UNIVERZITET U TRAVNIKU PRAVNI FAKULTET KISELJAK

RIMSKE KODIFIKACIJE
(seminarski rad)

Predmet: Moderne pravne kodifikacije Mentor: Doc. dr Devad Drino Student: Amira Petrovi Indeks br. 473/09 Smjer: Ope pravo

Kiseljak, novembar 2010.

SADRAJ

1. UVOD .............................................................................. ................. str. 3 2. RIMSKE KODIFIKACIJE............ ................................................

str. 4 str. 4 str. 5 str. 7 str. 9 str.12 str.13

2.1. Pojam kodifikacije...................................................................... 2.2. Zakonik 12. ploa...................................................................... 2.3. Pravne zbirke i kodifikacije prije Justinijana............................. 2.4. Justinijanova kodifikacija ..........................................................
3. ZAKLJUAK ...............................................................................

4. LITERATURA .............................................................................

1. UVOD

Tema ovog seminarskog rada su Rimske kodifikacije. Prvo emo se upoznati sa definicijom kodifikacija, pa zatim o Rimskim kodifikacija. Takoer u rei i nekoliko uvodnih napomena o tome ta su kodifikacije uopte, te koje su bitne osobine Rimskih kodifikacija, kao i njihov znaaj za dalji razvoj pravnih nauka kao i drugih kodifikacija u moderno doba. Kodifikacija je sabiranje postojeih pravnih propisa u jedinstven zbornik. Kodifikacija sadri i izmjene dotadanjih pravila, posebno kada se radi o kodifikaciji obiajnog prava, dok je kod postavljenog mijenjanje oteano. Kodifikacija moe biti: opa i djelimina (sukcesija drava), sistemska (planska) ili pogodna, te privatna (provode je privatne institucije) ili slubena (provode je drave).

2. RIMSKE KODIFIKACIJE 2.1. Pojam kodifikacije Kodifikacija1 se moe definisati kao proces u kome najvii politiki autoritet u jednoj politikoj jedinici unosi u sistem te jedinice jedinstven, novoosmiljen i pravno obavezujui zakonik. Zakonik ili kodeks se moe definisati kao cjelina pravnih normi koje obuhvataju sve ili veinu aspekata odreene pravne oblasti ili grane, kao to je graansko, krivino, procesno pravo i slino2. Ciljevi kodifikacije: 1. Ujednaavanje ili unifikacija prava na odreenoj teoriji. Ukoliko je odreeni pravni sistem neujednaen te razliiti pravni propisi vae za iste ili sline situacije u kojima se nau pravni subjekti, onda se kodifikacija prava pojavljuje kao efikasan nain da se takvo stanje ukine. 2. Pojednostavljivanje pronalaenja primjenjive pravne norme u datom sluaju. Ako se odreeni pravni sistem zasniva na brojnim i raznovrsnim izvorima onda se pravni subjekti susreu sa tekoama pronalaenja pravne norme koje reguliu dati sluaj. U takvoj situaciji, kodifikacija je efikasno sredstvo. 3. Promjena u vaeem pravu (u sluaju tzv. Reforme kodifikacije). Proces kodifikovanja prava u jednoj zemlji moe biti dobra prilika da se pravo te zemlje promijeni ukoliko se smatra da je to pravo zastarjelo. Takva se kodifikacija onda naziva reformna kodifikacija.

Uslovi koji pomau kodifikaciju: Prvo, potrebno je da postoji visoko uvaavanje koncepta pisanog prava. Drugo, potrebno je da u datoj politikoj jedinici postoji visoka koncentracija vlasti. Tree, potrebno je da postoji visoki politiki autoritet koji ima volju da nametne kodifikaciju.

1 2

Kodifikacija predstavlja saoptenje postojeeg prava, kao i njegov preobraaj ili donoenje novih pravila Kari, Fikret: Moderne pravne kodifikacije, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006. str. 910

Najpoznatije kodifikacije u starim mediteranskim civilizacijama su bile: 1. Podruje Bliskog istoka - Zakonik Ur-Nammu (oko 2050. p.n.e), Lipit-itar (oko 1850. p.n.e.), Hamurabijev zakonik (1750. p.n.e.). 2. U starom Egiptu poznat je zakonik pod nazivom Bokhorisa iz 8. vijeka p.n.e. 3. U historiji Rima vaan je Zakonik 12. ploa (451. p.n.e), zatim u kasnijem periodu Kodeks Gregorijanus (oko 291.) i Kodeks Hermogenijanus (295.), Kodeks Teodosijanus (438.), Kodeks Justinijanus (528.-533.), Bizantske kodifikacije Basilike (kraj 9. i poetak 10. vijeka). 4. U Evropskim zemljama: Pruska - Kodeks Opteg zemaljskog prava kralja Fridriha Vilhelma I (1794.) 5. U muslimanskim zemljama Mediterana vanu ulogu je imala Kanunama o organizaciji drave iz vremena sultana Mehmeda Fatiha (15. vijek)3. Ja u se u ovom radu zadrati na Rimskim kodifikacijama. 2.2. Zakonik 12. ploa LEGES DUODECIM TABULARUM Zakonik 12. ploa4 je prilino primitivna kodifikacija, koja je sadravala vei broj odredaba koje su predstavljale osnovu itavog rimskog pravnog sistema. Nastao je u toku staleke borbe plebejaca i patricija polovinom 5. vijeka p.n.e. Ovaj zakonik nikada nije bio mijenjan, dopunjavan, niti su neke odrebe bile brisane. Naprotiv, formalnopravno vaio je kroz cjelokupnu rimsku historiju. Ovo, naravno, ne znai da je Zakon bio savren. Daleko od toga, samo su preduzimljivi Rimljani jednostavno prelazili preko zastarjelih odredbi, ili su ih tumaenjem prilagoavali izmjenjenoj stvarnosti, ali kao veliki tradicionalnosti nikada nisu smogli hrabrosti da ga ukinu. Smatrali su ga gotovo boanskim, uili ga napamet u kolama, smatrali ga osnovnim izvorom cjelokupnog prava, itd. Sem ovog, Rimljani su tokom veeg dijela svoje historije rijetko pribjegavali donoenju zakona koji su se ticali graanskog prava, tako da su morali da stvore mehanizam koji im je omoguavao da svoje pravo usklauju sa novonastalim drutvenim potrebama. Rjeenje je pronaeno u pretoru. Pretori su bili visoki dravni funkcioneri (magistri), koji su imali velika ovlaenja koja su se ticala prava. Oni nisu bili sudije, ali su davali dozvolu graanima da idu na sud, kao to su i sugerisali sudijama (inae obinim graanima) kako
3 4

Kari, Fikret: Moderne pravne kodifikacije, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006. str. 15 Zakonik 12. ploa je najvaniji dokument rimskog prava

da presude povodom nekog pitanja; nisu bili zakonodavci, ali su svojim tumaenjem zakona znali da potpuno preokrenu znaenje neke norme, itd. Bilo je uobiajeno da svaki pretor, prilikom stupanja na dunost, izda proglas o tome kako e postupati u pojedinim sluajevima koji dou pred njega (jer je nedostatak zakona ostavljao velike praznine). U poetku te su odluke bile usmene i nazivale su se edikti, a kasnije su bile ispisivane na drvenim ploicama i isticale na forumu. Ove ploice nosile su naziv album (od albus bijel). Vremenom su se ove odluke toliko namnoile da su stvorile kompleksi sistem privatnog prava koji je potisnuo sistem koji se bazirao na Zakoniku 12 ploa. Stari pisci smatrali su Zakonik openitom i potpunom kodifikacijom cjelokupnog prava ona jest openita, ali ne moe se rei da je potpuna, jer mnoge temeljne ustanove privatnog prava nisu dodirnute ili su spomenute tek uzgred. Zakonik je bio uglavnom kodifikacija dotadanjeg obiajnog prava; najvie odredaba ima s podruja privatnog prava, a najmanje, kao kod svih primitivnih naroda, s podruja ugovornog obveznog prava. rimski povjesnici nastoje prikazati Zakonik kao veliku pobjedu plebejaca kojom su oni stekli vana prava, no zapravo je samo dokrajeno samovoljno tumaenje prava u korist patricija - on je prvi pokuaj da se zakonom utvrde neka opa pravila koja su dosad ivjela samo u obiajnom pravu i u sudskoj praksi kojom su rukovodili iskljuivo patriciji i sveenici. Zakonik XII ploa ostao je na snazi sve do Justinijanove kodifikacije, jer u cjelini nije bio nikada ukinut. Izvorni tekst Zakonika nije sauvan, pa se na osnovu sauvanih fragmentarnih navoda nastoji rekonstruirati tekst - uobiajene dananje rekonstrukcije dijele sadraj Zakonika po ploama ovako: I ploa civilni postupak pozivanje pred sud II ploa raspravljanje pred sudom III ploa ovrha ili izvrenje IV ploa obiteljsko pravo V ploa tutorstvo i nasljedno pravo VI ploa vlasnitvo i pravni poslovi VII ploa susjedovni i meaki odnosi VIII ploa delikti protivpravna ponaanja IX ploa javno pravo X ploa crkveno pravo XI i XII ploa nadopuna ostalim ploama

2.3. Pravne zbirke i kodifikacije prije Justinijana Za potrebe postklasine prakse nastajale su razliite pravne zbirke i slubene kodifikacije, bilo samo carskih konstitucija (leges), bilo konstitucija i ostalih klasinih pravnih djela (ius). Tako su ve prije Justinijana nastale 3 zbirke carskih konstitucija: a) dvije privatne: Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus - prvi je sastavljen 291. i sadrava konstitucije od Hadrijana do Dioklecijana, pripremljen u istinom rimskom carstvu, sastavio ga je neki Gregorije ili Gregorijan, obuhvaa 15 knjiga, a namijenjen je potrebama civilnog suda, pa je najveim djelom sadravao reskripte, a drugi je dodatak prvome, sastavljen oko 295. takoer nastao u istonom rimskom carstvu, zapravo nadopuna Gregorijanova kodeksa b) jedna slubena: Codex Theodosianus - prva slubena zbirka carskih konstitucija, koju je 438. dao sastaviti Teodozije II, a sadrava konstitucije od Konstantina nadalje, podijeljen je u 16 knjiga, svaka knjiga je podijeljena na titule koji su sadravali kronolokim redom poredane pojedine konstitucije od Konstantina pa na dalje (vie od 3000), neke konstitucije su mijenjane i skraivane, ovaj kodeks na istoku je vaio do Justinijanove kodifikacije (527. godine po.Kr.), a na zapadu do recepcije rimskog prava (12. st. po.Kr.), glavna panja u ovom kodeksu je posveena javnom pravu, krajem 5. st. po.Kr. dolazi do masovnog upadanja barbarskih germanskih plemena na podruje zapadnog rimskog carstva te se pojavljuje problem kako postupati sa podanicima koji su bili rimski graani, jer se na njih nisu mogle primjenjivati germanske pravne norme, stoga su barbarski germanski vladari dali pripremiti nekoliko zbirki (sadravale i leges i iura) koje su zajednikim imenom nazvane LEGES ROMANAE BARBARORUM (barbarske zbirke rimskog prava), te su zbirke sadravale vulgarno pravo u kojem su dodavani izvatci iz postklasinih djela, te odlomci carskih konstitucija Poznato je i nekoliko zbirki koje sadravaju i ius i leges: a) Fragmenta Vaticana rukopis koji sadrava izvatke iz Papinijanovih, Ulpijanovih i Paulovih djela te konstitucije iz Gregorijanova i Hermogenijeva kodeksa, i to veinom u nepromijenejnom obliku, pronaena u Vatikanskoj knjinici 1821. godine, u kratkim izvatcima sadri komentare klasinih pravnika o pravnim poslovima (kupoprodaja, miraz, i sl.) te je trebalo posluiti praksi (sudovanju), a nastala je na zapadu u 5. st. po.Kr. 7

b) Collatio legum Mosaicarum et Romanarum u kojoj se usporeuje Mojsijevo zakonodavstvo s rimskim pravom, sadri citate iz zapisa pet najznaajnijih pravnika klasine jurisprudencije (Papinianus, Paulus, Ulpianus, Modestinus i Gaius), odlomke carskih konstitucija iz Codex Gregorianus-a i Codex Hermogenianus-a, te propise iz Mojsijeva zakonodavstva, a nastala je u 5. vijeku. po.Kr. a) Sirijsko-rimska pravna knjiga, koja se upotrebljavala u 4. i 5. vijeku u Siriji, zbirka odlomaka iz rimskog civilnog prava, te konstitucija od Konstantina pa dalje, napisana na grkom jeziku te je namijenjena praksi. U barbarskim dravama koje su nastale pred kraj 5. vijeka na podruju propalog zapadnorimskog carstva ivjeli su stanovnici i dalje po rimskom pravu - zato su barbarski vladari izdavali za rimske podanike zakonike koji su bili slubene kompilacije rimskog prava (ius i leges) - poznata su 3 takva zakonika: a) Lex Romana Visigothorum - kompilacija izraena i objavljena 506. g. po nalogu zapadnogotskog vladara Alarika II, a kao izvor su mu posluili Codex Gregorianus, Codex Hermogenianus, Codex Theodosianus, Sententiae od Paulusa te Instituiones od Gaiusa b) Lex Romana Burgundionum - zakonik za Rimljane u kratkoronoj burgundskoj dravi, objavljena oko 500. godine po.Kr., a kao izvori su mu posluili Codex Gregorianus, Codex Hermogenianus, Codex Theodosianus, Sententiae od Paulusa te Instituiones od Gaiusa c) Edictum Theoderici - zakonik istonogotskog kralja Teoderika sastavljen poetkom 6. vijeka - za razliku od prethodnih je vrijedio jednako za Rimljane i za Gote, koji je sauvan u cijelini, sastojao se od 154 lana, a kao izvori su mu posluili Codex Gregorianus, Codex Hermogenianus, Codex Theodosianus te priruna pravnika dijela

2.4. Justinijanova kodifikacija (Corpus iuris civilis)5 Nastojei da povrati mo i slavu Rimske Imperije, Justinijan (527565) obrazuje komisiju od 16 pravnika, na elu sa Tribonijanom i nalae im da prikupe i kodifikuju cjelokupnu pravnu zaostavtinu klasinog perioda rimskog prava (ius) i sve propise koje su izdali imperatori prije njega (leges). Rezultat njihovog rada, Corpus Iuris Civilis (Zbornik graanskog prava) sastoji se iz etiri dijela: 1. Justinijanov kodeks Codex (zbirka imperatorskih odredaba iz vremena od Hadrijana do Justinijana); 2. Digestae (zbirka spisa rimskih pravnika); Digesta (sveobuhvatna knjiga) je objavljena 533. god. To je bio zbornik pravnikog prava koji je imao snagu zakona. Sastojala se od 50 knjiga, u koju su saeto svrstani 5% cjelokupnih pravnih pisanja iz 2000 razliitih knjiga. Digesta je zbornik cjelokupnog prava: privatno pravo (knjige: 2-47), javno pravo (knjige: 1, 48-50). Sastoji se od 9000 odlomaka iz pisanja nekih 40 pravnika. Najvie je citiran Ulpijan (1/3 svih odlomaka). Digesta je najvanija knjiga o rimskom pravu i najvanija pravna knjiga ikad. Jer je Evropa stvorila svoju pravnu misao upravo zahvaljujui ovoj zbirci. Digesta je izvor podataka o pravu iz dvije epohe: klasine i Justinijanove. Justinijan je ovlastio pravnike da pri pisanju Digesta, vre interpolaciju, izmijene i prilagode klasine zakone vaeim Justinijanovim zakonima. Digesta je zbornik pozitivnog, vaeeg prava. Historijsko istraivanje rimskog prava nije mogue bez utvrivanja ovih izmjena (interpolacija). 3. Institutiones (izvodi iz dva prethodna djela, sa komentarima, koncipiran kao udbenik), nazivani INSTITUTIONES, veeg opsega, prvenstvena svrha nastava, ali su sluile i praktiarima, pisane sistematski, obuhvaaju staro civilno i pretorsko pravo, najpoznatije djelo su Institucije od Gaja 4. Novelle (nove odredbe i propisi objavljeni za vrijeme vladavine Justinijana). Corpus iuris civilis kao zajedniki naziv za sve knjige Justinijanove kodifikacije, prvi put je upotrebljen u Gotofredusovom izdanju 1583. godine.

Corpus iuris civilis zajedniko je ime za sva etiri dijela Justinijanove kodifikacije: Codex, Digesta, Institutiones i Novellae.

U kasnijim izdanjima, sve do 1954. donekle je promijenjena organizacija Kodeksa. Danas je u upotrebi izdanje u 3 knjige, od kojih I sadri Digesta i Institutiones, II Codex, a III Novellae, i ono se smatra najboljim. Prvo reorganizovano izdanje pripremio je njemaki istoriar Momsen6. Njeno poslednje, 16. izdanje izalo je 1954. u Berlinu; urednikim nastojanjem Kinkela u njoj su objavljene i dvije Justinijanove konstitucije kojima je obrazovao komisiju koja je radila na Kodifikaciji. Momsenovo izdanje Digesta u dva toma (1870) poznato je kao Editio maior. Rad na Kodeksu Zadatak je bio sloen budui da nije bilo lako snai se u vaeim pravnim normama, poto su one stvarane vijekovima i na razne naine. Tu su bile odredbe Zakonika 12. ploa, koje Rimljani nikada nisu ukinuli, kao i mnogi zakoni donijeti tokom republike; osim toga, edikti gradskog i peregrinskog pretora i edikta, senatske odluke, mnoga miljenja pravnika koja su bila obavezna za sudove, kao i mnogobrojne konstitucije princepsa i svih imperatora od Oktavijana Avgusta do Justinijana. Mnogi tekstovi nisu vie bili sauvani u originalu, ve samo prepriani ili komentarisani; mnogi propisi bili su meusobno protivreni; veliki dio pravila nastao je u uslovima robovlasnitva i razvijene razmjene, a rimsko drutvo poslednjih vijekova Rimske Imperije (period dominata) bilo je vie feudalno nego robovlasniko. Uz sve to, zbog prenoenja dravnog centra u Konstantinopolj (Vizantiju), rimsko pravo je ve vijekovima trpjelo uticaj grkog i istonjakih prava, a donekle i hrianstva. Najzad, mnogi termini bili su ve izali iz upotrebe i stvoreni su novi. Od cijelog tog materijala je komisija trebala da stvori jedinstven i pregledan sistem pozitivnog prava. Posao je obavljen u rekordno kratkom vremenu. Prvo je objavljen preieni zbornik imperatorskih konstitucija izdatih prije Justinijana (529). Tekst ovog zbornika nije sauvan. Zatim (533. godine) je objavljena kodifikacija klasinog prava pod nazivom Digesta (latinski naziv koji oznaava neto to je izloeno izvjesnim redom) ili 'Pandectae' (grki naziv koji znai "sari sve"). Kodeks Justinijanus podijeljen je u 12 knjiga, a knjige u tituluse. Unutar svakog pojedinog titulusa, konstitucije su poredane hronolokim redom, a svaka sadri podatke o caru koji ih je izdao, te datum izdavanja. Historijski gledano, cjelovitija pravna regulacija stvari, posebno onih u opoj upotrebi, poinje ve Justinijanovom kodifikacijom. Tako je Corpus iuris civilis izmeu ostalog,
6

Christian Matthias Theodor Mommsen (30.11. 18171.11. 1903.) je bio njemaki klasiar i historiar, koji se smatra najveim klasiarem 19. vijeka. Njegov radovi na temu rimske historije se dan-danas smatraju temeljem suvremenog shvaanja rimske epohe.

10

razlikovao: niije stvari (res nullius) kao stvari nad kojima se mogao stei posjed efektivnom okupacijom i namjerom, zatim stvari koje su po svojoj naravi u opoj upotrebi (in usu comunis) i koje su stoga izvan pravnog prometa (extra commercium), kao npr. zrak, voda koja tee, more, morska obala i sl., i konano, javne stvari koje su sluile opoj upotrebi, a smatrale su se dobrom naroda (res publicae), kao npr. javne ceste, trgovi, luke, mostovi i dr.7 U Justinijanovim Institucijama se navodi: Et quidem naturali iure communia sunt omnium haec: aer et aqua profluens et mare et per hoc litora maris, nemo igitur ad litus maris accedere prohibetur, dum tamen villis et monumentis et aedificiis abstineat, quia non sunt iuris gentium, sicut et mare.8

3. ZAKLJUAK
7

Ivo Borkovi, Koncesija i izvlatenje na pomorskom dobru i zatita prava, referat sa Savjetovanja Pomorsko dobro - drutveni aspekti upotrebe i koritenja, priredio: Vinko Hlaa, Rijeka, Pravni fakultet Sveuilita u Rijeci, 1996., str. 16., Ante Romac, Rimsko pravo, Zagreb, Pravni fakultet, 1998., str. 149-151 8 Po prirodnom pravu pripadaju svim (ljudima) ove stvari: zrak i tekua voda te more, pa stoga i morska obala: nikome, naime nije zabranjeno stupiti na morsku obalu, razumljivo, ako ne dira u kue, spomenike i graevine koje ne potpadaju pod naela opeg prava. - Institutiones Iustiniani, II.1.1. Citirano prema izdanju: Justinijan, Institucije, prijevod: Ante Romac, Zagreb, Biblioteka Latina et Graeca, 1994., str. 108109. Izdanje je s usporednim latinskim i hrvatskim tekstom.

11

Iz svega naprijed navedenog piui ovaj rad dola sam do sljedeeg zakljuka: Sve u svemu, Rimljani su stvorili jedan, do te mjere kompletan pravni sistem, da je to prosto zadivljujue. Gotovo svi instituti koje poznaje moderno pravo, u potpunosti su preuzeti iz rimskog prava. Neki instituti koje je ovaj sistem stvorio su ak dovedeni do toliko sitnih detalja da ih ni moderno pravo ne preuzima u cijelosti jer nije dostiglo taj stepen razvijenosti u odreenim pravnim granama. Cjelokupna pravnika terminologija je, u stvari, prevod latinskih originala, pa ne postoji pravni fakultet u svijetu na kome se, na prvoj godini, ne ui predmet koji za svoju tematiku ima upravo rimsko pravo. Nije ni udo to se rimsko pravo i naziva pravnikom anatomijom. Tema Rimske kodifikacije je meni bila interesantna za izuavanje iz vie razloga, jedan od njih je taj to je Justinijanova kodifikacija najznaajniji zbornik rimskog prava donijet po nalogu cara Justinijana (526-565.) koji je komisiji pravnika dao u zadatak da prikupi i kodifikuje cjelokupnu pravnu zaostavtinu klasinog perioda (ius) i sve propise koje su izdali princepsi (leges).

12

LITERATURA

1. Kari, Fikret: Moderne pravne kodifikacije, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006. 2. Romac, Ante: preveo, uvod napisao i komentar sastavio za Zakonik dvanaest ploa, Zagreb : Latina et Graeca, 1994. Biblioteka Latina et Graeca ; knj. 33. 3. Romac, Ante: Rjenik rimskog prava, Informator, Zagreb, 1989. 4. www.hrcak.hr, 08.11.2010. godine 5. www.nasciturus.com, 08.11.2010. godine

13