ANADOLU VCDANI Nisan 2011, stanbul

konsept ve yayma hazrlayan HAKAN ALTINAY, GKE TYLOLU, ZLEM YALINKAYA

fotoraflar ATTiLA DURAK, AYAN DEMiREL, GNE KARABUDA, HASAN SALTIK VE YAPI KREDi YAYINLARI ARiVLERI grafik tasarm ve bask ncesi hazrlk BURCU KAYALAR Ak Toplum Vakf

Bu kitabn tm yayn haklar sakldr. Tantm amacyla, kaynak gsterilme artyla yaplacak ksa alntlar dnda gerek metin, gerek grsel malzeme hibir yolla izin alnmadan oaltlamaz, yaymlanamaz, datlamaz. ISBN: 978-605-5659-12-7

Balarken... Cumhuriyetimizin amakta en zorland konulardan birisinin adn artk daha net koyabiliyoruz: Krt Meselesi. Bu sorunun zm doal olarak yasal dzenlemeler, yeni uygulamalar gerektiriyor. Ama hangi deiikliklere niin gerek olduunu tartrken ncelikle farkl yaanmlklar vicdanmzn szgecinden geirerek anlamlandrmann birbirimizi duyabilmek, ne yapmamz gerektiine karar vermek iin bir anahtar olduuna inanyoruz.

paylatmz birbirinden olduka farkl grlere sahip kiilere dncelerini sorduumuzda aldmz cevaplar ayn topraklarda saduyu, empati ve vicdann da inatla boy gsteriyor, sesini ykseltiyor olduuna dair inancmz perinledi. Krt sorununu ve daha nice badireleri aarak herkesin bann dik olduu, birbirinin nee ve tasasna duyarl olduu bir lke olmamzn en nemli ve en gl garantisi olduuna inandmz Anadolu Vicdan kitabmzn ad konusunda da bizim iin esin kayna oldu. Bu vicdann en berrak ifadesini bu almann sonunda greceiniz Necdet pekyz ve Cemal Uakn szlerinde buluyoruz.

Elinizdeki mtevaz almann amac bu konuyu dnrken hafzamzda yer etmi olay ve olgular bir kez daha dnmek ve kendi muhasebemize balamak olarak zetlenebilir. Bu sekiyi hazrlarken, farkl dnya grlerinden kiilerin dncelerine bavurduk ve bu konu konuulurken en ok gnderme yaplan ve hafzalarda yer etmi olanlarn semeye zen gsterdik.

Birbirimizi duyabilmek ve empati yapabilmek iin oluan abalara kk bir katkda bulunabilmek zere hazrlanm bu almay szlerini ve grlerini bizimle paylaarak zenginletiren yazarlarmz Sabih Ata, Ferda Balancar, Haydar Erglen, Bahar ahin Frat, Leyla peki, Necdet pekyz, Nurcan Kaya, Yaar Kemal, Bejan Matur, Orhan Mirolu, Fikri Salar, Cemal Uaka ve kitabmz grsel adan gl klabilmemiz iin arivlerini bize aan Attila Durak, ayan Demirel, Gne Karabuda, Hasan Saltk ve Yap Kredi Yaynlarna mteekkiriz.

Dnyada adaletten midini kesmi, birbirinin saduyusuna, vicdanna asgari gven duymayan bireylerden oluan toplumlar var. Bu topraklar da derin aclara, incinmi onurlara, rencide olmu adalet duygularna ve snm hayatlara ev sahiplii yapt. Ancak bu kitabn hazrlanmas srecinde fikrimizi
2

Hakan Altnay - Gke Tylolu - zlem Yalnkaya

3

Necip Fazln kaleminden Dersim 1938

Necip Fazl Ksakrek

Hozatn Dolantanr kynden Veli isminde bir gen, Elaz Muallim Mektebinde okuduktan sonra retmen olarak Trakyaya gnderilmi, orada evlenmi, 3 ocuk sahibi olmu ve tam da Dersim hareketi balamak zereyken, kars ve ocuklaryla, yaz tatilini geirmek zere kyne gelmitir. Gen muallimin ky, erkekli ve kadnl, ocuklu ve ihtiyarl doranrken, kendisi, kars ve ocuklar da ayn kibete mahkm edilmi ve cesetleri yaklmtr. Mazgirt Tersemek nahiyesinin halk doranmakta Merhamet sahiplerinden biri, birle on ya arasnda 20 kadar ocuu alp bir derenin iine saklanmtr. Vaziyet birden haber alnyor. ocuklarn ldrlmeleri emri veriliyor. Fakat bu emri yerine getirebilecek kimse zuhur edemiyor. En kat yrekliler bile, byle mdafaasz masumlara silah kullanamayacaklarn sylemeye mecbur kalyor. Tecrbe birka defa akamete uruyor ve hayli sknt mevzuu oluyor. Nihayet karanlk suratl bir adam bulunuyor ve bir dere iinde titree titree bekleyen 20 masumun ii bitiriliyor. Murat suyunun kandan kpkzl aktn grenler olmutur. Celal Bayarn Bavekil ve Mareal Fevzi akmakn Genelkurmay Bakan bulunduu 1938 ylnda cereyan eden Dersim facias, btnletirilmesini okuyucularmzn hayaline ve istikbldeki tarihinin kalemine braktmz birka teferruat izgisi halinde budur!
Son Devrin Din Mazlumlar, Byk Dou Yaynlar, 27. basm, 2009, sayfa 170-171
Hasan Saltk kiisel arivi

Hasan Saltk kiisel arivi

lk kez 1945te yaymland Trk muhafazakarlnn en nemli kalemlerinden, air Necip Fazl Ksakrekin ilk basks 1969 ylnda yaplan Son Devrin Din Mazlumlar adl kitabndan alntladmz yukardaki blm, ilk kez Necip Fazln yayn ynetmeni olduu Byk Dou dergisinde 1945 ylnda yaymlanmtr.

Dersimde neler oldu? Blgeye dair izlenim ve nerilerini 1935te hazrlad ark Raporunda belirtmi olan Babakan smet nn 18 Haziran 1937de Genelkurmay Bakan Fevzi akmakn da katld Bakanlar Kurulu toplantsnda Dersim iin Islahat Programn aklad. Programa gre, Dersime yol, kpr, okul, kla yaplacak, askerlik ve vergi ileri dzene konulacak, aalk, derebeylik, eyhlik kknden kaldrlacak, zorbalarn mallar devlete geecek, halka toprak, ziraat aletleri ve tohumluk verilecekti. Bu Islahat Programnn hayata geirilmesi amacyla Dersimde ilki smet nnnn babakanl dneminde 1937de, ikincisi ise Celal Bayarn babakanl dneminde 1938de olmak zere iki askeri harekat dzenlendi. Bu iki askeri harekat sonucunda 50 bine yakn sivilin ld tahmin ediliyor.

Yirminci yzyln ortasnda ta devri

Yaar Kemal

Bir gn, Vann Sor kyne gidiyordum. Sor, krmz demektir. Sor ky Esruk dann kayalklar dibindedir. Dan dibi dzlktr. Bu dzle, kck bir ova da desek olur. Ovadaki talar insan boyudur. Yani aha kalkm binlerce ta... Ta orman. Gittim, gittim, ne ky var, ne bir ey. Epey arandktan sonradr ki gzme gbre ynlar iliti. Bu usuz bucaksz kayalkta gbre yn pek mhim bir alamettir. Yeillik nasl suya iaretse gbre yn da kye delalet eder. Vara vara vardm ki gbrelie, her birinin arkasnda kuyu gibi topraa alan kaplaryla kyn evleri var. Kuyudan sa ba darmadank, tarih kitaplarndaki maara insanlar resimlerinin tpks insanlar kyorlard. Hayretten donakalmtm bu durum karsnda. Yirminci yzyln ortasnda ta devri... imden, kendi kendime u Sor ky olsa olsa douda bir iki tanedir. Bylesi de her yerde bulunur demitim. Ama sonralar Erzurumdan Arsna, Bitlisinden Siirtine, Muuna kadar btn douyu grdm. Oradakilerin ou da aa yukar Sor ky gibiydi. Bu kylerden birka tanesini olduu gibi yazdm. Byle eyler de olur mu? diyenlerin haddi hesab yoktu. nanmyorlard. Bu yazm ite onlara ithaf ediyorum. Son dou seferimde Anduk dandan ancak gnde ovaya inebildim. Ve gece kylerde kaldm. iltelerin iine pamuk yerine ot, yaprak basmlard. ilteler sabun yz grmemiti. Btn bu kyllerin hepsi dar yahut arpa ekmei yiyorlard. Arpa ekmei yiyenler hali vakti yerinde olanlard. Fakirlerin cmlesi cindarya mum olmutu. lerinde buday

29 Austos 1953 tarihli Cumhuriyet Gazetesi

ekmei hi yememi ok kimse vardr. Ky deyince sakn bunlar toplu bir ev kmesi sanmayn! Her tepenin stnde bir ev... Bir kyn hududu kilometrelerce tutuyor. Kn kimsenin kimseden haberi olmuyor. Kydeki kadnlarn tmnn aya yaln. Neden erkekler deil de kadnlar hep yaln? Anlayamadm bunu.
Yanan Ormanlarda Elli Gn, YKY Yaynlar, 4. Bask, ubat 2010, sayfa 49-50.

Hakikati anlamak iin Yaar Kemali okumal... Yaar Kemalin yukarda bir blmn alntladmz, Austos 1953te Cumhuriyet gazetesinde Doudan Rportajlar balyla yaymlanan yaz dizisi, o gnlerde kamuoyunda byk yank uyandrmt. Dnemin nde gelen gazeteci ve yazarlarndan Hseyin Cahit Yalndan alntladmz aadaki blm ise Douda yaanan sefalet ve maduriyet halinin kamuoyunda yaratt infiali arpc bir dille anlatyor. Trk umumi efkarndan ve memleketten neler saklandn grmek, hakikatin ne olduunu anlamak iin Yaar Kemalin sade bir kalemle, yalnz realiteyi ifade azmiyle yazdklarn okumal. Ortaya konan bu mthi hakikatler karsnda ne syleyeceimi ardm. imden taanlar, kalemime gelenleri yazmamak iin kendimi zorlayarak susuyorum ve ahsen hi tanmadm bu cesur ve drst kalem arkadam alnndan pmekle iktifa ediyorum. Hseyin Cahit Yaln, Ulus, 6 Eyll, 1953

51 yl sonra...
Al Gzm Seyreyle Gne Karabudann Yaar Kemal Fotoraflar: 1956-2010 YKY, Eyll 2010

Birlemi Milletler Kalknma Programnn (UNDP) 2004 ylnda aklad nsani Gelimilik Endeksi deerlerine gre rnak, Ar, Mu, Bitlis ve Bingln insani gelimilik dzeyi, insani gelimilik endeksinde en alt sralarda yer alan Hindistann gerisinde kalyor.

10

11

ocuklara banyo yaptrn!

Orhan Mirolu

Sen evladm, ya sen nerelisin? rnak komutanm, diyorum ve gl bir tekmil veriyorum. Yzba, tekmilimi beeniyor: Aferin evladm, diyor ve ekliyor: ocuklara banyo yaptrn! Banyonun ne anlama geldiini biliyorum. Kurdolu gzalt klasnda kaldm o birka gn iinde, tahliye olup cezaevinden gelenler, banyoyu anlatp durmulard. Birinci katn ilk hcresinde yaplyordu banyo. Hcre, iine yatarak uzanldnda, insann gvdesini kapatacak kadar lam sularyla doldurulmutu; iinde bazen yzbann zel muameleye tabi tuttuu kimseler srekli kalyor, ama genellikle sadece bu ie yaryordu. nsann genzini yakan kokular yaylyordu bu hcreden ve bulank sularn stnde pislik paralar yzyordu. nce soyunmu olanlardan baladlar. Tam olarak soyunmam olanlar da soydular. Birka dakika iinde giyinik kimse kalmamt. Suya yatrmadan nce tutuklular domaltyor, sal sollu duran iki gardiyan, ellerindeki kalas ve coplarla kalalarna vuruyorlard. Acdan dayanamayanlar kamaya balyor, rlplak tutuklular nde, gardiyanlar peinde duvardan duvara amansz bir kovalamaca balyordu. Alayanlar, yalvaranlar, imdat isteyenler, feryat edenleri vard. Bir yarar olmuyordu tabii hibir eyin. Bu bir hogeldin treniydi ve trenin nceden belirlenmi ve defalarca uygulanm kurallar neyse, onlar yaplyordu. Kovalayarak yakaladklar tutuklulara kar daha acmaszdlar. Bu tutuklular direniyor, suyun iine yatmadan, ayaklarn uzatp ii atlatmaya
13

Orhan Mirolu kiisel arivi

12

alyorlard. Baarsz kalyorlard doal olarak. Srtlarna kalasla vuruluyordu ve onlar da kafalar dahil, bulank suyun iinde bir anda grnmez oluyorlard.
Djwar, Everest Yaynlar, 2010, sayfa 87-88.

Bilindii kadaryla 3 ylda 33 kii ld Diyarbakr 5 nolu Askeri Cezaevinde 1981-83 arasnda 33 kii ikence, lm orucu, kendini yakma ve kendini asma yntemleriyle ld. 128 kii salksz yaam koullar nedeniyle vereme yakaland. 12 kii ise ikence sonucu sakat kald. nsan haklar rgtleri ve aratrmaclar, ayn dnemde bu resmi verilerin dnda yaanan pek ok ikence sonucu lm ve sakatlanma vakas olduunu ancak 12 Eyll darbe ynetimi tarafndan bu olaylarn gizlendiini iddia ediyor.

1 ve 2 Austos 1983 tarihli Tercman Gazeteleri

14

15

Annenizle yasakl bir dil konuuyorsunuz

Bejan Matur

olmak istiyordum. Asker olmak g demekti. Ama hi ansm olmad. Asker kye geldiinde kral gibi karlanyordu. Bizim kye belediye bakan, bir milletvekili gelmiyordu. Asker ve veteriner gelirdi. Hayvanlar bile daha deerliydi insandan.
Dan Ardna Bakmak, Zaman, 13.03.2008

Ferhat, 1965 Adyaman doumlu. Alev. Bir yaz gecesi kynde duyduu bir iwan arks kalbine bir ate drm, 88de niversiteyi brakp daa km. Katldm gn leceimi biliyordum diyor, kendisini daa gtren sreci, duygular anlatrken. ocukluu geliyor aklna vey annem ok yalyd. Hep Krte at yakard. Bir olunu kaybetmiti. Beni barna basar Krte alard. Anne ile zdeleen Krtl, uzun yaz gecelerinde kaak dinledikleri Erivan radyosundan hayal meyal hatrlad Molla Mustafa Barzani hikyeleri tamamlyor. Annesinin bir gn onu grmek iin okula geliini ii ezilerek anlatyor: amurlu olduu iin ayakkablarn karp girmiti snfa. Herkes gld anneme. ok utandm. Oysa herkesin annesi aynyd. Bir ocuk olarak annesinden utand o yllarn izini belli ki hi atamam zerinden. Yllar sonra niversite yurdundan aylardr haber almad annesiyle konumak zere telefon srasna yazlm. Annesi kyde telefondan Ferhatla konuurken balanty kuran kadn Yasakl bir dil konuuyorsunuz. Devam ederseniz keserim demi. Ferhat, O an bilemedim ama dnnce, evet dedim yasak dil Krteydi! Kadn tekrar kabini at ve Siz yasak bir dil konuuyorsunuz, keseceim. dedi. Gzlerim doldu. Anneme anlatmaya alrken telefon kapand. Alyordum. yle bir zoruma gitti, yle iim ezildi ki. niversite yllarnda yaad bu atmalar ve boluk duygusu fkesini daha da grnr klm. O boluu doldurmay vaat eden bir ideoloji, insan Daa kaym kahraman olaym noktasna getirir diyor. Ve ironik slubuyla bir ocukluk hayali anlatyor: Harp okuluna girmek, astsubay
16

nsanlara bir gerek, gerek olarak anlatldnda... air, yazar Bejan Maturun Mart 2008de Zaman gazetesinde yaymlanan Dan Ardna Bakmak adl yaz dizisinden alntladmz gerek hikaye kamuoyunda ok olumlu tepkiler almt. Matur o gnlerde bu yaz dizisiyle ilgili kendisine ulaan okur tepkileriyle ilgili yle diyordu: nsanlara bir gerek, gerek olarak anlatldnda o herkese ulayor. Yaz dizisinin meselenin muhataplar tarafndan ayn biimde karlanmas bizleri buna ikna etti. Karamsarla yer yoktu. Bu topraklarn hamurunda zeri rtlm bir insan var. Ona gvenmek zorundayz. Krtlerin hayatna ilk kez 24 Eyll 1925 tarihli ark Islahat Plan erevesinde fiilen giren Krte konuma yasa, 12 Eyll ynetimi tarafndan 1983te kartlan 2932 sayl Trkeden Baka Dillerde Yaplacak Yaynlar Hakknda Kanun ile resmiyet kazand. Yasann 3. Maddesi Trke dndaki dillerin anadil olarak kullanlmasna ve yaylmasna ynelik her trl faliyette bulunulmasn yasaklyordu. 1991e kadar 8 yl yrrlkte kalan yasa 1991de dnemin babakan Turgut zal bakanlnda yaplan Bakanlar Kurulu toplants ile yrrlkten kalkt.

17

Geriye kalan!
Fikri Salar

Trkiyede demokrat olmak zor. Trkiyede solcu olmak da zor. Trkiyede Krt olmak daha da zor!.. Hele demokrat, solcu ve Krt olmak hepsinden zor!.. Aslnda Trkiyede iki eyin kymeti yok nsan ve zaman!.. O nedenle temel hak olan yaam hakk, pek deer tamyor Derin devlet istedii yurtta ldrme karar verebiliyor! Hatta karar emniyet glerine infaz da ettirebiliyor oka da banda, kyde, mezrada ya da sokakta, taksi iinde l bulunan insanlar ya orackta alan ukura gmlyor veya kuyulara atlyor.. ya da kylerin veya kentlerin kimsesizler mezarna defnediliyor!.. Eskiden televizyonlarda yan yana ayaklarndan ekilerek srklenmi grntler ibret olsun diye halka gsterilirdi!.. aki derlerdi bu genlere Sonra terrist dediler.. Dadaki kirli savata askerler de ldler!.. nceleri Trkiyenin bat blgelerinden gelen gencecik bu askerler, bilmedikleri bir nedenle ve de ellerindeki devlet mal silahla Krt genlerinin zerine yrdler!.. Top, makineli, cemse, reo

17 ubat 1994 tarihli Milliyet Gazetesinden

18

19

iddet iddeti getirdi.. Hedef kayboldu! Hrs, hn ve kin ayrla neden oldu!... Trk Krte, Krt Trke dman edildi. Oysa amalar vard!.. Hani, dostluu birlikte yaamak istemilerdi. Hak, zgrlklere kavumay beklemilerdi.. Eit insan, mutlu yurtta demilerdi Refahn hkim olduu lke de yaamay arzu etmilerdi! Her len gen, bin yllk kardelikten de, bir eyler eksiltti. Ailesi bar istedi ama o blgede barnamad!.. Kyn boaltt. Doduu yerleri brakt!.. Mardinden Mersine Ya da Bitlisten Bursaya g etti Yine de bu lkenin tamam bizim dedi!.. Yurtseverlik buydu!.. Ayrlmak; dlanmak, Blnmek; tekilemek demekti!.. Onlar yabanclamak deil kucaklamak istiyorlard!.. Krtn trks, yemei ve dostluu, Trkn folkloru ve sevgisi ile birlemeden zenginleemiyordu!.. Topran kokusu, suyun sesi, gemiin kltr yceltiyordu beraberliklerini!.. Bin yldr kardetiler, e, sevgili aile olmulard! Ama bir trl bymyordu akrabalklar! Sanki kara kedi girmiti aralarna.. Kedi derin devletti. Hak, zgrlk ve eitlie engel olan devletin politikasyd..
20

Krt, alevi, demokrat Darbe gerekesi yapld.. Darbe kimlikleri ezdi! O derin ilikili devlet, Farkl Dili, dini, mezhebi Hele hele rk, kkeni hi kabul etmedi! Krt de, Alevi de, Solcu da, Demokrat da Mutlak iktidarlarnda yok sayld!.. Dlanan ounluun sesi olanlar, faili mehul cinayetlerin zerine gidenler, yolsuzlua geit vermeyenler, mazlumun yannda duranlar, marurun karsna kanlar, tek tek yok edildiler! Cizrenin Yeilyurt kynde insanlara dk yedirdiler!.. Oraya ilk giden kii olarak o kyllerle konutuumda muhtar Memonun gzlerini unutamam! Nusaybin Kutlubey Ky Dohmuk Mezrasnda yakalanp karakolda dvlerek ldrlen brahim Polat olayna ulatmda grtm ei ne Polatn ektii aclar tarif etmek mmkn m?... Yllar sonra ayn etkiyi yaarm her vahettin arkasndan!.. Bunlar hak ettik mi? nsan olmak zor!.. nsan koruyan, etrafn kollayan, hakszl sorgulayan, vahetten hesap soran, zalime kar kan olmak zor!.... Duygu, yrek ve akl!.. Bir de iki damla gzya! Galiba insan olmandan geriye kalan bu!..
21

22

23

Korkular, Cinler, Ryalar ya da Zorunlu G ve Cevapsz Sorular

Bahar ahin Frat

Cevapsz sorulara ve sitemlere dedenin de ekleyecekleri vardr: Biz keyfimizden gelmedik ki buraya. Hizbullahtan, devletten, koruculardan katk geldik! Dnecek yerimiz mi kald? Dndmzde her ey yerinde olacak m? Tarlam, bam, bahem, mezarlklarm? Ryamza az m girdi kylerimiz? Keke kylerimiz ryalarmza girdii zaman dnebilseydik. Ama artk ryalarmzda da gremiyoruz kylerimizi, nasl dnelim? O eikten ieri girip, misafir olduunuz ailenin tarihine yaplan yolculua katldktan sonra, anlatlanlar artk sizin de tarihiniz, sorular artk sizin de sorularnz olur, korkular ve cinler sizin de ryalarnza girer

Zorunlu g evlerinde sohbet Ho geldiniz, sefa geldiniz, bamzn zerinde yeriniz varla balar, ama acm tazelediniz, yaralarm detinizle biter. Tazelenen aclar, deilen yaralar hem istense de geri dnlecek bir slann yokluuna dairdir, hem de can havliyle snlan, snt gibi yaanlan, onurlu ve huzurlu bir yaam mmkn klmayan gurbetin arlna. Byk kentlerin dknt, harabe mahallelerindeki tek gz evlerde yoksulluu, yabancl ve kkszl paylaarak bir arada yaayan neslin slaya dair ortak hafzasn oluturan bilgi, korkudur: Benim geride braktklarm, korkularm. nsan hi korkularna geri dner mi? diye sorarken evin babas, evin annesi anlatr bir gece sabaha kar evlerin boaltlp, kyn atee veriliini; yanan hayvanlarn sesinin ocuk lklarna karmasn; erkeklerin hakarete, kadnlarn tacize urayn; helikopterlerden alan atele lenlerin kepelerle toplu mezarlara gmln Yaadklarn unutmasnlar diye ad Hicret konulan evin kz byrken Mardin ok uzak m baba? Orada kymz var m? Gidecek miyiz? diye sorduunda, baba kzn bir masal anlatr gibi cevaplar: Kzm, kyde cinler var, kyde evler bo kalm, iinde cinler yayor. Onun iin gidemeyiz. Ama babann sorduu soruyu cevaplamak o kadar da kolay deildir: Kzm byle inandrdm, kendimi nasl inandraym? O cinler benim iimde yayor. Kendi iimdeki cinleri nasl karaym?

s.22-23 fotoraf: Attila Durak

Bir milyon 200 bin kii yerinden oldu ileri Bakan Beir Atalayn TBMMdeki bir soru nergesine verdii yanta gre Mays 2008 itibariyle OHAL kapsamnda olan illerde 62 bin 448 hane boaltld ve 386 bin 360 kii yaad yerden ayrlmak zorunda kald. Bu resmi veriye karn sivil toplum rgtleri ve niversiteler durumun ok daha vahim boyutlarda olduunu iddia ediyor. Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstitsnn 6 Aralk 2006 tarihli Trkiyede G ve Yerinden Olmu Nfus Aratrmasna gre 1985-2005 dneminde OHAL kapsamnda olan 14 ilde tahminen 950 bin ile 1 milyon 200 bin arasnda kii yaad yeri terk etmek zorunda kald.

24

25

Mavi stne Siyah

Haydar Erglen

Cumartesi mavidir, alaklk siyah. Mart mavidir, ehir mavidir, tezgahtar kzlar mavidir, mitleri, dleri mavidir. Szleri biraz yorgundur, ama mavidir, bedenleri arsa da mavidir. Cumartesi gecesi atei bir deyimdir, bir filmin addr. Onlar yaayabilselerdi cumartesi geceleri de mavi olacakt. Bir cumartesiyi daha zleyecekler, akam iple ekeceklerdi. Bir gnn sonunda arzu bir kez daha mavi olacakt. Halk mavidir, dmanlk siyah. Halkn mavi bir yoksulluu vardr. yimser bir yoksulluk. Enflasyondan, geim zorluundan, isizlikten, salk kurulularnn yetersizliinden, trafikten ikayet eder ama yine de onlarla yaayp gider. Hep dzeleceini mit eder, nk halkn mavi bir gnl vardr. Halk gnlnden yakmasalard eer, o iyimserliiyle yine bir teselli bulur, yaayp giderdi. Halkn evine ate, gzne ya dt, hem de kanc kez. imdi fke siyah bir gzya olarak birikiyor halkn gznde, imdi mavinin stne acnn siyah duman toplanyor. Hayat mavidir, korku siyah. Korku bir karanlk rejimidir, halk sindirerek terbiye etmeye, bask altnda tutmaya yneliktir. Solingende gurbetileri, terhis yolundaki 33 askeri, dalardaki genleri, Sivasta airleri, sanatlar, 37 insan, Babalarda kylleri, Mavi arda 13 can yakan bu korkudur, ii de karanlktr, yolu da, sonu da. Hangi dinden, hangi inantan, hangi dnceden yana olursanz olun, cinayete kar, kyma kar ayn tarafta olmak gerekir, insanln yannda olmak gerekir.

fotoraflar: Sabah Gazetesi arivi

26

27

iir mavidir, haberler siyah. Hayaller mavidir, gerekler siyah. Siyah uykulardan, ne zaman uyanacaz, lekesiz, korkusuz, klsz, dumansz mavi bir sabah ok mu uzak? Siz maviyi yaktnz, halkn glmsemesini yaktnz, tpk ormanlar, kyleri, otelleri, tututurup yaktnz gibi, imdi de hayat tututurup iiri yaktnz, oysa insan iirdir, aktr, kutsaldr. Yaz mavidir, sessizlik siyah. Artk kimsenin susmaya hakk yok! Ya nereden ve kimden gelirse gelsin, cinayete hep birlikte kar kacaz, ya bu atein iinde korkuyla yaayp acyla kavrulacaz. imdi kar koymak mavidir, susmak siyah. Yank bir vicdanla yaamaya raz deilsek, cierlerimizde hala bir nefes, dilimizde bir sz kaldysa, mavi stne siyah dmesin diye, yeni yangnlar kmasn, halkn gnl kl olmasn diye, ok sylemek gerekir. nk arlar mavidir, halk mavidir, hayat mavidir. Mavinin yannda siyahn hkm nedir ki?

Mavi ar yangnnda 13 kii ld stanbul Gztepede 13 Mart 1999da alt katl, Mavi ar giyim maazasna Abdullah calann Trkiyeye getirilmesini protesto eden PKK sempatizan bir grup tarafndan atlan molotof kokteylinin neden olduu yangnda 13 kii ld, be kii yaraland. stanbul 11. Ar Ceza Mahkemesinde 7 Mays 2007te karara balanan davada Mavi arya attklar molotof kokteyliyle yangn karan ve 13 kiinin lmne neden olmaktan yarglanan drt sanktan arlatrlm mebbet, biri de mebbet hapis cezasna arptrld. Yargtay 9. Ceza Dairesi, 29 Mays 2009da verilen mahkumiyet kararlarn onad.

15 Temmuz 1999 tarihli Milliyet Gazetesinden s.30-31 fotoraf: Attila Durak

28

29

30

31

lm Bulumalar
Sabih Ata

Daha ok babama ikence yapmlar. Bana tekme tokat vurdular. Souktu, yiyecek azd. Neyse bizi braktlar. Babam incinmi yoksa o da gelirdi. lginiz iin teekkr ederim szlerinden ok samimiyetinin, yznde oluturduu berraklk, sevecenlik beni ve Sedat etkilemiti. On sekiz ya, terbiyesi, saygs kiiliinde dengeliydi. Okulda baarl olduunu bildiim iin niversiteye hazrlanmasn, okumas gerektiini, kendisine yakacan konutuk. Krt genlerinin niversite renimini nemsemeleri gerektii konusundaki uzlamayla mutlu olmutuk. Umutlarn gelecee doru satn hissettiren gllerle ayrld. Antalyann Serik ilesine almaya gitmiti i sezonunda. Beraber gittii demirci ustas ok dikkatli alt. stekle demirleri bkp balad. Dershane iin para biriktireceini syledi. Her gece, yannda getirdii niversiteye hazrlk kitaplarn alt diye anlatmt. Batmana dndkten bir mddet sonra, babas ile birlikte yeniden gzaltna almlard. Sedat ile birlikte avukatlk snrlarn aarak, durumunu nbeti emniyet grevlilerine, nbeti savcya ilettik. Yeterli delil olmadndan bir hafta kadar sonra brakld. Avukatlk brosunda olanlar anlatrken, samimiyetinde deiiklik yoktu, yzndeki kin ve nefreti saklayamyordu lginiz iin teekkr ederim. Ama bana anlatabileceiniz tek gerek yok. Size inanmyorum. Sizin anlattklarnz hep yalan. Gzmn nnde gnlerce babama ikence yaptlar.
33

fotoraf: Attila Durak

32

Gzmn nnde babama............. Kafasn dimdik tutmu, gzleriyle gelecein derinliine dalmt. Eer bu onlara kalrsa, onlar benim...... sertlemi yzdeki yanaklarndan damlalar ardada inmesine ramen gzleri kurumuyordu. Aradan bir ay kadar bir zaman gemiti ki, Sason Kozluk arasndaki dalarda kan atmada silahlardan kan mermiler karlat, kart, bulutu, can ald....... nsanlar lmt. lenler arasnda Metin de vard. Daa kmaya, gerillaya katlmaya karar vermiti. Henz katlm ve eline silah daha almamt. Cenazesine Sedat ile katldk. Boazmz dmlemiti, doyasya, hkra hkra alamak istiyorduk. Sedat ok iyi bir hukukuydu. Zekasn, bilgisini, emeini halkna harcamakta son derece cmertti. Emein, bilginin, para puldaki hesabn bilmezdi. Korku sis gibi kerken stmze, cesaret yaratmakta hnerliydi. Haktan ve hakl insandan yanayd. Haksza diklenmek istese de szckleri, davranlar naifti. Bu yzden sofimizdi. Bir yaz scanda broma geldiinde byklarnn altndaki glmseme, elini tuttuumda elli derece scaktaki buz teni beni rkmt. Tokalarken Hayrdr sofi dedim. Sol elindeki zarf uzatt. Beyaz kada, gerillaya ait, kesik kol, bacak, kafa yaptrlm, altna da sonun byle olacak onun da altna TT yazlmt. Aradan yllar geti.

Gne nlarnn kaynad bir temmuz gndzn, glge serinliine girdii Raman Dann eteklerinde can arkadalaryla dald sohbette akam etmiti. Karanlk gr iyice kapatyor iken, kar da eteindeki yangnn atei, doann imdat l gibiydi. ortak ana babadan, biri ortak kaderden drt karde, yardm iin Sedatn arabasna binip giderlerken, toprak yolda hzla dnen araba tekerlekleri o kalle, o alak maynla buluurken, dnyann dengesi, daha bozulur oldu, yuvarlak kre yumuldu. Szckler, uutu, karlat, kart, gz paralar, ten, trnak paralar, kafatas, kemik paralaryla bulutu, gzel yaamlar, lmle kesiti: Hak, onur, zgrlk, bar, kardelik demokrasi, insan, Sedat, insan, Salih, insan Sadi, insan, Sdk... lm, Milyonlarca buruk yrek, Yine, Yine lmle bulutu.

34

35

O bombay koyanlar imdi mutlu mudur?

Ferda Balancar

Mizgin Demir, 1991de Dnya Bar Gn olarak kutlanan 1 Eyllde ailesinin ikinci ocuu olarak dnyaya geldi. Ailesi ona Krtede mjde anlamna gelen Mizgin adn verdi. Mizgin henz 9 yanda iken lsemiyle tant. Babas isizdi, annesi ise ev kadn. Mizginin tedavisini LSEV stlendi. 3 yl sren tedavi dneminde ar kemoterapinin etkilerine ramen hayata tutunmay baard. 2003te doktorlar Mizgine Kanseri yendin mjdesini verdi. Tedavi sonucu dklen salar da yeniden kmaya balamt. Ne var ki kanseri yenen Mizgin, 12 Eyll 2006da Diyarbakr Balarda Kouyolu Parkna konulan bir bombann patlamasyla yaamn yitirdi. Ayn patlamada Mizginin annesi, teyzesi ve kardei de hayata veda ettiler. Mizgin`in en kk kardei 6 yandaki Bar ise bacan yitirdi. Patlama srasnda Ankarada olan baba Mehmet Demirin cebinde kars ve drt ocuunu kaybettiini rendiinde Diyarbakra dnecek paras yoktu. Akrabadan toplanan parayla Diyarbakra geldiinde ocuklarnn cenazesi oktan kalkmt bile. Baba Demir, patlamadan sa kurtulan Bara kotu hemen. Onun da yzde 70 sakat kaldn rendi. Lsemiyi yenen Mizgin patlamaya yenilmiti, Bar ise sakatlanmt. Mizginin iyilemesinde barol oynayan LSEVin Ynetim Kurulu patlamadan sonra yapt aklamada yle diyordu: Anne ve babasnn bir tanesi, miniminnack bir ocuk dnyaya gelir. Hibir gnah yokken evresindeki kanser yapan etkenler sebebiyle lsemi hastas olur. Doktorlar onu tedavi eder. Tam lmek zereyken yaama balanr. Okuluna giderken, oyunlar oynarken bu hayattan koparlr. O bombay koyanlar imdi mutlu mudur?
36

fotoraflar: Sabah Gazetesi arivi

Failler yakaland ama Diyarbakrn Balar ilesindeki Kouyolu Parknda 12 Eyll 2006da yaanan korkun patlama sonucu 7si ocuk 10 kii hayatn kaybetti. Saldry gerekletiren 3 kii olaydan ksa sre sonra yakaland. Eylemi Trk ntikam Tugay stlendi. Faillerin yakalanmasna ve olayn zerinden 5 yl gemesine ramen dava halen sonulanmad.

37

Bulumalarn anadilinde...
Leyla peki

70li yllarn ilk yars olmal. Bir yaz gnyd. Mecidiyekyde yeillikler, serin glgelikler vard halen. Tek tk arabalar hatrlyorum. Bir de otobs dura. nnde bilmediim bir dilde iki olan baryordu. Sekiz dokuz yalarnda vardlar. Benden birka ya byk. Avularn am, para istiyor gibiydiler. Biz duraktaydk ve yanmzda, otobs bekleyen aabeylerden biri Trke konuun diye barmt. Sonra da durakta dier bekleenlerle birlikte onlar ayplamlar, Krt bunlar Krt diyerek onlar neredeyse azarlamlard. Krtenin bundan krk yl sonra dahi hukuk tabirinde bilinmeyen dil olarak gemeye devam edeceini elbette bilemezdim. Yine o yllarda, ayn mahalledeki ilkokuluma yryerek giderken nnden getiim kar apartman kapsnda bir adam dikilirdi. Ypranm siyah ceketli, buruuk pantolonlu, kafasnda siyah kasketiyle... Bizim mahallede yaayan Karadenizlilere, Balkan gmenlerine veya aznlklara pek benzemiyordu. Krt Kemal derlerdi ona. Sabahlar kapda durur, etraftakilerin ihtiyacna gre ne i olsa yapard. Cam sildiini, bakkala gidip te beri tadn, apartman girilerini sildiini filan hatrlarm. Bazen dairelerin kapsn alard. Ona yiyecek, giyecek verirlerdi. ocuk aklmla Krt kelimesi bende garip, tuhaf gibi anlamlara gelmeye balamt. Kendi dedemin de Krt olduunu, ocukken Einde onun da lakabnn Krt Kemal olduunu renmeme uzun yllar vard. Ta 2009 Trkiyesindeki alm gnlerini beklemem gerekecekti bunun iin.

fotoraf: Attila Durak

38

39

lkokuldan sonra girdiim Fransz lisesinde Trklerle Ermeniler, Yahudiler ve Rumlar bir aradayd. Ailesi Adanal, Diyarbakrl, Antepli olan birka arkadamz daha vard. Ara sra Krt olduklarn iitirdik. Ama hepimiz Trk idik. Trkm doruyum alkanm en gr sesimizle tekrar ederdik sabahlar. Yine ok uzun yllar sonra, 2000lerde... Antepte, Diyarbakrda, Batmanda karlaacam ocuklarn sze kesin bir dille Biz T.C. vatandayz abla diye balayacaklar gibi. Tedirginlik dolu bir tedbircilikle! Daha sonraki yllarda yine Krt Nevzat lakapl bir arkadamz oldu. Neden Krt kelimesiyle birikte anlrd baz kiiler? Hepsi ayn aileden miydi, hi kimse sormaz, sorgulamazd. Bir insan kkeniyle armak ayrmclk olmaz myd hem? Nevzat ise isminin nndeki bu lakaptan rahatszlk duymazd, herkes tarafndan byle arlmaktan honut gibiydi. Boazii niversitesine baladm yl, Krt kelimesinin yannda PKK adnn da sylenmeye baladn duydum. lk kanl eylemini gerekletirmiti rgt. Yl 1984. Birileri, Krt olduklarn, ezildiklerini, madur olduklarn anlatmann son are- iddet dolu yolunu bulmulard... iddete bavurmayanlar ise demek ki kkenleriyle tannmaktan honuttular. Bundan sadece iki yl nce, 27 Ekim 1982de, 80 darbesinin mimar Kenan Evren hazrlanmakta olan yeni anayasa iin halk ikna turnesinde Diyarbakrdayd: Devlet bu gibi anaristlerin ve terristlerin hakkndan gelecektir demitim ve geldi. Ama yine demitim ki yeter ki sizler yardmc olunuz. Gryorsunuz, millete el ele verince btn glkleri yenmek nasl mmkn oluyormu... Byle diyordu. Ama ayn gnlerde PKKnn doum yeri olarak anlacak Diyarbakr Cezaevinde yzlerce insana yaplan ikenceler srmekteydi... Benzer ortam olgunlatrma operasyonlar bizzat devlet iindeki illegal
40

birimler tarafndan kesintisiz bir biimde tm 90lar ve 2000ler boyunca da devam edecekti. in ciddiyetini sosyoloji blmnden mezun olana dek kavramadm. Ne ben ne de yatlarm. ok uzun yllar sonra, Trklerle Krtlerin katld birka gnlk bir konferansta, benim dnemimde memleketin batsnda renci olan dier kiilerden de benzer eyleri duyacaktm: Krt kelimesi silinmiti toplumsal hafzamzdan. Devletin resmi ideolojisinin dayatmasyla hepimizde u nkabul oktan olumutu. Hepimiz ancak Trk sayldmzda eit vatanda olabiliyorduk! Trklk kavram tam da bu yzden Kemalizm tarafndan politize ediliyordu durmadan. Derin devlet eliyle yaplan tm adaletsizliklerin resmi adresi olarak durmadan arkasna snld Trkln. Ve vatandalarn bizzat sua azmettiren nfuzlu kiiler tarafndan siyasi bir malzeme olarak kullanld yllar boyunca. rnekler o kadar ok ki. Yahudileri Trakyadan yollamak iin onlar hedef gsterirken, Trke konumadklarnn alt izilmiti. Ermeni, Rum, Yahudi tm gayrmslim aznlklarn mallarn 6-7 Eyllde yamalayanlar provoke edenler de bir eit operasyon yrten resmi yetkililerdi. Trk olmayanlarn dkkannn nceden belirlenmesinde rol oynamlard. Gkeadada uygulanan eritme planyla aday Rumlardan temizleyen grevliler oraya Trk nfusu getirtmi, kimi mahkumlar serbest brakarak Rum halkna kar su ilemelerine gz yummulard. Hrant Dinki taeronlarna katlettiren, Trklk adna genlere lme ve ldrme yemini ettirenler de Trkl kendilerine klf yapmlard. Ordudan irticac diye atlan inanllar da, niversitelerden barts nedeniyle mahrum braklanlar da adaletsizlie uruyorlard. Ama yaplanlar merulatrmak iin Atatrk ilke ve inklaplar gibi mutlaklatrlm ideolojilerin ardna gizleniliyordu. Rahip kestiren, gazeteci vurduran kiiler hep Trkln
41

Devlet Gneydouda bir sava olduunu kabul etmedii iin- sakatlanan askerlere harp mall deil, vazife mall denmesi bouna deildi. Askerlere yaktrlan kylerin kaytlara snak olarak gemesi de bouna deildi. Ne sava vard! Ne faili mehuller, ne kayplar! Hatta ne de su! Sulular yarglanmad srece, bazen tm bir halk, bazen tm bir kurum ya da kurumlar sulu telakki edilebiliyordu. Krt almnn ilk gnlerinde memleketin batsndaki mahallelerde, mesela stanbulun gbeindeki bir semtte Krt kapc istemem szn hi yksnmeden duymaya balamtm. Ev sahipleri Krtlere ev kiralamamak iin olmadk gerekeler ileri sryorlard: Nedir bu alm samalklar, eskiden byle laflar yoktu, hepimiz kardetik. Byle diyorlard. Ama unutuyorlard; Krt kelimesi olmad srece kardetik! u szleri de daha sk duymaya balayacaktm: Krtler hep byledir. Kaba ve ilkel. Airet kltr bu. Dedem de oralara gittiinde anlatrd, her eyi devletten bekle, sonra da habire isyan et. Toplumlardaki her trl deiimi, dnm imha eden bu talam sylem, devletin makbul vatandandan yllarca bekledii yaklamd. Bu algda srar edersek, daha uzun yllar Krtlerin maduriyetini merulatrmamz iten bile deildi. ardna snarak adna yaptlar kanl eylemlerini. Hibir zaman da hakkyla yarglanmadlar. 2009 ylnda, yani benim mezuniyetimden tam 20 koca yl sonra... niversiteden yeni mezun olan zmirli bir renciyi stanbulda arlyordum. Beyoluna gitmek istedi. Galatasaray Lisesi nnden geerken ona bak burada da kayp anneleri her cumartesi toplanrlar, ellerinde fotoraflarla demitim. Bana yle dedi: Ne demek kayp anneleri? Uyduruyorlar m? Bu zamanda bu teknolojiyle nasl kaybolmu ki insanlar!
fotoraf: Attila Durak

Sahil eridinde yaayanlar Krt gmenlere kar aleni olarak tavr almaya balamlard. Memleketin birok yerinde emniyet yetkilileri Krt blgelerine ait plakal arabalar durduruyordu sorumsuzca. niversitelere yerletirilen provokatrler belli dnemlerde tetie basp Trk Krt atmas kartmay baaryordu. Yeni tr bir ayrmclkt bu. Krtlerin ad konduktan ve byle bir sorunun varl kabul edildikten sonra bagstermi, toplumsal zihinaltmz esir almay hedeflemiti.

42

43

90l yllar boyunca ise sava baronlar kameralarn saysndaki arta ramen, haber eitliliine engel olmulard. Savatan nemalanan kitle ve kurumlarn glenmesine, askeri vesayetin iselletirilmesine hep birlikte anak tutulmutu. imdi geri dnp baktmda, o dnemde medyada eitliliin artmasyla, gneydouda yaanan cinayet ve katliamlarn bu dneme denk gelmesi arasnda bir balant kuruyorum. nk bu ezamanl bir gelimeydi. 2000lerin sonundaki alm sreciyle birlikte belki siyasi olarak bir adm ileri iki adm geri gidiyorduk, ama en azndan bakabilenler iin hibir ey sakl kalamyordu artk. Blgeye eitli vesilelerle gidip gelirken, bir keresinde, bir ay kadar en cra blgelere dek gezme frsat buldum. Hayr, bir gazeteci gibi soru sormadm kimseye. Yalnzca hayata kartm... Uakla seyahat etmiyordum. Acelem yoktu. 11 ile 14 ya arasndaki ocuklarla birlikte dolatm. Onlarla arkadalk ettim. Bu ocuklar, evet, ta atma yana oktan erimilerdi. Hrszlk yapmaya, etelere karmaya ve iddet yanllar tarafndan kullanlmaya da balamlard. Boz topraklar, ssz mezralar, yksek dalar arasnda kimi kalmak istiyordu. Kimi gitmek. Bazlar iin dad bu gitmenin istikameti. Bazlar iinse byk ehir. Hemen hepsinde mahcubiyet vard. Aileleriyle birlikte maruz kaldklar hakszlklar ifade etmelerini engelliyordu bu mahcubiyet. Bazlarnda hakarete uramaktan, itilip kaklmaktan, yanl anlalmaktan kaynaklanan bir bilin geliiyordu. Bir genetik miras. Bazlarna ise mazlumiyetin aktarm giderek bir marurluk, bir gurur olarak yansmt. Fakat hemen hepsinde ok iselletirilmi bir korku vard: Dnememek korkusuydu onlarda grdm... Dadaki byklerinin gc sahip olduklar silahtan gelmiyordu. Bu ocuklarn nezdinde ise asl kudret, silahl glere kar meydan okuyabilmekten kaynaklanyordu. iddet tutkusu deildi, iddetin merulat bir aidiyet kavram bile deildi. Daha ziyade bir varolma
44

imkanyd bu. 2000lerin ocuklar iin iddet ilk daa kan bykleri gibi bir ideolojik klfa da brnmeyecek gibiydi... iddet, son are dahi deildi artk. O aamalar oktan geilmiti. Bir varolu hakikatiydi artk iddet. Somut silahlarn gcnden te, meydan okumann gc. Bu ihtiya, tek are olarak eline silah alp daa kan genleri ayn karede donduruyordu. Gelecek nesilleri byle yetitirmitik ite: Alm deil, kan istiyoruz diyenlerle, grdkleri her yabancya ta atarak var olabilenler birlikte bymt. Biz yetikinler bar yapamazsak, ileride bu kuaklarn bar yapmalar pek de kolay olmayacakt. Artk devletin vatandalarndan zr dilemesinin zaman! Tpk rgtn yetkili bir isminin bizden kaynaklanan hatalar oldu, siviller ld, bunlar iin gerekirse zr dileriz deme aamasna geldii gibi. Birbiriyle attrlan kesimlerin karlkl olarak silah kullanmaktan vazgemesine giden yollardan biri karlkl zrden geiyor. Unutmak deildir zr dilemek. Ama bir daha asla olmamas iin elini tan altna koymaktr. Bir niyet gsterisi. Karlkl balamak, gelecei ortak ina etme abasn getirir. Gemile yzleme, ovaya ineceklerin siyasete ve hayata katlm, anadilde yaamak ve eitim almak... Tm bunlarn gereklemesi ynnde karlkl bir gven ilikisi olutuka, atekesler yerini bara brakacak. Bar; kendi kafesimize ekilip kapandmzda deil, bizi buluturan dillerde olacak. Ve o zaman, krk yl ncesinin aksine, bir bakasnn anadilini anlamaya balayacam hi konumadan. Kulaklarm da kalbim de aina olacak ona. Herkes ancak anadilinde kendini gerekletirdiinde, medeniyetimizin okkltrl, okkimlikli niteliklerinde buluacaz. Benden tekine grnmeyen balantlar, taklar, tamlamalar, kkler tayan, bir bala gibi tekiyle beni birletiren tm anadillerde birlikte oalacaz. nanyorum.

45

Siz buralar bilmezsiniz. Krtler yerleti buraya...

Nurcan Kaya

yabanc gelir bir anda. Kelimeler birlemez. Yan yana, alt alta dizersin mana kmaz. Hi sesin de kmaz adres bulunana kadar. Kapsna varrsn evinin bir odasn kiralamak isteyen hanm teyzenin. Pek bir nazik, ilgili davranr sana. Evi gezdirir, anlatr bilmen gerekenleri. creti syler. Seni ikna etmeye abalar. Sen, peki ben bu gece bir dneyim dersin. Ne de olsa tanmadn insanlarla yaamaya alkn deilsin. Yarn sizi arayp kararm bildireceim dersin. Kapya varmken elektrikler kesilir. Karn bir oyunu olsa gerek, ya da kaderin. Karanlkta aa yryemeyeceinden biraz daha oturursun. O arada nerelisin diye sorar hanm teyze. Cevap verirsin glmseyerek. Oysa hanm teyze artk zorla glmsyordur. Mana veremezsin. Gece dnp tanp o evde kendi evini kuruncaya kadar kalmaya karar verirsin. Ertesi gn ararsn hanm teyzeyi. Srpriz gelimeleri bildirir sana. zmirden bir yeeni stanbula okumaya gelecektir, mevsimlerden k, aylardan ubatken. Sokakta yrrken durakalrsn. Kar yaar hala. Ve karn altnda r btn insanlar. Niantanda da, Diyarbakrda da...

26 yana gelirsin o hafta. Hayallerinle, heveslerinle... lk iin iin dilini en iyi konutuun lkeye dnersin. Seni uurlayan arkadalarnn daha nce bir ka kez grdn ve ok az bildiin halde evin dedikleri ehre stanbula gece yars varrsn. ehri kar sarmaya balar sabaha kar. Kar ehrin btn seslerini, btn renklerini rter. Karn altnda herkes birbirine benzer. Herkeslere benzersin sen de. Sabah ie balarsn. Kalacak yerin var m? diye sorarlar. Yok dersin. Otel olmaz, niversitenin yurdu olmaz, bu yatan sonra olmaz. Ev gerekir sana, evin gerekir sana. Lakin stanbulda uygun ev bulunup kiralanacak, eyalar alnacak, yava yava. O zamana kadar kalacak bir baka ev gereklidir. nsanlar ve teknoloji koar yardmna. Bir e-posta gnderilir asistanlara, yksek lisans rencilerine. Seni tarif ederler. stanbula, niversiteye yeni gelen ....., geici bir sre paylaaca ev aryor derler. Evinin bir odasn kiralamak isteyen birinden sz edilir ertesi gn. Nerede olduunu bilmediin, ama sana buraya yakndr, nezihtir, uygundur denilen Niantana elinde adres kdyla taksiyle gidersin. Yeni hayatnn adresine gidersin ayn zamanda. Giderken taksi ofr kaplar kilitler. Evindeki ikinci gnnde arrsn buna, tedirgin olursun. Ne de olsa kadn olduun, her an tetikte olman gerektii retilmitir sana. ofr bey neden kaplar kilitlediniz diye sorarsn. Siz buralar bilmezsiniz. Krtler yerleti buraya, ne pislik arasan burada, valla buralardan gemeye korkuyoruz diye yantlar seni. Nefesin dmlenir. Doru mu iittim diye tereddt edersin. O iyi bildiin dilin
46

Trkiyede hala bir ayrmclk yasas yok Her ayrmclk, aslnda bir insan haklar ihlalidir ve insanlk tarihi kadar uzun bir gemie sahiptir. Ancak ayrmcln bir terim olarak tanmlanmas ve hukuki dzenlemelere konu edilerek yaptrma balanmas olduka yenidir. Trkiyede ise hl ne ayrmcl tanmlayan ve ayrmclk hukukunu dzenleyen herhangi bir yasa ne de ayrmclk vakalarn izleyen ve raporlayan bir resmi ya da zel kurum bulunmaktadr. Belki bunu yadrgamamak da gerekir. nk ayrmclk, insan haklar savunucusu kiilerin ve rgtlerin de gndemine son yllarda girmitir. Bu gecikmilie ramen umutlu olabiliriz. Ayrmclk zerine yaplan almalar ksa srede hzla artm ve hkmet de, Ayrmclkla Mcadele ve Eitlik Kurumu kurulmas ve ayrmclkla ilgili yasal dzenleme yaplmas konusunda STKlarla yakn bir alma iine girmitir. Umalm ve dileyelim ki, Trkiye de, uluslararas standartlara uygun bir ayrmclk kanununa ve kurumuna ksa zamanda kavusun. Ylmaz Ensarolu, nsan Haklar Aktivisti, nsan Haklar in Diyalog Dergisi Yayn Ynetmeni

47

Hep 17 yanda kalacak

Ferda Balancar

toprakla rtt. Kardeimin tek suu okula gitmekti. Silah antasndaki kitaplaryd. Kardeim 17 yanda ld, yllar boyu hep 17 yanda kalacak diye yazyordu.

Serap Eser lise son snf rencisiydi. niversite snav heyecan sarmt Serap 8 Kasm 2009 akam belediye otobsne binmi dershaneden Kkekmece Kanarya Mahallesindeki evine dnyordu. Otobs, Serapn evinin yaknlarndaki duraa yaklarken, arka kapya yaklap dmeye bast. Baba Zbeyir Eser, kz karanlkta eve tek bana dnmesin diye onu durakta bekliyordu. Serap tam otobsten inmek zereydi ki yzleri maskeli alt kiinin att molotof kokteyllerinin yaratt alevler iinde kald. Serapa ilk mdahaleyi yapan babas, yanmakta olann kz olduunu, Serap kendisine Baba diye seslenince anlayabildi. Olaydan hemen sonra hastaneye kaldrlan Serapn salna kavuaca aklanmt. Hastanede yaanan enfeksiyonla birlikte umutlar yeniden tkenmeye balad. 24 Aralk 2009da Serap kaybettik. Kzna yeniden can vermek iin bacaklarndan doku aldran anne Aye Eser, Serapn kaybetmenin acsyla haykryordu: Bensiz hibir yere gitmezdi, annesinin parasn ald gitti yavrum. Aye Eser, yrei kznn acsyla yanmasna ramen, Trk, Krt, Alevi, pek ok komumuz, ahbabmz var. Canmz gitti, siyaset derdinde mi olacaz? nallah baka canlar da yanmaz diyerek intikam siyaseti gdenlere adeta ders veriyordu. Serap, aabeyi mit Esere olaydan hemen sonra kaldrld hastanenin acil servisinde niversite snavna girecektim. imdi ne olacak? diye sormutu. mit Eser, kardeinin ansna at serapeser. blogspot.com adl blogda Serapn lmnden bir ay sonra Trkiye bu aybn zerini kara
48

500 ocuumuzu kaybettik Trkiye nsan Haklar Vakf ve nsan Haklar Derneinin verilerine gre 1984den bu yana yaanan atma ortamnda 18 ya ve alt 500 ocuk hayatn kaybetti. Kimi mayna basarak ld; kimi faili mehul cinayetlere kurban gitti; kimi de terrist olma phesiyle gvenlik grevlilerinin silahlarndan kan kurunlarla hayatn kaybetti. Hangi nedenle olursa olsun, sonuta eyrek asrdr sren atma ortamna Trkiye sadece Gneydoudan deil lkenin drt bir yanndan 18 yandan kk 500 evladn kurban verdi.

49

Dil yresi derin olur

Cemal Uak

Bundan tam otuz be yl ncesi idi. lkemizin kelimenin tam anlamyla kanl ve kinli yllar idi. Memleketin tersaneleri yabanc gler tarafndan igal edilmemiti ama, birok niversite ve i yeri farkl ideolojik gruplar tarafndan kontrol altnda tutulmakta, kar gruba nefes aldrlmamakta idi. Her birimiz, teki iin ya gomonist, Moskof ua, blc, faist komprador uaklar veya gericiler idi. Yneticilerimiz dmansz yapamazlard. lkemizin yan denizlerle ama drt yan dmanlarla evrili idi! Yetmezdi bu! dmanlar da olmalyd. Ve buldular da. Aksi takdirde hegemonyalarn srdremezlerdi. Ksacas, basiretli (!) yneticilerimiz, siyasi, etnik, sosyal veya dini eitliliimizi atma ve hatta dmanlk sebebi gstermekte ok maharetli idiler. Sadece tek kanall TRT televizyonu vard ve siyah beyazd. Bendeniz, iinde bulunduum camia adna, stanbulun Kadky semtinde drt adet talebe evine nezaret etmekte idim. Buralarda lkemizin muhtelif ehirlerinden gelen vatan evlatlar kalmakta ve deiik fakltelere devam etmekte idiler. Bir gn bunlardan Gztepede olann ziyaret etmitim. Arkadalarmzdan ikisi, ev nbetisi olarak mutfakta yemek hazrlamakta idi. Selam verip, hal-hatr sormak zere yanlarna gittim.

fotoraf: Attila Durak arivi

50

51

Aralarnda derin bir muhabbete dalmlard. Ne var ki, kullandklar dili ben anlamamakta idim. Varlm hissettirmek iin yksek sesle selam verdim. Sust yakalanmasna geriye dnp, Aabey kusurumuza bakma. Anamzn dilini zlemiiz de, birka kelime Krte konumak istemitik. Bir daha konumayz dediler. Anasnn dilini konutuu iin, kendilerini karmda sulu hisseden, Bingll Mehmedin ve Halimin halleri yreimi burkmutu. Ne demek, bir daha konumayz? Ananzn dilini istediiniz gibi konuabilirsiniz dedim. armlard. Ama! dediler, Abi bize stanbula geldiimiz gn tenbihde bulunmutur. Sakn ha Krte kelime aznzdan kmayacak! diye. Szn ettikleri, daha byk bir aabeyimizdi ve stelik o da Krtt. O, buralara karamaz. Buralarn sorumlusu benim dedim. Daha sonra kendisiyle konutuumda, genlere zarar gelmesinden endie ettii iin sz konusu ikaz yaptn sylemiti. Sevinlerini ve gzlerindeki lty asla unutamam. Doulu ve Gneydoulu arkadalarn konutuklar Krte on-on be kelimeyi gemezdi. Ama olsun, ana hasretiyle yanan yreklerini soutuyordu ya, yeterdi bu. Sonra, ayn evde kalan ayelili Sleyman ardm. Sleyman, sen Lazca bilir misin? dedim. Biraz bilirim dedi. Bundan byle sen de anann dilini rahatlkla konuabilirsin dedim. inde bulunduum camiada, sk sk Krdi caiz deyimini duyardk ama kimse, Krtenin zgrl sorununu aka dile getiremezdi. nk bunu yapmak blclerin ekmeine ya srmek ! anlamna gelirdi. Daha sonra zall yllarla tantk. Merhum Turgut zal, Krte ark-trk yaynlayabilmenin yolunu at. Zaman zaman aka yollu Ben, sekiz yl
52

nce kendi blgemde Krte konumaya zgrlk tandm. O ise, sekiz yl sonra sadece trk armaya zgrlk verebildi derdim. zaln yapt elbette kmsenemezdi ama yeterli deildi. Yllar yl; beyazyla, buday tenlisiyle esmeriyle Trkler olarak hepimiz, Bulgaristandaki rkdalarmzn ana dil mcadelesiyle, Bat Trakyadaki dindalarmzn mft seme zgrlyle ilgilendik; Dou Trkistandaki rkdalarmzn dertlerine yandk ama burnumuzun dibindeki vatandalarmzn ana dillerini kullanma isteklerini grmezlikten ve duymazlktan geldik. Her vesileyle okuduumuz Kutsal Kitabmzda, Dillerin ve renklerin eitlilii Allahn ayetlerinden bir ayettir (Onun Yce annn gereidir) mealinde bir ayet de vard ama bu her halde Zulu Kabilesinin veya Patagonya kabilelerinin dili ile ilgili olmal idi! Onun iin, Krteye zgrlk talepleri kulamza geldiinde, damarlarmza ileyen ulusalc sylemlerin etkisiyle, Buras Trkiye kardeim! Elbette Trke konuacaksn! yollu itirazlarda bulunduk. Ana dil ki, plesi ellerin sahibi analarmzn efkat ve sevgi ile azmza koyduu, ana st kadar saf, ana yrei kadar sahih bir temel hak iken, Terrle mcadele azmimizi krar! safsatasyla bu hakk teslim etmedik. Trkenin dnda bir dille eitim, anayasaya aykr imi. Kelaynaklarn korunmas veya damzlk havyan trleri iin yasalar karan; nfuzlu patronun ilerini kolaylatrmak iin, eker ykl gemi limandan ayrldktan sonra, eker ithal izni kararnamesini ivedilikle Bakanlar Kurulundan geirebilen siz, yneticilerimiz eer isterseniz bununla ilgili yasalar da deitirebilirsiniz. Yeter ki isteyin.
53

Tekrar etmekte ve hatta altn kaln izgi ile izmekte fayda var: Krt sorunu nemli lde Krtenin zgrl sorunudur. Anadil eitimi; Anadilde eitim ve Anadil destekli eitim de bunun nemli unsurudur. air, gnl yaras anlamnda Dil yresi derin olur demi. Ama bu ayn zamanda, bir topluluun anasnn dilini konuamamasnn strabn da ifade etmiyor mu? evladn kaybetmi Vanl Rukiye Anann dedii gibi dil yresi grlenden daha derindir. Jana min kure. Waxta qo bi Kurdiyatiya xwe hassiyam. Jiyana dilemin hem derd kul u emaya.* (Acm derindir. Krtlmn farkna vardm zamandan bu yana. Gnlm hep dert ve gam iindedir.) Bakasn bilemem ama ben kendi payma tm Krt vatandalarmzdan zr diliyorum. Sadece zr deil helallik de diliyorum. Herkesten ama zellikle, daha ilkokulda iken teneffste birka kelime Krte konutuu iin, cetvelin sivri tarafyla eli kanayncaya kadar retmeninden sopa yiyen Midyatl Abdlhakimden ve kence Merkezi Diyarbakr Cezaevinde bir gr gn, evladn parmaklklar arasnda grr grmez, Krte olarak, Lay mn de pr hes dkkm, d gay keti va hala? (Canm evladm, seni ok seviyorum. Sen niye dtn bu hallere?) dedii iin jandarma dipiini yiyip yere ylan Hacer Anadan.
* Her ey Bitti. Anaya Syleyin. Orhan Mirolu, Evrensel Basm Yayn, Nisan 2007. stanbul.

54

55

Atein Dt Yer
Necdet pekyz

O yaz Diyarbakrn kavurucu scaklarndan kamak istedik. Bunun iin de hem tatil hem de Anadoluyu ocuklara da tantmak amacyla arabayla Karadeniz gezisi planladk. ocuklara yanstmak istemiyordum ama Karadenizde Krtlere kar gittike gsterilen olumsuz yaklam sylentileri nedeniyle iimde kuku ve ekinceler olumutu. Ama gitmeyi arzuluyorduk. Son dnemlerde yurtii gezilere 21 plakal Diyarbakr aracyla gitmek de insanlarda endie yaratyordu. Bu dnceleri iime atp planmz uyguladm ve karayoluyla gezimize baladk. Bir taraftan ocuklara Karadenizin tarihi ve zellikleri hakknda bilgi verirken ocuklara, orada Krtlerin deniz grmlerine Laz deniyor diye syledim. Diyarbakrn giderek az da olsa yok olan ormanlar ve bunaltan scandan sonra Karadenizin iklimi, serinlii ve yeillii ocuklar hem artm hem de mutlu etmiti. Trabzon Makada tarihi ve nl bir yap olan Smela Manastrna giderken Karadenizin yllarca birok medeniyete ev sahiplii yaptn anlatyordum. Gittikleri, grdkleri her yer ve her ey onlar meraklandryor ve ok mutlu ediyordu. Ancak ocuklar arabayla trmandka yayla evlerini ve ktmz yollarn zirvesini merak ediyorlard. Kzm, Biliyor musunuz hi bu blgede kimlik kontrolnden gemedik, olum da, Hi sava ua sesi de duymadk diyor. Glmsyoruz. ocuklar krmamak iin rastgele bir yayla yoluna giriyorum. Yol boyunca
57

fotoraf: Attila Durak

56

aadan grdmz bulutlar artk yukardan seyrediyoruz. Bu muhteem bir duygu... Kendimizi doann bu olaanst gzelliine kaptrm giderken bir an nereye kacaz, hangi yoldayz diye endieye kapldk. Neyse ki bir sre sonra yol zerinde ahaptan birka eve rastladk. Odun kesen bir yal amca ve ktn stnde oturmu yal bir kadn da bir eylerle urayordu. Ve durup onlardan yolun nereye gittiini sorduk. Yal amca soruma yant verirken bir taraftan da bizleri szyordu. Yolun farkl kylere ktn syledi. Nereye gidiyorsunuz? diye sorunca, ocuklar yaylalar merak etmiti de, onlar yaylaya gtryorum dedim Hafif bir tebessmle Yayla istiyorsanz ite bizim yayla dedi ve arabadan inip bir Karadeniz ay imeye davet etti. Ben, eim ve ocuklar birbirimize baktk ve Diyarbakrl olduumuzu syledik. O zaman yznde oluan bir tebessmle, Krt deilsiniz, hi Krtlere benzemiyorsunuz dedi. O an iim acd, yreim burkuldu. Neden Krtler sulu olarak anlyor diye iimden geirdim. Krt olduumuzu syleyince o da toparlamak ve konuyu kesip deitirmek iin, Ama siz iyisiniz gibisinden bir eyler sylemeye alt. Oturduk, sohbet ettik. Bu arada yal teyzenin msr ekmei yaptn fark ettik ve ocuklar Bizim oralarda da buna benzer tandr ekmei yaplyor dedi. Bu arada ben de onlara Krtenin yllarca yasaklandn, annemin yaamnn sonuna kadar Trke bilmediini, 12 Eyll sonras ok sorun yaandn, hakszlklar olduunu, blgenin yllarca skynetim ve olaanst hallerle ynetildiini anlattm.

Diyarbakr cezaevini, gzaltlar, orada yaplanlar, ban, bahesini, tarlasn, hayvanlarn brakp zorunlu g edenleri, yaklan kyleri, faili mehul cinayetleri, kayplar, hakszlklar anlatmaya altm. Kadnlar, ocuklar, yoksulluu anlattm. Hi kimsenin blnmek istemediini, insanlarn artk iddet deil, huzur istediini, Trklere ve Anadoluda yaayan hi kimseye nefretlerinin olmadn, sisteme, rejime hakszlklardan dolay tepkilerinin olduunu syledim. akn bir ekilde ve sessizce dinlediler. Kurtulu Savandan beri yllarca birlikte birok soruna gs geren insanlarn bugn birbirini anlayamayan, neler yaandn, neler olduunu bilemeyen insanlara dntn syledim. Siz bile az nce hi Krtlere benzemiyorsunuz dediinizde ok etkilendim ve Krtler niye potansiyel sulu gibi alglanyor diye iimden geirdim, dedim. Yal teyze ve gelini bizi ay imek ve hazrladklar yresel yemekleri tatmak zere evin iinde kurduklar yer sofrasna davet ettiler. Zahmet oldu dememize ramen, biz Anadolu insanyz, konukseveriz dediler. Yal amca onun da askerlikte Diyarbakr ve Mardinden arkadalar olduunu; onlarn da mert ve konuksever olduklarn, eve gelen misafirin bir ikram almadan gitmediini anlattklarn syledi. Ahap kapdan ieri girdiimizde duvarda asl bir yeil kap iinde Kuran, yannda bir ereve iinde bayrak ve bir asker fotoraf dikkatimi ekti. Farknda olmadan durakladm. erevenin altnda krmz bir muska biiminde madalya aslmt. Yal amca bana dnd, Bu fotoraftaki olum dedi. Drt yl nce olum rnakta arazide mayn patlamas sonucu ehit oldu. ki kzmz var, onlar

58

59

da evli ve stanbulda yayorlar. Tek olum vard. O ve arkada mayn sonucu ehit oldu. Onun ei, yani gelinim ve iki torunumla birlikteyiz. Yaz aylarnda yaylaya kyoruz, okul dneminde de Makada kalyoruz. Ben ve ocuklar zgn ve aknz... Az nce darda Krtlerle ilgili yaananlar anlatrken tek madurun ve ac ekenin Krtler olduunu sylediimi hatrlaynca, hepimizin bulunduu yerden baktn fark edip, yal amca ve teyzenin byk bir olgunlukla bizi dinlemesine ve itiraz etmemesine akn kalmtm. Duvarda asl ehit fotoraf, sofray hazrlayan gelin ve ocuklarmla bahede oynayan torunlar dnnce mahcubiyetim artm, yreim szlamt. Eimle zgn zgn baktk. O odadaki suskun ve sessiz saate gre ksa ama bizlerin duygu ykne gre ok uzun olan zamanda hepimiz ayakta, olduumuz yerde durmuuz. Ayn anda amca bana ve gelin de eime ayakta beklemememizi syledi ve amca elini omzuma atp sofraya oturmamz istedi. Sesimin titrek haliyle tek diyebildiim ey, ok ama ok zldm oldu. O duyguyla gzlerim yaard ve iimden lanet olsun dedim. Sofraya oturduk ama sessizdik. Yal teyze belki de ortam yumuatmak iin Biliyor musunuz, bizim buralarda deniz grmemi Laza Krt derler dedi. Bunun zerine bizim ocuklar, Yola ktmzda babamz da Krtn deniz grmne Laz derler demiti karln verdi. Hep birlikte yzlerimizde tebessm olutu, ocuklar glt ve yemee baladk. Yemek sonras hep birlikte bahede ay itik, sohbet ettik. Yal amca, Yemekten nce darda oturduumuzda o blgede yaananlar, olan bitenleri anlatman sabrla dinledim, anlamaya altm dedi. Niye Krtlere kt, sulu diye nyargm olduu iin de kendimi sorguladm, yine de yreim buruktu. Fotoraf grdkten sonra olumu ve akbetini
61

fotoraf: Attila Durak

60

syleyince senin sesinin ald hali, gzyan, einin yzndeki ifadeyi grnce ne kadar nyargl olduumuzu anladm. Hepimiz insanz ve Allahn kullaryz. Ate dt yeri yakar derler ya, aslnda bu olaylarla ate her yere dyor ve yakyor, birileri gnlne, evine ate denlerin farknda deil ya da umurunda deil. Vicdan sahibiyim ve insanm diyen herkes birbirini anlamal, hor grmemeli ve zlm etmemeli. Yce Yaradanmz Allah, yapabilecei halde tm insanlar tek tip yaratmad, renk, dil, cins farkllna hogr istedi. Bizi tek tip yapmak isteyen ve farkllklara fke nefret yaratmak isteyenler Allah huzurunda ne yapacaklar. Bizi bu hale sokanlar utansn dedi. Yaadm deneyimle unu syleyebilirim. Hepimize ok i dyor... Trkiyede topluma baktmzda her yerde ate var ve ate dt yeri yakyor. Herkes bulunduu yerden baktnda farkl alg ve grler ortaya kyor. Gelgitler yaanyor, olaylar bitmedii gibi son 30 ylda olaylarla birlikte toplumsal travmayla byyen yeni bir kuak ayrmclk ve kutuplamayla kar karya... Ate, Trk, Krt, Snni, Alevi ayrm yapmadan Anadolu da yaayanlarn evine dyor. ounlukla birbirlerinden haberdar olmadan hep birlikte farkl yerlerde, blgelerde yanyorlar. Yeter ki birbirimizi dinleyelim, yaananlar paylaarak, gemile yzleerek, aclar ortaklatrp bara, mutlulua eriebiliriz...

62

63

dnme r ee l i e yy l l Egl ,i e e tr aeeid k yzr am aa o n r e b srd SaG ztsn e e aal yp r n m a n r t.