1

‫موضوع تحقيق ‪:‬‬

‫فناوري نانو‬

‫اعضاي گروه ‪:‬‬

‫نگين مرزبان‬
‫نفيسه سليماني‬
‫فهيمه مرادي‬
‫كلس دوم تجربي‬

‫سال تحصيلي ‪1386‬‬

‫عنوان‪ :‬كاربرد فناوري نانو در توليد غذاهاي كم‌چرب غني‌شده‬
‫مهندسان تغذیه‪ ،‬با استفاده از نانوذرات پروتئینی که به طور طبیعی در شیر وجود دارد‪،‬‬
‫راهی برای تزریق مواد مغذی سالم و اصلح شده ابداع کرده اند‪ .‬این یافته‌ها ممکن است‬
‫به تولید غذاهای کم چرب یا بدون چربی دارای مواد مغذی که در حال حاضر فقط در‬

‫‪2‬‬
 ‫غذاهای چرب موجود است‪ ،‬همچنین به غنی‌سازی مواد غذایی با مواد مغذی دیگر نظیر‬
‫ویتامینها و مواد ضد اکسیدکننده منجر شود‪.‬‬
‫محققان مطالعاتي روی نانوذرات میسلهای کازئین موجود در پروتئین شیر (مسئول انتقال‬
‫واحدهای ساختاری مواد مغذی از مادر به بچه) انجام دادند‪ .‬آنها ویتامین «دی» را که نقش‬
‫مهمی در جذب کلسیم در بدن دارد درون میسلها کپسوله کردند‪.‬‬
‫آنها ابتدا محلولی بدون میسلها و حاوی کازئین محلول ساختند‪ .‬پس از افزودن ویتامین‬
‫«دی» به محلول‪ ،‬کازئین به ویتامین متصل شد و وقتی که کلسیم و فسفات (که به طور‬
‫معمول در شیر یافت می‌شود) به کازئین غنی شده با ویتامین «دی» اضافه شد‪ ،‬پروتئینها‬
‫و همانند پروتئینهای موجود در شیر در داخل میسل دوباره سازماندهی شدند؛ با این تفاوت‬
‫که با مقدار زیادی از ویتامین «دی» غنی شده‌ بودند‪.‬‬
‫دانشمندان اميدوارند که بتوانند شیرهای بدون چربی و محصولت کم‌چرب دیگر را با‬
‫ویتامین «دی» و مواد مغذی سالم و اصلح شده دیگر مثل ویتامین «آ» و«ای» و مواد‬
‫ضداکسیدکننده (که در برنامه غذایی عده زیادی از مردم کمبود آنها حس می‌شود) غنی‬
‫کنند‪ .‬این امر ممکن است سبب بهبود برنامه غذایی بدون تغییر در عادات غذایی شود‪.‬‬
‫مواد غذایی که در آنها از این فناوری استفاده شده است در طول ‪ 5‬سال اخیر به بازار‬
‫فروش وارد می‌شوند‪ .‬پژوهشگران معتقدند که اندازه کوچک میسلها و ساختار طبیعی‬
‫کازئین موجب سهولت و بهبود جذب این مواد مغذی می‌شود‪.‬‬

‫نانو تكنولوژي‬
‫هدف فناوری نانو یا نانوتکنولوژی تولید مولکولی یا ساخت اتم به اتم و مولکول به‬
‫مولکول مواد و ماشین‌ها توسط بازوهای روبات برنامه‌ریزی شده در مقیاس نانومتریک‬
‫است نانومتر یک میلیاردم متر است یعنی پهنای معادل با ‪ 3‬تا ‪ 4‬اتم‬
‫مواد جدیدی شامل فولرین و یا لوله‌های کربنی از جمله موادی هستند که به وسیله‬
‫فناوری نانو تولید شده‌اند و در زمینه‌های بسیار زیادی کاربرد دارند‪.‬‬
‫رایانه‌ها اطلعات را تقریبا ً بدون صرف هیچ هزینه‌ای باز تولید می‌کنند‪ .‬اقداماتی در دست‬
‫اجراست تا دستگاههایی ساخته شوند که تقریبا ً بدون هزینه ‪ -‬شبیه عمل بیتها در رایانه ‪-‬‬
‫اتمها را به صورت مجزا بهم اضافه کنند (کنار هم قرار دهند)‪ .‬این امر ساختن خودکار‬
‫فراورده‌ها را بدون نیروی کار سنتی همانند عمل کپی در ماشینهای زیراکس میسر‬

‫‪3‬‬
 ‫می‌کند‪ .‬صنعت الکترونیک با روند کوچک‌سازی احیاء می‌گردد و کار در ابعاد کوچکتر منجر‬
‫به ساخت ابزاری می‌شود که قادر به دستکاری اتم‌های منفرد مثل پروتئین‌ها در‬
‫سیب‌زمینی و همانندسازی اتم‌های خاک‪ ،‬هوا و آب از خودشان می‌گردد‪.‬‬
‫تعریف‬
‫محدوده ‪ ۱‬تا‬
‫ٔ‬ ‫نانو به بررسی و فناوری ساخت ذراتی که حداقل یکی از ابعاد فضایی آنها در‬
‫‪ ۱۰۰‬نانومتر باشد‪ ،‬می‌پردازد‪.‬‬
‫نانوتکنولوژی‪ ،‬توانمندی تولید مواد‪ ،‬ابزارها و سیستم‌های جدید با در دست گرفتن کنترل‬
‫در سطوح ملکولی و اتمی و استفاده از خواصی است که در آن سطوح ظاهر می¬شود‪.‬‬
‫از همین تعریف ساده برمی¬آید که نانوتکنولوژی یک رشته جدید نیست‪ ،‬بلکه رویکردی‬
‫جدید در تمام رشته هاست‪ .‬برای نانوتکنولوژی کاربردهایی را در حوزه‌های مختلف از غذا‪،‬‬
‫دارو‪ ،‬تشخیص پزشکی و بیوتکنولوژی تا الکترونیک‪ ،‬کامپیوتر‪ ،‬ارتباطات‪ ،‬حمل ¬‌و ¬نقل‪،‬‬
‫انرژی‪ ،‬محیط زیست‪ ،‬مهندسی مواد‪ ،‬هوافضا و امنیت ملی برشمرده‌اند‪ .‬کاربردهای وسیع‬
‫این عرصه به همراه پیامدهای اجتماعی‪ ،‬سیاسی و حقوقی آن‪ ،‬این فناوری را به ¬عنوان‬
‫یک زمینه فرا رشته¬ای و فرابخش مطرح نموده‌است‪.‬‬
‫هر چند آزمایش ¬ها و تحقیقات پیرامون نانوتکنولوژی از ابتدای دهه ‪ ۸۰‬قرن بیستم بطور‬
‫جدی پیگیری شد‪ ،‬اما اثرات تحول آفرین‪ ،‬معجزه‌آسا و باورنکردنی نانوتکنولوژی در روند‬
‫تحقیق و توسعه باعث گردید که نظر تمامی کشورهای بزرگ به این موضوع جلب گردد و‬
‫فناوری نانو را به عنوان یکی از مهمترین اولویتهای تحقیقاتی خویش طی دههٔ اول قرن‬
‫بیست و یکم محسوب نمایند‪.‬‬
‫تاریخچه‬
‫نانو تکنولوژی علمی است با تاریخ تولد مشخص! چهل سال پیش ریچارد فاینمن‪،‬‬
‫دارنده جایزهٔ نوبل‪ ،‬در هنگام گرفتن جایزه نوبل خود‪ ،‬نظریه‌ی‬
‫ٔ‬ ‫متخصص کوانتوم نظری و‬
‫جدیدی مطرح کرد‪ .‬او در سخنرانی معروف خود در سال ‪ ۱۹۵۹‬با عنوان "آن پایین فضای‬
‫بسیاری هست!" ( ‪ ) There is plenty of room in the bottom‬به بررسی بعد رشد نیافته علم‬
‫مواد پرداخت‪ .‬وی درآن زمان اظهار داشت‪" :‬اصول فیزیک‪ ،‬تا آنجایی که من توانایی‬
‫فهمش را دارم‪ ،‬مخالفتی با ساختن اتم به اتم چیزها ندارد‪ ".‬او فرض را بر این قرار داد‬
‫که اگر دانشمندان فرا گرفته‌اند که چگونه ترانزیستورها و دیگر سازه‌¬ها را با مقیاس‌های‬
‫کوچک بسازند‪ ،‬پس ما خواهیم توانست که آنها را کوچک و کوچک ¬تر کنیم‪ .‬در واقع آنها به‬

‫‪4‬‬
 ‫مرزهای حقیقی¬شان در لبه‌ ¬های نامعلوم کوانتوم نزدیک خواهند بود‪¬ ،‬بطوری که یک اتم‬
‫را در مقابل دیگری ب¬گونه‌ای قرار دهیم که بتوانیم کوچکترین محصول ممکن را ایجاد‬
‫کنیم‪.‬‬

‫نانوتكنولوژي چيست؟‬

‫تصویر سه بعدی از نانولوله کربنی‪.‬‬

‫كامپيوترها اطلعات را تقريبا" بدون صرف هيچ هزينه‌اي باز توليد مينمايند‪ .‬اقداماتي در‬
‫دست اجراست تا دستگاههايي ساخته شوند كه تقريبا" بدون هزينه ‪ -‬شبيه عمل بيتها در‬
‫كامپيوتر ‪ -‬اتمها را به صورت مجزا بهم اضافه كنند ( كنار هم قرار دهند)‪ .‬اين امر ساختن‬
‫اتوماتيك محصولت را بدون نيروي كار سنتي همانند عمل كپي در ماشينهاي زيراكس‬
‫ميسر ميكند‪ .‬صنعت الكترونيك با روند كوچك سازي احياء مي گردد وكار در ابعاد كوچكتر‬
‫منجر به ساخت ابزاري ميشود كه قادر به دستكاري اتمهاي منفرد مثل پروتئينها در سيب‬
‫زميني و همانندسازي اتمهاي خاك‪ ،‬هوا و آب از خودشان ميگردد‪ .‬پيوند علم مواد‪ ،‬شيمي‬
‫و علوم مهندسي كه نانوتكنولوژي ناميده ميشود عرصه أي را بوجود ميآورد كه ماشين‬
‫آلت خود تكثيركننده و محصولت خود اسمبل از اتمهاي اوليه ارزان ساخته شوند‪.‬‬
‫نانوتكنولوژي توليد مولكولي يا به زبان ساده‌تر‪ ،‬ساخت اشياء اتم به اتم‪ ،‬مولكول به‬
‫مولكول توسط بازوهاي روبات برنامه‌ريزي شده در مقياس نانومتريك است و نانومتر يك‬
‫ميلياردم متر است ( پهناي معادل با ‪ 3‬تا ‪ 4‬اتم)‪ .‬نانوتكنولوژي ساخت ابزارهاي نوين‬
‫مولكولي منحصر به فرد با بكارگيري خواص شيميايي كامل" شناخته‌شده اتمها و مولكولها‬
‫( نحوه پيوند آنها به يكديگر) را ارائه مي‌دهد‪ .‬مهارت مطرحه در اين تكنولوژي دستكاري‬
‫اتمها بطور جداگانه و جاي دادن دقيق آنان در مكاني است كه براي رسيدن به ساختار‬
‫دلخواه و ايده‌آل موردنياز مي‌باشد‪ .‬اين قابليت تقريبا" حاصل شده است‪ .‬بازده پيش‌بيني‬
‫شده از تسلط بر اين تكنولوژي بسيار فراتر از موفقيتهايي است كه تاكنون انسان بدانها‬
‫نائل شده است‪ .‬قابليتهاي محتمل تكنيكي نانوتكنولوژي عبارتند از ‪:‬‬
‫‪ .1‬محصولت خوداسمبل‬
‫‪ .2‬كامپيوترهايي با سرعت ميلياردها برابر كامپيوترهاي امروزي‬
‫‪ .3‬اختراعات بسيار جديد ( كه امروزه ناممكن است)‬

‫‪5‬‬
 ‫‪ .4‬سفرهاي فضايي امن و مقرون به صرفه‬
‫‪ .5‬نانوتكنولوژي پزشكي كه درواقع باعث ختم تقريبي بيماريها‪ ،‬سالخوردگي و مرگ و مير‬
‫خواهد شد‪.‬‬
‫‪ .6‬دستيابي به تحصيلت عالي براي همه بچه‌هاي دنيا‬
‫‪ .7‬احياي مجدد بسياري از حيوانات و گياهان منقرض‌شده‬
‫‪ .8‬احياء و سازماندهي اراضي‬
‫دكتر ‪ Drexler‬در همايش جهاني نظام علمي در زمينه نانوتكنولوژي اظهار كرده است‪“ :‬در‬
‫جهان اطلعات‪ ،‬تكنولوژيهاي ديجيتالي كپي‌برداري را سريع‪ ،‬ارزان‪ ،‬كامل و عاري از‬
‫هزينه‌بري يا پيچيدگي محتوايي نموده‌اند‪ .‬حال اگر همين وضعيت در جهان ماده اتفاق‬
‫بيافتد چه مي‌شود‪ .‬هزينه توليد يك تن ‌تري بيت تراشه‌هاي ‪ RAM‬تقريبا" معادل با هزينه‬
‫بري ناشي از توليد همان مقدار فولد مي‌شود”‪ .‬دكتر ‪ Smalley‬رئيس هيئت تحقيقاتي‬
‫دانشگاه رايس و كاشف ‪ Buckyballs‬مي‌گويد‪ " :‬نانوتكنولوژي روند زيانبار ناشي از انقلب‬
‫صنعتي را معكوس خواهد كرد"‪ .‬در مقدمه مقاله نانوتكنولوژي كه توسط آقايان ‪Peterson‬‬
‫و ‪ Pergamit‬در سال ‪ 1993‬نگاشته شده چنين آمده است ‪ " :‬تصور كنيد قادريد با نوشيدن‬
‫دارو كه در آب ميوه مورد علقه‌تان حل شده است سرطان را معالجه كنيد‪ .‬يك ابر‬
‫كامپيوتر را كه به اندازه يك سلول انسان است در نظر بگيريد‪ .‬يك سفينه فضايي ‪ 4‬نفره‬
‫كه به دور مدار زمين مي‌گردد با هزينه‌اي در حدود يك خودروي خانوادگي تجسم كنيد"‪.‬‬
‫موارد فوق‪ ،‬فقط تعداد محدودي از محصولت انتظار رفته از نانوتكنولوژي هستند‪ .‬انسان‬
‫در معرض يك انقلب اجتماعي تسريع شده و قدرتمند است كه ناشي از علم نانوتكنولوژي‬
‫است‪ .‬در آينده نزديك گروهي از دانشمندان قادر به ساخت اولين آدم آهني با مقياس‬
‫نانومتري مي‌گردند كه قادر به همانندسازي است‪ .‬طي چند سال با توليد پنج ميليارد‬
‫تريليون نانوروبات‪ ،‬تقريبا" تمامي فرايندهاي صنعتي و نيروي كار كنوني از رده خارج‬
‫خواهند شد‪ .‬كالهاي مصرفي به وفور يافت‌شده‪ ،‬ارزان‪ ،‬شيك و با دوام خواهند شد‪ .‬دارو‬
‫يك جهش سريع و كوانتومي را به جلو تجربه خواهد نمود‪ .‬سفرهاي فضايي و همانندسازي‬
‫امن و مقرون به صرفه خواهند شد‪ .‬به اين دليل و دلئلي ديگر‪ ،‬سبكهاي زندگي روزمره‬
‫در جهان بطور زيربنايي متحول خواهد شد و الگوي رفتاري انسانها تحت‌الشعاع اين روند‬
‫قرار خواهد گرفت‪.‬‬

‫‪6‬‬
 ‫با استفاده از این فرم‌های بسیار کوچک‪ ،‬چه وسایلی می ¬توانیم ایجاد کنیم؟‬
‫فاینمن در ذهن خود یک "دکتر مولکولی" تصور کرد که صدها بار از یک سلول منحصربه‬
‫فرد کوچکتر است و می ¬تواند به بدن انسان تزریق شود و درون بدن برای انجام کاری یا‬
‫مطالعه و تایید سلمتی سلو‌ل‌ها و یا انجام اعمال ترمیمی و به¬طور کلی برای نگهداری‬
‫بدن در سلمت کامل به سیر بپردازد‪ .‬در بحبوحه سال‌های صنعتی کلمه "بزرگ" از اهمیت‬
‫ویژه ¬ای برخوردار بود‪ .‬مثل علوم بزرگ‪ ،‬پروژه ¬های مهندسی بزرگ و غیره حتی‬
‫کامپیوترها در دهه ‪ ۱۹۵۰‬تمام طبقات ساختمان را اشغال می ¬کردند‪ .‬ولی از وقتی فاینمن‬
‫نظرات و منطق خود را بازگو کرد‪ ،‬جهان روندی به ¬سوی کوچک شدن در پیش گرفت‪.‬‬
‫‪ Marvin Minsky‬تفکرات بسیار باروری داشت‪ ،‬که می¬توانست به اندیشه‌ ¬های فاینمن‬
‫قوت ببخشد‪ Minsky .‬پدر یابنده هوش ¬های مصنوعی دهه ‪ 1960-70‬جهان را در تفکراتی‬
‫که مربوط به آینده می‌¬شد‪ ،‬رهبری می‌ ¬کرد‪ .‬در اواسط دهه ‪ Eric Drexler ،۷۰‬که یک‬
‫دانشجوی فارغ التحصیل بود‪ Minskey ،‬را ب‌ه¬عنوان استاد راهنما جهت تکمیل‬
‫پایان ¬نامه‌ ¬اش انتخاب کرد و او نیز این مسئولیت را بر عهده گرفت‪ Drexler .‬سخت به‬
‫وسایل بسیار کوچک فاینمن علقه‌¬مند شده بود و قصد داشت تا در مورد توانایی‌های آنها‬
‫به کاوش بپردازد‪ Minskey .‬نیز با وی موافقت کرد‪ Drexler .‬در اوایل دهه ‪ ،۸۰‬درجه‬
‫استادی خود را در رشته علوم کامپیوتر دریافت کرده بود و گروهی از دانشجویان را به‬
‫صورت انجمنی به دور خود جمع نموده بود‪ .‬او افکار جوانترها را با یک سری ایده‌¬ها که‬
‫خودش "نانوتکنولوژی" نامگذاری کرده‪ ،‬مشغول می ¬داشت‪ Drexler .‬اولین مقاله علمی‬
‫خود را در مورد نانوتکنولوژی مولکولی(‪ )Molecular Nano Technology:MNT‬در سال ‪۱۹۸۱‬‬
‫ارایه داد‪ .‬او کتاب ‪ Engine of Creation:The Coming Era of Nanotechnology‬را در سال‬
‫‪ ۱۹۸۶‬به چاپ رساند‪ Drexler .‬تنها درجه دکتری در نانوتکنولوژی را در سال ‪ ۱۹۹۱‬از‬
‫دانشگاه ‪ MIT‬دریافت داشت‪ .‬او یک پیشرو در طرح نانوتکنولوژی است و هم ¬اکنون رئیس‬
‫انستیتو ‪ Foresight‬و ‪ Research Fellow‬می ¬باشد‪.‬‬

‫کاربردهای نانوتکنولوژی‬
‫علوم و فناوری نانو‪ ،‬عنصری اساسی در درک بهتر طبیعت در دهه‌های آتی خواهد بود‪ .‬از‬
‫جمله موارد مهم در آینده‪ ،‬همکاریهای تحقیقاتی میان‌رشته‌ای‪ ،‬آموزش خاص و انتقال‬
‫ایده‌ها و افراد به صنعت خواهد بود‪ .‬بخشی از تأثیرات و کاربردهای نانوتکنولوژی ب‬
‫ه¬شرح زیر می‌باشد‪:‬‬

‫‪7‬‬
 ‫‪ .1‬تولید‪ ،‬مواد و محصولت صنعتی‪:‬‬
‫نانوتکنولوژی‪ ،‬تغییر بنیادی مسیری است که در آینده‪ ،‬موجب ساخت مواد و ابزارها خواهد‬
‫شد‪ .‬امکان سنتز بلوک‌های ساختمانی نانو با اندازه و ترکیب به دقّت کنترل‌شده و سپس‬
‫چیدن آنها در ساختارهای بزرگتر‪ ،‬که دارای خواص و کارکرد منحصربه‌فرد باشند‪ ،‬انقلبی‬
‫در مواد و فرآیندهای تولید آنها ایجاد می‌کند‪ .‬محقّقین قادر به ایجاد ساختارهایی از مواد‬
‫خواهند شد که در طبیعت نبوده و شیمی مرسوم نیز قادر به ایجادشان نبوده‌است‪ .‬برخی‬
‫از مزایای نانوساختارها عبارتست از‪ :‬مواد سبک‌تر‪ ،‬سخت‌تر و قابل برنامه‌ریزی؛ کاهش‬
‫هزینه عمر کاری از طریق کاهش دفعات نقص فنّی؛ ابزارهایی نوین بر پایهٔ اصول و‬
‫معماری جدید؛ بکارگیری کارخانجات مولکولی یا خوشه‌ای که مزیّت مونتاژ مواد در سطح‬
‫نانو را دارند‪.‬‬
‫‪ .1‬پزشکی و بدن انسان‪:‬‬
‫رفتار مولکولی در مقیاس نانومتر‪ ،‬سیستمهای زنده را اداره می‌کند‪ .‬یعنی مقیاسی که‬
‫شیمی]‪ ،‬فیزیک‪ ،‬زیست‌شناسی و شبیه‌سازی کامپیوتری‪ ،‬همگی به آن سمت درحال‬
‫گرایش هستند‪.‬‬
‫• فراتر از سهل‌شدن استفاده بهینه از دارو‪ ،‬نانوتکنولوژی می‌تواند فرمولسیون و‬
‫مسیرهایی برای رهایش دارو( ‪ ) Drug Delivery‬تهیه کند‪ ،‬که به‌نحو حیرت‌انگیزی توان‬
‫درمانی داروها را افزایش می‌دهد‪.‬‬
‫• مواد زیست‌سازگار با کارآیی بال‪ ،‬از توانایی بشر در کنترل نانوساختارها حاصل‬
‫خواهدشد‪ .‬نانومواد سنتزی معدنی و آلی را مثل اجزای فعّال‪ ،‬می‌توان برای اعمال نقش‬
‫تشخیصی(مثل ذرات کوانتومی که برای مرئی‌سازی بکار می‌رود) درون سلو‌ل‌ها وارد‬
‫نمود‪.‬‬
‫• افزایش توان محاسباتی بوسیله نانوتکنولوژی‪ ،‬ترسیم وضعیت شبکه‌های ماکرومولکولی‬
‫را در محیط‌های واقعی ممکن می‌سازد‪ .‬اینگونه شبیه‌سازی‌ها برای بهبود قطعات‬
‫کاشته‌شده زیست‌سازگار در بدن و جهت فرآیند کشف دارو‪ ،‬الزامی خواهدبود‪.‬‬
‫‪ .1‬دوام‌پذیری منابع‪ :‬کشاورزی‪ ،‬آب‪ ،‬انرژی‪ ،‬مواد و محیط زیست پاک‪:‬‬
‫نانوتکنولوژی منجر به تغییراتی شگرف در استفاده از منابع طبیعی‪ ،‬انرژی و آب خواهد‬
‫شد و پساب و آلودگی را کاهش خواهدداد‪ .‬همچنین فنّاوری‌های جدید‪ ،‬امکان بازیافت و‬
‫استفاده مجدد از مواد‪ ،‬انرژی و آب را فراهم خواهند کرد‪ .‬در زمینه محیط زیست‪ ،‬علوم و‬
‫مهندسی نانو‪ ،‬می‌تواند تأثیر قابل ملحظه‌ای در درک مولکولی فرآیندهای مقیاس نانو که‬

‫‪8‬‬
 ‫در طبیعت رخ می‌دهد؛ در ایجاد و درمان مسائل زیست‌محیطی از طریق کنترل انتشار‬
‫آلینده‌ها؛ در توسعه فنّاوری‌های "سبز" جدید که محصولت جانبی ناخواسته کمتری دارند و‬
‫یا در جریانات و مناطق حاوی فاضلب‪ ،‬داشته‌باشد‪ .‬لزم به ذکراست‪ ،‬نانوتکنولوژی توان‬
‫حذف آلودگی‌های کوچک از منابع آبی (کمتر از ‪ ۲۰۰‬نانومتر) و هوا (زیر ‪ ۲۰‬نانومتر) و‬
‫اندازه‌گیری و تخفیف مداوم آلودگی در مناطق بزرگتر را دارد‪.‬‬
‫در زمینه انرژی‪ ،‬نانوتکنولوژی می‌تواند به‌طور قابل ملحظه‌ای کارآیی‪ ،‬ذخیره‌سازی و‬
‫تولید انرژی را تحت تأثیر قرار داده مصرف انرژی را پایین بیاورد‪ .‬به عنوان مثال‪،‬‬
‫شرکت‌های مواد شیمیایی‪ ،‬مواد پلیمری تقویت‌شده با نانوذرات را ساخته‌اند که می‌تواند‬
‫جایگزین اجزای فلزی بدنه اتومبیل‌ها شود‪ .‬استفاده گسترده از این نانوکامپوزیت‌ها‬
‫می‌تواند سالیانه ‪ ۵٬1‬میلیارد لیتر صرفه‌جویی مصرف بنزین به ‌همراه داشته‌باشد‪.‬‬
‫همچنین انتظار می‌رود تغییرات عمده‌ای در فنّاوری روشنایی در ‪ ۱۰‬سال آینده رخ دهد‪.‬‬
‫می‌توان نیمه‌هادی‌های مورد استفاده در دیودهای نورانی( ‪ LED‬ها) را به مقدار زیاد در‬
‫ابعاد نانو تولید کرد‪ .‬در امریکا‪ ،‬تقریبا" ‪ %20‬کل برق تولیدی‪ ،‬صرف روشنایی(چه‬
‫لمپ‌های التهابی معمولی و چه فلوئورسنت) می‌شود‪ .‬مطابق پیش‌بینی‌ها در ‪ ۱۰‬تا ‪۱۵‬‬
‫سال آینده‪ ،‬پیشرفت‌هایی از این دست می‌تواند مصرف جهانی را بیش از ‪ %10‬کاهش‬
‫دهد که ‪ ۱۰۰‬میلیارد دلر در سال صرفه‌جویی و ‪ ۲۰۰‬میلیون تن کاهش انتشار کربن را‬
‫به‌همراه خواهدداشت‪.‬‬
‫‪ .1‬هوا و فضا‪:‬‬
‫محدودیت‌های شدید سوخت برای حمل بار به مدار زمین و ماورای آن‪ ،‬و علقه به‬
‫فرستادن فضاپیما برای مأموریت‌های طولنی به مناطق دور از خورشید‪ ،‬کاهش مداوم‬
‫اندازه‪ ،‬وزن و توان مصرفی را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد‪ .‬مواد و ابزارآلت نانوساختاری‪ ،‬امید‬
‫حل این مشکل را بوجود آورده‌است‪.‬‬
‫"نانوساختن"( ‪ ) Nanofabrication‬همچنین در طّراحی و ساخت مواد سبک‌وزن‪ ،‬پرقدرت و‬
‫مقاوم در برابر حرارت‪ ،‬موردنیاز برای هواپیماها‪ ،‬راکت‌ها‪ ،‬ایستگاههای فضایی و سکّوهای‬
‫اکتشافی سیّاره‌ای یا خورشیدی‪ ،‬تعیین‌کننده است‪ .‬همچنین استفاده روزافزون از‬
‫سیستم‌های کوچک‌شده تمام خودکار‪ ،‬منجر به پیشرفت‌های شگرفی در فنّاوری ساخت و‬
‫تولید خواهدشد‪ .‬این مسأله با توجه به اینکه محیط فضا‪ ،‬نیروی جاذبه کم و خل بال دارد‪،‬‬
‫موجب توسعه نانوساختارها و سیستم‌های نانو –که ساخت آنها در زمین ممکن نیست‪ -‬در‬
‫فضا خواهدشد‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫‪ .1‬امنیت ملّی‪:‬‬
‫برخی کاربردهای دفاعی نانوتکنولوژی عبارتند از‪ :‬تسلط اطّلعاتی از طریق نانوالکترونیک‬
‫پیشرفته بعنوان یک قابلیت مهم نظامی‪ ،‬امکان آموزش مؤثّرتر نیرو‪ ،‬به کمک سیستم‌های‬
‫واقعیت مجازی پیچیده‌تر حاصله از الکترونیک نانوساختاری‪ ،‬استفاده بیشتر از اتوماسیون‬
‫و رباتیک پیشرفته برای جبران کاهش نیروی انسانی نظامی‪ ،‬کاهش خطر برای سربازان و‬
‫بهبود کارآیی خودروهای نظامی‪ ،‬دستیابی به کارآیی بالتر(وزن کمتر و قدرت بیشتر)‬
‫موردنیاز در صحنه‌های نظامی و در عین‌حال تعداد دفعات نقص فنّی کمتر و هزینه کمتر در‬
‫عمر کاری تجهیزات نظامی‪ ،‬پیشرفت در امر شناسایی و در نتیجه مراقبت عوامل‬
‫شیمیایی‪ ،‬زیستی و هسته‌ای‪ ،‬بهبود طّراحی در سیستم‌های مورد استفاده در کنترل و‬
‫مدیریت عدم تکثیر سلح‌های هسته‌ای‪ ،‬تلفیق ابزارهای نانو و میکرومکانیکی جهت کنترل‬
‫مل هم‬
‫سیستم‌های دفاع هسته‌ای‪ .‬در بسیاری موارد‪ ،‬فرصت‌های اقتصادی و نظامی مک ّ‬
‫هستند‪ .‬کاربردهای دراز مدت نانوتکنولوژی در زمینه‌های دیگر‪ ،‬پشتیبانی کننده امنیت ملّی‬
‫است و بالعکس‪.‬‬
‫‪ .1‬کاربرد نانوتکنولوژی در صنعت الکترونیک‬
‫ذخیره‌سازی اطلعات در مقیاس فوق‌‌العاده کوچک‪ :‬با استفاده از این فناوری می‌توان‬
‫ظرفیت ذخیره‌سازی اطلعات را در حد ‪ ۱۰۰۰‬برابر یا بیشتر افزایش داد و نهایتا ً به‬
‫ساخت ابزارهای ابرمحاسباتی به کوچکی یک ساعت مچی منتهی شود‪ .‬ظرفیت نهایی‬
‫ذخیره اطلعات به حدود یک ترابیت در هر اینچ مربع برسد‪ ،‬و این امر موجب ذخیره‌‬
‫سازی ‪ ۵۰‬عدد ‪ DVD‬یا بیشتر در یک هارد دیسک با ابعاد یک کارت اعتباری می‌شود‪.‬‬
‫ساخت تراشه‌ها در اندازه ¬های فوق ¬العاده کوچک به‌عنوان مثال در اندازه ¬های ‪ 32‬تا ‪۹۰‬‬
‫نانومتر‪ ،‬تولید دیسک‌های نوری ‪ ۱۰۰‬گیگابایتی در اندازه‌ ¬های کوچک نیز می ¬باشد‪.‬‬
‫‪ .1‬شکل‌گیری بازارهای بسیار بزرگ‬
‫شواهد موجود نشان می‌دهد که درصد بالیی از بازارهای محصولت مختلف متکی بر‬
‫نانوتکنولوژی خواهد بود و به همین دلیل دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ و کوچک به دنبال‬
‫کسب جایگاهی برای خود در این بازارها هستند‪ .‬میهیل روکو‪ ،‬رئیس کمیته علوم و فناوری‬
‫نانو در ریاست‌جمهوری آمریکا طی مقاله‌ای در ماه می‌‌سال ‪ ،2001‬پتانسیل نانوتکنولوژی‬
‫برای تغییر چشمگیر در اقتصاد جهانی را یادآوری نموده است‪ .‬بر مبنای پیش‌بینی وی و‬
‫بخش دیگری از صاحب‌نظران در ده الی ‪ 15‬سال آینده نانوتکنولوژی بازار نیمه‌هادی را به‬
‫طور کامل تحت تأثیر قرار خواهد داد‪ .‬خبرهایی نیز که اخیرا ً از شرکتهای اصلی سازنده‬

‫‪10‬‬
‫پردازنده‌های کامپیوتر در آمریکا و ژاپن منتشر شده است‪ ،‬از ورود پردازنده‌های حاوی یک‬
‫میلیارد نانوترانزیستور تا قبل از ‪ ۱۰‬سال آینده حکایت دارد‪ .‬به عنوان مثال شرکت اینتل‬
‫اعلم نموده است که در سال ‪ 2007‬پردازنده‌های متکی بر نانوترانزیستور را با قدرت و‬
‫سرعت بسیار بیشتر و مصرف کمتر نسبت به آخرین دستاوردهای امروزی نیمه‌هادی‌ها‬
‫وارد بازار خواهد کرد‪.‬‬
‫در بخش دارو نیز پیش‌بینی شده است تا ‪ ۱۰‬الی ‪ ۱۵‬سال آینده نیمی از این صنعت متکی‬
‫بر نانوتکنولوژی خواهد بود که خود نیاز به وسایل تزریق جدید و آموزشهای پزشکی‬
‫روزآمد خواهد داشت یا در مورد موادشیمیایی‪ ،‬فقط ذکر بازار ‪ 100‬میلیارد دلری‬
‫کاتالیست‌ها که تا ‪ ۱۰‬سال آینده به طور کامل متکی بر کاتالیست‌های نانوساختاری خواهد‬
‫بود‪ ،‬برای نشان دادن اهمیت بحث کافی است‪ .‬از هم‌اکنون بازار بزرگی برای بکارگیری‬
‫مواد جدید در محصولت فعلی در حال شکل‌گیری است‪ .‬موادی که می‌توانند خواص جدید‬
‫و فوق‌العاده‌ای به محصولت موجود بخشیده و موجب کاهش قیمت آنها شوند‪ .‬به عنوان‬
‫نمونه نانولوله‌های کربنی( ‪ ) Carbon NanoTubes‬با وزن بسیار کمتر و استحکام بسیار‬
‫بیشتر نسبت به موادی چون فولد‪ ،‬بخش زیادی از صنایع را در آینده تحت تاثیر قرار‬
‫خواهد داد‪.‬‬
‫در کنار این پیش‌بینی‌ها‪ ،‬این سؤال باید مطرح شود که جایگاه کشورهایی که به‬
‫نانوتکنولوژی دسترسی ندارند‪ ،‬در بازارهای آینده و اقتصاد جهانی چه خواهد بود‪ .‬با توجه‬
‫به اینکه سهم هر کشور یا بنگاه در زمان شکل‌گیری یک بازار تثبیت می‌شود‪ ،‬زمان‬
‫سرمایه‌گذاری برای رسیدن به جایگاه مناسب‪ ،‬همین امروز است‪.‬‬
‫شاخه‌های اصلی‬
‫در دسته‌بندی علوم نانویی‪ ،‬همچنان مسایل حل نشدهٔ زیادی وجود دارد‪ .‬اما شاخه‌هایی که‬
‫در زیر آورده شده‌اند‪ ،‬اساس نانو تکنولوژی را تشکیل می‌دهند‪:‬‬
‫• نانو روکش‌ها‬
‫• نانو مواد‬
‫‪ o‬نانو پودرها‬
‫‪ o‬نانو لوله‌ها(نانو تیوب‌ها‬
‫‪ o‬نانو کامپوزیت‌ها‬
‫• مهندسی مولکولی‬
‫‪ o‬موتورهای مولکولی(نانو ماشین‌ها)‬

‫‪11‬‬
 ‫• نانو الکترونیک‬
‫‪ o‬نانو سنسورها‬
‫‪ o‬نانو ترانزیستورها‬

‫نانو تكنولوژي علم خواص عجيب مواد‬

‫از نانوتكنولوژي‪ ،‬بيوتكنولوژي و فناوري اطلع رساني به عنوان سه قلمرو علمي نام مي‬
‫برند كه انقلب سوم صنعتي را شكل مي دهد‪ .‬از همين روست كه كشورهاي در حال‬
‫توسعه كه اغلب از دو انقلب قبل جا مانده اند‪ ،‬مي كوشند با سرمايه گذاري در اين سه‬
‫قلمرو‪ ،‬عقب ماندگي خود را جبران كنند‪ .‬همان گونه كه در اين گزارش مي خوانيد‪،‬‬
‫نانوتكنولوژي كاربردهاي گسترده اي در تمام حيطه هاي زندگي دارد و از اين رو توسعه‬
‫آن مي تواند به بهبود و تسهيل زندگي كمك فراوان كند‪.‬‬
‫اتم سنگ بناي بنيادي ماده است و در نتيجه اتم ها بسيار كوچك هستند‪ .‬توصيف و تصور‬
‫جهان در سطح اتم و ملكول دشوار است‪ .‬اين حيطه از علم به قدري عجيب است كه‬
‫بخشي خاص از فيزيك به آن اختصاص يافته شده كه مكانيك كوانتم نام دارد‪ .‬هدف اين‬
‫علم براي توصيف رخدادها در سطح اتم است‪.‬اگر قرار بود توپ تنيس را به طرف ديوار‬
‫پرتاب كنيد و توپ از آن بگذرد و به سوي ديگر ديوار برود‪ ،‬حتما ً تعجب مي كرديد‪ .‬اما اين‬
‫دقيقا ً همان اتفاقي است كه در مقياس كوانتم رخ مي دهد‪ .‬در مقياس بسيار كوچك‪،‬‬
‫خواص ماده مانند رنگ‪ ،‬مغناطيس و توانايي انتقال برق نيز به شكل غيرمنتظره تغيير مي‬
‫كند‪ .‬ديدن جهان اتم به معناي عادي كلمه ميسر نيست‪ ،‬چون خواص آن كوچكتر از طول‬
‫موج نور قابل ديدن است‪ .‬اما در سال ‪ 1981‬پژوهشگران شركت آي بي ام نوعي‬
‫ميكروسكوپ ساختند كه نام آن ‪ STM‬بود‪ .‬اسم اين ميكروسكوپ در واقع از يك خاصيت‬
‫در مكانيك كوانتم گرفته شده بود كه در ميكروسكوپ ياد شده به كار مي رود‪ .‬اين‬
‫دستگاه مي توانست پستي و بلندي هاي در مقايس جهان نانو را نشان دهد‪ .‬ميكروسكوپ‬
‫‪ STM‬اين امكان را به دانشمندان داد كه براي اولين بار اتم ها و ملكول ها را ببينند‪.‬‬
‫تصاوير اين ميكروسكوپ به زيبايي و وضوح تصاوير طبيعت اما در مقياس تصورناپذير‬

‫‪12‬‬
 ‫نانومتر بود‪.‬‬
‫يك نانومتر يك ميليارديم متر يا حدودا ً به طول ‪ 10‬اتم هيدروژن است‪ .‬با وجودي كه‬
‫دانشمندان از سال هاي دهه ‪ 1950‬درباره بررسي مواد در اين مقياس تلش كرده بودند‪،‬‬
‫آنان ناچار شدند تا اختراع ميكروسكوپ ‪ STM‬صبر كنند تا به هدف خود برسند‪.‬‬
‫عموما ً در اين باره توافق وجود دارد كه نانوتكنولوژي اشياء بين يك تا ‪ 100‬نانومتر را در بر‬
‫مي گيرد‪ ،‬هر چند كه اين تعريف تا حدي قراردادي است‪ .‬برخي افراد اجسامي به كوچكي‬
‫يك دهم نانومتر را نيز در نظر مي گيرند كه به اندازه پيوند بين دو اتم كربن است‪ .‬در‬
‫ديگر سوي اين گستره در اجسام بزرگتر از ‪ 50‬نانومتر قوانين فيزيك كلسيك صدق مي‬
‫كند‪.‬‬
‫مواد بسياري هستند كه داراي خواص اجسام در مقياس نانو هستند اما اسم نانوتكنولوژي‬
‫به آنها اطلق نمی‌شود‪ .‬نانوتكنولوژي در پي آن است تا از خواص عجيب اجسام در‬
‫مقياس بسيار كوچك استفاده كند‪.‬‬
‫جورج اسميت سرپرست بخش علم مواد در دانشگاه آكسفورد گفت در مقياس نانو‪،‬‬
‫خواص «جديد‪ ،‬هيجان انگيز و متفاوتي» يافت می‌شود‪ .‬با كوچك تر شدن اجسام‪ ،‬نسبت‬
‫بين فضاي سطح و حجم آن افزايش مي يابد‪ .‬اين امر بدان علت مهم است كه اتم هاي‬
‫موجود در سطح يك ماده معمول ً بيشتر از اتم هاي مركز آن واكنش نشان مي دهند‪ .‬از‬
‫اين رو‪ ،‬اگر نقره به ذرات بسيار كوچك تبديل شود‪ ،‬خواص ضدميكروبي پيدا مي كند كه‬
‫در حجم انبوه آن وجود ندارد‪ .‬يك شركت با توليد ذرات ريز از تركيب اكسيد سديم از اين‬
‫خاصيت استفاده مي كند و ماده اي توليد مي كند كه خاصيت كاتاليزوري آن بيشتر است‪.‬‬
‫در اين جهان ناديدني‪ ،‬ذرات كوچك طل در دماي چند صد درجه پايين تر ذوب می‌شود و‬
‫مس كه معمول ً رساناي خوب الكتريسيته است‪ ،‬ممكن است در ليه هاي نازك و در‬
‫مجاورت ميدان مغناطيسي مقاوم شود‪.‬‬
‫الكترون ها (مانند همان توپ تنيس خيالي) مي توانند از نقطه اي به نقطه ديگر بجهند و‬
‫ملكول ها مي توانند همديگر را از مسافت هاي متوسط جذب كنند‪ .‬اين خاصيت به برخي‬
‫حشرات اجازه مي دهد روي سقف راه بروند‪ ،‬چون موهاي ريز كف پايشان به سقف مي‬
‫چسبد‪.‬‬
‫اما يافتن خواص جديد در مقياس نانو گام نخست است‪ .‬گام بعدي استفاده از اين دانش‬
‫است‪ .‬توانايي ساخت اجسام با دقت اتمي اين امكان را به دانشمندان مي دهد كه موادي‬
‫با خواص بهتر يا جديد نوري‪ ،‬مغناطيسي‪ ،‬حرارتي يا الكتريك توليد كنند‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫اكنون انواع جديدي از ماده توليد می‌شود‪ .‬مثل ً شركت نانوسونيك در ويرجينيا لستيك‬
‫فلزي توليد كرده است‪ .‬اين ماده مانند لستيك انعطاف و انحنا مي پذيرد اما الكتريسيته را‬
‫مانند فلزي محكم منتقل مي كند‪ .‬مركز تحقيقاتي جنرال الكتريك در پي ساخت سراميك‬
‫انعطاف‌پذیر است‪ .‬در صورت موفقيت‪ ،‬از اين ماده مي توان در ساخت قطعات موتور‬
‫جت استفاده كرد و موتورهايي ساخت كه در دماي بيشتر با كارايي بهتري كار كند‪ .‬چندين‬
‫شركت مشغول كار روي موادي هستند كه روزي به صورت رنگ به سلول هاي خورشيدي‬
‫بدل خواهد شد‪.‬‬
‫از آنجايي كه نانوتكنولوژي كاربردهاي گسترده اي دارد‪ ،‬بسياري از افراد فكر مي كنند اين‬
‫علم اهميتي به مانند برق يا پلستيك پيدا كند‪ .‬مطالعات نشان مي دهد نانو تكنولوژي با‬
‫بهبود مواد و محصولت و توليد مواد كامل ً جديد بر تمام صنايع تأثير خواهد گذاشت‪ .‬افزون‬
‫براين‪ ،‬فعاليت در حد كوچكترين مقياس ها به پيشرفت هاي مهم در عرصه هايي مانند‬
‫الكترونيك‪ ،‬انرژي و پزشكي زيستي خواهد انجاميد‪.‬‬

‫آغاز نانوتكنولوژي‬
‫نانو تكنولوژي از يك رشته علمي خاص مشتق نمی‌شود‪ .‬با وجودي كه نانو تكنولوژي‬
‫بيشترين وجه مشترك را با علم مواد دارد‪ ،‬خواص اتم و ملكول شالوده بسياري از علوم‬
‫است و در نتيجه دانشمندان حوزه هاي علمي به آن جذب مي شوند‪ .‬برآورد می‌شود در‬
‫سراسر جهان حدود ‪ 000/20‬نفر در نانو تكنولوژي كار مي كنند‪ .‬تحقيقات در مقياس بسيار‬
‫ريز در رشته هاي الكترونيك‪ ،‬نوروبيوتكنولوژي به ترتيب نانوالكترونيك‪ ،‬نانو اپتيكس و نانو‬
‫بيوتكنولوژي نيز ناميده می‌شود‪.‬‬
‫پيشوند نانو از كلمه يوناني به معناي كوتوله مشتق می‌شود‪ .‬براساس برآورد شركت‬
‫لكس ريسرچ در نيوريورك‪ ،‬بودجه كل تحقيق و توسعه نانو تكنولوژي دولت ها و شركت‬
‫ها در سراسر جهان در سال ‪ 2004‬بيش از ‪6/8‬ميليارد دلر بود‪ .‬نيمي از اين بودجه از جانب‬
‫دولت ها تأمين مي شد‪ .‬اما به پيش بيني لكس ريسرچ در سال هاي آينده‪ ،‬شركت ها‬
‫احتمال ً بودجه بيشتري از دولت ها صرف اين علم خواهند كرد‪.‬‬
‫در آمريكا‪ ،‬پس از طرح فرستادن انسان به كره ماه‪ ،‬نانو تكنولوژي بيشترين بودجه را از‬
‫دولت فدرال دريافت كرده است‪ .‬در سال ‪ 2004،‬دولت آمريكا ‪6/1‬ميليارد دلر صرف نانو‬
‫تكنولوژي كرد‪ ،‬يعني دو برابر بودجه طرح ژنوم انسان در اوج انجام آن‪ .‬در سال ‪2005‬‬
‫قرار است ‪982‬ميليون دلر ديگر صرف آن شود‪ .‬در مكان دوم بودجه نانو تكنولوژي ژاپن‬

‫‪14‬‬
 ‫قرار دارد‪ .‬بسياري از كشورهاي در حال توسعه مانند هند‪ ،‬چين‪ ،‬آفريقاي جنوبي و برزيل‬
‫جزو كشورهايي هستند كه بيشترين بودجه را در اين زمينه صرف مي كنند‪.‬‬
‫در خلل شش سال پيش از ‪ 2003،‬سرمايه گذاري در نانو تكنولوژي توسط سازمان هاي‬
‫دولتي هفت برابر شده است‪ .‬اين حجم سرمايه گذاري انتظارات را به اندازه اي افزايش‬
‫داده است كه شايد قابل تحقق نباشد‪ .‬برخي معتقدند شركت هاي نانو تكنولوژي مانند‬
‫حباب شركت هاي اينترنت در سال هاي اخير از بين خواهند رفت‪ .‬اما دليلي وجود دارد كه‬
‫نشان مي دهد درباره مخاطرات آن گزافه گويي شده است‪ .‬سرمايه گذاران خصوصي‬
‫اكنون بسيار محتاط تر از دوره رونق شركت هاي اينترنت هستند و بيشتر پولي كه دولت‬
‫ها در اين زمينه اختصاص مي دهند‪ ،‬صرف علوم پايه و فناوري هايي می‌شود كه تا سال‬
‫ها در اختيار همگان قرار نخواهد گرفت‪.‬‬
‫با اين حال كيفيت برخي محصولت موجود با كاربرد نانو تكنولوژي بهبود يافته است و در‬
‫چند سال آينده بر تعداد آنها افزوده خواهد شد‪ .‬مثل ً با افزودن ذرات ريز نقره‪ ،‬بانداژ ضد‬
‫سوختگي خاصيت ضد ميكروبي پيدا كرده است‪ .‬با اتصال ملكول هاي ايجاد كننده مانع به‬
‫فيبر پنبه‪ ،‬پارچه هايي توليد شده است كه ضد لكه و بو است‪ .‬راكت هاي تنيس با افزودن‬
‫ذرات ريز تقويت شده است‪ .‬در درازمدت نانو تكنولوژي به نوآوري هاي بزرگتري خواهد‬
‫انجاميد‪ ،‬از جمله انواع جديد حافظه كامپيوتر‪ ،‬فناوري پزشكي و روش هاي توليد انرژي‬
‫بهتر مانند سلول هاي خورشيدي‪.‬‬
‫طرفداران اين فناوري مي گويند نانو تكنولوژي به توليد انرژي پاك و توليد بدون مواد زائد‬
‫و غيره خواهد انجاميد‪ .‬مخالفان آن معتقدند نانوتكنولوژي باعث ايجاد نوعي نظام‬
‫شناسايي بين المللي و آسيب به فقرا‪ ،‬محيط زيست و سلمت انسان خواهد شد‪ .‬به نظر‬
‫مي رسد هر دو گروه در مورد استدلل هاي خود گزافه گويي مي كنند‪ ،‬اما به هرحال بايد‬
‫از نانو تكنولوژي استقبال كرد ‪.‬‬

‫نانوتكنولوژي چيست؟‬
‫كامپيوترها اطلعات را تقريبا" بدون صرف هيچ هزينه أي باز توليد مي نمايند‪ .‬اقداماتي در‬
‫دست اجراست تا دستگاههايي ساخته شوند كه تقريبا" بدون هزينه ‪ -‬شبيه عمل بيت ها در‬
‫كامپيوتر ‪ -‬اتمها را به صورت مجزا بهم اضافه كنند ( كنار هم قرار دهند)‪ .‬اين امر ساختن‬
‫اتوماتيك محصولت را بدون نيروي كار سنتي همانند عمل كپي در ماشينهاي زيراكس‬

‫‪15‬‬
 ‫ميسر ميكند‪ .‬صنعت الكترونيك با روند كوچك سازي احياء ميگردد وكار در ابعاد كوچكتر‬
‫منجر به ساخت ابزاري ميشود كه قادر به دستكاري اتمهاي منفرد مثل پروتئينها در سيب‬
‫زميني و همانندسازي اتمهاي خاك‪ ،‬هوا و آب از خودشان ميگردد‪.‬‬
‫پيوند علم مواد‪ ،‬شيمي و علوم مهندسي كه نانوتكنولوژي ناميده ميشود‬
‫عرصه أي را بوجود مي آورد كه ماشين آلت خود تكثيركننده و محصولت خود اسمبل از‬
‫اتمهاي اوليه ارزان ساخته شوند‪.‬‬
‫نانوتكنولوژي توليد مولكولي يا به زبان ساده‌تر‪ ،‬ساخت اشياء اتم به اتم‪ ،‬مولكول به‬
‫مولكول توسط بازوهاي روبات برنامه‌ريزي شده در مقياس نانومتريك است و نانومتر يك‬
‫ميلياردم متر است‬
‫( پهناي معادل با ‪ 3‬تا ‪ 4‬اتم)‪ .‬نانوتكنولوژي ساخت ابزارهاي نوين مولكولي منحصر به فرد‬
‫با بكارگيري خواص شيميايي كامل" شناخته‌شده اتمها و مولكولها ( نحوه پيوند آنها به‬
‫يكديگر) را ارائه مي‌دهد‪ .‬مهارت مطرحه در اين تكنولوژي دستكاري اتمها بطور جداگانه و‬
‫جاي دادن دقيق آنان در مكاني است كه براي رسيدن به ساختار دلخواه و ايده‌آل موردنياز‬
‫مي‌باشد‪ .‬اين قابليت تقريبا" حاصل شده است‪.‬‬
‫بازده پيش‌بيني شده از تسلط بر اين تكنولوژي بسيار فراتر از موفقيتهايي است كه‬
‫تاكنون انسان بدانها نائل شده است‪.‬‬
‫قابليتهاي محتمل تكنيكي نانوتكنولوژي عبارتند از ‪:‬‬
‫‪ -1‬محصولت خوداسمبل ‪ -2‬كامپيوترهايي با سرعت ميلياردها برابر كامپيوترهاي امروزي‬
‫‪ -3‬اختراعات بسيار جديد ( كه امروزه ناممكن است) ‪ -4‬سفرهاي فضايي امن و مقرون به‬
‫صرفه ‪ -5‬نانوتكنولوژي پزشكي كه درواقع باعث ختم تقريبي بيماريها‪ ،‬سالخوردگي و مرگ‬
‫و مير خواهد شد‪ -6 .‬دستيابي به تحصيلت عالي براي همه بچه‌هاي دنيا ‪ -7‬احياي مجدد‬
‫بسياري از حيوانات و گياهان منقرض‌شده ‪ -8‬احياء و سازماندهي اراضي‬
‫دكتر ‪ Drexler‬در همايش جهاني نظام علمي در زمينه نانوتكنولوژي اظهار كرده است‪“ :‬در‬
‫جهان اطلعات‪ ،‬تكنولوژيهاي ديجيتالي كپي‌برداري را سريع‪ ،‬ارزان‪ ،‬كامل و عاري از‬
‫هزينه‌بري يا پيچيدگي محتوايي نموده‌اند‪ .‬حال اگر همين وضعيت در جهان ماده اتفاق‬
‫بيافتد چه مي‌شود‪ .‬هزينه توليد يك تن‬
‫‌تري بيت تراشه‌هاي ‪ RAM‬تقريبا" معادل با هزينه بري ناشي از توليد همان مقدار فولد‬
‫مي‌شود”‪.‬‬
‫دكتر ‪ Smalley‬رئيس هيئت تحقيقاتي دانشگاه رايس و كاشف ‪ Buckyballs‬مي‌گويد‪:‬‬

‫‪16‬‬
 ‫" نانوتكنولوژي روند زيانبار ناشي از انقلب صنعتي را معكوس خواهد كرد"‪ .‬در مقدمه‬
‫مقاله نانوتكنولوژي كه توسط آقايان ‪ Peterson‬و ‪ Pergamit‬در سال ‪ 1993‬نگاشته شده‬
‫چنين آمده است ‪:‬‬
‫" تصور كنيد قادريد با نوشيدن دارو كه در آب ميوه مورد علقه‌تان حل شده است‬
‫سرطان را معالجه كنيد‪ .‬يك ابر كامپيوتر را كه به اندازه يك سلول انسان است در نظر‬
‫بگيريد‪ .‬يك سفينه فضايي ‪ 4‬نفره كه به دور مدار زمين مي‌گردد با هزينه‌اي در حدود يك‬
‫خودروي خانوادگي تجسم كنيد"‪.‬‬
‫موارد فوق‪ ،‬فقط تعداد محدودي از محصولت انتظار رفته از نانوتكنولوژي هستند‪ .‬انسان‬
‫در معرض يك انقلب اجتماعي تسريع شده و قدرتمند است كه ناشي از علم نانوتكنولوژي‬
‫است‪ .‬در آينده نزديك گروهي از دانشمندان قادر به ساخت اولين آدم آهني با مقياس‬
‫نانومتري مي‌گردند كه قادر به همانندسازي است‪ .‬طي چند سال با توليد پنج ميليارد‬
‫تريليون نانوروبات‪ ،‬تقريبا" تمامي فرايندهاي صنعتي و نيروي كار كنوني از رده خارج‬
‫خواهند شد‪ .‬كالهاي مصرفي به وفور يافت‌شده‪ ،‬ارزان‪ ،‬شيك و با دوام خواهند شد‪ .‬دارو‬
‫يك جهش سريع و كوانتومي را به جلو تجربه خواهد نمود‪ .‬سفرهاي فضايي و همانندسازي‬
‫امن و مقرون به صرفه خواهند شد‪ .‬به اين دليل و دلئلي ديگر‪ ،‬سبكهاي زندگي روزمره‬
‫در جهان بطور زيربنايي متحول خواهد شد و الگوي رفتاري انسانها تحت‌الشعاع اين روند‬
‫قرار خواهد گرفت‪.‬‬

‫انجمن محصولت آرايشي‪ ،‬بهداشتي و معطر [‪ )CTFA(]1‬گزارش پزشكي درباره كاربرد‬

‫فناوري نانو در محصولت مراقبتي شخصي مانند لوازم آرايشي و محصولت دارويي بويژه‬
‫كرم هاي پوستي منتشر كرده است‪ .‬اين گزارش مزاياي استفاده از نانومواد را مورد بحث‬
‫قرار مي دهد‪ .‬همچنين در آن به ارزيابي منظمي از محصولت مراقبتي شخصي مبتني بر‬
‫فناوري نانو‪ ،‬خواص ويژه نانوذرات‪ ،‬پتانسيل جذب پوستي نانوذرات به كار رفته در كرم ها‬
‫و لوسين ها‪ ،‬توافق عمومي علمي و نتايج سم شناسي درباره استفاده از فناوري نانو در‬
‫محصولت مراقبتي شخصي پرداخته شده است‪ .‬اين گزارش به صورت ويژه‪ ،‬استفاده از‬
‫نانوذرات دي اكسيد تيتانيوم و اكسيد روي را در كرم هاي پوستي مورد بررسي قرار داده‬
‫است‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫دكتر ‪ John Bailey‬قائم مقام اجرايي ‪ CTFA‬مي گويد‪" :‬اين گزارش مستقيما ً به مسائل‬
‫علمي كاربرد نانوذرات در محصولت مراقبتي شخصي مي پردازد و نشان مي دهد‬
‫استفاده از نانوذرات در كرم ها و لوسين ها بي خطر بوده و فوايد غيرقابل انكاري براي‬
‫مصرف كنندگان به همراه دارد‪".‬‬
‫كرم هاي ضدآفتاب حاوي نانوذرات ملزم به داشتن تأييديه ‪ FDA‬بوده و مؤثر و بي خطر‬
‫بودن آنها بايد طي فرآيندي به اثبات برسد‪.‬‬
‫استفاده از نانوذراتي مانند دي اكسيد تيتانيوم و اكسيد روي در كرم هاي ضدآفتاب رايج‬
‫بوده و كرم هاي ضدآفتاب با كارايي بال ده ها سال است كه به بازارها راه يافته اند‪ .‬در‬
‫سال ‪ FDA ،1996‬به اين نتيجه رسيد كه ذرات دي اكسيد تيتانيوم بسيار ريز در حد‬
‫ميكرون دي اكسيد تيتانيوم‪ ،‬ماده جديدي نبوده و مداركي دال بر خطرناك بودن آنها وجود‬
‫ندارد‪ .‬نانوذرات و اكسيد روي‪ ،‬برخلف انواع بزرگ آنها‪ ،‬در ضخامت هاي بال شفاف بوده‬
‫و پوشش سفيدي ايجاد مي كنند كه اين خود باعث پذيرش بيشتر آنها توسط مشتريان‬
‫شده و در نهايت استفاده بيشتر در محصولت مي گردد‪ ،‬اين ويژگي (شفاف بودن در‬
‫ضخامت هاي بال) موجب محافظت بيشتر پوست از سرطان و ديگر آسيب هاي نور‬
‫خورشيد مي گردد‪.‬‬
‫علوه بر اين گزارش‪ CTAF ،‬با همكاري وزارت دارو و غذا (‪ )FDA‬به تدوين جامعي از‬
‫نظرات ‪ FDA‬در اين باره پرداخته است‪ .‬اين مجموعه كه در سايت ‪www.ctfa.org‬‬
‫موجود است افزايش تمايل به استفاده از فناوري نانو در محصولت مراقبتي شخصي به‬
‫ويژه كرم هاي ضدآفتاب را نشان مي دهد‪.‬‬

‫فناوري نانو در محيط زيست‬

‫نانوفناوری به عنوان فناوري كاربردي در دهه‌هاي اخير مورد توجه قرار گرفته است‪.‬‬
‫كاربرد اين فناوري در حوزه هاي مختلف متفاوت است‪ .‬اين فناوري با توليد محصولت‬
‫متنوع در بخشهاي شيمي و انرژي و محيط زيست كاربرد فراواني دارد‪ .‬البته قبل از‬
‫استفاده از محصولت اين فناوري در محيط زيست‪ ،‬لزم است از تأثيرات مثبت و منفي‬
‫كاربرد آنها در محيط زيست ارزيابي دقيقي صورت گيرد‪ .‬در این مطلب‪ ،‬به برخي‬
‫جنبه‌هاي مثبت و منفي استفاده از فناوري نانو در محيط زيست پرداخته ایم‪.‬‬
‫مقدمه‪:‬‬
‫فناوري نانو از همگرايي علوم فيزيك و شيمي و زيست شناسي به وجود آمده است‪ .‬واژه‬

‫‪18‬‬
 ‫«نانو» ريشه يونانی دارد‪ .‬اين فناوري توانايي كار در سطح اتم و ايجاد ساختارهايي را‬
‫فراهم مي آورد كه نظم ملكولي كامل ً جديدي دارند‪ .‬ماده اصلح شده در مقياس نانو‬
‫خصوصيات جديد و مفيدي دارد كه قبل ً در آن مشاهده نمي‌شد‪.‬‬
‫بسياري از متخصصان و محققان و مهندسان و دانشمندان علوم اجتماعي و سياستمداران‬
‫معتقدند كه فناوري نانو موجب تغييرات مهمي در جامعه مي‌شود و اين تغييرات را می‬
‫توان با اهميت تغييرات حاصل از ساخت رایانه ارزيابي کرد‪ .‬فناوري نانو اين امكان را‬
‫فراهم مي‌كند كه مواد جديدي توليد كنيم؛ موادي كه تأثیرات مثبت يا منفي در محيط‬
‫زيست و بهداشت داشته باشد‪.‬‬
‫‪ -1‬تأثيرات سودمند فناوري نانو در محيط زيست‪:‬‬
‫فناوريهاي اميدبخش شامل حسگرها يا سنسورها و ساير دستگاههاي به كار رفته براي‬
‫آشكار سازي آلودگي و برطرف کردن آنهاست‪ .‬برخي كاربردهاي سودمند فناوري نانو را‬
‫بررسی می کنیم‪:‬‬
‫‪ -‬سنسورها ياحسگرها‪:‬‬
‫انواع گسترده‌اي از حسگرهاي زيستي و روشهاي مربوط به آن در چند سال گذشته در‬
‫بازار معرفي شده‌است‪ .‬اين دستگاههاي آناليتكي از عناصر تشخيص بيولوژيكي تشكيل‬
‫مي‌شود كه با آشكارسازي هاي سيگنال مرتبط است (مثل ً آنزيمها‪ ،‬ریز اندام واره ‌ها‪.)... ،‬‬
‫اين دستگاهها به حضور و غلظت آناليست واكنش نشان می دهد و پاسخي مناسب‬
‫اندازه‌گيري توليد مي‌كند‪ .‬نانو مواد و نانو ساختار‌هاي جديد (مانند نانوذرات‪،‬‬
‫نانوكريستال‌ها‪ ،‬نانو لوله‌هاي كربني‪ ،‬نانوالياف‪ ،‬فيلم نازك) به عنوان دستگاههاي حسگر‬
‫مشخص شده‌ است‪ .‬نانوذرات كاربردهاي بسياري در سنسورها دارد‪.‬‬
‫نانوذرات و نانوكريستال‌هاي نيمه‌ هادي درخشان و نقاط كوانتومي دسته‌اي از‬
‫نانوحسگرهايي است كه توانايي آشكار كردن سموم موجود در محيط را دارد و مشخص‬
‫شده است كه نانو كريستال‌ها و نقاط كوانتومي همراه با پادتن‌ها ممکن است به طور‬
‫همزمان چهار نوع سم را آشكار کند‪.‬‬
‫اين نوع نانوسنسورها براي آشكارسازي همزمان چند آلينده در نمونه‌هاي آب يا خاك با‬
‫ظرفيت آشكارسازي حساسيت بال به كار مي‌رود‪ .‬تحقيقات زيادي روي نانوساختارهاي‬
‫لوله‌اي و متخلخل از قبيل نانو لوله‌هاي كربني انجام شده است‪ .‬اين نانوساختارها در‬
‫حسگرهاي زيستي براي افزايش كيفيت و فعاليت بيوملكول هاي ساكن استفاده مي‌شود‪.‬‬
‫خواص ابعادي و شيمي سطح و الكترونيك نانولوله‌هاي كربني آنها را به موادي بسیار‬

‫‪19‬‬
 ‫مناسب براي استفاده در حسگرهاي شيميايي و بيوشيميايي تبديل کرده است‪.‬‬
‫پيش‌بيني مي‌شود كه فناوري نانو موجب افزايش حساسيت حسگرها و توليد ارزان و‬
‫خودكار آنها شود و بتواند در آزمايشگاه و خارج از آن برای آشكارسازي سريع مواد سمي‬
‫و بيماريزا (پاتوژن) به كار رود‪.‬‬
‫گروه جديدي از نانوذرات به منظور حذف هيدروكربن هاي آروماتيك چندحلقه‌اي طراحي‬
‫شده است كه بسختي از آب يا خاك آلوده حذف مي‌شود‪.‬‬
‫‪ -‬غشاي نانو فيلتراسيون‪:‬‬
‫استفاده از غشاي نانوفيلتراسيون برای حذف نمكهاي چندظرفيتي عناصري مانند كلسيم‪،‬‬
‫آهن‪ ،‬منگنز‪ ،‬اورانيوم‪ ،‬و برخي آفت كش ها راهكار ديگري است كه در فناوري نانو عرضه‬
‫مي‌گردد‪.‬‬
‫تصفيه آبهاي سطحي و زيرزميني‪ ،‬حذف ریز اندام واره ها‪ ،‬كاهش تيرگي و سختي آب‪،‬‬
‫دفع شوري و نمك زدايي آب‪ ،‬از ديگر فوايد فناوري نانو به شمار می رود‪.‬‬
‫‪ -‬نانو ذرات‪:‬‬
‫وجود نانوذرات در رنگها باعث مي‌شود كه رنگها با خواص مطلوب و بهبوديافته و با‬
‫مصرف حللهاي كمتر توليد شود‪ .‬فعاليت سطحي بالي نانو ذرات نشان دهنده يكي از‬
‫خصوصيات بسیار جالب در اين مواد است كه شاید كاربردهاي وسيعي در صنعت داشته‬
‫باشد‪.‬‬
‫انتظار مي‌رود که فناوري نانو نقش مهمي در حذف آلينده‌ها ايفا كند؛ اصلح خاك آلوده با‬
‫استفاده از اين فناوري براحتي صورت پذيرد؛ و همچنين در توسعه فرايند توليد سبز (كه‬
‫انتشار و توليد مواد زاید را كاهش می ‌دهد) مهم واقع شود‪ .‬فناوري نانو موجب كاهش در‬
‫مصرف مواد خام مورد نياز می شود و بنابر اين از منابع طبيعي محافظت مي‌کند‪ .‬به طور‬
‫كلي‪ ،‬فناوري نانو ‪ -‬با كارامدكردن دستگاهها و ابزار مورد استفاده در بخشهاي مختلف و‬
‫نيز با كاهش مصرف ماده خام و انرژي ‪ -‬گامي مؤثر در جهت حفاظت از منابع طبيعي و‬
‫محيط زيست برداشته است‪.‬‬
‫فناوري نانو و برخي كاربردهاي آن در صنعت آب‬
‫استفاده از فناوريهاي نوين به خصوص فناوري نانو در راستاي كاهش اثرات سوء‬
‫آلودگيهاي زيست محيطي‪ ،‬بعنوان يكي از راهكارهاي مديريتي مطرح مي‌باشد‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫استفاده از فناوريهاي نوين به خصوص فناوري نانو در راستاي كاهش اثرات سوء‬
‫آلودگيهاي زيست محيطي‪ ،‬بعنوان يكي از راهكارهاي مديريتي مطرح مي‌باشد‪ .‬يكي از‬
‫مواردي كه اين فناوري كاربرد خود را متبلور مي‌نمايد در ارتباط با منابع آب مي‌باشد كه‬
‫در نظر گرفتن چالشهاي پيش رو ضرورت استفاده از آن را پر رنگ تر نموده است‪ .‬در‬
‫اين مطلب برخي كاربرد‌هاي فناوري نانو در صنعت آب اشاره شده است‪.‬‬

‫مقدمه‬

‫آب يكي از ضروري ترين عناصر حيات بر روي زمين است و اگر چه بيش از ‪ 70‬درصد از‬
‫سطح كرة زمين با آب پوشيده شده است اما كمتر از ‪ 3‬درصد از آن آب شيرين مي‌باشد‪.‬‬
‫از اين مقدار ‪ 79‬درصد به قله‌هاي يخي تعلق دارد‪ 20 ،‬درصد آن آبهاي زير زميني است كه‬
‫به راحتي قابل دسترسي نمي باشد و فقط ‪ 1‬درصد آن شامل درياچه ها و رودخانه ها و‬
‫چاهها مي‌باشد كه به راحتي به دست مي آيد‪.‬‬

‫اهميت كاربرد فناوري نانو در صنعت آب‬

‫فناوري نانو طي مدت كوتاهي كه از ظهور آن مي گذرد كاربردهاي مختلفي در صنايع‬

‫گوناگون يافته است‪ .‬در نتيجه صنعت آب‪ ،‬بعنوان يكي از پايه‌هاي حيات از اين مسئله‬
‫مستثني نيست و در بخشهاي مختلف آن‪ ،‬شامل ساخت سدها‪ ،‬حفاظت خطوط لوله‬
‫انتقال آب‪ ،‬تصفيه آب و پساب‪ ،‬شيرين سازي آب و غيره‪ ،‬فناوري نانو كاربرد يافته است‪.‬‬
‫امروزه در جهان بسياري از مردم به دليل بلهاي طبيعي‪ ،‬جنگ و زير ساختهاي ضعيف‬
‫خالص سازي آب‪ ،‬به آب بهداشتي دسترسي ندارند‪.‬‬

‫حدود يك ميليارد نفر به منابع آبي دسترسي ندارند‪ .‬روزانه‪ ‌5000‬كودك به علت مبتل شدن‬
‫به امراض ناشي از مصرف آب غير بهداشتي مي‌ميرند‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫تمام تلش محققين اين است كه با كمك روشها و فناوريهاي جديد بتوانند اين مشكلت را‬
‫كاهش دهند‪ .‬يكي از اين فناوريها‪ ،‬فناوري نانو است‪.‬‬

‫در مجموع كاربردهاي متعددي را مي‌توان در زمينه استفاده از فناوري نانو متصور بود كه‬
‫اهم آنها در ذيل آمده است‪:‬‬

‫‪-1‬استفاده از ذرات نانو ساختار در تصفيه آلينده ها‬

‫‪-2‬رنگ زدايي از آب آشاميدني‬

‫‪-3‬نمك زدايي از آب‬

‫‪-4‬نانو پوشش ها‬

‫‪-5‬نانو لوله‌هاي جاذب گازهاي سمي‬

‫‪-6‬نانو پليمرهاي متخلخل‬

‫‪-7‬استفاده از نانو ذرات در تصفيه پسابها‬

‫‪-8‬نانو فيلترها‬

‫‪-9‬حذف آرسنيك موجود در آب با استفاده از فناوري نانو‬

‫برخي كابردهاي فناوري نانو درعرصه صنعت آب‬

‫‪22‬‬
 ‫فناوري نانو با روشهاي زير مي‌تواند در تهيه آب تميز كمك كند ؛‬

‫‪ .1‬غشاهاي فيلتر اسيون نانو متري به منظور افزايش بازيابي آب‬

‫‪ .2‬روشهاي سازگار با محيط زيست جهت تصفيه آبهاي زير زميني به وسيله اجزاي معدني‬
‫و آلي‬

‫‪ .3‬نانو مواد براي بهبود كارايي فرايندهاي فتو كاتاليستي و شيميايي‬

‫‪ .3‬نانو حسگرهاي زيستي جهت تشخيص سريع آلودگي آب‬

‫نانوفيلتراسيو‬

‫روش نانوفيلتراسيون طي چند سال گذشته رونق گرفته است‪ .‬در نانو فيلتراسيون جدا‬
‫سازي براساس اندازه مولكول صورت مي‌گيرد و فرآيندي فشاري است‪ .‬اساسا ً اين روش‬
‫جهت حذف اجزاي آلي نظير آلوده كننده‌هاي ميكروني و يونهاي چند ظرفيتي مي‌باشد‪ .‬از‬
‫ديگر كاربردهاي نانو فيلتراسيون مي‌توان به حذف مواد شيميايي كه به منظور كشتن‬
‫موجودات مضر به آب اضافه شده اند‪ ،‬حذف فلزات سنگين‪ ،‬تصفيه آبهاي مصرفي‪ ،‬رنگ‬
‫زدايي و حذف آلوده كننده ها و حذف نيترات ها اشاره كرد‪.‬‬
‫نانو فيلتراسيون مي‌تواند تقريبا ً از هر منبع آبي‪ ،‬آب پاك به وجود آورد و تمام باكتري‌هاي‬
‫موجود در آب را حذف كند‪ .‬در ضمن امكان استفاده آسان از روشهاي تصفيه را براي‬
‫عموم فراهم مي كند و بدون عمل شيميايي تصفيه را انجام مي‌دهد‪.‬‬

‫نانو حسگرها‬

‫‪23‬‬
 ‫اگر چه حسگرهاي مختلفي براي آشكار نمودن آلودگي‌ها و مواد آلوده وجود دارند ولي‬
‫فناوري نانو امكان ايجاد نسل‌هاي جديدي از حسگرهاي با توانايي بال را فراهم مي‌نمايد‬
‫كه مواد آلينده در مقادير و غلظت‌هاي كم را آشكار مي‌نمايند‪.‬‬

‫‪24‬‬