas-ertzean bertso-sorta, non bertsolari kristaua aztoratzen den hondartzetan albornozik gabe ikusi zituelako emakumeak. Kolokan geratuko da aldizkariaren zabaltasuna eta irekitasuna, Justo Garate bezalako zenbait kolaboratzailek ildo editoriala baldintzapetzen duten heinean. Aldaketa garai baten hasieran A. ee Ibinagabeitiak lehenik eta N. Etxanizek geroxeago nahi izan zuten bildu euskararen arlora berriztatze hau, efikaziaren izenean, ez bata ez bestea kristautasunetik urrunegi egon ez arren jasotako formakuntzaren aldetik. Kristautasunaren Aggiornamientoaren ildotik II. Kontzilio Batikanoa laister etortzekoa zen, 1959an iragarri baitzuen Juan XXIII.ak. 4. 6. F. Krutwig (1921-1998) F. Krutwigek euskal zein edozein kulturaren egituraren ikuspegi piramidala zuen, behin eta berriz azaldu zuenez, nahiz eta bizitzan zehar ezkertiartzat har zitekeen pentsamoldea izan hil
cc
Ikusi IZTUETA ARMENDARIZ, Paulo. Euskal idazleen belaunaldiez. Donostia: Utriusque Vasconiae, 2005. 137 or. Bestalde, irakurri aipu hau ARRUE, A,; IRIGARAI, A. eta Luis MITXELENA. Asmo berri. Egan 2/4-1954ko apiril abendua aletik: Kalera begira aritu nahi dugu, baserrira begira baino gehiago. Eta kalean, gure gisako ikasi edo erdi-ikasientzat. () Oinarriak beharrago dira teilatua baino, baa tellaturik gabe, etxe-barrena eta zimenduak berak ere usteldu egiten dira, azkenean. http://andima.armiarma.com/egan/egan22/iruegan220003.htm 2010-05-29 dd NIETZSCHE, F. Moralaren genealogia. Bilbao: Klasikoak, 1997. 174 or.: Gauzak ikuspegi fisiologiko batetik kontsideraturik zientziak ideal aszetikoaren lur berean hartzen du atsedena: bizitzaren halako pobretze bat da, bai kasu batean eta bai bestean, bere aurresupostua afektu hoztuak, tempo berandutua, dialektika instintuaren lekua hartzen, seriotasuna aurpegietan grabatua eta keinuak (seriotasuna, metabolismo neketsuago baten, borrokan ari den bizitza baten, zailtasun gehiagorekin lanean ari den zantzu zalantzagabe hori). ee Andimak: Ederki erakutsi diezue gure arteko fariseu belunei, gure izkuntza eztala folklorerako bakarrik baita adimenaren nolanahiko fruituak erakusteko ere. (...)Eguratsa, eguratsa behar du euskarak eta ez oraiarteko abertzale erdarari salduek eman dioten lobel-atsa (lobelar atsa) Ibinagabeitiak gutuna Igela aldizkaria agurtuz. Esan dezagun aldizkaria Mirande eta Peillenen eskutik agertua zela, ordura arte euskal letretan ezagutu gabeko askatasunez (Etxepare salbu, autoreoi kasu egin behar badiegu; MIRANDE, J. PEILLEN, Tx. Igela. Donostia: Hordago, 1979.
63
aurretxoan ere Euskal Herritarrak (EH) ezker abertzaleko taldeari eman zion sustengua. Hona zer zioen Orixez: Orixe jebozalea zen. Harentzat euskara jeboen mintzoa zen. Nik horregatik erran nuen Euskaldunak obra jebismoaren apologia zela. Harentzat euskaldunak herrietan, mendietan, baserrietan bizi ziren, hura zen bere Euskal Herria. Gernika aldizkarian gutun bat izkiriatu nuen erranez euskara atera behar zela jebismo egoera horretatik, mintzaira kultu bilakatu behar zela. Erran nuen Euskal Herrian aristokrata ziren guztiak euskaldundu behar genituzkeela; goiko klase sozialaren pertsona bat euskalduntzea askoz ere inportanteagoa zela hamar jebo euskalduntzea 216 baino. Eta hori Orixerentzat izan zen laido bat bezala. Nirekin haserretu zen . Eliteen alderako itxaropena zuen, horien eskuan baitzegokeen herriaren aitzinamendua, gainerakoa demagogia izanik: Gizon guztiok ez gara berdinak ez intelektualki eta ez sozialki. 217 Hizkuntzak prestigio handiagoa du garaileek mintzatzen badute . Euskal idearioaren berriztatzaile gisa, bera ere, J. Mirande bezala, paganoa zen. Nolakoa? Elkarrizketa batetik, hona: Galdera: Zerikusirik ez zuten zure paganismoak eta Miranderenak? Erantzuna: Ez. Beti erran dut nirea veteropaganismoa dela. Antzinako paganismoa. Nire paganismoa ez zen nazien ikuspuntukoa. Nazia paganismoaren iluna 218 da, eta nik maite nuen paganismoa Erromako eta Greziako paganismo argitsua zen . A. Schopenhauerren eta E. Kanten jarraitzailetzat zeukan bere burua Federikok. Erakarmena sentitu zuen garai batean budismoarekiko eta bestelako adierazpen erlijioso indiar batzuekiko, Gernika aldizkarian argiro islatzen dena poema eta artikulu zenbaitetan. Gerora, europear jatorriaren kausaz onerako zein txarrerako europear orori zegokiola uste zuen kultura greziarra besarkatu zuen, nahitaez eta beti arrotz sentituko omen zituen tradizio asiar haiek baztertuta. Bestalde, gizartearen ikuspegi orokorraren arloan argi eta garbi dio 1997an: Euskara beheko klaseen hizkuntza da. Eta obraren bitartez hutsune hori berdintzen saiatu zen; ez zuen lortu, haatik, hizkuntza gurea goi-erregistro askotan mintzarazterik, gaurko edozein hizkuntza landuri egoki eta nahitaezko zaionaren kontra. Euskaldunek ez omen dute interesik kulturan. F. Krutwigek Bilbon bultzatutako Jakintza Baitha-ko elkartekoek saioak egin dituzte jendearen maila jasotzeko, arrakastarik gabe euren esanetan. Bestalde, egin beharreko ahaleginak gogoan zituen gizakiak autonomia gal zezan arriskuari itzuri egiteko, aurrikusten zuen zibernetikaren eta teknika deshumanizatzaileen aroan. Eta eliteei egokitu zien aitzindaritza, bestela ezin aurrerakuntzarik egon. Jendailaren kontra hitz eginzuen. Izan ere, ahaleginik egin nahi ezean, duen ahalmenaz gaindi dagoen oro suntsitu nahi du: Euskal Herrian unibertsitaterik egon ez izanaren ondorio latza. 219 Gutxiengo-herriak suertatu ohi dira gutxiagotuak eta, azkenean, erdeinagarriak . 4. 7. Gernikako beste idazle garrantzitsu zenbait Gogoan hartzekoak dira euskaldunen artean Gernikaren orrialdeetan idatzi zuten beste batzuk, hala nola Eusebio Erkiaga, Etienne Salaberri, Andima Ibinagabeitia, Iratzeder, Jon Etxaide... besteak beste. Euskaraz idatzi zuten aldizkariko idazleen biobibliografiak aurki ditzake irakurleak Eusko Jaurlaritzak argitaratutako Bidegileak saileko liburuxketan, erakunde horren webgunean baitaude. Gaztelaniazkoetan bereziki garrantzitsuak dira Juan Thalamas Labandibarren eta Isidoro Fagoagaren ekarpenak. Lan honetan euskaraz dagoen aldizkariaren %30ari erreparatu zaio batez ere. Beharbada, euskarak tradizio bereizi bat osatzen du, nahiz eta inguruko kulturen hartzekoduna izan daitekeen, Gernika aldizkarian humanismoaren gaian aztarrika eginez gero nabari den bezala.
64
65
66
5. HUMANISMOAREN FORTUNA
5. 1. Helenismoa eta humanismoa: gizakia loratzea M. Heidegger XX. mendeko filosofo garrantzitsuaren esanetan, humanismoaz ari garela, erabili ohi dugu aro helenistikoan garatu zen gizakia ulertzeko kontzeptua, alegia, gizakia animalia 221 arrazionala delako teorizazioa, berez nahiko mugatua iruditzen zaiona . Helenismoaren garaiko eskolak (Aristoteles, Epikurozaleak, Eszeptikoak eta Estoikoak) garaunduko ditugu gaingiroki, bizimodu ona (eudaimonia) zer izan ote zitekeen zehaztuz. Urrutirago joan, eta ikuspegi orohartzaileagoa izateko, Antzinateko jatorrizko testu gomendagarri eta ulerterrazez aparte, M. Nussbaum-en lan garaikideak lagungarriak suertatuko zaizkigu. 5.1.1. Aristotelesen programa Hau da egiten duen galdera: etika jorratzearen onurak zeintzuk izan daitezke heziketa moral osoa duenarentzat, bizitza nolabait erregelatua duenarentzat, erabakiak hartzen eskarmenturik baduenarentzat? 222 Erantzuna: helburuak argitzea eta xedeak amankomunean adostea . 5.1.2. Epikuroren baratzaz Ingurune bat sortu zuen Epikurok ikasleekin bizi izateko; baratzean mundu nare, gozo eta apolitikoan barneratzen dira; bertako balioak: adiskidetasuna eta elkartasuna. Elkarte horretan arriskuak eta burukominak urtu egiten dira lagunen konpainian; kanpoko loturarik gabeko paideia da, baliorik gabeko mundu buruaskia, bai ekonomikoki, bai izpiritualki. Bere baitan barnebiltzen ditu erlijioa, eta familiako eta gizarteko lokarriak. Ordezko bizitza-molde oso-osoa da; bertan zahartuko lirateke jarraitzaileak filosofikoki biziz. Aristotelesek bestelako iritzia zuen: ez zion eskaintzen ikasleari elkarte osorik; zein bere elkarte berezian maila osasungarri eta neurritsuan bizitzea komeni zelako iritzia zuen. 5.1.2.1. Epikurozaleak eta Aristoteles aurrez aurre; balioen erlatibotasuna Helburu praktikoa dute bi eskolek, alegia, eudaimonia lortzea, hau da, ondo bizitzera iristea filosofia lagun. Epikurorenean ikaslea ez da inoiz gogogabetuko, ez lotan, ezta esnatuta ere; filosofiaren atal edo adar bakoitza balioetsiko da praktikan duen eraginkortasunaren arabera; jainkoak 224 beldurra sortzeko baino ez dira Lukrezio idazle epikureoaren baitan . Teoria hutsak ez du interesik hemen (bai, aldiz, Aristotelesenean). Epikurozaleak ez du pentsatzen kontenplaziozko gizabizimodua, beste hitzez eragiketa teoretikoa, praktikoa denik, denetan onena litzatekeen bizimoduaren atal denik; Aristotelesek, aldiz, uste du hori dela jarduerarik beteena. Epikuroren ustez, matematikak, logikak eta zientziek ez dute laguntzen ardurarik gabeko bizimodua lortzen. Gure kontroletik ateko gertakarien ondoriozko urrakortasuna edo zaurgarritasuna (tuch) baztertu nahi dute. Ikasleen zinezko balioei erantzun nahi zaie. Ordea, Epikuro eta Aristoteles ez datoz bat. Epikurok ez du fidagarri ikusten jarraitzaileen joerak ebaluatzea modu burutsu eta intelektualean, eta kontuan hartzekoagotzat dauka bideratu gabeko desioa. Aristotelesek garrantzi handiagoa ematen dio kontenplazioari. Epikurok dakusa mina eta nahasmendutik aldentzeko nahia umearengan. Aristotelesek, aitzitik, dakusa bereizmena erabiltzeko guraria eta jakinmina haurrarengan. Epikurozaleek ikasleari beraren gaixotasuna ikusarazi nahi diote, ezagutaraziz eritasunaren gaiztotasuna eta larritasuna medikuen antzera. Aristotelesek, aldiz, ikasleen esperientzia osoa aztertzen du.
223
220
67
5.1.3. Eszeptikoak Galdera: eszeptikoen bizimodu ona (eudaimonia) nolakoa da? Zeintzuk dira gai erabakigarriak? Erantzuna: bereziki emozioak dakartzatenak dira nagusi: ongia iritsi dugunean sentitzen dugun gehiegizko poz nekagarria; galdu edo desagertu daitekeenagatik izaten dugun beldur akigarria; ongia iritsi aurreko desio bortitz eta higatzailea; ongirik ezean datorkigun ondiko beltza, ebaluatzeko ditugun irizpideen ondorioz; are gehiago, funts errealik gabeko eta irudimenak sortutako erruduntasun sentipena, alegia, ustez zerbait oker egin eta Furien zigorraren ondorioz gaizki egotearen sentipena. Arlo horietan, eszeptikoak bat datoz Epikurozaleekin eta estoikoekin uste baitute egoera emozional horiek nahasmendu sortzaile direla, eta baita uxatu behar direla ere. Euren proposamena izango da edozein sinesmen berezitu erauztea. Dogmek bizitza loratua trabatzen dute, gizakiak behin eta berriro huts egiten baitu, uste ona gauza batari ala besteari eratxiki ahala. Eszeptikoek ez dute eudaimoniaren ikuspegi zehatzik, eta on deritzotenari jarraitzen diote naturalki. Eszeptikoen helburua ataraxia da. Ataraxia berez dator, ez da bilatu behar; sinesmena laxaturik datorkeen lainoa litzateke ataraxia. Izan ere, zerbaiti buruz abiatzeak konpromisoa ekarri-eta, gogaitaraz gaitzake. Eudaimonia da gozatzea bizitza nare eta lasaia; horretarako egokiena da sinestea Ongia ez dela ezagutu genezakeen ezer. Hala ere, eszeptikoak ataraxiaren bila ari direnean, bizitza ekimentsuaren aldeko eta bizitza beraren aldeko argudioei ez ikusiarena egin beharrean daude. Dogma horixe baitute eszeptikoek. Horren osagarri, nahikari naturalen pareko jartzen dute gogaikarria denari iskin egiteko guraria, abereengandik irakaspena jasoz. Eszeptikoek bat-batekotasunez eta berez erabakitzen dute egin beharrekoa, erabaki borondatetsuetan murgildu gabe. Aitzitik, Aristotelesek dio merezi duela mingarriak izan daitezkeen ekintzak burutzea helburu hautatu baten peskizan.
226
225
5.1.4. Estoikoak: grinak erauzteaz Estoikoen sisteman eudaimonia bertuteak jarraitzetik dator, eta ez da harritzekoa estoikoen doktrina hau kristautasunaren egituratzailea izatea orduan, hainbesteraino non Seneka filosofoari San Pablorentzako gezurrezko gutunak asmatu zitzaizkion. Bertutea aldaezina da, eta hartaz jabetuz geroztik ez dago atzentzerik. Bertuteen jabe izatea bateragarria da ondasun, osasun, eta ongizate gabeziarekin. Areago, kanpoko ongiek bertuteaz landako gainerako guztiak ez dute eurenez baliorik. Jakintsuak autosufizientea izan behar du; bizitza beti da ona, zer gerta ere. Jakintsua etxean egon daiteke, barne-muinetan baitu behar duen guztia. Ez du estoikoak uste bizimodu ona ekintzan datzanik, kanpo-munduko ekintzan alegia, jende arruntek gehienetan uste bezala.
5. 2. Gerora: humanismoa kolokan XX. Mendean 5.2.1. Jarraipena: Berpizkundea eta Ilustrazioa. Berpizkundea izan zen humanismoaren lehen loratze modernoa. Ertaro ilunaren ostean berreskuratu egin zituzten Antzinateko zenbait lorpen. Euskal Herrira ere heldu zen uhina, besteak beste Gernika honetan bertan erreibindikatu zituzten figura historikoak tarteko: Donibaneko Huarte, Martin Azpilikueta, Bartolom de Carranza, Vitoriako Frantzisko Anaia... M. de Montaigne izan zen epikureoa eta eszeptikoa batera, XVI. mendeko Bordele inguruko Berpizkundean, idazle humanista eta klasikoen zalea oraindik ere oso arrakastatsua eta irakurria. Iragaitzez esan dezagun, aurreko M. de Montaignek bezala, Axularrek ere, garai bertsuan, aipatzen duela latinezko autoritate samalda bat, aurrekoak bezala, centn edo esaldi-bildumen erara. Antzinateak liluratuko zituen Berpizkundeko humanistak eta iturri klasikoetara joko zuten, Erdi Aroan baztertuta egon zirenak. Ilustrazioak, E. Kant buruetarik zela, sapere aude (jakitera ausart zaitez) motto entzutetsuarekin humanismoaren ildoa goldatzen jakin zuen. Gurean Azkoitiko RSVAPekoak eta Munibe birgogoratzen dituzte eta goraipatzen dituzte Gernika aldizkarikoek.
227
68
Baina, atal honetan, humanismoak izan duen historia hurbilari (XX. mendekoari batez ere) erreparatuko diogu gehiago, nahiz eta, oro har, historian zehar termino horrek bildu dituen esangurak, behin eta berriz, semema konstante batzuen inguruan bildu izan ohi diren. 5.2.2. Fenomenologia, M. Heidegger
228
(1889-1986)
5.2.2.1. Zientzien krisia Fenomenologiak kritika egiten dio positibismoari, hurbileko datuei soilik jaramon egiten baitie. Zientziak baztertu egin du bizitzaren zentzua bilatzeko ahalegina. XIX. mendearen bigarren erdian, aberasteak (prosperityk) baldintzapetu egin zuen gizaki modernoaren munduaren ikuskera, eta gizateriaren zinezko arazoak ahaztu egin ziren. Hori zioen E. Husserl-ek; kritikatzen zituen horrez gain naturalismoa eta objetibismoa. Zientziek deskribatutakoa ez da egia baliagarri bakarra; zientziek deskribatutako mundua ez da benetako errealitatea. Zientzia horiek, giza-existentziaren zentzuaren eta zentzu-gabeziaren arazoak premia handiz erantzun beharrekoak saihestu egiten dituzte, eta gizakiak patuaren eskuetan ikusiko du bere burua larriturik. Zer dio zientziak arrazoizkotasunaren eta zentzu-gabeziaren arteko hautuaren inguruan gizakiak duen askatasunaz? Arrazoizkotasuna arrazionalitate zientifiko hutsera murriztu dute. Filosofiak ez du geroztik xederik. Bizitzaren munduan sortzen ditugu zientzia sortu aurreko zentzumenen eraketak. Galileo Galileiren drama da bizitza mugatzea dimentsio fisiko-matematiko soiletara. Filosofiak gizateria zerumuga berrietarantz bideratu dezake, ordea. Objektibitatea ez da absolutua, gainditu daitekeen zerbait baizik, eta hori da bizitzaren zentzua. Subjektibitateak sormen intentzionalerako ahalmena dauka. E. Husserlen arabera, jarduera filosofikoak jartzen du gizateria bere burua ulertzeko bidean askatasunez, eta ez pasiboki; uholde eszeptikotik babestu egin behar du bere burua gizakiak. 5.2.2.2. M. Heidegger eta Gutuna humanismoari buruz Filosofo alemaniarrak, metafisika platoniko-aristotelikoan oinarritzen den metafisika kritikatzen du batetik, eta horren oinordeko den gizarte teknologikoa ere astintzen du bestetik. Sorkari bi horiek logikan dute oinarria, dialektikan. Presokratikoen bidea ahaztu egin dugu. Berak, F. Hlderlin-en poesiaren baitan topa zuen behialako berreskuratu behar zuen Grezia ezberdin hura. Izan ere, izatea desestaltzeko agertarazteko eta ezagutzeko modurik zuzenena ez da logika, poesia baizik; basoko soilgune baten itxuran irudikatzen du gizakiaren zerizana. Mendebaldeak izatea logikaren bitartez harrapatu, eta finkatu nahi izan du; logika aristotelikoan bezala, subjektua objektuarekin harremanetan jarri du lege zehatzen bitartez. Horrela, gizakiaren Izateaz ezin daiteke galdetu oraingo metafisikaren barnean. Gizakiaren ulerkera pobretuta dago eta aldebakartuta. Galdetzeko beste modu bat berreskuratu behar dugu, presokratikoek bazekitena egiten. Gizakia ulertzeko modu murritza darakuskigute oraingo zientziek, gizakia datu bihurtzen baitute. Zenbaiten ustez, bestelako bide ahaztu hori, Gurutzeko Donibaneren La noche obscura poeman agertzen zaiguna izan daiteke. M. Heideggerren hitzetan, basoko soilgunetik, Lichtungetik abiaturik aurkituko dugu menturaz gizakia. Gizakiaren interpretazio eskastu honek ahalbidetu du teknologia. Tradizio hori baztertu, eta izateaz (Das Sein) galdetzen saiatu behar dugu; horrela, berrerospena lortuko dugu. Batzuek, pausu hau, Jainkoaren bilaketarekin lotzen dute. Larrimina sentitzen dugu, heriotza aurrean sumatzen dugularik, ez baitakigu aukera zuzena egin dugun. Izatea, proiektu bat bizitzea baita. Galdezka jartzen gaitu M. Heideggerrek erantzunak opa beharrean. Gutuna humanismoari buruz idaztian zenbait puntu iruditu zaizkigu azpimarratzekoak: M. Heideggerrek pentsatzea helburu praktikotik askatu nahi du. Ematen du, zientziak bezala filosofiak ere ulermolde teknikoa izan behar duela, bestela ezgauza dela ezertarako. Pentsatzeari autonomia eman nahi dio egitearen eta ekitearen aurrean. Ageritasunaren kritika: Ez da gehiago pentsatu pentsatzen, baizik filosofiaz jarduten da (...) [Filosofia] jendaurrearen diktadura propioan datza, bereziki aro modernoan. Existentzia pribatua delakoa ez da funtsezkoena, hau da: gizaki librea izatea. (...) [Filosofiak] bere borondatearen aurka, ageritasunarekiko morrontza egiaztatzen du. (...) erortzen da hizkuntza ageritasunaren diktadurapean. Ageritasunak erabakitzen du aldez aurretik zer 229 den ulergarri eta zer baztertu behar den ulergarri ez delako .
69
Humanismoa zera da: gogoetatzea eta arduratzea gizakia gizatiar dadin, eta ez ezgizatiar, inhumano; hau da, bere esentziatik kanpoko. Marxek gizaki gizatiarra gizartean aurkitzen du, bere natura, premia naturalak (ekonomikoak eta beste) ziurtatuta dituenean. Kristauak gizakiaren gizatiartasuna Deitasekiko mugaketan ikusten du. Gizakia beste mundurako pasabidean dago. Humanitas, lehen aldikoz, izen honekin berariaz, Errepublika erromatarraren garaian erabili zen: virtus erromatarra goratu eta paideia grekoa hezurmamituz. Errenazimenduko egitasmoa helenismoa berpiztean zetzan, eta harekin bat zetorren studium humanitatis delakoa. Metafisika ororen berezitasuna datza humanistikoa izatean. Humanismoak giza esentziari buruzko galdera eragozten du. Lehendabiziko humanismotik orain artekoetaraino beti hartu izan da gizakia animali arrazional modura. Biologismoak, hau da, deklaratzeak gorputz zientifikoki adierazian datzala gizakiaren esentzia, gizakiaren esentzia ezkutatzen du. Gizakiaren esentziaren definizio humanistiko gorenek ez dute esperimentatu oraindik gizakiaren duintasun propioa. Horretan da antihumanista Heidegger, ez ezgizatiarra izateagatik. F. Hlderlinek aberri-gabezia interpretatzearekin bilakatuko da patu hori aurrerantzean unibertsal. Gizakia gizaki da jaurtikitasunean, jaurtikia dago munduan; esentziarekiko ardura du. Metafisikak eragotzi egiten du izatearen egiari buruzko galdera. Esentzia hori era esentzialagoan esperimentatu behar da.
5.2.3. Existentzialista bat: J. P. Sartre (1905-1980) Hona, existentzialismoaren ikuspegitik, humanismoaren gaiari lorturik doazen zenbait alderdi; 230 ustez boladaz pasatutako filosofia honen zenbait ezaugarri azalduko ditugu. Frantzian Jean Paul Sartre izan zen bozeramale entzutetsuena. Bere lan batetik (Lexistentialisme est un humanisme 231 (1946) ) ideia hauek jaso ditugu: Kietismoaz: komunisten arabera, existentzialistek etsipena bultzatu, eta gizarteekintza eragozten dute: kontenplazio antzuan erortzen dira. Katolikoen arabera, existentzialistek Jainkoa ukatu, eta erabateko balio-gabezian murgiltzen dute gizakia; hori dela eta, ezin dira arbuioz baloratu ez besteen ekintzak ez norberarenak. J. P. Sartrek: edozein ekintzak, edozein egiak eskatzen du giza-subjektibitate bat. Konparatu marxista zenbaiten antihumanismoaren erakusgarri diren beste aipu hauekin: gizakia produkzio-baliabideen eustazpi hutsa da, edo banakoak egituraren guztiz araberakoak dira. Gizakiaren kontzeptu existentzialista: bere burua nolakoa egiten duen, horrelakoa izango da: gizakia definiezina da. Aukeratzen duguna ongia da beti; guretzat ongia dena, besteentzat ere bada. Larrimina (angoisse) da gizakia. Konpromisoa hartzean hautatu egiten du. Eta, bidenabar, erantzulea bihurtzen da, gizateria osoak egin beharrekoa aukeratu dueta banakoak. Beti galdetu behar diogu geure buruari: Eta jende orok nik bezala egingo balu zer gertatuko litzateke? Kontrako jarrera fede txarrekoarena da. Gizakiak zeinuak nahi bezala irakurtzen ditu, eta bere burua asmatzen du horretara. Garai batean, interpretazioa emanda zetorren (erlijioa eta beste...). Egiten ditugun ekintzek gure sentimendua eraikitzen dute; beraz, nire barneko benetakotasunik ezin dut bilatu; ezta moral bati eskatu ere hornitzerik ekiteko behar ditudan kontzeptuak. Beste hitzez, aholku-iturria aukeratzea konpromisoa hartzea da. Gizakia egiten duen irakurketaren erantzule da. Jainkoaren arrastotik aldenduta, gure izatea guk geuk hautatzen dugu. Hortik dator larrimina. R. Descartesen mottoetarik zen hau: nork bere burua garaitu, mundua bainoago; esapide horrek, itxaropenik gabe ekiteko beharra adierazi nahi zuen. Ez dago giza-naturarik, gizakia askea baita. Gizakia proiektu saila edo multzoa da, jardunbide horiek antolatzearen eta harremanen osotasuna da. Ez gara koldar edo heroi jaiotzen; era batekoak edo bestekoak egiten gara. Gizakiak morala hautatzera behartuta eratzen du bere burua.
70
Humanismoaren ideia gerraostean Gizakiaren egoera aukeramen librekoa izanik aitzakiarik eta sorospenik (secours) ff gabekoa, edozein determinismoren atzean babesten dena fede-txarreko gizakia da. Grinen (passions) atzean ezin liteke babestu. Fede txarra gezurra da, mozorrotu egiten baitu konpromiso hartzearen edo engaiatzearen erabateko askatasuna (totale libert de lengagement). Existentzialismoak ez du gizakia helburutzat hartuko, beti egiteko dago, egin gabe eta egiteke, alegia. Humanismo existentzialista zeri esaten diogu? Humanismoa da existentzialismoa, gizakiari gogorarazten baitio legegile bakarra dela, eta, babesgabeturik (dlaiss), hautatu egin behar duela. Giza-natura naturako determinismotik harago edo honago dago. Ez du bere burua aurretiaz definitzen, banakako orainaren arabera baizik. 5.2.3.1. Existentzialismoari eginiko kritika marxista Gizakiaren eta munduaren artean hainbestekoa da alienazioa, non eta ez baitaude beharrezko diren baldintza materialak ez agerian ez eta gehienen eskura ere, aukera subjektiboak gauzatu daitezen. Filosofia existentzialista azaleko optimismoa bilakatzen da, egituratzat duen idealismoa dela kausa, eta gizakiaren egoera tragikoa agertu nahi izan arren. 5.2.4. Humanismo sozialista. E. Fromm (1900-1980) 5.2.4.1. Sarrera: Gernika aldizkariarekiko lotura Kontuan hartu behar da Gernika aldizkariaren garai hartan, sozialismoaren inguruko zirkuluetan ere ikuspegi humanistak leku nabarmenik izan zuela. Batetik, II. Mundu Gerran teknologiaren garapenaren ondorioz bonba atomikoen mehatxua pil-pilean zegoen, eta horrek gizakiak elkar ulertzearen bidera bultzatzen zituen sozialistak barne. Bestetik, sozialismo erreala delakoari egindako kritikak ere sortu ziren, eta humanismoaren ikuspegitik lorpen akets horiek emendatzera entseatu ziren. Ezin dugu ahaztu, garai hartan arazo larriok komunak zirela, bai kristauentzat, bai sozialistatententzat, bai existentzialistentzat zein bestelakoentzat. Esate baterako, industrializazioak eta teknifikazioak ekarritako ez bakarrik onurek baita zalantzek ere eman zieten zer pentsatua orduko gizakiei gerraoste hartan. Gernikan ere kezka hauek darabiltzate. Bestalde, iruditzen zaigu jada Estatu Batuetako gizartean agerikoak ziren orduko joera batzuk 232 guri orain egiten zaizkigula begi-bistako, dagokigun atzerapenaz , eta beti ere big brother estatubatuarraren tirakada ekonomikoari jarraiki. Ikusi besterik ez dago homo consumens delakoari E. 233 Frommek 1965ean egindako kritika (ikusi beheraxeago) , non Europak orain bizi duen egoera kontsumista deskribatzen den eta kritikatzen den. 5.2.4.2. Historia Berpizkundea Orduan hasi zen ulertzen gizakiaren zinezko autonomia, erlijio- eta filosofia-agintariekiko askatasuna, zein gizarteko menpetasunarekiko askatasuna. K. Marxek bereganatu zuen L. Feuerbach-en kritika (G. Lukacs-en arabera)
ff
Determinism. " Encyclopdia Britannica. Encyclopdia Britannica 2009 Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopdia Britannica, 2009. in philosophy, theory that all events, including moral choices, are completely determined by previously existing causes that preclude free will and the possibility that humans could have acted otherwise. The theory holds that the universe is utterly rational because complete knowledge of any given situation assures that unerring knowledge of itsfuture is also possible. Pierre-Simon, Marquis de Laplace, in the 18th century framed the classical formulation of this thesis. For him, the present state of the universe is the effect of its previous state and the cause of the state that follows it. If a mind, at any given moment, could know all of the forces operating in nature and the respective positions of all its components, it would thereby know with certainty the future and the past of every entity, large or small. The Persian poet Omar Khayyam expressed a similar deterministic view of the world in the concluding half of one of his quatrains: And the first Morning of Creation wrote / What the Last Dawn of Reckoning shall read. Indeterminism, on the other hand, though not denying the influence of behavioral patterns and certain extrinsic forces on human actions, insists on the reality of free choice. Exponents of determinism strive to defend their theory as compatible with moral responsibility by saying, for example, that evil results of certain actions can be foreseen, and this in itself imposes moral responsibilityand creates a deterrent external cause that can influence actions.
71
Humanismo marxistaren aitzindaria L. Feuerbach izan zen, aldarrikatu baitzuen gizakia Jainkoa zela. Gizakia harremanetan definitzen da, bestalde. Izan ere, L. Feuerbachen baitan maitasuna ez da erakarpen sentsuala soilik, gizakiaren jatorri sozialaren definizioa ere bada. Hori da bere zerizana edo esentzia. Ikus dezagun, G. Lukacsi jarraiki zein diren L. Feuerbachek gizakia absolutizatzearen arriskuak: From this standpoint alone does history really become a history of mankind. For it contains nothing that does not lead back ultimately to men and to the relations between men. It is because Feuerbach gave this new direction to philosophy that he was able to exercise such a decisive influence on the origins of historical materialism. However, by transforming philosophy into anthropology he caused man to become frozen in a fixed objectivity and thus pushed both dialectics and history to one side. And precisely this is the great danger in every humanism or anthropological point of view. For if man is made the measure of all things, and if with the aid of that assumption all transcendence is to be eliminated without man himself being measured against this criterion, without applying the same standard to himself or more exactly without making man himself dialectical, then man himself is made into an absolute and he simply puts himself in the place of those transcendental forces he was supposed to explain, dissolve and systematically replace. At best, then, a dogmatic metaphysics is superseded by an equally dogmatic 234 relativism . Lukacsek humanismo kristaua ere kritikatzen du, ezin baitakioke santuaren eredua gizarteko jende gehienari zabaldu: ... the utopian view of man as a saint who can achieve an inner mastery over the external reality that cannot be eliminated. As long as such a view survives with all its original starkness its claims to offer a humanistic solution to mans problems are selfrefuting. For it is forced to deny humanity to the vast majority of mankind and to exclude them from the redemption which alone confers meaning upon a life which is meaningless on the level of empirical experience. In so doing it reproduces the inhumanity of class society on a metaphysical and religious plane, in the next world, in eternity of course with the signs reversed, with altered criteria and with the class structure stood on its head. And the most elementary study of any monastic order as it advances from a community of saints to the point where it becomes an economic and political power at the side of the ruling class will make it abundantly clear that every relaxation of the utopians requirements will mean an act of adaptation to the society of the day. But the revolutionary utopianism of such views cannot break out of the inner limits set to this undialectical humanism. Even the Anabaptists and similar sects preserve this duality. On the one hand, they leave the objective structure of mans empirical existence unimpaired (consumption communism), while on the other hand they expect that reality will be changed by awakening mans inwardness which, independent of his concrete historical life, has existed since time immemorial and must now be 235 brought to life perhaps through the intervention of a transcendental deity . Humanismoa birloratzea Zer dela eta birloratzen da humanismoa? Arrazoia da gizakia gauzen gatibu bihurtu izana, egoera hori gizakia berak sortuta, beldurra eragiten diona. Sumatu egiten da heziketaren bitartez badagokeela gizakia osotoro gizatiar bihurtzeko itxaropena. Humanismoaren esanahiak 1. Pentsamendua sekulartzea eta Erdi Aroko kultura teologikoa desegitea, zientzia esperimentala itzartzearen ondorioz. 2. Gizakia integratzea gizateriarekin eta naturarekin, eta munduko hiriaren hobegarritasuna baieztatzea. Arazo moralak munduko esferara lekualdatzea, naturaz gaindikotik zein barrenekotik. 5.2.4.3. Kritika marxista
72
Mendebaldeko langileen hautua Bi aukera dituzte Mendebaldeko langileek. Batetik, gizarte teknokratiko bizitza-maila etengabe igotzen duena gehienentzat baina kultura-beharrak gutxi batzuentzat murrizten dituena; edo, bestetik, gizarte sozialista demokratiko ongizate maila altua eskaintzeaz gain banakoaren erantzukizun-sena bultzatuko lukeena, eta bizitza izpirituala eta kultura bultzatuko lituzkeena gizarte- eta ekonomiaoinarriak jarrita. Arazoa zein den Soldatapekoek ulertu behar dute, berekoikeriak eta praktikotasunak gizarte kapitalistan integratzea dakartela. Hala ere, euren zein euren familien interesek akuilatu beharko lituzkete korronte horien aurka, duintasunaren kariaz eta iraganetik jasotako balio kulturalen kariaz. Balioak Humanismo sozialista ezin da zientzia-datu enpirikoetara mugatu balioen kontuarekin lotuta baitago, eta baita gizartearen etorkizuneko ikuspegi batekin ere. Burgeseriaren balio nagusiak eraldatzea 1917 aurreko teoriagileen arabera iraultza sozialistak benetakotasuna erantsiko lieke erdi mailako burgeseriaren balio nagusiei, hau da, unibertsaltasunari, banakoaren askatasunari, berdintasunari, gizakiaren duintasunari, adierazpen askatasunari..., eta horrela balio horiek utzi egingo liokete formalak izateari. Gizarte burgesaren morrontza Gizarte burges modernoa da alimaleko ilusioa, alegia, da industriaren gizartea, lehiaketa unibertsalarena, interes pribatuarena, anarkiarena eta izpirituaren eta naturaren alienazioarena. Gizarte berrirako proposamena Ondasunekiko askatasuna, eta ez ondasunen askatasuna; ez merkataritza-askatasuna, bai, berriz, askatasuna arautu gabeko merkataritza anarkoarekiko; ez banako egoistaren askatasuna gizarte feudalarekiko, eta bai gizadiaren askatasuna klase-gizarte ororekiko. Marxismoaren psikologia Sozialismoak ere ase behar du gizakiak orientabiderako eta deboziorako duen beharra; gizakiak jardun behar du bizitzaren esanahiaz eta guztiaz. Haatik, XX. mendeko kapitalismoak behar ditu gogotik gastatzen eta kontsumitzen duten gizakiak. Ondorioz, gizakia inkontzienteki asegabe dago gizarte kapitalistan; gizartea aldatzera daramate, ez bakarrik indar produktiboek sorturiko gatazkek baita esklabo bihurtzen duten indar hauek ere. Homo consumens Gizakiari, kontsumitzeak etengabe berdindu behar dizkio barneko hutsunea, pasibotasuna, bakardadea eta barne-herstura edo antsietatea. Batetik, nahastu egiten ditu zirrara eta inarrosaldia pozarekin eta zoriontasunarekin; bestetik, gutizia bizitzaren esanahitzat dauka, erlijioa bailitzan. Kontsumitzeko askatasuna giza-askatasunaren mamitzat jotzen da. K. Marxek helburu zuen asko den gizakia, ez asko duena. Gutizia materialistaren katetik nahi zuen askatu gizakia, bizia eta sentibera izan zedin. Helburua zen, ez kontsumorik handiena, baizik eta optimoa. Teoriagile sozialistek bereiztu behar dituzte, lehenengo, gizakiaren egiazko premiak, eta, ondoren, kapitalismoak sorturikoak; azkeneko hauek gizakia halakatu, antxuldu, pasibotu, ahuldu eta asperrarazi egiten dute, eta gauzekiko irritsen jopu bihurtzen. Askatasunaz Benetako aukerei buruz atzarri behar du gizakiak, eta balizko aukerak baztertu, askatasuna galarazten baitute opioaren gisa. Nork bere zoriona egoki deritzon moduan bilatu behar du, baldin eta uzten badio besteari antzeko helburuaren atzetik joaten. Denontzako askatasunak ez du trabatuko bakoitzaren askatasuna. K. Marxek askatasunaren kontzeptu liberala kritikatu zuen burgesa eta mugatua zelako. Saltzailea eta eroslea, elkartu, norberekeriagatik egiten dira elkartu, irabaziagatik eta bakoitzaren interes pribatuarengatik. Hiritarra, besteekin negatiboki bakarrik harremantzen da, lehiatzaile gisa, 73
alegia. Gizakiak benetako bizitzan besteekiko lotura aberasgarriak izango balitu, ez luke proiektatuko haboro izatea naturaz gaindiko Izaki batengan. Gai honetaz hona zehaztasun batzuk: 1. Askatasuna egoteko premiazkoa da ezagutzea behar izanaren (necessity) mugak, eta, orobat, hartzea gizakiaren aukera sortzaileen kontzientzia. 2. Nork bere buruaren gaineko kontrol gisa ulertutako askatasunak mozorrotu egin ohi ditu gizakiaren askatasun nahia erreprimitzeko ahaleginak, eta zilegiztatzen du adiskidetzea kanpoko askatasun-gabeziarekin. 3. Askatasunaren zerizana (essence) ez datza hor-dauden indarrak menperatzean, eta bai ordea zerbait berria sortzean, garatzean, gizakiaren trebetasun sortzaileak eta gizakiak zabaldu eta aberastean. Ulertu behar da gizaki bakoitzaren heriotzako arriskua datzala bere burua galtzean; horrela, askatasun gabezia gizakiaren benetako heriotzako arriskua da. Alfertasunaren gorazarrez Bertrand Russellek serioski dio kaltea datorkiola mundu modernoari lanaren bertuteagatik sarri, eta, ordea, zoriontasuna eta aberastasuna helduko direla lana era antolatuan murriztuz gero. Grezian onuragarria zen esklaboen lana aisia zutelako batzuek, eta ez esklaboen lana izatez ona zelako. II. Mundu Gerraren ostean lana betebeharra zen, eta soldata jasotzen zen lan-zaletasunaren bertutearen arabera, ez produzitutakoaren nolakotasunaren eta baliagarritasunaren arabera. Aisia zibilizazioaren eta heziketaren fruitua da. Langilea, lanik gabe geldituta, aspertu egiten da alfer egoteaz berehalakoan. Baina aisiarik gabe gizakia gauza onenetatik aldentzen da, eta ez dago arrazoirik populazioak horrelako gabezia paira dezan. Bakarrik aszetikotasun ero batek gainera, maiz, zuria asmoari bagagozkio defenda dezake lana beharrezkoa den baino gehiago. Entzungo dugu aisia atsegingarria dela neurri txikian, baina luzatuko balitz ez omen genukeela jakingo zer egin. Zalantzarik gabe, antzina, jolaserako eta pozgarritasunerako gaitasunik bazegoen, nahiz eta orain gurtzen den eraginkortasunak baztertu duen. Soilik lau orduz lan eginagatik nork bere bizitzako oinarrizko premiak asetzeko, gizakumeak ez luke arinkerian igaroko gainerako astia. Heziketak gustuak (taste) eskainiko lizkioke, aisia inteligenteki erabil dezan: ez bakarrik denbora-pasa saio burutsuak, baita bestelakoak ere adibidez, nekazarien dantzak. Baina aktiboak izango lirateke zaletasunok astia luzeagoa balitz, eta ez oraingoak bezalako pasiboak: zinema, futbola, irratia Antzina aisia zuen klase bakarra zegoen, eta pribilejioak zituen bidezkoa zen baino gehiago. Baina klase horrek atera zituen gizakiak barbarismotik, eta klase horrek sortua da zapalduen askapenerako jaugina ere. Sortu ditu zientziak, liburuak, filosofiak eta giza-harreman landuak ere, milaka jauntxo ezdeus bizi izanagatik gailendu den Ch. Darwin bateko. Aisia dutenek, unibertsitariek esaterako, gizakiaren beharrei adi egon beharko lukete. Izan ere, bakearen Bertrand Russell Nobel Sariaren iritziz, orduko goi mailako irakaskuntzak zuen izaerak adoregabetu egiten zituen ikerketa originalak bultzatzen zituztenak. Zehatzago esanda, lanaldia lau ordutara murriztu den gizartean, honelako hobekuntza nabariak sumatuko lirateke: jakin-min zientifikoa duenak zaletasuna asetzeko aukera izango luke. pintatzaile batek biziraun ahal izango luke lanaren bikaintasuna edozein izanik ere. idazle gazteak ez lirateke jardungo berrikeriaren eta sentsazionalismoaren morroi. profesionalek, ekonomistek kasu, unibertsitateko gizartetik urrundu (detachment) gabe gabe egingo lukete lan. medikuek medikuntzaren aurrerakuntzak ezagutuko lituzkete. irakasleek ez lukete jardungo gazte-sasoian ikasitako metodo zaharkituei jarraiki. Zoriontasun nagusitu berriak ordezkatuko lituzke kirio hautsiak, narda eta dipsepsia. Aisia atsegingarria izango litzateke, lanaren ondotik orain ezaguna zaigun unadurak ezertan eragotzi gabe. Gerra baztertuko litzateke, besteak beste, lan gogorra eskatzen duelako. B. Russellek dio aldarte ona dela beharrena gehienbat, eta aisetasunaren eta ziurtasunaren ondorioa izango dela, ez baita borroka latzik egongo luzazago. Produkzio-metodo berriek egingarriak bihurtzen dituzte irtenbide hauek. Antropologia marxista gg Antropologia marxistak postulatu zuen, esentzia historiak eta klaseak baldintzatzen duela . Gizakiaren esperientzia erratuak, abiaburu mugiezinak bihurtu nahi izan ziren, hau da, gizakumearen esentziari buruzko kontzeptuak egoera sozio-politiko (zuzengabea) iraunarazteko erabiltzen ziren.
gg
236
Humanist socialism .
K. Marxen gizakiaren kontzeptua hh K. Marxek naturalismoa gainditu, eta irizpide sozio-historikoak erabili zituen. Filosofiaren ikusmoldea aldatu zuen. Izatea ez da errealitatea baino lehenagokoa, kontenplazioaren filosofia batek esango lukeen moduan. Bide horretatik, K. Marxek Egoa errealitate ezagutuan kokatuta argituko du. Gizakia, objektiboki sentitzen duen izakia izanik, pairatu ere egiten du, eta sufrikarioa sentitzen duen heinean, izaki grinatsua (passionate) da. Grina hori dagokie objektua eskuratzeko tenkan ari diren giza-ezaguera eta ahalmenei. Existentzialistek erakutsi dute heriotzak adierazi nahi duela zortea eta absurdotasuna gizabizitzaren ezinbesteko osagaiak direla. Gizakiak ez du xede bakar izatea iraunaraztea. Leku orotan apasionatua eta lehiatsua izaki, mundua irrikatzen du. Bere burua garatu behar du mundu objektiboan. Gizakia askeagoa da existentzialismoak uste duena baino. Gizakia mugatua izateak hilkorra izateak ez du bultzatzen gizakia indiferentziara, M. Heideggerek uste zuenaren kontra. Munduarekiko eta jendeekiko dituen interesak sortarazten dizkiote banakoari ondasunak, eta kentzen diote heriotzari omen duen absolutu izate hori. Larrimina, asperdura eta ondikoa bezain benetakoak (authentic) dira grina positiboak. Marxismoak dio giza-zerizana esentzia ez dela ideal soila, enteleguaren sorkari hutsa, historiaren produktua baita, era berean. Hori da humanismo aktiboaren filosofia. Gizakiaren filosofia Aztertuko ditugu pertsonaren ulerkera bi: heteronomoa eta autonomoa. Heteronomoa: pertsonalismo katolikoarena. Portaera dago kanpoko balio-sistema baten arabera eraikia, gizagaindiko mundu baten arabera. Ikuspegi erlijiosoa da; berdin dio Jainkoari, Patuari, Ideia Absolutuari... ala zeri dagokion. Autonomoa: ikusmolde horrek ez du inongo gizagaindiko indarretan federik, eta, horretara, humanista da. Azken ikuspegi horren harira, hona II. Mundu Gerraren ondoan zabal zebiltzan hiru pentsamolde, gizakia era autonomoan begitantzen zutenak: 1. J. P. Sartreren existentzialismo ateoa. Gizakia monada bat da; banakoa bakarrik dago, bakartuta, askatasunari buruz, aukeratzera kondenatuta laguntza eta sorospen barik. Bere baitaren eta gizartearen arteko loturak ezabatuta gelditu dira.
Simultaneously, however, and this is moreover at the time when he Marx was most under the influence of Feuerbach, he sees man historically and dialectically, and both are to be understood in a double sense. (1) He never speaks of man in general, of an abstractly absolutised man: he always thinks of him as a link in a concrete totality, in a society. The latter must be explained from the standpoint of man but only after man has himself been integrated in the concrete totality and has himself been made truly concrete. (2) Man himself is the objective foundation of the historical dialectic and the subject-object lying at its roots, and as such he is decisively involved in the dialectical process. To formulate it in the initial abstract categories of dialectics: he both is and at the same time is not. Religion, Marx says, in the Critique of Hegels Philosophy of Right, is the realisation in fantasy of the essence of man because the essence of man does not possess any true reality. [53] And as this non-existent man is to be made the measure of all things, the true demiurge of history, his non-being must at once become the concrete and historically dialectical form of critical knowledge of the present in which man is necessarily condemned to nonexistence. The negation of his being becomes concretised, then, in the understanding of bourgeois society. At the same time as we have already seen the dialectics of bourgeois society and the contradictions of its abstract categories stand out clearly when measured against the nature of man. Following the criticism of Hegels theory of consciousness we have just quoted, Marx announces his own programme in these terms: It must be shown how the state and private property, etc., transform men into abstractions, or that they are the products of abstract man instead of being the reality of individual, concrete men. And the fact that in later years Marx adhered to this view of the abstract non-existence of man can be seen from the well-known and oft-quoted words from the Preface to the Critique Political Economy in which bourgeois society is described as the last manifestation of the pre-history of human society. It is here that Marxs humanism diverges most sharply from all the movements that seem so similar to it at first glance. Others have often recognised and described how capitalism violates and destroys everything human. I need refer only to Carlyles Past and Present whose descriptive sections received the approval and in part the enthusiastic admiration of the young Engels. In such accounts it is shown, on the one hand, that it is not possible to be human in bourgeois society, and, on the other hand, that man as he exists is opposed without mediation or what amounts to the same thing, through the mediations of metaphysics and myth to this non-existence of the human (whether this is thought of as something in the past, the future or merely an imperative). Wikipedia (link by G. Lukacs). 2010-04-05 hh naturalismo: FIL. Naturatik at ezer ez dagoela dioen eta gauzak azaltzeko naturaz gainetiko zernahiren eragina ukatzen duen doktrina filosofikoa. Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa. 2009.
75
2. Marxismoa ikusteko modu arrunta. Horretan, banakoaren arrastoa galdu egiten da; historia-sortzaile eta bere aukeren jabe izatetik ekoizkin hutsa bihurtuko da, estatistikako batez bestekoa, bere adimenaz lekoreko lege historikoen betearazle. Hau ez omen da benetako marxismoa. 3. Benetako marxismoa (Adam Schaff-i jarraiki). Gizakia historiaren egilea da, humanismo erradikalean. Metafisika existentziala arbuiatu egiten du, zeren esperientzian dagoena da banako gizarterakoia, eta ez banako bakartu espekulazio subjektibista-boluntaristaren araberakoa. Gizakia da zoon politikona. Zoriona Garrantzitsua ez da hobekuntza morala, alegia, heroiak bere gogoa sortzea naturaz gaindikoa den indarren bati eginiko otoitzen bidez historian zehar. Etekintsua da gizarte-indarrak abian jartzea banakako zoriontasunari traba sozialak kenduta. Guztiarekin ere, indibiduoaren gaia baztertu izana leporatzen izan zaio marxismoari. Erabateko gizakia /gizaki akzidentala Erabateko gizakiak ez ditu bereizten lana eta gozatzea. Ekonomiaren eskakizunak eta moralarenak kontrajarrita egoteak urratu egiten du gizakia bihotzaren erdi-erditik. Gizaki akzidentalak bizitzan morrontzapeko ikusten du bere burua, mugatuta; bere joeren kontra dihardu eta benetako interesik gabe. Aldiz, gizaki pertsonala bera da, nortasuna agertzen du, harmonikoki garatzen ditu indibidualtasuna eta izaera. Horren erakuskari zuzena artista da, trebetasunak trabarik gabe burura eramaten baititu. Diruak, aitzitik, kapitalista bera kontrolatu, eta bilakaera baldintzatzen dio. Gizartea osatzen dutenak bizirik gabeko materialaren jopu dira: euren produktuen, produktuek sortutako gizarteharremanen eta lanaren zatiketaren jopu. Diruak gizakumeen arteko harreman zuzenak hondatzen ditu; menpeko ditu bilakatzen adiskidetasuna eta maitasuna, partaideen nortasunekiko lotura galtzen dutenak. Pertsonak ez ditugu gauzak bezala tratatu behar, baizik eta bizitzan baliorik gehien dituztenak bezala. Erabateko gizakia Erabateko gizakiaren ikusmoldeak alienazioa gainditzen du. Izaki honek bere burua aska lezake bakartze egozentrikotik. Gizateria osoaren partaide izango litzateke esplotazioa indargabetueta, gizarte-prozesua elkartutako banakoen eskuetan balego. Gizakia loratu egingo litzateke lanaren banaketa gaindituz ezagutza zientifikoaren eta gizarte-harreman berrien laguntzaz, eta artea bizitzako ardatz jarrita. Erabateko gizakia lanaren zatiketatik libre egongo da, gizakumeak funtzionalizatu, pobretu eta andeatu egiten baititu. Derrigorrezko lan-banaketak gizakia behartzen du zeregin berberak egitera bizitza osoan, eta bizitza eta aukerak murrizten dizkio. K. Marxek gizakia nola ikusten duen Gizakiaren ideia faustikoa du alemaniar iraultzaileak. Fausto ez dago inoiz kontent, errealizazioa prozesu bukaezina da, beti ari da izakia bere burua gainditzen, eta etengabe sortzen ditu aukera berri oraindik konplitu gabeak. K. Marxen arabera, historiak ez du bere baitan ataza guztiak barnebiltzen dituen aterabide bakarra. Era berean, gizakia historian norbanakotzen da, ez da aurretiaz existitzen den esentziaren gauzapena. Banakoaren egiazkotasuna ez du gizarteko indar anonimoen multzoak ematen. Banakoak balioak hautatu behar ditu. Masen inautentikotasuna konpontzeak gizarte-mailakoa izan behar du. Reifikazioa Kapitalismoaren baitako fenomenoa da reifikazioa. Merkatuak norbanakoen arteko harremanak objektu geldoen bi ezaugarritara mugatzen ditu: balioa eta salneurria. Reifikazio horrek, banakoa merkatuaren ekonomia-legeen menpe jartzen ditu, gizakiaz gaindiko boterea balira bezala. Gizarte kapitalistan, merkataritza-harremanek ordeztu egiten dituzte gutxika giza-harremanak; ezaguera hustu egiten da, pentsamenduaren zein sentimenduen aldetik. Horren erakuskari da ekonomiaren iratxoek inbaditzea erlijioa, etika, artea eta literatura, izaera autonomoa galdu baitute. Kapitalismoak erabilera-balioa truke-balioaz ordeztu du, eta giza-harreman esanguratsuak berriz kanbiatu saltzaile eta erosle arteko harreman unibertsal eta abstraktuekin. Pasibotasuna 76
Biztanleriak, pasibo bihurtuta, ez du ezertaz interesik bere eta familiaren kontsumitzebeharrez landa. Langileak integratu egiten dira gizartean bizitza-maila igotzean. Alienazioaz Bere buruarekiko alienatuta dagoen soldatapeko produzitzailea arrotz zaie gainerako bera bezalakoei, produktu objektiboen mihise baten atzean. Pasiboki menperatu egiten dute produktuek; aktiboki, enplegatzaileak menperatzen du, produktuen jabeak. Gero eta gehiago bizkarroi bilakatutako teknikoak egiten du pentsatzailearena eta inspiratzailearena, langileak edukiagatik erabakitakoa betetzeko eginkizuna. Hautsi egin da gizaki eta gauzen arteko armonia. Desoreka horrek langilea zein enplegatzailea alienatzen ditu. Alienazioaren beste alde bat da gizarte kapitalistan gizakiek ez dutela beren burua elkarte zabalago baten partaide gisa ikusten. Gizarte kapitalistan proletarioak lana saihesten du, eta behar animalen asebetetzean babesten da. K. Marxen jomuga edo anbizioa gizakiaren duintasuna eta behar izpiritualak adieraztea izan da, alta, metafisikara edo erlijiora jo gabe; filosofiara ere ez du jotzen. Hori du kinka larria: lirikotasunez adierazten du haserrea etika bati jarraiki. Lana bortxazkoa du langileak. Lana ez da haboro behar baten asebetetzea, lanaz kanpoko beharrak berdintzeko bitartekoa baizik. K. Marxen iritziz, alienazio gainditzekotan, gizakiak artista bezalakoa behar luke izan; lanean gozamena eta askatasuna lortu beharko lituzke, eta ez menpekotasuna eta gozakaizkeria. Kontua ez da komunitate txiki eta itxietara bueltatzea non harremanen kalitatea eta banakoaren barne-harmonia garesti ordaintzen baitira gizakia pobretzearekin. Industrializazioa gertakaria eta balioa da. Gizarte industrialeko alienazioak lehen-mina sortzen du pobreen bakuntasun naturala delakoarekiko, alegia, giza-garapenaren lehen epealdi aurreindibidualistarekiko. Alienazio-indarretatik gizakia askatzea giza-harremanen berrantolaketarekin du zerikusia K. Marxentzat. Lanaren zatiketa gainditu nahi da, eta lan produktiboa eta instituzioak baztertu, ahalik eta gehien hurbilduz berezko lan instintibo sortzaile espontaneora. Gizakiaren baitan aukera dago lan oro berezko jarduera sortzailearekin berdintzeko. Lanetik kanpoko astiakbalio du banakoak aukera kultural libreak egin ditzan. Erlijioak alienatu du gizakia gehienbat; erlijioak gizakia naturarengandik bereizi du, gizartearengandik eta bere buruarengandik bezainbat, eta ezin du ahalmena garatu mundu abstraktu batean zarratuta. K. Marxen ikusmoldeak idealista eta optimista dirudi. Paradoxikoa izanagatik, aurreratutako gizarte industrialak balio humanistak zain ditzake helburu ezgizatiarrak bultzatzeari utzi gabe: kultura eta itzal handiko jendea (personalities) sustatzen ditu batetik, eta, bestetik, zuzengabekeria, lan bortxatua, armamentu nuklearra, doktrinamendua eta produktibitatea. Moraltasuna Legeak, moraltasunak eta erlijioak burgeseriaren interes espezifikoak ezkutatzen dituzte. K. ii Marx ez zen amorala; ordea, bai moralismoaren kontrakoa, propaganda eta limurtze moral soilek jendea eta mundua alda dezaketelako ideiaren aurkakoa. Klase zapaltzaileen moralaren aurkakoa zen. 5.2.4.4. Teknika Teknologia Gizaki alienatuaren zenbait ezaugarri emango ditugu ondoren. Absolutu baten atzetik dabil, direla aberastasunak, dela ongizatea, direla prestigio-sinboloak, dela bizitza, dela mundua erdeinatzera daraman helburu izpirituala. Gizaki alienatua apasionatua da, lehiatsua. Aldi berean, herabea da, konformista gregarioa, besteak ez bezala pentsatu eta aritzeko beldur baita. Teknologia zabaltzeak aisia luzatzea dakar. Teknologiak bereziki gizarte-harremanak lagunkoiagoak egin, eta gizarte-zuzentasunaren eta berdintasunaren atzetik jo behar luke. Zoritxarrez gizakiak teknologia sagaratu egin du. Moralitate teknologikoa sortu da, kantitateari eta eraginkortasunari buruzko kezka baitago. Zenbaitek bekatu berriak ikusten dituzte lehengo aktibitate batzuetan: ikerketa desinteresatuan, artea, poesian, gogoeta filosofikoan. Agintzari berrietan, teknologiak eskuratzen
ii
moralismo Irizpide moralari erabateko lehentasuna ematean datzan jarrera filosofiko edo erlijiosoa; moralarekiko atxikimendu hertsia. Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa. 2010.
77
dizkigun ondasunak zoriontasun-ekarle dira. Testuinguru honetan, gizakiak ez daki orainaldian bizitzen, ez meditatzen, ez sortzen. Gurpil zoroan, gizakumea aisia alienatzailetik lan alienatzailera doa. Gizaki modernoak ez daki erlaxatuki bizitzen; energiak, tenkan egoteko, narritatuta egoteko baino ez dakizki erabiltzen. Gizaki orok izaten irauteko guraria du, eta, aldi berean, inguruarekin lotuta egotekoa. Bakartze sentimendua sufrikario iturria da; are gehiago, fede humanista sendoa eta ausardia berezia behar dira gizarte industrialari aitzi bizitzeko. Gesellschaft/Gemenschaft Marxisten pentsamoldearen barnean bada tragedia bat, dramatikoki irudika baitezakegu kontsumitzailearen etikaren (Gesellschaft edo gizartekoaren) eta produzitzailearen etikaren (Gemenschaft edo elkarte txikikoaren) arteko gatazkaren bidez. Kontsumitzaileak gogoa du etekin eta irabazietan, bilatzen du ziurtasuna, aztertzen ditu gauza guztiak helburu komertzialez. Ostera, produzitzailearen etika bestelakoa da, heroikoa, eta oinarritzen da interesik gabeko sormenean, lankidetzan, emulazioan eta ordainarekiko axolagabeziaren moduko baloreetan. Kontsumiltzailearen etikan ardazturiko gizartean, gizakia bakarturik dago, eta gainerakoak lehiakideak eta sarkinak besterik ez dira. Kapitalismoaren porrota datza elkarte-zentzurik ez izatean. Kapitalismoak askatu zituen gizakiak erlijioaren eta aginpide feudalaren menpekotasunetik, sortu zuen indibidualismoaren ideala, eten zuen familia zabalaren Klanaren zapalkuntza, eta areagotu zuen arlo pribatua publikoaren kaltetan. Aditu batean, gizakiak zeregin komunetarako adostu daitezkeelakoan daude kapitalismoari esker, banako gisa euren helburuak mantenduta. Ikuspegi hau, aldiz, engainagarria da. Teknologiaren eta zientziaren hazkundeak lan ezatseginetik askatzen du gizakia; hala ere, kudeaketak eta zuzendaritzak menpekotasun sotila bideratzen dute, bai morala, bai soziala. K. Marxek zuen gizarte industrialaren ikuspegia berraztertu egin behar da, zenbaiten ustez; baita ere beraren gizakiaren ikuspegia, neurri txikiagoan ordea. 5.2.4.5. Utopia Errealizazioa Gizakiak bere burua errealizatzen du natura errealizatuz eta bere neurrira egokituz, eta kultura eta zibilizazioa sortuz. Gizakiaren etorkizun positiboa Zer hauek zedarrituko dute gizakiaren etorkizuna: teknologiaren nagusigoak, ekonomiahazkundeak, produkzioa automatizatzeak eta zientzia etorkizunean txertatzeak. Horiek, beharbada, askatuko dute gizakia sortzailea izan dadin, eta bizimodua alda dezan. Garapen hori ez da amets eta desio soilen ondorio; ez dira talde edo banako baten desio subjektiboen ondorio. Aitzitik, gizakiaren jarduerak galbahe hauetatik igaro behar dira: jarduera zientifikoan, egiaren iragazkitik; jarduera teknologikoan, eraginkortasunaren iragazkitik; jarduera artistikoan, formarenetik; eta jarduera ekonomikoan, indar produktibo eta gizarte-harremanen iragazkitik. Sozialismoaren esentzia Sozialismoaren zerizana ez da handitzea aberastasun materiala; utopia sozialista datza gizakiak talentuak bezainbat arrazoimena askatasunez garatzean. Altruismoa Tradizionalki nork bere buruaren ukapenarekin lotzen zen. Hona K. Marxen ikuspegia: elkarrekiko maitasuna ez da derrigorrezkoa izango gizarte berrian, ezta ere izango banakoaren onuraren kontrakoa. Aurrerantzean, maitasuna besteekiko harremanetan baieztapena izango da. Ez da egongo egoismoa/altruismoa kontrajarpenik. Besteen onura propiotzat du gizaki idealak. Hori da giza-espeziearen batasunaren ardatza. 5.2.4.6. Marxismoari eginiko kritika Marxismoari jarritako eragozpenak
78
Marxismoari egindako kritika nagusia ikuspegi humanista batetik hau zen: gizartea eta gizakia faktore materialetara murrizten ditu, izpirituko balioak gutxietsirik. Bestela esanda, sozialismoan gizakiaren eta gizadiaren aurrerakuntza dago erakunde garaiago zenbaiten menpean: dela gizartea, dela estatua, dela teknologia. Sozialismoak banakoa nortasungabetu egiten du, eta historiaren xede nagusi baten munta azpimarratzen du. K. Marxen determinismoa kritikatzen dute Ez zuen asmatu baloratzen gauzen determinismoa, ez ebaluatzen gizakiaren askatasuna, ez eta kontuan hartzen estatu kapitalistaren antolakuntza-ahalmena. Estatu komunista Hona hemen J. Stalinen komunismo sobietiko errealak eragindako kritika zorrotzak: marxismoa erretorikan erori da, eta askatu sozialismo humanistak traba hori gainditu nahi du. Marxismoak metafisika eta teologia laiko bat garatu du. M. Schelerren arabera Max Scheler fenomenologo alemaniarraren arabera, gizakiaren berezitasuna da behar ezinbestekoei ere ezetz esan ahal izatea. Pentsalaria gogoan izan dezagun, Joan Paulo II.a Aita Santuak aztertu zuelako tesi doktoralean, nahiz eta bizitzaren azken urteetan M. Scheler sinismen kristautik aldenduko zen. 5.2.5. Beste ahots batzuk Interesgarriak dira humanismoaren inguruko beste zenbait proposamen. Th. Hobbes-ek (1588-1679) adibidez gizakiaren bestelako ikuspegia zuen, ezkorragoa edo, agian, errealistagoa; gogoratu Ingalaterrako garai gerlati haietan Th. Hobbesek ondu zuen esaera hura: homo homini 237 lupus. Orain ere badira iritzi horretakoak, J. Saramago Nobel Saria barne . F. Nietzschek gizakiaren ikuskera berria eratu zuen supergizakiaren aldarriarekin. S. Freudek gizakiaren zenbait ikuskera inozo zalantzan jarri zituen inkontzientearen filosofiarekin. Estrukturalismoa ere antihumanistatzat hartzen da, gizakia egituraren araberako determinazioan bizi delako ziurtasuna duenez gero (M. Foucault, C. Lvy-Strauss, J. Derrida...). Interesgarria ere 238 katolikotasunak humanismo laikoari prestatutako erantzuna, berriz ere errefera emanik . Bada hor zer zulatu. 5.3. Glotodidaktikatik keinu bat Aipa dezagun glotodidaktika humanismoak heziketarekin duen lotura estua kontuan. 239 Irakaslearen lanak optimista behar duela esan ohi da, gizakiaren kontzeptu baikorra behar duela. Nabaria da pentsaera humanistaren oinordekoak direla, bai psikologia humanista, eta bai psikologia horretan funtsatutako hizkuntzen irakaskuntza komunikatiboa. Galdetu genezake nolako ondorioak dituen honek guztiak bigarren hizkuntza irakasteko ikasgelan? Aurrekariak ikus ditzagun. Hizkuntzen irakaskuntzaren historian hiru azken epealdiak hauexek izan dira: a) Gramatika-itzulpena metodoa da ezagutu dugun zaharrena: autore klasikoen pasarteak itzuli eta analizatzen ziren latina eta greziera ikasteko. b) Gero metodo audiolinguala nagusitu zen, behaviorismoaren (gogoratu harako Pavloven zakurrak) eta estrukturalismoaren arteko gurutzaketatik sortua: metodo audiolingualak baliabide inportantetzat zuen drill izeneko ariketa, Koreako Gerrako soldadu amerikarrak hizkuntzetan berehalakoan trebatzeko erabili zuten metodoa. c) Azken urteotan eta azkar eta argi hitz egiteko hippyen sasoitik aurrera, metodologia 240 komunikatiboa erabiltzen hasi zen, psikologia humanistan zuena sorburu (A. Maslow, C. Rogers ). Indar betean daude ikusmolde horrek garatu dituen zenbait kontzeptu: ikaslearen autonomia, ikasketa 241 esanguratsua, ikaslea izatea ardatza, aniztasuna... eta hainbat eta hainbat . Lan honetan kontzeptu horri ematen ari gatzaizkion errepasoaren inguruan ekar dezagun hona hizkuntzen irakaskuntzaren metodologia komunikatiboaren arlo honetan historia egin duen liburu 242 batetik zerbait : Sentimenduen garrantzia azpimarratzen da. We have a mind. We have feelings. To separate the two is to deny all that we are. To integrate the two is to help us realize what we might be (1 or.). 79
Aniztasunaren alde agertzen da. Parada ikusten du hizkuntza irakasleek gizaarrazaren hazkundea bultza dezaten. Ideialak dira aktualizaioa eta estimua: It is to help build rapport, cohesiveness and caring to help studens to be themselves, to accept themselves, and to be proud of themselves. Liburuko hizkuntza ikasteko ariketez ari dela, hona: These exercices nurture in students the feeling that they are a success in life by helping them achieve more of their potential. Hurrengo eta ildo beretik emango ditugu psikologiako eskola humanistaren zertzelada zenbait, eta baita ere eskola horrek jasotako zenbait kritika. Hona hemen James Bugentalen (1964) arabera jasota psikologia humanistaren postulatuak: 1. Gizakia ezin da osagai hutsetara mugatu. 2. Gizakiek izate gizatiar besterenduezina dute euren baitan. 3. Kontzientzia norberaren gaineko ohartzea da, baina besteen arrimuan beti. 4. Gizakiek hautuak egiten dituzte, eta nahi gabeko erantzukizunak dituzte. Gizakiak begira daude hartutako helburuari, eta intentzionalak dira; esanahierako, baliorako eta sormenerako jj jaugina dute . Beste iturri batetik ere psikologia humanistaren ezaugarri filosofiko oinarrizkoak emango ditugu labur, ikaslearen (gizakiaren) nolako interpretazioa egin duen ikusteko: 1. Gizakia errepika-ezina da eta, bakoitza, bakarra. Gure berezi izate hori garatzeko sorkuntza eta jolasa erabiliko ditugu. 2. Naturaren ontasunean fidantza izatea. Gizakiak autorrealizaziorako joera dauka. Natura jakintsua da, eta bide eman behar zaio, geure burua edo geure ingurua kontrolatzen ibili behar izan gabe. 3. Kontzientzia zabaltzeko ahalmena dugu, eta gure Egoak hainbat maila lor ditzake. 4. Gorputzak bidaltzen dizkigun mezuak ez dira susmagarrik, bai, ordea, arretaz kasu egitekoak. 5. Emozioak birbalioztatzea: emozioa, intuiziozko ezagutza, kontenplaziozkoa... lantzea oreka berriz lortzeko. Mendebaldeak, arrazoia emozioen gainetik jarri du, ekintza kontenplazioaren aurretik. Komunikazioa berreskuratzea: besteak gure helburuak lortzeko tresna izateari utzi, eta lagun kk hurkoa osotasunean ezagutu behar da, elkarren arteko mugak gaindituz horrela .
jj
Humanist Psychology. Wikipedia. 2010-04-05 These matters are often summarized by the five postulates of Humanistic Psychology given by James Bugental (1964), mainly that: Human beings cannot be reduced to components. Human beings have in them a uniquely human context. Human consciousness includes an awareness of oneself in the context of other people. Human beings have choices and non desired responsibilities. Human beings are intentional, they seek meaning, value and creativity. The humanistic approach has its roots in existentialist thought (see Kierkegaard, Nietzsche, Heidegger, and Sartre). It is also sometimes understood within the concept of the three different forces of psychology; behaviorism, psychoanalysis and humanism. kk Psicologa humanista. Edo jatorrizko aipua: nfasis en lo nico y personal de la naturaleza humana: el ser humano es considerado nico e irrepetible. Tenemos la tarea de desarrollar eso nico y especial que somos, as, mbitos como el juego y la creatividad son considerados fundamentales. Confianza en la naturaleza y bsqueda de lo natural: el ser humano es de naturaleza intrnsecamente buena y con tendencia innata a la autorrealizacin. La naturaleza, de la que este ser humano forma parte, expresa una sabidura mayor. Por lo tanto, como seres humanos debemos confiar en la forma en que las cosas ocurren, evitando controlarnos o controlar nuestro entorno. Concepto de conciencia ampliado: la conciencia que tenemos de nosotros mismos y la forma en que nos identificamos con nuestro yo o ego, es uno de los varios estados y niveles de conciencia a los que podemos llegar, pero no es el nico. Trascendencia del Ego y direccionamiento hacia la Totalidad que somos: la tendencia en el curso de nuestra autorrealizacin es ir alcanzando cada vez niveles de conciencia ms evolucionados, que se caracterizan por ser cada vez ms integradores (de partes de nosotros mismos y de nuestra relacin con el resto, y con la totalidad. Vase tambin Psicologa transpersonal). Superacin de la escisin mente/cuerpo: la psicologa humanista parte desde un reconocimiento del cuerpo como una fuente vlida de mensajes acerca de lo que somos, hacemos y sentimos, as como medio de expresin de nuestras intenciones y pensamientos. Funcionamos como un organismo total, en que mente y cuerpo son distinciones hechas slo para facilitar la comprensin terica. Reequilibrio entre polaridades y revalorizacin de lo emocional: la cultura occidental ha tendido a valorar lo racional sobre lo emocional, la accin frente a la contemplacin, etc. Esto produce un desequilibrio en nuestro
Bigarren hizkuntzaren irakaskuntza komunikatiboaz ari garela, ekar dezagun autura metodologia horren aitalehen filosofiko bat, Jrgen Habermas alemaniarra, diskurtsoaren etikaren ontzailea. Unibertsalismo berdinzalea aldeztu, eta postmodernismoaz trufatzen da: Christianity has functioned for the normative self-understanding of modernity as more than a mere precursor or a catalyst. Egalitarian universalism, from which sprang the ideas of freedom and social solidarity, of an autonomous conduct of life and emancipation, of the individual morality of conscience, human rights, and democracy, is the direct heir to the Judaic ethic of justice and the Christian ethic of love. This legacy, substantially unchanged, has been the object of continual critical appropriation and reinterpretation. To this day, there is no alternative to it. And in the light of the current challenges of a postnational constellation, we continue to draw on the substance of this 243 heritage. Everything else is just idle postmodern talk .
Kritika eta eztabaida.

Psikologia honi eginiko kritika jada aipatua dugu han-hemenka, baina bihoa berriz. Zenbaitek diote, psikologia humanista honek oharkabean gizarteko status quo politikoa finkoagotzen duela, eta ez duela tutik ere esan ohi gizartea aldatzeaz. Beste batzuen iritziz, norbere baitako ardazte gehiegizkoa dakar. Hala ere, behinik behin psikologia humanistaren sortzaileei kasu egiten badiegu psikologia honek ez lituzke nartzisismoa, egotismoa eta berekoikeria bultzatu behar, Erantzuna etorri zaio humanismoaren kritika honi, esanez baze pentsamolde horrek jorratu dituela gizarteari begirako gaiak ere, banakakoren betegintzarren alde egindako ahaleginak egiteaz gain, adibidez: nazioarteko bakearen aldeko lana, holokaustoaren ondorioez izandako kezka, bortizkeriaren kontrako jarduna, denontzako ongizatearen eta justiziaren aldeko ekimenak... ll Beste alor batean, epistemologiaren aldetik eragozpenak jartzen dizkionik ere bada .
organismo, ya que desconoce aspectos valiosos de nosotros mismos o los subestima, relegndolos al control de otros. El cultivo de lo emocional, lo intuitivo, lo contemplativo, por parte de la psicologa humanista, es un intento por reestablecer ese equilibrio. Valoracin de una comunicacin que implique el reconocimiento del otro en cuanto tal: dejar de reconocer a los dems como objetos, o medios para alcanzar nuestros propsitos personales, es uno de los nfasis principales de esta corriente. Esta forma restringida de relacionarse con los dems se transforma en una barrera comunicacional entre los seres humanos, ya que nos concentramos en slo una parte del otro (la que nos es til, por ejemplo), y dejamos de verlo como un ser total, impidiendo una comunicacin plena. Wikipedia. 2010 ll Humanist Psycology/ Criticism and debate. Criticism of the field has come from Isaac Prilleltensky (1992) who argues that humanistic psychology inadvertently - is affirming the social and political status quo, and therefore has remained fairly silent about social change. Further, in their review of different approaches to positive psychology, Seligman & Csikszentmihalyi (2000) note that the early incarnations of humanistic psychology lacked a cumulative empirical base, and that some directions encouraged self-centeredness. However, according to mainstream humanistic thinkers, humanistic psychology must not be understood to promote such ideas as narcissism, egotism, or selfishness (Bohart & Greening, 2001). The association of humanistic discourse with narcissistic and overly optimistic worldviews is a misreading of humanistic theory. In their response to Seligman & Csikszentmihalyi (2000), Bohart & Greening (2001) note that along with pieces on self-actualization and individual fulfillment, humanistic psychologists have also published papers on a wide range of social issues and topics, such as the promotion of international peace and understanding, awareness of the holocaust, the reduction of violence, and the promotion of social welfare and justice for all. Wikipedia. 2010-04-05
81
82
6. ONDORIOA Humanismoa irtenbide edo proposamen erakargarri gisa agertzen da berradiskidetzearen bila ari direnen artean Munduko eta Espainiako gerren ostean. Segituan etorriko zen Gerra Hotzak horrelako konpromisoak eska zitzakeen. Ikusi dugu pentsamendu korronte anitz humanismoren lerroetan biltzen direla: kristauak, marxistak, existentzialistak, Antzinatasun Klasikozaleak... Gizakiari garrantzia emango zaio, eta aukerak sendotu nahiko dira lora dadin, gainditurik ekonomiak, erlijio zurruntasunak, kontsumo-gehiegikeriak zein gerrak jar ditzaketen oztopoak. Euskal Herriko panoraman urte bitarte horretan aurrerakuntzari baiezkoa eman bai, baina abardurak egiten zaizkio. Interesgarriak dira Gernika aldizkarian hainbat arazoz argitaratzen diren gogoetak: turismoaz, hizkuntzaz, erlijioaz, musikaz, erlijioaz... Gaur egun ere, horrelako planteamenduek badukete esatekorik, eta ikusten dugu orduan ondutako burubideak bizi garen gizartean erabaki asko hezurmamitu dituztela. J. A. Agirre Lehendakaria pertsonalismotik edan zuen; 1975eko demokrazian karguak izan dituzten beste euskotar batzuek ere bai Hala ere, humanismoak lagun dezake agian neurritasun soziala jartzen eta garapen indibiduala bultzatzen, beti erraza ez den jarrera batetik gauden kontsumo-gizarte honetan. Postmaterialismoaz hitz egiten entzuten da. Arlo praktikoan hizkuntzen irakaskuntza komunikatiboak badu molde bat ikasleekin jokatzeko.
7.
BIBLIOGRAFIA AGIRRE, X. Tolerantziaren gaineko disertazioa. Irua: Pamiela, 2006. AINTZIART,P. 2003. Etienne Salaberri (1903-1981). Bidegileak saila. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia. http://www1.euskadi.net/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp 2010-04-04 AIZPURUA BARANDIARAN, Jexux eta Jon Aizpurua Barandiaran. Joxe Miguel Barandiaran (1998-1991). Bidegileak saila. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia. 2000. http://www1.euskadi.net/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp 2010-04-04
83
AKINOKO TOMAS DEUNA: Summa Theologica.1266-73. New Advent.
http://www.
newadvent. org/summa/2. htm. 2010-04-05.

ALDEKOA, I. Postmodernitatea gurean. Egan 2006-1/2, LVIII alea. ALDEKOA, I. Txillardegi: Leturiaren egunkari izkutua. Euskera 2007, 2. 52 (2. aldia. Bilbo, 2008. ALDEKOA, I. Euskal literaturaz hiru apunte solte. Iker 21, 2008: 1-15. AMIGO, M. L. El arte como vivencia de ocio. Bilbao: Universidad de Deusto, 2000. AMIGO MARTIJA, J. A. Jose Antonio Donostia (1886-1956). Bidegileak saila. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2001. http://www1.euskadi.net/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp 2010-04-04 ARBELBIDE, X. Jean Pierre Arbelbide (1841-1905). Bidegileak saila. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2005. http://www1.euskadi.net/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp 2010-04-04 ATXABAL, J. Narziso berriaz gogoetak. Bilbao: UEU, 1992. AZURMENDI, J. Zer dugu Orixeren kontra. Arantzazu: Jakin, 1976. AZURMENDI Joxe. Schopenhauer, Nietzsche, Spengler Miranderen pentsamenduan. Donostia: Susa, 1989. AZURMENDI, J. Filosofia pertsonalistaren maisu bat: Karlos Santamaria. Jakin 91. Uztaila-Abuztua 1991: 63-88 in Jakin 50 urte 1956-2006. DVD Sonopress Elkarlanean AZURMENDI, J. Santamariaren pentsamendu atarikoa. Uztaro 20. 1997: 61-76. BENEDIKTO XVI.a. Spe salvi entziklika. Karmel 2008-1 BLANCO, J. J. Hitzaurrea in J. Ortega y Gasset. Masen errebolta. 1 arg. 1926. Bilbao: Klasikoak, 1994. BOOTH, W. C. G. G. COLOMB eta J. M. WILLIAMS. Cmo convertirse en un hbil investigador. Barcelona: Gedisa, 2001. BYRAM, M. (ed.) Routledge Encyclopedia of Language Teaching and Learning. London, 2004. COPLESTON, F. Historia de la filosofa. 9 libki. Barcelona: Ariel, 1982. EIZAGIRRE, X. A.IBARRA. Zientzia, Teknika eta Gizartea, Santamaria matematikariaren pentsamoldean. in Karlos Santamariaren lanak: azterketak. http://www. gipuzkoakultura. net/euskera/ediciones/stmaria/azterke/aeiza01. htm 2010-04-14 ELORTZA, J. Justo Garate (1900-1994). Bidegileak saila. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2000. http://www1.euskadi.net/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp 2010-04-04 Enciclopedia de la filosofa Garzanti. Barcelona: Ediciones b., 1992. Encyclopedia Britannica 2005. Reference Suite. DVD. EPICTETO. Disertaciones. Madrid: Gredos, 1993. EPICURO. Obras. Madrid: Tecnos, 1991. 5. argitalpena. ERASMO. Eromenaren laudorioa. Bilbao: Klasikoak, 1994. ERASMO. Otorduak. Limes bilduma. Zarautz: EHU, 2006. ERKIAGA, E. Neurtitzak. Bilbao: Idatz& Mintz Literatur atalen sorta, 2007. ERREDAKZIOA. Jakinen historiaurrea: abertzaletasuna eta euskara. Jakin 21, 1981, 19-22 in Jakin 50 urte 1956-2006. DVD Sonopress Elkarlanean ESTBANEZ CALDERN, D. Breve diccionario de trminos literarios. Biblioteca de consulta. Madrid: Alianza Editorial, 2000. ETXARREN-LOHIGORRI, J. B. Huarte, hator etxerat. Arantzazu-Oati: Jakin, 1975. ETXEBARRIA, I. Tx. LARREA eta al. Gerraosteko literatura. Bilbao: Labayru, 1980. ETXEBARRIA X; BILBAO G. Oinarrizko etika. Bilbao: Deustuko Unibertsitatea, 2001. FERNNDEZ, J. Ser humano en los conflictos. Madrid: Alianza Editorial, 2006. FRANCISCO DE VITORIA. Indio aurkitu berriak. Bilbao: Klasikoak, 1993. FROMM, E. ed. Socialist Humanism (thirty-six thinkers discuss the greatest paradox of our time). London: Allen Lane The Penguin Press, 1967. GALFARSORO, I. Eta Joseba Gabilondo: Kultura eta identitate erbesteratuak: (nomadologia subalternoak). Irua: Pamiela, 2005. GABILONDO, J. Nazioaren hondarrak. Bilbao: EHU, 2006. GARCA GUAL, J. Sobre el descrdito de la literatura y otros avisos humanistas. Ediciones Pennsula, 1999. GARCA GUAL, J. Prlogo. Esoporen Fbulas. Madrid: Biblioteca Gredos, 1982.
84
GEBARA, FRAI ANTONIO. Menosprecio de corte y alabanza de aldea. Ed. facsimil. Alicante: Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, 2003. http://www.cervantesvirtual.com/FichaObra.html?Ref=1 2010-04-05 Gernika: revista peridica 1, oct.-nov. 1945. Gernika. 3 lbki. Reprod. Facs de: Rev Gernika. N. 1 (en. -feb. 1948)-n. 25 (oct. -dic. 1953). Ediciones Vascas: Donostia, 1979. Gernika aldizkaria. Armiarma webgunea. Ibinagabeitia Proiektua: http:/ andima. armiarma. com/gern/aurki. htm 2010-05-18 GRASSI, E. Heidegger y el problema del humanismo. Barcelona: Anthropos, 2006. HAUSER, Arnold: H social de la literatura y del arte. 3. lbkia. Madrid: Guadarrama, 1976. HEIDEGGER, M. Gutuna humanismoari buruz in Artelanaren jatorria eta beste. Bilbao: Klasikoak, 2004. HUXLEY, A. The perennial philosophy. New York: Perennial Classics, 2004. IRIONDO, J. Iaki Eizmendi Basarri (1913-1999). Bidegileak saila. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2002. http://www1.euskadi.net/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp 2010-04-04 IZTUETA ARMENDARIZ, P. Erbesteko euskal pentsamendua: bi belaunaldikoen lekukoak: Euzko-gogoa eta Zabal. Donostia: Utriusque Vasconiae, 2001. IZTUETA ARMENDARIZ, Paulo. Euskal idazleen belaunaldiez. Donostia: Utriusque Vasconiae, 2005. JAEGER, W. Paideia. FCE: Madrid, 1990. Jakin. Haizea dakiten orriak. 50 urte. 1956-2006. DVD. Sonopress Elkarlanean. Donostia: Jakin. KALTZAKORTA, X. Errose Bustintza (1899-1953). Bidegileak saila. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2000. http://www1.euskadi.net/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp 2010-04-04 KINTANA, J. Nietzsche euskal literaturan: Jean Etxepareren Amodioa (1910). Jakin 127. Azaroa-Abendua 2001. 109-128. KORTAZAR, Jon. Orixeren literatur tradizioez. Jakin 87. 1995: 127-138 in Jakin 50 urte 1956-2006. DVD Sonopress Elkarlanean KORTAZAR, Jon. Diglosia eta euskal literatura. Donostia: Utriusque Vasconiae, 2002. LAFARGUE, P. The right to be lazy. 1883. http://libcom. org/library/right-lazy-paullafargue. 2010-04-14 LAO ZI. Dao De Jing. Bilbao: Ibaizabal, 2007. LARREA, J. M. Miranderen lan kritikoak. Irua: Pamiela, 1985. LASA GORRAIZ, Xabier. Manex Erdozainzi-Etxart. Oati: EFA Frantziskotar Argitaletxea, 2000. LASAGABASTER, Tx. Erbesteko literatura eta euskal literaturaren historia in Apaolaza, X. (koord.): Herri bat bidegurutzean. Aktak. Editorial Saturraran, 2003. LAZKANO MENDIZABAL. Gizona abere hutsa da. Arantzazu: Jakin, 1975. LGAUT, M. Lhomme la recherche de son humanit. Mayenne (France): Aubier, 1971. LUKREZIO. Gauzen izaera. Bilbao: Klasikoak, 2000. MARCEL, G. Homo viator. Editions Montaigne, 1994. MARCO AURELIO. Meditaciones. Madrid: Gredos, 1994. MARCUSE, H. El hombre unidimensional. Barcelona: Seix Barral, 1972. Microsoft Encarta, 2006. 1993-2005 Microsoft Corporation. MILLN PUELLES, A. La funcin de los saberes liberales. Madrid: Rialp, 1961. MIRANDE, J. eta PEILLEN, Tx. Igela. Donostia: Hordago, 1979. MOELLER, Ch. Littrature du XXme sicle et christianisme.4 lbkia. Paris: Casterman, 1958. MOLINUEVO, J. L. Humanismo y nuevas tecnologas. Madrid: Alianza editorial, 2004. MORO, T. Utopia. Bilbao: Klasikoak, 1992. MOSKOWITZ, G. Caring and Sharing in the Foreing Language Class. USA: Newbury House Publishers, 1978. MOUNIER, E. Le personnalisme. Paris: PUF, 1949. 17. argit. 2005. MURUA, I. Ferderiko Krutwigi elkarrizketa. Jakin 101. 1997: 61-108. in Jakin 50 urte 1956-2006. DVD Sonopress Elkarlanean NIETZSCHE, F. Moralaren genealogia. Klasikoak: Bilbao, 1997. 85
NUSSBAUM, M. The fragility of goodness. Luck and ethics in Greek tragedy and philosophy. Cambridge: Cambridge University Press, 1986. NUSSBAUM, M.: The therapy of desire. Princeton University Press, 1996. ORIXE. Idazlan guztiak. Donostia: Etor, 1991. ORTEGA Y GASSET, J. La deshumanizacin del arte. Austral, 1987. ORTIZ, A. Erdozainzi-Etxarten pentsamendua eta literatura. Jakin 143, 2004: 11-50. in Jakin 50 urte 1956-2006. DVD Sonopress Elkarlanean PEILLEN, Tx. Jon Miranderen ordeinua bere lekuan. Jakin 106, 1998: 11-30. in Jakin 50 urte 1956-2006. DVD Sonopress Elkarlanean PEILLEN KARRIKABURU, Tx. Baloreak Euskal Herrian eta beste gizarteetan. Donostia: Utriusque Vasconiae, 2005. PEILLEN Tx. Txomin Peillenen Euskaltzaindian sartzea, in Bilbao: Euskera, 2. aldia, , 1989: 429-486.or PEREZ GAZTELU, E. Luis Villasante Kortabitarte (1920-2000).Bidegileak saila. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2002. http://www1.euskadi.net/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp 2010-04-04 PIEPER, J. El ocio y la vida intelectual. Madrid: Rialp, 1974. PIEPER, J. Las Virtudes fundamentales. 6. argitaraldia. Madrid: Rialp, 1998. PIEPER, J. Una teora de la fiesta 1951. Madrid: Rialp, 2006. PULEDDA, Salvatore. Interpretaciones del humanismo. Mikhail Gorbachov-en hitzaurrea.In http://www. loshumanistas. cl/InterpretacionesDelHumanismo. htm 201005-30 REALE, G. D. ANTISERI. Historia del pensamiento filosfico y cientfico. 3. lbki. Barcelona: Herder, 1988. RICOEUR, P. Soi-mme comme un autre. Edition du Seuil, 1990. ROGERS, C. R. On Becoming a Person.1961. London: Constable, 2004. RUBIO, Fanny. Las revistas poticas espaolas, 1939-1975. San Vicente del Raspeig: Publicaciones Universidad de Alicante, 2004. RUIZ, E. Prlogo in Pndaro. Odas. Gredos, 2006. RUSSELL, B. In Praise of Idleness. 1932. http://www. zpub. com/notes/idle. html. 2010-04-14 SALES, J. Incierta gloria. Planeta S.A. 2005 SANTAMARA, K. Dimentsio bateko gizona. Jakin 35. 1964: 17-24. in Jakin 50 urte 1956-2006. DVD Sonopress Elkarlanean. SANTAMARIA, K. Marx eta giza pertsonaren problematika. Jakin 30. 1984: 75-93. in Jakin 50 urte 1956-2006. DVD Sonopress Elkarlanean. SARTRE, J. P. Lxistentialisme est un humanisme. Folio/Essais. Gallimard, 1996. SATRUSTEGI, J. M. Norbert Tauer (1898-1983). Bidegileak saila. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia:, 2003. http://www1.euskadi.net/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp 2010-04-04 SEGURA, S. M. Cuenca. El ocio en la Grecia clsica. Universidad de Deusto: Bilbao, 2007. SELIGMAN, M. Learned Optimism. New York: Vintage Books, 2006. SENEKA, L. A. Bizitzaren laburtasunaz. Bilbao: Klasikoak, 1993. SERTILLANGES, A. G. O. P. The Intellectual Life. Washinton: The catholic University of America Press, 1998. Sloterdijk eztabaida. Giza parkerako arauak. Jakin 122 (urtarrila otsaila 2001): 11-31. SNOW, C. P. Bi kulturak. Usurbil: Elhuyar fundazioa, 2007. SUDUPE, P. Euskal literatura erbestean in http://www. larrabetzu. org/literatura/?=20. 2010-04-05. TELLERIA, X. Ixaka Lopez-Mendizabal (1879-1977). Bidegileak saila. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 1999. http://www1.euskadi.net/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp. 2010-04-04 TOCQUEVILLE, A. Amerikako Demokrazia. Bilbao: Klasikoak, 1996. TOLEDO LECETA, A. M.Euskal eleberria (1914-1945): dardararen epizentrutik urrun In Oihenart 14: Gerra eta literatura 1914-1944. Donostia: EI, 1997. UHARTE DONIBANEKO, J. Zientzietarako argimenen azterketa. Bilbao: Klasikoak, 1996. VALLA, L.: Sur le plaisir. Bibliothque hdoniste. Fougres: Encre marine, 2004. 86
Humanismoaren ideia gerraostean VANEGAS, H. Atazatan oinarritutako hizkuntz irakaskuntza humanista eta ESOL (1) Ikaslea: ikaslea egiazkiago ardatz. Hizpide 46, 2000. VELEZ DE MENDIZABAL, J. Sebero Altube (1879-1963). Bidegileak saila. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2000. http://www1.euskadi.net/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp 2010-04-04 XARRITTON, P. Piarres Lafitte zenaren pentsabideak. Jakin 39. 1986: 103-118 in Jakin 50 urte 1956-2006. DVD Sonopress Elkarlanean. ZABALA, J. R. 1936-ko euskal erbesteko prentsa Europan. Jakin 119. 2000: 87 eta hur. in Jakin 50 urte 1956-2006. DVD Sonopress Elkarlanean. ZAPIAIN, M. Foucault eta mediku psikipelmak. Jakin 93-94, 1996. in Jakin 50 urte 1956-2006, DVD Sonopress Elkarlanean Aitor Ortiz de Pinedo. Bilbao, 2011-I-30
8. BIBLIOGRAFIA OHARRAK
ZABALA, J. R. 1936-ko euskal erbesteko prentsa Europan Jakin 119. 2000 in Jakin 50 urte 1956-2006. DVD Sonopress Elkarlanean 2 Literatura espaola. Microsoft Encarta 2006 [DVD]. Microsoft Corporation, 2005. 3 RUBIO, Fanny. Las revistas poticas espaolas, 1939-1975. San Vicente del Raspeig: Publicaciones Universidad de Alicante, 2004. X atala 4 RUBIO, F. op. cit. 197 or. eta hurrengokoak. Aipagarria deritzogu erdal itzulpenaren izenburu Incierta gloria (Jon Sales) duen katalanerazko eleberriari. Hautatua izan da oraintsu hizkuntza horretako sorkari literario aipagarrienen artean, El Paseko Babelia gehigarrian egindako galdeketaren arabera kanon kataluniarraz. Kontua da, eleberri horretan, idazleak humanismoaren beharra aipatzen duela alde batekoak eta bestekoak elgarretaratzeko, ezagun diren istilu larrien ondorenean, bai muturreko ezkertiar joera gaindituz zein eskuin muturreko agintezalekeria baztertuz. Ikus nobela horren kritika bat sarean in Nora Catelli. La gran novela de la Guerra Civil. Babelia, 07-05-2005. http://www.mail-archive.com/memoriadelesilles@www.softcatala.net/msg00578.html, 2009-04-05. SALES, J. Incierta gloria. Planeta S.A. 2005. 5 ERREDAKZIOA: Jakinen historiaurrea: abertzaletasuna eta euskara, in Jakin 21, 1981, 19-22 in Jakin 50 urte 1956-2006. DVD Sonopress Elkarlanean 6 http://andima. armiarma. com/gern/aurki. htm 2009-04-05 7 Ikusi Auamendi Entziklopedia berri gehiagorako 8 Harluxet Hiztegi Entzikopedikoa. http://www1. euskadi. net/harluxet/ 2009-04-05 9 Encyclopedia Britannica 2005. Reference Suite. Britannica inc. DVD. 10 Enciclopedia de la filosofa Garzanti. Barcelona: Ediciones b., 1992. 455 or. 11 Batikanoaren webgunean daude entziklikak hainbat hizkuntzatan. 12 Studiorum ducem entziklika, 1923an; Aeternis patris entziklika, 1879an. Oraindik orain, Akinokoaren Summa Teologikoaren bigarren parteak (bere bi azpiatalek), gaurkotasuna daukatelako ustea zabal dabilen ustea da. Atal horiek Aristotelesen etikan dute oinarri, eta bertuteen ingurukoak dira, batez ere. 13 Asociacin Popular Guernika. Nuestra posicin. Guernika. (Janvier-Fvrier 1948): 1-5. 14 Joan PauloTHALAMAS LABANDIBAR. El balance de una institucin . Guernika. (Septembre-Decembre 1948): 6-9. 15 Sinatu gabeko idatzataletik.Gernika. (Juillet-Septembre 1949): 33 or. 16 Miguel ASTIZ DORREA. El humanismo de los caballeritos de Azkoitia. Guernika. (Janvier-Mars 1949): 21 or.
87
17 18
Editorial. Al trmino de una jornada. Gernika. 25. (Octubre-Diciembre 1953): 194 or. THALAMAS LABANDIBAR, Juan. Las Enseanzas Morales de los Prohombres Vascos del Siglo XVI. Guernika. JanvierFvrier 1948): 15-25. 19 DUFAU, Dominique. Ikhas Euskara. Gernika. 14. (Enero-Marzo): 29 or. 20 Jose Ignacio GARCA LARRACHE. L humanisme chrtien. Guernika. (Janvier-Fvrier 1948): 11-14. 21 Editorial. Al trmino de una jornada. Gernika 25 (1953): 194 or. 22 EGIGUREN, J.. Sarrera . Lao Zi-ren Dao De Jing. Ibaizabal: Bilbao, 2007. 23 THALAMAS LABANDIBAR, Juan. Balance de una institucin. Guernika. (Septembre-Dcembre 1948): 6-9. 24 FAGOAGA, Isidoro. La Msica representativa vasca. Gernika 10. (Janvier-Mars 1950): 23-26. 25 ASTIZ DORREA, Miguel. En torno a una fecha memorable. Guernika. Avril-Juin 1949. 4-9. 26 FAGOAGA, Isidoro de. La msica representativa vasca. Guernika. Avril-Juin 1949: 17or. 27 MATHIEU LORDA, Clement-Joseph. Enciclopedia General Ilustrada del PasVasco Auamendi. 1970. 28 COPLESTON, F. Historia de la filosofa. 9 libkia. Barcelona: Ariel, 1982, 94 or. 29 REALE, G. D. ANTISERI. Historia del pensamiento filosfico y cientfico. 3. lbkia. Barcelona: Herder, 1988. 30 THALAMAS LABANDIBAR, J. Gernika al servicio del Humanismo. Gernika.11. Avril-Juin 1950: 15-17. 31 COPLESTON, F. Historia de la filosofa. 9 libki. Barcelona: Ariel, 1982. 32 Gernika 11. Avril-Juin 1950. 56 or. Oharretan. 33 REALE, G. D. ANTISERI. Historia del pensamiento filosfico y cientfico. 3. lbkia. Barcelona: Herder, 1988.. 34 Rafael PICAVEA (Alcibar).Eman da zabalzazu... Gernika 1945. Urria-Azaroa. 35 ASTIZ DORREA, Miguel. En torno a una fecha memorable. Guernika. Avril-Juin 1949: 8 or. 36 ESPURU. Gizabidea. Gernika 11. Avril-Juin 1950: 51-52. 37 Ibidem. Kalokagathia deitzen zioten honi greko klasikoek. Ikus JAEGER, W. Paideia. Madrid: FCE, 1990. Platonen iritzia izateko (665-6 or). 38 Berpizkunde garaia Italian zer zeukaten gizaki hezitutzat ikus beza orduko bestsellerra izan zen eskuliburua, alegia, B. CASTIGLIONE-ren El libro del cortesano, hainbatetan eta hainbat hizkuntzetara itzulia Europan, eta oraino, zenbaitek baliagarritzat daukatena (Luis Racionero saiogile espainiarrak duela ez asko). 39 ESPURU. Gizabidea. Gernika 11. Avril-Juin 1950: 51-52. 40 IBINAGABEITIAtar Andima. GERNIKA gure aldizkaria. Gernika 25. 1953 (Urria-Abendua): 196-197. 41 GARCA LARRACHE, Jose Ignacio. L humanisme chrtien.Guernika. Janvier-Fvrier 1948: 11-14. 42 THALAMAS LABANDIBAR, Juan. Humanismo popular. Gernika 24 (Julio-Septiembre 1953): 151 or. 43 KRUTWIGtar F. K. Humanismu, gizabidea. Gernika 17. Octubre-Diciembre 1951.10 or. 44 KRUTWIGtar F.K. Gernikako Arbolaren Fruktuak Egia ta Tolerantza. Gernika 15. Avril-Juin 1951: 66-71. 45 KRUTWIGtar F.K.. op. cit. 46 History of Europe. Encyclopedia Britannica 2005. Reference Suite. Britannica inc. DVD. 47 IBINAGABEITIAtar Andima. Gernika 25. Octubre-Diciembre 1953: 196-7. 48 THALAMAS LABANDIBAR, J. Humanismo popular. Gernika 24. 1953: 151 or. 49 A. P. G. Nuestra posicin. Guernika. Janvier-Fvrier 1948: 1-5. 50 LAVISSE-ren aipu solte bat. Gernika. Avril-Juin 1949: 31 or. 51 THALAMAS LABANDIBAR; J. Gernika al servicio del Humanismo. Gernika 11. Avril-Juin 1950:16 or. 52 KRUTWIGtar F.K.. Humanismoa, gizabidea. Gernika 17. Octubre-Diciembre1951.: 8-10. 53 Gernika 24. Julio-Septiembre 1953: 187 eta hur., oharren zerrendan. 54 MIRANDEtar Jon. Ametsetarik. Gernika 16. Julio-Setiembre 1951: 7 or. 55 AZURMENDI, Joxe. Schopenhauer, Nietzsche, Spengler Miranderen pentsamenduan. Donostia: Susa, 1989.. 56 AZPEITIA, Julene de. Mxico visto por una Vasca (II). Gernika 14. Enero-Marzo 1951: 50-52. 57 ETXAIDETAR Jon. Olentzero. Gernika 14. 34 or. 58 JAEGER, W. Paideia. Madrid: FCE, 1990. 59 ZABALA, J. R. 1936-ko euskal erbesteko prentsa Europan. Jakin 119. 2000: 88. 60 THALAMAS LABANDIBAR, Juan. Gernika, foco posible de espiritualidad. Gernika 23. Abril-Junio 1953:72 or. 61 REISSIG, Luis. La educacin de adultos. Gernika 23. Abril-Junio 1953: 88-89. 62 SALABERRI, Etienne. Le pedagogue et le commissaire (III). Gernika 13. Octubre-Diciembre 1950: 36-38. 63 Gregorio de MUJICA. Gernika 18. Enero-Marzo 1952: 31 or.(aipu soltea) 64 SALABERRI, Etienne. Le Pdagogue et le Commissaire (II). Gernika 12. Juillet-Septembre 1950: 30-33. Eta hurrengo zenbakietan. 65 J. M. PARISEKOA. Eskuara eskolan. Guernika. Ekaina-Abuztua 1948: 5 or. 66 LARRAMENDItar Iaki. Erlas Txoriya. Gernika 13. Octubre-Diciembre 1950: 35 or. 67 VERDUZAN, Yvonne de. Au Pays Basque. Gernika 18. Enero-Marzo 1952:56 or. 68 Ikusi beste adibide bat: ESPIL, Pierre. Le doux cimetire. Gernika 10. Janvier-Mars 1950: 2 or.; ikusi bere Coeur Basque. Gernika 25. Octubre-Diciembre 1953: 217. 69 ERKIAGA, Eusebio.Neurtitzak. Bilbao: Idatz& Mintz Literatur atalen sorta, 2007. 20 or. 70 MUXIKAtar Kindin. Bi erri zar. Gernika 21. Octubre-Diciembre 1952: 277-278. 71 BASARRI. Euskal baserriak. Guernika. Urtarrila-Martxoa 1949: 5 or. 72 ONDARRIBItar bat. Euskeraren alde. Gernika 13.Octubre-Diciembre 1950: 41. 73 ABENDERRI. Semea egin da aita. Gernika 13.Octubre-Diciembre 1950: 50. 74 BASURKO. Lore bat. Gernika 14. Enero-Marzo 1951: 43. 75 ALDABEtar Joakin. Arrats Zorionezkua. Gernika 11. Avril-Juin 1950: 59. 76 ONDARRIBItar bat. Euskeraren alde. Gernika 13.Octubre-Diciembre 1950: 41. 77 ARRAMENDY, Jean. Lme basque. Gernika. Dcembre 1949: 47 or. 78 Gernika 10. 1952: 40. 79 Victor RUIZ AIBARRO. La restriccin y la amplitud en el movimiento vasco cultural y humanstico. Gernika 22. EneroMarzo 1953: 11-13.
88
80
Victor RUIZ AIBARRO. La restriccin y la amplitud en el movimiento vasco cultural y humanstico. Gernika 22. EneroMarzo 1953: 11-13. 81 ASTIZ DORREA, Miguel. Guernika en la encrucijada. Guernika. Mars-Mai 1948: 1-6. 82 Francisco de MADINA. Folklorismo antifolklorista. Gernika 24. Julio-Septiembre 1953:145-148. 83 PITOLLET, Camille. Ameca. Gernika 22.1953: 17. 84 MIRANDE'tar Jon'ek. Euskaldungoaren etsaiak. Gernika 23. (Apirila-Ekaina 1953): 85-87. 85 ERKIAGARRE. Euskararen hel-oihua: Unamuno zuzen othe zan?. Gernika 18. 1952: 40-41. 86 MIRANDE, Jon. In Correspondencia. Gernika 13. 1950: 55. 87 IBINAGABEITIAtarAndima. Kultur bidean. Gernika 21. 1952: 238. 88 ORMAETXEA, Nikolas. Neologismos y arte de traducir. Gernika 25. 1953: 210-212. 89 ORMAETXEA, N.. Errores de vasclogos nuestros. Gernika 10. 1950:16. 90 ORMAETXEA, Nikolas. Neologismos y arte de traducir. Gernika 25. Urria-Abendua 1953. 91 ORMAETXEA, Nikolas. Las expresiones y la expresin. Gernika. Juillet-Septembre 1949: 16-18. 92 IBINAGABEITIAtar Andima. Euskal liburu baten mendebetetzea. Gernika 17. Urria-Abendua 1951. 93 Ren LAFON Euskaltzaindian Sartze Itzaldia Gernika 13. (Octubre-Diciembre 1950): 2-5. 94 ININAGABEITIA'tar Andima. Olerkariarenean. Gernika 23.(Apirila-Ekaina 1953): 98-101. 95 ASPALDIKO. Itz-Neurtu ta Itz-Lauz. Gernika 13. Octubre-Diciembre 1950: 39. 96 LEKUMBERRI. Musde Pitzi. Guernika (1948-ekaina/abuztua): 6. 97 GARCA GUAL, J. Hitzaurrea in Esopo. Fbulas. Madrid: Biblioteca Gredos, 1982. 98 Nicols ORMAETXEA. Errores de vasclogos nuestros (II). Gernika 11. (Apirila-Ekaina 1950): 25-28. 99 KRUTWIGtar F. C. Euskara Euskalerriaren kultur-bidea ledin izan.Gernika. Enero-Marzo 1951: 8-11. 100 IBINAGABEITIA, Andima. Hiribarrenen Eskaldunak (1853-1953). Gernika 24. Julio-Septiembre 1953: 142-144. 101 GANISTEBE. Guatemala'ko "Eusko Gogoa"-koeri Aunitz Urtez! Gernika 13. Octubre-Diciembre 1950: 46. 102 ORMAETXEA. Nikolas. Comentarios a un artculo de Gernika. Gernika 14. Enero-Marzo 1951:18-21. 103 MIRANDEtar Jon. Abertzaletasunaren inguruan. Gernika 25. Octubre-Diciembre 1953: 207-208. 104 GARATE, Justo. El sentido popular de la paz. Gernika 10. Janvier-Mars 1950: 30-32. 105 LEGARRALDE, Paul de. Il existe un complexe basque. Gernika 23. Abril-Junio 1953: 90. 106 ORIXE. Adur, Eskara. Gernika 15. Abril-Junio 1951: 105-106. 107 LEGASSE, Marc. La crtinisation du peuple basque par les bons sentiments folkloriques. Gernika 23. Abril-Junio 1953: 94-95. 108 Aurritzak. 1937, Gernika!, 1050. Gernika 11. Avril-Juin 1950: 1. 109 Gernika lagunartekoak. Aurritza. 1937.-Apilla-ren 26yan- 1952. Gernika 19. Abril-Junio 1952: 69. 110 VARIOS SACERDOTES VASCOS. Nuestro homenaje y adhesin al Padre Olaso. Gernika. Mars-Mai 1948: 8-12. 111 ALDABEtar Joakin. Udaberriya, Gernika 12 112 IRATZEDER. Noiz othe?. Gernika 15. Abril-Junio 1951: 113. 113 IRATZEDER. Gaupe Hotz Huntan. Gernika 17. Octubre-Diciembre 1951: 18. 114 ERKIAGARRE. Bethi gose. Gernika 17. Octubre-Diciembre 1951: 34. 115 LARRAMENDI'tar Iaki. Jesus aurtxoari, agur. Gernika. 17. (Urria-Abendua 1951): 41. 116 LARRAMENDItar Iaki. Nere Aitortza eta Asmuak. Gernika 16. Julio-Setiembre 1951: 57. 117 BUSTINTZAtar Errose (Maariko). Eiztaria ta deabrua. Gernika 15. Abril-Junio 1951: 156-157. 118 ESPURU (=ORIXE). Siets-begiak. Gernika 13. Octubre-Diciembre 1950: 20-21. 119 MIRANDEtar Jonek. Euskaldungoaren etsaiak. Gernika 23. Abril-Junio 1953: 85-87. 120 OXOBI. Egile Bakharra. Gernika. Juillet-Septembre 1949: 3. 121 BASARRI. Itxasoa aserre. Gernika 15. Abril-Junio 1951: 155. 122 KRUTWIGtar F. K. Zer naiz?. Gernika 16. Julio-Setiembre 1951: 33. 123 Maya. Encyclopedia Britannica 2005. Reference Suite. Britannica inc. DVD. 124 Gernika 13. 1951. 125 ALDABEtar iokin. Beti aurrera . Gernika 14. Enero-Marzo 1951: 38. 126 ALDABEtar Joakin. Jaunaren aserrea. Gernika (Abendua 1949): 42. 127 Nmesis. Microsoft Encarta. 2006. 128 ASTIZ DORREA, Miguel. La Hora del Humanismo. Gernika. Janvier-Fvrier 1948: 8-10. 129 THALAMAS LABANDIBAR, Juan. Las Enseanzas Morales de los Prohombres Vascos del Siglo XVI.. Guernika. JanvierFvrier 1948: 18. J. Thalamasek aipu hau ateratzen du Frantzisko Xabierrekoaren gutun batetik. 130 Ibidem. 131 filosofia horren berri ematen du lan honek: PIEPER, J. Las Virtudes fundamentales. Madrid: Rialp, 1998. 6. argitaraldia. 132 MIRANDEtar Ion. Mendi-gallurretatik (Aus hohen Bergen. Fr. Nietzsche). Gernika 18. Enero-Marzo 1952: 34-35. 133 HAUSER, Arnold. H social de la literatura y del arte. 3. lbkia. Madrid: Guadarrama, 1976. 266 or. 134 AZURMENDI, Joxe. Euskal Herria krisian. Donostia: Elkarlanean, 1999. 135 BUSTITZAtar Errose (Maariko). Eriotzaren Sagarra. Gernika 14. Enero-Marzo 1951: 53. 136 Notas, Comentarios, Correspondencia. Gernika 15. Abril-Junio 1951: 161. 137 DUFAU, Dominique. Ilhunduratik argira. Gernika. Juillet-Septembre 1949: 3. 138 BILBAO, Jon. Pierre Loti y el Pas Vasco. Gernika 11. Avril-Juin 1950: 64-67. 139 Encyclopedia Britannica 2005. Reference Suite. Britannica inc. DVD.: 140 EUSKALDUN GAZTE BAT. Gure Xedeak. Guernika. Mars-Mai 1948: 7-8. 141 LARUMBE, Rafael. Las campanas viejas de mi pueblo. Gernika 21. Octubre-Diciembre 1952: 253. 142 HAUSER, Arnold. H social de la literatura y del arte. 3. lbkia. Madrid: Guadarrama, 1976. 265 or.Zientzia eta humanitateen arteko auziaz, ikus Snow, C. P. Bi kulturak. Usurbil: Elhuyar fundazioa, 2007. 143 BLANCO, J. J. Hitzaurrea. J. ORTEGA Y GASSETen Masen errebolta, 1926. Bilbao: Klasikoak, 1994. 144 EIZAGIRRE, X. A.IBARRA. Zientzia, Teknika eta Gizartea, Santamaria matematikariaren pentsamoldean in Karlos Santamariaren lanak: azterketak. http://www. gipuzkoakultura. net/euskera/ediciones/stmaria/azterke/aeiza01. htm 2009-04-14. Euskara/erdara txandaketak originalean bertan daude.
89
145 146
EUSKALDUN GAZTE BAT. Gure Xedeak. Guernika. Mars-mai 1948: 7-8. ESPIL Pierre. Un peuple fait pour Dieu. Gernika 17. Octubre-Diciembre 1951: 30. 147 SO EGILEA. Tresnaren mendea. Guernika. Janvier-Fvrier 1948: 7. 148 BASARRI. Atzerriko bizitza. Gernika 14. Enero-Marzo 1951: 49. 149 AZPEITIA, Julene de. Mxico visto por una Vasca (II). Gernika 14. Enero-Marzo 1951: 50-52. 150 AZPEITIA, Julene de. Mxico visto por una Vasca (II). Gernika 14. Enero-Marzo 1951: 50-52. 151 AZPEITIA, Julene de. Mxico visto por una vasca. Gernika 13. (Urria-Abendua 1950): 47-49. 152 BALENDIE. Azkatasun egarria. Gernika 13. Octubre-Diciembre 1950: 32. 153 ASPALDIKO. Gernikako Arbolaren urtemuga. Gernika 23. Abril-Junio 1953: 74. 154 PELLO ERROTA. Oroipena. Guernika. Janvier-Fvrier 1948: 6-7. 155 FAGOAGA, I. Le bicentenaire d'un grand fils du Pays Basque: J. Garat. Gernika 8. Juillet-Septembre 1949: 24-27. 156 ASTIZ DORREA, M. En torno a una fecha memorable. Guernika. Avril-Juin 1949: 4-9. 157 GALNDEZ, J. De. Lo que importa en el futuro Gernika 24. 1953: 172-173. Badirudi Trujillo ertamerikako diktadoreak aginduta bahitu zutela eta desagertarazi. Diktadore horren peko errejimena salatu zuen eta... 158 RUIZ AIBARRO, Vctor. Sentido y sentimiento humano. Gernika 24. Julio-Septiembre 1953: 154-156. 159 ASTIZ DORREA, Miguel. La Hora del Humanismo. Guernika. Janvier-Fvrier 1948: 8-10. 160 YHOLDI, Jean-Pierre. Tmoignages et Prsences. Guernika 1948: 26. 161 ABENDERRI. Biotzkadak. Gernika 10. Janvier-Mars 1950: 21. 162 LEGARRALDE. Notre devoir. Gernika 21. Octubre-Diciembre 1952: 266. 163 DUFAU, Dominique. Garruze-ko eguna . Gernika 1949. Dcembre 1949:30-33; eta autore beraren Ilhunduratik argira. Gernika. Juillet-Septembre 1949: 2. 164 DUFAU, Dominique. Ganichen makhila. Gernika. Juillet-Septembre 1950: 25-27. 165 MADINA, Francisco de. Folklorismo antifolklorista. Gernika 24. Julio-Septiembre 1953: 148. 166 BASARRI. Itsas-Ertzetako Kontuak. Gernika 13. Octubre-Diciembre 1950: 26. 167 DUFAU, Dominique. Amacho. Gernika 11. Avril-Juin: 56-58. 168 DUFAU, Dominique. Garruze-ko eguna.Gernika. Dcembre 1949: 34. 169 LARRAMENDItar Iaki. Ama eta aurtxoa. Gernika 10. Janvier-Mars 1950: 14. 170 DUFAU, Dominique. Amacho. Gernika 11. (Apirila-Ekaina 1950): 56-58. 171 URRATZA. Errekatxo Gaizoa!. Gernika 15. Abril-Junio 1951: 135. 172 ALDABEtar Iokin. Aita!. Gernika 16. Julio-Setiembre 1951: 36. 173 ERREA. Nuestro antiliterarismo. Gernika 24. Julio-Septiembre 1953: 186.
174 175 176
XARRITTON, Piarres. Piarres Lafitte zenaren pentsabideak Jakin 39. 1986: 103-118. XARRITTON, P. op. cit. AZURMENDI, J. Filosofia pertsonalistaren maisu bat: Karlos Santamaria. Jakin 91. Uztaila-Abuztua 1991: 63-88. 177 AZURMENDI, J. op. cit. Karlos Santamariaren idazki batetik 178 AZURMENDI, J. op. cit. 179 SANTAMARIA, Karlos. Dimentsio bateko gizona. Jakin 35. 1964: 17-24. 180 SANTAMARIA, Karlos. op. cit. 181 SANTAMARIA, Karlos. op. cit. 182 ORTIZ, Agurtzane. Erdozainzi-Etxarten pentsamendua eta literatura. Jakin 143, 2004: 11-50. 183 KORTAZAR, Jon. Orixeren literatur tradizioez. Jakin 87. 1995: 127-138. 184 AZURMENDI, Joxe. Zer dugu Orixeren kontra. Arantzazu: Jakin, 1976 185 KORTAZAR, Jon. Diglosia eta euskal literatura. Donostia: Utriusque Vasconiae, 2002. 186 Ikusi GALFARSORO, I. Eta Joseba Gabilondo. Kultura eta identitate erbesteratuak: (nomadologia subalternoak). Irua: Pamiela, 2005 eta GABILONDO, J. Nazioaren hondarrak. Bilbao: EHU, 2006, postkolonialismoari buruz. 187 RUIZ, E. Hitzaurrea" in PNDARO. Odas. Gredos, 2006. J. AZURMENDIk ere aipatzen duena (op. cit.), baserritarrak nolako destainaz hurbiltzen diren herrira hartaratzeko beharra zutenean. 188 J. M. LASAGABASTER in Literatura. Auamendi Entziklopedian 189 ESTBANEZ CALDERN, D. Breve diccionario de trminos literarios. Biblioteca de consulta. Madrid: Alianza Editorial, 2000. 190 ETXEBERRIA, X; Bilbao, G. Oinarrizko etika. Bilbao: Deustuko Unibertsitatea, 2001. 448 or. 191 Ikus baserritarraren bizimodu latza erkaturik hiritarrarenarekin in Nekazaritza Euzkadi 1931-VIII-29 in ORIXE. Idazlan guztiak. Donostia: Etor, 1991 192 ORIXE. op. cit. Beatus ille... Horazioren poemaren itzulpena. In ORIXE. Idazlan guztiak. Donostia: Etor, 1991. 2. lbkia. 19 or. 193 KORTAZAR, Jon. op. cit. 194 ORIXE. Euskal Eusko-Olerkiak. El Da 1932-IX-22 195 Jon KORTAZAR op. cit. 136 or. 196 ORIXE. La cara de las cosas Euzkadi, 1928-IX-8 197 Estetika. Euzko-Gogoan 1951-1955 urte bitartean argitaratua, in ORIXE. Idazlan guztiak. Donostia: Etor, 1991 198 Egiaren bila nondik asi ORIXE. Idazlan guztiak. Donostia: Etor, 1991.3. libkia. 166 or. 199 Euskaldun gudu-zalduntza baten beharrkiaz in LARREA, J. M. Miranderen lan kritikoak. Irua: Pamiela, 1985. 22 or. 200 Horretan sakontzeko: AZURMENDI, Joxe. Schopenhauer, Nietzsche, Spengler Miranderen pentsamenduan. Donostia: Susa, 1989. 201 JAEGER, W. Paideia. Madrid: FCE, 1990. 386 or. 202 M. ZAPIAIN. Foucault eta mediku psikipelmak. Jakin 93-94.1996: 157. 203 AZURMENDI, Joxe. op. cit. 78 or.
90
204 205
AZURMENDI, Joxe. op. cit. 95 or. Ikus NIETZSCHE, F. Moralaren genealogia. Bilbao: Klasikoak, 1997. 206 Andrs SNCHEZ-PASCUAL-en Hitzaurrea in NIETZSCHE, F. Moralaren genealogia. Bilbao: Klasikoak, 1997. 14 or. 207 LARREA, J. M. Miranderen lan kritikoak. Irua: Pamiela, 1985 63 or. 208 PEILLEN, Tx. Jon Miranderen ordeinua bere lekuan. Jakin 106. 1998: 24. 209 Txomin Peillenen Eukaltzaindian sartzea, in Euskera, Bilbao, 1989, 2. aldia, 34, 429-486. or. 210 J. M. LARREA. op. cit. 63 or. 211 NIETZSCHE, F. Moralaren genealogia. Bilbao: Klasikoak, 1997. 111 or.eta hurrengoak (Zer esan nahi dute ideal aszetikoek? atala) 212 NIETZSCHE, F. op. cit. 141 or 213 NIETZSCHE, F. Moralaren genealogia. Bilbao: Klasikoak, 1997. 175 or. 214 Gernika 16. 43 or. 215 Gernika 13. 26 or. 216 MURUA, I. Ferderiko Krutwigi elkarrizketa. Jakin 101. 1997: 77. 217 MURUA, I. op. cit. 81 or. 218 MURUA, I. op. cit. 87 or. 219 F. KRUTWIG. Euskal Akademiaren literatur batzordearen. (sic)Aphailatzekotz ulertu bedi)(Kultur dmiurgoen Saila) Euskara aldizkaria . Donostia, 81-V-29 220 NUSSBAUM, M. The therapy of desire, Princeton University Press, 1996. 221 HEIDEGGER, M. Gutuna humanismoari buruz, in Artelanaren jatorria eta beste. Klasikoak: Bilbao, 2004. Ikusi baita hurrengoa ere: GRASSI, E. Heidegger y el problema del humanismo, Barcelona: Anthropos, 2006. 222 Aristoteles eta eudaimoniaren zaurkortasuna gaiari buruz ikusi aipatu berri dugun: NUSSBAUM, M. The therapy of desire. Princeton University Press, 1996. 223 EPICURO. Obras. Madrid: Tecnos, 1991. 5. argitalpena. Berpizkundeko Italiako epikurear garrantzitsu baten lan bat: VALLA, L. Sur le plaisir. Bibliothque hdoniste. Fougres: Encre marine, 2004. Bestalde, Ezagun da K. MARXek ere tesi doktorala korronte honen itzalpean egin zuena. 224 LUKREZIO: Gauzen izaera. Bilbao: Klasikoak, 2000. Bereziki 3. eta 4. atalak. 225 Sakontzeko irakurri DIOGENES LAERTZIO-ren lanak interneten, besteak beste. 226 Estoikoak ezagutzeko: SENEKA, L. A. Bizitzaren laburtasunaz. Bilbao: Klasikoak, 1993. Gaztelaniaz: EPICTETO. Disertaciones. Gredos. Madrid, 1993. MARCO AURELIO. Meditaciones. Madrid: Gredos, 1994. SENEKAren -bertutearen toreatzailearen-- lanak interneten aurkitu ditugu eskuragarri. 227 Berpizkundeko girora hurbiltzeko, kontuan izan bibliografiako Bilboko Klasikoak argitaletxeak paratu dituen honoko hauen euskarazko itzulpenak: ERASMO, Th. MORO, M. AZPILIKUETA, VITORIAKO FRANTZISKO, UHARTE DONIBANEKOA. Luis VIVES kataluniarra ere aipatzekoa da, bere nazioarteko garrantziagatik. 228 REALE, G. D. ANTISERI. Historia del pensamiento filosfico y cientfico. Barcelona: Herder, 1988. III. Liburukia :493 or.eta hurrengoak. 229 HEIDEGGER, M. Gutuna humanismoari buruz, in Artelanaren jatorria eta beste. Bilbao: Klasikoak, 2004. 175 or. 230 A. CAMUS Nobel sari existentzialistaren gaurkotasuna, ordea, ez dute zenbaitek zalantzan jartzen. 231 SARTRE, J. P. Lxistentialisme est un humanisme, Folio/Essais. Gallimard, 1996. 232 Errealitate horretan sakontzeko irakurri: TOCQUEVILLE, A. Amerikako Demokrazia II. Bilbao: Klasikoak, 1996. Bereziki bigarren liburukia. 233 FROMM, E. ed. Socialist Humanism (thirty-six thinkers discuss the greatest paradox of our time). London: Allen Lane The Penguin Press, 1967. 234 Humanist socialism. Wikipedia (link by G. LUKACS. History & Class Conciousness). http://www.marxists.org/archive/lukacs/works/history/hcc07_5.htm 2010-04-22 235 LUKACS, G. op. cit. 236 RUSSELL, B. In Praise of Idleness. 1932. http://www. zpub. com/notes/idle. html . 2009-04-14 237 Ikus SARAMAGOren sarrera in FERNNDEZ, J. Ser humano en los conflictos. Madrid: Alianza Editorial, 2006 238 horretarako berebizikoa da: MOELLER, Ch. Littrature du XXme sicle et christianisme.4 lbki. Paris: Casterman, 1958. Liburu hori zuten oheburuko apaizek existentzialismoaren... garai zalantzakor haietan. 239 SELIGMAN, M. Learned Optimism. New York: Vintage Books, 2006. 240 ikus ROGERS, C. R. On Becoming a Person 1961. London: Constable, 2004. 241 BYRAM, M. (ed.) Routledge Encyclopedia of Language Teaching and Learning. London, 2004. 242 MOSKOWITZ, G. Caring and Sharing in the Foreing Language Class. USA: Newbury House Publishers, 1978. 243 Conversation about God and the World. Time of transitions. Cambridge: Polity Press 2006, p. 150-151
91

Humanismoaren Ideia Gerra Ostean

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Humanismoaren Ideia Gerra Ostean

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Humanismoaren ideia gerraostean