1

NVERSTE SORUNUNA GENEL BR BAKI VE BAZI NERLER

Prof. Dr. Ali Demirsoy, Hacettepe niversitesi

Yeterince ileriyi gremeyen insanlarn, nlerinde hep dertleri vardr (Konfys). Rektrlerin bir sonraki seimde kendine ya da kendi yerine hazrlad rektr adayna oy verecek retim yelerini atamas ya da onlara ncelik vermesi, hatta o eilimdeki kiileri atamak iin aratmas, rektr atamalarnda siyasi grn n plana alnmas, niversitelerin gvenirliini ve tarafszln byk lde zedelemitir.

niversite nedir? Yksekretimin ilevi konusunda UNESCOnun, 1996 ylndaki aklamas yledir: Sosyal gelimede, ekonomik bymede, rekabet edebilir mal ve hizmetlerin retiminin desteklemesinde, kltrel kimliin ekillenmesinde ve korunmasnda, sosyal ban srdrlmesinde, yoksullua kar mcadelede ve bar kltrnn desteklenmesinde grev yapan kurumlardr.

TRKYE NVERSTELERNN YAPILANMA ABASI Tanzimattan cumhuriyete kadar 6 kez niversite alm ve kapanmtr. Yksekretimde, modernleme dnemimiz 1773den balatlr. Yksekretim alannda 1773den beri ok sayda deiiklik ve reform yaplmtr. Ancak Trkiyenin niversite sorunu sregelmektedir. Sk sk

2 deiiklik ihtiyacnn gndeme gelmesi, yaplanlarn kkl zm olmadn ortaya koymaktadr. 1773 ylndan sonraki niversite tarihimiz u dnemler halinde ele alnabilir: Tanzimat ncesi (1773-1839) Tanzimat (1839-1876) Merutiyet (1876-1922) Cumhuriyet (1923- ) Bugnk kurulmutur. stanbul Teknik niversitesinin modern (T) temeli olan

Mhendishane-i Bahr- Hmayun (ksaca Mhendishane) 1773de Mhendishane yksekretim dneminin balangc saylr. 1795de Mhendishane-i Berr-i Hmayun kurulmutur. Mhendishane, daha sonra eitli deiiklikler ve adlarla varln srdrm ve sonuta bugn T haline gelmitir. 19. yy da alan Darlfnun dndaki balca yksekretim kurumlar: 1827, Askeri Tphane; 1859, Mekteb-i Mlkiye; 1867, Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye; 1880, Hukuk Mektebi; 1882, Sanayi-i Nefise Mektebidir.

Cumhuriyet dnemi abalar Cumhuriyetten bu gne kadar 5 defa (1933, 1946, 1960, 1971, 1981) niversitede nemli dzenlemeler yaplmtr. Bu kadar kkl dzenleme bir eylerin doru yaplmadn ve niversite kavramnn tam anlalmadn gsterir. Bu kadar sk dzenleme, baarsz siyasi idarelerin suu baka bir kuruma ykma niyetinden de kaynaklanabilir.

3 1933 niversite Reformu srasnda Trkiyeye gelen ve 18 yl Trk niversitelerinde hocalk yapm olan, dnyaca nl medeni hukuk profesr, Prof. Dr. Philip Schwartz, Trkiyede niversite Reformlarnn neden baarsz getii konusunda yle sylemektedir: 18 yl Trkiyenin her tabakasyla yaptm sk temaslardan edindiim izlenimler neticesinde, niversite reformunun baarszlnda Trk Tarihiyle izah edilebilen iki mhim faktrn en byk rol oynadna inanyorum: Biri Trk aydnlarnn birounda derin kkleri olan kifayetsizlik (yetersizlik) hissidir. kincisi de, gerek aydnlarn gerekse halkn birok unsurlarnda Trk milletinin geleceini idare edenlere kar var olan itimatszlktr. Schawartzn bu belirlemesi isabetli olmaldr ki Trk Devleti her defasnda kendine zg bir model gelitirme abas yerine, yabanc uzmanlarn nerileri dikkate alnm ya da biz onlara yabanc hayran diyoruz- yabanc lkelerin modelleri taklit edilmitir. 1933 niversite Reformunda da yle yapld (Prof.
Dr. Durmu Gnay http://www.durmusgunay.com/yayimlar.asp?emir=oku&did=17).

niversite ad (daha nce Darlfnundu) bata olmak zere, btn dier terimleriyle birlikte (rektr, dekan, senatr, prof, do, dr, krs gibi), bat niversitesi modeli aynen aktarld. Hatta bugn bir kilise giyim tarz olan bini (cbbe) ve o garip keli apka bile aynen taklit edilmitir. Aslnda bu biniler Hristiyan bir lkenin niversitelerinde ok garip kamyor; ancak dorusunu isterseniz yaklak 40 yldr zorunlu nedenlerle giydiim bu cbbe (bini) iinde kendimi hep bir devirme palyao olarak grdm. Aslnda bu taklidin yaplmasnda, batnn fen bilimlerindeki gz alc atlmlarnn akmna kaplan pozitivistlerin (yani dnyann fenden ibaret olduuna inanlarn) etkisi byktr. Hlbuki Trkiye sosyolojik, kltrel, jeopolitik ve topografik yaps ile farkl bir

4 lkeydi ve bu nedenle niversite dzenlemesini kendi gereklerimize gre yapmalyd; yapmalyz. O yllarda ne yazk ki bugn bile geerli olduunu syleyebileceimiz bir tespit daha yaplmtr. Bunun da bilinmesi gerekir: Hocalarn hocas Prof.Dr. Ernst Eduard Hirsch (d. 20 Ocak 1902 . 29 Mart 1985), 1930-1955 yllar arasnda Trkiyede (stanbul ve Ankara niversitelerinde) hoca olarak alt; Trkiye'nin yetitirdii hukukularn ok byk bir ounluu onun "rahlei tedris"inden geti. Hizmeti o kadarla da kalmad. Trkiye yaklak yarm yzyldr yeni bir ticaret yasas karmaya alyor; bunu ancak uzun sre alarak ve bir partinin bir talimat zerine toptan oy kullanmas ile ancak 14 Ocak 2011de baarabildi. 1535 maddelik yasann hazrlanmas 7 yl srd. O gne kadar uygulanan yasa, yani bir nceki Trk Ticaret Yasas Hirsch'in eseriydi. Dnn; Hirshin hibir cret almadan tek bana hazrlad, 1957'de yrrle giren yasa, hemen hi deiiklie uramadan 50 yldr Trk ticaret yaamn dzenledi. Hirsch'in sayg duyduumuz bir miras daha var: Onun hazrlad ve 1951de yrrle giren "fikir ve sanat eserleri yasas" hl yrrlkte! Yine CHP'nin Alt (6) okunun Anayasa'ya giriini de

salamtr.Pratik Hukukta Metod isimli eseri, hl, yeni basklar yaplan ve aranan bir hukuk kaynadr. 1933 ylnda Atatrk Prof. Dr. Hirschi aryor ve niversitelerin durumu ile ilgili bir rapor yazmasn istiyor. Raporuna niversitede bu bbrlenme, birbirini ekememe, kazk atma, adam kayrma varken dzelmeleri zor diye yazyor. 1950'lerin ortasnda Almanya'ya dnen, Hr Berlin niversitesi'nin iki

5 dnem rektrln yapan Hirsch, gzlerini yumduu 29 Mart 1985 tarihine kadar Trkiye'yle ilgisini hi kesmedi. 12 Eyll mdahalesinden sonra karlan Yksekretim Kurumu Yasas'n (YK) istetip uzun uzun inceledi. Atatrk'n talimat ve nclyle gerekletirdikleri niversite reformunun o yasayla ortadan kaldrldn grnce ve sonularn byk bir endie ve znt ile tahmin edince- Milli Gvenlik Konseyi'ne u haberi gnderir: Syleyin onlara; her General Atatrk deildir". Anlayana zel not: Atatrkn lm haberi geldiinde Hirsch Hukuk

Fakltesinde derse girmek zereymi. Ne yapacan arr; nk renciler alyorlarm, panik ierisindeymiler; Hirsch ise derse girsem mi girmesem mi diye ikilem ierisindeymi. Sonunda dekana (smail Hakk Baltac olmal) telefon etmeye karar veriyor ve ona sayn dekanm derse gireyim mi girmeyeyim mi?diye soruyor. Dekan da panik ierisinde olmal ki, Hirsche Almanyada ne yapyorsanz onu yapn diyor. Bunun zerine Hirsch: yi de sayn dekanm Almanyada hibir zaman byle byk bir adam lmedi ki der. Belli ki byk adam anlayabilmek iin kiinin de byk olmas gerekiyor. Gnmzdeki ccelerin Atatrk anlayamamasnn nedeni de bundan kaynaklanyor.

KRONK SORUN: NVERSTE SORUNU Trkiyenin akut (yerine gre kronik) bir niversite sorunu vardr yargs yaygn olarak kabul edilmektedir. Amaz da dier kurumlarnkinden farkldr: nk sorunlu olan kurum, ayn zamanda sorununu kendi bana zmesi gereken kurumdur. niversite, en st bilgi kurumudur. Hem toplumun btn kurumlarnn ihtiya duyduu insan gcn yetitirmek hem de kendi gereksinmesi olan insan,

6 retim elemanlarn ve aratrmaclar yetitirmek, bir anlamda kendi kendisini retmek durumundadr. Orta retim kurumlarnn eiticilerini ve dier kurumlarn gerek duyduu insan gcn de niversite yetitirecektir. Trkiyenin kmaz, siyasilerin (ounluk darbecilerin) egemenliklerini perinlemek iin niversiteleri dzeltmeye kalkmalar ve arac olarak da biraz nce tanmladmz bat hayran, lkesinin gereklerinden uzaklam insanlar kullanmalardr. Sorun: Yeni yollar arayacamza taklidi n plana alan bir anlaya saplanm olmamzdr.

niversitelerin dnyann her yerinde yerine getirmesi gereken 4 nemli grevi vardr Ancak bunlar yerine getirirken dier btn kurumlardan farkl olarak- koulsuz olarak uymas gereken bir ilkesi bulunur: niversite, uygulamaya ve yarara ynelik bir amacn tesinde her zaman doru bilgiye (hakikate) ulamakla ykmldr. Kime ters derse dsn gerei ve doruyu bulma ve aklama ile ykmldr. niversite; bilgiyi retir, retir, sunar ve yayar. Bu drt ilev, niversitenin varolu nedenidir ve yklendii en nemli misyonudur. Bilgi retme ilevini aratrma-gelitirme (AR-GE) ileviyle, retme ilevini eitim-retim ileviyle, Sunma ilevini topluma danmanlk yapma, aydnlatma,

bilinletirme ile Yayma ilevini de yayn yapmak suretiyle yerine getirir. 1

1

Yayn insanlk iin yaplr. Ancak nceliini saptama kendi modelini yerletirme anlamna gelir. Bu adan bakldnda ilk olarak halknzn aydnlanaca ve yararlanaca bilgi ve bulular onlarn en

7 niversite; yukarda dile getirilen ilevlerin tmn birlikte, e zamanl olarak yerine getirip srdrebildiinde, kendini tanmlayan zniteliklere kavumu saylabilir
(Prof. Dr. Durmu Gnay http://www.durmusgunay.com/yayimlar.asp?emir=oku&did=17)

Anlan ilevlerden bir ksmn yapabilen; ancak dierlerini yerine getiremeyen ya da yetersiz kalan bir kurum, istenen grevi yerine getiremez ve ad niversite olsa da gerekte bu kurumlarn durumu niversite kavramyla rtmez. u anda kurulmu olan onlarca niversitemizin durumu budur. Bir yandan da niversitelerin eitimi ve yaklam evrensel olmak durumundadr. rnein hep tartlan Evrim Kuram, gelimi dnya niversitelerinin ayrcasz hepsinde anlatlyor ve dnmeye ve bilime yaklam bu minval zerinden kurgulanrken, bizim lkede bu dnce tarz niversitelerimizin %90nnda grmemezlikten geliniyor ve srf bu nedenle bile niversitelerin evrensellii tartmaya almak durumunda kalyor. amzda kreselleme nedeniyle lkemizin sorunlarna eilmeyi bir tarafa brakmadan- ulusal lekle deil, uluslar aras lekle kendimizi deerlendirmeye girimeliyiz. Aslnda girmeye altmz ve yle yapacamza garanti verdiimiz AB niversite standartlar, bizim uluslararas nitelikli insan yetitirmemizi zorunlu hale getirmitir. Eer byle giderse ve kadrolama siyasi niteliklere brnrse, rnein lafn gelii Bayburt niversitesi mezunlar sadece nal toplar.

kolay ulaacak biimde yaynlamanz gerekir. zellikle dikkat edilirse, bat dnyas gemite yayn dendiinde yazlm bilimsel kitaplar ncelik olarak gryordu. Hatta 1950lerden sonra makale tarz yayn n plana kt. Bu kn temelinde vahi kapitalizmin beyin smrme ticareti yatar. Trkiye baka bir yanl daha yapt ve yanln srdryor. Yabanc dilden ve yabanc dergilerde yaplan yaynlara deer vererek ykseltmeleri bu ltlere gre yapmaktadr. Bu, halkna ulamadan bilginin baka lkelerdeki aratrclara alt yap oluturmas demektir. Smr dzeninin yeni tanmdr. Ne yazk ki niversite topluluu bunu dahi son 30 yldr dzeltememitir.

8 Bir niversitenin gerek niversite olarak tanmlanabilmesi iin iki zellii birincisi: Yetkinlik: Yani bir eitim programnn o programn gerektirdii uluslararas asgari standartlar yerine getirebilir dzeyde olmas (akredite olmasn)dr. Trkiye niversitelerinde zellikle yeni kurulanlarda bazen bizzat kendilerinin eitilmesi gereken birka kii lisans eitimi aarak, bununla da yetinmeyerek ikinci retimi aarak, hesaba getirebilirlerse yksek lisan ve doktora dersi de aarak buralardan renci mezun etmektedirler. Bu tip bir eitimde standarttan bahsetmek sz konusu deildir. kincisi ise: Etkinlik: Bunun karl ise srdrlebilirliktir. Yani bir niversite kalitesini her zaman korumak ve srdrmek durumundadr. Bu adan bakldnda da bizim dolay kurulan ilk niversitelerimiz gnlerdeki kendi i bile atmalarndan koruyamamlardr. kurulduklar kaliteyi srekli bnyesinde bulundurmas gerekir. Bunlardan

Olmazsa olmaz olan nedir? niversitenin ilevlerini yerine getirebilmesi iin zellikle akademik zgrlk ve niversite zerklii olmas gerekmektedir. zerklik kavram, seme zgrl ya da irade zgrl olarak dile getirilebilir. Bu durumda niversite zerklii, niversitenin herhangi bir konuda karar vermede ya da verdii karar uygulamada bamsz olmasn, d basklardan korunmasn ifade eder. niversite asndan (niversite tzel kiilii asndan): Akademik zgrlk, idari zgrlk ve mali zgrlk olarak sralanabilir. Ancak kendi rektrn ve dekann bile zgrce seemeyen bir sistemle hala devam ediliyoruz.

9 Bilim adamnn zgrl: ncelikle almak istedii alan ya da alanlar kendi zgr iradesi ile seebilme serbestlii anlamndadr. Bilim adamnn bilim d faaliyetleri ya da grleri nedeniyle rahatsz edilmeden huzur iinde alabilmesidir. zellikle toplumun ve devletin yerleik resmi grlerine, yneticilere ve rektre aykr dmenin zararn grmeden konuabilmesidir. Bilimsel yaplanmalar, zellikle son 20-30 yldan bu yana teknoloji, kreselleme ve rekabet dinamiklerinin etkisiyle yepyeni bir dnm yaamaktadr. niversiteler daha nce hi olmad kadar dikkatlerini d dnyaya evirmelidirler. Yakn zamana kadar bir niversitenin almalar ve eittii insann nitelii bizzat eitim veren niversitelerin ve eiticilerin sorumluluu ve yetkisi altndayd. Aratrma sonular, sadece kendi i kurullarnda eletiriye akt. Mali kaynak, hkmet btesi tarafnda garanti edilmiti. Aka bu durum dnyada deimeye balad. Her ey sizin dnzda sorgulanr olmaya balad. Trkiye bu dnme ayak uydurmas gerekirken, YKn tek tip uygulamas, siyasi iradenin niversiteleri zapt rap altnda tutma tutkusunun devam etmesi ve atanan yneticilerin nemli yetkilerle donatlm olmann hazn tatm olmas, talep gelse bile bu yetkileri yitirmemek iin dnme kaplar amaya ayak diretiyor olmalar, niversitelerin yeni durumlara gre kendilerine ek dzen vermelerini nlemektedir. Bunun zerine ilaveten mali kaynaklar artrlmadan (bina ve benzeri eylere ayrlan para deil, yani yatrm btesi olarak deil, renci bana eitim giderleri) renci saysnn artrlmas, akademisyenleri sadece eitimle bouur hale getirmitir. GEREKTEN ZM PENDE MYZ? teden beri siyasi iktidarlarn sorumlu tutulduu yaygn bir sylem

10 vardr. Bu, btnyle yanl olmamakla birlikte, btnyle doru da deildir. niversite sorununun asl sorumlusu niversitenin kendisidir. Trkiyenin yksekretim sorununu zmek zere kurulmu olan YK, sorunlar zmek yle dursun, toplumun nne konulmu yeni bir sorun yuma gibidir (K. Popper). Yksekretimde reform ihtiyac konusunda YK dhil btn taraflar hemfikir olduu halde ve stelik kurulduu gnden beri eletirildii halde YK, toplumun nne bir zm nerisi koyamam, 2002den sonra siyasi iktidarn yeni bir yasa tasla talebine karlk YK sre isteyerek siyasi oyunun devamna katk salamay ama edinmi; retim elemanlar da hkmetin samimiyetine inanmad iin eskisine bile raz olmutur. Trkiyenin niversite sorunu; kaynak yetersizlii, fiziksel koullarn elverisizlii gibi niceliksel sorunlarn yan sra, atama ltlerinin yanll; demokrasiyi anlama biimi, zgrlk, zerklik, laiklik gibi kavramlarn sregelen s bir dzeyde tartlmas ile adeta kangrene dnmtr. Bu tartmalarn tozu duman ierisinde bir ey unutulmutur: niversite her eyden nce bir kltr ortamdr. Hem kltr retir, hem de kendine zg i kltrn yaratr (akademik gelenek ve grenek olarak). Akademik personel, idari personel ve rencilerin kendi ilerinde ve bu kesimler arasnda ve bu kesimlerin toplumla ilikilerinde bu kltr kendini ok belirgin olarak gsterir (gstermelidir). Bir kiinin bir niversiteden mezun olmas, genel kltrnn yan sra yaam boyunca o niversiteye zg bir tavrla, dnme tarznn, yarglama yapmann yetkinliine ulamas da demektir. Ne yazk ki niversitelerin bir irket zihniyetiyle idare edilmeye balanmas nedeniyle, niversitelerin sradanlatn gn be gn izliyoruz. niversiteyi var eden ve stn klan o i kltr ou

11 niversitede zedelenmi ya da tmyle kalkmtr. n kapdan giren renci, okuduu alanda sadece belirli (onun da evrensel olup olmamas tartlr) bir bilgiyi edinerek arka kapdan kar olmutur Gnmzde niversitelerin artk hi dile getirilmeyen unutulmaya yz tutmu- bir zellii daha vardr. niversiteler sadece yazl ve szl bilgi vermeyle grevini bitirmez. Bir de dile getirilemeyen rtl (yazl ya da szl olarak ifade edilemeyen) bilgi vardr: ncelikle nndeki genleri bilim sevdals yapma, dnme tarznda ustalamasn ve hayata baka pencerelerden bakabilmesini salama, rtl bilgiye girer. Bu anlamda niversitelerimizde ok kt bir bilgi zaaf sz konusudur. Kalabalk, zaman ve kaynak yetersizlii renci-retmen ilikisini sadece dersliklere hapsetmitir. Bilimsel liyakat ise makale fetiizmine indirgenmitir. Bilim, sadk bilimsel mritler ister. Ak ister, hakikat ak ister. Feragat ve fedakrlkla yaanan bir adanmlk ister.

En byk tehlike kanksanma niversitelerde sregelen otoriter yap iselletirilmi bulunuyor. Biz buna halk dilinde korkaklk diyelim. niversite mensuplarnn byk ounluu, zihinlerinde bir oto sansr mekanizmas gelitirmitir. Eer otorite iselletirilmise orada yasal zgrln fazlaca bir anlam yoktur. zgrlk asl tanmn retim yesinin zihnindeki anlamda bulur. zgrlk, doru sylemek kaygs dnda bir tehdit alglamas tamakszn ve kendi kendisini oto sansre tabi tutmakszn, bir gerei dile getirme serbestliidir. Eer insan syledii fikirler yznden kendini gvenlik iinde hissetmiyorsa, en yksek deer olan bilimsel-zgr dnme ortadan kalkm demektir
(Prof. Dr. Durmu Gnay http://www.durmusgunay.com/yayimlar.asp?emir=oku&did=17).

Son otuz yldan bu yana olan uyguluma, retim elemanlarnn

12 akademik zgrln ilememesini kabullenmesine neden olmutur. Bu nedenle bu blmn balna en byk tehlike kanksanma denmitir. Bunu anlamann en iyi yolu, son 30 yldan bu yana birka balantsz delifiein haricinde niversitelerden herhangi bir konuda aklama, itiraz, uyar ve buna benzer kurulu dzene kar kacak tek bir sesin duyulmamasdr. Aslnda artk niversitelerimiz akademik zgrln peinde de deillerdir. nk buna gerek de duymamaktadrlar. Bilimsel almalara hi kimse karmyor; isteyen istediini alabiliyor; almayana bile karlmayan bir sistem kurulmu. Yeter ki almalardan rektrlerin toplantlarda vnebilecei uluslar aras dergilerde makale retebilesin. Ancak akademik zgrlk, bir eyler ters gittiini anladnda kurulu dzene, sisteme ve o gnn egemen glerine ters decek aklamalar korkmadan yapabilmedir. niversitedeki akademisyenlerin fikirlerini (bilimsel yntemi doru uyguladna kani olunduktan sonra) kime kar olursa olsun aklama yetkisi olmaldr; ancak siyasi iradenin bu aklamalar aynen benimsemesi de sz konusu deildir; akademisyenlerin yaptrm gc yoktur; bu nedenle de sorumluluklar da snrldr; ancak uyar grevi sorumluluu vardr. YK yasasndan (2547 nolu yasadan) sonra aslnda akademisyenlerimiz akademik zgrl artk aramyorlar; nk aklama yapma, yorum yapma, kurulu dzenin hatalarna itiraz etme, doruyu halka aklama gibi bir sorumluluk tamadklar iin, akademik zgrle gereksinme duymuyorlar. Kanksam durumdalar On yla yakn bir sre rektrlk yapm bir rektr veda konumasnda, yle demiti: Benden sonra ardmdan beni eletirenler olabilir. Btn yaptklarm kurullardan geirdim. niversite ynetim kurulu ve niversite senatosundaki btn kararlarm oy birlii ile alnmtr. Sadece bu

13 konuma bile bir niversitenin idari sistemdeki zgrln ve zerkliini aklamaya yeterlidir. Ne yazk ki aksaklk sadece yksekretimi dzenleyen mevzuat sisteminin otoriter niteliinden kaynaklanmyor; daha ok retim yelerinin, akademik zgrlk, niversite zerklii gibi deerleri savunmak ve yaamak konusunda dirayet ve liyakatinden uzakta bulunmasndan kaynaklanyor. Trk niversiteleri zellikle YK uygulamas ile iine kapanm, kendi sorununa zm arayamayan kurumlar haline dnmtr. Kapal toplumlar, eletirel akln yrrlkte olduu bir mekanizma iinde deil, otoritenin koyduu kurallar erevesinde yaamaya almtr. Kapal toplumlar duraan yaplardr, kendi kendilerini dntremezler. D etkilere kar savunma, dnm giriimlerine kar refleksi ile direni gsterirler. Bir zaman sonra ancak d etkinin gc i direnii aabilirse, deiim sz konusu olabilir. Bu adan bakldnda Trk niversitelerinin kendi modelini yaratmas olduka zor grnyor. 1933den beri niversitemiz sorunlarn zebilen bir mekanizma gelitirememitir. zellikle 2003 ylndan beri, Trkiyede yeni bir yasal dzenleme almalar erevesinde yaanan tartmalar, yeni bir dzenleme ile sonulandrlamamtr. niversitemiz, mevcut olan 2547 sayl yasal dzenlemenin yrrle girdii 1981 ylndan bu yana tartma gndeminde olmasna karn, ne yeni bir niversite modeli ortaya konabilmi, ne de sorunlarn kendi iinde zebilecek bir mekanizma gerekletirilebilmitir. Yeni bir yasal dzenlemenin arka plannda bir niversite felsefesi ve buna dayal bir niversite modeli bulunmaldr. Kendine zg bir modelin gelitirilebilmesi iin; en st dzeyde bir bilgi kurumu olan niversitenin

14 tarihini, yapsn, mevcut sorunlarn bilen; niversite felsefesini, bilim ve teknoloji felsefesini tam bir yetkinlik ile kavram olan bir birikim gerekmektedir. nc bin yln ya da yirmi ikinci yzyln banda, tm dnyada, daha verimli ileyen bir bilim ve teknoloji sistemi, bilim ve teknolojiyi reten ve yneten bir niversite inas iin olaanst bir tartma ve aba yaanmaktadr. lkeler, an gerektirdii en stn nitelikli insan gc yetitirme, bilim ve teknoloji retme yar iindedirler. Trkiye ve niversitesi bu abadan uzak durmamaldr. Gnmzn nde giden lkeleri, bilgiye sahip olan ve kullanan bilgi toplumu (information society) aamasndan sonra, imdi bilgi ve teknolojiyi reten ve yneten bilgi-tabanl toplum ((knowledge-based society) aamasndan sz etmektedirler. Gnmzde de teknoloji, kreselleme ve rekabet dinamiklerinin etkisiyle, niversiteler yepyeni bir dnm yaamaktadr. niversitelerimiz iin akademik zgrlk (academic freedom) ve niversite zerkliini (university autonomy) olmas gereken gibi tanmlamalyz ve uygulamalyz. Kimi niversitelerimizin yneticileri, kendilerine tannan geni idari yetkileri daha da genileterek akademik alan da idari yetkilerinin iine dhil etmiler, akademik unvanlar liyakat llerine gre deil, ilikilerine ya da retim yesinin akademik alan dndaki niteliklerine gre vermektedirler. Kimi niversite yneticileri kadroya atanmak iin ilan verme yetkisini istismar etmektedirler. Akademik atama ve ykseltmelerde ilan koulu, rektrler eliyle niversiteleri merkezi otoritenin istekleri ynnde denetlemek zere konulmu bir sigorta olmasna karn, ilanlarda bile birok hileli yollarn denenmesinden

15 kanlmamaktadr. 1933, 1960, 1971, 1981 de ve 28 ubattan bu yana yaplan tasfiyelerde, basklarda ve halen sregelen haksz uygulamalarda bu tutum rol oynamaktadr. Kimi niversitelerimizde bu tr i sorunlar sregelmektedir. retim yeleri daha ar basklara maruz kalma endiesi ile bu sorunlarn kamuoyunda dile getirmekten bile kanmaktadrlar. Bu tr hakszlklar, niversite mensuplarnn evkini krmakta, i srtmelere ve beyin gne yol amaktadr. Trkiyenin niversite sorunu, lkenin entelektel gcn, bilim ve teknoloji kapasitesini, yetimi insan gcn ok byk lde zaafa uratmaktadr.
(Prof. Dr. Durmu Gnay, http://www.durmusgunay.com/yayimlar.asp?emir=oku&did=17).

-ZEL KISIMNASIL BR NVERSTE? Birka gn sonra niversitelerdeki hizmetimin 45ci yln doldurmu 46c ylna balam olacam. niversite yaamma Haziran 1966 ylnda kurulmakta olan Atatrk niversitesinde baladm ve o gn bu gn bilimsel birimlerin kurulmasnda yer aldm, uzun sre u ya da bu ekilde niversite ynetiminin iinde yer aldm. Atatrk niversitesinde byk lde blmn, daha kstl olarak da fakltenin yaplanmasnda katklarm ve gzlemlerim oldu. Daha sonra Hacettepe niversitesinde anabilim dal bakanl, blm bakanl, dekanlk, faklte ve niversite ynetim kurulu yeliim oldu, uzun sre senatoda faklte temsilcisi olarak bulundum. Siyasi kargaalarn youn olduu dnemlerde aktif ynetici oldum. YKn kuruluunda birok eye tank oldum ve ilk 15 yllk uygulamalarn yakndan izledim. Bu nedenle lkem tarafndan

16 bakldnda yorum yapmaya ve neride bulunmaya izin verecek bir birikimim olduunu syleyebilirim. 1970-1985 yllarnda Avrupa niversitelerinin nemli bir ksmnda uzun ya da ksa srelerle bulundum. Bu niversiteler nasl alr diye sorarsanz, dorusu hi biri iin ayrntl bilgi veremem; nk o sistemin iine btnyle girmedim. Dtan sadece gzlemlerim oldu. Ancak bir eyi anladm dnyorum. Bilimsel yntemden, gerei aramaktan ve bilimsel anlaytan taviz vermeden, kuracamz niversitelerin yaplanmas bire bir gelimi lkelerinkine tpa tp benzemesi gerekmez; hatta byle bir taklit baarl olmayabilir de. Trkiye kendi niversite modelini kurmaldr diye dnyorum. Hatta belirli bir sre, gelimilik asndan aralarnda nemli fark bulunan blgeler ya da il niversitelerinin yaplanmalarnda farkl uygulamalarn yaplmasnn daha yararl olacan dnyorum. Belki bir niversitenin ileyii ile ilgili olmasa bile, niversitenin konumlanmasnda bu farklln bilinmesi gerektiini dndm iin u hususu da deinmeden geemeyeceim. Kk illere kurulmu olan ve kurulmakta olan birok niversite, ounluk ehirden olduka uzak bir yerde, toplumdan uzak yerleke (kampus) biiminde, ounlukla da geto saylacak bir biimde lojmanlaryla, renci yurtlaryla kurulmaktadr. Bunun, denetim, hizmet gtrme ve birimler arasndaki ileyiin kolaylatrlmas ve idari bakmndan birok yarar vardr. Ancak birok ilimizin yeniliklere almas ve aydnlanmas iin niversite toplumu ile i ie yaamasnda byk yarar vardr. Bu etkileim, eer niversitedeki retim elemanlar dour seilmise, ehir halknn aydnlanmasna byk katklar yapacaktr. Dolaysyla ehir iine serpitirilmi niversite o ehre eitim ve retimin dnda ok ey katacaktr. On yl boyunca hizmet verdiim Atatrk niversitesi kamps eklinde kurulduu

17 ve her trl hizmet bu kampus ierisinde verildii iin ben ve ou arkadam, ehirde tek bir kiiyi tanma frsatn edinemedik. Ancak birok niversitede, atanan kiiler zel seildikleri iin, niversite ile birlikte tutuculuk ve gericilik o ehre hzla yaylmtr. YK, batnn belirli ltlerini ithal ederek, ona baskya dayal bir ynetim biimini monte etmek suretiyle kuruldu. Bir yl iinde profesrlk atamas kurallarnn 9 defa deitiini, sabah kan ynetmeliklerin akama doru iptal edildiine tank olduk. Hatta kiiye ve o gnn egemen kiilerin yaknlarna zg ksa sreli ynetmelik ve ynergelerin yaynlandna da tank olduk. nk YK oluturan belirli bir grup, sadece batnn toplumsal yapsn biliyordu; Anadoludan haberi yoktu diyebilirim (dnen Bizans oyunlar hari). Sonuta gemite de bugn de YK, lkenin kanayan bir yaras oldu. YKten kar salayanlarn haricinde hi kimseyi memnun etmedi. Bu konuda syleyecek ok eyim (eyimiz) olduunu dnyorum. Ancak ben sorunun bu ksmna girmeden, bir niversiteyi alp, onun nasl organize edebilirizi anlatmaya alacam. Anlatmm srasnda yer yer de lke genelindeki niversitelere gndermeler yapacam.

YASAL DZENLEME LE YAPILMASI GEREKENLER niversitelerimizin tm, ufak tefek farkllklaryla birlikte YK olarak bilinen yasayla dzenlenmitir. Tekdze uygulama egemendir diyebiliriz. Eer tekdzeliin kmaz yol olduunun farkna varlp yeni araylara girilecekse, aadaki yasal dzenlemelerin yaplmas yararl olur dncesindeyim.

YNETMDEK IKMAZLARIN ya da BAIBOZUKLUUN NLENMES

18 Bir niversite ynetiminin oluturulmasnda iyi kullanlrsa yaklam birbirinden farkl olan baarl (ayn zamanda farkl) yntem sayabiliriz. 1. Sadece niversitedeki retim yelerinin oylaryla dorudan seilmi gl yneticiler; yetkisi daha kstl olan kurullarla ynetme. 2. niversite dndaki mercilerce atama yoluyla gelen yetkisi kstl ynetici; niversite retim yelerince seilmi yetkisi geniletilmi kurullar. 3. Mtevelli heyetine gre idare. Eer mali destek devletin dndaki kaynaklardan salanyorsa, o kurulularn temsilcilerinin ve belirli bir sayda niversite retim yelerinin yer ald gl mtevelli heyetinden ve egdm salayan rektrden oluan bir sistem. Her nde de denetim kendi iinde yrr. Atanm yneticinin kusurlar (despot yaklam), yetkili kurullarca nlenir ya da tersi, yani retim yelerince seilmi yetkili yneticiyi dorudan niversite retim yeleri denetler. Bugnk sistem atama yoluyla gelmi byk yetkiye sahip ynetici (rektr), hemen hemen hibir yaptrm gc olmayan bir ksm yine bir steki ynetici tarafndan atanm kiilerden oluan gsz kurullar. Despot idare iin kurulmu kusursuz bir ynetim biimi. Bu nedenle yaknmalarn n arkas kesilmiyor.

Rektr ve kurullar u anda seilmi grnts verilen, byk yetkiyle donatlm bir rektr ve hemen hemen hibir yetkisi olmayan kurullar araclyla niversitelerimiz ynetiliyor. nk kurul yelerini de (dekan ve mdrleri) rektr atad iin, kurullar da dolayl olarak rektrn

19 denetimindedir (bu nedenle bir rektrmz ynetimi sresince btn kararlar oy birliiyle karmtr). Trkiye niversitelerinin zvanadan kmasnn en nemli nedenlerinden biri budur. Trkiye niversiteleri bu yasayla bu gn kendi yneticisini seemedii gibi, aslnda kurullar da oluturamamaktadr. Kurullarn ok kk bir ksmn oluturan retim yelerince seilmi senatr, profesr ve doent temsilcileri karar mekanizmasnda saysal olarak ok yetersiz kalmaktadr. Bu nedenle niversitenin, hizmetlisinden rencisinden profesrne kadar hibir kesimin yaptrm gc olan temsilcisi kurullarda yer almamaktadr. Aslnda bandan beri niversiteleri psikolojik olarak rahatsz eden bir seme-atama sistem yrrlktedir. rnein 2011 ylnn ilk eyreinde atanan 12 rektrn 10u niversitelerin retim yeleri tarafndan tercih edilmeyen kiiler arasndan seilmi bulunmaktadr. Kendi yneticisini bile doru seemeyen niversiteler konumuna drlmtr. Bu atamalarn siyasi tutumdan arnm olduunu dnmek herhalde safln tesinde baka bir tanm gerektirir. Bilime siyaset kart andan itibaren de o kurumlarn evrensel ve bilimsel yaklamndan kuku duyulmas gerekir. Daha da kts, retim elamanlarnn, artk kendilerinin adam yerine konulmadn bu oylamalarla- benimsemi olmalardr. niversiteler kendine olan gvenini yitirmitir. Her gvenini yitiren varlk gibi, karn, kuvvetlinin yannda yer almakta bulmaya balamtr. Bu davran biimi bamsz dncenin krelmesinin en nemli nedeni olmutur.

HER

EYN

BAI

ORGANZE

OLMADIR:

REKTRLK

DZEYNDE KABA YAPILAMA

20 Yasa, rektr yardmclarn 3 ile snrlamtr. Bu saynn ilk aamada 6ya karlmas gerekmektedir. Eer bu gerekletirilemezse, her rektr yardmcsna bal, ounluk akademisyenlerden olumu, duruma gre yetkili 2-3 danman grev almaldr. Her biri iin de ayr bir bro kurulmaldr. Rektr yardmclar srasyla: 1. Sadece renci ilerinden sorumlu 2. Dnyadaki ibirliinin burslar, bilimsel alma dei ortamlarn tokuunu izleyecek. ve bilimsel

niversitenin birimlerinin dnyadaki eitli niversite birimleri ile salanmasn, elaman ibirliinin gelitirilmesini gerekletirecektir. zellikle gen retim elemanlarnn kendi abalar ile bir yerlerde olanak bulmasyla yetinilmeyecek, niversitenin bu brosu elamanlarna bu yerleri aratrp bulma ve nerme ile ykml olacaktr. 3. Dnyadaki ve zellikle Trkiyedeki projeleri izleyecek. DPT

tekilatnn yllk, 5 yllk, 30 yllk hedeflerini iyi analiz edecek; ilgili hedeflerin ve yatrmlarn niversitesi ile olabilecek olas ilikisini gndeme getirecek. Nerede ne var ise niversitenin ilgili birimlerine iletecek. Bu rektr yardmcl ayrca, niversite sanayi, tarm ve ticaret dnyas ile olan ilikileri izlemekle sorumlu olacak. niversitenin proje yaptm, yabanc dergilerde yayn yaptm,

niversitemin atf saysn artrdm gibi ok defa neye de yarad bilinmeyen vnmelerden uzaklaarak,birok konuda, zellikle sanayiye ynelik projelerde- aynen zel teebbsteki gibi mali sorumluluk da getiren almalara girmesi salanacaktr. Gerektiinde bu birim dier niversitelerle ya da eitli kurulularla bir aratrmay yrtebilmek iin konsorsiyum (ibirlii) yapma grevini de stlenecektir.

21 4. niversitenin mali ilerinden sorumlu olacak. niversitedeki mali ilerin aknn yan sra, yurt ii yurtd bte d kaynaklar aratrma ve niversiteye dndrmeden sorumlu olacak. 5. Yaplamadan, yatrmlardan ve bir steki (mali ilerle sorumlu) rektr yardmcs ile birlikte ihalelerden sorumlu olacaktr. niversitenin gelecei ynelik gelimelerini planlayan birim de bu rektr yardmcl iinde yer alacaktr. Her trl ihale, yapm ilerinden sorumlu olduu gibi, niversitenin yllk, on yllk ve 30 yllk gelimelerini projekte ederek, ona gre yatrm btesini ve yetitirilecek kiilerin plann yapacaktr. 6. Personelden sorumlu rektr yardmcl. Gerekli kadrolar bulma, dzenleme, birimlere gre plan yapma; atama ilerini dzenleyecektir.

Genel sekreterlik Genel sekreterlik aynen korunacak, yerine gre akademik birisi de olabilecektir. dari personelden ve kendine bal birimlerce gnlk ilerin akndan sorumlu olacaktr. Genel sekreterlik bir niversitenin iinin yars demektir. Devlet kurumlarn iyi tanyan birini tercih etmek yararl olabilir. Ancak yeni kurulan, zellikle tara niversitelerinin durumu bu adan iler acsdr. nk ounluk siyasi basklarla niversite genel sekreteri o ilin nfusuna kaytl birileri arasndan atanmakta ve genel sekreterin gelecee yatrm olarak yapt en nemli i hemerilerini ie almak olmaktadr. altm ve yakinen izlediim Atatrk niversitesi bir Erzurumlu niversitesi hatta Hasankaleli niversitesi kimliine brnmtr; dier birok niversitede de durum farkl deildir. zellikle

22 eitim kurumlarnda kendilemenin ortaya kard zarar ve verimsizlik defalarca kantlanmtr.

Alt birimlerin dzenlenmesine birka rnek Bu kadar renci ve ders younluu altnda niversitelerin bir konuda uzun soluklu (yllar sren) aratrma yapmas beklenilemez. Bunun birka nedeni var: Birincisi her retim elamanndan yllk yabanc dergide yaynlanm makale talep edilmesidir; en azndan bu ynde beklenti oluturmasdr. kincisi belirli bir konuya ilgi duyanlarn emekli olmas ve ayrlmas durumunda, ok defa o konudaki aratrmalarn da bittiini gryoruz. Bu nedenle sk sk falanca zamanda falanca niversitede falanca kii almt deriz. Trkiye nfusu, ekonomisi, tarihsel ilikileri, sosyal yaps, bulunduu konum ve dertleri bakmndan byk lekli lkelerin arasndadr. Dolaysyla sorunlarnn zm, bir yerlerden kopya edilmi arelerle giderilecek gibi gzkmyor. Trkiye sorunlarna zgn zm yollar bulmak zorundadr. Bunun iin de ncelikle sorunlarn gemiini doru drst derleyerek ve deerlendirerek; gnmzn gelimelerini de izleyerek gelecek asndan yeni yollar bulmak zorundadr. lke sorunlarna ya da yaplacak bilimsel atlmlara en gle destek hangi yaplanmalardan gelebilir? Bunun yantn u ekilde verebiliriz:

Tam gn alan aratrma birimleri: Enstit ve merkezler Enstitler: Bir sorunu enine boyuna inceleyip zm bulmak istiyorsak, niversitelerin iinde kadrolu, en az sreklilii belirli bir srete korunmu (sorun giderilinceye kadar) ve belirli bir btesi olan, ad ve hedefi belirli bir konuyla snrlanm, aratrma enstitleri niversitelerin

23 iinde yan kurulular olarak yer almaldr. Dnyadaki zgn almalarn (bulularn) nemli bir ksmnn bu enstitler tarafndan gerekletiini unutmamak gerekir. Hacettepe bu yolu 1970li yllardan bu yana, yakn zamana kadar denemitir. Seksenli yllarn banda neredeyse 80 enstitmz vard. Bunlardan sadece bir ikisi ciddi bir ama iin kurulmu; dierleri devletten para szdrmak iin kullanlmt. Enstitlerin zellii devamllklardr. En nemlisi Aslnda de bilginin

uygulanabilirliinin

denendii

kurululardr.

niversitelerin

darya, kamuya, halka, sanayiye al kaplar faklteler ve orada alan birka giriken retim yesinin abasyla snrl kalan giriimler olmamaldr. Trkiye bu gne kadar bu yolla niversite sanayi ibirlii slogan ile hareket ettii iin baarl olamamtr. Bu enstitler, yanl anlalmasn, sadece teknolojik bir atlmla ilgili deildir. Akla gelebilecek, bugn ve gelecekte her zaman gereksinmemiz olabilecek konularla ilgili sanat, sosyal ve temel bilgiler, mhendislikkonularyla ilgili olabilir. Her niversitenin benzer enstitleri amas gerekmedii gibi, balangta sorunlar niversitelere, konumuna, durumuna, gelimilik derecesine gre paylatrlmaldr. Bir anlamda bir niversite, enstitleri ile dier niversitelerden farkl olmaldr ve bir eit uzmanlamaldr. Bu yaplanma, o niversitenin kurulu amalar ile yakndan ilintili olmaldr. rnein niversitenin biri Ortadou Tarihini Aratrma Enstitsn bulundururken (Haran niversitesi) dieri Balkan Tarihini Aratrma Enstitsn (Trakya niversitesi), biri Tbbi Bitkiler Aratrma Enstitsn bulundururken (Anadolu niversitesi) dieri Akdeniz Anemisi Aratrma Enstitsn (Mersin), biri Glya Aratrma Enstitsn (Isparta) bulundururken, dieri Genetik Miras Koruma Enstits (Celal Bayar niversitesi) ya da Kurakl Bitki Trleri Aratrma enstits (Konya),

24 Uluslar aras Sular aratrma Enstits (Dicle niversitesi) ve buna benzer onlarca enstit niversiteler bnyesinde yaplandrlmaldr. Devlet bu enstitler araclyla niversitelerle balant ve ibirlii kurmaldr. Gerektiinde niversiteler kendi aralarnda belirli bir protokolle ortak projeleri yrtmelidirler. Sanayi ve tarm erbab, sorunlarn niversiteler araclyla bu enstitlere iletebilmelidirler. Trkiyenin balanmaldr. bilimsel sorunlar zellikle buralarda zlmeye

Merkezler: Ancak enstitlere bal ya da dorudan rektrle bal bazen enstitler aras da olabilen merkezler kurulmaldr. Bu merkezlerin zellii, rektrle ve devlete seenekli dosya hazrlamalardr. rnein belirli bir arivleme ve veri toplamadan sonra snr aan sular konusunda, Rusya ile ilikilerimiz iyi ya da bozuk olursa, Ortadou ile ilikilerimiz iyi ya da bozuk olursa, NATO, ABD ya da AB ile ile ilikilerimiz iyi ya da bozuk olursa hangi yolu izlemeliyiz ya da benzer ekilde karasularmzn politikas ne olmaldr; tarm ve sanayi yatrmlarmzda yolumuz ne olmaldr diye bir seri dosya hazrlamaldr. Gerek duyulduunda annda bu dosyalarn uygun olan ekilerek gerekli yerlere sunulabilmelidir. Devletin ve giriimcilerin, niversitelerine gveni tesis edilmeli; bu kurumlarn bilimsel alma ve bak asna her zaman gerek duyulmas konusunda bilin yaratlmaldr. Btn bunlarn yaplabilmesi iin zellikle devletin bir, on ya da 30 yl iin hedefleri, yatrmlar dikkatle izlenmeli ve ncelikle bu hedeflere gre yaplanmalar dikkate almaldr.

Kroniklemi rahatszlk: Atamalar

25 Btn bunlar izlerken, atama kstaslarnda da yeni bir dzeltmeye gidilmelidir. Ne yazk ki niversitelerimiz yabanc dergilerde yaplm yayna kilitlenmi ve insanlarn sadece o ltlere gre deerlendirir duruma dmtr. Bu, aratrcnn uygulamaya ynelik ve halkn gereksinmelerine uygun almalardan uzaklatrlmas demektir. Bunca niversite ve retim elaman artmasna karn, niversitelerimizce sorunlarmza are bulma oran hi de beklenen dzeyde olmamtr. Eer bilim adamlarmzn lkenin sorunlarna merhem olmasn istiyorsak, sadece referansl yabanc dergilerde yayn yapma koulunu yeniden gzden geirmemiz gerekir. Trkiye niversitelerinin gelimi lke niversitelerinden fark, sadece dnyaya bilim adam yetitirmenin tesinde Trkiyedeki sorunlara da bilimsel zm getirme olmaldr. Ne yazk ki ykseltme-atama kriterleri buna izin vermiyor (kiisel olarak bunun Trkiyenin hayrna olmayan bir plann sonucu olduunu dnyorum). Atamalarda kesinlikle liyakat ihlali yaplmann nne geilmelidir. Bu nedenle jri kurma ve yerine gre deerlendirme yetkisinin daha geni bir kitlenin onayna sunulacak ekilde dzenlenmesi gerekmektedir. lanlardaki kiiye zg koullar kesinlikle uygulanmamaldr. ada niversite sylemini en ok dile getirdiimiz gnmzde, yeni birok niversite kurmaya kalktk. Bunlardan biri de Yldrm Beyazt niversitesidir. Rektr atanmas geleneklere ok da uygun deildi; ancak cumhurbakannn yetkisindedir diye kimse fazla ses karmad. Yeni gelen rektr retim yesi alnmas iin ilana kt. Trk Tabipler Birlii atamalar yaplmadan ok nce kimlerin atanacan noter kanal ile zapta geirdi. Atamalar yaplnca (03.06.2011 tarihinde) 32 profesr, doent ve yardmc doentin 31inin listede ad yazl olan kiiler olduu ve bunlarn 16snn rektrn geldii Atatrk Aratrma Hastanesinden arkadalar

26 olduu anlald. Hibir yetkilinin sesi kmad, bavuranlarn ve kazanamayanlarn sesi duyulamad gibi, basnda da tek bir satr olarak yer de almad (Ulusal TV, 04.06.2011 saat 8.00 hari). Birok niversitede bu boyutlarda olmasa bile ahbap avu ilikisiyle ok kiinin atand, hatta ltlere ok nem veren niversitemde bile zaman zaman yanda kaa olduu bilinmektedir. Buradan nemli bir sonu da kyor, yasalar ne kadar dikkatli ve gereki yaparsanz yapn, mal bozuk ise rn de bozuk kyor. Yani sadece YKn dzeltilmesi ile sorunlarmz hal edeceimizi dnyorsak yanlyoruz. Yakn tarihte nemli bir dzelmenin olacan dnemiyorum. nk yanda olarak yaplan atamalar, yetkili yerlere geldike kendi yandalarn atamadan kanmayacaklardr. Neredeyse yarm yzyla dayanan gzlemim bir eyi daha sylememi zorunlu klyor. Rektrlk seimlerinde belirli kiilerin desteklenmesi iin vatan millet ruhunu tayanlar tenzih ederim- youn aba sarf edenlerin nemli bir ksm, kendi ykseltme, atama ve bir birime ynetici olma hedefleri olan kiilerdir. Byle bir evreyle yola kan rektr adaylarnn eli banda zayflamakta, yola kmadan ayaklarna palanga taklmaktadr. Eer durum byle devam ederse, niversitelerimiz belirli bir dnceye angaje olmu kurumlar olmaktan kolay kolay kurtulamayacaklardr. Bu nedenle atama usulnn ve ltlerinin yneticilerin ve belirli kiilerin belirleyici yetkisinden hemen kurtulmasn salayacak dzenlemeye gidilmelidir.

TOPLUM YARARINA YAPILANMA

27 Eer Trkiye kendine zgn sorunlarna (sanayi, tarm, hayvanclk, balklk, madencilik vb onlarca alanda) zm bulma ve edindii bilgiyi kapitale evirme niyetinde ise, niversitelerdeki insanlarn almalarn ncelikle bu alanlara kaydrlmasnn yolunu aramak zorundadr. Bu yaklam bireyi belirli bir konuda almaya zorlayarak bireyin aratrma zgrln ihlal etme eklinde olmayacak, kurumu ynlendirme suretiyle belirli bir amaca kilitlenmenin salanmas olacaktr. Bu da ilk aamada atama ltlerinin en az belirli bir ksmnn bu hizmetlerin deerlendirilmesi ile olaca dncesindeyim. Burada niversitenin lkemiz asndan grevini bir daha

tanmlamamz gerekiyor. niversite her zaman yeni bulularn ve keiflerin olduu yer deil zaman zaman da gelimi lkelerdeki bilinen bilimsel almalarn halkn hizmetine sunulacak biimde transferinin de yapld yerler olmaldr. rnein optik konusunda nemli bulular ve aratrma yapamayabilirsiniz; bu konuda dikkate alnacak yaynlar da yapamayabilirsiniz. O sizin niversitelerde optik dersini gz ard etmenizi gerektirmez. Bugn en ucuz hammadde ile en pahal malzemenin retildii sanayi dallarndan biri optik sanayidir. ok da eidi vardr. Gel gelelim ki 171 niversitemizin hi birinde derli toplu optik dersi yoktur. Optik malzeme reten birine bilimsel danmanlk yapan bir akademisyene, atamasnda kullanaca puan neden vermeyiz? Trk niversiteleri bunu yapmyor. Bunun gemite kurgulanan ve bugn de srdrlen haince ve ok kurnazca bir nedeni olduunu syleyebilirim. Ancak konu bu olmad iin ayrntya girmeyeceim. Rektr yardmclarnn grev taksiminde, bir rektr yardmcsna bu retim yollarn ama, aratrma ve iliki kurma grevi bu nedenle verilmitir.

Trkiye niversiteleri istihdam kaps olarak grld srece

28 eitimde farkl bir yol izlenmesi gerekir unu aka bilmeliyiz ki, bugn lkemizde ocuklarn niversitelerde okutan ailelerin neredeyse tmne yakn, ocuklarna gvenceli bir ekmek kaps bulma ve bunu da ounluk devlet kapsnda arama dncesindedir. Her ne kadar skan devlet byklerimiz, aya yere basmayan niversite yneticilerimiz ve entel tavrl bilim adamlarmz niversiteler ekmek kaps edinme yeri deildir diyorlarsa da durum hi de yle deildir. Gereki olmamz gerekiyor. Hibir aile ocuum felsefi derinlik kazansn diye, varn younu ortaya koyarak ocuunu okutmuyor. Ona reterek aln teriyle yiyebilecei bir ekmek kaps hazrlamak iin bu zveriye gsteriyor. niversiteler bu gerei grmemezlikten gelemez. Bugn niversitelerimizden mezun olan i bulabilin- her 10 renciden 9unun mezun olduu alanla yakndan ilikisi olmayan bir ite alt, bu orann yabanc dille eitim yapan niversitelerde 6/7ye dt ifade edilmektedir. Aslnda yabanc dille eitim yapan niversitelerin istihdam orannn biraz daha yksek olmas, mezun olduklar alandaki ihtiyatan deil, lisan bilen bir insana ihtiya duyulduundan ve yabanc dille eitim yapan niversitelere oransal olarak daha yetenekli, alkan rencilerin bavurmasndan kaynaklanmaktadr. Eer yanlmyorsam 1990l yllardan bu yana zellikle sosyal bilimlerin ve fen bilimlerinin baz dallarnda Milli Eitim Bakanl tarafndan tek bir retmen atamas yaplmazken ya da ok kstla sayda yaplrken ya da devlet memuru olarak alnmazken, her niversitede yine ayn alanda lisans programlarnn almas renciyi megul etmenin tesinde bir anlam tamamaktadr. Bunun manevi knts de toplumun baka bir yarasn oluturmaktadr.

29 irket kurdurarak beceri gelitirelim: Durum byle olunca, yani mezun ettiiniz her 10 renciden 9u okuttuunuz konuda i bulamyor ve ekmek kazanamyorsa, sizin Kembri ya da Harvrtdan farkl bir yol izlemeniz gerekiyor. Hi kimse bir rencinin okuduu alann bilgisinden fedakrlk etmesini beklemez. niversiteler o alanda verilebilecek bilgi iin gerekeni yapmaldr. Ancak gereki olmamz da gerekecektir. Bunlar hayata da hazrlamalyz. Bu nedenle evrensel niversite yaklamndan farkl bir yol izlemeliyiz. Bu hususta imdilik sadece iki nerim olacaktr: niversite kendi z kaynaklarndan belirli bir fon ayrarak

rencilerine ustaca yaam retecektir. lk olarak rnein dner sermaye gelirlerinden olabilir ya da bir yerlerden destek bularak diyelim ki 500 bin ya da bir milyon Trk liralk bir fon oluturur. niversite ynetimi, niversiteye giren rencilerden balamak zere (deiik branlarda da olabilir). rnein 10ar renciden olumu irketler kurdurur ve eitime alr. Onlara bir maln retimi ya da pazarlamas, sanayisinin kurulmas, uluslar aras ticaretinin yaplmas, danmanlk gibi ok eitli konularda uzmanlaacak biimde hocalar araclylakurslar verir. Bir irket nasl kurulur, hangi formlar kullanlr, izin nereden alnr, kredi nereden alnr, nasl bavurulur, ihracat ya da ithalat iin hangi formlara ve ilemlere gerek vardr, ham madde nasl aranr; bir mal hangi ltlere gre ihra edilir; lkeler arasndaki farkllklar nelerdir ve benzer onlarca karlaabilecekleri formalitenin ve zorluun stesinden gelme retilir. Bu rencilerin devlet kapsndan gelir bekleme yerine dinamik bir hayata atlabilmeleri iin gerekli bilgi ve beceri kazandrlr. Diyelim ki 10.000 liraya kurdurttuunuz her 10 irketten 9u batt; biri bile baarya ularsa bu lkeye ok ey vermi olursunuz. En kt durumda bile lkeye her yl o niversitenin belki de simgesini tayan 10 baarl

30 irket kazandrm olacaksnz. Bu irketlerin daha sonra katklaryla bu giriim daha da glendirilmi olacaktr. Harvrt ve Yale niversitesinin bu yolla edindii destek ya da gelirin milyarlarca dolar mertebesinde olduu syleniyor. Btn bu eitim, rencilerin almas gereken lisans bilgisinin dnda yan ura olarak verilecektir. Kurs vererek beceri kazandralm: O ki kendi mesleklerinde i edinme belirsizlii var. Dier bir yol daha izleyebiliriz. rencilerimize, eitimlerini aksatmamak kaydyla, eitim saati dnda ya da hafta sonlarnda niversite tarafndan finanse edilen ya da ksmen paral da olabilir birbirinden farkl onlarca belki de yzlerce beceri kursu aabiliriz: Fotoraflk, fotoraf makinesi tamircilii, oymaclk, cam ileme, tahta ileme, ss eyas yapma, elektronik cihaz tamiri, seraclk, her eit tamircilik benzer onlarca kurs, onlar yan dal olarak yaama hazrlar. ocuk niversiteyi bitirdiinde elinde bir de yan kendi kurabileceimeslei olmu olur. Dnyadaki en son gelimeler ve teknikler bu kurslarda onlara retilir.

niversite kurma anlayndaki arpklk Trkiyede niversite kurma anlaynda bir arpklk var. Bilindii gibi onlarca il kendi ehirlerinde de niversite almas iin bavurmutu. renebildiim kadaryla da halka ve yerel yneticiler o niversitelerde zellikle iki fakltenin olmasn talep ediliyor: Tp fakltesi ve eitim fakltesi. nk halkmz niversiteden, hastasn tedavi ettirme ve gelen rencilerden para kazanmay anlyor. Sanat yeteneimiz gelisin, felsefe bilgimiz artsn, kimya, fizik, biyoloji bilgimiz glensin diye bugne kadar kimsenin talebi olmamtr. Tp fakltesini istiyor, aslnda daha gelimi bir devlet hastanesi istiyor; eitim fakltesi istiyor, nk bin bir

31 eit brana ayrlm olan eitim fakltelerine binlerce renci alnd iin ehir esnaf bu faklteden daha ok memnun kalyor. Bylece devlet eliyle yrtlmesi gereken salk hizmetleri, dolayl olarak tp fakltelerine ciro edilerek ve Milli Eitim Bakanlnca yrtlmesi gereken retmen yetitirme okullar niversitelerin iine sokularak niversiteler kadro, yer ve bte olarak hantallatrlyor. Btelere bakyorsunuz nemli meblalar tutuyor; tp ve eitim fakltelerinkini karyorsunuz, bte cce kalyor. Bu sylediklerime birok kiinin itiraz olacan biliyorum. nk her ikisi de gelir kaps haline dnm durumda. Trkiyede tercih edilen birka niversiteyi alt alta yazarsak, doktor olmak isteyenlerin tercih ettii Hacettepe niversitesini bir yana brakrsak, hekimliin dnda tercihi olanlarn istedikleri niversitelerin hi birinde (Boazii niversitesi, Ortadou Teknik niversitesi, stanbul Teknik niversitesi, Bilkent niversitesi ve Sabanc niversiteleri) tp fakltesi yok. O zaman evrensel bir niversite kurmak istiyorsak, tp fakltelerinin yaplandrmalarn yeniden gzden geirmemiz gerekiyor. Yanl anlalmasn, tp fakltesinden kesip de dierlerine verilsin diye bir yaklam da sz konusu deildir. Hastalar yaplabilecek en iyi ekilde tedavi edilmeye allsn; ancak snnet edilme ve trnak kesme ileminin de niversite tp fakltelerinin rutin ileri arasndan karlmas gerekir.

niversiteler ou iin hayal krkl ile sonlanan bir sre olmaktan karlmaldr niversitelerimiz sayca hzla oald. Bundan kimsenin rahatsz olmas beklenilemez. Ancak sonuta buralarda insan yetitiriyorsunuz.

32 Bir genci geriye dn olmayan yola sokuyorsunuz. Eer gerek bir niversite eitiminden gemeden onu hayatn iine brakrsanz, aslnda o kua heba ediyorsunuz demektir. Grnrde Trkiye am olduu bu niversitelerin nemli bir ksmnda epeyi bir kua heba edecee benziyor. Eer hi yoktan iyidir diyorsanz iki eyi anlamamsnz demektir: Harcanan emek ile elde edilen rn elememitir; ikincisi de belirli bir yaa kadar iyi eitilmemi insan dn olmayan yola sokulmutur. Bugn sadece doktora yapm retim yesi bulunduran her yer lisans program aabiliyor hatta yksek lisans da yaptrabiliyor. nceki yllarda durum daha da ktyd; retim yesi olmadan lisans programlar alabiliyordu. Neyse ki kanlar i bulamad iin oluturabilecekleri zarar snrl kalyor.

Byle bir sorunu Trkiye nasl zebilirdi ve nasl zmeli? Aslnda dnya niversitelerini ne kavuturan ve aranan niversiteler arasna sokan ne gariptir ki para getiren mesleklerin dndaki yetitirdii adamlarn yetkinliidir. Bunlar: Dil bilimci, tarihi, felsefeci, biyolog, kimyager, fiziki, matematiki, arkeolog, sosyolog vb (oumuzun vgyle bahsettii; ancak ocuumuzu gndermekten kand) mesleklerdir. Trkiyenin u anda en ok gereksinme duyduu aratrma alanlardr. ncelikle bu alanlara alkan, zeki ve becerikli insanlar ynlendirmeniz gerekir. Ama nasl? Bunun iin niversite giri snavlarnda sralamaya girmi ilk 2000 renciye, niversitede okurken tm giderlerini karlama, daha sonra da yksek lisans ve doktora programlarna kayt olma ve bitirinceye kadar da yine giderlerini karlama garantisi verilerek ve daha sonra da retim yesi kadrosu verileceinin gvencesi verilerek bu uyguluma ile retim

33 yesi a giderilmelidir. Yurt d doktora burslar iin son 20 ylda resmi olarak 20 milyar dolar dendii syleniyor. Kald ki gidenlerin neredeyse yarsnn dnmediini biliyoruz. Bu para yurt iinde kalabilir. Byle bir programdan sonra niversiteler alsayd iyi olacakt.

Evrensel bilime ibirlii ile daha kolay katlabiliriz niversiteler niversitelerle aras ibirliinin ve zellikle byk de yararlar yurtdndaki getirecei

yaplacak

ibirliinin

bilinmektedir. Ancak dnya bilimine damgasn vurmu niversitelerin birimleri ile ibirliinin ok da kolay olmayaca sylenebilir. Bunun olmas iin geleneksel uygulamann dnda bir yol izlemek yararl olur dncesindeyim. Trkiye iklim, arkeoloji ve yabanl yaam, doa gzellikleri bakmndan hala gzde bir lkedir. Birok kii belirli bir sre bu lkede zellikle ailesi ile birlikte- zamann geirmek ister. nemli kiileri bu yolla buraya ekmenin yolu bizim bu deerlerimizi sunmadan geer. Bunun iin niversite, bir insan, gerektiinde ailesi ile birlikte misafir edebilecei 30-40 kiilik misafirhane ya da lojman tipi tesisleri kurabilir. rnein Hacettepenin nkum tesisleri ya da gneyde deniz kenarnda bulunan Karst Aratrma Merkezi ya da Ankara niversitesinin Sidedeki sosyal tesisleri, buna benzer onlarca yer bunun iin iyi bir ortam olabilir. Gelen kiinin ailesi 3-6 ay buralarda kalr; bu yerlere bal olarak uygulama ve okullar kurulur; aratrma grevlilerimiz buralarda eitilir ve ibirlii iin nemli admlar atlr. ok czi bir yatrmla, bu yolla, nemli bilim adamlarn niversitelerimize belirli bir sr ekebilir, genlerle tandk yapabiliriz.

34 Bilimsel gelimede en nemli itici glerden biri, nitelii ne olursa olsun (gelimi olanlar tercih edilir) niversiteler arasndaki ve bilim adamlar arasndaki sk ibirliidir.

ATAMA KRTERLER (madde 33 ve uzman sorunu) Her ne kadar atamalarda belirli kriterlere sadk kalnyor grnts veriliyorsa da ynetime yakn olanlarn dosyalarnn tandklar araclyla deerlendirilmesinden aa kalnmyor. Dorusunu isterseniz tarafsz ve gerek atamalarn says tahminlerin tesinden daha az grnmektedir. Avrupadaki niversitelerin bir ksm, atamalar, zellikle birim balarna ynetici olarak atanacak kiilerin seimini, uluslararas jrilere havale etmektedir. Ahbap-dost ilikisini en aza indirmektedir. YKn ilk uygulamalarnda, ok nemli bir madde vard (bana gre YKn bu lkeye yapm olduu ok nadir katklardan biri buydu). Daha nce geleneksel olan asistanl aratrma grevlisi olarak tanmlam ve bunu da iki ayr gruba ayrmt. Birincisi 50ci madde, dieri 33c madde. 50ci maddeden alnacaklar bilimsel konularda yazl ve szl snava giriyor, dil koulu aranyor ve atama bu deerlendirmeye gre yaplyordu. Akademik yola devam etmek isteyenler 50ci maddeden girmek zorundaydlar. Bunlarn kadrolar srekli deil, geiciydi; bilimsel unvanlarn aldklarnda serbest braklyor ya bulunduu niversiteye devam ediyor ya da kadrosuzluktan ya da tercih yoksunluundan dolay baka bir kuruma gemek durumunda kalyordu. 33c geirilme maddeye gre atananlarda, -ilk uygulamalardayesinin lisans ile

diplomas bile talep edilmiyor, herhangi bilimsel ve dil snavndan zorunluluu olmadan, retim oluru atanabiliyordu. Bu kadro genellikle srekli bir kadroydu ve atanacak

35 kiilerden ya da grevine devam etmek isteyenlerden herhangi bir bilimsel rapor ya da yayn istenmiyordu. Grevleri, aratrmalara, eitime yardmc olma diye tanmlanmt. Atanma kriteri olarak bir beceri aranyordu. rnein mezun olduu brantaki bilgisinin dnda, gzel resim yapma, kalp yapma, mulj ustas olma, fotoraf ustas olma ve buna benzer birok beceri atanma iin yeterliydi. nk aratrmalarda ve eitimde istenen o beceriydi. Bu uygulama, bilim adamlarnn almalarnn bir anlamda profesyonel yardmc alanlarla yrtlmesini ve verimin ykselmesini salayacakt. Son derece nemli ve yararl bir kadro sistemiydi. niversitelerimiz bunu da bozmada gecikmedi, 33den atananlarn (snav olmad iin ahbap ve tandk alnd iin) doktora yapma giriimlerine gz yumuldu. Eitime ve almalara katks ok snrl olan ya da hi olmayan, yani ie alnrken tanmlanm grevini yapmadan, oransal olarak bilimsel seim szgecinden gemeyen yeni bir unvanl kadro aramza eklendi. Uygulamann arptldn gren YK, ilk olarak atanaca daldalisans diplomas zorunluluu getirdi; bylece bizim farkl bir beceriye sahip insan altrma ansmz ortadan kaldrld. Daha sonra 33 atamalarnda bilim ve dil snav, kadrosunu devam ettirebilmesi iin de bilimsel yayn zorunluluu getirildi ve fiili olarak bu kadronun amac dorultusunda kullanlmas ortadan kalkt. Uzmanlk: Aratrclarn en byk gereksinme duyduu kadro, yetenekli, bilgili, becerikli, giriken, alkan ve i bitirir insanlarn yer alaca uzmanlk kadrolaryd. Bir aratrmann en hzl ve hatasz srdrlmesi uzmanlarn yetkinliine baldr (balyd). Uzman girenlerin de yksek lisan ve doktora yapmasna gz yumuldu. Hem 33tekiler hem de uzmanlar, kendi doktora almalarndan vakit bularak esas grevleri olan aratrmalara yardm etme ve bilfiil yrtme ilevini aksattklar iin

36 gerekli verim hibir zaman alnamad. niversite ynetimleri oy edinme niyeti ile tahribat daha da artracak yollar denemeden kanmamaya baladlar. Atanmak iin kadro peine den akademisyenlere ho grnmek iin uzmanlk kadrolarn maliyeye geri verip doentlik ve profesrlk kadrolar aldlar; kalan birkan da niversitenin idari kadrosundakilere peke ektiler; bilmem ne ad altnda uzman atadlar ve sonuta norm kadro planna da uymayan niversitelerin koridorlar profesrlerle dolup tamaya balad. Alt kadro olmad iin bilfiil almayan, sadece ders verip, doktora rencilerinin almalarna adn koyan bir zmre tredi. niversiteler bu iki kadroyu yeniden zgn tanmna getirerek, olmas gereken dzenlemeleri yapmaldr.

DOENTLK SINAVLARINI DZENE KOYMA Gemite, 1982 ylna kadar, tm aksaklklarna karn, yine de doentlik snavlar en ciddi aamayd. Bir defa, kii en az 4-5 yl alan bir doentlik tezi hazrlamak zorundayd. Bu tez de bir konuyu derli toplu inceleyen bir alma oluyordu. YKn kurulmas ile doentliklere bavuru, makalelerle yaplmaya baland ve tez tarihe kart. nk tezler gerekte bu lkenin bir sorununu ayrntlaryla zmeye ynelikti. Ayrca tezin Trke sunulmas ve Trke yazm kurallarna uygun olmas, yabanc szcklerden arnarak karlnn Trke bulunmas gibi bir zorunluluk da getiriyordu. Aka Trk dilinin bilim dili olmas iin bir eit aratrclar zorlanyordu. Bu kltrel smr dzeni kuranlarnn iine gelmedi; nk dnyada 220 milyon Trke konuan insana bu yolla ulamann kaplar aralanabilirdi. Trk dilindeki bu bilimsel atlm, ibirlikileri araclyla, bilimsel ykseltme ve atama (Yard. Do. dr.; Do, Prof Dr ve TBA yesi olma) dili, yabanc dilde yazlm yaynlara daha fazla puan hatta para vermek suretiyle tevik edilirse nlenebilirdi.

37 yle de oldu. Baz niversitelerimizde kendi ana dilinde hemen hemen hibir yayn yaplmamaya baland ve yle de srmektedir. niversiteler Aras Kurulun en ciddi ii olduunu dndmz doentlik snavlar da resmen bir orta oyununu dnt. Anlamadmz konularda jri yeliine seiliyoruz. tiraz ettiimizde, adam bulamyoruz bu nedenle bu aksaklklar oluyor deniyor. Ek derse, yayn puanna, sayteyn indekse kilitlenmi retim elemanlar belki bu yolla saygnlklarn kazanabilirler diye, olur olmaz jrilere adlarn yazdrdlar ya da yazlmsa ses karmadlar. Byk edalarla jrilere katlarak karar verdiler. Hlbuki bilmedii bir konuda, zorunlu neden olmad ve jride beinci kiiyi beklenmeyen bir durumda tamamlamak durumuna dmedii srece boy gstermek o kiiye deer katmaz; sadece komplekslerini sanal olarak gidermeye yarar. Bir konuda uzman olmann saygnln belli ki idrak etmi deiller Bir insann doktorada ve doentlikte bavurduu ana ve alt konular bellidir ve kaytlara gemitir. niversiteler Aras Kurul, ilgili dekanlklar araclyla yelerin yetkin ve yetkili olduu ana bilim dal ve alt birimlerine ilikin bir veri taban hazrlar ve jri seimini de bu yetkin kiiler arasndan rastgele olarak seer. Bilmedii bir konuda karar verme yetkisi kazandrlan retim yeleri herhalde bizim lkemizde bulunuyor. Aslnda u andaki doentlik snav ynetmelii de aslnda baka komedi. Deniyor ki, doentlie bavurabilmek iin hakemli dergilerde ve yabanc dilde asgari u kadar sayda yayn yapmaldr ve bu yaynlarn anahtar kelimelerinin iinde bavurduu alan ile ilgili ibare olmaldr. Bu kadar deer verdiiniz yabanc dil ve yabanc lke dergilerinin hakemlerine inanmyor musunuz ki, bir de sizin sere serpe setiiniz ou gya meslekten ve alandan- jri yelerine inceleterek karar

38 verdiriyorsunuz? Puan ve para verdiiniz bu dergilerin hakemleri aka bizim her eye maydanoz jri yelerimizden daha yetkin olmal; bu nedenle bunlarn tekrar masaya yatrlmas sz konusu olmamal; yani bu yaynlar asgari koulu salamak kouluyla sunan herkes doentlik unvann almal. Ancak niversiteler atama yaparken kendi ltn ayrca koyabilmeli. Ya da bir aday yapt tm bilimsel faaliyetlerinden dolay dzgn bir jride deerlendirir ona bilime, eitime ve lkesine yapt katklardan dolay uygun unvan verdirirsiniz. Burada lkesine ve lkesinin diline, kltrne, bilim dnyasna yapt katkya da nemli yer ayrrsnz; hatta bunun iin asgari bir lt de getirebilirsiniz. O zaman Trkiye en az bu adan kendi modelini gelitirmi olacaktr. Byle bir yaplanmada TBAnn terkibi nemli lde deiecektir. Ancak bu deerlendirmeyi yapabilmek iin ncelikle kendini bilen, yansz, bilim ahlakna sahip, telefonlarla ayarlanmaya gelmeyen, yandalktan kurtulmu jri yelerine sahip olmak gerekir. Aslnda Trkiyenin akademik en byk kmaz bu son paragraftaki olumsuzluklardr.

NVERSTELER KURULURKEN VE GELTRLRKEN ZLENCEK YOL Trkiyede birka niversitenin tercih edilir olduu ak bir gerektir. nk neredeyse yarm yzyl belirli bir akademik gelenei ksmen de olsa gelitirmilerdir diyebiliriz. Trkiye bu niversiteleri glendirip daha sonra bunlarn ynetiminde ya da paralayarak yeni niversiteler am olsayd, kazanlm akademik gelenek yeni niversitelere tanm olacakt.

39 u andaki uygulamaya bakyoruz, akademik gelenekten bile gelmeyen kiiler ynetici olarak atanyor ve niversite kuruldu diyoruz. Bu, ksa vadede olsa olsa kendimizi aldatma olabilir. Gerek akademik tezghtan gemi gen akademik personeli yeni niversitelere atasanz bile, gz hep gelimi olan niversitelerde ya da corafik olarak daha gzel bir yerde kurulmu olan niversitelerde oluyor; frsatn bulunca da kayor. Ka nedenlerinin banda da tutucu halk basks, niversitedeki siyasi, dinsel ve airet yaplanmalar oluyor. u anda zellikle dou ve gneydoudaki niversitelerin bir ksmnda bu yapy aynen grebilirsiniz. Geriye ounluk o yrenin akrabalk ilikileri gl, ya da retim yeliinin yan sra darda ticari tezgh olan ya da bir siyasi akma, airete ve cemaate mensup insanlar kalyor. niversiteleri dzelt Nitelikli insan tutamaynca, uzun sreli plan da yapamyorsunuz. rnein ok yararl olacana inandnz bir lisans program, enstit ya da merkez ayorsunuz; o anda elinizde bulunan retim elemanlarn byk bir beklenti ile buralara ynlendiriyorsunuz; aradan birka sene geiyor bir de bakyorsunuz ki kurduunuz birimin kapsn aacak adam kalmam. Bu sefer kapanmasn diye hemen hemen konu ile ilgisi olmayan mesleklerden (yandalk ve ahbapl da katarak), ounlukla da alt kurum ile sorunlar yaam ya da her hangi bir yere kapa atamam olanlardan atama yaplarak, terazi-dirhem misali ucube bir kurum niversite btesine eklenmi oluyor. Bir niversitenin her bilim dalnda yetkin olmas zlenen bir husustur. Durum yle midir? En gelimi lkelerin en gelimi niversitelerinde bile durumun byle olmad bilinmektedir. Geri bir niversitenin egemen bunlar ynlendirmeye balyor. Siyasiler zellikle atamalarda yanda politikas gtmeye de balaynca, dzeltebilirsen

40 olduu bilim dallarnn says orannda vnd ya da takdir edildii bilinmektedir. Ancak kaynaklar snrl olan lkelerin niversite aarken ve am olduu niversiteleri desteklerken belirli bir zellemeye ya da uzmanlamaya ynelmesini beklemesi en az ekonominin bir gereidir. Bir alandaki uzmanl en fazla birka niversiteye paylatrrsanz elde edilecek verim daha yksek olacaktr. nk bilimsel bulularn ancak belirli bir yatrm ve bilimsel bilgi birikiminden sonra olabilecei defalarca kantlanmtr. Bu adan baktmzda Trkiyenin karnesi ok da parlak

gzkmemektedir. Son on yl iinde alan neredeyse 100 niversite, grnrde blgenin ve lkenin sorununa k tutacak yaplanmalardan yoksundur. Yeni kurulan bu niversitelerin bir ile kaynak aktarma ve rencileri bulunduu yerde ikame ettirmenin tesinde ok nemli bir beklentisi grnmyor. lkemizin blgelere gre ok derinlemi nemli sorunlar

bulunmaktadr. niversiteler kurulurken, kendi blgesinde yz yze gelecei sorunlar zebilecek birimleri ncelikle kurmas ve bunlara destek olacak birimleri de yan programlar olarak (ileride olanak bulunduunda ve belirli bir yere gelindiinde glendirmek zere) yaplandrmaldrlar. Vanda ya da Siirte Fransz ya da ngiliz Kltr lisans rencisi almann ok da akllca olmayacan syleyebiliriz. Ama yle

e aratrma grevlilerinin doru seimiyle balayabiliriz Gemite durum ok daha ktyd. Gzcnn kzn kulak burun boazc, kulak burun boazcnn olunu gzc alyordu. Tam bir dostahbap sistemi kurulmutu. niversiteler oalnca bu yazy yazan

41 akademisyenin de kendi apnda zorlamas ve katklaryla aratrma grevlilerinin alnmasnda biraz daha objektif olan bir snav sistemine (ALES) geildi. Ancak yeterli olmad biliniyor. Trkiye niversiteleri aratrma grevlisi alnmnda (yani yksek lisans ve doktora programna balayanlara) ve kadroyu atanmalarnda (yani cret deneceklerde) u yolu izlemelidir: niversiteler her yl ya da her 6 ayda bir, hangi alanda ka tane yksek lisans, doktora rencisi ve cretli aratrma grevlisi aacan, merkezi snav birimine bildirir ve ilan edilir. renciler herkese ayn uygulanan kapsaml bir mesleki snav ile dil snavna tabii tutulur. Gerekirse belgeli olmak kaydyla baz beceri ve yetenekleri iin (rnein lisansl sporcu olma, belgeli mzik aleti alma yetenei olma buna benzer birok zellik) mesleki baarnn asln byk lde saptrmayacak puanlar eklenebilir. Kiilere edindii puana gre aynen niversite giri snavlarnda olduu gibi, en ok istenen niversiteden en az tercih edilen yere gre bir dzenlemeyi gz nne alarak bavuru hakk tannr. En baarl rencinin hibir etki olmadan en ok tercih edilen bir niversitenin programna kayt yapmas salanr. nsan etkisi sfrlanr. Ancak, niversite bu giren renciler iin bir ya da 1.5 yl sonra ald dersler, tutum, davran ve dier objektif esaslara gre yaplm- bir deerlendirmeden sonra, rencinin itiraz iin yasal bavurusu sakl kalmak kaydyla- niversitesinde kalp kalamayacana ilikin rapor dzenler.

Her niversitede grlen ortak sorunlar var. Bunlar oumuz tarafndan bilinen, zm, kural olarak para isteyen ya da fedakrlk isteyen sorunlardr:

42

rencilerle ilgili baz sorunlar Laboratuar yetersizlikleri Akademik personel yetersizlii Burslarn azl ve yetersizlii Harlarn ykseklii Yerlekelere ulam zorluklar Tartma eksiklii ve eitli gruplar arasnda srtmeler Staj olanaklarnn yetersizlii ve ounun ciddi yaplmamas Yurt sorunlar rencilerin rgtlenme sorunlar Beslenme sorunlar

retim elemanlar ile ilgili sorunlar niversitelerin ynetim sorunlar Aratrma fonu sorunu Dner sermaye sorunlar Yayn kalitesi sorunu Altyap sorunu Nitelikli renci bulma sorunu Yksek lisans, doktora eitimi ve sorunlar Bilgiye eriim sorunu letiim ve haberleme sorunu

43 Kongrelere ve sempozyumlara katlma ve bunlar dzenleme sorunu Yabanc dil sorunu retim yelerinin zlk haklar sorunu retim elemanlarnn rgtlenme sorunu

renci ve gen akademisyenler iin ilk olarak ne yapmalyz? niversiteye balayan rencilere, ilk aamada bilgi akn glendirme ve onu yazl belgeler halinde kullanabilme iin 1-2 ay iinde youn olarak aadaki hususlarda eitmeliyiz: 1. Hzl daktilo (klavye kullanmn) retme 2. nternet kullanmn ayrntl renme 3. Bilgisayarda Word, PowerPoint, Photoshop, Exel ve bir izim programn yeterli derecede kullanmay retme 4. Ktphane kullanmay ve kaynak taramasn ayrnts ile retme 5. Bilimsel yazm kurallarn (referans verme, kaynaka yazma ve benzer hususlar) retme. Akademik hayata balayanlara yukardakilere ilaveten 1. cretli ya da cretsiz olarak yabanc dilde rahat konuacak derecede lisan pratii yaptrma. oumuz pratik lisan bilgimizin azlndan dolay yeterince dnyaya alamyoruz. 2. Tercme (eviri) tekniklerini retme; kitap, proje ve tez yazma teknikleri konusunda bilgilendirme. Bu eitim, Trke kitaplarn yazmn tevik edecektir. 3. alma alanna gre, fotoraflk, grntleme teknikleri; Arapa, Farsa, Osmanlca belgeleri okuyacak derecede ayrca kurslar

44 dzenleme. Yaklak 30 lkenin gemi arivinin sakland

lkemizde birok alanda nemli ve doru sonulara ulalmas iin kanlmaz bir anahtar olacaktr.

NVERSTEDE ENVANTER IKARMA VE RANDIMANLI KULLANMA Projelerden ve aratrmalardan sorumlu rektr yardmcl,

niversitenin bnyesinde bulunun tm alet ve cihazlarn modeli, teknik zellikleri, ilerlik durumu, almyorsa nedeni, o andaki sorumlusu ve aletin kullanm ile younluk tespitini ieren bir veri taban hazrlayp; kendisine bal bir broda 24 saat izlemelidir. Cihaz ve aletlerin rutin aylk kullanm ile ilgi bir alma takvimi ile birlikte niversitedeki aletlerin en randmanl ekilde kullanmn salayacak ve kaynak israfn nleyecektir. Yaplacak bir tespitte ne kadar alet ve cihazn bota yatt anlalacaktr. niversitelerdeki aletlerin ou bir doktora ya da bir proje iin kullanldktan sonra bir kenara atlr ve tekrar kullanlmaya kalkldnda da ya yedek paras ok pahalanmtr ya da sattan kalkmtr. Bu nedenle ou niversite adeta bir alet mezarldr. Bunun iin sadece bir alma takvimi yapma alet bana alnan verimi katlarnca artracaktr. En dorusu da merkezi laboratuarlar kurarak, sorumlu ve yetkili uzmanlarn denetiminde geni kitleye hizmet gtrmeyi salamadr. Birka niversitede bu sistemin ok baarl ekilde yrtldne tank olduk. Benzer ekilde niversite hocalarnn odalarndaki, evlerindeki (ya da blmlerdeki) kitap, makale, tez ve benzer dokmanlar da merkezi ktphanenin dkm listesine balanarak; bu kaynaklarn da ilgili kiinin izniyle- kullanlmas ans yaratlmaldr.

45

GELECEK N AKADEMK PERSONEL PLANLAMASI Bilimsel ciddi retimlerin belirli bir kadronun ayn zamanda birlikte almasyla ortaya ktn biliyoruz. Bunu salayamayanlarn lke iinde ve lke dndaki niversiteler ve enstitler ile ibirliine girdiini gryoruz. Ancak, uluslararas saygn bir merkez haline gelmek istiyorsanz, o konunun alt yapsndan uygulanmasna kadar eitli disiplinlerden belirli yetkin bir kadroyu yetitirmeniz ya da bulmanz gerekir. Bu nedenle bir niversite nndeki onlarca yln plann hazrlayp, hangi ylda neyi yapacan ve bunun iin hangi niteliklerde ne kadar retim elaman ya da aratrc yetitirmesi gerektiini hesaplayp, buna gre yurt ii ve yurt d yksek lisan ve doktora rencileri yetitirmek suretiyle bilimsel kritik ktleye ulamaya almaldr. Bugn niversitelerdeki durum yledir: YK izniyle gelen bir hediye paketi (serbest braklan ya da yeniden verilen kadrolar) birka gne kalmadan, en ok alayanlar ve dilenenler bata olmak zere adeta talan edilir. Gerekesi de zlk haklarnn ihlal edilmemesi olarak kayda geer Hatta belirli bir alandaki kadrolarn baka bir alanda ylm olan akademik personelin zlk haklarn geciktirmemek iin kaydrldn bu nedenle de niversitelerde baz blm ve fakltelerin bir ur eklinde itiine tank oluyoruz. Bu urlamann nne gemenin yolu, belki retim yesi bana den renci saysna ve kan yayn saysna endekslenmesi olabilir.

NVERSTE ETMN TCAR OLMAKTAN IKARMAMIZ GEREKR niversitelerin nemli bir ksmnda yetkin ve yeterli bir kadro

46 olmamasna karn, normal lisan eitiminin yan sra, ciddi yapldna ilikin kukularn da olduu, ikinci eitim, gece eitimi, yaz eitimi gibi, ek derse endekslenmi bir eitim sistemi gndemdedir. Hocalarn brakn bilimsel aratrmalar izlemeyi, kendilerini gelitirmeye, gazete okuyacak zamanlar bile bulunmamaktadr. Bununla yetinmeyen birok retim yesi, dnyadaki nl niversitelerin ders listesinde bile bulunmayan ok zellemi yksek lisan ve doktora dersleri aarak, gelirlerini biraz daha artrma peindedirler. Kural olarak her yksek lisan ve doktora rencisi ilk olarak danman hocasnn derslerini tmyle alr. ounlukla bir hoca bir renci olarak ek ders listelerinde grlr. Doal olarak bu durumlarda ders ya hi yaplmaz ya da renciye birka makale okumas nerilir ya da bir hoca ii ciddiye alarak bir smestre boyunca bir renciyi nne alarak ders anlatr. Yetimi olduu varsaylan retim yesinin zaman yeterince rne dntrlemeden bu ekilde heba olur. Yksek lisans derslerinin kesinlikle mantkl bir sisteme balanmas gerekir. Birden ok niversiteyi bulunduran ehirlerde ayn konudaki yksel lisan ve doktora dersleri en yetkin kadrosu olan niversiteler arasnda paylatrlmak suretiyle hem zamandan hem de giderlerden nemli lde tasarruf edilmesi salanabilir. Ayrca derslerin daha ciddi yaplmas bu yolla salanabilir. Birok lisan eitiminde renci younluundan dolay hoca,

zamannn ounu ara snav ve final snav ktlarn okumayla geirir. Test teknii ile yaplan snavlarda, dershanelerin k yerine konan basit bir optik okuyucu ile snav ktlar bizzat renci tarafndan derslikten karken okutulur ve ayn anda varsa yzdesi ile renci ilerinin kaytlarna girmi olur. Bylece rencinin yalvarma yakarma, araya adam koyma gibi subjektif deerlendirmeler de son bulur.

47 NVERSTE, NVERSTEYE GRLERDE VE ETMDEK

UZATMA SORUNUNA DA ZM BULMAK DURUMUNDA Trkiyenin ilk birka sorunundan biri rencilerin gerek orta eitimde gerekse yksek retimde iyi okullarda okutulmas iin harcanan byk meblalar ve verilen byk emeklerdir. Doan ocuk anaokulundan neredeyse lnceye kadar olgunlamay ve bilgiyi artran (iselletiren) deil, sadece ve sadece belirli bir puan tutturarak bir yerleri kazanma paranoyasna kaplm durumdadr. Ne ocuun ne ailenin ne evrenin huzuru kalmamtr; en neeli durumlarnda bile dncelerinin arka plannda ocuklarn snav derdi bulunur. Dershane ticareti Trkiyenin belki de en byk sektr olmutur; ailelerin mali olarak belini bkmtr. Yitirilen zaman ve emek de cabas niversite giri snavlar belirli bir sre bu soruna zm gibi gzkt. En azndan doru ve tarafsz yaplmas yeterli olmasa bile- toplumunda gven oluturduu iin fazla ses karan olmad. Ancak gelen renci kitlesinin artmas, parasal giderlerin arlamas ve hakl ya da haksz snav sistemine den glgeler, bu iin bundan byle pek de salkl yrmeyecei kukusunu dourmutur. Bu durumda niversitelere byk bir sorumluluk daha yklenmelidir. Orta eitimi tamamlayan renciler, isteklerine gre, niversitelerde bir zamanlar baaryla yrtlen FKB (Fizik, Kimya, Biyoloji), FKM (Fizik, Kimya, Matematik), Sosyal bilimler, Gzel Sanatlar, Dil bilimleri gibi says 10u gemeyen bilim alanlarna snavsz kaytlarn yaptrabilmeli ve o alanda niversite hocalarndan ya da eiticiler tarafndan n hazrlk ad altnda ok youn bir eitime sokulup, sene sonunda merkezi snavla baarsna gre okuduu konu ile ilgili tercih ettii fakltelere kaydn yaptrabilmeli; baaramayanlar ise ya tekrarlayabilmeli ya da niversite dnda braklmaldr. Byle bir uygulama, orta eitimdeki okullar

48 arasnda ok belirgin olan eitim kalitesi farkn, en az dzeye indirerek, herkesin ayn anda yarmaya girebilmesini salamas bakmndan adil bir sistem de olacaktr. niversiteler, alanlar bakmndan benzer ders ierii izleyerek, bir niversitenin okul ncesinden mezun olmu bir renciye baka bir niversitenin ayn alandaki bir programna da bavurma hakk verilebilir. Byle bir uygulama rencilerin asl mesleklerinin (lisans) eitimine balarken ok glendirilmi bir alt yapyla balamas salanaca iin, baar oran da ykseltilmi olacaktr. Bylece velilerin senede bir rakama gre 20 milyar dolar bir rakama gre daha fazla dedii para yanlarnda kald gibi, her aamada paranoya haline dnm snav gerginlii de nemli lde giderilmi olacaktr. Af ve uzatmalar: niversiteleri rahatsz eden dier bir uygulama ise, rencilerin zamannda niversiteyi bitirememe durumunda yaanlan gerginlikler ve siyasi iktidarlarn ounluu taviz biiminde gelien af uygulamalardr. Yllarca nce okuyan renci karnza geliyor ve okuduum gnn bilgilerinden beni snav yapn diyor. Mfredat deimi, hoca deimi, bulabilirsen bul. Sonunda oumuz bizden bulmasn deyip, diplomasn veriyoruz. niversitelerde (1960l yllarda olduu gibi) sonsuz sre ile okuma hakk verilebilir. Ancak 4 ya da 5 ya da 6 yllk okullarda, bu srenin uzatlmas durumunda her sene bir nceki senenin iki kat kadar har (yani katlanarak) alnarak kiiye bitirmeye zorlatlabilir. Okuduu yl ne olursa olsun, en son mfredattan sorumlu tutulur.

SON YORUM

49 Hangi yasay yaparsanz yapn, hangi uygulamay yaparsanz yapn, yine de btn bunlarn doru ilemesi, akademik bilince ve bilimsel ahlaka sahip insanlarn bu sistemin ierisinde yer almas; denetimin dtan beklenilmemesi ya da zorlayc kurallarla yaplmamas, z denetimin n plana karlmas gerekmektedir. niversiteler dier kurumlarn hepsinden farkl olarak kendi kusurlarn kendi kurallaryla gideren, gerek duyduu kiileri kendi bnyesinde yetitiren ve en nemlisi denetimini kendi i mekanizmas ile yapabilen, yani kendi kendini yaratabilme gc olan kurumlardr. Btn bunlara baktmzda, bir yerlerden aynen kopya edilmi modellerle deil, bir yzyle kendi i dinamiklerimize uygun dier yzyle evrensel bilimle ayn kurallar paylaan yeni bir model oluturmak zorundayz. Bu kadar tekrardan sonra doruyu bulacamz umuyorum. Yeter ki, niversite anlayn renmi, gemiin korkularndan, kat kurallara balanm dncelerden ve bir yerlerdeki uygulamaya hayranlk besleyen taklitilerden arnm olarak bir araya gelelim. Bunu genlerimizin baaracana inanyorum

Kaynaklar (alntlarn kaynakalar)

Gasset,Y.Ortega;niversitenin Misyonu ,ev: Blent pnar,Birleik Yaynclk,Ocak 1997, stanbul. Gnay, Durmu., tmmob, Makina Mhendisleri Odas V. Ulusal Makina Mhendislii ve Eitimi Sempozyumu, 7-8 Kasm 2003, YT,Yldz-stanbul, Bildiriler Kitab, MMO Yayn No: E/2003/341, Sayfa:117-134. Tekeli, lhan; Eitim zerine Dnmek Gnay, Durmu., niversitenin Nelii, Akademik zgrlk ve niversite zerklii, First International Kongress on University Education, Perspectives on University Education in the 21st Century, May 27-29, 2004, Fatih niversitesi, stanbul. Gnay, Durmu; Bilimin Matematiksel (Olan) Temeli, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar,313-323, 1.Ulusal Mantk, Matematik ve Felsefe Sempozyumu, Eyll,2003, anakkale. Atanal, Aydoan; Cumhuriyet Dneminde Yksekretimdeki Gelimeler,, MEB, Yksekretim Genel Mdrl, Eyll 1993, Ankara. een, Kazm; stanbul Teknik niversitesinin Ksa Tarihesi, Bilim ve Teknoloji Tarihi Aratrma Merkezi, Yayn No:7, 1990, stanbul.

50
Sakaolu,Necdet; Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi,stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar 33 Eitim 2, Mart 2003, stanbul Gnay, D.,Aydemir.A.,niversitenin Anlam ve Trkiye niversitelerinin Durumu, tmmob, Makina Mhendisleri odas, Ulusal Makina Mhendislii ve Eitimi Sempozyumu, Rapor ve Bildiriler Kitab, Yayn no 201, s.105-118, 16-17 Ekim 1997, stanbul TSAD, Trkiyede ve Dnyada Yksekretim, Bilim ve Teknoloji, Yayn No. TSAD/94.6-167, 1994, Haziran 1994, stanbul. Demirsoy A.nin 45 yllk gzlemi.

Sayn Kardeim Kronik tartmaya dnm niversite sorununa, bir de 46 yllk bir retim yesinin penceresinden bakmaya ne dersiniz? Trkiye gelecei asndan bu kurumu yeniden ele almal, takliti modellerden arandrarak, dogmaya ve siyasete bulatrmadan, bir yzyle lke gereklerine dier yzyle evrensel bilime dnk yeni bir Trk tipi niversite oluturmaya girimelidir. pularn merak ederseniz bu yazy okumanz neririm nemli not: Akademik yaama yeni balayanlarn ve niversitede ynetici olmaya niyetli olanlarn bu yazy zellikle bandan sonuna kadar dikkatle okumalarn sadece nermiyorum; ayrca rica da ediyorum. nmzdeki gnlerde Gelecein niversitelerinde zdenetim adl ikinci bir yaz alacaksnz. Bu vesile ile ne yazk ki resmi olarak gerei gibi kutlanmayan Cumhuriyet Bayrammz ve nmzdeki gnlerde yerine getireceiniz Kurban Bayramnz kutluyorum. Bu yaz YKn kuruluu olan 6 Kasm nedeniyle kaleme alnmtr. Sevgilerimle