DEDE KORKUT HKYELERNDEK

KARAKTERLERN TAHLL
Prof. Dr. Umay GNAY
Dede Korkut Kitab, Trk Edebiya
tnn aheserlerinden biridir. aheser,
nevi ahsna mnhasr, mill kltr biri
kiminin ydigr ayn zamanda bir ok
ynyle nc eser niteliklerine sahiptir.
Dede Korkut Kitabndaki hikyeler, tr
ynnden, destan, masal, tiyatro, halk
hikyesi, modern hikye trlerinin baz
zelliklerini bnyelerinde ahenkli bir
btn halinde toplamlardr. Mkem
mel edebi eser, tasniflerin stnde, snf
lamalar aan niteliklere sahiptir. Bir
baka ifade ile edebi deerlendirme ve
tasniflerin kriterleri rnek edebi eserin
niteliklerinin tesbitiyle belirlenir. ahe
serlerin nitelikleri arkadan gelen benzer
eserleri deerlendirmede ve snflandr
mada l olarak kullanlr.
Dede Korkut Kitabndaki hikyeler,
destan geleneinden hikye geleneine
geiin nemli bir halkasdr. Destani
Trk dnya grnn yumuad yeni
aama tarz iinde yeni ihtiya ve kabul
lere gre ekillenmee balad dnemin
akisleridir. Bu hikyeler, ekil itibariyle
biyografik halk hikyecilii geleneinin
balangc ve bugnk bilgilerimize gre
ilk rneidir.
Serim, dm, zm eklinde pln
zetlenen yaanm hayat sahnelerini
anlatan modern hikyelerin, Trk tahki
ye gelenei iinde tabi oluumudur.
Hikye kahramanlar ve yaanlan
hayat sahnelerinin tasviri, karakterler
arasnda dzenli sylemeler ynnden
dramatik eser senaryosu gibidir.
Medeniyet ve kltr farkllamas
sebebiyle milletimizin unutulmu tarihi
dnemini aksettirii, masal iklimini a
rtrmaktadr.
Mill Folklor

Dede Korkut hikyelerinde, anlatlan

olaylar, canlandrlan sahneleri, hisset
tirilen duygular, aktarlan tecrbeleri,
sevgiyle anlan hatralar, tecessm etti
rilen karakterleri Trkenin kudreti,
zaman perdelerini aralayarak bize aktar
maktadr. Kelimelerin seimi ve cmle
veya msra iine yerletirilmesi ile slp
oluur. Yazy, slp edebi eser haline
getirir. Edeb eser iin doru Trke kul
lanm yannda, anlatm zihinlerde can
landracak, ruhlar etkileyecek, yazarla
okuyucu, okuyucu ile okuyucu arasn
daki iletiimi salayabilen kendine has
slp gereklidir. Dede Korkut Kitab,
Trk dilinin kusursuz kullanm yannda
kendi adyla anlan sekin ve rnek sl
ba sahiptir. Dede Korkut Kitab, Trke
vastasyla kltr farkllamas srein
de inen perdeleri aralamakta, Trk kl
trnn ve Trk insannn kiiliindeki
srekli ve deiken unsur ve deerlerin
tesbitine imkn salamaktadr.
Dede Korkut hikyeleri, Ouz boyu
nun kltr ve insan tipine bal olarak
domutur. Trk tarihinin, Atl-Gebe
dnemi medeniyet ve kltrnn zihni
yet, ruh, arm, tecrbe ve alglama
larnn anlatmdr. Dede Korkut Kita
bndaki hikyeler, kahramanlk - kltr
zihniyetini temsil eden Trk Atl - ge
be medeniyet ve kltrnn belgesi nite
liindedir.
Ouz Kaan ve Manas Destanlarn
da, Dede Korkut Kitabnda temsilci
lerini grdmz alp tipi, dier kl
trlerdeki kahramanlk insan1 gibi bu
dnyay fethetmek, deitirmek, dier
insanlara galebe almak isterse de bu
kendi benlik iradeleri veya benlik doyu


mu iin deil, kendilerine Tanr tarafn

dan verilen grev olduuna, yaradl
sebeplerinin bu olduuna inandklar
iindir. Ouz Kaan lrken ocuklarna
hayatnn amacn yle anlatmtr: Ey
oullarm, ben ok atm, ok karg ve
ok attm, atla ok yrdm, dmanlar
alattm, dostlar gldrdm. BEN GK
TANRIYA BORCUMU DEDM. imdi
Yurdumu size veriyorum.2
Ouz Kaan gibi daha beikteyken
konuan Er Manas da slmiyetle belirle
nen amacn babasna yle anlatr:
Aksakal babam Yakup Han
Mslim yolunu aacam
Kfirin maln saacam
Kfiri srerek kartp
Mslime necat saacam3

Dede Korkut Kitabnda byle byk

ve kutsal idealler dile getirilmemekle
beraber, Ouz boyunu korumak, tabiata
ve dman kavimlere kar gl olmak
ve kendilerini savunmak mecburiyeti ile
yaplan her mcadele ncesinde; Kaln
Ouz beyleri ar sudan abdest aldlar, ak
alnlarn yere koydular, iki rekt namaz
kldlar. Ad Grkl Muhammedi yad
getrdiler.4 ifadesiyle dile getirilen dua
ve pratiklerle dilek, istek ve davranla
rnn onaylanarak baarya ulatrlma
sn Allahtan isterler.
Dede Korkut Kitabnda, destan dne
mi eserlerindeki cihangirlik lksnn
kayboluu, deimeye balayan kahra
man kltr zihniyeti ile aklanabilirse
de meseleye ok kesin bir zm getir
mez. nk bu lk aka bu hikye
lerde ifade edilmemekle beraber, Trk
tarihine bakldnda Cumhuriyet dne
mine kadar, Trk milleti cihangirlik
lksn tam ve baar ile gerek
letirmitir. Kahramanlk kltr zihni
yeti insan iin, dnya fethedilecek bir
mekn; insanlar, galebe alnacak, tbi
klnacak varlklardr. Dede Korkut Kita
bndaki karakterler, kahramanlk insan
gibi gl, dinamik, faal, gergin ve ener
jiktir. Mcadele kendini, ilesini ve boyu


nu mdafaa ve haklarn korumak iin

dir. Hikye karakterlerinin kendileriyle
ve dier insanlarla baa kmak iin
kendilerine has deerleri ve dorular
vardr. Kazan beyle olu Uruz arasnda
geen dman kavram ile alkal u
konuma Ouz boyunun dnya gr
nn, hayat felsefesinin, dorularnn ve
deerlerinin nemli bir blmn akset
tirmektedir:
Ber gelgil aam Kazan
Deniz kibi kararup gelen nedr
Od kibi layup lduz kibi parlayup
gelen nedr
Az dilden bi kelime haber mana
Kara baum kurban olsun babam
sana

didi. Kazan aydur:

Ber gelgil arslanum oul
Kara deniz kibi yaykanup gelen
Kfirn lekeridr
Gn kibi layup gelen
Kfirn banda dur
Ildz kibi parlayup gelen
Kfirn cdasdur
Argun dinl ya kfirdr oul

didi. Olan aydur: Ya diy neye dirler?

Kazan aydur: Oul anunin ya dirler
ki biz anlara yetsevz ldrrz, anlar
bize yetse ldrr didi. Uruz aydur:
Baba iinde big yigitler ldrseler kan
sorarlar m davilerler mi? Kazan aydur:
Oul bin kfir ldrsen kimse senden
kan davilemez, amma azgn dinl kfir
dr, hub yirde tu old, veli mana sen
yaman yirde dutsak oldun oul didi5
Dede Korkut, hikaye karakterlerinin
deer yarglar, ocuklarn yetitirme
tarzlar kahraman kltr zihniyetine
ok yakn olmakla beraber uygulamada
mesihi kltr zihniyetinin6 uyumlu ve
bark yaama tarz ile sentezi sz konu
sudur. Dede Korkut Hikyeleri, AtlGebe Medeniyetinden yerleik mede
niyete gei dneminin ve eski Trk ina
nlarnn islm inanca dnmesi saf
hasnn zihniyet, ruh, arm, tecrbe
ve alglamalarna anlatm kazandrm
Mill Folklor

edebi eserdir. Dede Korkut Kitabndaki,

mukaddime ve hikyeler, Trk kltr ve
medeniyetinin bir kesitinin belgesi niteli
ini haizdir.
Atl-Gebe kltr ve medeniyetini
yaayan bir toplumun insan ar tabiat
ve geim artlarna dayanmaya, kuvvetli
ve heybetli olmaya mecburdur. D dn
yaya kar fiziki olarak gl olan bu
insanlarn i yaplarnn da gl olmas
gereklidir. yapy, inan, deer yar
glar, bilgi birikimi ve kendine gven
oluturur. nsann inanlar ve deer
yarglar, d dnyada yaanlan ve alg
lanan anlamlar-kurallar-deerler bt
nyle elimedii, uyumlu olduu nispet
te insan dengeli ve gl ruh yapsna
sahip olur. Hikayelerde bu ahengi hem
karakterlerin kiilik yaplarnda hem de
yaanlan toplum hayatnda grmek ve
tesbit etmek mmkndr.
Hikayelerin anlatcs ve ayn zaman
da hikaye karakterleri arasnda rol alan
Dede Korkut, kahraman kltr zihniye
tinden ziyade mesihi kltr zihniyetine
yakndr. Dede Korkut, dnyay, uzla
ma ve Tanrnn buyruuna gre dzelt
me duygusuyla sever. Kendi iinde his
settii uyumu evresinde de kurmak
ister. Dede Korkut, evresindeki insanla
ra, kuku ve nefretle deil, tedbir, gven
ve sevgiyle yaklar. Kam Prenn Ol
Bams Beyrek isimli hikayede, Dede
Korkutun Beyrek iin Ban iekin aa
beyi Deli Karara gnderilii, onun kiili
ini ak bir ekilde aksettirmektedir:
...Kaln Ouz bigleri aytdlar: Bu
kz istemee kim vara bilr? Maslahat
grdler ki Dede Korkut varsun didiler.
Dede Korkut aydur: Yarenler nk
meni gnderrsiz, bilrsiz kim Del Kar
ar kz kardan dileyeni ldrr. Bari
Bayndr Hanun tavlasndan iki ahbaz
ygrk at getrn, bir kii balu kier
aygr bir tokl bal tor aygr, ngh
kama kovma olur-ise birisini binem,
birisini yedem didi. Dede Korkutun sz
makbul geldi. Vardlar Bayndr Hanun
tavlasndan ol iki at getrdiler. Dede
Mill Folklor

Korkut birini bindi, birin yetdi, yarenler

sizi Hakka smarladum didi gitdi.
Meger sultanum Del Karar dahi
a ban ivini a otan kara yirn ze
rine kurdurmu -idi, yoldalar ile puta
atup oturur- idi. Dedem Korkut teden
ber geldi Ba indrdi, bar basd, az
dilden grkl selam virdi. Del Karar
azn kpklendrdi, Dede Korkudun
yzine bakd, aydur: Aleykes-selam ay
ameli azm fili dnm kdir Allah a
alnna kada yazm, ayaklular buraya
geldgi yok, azlular bu suyumdan idi
i yok, sana nold, ameln mi azd, filn
mi dndi, eceln mi geldi, bu aralarda
neylersin didi. Dede Korkut aydur:
Karu yatan kara taun amaa

gelmiem
Akundlu grkl suyun imee

gelmiem
Gin etegne tar koltuuna kslmaa
gelmiem

Tanrnun buyru-y-ile Peygambe

rn kavli-y-ile aydan aru gnden grk
l kz kardaun Banu iegi Bams
Beyrege dilemege gelmiem didi. Dede
Korkut byle dige Del Karar aydur:
Mere ne didigm yetrn, kara aygr
yara-ile getrn didi. Kara aygr yara
ile getrdiler, Del Karar bindrdi
ler. Dede Korkut kstegi zdi, turmad
kad. Del Karar ardna ddi. Tokl
balu ton aygr yorld, Dede Korkut kii
balu kier aygra srad bindi. Dede
yi kova kova Del Karar on belen yir
aurd. Dede Korkudun ardndan Del
Karar irdi. Dedenn ans antd, Tanr
ya snd, ism-i azam okd. Del Karar
klcn eline ald, yukarsndan yle ile
hamle kld. Del Big diledi ki Dedeyi
depere ala. Dede Korkut aytd: ala
risen eln kursun didi. Hak Taalanun
emri-y-ile Del Kararun eli yukaruda
aslu kald. Zira Dede Korkut velayet
issi idi, dilegi kabul oldu. Del Karar
aydur: Meded aman el aman, Tanrnun
birliine yoktur gman, sen menm el
mi saald gr, Tanrnun buyruu-y-ile
Peygambern kavli-y-ile kz karndau

mu Beyrege vireyim didi. kerre az

dan ikrar eyledi, gnahna tevbe eyledi,
Dede Korkut dua eyledi, Delnn eli
Hak emri-y-ile sapa sa old.7
Yukardaki parada Dede Korkutun
toplum iinde yapc ve birletirici rol
aka grlmektedir. Dede Korkut,
enerji ve dinamizm doludur, bu ener
ji ve dinamizm ldrmeye ve ykmaya
ynelik deil, ayrlm olan birletirme
ye, uyumsuzlara uyum kazandrmaya
yneliktir. Dede Korkut, velyet sahibi
olarak Deli Karar ldrebilecek gce
sahiptir. Ancak o bu gcn daima,
uzlama, dzeltme ve anlama iin kul
lanmaktadr. Dede Korkutun mensubu
bulunduu Ouz boyu iindeki mevkii
ve olumlu kiilii ile vasflar Kitabn
mukaddime blmnde yle tasvir edil
mektedir:
Resl aleyhis-selm zamanna yakn
Bayat boyndan Korkut Ata dirler bir er
kopd. Ouzun ol kii tamam biliisiy
di. Ne dir-ise olur-idi. Gaypdan drl
haber syler-idi. Hak Taala anun kn
line ilham ider-idi. Korkut Ata aytd:
Ahr zamanda hanlk gir Kayya dege,
kimsene ellerinden almaya, ahr zaman
olup kyamat kopnca. Bu did Osman
neslidr, ide srilp gide yorr. Ve dah
nie buna benzer sz syledi. Korkut Ata
Ouz kavmnun mklini hall ider-idi.
Her ne i olsa Korkut Ataya tanma
ynca ilemezler-idi. Her ne ki buyursa
kabul iderler-idi. Szin tutup tamam
iderler-idi.8
Yukarda ifade edildii zere Dede
Korkut, gvenilir, yapc ve sayg deer
kiilii ile Ouz Boyunun, deerler,
anlamlar ve kurallar btnnden olu
an dnya grnn uygulanmasnda
ve retilmesinde etkilidir. Bu dnya
gr, insana bak ve insandan bek
lenenler Dede Korkutun dilinden akta
rlmaktadr9. slmi inanca gre, ilerin
dzelmesi iin nce Allah demek gerek
lidir. Kurandaki ilmi isteyene, zengin
lii istediimize veririz yetine gre
Tanr nasip etmezse insan zenginle
mez. slmiyetten nceki efsane ve des
tanlarda grlen lp-dirilme motifinin


doru olmad, Ezelden yazlmasa kul

bana kaza gelmez, ecel vade ermeyince
kimse lmez. len adam dirilmez, kan
can geri gelmez. cmleleriyle tekrar
tekrar vurgulanmaktadr. Herkes nasibi
ne kanaat etmelidir. Nasibinden fazlas
kiinin eleni gese bile bunu ancak elin
de tutar, harcamas mmkn deildir.
Kiinin nasibinde zengin olmak yok ise
seller gibi gelse de denizler dolmaz.
Kibirli insan Tanr sevmez. El olu,
bakp bytmekle z oul yerini tutmaz.
Byynce, beni byttler diye min
net duymaz, brakr gider. Eski dman
hi bir zaman dost olmaz. Kar ne kadar
ok yaarsa yasn, yaza kalmaz, erir.
imen de gze kalmaz. Gzel ve irkin
hi bir ey dnyada bki deildir, zaman
dima hkmn icra eder. ocuklar,
ileden grdkleri takdirde iyi yetiebi
lirler. Kz, annesinden grmemise son
radan szle hi bir ey renmez. Olan
babasndan grmezse misafir arlamay
bilmez. Babann oluna mal brakmas
iyidir, ancak olanda akl yoksa mal bir
ie yaramaz. Akl, mal ve itibar beraber
ce olursa insana faydal olur.
Dede Korkut, Allah sizi aklszn
errinden korusun, eklinde dua ettik
ten sonra, Trk gelenei iinde daima
zararndan korkulan ve kmsenen
nmerd insan kavramna geiyor.
Nmerd yiitlerin de iyi atlara binebile
ceini iyi kl kullanabileceini ancak
bunlar glerini insanlara zarar vermek
iin kullanacaklarndan ata binemese
ler, kl kullanmasalar daha iyi olur
ifadesi ile bunlarn da errinden insan
Allahn koruyabileceini anlatyor. Dede
Korkut, insana ve atlara faydal olma
yan nesnelerin varlndansa yokluu
nun daha iyi olduu dncesindedir.
Misafiri gelmeyen evler yklmal, atla
rn yiyemedii ac otlar kmamaldr.
Ata adn erefle srdrmeyecek oullar
domasa, yalan sz bu dnyada olmasa
daha iyi. Doru syleyenler yz yan
doldursa iyi olur.
nsan, yaradlndan olumlu ve olum
suz vasflar bnyesinde tar. slmiyet,
bu olumsuz vasflar etkisiz hale getire
Mill Folklor

rek insan olumlu vasflarla donanm

olgun insan mertebesine ykseltmeyi
ngrr. Dede Korkut, yukarda zet
lediimiz dnceleri ile zararllardan
arnm, problemsiz bir dnya sergile
mektedir.
Dede Korkut Kitabnda mill hayat
iinde evrensel insan boyutu yakalan
m, insan yaratlnda var olan olumlu
ve olumsuz vasflarn byk bir ksm
eitli ekillerde ifade edilmitir. Hik
yelerde, karakterler mcadele srasnda
savaan devler grnm sergilemekle
beraber bunun dndaki hayatlarnda
btn nanslaryla insan olarak hisset
tirilmektedirler. Karakterlerin sorum
luluk taylar, birbirleriyle ilikileri,
eitimleri, duygularn ifade edi tarz
lar, birbirinden farkldr. Bu haliyle
karakterler, dier geleneksel trlerdeki
gibi kalplam tipler deil, hissedilebi
len insanlardr. nsann kendi iindeki
hengi veya henksizlii dier insan
larla ilikilerini belirledii gibi, toplum
daki henk veya henksizlik de ferdin
mutluluunun veya mutsuzluunun
belirleyicisidir. nsanlarn birbirleriyle
henk iinde olmalar toplum ve kl
tr hayatnda yaratcl beraberinde
getirir. Dede Korkut Kitabndaki hik
yelerde, deerleri belirlenmi ve yele
ri tarafndan benimsenmi henkli bir
toplum hayat sergilenmektedir. Anlam
lar-deerler-kurallar btnln etki
leyen ihmal veya ihlal, aile ve toplum
hayatnda problem haline gelmekte ve
atmalara sebep olmaktadr. Ou
za Ta Ouz Asi Olup Beyrein ld
Boyu Beyan Eder ismini tayan hikaye
de, Oklarla Boz Oklarn Kazan Beyin
evini yamalama trenini daima beraber
yaparlarken, son seferinde Boz Oklarn
bu trene davet edilmeyileri, nce ks
le daha sonra savaa sebeb olur. D
Ouzun dmanlnn sebebini anlama
ya giden Klba, anlaamamazln sebe
bini renmesine ramen uzlatrma ve
dzeltme gayretine girmez, fkeye kap
lr ve yle der:
Mill Folklor

Mere kavat
Kalkuban Kazan Han yirinden tur
geldi
Ala tada adrn otan dikti
yz altm alt alp erenler yanna
ynak old
Yimek imek arasnda bigler seni and
stmze ya nesne gelmedi
Men senn dostlun dmenlign
snayu geldm
Kazana dmen imisin bildm10

O gne kadar Kazan beyin en iyi dost

lar olan ve savalarda en ok yiitlik
gsterenlerden olan days Aruz, Emen,
Alp Rstem, Dnebilmez Dlek Evren
gibi D Ouz beylerinin hepsi Kazan
beye dman olurlar ve Kurana el basa
rak yemin ederler. D Ouzlardan kz
alan Beyrei davet ederek ona da Kazan
Beye asi olmasn teklif ederler. Beyrek
onlara yle cevap verir:
Men Kazanun nimetini ok yimiem
Bilmez-isem gzme tursun
Kara koda kazlk atna ok binmiem
Bilmez-isem mana tabut olsun
Yahi kaftanlarn ok geymiem
Bilmez-isem kefenm olsun
Ala bargah otana ok girmiem
Bilmez-isem mana zindan olsun
Men Kazandan dnmezem bell bilgl11

Beyrek, ahde vefa gstererek, bir

ihmal veya hikayede aklanmayan bir
sebepten tr Kazan beye asi olmayaca
n syleyince, Aruz ve beleri, hazrlk
sz gelen Beyrei ldrrler. Trk gele
neinde, d veya sava, dmanln
ilanndan sonra eit silah ve artlarda
yapldnda merte kabuledilir. Kazan
Beyle bizi bartr diye d Ouza ar
lan Beyrek bu hali yle ifade eder:
Aruz mana bu ii idecegn bilse-y-idm
Kara koda kazlk atuma biner-idm
Egni berk demr tonum gayer-idm
Kara polad z klcum bilme
balar-idm
Aln baa kunt um urur-idm
Kargu tal altm tutam snmi elme

alur-idm
Ala gzl bigleri yanuma salar-idm
Kavat men bu ii tuysam sana byle
gelr mi-y-idm
Aldayuban er tutmak avrat iidr
Avratundan m rendn sen bu ii
kavat

Kazan Beyle Days Aruzu bartr

mak iin D Ouzun davetini iyi niyetle
kabul eden Beyrek, drstlnn kur
ban olurken, Aruz Bey ve yiit beyleri
bu iki yzllkleri ile Trk deerlerine
gre namerd sfatn kazanrlar.
Trk tarihinin her dneminde, yanl
anlama, ihmal ve dedikodu gibi sebep
lerle ortaya kan alngnlak ve kslk
sonucu doan fke, bu hikayedeki ahenk
li milli beraberlii ve toplum hayatn
darmadaan etmi, i ve d Ouzlarn
be yiitlerinin lm sonucu dourmu
tur.
Dede Korkutun her hikaye sonunda
yer alan duasnda Kadir Tanr seni
namerde muhtac itmesn. ifadesi ile
namerd insann toplum ve insan haya
tnda yapabilecei muhtemel zararlara
kar uyarma sz konusudur. Dirse Han
Ol Boa Han, adn tayan hikayede
namerdlerin baba ile oulu nasl birbirle
rine dman edebildikleri anlatlmakta
dr. Bu hikayede de krk yiidin Boa
Hana dman olularnda Boa Hann
bu yiitlerin hatrn almada ihmali
sebeb olarak gsterilmektedir:
Olan tahta kd, babasnun krk
yiidin anmaz old. Ol krk yigit hased
eylediler, birbirlerine sylediler: Geln
olan babasna kovlayalum, ola kim
ldre, gine bizm izzetmz hrmet
mz anun babas yannda ho ola artuk
didiler.12
Bu dnem Trk hayatnda beyin olu
nun yetitirilmesinde 40 yiidin eiti
cilik grevini de yaptklarn biliyoruz.
Krk yiidin, be olu stnde hakk
vardr. Boa Han, krk yiidin gerektii
ekilde hatrn anmamakla byklere
saygda kusur ilemi ve Trk tresinin
nemli deerlerinden birini ihll etmi


tir. Ancak, byle bir kusurun dzeltilme

si iin ikaz, hatrlatma gibi teebbsler
yerine krk yiidin, dedikodu ve iftira
gibi yollara bavurmalar onlarn kii
liklerinin ktln ve kskanln
ne kadar byk zararlara yol atn
gstermektedir.
Baba Dirse Hann olu hakknda
sylenenlere kolaylkla inanmas onun
insan karakteri ile ilgili bilgi ve tecrbe
lerinin eksikliini gstermektedir. Dirse
Han, krk yiidinin savalklarn bil
mekte ve onlara gvenmektedir, ancak
krk yiidin insani zaaflarndan olan
hased gibi duygularn, izzet ve hrmete
ihtiyalarn hesaba katmamas be kii
liinin eksik yndr.
Dirse Han ile olu Boa Han arasn
daki ilikide zerinde durulmas gerekli
dier nokta da, Dirse Hann ocuk sahi
bi olu sebebidir.
Bir gn Kam Gan ol Han Bayn
dr yirinden turmu-idi. ami gnlgi
yir yzine dikdrmi-idi. Ala sayvan
gk yzine aanm-idi. Bin yirde ipek
halas denmi -idi. Hanlar han Han
Bayndr ylda bir kerre toy idp Ouz big
lerin konuklar-idi. Gine toy idp atdan
aygr deveden bura koyundan ko kr
durm-idi. Bir yire a ota bir yire kzl
ota bir yire kara ota kurdurm-idi.
Kimn ki ol kz yok kara otaa kondu
run, kara kie altna den, kara koyun
yahsndna nine getrn yirse yisn
yimez ise tursun gitsn dimi-idi. Ol
olan a otaa kz olan kzl otaa kon
durun, ol kz olmayan Allah Taala
kargayupdur, biz dahi kargaruz bell
bilsn dimi idi.13
Ylda bir kere yaplan bu byk toy
da Hanlar Han Bayndr, protokolda bir
deiiklik yapm, ncelik srasn ocuk
sahibi olanlara vermitir. Dirse Han
daha nceki protokol sralamalarndaki
nceliini kaybettiini anlaynca tepkisi
ni yle ifade etmidir:
Bayndr Han benm ne ekskligm
grdi, klcumdan m grdi, suframdan
m grdi, benden alak kiileri a otaa
Mill Folklor

kzl otaa kondurd, benm suum ne

old-kim kara otaa kondrd didi.14
Han Bayndrn indinde nceliini
yitirdiini anlayan Dirse Han, ocuk
sahibi olmaynn sebebinin ya kendin
de ya da einde olduunu ifade eder.
Evine dnnce, bir an evvel ocuk sahibi
olabilmeleri iin eine ok krc szler
syler ve bu problemin hallini eine bra
kr. Dirse Han dier baz hikaye karak
terleri gibi sevgi ve efkat duygusu ve
soyunu devam ettirmek iin deil, bir an
nce protokoldaki eski yerini kazanmak
zere ocuk ister. Kam Prenn Ol
Bams Beyrek hikayesinde grdmz
Kampre ve Bay Pien bein ocuk sahi
bi olmak iin dileklerini ifade edilerin
deki scaklk ve samimiyet Dirse Handa
yoktur:
Han Kazan nie alamayayn, nie
buzlamayayn, oulda ortacum yok kar
tada kaderm yok, Allah Taala meni
kargayupdur, bigler tacum tahtum
in alaram, bir gn ola dem lem
yirmde yurdumda kimse kalmaya didi.
Kazan aydur: Maksudun bu mdr? Pay
Pre Big aydur: Belli budur, menm
dahi olum olsa, Han Bayndrun karu
sn alsa tursa kulluk eylese, men dah
baksam sevinsem kvansam gvensem
didi. Byle dige Kaln Ouz bigleri yz
ge tutdlar, el kaldurup dua eylediler,
Allah Taala sana bir oul virsn didiler.
Ol zamanda biglern alk alk kark
kark idi, dualar mstecap olur idi. Pay
Pien dah yirinden tr turd, aydur!
Bigler menm dah hakkuma bir dua
eylen, Allah Taala mana bir kz vire
didi.15
Boa Hann doumundan sonra ra
yakn bir baba oul ilikisi sezilmemekte
dir. Boa Hann isim kazand byk
mcadelesinden sonra da Dirse Hann
grevlerini yerine getirdiini gryoruz;
ancak sevinci paylatna dair ifade
ler yoktur. Boa Han, arkada ile
ak oynarken Bayndr Hann boasn
bura ile savatrmak zere meydana
salarlar. ocuklara da kamalarn sy
Mill Folklor

lerler. Dier ocuklar kaar, Boa Han,

hem gc hem de akln kullanarak
boay yener ve ban keser. Beyler,
Dede Korkut gelsin bu olana ad koy
sun, alp babasna gtrsn, babasndan
olana belik istesin taht alsn, derler.
Boa Han, mcadelesini kendi kendisi
ne kazanmtr. Kazan Big Ol Uruz
Bign Tutsak Oldugu hikayede baba
oul arasnda sevgi, efkat ve payla
maya dayal yakn bir ilikinin varl
grlmektedir:
Kazan sana bakd kas kas gl
di, solna bakd ok sevindi, karusuna
bakd olancuunu Uruz grdi elin eline
ald alad. Ol Uruza bu i ho gelme
di. ler geldi, diz kdi, babasna a
rup soylar, grelm hanum ne soylar:
nm anla menm szm dinle aam
Kazan
Sauna bakdun kas kas gldn
soluna bakdun ok sevindn
Karuna bakdun beni grdn aladun
Sebeb nedr digil mana
Kara baum kurban olsun babam sana

Kazan aydur:
Ber gelgil kulunun oul
Saum ala bakduumda kartaum Kara
Gneyi grdm
Ba kespdr kan dkpdr uld alup
dur ad kazanupdur
Solum ala bakduumda taym Aruz gr
dm
Ba kespdr kan dkpdr uld alp
dur ad kazanupdur
Karum ala bakduumda seni grdm
On alt ya yaladun
Bir gn ola dem lem sen kalasn
Yay ekmedn ok atmadun ba kesme
dn kan dkmedn
Kanl Ouz iinde uld almadun

Yarnki gn zaman dnp ben lp

sen kalak tacum tahtum sana virme
yeler diy sonumu andum aladum oul
didi.
Aydur:

A big baba
Devee bymisin keke aklun yok
Depee bymissin tara beynn yok

hneri oul atadan m grr renr,

yohsa atalar ouldan m renr, kaan
sen beni alp kafir serhaddna kardun
kl alup ba kesdn, men senden ne
grdm ne renem didi.16
Kazan Han belerine olunun gzel
sylediini ve hakl olduunu syler ve
olunu alarak ilk avna gtrr. Avda,
dman saldrsna urarlar, burada
savamak isteyen Uruza, Kazan bey
yle syler:
Oul oul ay oul
Menm nm anla szm dinle
Ol kafirn in atup birin yarmaz oks
olur
Hay dimedin balar kesen cellad olur
Adam etin yahn klan abaz olur
Sen varas kfir degl
Kalkuban yirmden men turaym
Konur atun biline ben bineyim
Gelen kafir menmdr men varaym
Kara polat z klcum alayn
Azgn dinl kafirdr balarn keseyin
Dne Dne savaayn dne dne ekie
yin
Kl alup ba kesdm grgil gren
gil
Kara bauna dende gerek olur17

Uruz da verdii cevaplarla babas iin

savamak istediini sylerse de Kazan
Han, msaade etmeyince o zamanda
oul ata szn iki etmezdi, kuralnca
atn ve yiitlerini alr da bana eki
lir.
Boa Han ile ilgili hikayede ise olu
nu hi tanmayan Dirse Han, yirmi, yir
mi iki grupta gelen yiitlerinin szn
hi pheye dmeden dinler:
Grir misin Dirse Han neler old,
yarmasun yarmasun, senn olun kr
kopd erel kopd, krk yigidin boyna
ald, kaln Ouzun stine yory itdi,
ne yirde gzel kopd-y-ise ekp ald, a
sakallu kocanun azn sgdi, a prekl
karnun sdin tartd. Hanlar han Han
Bayndra haber vara, Dirse Hanun olu
10

byle bidat ilemi diyeler, gezdnden

ldn yig ola, Bayndr Han seni a
ra, sana kat kazap eyleye, byle oul
senn nene gerek, byle oul olmaktan
olmamak yigdr, ldrsene didiler.18
Dier grup da benzer sulamalar sy
ler ve Dirse Han, getirin ldreyim der.
Kazan Bey ise olu Uruz iin krk yii
dinden savadan kap annesinin yan
na kamtr sulamasn duyduunda
sylenenin doruluunu anlamak iin
evine gider ve olunun oraya gelmedii
ni renince dmana tutsak olduunu
anlar, olunu kurtarmaya gider.
Bu noktada, Ouz boyunda ve Trk
lerde yiitliin yalnzca savalkla
ve iyi ata binmekle snrl olmadn,
rnek kiilii oluturacak nefse hakimi
yet, byklere sayg, kklere sevgi,
drstlk, doru szllk, dedikodu yap
mamak gibi pek ok deeri de kapsad
n gryoruz. Mukaddeme blmnde
Dede Korkutun Sarp yorrikin kazlk
ata namerd yigit bine bilmez, binine
binmese yig. alup keser z klc muhan
netler alnca almasa yig. eklindeki
ifadesi merd insann deerlerine sahip
olmayan namerdlerin gcnn getire
cei zararlara iaret etmektedir. Dirse
Han, Ouz topluluunun dzenini sa
layan deerlere saygszlk ettiine inan
d olunu, daha ok zarar vermeden ve
kendisini Bayndr Hann indinde kk
drmeden ldrmee karar verir.
Krk yiidin, oyunu bu karar aldrmak
la da bitmez, baba ile oul kar karya
gelirler de hileleri anlalr dncesiy
le, Boa Han ve Dirse Han ayr ayr
ynlendirirler. Boa Hana babasnn
nnden git ona av avla, nsn sevin
sin derken, Dirse Hana seni saymyor,
nnden yryor, senden iyi avc oldu
unu gstermek istiyor diyecek kadar,
kendilerini hrsa kaptrmlardr. Dirse
Hana olunu arkadan vurdurturlar.
Dirse Hann Hatunu bir oula sahip
olmann glklerini ve imtiyazlarn
bilen saduyu sahibi bir kadn olarak
dnce ve duygularn yle dile geti
Mill Folklor

rir:
Ber gelgil baum baht ivm taht
Han babamun gyegsi
Kadn anamun sevgsi
Atam anam verdgi
Gz auban grdgm
A Dirse Han
Kalkuban yirnden r turdun
Yilisi kara kazlk atun butun bindin
Gksi gzel kaba taa ava kdun
ki vardun bir gelrsin yavrm kan
Karanu dnde bulduum oul kan
ksun benm grr gzm a Dirse Han
yaman segrir
Kesilsn olan emen sd tamarum yaman
szlar
Saru ylan sokmadn aca tenm kalkup
ier
Yalunuzca oul grinmez barum yanar
Kuru kuru aylara su saldum
A grsem toyurdum, yalnak grsem
tonatdum
Depe kibi et ydum, gl kibi kmz saur
dum
Dilek ile bir olu g - ile buldum
Yalunuz oul haberin a Dirse Han digil
mana
Karu yatan Tadan bir oul uurdun
ise digil mana
Kamn akan ygrk sudan bir oul akt
dun-ise digil mana
Aslan ile kaplana bir oul yidrdn ise
digil mana
Kara tonlu azgun dinl kafirlere bir oul
aldurdun-ise digil mana
Han babamun katna ben varaym
Ar hazine bol leker alayn
Azgun dinl kafire ben varayn
Paralanup kazlk atumdan inmeyince
Yinm ile ala kanum silmeyince
Kol bud olup yir stine dmeyince
Yalunuz oul yollarndan dnmeyeyim
Yalunuz oul haberin a Dirse Han digil
mana
Kara baum kurban olsun bu gn sana19

Dirse Hann ei, olunu bulup iyile

tirdikten sonra, hl gaflet iinde olan
Dirse Han krk yiiti esir alr. Saduyu
sahibi, ilinin trelerine saygl, rnek bir
kadn olan Dirse Hann ei, Boa Han
u szlerle babasn kurtarmaya ikna
eder: Hanun oul, kalkuban yirnden
Mill Folklor

r turgul krk yiidin boyuna algl,

baban ol krk namerdden kurtargl, yor
oul, baban sana kyd-y-ise sen babana
kymagl.20
Kitabn mukaddeme blmnde,
gafil ban arsn beyni bilir, eklinde
ki zdeyiin anlatmak istedii skntlar
sonuda Dirse Han yaamtr. Boa
Han, Menim dah iinde bir akl am
biligi yitmi koca babam var diyerek
babasn kurtarr.
Trk dnya gr asndan anlam
lar-deerler-kurallar btnnde insan
karakteri deerlendirilirken merd, yiit,
er sfatlar olumlu rnek tipe sfat olmu;
namerd ise kusurlu, kaypak, gvenil
mez, gcn ve zekasn dostlarnn zara
rna kullanan olumsuz insan dipine sfat
olmutur. Trk dncesinde ve edebi
eserlerinde merd yiit saygyla, namerd
yiit daima endie ve saknma ile anl
mtr. Dede Korkut Kitabnn mukad
demesinde namerdlerden insan yalnz
Allahn koruyabilecei ifade edilmekte
dir: Devletsz errinden Allah saklasun
hanum sizi. Sarp yorr-iken kazlk ata
namerd, yiit bine bilmez, binince binme
se yig. alup keser z klc muhannetler
alnca almasa yig. aba bilen yigide
ok-ile kldan bir omak yig. Ata adn
yortmayan hoyrad oul ata bilinden
inince inmese yig, ana rahmine dnce
togmasa yig.21
Yiitlik, savalk, g, ailesini ve
boyunu korumak iin gereklidir. Dirse
Hann ve krk yiidinin kllarnda sof
ralarnda eksik yoktur. Dirse Han gafil,
krk yiit namerddir. Gcn, beceri
sini, baba soyunu ve adn yceltiini
kskandklar Boa Han baba eliyle
ortadan kaldrmak iin iftira atan krk
yiit, ekmeini yedikleri, yannda eitim
grdkleri, itibarn paylatklar Dirse
Hann ak ellerini arkasna balayacak,
kl sicimi ak boyununa takacak, kendi
leri atl onu yaya yrtecek, dman
memleketlerine gtrecek kadar haysi
yetsizdirler. Boa Hana, iyi avc oldu
unu babana gster derken, Dirse Hana
11

olun senin nnden yryor diyerek,

en gzel deerleri attrarak, babay
oula yalanlarla dman ederek ama
larna ulaabilecek ve bundan hi bir
rahatszlk duymayacak niteliktedirler.
Merd yiit olabilmek iin klc ve
fiziki gc kadar olgun insan vasflar,
drst, ak szl, sznn eri, gafil
olmamak, ileriyi grmek, evresindeki
insanlarn zaaf ve meziyetlerini bilmek,
duyduklarna muhakeme ettikten sonra
inanmak gibi vasflar gereklidir.
Gerek Boa Han gerekse Ta Ou
zun Ouza Asi Olduu isimli hikaye
lerde bir hata, bir ihmal, kskan kiiler
tarafndan sebeb haline getirilmi, kar
lkl konuarak problemi zme, yanl
dzeltme yerine kslk ve fke domu
tur. Ahde vefa, tuz ekmek hakk gibi
Trk geleneinin birletirici ve uzlat
rc nemli deerleri kolaylkla inen
mi, byk atmalar sonucu byk
zararlara uranlmtr. Boa Han, Hz
rn yardm, annesinin efkati ve gveni
sayesinde baba oku ile lmden kurtul
mutur ama ehzade Mustafa, Kanuni
Sultan Sleyman gibi adaleti ile tannan
babann yanltlmasyla can vermitir.
Kskanlk, fitne, fke, byk impara
torluun kaderini deitirmitir. Trk
yapsnda tesbit edilen bu abuk alngan
lk, yzyze konuup tartmak yerine
araclarn yorumu ile karar vermek, pek
ok olumlu ilerlemeyi, yaratcl, milli
btnl bozan nemli bir kusurdur.
Trk kiilik ve milli geleneinde olumlu
ve olaanst yaratc ve gzel vasflar

12

ykan ve engelleyen ihmal, kskanlk,

kslk, alnganlk gibi zaaflarn insan
tabiatnn ahengi iinde olaylar zinciri
ile sergilenmeleri Dede Korkut hikayele
rinin baarsdr.
Notlar
1 Sorokin, Bir Bunalm anda Toplum
Felsefeleri, Ank. 1972, ev. Mete Tuncay,
s. 116-117.
2 Muharrem Ergin, Ouz Kaan Destan,
st. 1970, s. 14.
3 Laya apiya, Manas Destan, Baslmam
Mezuniyet Tezi, .. Trkiyat Enstits.
4 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab,
Ankara, 1964, s. 46.
5 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab,
Ankara 1964, s. 49.
6 Sorokin, Bir Bunalm anda Toplum
Felsefeleri, Ankara 1972. ev. Mete Tun
cay.
7 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab,
Ankara 1964, s. 31.
8 a.e., s.1.
9 a.e., s.1-2.
10 a.e. s.117.
11 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab,
Ankara 1964. s.118.
12 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab,
Ankara 1964, s.7.
13 a.e. s.3-4.
14 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab,
Ankara 1964, s.4.
15 a.e. s.26.
16 a.e. s.47-48.
17 a.e. s.49.
18 a.e. s.7-8.
19 a.e. s.9.
20 a.e. s.13.
21 a.e. s.1.

Mill Folklor

DEL DUMRUL LE KAZAKLARIN KORKUT

ATASI ARASINDA BR MUKAYESE*
Prof. Dr. Ahmet B.ERCLASUN
M.H. Tehmasib, Dede Korkutun l
m hakknda, V.V. Velyaminov - Zer
novdan yle bir efsane aktarr:
Dd Qorqud yuxuda bir ne qbir
qazan grr.
-Bu qbri kimin n qazrsnz?
- dey verdiyi suala - Dd Qorqud n
qazrq - dey cavab alr. Dd lmdn
qorxaraq el o gec yerini dyiir, dn
yann o biri ucuna qar. Lakin hmin
yuxunu orada da grr. Bel bel Dd
dnyann drd ucqarna qarsa da, hr
birind eyni yuxunu grb, nhayt lap
mrkz kr. Lakin bu da kmk etmir.
O, burada da eyni yuxunu grb suyun
znd yaamaq qrarna glir. Yorann
suyun stn srib, 100 il orada yaayr.
Nhayt, yorun qocan yuxu tutur. lm
ilan cildin girib zr, yorann stn
xb onu alr, ldrr.1
Tehmasib, amil Cemidovun Gar
badan, kendisinin de Baknn aan
kynden derledii benzer efsanelerden
bahseder. Bu efsanelerde de lmden
kaan ahs vardr; fakat Dede Kor
kutun ad gemez.
Dede Korkutun lmden kamas
Kazaklarda yaygn bir efsanedir. Bu
efsane 19. yzyln sonlarndan bugne
kadar birok defa derlenmi ve yaymlan
mtr. 1991de Almatda yaymlanm
Kazak Folklorn Tarix adl eserde
efsane ksaca yledir:
Korkut devesine binip lkeleri gezi
yormu. Nereye gitse nne iki adam
kp mezar kazyormu. Korkut onlara
bu kimin mezar? diye sorunca onlar,
Korkutun mezar diye cevap veriyorlar
m. Sonunda o, suda lm yok, diyerek
Srderyaya kilim demi ve kalan mr
n su stnde geirmek istemi. Korkut
Mill Folklor

bir an dalp gidince bir ylan gelip onu

sokarak ldrm.2
1922 ylnda kan olpan dergisinin
2-3. saylarnda yaymlanan Korkut
efsanesine dayanarak, nl Kazak airi
Macan Cumabayolu Korkt adl bir
poema yazmtr. Bu efsaneye gre de
Korkut douya ve batya gider, hep meza
rn kazan adam grr.
ldekim

japan tzde bir kr qazan,

Basna taqtay qoyp, szder jazan:
limnen qutlmays qaqanmenen,
Mnaw kr - seni kri, Qorqt jaz
an.3
Efsanenin birok varyant vardr.
lmden kaan ve suyun ortasna yer
leen Korkut Ata, kopuzu ve Korkut
kyn (makamn) icat eder. Kopuz al
dka lmez; kopuz almad bir anda
ylan gelip sokarak onu ldrr. Kopuzla
birlikte mezara gmlr. Baka bir var
yanta gre 40 kz kopuzunu dinler, 39u
lr. Krknc kz aksaktr ve Korkutla
birlikte lr.
Ben efsanenin varyantlar zerinde
durmak istemiyorum. Bu efsanede beni
ilgilendiren, lmden kama motifidir.
Bilindii zere Deli Dumrul da lmden
kaar. Hikyeyi hatrlayalm:
Deli Dumrulun kurduu kpr
nn yamacnda konaklayan obada bir
yiit lr. Feryat figan zerine Dumrul,
bunu kim yapt? diye sorar. Azrail
cevabn alnca onunla savamak ister.
Fakat Azrail gsne bastrnca aman
diler, Tanrya yalvarr. Ancak lmden
kurtulmak iin kendi can yerine baka
can bulmas gerektir. Babas ve anas,
Dumrulun talebini geri evirirler ve
13

onun yerine canlarn vermezler. Sonun

da karsna yalvarr; kars Dumrulun
yerine cann vermeyi kabul eder. Bunun
zerine Tanr ikisinin de cann ba
lar.
Bu hikye, Korkut Ata efsanesinden
epeyi farkl olmakla beraber lmden
kama diye adlandrabileceimiz motif,
her ikisinde de ortaktr.** Acaba ayn
olay, ok farkl bir varyant hlinde,
Korkuttan Dumrula veya Dumruldan
Korkuta nakledilmi olabilir mi? Destan
larn karakterini dnrsek bence bu
mmkndr. Destanlarda bir olay, bir
birinden farkl ahslara mal edilebilir;
aslnda bir ahsa ait olan bir olay, bam
baka bir ahsa mal edilerek yeni bir
kahraman, yeni bir hikye yaratabilir.
Bunun tipik rnekleri yine Dede Korkut
hikyelerinde vardr.
Kazlk Koca olu Yigenek boyunda
Kazlk Koca, Arn olu Direk Tekre
tutsak olur. Dzmrd kalesinde 16 yl
tutsak kalr. Bir yandaki olu, baba
snn tutsak olduunu bilmeden byr.
Bir tartma srasnda burada lf ede
ceine git baban kurtar. derler. Yige
nek, Ouz yiitleriyle Dzmrd kalesine
gider, tekr yenerek babasn kurtarr.
Salur Kazan tutsak olup olu Uruz
kard boyda da olay ayndr. Salur
Kazan, Toman kalesi tekr tarafn
dan tutsak edilir. Kk yata brakt
olu Uruz byr. Annesinin babas olan
Bayndr Han kendi babas zanneden
Uruz, asl babasnn Salur Kazan oldu
unu ve Toman kalesinde tutsak bulun
duunu renir. Kaleye sefer yapar ve
babasn kurtarr.
Grld gibi bir tek vaka, iki ayr
hikyeye vcut vermitir. Hikyelerde
sadece ahslar farkldr. Muhtemelen
ayn hadise, bir hikyedeki ahslardan
dier hikyedeki ahslara mal edilmi
tir. Hatta ayn olay, nc bir hikye
ye de vcut vermitir. Uun Koca olu
Serek boyuna. Yalnz burada tutsak
olan baba deil, aabey Erektir. Karde
i Serek, aabeyinin Alnca kalesinde
tutsak olduunu renince gidip onu
Mill Folklor
14

kurtarr.
Uruzun boyunda, dierlerinden
farkl kk bir motif daha vardr. Salur
Kazan, tutsak bulunduu kalede bir
kuyuya atlr. Kuyudayken tekrn
kars gelip onunla konuur. Bu motif
Bams Beyrek hikyesinde tamamlan
m olarak yer alr. Beyrek de Bayburt
hisarnda 16 yl tutsak kalmtr. Kale
beyinin kz Beyreke k olur ve onu
urganla hisardan aa brakarak kurta
rr. Alpamta daha da geni yer tutan
bu motifin, ok eksik de olsa Salur
Kazanda yer almas, motif ve vakalarn
baka ahslara aktarlabileceine dier
bir rnektir.
Bu rneklere bakarak, hem Korkut
Atada, hem de Deli Dumrulda grlen
lmden kama motifinin, bir kahra
mandan dierine nakledilen bir motif
olduunu dnebiliriz. Acaba motif,
Korkut Atadan m Deli Dumrula akta
rld; Deli Dumruldan m Korkut Ataya
aktarld? Deli Dumrul boyunun 15.,
en ge 16. yzylda yazya geirildiini;
Korkut Ata efsanesinin ise ancak 19. yz
yl sonlarnda derlendiini dnrsek
motifin aslnda Deli Dumrula ait olabile
cei sonucuna ulaabiliriz. Ancak szl
gelenekte yaayan ve ok geni bir co
raf alana yaylm bulunan efsanelerin,
ok eski tarihlere kadar uzanabileceini
unutmamak lzmdr. Hele Trkmenler
arasnda Korkudun kabrini kazma.
eklinde bir atalar sz bulunduunu4
da dnrsek bu efsanenin eskilii
konusunda hi phemiz kalmaz. O hl
de motifin asl karakterini bulmak iin
hikyelerin kayt tarihinden baka bir
l kullanmalyz.
Deli Dumrulun ad, kendi hikye
sinin dnda, dier boylarda gemez.
Hlbuki Dede Korkut kahramanlarn
dan birounun ad, kendi hikyesinin
dndaki dier hikyelerde de geer. Bu
durumda Deli Dumrul, ayr ve mstakil
bir kahraman gibi duruyor.
Dede Korkut kitabnda, hikye kah
ramanlarnn niteliklerini anlatan alk
blmleri vardr: Destursuza Bayndr
Mill Folklor
14

Hanun yasn basan, altm bin kafire

kan kusduran, a boz atnun yilisi ze
rinde kar turduran Gaflet Koca ol ir
emseddin.5 Deli Dumrul iin byle bir
alk Dede Korkut kitabnda yoktur.
Ancak Topkap Ouznamesinde yle
bir alk buluyoruz: Selim olu Kara
man sevp, Tanr yaradan; ulu sultan
buda; altn kpr yapan; Azrayille
sava klan; salkum salkum don giyen;
sakar atn oynadan Toku Koca olu
Torul Sultan...6 Alktaki kahrama
nn ad, Duha Koca olu Del Dumrul
olmayp Toku Koca olu Torul Sultan
olsa da, Bahaeddin gelin dedii gibi
iki kahraman ayndr. Esasen torul ve
domrul szleri ayn kelimenin, torul
kelimesinin fonetik deimeye uram
ekilleridir. Trkede sesinin ve
mye dnebildiini biliyoruz.7 Alk
taki altn kpr yapan ve Azrayille
sava klan nitelemeleri de bunu aka
gsteriyor. Adndaki sultan unvann
dan, vasflar arasndaki ulu sultan
buda szlerinden ve yapt kpr
nn altn oluundan hareketle biz de
onu Bahaeddin gel gibi ermi ve ok
soylu bir kii8 kabul ediyoruz. Tabi ki
hikyeler ve kahramanlar, Trklerin
slm ncesine aittir. slm dnemlerde
veliletirilmi kiiler, slm ncesinin
kamlardr. Deli Dumruldaki deli lka
bna karlk Torul Sultandaki sultan
unvan, bir hkmdar sllesine men
subiyeti gsterebilecei gibi Emir Sul
tanda olduu zere bir ermilik unvan
olarak da kabul edilebilir. Ayn ekilde
ulu sultan buda nitelemesi, haneda
na mensubiyet yannda bir veliye men
subiyeti de ifade edebilir. Ben ikinci ihti
malin doru olabileceini ve bu alkta
Torul Sultann (Deli Dumrulun) bir
veli gibi sunulduunu kabul ediyorum.
Yani slm ncesi dnemin kam. Sal
kum salkum don giyen nitelemesi de
gzmzn nnde saakl elbiseleriyle
bir aman canlandryor. Bu durumda
ben lmden kaan asl kiinin Korkut
Ata olduunu; onun kam veya veli kiili
inin, bu alktaki nitelemelerle ve Azra
Mill Folklor

ilden kama motifiyle Deli Dumrula

nakledildiini dnyorum. Baka bir
ifadeyle, aslnda Korkut Ataya ait olan
lmden kama motifi, Dede Korkut
kitabnda Deli Dumrul (Torul) adl bir
baka kahramana aktarlmtr.
Btn bu dncelerden sonra u
soru akla gelebilir: Peki, Deli Dumrul
veya Torul adl bir kahraman hi mi
yoktu? Elbette byle bir kahraman vard
ve bence onun asl kiilii, bir kuru ayn
zerine kpr yaptrp geenden otuz
aka, gemeyenden dve dve krk aka
almasyla ortaya kyordu. Bu davran
yla kahraman Deli lkabn almt.
Byle bir kahraman hayret verici bir
ekilde, bni Fazlan Seyahatnamesinde
buluyoruz.
921 ylnda byk bir kervanla Ba
dattan hareket ederek dil boyundaki
Bulgar Trklerine giden bni Fazlan
922 yl baharnda yani henz Ouzlarn
Mslman olmad bir tarihte Ouz
lkesinden geer. O srada balarndan
geen bir olay yle anlatr:
Ertesi gn yolda giderken irkin,
st ba perian, grn pis ve kalbi
kt bir Trk karmza kt. iddetli
bir yamura da tutulmutuk. Bu adam
durun! diye bard. bin kadar hay
van, be bin kadar insandan meydana
gelen koca kafile durdu. Sonra, Hi biri
niz geemezsiniz. dedi. Onun emri ze
rine durup, Biz, Kz Erkinin (eende
Kzerkn) dostlaryz. dedik. O, glme
ye balad. Ve, Kz Erkin kim oluyor?
Ben Kz Erkinin sakalna pisleyeyim!
dedi. Sonra, Harezm diliyle pekend!
yani ekmek dedi. Ona birka somun
verdim. Onlar alnca, Haydi gidin. Size
acdm. dedi.9
Bu olayn kahraman, Deli Dumrula
ne kadar benziyor! irkin, grn
pis, kalbi kt gibi, yazarn sbjektif
deerlendirmeleri olarak niteleyebilece
imiz sfatlar bir yana brakrsak, 5000
kiilik kervan tek bana durduran ve
onlardan ekmek almadan gemelerine
msaade etmeyen bu Ouz yiidi ile
kuru aya kpr kurup geenden otuz
15

, gemeyenden dve dve krk aka

alan Deli Dumrul arasnda ben ar
tc bir benzerlik buluyorum. phesiz
bni Fazlann rastlad bu yiit Deli
Dumruldur. demiyorum. Ancak bu olay
bize, slm ncesi Ouz toplumunda Deli
Dumrula benzer kahramanlarn varl
n gsteriyor.
Bence, Ouzlar arasnda yaam
byle bir kahramana Korkut Atann
lmden kama motifi de yklenmi;
bylece Deli Dumrul hikyesi de ortaya
kmtr. Ana babann, Dumrul iin can
vermeyi reddetmelerine karlk, kar
snn Dumrul iin cann feda etmeye
hazr oluu, nc bir motif olarak hik
yeyi tamamlamaktadr. Bu motifin de
baka efsanelerde getiini biliyoruz. Bu
arada gke gvercin donuna giren Hac
Bekta yakalamak iin ahin donuna
giren; fakat silkinip tekrar insan olan
Hac Bekta tarafndan boazndan
yakalanan Dorl Baba ile gvercin olup
uan Azraili yakalamak iin doanyla
ardna den Deli Dumrul (alktaki
adyla Torul) arasndaki benzerlie dik
kat eken Bahaeddin gelin bu kar
latrmasn10 son derece merakl bul
duumu ve bu konunun ayrca incelen
mesi gerektiini belirterek bildirime son
veriyorum.

** Azerbaycandan dndkten sonra Kazaklardaki

Korkut Ata efsanesinin, iinde Azrail de bulunan
bir varyant, Kazak Trkesi uzman Dr. Fer
hat Tamir tarafndan bana gsterildi. Muxtar
Awezov, armalar, On Birini Tom (cilt), Almat
1969, s. 311de bulunan varyant yledir: Korkt,
Azrail (Kazak Trkesi: Ezireyil) ile karlar.
Azrail, Korktn cann iine koyaca bir sandk
yapar. Korkt, Azraille tartp onu aldatarak,
Azrailin cann sanda koyar; sand kilitler ve
suya brakr. Azrail uzun sre sudaki sandktan
kamaz. O sre iinde hi kimse lmez; herkesin
canndan emin olduu bir devran srlr. Ancak
yal bir balk sudaki sand avlar. Sandn
azn anca Azrail kar ve hemen yal adamn
cann alr.
Azraille Korkutu karlatran bu rivayet, bizim
Deli Dumrul ile Korkut Ata efsanesini birletir
memizi daha da hakl klyor.
1 M.H.Thmasib, Azrbaycan Xalq Dastanlar,
Bak,1972, s.33-34.
2 E. Koratbayev, Kazak Folklorn Tarix, Almat
1991, s.88.
3 Majan Jumabayev, armalar, Almat 1989,
s.224.
4 Abdlkadir nan, Kitab- Dede Korkut Hakknda,
Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1968, s. 168.
5 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab I, Ankara
1994, s. 112.
6 Prof. Dr. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, II. cilt,
Ankara 1995, s. 72.
7 >m: touz>domuz, klek>gmlek.
>: ala->ana-, Tarberdi>Tarberdi.
8 B. gel, a.g.e., s. 51.
9 Ramazan een, bn Fazlan Seyahatnmesi, stan
bul 1975, s. 35.
10 B. gel, a.g.e., s. 73.

NOTLAR:
* 1-5. 12. 1997 tarihleri arasnda Bakda yaplan
VI. Lord Beyts Konferans - Dedem Korkudun
Kitab 1300 adl milletler aras sempozyumda
okunan bildiri.

Mill Folklor
16

Mill Folklor
16

DEDE KORKUT ve YUNUS EMREDE HAYAT,

TABAT, TANRI ve LM*
Prof. Dr. Dursun YILDIRIM

Dede Korkut hikyelerinde anlat

lan gebe Ouz Trklerinin hayat ile
Yunus Emrenin iirlerinde akislerini
grdmz Anadoludaki Trklerin yer
leik hayat arasnda eitli farklar ve
benzerlikler vardr. Biz burada, hayat
tarz bakmndan farkllk arzeden
gebe ve yerleik bu topluluklarn
hayat anlayn, tabiata bakn, tanr
ve lm dncesini incelemee ve arala
rndaki ayrlklar, benzerlikleri ortaya
koymaa alacaz. Hareket noktam
zn esas Dede Korkut hikyeleri ile
Yunus Emrenin iirleri olacaktr.
Hayat Anlay:
Dede Korkut hikyelerinde anlat
lan gebe Ouz Trkleri, atl gebe
medeniyetinin hemen hemen btn
hussiyetlerini devam ettirmektedirler.
Gebe hayat tanzim eden ana faktr
tabiatn bizzat kendisidir. Hayat tarz
devaml hareket ve mcadeleye daya
nr. Tabiat ve evre artlaryla devaml
mcadele ise, srekli kuvvetli olmay ve
kalmay gerektirir. Bu bakmdan gebe
nin hayatn devam ettiren esas unsur
kuvvettir. Bu kuvvet fizik, yani madd
kuvvettir. Gebe Ouz Trkleri ekono
mik yap bakmndan avclk ve obanlk
dnemini yaamaktadrlar. Hayvanclk
en nemli geim kaynadr. Geri eko
nomik durumu etkileyen tali faktrler
de vardr. Bezirgnlar vastasyla yap
lan al-veriler, savalardan elde edilen
ganimetler gibi. Fakat bunlar geici ve
ikinci derecede kalan gelir kaynaklar
dr. Bundan dolay, gerek itima hayat
tarz, gerek ekonomik yap tabiata sm
sk baldr. Tabiat artlarnn sertlii,
evredeki topluluklarla devaml mca
dele; gebeye sava, mcadeleci, sert,
hareketli bir karakter kazandrmtr.
Dolaysyle madd, yani fizik kuvvet ge
Mill Folklor

be iin hayatn en nemli deeri olarak

grnmektedir.
Gebenin hayatn tanzim eden tabi
at; onun hayat anlaynn ve ahsiye
tinin olumasn salar. Tabiatn sert,
yorucu ve ypratc yaps gebe insan
da sert, mcadeleci, hareketli, fizik gce
nem veren bir yap kazanmaa sevk
etmitir. Gebenin hayatta kalmasn,
varolmasn temin eden madd kuvvet
onun adeta bir yaama, var olma sembo
ldr. Doruluk, cmertlik, zayfa yar
dm etmek, kahramanlk, n kazanmak,
iyi ve drst olmak; sevgiye, dostlua,
arkadala nem vermek bu sembol
etrafnda teekkl etmi manev deerler
dir. Tabiatla srekli bouma, mcadele;
gebeyi savac, aknc ruhlu yapmtr.
evre topluluklaryla devaml mcade
leler, yaylmak ve yer deitirmek iin
yaplan savalar bu aknc ruhun bir
neticesi olarak grnmektedir. Devaml
hareket, toplulua byk bir dinamizm
kazandrmtr.
Fertler arasndaki sayg ve sevgi de
kuvvete dayal bir grnm arz eder.
Toplumda kiilerin tahamml edemedii
en kt vasf yalanclktr. Ouz Trkle
ri arasnda bu vasf tayan kii toplum
da mr boyu horlanr ve kendisinden
sonraki soyu da ayn damgay bir leke
olarak tar. Bams Beyrek hikyesinde
Yalanc olu Yartauk1 buna en gzel
misldir.
Dede Korkut hikyeleri tetkik edil
diinde yukarda vardmz sonula
ra ulamak zor deildir. Oysa Yunus
Emrede durum olduka farkldr.
Yunusun bahsettii cemiyetteki insan
lar yerleik hayata gemilerdir. Mede
niyet ile birlikte hayat anlaylar da
deimitir. tima yapdaki deime
nin yannda ekonomik yap da deimi,
17

obanlk ve avclk dnemi yerini ticar

ve zira hayata brakmtr. Dede Korkut
hikyelerinde gebe Ouzlarn itima
hayatn dzene sokan, her ite kendisi
ne danlan Dede Korkuttur. Hikye
lerde grlen slm unsurlar ok sath
dir. slm tesirler daha ziyade nazm
ksmlarnda kendisini gstermektedir.
Nesirle anlatlan blmlerde slm aki
deler nemli deildir. Namazdan ancak
savatan nce ar sudan abdest alp iki
rekat namaz kldlar eklinde bahsedi
lir. slm unsurlar hikyelere sonradan
ilve edilmi gibi bir hava tamaktadr.
tima hayata hkim olan, slm inan
lardan ziyde, tre ve yasadr.
Hikyelerde pek ok iyi vasf bir ara
da temsil eden Korkut Ata, ayn zaman
da, trenin, gelenein deta bir sembol
ve yrtcs durumundadr. Halbuki
yerleik hayatta artk trenin ve gele
nekten doan yasann yerini slm pren
sipler ve Kurana dayal eriat kanun
lar almaya balar. Hayat tarz, gebe
hayata nisbetle durgun ve hareketsiz
dir. Gebe toplumda fertler arasnda
ballk ve mterek bir hayat tarz
vardr. Topluluk bir btnle sahiptir.
Yunusun yaad dnemde ise Anado
luda bu birlik ve btnlk bozulmu,
paralanmtr. Blgede tip insan
topluluu grlr: ehirli, kyl ve ge
be2 Aralarnda kuvvetli bir ba yoktur.
Her grup kendi yaps iinde yeni deer
llerini benimsemi ve hayat anlay
da buna gre ekil almtr. te gerek
bu grup arasndaki eitli sebepler
den doan srtmeler, gerekse siya
s yapdaki sarsntlar itima bnyede
devaml huzursuzluklarn domasna
sebep olmaktayd.
Yunus Emre, yerleik hayata gemi
olan bu insan gruplar ile gebelerin
devaml atmalarndan ortaya kan
huzursuzluu ve siyas yapdaki istikrar
szln yaratt korku ve endieyi yok
etmek, bu gidie dur demek iin ortaya
kyor. Kk ayn olan bu insan toplu
luklarnn ac dramna son vermek isti
yor. Onlar sevgiye, iyiye, gzele, anla
ya, huzura gtrmek iin savayor.
Madd hayatn batana saplanan insa
nolunu kurtarmaa alyor. Gebe
hayat dzeninden yerleik hayata geen
Mill Folklor
18

insanlarn kaybetmi olduu deerlerin

brakt boluu grerek onlara yeni
deerler kazandrmak iin rpnyor.
Bunun iin de, gebe insanda yaa
yan aknc ruhunu yeni bir yne, yeni
bir fthta yneltmek istiyor. Bu yeni
hedef, insann bizzat kendisidir. nk
Yunus, yaad an insann bu dra
ma srkleyen eyin sebebini insann
kendisini henz tanmam, kef etme
mi olmasna balyor. tima hayattaki
grnm kiinin i dnyasndaki para
lanmann huzursuzluunun bir tezah
rdr. Bundan, ancak i dnyasnda bir
btnle kavuursa, kendisini renir
se kurtulabilir. Bunun iin kiinin kendi
si ile etin bir savaa girmesi, btnl
n kazanmas gerekir.
Dede Korkut hikyelerinde top
lumun ideal insan tipi Bayndr Han,
Kazan Han, Bams Beyrek, Boa Han,
Selcen Hatun, Segrek gibi ahsiyetler
dir3. Kuvvet ve kudreti temsil eden bu
kahraman tipleri gebe insan iin ideal
insandr. Oysa Yunusun ortaya koydu
u, topluma kabul ettirmek istedii ide
al insan tipi dervitir. Dede Korkutta
herkesin kahraman, yiit olmas istenir
ken Yunus, insanlarn hepsinin dervi
olmasn ister. Yunus insanln kurtulu
unu tasarlad insan tipinin cemiyete
karmnda grmektedir. Bylece cemi
yetin huzura ve skna kavuacana
inanr. Halbuki gebeler yaayabilmek
iin birer kahraman olmak zorundadr
lar.
Yunus, ideal insan tipi olarak ortaya
koymak istedii dervi tipi ile kendi
retisini cemiyete yayma dncesini
tamaktadr. Bu bakmdan adn ettii
dervii hrkaya ve tca nem verme
yen, maddyattan uzak bir tip olarak
iziyor. Byle bir derviin deerini daha
iyi anlatabilmek dncesiyle olacak,
ona dalar ve talar secde ettirir:
Terslar tapuya gelr hkm slar zebn
anlar
Talar talar secde klur griceiz
dervileri (s. 143, LXXXIX)4

Yunusun dnd bu derviler

cemiyette neyin yaycs, savunucusu ola
caklard? Yunus insann d dnyadaki
huzursuz hayatnn sebebini i dnyasn
Mill Folklor
18

daki paralanmada grmyor muydu?

Demek ki dervilerin grevi kiiyi bu
paralanmadan kurtararak doru yolu
gstermek ve bunu her tarafa yaymak
olacakt. Yunus, insann i dnyasndaki
paralanmay nlemek, btnlemesini
salamak iin kiiye yardmc olarak bir
tek ey tavsiye ediyor: Akl. Yola giren
bir kii nasl ki bir mrebbiye muhtatr,
insan da bu sava kazanmak iin akla
muhtatr. Halbuki Dede Korkutta yol
gsterici olan kuvvet ve bundan doan
tre ve yasadr. Oysa grld gibi
Yunus bu grevi akla verir:

ce sistemine gre kurduu bir dzeni

cemiyete kabul ettirmee almas, bir
teklifle ortaya kmas; dierinin ise
cemiyette birlii ve btnl salayan
deerlere zaten sahip olmasdr. Yani
Dede Korkutta yeni deerler teklif edil
mez. Onda mevcut deerlerin tezah
rn grrz. Bu bakmdan biz, Dede
Korkut hikyelerini kt cemiyetin
tam bir aynas; Yunusu ise, daha henz
cemiyete yerlemee balam fikirler
manzumesi olarak kabul ediyoruz. Bu
fikirlerin cemiyete yerlemesi iin uzun
asrlar geecektir.

Eer devlet gerekse akla dan

Mrebbsz ileri varmaya i (s. 13)

Tabiata Bak:
Gebe Ouz Trklerinin hayatn
itima bakmdan son derece etkileyen
tabiat, dnce hayatn da tesiri alt
na almtr. Dalar, ormanlar, aalar,
otlaklar, iekler, sular, rmaklar, deniz
ler, gller, yamur, kar, bulut, gkyz,
yldzlar, ay ve gne gebenin dnce
dnyasnn temel talar gibidir. Onlar
sz o dnlemez. Konuurken, d
nrken, barrken, fkelenirken hep
onlarla uyum hlindedir. Her anlatt,
her dnd eye onlar da itirak etti
rir. Tabiat unsurlarn kendisiyle adeta
zdeletirir. Onlara kiilikler atfeder.
Dalar, sular aalar vb. tabiat unsurla
ryla syleir, konuur, dertleir. Salur
Kazann evinin yamalandn anlatan,
hikyede bu tip rneklere rastlamakta
yz. Aada bu durumlara rnek olarak
bu tr konumalardan baz paralar
vereceiz.

Akl insana yolda, mrebb, rehber

klan Yunus Emre, kiinin kendisini bil
mesine de ok nem verir. Zaten akln
grevi kiiye kendini retmek deil
midir?
Andan yirek ne vardur kii bile kend
zn
Kendzn bilen kii kamulardan ol gzin
(s. 108; CXXIV)

Kii kendini bilince, kibir, gazab,

tama, ktlk, yalanclk, hrs, vb.
gibi, insann i dnyasn paralayan,
onu ktmser eden eylerden kendisini
kurtarm olacaktr. Yunus, i dnya
da kurulan btnln bozulmamas,
srekli olmas iin insanoluna kanat
kr, sabrl, iyi, cmert, doru ve tevazu
sahibi olmalarn, birbirlerine kar sev
gi ve sayg duymalarn tavsiye ediyor.
Farkl iki medeniyeti ve hayat
temsil eden Dede Korkut hikyeleri ve
Yunus Emre bize, itima hayatn dei
ik ve mterek deerlerini aksettirir
ler. nsan yapsnda var olan drstlk,
doruluk, iyilik ve sayg gibi kymetler
her iki cemiyette de nem tamaktadr.
Ne var ki gebe Ouz Trklerinde gr
len bu deerler cemiyette hkmn sr
drmektedir. Oysa Anadolu Trklerinde
medeniyet deimeleri ve eitli istik
rarszlklar yznden bu deeler alt-st
olmu bir durumda grlmektedir. Bu
dnce, Yunusun hareket noktas olur
ve grd bu boluu kendi dnce
sistemi ile doldurmaa alr. Bize gre
en nemli fark, Yunusun kendi dn
Mill Folklor

Kazanu ine bir su geldi. Kazan aydur:

Su Hak dizarn grmidr, ben bu su-y-ile
haberleeyim didi. Grelm hanum nie haber
ledi:
Kazan aydur:
anam anam kayalardan kan su
A koyunlar gelp evresinde yatdu su
Hasan ile Hseyn hasreti su
Ba ve bostanun ziyneti su
Ayie ile Fatmanu nigah su
ahbaz atlar gelp idgi su
Kzl develer gelp kidgi su
A koyunlar gelp evresinde yatdu su
Ordumun haberin bilr misin digil maa
Kara baum kurban olsun suyum saa (s.
17)
Yine ayn hikyede Kazan Hann olu Uruz da,
aala yle syleir:

19

Aa aa dir isem sana erilenme aa

Mekke ile Medinen kapus aa
Musa Kelim asas aa
Byk byk sularun kprsi aa
Kara kara denizlern gimisi aa
ah- merdan Alin Dldlin eyeri aa
Zlfikaru kn-y-ile kabzas aa
ah Hasan ile Hseyn biii aa
Eer erdr eer avratdur korhus aa
Baun ala bakar olsam basuz aa
Dibn ala bakar olsam dipsz aa
Meni sana asarlar gtrmegil aa
Gtrecek olur-ise yigitligm seni tutsun
aa
Bizm ilde gerek idn aa
Kara hindu kullaruma buyura-y-idm
Seni para para torayalar-idi aa (s. 21-22)

Dier bir rnek de udur; Dirse Han

olu Boa, Kazlk danda anas tara
fndan yaral olarak bulunur. Boan
annesi, olunun bana gelen kazaya
Kazlk dann sebeb olduunu sanarak
ona beddua eder:

Akar senn sularu Kazlk Ta

Akar iken akmaz olsun
Biter senn otlarun Kazlk Ta
Biter iken bitmez olsun
Kaar senn geyiklern Kazlk Ta
Kaar - iken kamaz olsun taa dnsn
10)

(s.

Gebe insann tabiat unsurlaryla

bu derece ili dl olmasnn, onlardan
sk sk sz etmesinin sebebi, yaad
hayat tarzndan ileri geldii kadar, anlat
mak istedii eyi daha inandrc bir
hviyete brndrmek endiesinden de
ileri gelebilir. Ayrca bu ekildeki anla
tm tarz gebe insan iin daha pratik
ve kestirme bir biim olarak da d
nlebilir. Btn bu sebeplerin yannda
madd kuvvetin gebenin dnce siste
mine yapt tesir de ok byktr. Bu
kuvvet, burada, tabiatn kendisi olarak
da ifade edilirse, pek yanl bir dnce
olmaz sanrz.
Dede Korkut hikyelerindeki tasvir
ve benzetmelerde tabiat unsurlarndan
bol bol istifde edilir. Bu unsurlar genel
likle sembolik bir anlam yklenmez
ler, kendi hussiyetleriyle grnrler.
Yni, bunlar, Yunus Emrede olduu
gibi, mecaz bir anlam tamazlar. Bu
durum, belki de gebenin en ilgi ekici
yndr. Gebenin hayatn ve hayat
anlayn bu derece tesiri altna alan
Mill Folklor
20

tabiat kendi grnts iinde grme

duygusu, tabiata kar duyulan sayg ve
korkudan domu olabilir.
Dede Korkut hikyelerinde tabiat
unsurlarndan istifde edilerek yaplan
tasvir ve benzetmelere aada birka
rnek daha verecek ve ardndan Yunus
Emrenin tabiat unsurlarn nasl ele
aldn belirtmee alacaz:
Gksi gzel kaba dalara gn deende
Kurlu yaya benzer atma kalum / Koa
badem smayan tar azlum / Gz almasna
benzer al yanaklum / Kavunum viregm dv
legm Depe kibi et ydum, gl kibi kmz
saurdum kamn akan ygrk sudan bir
oul aktdun ise digil mana Karlu kara
dalar anam anam kayalardan kan
su Kamn akan gkl su Kanl kanl sular
esen olsa coup taar gne kibi ldad,
deniz kibi alkand, orman kibi karard
Kara bulut didn senn devletndr, kar
ile yamur didin lekerndr Ylduz kibi
parlayup gelen kafirin mzragdr Karanku
aham olanda gni toan / Kar ile yamur
yaanda er kibi turan

Dede Korkut hikyelerinde tabiat

unsurlaryla, ounlukla d dnya ile
ilgili ilikiler anlatlmaa allr. Anla
tmda tabiat unsurlar kendi varlklar
iinde yanstlr, yeni bir imaj yklenmez
ler. Oysa Yunusun tabiata bak Dede
Korkut hikyelerinde anlatlan gebe
Ouz Trklerinin bakndan farkldr.
Yunusta tabiat unsurlar insan duygula
rn sembolize eder, bu duygularla ilgili
imajlar yklenir.
Gebe Ouz Trklerini tesiri alt
na alan tabiat, Yunusu da tesiri altna
almtr. Onun iirlerinde de dalar,
ormanlar, denizler, sular, yldzlar, ay
ve gne vb. tabiat unsurlar yer alr.
Fakat, btn bu unsurlar, Yunusun
iirinde, kendi dnya grne uygun
olarak, yeni bir z, yeni bir biim kazanr
lar. O, kafasndaki dnyay ina etmek
iin tabiat unsurlarndan sadece yap
malzemesi olarak faydalanr. Yunus
Emrenin tabiat unsurlarndan istifde
ederek yapt tasvir ve benzetmelere ait
birka rnek verirsek bu husus daha ok
aydnla kavumu olacaktr.
Yidi deniz yaratt ol gevher tamlasndan
Taglar muhkem kld ol deniz kpnden
(s. 109; CXXVII)

Mill Folklor
20

Ay u gne mutakdurur dervilerin sohbetine

(s. 142. CXXXIV)
Geh eserem yeller gibi geh tozaram yollar
gibi
Geh akaram seller gibi gel gr beni k neyledi
(s. 202, XCV)
Dadun yine deli gl sular gibi alar msn
Akdn yine kanl yaum yollarm balar
msn (s. 190; LXXI)
kdum erik dalna anda yidm zmi
Bostan ss kakyup dir ne yirsin kozum (s.
204, XCIX)
Erenler bir denizdr k gerek talas (s. 144;
CXLIII)
Bu yol uzakdur menzili okdur
Geidi yoktur derin sular var (s. 157; IX)

Dede Korkut hikyelerinde tabiat

unsurlar kiiletirilir. Onlara kar ge
be insan fkelenir, kzlar, barr, haber
sorar, dertleir. Yunus Emrenin tabiata
baknda ise fke, kzgnlk, barmaarma yoktur. O, dalarla, sularla,
bulutlarla syleir, hlinden anlayp
anlamadklarn sorar. Yunusun yrin
den ayrldktan sonra tabiatla nasl dert
letiini aadaki parada grebiliriz.

Ben toprak oldum yoluna sen auru gzedr

sn
u karuma ggs gerp ta barlu taglar
msn
Harami gibi yoluma arkur inen karl da
Ben yarumdan ayr ddm sen yolumu balar
msn
Karl dalarn banda salkum salkum olan
bulut
Saun zp benm iin yan yan alar
masn (s. 190; LXXI)

Burada, bilhassa unu da belirt

mek gerekir: Dede Korkut hikyelerinin
anlatt insan tipi iin tabiat, yceliin
kendisini ifde ederken; Yunusta tabiat,
yceliin bir tezhr olarak grlr.
Sonu olarak, gebe insan tabiat
olduu gibi yanstrken yerleik hayatn
insan Yunus, tabiata insan yaps ile
ilgili imajlar yklyor. Yunusun bu anla
tm biimi kendi dnya gr ve tasav
vuf anlay iinde cereyan ediyor.
Tanr ve lm Dncesi:
Dede Korkut hikyelerinde anlat
lan Tanr, tabiatn eitli unsurlar gibi
insanlatrlr. Tanr fkelenir, kzar,
hiddet gsterir, barr. stelik belli bir
meknda bulunur: Gkte. Nitekim Ouz
beyleri Tanrya dua etmek iin yzlerini
ge dnerek el aarlar. Oysa gerek sl
miyete gre ve gerekse Yunusda Tanr
Mill Folklor

zaman ve mekn kavramndan mnez

zehtir. Yunusda ise Tanr insana ok
yakn, hatta onun varlnda, yni, can
evindedir. Geri Yunus, Dede Korkut
hikyelerindeki gibi, padiah, sultan,
sevgili ve dost gibi sfatlar Tanr iin
kullanarak onu bir nev kiiletirmee
varmtr amma z bakmndan ok fark
ldr. Gebe yalnz Tanry deil, onun
gibi birok mcerret kavram mahhas
latrr. Deli Dumrulun Azraili vuru
maa, savamaa dveti, anasnn ve
babasnn oullarn kurtarmak iin ona
mal, davar, yayla vb. eyler verebilecek
lerini ifde etmeleri bu mahhaslatr
mann en tipik rnekleridir. Tanr, tabi
at gibi, gebenin dncesinde madd
kuvvetin bir semboldr.
Yunus Emre, Tanry slmiyetin
belli kurallar iinde dnmez. Yunus
iin Tanr bir dost, bir sevgilidir. O,
Tanry byle dnmekle, onu muah
haslatrmak dncesini deil, onunla
daha iten olabilmek, daha yaknla
mak, konumak, sylemek dncesini
tar. Tanrya olan sevgisini yle ifde
eder:
Ne varla sevinrem ne yoklua yerinrem
Akun ile avunuram bana seni gerek seni (s.
145, LXCIV)

Yunus, uzun zaman Tanry arar ve

nihayet onun kendisine uzak olmadn,
can evinde, gnlnde olduunu anlar.
Yunus, Tanrnn kendisine bu derece
yakn olduunu renince artk bu dn
yann ne deeri kalmtr. nsann artk
kendisini madd hayatn balarndan
kurtarmas gerekir:

Dosttan yana giden kii kendznden gemek

gerek
Dost yamalar can arn alp gnl kalesini
(s. 129, y. LXVII)

Oysa Dede Korkut hikyelerin

de anlatlan insan madd varlna
sk skya baldr, onu terketmeyi
dnemez; nk madd hayat terk,
onun iin lm demektir. Deli Dumrul
hikyesi5 bunun tipik bir rneidir.
Yunus dosta varmaktan, ona kavu
maktan dolay duyduu sevinci yle
ifade eder:
Canlar cann buldum bu cnm yama olsun
Ass ziyandan gedm dkknum yama
olsun (s. 111; CXXI)

21

Dede Korkut hikyelerinde de ya

ma6 motifi yer alr. Fakat oradaki ya
ma, Yunus Emrede grlen yamadan
farkldr. Biri madd yamay, dieri
mnev yamay ifde eder. nki,
Dede Korkut hikyelerinde, hanlarn ve
beylerin evlerini yamalatmalar; mal
larnn, kazanlarnn yamasdr.
Dede Korkut hikyelerinde Korkut
Ata ym verirken daima bir motifi
srarla tekrar eder:
Kan didm big erenler
Dnya menm diyenler
Ecel ald yir gizledi
Fani dnya kime kald
Geliml gidml dnya
Son u lml dnya (s. 120 - 121)

Yunusta da bu motifin devaml,

fakat deiik biimlerde tekrarland
grlr. nsana hayatn snrl olduu
hatrlatlr. Bir rnek:

Ele getir dgeli harceyle miskinlere

Dnyay kimse dutmaz son-uc lm vardur
(s. 62, XLIV)

Dede Korkuttaki insan iin lm

le birlikte herey bitmi olur. Halbuki
Yunus Emrenin grnde hayat
ebeddir.
Gebenin lm korkusu da madd
hayata dayanr. O hayatn ksalnn
farkndadr. Sratli ve hareketli bir bn
yeye sahip olmasnn sebebi de, biraz
bundan domu olsa gerektir. O, en
ksa zaman paras iinde en byk
ii baarmaa alr. Onun korkusu,
gp-gitmeden nce dnyaya mah
has bir ey brakamamak endiesinden
doar. Eer lmn bizzat kendisinden
korkmu olsa idi; dmanla arpmaa
kalkmazd. Aksine, dmanla sava
mak, lmle alay etmek, kendisinden
ok byk kuvvetle arpmak bir gebe
iin en nlecek durumlardr.
Yunusun lmden duyduu endie,
Dede Korkuttaki insann dnyaya
mahhas bir eser brakamadan gitme
endiesinden farkldr. Onun korkusu,
Tanrya, dost, diye ard varla
ulaamadan gp-gitmek endiesinden
domaktadr. Aadaki rnekler bunu
ak olarak gsterir:
lmden ne korkarsn nki Hakka varur
sun
Belkebed varasn lmek fsid iidr (s. 54,
A. XXX.)
lm haberi gelmedin ecel yakamz almadn
Azrail hamle klmadn gel dosta gidelim gnl

Mill Folklor
22

(s. 173; C. XXXVIII)

Madd lm onun iin hibir anlam

tamaz. Madd lm dnmek fsid
iindir. O, madd lme, yni kendisinin
madd olarak dnyadan ayrlna pek
deer vermez ve onu yle anlatr:

Bir garip lm diyeler gnden sonra

duyalar
Sovuk suyla yuyalar yle garip bencileyin
(s. 190. LXXII.)
Yunusun istedii, korku ve lmn tesinde
bireydir. O, lmszlktr. Onun btn
istedii ebed hayattr. Dnyann varl
devam ettike srekli yaamak ve insanlarla
her an beraber olmaktr. Yunus bu lmsz
l yle ifde eder:
Gnler gie yl evrile stme sinlem devrile
Ten rye toprak ola tozam hey dost diyi diyi
(s. 205, XLII.)

Farkl iki hayat anlayn temsil

eden ad geen eserleri hayat anlay,
tabiata bak, Tanr ve lm dncesi
bakmndan yukardan beri incelemee
altk. Meseleye bir parack da olsa,
bir aklk getirdiimi sanyorum.

[stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat
C. XX, 1973, s. 37-47.]
NOTLAR
* Bu incelememiz Prof. Dr. Muharrem Erginin
nerettii Dede Korkut Kitab (Metin-Szlk)
adl eseri ile, A. Glpnarlnn nerettii Yunus
Emre, Rislat al-Nushiyya ve Divn adl
eserindeki metinler esas alnarak yaplmtr.
1 Bk. Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitab,
TKAE yayn, Ankara , 964; s. 34.
2 Trk halknn her snf, yani ehirlisi, ky
ls ve gebesi, Memlk Sultannn geliin
den derin bir sevin duymulard. Bk. Smer,
Faruk, Yunus Emre anda Trkiyenin Siya
sal, Sosyal ve Kltrel Tarihine Genel Bir
Bak;, Uluslararas Yunus Emre Semine
ri, Bildirileri, stanbul 1971, Akbank Yayn.
3 Mehmet Kaplan, slmiyetten nceki bu tip
kahramanlar genel olarak Alp tipi kavram
ile ifde eder. bk. Kaplan, Mehmet, ki Destan
ki nsan Tipi, st., 1952, TDED, IV/4, 399-417
ve Kaplan, Mehmet, Yunusun Gl Bahesin
de, Uluslararas Yunus Emre Semineri
Bildiriler, st., 1971, 131-154.
4 Bk. Glpnarl, A., Yunus Emre, Rishalat alNushiyya ve Divn, stanbul, 1965.
5 Bk. Ergin, Muharrem, a.g.e., s. 61-68.
6 Bk. Ergin, Muharrem, a.g.e., s. 14-15, 116-121.

Mill Folklor
22

DEDEKORKUTDESTANINDAEPTETLER1
Prof. Dr. lhan BAGZ2

Epitetler zerinde yaplan almala

rn hepsi manzum destanlar zerinedir.
Dz sz ile anlatlan veya dz yaz ile
kayda gemi olan destanlardaki epitet
zerine yaplm bir alma yoktur.
Bunun iin epitetler zerinde gelitiri
len teorileri, manzum olmayan, Dede
Korkud gibi bir destanda denemek ilgin
sonular verebilir. Byle bir alma, bir
yandan, teorinin dz sz ile anlatlan
destanlara uygulanp uygulanamyaca
n gsterecek, bir yandan da imdiye
kadar yaplan almalarda karanlkta
kalan baz noktalarn daha iyi anlalma
sn salayacaktr.
Bir arkada, tannm Fransz mito
loji bilgini George Dumezilden yle bir
gr nakleder.Dumezil demi ki: En
nemli teori bile ancak yirmi be yl dee
rini korur. Yirmi be yldan daha fazla
yaayan teori pek azdr. Ama salam
metotlarla ve gerekli notlamalarla derle
nen metin her zaman deerini korur.
Byk baar kazanm ve pek deer
li aratrmaclarca uygulanm bir teori
bile, daha ortaya kar kmaz yapsn
daki canllk gerei, kart grlerin
tohumlarn da iinde tar. Millman
Parrynin epitetler iin ileri srd
teori de byle oldu.
Parry, Homer destanlarndaki epi
tetleri inceleyerek u sonuca varmt:
Epitetler bal olduklar isimleri uzata
rak vezne uydururlar, bunun dnda o
isimle baka bir ilikileri yoktur. (Parry
1928) Epitetlere sadece veznin boluu
nu doldurmak gibi mekanik bir ilev
tanyan bu teoriye hemen kar kanlar
oldu. Bowra, 1930da yazd kitapta
epitetlerin bir kahraman tekinden ayr
Mill Folklor

maya da yaradklarn ortaya koydu.

(Bowra 1930).
William Whallon, Homer destanla
rndaki epitetlerin, bal olduu kahra
mann karakterini doru olarak belirtti
ine dikkati ekti. (Whallon 1969). Gre
gory Nagy, bizim almamz iin nemli
bir gzlemde bulundu. Ona gre Epi
tet, nitelii isimle balantl olan olay,
minicik bir biim iinde anlatr. Epitet
kk bir kapsle sktrlm epizot
tur. (Nagy 1976). zellikle 1960lardan
sonra, Albert Lordun szl formller,
(Sz Kalplar Teorisi) ile birlikte epitet
zerindeki almalarn bibliyografyas
byk bir kitap olacak kadar byd ve
yaymland. (Forey 1985)
Bu kadar byk ilgi eken ve ok
deiik ilevler ykletilen epitetlerin,
bizim Dede Korkut hikyelerindeki yeri,
kullanl ve ilevi nedir? almamz
bu konunun incelenmesine ayrlmtr.
Bilindii gibi Dede Korkut destan,
15. yzylda, kimliini bilmediimiz biri
si tarafndan yazya aktarlm ve bize
2 yazma halinde gelmitir. Bunlardan
en tamam Dresten yazmasdr ki son
olarak Orhan aik Gkyay tarafndan
yaymlanmtr. (Gkyay 1973). Destan
bize yazl ulat halde, szl anlat
mn zelliklerini o kadar iyi korumutur
ki, yanlmadan, bunu yazya aktaran
insann gelenei ok iyi bilen, bu destan
anlatm bir ozan olduunu syleyebili
riz. Destan nc kiinin azndan, dz
anlatm ile syleniyor, ama yer yer drt
lkler halinde gelimemi, salam bir
kafiye yapsna ulamam iirlerle, bu
dz anlatm kesiliyor. Bu iirleri, hikye
yi anlatan ozann, kopuz adl bir mzik
23

aleti ile alp ardn biliyoruz.

b. Sar. Sar Kulma, Soan Sar.

Dede Korkut destan, kahramanlar,

eyleri,Tanry, Peygamberi anarken,
onlarn adna epitetler balyor. Biz bun
lardan yalnz insan kahramanlarna
koulan epitetler zerinde duracaz.

c. Konur. Konur Koca Sar oban.

Bu renk baka niteliklerle beraber kul
lanlyor.

Dede Korkut kitabnda kullanlan

epitetleri iki kmeye ayrabiliriz:

e. Boz. Genellikle at iin kullanlan

bu renk, Boz Olanda olduu gibi Bams
Berek iin de kullanlyor.

1. Ksa ve isme dorudan bal epi

tetler.Baz rnekler:
Kara Gne
Deli Dndar
ir emseddin
At azl Aruz.
2. Uzun, sz kalplar halinde epitet
ler. Bir rnek
Hamid ilin Merdin kalesin depip
ykan, demir yayl Kpak Melike kan
kusturan, gelben Kazann kzn erlik ile
alan, Ouzun ak sakallu kocalar gren
de ol yigidi tahsinleyen, al mahmuzu al
varl, at bahri hotozlu, Kara Gne olu
Kara Budak.
Dede Korkut destanndaki, kadn
erkek, Ouz savalarnn hepsine, u
veya bu cinsten epitet koulmutur. Des
tandaki 71 karakterden, sadece ikisi,
sradan bir gebe olan KapakKanla,
Ulak Klban isimleri epitetsiz verili
yor. Dman soylular ve savalar
da her zaman epitetlerle anlyor, ama
bu epitetlerin isme ykledii anlam iyi
deil, kt. Uzun sz kalplar halinde
ki epitetler, yiitlikleri ile n kazanm
Ouz beylerine ayrlmtr. Destan anla
tcs, byle uzun epitetleri sadece 10
kahraman iin kullanmtr. Bu aka
gsteriyor ki, epitetin bir kahramann
adna sadece koulmas bile bir stnlk
ve deer iaretidir. Epitetler rastgele
seilmiyor. Epitetler, Dede Korkut kita
bndaki kahramanlar aadaki nitelik
lerle tantmaktadr:
1. Renk:
a. Kara. Kara Budak, Kara ekr,Ka
ra Gne,Kara Tekr.
Mill Folklor
24

d. Ak. Ak Melik eme. (Dman

beyi)

2. nsan zellikleri:
a. Deli. Deli Dumrul, Deli Evren,
Deli Dndar, Deli Karar, Deli Budak.
b. Dlek. Dlek Evren
c. Alp. Alp Eren, Alp Rstem.
d. Kanl. Kan Tural.
e. Gzeller Serveri. Gzeller serveri
SelcenHatun.
f. Namert. Namert Aruz,
g. al karaku erdemli. al Karaku
erdemli Yigenek.
3. Mitsel Nitelikler:
a. Tl kuun yavrusu. Bayndr
Han, KazanHan.
b. Ejderhann azndan adam alan.
Deli Evren.
c. Byn ensesinde yedi defa den,
(Dmleyen) Kara Gne.
d. Altm erke deresinden krk eyle
se topuunu rtmeyen, Aruz Koca
e. Alt ge derisinden klah etse
kulaklarn rtmeyen Aruz Koca.
f. Ac tutanda byndan kan boa
nan Bdz Emen.
g. Ac tutanda kara ta kl eyleyen
Kara Gne.
h. Krk cbbe brnen Alp Eren.
4. Fizik zellikler:
a. At yazl Aruz Koca.
b. A alnl Bayndr Han.

Mill Folklor
24

c. Uzun baldrlar ince Aruz Koca.

d. Kolu budu hezence (bunun Gk
yayn hranca okumas doru deildir.
Dedem Korkudun Kitab, s.222,). Aruz
Koca
e. By kanl Bdz Emen.

9. Mal, Mlk ve Zenginlik:

a. A ban evin sahibi. Bayndr Han,
Salur Kazan.
b. Tavla tavla ahbaz atl. Bayndr
Han, Salur Kazan.
c. Ak sancakl. Bayndr Han, Salur
Kazan.

5. Hayvan Adlar:

d. Boz aygrl. Bams Beyrek.

a. ir (aslan) emseddin.

e. Konur atl. SalurKazan.

b. Karauun kaplan Bayndr Han,

Kazan Han.
c. Ejderha (Evren)Karauk oban,
Dumrul, Kara Gne.

f. Bol karaval. Bayndr Han.

g. Yaykandnda ya dklen. Salur
Kazan.
h. Bin ipek halieli. Han Bayndr.

d. Amt soyunun aslan. Bayndr

Han.

10. Mevki, Sosyal Stat:

a. Hanlar Han. Han Bayndr.

6. Akrabalk likileri:

b. Han.

a. Ogul. Kazan olu Uruz,

c. BeylerBeyi.

b. Gveyi. Bayndr Hann gvegisi

Salur Kazan.

d. Big (Bey).
e. Bin Bdz balar.

c. E (Hatun) Kazan Beyin hatunu

Burla Hatun, Kan Turalnn hatunu Sel
cen Hatun.

f. Bin kavim balar.

g. Bin yiidin ba.

d. Day. Kazan Beyin days Aruz

Koca.

11. Meslek:

e. Karda. Kazan Beyin karnda

Kara Gne.
f. Torun. Aruz Kocann torunu
KyanSeluk.
g. Baba. Han Uruzun babas Salur
Kazan.
h. Emmi. Kara Budakn emmisi
SalurKazan.
7. Ya:
a. Kocalk. Aruz Koca, Kazlk Koca.
8. Boy (kabile) Ad:
a. Bdz. Bin Bdz balar
Emen.
b. Kpak. KpakMelik.

Mill Folklor

a. Danman. mavir.
b. Oku. Ense Kocann olu.
b. Vezir. Bayndr Hann veziri Kaz
lk Koca.
12. Saygnlk, Nfuz.
a. Beze miskin umudu. Bayndr
Han, Salur Kazan.
rek.

b. Kaln Ouzun imrencesi. Han Bey

c. Kalm yiit arkas. Salur Kazan,

Bayndr Han,
d. Trkistann direi. Salur Kazan.
e. Ouzun ak sakallarnca beenilen.
Kara Gne.
f. Yedi kzn umudu. Bams Beyrek.

25

13. Giyim Kuam:

a. Al
Budak.

mahmuzi

alvarl.

Kara

b. Demir donlu. Mamak.

c. Kur kurma kuakl. Yigenek.
d. Sar donlu. Selcen Hatun.
e. Sa ardna rl, gs kzl d
meli. Kfir kzlar.
14. Adet, Gelenek:
a. Kula kpeli. Bams Beyrek ve
Ouz beyleri.
b. Yz nikabl. Bams Beyrek.
c. Beiinin yapu kara bua deri
sinden. Kara Gne.
15. Dine Deinenler:
a. Varp Peygamberin yzn gren.
Bdz Emen.
b. Peygamberin sahabesi olan. B
dz Emen.

mi:

16. Destan Eylemi, Yiitlik Eyle

a. Elli yedi kalann kilidini alan.

Alp Eren.
b. Parasarn Bayburt hisarndan
uan. Bams Beyrek.
c. Kafirlere kan kusturan. ir em
settin, Kara Budak, Alp Eren.
d. Er brten. Deli Dndar.
e. kere dman grmese kan ala
yan. Rstem.
f. Destursuzca Bayndr Hann ya
sn basan. ir emseddin.
g. Yerin bir ucundan bir ucuna yetem
diyen. Soan Sar.
h. Kafirleri ardna brakp horlayan.
Alp Eren.
i. Aygr Gzler suyunda at yzdren.
Alp Eren.
j. Kayn oku koa burta elenmeyen.
lalm.
Mill Folklor
26

k. Atnn yelesi zerinde kar durdu

ran. ir emseddin.
l. Kafir kzlarn alp, bir bir koan,
dudandan pen. Alp Eren.
m. Kazan gibi pehlivan kere atn
dan ykan. Deli Dndar.
n. Kaln Ouz beyerini bir bir atn
dan ykc. Yigenek.
o. Kazan Hana kei diyen . Yige
nek.
. Yiitlik ile Kazan Hann kzn
alan. Kara Gne.
p. z adn horlayp ilden kan.
Dlek Evren. (Dlek Vuran?)
r. ki karde bebein ldrp zelil
gezen. Alp Rstem.
s. Dmann aslan, boa ve erkek
devesini ldren. Kan Tural.
17. Doum Yeri:
Kara Dere aznda Allahn arma
an olarak doan. Kara Gne.
Epitet, Birey ve Toplum.
Dede Korkut Kitab Ouz gebele
rinin hayatn, zellikle, yerleik dze
ne gemi eitli uluslarla kahramanca
savalarn anlatr. Kkenleri 7inci yz
yla kadar kan Ouzlar, Seluklu ve
Osmanl mparatorluklarnn kurucula
rdr. Ama, destanda anlatlan Ouzlar,
ne tarih iinde belli bir zamana, ne de
corafyada hudutlar kesinlikle izilebi
len bir yere balanabilir. Dede Korkut
Kitabndaki Ouz corafyas Sir-i Der
yadan Hazar Denizine ve Dou Ana
doluya kadar geni bir blgeyi iine
alr. Pek belirli olmayan tarih dilimi ise
9uncu yzyldan 15inci yzyla kadar
uzayan bir dilimdir. Tarih ve corafya
dilimi byle kesinlikten uzak olduu hal
de, destanda bize verilen sosyal yapnn,
insan ilikilerinin ve zengin etnografya
malzemesinin gerekliine gvenebili
riz. Ouzlar zerinde yaplan tarih ve
antropoloji almalar bunu aka gs
Mill Folklor
26

termitir. Epiteti doru anlamak iin, bu

temel bilginin gvenilirlii nemlidir.
Dede Korkut destannda Ouz fede
rasyonu, Ouzlar, D Ouzlar diye iki
ye ayrlmaktadr. Bu iki boy da, mitsel
bir kkenden (Tl kuun yavrusu) gel
diine inanlan Bayndr Han tarafndan
ynetilmektedir. Ouz federasyonunun
tm, kendilerini Hanlar Han Bayndr
Hann tresel akrabas saymaktadr. Bu
mitsel Hanlar Hannn yannda nem
li bir han daha var: Kazan Han. yle
grlyor ki, gerek idrede sz Kazan
hanndr. Destan Kazan Hanla, Han
Bayndr arasnda grev ve nitelikler
bakmndan ayrm yapmyor; ikisini de
benzer epitetlerle tarif ediyor.
Ouz gebe toplumunun salam ve
kesin kurallarla belirtilmi, tesadfe ve
kararszlklara yer brakmayan bir sos
yal yaps vardr. Oya gibi, ayrntlarla
ilenmi bu sosyal ve kiisel ilikilerin
merkezinde, Hanlar han bulunur. Bu
Han, otoritenin, siyasal ve asker birli
in ve sosyal organizasyonun odak nokta
sdr. Onun adr, bu merkez otoritenin
yeridir. Bu adrda beylerin oturma dze
ni, Ouz toplumunun yapsn yanstr.
Ouz beyleri, sosyal konumlarna, sosyal
ilikilerine ve savataki kahramanlk
larna gre belli bir sra gzeterek bu
adrda oturabilirler. Onlar, bu sraya
gre Hanlar Hannn aban adrna
girer, kendilerine ayrlm yerlere otu
rurlar. adrn ortas, yni en deerli
yeri, Hanlar Hanna ayrlmtr. Onun
sana kendi soyundan gelen, kan akra
balar (Sa Beyler) oturur. Bunlarn en
sekinleri, Salur Kazann olu Uruz,
erkek kardei Kara Gne, Kara Gnenin
olu Kara Budaktr. Bu beyler Salur
Kazann kendi boyu olan Ouzun ye
leridir. Bu beylerin oturma sralar da,
yalarna ve Hanlar Han ile akrabalk
larna gre derecelenmitir. Baba Salur
Kazann tam yanna olu Uruz oturur;
Uruzun yanna, Hanlar Hannn karde
i Kara Gne, onun yanna da kendi olu
Kara Budak oturur. Salur Kazann sa
Mill Folklor

kadar saygn sol yan, evlilikle kurulan

akrabalklara ayrlmtr. Sol yanda otu
ranlarn banda Salur Kazann days
Aruz Koca vardr. Aruz Kocann sol
yannda iki olu, Basat ve Kyan Seluk
oturur; Kyan Selukun yannda olu
Deli Dndar yer alr. Evlilikle kurulan
bu akrabalara Sol Beyler denir. salur
Kazann arkasnda Has Beyler oturmak
tadr. adr kapsnn kenarlar en deer
siz yerlerdir. Buralar Hanlar Han ile
akraba olmayan idarecilere ayrlmtr.3
Ouz beylerine gsterilen sayg, onlarn
Hanla akrabalk derecelerine, servetle
rine, yalarna, ilevlerine ve zellikle
savataki baarlarna gre dikkatle sra
lanr. Beylerin ocuunun olup olmamas
ve ocugun erkek veya kz olmas bile
ona gsterilen saygy azaltp oaltabi
lir. Hanlar Han bir gn u emri verir:
Olu olan a otaa, kz olan kzl
otaa konduran, kimin ki olu kz yok
kara otaa kondurun, kara keeyi altna
den, kara koyun yahnsnden nne
getirin. Yer ise yesin, yemez ise koysun
gitsin. Onu Tanra Taala kargayptr,
biz dahi kargaruz. Gkyay 1973:4). Bir
insann toplumadaki yeri, onun insan
ilikilerinde nasl davranmas gerektii
ni de belirlemektedir. Bu nedenle, avlan
ma, len, dn ve kavga gibi birlikte
grlen ilerde, beyler kendilerinden
beklenen sosyal davran gsterirler.
Sz gelimi, destanda Ouz beylerinin
adlar, sava meydanna girerken, teker
teker, nemlerine gre dizilerek syle
nir. Destan anlatcs ozan, ilkin, Sa
Beylerin en yals Kara Gnenin adn
syler. Daha sonra toplumda kendilerine
ayrlan yerin deerine gre, teki beyle
rin ad sralanr. Kara Gnenin ardn
dan Deli Dndar, Kara Budak, yani Sa
Beyler gelir; bunlar Sol Beyler izler.
Bu dzenleme yaslarda ve atlarda da
grlr. Bams Beyrekin lm haberini
alnca, ilk defa Hanlar Han elini yzne
vurup alar. Ondan sonra Hann karde
i Kara Gne alar, ondan sonra da Kara
Gnenin olu Kara Budak alayanlar
27

srasna katlr. Destanda bir ailenin ye

leri de, aile iindeki sosyal statlerine
gre davranrlar. Bams Beyrekin l
m zerine ilk yas tutan Beyrekin baba
sdr, daha sonra annesinin ad verilir ve
yedi kz karde anadan sonra anlr, en
sonda ise aile dnda kalan insanlardan
ve Beyrekin arkadalarndan szedilir.
Destan anlatcnn toplumun yapsn ve
insan ilikilerini bu kadar dikkatle anla
tmda korumas, uzun zamandr folklor
almalarnda tartlan, folklor sosyal
yapy yanstr m, yanstmaz m? tart
masna da ak bir cevap nerir.
Bu sosyal sralamada bir Ouz beyi
ne verilen yer, kolayca deitirilemez.
Ancak, klc ile byk baar kazanan
veya sofrasnda a doyurup yoksul giy
diren kahraman bu dzendeki yerinden
daha yukarya kabilir. Bir gn Erek,
Hann adrnda hak etmedii bir yere
oturur. Sa Beylerden biri olan Ters
Uzam hemen alnr: Mere Uun Koca
olu! Bu oturan beylerin her biri oturdu
u yeri klc ile alptr, mere sen ba m
kesdin, kan m dktn, a m doyurdun,
yalncak m donattn? dedi. (Gkay,
1973: 125). Salur Kazann adrnn ya
malanmas gibi bir tresel yamada bile,
beylerin ve boylarn sosyal konumlarna
nem verilmesi gerekir. Yoksa, beyler
arasnda kavga kar. Bu tresel ya
maya hem Ouz beylerinin hem D
Ouz beylerinin davet edilmesi tre idi.
Bir seferinde bu tren, D Ouz beyleri
davet edilmeden yapld. D Ouz beyle
ri bunu renince Kazan Beye dman
olurlar: Aruz, Emen ve teki D Ouz
beyleri bunu iittiler, dediler ki, bak bak
imdiye dein Kazann evini bile yama
eder idik. imdi niin bile olmayz dedi
ler. ttifak, btn D Ouz beyleri Kaza
na gelmediler, dmanlk eylediler. Bu
kar gelme destandaki en son hikyenin
konusudur.
uras dikkate deer ki, gebe top
lumundaki, skca rgtlenmi sosyal
tabakalamay aabilmesi, ona kar
gelebilmesi iin bireyin elinde tek bir
Mill Folklor
28

ara vardr: Klc ile byk bir baar

kazanmas. Bu bakmdan baarl olan
bir kahraman, sosyal sralanmann mer
divenlerini trmanp, en yukarlara ula
abilir. Kahramanlk baaras bireyin
ilerlemesindeki engelleri ortadan kal
drabilen nemli bir insan niteliktir.
Kahramann sosyal sralanmay bozan
davranlar, toplum dzenini korumaya
ynelik olduu iin kabul edilir. Kahra
man, bylece, gebe toplumundaki kuru
lu dzeninin beklentilerini ve gebe
federasyonunun btn yelerinin ortak
isteklerini ve karlarn sembolize eder.
Destan kahramannn davran, kendi
kiisel karn hibir zaman dnme
yen, kendini tmden topluma adayan
bir davran olacaktr. Bunun iin kahra
mann destandaki sava toplumu tehdit
eden, kabile aristokrasisinin varl iin
tehlike olan olaylara ynelmitir. Bunlar
d glerden veya olaanst kuvvet
lerden gelen tehditlerdir. Destann kah
raman, diyelim, bir gzeli elde etmek
gibi, kiisel bir hedef peinde komaya
balaynca, ki Bams Beyrek hikyesi
nin konusu budur, kahramanlk destan
ak hikyesine doru deimeye balar.
Bams Beyrek, bu bakmdan destandan
hikyeye gei sresinin trdr.
Dede Korkut Destan bize, kahra
manca bir baarnn ve beylerin sos
yal konumunu nasl iyiye doru dei
tirdiini gsteren rnekler verir? Deli,
yakkl ve byk sava Erek, ne
vakit Hann adrna girse, btn bey
leri geer ve gider Hann sandaki ba
keye oturur. nk, bu yeri klcyla
kazanmtr. Beilin olu Emren, bir
savatan zaferle dndnde, Hanlar
Han, onu yanna arr ve kardeinin
yerinden daha stn saylan bir yere,
olu Uruzun sana oturur. stanbuldan
gelen tccarlar, Bams Beyrek, savap
kfirlerin elinden kurtarmtr. Tccar
lar, Hann adrna girince, ilkin Hann
elini peceklerine, orada grdkleri oul
Bams Beyrekin elini perler. bu kabul
edilemez bir davrantr. Bunun zerine
Mill Folklor
28

Han baba kzar ve der ki: Mere kavat

olu kavatlar, ata durur iken oulun
elini mi perler? Mere menim olum ba
m kesti, kan m dkt? (Gkyay, 1973:
34) Bams Beyrek gerekten ba kesmi,
kan dkmtr. Bu baars, tccarlarn
gznde onu babasndan stn bir yere
karmtr. Bunun iin tccarlarn yer
siz davran affedilir.
Destanda grlen bu sosyal srala
mada kahramann yeri, tarih gerekle
rine uymaktadr, sadece bir edebiyat
hayallemesi deildir.
Trk tarihindeki hanlardan bir
ksm, pek mtevazi bir sosyal kkenden
geldikleri halde, kahramanlklar ile yk
selmi ve baa gemi kiilerdir.
Dede Korkut Kitabnda kahrama
nn adna balanan epitetler, onun ge
be toplumu iindeki yerini, gebelerin
kahramanlk anlaylarn, kahramann
kiisel zelliklerini ve baarlarn yans
tr. Bu balamda, incelediimiz ipetetler
unlar belirtir:
a. Gebe toplumu iinde kahrama
nn sosyal konumunu, aile ilikilerini,
aireti, mesleini. (Makaledeki kme
lemede 3, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 16, 17
numaral ipetet guruplar.)
b. Kahramann davralar ve fizik
zelliklerini. (1, 2, 4, 5, 7, 13, 14.)
c. Kahramnn yiitlik eylemlerini
ve baarlarn. (16)
Epitetin bu niteliklere uluslararas
epitet almalarnda sanldndan
daha fazla toplumla ilikili olduunu;
hibir zaman rastgele seilmediini gs
termektedir.
Burada akla yle bir soru gelmekte
dir. Acaba Dede Korkuttaki epitetlerin,
Parrynin ileri srd gibi, biimsel bir
grevi hi mi yoktur? Yani onlarn metin
de estetik yapy dzenlemek veya bir
ilkel vezin boluunu doldurmak ilev
leri olamaz m? Dede Korkut destan
ounlukla dz yaz ile kaleme alnm
tr. Vezin onda baskn bir rol oynamaz.
Mill Folklor

Bunun iin Millman Parrynin gelitir

dii mekanik bir isim- epitet ilikisi
ni onda aramak yersiz grnmektedir.
Ama, bu destan hikyelerinin arasna
biim bakmndan daha oturmam iir
paralarnn serpitirildiini aklda tut
mak gerekir. Bu paralarn belirli bir
drtlk yaps, yerlemi bir kafiye dze
ni yoktur, ama bu ksmlarn eit sayda
hecelerden, (genellikle drt heceli), i
kafiyelerden, alliterasyonlardan ve para
lelliklerden oluan biimsel bir yaps
vardr. Destann bu blmlerinde epitet
lerin bir estetik ilevi olduu grlyor.
rnein, adr demek olan iki heceli say
van, sk sk gene iki heceli bir sfat olan
ala epiteti ile nitelendirilmektedir. By
lece, drt heceli ve veznin temelini tekil
eden biimsel bir yap oluuyor. Bu drt
heceli biimsel yapy Dede Korkut hik
yelerinde sk sk buluruz:
Kam Gan olu (4 heceli) + Han
Bayndr (drt heceli) + yirinden durmu
idi (4+2 heceli) + kara yerin (drt heceli)
+ zerine (drt heceli) + a ban evin (4
heceli) + dikmi idi (4 heceli) + ala say
van (4 heceli) + gk yzne (4 heceli) +
aanm idi. (5 heceli).
Ama eer epitet tek heceli ise o vakit
nitelenen isim (-li) ekini alarak heceli
oluyor, bylece drt heceli yap korunu
yor. u rneklerde olduu gibi:
ahbaz atlu (4 heceli) + bol avulu
(4 heceli) + bol nimetl (4 heceli) + a
ban evl (4 heceli) gk sayvanlu C4 hece
li). Bu biimsel yap iinde isim iki heceli
ise, atlu, evl gibi, sfat da iki hecelidir.
Ama kelime avulu, nimetl, sayvan
lu gibi heceli ise, epitet drt heceli
elemanlarn yapsal birliini salamak
iin, gk veya bol gibi tek heceli bir keli
me ile yer deitiriyor. Bu deiimde,
biimsel yapy korumak isteinin dn
da bir neden gremiyoruz. Bu rnekle
re bakarak diyebiliriz ki, Dede Korkut
destannn iirli yerlerinde epitetlerle
bal olduklar isimler arasnda biimsel
bir iliki de yok deildir. Bunun dnda
kalan yerlerde epitetin baka ilevleri de
29

vardr, oralarda biimsel yap deiebi

lir, ama epitet olduu gibi kalr.
O vakit, belli bir epitet, neden her
zaman belli bir kahramann adna ba
lanmaktadr?

doru olduunu gsteren baka rnekler

de verilebilir. Ama bu kadar bize yeter
lidir. Hikye anlatan ozann kahraman
lara yaktrd epitetler o kahramann
hikyedeki gerek niteliini, bize doru
olarak yanstmaktadr. Bu nedenle, belli
bir karakter izgisini belirten epitet bu
nitlie sahip olmayan kahraman iin kul
lanlmaktadr. Dede Korkut Kitabndaki
uzun klieler biimindeki epitetler, kah
raman - epizot ilikisi bakmndan biraz
deiiktir. Bunlarda ya bir szk ya
da bir cmlecik kakarteri belirler, geri
kalan ksmlar, kahramnn baarlarn
iine alan hikyeyi zetler. Bunlarda bir
eit kiiye yakan, onun adndan ba
kasna balanmayan epitetler ama, kah
raman olaylar iinde, yahut baard
olaylarn nitelikleri ile bize anlatr. Bu
bakmdan, diyebilirim ki bu uzun epitet
lerde, kahramann eylemleri ile epitetler
arasndaki sk ilikiyi belirtmek daha
kolaydr. Dede Korkut Kitabnn
nc hikyesi, Bams Beyrekin bandan
geen olaylar anlatr. Yalnz bu hikye
de deil, baka hikyelerin sonunda da
Ouz beyleri savaa girerken Beyrekin
ad uzun bir epitet balanarak syle
nir. bu durum, epitet-epizot ilikilerini
incelemek iin bize pek gzel bir frsat
sunmaktadr.

Dede Korkut Kitabndaki rne

in dnda kalan btn epitetler, niin
seilmi olurlarsa olsunlar, kesinlikle
tek bir karaktere balanmlardr. Aruz
Koca her zaman at auzlu, Selcen hatun
sar donlu, Bams Beyrek yz nikab
lu veya boz aygrl, Emen bin Bdz
balar, Ense Koca olu Oku epitetine
balanmtr. Hangi hikyede sylenirse
sylensin, kahramann adna baka bir
epitet koulmuyor. Whalonun (1969) sor
duu soruyu burada biz de sorabiliriz:
Acaba bu epitetler kahramann gerek
karakterini mi yanstyor? Dede Kor
kut Kitabnda bu soruya kesin cevap
verecek aklamalar var. Dede Korkut
hikyelerinin bazlarnda bu kahraman
lara neden bu epitetlerin verildii izah
edilmektedir. Sz gelimi, Kan Tural
hikyesi bize Selcen Hatuna niin sar
donlu dendiini izah etmektedir. Meer
kz meydanda bir kk yaptrm idi,
cemi yannda olan kzlar al giymiler idi,
kendi sar giymi idi. Hikye, Bams
Beyrek avlad geyii, beik kerme
yavuklusu Banu iee armaan olarak
verince, Banu iek sorar Mere kz
lar bu yiit ne yiittir? Kzlar Vallahi
sultanm, bu yiit yz nikablu yahi
yiittir, bey olu bey imi dediler. (Gk
yay. 1873: 35) Kan Tural hikyesinde
de u bilgi veriliyor: Ouzda drt yiit
nikab ile gezerdi: Biri Kan Tural, biri
Kara ekr, ve olu Krk Knuk ve Boz
atl Beyrek. (Gkyay 1973:87). Kitapta,
Dumrulun adna neden deli epitetinin
balanm olduu da yle aklanyor:
Meer hanm, Ouzda Duha Koca olu
Deli Dumrul derler idi, bir er var idi. Bir
kuru ayn zerine bir kpr yaptrm
idi. Geeninden otuz aka alur idi,
gemeyeninden de de krk aka alr
idi. (Gkyay, 1973:75).

Parasarn Bayburd Hisarndan par

layp uan, ap alaca gerdeine kar
gelen, Kaln Ouz imrencesi, yedi kzn
umudu, Kazan Beyin nag, Boz aygrl
Bams Beyrek (2.4. hikye)

Epitetin, kahramann kiilii iin

Bams Beyrek hikyesinin epizotlar

Dede Korkut Kitabnn eitli hik

yelerinde Bas Beyrek ad u epitetlere
bal olarak verilmektedir:
1. Boz aygurlu Beyrek (2, 4, 9, 11 inci
hikyeler)
2. Bay Bre Han olu Bams Beyrek
(2. ve 4. hikyeler)
3. Yz nikablu Bams Beyrek (3.
hikye).
Bams Beyrekin uzatlm klie epi
teti ise udur:

Mill Folklor 30
30
Mill Folklor

ise yle zetlenebilir:

1. Salur Kazann beylerinden iki
sinin, Pay Pre ile Pay Pienin ocuk
lar yoktur. Kaln Ouz beyleri bunlarn
ocuklar olmas iin dua ederler.
2. Pay Prenin olu ve Pay Pienin
kz olur, beik kertmesi nianlanrlar.
3. Pay Pre, tccarlarn stanbula
gndererek oluna hediyeler smarlar.
Boz Aygr da bu hediyeler arasnda stan
buldan gelir.
4. Tccarlar stanbuldan dnerken
kfirler esir alrlar. Beyrek onlarla sava
arak tccarlar kurtarr. Bu kahramn
lk yznden ve Boz Aygra sahip olduu
iin, Dede Korkut olana Boz Aygrl
Bams Beyrek adn kor.
5. Beyrek evlenecektir, kfirler,
dnden bir gn evvel Bams Beyreki
ve krk yoldan esir alrlar.
6. Beyrek Parasarn Bayburt kale
sinde zindana atlr ve orada 16 yl
yatar.
7. Beyrek, kendine k olan kale
kumandannn kznn yardm ile, kale
duvarndan inerek zindandan kurtulur,
yurduna dner. Bakas ile evlenecek
olan sevgilisi, Banu iekin dnne
varr.
8. Yeni damat Yalan olu Yaltack
ile giritii ok atma yarmasn kazanr;
kim olduu bilinir, yedi kz kardeine
kavuur ve evlenir.
Bu zet epitetlerle olaylarn yni
hikye epizotlarn niin birletiini ak
a belirtmektedir. Hikyede Bams Bey
rekin yedi kz kardei vard, epitet Bey
reki yedi kzn umudu olarak tanmlar.
Bams Beyreke Boz Aygr stanbuldan
hediye gelmitir. Bunun iin Boz Aygrl
Beyrek olarak tantlr Parasarn Bay
burt Hisarndan uan diye zetler. Oba
sna gelirken Beyrek nianlsnn dn
adrna kar gelir, epitet bunu ap
alaca gerdeine kar gelen diye ifade
eder. Beyrek yzne pee takar, bunun
iin yz nikablu diye anlr.

Bamsu Beyrekin uzatlm epiteti,

birka cmleye sktrlm bir ekilde
hikyesinin anlatlmasndan baka bir
ey deildir. Bir kapsl iine sktrl
m, minicik Beyrek hikyesi. Epitet,
kahramann ad ile temel hikye epizot
lar arasndaki deimeyen birlikteliin
anlatlmasdr. Bunun iin diyebiliriz ki
epitet hikyenin zetidir. Epik hikye
nin kolayca hatrlanmasn, aklda tutul
masn salar.
Bu epitet-epizot birliktelii, Dede
Korkutta o kadar salam ki, epitetlerde
verilen bilgiye dayanarak, Dede Kor
kut hikyesinden bazlarnn kaybolmu
olduu ileri srlebilir. Dede Korkut
Kitabnda Bey Yigenekin epiteti yle
dir: aya baksa alml, al karaku
erdemli, kurkurma kuakl, kula altn
kpeli, kaln Ouz beylerini bir bir atn
dan ykc Kazlk Koca olu Bey Yige
nek. Yigenekin kaln Ouz beylerini
birer birer altndan yktn anlatan
bir hikye elimizde yok, ama epitete
bakarak byle bir hikyenin Ouzlar ara
snda yaam ve tannm olduunu sy
leyebiliriz. Buna benzer bir epizot Alp
Rstemin iki kardeinin bebeini ld
rp zelil gezdiini anlatan bir hikye de
bilinmiyor. Yazc olu Alinin Tevrih-i
l Osman adl kitabnda bir Ouznme
zeti var. Bu Ouznmede beylerin sade
ce epitetleri kaydedilmi, ancak Onlara
bal olan hikayeler yoktur. Bu epitetler
le, Dede Korkut Kitabndandaki epitetler
arasnda byk benzerlikler olduu gibi
baz farkllklar da vardr. Ouznmede
Bams Beyrekin epiteti yledir: Ban
hisarndan parlayp uan, 6 batman som
demiri ayanda kran, apul apul yr
yende boa yiyen, zvl zvl zvlayanda
ylan yiyen, 16 yl Bayburt Hisarnda
tutsaklk eken, Baldr Uzun Baldra
dan hakkn alan, yce yerden alak yere
gz gzeden Pay Pre olu Bey Baru.
(Gkyay 1973 DLXXIX) Bu epitete baka
rak diyebiliriz ki, artk Bams Beyrek
hikyesinin yeni bir eitlemesi ile kar
karyayz, bu eitlemede Dede Korkut

Mill Folklor 31

Kitabnda bulunmayan yeni motifler ve

epizodlar vardr. Dede Korkut kitabnda
Bams Beyrekin 6 batman som demiri
krdn, boa ve ylan yediini, Baldr
Uzun Baldradan hakkn aldna ia
ret eden hibir bilgi yoktur.
Mill Folklor dirgisinin 36nc say
snda Zirmunskiden evrilen bir aratr
ma var. Dede Korkut Kitabna Girmeyen
Hikyeler adl bu eviri, ayn yaklam
kullanarak kaybolan baka hikyelerin
olabileceini gsteriyor. Ama, Rusadan
yaplan evirik aynan epitetler olduu
nu aka belirtmedii iin yaklam iyi
anlalmyor. Ancak, bu yaklam, yuka
rda belirttiimiz epitet - epizot ilikisi
nedeniyle, doru bir yaklamdr. Ksa
cmleler halindeki epitetler, hikyeler
den daha az deiiyorlar ve geleneksel
hikye eylemlerini, hikyenin kendisin
den daha fazla koruyorlar.
Kahramann uzatlm bir epitetle
nitelendirilmesini yalnz Dede Korkut
destannda deil, Asya Trklerinin ba
ka destanlarnda da buluyoruz. Hatto,
Manas destan zerindeki almasnda,
Manasn uzatlm epitetinin destanda
anlatlan epizotlarla ok yakn benzer
likler gsterdiini bildiriyor: Manasn
epiteti udur:
Anadan doanda sa elinde koyun
cieri kadar bir kan paras tutan, gz
kapaklar yksek, kalar dk olan,
gz kanl, ehresi boz, kanl doan Er
Manas.
Hattoya gre bu epitet Manasn
destanndaki kiiliine uymaktadr. Bur
dan yola karak Hatto, bu epitet - epi
zot beraberliinin kltrler aras destan
almalarna uygulanmasn neriyor;
diyor ki Burda elimize bir frsat gemie
benziyor; bu frsat, geleneksel epitetin
bize kadar gelen veya yeniden dzeltilen
eski Yunan kahramanlk hikyelerinde
ki epizotlara veya hi olmazsa uzun des
tan paralarna uyup uymadn ortaya
koymak frsatdr. (Hatto, 1967) Kk
bir Altay kabilesinin Altn Han adl des

tan, bize epitet - epizot balantsnn

baka bir rneini vermektedir. Altn
Hana balanan u uzun epitet onun
destanda anlatlan hayatn zetlemek
tedir:
Uzak lkelerde yaayan, uzak yerle
rin suyundan ien, Akpnarn kaynan
daki, Akdenizin kysndaki gk aygrl
Altn Han. (Cohn, 1946) Dede Korkut
Kitabndaki epitetlerin yaps, ismi nite
lendirme yollar ve toplumla, kiinin
konumu ile ilgileri Osmanl tarihinde
sekinlerin isimlerine balanan epitet
lerle byk bir benzerlik iindedir. Yuka
rda belirtilen 17 epitet kmesinden iki
tanesi, yni mitsel nitelikleri belirten
epitetlerle, mal mlk, zenginlik belirten
epitetler karlrsa, geride kalanlarn
hepsi Osmanl adlarnda bulunmakta
dr. Aaya aldmz Osmanl adlarnn
yannda Dede Korkuttaki epitetlerin
kme numaras da verilmitir. Bu adlar
Mehmet Sreyyann Sicilli Osmanisi ile
Ak Paazade Tarihinden alnmtr.
1. Sar Mehmet, Boz olan brahim.
2. Deli brahim Paa.
3. Mitsel nitelemeler.
4. iman brahim Aa.
5. ir (aslan) brahim Efendi.
6. Damat brahim Paa, Enite Ali
Bey.
7. Ece (Yal) Yakup, Gen Ali Paa.
8. Macar Ali Aa.
9. Bu kmede de ad yok.
10. Beylerbeyi Mehmet Bey. Beyler
Hocas Ahmet.
11. Baltac Mehmet. Ispanak Fazl
Bey.
12. Uurlu Mehmet Bey.
13. Sarkl Mehmet Bey.
14. Kpeli Muhyeddin, Peelizade
Hasan. (Ne kadar Ouz beylerinin deti
ne benziyor)
15. Sofu Mukbil.
16. Zincirkran Ali Bey, Fatih Sultan

Mill Folklor 32
32
Mill Folklor

Mehmet.
17. Nevehirli brahim, Tepedelenli Ali
Paa.
Bu nitelemelerden baka Osmanl
Sultanlarnn adlarna da, tarih kitap
larnda uzun epitetler baland grl
mektedir. Sultan Muradn epiteti yle:
ehinah- zam, Sultan- muaz
zam, Kutb- dire-yi zaman, iftihar- l
Osman, Gzi Murad Han. (Neri, Cihannma, c.1.s.291)
sim nitelendirmelerinde grlen
Destanla, toplum arasndaki bu iliki
nemli bir soruyu ortaya karyor. Bu
beraberliin kayna nedir? Osmanllar
daki ad verme ve lkap takma gelenei
acaba destan edebiyatndan m alnm
tr? Yahut her iki gelenek daha eski bir
kaynaktan m inmektedir? Snrl bir gz
lem, her iki gelenein de daha eski, Trk
ad verme ve lkap takma geleneinden
indiini gstermektedir. 7inci yzyla
kadar kan baz kaynaklar, Trklerin
tanrlar, aman ruhlarna, ilk Msl
manlk zamannda da peygamberlerin
ve din ulularnn adlarna epitetler ba
ladklarn ve onlarn kii olarak nemi
ni, toplum iindeki deerlerini ve din
bakmndan nemlerini bu yolla belirt
tiklerini gsteriyor. Gk Trklerin Han
Bilge Kaan (M.S. 795 - 805) bize yle
tantlmaktadr.
Ay Tengride Ulug bolmu, Alp ulug
kutlug Bilge kagan.
Bir aman, ruhlara dua ederken,
Dede Korkuttaki Aruz Kocann epite
tine ok benzeyen bir ifade kullanmak
tadr:

di geleneklerini Mslmanla uyarla

yarak nasl devam ettirdiini aka
belirtmektedir. Kitapta Adem Peygambe
ri tantan epitet udur:
Evvel toprakn yaratlgan (yarat
lan), Kudret bile yrtlgen, andan son
gkge kgan, umak ire girgen Adem
Peygamber. (Rabgozi, 1948)
15inci yzyl irlerinden Ali ir
Nevi kendisini, yle uzun bir epitetle
tantmaktadr:
Sz syleme sanatnn ustas, sz
incileri hazinesinin muhafz iir bahe
sinin ho sadal blbl, Nevi mahlasl
Ali ir
in dikkate deer yan u ki, kahra
man adnn uzun epitetlerle nitelenme
sinin, Bat destan geleneklerinde grn
memesidir. Ama, Dou Anadoluda Trk
lerin Dede Korkut Destann syledii
13 - 15inci asrlar arasnda yaratlan
bir Yunan destannda grlmektedir.
Bu romantik destann ad Digenis Akri
tastr. Destanda kahramann babas
bize yle tantlyor:
Hudut boylarnn yiidi, soylular
soylusu, kahramanlar kahraman, gc
n Tanrda alan Basil. (Hull, 1972)4
Trklerin kahramanlarn neden
byle epitetlerle tantt, bunun psikolo
jik ve sosyal nedenleri konusunda eitli
aratrmalar yaplabilir. bunlar benim
almamn kapsam dnda kalyor.
Ancak, Dede Korkut Kitabnn niin
byle epitetler kulland ve bu epitet
lerin ne gibi ilevler yklendii zerinde
grlerimi zetlemek istiyorum:

Doksan dokuz koyun derisinden bir

giyimi kmayan seksen koyunun deri
sinden bir klh kmayan araba.
(nan, 1954)

Dede Korkut Kitabndaki kahraman

larn bandan geen yiitlik hikye
lerini ve giritikleri savalar anlatan
hikyeler yap bakmndan salam bir
birlik sergilemektedir.:

12inci yzylda yazlan, Rabgozinin

Ksas-el Enbiya adl kitabndaki pey
gamberlerin isimlerine bal epitetler,
kesin olarak destan geleneinin izlerini
tamaktadr. Bu rnek, Trklerin ken

1. Hanlar Hannn veya aile yelerin

den biri (kars, olu gibi) veya Ouz bey
lerden biri, bir belaya urar. Bu felket
Han ailesinin ve Ouz boyunun btn
ln ve varln tehdit eder.

Mill Folklor 33

2. Ouz aristokrasinin ileri gelenleri

veya onlardan biri bu krizi ortadan kal
drmak iin savaa girer.
3. Kriz ortadan kaldrlr. Han ailes
inin btnl ile beraber airetin birlik
ve beraberlii korunur.
Bu yap iinde din bir ama iin
kfirle sava ok geri plnda kalan bir
motiftir. Kavga, asl toplumun birliini
ve beraberliini simgeleyen Han ailes
inin selmeti iin verilir. Bu hikye
yaps iinde Ouz yiitlerinin fonk
siyonu ayndr ve hepsinin yapt i,
genelde birbirine benzer. Han ailesini ve
gebe toplumunu bir felketten koru
mak ve onlarn birliini salamak iin
dmek. Bu nedenle hikyede kah
ramanlarn adlar da, yaptklar iler de
de kolayca kartrlabilir. Hangi hiky
enin hangi olaylar ierdii ve hangi
kahramanla ilintili olduu aklda kal
mayabilir. kahramnn adna balanan
uzun epetetler, anlatc iin hafzay
yenileyeci, hatrlamay kolaylatrc bir
ilev grrler. 1956 ylnda dinlediim
halk hikyecileri, trkleri bir deftere
yazarak nlerine alyor ve anlatm srasn
da onlara bakyorlard. Birka ksa cm
leden oluan epetitlerin aklda tutulmas
kolaydr. Topkap Saray Kitaplnda
bulunan Yazc Alinin Ouznamesinde
sadece kahramanlarnn epitetlerinin
kaydedilmi olmas baka trl ak
lanamaz. Bunlar yazl olarak elde tut
mak, bir bakmdan btn hikyelerin
listesini elde tutmaya benziyor. Bir eit
ksa not alma, Bu Ouzname, destan
anlatan ozan iin, kk bir el kitabdr.
Szl gelenein nasl korunduunu belir
ten nemli bir ey bu. Bu hatrlatma ii,
uzun epitetlerin ilevlerinden biridir.
Epitetlerde sk sk sylenen eyler,
Ouz gebelerinde nelerin yiitlik sayl
d ve hangi deerlerin saygn bulun
duunu da gsteriyor. Epitet, bu deer
leri ve kahraman anlayn tanrlardan,
kutsal ruhlardan, peygamberlerden ve
amanlardan alarak kahramanlarn
adna balyor. Bu deerlerin epitetler

yolu ile yeniden, yeniden hatrlatlmas

dinleyenleri ortak deerler etrafnda bir
lie aryor. Gemile o gn arasnda
bir kpr kurarak kltr kopmalarn
nlyor. Bu sreliliin insana gvenlik
duygusu vermek bakmndan nemine
digressionlarla (konu d sz, arasz)
ilgili almamda da deinmitim. Bu
deerlerin ve kahramanlk elerinin
Hanlarn ve beylerin adna balan
mas onlar idealletiyor, yceltiyor
da. Bylece, gebe toplumunu ekip
eviren aristokrasiye ball koruyor
ve artryor. Buradan baknca destann
tm, gebe soylular olan hanlar, bey
ler ailesinin, insan ilikilerinin, hayat
biiminin ve deerlerin idealize edilerek
anlatlmasdr. Bu folklorun drt ilevin
den biri olarak ileri srlen, kurulu
dzeni korumak grn dorulamak
tadr. Kahraman hayatn bu dzenin
korunmas iin byk bir cmertlikle
ortaya koyacaktr ve bu dzenin korun
masna alacaktr. destana airet aris
tokrasisinin edebiyat tr denmesinin
nedeni budur. Dede Korkuttaki hikye
ler, epitetler ve kahramanlar bu idealin
gereklemesi iin tam bir uyum iinde
grnrler.
Burada kk ama nemli bir nok
tayada deinmek istiyorum. Dede Kor
kutta kahramanlarn epitetleri arasn
da, dzenin bandaki beylere kar gel
meyi de kahramanlk sayan birka rnek
vardr: Kazlk Koca olu Yigenekin
epiteti yledir:
Konur atl Kazan (Bey) a kei
diyen, kula altn kpeli kaln Ouz bey
lerini bir bir atndan ykan, Kazlk Koca
olu Yigenek: (Ergin 1991: 133, Vatikan
nushas 66). Eer, yukarda belirtildii
gibi Ouz destan sosyal dzeni koruyup
kollayan bir ideolojinin sergilenmesi ise,
Kazan Beye bu hakareti ve Ouz bey
leri ile sava nasl aklayacaz? yle
sanyorum ki bu epitet, Ouz iinde, tpk
Bams Beyrek hikyesinde grdmz
gibi, bir atma, bir i isyan hikyesini
belirtiyor. Ne kadar salam bir dzene

Mill Folklor 34
34
Mill Folklor

ularsa ulasn hi bir toplum i at

malardan kurtulamaz. Onun iinde, bir
meslek gurubunun, bir ailenin veya bir
obann kar bakalarnnki ile ters
debilir. Yigenekin bu epiteli bize, folk
lorun, benim beinci ilev dediim at
malar yanstan bir ilevi de olduunu
gstermektedir.
Notlar
1. Epitel, bir ismi veya folklor aratrmalarnda
kahramann ismini bir sfatla veya isimle veya
bir sfat cmlesi ile tamamlayan sz ve cmlele
re verilen addr... Deli adam deyince; deli, ada
mn epiteti olarak anlayor, veya kapy krp
zorla ieri giren adam deyince ismin nndeki
cmleler ismin epiteti olarak anlayor, veya
kapy krp, zorla ieri giren adam deyin ismin
nndeki cmleler ismin epiteli olarak anlal
yor. (Trkede epitete karlk bulamadm.)
2. Bu alma Dr. Nebi zdemir tarafndan Trk
eye evrilmitir. Ancak, yazar, almasna
sonradan rendii baz bilgileri ve kaynaklar
eklemi ve dergimize gnderdii notta Trk
okuyucusunun daha iyi anlamas iin eviri
yi biraz deitirdiini belirtmitir. Makalenin
asl Studies in Turkish Folklore, in Honor
of Pertev Naili Boratav ed. by. lhan BagzMark Glazer, Indiana niversty Turkish Stu
dies No:1 adl kitapta yaynlanmtr. s. 25-42
(Derginin notu)
3. Bu oturma dzenini ben Dou Anadoluda hik
ye anlatlan kahvelerde de grdm. Oralarda
ocan yaknna en yal ve saygn insanlar
oturuyor, kapnn yanlarnda ise, ocuklara
ve tannmam yoksullara yer veriliyordu. Bir
seferinde ben ocaa uzak bir yere oturmutum,
olmaz, yakmaz denerek, ocan yaknna
gtrldm.
4. Anadoluda 10 uncu ve 15 inci yzyllar arasn
da yazlan Yunan destanlar ve zellikle k
hikyeleri ile Trk destanlar ve halk hikyeleri
arasnda henz kapsaml bir aratrma yapl
mamtr. Trk kaynaklarnn incelenmesi bu
konuya nemli katklar salayacaktr. Elimizde
14 ve 15inci yzyllarda yazlm be Yunan
ak hikyesi vardr: Manzum olan bu hikyele
rin adlar unlardr: Emperos ile Margarina; Flo
ir ile Blaflr; Kalimak ile Krisorhoe; Belthand
ros ile Krisantza; Ribitsios ile Rodamne. Bu
hikyelerin sadece adlar bile bize, hemen kadn
erkek kahramanlarn ad ile anlan Kerem ile
Asl , Emrah ile Selvi gibi Trk halk hikyele
rini anmsatyor. Ama benzerlik bununla da
kalmyor, Yunan hikyelerini anmsatyor. Ama
benzerlik bununla da kalmyor, yunan hikye
lerindeki Erosun erbetini ierek ak olmak,
idael ve romantik ak anlay ve genel olarak
maceralarn gelimesi Trk halk hikyeleri ile

sk benzerlikler iindedir. ki gelenek arasnda

ki dil malzemesinin benzemesi, Yunan hikye
lerinde yansyan etnografik malzemenin, Trk
hikyelerine benzemesi ciddi bir karlkl al
veri olduunu ortaya koymaktadr. Yunancay
iyi bilen eski Yunan destanlarn inceleyecek
olan bir Trk aratrmac bu konuya eilmeli
dir.

KAYNAKLAR
BOWRA, C. M. : Tradition and Design in
Iliad, 1930.
COHN, Norman : The Gold Khan, London.
1946.
ERGN, Muharrem : Dede Korkut Kitab I
- II, TTK. Basmevi, Ank. 1991.
FOLEY, John Miles : Oral Formulaic Theory
and Researche. New York, 1985.
GKYAY, Orhan aik : Dedem Korkudun
Kitab, st. 1973.
HATTO, A.T. : The Birth of Manas. Asia
Major, 14, 1967: 9240.
HULL, Denison B. : Digenis Akritas, Ohio
Univ. Press. 1972.
NAN, Abdlkadir : Tarihte ve Bugn
amanizm, Ank. 1954.
NANGY, Gregory : Formula and Meter.
Oral Literature and Formula, (Edt. by
Benjamin Stolz (and Richard Shannon)
University of Michigan, 1976.
PARRY, Millman : Lepithete Traditionelle
dans LHomere, Paris, 1928.
RABGHUZ : Ksas-el Enbiya, (K. Gronbech
yayn) Kopenhagen 1948.
WHALLON, William : Formula, Character
and Context, 1969.
ZRMUNSKY, V. Dede Korkut Kitabna
Girmeyen Hikyeler Mill Folklor
say: 36, s. 77-81.

Mill Folklor 35

DEDE KORKUT KTABINDA

SOSYAL EVRE NDE OZAN*
Do. Dr. M. cal OUZ

Kola kopuz gtrp ilden ile

bigden bige ozan gezer
Trk folklorunun en nemli yazl kay
naklarndan biri olmasna karlk, Dede
Korkut Kitab, Trkiye folklorcularn
en az megul eden eserlerden birisidir.
eitli halk anlatlarnn motif tahlil
lerinde Dede Korkut Kitabna atflar
yaplm ise de; sistematik ve metodik
tahliller genellikle alan folklor olma
yan ilim adamlarnca yaplmtr. Bir
alma alan taassubuna kaplmaks
zn hemen belirtelim ki ilmi her al
ma ciddi ve deerlidir: nk farkl
bak alarn yanstr.Ancak, yaklak
olarak yz elli yl nce ortaya kan ve
gerek tesbit ve derlenmesinde gerekse
incelenip deerlendirilmesinde srekli
yeni teori ve yntemler gelitiren bir
disiplinin bilgi birikiminden haberdar
olmayanlarca yaplan tahlilleri- srf folk
lorik metinleri tahlil ediyorlar diye-
folklorik tahlil olarak kabul etmemizi
de kimse beklememelidir. Bu yaklam
dan hareket ettiimiz zaman Trkiye
folklorcusu iin Dede Korkut Kitabnn
ne derece bakir bir alan olduu kendi
liinden ortaya kacaktr. Bu noktada
Dede Korkut Kitab zerinde yaplan
az saydaki almann da metin mer
kezli olduu ve yeni teori ve metotlarla
gelitirilmedii gerei dile getirilince,
Dede Korkut Kitab zerindeki vehamet
boyutlarndaki ihmalimiz daha kolay
grlebilecektir.
Trkiyede folklor almalar, folklor
teriminin ilk defa yazl metinlerimizde
yer ald II. Merutiyet Dneminden
beri, Tarihi-Corafi Fin Metodunun etki

sinde ve metin merkezli yaplmtr.

Fin Metodunun ortaya kna kadar
kaybolmaya yz tutan, ihmal edilmi
dil ve kltr materyalleri olarak der
lenen bu metinler, ihmal edilen milli
kimliimizin gerek rnleri romantiz
mi iinde derlenmi ve incelenmitir.
Bu rnler ierisinde ise; folklorun ilk
ortaya kndan itibaren byk ilgi
gren masal, trk, halk iiri halktan
derlenen szl mahsller olarak ilk sra
larda yer alm, bunlar cnk ve mecmua
denilen defterlerden yaplan aktarma
larla desteklenmitir. Bu almalarda
metin ve metin yazar(ozan, k, tek
ke airi) veya metin syleyen(kaynak
kii) zerinde durulmu, metinlerin sy
lendii ortam yani sosyo-kltrel evre
nemli grlmemi ve veya dikkat ekil
memitir. Gnmz folklor almalar
metin(text) kadar anlatm ortamnn
da (context, balam, sosyal evre) nemli
olduunu ortaya karmtr. Biz Dede
Korkut zerinde yaptmz bu mutevazi
denememizde sosyal evre iinde ozann
yeri, rol ve stats gibi noktalardan
hareketle Dede Korkutta bu konu ile ala
kal baz hususlara dikkat ekeceiz.
Burada hemen belirtmeliyiz ki, al
mamzda ozanlarn piri olarak nitele
nen Dede Korkutun ozan olarak nitelii
ve rol zerinde durulmayacaktr. n
k Dede Korkut, mitolojik dnemden
metnin derlendii zamana uzanan geni
bir zaman diliminde Ouzun tamam
bilicisi sfatyla kutsanm ve btn boy
larda bu kiilii ile karmza kmtr.
Bu nitelikleriyle Dede Korkut ayr bir
alma konusu olarak durmaktadr. Biz
dikkatimizi Dede Korkut metnini anla

Mill Folklor 36
36
Mill Folklor

tan muhtemel ozan ve metinlerde geen

ozan tipi zerine ynelttik. Bu yneli
anlatm ortam iindeki ozan anlama
ya ynelik bir tercihtir ve almamzn
balnda da bu tercih yer almaktadr.
Dede Korkut Kitabnn Mukaddime
sinde geen ozan ile ilgili u ifadeler
ozann sosyal evre iindeki durumunu
aydnlatan vecize deerinde szlerdir:
Kola kopuz gtrp ilden ile bigden
bige ozan gezer. Er namerdin er nakesin
ozan bilir. leyinizde alp aydan ozan
olsun.(Muharrem Ergin, Dede Korkut
Kitab I Giri- Metin- Faksimile Ankara
1989, s.75. Bundan sonraki sayfa numa
ralar da bu esere aittir.) Dede Korkut
Kitabnn yazya geirildii 15. yzyl
ortalarnda ozanlarn kopuz aldn
ve diyar diyar dolaarak sanatlarnn
icra ettiklerini reniyoruz. Burada yer
alan bigden bige ozan gezer ifadesi ise,
ozanlk geleneinin toplumun st kat
manlarnda yer alan beyler tarafndan
itibar grdn gstermektedir. Er
cmerdin er nakesin ozan bilir cmle
sinde ozann asl dikkat ekmek istedii
hususun cmertliin kendisine dnk
olan ksm olduunu ancak btn Dede
Korkut Kitab dikkatle deerlendirildi
inde anlalmaktadr. Mukaddimede
geen son veciz cmle ise, leyinizde
alp aydan ozan olsun ifadesidir. Yine
Dede Korkut Kitabnn tamamna dikkat
etmeksizin bu ifadenin tam olarak anla
mn kavramak mmkn deildir. Baz
hikayelerde vakann hzlandrlmas iin
kullanlan At aya klk ozan dili
evik olur atasz ise, ozanlarn toplu
ma bir takm hikayeler anlatan kiiler
olduunu anlatmaktadr.
Ellerinde kopuzlar ile ilden ile bey
den beye dolaan ve eitli hikayeler
anlatan bu kiilerin rol ve statlerini
daha belirgin hale getirmek Dede Kor
kut Kitabnda geen baz ifadeleri anla
mamz iin gereklidir.
Dede Korkut kitabnda ozann toplum
iindeki durumunu en iyi anlatan blm
ler Kam Prenn Ol Bams Beyrek

Boy nda yer almaktadr. Daha sonraki

yzyllarda teekkl edecek halk hikaye
lerinin temel motiflerini de bnyesinde
barndran bu boyda, hatrlanaca ze
re Beyrek, Bayburt kalesindeki on alt
yllk esaretinden kurtulduktan sonra,
Ouz lkesinde bir ozanla karlar.
Aralarnda u konumalar geer:
Mere ozan nireye gidersin? Ozan
aydur: Big yiit dgne giderim. Beyrek
aydur: Dgn kimn? Yalan ol Yalta
uun didi. Mere kimn nesin alur didi.
Ozan aydur: Han Beyregn adahlsn
alur didi. Beyrek aydur: Mere ozan kopu
zun mana virgil atum sana vireyim,
sakla gelem bahasn getrem alam didi.
Ozan aydur: Avazum gedilmedin nm
youlmadn bir atdur elme girdi, ilete
yim saklayayn didi. (S.137)
Elinde kopuzu ile dne arlan
bir ozann binecek at yok. Dne giden
bu ozann sradan biri olmamas gere
kir. nk, ayn hikayenin ilerleyen
blmlerinde grdmz gibi Ouz
beylerinin hazr bulunduu bir dn
dr gitmekte olduu. Ayrca bu dne
para kazanmak zere gittiini de ken
disi yukarya aldmz parada aka
sylemektedir. Burada rahatlkla syle
yebiliriz ki Dede Korkut Kitabnn yaz
ya aktarld dnemde ozanlar, beylere
nazaran toplumun ekonomik bakmdan
daha aa tabakalarnda yer almakta
drlar. Maietlerini eitli toy ve dn
lerde alp syleyerek kazanmaktadrlar.
Dolaysyla arldklar dnlerde gr
dkleri itibar, kendilerine verilen maddi
kymetle doru orantl olmaktadr. Er
cmerdin er nakesin ozan bilir sz
kendileri asndan byle bir anlam yk
lenmektedir.
Yine mukaddimede geen ileyinizde
alp aydan ozan olsun duas, Beyrekin
kz kardeinin syledii u cmlelerden
sonra daha kolay anlalacaktr : al
ma ozan aytma ozan/Karalua men
kzun nesine gerek ozan (s.139) alma
ozan aytma ozan/Karalua men kzun
nesine gerek ozan/leynde dgn var

Mill Folklor 37

dgne varup tgil (s.140) veya Aam

Beyrek gideli lenm yok (s.140) Ozan
larn toy ve elenceler iin arlan bir
sanatkar olduunu, yas tutanlarn ise
ozanlardan uzak durduunu gsteren
bu szlerden hareketle ileyinde alp
aydan ozan olsun duasnn, Allah size
gam keder vermesin manasnda da sy
lendiini anlamalyz.
Ozanlarn gittikleri yerlerde teklif
siz tekellfsz yemek istediklerini ozan
klndaki Beyrekin u szlerinden anl
yoruz:
Bar kibi ginemde yourtdan ne
var
Kara saka altnda gmeden ne var
Kendrkde etmekden ne var
gndr yoldan geldm toyurun
meni
gne varmasun Allah sevindr
sn sizi (s.141)
Halkn ise bu istei memnuniyetle
karlad ve kendilerine gelen ozan
arlayp izzetleyip gnderdiklerini,
ozanla neelenip glp elenmenin bede
lini dediklerini Beyrekin kzkardeinin
u szleri gstermektedir:
alma ozan aytma ozan
Aam Beyrek gideli bize ozan geldii
yok
Egnmzden kaftanumuz ald yok
Baumuzdan giceligmz ald yok
Boynuzu burma kolarumuz ald
yok(s.142)
Yazdan yabandan gelen ozana bu
derece itibar gsteren kzlara, ozan
houna gitmeyen bir husus olduunda
kzabilmekte, beylerden grd itibara
ramen eitli kaprisli davranlar sergi
leyebilmekte, ka-g olmasna ramen
kadnlarn meclisine girebilmektedir.
(s.148)
Dede Korkut Kitabnn yazya
geirildii dnemde ozanlarn toplumun
fakir fakat itibarl bir zmresini mey
dana getirdiini ve dnlerin onlarn
kopuzu eliinde yapldn, beylerin
cmertlii ve kendi marifetinin gc nis
betinde boynuzu burma kolar hediye

edildiini bey evlerinden yemek yiyerek,

onlarn eski kaftanlarn giyerek haya
tn devam ettirdiini, ilden ile beyden
beye arld yerlere giderek sana
tn icra ettiini anlyoruz. Ozanln
kla dnmesinden sonra da bu
zelliklerinin devam ettiini gerek k
larn hayat hikayelerinden gerekse halk
hikayelerindeki k tipinden hareketle
rahatlkla syleyebiliriz. Hele ozanlarn
dnlere arlmas geleneinin gn
mzde dahi yaatld gerei hatrda
tutulursa, toplumsal stat bakmndan
byk bir deiikliin olmad kendili
inden grlebilecektir. Yerleik haya
ta geilmesinden sonra klarn daha
estetik bir seviye kazandklarn syle
yebiliriz. lden ile beyden beye dolaa
rak maietlerini salayan aklarn bu
niteliklerini ryada grdkleri gzeli
arama motifiyle gizlemeye altkla
rn syleyebiliriz.(Bu yaklam Dr. .
obanoluya aittir.) Dede Korkut Kitab
nn yazya geirildii dnemde toplumun
fakir tabakas arasnda yer alan ozan
larn, kla geiten sonra da ayn
tabakada yer aldklar gnmze ulaan
iirlerdeki kesif yokluk, yoksulluk ms
ralarndan anlalmaktadr.
Sonu olarak ozanlar ve eserlerini
tahlil ederken, yaadklar toplumda yer
alan bu statlerini unutmamak ve buna
gre deerlendirmeler yapmak gerekir.
Mesela Dede Korkutta yer alan Attan
aygr, deveden bugra, koyundan ko
krarak yaplan mbalagal ziyafetlerin
arka plannda ozanlarn erleri cmert
grme arzu ve beklentilerinin de bulun
duunu grebilmeliyiz.

* Albert Beyts Uluslararas Konferans ile

Azerbeycan limler Akademisi Nizami Ad
na Edebiyat Enstitutu tarafndan 1-5 Ara
lk 1997 tarihleri arasnda Azerbeycann
baehri Bakde yaplan Vl.Lord Beyts
Konferans Dedem Korkutun Kitabnn
1300. Yl Uluslararas Sempozyumunda
sunulan tebliin metnidir.

Mill Folklor 38
38
Mill Folklor

DEPEGZ VE POLFEM*
Haluk KROLU
Folklorun dourduu kiklop tipi, ok
tan beridir aratrmaclarn dikkatini eki
yor. Fakat mevcut olan literatrde esas
olarak Odissei Destanndaki (9.blm)
(1.S. 214-227) polifemden bahsediliyor;
bugn Sibirya ve Kazakistan folklorunda
tek gzl devler hakknda, geni malze
me bulunmu bulunmaktadr. Bu maka
lede tek gzl devler hakkndaki Merkezi
Asya masal-efsaneleri ve onlarn kiklop
hakkndaki evrensel konularla balants
incelenmektedir.
Heredot Tarih adl eserinde yazyor:
.... kesinlikle bilinmektedir ki kellerden
douya doru topraklarda ssedonlar ya
yorlar fakat keller ve sedonlarn kuzeyin
deki topraklar hakknda hibir ey bilin
memektedir. Bilinenler sadece onlarn
bu topraklar hakknda sylendikleridir.
Bylece ssedonlarn anlattna gre ora
larda tek gzl insanlar ve altn koru
yan grifonlar yaamaktadr. ssedonlarn
bu anlattklarn skitler tekrarlyorlar
ve biz de bunu skitlerden reniyoruz.
Bunlardan dolaydr ki, onlar skite
Arimasp olarak adlandryoruz. skite
arima bir, spu ise gz demektir. (2.
s.308-309).
Heredotun bildiklerinde, muhakkak
ki bir ok tarihi gereklik vardr. Tarihi,
Agrippeler hakknda bahsederken yle
dikkati ekmektedir: Onlarn yass yz
leri ve byk eneleri vardr. Bu konuda
ilgin birey anlatlr ki, keller ekirdekli
ve baklaya benzeyen pontik aacnn mey
veleri ile beslenirlermi. Meyve olgunla
t zaman onun ashi denen koyu z
suyunu karrlarm. Sovyet tarihi A.B.
Ditmar pontiin Bakurt ve Kazaklarn
gnmze kadar getirdikleri, kurutup
st ile kaynattklar ya da onun suyu
nu itikleri kraz olduunu dnyor
(3.S.26). Kazan Tatarlar kiraz suyuna

aa derler, skitlerin z torunlar san

lan Osetinler ise kiraza a derler.
.Zabelin, Heredota gre Agrippelerin
komular olan sedonlarn Uralda mes
kunlatn dnyor. (4.S.220) Onun
fikrine gre Uraldaki seti aynn ad
sedonlarla ilgilidir. Heredot sedon
larn arkasna Arimasplar ve onlarn
komular altn koruyan grifonlar
yerletiriyor. Tarihiler bu yar efsane
vi haberlerde gerek pay buluyorlar.
Bazlar Akimasplarn oturduklar yerin
Ural olduunu (i.Zabelin) dierleri ise bu
kavimlerin Kuzey Kazakistanda tahmi
nen byk altn ocaklarnn bulunduu
bugnk Stepnyak ehri civarnda g
ettiklerini zannediyorlar, Arimasplarn
yerinin Altay olduunu syleyen tarihi
ler de vardr (3.S.28)
Eski Yunanllar onlarn sarmak diye
adlandrdklar Karedeniz skitlerini iyi
biliyorlard. Orta Asya skitleri (Sakalar
v.b) hakknda Persler sayesinde haberdar
idilir fakat daha az kesin olan bilgiler
le Sakalardan kuzey ve douya doru
meskunlam kavimler hakknda ise
Yunanl tarihilerin bilgileri fantastikti:
Onlarn dncelerine gre onlarda efsa
nevi hiperboreiler, kel Agripeler, tek gz
l arimasplar ve altn koruyan grifonlar
yayorlard. Belki bu dncelerin bir
ksm bu halklar hakkndaki efsanelerle
veya onlarn mitleri ile ortaya km
olabilir. Bylece polifen hakkndaki eski
Yunan efsanesinin tek gzl arimasplar
hakkndaki mitle ilikisini tespit etmek
ok ilgintir. Heredotun fikrine gre tek
gzl arimasplar hakkndaki miti hala
M.. 8-7. asrlarda n Asyaya aknlar
yapan skitler getirebilirdi.
Bu gn Kuzey Kafkasyada yaayan
ve Sarmatlarn torunlar sanlan halk
larn destanlarnda kiklop hakknda

Mill Folklor 39

hikayeler bulunmaktadr.rnein; Nart

Destannn Oset Varyantnda ava kan
kahraman Uruzmag, dalarn eteinde
koyun srs otlatan tek gzl, kocaman
boylu birini gryor. Sonra bu deve esir
dyor. O uyuduu zaman Uruzmag
onun yegane gzn delyor, en been
dii bir keiyi kesiyor. Postunu giyiyor
ve sry de alarak gidiyor. Sonra o
sry Nurtlar arasnda paylatryor (5.
s.154) U.B. Dalgat bu varyant polifem
hakkndaki antik mitin Nortlatrmas
olarak gryor. Fakat rnek verdiimiz
bu Osetin hikayesi Kazak (eski termino
lojide Krgz) bozkrlarndaki tek gzl
oban masal ile daha fazla yaknlk gs
termektedir. skitler ve Sarmatlar n
Asyaya gelmeden evvel bu bozkrlarn
yerleri ile sk temas halindeydiler. zel
likle Oset varyantnn arkaik yapy koru
mu olmas ok ilgintir. Nitekim Ingus,
een ve Dastandaki kiklop hikayeleri
Yunan varyantna daha yaknlardaki ok
varyantl masallardan tanesini rnek
vereceiz. Onlar bir taraftan Osetin
rivayeti dier taraftan ise Ouz Destan
Kitab- Dedem Korkuddaki 8.boyla iliki
kurmaya yardm ediyorlar. Birinci masal
Kazak Etnograf ve tarihi ..Valihonov
(1835-1865) kaydetmitir.
Bir gn perilerin ba Nadir olak
gelecekle ilgili olaan raporunu vermek
iin Bak Koylubayn huzuruna km.
Periba ona birka gn sonra bir kadnn
doumunda albastlarn arnn kendisi
nin bulunacan sylemi ve baksnn
oraya gitmemesini tlemi.Gerekten
de iki gn sonra, zengin birinden bir
ulak (eli) gelmi, Koylubayn yardmn
istemi. O, yola km,......adra gir
mi ve gzlerini adrn angraklarna
yneltmi, klcn sallam, kl bir eye
arpm, metalik bir ses km.......Koylu
bay lk atm ve cansz dm. O an
grakta siyah bir kadife gibi kara bir ata
binmi, ayaktan baa kadar mor demir
elbise giymi ve geni alnnn ortasna
kmz kasesi gibi byk tek gzl olan
albastlarn arn grm.

Efsane dier byc aman Nadir

olakn tek gzl dev albast karsnda
galibiyeti ile son buluyor (7.s.118-119).
Bu masalda sadece albast kendi gr
ile politime benziyor. Konu ise ama
nist dncelerle ilgilidir ve tamamen
baka bir zellik tayor. Fakat nemli
olan tek gzl devin albastlar kral
olarak anlatlmasdr. Albastlar kt
ruhlardr ve gerek ran dilli skitlerin
torunlarn (yani Osetinlerin) Nart efsa
nelerinde, gerekse de Kuzey Kafkasya
Trklerinin (Karaay, Balkar, Kumuk
vb.) efsanelerinde almast olarak bilini
yorlar. Ouzlarn torunlarnn folklorun
da bu kt ruh yeni domu ocuklar
alan ve onlarn kann emen bir vampir,
Alkadn suretinde ortaya kyor. Bu
motif gsterilmi olan masal ile mukaye
se edilebilir; Albastlarn kral ocuu
almak istemi.
Kazak bozkrlarnda tek gzl deve
dair baka rivayetler de derlenmitir.
rnein P.V.Ostroumov iki varyant ile
ri sryor. Birincisinde bnd Dala
rnda yaayan bir Krgz avc olan st
n Maldbayev tarafndan anlatlmtr.
Onu Buran Batr diye arrlarm. lk
baharda o, arkadalarya ava gitmi.
Bir gn dada dolarlarken ok deiik
hayvanlaryla ve elinde asas ile ihtiyar
bir oban grmler. Buran ihtiyara yak
lam ve onunla selamlam; ihtiyar
kafasn kaldrd zaman onun alnnda
bir tek gz olduu anlalm. Tek gz
l ihtiyar, avcya kim olduunu sormu.
htiyar onun kahraman Buran olduunu
renince oktandr sizi bekliyordum,
dadaki evine gidelim! demi. htiyar
Buran ve arkadan bir da maaras
na getirmi, btn hayvanlarn oraya
sokmu, misafirler de maaraya girin
ce tek gzl ihtiyar maarann giriini
byk bir tala kapatm. Oturduktan
sonra ihtiyar misafirlerine demi: im
di benden hi bir yere kaamazsnz,
ben yatyorum, siz ise gnll olarak
anlan, iinizden birinizi kesin ve onun
etini bu kazanda piirin. Kahraman

Mill Folklor 40
40
Mill Folklor

Buran arkadan hanerleyerek ldr

m ve etini kazana koymu. Tek gzl
Burana demir bir i vererek demi ki:
Kazann altna ate koy, bu i ile eti
kontrol et, demir kzd zaman beni
uyandr. Tek gzl uyumu, o zaman
Buran demiri atete kzdrm ve ihtiya
rn yegane gzne batrm. Kendisi ise
itten atlam ve hayvanlarn arkasna
gizlenmi, tek gzl acdan uyanm ve
barmaya balam: Ne olursa olsun
benden kaamazsn Buran.Yarn hayvan
lar maaradan kard zaman seni
bulurum. Fakat buran en byk keiyi
semi, boazn kesmi, ban ve ayak
larn ayrmam,postunu karm ve
onun iine girmi, yle olmu ki; ba,
btn gvde ve ayaklarda ki trnaklar
onun d yzn kapatm. Sabahleyin
ihtiyar ta maaradan ekmi, kta
durmu her hayvan bacaklarnn arasn
dan brakyor ve elleri ile yokluyormu.
Buran kei postunun iinde ihtiyarn
bacaklarnn arasndan sa salim gemi
ve darya km. Btn hayvanlar k
tktan sonra ihtiyar barmaya balam.
Neredesin Buran, k ortaya! Fakat
Buran artk maarann dnda cevap
vermi: Ben artk buradaym O zaman
ihtiyar znt ile haykrm: imdi ben
artk lmeliyim, beni ldr ve hayvanla
rm kendine al ! Bunu sylerken ihti
yar barn Burana am. Buran silah
atelemi ve ihtiyar ldrm,ama hay
vanlarn almam, nk bunlarn hepsi
yabani ehliletirilmemi hayvanlarm
(8.s.202 ve dierleri).
Bu masal polifem hakkndaki konuy
la tamamyle uygun dyor. Tek gzl
tarafndan maaraya hapsedilmi insan
lar, onun kr edilmesi, devin kahraman
bulmak iin sry kontrol etmesi, kahra
mann hayvan postu iinde ka v.s.
Hikayelerin ayrntlar Oset menkbe
sindeki konuya da uygun dyor. (Mese
la; av sahnesi, orada kahramann sry
otlatan tek gzl deve ratlamas veya
kahramann kei postundan kurtuluuy
la karlalr). Ostroumovun derledii

tek gzl dev hakkndaki dier Kazak

masal da konu itibar ile buna daha
yakndr.
Han 40 atls ile kei avlayarak bir
maaraya dm. Orada bir dev yat
yormu. Alktan bitap dm avclar
kazanda pien eti yemeye balamlar.
Alklarn giderince etrafa bakmaya ba
lamlar ve byk bir evde oldukarn
anlamlar. Evin bir tarafnda kk bir
da byklnde tek gzl dev ve dier
tarafnda ise biraz tede onun koyunlar
bulunmaktaym. Bu dev bir oturuta
40ar koyun yermi. Avclar oraya geldi
i zaman dev uyuyormu, uyandnda
kazanda hi bir ey bulamam. Dev
fkelenmi, gzn anca hayretle evi
inceleyen davetsiz misafirleri grm.
O anda tek gzl hi dnmeden, altn
boynuzlu keiyi kovalayan avcy bacak
larndan yakalam, taa vurmu, ldr
m ve onu yemee balam .Zavall
avcy yiyip bitirince kiklop dierlerine,
40 koyun kesmelerini ve kazanda piir
melerini emretmi. Ayn zamanda o altn
boyunuzlu keisini kovaladklar ve hatta
okla gzn kardklar iin hergn bir
avcy yiyeceini sylemi. Dev byle sy
lemi ve kapnn nne yatm. Avclar
devin tehditlerinden korkmular, nce 40
koyun kesmiler ve etlerini kazanda piir
meye balamlar. Dev bunlar grnce
uymu. Onun horlamas etrafa yayld
nda, han, adamlarn toplam, onlara
bildirmi: Dnyorum ki, eer bu kor
kun adamn yegane gzn kr edersek,
bizden herkes bir koyun keserek postunu
giyerse buradan kurtulabiliriz. Hann
fikrini herkes kabul etmi. Dev halen uyu
yormu. Han atee demir bir i koymu,
i kzd zaman devin alnnda bulunan
yegane gzne batrm. Dev acdan
lklar koparmaya ve elleriyle avclar
aramaya balam. Fakat nice aramalara
ramen hi kimseyi bulamam. nk
herkes hann dyle koyunlarn iine
gizlenmiti. Faydasz aramalar sonunda
dev sylemi: Ne olursa olsun benden
kaamazsnz; bugn olmasa bile bir gn

Mill Folklor 41

mutlaka sizi elime geiririm, imdilik bek

leyin ....... Sonra kapnn yannda tekrar
uyuyormu, btn avclar ise kendilerine
byk bir koyun semiler, onlar kes
miler. Sabahleyin dev uyanm, kapnn
yannda durmu ve avclar koyunlarla
beraber kamasn diye nce her bir koyu
nu eliyle yoklayarak brakmaya bala
m. Bylece o btn koyunlar sayyla
karm ve sylemi: Avclar, neredesi
niz ? Buraya gelin! Onlar ise dardan
yle barmlar: Hey aklsz, melun,
biz buradayz. Dev haykrmaya balam
ve sonunda sinirinden kafasn duvara
vurarak lm (8.s. 206-207).
Hikayenin bu varyant ayrntlar a
sndan Kitab- Dedem Korkuddaki Depe
gz boyuna ok yakndr. Ve bu husus
Orta ve Kk Asya Ouzlarnn destan
geleneinin devamlln gstermekte
dir. Ouzlar yeni vatanlarna bu konuyu
pek ok Orta Asya ayrntlaryla birlik
te gtrmler. Bu ayrntlar Odisede
bulunmamaktadr.
Tek gzl deve dair menkbenin iki
Ouz rivayeti biliniyor. Birincisi aslen
Seluklu Trk olan Ebubekr bn Abdul
lah ibn Aybek ad-Davadariye aittir. 1309
ylnda, o , Arapa olarak melik Naser
Muhammed ibn kalavuna ithaf ettii
Durar ut-titcan ve tavarih gurar uzzaman (Mehurlar Tarihinden nciler)
adl kk bir vakyiname yazmtr.
Vakayinamede Ouz Depegzyle ilgili
masaldan bir para verilmitir. Tarihi
nin ifadesine gre Abumuslim Horasa
ninin (755te ldrlmtr) hazinesinde
nl Sasani Anuirvan (531-579 yllarn
da idave etmitir) veziri Mevki (bugn
Trkmenistann Mar ehri) Buzurgmihr
Bahtagan Farsiye ait olan Orta Fars
ayla yazlm bir kitap bulunmutur.
Bu galiba kahramanlk destan trn
de Trke yazlm Kitab- Uluhan-ata
bitigi adl eserin Trkeden tercme
sidir. Kitap halife Harun ar-Raid (736809) devrinde Badatl Cebrail Baht
yau tarafndan Arapaya evrilmi ve
Abubekr de asl bu nshay kullanm.
Ne yazk ki eski Trk eseri gnmze

kadar tam olarak gelmemitir. Galiba

vaktiyle daha geni olan Depegz konu
sunun sadece bir ksm korunmutur:
......... Trklerin Ouz-name adn ver
dikleri ve onlarn arasnda ok yaygn
olan bir kitaplar var. Onda, onlarn ilkel
yaantlarndan ve ilk hkmdarlarn
dan bahsediliyor. lk byk hkmdarla
rnn ad Ouzdur. Zikredilen Ouzname
adl kitapta onlarn iinde mehur olan
Depegz ismindeki bir kiinin hayat anla
tlyor. Bu Depegz lkeleri perian etmi
ve ilk Trklerin byklerini ldrm.
Tariflerine gre o korkun iren grn
l, alnnda tek gz olan adamm. Onu
ne kl ne de ok etkilermi. Onun annesi
byk denizlerin perisiymi, babas ise
13 koyun derisinden dikilmi fakat yine
de onun kafasn tam olarak rtmeyen
bir apka giyermi. Onlarn(Ouzlarn)
arasnda bugne kadar yaylm olan pek
ok efsane ve menkbe yaamaktadr. Bu
efsane ve rivayetlerin tannm adamlar
kobuzla alarak anlatlyorlar ve ezberle
rinde tutuluyorlar. En nihayetinde cesur,
stn doulu Arus olu Basat adl deli
kanl Depegz ldrm (9. kaynan
giri ksm).
Dedem Korkut Kitabnn menkbele
rinden biri depegzle ilgilidir. Konuyla
ilgili olarak bu rivayet ok ilgintir:
Bir gn Ouzara dman saldrm.
Ouz gm. Kargaa annda Aruzkocann olancl braklm. Dii bir
aslan onu alm, besleyip bytm.
Ouzlar bir sre sonra obalarna geri
dnmler. Ylk oban, sazlklardan her
gn adam gibi bir ruhun kp dolatn,
atlar vurduunu ve kanlarn emdiin
haber vermi. Aruz onun kendi olu oldu
unu anlam ve onu evine gtrm.
Fakat o sk sk aslan inine kayormu.
Nihayetinde Dede Korkut ona insan oldu
unu ve insanlarla beraber yaamas
gerektiini telkin etmi. Ve ona basat
adn vermi.
Baka bir sefer Ouzlar yaylaya ger
lerken Aruzun oban birgn uzun
pnarn banda birka peri kz grm.
Birini yakalayarak onunla ilikiye gir

Mill Folklor 42
42
Mill Folklor

mi. Sonra kz uup giderken obana bir

yl sonra Ouzlar yeniden yaylaya gtk
leri srada oban bu pnarn yannda prl
prl parlayan bir torba grm. Peri kz
uup gelmi, oban arm, ona emane
tini vermi ve eklemi: Sen Ouzlarn
bana felaket getirdin.
oban torbaya ta atmaya balam.
Fakat her vuruuyla torba gittike by
yomu. Pnarn yannda, balarnda
Bayundur Hann bulunduu Ouz bey
leri belirmiler. Yiitlerde torbay yok
etmeye almlar, ama o hala byyor
mu. Sonunda Aruz-koca mahmuzlaryla
dokununca atlam ve iinden alnnda
tek gz bulunan bir olan ocuu k
m. Aruz bu ocuu alm, evine gtr
m. O, abucak byynce de ocuklara
saldrmaya balam. Onu evden kovmu
lar. Depegz, Ouz illerinin snrlarn
am, yksek bir daa km ve ekiya
olmu: Srlere, insanlara saldrm ve
hepsini yemi. Hi kimse olunla ba ede
memi. leri gelen btn ouz beyleri
ayrca Kazan ona yenilmiler. O zaman
Dede Korkudu grmeler iin ona gn
dermeye karar vermiler. Depegz ondan
yemesi iin her gn 600 adam verme
lerini istemi. Ouzlar ona gnde iki
adam ve 500 koyun, bir de yemeklerini
piirmek iin iki a vermek konusunda
anlamlar. Ouzlar her aileden srasy
la adam semiler. htiyar bir kadnn iki
olu varm. Birini almlar; sra ikinciye
gelince kadn yardm istemi, yalvarp
yakarmaya balam. Ona Ouz ilindeki
en gl kuvvetli yiide, Aruz kocann
olu Basata bavurmasn tavsiye etmi
ler. Basat canavarla teke tek dvmeye
raz olmu. Fakat onunla dvmenin ilk
denemesinde yakalanm ve maaraya
kapatlm. Canavar uyuduktan sonra
Basat bir i kzdrm ve Depegzn
gzn kr etmi. Kudurmu canavar
dman yakalamaya alm. Maara
nn knda durmu, koyunlar darya
karrken hepsini elleri ile yoklam.
Ama Basat koyun postunu rtnerek git
mi, maaradan kurtulabilmi. Depegz
defa daha dmann malup etmeye

yeltenmi ama nafile. Sonunda Basat

canavar onun sihirli klc ile ldrm.
Grld gibi tek gzl dev hakkn
da efsane Ouzlarn arasnda derli toplu
epik hikayeye dnmtr. Canavarn
douu, d grn, Ouz halkna kar
sava detayl bir ekilde anlatlyor.
Bunun dnda daha nce ise genellikle
kahramanlk destanlar iin karakteris
tik bir biimde, canavarla mcadeleye
giriecek kahramann soy kk ve ocuk
luu hakknda da bilgiler verilir. Ouzla
rn bu konunun esasn Merkezi Asyadan
getirdiklerini sylemek mmkndr.
Tek gzl devle ilgili Ouz efsanelerinin
daha eski paralar bunu kantlamakta
dr. Byle Kitab- Uluhan Ata Bitigci
menkbiyesi ile Kitab- Dedem Korkud
arasndaki Depegz hakknda olan konu
balants tamamyle aktr: Her iki eser
de de Depegzn annesi peridir ve byk
denizde yaarm. Kitab- Dedem Kor
kudda Depegzn babasnn apkasnn
13 koyun derisinden dikilmi ama yine
de onun ban tam olarak rtmeyen ek
lindeki tarifine her iki eserde de rastlan
yor. Basat Depegzle savamaya tevik
eden dv kza gelince Kitab- Dedem
Korkud da bu tip 6. boydaki Selem
Hatun tipinde temsil edilmektedir. Muh
temeldir ki Kitab- Uluhan Ata Bitigi
Kitab- Dedem korkuda ok sonralar
dahil olmu ayrntlar da kapsyordu.
Tek gzl dev hakkndaki Ouz men
kbeleri Frdevsinin (934-1020) ahname
adl iran destanndaki Zohhak ve isfendi
yar menkbeleriyle baz ortak zelliklere
sahiptir. Zohhak hergn kendi omuzlarn
da eytann pt yerde kan iki ylan
beyinleriyle beslemek iin ranllardan
iki delikanl alyordu(Ouzlarn Depe
gz sakinletirmek iin ona hergn
yemesi iin delikanllar getirmesini hatr
layalm). ahnamede mmin namuslu
stn akll Armail ve Karamail adl iki
kii lme mahkum edilenlere yardmda
bulunmak amacyla kendi istekleriyle
bu zalime a olmular (Kitab- Dedem
Korkuda Depegz, delikanllarla beraber
iki tane de a vermelerini talep ediyor).

Mill Folklor 43

ahnamede iranllar Zohhak iin her

aileden birer tane delikanl ayryorlard.
Demirci Karenin 18 olundan sadece biri
hayatta kalm ve zntyle son oluna
merhamet etmesi iin zalim hkmdara
yalvarmaya gitmi (Ouz menkbesinde
de anne, sra son olunu canavara verme
ye gelince kahraman Basatn yardmn
diliyor. Kave gibi Basat da canavara
kar kyor).
Depegzn zayf yeri yegane gzyd;
Basat onu kr ederek galip geldi. Bu motif
de ahnamede bulunuyor. sfendiyar ok
glyd ve efsanevi ku Simurg Rs
teme devim tek zayf yerinin gzleri oldu
unu anlatyor (kiklopun yegane gzy
le karltr). Kahraman isfendiyarn
ancak gzn kzgn, demir bir ile kr
ediyorlarken ahnamede Simurgun Rs
teme Ilgn aacndan yaplm oku atete
tavlamasn emretmesi karakteristitir.
(Odissede ise bu zeytin aacdr). Niha
yet Rstemin babasn besleyin byten
mitlojik kuu Depegzn bir masal var
l olan peri annesiyle de karlatrabi
liriz. Elbette ki, btn bu ran-Trk epik
paralelliklerini direk alnt olarak izah
etmek zordur. Bahis konusu olan mesele
yi zmek iin yeteri kadar malzememiz
yoktur. Fakatu gerei de grmemez
likten gelmek mmkn deildir ki, bu
ran destanndaki birok tip Ouzlarn
ve torunlarnn destanlarnda da bulun
maktadr. rnein gnmze kadar ula
m paralardan da grld gibi Trk
mitolojisinden gelen albast-kiklop gibi
kt ruhlarn yansra iran mitolojisin
den gelen peri, dev, ejderha gibi tipler de
bulunmaktadr.
Dier taraftan Afrasiyab ve teki Trk
Kahramanyla (Firdevsinin kendisi onlar
byle adlandryor) ilgili bir ok ahname
konularnn eski Trk menkbelerinden
alnd ok aktr. Bunun izlerini biz
Mahmut Kagarinin Divan Lgat-it
Trk (11. asr), Balasagunlu Yusufun
Kutadgu Bilig (11. asr), Kitab- Dedem
Korkud bir de Reidddin in Camittevarih ve dier eski Trk abidelerinde
gryoruz (10. s. 108 ve dierleri).

Gerek birbirine benzeyen gerekse de

dier eski Trk efsaneleriyle bir ok pare
lellikleri olan tm versiyonlarn bir ok
ayrntlar Depegz konusundun Ouz
meneli olduunu kantlamaktadr.
Kitab- Dedem Korkudda, Depegz hika
yesinin en banda g zamannda Aruz
Koca denen Ouz beylerinden birinin
st ocuunu kaybettiinden, dii bir
aslan ocuu bulduunda ve besleyip
byttnden bahsediliyor. Bu motif
kurt tarafndan beslenen, Trklerin atas
Aina hakknda soy efsanesiyle benzerlik
gstermektedir (4.s.22).
Depegz menkbesinin ahs adlar
da Ouz epik gelenekleri ile ilgilidirler.
Burada bir ok Ouz kahramanlar, zel
likle de Ouz epik geleneklerinin merkezi
kaharaman Salur Kazan yer almaktadr.
Dorudur, bu menkbede onun rol pek
byk deildir. Dier ouzlarla beraber
o da Depegzden zarar grr. Burada
Kyan Selukun kardei Basat ba kah
raman sfatnda iki kere ortaya kyor.
Son isim Kitab- Dedem Korkudda sk
sk karmza kyor. O tarihi Seluklu
lar, Seluklu Hanedannn kurucusunu
artryor. Menkbe de ad geen dier
nl Ouz beyleri Alp Rstem, Bgdz
Emen ve zellikle btn Ouzlarn ba
han Bayndr Handr.
Depegzn douu motifi menkbede
byk nem tekil ediyor. Onun babas
yaz (gonur) koca, sar oban, annesi
ise bir peri kzdr. (Polifemin de deniz
kz Fetidandan doduunu hatrlaya
lm). Peri kz tipi Ouzlarn halk hikaye
lerinde ska ratlanan bir tiptir. Btn
fantastik konulu destan ve masallarda
ktl temsil eden kadnlar peri olarak
adlandrlyorlar. rnein Trkmen des
tan Grolnn kahraman kendine peri
lkesinden bir e getiriyor. aberham
adl Trkmen destanndaysa peri kzlar
Tepegz menkbesinden olduu gibi hepsi
beraber uuuyorlar ve onlardan biri kah
raman tarafndan esir alnyor. Uygur
Ouznamesindeki (14.asr) bir hikayede
ise peri kz gkten k eklinde inmitir.
Ouz kz grnce, akl gitti beyninden,

Mill Folklor 44
44
Mill Folklor

kza vuruldu birden, sevdi kz gnlden,

kzla gerdee girdi, ald dilediinden
(11. s. 27-28) Kitab- Dedem Korkudda
obann peri kzyla karlamas da ben
zer ifadelerle verilmitir. Herhalde daha
Ouzlarn ilk yurdunda (nce merkezde
sonra ise Orta Asyada) Depegz hakkn
daki eski Trk konusu ran unsurlarn
iine almtr. Uygur elyazmas Ouz
namede tasvir edilen ocuun doumu
annda k salmas olaynn Depegz
menkbesindeki paraleli, iinde yeni do
mu ocuk bulunan, parl parl parlayan
torbadr (5 . s.207).
Depegzn dalara ekilmesi, orada
yamacla balamas ve ekiya olmas
motifine gelince ise (Depegz Ouzdan
kd, bir yce daa vard, yol kesdi, adam
ald, byk harami oldu (12.s.207), bu
Krolunun hayatn anlatan sahnelerle
bir benzerlik gsteriyor ve hi phesiz
Ouz kahramanlk destanlar gelenekle
riyle balantldr. Fakat ekiyaya dnme
ve ekiyalk sanat hi phesiz Ouz
larn yeni vatan Orta Asyada ortaya
kmtr. Bu konu hemen hemen btn
kaynaklarla tespit edilmitir.
Nihayet 15. asrda Balkanlarda tespit
edilmi insan yiyen ejderha hakknda
menkbeyi de hatrlatmak gerekir. Depe
gzn Ouzlarn iinde ortaya kt gibi
ejderha da Seluklularn arasnda peyda
olur. (Ne obanlar ne de oban yardmc
lar kalm, hepsini yemi bitirmi, Ouz
halkndan da yemee balam (9.s.126).
Bu ilikide ok ilgintir ki Kitab- Dedem
Korkudda Kazan Depegz kendi gc
nn yetmedii bir ejderhaya benzetiyor.
Kara evren kapd. Depegz, Ar yzinde
evrdm almadum Basat diye sylyor
o. (12.s.211)).
Demek ki Depegz konusu Ouzlarn
eski hayatyla ilgilidir ve byk ihtimalle
daha Ouzlarn Kk Asyaya ve Kafkas
lar tesine glerine kadar olumutur.
Bu hikaye masals ve mitolojik ynn
tarihi yn zerinde arlk kazand tek
Ouz destandr. Basatn yurdu canavar
lardan temizleme greviyle ilgili arkaik
konu bu hikayenin ok eski tarihi dnem

lerde olutuunu gstermektedir.

Tek gzl dev tipi Trk halknn folk
lorunde toplumsal yapnn tekamlne
gre farkl gelimitir. nsan yiyen cana
var motifi henz ilkel toplumda, Trk
halknn avclktan hayvancla gei
devrinde ortaya kabilirdi. Hikayenin
Kazak versiyonundaki avc kahramann
dman tek gzl oban yendikten son
ra onun hayvanlaryla ilgilenmemesi
bunu kantlamaktadr. Depegz tipine
son biiminin verilmesi Ouzlarn hay
vancla tam gei devresinde gerekle
miti. Ouzlarn yeni vatandalarndaki
tarihi hayat artlar, komularyla iliki
leri Depegz tipinin bir ok arkaik unsu
runun ortadan kalkmasna, yeni zellik
ler kazanmasna sebep olmutur: O artk
Kazak versiyonunda olduu gibi doa
st glere sahip bar sever bir oban
deil, btn Ouzlar korkuda brakan
bir hayduttur.
Bylece 7. ve 8. asrlarda Ouzlarn
Bizansla sk ilikilerinin olmasna ra
men Ouz kiklopu Depegz tipinin Odi
sedeki polifemin etkisiyle ortaya kmas
ihtimali olduka azdr. Galiba burada
eitli halklarn destanlarndaki tipolo
jik benzerlik sz konusudur. Fakat buna
dair Herodotun u ifadesini gznnde
bulundurmamak elde deildir: Tek gzl
dev motifi doudan Eski Yunanistana
gelmi ve daha sonralar burada epik
menkbe olarak ekillenmitir. Tabii ki
bu, tahminden ileri birey deildir. Kesin
bir hkm iin imdilik yeterli verilere
sahip deiliz.
* Depegz; Polifem Sovetskaya Turkologiya,
Say: 4 yul-Agust 1989, s. 76-83.
Yaz, ilk olarak, 1-8 Temmuz 1988 tarihleri
arasnda Bakde toplanan Birinci Tr-Sovyet
Kollekyumunda tebli edilmi, tebli metni
Rusa aslndan Muvaffak Duranl tarafndan
Trkeye evrilerek Trk Dil Kurumu, Trk
Dili Aratrmalar Yll Belleten 1988de
(Ankara 1994) yaynlanmt. Bu eviri, Sovets
kaya Turkologiyann 4. saysnda (yul-Agust
1989) 76-83 safalar arasnda yer alan Depe
gz; Polifem balkl Rusa aslndan Prof.
Dr. Ahmet Pirverdiolunun redaktrlnde
M.. ada Tarih Leheleri ve Edebiyatlar

Mill Folklor 45

Blmnden Blen KARAOLAN tarafndan

yaplmt.)(Derginin notu)
LTERATR
1. Jirmunskiy V.M. Ouzskiy Geroieskiy
Epos; Kniga Korkota
// Kniga Moego Deda Korkuta (Ouz Kahra
manlk Destan ve Korkut Kitab
// Kitab- Dedem Korkut). Moskova ; Lening
rad, 1962
2. Herodot. istoriya (Tarih). Moskova, 1885.
C. 1.
3. Ditmar A. B. Ot Skifii Do Elefantin ( skit
lerden Elefantilere). Moskova, 1961.
4. Zabelin i.istoriya Russkoy Jizni (Rus Tari
hi).Moskova, 1876. c. 1
5. Dalgat U.B.K. Voprosu O nartskom Epose
U Narodov Dagestana
// Nartskiy Epos (Dastan Halklarnn
Nart Destan Meselesi
// Nart Destan). Orconikidze, 1957.
6. Dalgaz B. Stranicka iz Severokavkazskogo
Bogatrskogo Eposa
// etnogr. Obozrenie (Kuzey Kafkasyann
Kahramanlk destanl lkeleri
// Etnografik inceleme Dergisi). 1901. No
4.

- Kirgizkie Raskaz
// Etnogr.Obozrenie (Polifem (Tekgzl)
Hakkndaki Destann yeni VaryantlarKrgz hikayeleri.
// Etnografik nceleme Dergisi). 1891. No
2.
9. Dusturname Enveri, stanbul. 1928
10. Krolu H. Alp Er Tongi Afrasiyab Po
Yusufu Basasaguni, Mahmudi Kagari i
Drugim Avtoram: (K Vobrosu O Vzaimosv
yazyah iroskogo i Tyurskogo folklora)
// Sov.Tyukologiya (Balasagunlu Yusuf,
Kagarl Mahmut ve Baka yazarlara gre
Alp Er Tonga ve Afrasiyap: (ran Folkloru
ile Trk Folklorunun Balantlar Mesele
si)
//Sovyet Trkolojisi Dergisi). 1970.No 4.
11. erbat A. M. Ouz-name. Muhabbat-name.
Moskova, 1959.
12. Dede Korkut Kitab: (Giri, Metin, faksimi
le). Ankara, 1958

7. Valihanov .C. Soineniya (Eserleri).

Alma-ata, 1961.C.1
8. Ostroumov N.Noviye Variant Syujeta O
polifeme (Odnoglazom)

Mill Folklor 46
46
Mill Folklor

DEDE KORKUT HKAYELERNDE VE MANAS

DESTANINDA AA
Yrd. Do. Dr. NaciyeYILDIZ*

Aa, Eski Trklerde nemli kltler

den biridir. Anlatld dnemin corafya
sn ve sosyal hayatn en gzel ekilde
nakleden abide eserlerimizden olan Dede
Korkut Hikyelerinde, aa ve benzeri
kltler, uzun bir mazinin hatralar ve
geni bir corafyann ortak deerleri ara
snda yer almaktadr. Manas Destan da
hem eski dnemlere ait unsurlar, hem
de yakn dnemlerin unsurlarn iinde
barndran, anlatlageldii her dnem
den izler tamak suretiyle pek ok a
dan geni deerlendirmeler yapmaya
imkn tanyan bir eserdir. Bu byk
esere baktmzda, aa motifinin ortak
inancn ve ortak kltrn ifadesi olarak
yer aldn grmekteyiz. Burada, her
iki eserden aldmz rneklerle aradaki
ortaklklar belirlemeye alacaz.
Dede
Korkut
Hikyelerinden
Basatn Depegz ldrd Boyda
Basatn Depegze syledii:
Atam adn sorar olsan kaba
aa1
eklinde, Trklerin aatan tredikleri
hakkndaki Eski Trk inancnn izi olan
szler, bu mahiyetiyle Manas Destan
nn, incelediimiz Radloff varyantnda
da yer almaktadr:

Kara Kandn balas

Kara Hann balas
Kablan tuugan Alman Bet Kaplan domu Alman
Bet
Top oolya clp
Btn evliyalarn top
lanp
Batasnan btpt.
Fatihasyla olmutu,
Araluu Mazar azret
Ardl Mezar hazretle
rinin
Ruhundan olmutu
Aldasnan btpt2

Bu msralarda Manasn gvendii

dostu ve kan kardei, destann nemli

kahramanlarndan olan Oyrot (Kalmuk)

beyi Alman Betin varl, kutsal kabl
edilen ard aal mezar ruhundan bilin
mektedir. Dede Korkut Hikyelerinden
yukarda verdiimiz rnekte, Ouz Des
tannn Uygur rivayetinde (Kpak boyu
nun menei olarak aacn gsterilmesi)
ve Kalmuk beyinin varlk sebebi olarak
ard aal mezar hazretlerinin himme
tinin gsterildii Manas Destannda bu
konudaki mtereklikler dikkat ekici
dir. Dede Korkuttan ve Manastan ver
diimiz rnekler, bu kltn hatrasnn
hafzalarda tandn gstermektedir.
Ayrca, bilindii gibi Ouz, elerinden
birini de bir aa kovuunda bularak
kendisiyle evlenir. Burada, dorudan
aatan treme inanc verilmese de,
Ouzdan treyen boylarn yarsnda,
aa, annenin hmisi durumundadr.
Manas Destannn Radloff tarafn
dan derlenen varyantnda, Kankeyin
ryasnda grd aa motifi, konu
muz asndan daha da dikkat ekicidir:
Kn karag kn eken,
Kn tbdn tuuptur,
Mnan alal tilek gptr,
Kolomtodon bir terek,
Koltoy terek gptr.
Bir butag kayrlp,
Aydn ksn alptr,
Bir butag kayrlp,
Kndn ksn alptr,
Kn ssk bolgondo,
Klklp crptr,
Kl cn Kankey,
Klklp crptr.

Gn karanlk gn
imi,
Gne tepeden do
mu,
Bundan helal dilek
olmu,
Ocaktan bir kavak,
El gibi bir kavak k
m,
Bir buda kvrlp
Ay kapatm,
Bir buda kvrlp
Gnei kapatm,
Gn scak olduunda
Glge olmu,
Gl yn Kankey,
Glgesinde yaam.

Mill Folklor 47

Bir butag kayrlp,

Aspandn kn alptr,
Ala tooday Cakp Kan
Aa klklp crptr,
Bir butag kayrlp,
Cerdin csn alptr,
Cer suuk bolgondo,
Bagd Dlt Baybie
Aa clnp crptr.3

Bir buda kvrlp

G kaplam,
Ala Da gibi Cakp
Han
Ona glgelenip yaa
m,
Bir buda kvrlp
Yer yzn kaplam,
Yer souk olduunda,
Bagd Dlt Baybie
Orada snm

Kankeyin grd bu rya Manasn

dirilip gelecei eklinde hayra yorulur.
Ryadaki aa, Manasn dnnden
sonra kuraca birlii, baht ve devleti
temsil etmektedir. Ayn zamanda aa,
ryada, Manasn lmnden sonra zor
durumda kalan Kankey, Cakp Han ve
Baybieyi himye eder fonksiyonu ile
karmza kmaktadr. Kankeyin rya
da grd yeryzn ve gkyzn
kaplayan bu grkemli aa ile Osman
Gazinin ryasnda grd ve Osmanl
Devletini sembolize eden aa, heybetle
ri bakmndan birbirine benzemektedir4
Dede Korkut Hikyelerinin ounda5
Klgele kaba aacu kesilmes6
duasnn yer almas, aacn bahtn ve
devletin timsali olarak nemli grld
nn bir baka iaretidir. Buradaki
glgelice kaba aa ifadesi ile, Manas
Destanndan yukarda verdiimiz rnek
teki glgesine snlan aa, yine ortak
kltrn ifadeleri olarak dikkat ekici
dir.
Konumuzla ilgili rneklere Dede Kor
kut Hikyelerinde Salur Kazanu vi
Yamalandu Boyda, Uruzun soylama
syla devam edebiliriz:
Aa aa dir isem saa erilenme aa
Mekke ile Medinenn kapus aa
Musa Kelimn asas aa
Byk byk sularn kprsi aa,
Kara kara deizlerin gimisi aa
ah- merdan Alinn Dldlin eyeri aa
Zlfikarun kn-y-ile kabzas aa
ah Hasan ile Hseynn biigi aa
Eger erdr eger avratdur korhus aa
Baun ala bakar olsam basuz aa
Dib ala bakar olsam dipsz aa
Meni saa asarlar gtrmegil aa

Gtreek olur-isen yigitligm seni tutsun

aa
Bizim ilde gerek id aa
Kara hindu kullaruma buyura-y-idm
Seni para para torayalar-idi aa6

Bu metindeki szler, Abdlkadir

nann deerlendirmesine gre, Altayl
kamlarn mukaddes aalar iin syle
dikleri dualarla hemen hemen ayndr.8
Eski Trk inancnn izlerini son zaman
lara kadar muhafaza eden Altay ve Sibir
ya Trklerinin destanlarnda Bayte
rek, Iyk terek, Caratman terek diye
adlandrlan aala ilgili ifadelerin geni
bir ekilde yer ald bilinmektedir.9
Manas Destannda tekrarlanan
kalp szlerden biri de aala ilgilidir:
Bel aylana bergene
Beli dolannca
Beldey kzl tal btkn,
Bel gibi st bitmi,
Bir ii kuday car btkn, ine Kuda yr olmu,
y aylana bergine
Evi dolannca
ydy kzl tal btkn,
Ev gibi st bitmi,
Koca Kdr car btkn10 Koca Hzr yr olmu

Grld gibi, st aac ile

Hudann ve Hzrn yr olmas, yani
baht ve talih sahibi olup ilerinin rast
gitmesi arasnda ba kurulmaktadr.
Benzer bir ba, Dede Korkut Hikyele
rinden Uun Koca Ol Segrek Boynda,
Segrekin kendisinden gizlenen tutsak
kardei Egrek iin anasnn azn ara
yp, anasna, Egrek isimli bir Ouz yii
dinin tutsaklktan kurtulup geldiini,
kendisinin de dier Ouz beyleriyle bir
likte bu yiidi karlamak iin gitmesine
izin vermesini sylediinde, anasnn
cevabnda yer alan,
Karu yatan kara tau
Yklm-idi yceldi ahr
Akndlu grkl suyu
Solm-idi alad ahr,
Kaba aada tal budau
Kurm-idi yeerp ggerdi ahr11

eklindeki, tutsak kardein dn ile

ilgili dnceleri sembollerle dile getiren
szler de, Manas Destanndaki szler
ile ayn mahiyettedir. Kaba aacn kuru
mas, ailenin veya kiinin bandaki

Mill Folklor 48
48
Mill Folklor

skntnn, felketin; yeermesi ise bu

skntnn ortadan kalkmasnn, bahtn,
devletin semboldr.
Manas Destannda Bayterek deni
len ve dalndan insanlara kuvvet verici
st kan kavak aac da kutsal bilinen
aalardandr.12 Bu aacn kkleri yer
altndaki dnyada (ller lkesinde),
gvdesi yer stnde (yaayan insanlar
lkesinde) ve ba gkyznde (Huda
ve ruhlarn lkesinde)dir. Bu yzden
btn lemi temsl etmektedir. nanca
gre, Bayterek, eski devirlerde bir kadn
dr; kendisi ldkten sonra, bitkinlikten
lmek zere olanlara, kerametli bir g
kazandran stn verir. Krgz klt
rnde Bayterek ile ilgili mitoloji unutul
mutur. Ancak, destanda yer yer bunun
hatralar ile karlamaktayz.
Dede Korkut Hikyelerinden yukar
da verdiimiz, Uruzun aaca syledii
soylama rneine benzer bir rnek de
Sayakbay Karalaevden derlenen Manas
Destan varyantnda Kankey tarafn
dan sylenmektedir. Manasn lmn
den sonra, gelenee gre dul kalan Kan
keyin kaynlarndan biri ile evlenme
si gerekmektedir. Kankey, kendisinin
erkek ocuunun olduunu, bu yzden
bu evlenmek zorunda olmadn bildir
mesi zerine, geleceklerinden korkan
kaynbiraderler Manasn biricik olu
Semeteyi ldrmeye karar verirler.
Kankey, Baybie ile birlikte, Semeteyi,
evlenmeyip horluk grd kaynlar
Abeke ve Kbn ktlklerinden koru
mak iin Buharaya, kendi babasnn
yanna karr. Kankeyin ve Baybienin
a-susuz kald bu zahmetli yolculukta
Baytereke yani kavak aacna u ekilde
seslendiini grmekteyiz:
Oluya bolso kol cayp, Evliya olsan el ap
Bata bolu Bayterek. Dua et Bayterek.
Oluyamdan ayrlp Kutsal yerimden ayr
lp
Karaan tappay turabz, Hayal meyal bir ey
(bile) grmyoruz.
Biz dngn bakrga Bizim gibi fakire
Ata bolu Bayterek. Ata ol Bayterek.
Kayran candan tldk Kymetli candan vaz
getik

Bir korgolop ketge, Bir saklanp gitmeye

Ata-a aylanayn Bayterek. Ata, aylanaym Bayte
rek
Aldzga cgndk, nnzde diz ktk,
aalktm uyku kandr, Yoruldum uykumu
kandrsana,
Aylanayn Bayterek. Aylanaym Bayterek.
aradm cand tndr, Tkendim can dinlen
dirsene,
Uktayn kana Bayterek ?. Uyuyaym nerede Bay
terek?.
Cetimie k beri. Yetimine g versene.
Kaglayn Bayterek, Kurban olaym Bayte
rek,
Aksz kaldm st beri. Yetim malndan yok
sun kaldm, st verse
ne.
kn otum tamz, Snm ateimi tutu
tursana,
lgn cand tirgizi. len can diriltsene.
zlp kettim ula.13 Dalp gittim birletir
sene

Kankeyin kutsal bilinen bir varla

dua ve yalvarma mahiyetindeki bu szle
rinden sonra Bayterek dalndaki pnar
dan st aktr ve Kankey bu st ierek
g-kuvvet kazanp babasnn yurduna
ular. Radloff vayrantnda ise, Kankey,
gen kzken boya yapmak zere kk kaz
d yerlere geldiinde buralar tanr ve
erik aacnn meyvalarn yiyerek gkuvvet kazanr.14
Manas Destanndan vereceimiz
son rnek, Krgz Trkesinde nar deni
len yine bir kavak aac ile ilgilidir. Bu
rnekte nar aac ata yurdunu temsil
etmektedir. Sayakbay Karalaev varyan
tnda yer alan bu epizotta, Almambet
Mslman olmak zere baba yurdun
dan ayrlp Manasa ve daha sonra da
Manasla birlikte o Kazat (Byk
Gaza) denilen sefere katlr. Bu sefere
giderken, yolda, ata yurdundan ayrl
madan nce kendi elleriyle diktii aac
grp atndan iner ve gz ya dkerek
u szlerle aac hatrlayp yolda Sr
gaka seslenir:
Ortodo turgan o nar,
Aziz enem Altnay

Meni tuugan cer ool.

Ortada duran yce

nar,
Aziz
anam
Altnayn
Beni dourduu yer
oras.

Mill Folklor 49

Men tuulgan narm,

Benim doduum
narm,
Btkl irip tamr Tamamen ryp
damar
Takr kuurap kalptr. Tamtakr kuruyup
kalm.
Tbsnd arap Tepesinde
par
alanp
Tomurcuun
Brdn uu kalptr, Srgak,
ucu kalm, Srgak,
Talaska esen tartpaymn, Talasa esen var
mayaym,
Beecinden beker kaytpaymn, Becinden bo dn
meyeyim,
orduu enem aytkan kep ele Talihsiz anamn
syledii sz idi
Menden tukum bar bolso, Benden zrriyet var
ise,
narmdn tbnn narmn dibinden
rpk gat dedi ele, Srgak, rpk kar dedi
idi, Srgak,
Tbnn kkan rpg Dibinden kan r
p
narga al boluptur, nar gibi olmu,
Buzulup keter sanaa bar, Bozulup gidecek
keder var,
Artmda kalaar bala bar!15 Ardmda kalacak
bala var!

Grld gibi, bu msralarda, insa

nolunun kaderini, kutsal bildii bir aa
ca bakarak tayin etmesi sz konusudur.
Kurumu nar aacnn dibinden kan
fidanlar, soyun devamnn iareti olarak
grlmekte, btn rneklerimizde oldu
u gibi, bu rneimizde de aa, olumlu
fonksiyonu ile karmza kmaktadr.
Burada ksaca zerinde durmaya
altmz aa klt ile ilgili mukayese
li rnekler, iki abide eserimiz arasndaki
ortakln sadece bir noktasn belirleme
yolunda atlm admlardan biridir. ok
geni bir corafyaya yaylm bulunan
btn Trk boylarna ait destan metinle
rinin, yine btn Trk boylarnn fayda
lanabilecei ekilde yaymlanmasndan
sonra yaplacak mukayeseli almalar
hacim kazanacaktr.

Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fak.,

ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar
Blm retim yesi.
1 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab
I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar:169,
Ankara, 1994, s.214.
2 Naciye Yldz, Manas Destan (W. Rad
loff) ve Krgz Kltr ile lgili Tes
pit ve Tahliller, Atatrk Kltr, Dil ve
Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu
Yaynlar:623, Ankara, 1995, s.542.
3 Naciye Yldz, a.g.e., s.661-662.
4 Ner, Kitab- Cihannma, C.I, s.80.
5 Kal Koca Ol Kan Tural Boy, Basat
Depegz ldrdgi Boy, Uun Koca Ol
Segrek Boy, Salur Kazan Tutsak Olup
Ol Uruz kardu Boy, Ouza Ta
Ouz Asi Olup Beyrek ldgi Boyda hik
ye sonunda Dede Korkutun ettii dualar
da bu cmle yer almamaktadr.
6 Muharrem Ergin, a.g.e., s.94, 115, 153,
176, 184, 206, 225.
7 Muharrem Ergin, a.g.e., s.108-109.
8 Abdlkadir nan, Makaleler ve ncele
meler, Mslman Trklerde amanizm
Kalntlar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu
Yaynlar:VII, Ankara, 1987, s.468-469.
9 Manas Entsiklopediya, Bikek, 1995,
C.I, s.127.
10 Naciye Yldz, a.g.e., s.573.
11 Muharrem Ergin, a.g.e., s.227.
12 Manas Entsiklopediya, C.I, s.127.
13 Manas Entsiklopediya, C.I, s.127.
14 Naciye Yldz, a.g.e., s.829.
15 Manas Entsiklopediya, C:I, s.128.
*

DPNOTLAR

Mill Folklor 50
50
Mill Folklor

KAZAKSTANDAKORKUTATA
LELGLSYLENCELER
BekirMAN*
Balkanlardan Kafkaslara, Kafkas
lardan Ural-Altaylara kadar uzanan
Trkistan corafyasnda yaayan boy
larn ortak birok kltrel deerlerinin
mevcudiyeti bilinmektedir. Gktrk
Yaztlar, Ouz Kaan Destan, Kagarl
Mahmutun yazd Divan LgatitTrk, Balasagunlu Yusufun yazd
Kutadgu Bilig, Hoca Ahmet Yesev, Nas
rettin Hoca, Karacaolan, Thir ile Zh
re Hikyesi ve Krolu bu deerlerden
bazlardr.
Bir de bugn dahi Trklerin Bilge
kiisi olarak kabul edilen ulu bir nar
vardr ki, ad geen corafyada yediden
yetmie onu tanmayan, okumayan bir
Trk evlad olmasa gerektir. O, Trk co
rafyasndaki ortak kltrn zirve ah
siyeti olarak bilinen Dede Korkuttur;
Kazaklarn ifadesiyle, Korkut Atadr.
Korkut Ata Kazakistanda 8. asrda
Sr Derya blgesinde yaayan KpakOuz boylarndan kan nl bir jrav
(ozan), yetenekli bir kyc (ezgici)** ve
filozof bir ahsiyet olarak kabul edilir.
Dier Trk boylarnda olduu gibi
Kazaklar arasnda da onun hakknda
anlatlan pekok destan, efsane (az) ve
masal (ertegi) bulunmaktadr.
Kazak Edebiyatnda Korkut, bilge,
akll ve ata bir ahsiyet olarak bilin
menin yannda, kazaklarn Mzik alet
leri olan kopuz ve dombray ilk yapan
yetenekli bir jrav, dneminin yce bir
bilgini ve dnr olarak da kabul edi
legelmitir.1
Korkut Ata, Hz. Muhammedin asr
da olarak bilinir. Sr boyunda domu
tur. Ouz kavminin Bayat boyundandr.
Annesi Kpak kzdr. Korkut doar
ken Karatav karanlk basm, iddetli
rzgar esmi; bu yzden doduu yer,
Karaaspan (Karaasuman) da olarak
adlandrlmtr. Halk aznda:
Korkt duvar kezinde,

Karaaspand su algan,
Karajerdi kum algan,
(Korkut doarken,
Karaaspan su ald,
Kara yeri kum ald,)
eklinde bir deyi de sylenmektedir.2
Korkut Atann doumu esnasnda
vuku bulan bu olaylar karsnda halk
korkup rkt iin ona Korkut adn
vermitir. O, yirmi yanda iken bir
rya grr. Ryasnda beyaz giyisili,
ak sakall bir pr-i fni kendisinekrk
yandan fazla yaamayacaksn der. O
da bundan sonra daylarnn kendisine
hediye ettii deveye binip lmszlk
beldesini aramaya koyulur. Kazak tari
hinde deveye binerek cana rahat bir
yer aramaya kanlar Korkut ve Asan
Kaygdr.
Korkut yol alrken nne kazl bir
mezar kar. Bu ne? diye sorduunda,
gaipten bir ses, Korkutun mezar diye
cevap verir. Nereye giderse gitsin nne
bu kazlm mezar kar. O da cann
kurtarmak iin Sr Deryann zerine
kilim der ve kilimin stnde oturarak
kopuz alar. Korkutun cann almaya
gelen Azrail gece-gndz alnan kopu
zun sesinden ona yaklaamaz ve niin
geldiini unutup, bekler. Kazak Edebiya
tnda Korkut Ky olarak bilinen pek
ok ezgi ite o zaman ortaya kmtr
(icra edilmitir).
Elkuvat Kaynarbaev adl bir Kazak
akn (iri), Korkut Atann lmden
kan yle iirletirmitir:
limnen krk jl burn Korkt ko
kan,
Kazlgan krdi krip, katt saskan,
Tagdrd takmna tenti bolmay,
Ajalmen arpalsp jan talaskan.3
(lmnden krk yl nce Korkut
kat,
Kazlan mezar grp ok korktu,
Kaderine boyun eymeyip,

Mill Folklor 51

Eceliyle mcadele etti.)

Korkut Ata uzun sre lmle mca
dele ettikten sonra, rehavet km bir
halde iken bir ylan tarafndan sokula
rak ldrlr. Onu, ecelden uzun sre
kopuzu koruduu iin ondan sonraki
bakslar da hastalklar ve eceli kopuzla
karmaya almlardr. Korkut tm
jrav ve bakslarn atasdr. Koylbay,
Tbe Teir, Ket Buga gibi pekok baks
onu rnek almtr.4
Korkut Ata ile ilgili Kazakistandaki
bir baka rivayet de yledir. Korkut
Ata, Altay, Estis, Ulutav, Kiitav, Yesil,
Nura, Sarsu, Talat, Sayram, Sr, Kara
tav, Jedisu memleketlerine hkmeden
hana (nal, Klerkin ve Kal) vezir
lik yapmtr. Bu zamanda ata-babadan
kalan yerleri korumu, Yer-Suyu belli
bir dzende kullanmtr. Boylar ara
sndaki ekimeleri aklyla zm, su
lular cezalandrm, askeri gleri sa
ve sol olarak ikiye ayrm, halk toplan
tlarnda oturmann, dn ve elence
yapmann adabn retmitir. O halkn
mutlu ve lmsz klmak iin alm
ve lmszl aramtr; bunun iin
her taraf gezmitir. Ancak, ilkbaharda
ieklerin ap, sonbaharda solduunu,
bir zamanlar yksek olan dalarn k
tn, ormandaki yapraklarn dkld
n grr, insanlarn ve hayvanlarn
inlemesini duyar. Nereye gitse, kars
na mezar kazanlar kar. O nihayetinde
dnyada deimeyen bireyin olmad,
krlmayan demirin ve lmez hayatn
bulunmad sonucuna varr. lmez
hayat, halkn en (iir) ve kynde (ezgi
sinde) arar. Hayatnn son dnemlerini
dombra ve kopuz eliinde ky alarak
geirir. Sonunda kopuz eliinde hayata
gzlerini yumar ve gelecek nesle Korkut
Kyleri denilen ve bugne kadar Kazak
halk tarafndan saygyla alnan kyler
(Uardn, Uluvu, Evipboy vs.) brakr.5
Kaynaklara gre, Korkut Atann
mezar Kzlorda (Akmescid) vilayetinin
Karmak (Jalaga) ilesine 20 km mesa
fede bir yerdedir. Biz, Austos 1997de
Kazakistana yaptmz seyahatte Alma
tya yaklak 1500 km mesafedeki bu
blgeye gitme ve Sr Deryann kena

rnda bulunan Korkut Atann yatrn

ziyaret etme imkann bulduk. Akmescit,
mehur jravlaryla ve jravlk gelenei
nin canl biimde yaatlmasyla bilinen
bir kent. Yine bu kentte bulunan Korkut
Ata niversitesi Korkut Atann adn
tamas hasebiyle de nemli bir ileve
sahip. Karmakya ikibuuk saatlik bir
tren yolculuundan sonra ulalabilini
yor. Korkut Ataya ait olan anta ve ona
yaya yarm saatlik mesafede bulunan
yatra, ulamak iin 20 km. daha gitmek
gerekiyor. Biz yrenin tannm jravla
rndan Bidas Rstembekovla birlikte
ant ziyarete gittiimizde ant etrafnda
byk bir restorasyon almas vard
ve ant Korkut Ata Kutlamalar iin
hazrlanlyordu. Anttan Sr Deryann
kenarnda bulunan Korkut Atann yat
rna doru yrrken ortalarda bir yerde
bizi Aksak Kza ait bir baka yatr
karlyor. Restorasyonun taeronlu
unu yapan Murat Aga bizlere Aksak
kzla ilgili u menkbeyi hemen orack
ta naklediyor: Krk kz Korkut Atay
ziyaret etmek, ondan kopuz dinlemek
iin yola kar. lerinden birinin aya
aksamaktadr. Arkadalar ona senin
ayan aksak sen bizimle gelemezsin, yol
da kalrsn derler. Aksak kz yannda
bir keisi olduu halde kafilenin peine
taklr; acktnda ise keisinin st ile
idare eder. Yolda kzlarn hepsi alktan
srayla lr. Aksak kz keisi sayesinde
aln ve susuzluunu giderir. Bylece
Korkut Ataya gelir, ondan kopuz dinler
ve dner. Ancak dnte o da yatrn
bulunduu yerde ala dayanamayp
lr. Daha sonra mezar, yatr hviyeti
kazanr ve onun ansna bu yatr da res
tore edilir.
Daha sonra Sr Deryann hemen
kenarndaki Korkut Ataya ait olduu
sylenen ve duvarlar balkla svanm
olan yatra ulatk. Yatrn etrafnda
birka tane daha mezar bulunmakta
dr. Yatrn yanndaki aacn her dalna
onlarca ul ve aput baldr. Sr Der
yann yatana indiimizde kerpiten
yaplm tula paralar ve iniler bul
duk. Yanmzdakilerin ifadesine gre
baz aratrmaclar yaptklar inceleme

Mill Folklor 52
52
Mill Folklor

lerde bu kepi ve inilerin Trkistan

ehrindeki Ahmet Yeseviye ait trbede
kullanlm olan kerpi ve inilerle ayn
tarih zellikleri tad ve ayn dneme
ait olduu sonucuna varmlar. Refakat
ilerin deyimiyle bu kerpi ve iniler
1933 ylnda Sr Deryann tamas sonu
cu suya kaplan Korkut Atann hakiki
mezarnn orada kalan paralarym.
Bu paralarn bulunmasndan sonra Kor
kut Atann kaybolan trbesinin ansna
oraya ibtidai bir yatr, yine orann halk
tarafndan ina edilmi. Zaten Korkut
Atann hikayelerini resmi kitaplardan
karan bir rejimin onun mezarna sahip
kmas da beklenemezdi.
Ant ve yatr evresini gezerken bize
refakat edenlerden Murat Aga Korkut
Atann lmyle ilgili olarak bize u
rivayeti naklediyor: O, Sr Derya zeri
ne serdii kilimin stnde kopuz alar
ken bir ylan tarafndan zehirleniyor.
Bazlar onun lmden katn syl
yor. Oysa o, lmden kamad; lm
szln yolunu arad. nk kimse
lmden kaamaz. Korkut Ata ldkten
sonra nehrin kenarna defnedilir. Asr
larca mezar orada durur. Olayn ahit
leri var; 1933 ylnda Sr Derya taar ve
taan su, mezar srkler. Yannda dur
duumuz bu yap onun gerek mezar
deil, gereinin yerine tahmini olarak
yaplm mezardr.
Korkut Atann yatr yola uzak kal
d iin yola yakn bir yerde onun adn
tayan bir ant dikilmitir. Bu ant her
biri bir kopuzu andran drt stundan
olumaktadr. Bir mhendislik harikas
olan eserin altnda durduunuzda rz
gar ne taraftan eserse essin kulanza
srekli olarak ho bir kopuz sesi gel
mektedir. Antn yannda namaz klmak
ve dua etmek isteyenler iin yaplm
ilehaneyi andrr bir blm mevcuttur.
Ant yksekte olduu iin ok rzgar
almaktadr. Orada yaplacak trenlerde
katlmclarn bu rzgardan etkilenme
meleri iin hazrlanm daire biiminde
aaya doru basamaklar olan ve en
aada, ortada sahnesi bulunan bir yap
ina edilmitir. Biz orada iken antn
restorasyonu ve evre dzenlemesi yap

lyordu. Ayrca unu da belirtmeliyim

ki inaatta alanlarn ounun bayan
olmas dikkatimizi ekmedi deil.
Akmesciddeki Korkut Ata niver
sitesi, Eitim Fakltesi, Mzik Bl
mnde r. Gr. olan jrav Almas Alma
tov Korkut Ata ve onun kopuzuyla ilgili
olarak bize u bilgiyi aktard: Jravlk,
ozanlk geleneinin devamdr. OuzKpak boylarnn en nl ozan Korkut
Atadr. Ouzlar ikiye ayrlr. Birinci
grup Sr Ouzlar, ikinci grup Yedisu
Ouzlardr. Sr Ouzlar Maveran
nehir ve Orta Asyada ikamet etmitir.
Korkut Ata da onlarn iinden kmtr.
Trklerin dou yeri Altaylardr. Dn
yann her tarafna oradan dalmlar
dr. Gittikleri her yerde Dede Korkutla
ilgili rivayetler anlatlmaktadr. Ancak
eitli lkelerden gelen aratrmaclarn
kanaatine gre onun mezarnn bulun
duu en doru yer Sr Derya kenarnda
olan yerdir. Bizler onu atamz kabul
ederiz, o kopuzu ilk icad eden kiidir.
Eski Trk dinleriyle slamiyetin kayna
masnda ozanlar ve aldklar kopuzun
da etkisi olmutur. Bu blmde okuyan
genler de bir nevi Korkut Atamzn
takipileridir (rencileridir).
Kazakistandaki aratrmaclar
dan M. Kaniye gre Dede Korkut Des
tanndan u sonucu karmak mmkn
dr: Hayat varsa lm vardr, deiim
vardr. lmsz hayat, krlmaz demir
yoktur. Herey lr, deiir, unutulur.
Hi lmeyecek ve unutulmayacak ey
ise insann hayattayken yapt iyi iin
neticesidir.6
Dipnotlar
* O.M..Fen-Edebiyat Fak. r. Gr. Samsun
** Ky: Szsz mzik; enstrmantal mzik. Ezgi,
beste. Kazakistanda Krolu ve Korkut Ata
Kyleri
olduka mehurdur
1 Kani, M. Kazakt Kne Tarihi (Kazaklarn
Eski Tarihi), Almat, 1993, s. 333.
2 Kravbaykz, Alma, Ejelgi debiet (Eski Edebi
yat), Almat, 1996, s.41.
3 A.g.e., s.41.
4 A.g.e., s.42.
5 Kani, M., a.g.e, s. 334.
6 A.g.e., s.335.
Not: Burada verilen bilgilerin bazlar Kazakis
tandaki derlemeler esnasnda kullandmz
kasetlerin zmnn aktarmdr.

Mill Folklor 53

BBREK
Derleyen:Dr.Hasan AvniYKSEL

Varvarandan srsreden, Amas

yadan Tireden, geldi geti buradan.
Destursuz baa girenin lm sopa
dan. Halbr halbr iinde, halbr saman
iinde. Deve dellal iken, pire pehlivan
iken, eek hamamc iken, hamamcnn
tas yok, oduncnun baltas yok. Gar
da bir taz geziyor, boynunun haltas
yok. Hanmlar hamama gidiyor ng
nn ortas yok, goltuunun bahas yok.
Dedim hanmefendi bir buse ver, dedi
he mmkn yok. ene banda durur
ken, bym bururken Ali olu geldi
dedi ki, mjde deden geliyor. Ali olu,
Miskin olu Gusgun olu ava gittik. Ali
olu att vuramad, Gusgun olu att
vuramad, Miskin olu att vuramad,
dedem att htrd, ben attm yuvarla
dm. Eferim yiit dedi. goluna guvvet,
dedi, her dem byle at dedi, goltuhlarm
gabard. Avm tfeimin bana dahdm
demirci bana geldim. Selmn aley
km demirci ba dedim. aleykm selm
avc ba dedi......
Bir gaz aldm doru deyin, ufack defe
cik dalar azna atyor dar deyin, ot
gzn kpry yitiyor geri deyin, uzun
minareyi beline sokuyor boru deyin.
O yalan bu yalan, fili yuttu bir ylan,
eee binip de deveyi gucahlad bu da
m yalan.
Bir varm bir yohmu, Allahn gulu
dadan dadan ohmu. oh sylemesi
gnah, az sylemesi sevapm. Zamann
birinde iki n bana gelen bir olay :
Ouz elinde bir padiah varm. Bu

padiahn dnyada hi zrriyeti yomu.

Gn gn ya ilerleyince sararp solma
ya balam. Bir gn Hanm Sultann
yanna gelmi. Hanm Sultan bakyor ki,
gocasnn durumu durum deil.
- Ne o bey, vaziyetin niye byle?
- Ben byle olmaym da kimler
olsun.
- Yav neymi derdin, syle de ortak
oluyum?
Nihayetinde derdini anlatyor padi
ah, diyor ki,
- u yaa geldik bir zrriyetimiz yok.
Bu gadar tacmz, tahtmz, iftliimiz
acaba kimlere galr, bunun iin dn
yom ben ve gn gn sasarp soluyom. O
zamana gadar Hanm Sultan,
- Bey, bey, dnya dua zerine derler.
Dua stne duruyor dnya. Sen imdiye
gadar niye bir tekkeye, trbeye gitme
din. Bir tekkeye, trbeye bavur. Belki
cenaballah acr da bir olan evlad veya
gz evlad verir.
- Neriye gidiyim?
- te falan yerde tannm bir tekke
varm, oruya git.
Bu, padiahn aklna yer ediyor.
Vezirini arp diyor ki;
- Tebdili gyaget edip seninen felan
yerdeki tekkeye gideceiz. Neyse, her
trl hazrlklar yaplp kimseye haber
verilmeden gizlice yola klyor. ki gn
yol gitmiler, nc gn bir yere gelmi
ler, ayrlk imenlik bir yere. Padiah
vezirine demi ki;
- urda biraz oturalm, yemeimizi

Mill Folklor 54
54
Mill Folklor

yiyelim namazmz glalm. Ondan son

ra tekke de yaklamm, tekkeye vara
lm diyor. Bunlar oturup yiyip iiyorlar,
namazlarn gldktan sonra galkp gide
cekleri zaman yanlarnda ak sakall bir
pr peydah oluyor.
- Selmn aleykm padiah.
- Aleykm selm, aleykm selm
amma, sen ne bildin benim padiah oldu
umu? Madem padiah olduumu bildin
derdimi de bilin.
- Biliyom zaten derdini. Tekkeye gidi
yonuz. Tekkeye gitmeye hacet yok; ite
tekke benim.
Cebinden bir tane elma karp veri
yor.
- Bu elmay ikiye bleceksin, yar
sn karn yiyecek, yarsn da gendin
yiyeceksin. Gabn da soyup atna yedi
receksin. Atndan bir dene gulun olacak.
Hanmndan da bir dene nur paras gibi
olan ocuu olacak. Yalnz bunlarn isi
mi ben gelinceye gadar goymuyacaksn.
Padiah buna ok sevinerek veziri
ne,
- urdan habeyi getir, u pre birez
para verelim, demi. Demi amma bir
de bahmlar ki, pr ortadan gaybolmu.
Ulaa, neyin nesiydi bu!
- Geri dnelim mi?
- Ee, padiahm istiyorsan dnelim.
Bunda da var bir hayr. Biz bunun iin
gitmiyormuyduk.
- Bunun iin gidiyorduk.
- Geri dnelim, hi galbini bozma.
Ordan geri dnyorlar, geliyorlar
Ouzeline. Hanm.
- Ne oldu, tez dndnz, diyor. Padi
ah,
- Byle byle, bir prle garladk,
felan yerde, bir ayrlhda. Byle byle
dedi, hi fikrimizi bozmadk geri dn

dk.
- Eyi etmisiniz.
Prin syledii gibi elmay yarya
blp gabn soyarak atna yediriyor.
Bir zaman sonra hanmn ocua gal
d belli oluyor. Zaman geiyor, dokuz ay
on gn olduhdan sonra nurtopu gibi bir
ocuk dnyaya geliyor. enlikler dzen
leniyor, yemekler yediriliyor, efendime
syleyip yeyip imeyen kimse galmyor,
yalnz baldr cblahlar galyor.
ocuk bymeye balam. yi bakl
dndan ayda byyeceine gnde by
yormu. Olan mektep ana gelmi,
mektebe gnderilmi, gnderilmi amma
hl ismi yoimi. Btn mahalle ocuk
lar onu adsz be diye aryorlarm.
ocuk da gelip babasna gzyomu.
- Baba bana niye isim goymuyosu
nuz? Btn ocuklar bana adsz be
diyorlar.
Olannan babas her gn mnaka
a yapyorlarm. Nhayet birgn demi
ki,
- Bu byle olmayacak. Prin gelecei
yok. ocuk yedi yana geldi hl ismi
yok. Her tarafa iln ediyor, vezirlerine
emrediyor, yemekiler, algclar gelsin,
yenilsin iilsin, ocuun ismi konulacak
diyor.
Her taraftan yemeki, algc geli
yor, haftalarca yemek grlyor, yeni
lip iiliyor, en son kertiine geliniyor.
Btn vezirler toplanm, baldr plar
lar dalm bandan. Herkese birer
isim yazmalarn sylemiler. Herkes
birer isim yazm. kurra ekeceklermi.
Bunlar tam kurra ekecekleri zaman bir
de ak sakall bir ihtiyar galabal yara
rak ieri girmi.
- Selmn aleykm.
- Aleykm selm.
- Biraz gecikdim amma gusuruma

Mill Folklor 55

bakmayn. Tela lzum yok. ocuun

ismi BABREK, atn ismi de BENG
BOZ, diyor ve oradan hadi bakalm gine
gayboluyor.
de byle, olann ismi verilmi
oluyor, babasnn sknts da ortadan
galkyor. Olan biraz daha byynce
babas ona en iyi silahrlerden Musta
fa adnda birini dutmu. Bir de iyi bir
imam dutmu. Bunlar ona her gn ders
veriyorlarm. Yerin altnda bir mahzen
de oluyormu bu iler. Bu olan yerin
altnda tam yedi sene okumu, silah
gullanmay renmi, yani hepsini tam
mansyla yutmu. O zaman hocalar
varp babasna Babrek bizden stn
oldu, bizim bilmediimizi biliyor, yapa
madmz yapyor. demiler. Bunun
zerine olan giyindirip guandryor
lar, her tarafa ilnlar verip byk bir
enlik dzenlendiini duyuruyorlar.
Bu ara, hani olan yedi sene gzden
rak, mahzende eitim grd iin saa
sola saldryormu. Ustasna demi ki,
Beni yle ava mava kart, bir de dar
da tatbik yapaym, bakalm vurabiliyom
mu?
Efendim, bunlar kmlar ehirden
dar, Kenarda bir yerde bir gulbe var
m. Buras bir ihtiyar garnn eviymi.
htiyar gar souk alm da destisiynen
evin kenarna oturmu da gneleniyor
mu. O zamanaca bu olan okunu ka
ryor ve destiyi nazar alyor. Desti para
para oluyor. htiyor gar.
- Yavrum, imdi ben sana ne deyim.
Baban anan seni gurbannan, adanan
buldu, tekkeyinen, trbeyinen buldu.
Baka birey demiyeceim, Cenballah
seni Akkavak gzna k etsin, diyor.
htiyar gar onan padiah olu olduunu
anlam hani.
Neyse, bunlar biraz dolap avlan

yorlar ve dnyorlar. imdi Akkavak

gz bunun aklna yer ediyor. Ulan bu
kz nasl bir ey acaba, neyin nesi? Bu
gar niye bana yle syledi diye merak
lanyor. Bir de o gece bu dnce zerine
yatnca gece ryasnda o gz ikre
gryor. Ulaa!... Zabahnan gahyor, ier
sinde bir ate.
O gece ayn ryay gz da grm.
Onun da iersine bir ate dm.
Olan hemen galhb ustasnn yan
na varm, ustasn uyandrm.
- Usta!
- Ne var?
- Avclar topla ava gideceiz. Ben
duramyorum, bana bir hal oldu.
Durumu da sylemiyor ona, byle
byle, bir gza k oldum, diye.
Gidelim, diyor o da. O zamanaca
avclar toplanyor, yirmi-otuz dene avc.
Bu da balarnda, Bengiboza binmi,
gu gibi uuyorlar.
Gelmiler bir ormann kenarna. Bir
eme varm orda. Onun banda toplan
mlar. Onlara,
- imdi herkes u ormana dalacak,
akamnan da ne vurursa gelip bu e
menin banda bekliyecek. En son kim
gelirse, yani en son gii gelene kadar
beklenecek. Giden olursa onun kellesini
vurdururum, diyor. Hani padiah olu;
kimse gorhusundan gk bile diyemiyor.
Her biri ormann bir tarafna dalyor.
Babrek de sryor atn ormann iine.
Ormann iinde giderken nne bir tane
ceylan kyor. Dyor ceylann peine.
Babrekin at gu gibi uuyor. Bengi
boz. Bir ara ceylana yetiiyor. Dutaca
zaman hop deyip gayor ceylan. Atyor
ama vurmak istemiyor, sa sa yaka
laym diye. Kement atyor kemendin
iinden gine hoplayp kyor ceylan.
Nihayetinde bir ovaya dyorlar. Ne

Mill Folklor 56
56
Mill Folklor

zaman sonra bir ln ortasnda bir sr

siyah adr gryor. nnden gaan cey
lan da gidip bir adrn iine giriyor. Bu
da hemen arkasndan dalyor ieriye.
eri girince ne grsn; tam ryasnda
grd gz. Ceylan varp o gzn guca
na yatm. Olan gz grnce hemen
orada baylp yere ylyor. imdi gz, ne
yapacan aryor. Gzn eli aya dola
yor. Oras da yrk beyinin adrym,
oba beyiymi. Gz da o oba beyinin gzy
m. Gzn eli aya dolayor. Gzn bir
dene de dads varm, yal bir gadn.
Gz hemen ona gidiyor.
Dad gel, diyor. Buraya bir delikanl
geldi, dt bayld beni grnce. Dad
gelip bakyor.
- Sen tanmyon mu bu diliganly?
- Tanyom, tanyom ama ryamdan
tanyom.
- Demekki bu da seni grm. Aylt
u delikanly, diyor. Gz, olann elleri
ne glsuyu, u bu dkerek bunu aylt
yor. Olan aylr aylmaz gza sarlyor.
Dads,
- Yavrum, imdi bey sizi grrse
hepimizi ldrr. Ben sizi arlaym da
sen gidip gz babasndan iste.
Olan ordan garnn peine dp
varmlar yrk beyinin yanna. eri
girince yal gar durumu anlatm, ite
byle byle, diye.
Yrk beyi gu ty yataklarn st
ne yatm, yannda da -be dene hiz
meti duruyor. ehzadeye yer veriyorlar.
Hayr m er mi, diye soruyor olana.
Hayr diyelim de hayr olsun, diyor
olan. Allahn emri, peygamberin kavliy
nen ben senin gzna dnrm, diyor.
- Yav olur mu, gendi gendine sen
benden gz istiyon, diyor yrk beyi.
imdi sen kendin bu gz alp gtrrsen
bunun gymeti olmaz anayn babayn

yannda. En iyisi mi sen git, baban anan

gelsin.
- Yok, anam babam bu ie hi gar
maz. stediin gadar para vereceim,
altnnan dartacam, ne olursa olsun
bu gz alacaam. Memleketime gidip bir
gzel dn yapacaam.
Ee, bugne bugn padiah olu.
Olan srar edince artk yrk beyi
bunun yzne gelemiyor. Bir kelik iin
senin yzne mi geleceem, diyor. Bu
dutup yanndaki paralar gzn babasna
veriyor. Gzn ne kadar teberisi, cehizi
varsa yklyorlar atlara, gz da bindiri
yorlar gzel bir ata. Arkadalar szle
tikleri yerde bekleyip durmular. Vakit
akam namazn gemi. Babrek gelme
mi. Bana bir hl mi geldi diye tela
dmler. Derken Babrek yannda gz
ve bir sr atnan gelmi oruya. Herkez
arm. Ustas,
- Ne bu, neyin nesi bu, demi.
- Eee, siz davan vurursunuz, keklik
vurursunuz, ben de keklii vurdum, diye
rek bunlara taklyor.
- Eyi, diyorlar, yalnz baban bu ie
ne der?
- Bilmiyom, babam dese de demese
de ben bu gz alacaam.
Nihayetinde bunlar ehre yakla
yorlar. Yaklanca bir mjdeci gnderi
yorlar olan bir gzla geliyor. diye. Tabi,
babas biraz gcenmi. Demekki ben
Allaha byk sylemiim, bak gendi
bana gidip bir gz buldu. Halbuki ben
ona kimlerin gzn ilyk grmemitim.
Oluna,
- Sen niye, getdin de bu gz aldn,
diyor. Olan,
- Yok baba, diyor. dnya gzelini
de getirsen bana yaramaz. ll ki benim
bunu almam ilazm.
- Gendi den alamaz, diyor

Mill Folklor 57

babas.
Dn yapmya karar veriyor ama
biraz da uzadyor aray belki vazgeer
diye. Neyse, her yere haber salnm en
likler var diye. Memlekette ne kadar al
gc, sazc varsa gelip toplanm, yemek
ler grlm. Bunlar bu hl zerindey
ken, dn telndayken hangi lke,
hatrlamyom imdi, Tekfur ili diye bir
muhit varm. Buras Ouz ili ya, artk
uzak tarafnda m bilmiyom nedere, oras
da Tekfur ili, Orann padiah bir mek
tupla eli gnderiyor Ouzelinin padi
ahna. Felan yerden felan yere kadar
bize verdinse verdin, eer vermezsen
harb iln ediyorum felan diye. Padiah
bunu duyar duymaz beyninden vurulmu
a dnyor. Hemen bavezirine,
- Dn hazrl dursun, harb hazr
l grlsn, diyor.
Dn hazrl braklyor, harb
hazrl balyor. O zamanaca tabi,
Babrek ile Akkavak gz birez mahzun
oluyorlar. Babrek biraz da seviniyor.
Hani hi harb grmedi ya. Bu harbi gaza
nrsam daha bir hret sahibi olurum,
diye dnyor. Babasna haber gnde
rip diyor.
- Baba, bu harbin banda guman
dan olarak ben gideceim. Benim bu
harbi almam ilzm. Babas,
- Yoh, sen daha tecrbesizsin, bil
mem felan diye gonuup nasihat vermi
se de imkm yok Babreki durdurama
mlar.
- Yoh, demi olan, bu harbi ben
yapacam.
- Eyi, demi babas, gendi den
alamaz.
Asgerin bana gumandan olarak
bunu vermi. Bu, asgerini ekmi doru
Tekfur padiahnn zerine, Onlar da
te yandan gelmiler. gn orda yemi

imiler, istirahat etmiler. Ondan sonra

anlamayla harbe balayalm demiler.
Hani imdi, harbe teklemeyle balayalm
demiler. Bir er onlar karyor, bir er
bunlar karyor. Babrek, bir er kart
m onlar da bir er kartm. Babrekin
eri tam yedi kiiyi gebertmi, kendisi
ne bir ey olmam. O zamanaca kar
taraftan bir tane er daha karmlar.
Bir oturuta yirmi somun yiyormu bu
adam, anadnz m, ite yle gl biriy
mi bu adam. Efendime syleyim, bu
bir iki doladhdan sonra nasl bir grz
vurursa Babrekin adamna, yere d
ryor. Babrek bunu grnce hemen
atn mahmuzluyor, varyor boynundan
vurup dryor onu. Byle olunca
harbin anlamas bozuluyor. Anmama
ya gre tek tek dgp ondan sonra
garlkl harb yapacahlard. Anlama
bozulunca o tarafn gumandan da emir
veriyor, yahalayn unlar, diye. im
di bunlar giriyorlar birbirlerine. Bab
reki almlar ortalarna. Yedi gn yedi
gece harb yapm orda. Ne tarafa dnse
guzgun gibi dalyor, dman askerinin
bitecei yok. Yedinci gn golu galm.
Bir frsatn bulup glcynan askerine
iaret vermi, akger de hcuma gemi.
Hani daha n ce asgere iaret vermedii
iin onlar savaa girmemilermi. Bun
lar birbirlerine gavuunca bir yedi gn
yedi gece daha harbediyorlar, o tarafn
ounu gryorlar. Birezleri de dayana
mayp gayor. Babrek, imdi asgerinin
bana bir bey goyuyor, gendi usdasn,
hani gendine silah gullanmay reten
adam. Bunlarn gumandan sensin,
diyor. Bunlar gtr babama teslim et.
Gendisi iyilerinden grh tane pehlivan
alyor, bir de gendisi grh bir gii. Ben
imdi bunlarn kylerini talan ediyim,
urdan bu taraf bize galsn, diyor, biliyor

Mill Folklor 58
58
Mill Folklor

musun. Babrek orda galyor grh giiy

nen. Hani bunlar harbe girdiler, yoruldu
lar, dinlenip uyumalar lzm. Babrek,
srayla birer saat nbt dutalm, nce
ben dutuyum, demi. Bah, esgi beyleri
goryon mu, gendilerini hi ayrmyorlar
asgerlerinden. Uyhumuzu aldhdan son
ra binelim atlarmza dman kylerini
talan edelim, ineyelim, demi. Bunlar
sraynan dutuyorlar nbeti. Derken ile
rinden biri uyuyor. Hani ok yorgunlar
ya, uyumu ite. Tekfur padiahnn bir
gzcs varm, bunlar gzlyormu.
Nbetinin uyuduunu grnce hemen
gendi adamlarna haber vermi. Bin gii
gelip sessizce bunlarn etrafn saryor.
Bengiboz Babrekin elini yzn yala
m uyardym diye ama bunlar o gadar
yorulmular ki, -h, uyarmak mmkn
deil. Dman bunlarn hepsini bir gzel
balam, yalnz birtek Bengibozu yaka
lyamamlar, o kimseyi yanna yana
drmyormu. Bunlar alp gtryorlar
beylerinin huzuruna.
- Buyur padiahm, grh pehlivan
yahaladh, dmanyn mr bu gadar
olsun.
Padiah onlar mkfaatlandryor.
Atn bu pezevenkleri zindana, diyor. Ba
larnn boazna lle dahn, elini ayan
da zencire vurun, diyor. Getirip zindanc
bana teslim ediyorlar bu grh bir giiyi.
Orada imdi Babrek bir trk okuyo:
Hey zindanc zindanc
Derdimin yoh ilac
Benim halime ac
Brahsana gidelim
Ayamdaki demir
Hem galndr hem demir
Bana zehir iirir
Brahsana gidelim
Orda bir beyit daha vard ya hat

rmda galmam ilde yrim bekliyo

diye. Neyse bunu syleyince zindanc
sen k msn, mahkm musun, serse
ri misin feln diyor buna, bir iki tokat
atyor, hadi git bakalm ieri efendime
syleyim, gtne de bir tekme atyor....
Bunlar bu yatma ile ga sene gal
m efendim; tam yedi sene. Yedi sene
zarfnda bunlar ne bir tra, ne bir elbise
birey, o kadar azap ekmiler.
Arada bir bu zindancba geldike
ona sorar, onu rahatsz ederlermi. Yav,
bizim halimiz ne olacak, benim de tacm
tahtm vard, ben de bir padiah oluy
dum. Niye arayp sormad... bilmem
felan diye sorup ediyormu. Bunun by
le szlanp yakarmalarna zindancba
dayanamam insafa gelmi, gitmi padi
aha padiahm, byle byle mahkm
lar daha yatyor. Yedi sene nce goyduh,
ne tra ettirdik, ne elbise geydirdik ne de
hamama gtrdk. Adamlarn ba her
gn beni rahatsz ediyor, ben de dayana
mayp sana geldim diyor.
- Yav, onlar daha yatyor mu?
- Yatyor.
- Tamam yleyse, emir veriyom; gn
de bir kii karlp hamama gtrle
cek, tra olunacak, srtna yeni esvap
giydirilecek sonra geri zindana gonacak.
Her gn bu ekilde yaplyor. Grh
da bitmi en son sra grh birinciye gel
mi, Babreke gelmi. Babrek dar
hm. Zindan byle ysekce bir yerde
imi. Altndan kervanlar geermi. Saa
sola bir gz atm, acaba bu durumdan
ne zaman gurtulurum, tacm tahtm
alrm, buralar bunlarn elinden alrm
diye. O arada bahm ki, gardan bir
kervan geliyor. u kervanclara bir tr
k sylesem acaba bana bir cevap verir
ler mi diyor, saz eline alp bakalm

Mill Folklor 59

kervanclara ne sylyor :
Geliin nerdendir bezirgnba
Alrsn satarsn trl guma
Sana kimler derler kimin garda
Bana bir haber ver bizim ellerden
Ald kervanc :
Gayet yksekdesin Ferhat dasn
Sana kimler derler kimin olusun
Geliimi sorarsan da Ouz elinden
Alrm satarm dnya malndan
Ald Babrek :
Gayet yksekden duram var
durup dinlenmiyor bu dertli yrek
Babam ahdr ben de Babrek
Bunu da byle bilin aalar
Ald kervanc bakalm :
Baban sorarsan da beli bkld
Gzlerinde nur galmad dkld
Baltac kelleci tahta oturdu
Bunu byle duydum gullarnzdan
Ald imdi Babrek :
Demen beyler demen galdm szm
den
Ya yerine gan dkeyim gzmden
Akkavak gzndan nazl yarimden
Bana bir haber ver bizin ellerden
Ald kervanc :
Akkavak gzn da ald dediler
Bilmem kimden kime vard dediler
Kelleci oluna ald dediler
Bunu byle duydum gullarnzdan
Bunlar byle syleirken zindanc

ba, yanna gelip,

- Ulan sen, olum, mahkm musun
serseri misin, k msn, sen nesin,
diyor. Tra ettirmeden, ykanmadan
dve dve geri sokuyor. zindana.
Tekfur padiahnn gznn sarayn
zindan tarafna bakan bir penceresi
varm. Bir de balgonu varm. len
gnne gar gneliyormu. Bunlarn
deyilerini ordan duymu. Ayana nali
nini dakp doru gidiyor zindancbann
yanna.
-Buyur sultanm, diyor zindanc
ba.
- Kimdi o esir, neyin nesi?
- Bir esir ide.
- Ga senedir burda yatyor?
- Yedi senedir yatyor.
- Yedi senedir yatan esire byle
muamele yaplr m? Bu Allahn emri
midir? Hemen esiri kart gzmn
nnde tra olacak, hamama gidecek,
esvap giyecek.
- Olur, emredersin hanm sultanm,
diyor zindanc ba. Ordan hemen gidip
Babreki aryorlar, tra ettirip hama
ma sokuyorlar, en iyisinden elbise giy
diriyorlar. Zindanc ban uzaklatrp
Babreke diyor ki gz,
- Necisin, kimsin?
- Ben Ouz elinin padiahnn olu
yum, adm Babrek.
- imdi ben seni burdan gurtaraca
am. Ben seni gurtarrsam sen de beni
gnl azabndan gurtarr msn? Gz
olan grnce hemen ona k olmu
meer.
- Hanmefendi, beninen dalga ge
meyin. Ben yedi senedir zindan azab
ekiyom, bir de sen dert alama.
-Yoh, yoh, gonumalarnz balkon
dan dinledim, sana k oldum, seni bur

Mill Folklor 60
60
Mill Folklor

dan gurtaracaam.
- Nasl gurtaracaan?
- Gurtaracah ben deil miyim, sen
nce dediklerime cevap ver.
- Eer gurtarabilirsen seni alrm.
- Tamam, bu gece gurtaracaam, sen
imdi zindana git. Zindancy aryor,
Bala imdi grevine, yalnz adamn
elini ayan balama.
Tekfurun gz odasna gidip ahama
gadar pln hazrlam. ki, yiyecek, efen
dime syleyim, bir sr teberi hazrlat
m ve cariyelerine demi ki,
- imdi ne yapacahsnz biliyor musu
nuz?
- Ne yapacaz?
- gz gideceksiniz zindanc bana,
bu gn hanm sultan seni biraz grm,
biz imdi seni zabaha gadar elendirece
ek diyeceksiniz, onu iyice iirip sarho
edeceksiniz. Zindann anahdarn ondan
alacaksnz, tabi herkes iyece baygn
hale gelince. Sonra gidip Babrek ismin
deki esiri alp bana getireceksiniz. Zin
dan da kitleyip anahdar geri zindanc
bann cebine goyacaksnz.
Akam olunca gzlar trk ara
rak zindanc bann bulunduu yere
doru gidiyorlar. Ordaki dier nbeti
ler birbirlerine iaret etmiler. Hemen
gidip zindanc bana haber vermiler.
tane keklik gibi gz geliyor, demi
ler. O zamanaca zindanc ba gomu
dar, gzlar grnce,
- Ne bunlar?
- Bu gn hanm sizin galbinizi gr
m galiba. de bizi sizinen elensin
diye gnderdi, emretti biz de geldik.
Emir emir. Emir demiri keser hani.
- Ee, olur.
Masalar guruluyor, yenilip iiliyor,
gzlar oynayp dnyor. u benim ak
ma, u da benim akma derken hepsini

bir iyice sarho ediyorlar. Bunlarn hepsi

bir yere sznca anahtar alp zindann
kapsna varyorlar ve baryorlar,
-Babrek kimise buraya gelsin.
Babrek kp geliyor. anahtar tek
rar zindanc bann cebine goyuyorlar,
Babreki alp hanm sultanlarnn yan
na geliyorlar. Bunu alp sarayn en st
gatndaki odasna karyor. Orada yiyip
iiyorlar zabahaca glp oynayorlar.
Zabah yaklanc gz,
- imdi ben seni gndereceem,
diyor. Tabi bu arada olan durumunu iyi
ce anladyor. Benim tacm tahdm vard,
sevgilim vard, diyor, belki hl yolumu
bekliyordur. Eer bunlar gabul edersen
seni de ikinci aile olarak alrm, diyor.
Eer o bagalarna vardysa sen birinci
garm olursun, diyor. Gz,
- sterse onuncu ailen de olsa ben
sana varmak isdiyom, her eyi gabul edi
yom, diyor.
Yeter ki sen tacn tahtn gurtar.
Sen imdi git, daha sonra gelir burdaki
esir arkadalarn ve beni gurtarrsn.
- Ne yapacaksn imdi sen?
- Bilmiyorum.
- imdi ben sana syleyim; ben seni
burdan aa indireceim. -Gndzden
elli gula urgan hazrlam- Bu urgana
seni balayacam. imdi nbeti uyuyor
dur. Nbetilere iyice bak, uyuyorlarsa
ses karmadan yr. Ben burdan seni
gzlyeceim. Eer nbetiler seni grr
lerse ben onlara brakn diye seslenirim.
Gurtulup da gidersen tacn tahtn alp
burdaki arkadalarn ve beni gurtarma
ya geleceksin ama gan dkmeyeceksin.
- Nasl olacak bu?
- imdi, ne gadar asgerin varsa ala
cahsn, be-on bin seyis alacansn. Hani
eski zamanlarda byle yaparlarm. Bu
seyislerin boynuzlarna mum yahtracah

Mill Folklor 61

sn. Gecenin bir saatinde gelip sarayn

etrafn byle yanm mumlarla guada
cahsn. Babama ahl banda bir adam
gndereceksin. O, babama bizim burda
grh adammz var, bir de balarnda
Babrek adnda bir beyimiz var, bunla
rn hepsini isdiyoruz diyecek. Babam,
o zamanaca grhn da al gtr, =br
gam diyecek. Hani sen gadn ya.
O adamn yooh, ya grh biri de olacah
ya da ehrini bana yhacaz diye
cek. Babam nasl yhacahsn diyecek,
o da La, dar hp da bir bahsana;
btn ehrin etraf guatld. Benim
gtreceem habere bahyorlar. Anla
ma olmazsa her taraf atee verip yaka
caz. Tacn tahdn elinden gidecek.Ya
bu ii yapan ya da o beyin yerine gzn
verin diyecek. O zamanaca babam beni
arr, bana akl danr. Ben de, baba,
tacn tahdn gitmedense, gan dklme
dense beni ver. Benim gibi bir gz gitmi
ne nemi var. derim ve raz olurum. O
raz olur ben de ordan ayrlm olurum,
hem hi gan dklmez. hem beni, hem
de grh arkadan gurtarm olursun.
Bz bunlar olana iyice anlatm.
Zabaha gr olann beline urgan bala
yp aa salm. Dar tam ma meh
ri. Olan indikden sonra yavaa nbet
ilere yahlayor, bahyor ki nbetiler
uyuyorlar, bu hemen tkrdatmadan nle
rinden geiyor. k o k, ne gadar
gidiyor bilemiyorum, bir zaman sonra
esgi sava yapdhlar yere varyor. Orda
biraz oturup dinleniyor ve gendi gendine
gonuuyor Yav, benim Bengibozum ga
dyd, imdi nerede acaba? urda bir tr
k sylesem de Bengiboz duysa diyor ve
balyor trk sylemeye :
Araya araya bulsam izini
zinin tozuna srsem yzm
Yetmi be gn mhlet gral gzna

Yeti Bengibozum imdada yeti.

Olacak ya, Bengiboz toz duman iin
de kineyerek gelip ayann dibinde
duruyor. Aznda gemi, srtnda eeri
o vaziyette yllarca dalarda, ovalarda
gezmi, az, sd ba yara bere iinde.
Hemen azndan gemi, srtndan eeri
alyor gzelce orda atn tmar ediyor,
temizliyor, sarlp gohluyor.
Burada birini sylyoh birini goyu
yoh; bu gral gzndan yetmi be gn
mhlet alm. Oradan Bengiboza binip
memleketinin yolunu dutuyor. Laf deil
bu Bengiboz. Bir gnlk yolu bir sani
yede yel gibi alyor. Nihayetin bir gece
vahd Ouz eline varyor. O ehrin kena
rnda bir gulbe gibi bir ev varm.
Geliyor o evin yanna. erde idareler
yanyor, ierde yal bir gadn. Th th
pencereye vurmu. Gadn ocan ban
da uyuhlayp duruyormu.
-Kim o?
- Bir garip misafirim. Beni misafir
alr msn?
- Yoh yavrum, benim yerim yoh.
Seni nerde misafir ediyim, urda hepici
i bir gz ev.
Atn var, itin var.
- Etme nene, getme nene, al sana u
gadar altn.
Gadna altn verince atna da yerim
var, itine de diyor gadn.
- Yalnz atm iyi bir yere ek, benim
atm yle bildiin atlardan deil, geleni
gideni depebilir.
- Ben bulurum ata yer, sen hi
merahlanma, diyor gadn ve gtrp bir
gomusunun oruya ekiyor. Geri gelip
bunu yediriyor iiriyor. Merahlanp,
- Necisin, nereden geliyorsun, nere
ye gidiyorsun, diyor.
- Garip bir misafirim, geldim uruya

Mill Folklor 62
62
Mill Folklor

misafir oldum. Gece yatym da zabah

brakp gideceem. Byle byle derken
goca garynan oturup dertleiyorlar.
- Nene, bir def dngrds duyuyom,
bir dn m var bu ehirde.
- He ya yavrum, dn var. Senin
gibi bir bey olu vard, ad da Babrek
idi.
- Eee?..
- O harbde gald. Onun nianls gen
dine yeni bir olan buldu. Babas ld,
anas ld. Keller de baa gedi, gz da
oluna ald. Gz nce raz olmad, ben
gavilliyim dedi, alt ay mhlet istedi.
bir yl msade istedi gabil etmedi. Yarn
gavilinin sonu, yani istedii mhletin
sonu. Onun iin dn enlikleri yap
lyor. Amma gzn bir art daha varm.
- Nedir acep o?
- Gzn bir gerdanl varm, bu ger
danl her kim vurursa ben ona varrm,
diyormu. Amma gerdanlk ister vurul
sun ister vurulmasn artk cebrinen alp
gtreceklermi.
- Saol nene, bana epey bilgi verdin.
Al u paray bir Kelolan elbisesi bul.
Ben de msadenle burda birga daha
galym.
Gar paray grd ya,
- Tabi yavrum istediin gadar gal.
Olursa aha bu elbiseleri sana veriyim.
diyor. olan. Yeni elbiseleri grnce
nenenin cicii gevemi. Hemen gidip
bir tane Kelolan elbisesi bulmu, kt,
prt mrt birey.
Ertesi gn bu eski elbiseleri giyip
gerdanla at yaplan yere gitmi. Her
kes oruya toplanm memleketin en iyi
atclar oruya toplanm. Toplanm da
kim drrse drsn yeni beyin
olu drd denecek ve haber gza
ulanca gz gallelikle beyin oluna veri
lecek. Herkes atyor dremiyor. Hani

Babrek orda yetidii iin yeni bey olan

Kel vezirin olunu biliyor. Ahran, emsa
li. Onun yanna yaklayor,
- u gerdanla bir de ben ate ede
yim mi ehzadem, diyor. Olan buna
yle bir bakyor; bir kelolan,
- Hassiktir lan. Kimse vuramad da
sen mi vuracaan.
Bey olunun arkadalar belki Allah
tarafndan gnderilen bir kiidir diyerek
at iin msade istiyorlar.
- Bir de bu atsn, paraynan deil
ya.
- Atsn ya, diyorlar bagalar da.
Damat aday raz olunca ortal
ayorlar. Herkes imdi bunu dngra
alyor, nee nl atc vuramad da bu
Kelolan m vuracak, nerden buldunuz
u keli, diye her gafadan bir ses geliyor.
Ozamanaca Kelolan gerdanln gar
sna geiyor, okunu karyor hi gzet
lemeden atyor, att gibi de arh diye
gerdanl yere dryor. Gerdanlk
der dmez her tarafa iln ediyorlar
gerdanlk vuruldu, beyin olu gerdanl
vurdu, diye. Beyin olu ile arkadalar
Kelolan el stnde dutuyorlar ve alp
dn evine getiriyorlar. Dn evi de
neresi; gendi babasnn evi, yani gendi
evleri. Bahiyo ki duvarda asd saz
yerinde duruyor.
Birini goyup birini sylyoh, bu ara
da gz elinde bir bardah zehirle siyah bir
perdenin arhasnda, siyah giyecekler giy
mi bekliyor. Haydi vaht geldi, ata bine
ceksin dediklerinde zehiri iip lecek
mi. de bunun iin ylece bekliyormu.
Kelolan gadnlarn bulunduu odaya
girmi. Hani Kelolan ya kimse onu
mesimemi. Gadnlar gendi aralarnda
gonuorlarm. Gerdanl bu Kelolan
vurmu, bizim beyimiz nerden vuracah.
Vursayd imdiye gadar vururdu. Kelo

Mill Folklor 63

lan sokula sokula saznn yanna varm

ve eline alp bir trk okumu, bakalm
ne demi:
Evlerinin n darach
Mustafann sevdii Sarach
Gel oyna gadn sen oyna
Gey oyna canm sen oyna (tekrar)
Byle diyor, Mustafa da onun silah
r. Sarach diye bir gz severmi. de
o ara Sarach gzne daklm ve syle
mi. Zaten Mustafann Sarach sevdii
ni de bir bu bilirmi. Bir Mustafa, bir de
gz. Gz bunu duyunca arm Allah
Allah, benim Mustafay sevdiimi bu
nerden biliyor deyip hemen ordan k
yor. Kelolan bunu gz ucuynan gzetli
yormu. Kimse huylanmam, kelolan
aldka gadnlar oynayp duruyorlar
m. Sarach hemen siyah adra gidiyor,
hani dn olan gzn adr.
- Kim o?
- Ben Sarach
- Ne var, bir haber mi getirdin?
- yi bir haber var, a gapy. Gap
alp ieri giriyor.
- Hanm sultan, diyor, sana iyi bir
haberim var.
- Hadi gz syle neyimi o iyi habe
rin!
- Gerdanl kim vurmu biliyon
mu?
- Kim vurmu?
- Kelolan diye bir adam vurmu.
Gz bundan huylanm,
- Mmkn yoh, onu Babrekten
baga kimse vuramaz. ben onun iin bu
art gomutum, diyor. Bu Kelolan
neyin nesiymi?
- Bilmem, bir Kelolan ite. Dn
evine geldi, yedirip iirdiler. Sonra Bab
rekin odasna girdi, sazn alp balad

trk sylemeye, Trk sylerken bana

da bir beyit syledi. Benim Mustafay
sevdiimi syledi. Halbuki benim onu
sevdiimi bir Babrek biliyordu bir sen,
baga kimse bilmezdi, bu nasl bildi!?
- yleyse bu Babrek, Kelolan
deil, diyor.
Hemen ordan elinde zehirinen perde
yi ap hyor. Herkes arp galyor,
-Yav, gelin imdiye gadar hi hm
yordu, bu neyin nesidir, diye birbirine
soruyorlarm.
Akkavak gz Kelolann bulundu
u gapya gelip ona bir trk sylyor,
arkasndan Kelolan vuruyor sazn tel
lerine :
Aldm duvardan saz
imden hi gitmedi sz
Yol verin gelinler gzlar
Gelen Akkavak gz
Bunu syleyince Akkavak gz elinde
ki barda galdrp yere alyor. Cenab
Allah bana bu gn de gsderecekmi
deyip milletin merahl bahlar arasn
da Kelolann boazna sarlyor. Orada
bir trk daha sylyor, bakalm ne
diyor :
Aladm gndz gece
Dert ektim hep gizlice
Sana agm dnce
Dayanamaz coarm.
kisi birbirine yle bi rsarlmlar ki
arada galan pirenin gz patlyorm.
onlar orada bir mddet gendilerinden
gemi bir vaziyette galmlar. Bu yedi
senedir hasretini ekdii Babrekmi
diyen dn evini terkediyor, bir gii
galmyor; imdi bunlar ayhnca Babrek
hepimizi gldan geirir diye. Kel vezir

Mill Folklor 64
64
Mill Folklor

bunu haber alyor, yeni bey yani. Bunu

duyunca Kel vezir garsn alp atna
binerek baga birey almadan gayor.
Olu da bu haberi duyunca plsn prt
sn toplamadan atna atlayp gayor.
Bunlar orda sarma dola yattkdan
sonra bir de gzlerini ap bahyorlar ki,
ortalkda kimse yok, ikisi tek balarna
galmlar. Orda oturup gonuuyorlar,
dertleiyorlar. Sonra ehrin ileri gelenle
ri, beyleri aalar toplanp geliyor, yeni
beyimizi tebrik ederiz felan diyorlar,
bunu bey olarak iln ediyorlar.
Aradan bir ay felan geiyor. Bunun
dn felan etme gibi tela yok. Akka
vak gznn iine bir gurt dyor. Bunun
derdi ne ola? Bunda bir i var, diyor gen
di gendine, bir odaya gapanp gizli gizli
alyor. Bir gn Akkavak gznn odas
na girdiinde onu alayp gendi gendine
gonuurken grm.
- Niye alyon, diye sormu.
-Ben alamayaym da kimler ala
sn.
- Niye?
- Ben senin yolunu yedi sene bekle
dim, sen geleli bir ay oldu, tacn tahtn
aldn, yurdunu aldn, aldn ama benden
hi haberin yoh. Hani dn yapacah
dn?
- Haa, o baga.
- Niye? Baga bir gadn m var?
- Var ya; yalnz u ekilde; Eer o
gadn olmasayd ben bu tac taht ala
mazdm, sana da gavuamazdm. Onun
sayesinde sana gavudum.
- Nasl bir sebep?
Bu bandan geenleri bir bir anlat
yor. Bunlar dinleyen Akkavak gz raz
oluyor.
-Madem ki bizi hayata o gavudur
mu yleyse ben de onu gumala gabul

ediyorum. Onu da alp gelebilirsin, ondan

sonra dnmz yaparsn.
Akkavak gz byle deyince olan
seviniyor. Zaten yetmi be gn mhlet
almd. Hemen vezirlerine emrediyor
hazrlk grlsn diye. Harb hazrl
balyor. Bavezir yapd Mustafa, her
tarafa haber salyor felan yerde toplan
lp Tekfur zerine harbe gidilecek diye.
Herkes geldii muhitte ne gadar seyis
varsa toplasn gelsin diyor. Asker de
arm bu gadar seyisi ne yapacaz,
orda ok mu galacaz, hepsini nasl yiye
ceiz, diye.
Akkavak gz demiki,
- Bu sefer sen nerdeysen ben de orda
ym, gayr seni tek bana gndermem.
- Yav olur mu, sen burda dur, tac
mz tahtmz bekle, diyor. Diyor ama
Akkavak gzn raz edemiyor. aresiz
onu da alyor yanna, asker gyafeti giy
dirip guatyor ve ata bindiriyor... Fazla
uzatmyalm, sonunda bir gece vakti
Tekfurun memleketine geliyorlar. Tekfu
run gznn dedii gibi yapyorlar; ehrin
etraf bonuzlarnda mumlar yanan seyis
lerle evriliyor. Bavezire emir veriyor
Babrek,
- Git Tekfura syle, teslim oldu
oldu, olmazsa bana gelecekleri gendi
dnsn.
Bavezir Tekfurun huzuruna var
yor,
- Selmn aleykm.
- Aleykm Selm. Ne var, ne isdi
yon?
- Bizim burda grh bir tane asge
rimiz var, onlar isdiyoh, gzelliinen
verdin verdin, vermezsen sen bilirsin.
Btn ehri yakacaz.
- Nasl yakacahsnz?
- Pencereye gidip yle birbah, eh

Mill Folklor 65

rin etraf hep evrildi.

Ulaa! hakkaten ehrin etraf sarl
m, garnca gibi asker gaynyor. Paa
lar dutuan Tekfur, raz oluyor.
- Aha grh asgerin orda alp gidin,
bir denesi gam.
- Yooh, grh bir olacah, gad mudu
anlamayz. Beyimiz asgerinin hepsini
istidor.
- Gam ide.
- yleyse onun yerine gzn ver.
- Yav, gzm gider mi, gitmez mi,
benim iin gendini nara atar m, atee
atp yahar m?
- Gitmezse sen bilin. Ben imdi gidip
durumu beyime syleyeceem. O zaman
ne gzn galr ne tacn ne de tahtn.
Tekfur arm galm, her tarafda
yldz gibi asker gaynyor. tir tir titreme
ye balam. Hemen vezirlerini toplam
bana,
- Yav bu hal nedir? Her taraf askerle
evrilmi, ne yapacaz?
- evketlim, en iyisi gzn feda
etmektir. Hi deilse tacn tahtn elin
den gitmez.
- Yav, gzm gider mi? arn baka
lm u gz.
Hemen gz armlar. Gz giyinip
guanm, misk anberler dknp gel
mi.
- Ne o baba, bir dara m ddn?
- Bak gzm dardaki durumu gr
yon mu?
- Gryom lkin ne olduunu bilmi
yom.
- Hani u gadar sene evvel Ouz eli

nin padiahynan harp yapdydk, onla

rn grh bir dene asgerini esir etdiyidik.
- Eee?...
- imdi onlar geri isdiyorlar. Onla
rn balar gam. Onun yerine seni
isdiyorlar. Ne yapacaam?
- Baba, diyor gz, bu gadar tacn tah
dn gideceine bir gzn gitsin, senin yolu
na feda olurum ben, niye gitmeyim.
- Oo, benim de senden isdediim
buydu, diyor babas. Hazrlayn gzmn
eyasn.
Ne gadar ykte hafif bahada ar
ey varsa toplayp atlara yklyorlar.
Bavezir gznan esirleri alp doru Bab
rekin yanna varyor. Orda iki sevgi
li birbirlerine gavuuyor, sarma dola
oluyorlar. Burda daha fazla beklemeye
gelmez, durum anlalmadan hemen bur
dan uzaklaalm.
Zabah olmadan asger ehrin etrafn
dan ekilmi, ordan doru Ouzeli.
Babrek, iini gcn dzene goyup
hazrlklar yapldhdan sonra dn
hazrlhlar balasn diyor. Bu iki sevgili
ye grh gn grh gece dn ediyor. Hep
si bir arada mutlu bir mr sryorlar.
Bu hikye de burda bitiyor.
Kaynak Kii : Ali AIKEL
Ya

: 80

Tahsili

: lkokul

Memleketi : Yozgat-Akdamadeni-Olukz Ky

Mill Folklor 66
66
Mill Folklor

DESTANLARIN AHI*
Prof. Dr. Tre MRZAYEV**
Aktaran:Selami FEDAKAR***

Byk bah Rahmetulla Yusufolu,

Krolu dairesi destanlarn Destanla
rn ah diye adlandrmtr. Bu byk
destancnn zekice bir ibare ile halkmzn
destan yaratclndaki byle byk ve
ender rastlanan esere, olduka doru ve
airane deer vermesine hayran oldum.
Gerekten de Krolu destanlarn en
gzeli, en sekini, halkmzn kalbinden
dklen ve koyulaarak akan iiriyet kay
madr.
Krolu Destanlar eitli coraf
yalarda, olduka geni bir ekilde yayl
mtr. Bu destanlar zbekistan, Trkme
nistan, Trkiye, Azerbaycan, Kazakistan,
Karakalpakistan, Tacikistan, Ermenistan
ve Grcistanda halkn epik yaratcln
da, kendine zg daireler eklinde meyda
na gelmitir. Krolu; Sibirya Tatarlar ve
Bulgar Trklerinin de en sevilen destan
kahramandr. Dairenin baz tabakalar
Orta Asya (Buhara) Araplarnn arasn
dan da derlenmitir. Krolu destan, esas
olarak Trkler arasnda ksmen de Trk
olmayan baz halklar arasnda yaygn
ekilde bilinen bir destandr. Daireleme
sinin btn ekillerini kendi iine alan, bu
kadar kollu bir destan, dnya folklorunda
yeteri kadar bilinmemektedir. Yzlerce
bahnn itiraki ile yaratlan zbek Kro
lu dairesi destanlarnn kltrel mirasmz
da mstesna bir yeri vardr.
Krolu dairesi destanlar, sadece
zbekistannn eitli yerlerinde yaayan
bahlardan deil, cumhuriyetimizin dn
da yaayan bahlardan da derlenmitir.
Krolu destannn zbekistan versiyonu;
bakirlii, eitlilii, dairelemesinin kar
mak ynlerine temel oluu, kahraman
ca gemiin eine rastlanmayan romantik
tabakalar yoluyla geni apta tasvir edilii,
halk hayatnn, rf-adetlerinin gereki bir
dnya gryle ifade edilii zellikleriyle
baka sahalardaki Krolu destanlarn
dan ayrlmaktadr.

Krolu dairesi destanlarn iyi bilen

ve gzel terennm edebilen bahlar, bu
destanlarn saysnn krk olduunu syler.
Fakat onlarn hepsini tam olarak bilen bah
lar kesin olarak bilinmemektedir. Sadece
baz bahlarn Krolu destanlarn tam
bildii kaydedilmitir. Bizim gzlemlerimi
ze gre, bu krk says gelenekseldir ve ger
ek sayy vermemektedir. Aslnda, zbek
ler arasnda yaygn olan Krolu destan
larnn says yzden fazladr. Gnmze
kadar, folklorcular tarafndan derlenen
ve zbekistan Bilimler Akademisi Aliir
Nevayi Edebiyat Enstitsnn folklor ari
vinde bulunan Krolu destanlarnn
says atm bulmaktadr. Dairenin var
yantlar ve Harezm Krolusu bu hesaba
dahil edilmemitir. Harezm destanlarn
zel olarak aratran Prof. S. Razimbaye
vin fikrine gre, Harezmde halk arasnda
yaygn olan Krolu destanlarnn ortala
ma says 24tr. Bunlardan 18 tanesi der
lenmi haldedir. Buna imdiye kadar derle
nemeyip unutulan admanbek, Dunyar
Hoca, Aydnay, Haldar Buvi, Bekta
Arap, Ahmet Serdarn Kemii, Ahmet
Serdar ve Hasan ah, Ahmet Serdar ve
Avaz, erali gibi destanlar da eklersek,
yukarda zikredilen 100 saysna yakla
m oluruz. Derlenen destanlarn bahlar
arasndaki yayl da ayn deildir. Mese
la; mehur bah Erga Cumanblblo
lundan 5, Fazl Yoldaolundan 10, slam
airden 3, Polkan airden 16, Bekmurad
Corabayolundan 2, Said Murad Penaho
lundan 1, Umir Safarolundan 3, Mer
dankul Evliyakulolundan 2, Rahmetulla
Yusufolundan 27 destan derlenmitir.
Krolu dairesi destanlarn incele
mede, ba kahramann epik biyografisine
uygun olarak onlarn ardarda tertibini
belirlemek de nemlidir. Mehur folklorcu
Hadi Zarif 1941 ylnda neredilen Rav
an destanna yazd sz banda 39 tane
destann birbiri ardna diziliini vermiti.

Mill Folklor 67

Biz, Harezm Krolu destanlarn hesaba

katmadan, derlenen Krolu destanlar
silsilesinin srasn aada verildii gibi
belirledik:
1- Krolu'nun Douu
2- Krolu'nun ocukluu
3- artakl ambil
4- Zeydinay
5- Yunus Peri
6- Miskal Peri
7- Glnar Peri
8- Krk Yiit ile Krk Kz
9- Hasan Kolber
10- Reyhan Arap
11- ah Darhan
12- Zamanbek
13- Hdrali Elbegi
14- Berdiyar Atalk
15- Elaman
16- Haldar Han
17- Krolu'nun Krm'a Var
18- Gavdaraz Dev
19- Be Padiahn Dman olup ambil'e
Gelii
20- akalandar
21- Roza Han
22- Yaskla
23- Hasan Han
24- ambil Kemali
25- Dalli
26- Avaz Han
27- Glkzay
28- Aygl Kz'n Vefat
29- ntizar
30- Melike-i Ayyar
31- Marika
32- Zlfizar
33- Botakz
34- Kunduz Peri ile Yldz Peri
35- Servinaz
36- Balagerdan
37- Avaz'n Dargnl
38- Ahmet Serdarn lm Emri
39- Avaz Olan'n Rum'a Ka
40- Avaz Han'n lme Hkmedilii
41- Girdab
42- Hanmay
43- Ho keldi
44- Altn Kabak
45- Zeyidkul
46- Glihraman
47- Zarnigar

48- Aa Yunus'un Karl

49- Ravan
50- Nurali
51- Nurali'nin Genlii
52- Belhivan
53- Carhan Mestan
54- Smblsa Beka
55- Nurali ve Yal Ahmet
56- Nurali'nin Yenilii
57- Melle Tccar
58- Cihangir
59- Erolu ( ehidname, Krolu'nun
lm, Krolu'nun Kayboluu)
lk bakta, destanlarn byle ardar
da diziliinin ve onlara belirli bir dzen
veriliinin gereksiz olduunu dnmek
mmkndr. nk, okuyucu ve dinleyi
ci onlarn her birini mstakil destanlar
olarak kabul eder. Ama onlar bir btn
olarak alndnda, halkmzn bedii ana
neleri ve epik kanunlar temelinde, bir
zamanlar nde gelen bahlar ve destan
clk mekteplerinin vekilleri tarafndan
Krolu Destan etrafnda birletirilmi
tir. Eer bu dairedeki destanlar zbek
halknn hayatn, gemii ve zevkini, arzu
ve mitlerini, ahlak-estetik, ictima-siyas
ve felsef baklarn, onun kahramanca
gemiini geni apta tasvireden mehur
bir destan olarak tek cilt altnda toplan
sa, neredeyse bir milyona yakn mensur
ve manzum satrlar tekil eder ki byle
epik bir eser, halkmzn yksek yaratc
lk kabiliyetini daha ak olarak gsterir.
Byle bir vazifenin stesinden gelmek ise
derlenmeyen destanlar bulup derlemek ve
onlara belirli bir dzen vererek dairenin
kopan halkalarn yeniden dzenleme ile
mmkn olabilir.
te bu kltrel zenginliin byk
bir blm mehur bah, zbek destanla
rnn byk stad Rahmetulla Yusufolu
aracl ile bize ulaabildi. Rahmetulla
Yusufolundan ok miktarda folklor zen
ginlii miras kald. Bunun byk bir bl
mn 27 tane Krolu dairesi destan te
kil etmektedir. Bunlardan baka airden;
Alpam, Kran Han, Yaz ile Zeba,
Zerkakil destanlar birok masal, rivayet
nakil ve stlah derlenmitir.
Krolu destanlarnn kendileri ile
numunelerini bandan sonuna kadar yaz

Mill Folklor 68
68
Mill Folklor

ya geirme istei airin kendisinde mey

dana gelmitir. Ama, tannm folklorcu
Hadi Zarif, o yllarda nedense bu istei
desteklememitir. Bize gre, Rahmetulla
Yusufolunun dombra eliinde destan
terennm etmeyii, onlar ifahi olarak
anlat alimi dndrm olmaldr.
Ama, Hadi Zarif Rahmetulla Yusufoluna
halk yaratclnn bilgili ve kendine has
icracs olarak ona hrmet gstermitir.
1962 ylnn Temmuz-Austos aylarnda
Hadi Zarif bakanlnda, ben, Melik Mura
dov ve Zbeyde Hseyinova ile birlikte,
Semerkant vilayetinde folklor aratrmas
iin bulunduumuz zaman bu mesele tek
rar gndeme geldi. Bu defa, Erga Bah
dombra almay brakp, destanlar ifahi
olarak anlatt zamanlarda derleme iine
baladn syleyip buna raz oldu. Fakat
sunilie yol almamas iin halk arasnda
anlatld ekilde ve ustalardan renil
dii gibi derlenmesini kati olarak art
kotular.
R. Yusufolu, bu ie 8 Ekim 1964 yln
da balad ve neredeyse bir buuk yllk bir
zaman zarfnda yazma iini en iyi ekilde
yerine getirdi.
imdi airin kendi el yazs ile destan
lar arasnda verdii aklamalara dayana
rak, Krolu destanlarnn kaleme aln
cereyann grelim. nk bu daire des
tanlarnn ardarda tertibini halk airinin
kendisinin belirleyii ve destanlar o ekil
de kaleme al zbek folklorunda ilk tec
rbedir.
El yazma yle bir aklama ile ba
lar:
Malumdur ki, birok olay Kro
lu destannn aslna bahlar tarafndan
eklenip kartrlmtr. Bunun en byk
sebebi, dinleyicilerin Bize daha nce hi
duyulmam bir destan anlatn. eklinde
ki talepleridir. Buna binaen bahlar der
hal Avazhan yle yapt, Avazhan byle
yapt diye, aslnda olmayan bir destan
uydurup anlatmlardr. Hatta, Cessak
Bahnn bir defasnda Sangzarda bulun
duu srada Geyik ve Kaplumbaa desta
nn Krolu dairesi destanlarndan biri
olarak anlatt sylenmektedir.
airin bu aklamalarnn folklor iin
byk nem tadn dnerek, her des
tana verdii ad ve sray da gstermek
istiyoruz:
Birinci Destan: Krolunun Douu

Kz

kinci Destan: Krolunun ocuklu

nc Destan: artakl ambil
Drdnc Destan: Reyhan Arap
Beinci Destan: Yunus ile Miskal
Altnc Destan: Hasan Han
Yedinci Destan: Krk Yiit ve Krk

Bu kk destan 1946 ylnn yazn

da folklorcu Mensur Efzalovun emri ile
Haciye akirova, o zamanki zbekistan
Bilimler Akademisinin lm Aratrmalar
Estits Folklor Blmnde saklamak iin,
benden yazp ald. Elbette folklor blmn
deki el yazmalar kaybolmaz. Bu destan
okumak isteyenlere oradan alp okumay
tavsiye ederek, szm ksa kesmek isti
yorum.
Gerekten de folklor blmnn o
zamanki grevlisi Haciye akirova bu des
tan, 1946 ylnda yazya geirmi ve ari
ve teslim etmi. air kendi nezdindeki
alt destan ieren birinci kitab bitirirken
kitabn sonuna yine birka izah ilave etmi
tir; Krolu destanlarnn birinci kitabn
bitirdim. Fakat bu kitabn iindeki baz
destanlarda efsaneler ve felsef szler de
bulunmaktadr. Eer bunlar yazlmasayd,
baz destanlarn yerinin bo braklmas
gerekirdi. rnein; Yunus ve Miskal. Bu
nedenle, okuyuclarn baz hatalar yalana
yormadan, tenkid veya felsef nazariye ile
deerlendireceini mit ediyorum.
air, Krolu Destanlarnn ikinci
kitabna yle bir aklama ile balar:
Malumdur ki, Krolubekin Avazhan
alp gelii adl destan Bolevik ihtilalin
den nce Kazan ve Takent ehirlerinde
tccarlarn maddi yardm ile neredilmi
ve hzlca btn zbekistana dalmtr.
Ad geen kitabn Takent basks bize
1927 ylnda ulat. O zamanki bahlar,
hatta byk bah Erga Cumanblblo
lu bile Arap alfabesi ile yazlan kitaptaki
destann tamam dorudur. diye dne
rek, bu destan deiik ekillerde anlat
mtr. Sonradan bu destan kitaptaki
gibi anlatmann en dorusu olduu fikri
ortaya atld. Bu fikir btn bahlar ara
snda yaylarak destann kitapta olduu
gibi anlatlmas det haline geldi.
Sekizinci Destan: Krolunun Avaz
Han Alp Gelii
Dokuzuncu Destan: Han Dalli
Bu destan Hasan Han ad ile E.
Cumanblbl tarafndan Takentte yazl

Mill Folklor 69

mtr. Bu nedenle bu destan tekrar yaz

may gerek grmedim.
Onuncu Destan: Avaz Hann Ka
Bu destan da Bolevik ihtilalinden
nce neredilmitir.
On Birinci Destan: Avaz Hann Evle
nii
On kinci Destan: Gavdaraz Dev
On nc Destan: Be Padiahn
Dman olup ambile Gelii
On Drdnc Destan: Servinaz
On Beinci Destan: Hasan Kolbar
Vakas
nc kitabn el yazmas yle bir
aklama ile balar. Bu destanlar, yani
benim Avaz Olan diye adlandrdm
Krolu kitaplarnn ncsnde bulu
nan baz destanlar 1933-1934 yllarnda
Erga Cumanblblolu tarafndan der
lenmi, fakat tamamlanmadan yarm bra
klmtr.
Ben, bu yarm kalan kitab 1935 yln
da okudum. Avaz Olan kitabna giren
baz ksmlar E. Cumanblblolunun
konular sralama esasna uygun olarak
yazdm. Geri kalan ksmlar bykl,
kkl bahlardan duyduum gibi yazp
ilek hale getirereek kendime gre dzelt
tim.
On Altnc Destan: Krolunun
Ahmet Serdarn lm Buyruunu Verii
On Yedinci Destan: Avaz Olann
Ruma Ka
On Sekizinci Destan: Balagerdan
On Dokuzuncu Destan: ambil Kema
li
Bu destan E. Cumanblblolu ve
Polkan airin bildiini duymutum. Fakat
ben, ne Polkan airin ne de bir bakas
nn bu destann kssasn bile anlattn
grmedim. E. Cumanblblolunun Bu
destan Takentte yazdm dediini de
duymadm.
Yirminci Destan: Ayglkzn Vefat
Yirmi Birinci Destan: Hokeldi
Erga Cumanblblolu bu destan
Hokeldi ad ile Takentte yazm. Ben
de, 1958-59 ylllarnda destan ksaltarak
yazdm. Prof. Reidov bu destan 1959 yln
da benden almt. Bu nedenle burada yeri
bo braklmtr.
Gerekten, Rahmetulla Yusufo
lunun Hokeldi destannn Katartal
adyla iir eklinde yazd nshas folklor
arivinde saklanmaktadr. Ama onda halk
destanlarna has ananev slup bozulmu

tur. Artk ona bir folklor eseri olarak bak

mak doru olmaz.
Yirmi kinci Destan: Kunduz Peri ile
Yldz Peri
Bu destan da E.Cumanblblolu
tarafndan yazlm ve bir iki defa nere
dilmitir. Bu nedenle bunu tekrer yazmay
gerek grmedim.
Bylece, Krolu Destanlar kita
bnn ncs de tamamland. Btn
arkadalardan kitapta olabilecek yanl ve
eksiklikleri tamamlayarak dzeltmelerini
rica ediyorum.
airin destanlarn arasnda verdi
i aklamalarn dzenine bakldnda
Krolu Destanlarnn drdnc kitabnn
el yazmasnn, yirmi nc destan ile
balamas veya yerinin bo braklmas
gerekir. Fakat, el yazmas hibir akla
ma yaplmadan yirmi drdnc destan ile
balar.
Yirmi Drdnc Destan: akalender
Yirmi Beinci Destan: Roza Han
Yirmi Altnc Destan: Yasakla
Yirmi Yedinci Destan: Hraman Dali
airin fikrine gre yirmi sekizinci des
tan Ravan Han omaldr. Bu destan da
E. Cumanblblolu tarafndan yazld
iin burada tekrar yazlmamtr.
Yirmi Ddokuzuncu Destan: Bezirgan
Arap
Otuzuncu Destan: ehidname (Kro
lunun lm)
Bylece, air kendi bildii destanlar
ve olaylar ynnden birbiriyle alakal gr
d 30 Krolu Destannn 23 tanesini,
drt kitap halinde yazya geirerek folklor
arivine teslim etmitir. aire gre olaylar
zinciri kopmu olan destanlar da mevcut
tur. Bunlardan biri Zlfizar destandr.
air Zlfizar destann kaleme alrken
el yazmann banda yle bir aklama
yapar:
Ben 1964 ylndan balayarak 15
ubat 1966 ylna kadar drt kitaptan iba
ret olan Krolu Destanlar mecmuasn
kaleme aldm. Ama benim toplayp yazd
m, bu destan mecmuasna girmeyen, olay
lar zinciri kopmu olup hafzamda sakl
Smblsa Beka,Melike-i Ayyar, Zlfi
zar gibi destanlar da vardr. Fakat bunlar
dan Melike-i Ayyar destann mkemmel
olarak bilmiyorum. Smblsa Beka des
tann ise 1947 ylnda Takent Bilimler
Akademisi Folklor Blmne yazp ver
dim. imdi ise Zlfizar destann yaza

Mill Folklor 70
70
Mill Folklor

cam. Bununla benim bildiim Krolu

Destanlar tamamlanm oluyor.
Eer folklorcular Smblsa Beka
ve Zlfizar destann bir kitap haline
getirerek, bu drt kitaba beinci kitap
olarak eklerlerse ok faydal bir i yapm
olurlar. Benim bilmediim Krolu des
tann dier bah arkadalarmn toplaya
rak arive vereceini mit ediyorum.
Bah Rahmetulla Yusufolunun ken
di bildii destanlar toplad el yazmasnda
verdii aklamalara bu kadar itibar etme
mizin elbette belirli sebepleri vardr.
Bunlardan biri, yukarda yazld
Krolu dairesi destanlarn tam olarak
bilen destanclar hl kesin deildir. Bir
bahnn repertuvarnda bulunan destanla
rn, yine o bah tarafndan ardarda yazya
geirilii zbek folklorunda kendine has
ve ender rastlanan olay lardandr. Folk
lor tarihinde buna benzer abalar vardr.
Mesela; 1927 ylnda Polkan airin bildii
Krolu destanlarn yazya geirme ii
balad. Fakat 4-5 destan yazldktan son
ra bu i devam etmedi.
kinci sebep ise, byle aklamalarn
ilk bakta sradan ve nemsiz gibi grn
mesi mmkndr. Aslnda onlar anlat
cnn, epik repertuvar, destandaki baz
epizotlar, dinleyici ve folklorcular ile olan
mnasebetini renmede olduka nemli
dir.
nc olarak, biz sadece destan met
nini derliyoruz. Derlediimiz bu metinin
arkasnda (sanatlarn tabiri ile sahne
arkasnda) byk bir hayat vardr. Des
tancnn icras ile bal olan icad bir sre
vardr. Folklorda, ite bu sreci gzlemle
me yolundaki malzemeler ya yetersizdir ya
da onlar folklorcularn gnlklerinde kal
m durumdadr. R.Yusufolunun, ksmen
de bizim, verdiimiz aklamalar burada
tekrar sayma imkan yoktur. Fakat, bu
aklamalar (el yazmasnn kenarndaki
birka yaz, szlk v.b.) metnin arkasnda
olan bu kendine has hayat renmede p
hesiz byk bir neme sahiptir.
Bu nedenle, R. Yusufolunun yazya
geirdii destanlar yayna hazrlamada,
ilk bakta ikinci derece gibi grnen bu ve
buna benzer kaytlara ayr bir itibar gster
meyi zorunlu grdk.
Krolu destanlarnn bu neri drt
kitaptan ibarettir. Onlar, yukarda airin
kaydettikleri temelinde tasviri verilen
yegne nshalar olarak yayna hazrland.

Bunlardan, yukarda da anlatld gibi,

Krk Kz ve Krk Yiit destan Haci
ye akirova tarafndan derlenmi kalan
btn numuneleri airin kendisi yazya
geirmitir. Krk Kz ve Krk Yiit, Nura
linin Genlii, Smblsa Beka destan
lar 1946-1947 yllarnda, kalanlar ise
1964-1966 yllarnda kaleme alnmtr.
Tam olarak derlenmeyen Avas Hann l
me Hkmedilii destannn kaleme aln
yl ise bilinmemektedir.
Folklor arivinde saklanmakta olan,
R. Yusufoluna ait drt ciltlik Kro
lu destannn btn nshalar alnmtr.
Sadece Katartal (Hokeldi) destan bu
kitaba alnmad; nk onun slubu halk
destanlarnn slubuna uygun deildir.
Bunu airin kendisi de itiraf etmektedir.
Burada iki tane istisnaya deinmek
gerekir. Rozahan ve Yasakla destanla
rnn, Krolu dairesi destanlarnn ruhu
na tam olarak uygun olduu sylenemez.
Onlar, Korgan destanclk okulunun vekil
lerinin sonraki devirlerdeki yenilii ya
da R. Yusufolu repertuvarna tam olarak
uymayan rnekler olmas muhtemeldir.
Halk destanclnn canl ananelerinin
snmeye balad devirlerde, bahlarn
repertuvarnda bu ekildeki numunelerin
ortaya k doaldr. Bezirgan ve Hira
mandali gibi Harezm destanlarnn bu
seriye dahil edilii de Korgan destancla
rnn repertuvar ile bal ayr olaylar
olarak dnlmelidir.
NOTLAR:
(*) zbekistan Cumhuriyeti Bilimler Aka
demisi Aliir Nevayi Edebiyat Enstits
Yazc neriyat ile ortaklaa drt ciltlik
Krolu Destanlar serisini ilk defa bir
btn olarak yaymlamaktadr. Bugne
kadar I. Cilt Krolunun Douu, II. Cilt
Avazhan adyla yaymland. Bu makale,
drt ciltlik serinin Krolunun Douu
adndaki I. cildine Prof. Dr. Tre Mirzayev
tarafndan yazlan Sz Bann ksaltla
rak hazrlanm eklidir.
(**) zbekistan Bilimler Akademisi Aliir Neva
yi Edebiyat Enstits Mdr
(***) Ege niv.Trk Dnyas Aratrmalar Ens
tits Aratrma Grevlisi

Mill Folklor 71

KOROLUNUN N KKENLER
Prof. Dr. CelilKARBOLU(NAIYEV)*

Trk dilli halklarn ok deyerli

ortak yaptlarndan olan Korolu des
tan nmze kadar erekli seviyede
incelenmemitir. Mevcut olan aratr
malarn banda duran esas nksan ise
Korolunun ahsiyyeti ve destann tari
hi ile ilili bir kac meselenin koyuluu
olmutur. u nedenle de Korolu des
tan hakknda imdiye kadar dzn
olmayan fikirler sylenmektedir. Son
zamanlar akar idilen u trl kaynak
lar ve yaplan aratrmalar Korolu
destan zerine yeniden dnmek mecbu
riyyeti hasil etti.
Korolu destanlar ile ilgilenen
dnya folklornaslarnn byk coklu
unun fikrince u yaptn ba kahraman
XYI-XYII yzyllarda yaam, Celaliler
harekatnn ncllerinden biri olmu bir
tarihi ahsiyyetdir. Prof.Dr. M.H.Teh
masib u konu ile ilili yazyor: Bizce,
Korolunun temeli XYI yzyln sonu
XYII yzyln evvellerindeki azimetli ky
l harekat ylarnda koyulmutur1.
rkemli folklornas Prof. Dr.
H.H.Korolu u destann esas olarak
tarihi ak iinde Azerbaycanda yaran
dn ve XYI-XYII yzyllarda Azerbay
canda ve Kk Asyada ba veren tarihi
olaylarla, zellikle Celaliler harekat ile
ilili olduunu sylemitir. Prof. .P.Pet
ruevski u konuya guguyla yanam,
bir kadar ereye yakn fikirler sylemi
tir: Ola biliyor ki, Celaliler harekatnn
ncllerinden biri daha eski efsanelerde
ad kazanm olan Korolu adn kendi
zerine alm olsun2.
Korolunun ahsiyetini inceleme
ye alan aratrmaclarn dayandklar
ilkin kaynaklarda sterilen fikirler
konkret tarihi belelere sykenmedii

iin inandrc olamaz. XYII-XYIII yz

yllara aid olan ermeni kaynaklarndan
k eden Prof. H.Samuelyan Koro
lunun tarihi ahsiyet olduunu kabul
ederek yazyor: Hakikatan da XYII yz
ylda byk ad kazanm Korolu adl
bir ahsiyet olmutur3. Hatta E. Mueg
yan bele hi bir tarihi ve ilmi kaynaa
sykenmeden Korolunun tarihi ahsi
yet olduunu sylemitir: oksayl kaa
a balk yapan Korolu yollara aalk
ediyordu, bazan yoldan keen tacirleri
soyub-talayr, bazan da onlardan ho
lukla para alyordu... u fars (sic!-C.N.)
ah Abbasn ve trk Sultan Muradn
dneminde olmutur4.
Trkiyenin dvlet arivlerinde koru
nub saklanan tarihi belelere istinad
eden Prof. H.H.Korolu aratrmalarnn
birinde yle yazyor: Herat hakimine
nderilen 1581 yl tarihli serencamda
guldur destesine balk yapan Koro
lu-Rven hakknda behs olunuyor...
Nihayet, el hakimine nvanlanm
1593-1595 yllarn belgelerinde ise Cela
liler isyan ve u isyanlar ierisinde ad
ekilen Korolu hakknda da melumatlar
var5. u belelerde deyiliyor ki, Bolu
hkmdarnn (destann esas variantla
rnda Korolunun balca rakibi-Bolu
bey) Herat kazisine nderilmi 1560 yl
tarihli serencamda Korolunun tretdiyi
emellerden behs ediliyor ve onun kanuna
uyun olarak tutulub cezalandrlmas
teleb olunuyor6.
rnd kibi u belelerde Koro
lunun tarihi ahsiyyet olmas hakknda
konkret melumat verilmir. Bir ok ara
trclar u kehramann daha eski dnem
lerde yaadn sylemiler 7.
Korolu destannn ba kahraman

Mill Folklor 72
72
Mill Folklor

Rvenin adna lap ilkin alardaAves

tada, Nizammlkn Siyasetnamesin
de ve Nizami encevinin Yeddi zelin
de rast eliniyor. Prof. M.H.Tehmasib
u konuda yazyor: Belelikle, tadklar
ada, malik olduklar mena, mezmun,
seciyeye re de eski Ravinle sonraki
Rvenin bir-biri ile ne kadar sesledik
leri z kabandadr8. Btn mvcud
olan kaynaklardan aydn oluyor ki, esl
Rven-Korolu daha ncelerde yaam
bir tarihi ahsiyyetdir. Zaten onda o,
hank dnemde, nerede yaam ve kim
dir?
Elde olan bir takm tarihi kaynak
lar ve beleler Korolunun yaad tari
hi bin yl nceye ekmeye esas veriyor.
Asl hakikatla, sonralar Korolu gibi
tannm birok halklarn destanlar
nn kahraman ve diller ezberi olmu
kii, YIII yzylda Tan dneminde Cin
de yaam trk kkenli An Lu-anRven olmudur. Son dnemlerdeki
yeni sinoloji aratrmalarda u konuda
ok ehemiyyetli bililer verilmitir. in
tarihinde An Lu-an ad ile tannm
mehur serkerde ve isyancnn asl ad
Rven olmutur. lk defe olarak u
adn ilmi transkripsiyonunu tannm
Kanada alimi E.C.Pulliblank (E.G.-Pul
leyblank)9 berpa ede bilmitir. Bir kadar
sonra rkemli Amerika sinologu, Tan
dnemi alaman E.H.efer (Edvard Het
zel Schafer) u transkripsyonu tasdik
ederek Renin kimliyi ile ilili ve Orta
a in tarihinde Trk kltrnn yeri
barede derin incelemeler yapmtr. u
incelemeler Korolunun kimliyinin ve
destann birka probleminin almasna
yardm ideceyine inanyorum.
Prof.Dr.E.H.efer Rven ad ile ili
li yazyor:Rven. Syan-tszun dnemi
nin u efsanelemi, ancak temamile real
isyansnn ad hal-hazirda balca ola
rak in kkenli olmasna bakmayarak,
kabul edilmi standart formada teleffz
olunuyor. u adin adalatrlm for
masi An Lu-andr. Ben ise her yerde u
adn teleffzn prof. E.C.Pulliblankn

rekonstruksiyonuna uyun olarak Rv

en gibi stereceyem10.
Tarihde An Lu-an gibi tannm
Rvenin hayat, biografiyas, ahsiyyeti
ve fealiyyeti ile sk-skna tan olarken,
u Orta a kahraman ile Korolu
destannn kahraman Rven arasn
da heddinden fazla uygunluk olduunu
re bileriz.
Korolu destannn tarihi nve
sinin ve mifoloji reyiminin daha eski
dnemlerle ilili olmas fikrini imdi bir
kimse inkar etmiyor. Bildiyimiz gibi,
Trk klltr ve heyat Eski ve Orta
a in olaylar ile sk-sk ilili olmu
ve u dnemlerde Trk kltrnn en
nemli eserler yaranmdr. Eer an
kz,Kitabi-Dede Korkud, Ouzname
ler, Manas,Alpam gibi dastanlar
hemen dnemlerde yaranmsa Koro
lunun da o zamanlar yarana bilmesine
hi bir kugu ola bilmez.
Tarihi kaynaklardan melum olduu
gibi, in imperatorluunun Tan dne
minde toplumsal ve siyasi durum hi
de yle kt olmamdr. Sanball tarihi
kaynaklara sykenen E.H.efer u konu
ile ilili yazyor: (YIII) yzylliyin orta
sndan sonra esasl deyiiklikler dnemi
balanyor ve hakl olarak u yzyl iki
beraber hisseye ayrlyor: birinci - en
yksek ucalk, alilik; ikincisi - sala
ma ve karibelikler dnemi. u iki dne
min birinci yars Syan-tszunun parlak
hakimiyyet dnemi ile ilili olan Tann
ieklenmesi yllarna uzun sren emi
namanlk, rahat heyat terzi ve ucuzluk
hkm crrd: o zaman ki, Semaalt
lkesinde ok da paha olan hi bir ey
yok idi 11; o zaman ki, her bir kii
...neyde Tszin ve Syana, guzeyde Tay
yuana, yahud Fanyana, ylece de batda
Suan ve Lyanfuya rahatca ide biliyor
du ve her yerde seyyar tccarlar iin dk
kanlar ve depolar var idi12.
u bakmdan, o dnemde halk
isyan temam baka nedenden olmu
dur. Melumdur ki, u isyann esas iti
raklar kayri-in halklarnn nmayen

Mill Folklor 73

deleri olmudur. an Yuenin in tari

hi kitabnda u konu ile ilili deyiliyor:
Syan-tszunun Tyanbaoda hakimiyyeti
nin ilk yllarnda kayri in halklarnn
nmayendelerinden biri (eslen hu olan)
An Lu-an Pinlu, Fanyana tszedui vezi
fesine tayin edildi. 13. Bir kadar sonra
mellif isyann balama nedenini y
le anlatyor: Yava-yava tszeduiler
vetenda idareciliini ve maliyeni kendi
ellerine keirttiler, Ona re ki, onla
rn topra da, kendi halk da, ordusu
da, var-devleti de var idi.. An Lu-an
Pinlu, Fanyan ve Hedunun tszeduisi
teyin olunandan sonra kendisi bildiyi
kibi ceza veriyor, yahud da balyordu.
Tan imperatorluunda herbi hazrla
az fikir verildiinden An Lu-an inle
hasablamamaa balad, kidanlardan,
silerden, tunolardan ibaret olan sekkiz
bin seme asker toplad ve ayni zamanda
Abbasn balk yapt Trk destelerini
de vedlerle kendi terefine ekdi14
An Lu-an-Korolunun kimliyini
aydnlatrmak iin tarihi belelere bakalm. L.N.Gumilyov an Lu-an hakkn
da ilmi edebiyatda olan, bezen ziddiyyetli rnen melumatlara dayanarak
u kahramann soy-kkn, milli kimli
yini aklamaa almdr. O, yazyor
ki, An Lu-an in terefine kemi trk
kmenleri ierisinden kmdr15. u
fikirle ilili L.N.Gumilyov steriyor ki,
G.E.Grumm-Grjimaylo onu hun (bak:
PfGflyfZ VJY uJkbZc.336), H.Kordye
(H.Cordier. Histoire generale..., P.474),
E.C.Pulliblank onun baba terefden sog
da, annesinin ise kkl trk Aide nes
linden kdn (E.G.Pulleyblank. The
Background..., P.474) olmudur. Baka
bir beleye re An Lu-ann babas
guzeyden km hu kkenli, baka szle
kmenlerden olan bir obannn(ola da
biliyor ki, baka belelerde deyildiyi gibi
bir ilhnn) olu olmu, sonra bir sog
dal onu oullua trmdr 16.
An Lu-ann hasiyyetlerini tesvir
eden L.N.Gumilyov yazyor:An Lu-an
trk mbarizliyi ile in kurnazln

kendisinde cem etmidi, o, ayni seviyyede

yaltaglanma da bacaryordu, dyme
yi de, riyakarlk etmeyi de, emr vermeyi
de. Saray mftehorlarnn satknlna
iyi beled olduundan rvet vermek iin
para esiremirdi, ele ona re de o,
byle sretle yksele bilmidi17. rn
dy ibi burada sterilen hsusiyyetle
rin byk fazlas dastandan tandmz
Koroluda da olmudur.
Korolu inaslkda u isyann ba
lanmas nedeni bir kayde olarak Rve
nin zleri karlm babas Al kiinin
kisasn almas gibi steriliyor. in
kaynaklarnda An Lu-an isyannn ba
lanmasnda da kisas nedeni olmudur.
Yan Go-junla dmenilik, Yan guy
feyle ilili ak maceras ve nihayet isyan
balanandan bir kadar sonra An Lu-an
isyanna cevab olarak onun anyanda
yaayan olunun idam edilmesi18 u
mvzunun olduunu steriyor.
An Lu-ann tarihi kaynaklarda
verilen daha bir herbi fealiyyet suluna
Korolu dastannda rast eliniyor. Das
tanda deyildiyi gibi, Korolunun Hoca
Eziz adl bir bezirgan arkada, bir de
Ak Cnun adl bir a var imi. Hoca
Eziz bir beziran, Ak Cnun ise bir
ak gibi dnyan ezer Korolu iin ke
fiyyat yapyorlard.
An Lu-an hakknda tarihi kaynak
larda deyilir: An Lu-ana sadik olan
sogda tacirleri ona para kazanmak ve
ayni zamanda kefiyyat yapmak iin
btnyollara (lkelere oku-C.K.) ticaret
le uramak iin nderiliyorlard19
Elde olan ilmi kaynaklardan melum
oluyor ki, An Lu-an-Rven tokuz ouz
(tezyu-sin) taifesinden kmdr. kay
naklarda steriliyor ki, Tan dneminde
ouzlarn Cin kltr ve siyasetinin eli
mesinde byk hizmetleri olmudur. u
konu ile ilili E.H.efer yazyor:Trk
adetlerine aludei mnasibet, birka in
zadeganlar, hetta bezen eherlerin orta
snda bakalarna rahatszk etiren
ve onlar dzmek mecburiyyetinde koyan
alaklar yapyorlard. Kendi serayn

Mill Folklor 74
74
Mill Folklor

da y-sema renli mahlcdan iki trk

ala krm air Bo Tszyuy-i burada
konuk kabul etdiyi vakt, u alaklarn
onu nasl k kleklerinden koruduunu
sylyordu. ehir alaklarnn en nl
sakinlerinden biri, her zaman trklere
benzemeye alan byk Tay-tszunun
olu bahtsz ahzade Li en-tsyan olmu
dur. O, in dilinde yok, trk dilinde
konumaa stnlk veriyor, trk han
iyiminde, kurt bai eklinde dama ile
bezedilmi alan karsnda oturuyor
ve trksaya asl trk top-lants keiri
yordu, trk elbisesi iyinmi nkerlerin
ehatesinde bimi goyun etini elindeki
klncla para-para kesib yiyordu20.
Tan dneminde inde trk atlk
medeniyyeti fazla gelimi ve cokcehetli
olmudur. Byk in imperatorluuny
ve btn n Asyan o dnemde Trkler
ata temin etmiler. u konu ile ilgili
E.H.efer yazyor: Hale 731/32 ylla
tnda azimetli hkmdar Bile kaan
Tann bakendine minnetdarlk ifadesi
gibi hediyye olarak ali dereceli elli at
ndermidi. Bylelikle, u veya teki yol
larla Guzey Trk halklar - isterse sirtar
dular olsun, istersede tokuz ouzlar(to
kuz taife) olsun, veyahud baka halklar
olsun - mecburi e-kilde imperator ilh
larna saysz-pesabsz, bezen bir defeye
be bin at nder-meli olurdular21. u
nedele, o dnemlerde Trkistanda ve
inde atln elimesi ile ilili u
konu eski trk destanlarnda nemli
yer almdr. Derya at, sema at, a//
nurdan domu at, kanatl at(tulpar) o
dnemlerde az edebiyat, halk klt
r ve mifologiyasnda Trkstanda ve
inde geni yayl-md. in imperatorlu
unda trk cins atlarndan teserrfatn
eidli saha-larnda kullanmakla yana,
atla ilgili birok efsane, masal, rivayet
ve estir sjetleri yaranmtr. Korolu
destannda da esas konulardan birinin
Rv-enle ve atla (Krat, Drat) ilgili
olmas, u destann ilkin materialnn
o d-nemlerde formaladn steren
faktrlerdendir.

Eski inde ejdahaya benzeyen

kanatl atlarn olmasna inam olduunu
steren E.H.efer yazyor:Uzak bat
da pehlivan csseli, ejdaha kdretli,
tay-beraberi olmayan sema atlar ya
yordu, baka szle, u atlar ki, onlarn
bedenleri fantastik bat atlar - tszyan
lara benzer kanatlar tamak iin yaran
md, o atlar ki, onlar ejdahalardan
haber veriyor ve onlar kendilerine eki
yordu22. Efsanevi kanadl atlara byk
Han imperatoru U-di de inanyor ve
onlar yeherleyib semalara uma arzu
layrd. Tan dneminin nl airi u
konuda iirler yazyordu.
O dnemlerde inde derya atlar
hakknda da birok revayetler olmutur.
u revayetler kesinlikle trk halklarnn
hayat ile ilili olmutur. E.H.efer u
konuda yazyor:Sudan km (domu)
atlar hakknda revayetler Trkstann
eidli blelerinde melum idi23. Ejda
ha atlarn ejdaha lnden kmalar
ve u ejdaha atlarn kendi cildini dei
erek adi madyanlarla tlemesi hak
knda o dnemde eni yaylan revayet
ler de Krat ve Dratla ilili sjetlerin
kklerinden haber veriyor.
Korolu destannda Korolunun
zahiri rkemi bezen korkunc bir ekilde
steriliyor. Kel peyser adlanan, hal
kn u sevimli kahraman bacaklarn
yeddi defa kulaklarinin dibine buruyor
fazla yimek yiyor, erab iiyor. Azerbay
can Korolusunda deyiliyor: Korolu
z de yaman ac idi. Drat arpasn
yeyene geder budan da tkb ytd.
Unlua bir az su burahb, tez hamr
gatd, ocak atd, rek biirdi. kzn
de birini kesdi, kebab ekdi. Yeyib tokka
nin altini berkitdi24. u destanda Koro
lunun fazla erab imesinden de behs
olunuyor:zn Eyvaza tutub dedi: Eyvaz mene erab. Eyvaz erab etirdi.
Korolu yeddi badeni dalbadal idi25.
Eski in kayna olan Le inin
hikayesinde de Rvenin(An Lu-anin)
portret cizileri destandak hsusiy
yetlere uyun eliyor. Hikayenen bir

Mill Folklor 75

yerinde deyiliyor: Yaa dolduu yllar

da An Lu-an son derecede kkelmidi
(imanlanmd), karn dizlerine kadar
sallanyordu. Bir kez o, kendisini ekdir
di, melum oldu ki, sen deme onun ekisi
yz elli tszine26 beraberdir. ununla
bele o, hkmdarn karsnda kendi hu
halknn rakslerini ifa ederken klek gibi
ynl terpeniyordu27. Bir kadar tede
An Lu-ann fazla erab ierek eybecer
ekle dmesi steriliyor: Baka bir
vakt, ece ziyafetinde, An Lu-an serho
oldu ve ejdaha bal bir domuza evrilib
yatt28.
An Lu-ann Korolu olmas eski
in kaynaklarnda bizim iin nemli
olan bir bele ile de tastikleniyor. u bel
elerden rnyor ki, hakikatan de asl
Rvenin kendisi mrnn sonlarna
yakn zlerinin in itirmi ve kor
olmutur. N.Y.Biurin(akinf) eski in
kaynaklarna dayanarak yazyor: An
Lu-an mharibeye balad dnemden
itibaren, yle korlamaa balad ki,
artk eyalar see bilmiyordu. u has
telikden o, daha ln ve kaddar olmu
du29. An Lu-ann lm de u kaddar
l nedeninden olmudur. Kck bir
ey houna itmeyende o, hetta en yakn
silahdalarn ve arkadalarn bele
cezalandrrd. Onun u hareketlerine
dzmeyen, yaknlarndan Yan juan ve
Li ju-err sik-sik byle ceza aldklarna
re An Lu-ana kar kast kurub onu
ldrdler ve yerine aldan ynl olu
An Tsin-syunu teyin ittdiler 30.
Korolu destannn en eski
nshelerinden biri olan Azerbaycan
variantnda islam dininin tesirleri hi
rnmemektedir. u destannn kah
ramanlarn islam dini bakmndan iki
ksma ayrmak olar: bir islamla ilili
olmayan, bir de islamla ilili kahraman
lar. Osmanl veya Anadolu hayat ve
Arap hilafeti ile ilili olan kahraman
larn ierisinde tabii ki, islam meneli
adlara rast eliniyor. unlardan Arap
Reyhan, Arap paa, izirolu Mustafa
bey, Hasan paa, Hasan han, Halil paa,

Cefer paa, Arap pehlivan, Alamkulu

han, Mehter Murtuz, Mmine hatun,
Rugiyye hanm, Mehbub hanm ve s.
gstermek olar. Korolu delilerinin bir
kann da ad arap-fars kkenlidir (Deli
Mehdi, Kosa Cefer, opr Cefer, sabal
ve s.) ki, unlarin tm teki dnemler
de destan yeni topraklarda ve yeniden
biimlenerken yaranmtr.
Destann tm ba kahramanlarnn
adlar ise islama kadarki dnemle
ililitir. Rven(Korolu), Niar hanm,
Al (Yalu) gii, Eyvaz (Avaz), Demiri
olu, Halaybozan, Tohmakvuran, Tan
rtanmaz, eridnmez, Korkubilmez,
Dilbilmez, rcolu, Dona (Tuna)
hatun, Hr hanm, Telli hanm ve s.
Kahhramanlarn adlarnn ise, rn
dy gibi, islamla hi bir ilisi yok.
Korolu Destannda araplarn
menfi kahramanlar gibi verilmesi de
YIII yzyl in tarihi ve An Lu-an
isyan ile birbaa ilisi var. Azerbaycan
da, Orta Asyada ve inde islam dininin
yaylmas u dneme tesadf ediyor.
Kafkaslarda olduu gibi inde de arap
lara kar en ciddi mkavimet trkler
terefinden olmutur. Kaynaklarda deyil
diyi gibi, in imperatoru An Lu-an
isyann yatrmak iin o dnemde Orta
Asyaya elib km arap hilafetinden
yardm dilenmitir. Rus alimi V.L.Larin
u konuda yazyor: Msliman kaynak
lar islamn Yunnana ayak amasn
YIII yzyln ikinci yarsna aid ediyor
lar ki, hemen dnemde Badad halifesi
An Lu-an isyann yatrtmak iin in
imperatoruna yardm yapmak amac ile
binlik herbi kvve nderdi31.
Destanda Korolunun babas gibi
sterilen Al giinin kimliyi hakkn
da de eski in kaynaklarinda birok
melumatlar var. Frof. M.Seyidov u
adn meneini esatiri kaynaklarla izah
ediyor: Al= adnn kkn ve ilkin
mifoloji seciyyesini aydnlatrmak iin
vahtle ocak, od ilahesi, sonralar er
ruhu temsil eden Alarvad - Alkars Al=bast - Al=ms - Al =bs ad ve onun

Mill Folklor 76
76
Mill Folklor

mifoloji seciyyesi, ylece de birka mese

leler hakkinda fikir ve ehtimallarmz
yazak: Al//Alarvad ve onun u veya
teki trk halklarndak variantlarnda
al terkibi ile Al= giinin adndak
al,yal terkibleri Al ve Al=basti cz
lerindeki alla bir kkdendir, birdir32.
Al=Yal ad ile ilili de in//Kidan
kaynaklarnda kiymetli ve interesan
melumatlar bulunmaktadr. Destan
da Al gii bir ilh gibi sterilir. En
eski trk anlamlarna re ilh//oban
byk vezife sahibi olmutur. u, inde
de ayni anlamda kullanmtr.
Eski inde ilitszin adlanan bir
rev olmutur. u, sarayda imperator
dan sonra en byk rev saylyordu.
Kidan szlnn Lyao-i blmnde
ilitszin sz ordularn ve atlarn ba
kan, byk rev sahibi 33 gibi izah
olunuyor. V.S.Taskin u szn menas
ile ilili yazyor:litszin, olan biliyor ki,
ya trk irkin - hkmdar, veya mongol
erkin - ba menasnda ileniliyor34.
V.S.Taskin yazyor ki, Abaotszinnin
byk babas Yali bir vakt u addan
imtina etmitir. Asl hakikatda ise, Yali
ilk ilitszin olmutur. O, yazyor: Abaots
zi, eski ecdadlarna dayanarak Benim
selefim ilitszin Yali, kendisini sterdiyi
gibi, u ada layik olmadna re ondan
(taht-tacdan) imtina itdi diye ilknce
tht-tacdan boyun karmd. Deyilene
re Lyao slalesinin esasn koyan Yali,
ola da bilsin ki, sekkizinci (sic!-C.N.) yz
ylda yaam ve yegin ki, u dnemlerde
Kidanlarda irkin revi olmutur35.
Gsterilen u kaynaklardan grn
d gibi sekizinci yzylda inde mil
liyetce kidan(hu) olan Yali adnda nl
dvlet bas olmu ve o, ordulara ve
ilhlara balk yapmakla yana, ayni
zamanda ceza vermek hukukuna da
malik olan 36 ilistzin grevini tam
tr. ok gman ki, Al giinin kimliyinin
esasnda tarihi ilitszin Yali dayanm
tr.
Korolunun gocal kolunda
Korolunun odlu silah ilk defa rmesi
de tarihi fakt gibi gugu dourmaya bil

mez.
EDEBYAT
1. M.H.Tehmesib. Azerbaycan halk destanlar (Orta
a), Bak:lm, 1972,seh.150
2.B7G7GtnheoDcRbb7 Jxthrb bp bcnjhbb atjlflmym+{
jnyotybb d Fpth,fbl:fyt b FhVtyb d {-yfxflt {{
dd76 l76 !($(6 cnh7#@*
3. Rth-juks7 YfhjLysb Pgjc6 Thtdfy6 !($!6 cnh7@&
Bcnjhbz Fhfrtlf lfdhb;txb |Nt hbpcrjuj\ Dfufhofgfn6 !*(^
|yf lhtdyt-fhvzycrjv zpm+rt\
4. NfV :t6 cnh7 @*
5.{U7Rjhjugm+7 F7V7Yfbtd7 FPth,fbL:fycrbb
uthjbxtcrbb Pgjc6 <fr5 Zpsxs6 !((^ cnh7 !!*
6. NfV :t6 cnh !!&7
7. V7fnVb Nfyrby-OLjFKe7 4KKe4 ;ehyfks6
!(^&6 ^6 c7 ^# V7Ctbljd7 Fph,fXfy {fkusysy cjrry Loyhry6 <frs5fPsxs6 !(*(6 c7
@&*-@&( <7LRfhhstd7 Pgbxtcrbt crfpfybt j Rth-juks
e n.hrjzpsxys{ yfhjljd6 V75 yferf6 !(^*6 cnh7 $#
8. V77 NVfcb,7 Rcnhby chb6 chy6 c7
!$&
9. E.G.Pulleyblank. The Bakground of the rebilion
of An Lu-shan, London-New-York-Toronto, 1955
10. !J7 P7{7Otath7 #jkjnst gthcbrb Cfvfhrfylf6 yferf6 !(*!6
cnh7 !&-!*
11. Semaalt lke en eski zamanlardan ine deyil
mitir. Bir ka belelerde bazan in etraflarda
olan Trk devletleri de yle adlanmtr. Ola
biliyor ki, u ad eski Trk Tengriilik dini ve
inamlar ile ilili olsun. Tengri sema demekdir.
12. P7{7Otath7rfp7cjx76cnh7@!
13. Ofy >p7 Jxthrb bcnchbb Rbnfz6 V75 yferf6 !(%(6
cnh7 @#%
14. Nfv ;t6 cnh7 @#^
15. K7Y7Uevbktd7 Lhtdybt n.hrb6 V75yferf6 !((#6 cnh7
#*&
16. Nfv ;t
17. Nfv ;t
18. Nfv ;t6 cnh7 #**
19. Nfv ;t7
20. P77{7Otath7rfp7cjx76cnh7$(7
21. Nfv ;t7 cnh7($7
22. Nfv ;t7 cnh7*(7
23. Nfv ;t7
24. Rjhjugm+6 <frs6 Ryxkbr6 c7 !@^
25. ty jhfkf6 c7 !@J
26. 1 tzsin 600 gramdr
27. Lt Ob7 Zy Uebatb cv7 d ry7 5 Ytahbnjdfz
zefyby6 V7 5 {elj;tcndtyyfz kbnthfnehf6
!(&@6cnh7#!7
28. Nfv ;t7
29. Y7Z7<bxehby |Bfrbya\7 Cj$<fybt cdtltybb j yfhjlf[ d
Chtlytb Fpbb d lhtdybt dhtvtyf d #-[ njvf[6 n7!6 V7-K7
5 yferf6 !(%J6 cnh7 #!@7
30. Nfv ;t7
31. D7L7Lfhby7 Gj .uj- pfgflyjve Rbnf.6 V7 5 yferf6 !((J6
cnh7 $%7
32. Vbhlb Ctbljd7 Rcnhbkty chb6 c7 @((7
33. T KEy-kb7 Bcnjhbz ujcElfhcndf rblfytb6 V7 5 yferf6
!(&(6 cnh7 #$%7
34. CV7 5 Nfv ;t7
35. Nfv ;t7
36. Nfv ;t7

Mill Folklor 77

ALPLARA MAHSUS EVLLK*

Burul KIDIRBAYEVA-Abdkerim MURATOY
Aktaran: Mehmet AA
Alplara mahsus evlilik, epik ba
kahramann kendisine uygun ei arayp
bularak her trl art yerine getirip,
snavlardan getikten sonra onunla evlen
mesidir. Folklorcu limler ilkel cemiyet
sisteminin dalmas dnemindeki epik
eserlerin merkezi temalarnn alplara
mahsus evlilik ve olaanstlklerle
mcadele olduunu ortaya koymular
dr. Bundan dolay, alplara mahsus evli
lik, ilk destanlarn esas temalarndan
biri olarak insanln bilinen tarihi devir
leriyle alakaldr. Epik ba kahrama
nn evlenmesi hakkndaki geleneksel
epizot ve motif, eitli vakalarn gelii
minin btn aamalar ve basamakla
ryla bal olarak muhtelif devirlerdeki
aile ve nikah muamelelerine paralel bir
ekilde deierek gelimitir. nsanln
her bir devrinin en balca tezad olmu
tur. Halk kahramanlk destanlar, bu
devirlerin temel tezatlarnn neticesinde
meydana gelmiler ve geleneksel manza
raya dnp geliimlerinin her trl
aamalarn yaamlardr.
Eski uruk cemiyetinin retim ara
lar gittike farkl ailelerin eline geip
mstakil mlkiyet esas rol oynamaya
balamtr. Bu tr retim aralarna
ait yeni mnasebetler eski dzenin teme
linden bozulmasna neden olmutur.
Bundan dolay yeniden kurulmaya bala
yan dzenle eski dzen arasnda byk

ztlklar, tezatlar meydana gelmitir.

Bu devir, monogamik (Tek elilik ortaya
km ve kadnlarn kocalarnn cemi
yetinde yaamas gerekmitir.) ailenin
kuruluu ile ilgilidir. Monogamik aile,
ilkel cemiyet kuruluunun ahlak normla
rn, sosyal kanunlarn bozup gelimeci
inkiaf tarznda arenaya kmtr. te
bu monogamik aile iin mcadele ve
onu idealletirme toplumun en balca
ideolojik meselelerinden birisi olmutur.
Bu tarih devir, ilk destanlardaki alpla
ra mahsus evlilik hakkndaki konula
rn meydana gelmesini zaruri klmtr.
Uruk-ataerkil cemiyet artlarnda evlen
me ekzogamik** esasta olmutur. Baka
elden ve uruktan kadn almak maksady
la gitmek iin batr bir grup engellerden,
zorluklardan gemeye mecbur kalmtr.
Bu tr artlar, her trl hneri bilmeyi,
insann gcn, gayretini talep etmitir.
Bu devirde anaerkil mnasebetlerin rol
kendi hukukunu henz o kadar kaybet
mediinden evlenme ihtilaf ok strapl
olup gl vaziyeti ortaya karmtr.
Uruku-ataerkil cemiyet bir ka asr kap
sayp kendi geliiminde tarihi aamala
ra blnmtr. Bundan dolay evlenme
hakkndaki kahramanlk destanlarnn
temas da zamannda deiip her trl
varyanttaki geleneksel konularn, epik
tiplerin sistemini ortaya karmtr.
Trk-Mool halklarna ait kahra

78
Mill Folklor
Mill Folklor 78

manlk destanlarndaki ba kahraman

larn evlenmek iin yaptklar mcade
leleri, trl geleneksel konularla olu
turulmutur. Bu geleneksel konulardan
halkn eski devirdeki evlilik mnase
betleri, yaamsal gelenekler ile doru
dan doruya ilikilendirilmitir. Alplara
mahsus evliliin bir ka eidinin oldu
unu Manas aratrcs E. Abdldaev
aadaki gibi ortaya koymutur:
1) Destan-mitolojik esastaki evli
lik. Burada epik kahramanlar muhte
lif mitolojik hanlarn (Teneri-kaan, Aykaan, Kn-kaan, Clan-biy, vs.) kzlary
la evlenirler.
2) ptida halkn hayatnda olan
evlenme kaide-geleneinin sokulmas.
Burada epik kahramanlarn kzla bire
bir kapp ve muhtelif msabakalar
kazanarak (kahramann kz ve kzn
babasnn koyduu trl vazifeleri yeri
ne getirmesi, engellerden geii, esa
snda bu tr snavlara bir ka talibin
katlmas ve o zaman kahramann galip
k) evlenmeleri ve mstakbel nianl
nn kendi isteine gre kahraman seip
hayat kurmas sz konusudur.
3) Halklarn daha sonraki devir
lerdeki cemiyet hayatndaki evlenme
kaide-geleneklerinin sokulmas. Burada
epik kahramanlar, dnr olma yoluyla
balk verip ve zorla alp karma yoluy
la evlenmilerdir.
Batrlara mahsus evlenme temasn
daki destanlarn eski trlerinin bilinen
lerinin mhim bir ksmnda, epik kahra
manlarn alp kzlarla bire bir mcadele
edip ancak galip geldikten sonra evlen
meleri hakkndaki geleneksel konu ilen
mektedir. Bu trdeki geleneksel konu

lara Trk-Mool halklarnn epik eser

lerinde her trl varyasyonlar halinde
rastlanmaktadr. Mesela, Hakaslar ile
Yakutlarn baz kahramanlk destanla
rnda, Altay Trklerinin Ay-Mans, or
Trklerinin Oglak, Buryatlarn AlamciMergen, Kazaklarn Talaspay Mergen,
Ouzlarn Korkut Ata Kitab, Bakurtla
rn Alpama men Barsn-Hlu, vb. halk
destanlarnda bu geleneksel konu korun
mutur.
Alplara mahsus evlenme detinin
gemi devre ait tarih geliimi Altay
llarn destanlarnda ak bir ekilde
grlmektedir. Batrlara mahsus evlilik
adeti ya da geleneinin ilk aamasna
bal olan epik konu Kan-Pdey desta
nnda grnmektedir. Kan-Pdey Tene
ri-kaann kz Temene-Kooyu almak
iin ge ynelir. Clan-biy, Uzun-Kalap,
Kska-Kalap (Kalap, merhametsiz, ta
kalpli anlamna gelir.) Teneri-kaan kor
kutup kzna dnr olmulardr. Tenerikaan: Bu n yok edersen TemeneKoo senin olsun. der. Kan-Pdey bir ka
yl mcadele edip bu mitolojik canllar
ldrerek Teneri-kaana gelir. Tenerikaan Kan-Pdeye yeni bir ka zor art
daha koar. ayy, gk boay,
Ker bal, vs. canllar tutup getir diye
grev verir. Kan-Pdey bu mitolojik can
llar pek ok zorluklarla tutup getirerek
Temene-Koo ile evlenir.1
Batrlara mahsus evlenmenin bu
tipinde epik hareketler esasen mitolo
jik fonda gsterilmitir. Epik konularn
kuruluu oklukla fantastik fikir yrt
melerin neticesi tarznda grnmekte
dir. Epik kahramanlarn ve onlarn evle
necei nianllarn hangi elden ve hangi

Mill Folklor 79

uruktan olduu hakknda hi bir izahat

sezilmiyor. Hepsinde sadece aile kur
ma hakkndaki izahatla karlamakta
yz. Altayllarn bu tipteki destanlarnn
kahramanlar da mitolojik kahramanlar
olarak hesaplanmaktadr. Mesela, Knkaan, Ay-kaan, Teneri-kaan, Erlik-biy
ve epik kahramann evlenmesine engel
karan mitolojik canllar: Clan-biy,
Ker-Balk, Kk-Buka, vs.
Batrlara mahsus evlilik adetinin
geliimine bal bir eski epik konu da
gveyi ile kzn bire bir yarmasdr.
Bu konu, pek ok halkn destanlarnda
grlen alp kzlar tipi ile balanmtr.
Kahramanlk destanlarnda ekzogami
geleneine gre aile kurmada kz almak
iin bir ka talip harekete geer. Talip
lerden her birisinin evlenebilmesi iin
hususi yarlar dzenlenmekte ve mka
fat hangisi kazanrsa o evlenmektedir.
Taliplerin hnerini snamada oklukla
yar; at koturma, ok atma, bire bir
gre esas olmaktadr. Yuva kurmadaki
bu tr gelenein eski dnemlerde, zel
likle Orta Asya haklarnda var olduunu
etnografik materyaller ortaya koymakta
dr. M. . 2. asrn sonunda 3. asrn ban
da yaam olan Grek yazar Klavdiy
Eliann yazd malumatnda: Saklar
dan kimin kzlarla evlenesi gelse onunla
gremek zorundadr. Eer kz yenerse
yenilen kii esir olup onun hakimiyetinde
kalr. Grete erkek ancak kz yendii
taktirde onu kendisinin beyliine alabil
mektedir.2 denilmektedir. Geen asrn
sonunda etnograf V. . Verbitskiy tarafn
dan derlenip Altayskie norodts ady
la yaymlanan folklor materyallerinin
iinde nesir halinde yazlan bir ok des

tan vardr. Bu materyallerden batrlara

mahsus evlilik adeti ya da geleneinin
ilk tipine giren ve Manas destannn
iptida tabakasn aklayan Altayllarn
Ay-Mans adl kahramanlk eposunun
mazmunu inandrc bir delildir. Ceek ile
Ay-Mans batr evlenmek iin Kan-Kza
giderler. Kan-Kz: Greince kimi ykar
sam onu ldrrm, eer yklrsam
beni ykan kiiye varaym deyip art
koar. Yedi yl boyunca greip, koarak
yarrlar; fakat, onlarn ikisi de yenilir
ler. Ay-Mans yeniden Kan-Kz ile gre
ip koup yararak sonunda galip gelir.
art gereince kz ona varr.3 V. M. Jir
munskiy, bu tr adetin Trk-Mool halk
larnda eskiden beri korunup geldiini
ve 13. asrda dahi rastlandn ortaya
koyup baz gerekleri dile getirir.4
Bunun gibi eski epik konular Manas
destan halkasnda da aka grnmek
tedir. Mesela, Sagmbay Orozbak uulu
varyantndaki (dier varyantlarda da
stn kr anlatlyor) Manas ile Say
kaln bire bir msabakasn anmak
gerekir. Bire bir msabakada yenilen
Saykal, Manasla ahrete dek yar olmak
iin nikahlansa Kalmakn Kaypdan
adl hannn kz Karabrk ile kar kar
ya gelip galip geldikten sonra Manas
onunla evlenir. lkel insanlarn dnyaya
bak snrl olduundan onlar cemi
yetin ve yaratln her trl deiik
liklerini doal yorumlamlar ve onla
rn dnyayla olan mnasebetleri ilkel
toplumlarda mitolojik esasta olmutur.
Bundan dolay eski toplum kuruluunun
yklp uruku-ataerkil cemiyetin kurulu
u dnemindeki aile kurmak iin yaplan
mcadele, ilk batrlara mahsus evlenme

80
Mill Folklor
Mill Folklor 80

tipindeki destanlarn esas dncesini

oluturmu ve bu tarihi devrin iirsel
yansmas mitolojik esasta olmutur.
Batrlara mahsus evlenme gelene
inin sonraki etabnda vaka, destan
esasta olup farkl mitolojik kahramanla
rn yer almasna baklmakszn devrin
tarih gereklerinin pek ok ksm iirsel
adan gereki olarak tasvir edilmi
tir. Bu tipteki batrlara mahsus evlen
me geleneinde ba kahraman esasen
mitolojik kahraman deil, herhangi bir
halkn temsilcisi ya da handr. Aslnda
yar arama, onu zorlukla bulma, ancak
pek ok engelleri, zor ileri, buyruklar
yerine getirme vastasyla alma, epik
geleneklerin iinde yer alan masal motif
lerinin en eskilerindendir. Olaanst
vakalar, insan artan sihirli epizotla
rn oklukla kayna nianly arama,
e almakla balamaktadr. Kahraman
bazen alt bal ejderhay yenerken,
bazen alevlenmi atei geip olaans
t da ap nianlsn bulmu ve yer
altna inip kz almak iin becerikliliini
ispatlamak amacyla her trl vazifele
ri yerine getirmitir. Batrlara mahsus
evlenme detinin bu tipine Krgzlarn
kahramanlk destanlar iinde sadece Er
Ttkteki Ttk batrn yer altna inip
Kk-dnn kz Kulaymla evlenmesi
girmektedir.
Epik kahramanlarla evlenmeye
kan kzlar, muayyen kaideler ereve
sinde kendilerinin tercihleri ve arzular
ile kahramana varmaktadrlar. Kzn
ebed yarini, yani, kocasn hr bir
ekilde semesinin etnografik ve tarihi
materyallere gre anaerkil dneme mah
sus olduu sylenmektedir. Ttk yer

altna indikten sonra deiip kel klna

brnerek Kk-dnn evine varr. Bu
srada hann bym olan kz ken
dilerine uygun gveyi semektedirler.
Kk kz Klaym Ttk beenip
seer. Onunla evlendikten sonra kahra
man kayn atasnn zor vazifelerinden,
snavlarndan geer. Bir ok mitolojik
kahraman yener. Evlenmenin her trl
tipinin tasvir edildii destanlarda msa
bakann hangi tr olursa olsun aslnda
kahramanlar evlenmeden nce bunlar
yerine getirirler. Ttk destannda bu
motif farkl bir ekilde verilmektedir.
Kzla evlenmeden nce deil, Ttk
ancak evlendikten sonra gaddar kayn
atasnn buyurduu zor vazifeleri yerine
getirmeye balar. Kahramann evlenme
si dahi en eski motiflerle tasvip edilmi,
onaylanmtr. Ttk, hann yanna kel
klnda varr. Kel klna brnme,***
gemi insanlarn deime inancyla
bal olan eski motiflerden birisidir. Kr
gz destanlarnda ise bunun gibi bir
motif yoktur. Sadece masallarn en eski
rneklerinde az olarak grlmektedir.
Bu tr deime Hakas, Altay, Yakut,
Mool masallarnda da, destanlarnda
da oka grlmektedir.
...Altay kahraman Kozn-Erke,
Karat-kaann Baym-Sur adl kzn
almak iin sava elbisesini giyip silahtehizatn alp yola koyulur. Han,
kznn eline bir kadeh kmz, kunan
koyunun kuyruunu verip halk srayla
yrtr. Baym-Sur hi kimseyi vurmaz,
halkn arakasndan gelen tastarakay
(keli) vurur. fkelenen han halk yeni
den srayla yrtr. Kz yine deminki
keli vurur. Bundan sonra Kozn-Erke

Mill Folklor 81

kayn atasnn buyurduu baz zor grev

leri yerine getirip kzyla evlenir.5 T
tk destanna gre Kk-d byyen
kzlarn gveye vermek isteyip gveyi
semeyi kzlarn iradesine brakr. Elleri
ne elma verir, kimi beenirlerse elma ile
vurup onunla evleneceklerdir. Elma ile
vurmak destandaki sonraki ekleme olsa
gerek. Bundan dolay bu motif halkn
szl eserlerinde esasnda kmz, et ola
rak sylenilmektedir. Elma ile vurmak
ran, Arap masallarnda ok fazla grl
mektedir. Mesela, eh-Namede bu motif
grlmektedir. Kk-d el altndaki hal
kn hepsini toplatp srayla yrtr.
Birinci kz bey olu Bekbaan, ikinci
kz han olu Kanbaan vurup onlar
la evlenirler. nc kz Klaym hi
kimseye bakmaz. Tekrar tekrar srayla
yrtr; fakat kz hi birisini de elma ile
vurmaz. Sonunda unutulan inek oban
keli (Ttk) alp getirirler. Kz keli
vurup ona varr. Kzn tercihine gre
halk srayla yrtp elma atp gveyi
seme zbeklerin Rstem Han adl kah
ramanlk iirinde de grlmektedir.6
Gemiteki epik kahramanlarla evle
necek olan kzlar, belirli kaidelere gre
kendilerinin tercihleri ve arzularyla var
maktadrlar. Altay kahramanlk destan
larnda bu tr motif farkl bir anlama
sahiptir. Kzlar Bizim gbeimiz birlikte
kesilmi, kirpiklerimiz birlikte alm,
Ateim onunla birlikte yanm, deim
onunla birlikte serilmi deyip yiitle
evlenirler. Hangi halkn szl eserlerin
de olursa olsun hr iradeyle e semenin
anaerkil devirden gelen motif olduu
phesizdir. Bu en eski motif, Er Ttk
destannda da korunup gelmitir.

Kocaca destannda da hr iradeyle

e seme fikri dile getirilmekte, anla
tlmaktadr. Fakat, burada motif daha
farkl bir ekilde ilenmitir. Karako
conun kz Zulayka Kocaca mergeni
beenip evlenir. Zulaykann Kocacan
kt kyafetine bakmadan insanlk vas
fn dikkate alp mnasebet kurmak
iin yapt hareketinin arklya vard,
kaftansz sevdi denilip tenkit edilmesi
ya da akl kt mirzalarn dedikodular,
snfsal ayrmn aka grnp sosyal
elikinin derinletii devri ortaya koy
maktadr. Hann kz Zulaykann pek
ok insan iinden sradan, basit bir mer
geni**** beenmesi, ona layk e olmas
vastasyla halkn insaniyetlik, sradan
lk hakkndaki anlaylarnn, dncele
rinin izgileri verilmitir. Destann ken
disinde de Klaym ile Zulaykann hr
iradeyle e seme rneklerinden btn
insanlar eittir, kadnla erkek eittir
diyen demokratik grn zeti ortaya
konmaktadr.
Manas, Kurmanbek, Can-Bay
vb. kahramanlk destanlarnda aile kur
mann eski konu elementleri saklanm
tr. Sagmbay Orozbak uulu varyantnda
oorukun kz Aklay, Manasa kendi
arzusuyla varr. Dier kzlar da delikan
llar beenip seerler. Mesela:
Manas erim olsun deyip,
Kzlardan ayrlp,
Sln gibi boynu grnp,
Uzanp kalkp nazl nazl yryp,
Ya ubuk gibi burulup,
Sultan ere doru ynelip
Manasn nne vard,
Aklay kz olsa da
Bana devlet kondu.

82
Mill Folklor
Mill Folklor 82

Dengini buldu, dengi deyip,

Geldi kendisinin uygunu deyip,
Aklay daha nce beendi,
Ondan artk myz deyip
Deminki ayakta duran otuz kz
Birer birer baktlar. (Sambay Oraz
bak uulu, 2. 221),denilerek Aklayn ve onun ba oldu
u kzlarn kendilerine gveyi semeleri
anlatlmaktadr. Sayakbay Karala uulu
anlatmasnda Karan kz Krpayan
kendi iradesiyle Bakay seer.
Krgzlarn kk kahramanlk des
tanlarnda, baka uruktan kadn alan
kahramann, alp kzla bire bir yarp
yenip ve kayn atasnn buyurduu zor
vazifeleri yerine getirerek evlenmesin
den baka, mstakbel kayn atasyla
bir bana mcadele ederek onu yenip
kzyla evlenmesiyle ilgili motif de sak
lanmtr. te bu en eski motif, Kurman
bek destannda toplumsal talebe bal
olarak ilenmektedir. Beni sanp kim
ykarsa Kanay ona vereyim deyip
art ileri sren byk kahraman Bak
burkan: Kim rgn suyunu geip beni
yenip kahramanln, pehlivanln,
halk korumak iin ie yarar olduunu
gsterirse kzm ona vereyim. deyip
ferman karr; onun maksad kendisi
ihtiyarladnda halk koruyacak kahra
man bulup hazrlamaktr. Babasnn bu
maksadn doru olarak anlayan Kan
ay kar kmaz ve yar kazanan Kur
manbek batrla evlenir. Bundan, gemi
teki sempatik irtibatn, baka bir deyile
vakti zamannda kaderine yazlan yar
hakkndaki motifin deimesini grmek
mmkndr.
Kurmanbeke kadar delice akan

rgeni sadece epik kahramanlar, Seme

tey ile Kloro gemilerdir. Bunda da
Oogan han Akunun kz Ayrk
almak iin giden Krgz kahramanlar
erkeke mcadele edip te taraftaki ky
ya yzp gemilerdir. Hem Semeteyin
hem de Kurmanbekin Oogan hannn
kzlaryla evlenmeleri, bize gre, byk
destann kk destana olan tesirinden
kaynaklanm olsa gerektir. Fakat, iki
destan da bu motifi iki farkl ekilde ile
mektedirler. Semetey destannda anaer
killik unsurlarna rastlanmaktadr. Bu
durum, kadnlarn gveyi semelerinde
grlmektedir. Ayrkn kahraman
lar snamasnda anaerkillik unsurlar
saklanmtr. Byle olsa da nkoco ve
Toltoy, Ayrk alalm deyip kalabalk
askerle gelip ehrini kuatmalar pek
ok varyantta geleneksel trde anlatl
maktadr. Ayrk krk gn beklemek
iin vadeleip kuu ekline girip Talasa
gelerek sunguru hile ile alp gidince
onu izleyip giden Semeteyin kendisine
uygun ei Ayrk nkoco ve Toltoy
ile mcadele edip g kullanarak ald
malumdur. Kurmanbekte ise kahraman
daha nce hi grmedii kzn haberini
alp kayn atasnn artn yerine getire
rek evlenir.
Manas lemesindeki esas temalar
dan biri olan batrlara mahsus evlenme
temas, destann her bir ksmnda, dier
varyantlarnda pek ok deiiklie ura
yp her trl ekilde anlatlmaya ba
lamtr. okan Valihanovun derledii
varyantta batrlara mahsus evlenmenin
eski izleri korunup Manas karsn mca
dele edip g kullanarak alr. Burada
yznn akl ak kar gibi, yanann

Mill Folklor 83

kzl ak kara damlayan kan gibi kza

rp duran, sa topuuna kadar uzanan,
kokusu mis gibi kokan, dii fincan gibi
aaran Karakann kz Kankeye (esas
nshaya gre Hankey) Manasn babas
Cakp dnr olmas iin gndermesi ile
balanmaktadr. Cakp, oluna uygun bir
kz arayp pek ok yeri dolap Bukara
(Buharaya) varr. Fakat, han Cakpn
oluna kzn vermez ve Benim kzma
han olu layktr, senin oluna ise yok
sul beyin kz uygundur. der. Manas
sava aar ve kz zorla alr. Burada
halk edebiyatnda rastlanan nianly
g kullanarak zorla alan batrlara mah
sus evlenme geleneine gre Manasn
Karakann kz Kankeyi ald grl
mektedir. okan Valihanovun ksaca
yazp derledii Manasn ocukluk dne
mi ve Kankeyle evlenmesi hakkndaki
epizot bununla bitmektedir.7
Manas epopesinin konu izgisinde
evlenme gelenei hakknda en belirgin
yeri tutan epizot, Manasn Kankeyle
evlenmesidir. Bu epizotta halkn aile ve
nikh kaide-gelenekleri genie tasvir
edilmektedir. Farkl epik motiflerin eski
izlerine rastlanmakla birlikte esasnda
Krgzlarn daha sonraki devirlerdeki
aile geleneklerinin atmosferi ile kua
tlmaktadr. Eski Krgzlarda sosyal
duruma gre balk iin muhtelif sayda
mal verilerek evlenildii hakknda eski
haberler de hatrlatlmaktadr.8
Krgzlarda dnrleip balk olarak
trt tlk***** mal deyip evlenme, eski
devirlerden uzanp daha sonraki dnem
lere kadar hkm srp gelen det
tir. Bundan dolay Manasn atemirin
(Karakan) kz Kankeyle evlenmesi,

daha sonraki dete gre aklanmtr.

Seytek destannda da batrlara mahsus
evlilik deitirilip bilhassa daha sonraki
devirdeki hayatta rastlanlan sahnelere
ok yakn bir ekilde tasvir edilmitir.
NOTLAR:
* Bu yaz, Manas Entsiklopediya (Bikek
1995) adl iki ciltlik eserin birinci cildi
nin 116-120. sayfalar arasnda Baatrdk
yln adyla yazlan madde olarak yer
almtr ve Krgz Trkesinden aktarl
mtr.
** lkel cemiyet dneminde; daha sonra da,
yakn akrabalar ve bir yerde birlikte yaa
yan cemaat yeleri arasndaki evlenmeyi
yasaklayan adet. Krgz halknda kan
ba evlenmeyi yasaklamtr. Ancak yedi
nesil getikten sonra o kabileden kadn
almaya imkan vermitir. Bu tr kanun ya
da kaide Kazaklarda da var olmutur. Bl
gesel yerleme uruk gruplarna bal oldu
undan nianl kz ya da gelini daima
uzak yerden almlardr. Szn ksas bu,
Trk-Mool uruklarnn ounda gelene
e dnmtr.
1 Altay-Baatrlar, 1.c., Gorno-Altaysk
1958, 24-31.
2 Klavdiy Elian, Raznoobrazne povest
vonnaya. SB. Drevnie avtor o Sred
ney Azii, Takent 1940, 23-24.
3 V. . Verbitskiy, Altayskie norodts,
Moskva 1893, 146-165.
4 V. M. Jirmunskiy, Skazanie ob Alpa
me i bogatrskaya skazka, Moskva
1960, 221-226
*** Trk-Mool halklarnn folklorlarnda
oka grlen tiptir.Epik kahramanlar
baka ele ve dmanlarna kar vardkla
rnda oklukla kel olup deiirler.
5 Altay Baatrlar, 2. c., Gorno-Altaysk 1959,
113-150.
6 V. M. Jirmunskiy-H. T. Zarifov, Uzbeks
kiy narodny geroieskiy epos, M.
1948, 158.
**** usta avc
7 Vestnik Akademii nauk Kazahskoy
SSR, 1965, No. 8, 421.
8 N. Ya. Biurin, Sobranie svedeniy...,
1.c., M.-L. 1950, 353.
***** evcil hayvanlar (at, sr, deve, koyun,
kei).

84
Mill Folklor
Mill Folklor 84

MSKNABDAL
(XV -XVI. asr)
Prof. Dr. Maarife Hacyeva*
Dr. ahin Kktrk**

Ak Miskin Abdaln edeb miras

vaktinde derlenmedii iin yitip batm
durumdadr. Fakat yaad devir zerin
den asrlar gemi olmakla birlikte gn
mzde onun hakknda eitli rivayetler
sylenmektedir. Bu rivayetler aklar
tarafndan bir destan haline getirilmi
tir. Son yllarda Miskin Abdal hakknda
birok aratrmalar yaplarak elikili
fikirler sylenilmitir.
air Mehmet Aslan Bizden sonra ne
gali? (Bak 1979) kitabnda Miskinlerin
en maruru adl makalesini, Prof. Sed
nik Paayev ise 1985te Ulduz dergisinin
7. saysnda Miskin Abdal makalesini
dercetmitir. XIX. Esr Azerbaycan Ag
Yaradcl, (Bak 1990) adl kitabn
daki Adabanl air Gurban balkl
makalesinde de, Miskin Abdal hakknda
da baz bilgiler vermekte ve aa isnad
edilen Dalar iirinden iki bendi rnek
olarak vermektedir. (A.g.k. Bak 1990,
s.68-69).
Sonra Do. Dr. Yagub Babayevin
Miskin Abdaln Sz Gleninden
(Komnist Gazetesi, 1991, No:75) adl
tantma makalesi, Mecnun Gyelinin
Miskin Abdal Hakknda Hegiget
(Veten Sesi Gazetesi 1991, 15 Avgust)
adl makalesi, H. smailovun Veten
Gurbette Gald adl kitabnda Lele
Kp Yurdu Alar adl blm (Bak
1993, s.10), Meherrem Gasmlnn Ag
Seneti (Bak 1996) adl kitabn Gy
e Ag Mhiti blmnde (s.170-172),
Demir Gedebeylinin Miskin Abdalla
ilgili birok makalelerinde onun hakkn
da birok tarih bilgiler ortaya konul
mutur.
Bu bilgilerden Miskin Abdaln 1516. asrlarda yaad, ah smail Hata

(1486-1524) ile dost, belki de akraba

olduu, hatta Hatanin saraynda yaa
d, fakat, Hatanin sarayna gitmeden
nce Gyenin Saryagub, Gedebeyin
Miskinli kynde yaad ve ah sma
ilin Saryagub kyn ona balad
anlalmaktadr. Btn bu bilgilere
ramen Miskin Abdaln doum lm
yllar, doduu ve yaad blge hakkn
da kesin bilgi elde edilememitir, Prof.
Sednik Paayev, an doduu yerin
Kazak blgesi, Dakesemenli Ky;
Demir Gedebeyli, Yagub Babayev Gede
beyin Miskinli Ky; Mecnun Gyeli,
Gyenin Saryagub Ky olduunu;
Meherrem Gasml ise Gney Azerbay
candan g ederek bu blgeye geldiini
ileri srmektedir.
Miskin Abdal hakkndaki aratrma
lardan anlalmaktadr ki, o, 15- 16. asr
larda yaamtr. Asl ad Hseyindir.
Miskin Abdal mahlasn sonradan alm
tr. Adnn Hseyin olduunu gsteren
bir iaret de 17- 18. asrlarda yetien
Gye aklarnn onun adna Yetim
Hseyin adl bir halk hikayesi tasnif
etmeleridir. Bu hikayede Miskin Abdal
mahlasyla iirler yer almaktadr.
Elde olan bilgi ve belgelerden anla
lmaktadr ki, Miskin Abdaln babas
Memmed Cefer, ah smail Hatanin
babas eyh Heyderin kzlba mrid
lerindendir. M. Ceferin aireti Miskin
li aireti adn tamakta imi.1 eyh
Heyderin lmnden sonra onun taraf
tarlar takibe maruz kalr ve muhteme
len Memmed Cefer, Miskinli kyn
terk ederek yakn mesafedeki Sarya
gub kyne tanr. (Gedebey ile Gye
mahal birbirine ok yakndr, hatta i
iedir. Saryagub ky de Gyeye ba

Mill Folklor 85

ldr.) Byk ihtimalle Miskin Abdal bu

kyde dnyaya gelmitir.
Mecnun Gyeli, ah smail Hatanin
1499da Saryaguba geldiini ve burada
Hseyinin (Miskin Abdal) hazr cevapl
ndan holanarak kendisiyle sarayna
gelmesini, Saryagub kyn ise bir fer
manla ona baladn yazmaktadr.
Mecnun Gyeli, ahn mhrledii fer
manda Ey mmin insanlar! Miskin
Abdal muteber ahstr. Ona inann, ne
metlebiniz varsa dileyin yazdn ve bu
fermann Miskin Abdaln Saryagubda
ki nesli tarafndan muhafaza edildiini
yazmaktadr.2
Miskin Abdal tarikat ehli bir ak
olarak tantanlar da vardr. Bu durum
onun ah smail Hata ile dostluuna
balanmaktadr. nk ah smail
Hata Kzlba tarikatinin ileri gele
nidir.3 Hatanin aklk sanatna ok
byk nem verdii, saraynda aklar
barndrd, kendisinin de saz alp iir
syledii tarih bilgilerle sabittir. O, ah
Hata, Heste Hata mahlaslarnn yan
sra, Miskin Hata mahlas ile de iirler
sylemitir. Bu mahlaslar kullanmas
nn sebebi, 1514teki aldran savanda
ah smailin sevgilisi Tal Hanmn
Osmanl ordusuna esir dmesi ile ilgili
grlmektedir:
Hestedir Miskin Hata, bir misal-i andelib
Hsn banda vemal-i glizarm gelmedi.4

iirinde Miskin mahlasn kullanmtr.

Bu mahlas kullanmas belki de Miskin
Abdalla dostluu sebebiyledir.
Mecnun Gyeli, Miskin Abdaln
Eliglnc ve Batmanglnc adl iki olu
olduunu, onlarn mezarlarnn da Sar
yagub kynde bulunduunu; Batman
glncn neslinin devam etmediini, Eli
glncn soyundan bugn Nesib, Meti
Memmedov ve Ak Musann hayatta
olduunu belirtmektedir.
Hayat hikayesi hakkndaki bu bil
gilerin yansra denilebilir ki Miskin
Abdal Azerbaycan Trklerinin hafzasn
da yaayan bir aktr. Saz sz yannda
ahseveni adl bir saz makamn onun

vcuda getirdii de iddia edilmektedir.

lmnden sonra oca halk arasnda
hrmetle anlm, iirleri hafzalarda
yaam, sonraki nesillere rnek olmu
tur. 19 yy.da yaayan Ak Elesger:
Elesgerem Abdal ollam
Agn girdabnda gallam

derken, Elesgerin kardei olu Ak Nv

res man da;
Yah beenmiem Miskin Abdal
Cem imi banda huu, kemal

derken Miskin Abdal anmlardr.

Maalesef 20 yy.da Miskin Abdaln
edeb miras derlenip aratrlmam,
makalenin banda belirttiimiz gibi son
zamanlarda onun sadece birka iiri
kitap ve mecmualarda yer almtr. Son
iki yldr Azerbaycan limler Akademi
sinin Edebiyat Enstits bnyesinde
Folklor Saray faaliyet gstermeye ba
lad. Bu saray Azerbaycan folklorunun
derlenmesinde cidd admlar atmakta
dr. Mdr, Do. Dr. smaylov Hseyn
Elesgerolu ok cidd aratrmalardan
sonra Miskin Abdaln birok iirini ve
hakknda tasnif edilmi bir halk hika
yesini derleyerek gn na karm
tr. 1952de Gyenin Abulak kynde
doulan Elesgerolu, Gyeli Aklardan
Ak Talb, Ak Aayar, Ak Gadir
Zalolu, Ak Eli, Ak Abbaseli, Ak
Hac Bayramov ve Ak Yunisden Mis
kin Abdaln birok iirini ve Ak Mikail
Saryagubludan bir halk hikayesini der
lemitir. Do Dr. Elesgerolunun derledi
i iirlerden elimizde olanlar bu yazmz
da takdim ediyoruz. Hakkndaki halk
hikayesini de ayr olarak neredeceiz:
A Dalar
Xudahafiz deyek gel halallaak
Daha ayrlkd, kd a dalar
Soldu gl nergisin dnd xezele
Pozuldu iretin kedi a dalar

Zenbur szldar an ste bala

Aldadp oxlarn goyupsan dala

86
Mill Folklor
Mill Folklor 86

Bend olma dnyada dvlete, mala

Axir kbetin pudu a dalar

Kedi nvbaharn yazn g oldu

erx herlendi, mr gama tu oldu
Miskin Abdal xeyallarn pu oldu
Dolanb gzarm dd a dalar
x=h()
Unutma
Knl get eyleyib ar elleri
El iinde namus, ar unutma
Her yan gez temiz saxla adn
Dost yannda itibar unutma

Halal mala haram gatmak ne lazm

Heder yere keman atmak ne lazm
Her yetene yalan satmak ne lazm
Ehd peyman dz ilgar unutma

Misgin Abdal bir gonagsan dnyada

Knln bir deryadr, reyin ada
stesen ki yetiesen murada
Ya torpa, dar mezar unutma
Dersen
nsanolu kelek gurma
Kelee, fende dersen
Nahag yere ze durma
Zlmnen anda dersen

Her adamla olma tan

Yaz gnn eyleyer g

Fikir eyle sonra dan

Gafil kemende dersen
Misgin Abdal xeberdar ol
Yoldanla dz ilgar ol
Yaman gne krdar ol
Dnb hasanda dersen

ah smailin Vefatna
klimin ahyd Hezret Sleyman
Edalete penah idi Nuirevan
eyh olu smail o cennetmekan
Dmez ele bir yadigard, getdi

Gorxun varsa her gaydan gedadan

Durum indi pivazma gelim, gel

Brnbsen zer-zerbafa, altuna

Bezek ziynet verer xuba, xatuna
Sen yola x ayann altna
Men deyim xala, palas, kilim, gel

Gevvas kimi her deryaya dalmam

Xezne xezne safir, gvher almam
Abdal olub girdabnda galmam
Men Miskini isteyirsen, gelin, gel
Geder
Gue gue yanb nara yaxldm
Cismim od-atee galanb geder
mtahan eyleyer knlm ehrini
Ak- Hakdan gayri talanb geder

Dervi olan getmez fitne feliynen

Yandrr amn z, eliynen
Yalan peymanynan, haa diliynen
Knl yar yolunda aldanb geder

Geyl gald seher-axam ehvaln

Tor grr gzlerin garr haln
Ganl emi yazk Miskin Abdaln
Cogun aya nisbet sellenib gider

Pir di
Asta geden bu gzeller sultan
Yeriinden malum olur, hrd
Deyin, besdir, menim xeste canm
Siyah zlfn zencirinde srd

ah hsnnn stunundan asldm

ldr ldr drt makama yazldm
Hicran lekerine endim, basldm
Yan yreni gurtlar gular brd

Seryaguba yxldn grenner

Ak snsa evl axtarar, kor ener
Bele dedi bu am grenner
Miskin Abdal bir zamanlar pir idi

Gocalk anda
Misgin Abdal mr kedi heyinen
Bu metlebi Gocadaa deyinen
lende mezarn glieyinen
Bezerler stm a yaz aylar

Ban
Namerd ile yolda olma
Uzun ar eker ban
Halal ile erseye gel
Da galalar sker ban

Gel
Ne mddetdi dileyirem Xudadan
Destesini balamam gln, gel

Hain baxma Yaradana

Giblekrdr ata, ana
Arxalanma beye, xana

Mill Folklor 87

Goy sa olsun nker ba

Haktan iste baht ikbal

Yaradan yadna sal
Sz gvherdir Misgin Abdal
Saxla drd, tker ban
Meni
Gece yuxum yoxdur gndz gerarm
Rzgarm goyubdu adada meni
Teraggi dandan uubdu tarm
Felek niye sald bu dada meni

Doru sz demeye ox utanram

nk zamann biraz ganram
Ele alovlanb, ele yanram
Sndrebilmezler suda da meni

Men Miskin Abdalam dustag- derdem

Grmedim bahar mrmde bir dem
Edalet yolunda ele bir merdem
Gorhmaram ejdaha uda da meni
Vermedi
Ho beyanlk virdim oldu bhtana yol verme
dim
irin sxen andelibem, hedyana yol verme
dim
Nifrin edib lanet dedim xin iblislere
Galbimi ayna saxladm eytana yol verme
dim
Bir beeri incitmedim kendimi ah saymadm
Dostun srrn syleyib dilden dile yaymadm
mr ksa, dnya ezel, az yaadm doyma
dm
Drr metaha meydan adm tek cana yol ver
medim
Ak olub sz goanlar, sz desin szm kimi
Misgin Abdal, marur iste hamn zn kimi
Arifi, metleb ganan bilirem zm kimi
Sinem ste merd yeridi, nadana yol verme
dim
Ya Eli
Elst Rabbi cem hitab olanda
Xub gayilem o adna Y Eli!
Senin penahna iman getirdim
Ber-kararam o sevdana Y Eli!

O zey, fey adna o nur- safa

Yetisin enine her gul-i kefa
Varln menas din-i Mustafa
Ser-xeyl-i kervann cda Y Eli!

Feth-i ehr-i Zerrin gtil-i Salsal

Mrid-i Cebrayl, ah-i b-zevl
Gaemilem, Gazenfer, r-i zlcelal
Msemmsan bir Minada Y Eli!

Ezrayil engelin cana alanda

Ruhlar pervaz olub cesed galanda
z xake denib zelil olanda
zn yeti o feryada Y Eli!

Maher gn zn tutarsan cam

Tutmu eteinden nik bed, ham
Seme muhsullardan Misgin Gulam
Kerem et kvserden bade Y Eli!
Zay Olmusan
Yazk gnl ne szlarsan, blble tay olmu
san
Haan yardan ayrlmsan, sevilip bay olmu
san
Sen dervisen, Hak yolunda Hakk iste,
Hakk sev
Ne olsun ki, bel bklp kemana tay olmu
san
Yar olsan da incime gel Ulu Tanr balar
Dergahnda apaydndr bu izgiler, naxlar
Goy didenden sel sel olub axsn gara yalar
Axir maher grersen ki kpkl ay olmu
san
ay olman pklndr, durma, yuyun, pke
x
Doru, dze yol akd, ne gar, boran, ne
palx
Miskin Abdal dolansn da, ayak yaln ba
ax
Zer gadrini zerger biler, zaylara tay olmusan
Narn zebilmerem
Ey dost senin ban cennet, narn zebilme
rem
Ha silkinsem, deryan derin, narn zebilme
rem
Grxlar piri z szp ayama atei
Alram semender tek, narn zebilmerem
Dervi gerek bu meydanda gurban olsun ba
baa
Mridinden zn dnmez dnya gelse ba
baa
Ayak olan uzak olsun yetsin gerek ba baa
Felek ne vaxt sker zm, narn zebilmerem
Miskin Abdal ak ehlisen mr verme bada
hey!

88
Mill Folklor
Mill Folklor 88

zn haksan Hak elinden gtr nu et bade

hey!
Maher gn tab etmezsen salxum salxum
bade hey!
Ne tutmusan zn dervi, narn zebilmerem
Meni
erh-i gerdi yartmad, dvletden, vardan
meni
Min bir derd azab verip ayrd yardan
meni
Seg ragibin fitne feli ekdi meni armxa
Yazk Hezret sa kimi asd divardan meni
Trk Aceme, Acem Trke zulm eylese
gnahd
Her ikisi bir kkdendi, yaradan da Allahd
z eline dmen kesin axir gn gnahd
Gadir Mevlam uzak eyle baygudan, sardan
meni
Grxlar piri z verib dersimi mman menim
etin gire reyime eytan- lin, menim
Seyyid Misgin Abdal menem, sz menim, mey
dan menim
Goruyanm, zn goru, hin dostlardan meni

iirlerde geen kelimeler:

Hudahafiz:Allahasmarladk;
xezel:
gazel, sararm yaprak; zenbur: ar,
an: petek; dal: arka, geri; pu:hi; yaz:
ilkbahar; cerh: ark, felek; tu: hedef;
gzar:yol, gzergah; gest eyle-: yrmek;
el:halk; gonag: misafir; kelek:fitne, fend,
hile; hasand: asan, kolay; penah:sn
ma; geda: yoksul, uak, cahil; zer:altn;
zerbaf: Altn ilemeli kuma; hala:hal;
palas: bir eit hal; gevvas:dalg; gue:
ge; galan-:st ste ylmak; haa:
atal, ikili (ylan dili gibi); tor gr-:iyi
seememek, grememek; asta: yava;
hr:huri, gzel; besdir: yeterlidir; ldr
ldr:para para; leker: asker, ordu;
seryagub:seg rakib, kelp rakib, kpek
rakip, rakip; ner: erkek deve; sn-:krl
mak, mahcup olmak; ahtar-: aramak;
nker:hizmeti, kul, kle; dad: feryad;
gan-:anlamak, idrak etmek; vird: zikir;
hedyan:yersiz sz; nifrin et-: beddua
etmek; metah:meta, mal, (sz); met
leb: anlatlmak istenen ey; elst:
elest (birabbikm) hitab; zey-fey: Hz.
Alinin klc Zlfikara iaret; gul-i
kefa:kabiliyeti olan kul, insan; serhayl-

i kervan: Kerbanba (Hz. Ali); gtili Salsal: ???; Gaemil: ???; msemma:
benzer; Mina:???; z: yz; zelil ol-:sakat
kalmak, dkn olmak; nik bed: iyi ve
kt (insan); muhsul:(herhalde) yoksul
veya mahzun anlamnda olsa gerek!?;
yazk: zavall; szla-:inildemek; tay:
denk, eit; haan:ne zaman; bay: zengin,
varlkl; kemana tay ol-: beli bklmek;
incime: incinme, gnl koyma; axir:
nihayet, sonunda; pk: temiz; palk:
balk, amur; zay: zayi, kayp, ziyan
olmu, narn:narin, ince, zarif, s; ze
bil-: yzebil-, koparabil-, uzaklatrabil-,
(ciasl kullanmlar); mr bada ver-:
mr bouna geirmek, heder etmek;
kes: kimse; sar:bir eit avc ku; etin:
zor; pivaz:n; erseye gel-: olgun aa
yaa gelmek; tar: ;
NOTLAR
* Ondokuz Mays ni. Eitim Fak. Trk
Dili ve Ed. Bl.
** Ondokuz Mays ni. Fen-Ed.Fak. Trk
Dili ve Ed. Bl.
1. Bugn Azerbaycan'n Gedebey ilesine
bal Miskinli denilen bir ky vardr.
Muhtemelen Miskin Abdal'n mahlas bu
ky ile irtibatldr.
2. Miskin Abdal Haggnda Hegiget, Veten
Sesi Gazetesi, 15 Austos 1991.
3. Bu tarikat mensuplar balarna giydik
leri alma (bir tr papak)nn stne
alndan ban arka ksmna kadar
uzanan bir krmz erit dikerlerdi.
Kzlba kelimesi buradan gelmektedir.
4. Heta, Gazelleri, Bak 1946, s. 333.

Mill Folklor 89

TARH KAYNAKLAR IIINDA NEVRUZUN

MENE MESELES
Yard. Do. Dr. Mustafa TURAN*

Kltr, bir milletin topyekn yaama

tarzdr. Gelenek ve grenekler, klt
rn en nemli unsurlar ve gstergele
ridir. Dil, edebiyat, sanat, inan, rf ve
adetler bir milletin gemiinden gelen
paylat deerlerdir. Bu deerlerden
rf ve adetler, hem uzun zamanda oluur
lar, hem de deiimleri uzun zaman alr.
Nevruz enliklere de muhtelif coraf
yalarda baz deiikliklerle gnmze
kadar gelmitir.
Nevruz, Yenisey-Orhun evresinden,
Altaylara, oradan da Hun Trklerinin
Avrupaya yrmeleriyle Macaristana
Balkanlara ulam, M.S. 800lerden iti
baren Hazarn gneyinden Anadoluya
Mezopotamyaya tanmtr. Msr Kp
tileri de Nevruzu ylba olarak benim
semilerdir.
slmdan sonra da, zellikle Abba
siler devrinde Nevruz, bayram olarak
kutlanlmaya devam etmitir. Nevruz,
ayn zamanda Sasanilerde olduu gibi,
Abbasilerde vergi toplama mevsimi ba
langc idi.
Seluklularda kutlanan Nevruz gele
nei Osmanllarda devam etmitir. Nev
ruz ve Nevruziye adetleri, II. Meruti
yetten sonra terkedilmi ve Trk halk
arasnda yerini Maysn ilk haftasnda,
6 Maysta kutlanan Hdrellez enlik
lerine brakm, ama Nevruziye adyla
kutlamalar da devam etmitir.
Bizde, Cumhuriyet dneminde bir ok
baka kutlamalar gibi Nevruzun da res
m bir mahiyeti kalmamtr. Fakat, 80
senelik resm bir ihmalden ve bilhassa
bamszlklarna kavuan Trk Cum
huriyetlerindeki durumu grdkten son
ra devletimiz hadiseye sahip kmtr.

Zamanla unutulan bu gelenein canlan

drlmasnn Trk dnyas ile kltr
birliinin salanmas yoluyla nemli bir
merhale olacan mid ediyoruz.
Gerek Anadoluda, gerekse Trkiye
dndaki Trkler arasnda, eskiden oldu
u gibi gnmzde de varln koruyan
Nevruzun hereyden nce bir ritel ola
rak deerlendirilmesi gerekir. Ritel,
bir rnek zerinde kalplam davra
nlar ve treler btndr. Fransz
sosyolou Durkeime gre riteller, fert
leri bir araya getirir, onlar arasndaki
toplumsal balar glendirir, ortakl
pekitirir. Ritelin toplumda canland
rc etkisi vardr. Geleneklerin srmesi,
inanlarn tazelenmesi, deer yarglar
nn, trelerin kklemesine yardm ede
rek toplumda mtereklii paylamay
btnlemeyi salar. Trelerin nitelikle
ri ve amalar ne olursa olsun hepsinde
fertleri bir araya getirmek, aralarnda
ki balar kuvvetlendirmek, samimiyeti
salayarak toplum uuruna ulatrmak
gibi nitelikler mterektir. Fertler, bir
lik iinde toplumdaki yerlerini ve top
lumla ilikili duygularn ritellerle yeni
lemi olur 1 .
Nevruzun bu kadar geni bir coraf
ya yaylm olmas, farkl kltrlerce
kabul grdn gsterdii gibi, do
rudan hangi kltrden km olduu
meselesini de gletirmektedir. Nev
ruz enliklerindeki pek ok motif ortak
olmakla birlikte, her kltr muhitinde
farkllklarn grlmesi de tabidir. Dola
ysyla tarih kaynaklara istinaden Nev
ruzun meneiinin ele alnmas, Nevruz
kutlamalarnn Trk tarihindeki yerinin
ortaya konulabilmesi iin nemli bir

Mill Folklor 90
90
Mill Folklor

husustur.
Nevruzun Menei Meselesi
Nevruzun menei konusunda farkl
fikirler ileri srlmtr. Nevruzun
yeni bir yln balangc olarak kabul
edilmesi, takvimler yaplmas ve kulla
nlmas dnda, Nevruzun ran meneli
olduu, Trk meneli olduu ve Yunan
meneli olabilecei yolunda grler var
dr.
1-Takvim
Yeni yln ba, bu gnk Martn
22sine tekabl eden bir gndr. Bu gn,
gnein ko burcuna girdii gn olup,
Milad 22 Marta Rum 9 Marta rastla
maktadr. Ancak gne yl ile ay yl
arasnda 13 gnlk bir fark bulunduun
dan 21 Mart tarihi baz topluluklarda
Martn 9una, nadiren baz topluluklar
da ise 1-3 Nisana tekabl eder.
XI.yzyln mehur alimi El-Biruni
Nevruzun ylba olduunu ifade etmi
tir. Nevruzun Trkler de dahil btn n
Asya ve Orta Asya topluluklar arasn
da canl bir ekilde yaatldndan sz
etmitir. Kagarl Mahmudun Divan-
Lgatit-Trk adl eserinde, Nevruzun
ylba olduu kaydedilmitir 2 .
21 Mart, birok millette takvim yl
nn balangc olarak kullanlmtr.
Trklerde bilinen en eski takvim, 12
Hayvanl Trk Takvimidir. Bu Trk
takviminde 12 yl bir devreyi, her be
devre bir a oluturur. 12 yln her yl
bir hayvana nisbet olunmu, bu hayvan
larn her birinin de ait olduklar yllarn
kaderini ynlendirdiklerine inanlmtr.
Bu takvimin M..220 Asya Hunlarn
dan itibaren kullanld bilinmektedir.
12 Hayvanl Trk Takviminin Anado
luda halen varl ,zellikle hayvanclk
la uraan airetlerde kullanld bilin
mektedir.
12 Hayvanl Trk Takvimi, gne
ylna gre hesaplanmtr. Dnyann
gne etrafndaki hareketiyle veya gne
in 12 burcu devrederken gei sresine
bir yl denilmektedir. Bu da 365 gn,
5 saat, 50 dakika, 47 saniyedir. Kesin

hesaba gre Trk takvimi 2 dakika, 2

saniyelik bir fazlalk gstermektedir. 12
Hayvanl Trk Takviminde her ay bir
mevsime tekabl etmektedir. Her mevsi
min kendine gre bir ad vardr. Divan
Lgatiti-Trke gre bunlar Yeni-gn
(Nevruz)dan sonra gelen Olak-ay, Ulu
olak-ay, Ulu-ay ve Kadr-ktr. Ay
adlar da muhtelif corafyalara gre
deimekte ise de bunlar tesbit edil
mitir ve incelendiinde hayvanclk ve
iftilikten kaynakland grlmekte
dir. (Nisan=Yamur ay, Mays=iek
ay, Kasm=Ko ay, Temmuz=Orak ay,
Austos=Arpa biimi gibi) 3 .
Trklerin kulland takvimlerden
birisi de Cell Takvimidir. Seluklu
Sultan Melikahn, 1074-1075 ylnda
yeni bir takvimin dzenlenmesini emret
mesi zerine Sultann lakabna nisbet
le Celaliye ad ile bir takvim vcuda
getirilmitir. Seluklu Verizi NizamlMlk astronomlara hazrlattrp, Sultan
Melikaha ithaf ettii Takvim-i Celal
veya Tarih-i Melik denilen gne tak
viminde, eski gelenee uyarak, gnein
ko burcuna girdii gn (Nevruz) yl
ba olarak tesbit edilmitir. Bu takvim
Harezmdeki Trk Hanlklar ile Trk
Babr Hanedannca kullanlmtr 4 .
Halen ran ve Afganistanda kullanlan
ems takvim ile Osmanl Devlatinde
mal meselelerin dzenlenmesinde kul
lanlan Rum takvim bahsettiimiz bu
Celal takviminden mlhemdirler 5.
lhanl Hkmdar Gazan Han zama
nnda, Celal takvimi zerinde yaplan
almalar sonunda Tarih-i lhan ad
verilen takvim meydana getirildi. Bu
Trk takvimi, 31 Mart 1925 ylna kadar
randa varln devam ettirmitir. Sel
uklulardan sonra Anadoluda kurulan
Trkmen Beyliklerinde de ylba (Nev
ruz), gnein ko burcuna girdii gn
olarak kabul edilmitir. Bunlardan ba
ka eitli olaylarn gereklemesinde de
Nevruzun bir takvim olarak kullanld
n grrz 6 .
XV.yzylda yaayan Belhli tarihi

Mill Folklor 91

Havendah Mirhavend Revze adl ese

rinde Nevruzu yle kaydeder, Cengiz
Han, dou padiah olup, Nevruz adr
nn kurulduu dnemde eref krssne
kt. Onun hakanlk devrinde btn
halk, devlet ats altnda topland. Baha
rn ho kokulu rzgarn gnderdii ho
haber elisi l durumdaki yerin diril
dii haberini oradakilerin kulaklarna
duyurdu. Bahar habercisi Nevruz, tm
bitkilerin oyunlaryla insanlarn gzleri
ne hitap etti, ssledi 7.
Osmanllarda Nevruz, tarih tesbiti
olarak kullanld gibi baz vergilerin
toplamas da ylba kabul edilen Nev
ruzda balatlmtr. Hatta, XVII. yz
yldan itibaren resm-i nevruziyye adyla8
yeni bir vergi toplanmaya balanmtr.
2- ran Meneli Olmas
a- Kelime Yaps
Nevruz kelimesi, Farsa bir kelime
olup, nev: yeni, ruz:gn, nevruz: yeni
gn anlamna gelmektedir. Nevruz keli
mesinin Farsa olmas dolaysyla, Nev
ruz Bayramnn sadece ranllara ait
bir bayram olduu dnlmtr. Kl
trlerin, muhtelif zamanlarda, bir ok
kelimeyi dorudan doruya birbirlerin
den aldklar gibi, bir ok szck kkn
de birbirlerinden alm olduklar malum
dur. Bu itibarla, bir ok szck muhtelif
toplumlarda deiik biimlerde kullan
lagelmitir9. Farkl kltrlerin birbirle
rini etkilemeleri ve birbirlerinden alverite bulunmalar, bu kelimelerden
hareketle Nevruz Bayramnn sadece
ranllara ait bir bayram olduunu gs
termez. Kald ki, Nevruzun ran mene
li olduu kabul edilse bile, baka millet
lerde ve baka kltr evrelerinde kabul
grmesi bunun ran gelenei ile ayn
hususiyetleri tadn da gstermez.
Yeni gn, Yeni Kn, Ergenekn, Ulus
tn Ul Kn, Baba Marta bata olmak
zere Trk dnyasnda yirmibei akn,
Anadoluda ise krka yakn kelime Nev
ruzun karl olarak kullanlmaktadr.
Bugn Trkmenistan sahasnda ekmee
nan ve rek denmektedir. Bu kelimeler

den nan kelimesi Farsadr. Ekmek keli

mesi ise hi bilinmemekte ve kullanlma
maktadr. Bugnk Trk dnyasnn en
uzak noktasnda inlilerle snrda olan
Krgzistanda ekmek kelimesi yoktur.
Farsa nan kelimesi kullanlmaktadr.
Bu itibarla Trk dnyasnn byk bir
blmnde Nevruzdan bozma Nooruz,
Novruz, Navruz, Nevriz, Nevris adlar
kullanlmaktadr 10 .
Burada pek ok kelimenin farkl kl
trlere geilerinde anlam deiiklikleri
ne uradklarn da sylememiz gerekir.
Mesela, Farsada yolunu keybetmi,
azm veya gnahkar insan demek olan
gmrak sz , Trkede gr sfatnn
karl olarak kullanlmtr 11.
Bu bilgilerden anlalaca zere,
Farsa olan Nevruz kelimesi, daha bir
ok kltre getii gibi Trk kltrne
de gemi bir kelimedir. Ancak, keli
menin meneinden hareketle, Nevruz
geleneini Trklerin, dorudan ranl
lardan ald da sylenemez. Kald ki,
Nevruz hakkndaki derli toplu bilgileri,
Nevruzu ran geleneine balayan Fir
devsinin, ahnmesi de dahil olmak
zere ilk defa XI. yzyl kaynaklarnda
buluruz. Eer, randa Hunlarda oldu
u gibi milattan nceki yllarda Nevrus
gelenei var olsa idi, MS. XI. yzyldan
nceki metinlerde de bunlarn izlerinin
bulunmas gerekirdi 12 . Ayrca, Nevruz
kelimesinin Divan Lgatit Trkte zik
redilmi olmasnn, onun Trk kltr
nn nemli bir unsuru olduunun delili
saylmas gerektiini ve Trk kltr
yaps iinde asgari bin yllk bir maziye
sahip olduunu belirten Mustafa Kafal,
Kagarl Mahmudun yaad dnemde,
ran-Sasani Devletinin tarihten silineli
400 yl gemi olduunu ve ranll
temsil edecek en kk bir kltr ve
siyas gcn kalmadn ifade etmekte
dir13. Bu hususta Ekrem Memi de, ran
corafyasnda 1040 yllarndan itibaren
Trk hanedanlarnn hakim olduundan
hareketle eski bir Trk gelenei olan
Nevruzun kltrel mnasebetler ere

Mill Folklor 92
92
Mill Folklor

vesinde ranllar tarafndan da benim

senmi olabileceini ihsas etmektedir.
14
Bu grler muvacehesinde, Yenign
kelimesinin karl olan Nevruzun,
Farslara Trk ananelerini sevdirmek
iin kullanld15 sylenebilir.
b- Din Telakki
Baz aratrmaclara gre, Nevruz
bayram Zerdt dinine bal bir bayram
dr ve ranllar, slam ncesi dnemde
Zerdt dininde olduklarndan Nevruz
u bayram olarak kutlamlardr. slm
tarihinin kaynaklarndan bazlarnda
da Nevruzun Zerdtlk dinine balan
d grlmektedir. Mesud, Mruczzehep ve Meadil-Cevher ve ehris
tan, El-Milel ven-nihal adl eserle
rinde Nevruzun Zerdtlk dinine ait
bir bayram olduunu ve bu bayram
ilk olarak Zerdtn ortaya koyduunu
sylerlerken enteresan bir bilgiyi naklet
mekte ve Zerdtn Azerbaycan asll
olduunu ifade etmektedirler. bnlEsir, El-Kamil fit-Tarih adl eserin
de Nevruzun Zerdtlk dininin bir
bayram olduunu ve bu bayram ilk
olarak Zerdtn ortaya koyduunu sy
lemektedirler. Taberide yer ad olarak
geen Nevruz hakknda Makdis, Kita
bul-Bed vet-Tarih adl eserinde Nev
ruzun bir Mecusi bayram olduunu kay
deder. bn Haldun, Kitabl-berde,
Zerdtn kendisine tbi insanlara iki
bayram tertip ettiini, bunlardan birin
cisinin ilkbahar bayram olan Nevruz,
ikincisinin ise sonbahar bayram olan
Mihrican olduunu kaydeder.
Dinler tarihi kaynaklar incelendii
zaman Nevruzun sadece Mecusilie ve
Zerdtle ait dini nitelikli bir bayram
olduu sonucuna ulamak gtr.
Baz aratrmalara gre, 21 Mart
Bahar Bayram, Asya ve Avrupann
deiik yerlerinde ortaya km olan
Sr dinleri tarafndan da kutlanmakta
idi.zellikle Anadolu ve Yunanistanda
yaam olan Sr dinleri, 21 Mart tari
hini hayatn yeniden canland tarih
olarak kabul etmi ve bayram olarak kut

lamlardr. Anadoluda yaayan Kibe

le Kltne gre de hayat, Sonbaharda
lmekte ve lkbaharda yeniden canlan
maktadr. Bu inana gre lkbahardaki
yeniden dirili 21 Marta denk gelmekte
ve enlikler dzenlenmektedir16 . Smer
liler, kozmolojik bir anlayla yeni yl
bayramn kutluyorlar 17 , bunu A-kitil diye adlandryorlard. Bu bayram,
Smer-Akad sentezi iinde de yer alm
ve Akadllar bu bayrama Akitu adn ver
milerdir. Mezepotomyada Smerlilerin
iktidarlarn kaybetmeleri ve blgenin
Sami kavimlerce istilasndan sonra da
bu Bayram kutlanlmaya devam edilmi
tir. Babilliler ise bu bayrama Zagmuk
adn vermilerdir. Bu bayram zamann
byk devletleri olan Msr, Hitit ve
randa da kutlanyordu 18 .
c- Mitolojik Telkki
Nevruzun ran meneli olduu ynn
deki dier bir iddia, daha ok mitolojiye
dayanmaktadr. ran mitolojisine gre,
ihtiamn sembol olan Cemit, tahtna
bugnde oturmu ve bugn bayram
ilan etmitir. Bu gn daha sonra ran
takvimine balang gn olarak kabul
edilmitir.
Rivayete gre, Cemit Azerbaycana
geldii gn burasn beenip, yce bir
taht kurdurmu ve ahane bir elbise
giyerek tahta oturmutur. Dier bir riva
yete gre de, Cemit Mazenderan orman
larnda tavan avna kt zaman bir
zehirli ylan grerek okunu ona atm ok
ylann bulunduu kayalklara arparak
bir kvlcm kmasna sebep olmu ve
kvlcm da etrafndaki otlar tututur
mutur. Atei byle ilk defa gren ran
llar, korku ile atee secde etmiler, onu
mukaddes kabul ederek, karanlklar
yok ettii inancyla atein devaml yank
tutulmasna almlardr. Bunun iin
de ategede denilen tapnaklar yap
trmlardr. te atein bulunduu bu
gn ranllarca Nevruz olarak kabul
edilmitir 19 .
Yukarda verdiimiz kaynaklardan
farkl olarak El-Kalkaand, Subhul-

Mill Folklor 93

Aa adl eserinde, Nevruzu ilk defa

Zerdtn deil Cemitin kutladn
gsterir. Kalkaandye gre, Cemitten
nce din bozulmu, tahta kan Cemit
ilk i olarak dini slah etmeye girimi
ve tahta k gnn yeni yln ilk gn
sayarak bayram ilan etmitir Kalkaan
dye gre Nevruz Bayram alt gndr.
Nevruzun nasl kutlandn ayrntl
bir ekilde anlatan Kalkaand, zellikle
Nevruz hediyeleri hakknda bilgi verir.
Ayrca slmiyetin ilk dnemlerinde
Nevruz Bayram kutlamalarnn yasak
landn, daha sonra serbest brakld
n da kaydeder. Kalkaandnin vermi
olduu bilgilerden XV. yzylda Nev
ruzun, Msrda, Filistinde Suriyede
Mslmanlar arasnda kutland gibi
Hristiyanlar tarafndan da kutland
anlalmaktadr 20 . Bu bilgilerden hare
ketle Nevruzu sadece ranllara ait dini
nitelikli bir bayram olarak kabul etmek
doru olmayacaktr.
in kaynaklarndan Du-younun Tan
gdian adl eserinde, Perslerin ylba
kutlamalarn Mart aynda deil, Hazi
ran aynda yaptklar belirtilir. Firdev
sinin ahnamesinde M.. ki dnemlere
ait bilgiler rivayetlere ve mitolojilere
dayanmaktadr. Ayrca Cemit hakkn
da birbirlerinden farkl rivayetlerin olu
u bu kaynan deerini azaltmaktadr.
Oysa, Du-younun Tangdian adl ese
ri VII.yzylda yazlm olup, yazld
dnemin belgelerine dayanan bir tarih
tir. Bu yzden verilen bilgilerin dorulu
u tartlamaz 21 .
3- Trk Meneli Olmas
in kaynaklarnda, Hunlarn milat
tan yzyllar nceleri, 21 Martta hazr
yemeklerle kra ktklar, bahar en
likleri yaptklar kaydedilmitir. Ayn
geleneklerin Hunlardan sonra Uygur
larda da mevcut olduu bilinmektedir.
ince kaynaklardan Tsi-ma-chiann
eserinde, Hun Tezkiresi blmnde,
Hunlarn bu gnde, kendi adetlerine
gre eitli kutlamalar yaptklar, iba
det ettikleri, atalarna ve Gk Tanrya

kurbanlar kestikleri, byk trenler yap

tklar kaydedilmitir. Yine Fenyenin
yazd Son Han Sllesi Tarihinde
yer alan Gney Hunlar Tezkiresi bl
mnde bata Nevruz olmak zere yl
da defa toplanp Tanrya kurbanlar
kestikleri ve eitli trenler yaptklar
kaydedilmitir. Chou Slalesi Tarihi
(557-581) adl eserde de Gktrkler, bit
kilerin yerletii zaman ylba olarak
kutlarlar. ifadesi vardr 22 .
Eski Nevruz trenlerinin XI. yzyla
ulaan ekilleri hakknda, El-Hisravn
verdii bilgiler, Uygurlardan gnm
ze kadar devam edegelen Nevruz Bay
ram kutlamalarn karlatrmamza
yardm etmektedir. El-Hisravn verdii
bilgiye gre Uygurlarda, Nevruzda, 25
gn nceden sarayda tuladan, zeri
rtlm ieklik yaplr, bunlarn biri
ne buday ekilir, dierlerine de srasyla
arpa, pirin filizi, msr, susam ve nohut
gibi bitkiler ekilir. 21 Marta gelindiin
de bunlarn mahsl arklar sylenerek
toplanr, saz alnr ve dans edilir. Eer
bu tohumlar iyi yeermise, o ylki ekin
lerin iyi olgunlaaca dnlr.
XIX. yzylda Uygurlardaki Nevruz
kutlamalar hakknda Kirterin verdii
bilgiler ile bugnk Uygurlardaki Nev
ruz kutlamalar byk benzerlik gs
termektedir. Ayrca, Hoyilinin Muzika
Tazkiresi isimli kitab ile angda
Apandinin kitaplarnda Uygurlarn
Nevruz kutlamalar hakknda kymetli
bilgiler mevcuttur 23 .
lhanl tarihi Raidd-din (12671318), Camit-tevrih adl eserinde
Kubilay dneminde yeni yln kutlama
treninden bahseder 24 .
Yine XI. yzyln mehur Seluklu
devlet adam Nizaml-Mlkn Seyaset
nmesinde Mihrican ve Nevruz gn
padiahn umum halk iin toplant yap
masnn Acem adeti olduu kaydedilmi
tir 25 . Fars asll bir devlet adam olan
Nizaml-Mlkn, Nevruzun Trkler
arasnda yaygn olduundan bahsetmesi
anlamldr.

Mill Folklor 94
94
Mill Folklor

Nevruzun Trk meneli olmas mese

lesinin deerlendirilebilmesi iin eski
Trk dini ile eski Trk kltlerinin ele
alnmas zaruridir. Zira bugn dahi Nev
ruz kutlamalarndaki pek ok motif,
dorudan eski Trk dini ve kltlerinin
tezahrnden baka bir ey deildir.
a- Eski Trk Dini
Nevruz gibi bayram ve trenlerde en
belirgin unsurlar, eski Trk inan siste
minin atalar klt, ate klt ve yer-su
klt ile ilgili olup, btn Trk topluluk
larnda ortak kltr unsurlardrlar.
Trklerin, tarih boyunca eitli dinle
re girdikleri bilinmektedir. slamiyetten
nce Trklerin intisap ettikleri dinlerle
ilgili pek ok aratrma yaplmtr Eski
Trk inan sistemi hakknda yaplan
aratrmalarda, bu konuda eitli fikir
ler ileri srlmtr.
Eski Trklerde totemciliin mevcut
olduu ileri srlm, delil olarak da
kurdun ata tannmas, bu hayvana kar
sayg duyulmas bata olmak zere XIX.
yzyln ikinci yarsnda tesbit edilen,
totemcilikteki uringay andran feti
ler gsterilmitir. Ayrca, 24 Ouz boyu
nun her drt boyu iin bir ku bulunmas
da totemcilikle izah edilmek istenmitir.
Halbuki totem inancnda ayn toteme
bal olanlar akraba kabul edilirken
Trklerde kan akrabal vardr. Totem
ci topluluklarda her klann ata tand
ayr bir totemi bulunurken Trklerde,
btn bir kavmin kutsal tand bir
hayvan mevcuttur. Ayrca totemcilikle,
yalnz hayvanlar deil, mesela bir ta
paras, yamur suyu vb. eyler de totem
olabilirdi. Kurt efsanesinin toplayc bir
vasfa sahip olmas, klanlar birbirinden
ayran ve onlar kar karya koyan
totemcilik anlayna aykr dmekte
dir. Eski Trklerde Kurt-atann yaa
d yer kabul edilen maarada trenler
tertip etmek gelenei, kurdun vcudu ile
deil, mazisi karanlklara karm eski
hatrann canlandrlmas ile ilgilidir.
Totemcilikte grlen ve her dokunduu
eyi kutsallatran mana telakkisi de

Trklerde olmad gibi, kainat bile ruh

lar dnyas olarak bilen eski Trklerde
din inancn temellerinden birini ruhun
ebedilii tekil eder. Bu sebeple atala
rn ruhlarna adaklar adanr, kurban
lar kesilirdi. Kurt dnda kartaln da
Trklerde bir hakimiyet timsali olarak
kabul edildiini belirtmemiz gerekir26 .
brahim Kafesolu, Trklerde totemcili
in izleri saylabilecek olan hususlarn
komu kavimlerin tesirlerinde aranmas
gerektiini belirtmektedir 27 .
Trk boylarn anlatan Kagarl Mah
mud, Ouzlarn yirmi iki blk oldu
unu, her bln ayr bir belgesi ve
hayvanlarna vurulan bir alametinin
olduunu ve birbirlerini bu belgelerle
tandklarn belirtir 28 .
Eski Trklerde amanlk klt, ou
zaman bir din olarak anlalm olmakla
birlikte, yaplan aratrmalar bu kl
tn bir din olmayp tamamen bir sihir
karakteri tad, hatta Tanr ve yer-su
inanlaryla bir ilgisinin bulunmadn
ortaya koymutur 29 . aman, kendi usul
leriyle kazand extase hali iinde
ruhunun gklere ykselmek veya yer
altna inmek ve oralarda gezip dola
mak zere, bedeninden ayrldn hisse
den bir transe ustasdr. Transe halin
deyken ruhlar hkm altna alarak
llerle, eytanlarla, cin ve perilerle
irtibat kurar 30 . Radlofun verdii bilgi
ye gre, amanlarn yaptklar ayinler,
alemin hlk olan Tanrya ibadet ve
duadan ibarettir. amanlarn ruhlara
hitap etmeleri de ruhlarn tavassutla
rn istirham iindir 31 . Kadn amanlar,
in lkesinde bir felaketi gidermek iin
dualar ve dini ayinler icra ederlerdi 32 .
amanlar, hem sihirbaz ve kahin, hem
de sinir hastalklarn tedavi eden bir
nevi ruhani tabiplerdi 33 . Trk toplu
luklarnda kurban sunma trenlerinde
amanlarn hi bir vazife almadklarn
almazlard.34
Trklerin dini olmad ynnde baz
grler ileri srlmse35 de yaplan
aratrmalar ortaya koymutur ki, eski

Mill Folklor 95

Trklerin dini Gk-Tanr Dini diye

tavsif edilen semav mahiyeti olan bir
dindir. Tengri, tam iktidar sahibi olup,
btn Trklerin ortak inanc durumun
dadr. Gk-Tanr itikadnn esaslarn
eskiden in kaytlarndan, Orhun Kita
belerinden ve konuyla ilgili dier kaynak
lardan tesbit etmek mmkn olmutur.
Asya Hun Hakan Mo-tun, M.. 176 da
in mparatoruna gnderdii mektupta,
kendisinin Tanr tarafndan tahta ka
rldn belirttikten sonra asker zafer
lerini Tanrnn inayeti ile kazandn
ifade etmitir. Kitabelere gre Tanr,
kainatn ilk sebebidir ve yaratcsdr.
Eski Trk inancnda Tanr, ebedli
i, kadir-i mutlakl yannda, bir ekli
sokulamayan ve her yerde hazr vas
fn tayordu. Trkler, atei, suyu, top
ra kutsal kabul ederler. Fakat yalnz
yerin, gn yaratcs bildikleri bir Tan
rya taparlard. Bizans tarihisi The
ophylacte, Trkler, topra, suyu, atei
ve havay kutsal sayarlar ve onlara
sayg gsterirler. Bununla birlikte, gk
yz ile yeri yaratan tek bir Tanrdan
baka bir eye tapmazlar. Ona atlar,
srlar ve koyunlar kurban ederler 36.
Sryani Mikael de Trkler, tek Tan
rya inanyorlard. Araplarn Allahda
tek ilahd. Bylece Trkler, Araplarn
dinini kolayca kabul ettiler 37. Tanr,
Trk halknn hayt ile ilgilenen ulu bir
varlktr. Savalarda Tanrnn iradesi
zerine zafere ulalr. Trke ve btn
insanlara Tanr vastasz mdahale
eder. Emreden, iradesine uymayan ceza
landran Tanr, balad kut ve lg
(ksmet) layk olmayanlardan geri alr.
Tanr afak sktrr; bitkiyi canland
rr. lm de Onun iradesine baldr.
Tanr can verdii gibi onu geri alr.
Kii-olu lmek iin yaratlmtr. Doru
insan ve yalancy Tanr bilir. Ayrca
Trkedeki Bayat=kadm, Au=baba,
di=sahip, Ogan=kaadir, alap=mevl
tabirleri de Tanr sfatlar olmaldr.
Son olarak, eski dinlerde grlen sema
ile ilgili inanlarda Tanrlar hep gnei,

ay, yldzlar temsil etmiken Trkle

rin dininde bunlara ikinci planda yer
verilerek bizzat gn Tanr saylm
olduunu 38 , ayrca, yknme=ibadet
etmek, Ykng=secde, Tapngu=iba
det, Kni kn=adalet gn, Yek=ey
tan, Yazuk=gnah, mek=hamd
sena, kn=tvbe gibi kelimelerin ilk
Kuran evirilerinde kullanlm olmas
nn, Trklerin eski din inancn belirt
tiini 39 de kaydetmemizde fayda vardr.
Yine Trklerin teki dnyaya ol ajun,
kyamet gnne ulu gn, cennete
umak, cehenneme de tamu demele
ri, onlarn ruhun lmezliine ve ahirete
inandklarn gstermektedir 40 .
b- Atalar Klt
Asya Hunlar, Tabgazlar ve Gktrk
ler, kutsal maaralar nnde atalarnn
ruhlarna kurbanlar sunarlard. Atalara
ait hataralarn kutlu saylmas, Trk
mezarlarna yaplan tecavzlerin ar
bir ekilde cezalandrlmasndan da anla
lmaktadr. Eski Trklerde llerin
silahlar, kymetli eyalar ve atlar ile
gmlmeleri adeti teki dnyada rahat
yaamalarna matuf bir adetti. Trkler
gibi atalar kltne sahip dier kavim
lerde bu inan, len baz kiilerin yartanr saylmalarna kadar gidilmiken,
hatta bunlar iin insanlar dahi kurban
lar edilirken, Trklerde byle adetler
grlmez. Eski Trklerde Gk-Tanr ve
atalar iin kurban olarak hayvan kesilir
di. En makbul olan kurban ise at idi 41.
Kagarl Mahmud, Trklerde ruhla
rn ylda bir defa geceleri hayatta iken
yaadklar ehirlere gelip halk ziyaret
ettikleri ve Tiki diye bir ses karttk
larna dair bir inan bulunduunu belir
tir42 . bn Fazlan, Trklerin ruhlarn
hayatna dair inanlar hakknda bir
ok rivayette bulunmakta ve yaknlar
nn mezarna gidip kurban kestikleri tak
dirde lnn rahat edeceine inalldn
ifade etmektedir 43.
Eski Trklerde, len hkmdar ve
kahramanlarn mezarlar zerine ldr
dkleri dmanlarn tatan balbal

Mill Folklor 96
96
Mill Folklor

denilen heykelleri konur ve bunlarn

ahirette kendilerine hizmet edeceine
inanlrd 44. Eberhard, Trklerin, lle
rin merasimle adra konulduunu, l
iin koyun ve at kurbanlar sunulduktan
sonra naan btn servetiyle ve aty
la birlikte yakldn 45, kln mezara
konulduunu ve at yarlar yapldn,
matemin sembol olarak yzlerini izdik
lerini., lnn resminin yapldn ve
lnn ldrd adam saysnca mezar
stne ta ynldn ifade eder 46.
bn Fazlann naklettiine gre, Ouz
larda, biri ld vakit ev gibi byk
bir ukur kazlr, bundan sonra cesede
hrkas giydirilir, kua ve yay kuan
drlr, sonra btn ahsi eyas onunla
birlikte buraya konurdu 47 . Gmme ii
bittikten sonra, lnn hayvanlarndan
kurbanlar kesilerek yenirdi. Bu, btn
Trk kavimlerinde grlen yuu a
veya l yemei idi 48 . Trk destanla
rnda da gmme adetlerine dair nemli
ip ular bulunmaktadr 49 .
Eski Trklerde bahar bayram yk
sek tepelere kurulmu mezarlklarda
kutlanmaktayd. Nevruz trenleri de bu
mekanlarda balatlr, llere dualar edi
lir ve yemekler datlrd 50 .
c- Ate Klt
Eski Trklerde ate kutsal saylrd.
Tanrnn bir hediyesi olarak kabul edi
len atee atfedilen kutsiyetten dolay,
Trk topluluklarnda atee tkrmek,
atee kfretmek, atei su ile sndrmek,
atele oynamak ho karlanmaz. Atein
ktlkleri, hastalklar kovduuna ve
yok ettiine inanlrd. Bizans impara
toru Justinin Gktrklere gnderdii
elilik heyetinin ruhlarnn temizlenme
si iin yaklan byk bir atein alev
leri zerinden atlatlmas bu kltn
tipik bir rneidir. Yine Plano Carpini
de Altnordu hkmdar Batu Hann
huzuruna kabulden nce iki ate arasn
dan geirilmiti. Kendisine, Hana kar
fena bir ey dnmeniz veya zehir ta
manz ihtimali dolaysyla btn fenalk
lar uzaklatrmak iin bunu yapacaz.

Bu sebeple korkulacak bir ey yoktur

denilmi, o da pheli bir kimse olmak
tan kurtulmak iin mukaddes iki ate
arasndan gemiti. 52.
Ate klt ile ilgili baka bir gelenek,
eski Trklerde belli gnlerde byk bir
ate yaklarak kurbanlar kesilmesi ve
dualar okunmasdr. Atein kard
alevlerin rengine baklarak kehanette
bulunulurdu. Atein kard renk yei
limsi olursa bereketli yamur ve iyi mah
sle iaretti. ayet beyaz olursa ktlk
olacak demekti. Krmz renk sava ola
cana, sar renk salgn hastalk olaca
na kara renk ise hkmdarn leceine
veya uzak bir yolculuk kacana iaret
saylrd 53 .
d- Su Klt
Eski Trklerde su da kutsal kabul
edilmi ve her dan, pnarn, gln,
rmaklarn, aa ve kaynaklarn sahip
leri olduuna inanlmtr 54 . Nevruz
trenlerinde su zerinden atlama, birbir
lerinin zerine su serpme, souk su ile
ykanma, yeni-gn suyu ile eli ve yz
ykama gibi adetler bu eski Trk inanc
nn bir devamdr 55.
Bilindii gibi, bir ok topluluklar,
yamur yamas iin trl by ekille
ri uygularlard. Yamuru takliden yere
su dkmek, belirli bir aacn dallarn
hrdatmak, aza su alp aprdatmak,
dansl ayinler dzenlemek birer by
eklidir 56 .
e- Da, Ta, Aa Klt
Trklerin yaadklar muhtelif yerler
de da ve aa kltne veya bu kltn
izlerine her yerde rastlanmaktadr. Orta
ve merkezi Asya dalarnn ou Trk
e veya Moolca mukaddes, mbarek,
byk ata ve byk hakan anlamlarna
gelen Han Tengri, Bayan Ula, Buzta
Ata, Bayn Ula, Othon Tenere, Iduk
Art, Kayra, Kaan,Erdene Ula, Kutta,
Nurata gibi adlar tarlar. Gktrkler,
Budun, Inli, Iduk, tken, Iduk Ba,
Tamak Iduk adl dalar takdis ederek
hepsine Iduk yer su demilerdi 57 .
Trk destanlarnda zellikle kozmo

Mill Folklor 97

goni ile ilgili blmlerinde bahsi geen

da-kaya, Kutlu Da ad ile mill kl
trn timsali gibi kutsal kabul edilmi
tir. Menkbeye gre Ouzlar, bu taa
sayglar olduu srece byk bir devlet
halinde yaamlar, fakat Buu Handan
otuz gbek sonra torunlarndan Yulun
tekinin tahta kt zaman inliler,
ok korktuklar Trklerin kuvvet ve
evklerinin kaynann Kutlu Da oldu
unu anlayarak onlar bu kaynaktan
mahrum etmeyi dnmlerdir. in
faforu Kiyeliyen adl kzn Trk Haka
nnn oluna vermee, buna mukabil
Kutlu Da istemee karar vermiler
dir. Yuluntekin in elisinin bu teklifini
kabul etmi, inliler de kayay parala
yarak memleketlerine tamlardr. Bu
felket zerine Trkler, dalardan, ta
lardan, vahi hayvanlardan, memedeki
ocuklardan g g diye hi kesilmeyen
bir ses iitmee balamlardr. Bir anda
btn sular kurumu, btn yeillikler
sararmtr58.
Kagarl Mahmud, Divan LgatitTrkde yat, yada hakknda kymetli
bilgiler vermektedir:Yat: bir tr khin
liktir. Talarla rzgr estirilir, yamur
ve kar yadrlrd. Yada ta ile yaplan
bu shr iler, btn Trk lkelerinde
grld gibi ine, Moollara ve UralAltay kavimlerinin yaadklar corafya
ya da yaylmtr 59.
Eski Trklerde baz aalara kutsiyet
atfedilmekteydi. zellikle emanist klt
te kayn aac nemli bir unsurdur. Tak
dis edilen aalardan en hretlisi klte
gre, kayn aac, atamz lgenden
anamz Umay ile gkten indirilmitir60.
Minusin Trklerin akidelerinde ard
dumanlaryla ttslemek, temizleme
amacyla yaplrd61.
f- Yeniden Kmz Bayram
Eski Trk boylarnda eitli vesileler
le ve baz ayinlerde kmz iildii gibi62
ilkbaharn gelmesi de ilk kmzn k
mas ile izah ediliyordu. Trkler, kmz
kmaya balad zaman yeni yl kar
lyorlar ve kutluyorlard.

talyan seyyah Marko Polo (12541324), 1271-1275 yllarnda deniz yoluy

la Anadoludan Mezopotomyaya, ran
dalarna, Pamir dalarna, Kagara,
oradan ine kadar seyahat yapm,
Mool Han Kubilayn yannda 17 sene
kalmtr. Marko Polo Seyahatnamesin
de yeniden kan Kmz Bayramndan
bahsetmektedir. Muhammed Mrza
da Tarih-i Reidde, 1405te Moolis
tanda,Kk-Tb (Mavi Tepe) denilen
yerde Moollarn eskiden beri adet oldu
u gibi yeni kmzn kmas ve yeni
yln gelmesinden dolay toy yaptklarn
belirtmektedir.
Gilom Rubruk da Seyahatname
sinde gebe Trklerde kmz siyah ve
beyaz olarak ayrdklarn, siyah kmzn
daha lezzetli ve gl olduunu ve onun
Nevruzda han ve hanedan yeleri tara
fndan iildiini, baka zamanlarda ise
bu kmz nemli misafirler, eliler ve
dier insanlarn itiini belirtir.
F.A. Filtstrupun verdii bilgiye gre
de siyah kmz, Avrasyadaki Trk ve
Moollara aittir. Siyah kmz, normal
kmzdan toplanp Nevruza 2-3 gn kala
yaplp bekletilirdi 63 .
Sibirya Trklerinden Sakhalarn
Nevruz versiyonu olarak kutladklar Is
akh Bayram ilkbaharn gelmesi ve yln
bereketli gemesi iin Tanrya bir kr
bayramdr. Isakh Bayramnda trenle
re, Akamann dualar ve kmzla tren
alann temizlemesiyle balanr. Tren
alanna yarm a eklindeki gen ak
aalar dikilir. Alana ate yaklr ve bu
ate trenler bitinceya kadar sndrl
mez. Akamann yere kmz serpmesi,
dualar ve dualarla yaklan atele ge
mi yln ktlklerinin kovulduunu,
yeni balayan gzel gnlere zarar ver
melerinin nlenmi olduuna inanlr.
Ak aalara, bata gen kzlar ve gen
erkekler olmak zere halk, yeniylda
olmasn istedikleri dileklerini tutarak
bez balarlar 64 .
d- Ergenekon
Trklerin Ergenekondan k gn

Mill Folklor 98
98
Mill Folklor

olarak kabul edilen bu gnde, Trkler,

her ylbanda Ergenekondan k gn
ne kadar demir dverek, eitli kutlama
lar yapyorlard. Efsaneye gre: Trkler,
btn kavimler birleerek Trklerden
almak iin yrmler ve on gn sava
mlardr. nce yenilmi olmalarna ra
men hile yaparak Gk-Trkleri yenmi
lerdir. Trklerin btn adrlarn, mal
larn yamaladktan sonra byklerin
hepsini kltan geirmiler, kkleri
kul edinip alp grrmlerdir. Gk-Trk
Han l-Hann hayatta kalan kk olu
Kyan ile yeeni Tokuz, kadnlaryla bir
likte esaretten kaarak geldikleri yoldan
baka yolu olmayan bir yere gelmiler ve
burann adn Ergenekon koymulardr.
ok mnbit bir yer olan burada drt
yz yl kalmlar, oalmlar ve buraya
smamlardr. Bylece Ergenekondan
kma gerei hasl olunca bir demir
da eritip dar kmlar, dmanla
rn yenip lerini almlardr. Bu srada
hkmdarlar Brteine=Bozkurt idi 65.
te yeni yln balad bu gn GkTrklerde bayrak olarak kutlanmaya
balanmtr 66 .
Ergen(mek) fiili Trkede, tohumla
mak, neslin devamn salayacak yete
nek sahibi olmak anlamna gelir. Ergen
kii, ergenlik ana ulaandr. Ergen,
bir yetenein kazanlmasnn ak ia
retlerinin ortaya kt kiidir. Buna
ilk genlik de denilir. Ergenen-kn/erge
nen-gn ise, diriliin, oaln, bakala
rnn kabul edebilecei bir bymenin
temellerinin atld gndr. Toplumla
rn inanlarn sembolletiren kabuller
ve davranlar vardr. Bozkurt, Trk
Mitolojisine gre hrriyetin, bamszl
n, ate ise demire hkmetmenin gs
tergesidir. Ergenekon destannda kurt,
ate ve insann yanyana gelerek, uyan
m bir tabiata hakim olmann temelini
atarlar 67.
Ergenekondan kan Ouz Trkleri,
her sene, belirli bir gnde Demir Bay
ram yaparlard. Bir demir paras ate
te stldktan sonra hakana mahsus rs

zerine konulurdu. Hakan elindeki altn

ekile demire vurarak demirci taklidi
yapard. Bundan sonra oyunlar oynanr,
koular yaplrd 68 .
Bu bilgilere istinaden Trklerde demi
rin nemli bir yeri olduu sylenebilir.
Firdevsinin ehnamesinde, Trk ordu
larnn demirden ve elikten kurulmu
olduu anlatlmaktadr. Yakutlar, demir
ci ile amann bir yuvada oldukarna,
Krgzlar v Kazaklar da demirden kt
ruhlarn katklarna inanrlard. Ba
kurtlar lnn gsne bak, makas,
eki gibi bir ey koyarlard 69 .
4- Yunan Meneli Olmas
Nevruz Bayramnn Yunan mene
li olduu grne gre: Nevruz, eski
Yunanllarn iki ve elence Tanrs
Dionis erefine kutladklar mill bir
bayramken, Eramisten nceki IV. Yz
yldan balayarak Yunanllarn Orta
Asyay igal etmeleriyle birlikte, bu bl
gelere yaylm ve bu yerlerde yaayan
yerli halklarn, yerli treleriyle kayna
p, olduka debdebeli, atafatl bir ekil
de kutlanan Nevruz Bayram olarak
ekillenmitir. Buna Tirmiz ehrinde
bulunan bir tabaktaki oyma resimler,
Buharada bulunan ve imdi Berlinde
korunan gm bir tabaktaki oyma
resimler, Bedehahda bulunan gm
bir tabak ve Trkmenistanda bulunan
kemikten bir kadeh zerindeki resim
ler delil olarak gsterilmise de arkeolo
jik buluntularn Kara Suk Medeniyeti
diye adlandrlan eski Orta Asya mede
niyetlerine ait olduu Prof.Dr.G.A.Puga
enkova tarafndan isbat edilmitir 70 .
Sonu
Menei ne olursa olsun Nevruz olduk
a geni bir corafyaya yaylm ve
deiik kltrlerde yer almtr. Baz
toplumlarda Nevruza din bir mahi
yet verilmeye allmtr. Dnyann
yaratld gn, Hz.Ademin yaratld,
amurdan yorulduu gn, Hz. Adem
ile Havvann cennetten kovulduktan
sonra Arafat danda yeniden bulutuk
lar gn, Hz.Nuhun gemisinden inip,

Mill Folklor 99

karaya ayak bast gn, Hz.Musann

Msrdan ayrld gn, bir balk tarafn
dan yutulan Yunus peygamberin karaya
kt gn, Hz.Yusufun kuyuya atld
gn, Hz.Alinin doduu gn, Hz.Alinin
Fatma ile evlendii gn ile Hz.Alinin
Hz.Muhammed tarafndan halife ilan
edildii gnn Nevruza tekabul ettiine
dair rivayetler vardr 71 . El-Biruninin
aklamalarna gre, Hz.Peygamber Nev
ruzu beenmi ve Arap halifeleri onu
kendi sahip olduklar topraklara da yay
mtr72.
Bu bilgilerden hareketle Nevruz kut
lamalarn, gnmzde ylba kutla
malaryla karlatrmak mmkndr.
Baz kltrlerin, evrelerinde yaayan
dier kltrleri etkilediklerini dnr
sek, Nevruzun, tpk Noel kutlamalar
gibi farkl kltr muhitlerinde kabul
grdn grebiliriz.
Trklerdeki Nevruz, mna ve mahi
yet itibariyle ran Nevruz geleneinden
farkldr. Trklerde kutlanlagelen Nev
ruz Bayram, yukarda bilgi vermeye
altmz Trklerin eski din ve kltle
rinin eklen bir tezahrnden baka bir
ey deildir. zellikle Nevruz enliklerin
de grlen kutlama ekilleri ve motifleri
bu hususu teyid etmektedir.
Eski inan ve kltlerin, mevcut inan
larla bir ekilde kaynaarak devam etti
i de vakadr. Bu gn Trk dnyasnda
da eski kltlerin eitli ekillerde devam
ettiini grmekteyiz. Bu hususla ilgil
arpc bir ok olay burada zikretmemiz
grmz teyid edecektir.
Kagarl Mahmudun Opaldaki meza
rna (Hazreti Mollam Mezar), son yl
lara kadar, Kagar civarndaki blge
lerden bir ok ziyareti gelip, Nevruz
Bayramn kutluyorlard. Bu sebepla,
bu yer bugn Noruz Bulak diye anl
maktadr 73 .
Osmanl hanedann karm olan
Kay boyuna mensup Karakeililerin, 21
Martta Erturul Gazinin trbesi etra
fnda toplandklarn ve burada bayram
yaptklarn, at yarlar, ciritler, gre
Mill Folklor
100

ler dzenlediklerini grrz 74 .

Dou Anadolu ve Azerbaycanda Nev
ruza tekaddm eden gnlerden birinin
ad ller Bayram dr. O gn, zellik
le kabirler ziyaret edilir, atalarn ruh
lar iin dualar edilir, fatihalar okunur.
Gnmzde Nevruza yakn ilk cuma
gn Kars yresinde, kabir st tren
leri yaplmaktadr. Gndz hazrlanan
helva ve dier yiyecekler ile halk top
lanarak mezarla giderler. nce hoca
lar Kuran ve mevlid okurlar. Sonra
getirilen yiyecekler fakirlere, ocuklara
datlr. Artan yiyecekler ise aile mezar
larnn zerlerine dklr 75 . Benzer
bir gelenek Afyon yresinde (Tnaztepe
Kasabas) yaamaktadr.
Akaeni tahtaclarnda, l ykan
dktan sonra, ilk nce atlet ve donu giy
dirilir. Sonra pijamas ve orabna kadar
giydirilir. Giydirilen ln enesi ba
lanr. Kkler, lnn sa elini per.
Akrabalar, arkadalar ve tandklar
l ile vedalar ve helalleir. Daha son
ra mezarn tabanna bir dek serilir ve
yastk konur. lmle birlikte hemen bir
kurban kesilir. l gmldkten sonra,
lnn akrabalar ve btn ky halk,
yas yeri yemei veya kabir yemei
ad verilen yemee kendi hazrladklar
yemeklerle giderler 76 . Yine gnmzde
bir ok yerde (Antalya-Burdur vs.) Tah
taclarda, len kiilerin yatak ve yorgan
laryla gmldkleri gibi mezarlklara
yiyecekler ve su kaplar konulmas adet
leri devam etmektedir 77 . Bu gelenekle
rin atalar kltrnn bir devam olduu
anlalmaktadr.
Hastalarn alazlanmas, tts yakl
mas, kurun dklmesi, zerlik yakl
mas ate kltnn devamnn bir gs
tergesidir. Bugn Anadolunun muhtelif
yerlerinde yrklerin yaylaya ktklar
zaman yaptklar Atlama ad verilen
tren, ate kltne bal eski bir gele
nein hatralarn tamaktadr. Amas
yann Aydodu kynde Mays aynn ilk
gnlerinde hazrlklar tamamlanp sr,
alman denilen etraf duvar veya itlerle
Mill Folklor
100

evrili dar bir kaps olan bir yerde topla

nr. Daha sonra ate yaklr. Sr teker
teker ate zeriden atlatlarak geirilir
ve yayalaya g bundan sonra balar.
Buna benzer bir gelenek Ispartada var
dr. Eski Trk inanlarnn kalntlarn
tayan bu gelenein, srnn eitli has
talklardan ve nazardan korunmas ile
ilgili olduu dnlr 78 . Orta Asyada
Kazak Trklerinin klalarndan ayr
lrken Nevruz trenlerine benzer byk
trenler yaptklar da bilinmektedir79 .
Trklerde, bir ok bayramda yaplan
ate zerinden atlama gelenei de ate
klt ile alakal olup, tamamen ktlk
lerden temizlenmek amacyla yaplmak
tadr.
Nevruzda Azerbaycanda ahir aram
ba denilen bir gecede evlerin damlarnda
byk ateler yaklr; halk atein etrafn
da toplanarak dilekler tutarlar ve atein
zerinden er defa atlarlar. Bylece
tutulan dilein en ksa zamnda gerek
leeceine inanrlar. Ayrca yaklan bu
atein zerinden atlamakla, geen bir
yln arlndan kurtulup yeniyl iinde
gelebilecek tm ktlk ve tehlikelerden
korunulacana inanlr 80. Anadoluda
ok yaygn olan sinsin oyunu da ate
kt ile yakndan alakaldr.
Anadolunun muhtelif yerlerinde
yamur duasna kld zamanlarda,
belirli sayda talarn toplanarak, yine
belirli sayda ayetler ve dualar okunmak
ve yazlmak suretiyle kullanlmasnn,
Orta Asyadaki yada ta ile yamur
yadrma geleneinin din mahiyette bir
devam olduu sylenebilir. Hikmet Tan
yu, Tokat ta yamur duas iin halkn
Marul ay evreside Kurban Tepesi
denilen yerde toplandn,le namaz
kldktan sonra dua edildiini ve Kuran Kerim okunduunu kaydettikten son
ra, yamur duasna kanlarn yetmi
bir bin adet ta topladklarn, bu tala
rn her biri zerine dua okuyup, zerleri
dil ile birer slatldktan sonra uvallara
doldurulduunu ve suya brakldn
kaydetmektedir 81.
Mill Folklor

Kazanlarda, slamiyete aykr ola

rak, krlarda tek bana biten bir aa
veya bir pnar veya bir byk ta (kaya)
bulunursa ksr kadnlar bunlar ziyaret
eder, kurban keserek geceyi geirirler
82
.
Bugn Anadolunun muhtelif yerle
rinde da ve aa kltnn izleri grl
mektedir. slmiyete muhalif olmasna
ramen, pek ok yerde baz ta ve kaya
larla ilgili inanlar olduu gibi, aa
lara da bezler balanmas, adaklarda
bulunulmas bunlarn ta ve aa klt
lerinin ekil deitirerek devam ettiini
gsterir.
Karamanda nazar iin kurun dk
me diye tabir edilen gelenekte, bir kal
bur ierisine bakr bir tas, tuz ve ekmek
83
, yumurta, makas ve bak, ayna ve
Kuran- Kerim konulur; hastann ze
rine bir bez rtlerek, eritilen kurun
dualarla, bakr tas iine konulan suya
dklr.Sonra suyun ierisindeki kur
unun ekillerine baklarak yorumlarda
bulunulur. Halen devam etmekte olan
bu gelenekteki motifler amanist kltn
slm ekil alarak devam ettiini gster
mektedir.
Kzlderililerin soy kt ile ilgili
almalar ve mnakaalar asrlardr
devam etmekle birlikte, Kzlderililer
deki pek ok folklorik unsur ve motifin
Orta Asya kkenli olduu aktr. Mese
la, Arkara Kzlderili kabilesi aman,
baharda ilk gk grltsn duyduu
zaman kabilenin zel fetiini boynuna
takarak kyn sokaklarnda dolar, ya
murun yamasn temin etmee ve baha
rn geliini, topran canlanmaa bala
dn ve topraa tohum atma zaman
olduun haber verir. Yine Snake Kzl
derili kabilesinde, yapaln mevsimlik
danslara on iki aman katlr ve her bir
amann grevi, belirli bir hastalkla
mcadele ve onu douran kt ruhlarn
kabilenin topraklarna girmesine mani
olmak ve onu kabilenin snrlarndan
kovup karmaktr. Ayrca, Kzlderili
bir ok kabilede gnee gre deil aya
101

gre takvimler hazrlandn, lk Yeni

Ay (Yeni Yl) veya Bahar Bayramnn
yeni yln balangc ve ilk ay olarak
kabul ettikleri Mart aynda kutladkla
rn 84 belirtmemizde fayda vardr.
Trk kltr tarihi bakmndan mese
leler, Orta Asya-Seluklu-Osmanl ve
Cumhuriyet izgisinde ele alnrsa srek
lilik gsterir. Bugn Byk Seluklu
Devletinin tarih snrlar iinde bulu
nan Trkiye, ran, Afganistan, Pakistan
Trkmenistan, Tacikistan, Krgzistan,
Azerbaycan ve Kazakistanda Nevruz
Bayram ayn mnada kutlanmaktadr.
Bu ynyle Trk dnyasnda binlerce yl
dan beri yaayan bu gelenek, Trk dn
yasnn kltr mtereklerinden biridir
85
. Yllarca birbirinden uzakta, birbirin
den habersiz yaayanlar Nevruzu yine
birbirinden habersiz kutlamaya devam
etmektedirler. 1200 yldr Trk gruplar
nn hemen hi birisi ile ilgisi kalmam
olan Saha yani Yakut Trklerinde, Nev
ruz geleneklerinin kuvvetli bir ekilde
bugn de var oluu dikkate deer bir
husustur. Nevruzun Yakutlara kadar
nasl gittii ve halen Nevruzun canl bir
ekilde mevcut olduu gerekten dn
drcdr.
Sonu olarak, vermeye altmz
bilgilerden hareketle genel bir deerlen
dirme yaparsak u sonulara varyoruz:
1- Kelimenin Farsa olmas Nev
ruzun meneinin de rana ait olduunu
gstermez.
2- Trkler, uzun yllar ran oraf
yasnda yaamalar ve hakimiyet kur
malar sebebiyle Fars kltrnden etki
lenmi olabilecekleri gibi, bu kltr
de etkilemi olabilirler. Nevruz kelime
sinde olduu gibi Nevruz geleneinde
de, eklen bir ok etkileme olabilecei
dnlebilir.
3- Nevruz, sadece Trklerin yaadk
lar geni sahada kalmam, daha geni
bir alana yaylmtr. Nevruzun yayl
masnda Trk glerinin nemli bir rol
oynam olduu sylenebilir.
4- Nevruz, slm dnemlerden sonra
Mill Folklor
102

slm ekiller almtr.

5- Nevruz enliklerindeki folklorik
unsurlar, eski Trk din ve kltlerinin
izlerini tamaktadrlar.
6- Nevruz, unutulmu deerlerimiz
den biridir.
7- Nevruz, Trk dnyasnn mte
rek deerlerinden biridir.
DPNOTLAR
* A.K.. Fen-Fakltesi retim yesi
1 Umay Gnay, Riteller Ve Hdrellez, Mil
l Kltr, Kltr Bakanl yay., S.72,
(Mays, 1990), s. 10-11
2 Mustafa Kafal, Trk Kltrnde Nevruz
ve Takvim, Trk Kltrnde Nevruz,
Uluslararas Bilgi leni (Sempozyu
mu) Bildirileri, (Ankara, 20-22 Mart
1995), (Yayna Haz. Sadk Tural), Ankara,
1995, s. 25
3 Abdulhalk ay, Trk Ergenekon Bay
ram Nevruz, Ankara, 1993, s. 25 vd.;
Ziya Gkalp, bu hayvanlarn eski totem
lerin bakiyyeleri olduunu ileri srmekte
dir. Bkz. Ziya Gkalp, Trk Medeniyeti
Tarihi, Kltr Bakanl yay., stanbul,
1976, s. 56
4 ay, a.g.e., s.35-36
5 Kafal, a.g.m., s.25 dn.
6 ay, a.g.e., s.36
7 Abdlkerim Rahman, Tarihten Gnmze
Dou Trkistanda Nevruz Kutlamalar,
Nevruz, (Sempozyum Bildirileri), 2022 Mart 1995, Ankara,1995, s. 223-224
8 ay, a.g.e., s. 37-38
9 Mesela, Trk lehelerinde Tanr ve gk
anlamna gelen Tengri szc ile Smer
cede yine ayn anlamda kullanlm Din
gir szc arasnda anlam, ses ve biim
birlii vardr. Bkz. Hikmet Tanyu, slm
lk nce Trklerde Tek Tanr nanc,
A.. lahiyat Fakltesi yay.,Ankara, 1980,
s.8
10 Sadk Tural, Karanla tilen Kavramlar
dan Biri: Nevruz, Trk Kltrnde Nev
ruz, Uluslararas Bilgi leni (Sempoz
yumu) Bildirileri, (Ankara, 20-22 Mart
1995) , (Yay.haz.Sadk Tural), Ankara
1995, s. VI
11 Abidin til, Indra-Dharma, A..lahiyat
Fakltesi Dergisi, C.XI, Ankara, 1963,s.
153
12 Reat Gen, Trk Tarihinde Ve Kltrn
de Nevruz, Trk Kltrnde Nevruz,

Mill Folklor
102

Uluslararas Bilgi leni (Sempozyu

mu) Bildiriler, (Ankara, 20-22 Mart
1995), (Yay.Haz.Sadk Tural), Ankara,
1995, s. 16
13 Kafal, a.g.m., s. 25-26
14 Ekrem Memi, Trk Kltr Tarihi, Kon
ya, 1996 s. 153
15 Kafal, a.g.m., s. 26
16 aban Kuzgun, slam Tarihi Kaynaklarna
Gre Nevruz Bayram, Trk Kltrn
de Uluslararas Bilgi leni (Sempoz
yumu) Bildirileri, (Ankara 20-22 Mart
1995), (Yay.Haz.Sadk Tural), Ankara,
1995, s. 106 vd.
17 Bu hususta bkz. Elmettin Elibeyzade, Nev
ruz Ve Kurban Bayramnn Gemii 1200
Yl, Nevruz Ve Renkler, Trk Dnya
snda Nevruz, kinci Bilgi leni Bildi
rileri, (Ankara, 19-21 Mart), (Yay.Haz.
Sadk Tural-Elmas Kl), Ankara, 1996,
s.147
18 Harun Gngr,nasya Kltrlerinde Yeni
den Dou Ve Trklerde Nevruz, Trk
Kltrnde Nevruz, Uluslararas Bil
gi leni (Sempozyumu) Bildirileri,
(Ankara, 20-22 Mart 1995), (Yay.Haz.
Sadk Tural), Ankara, 1995, s. 31
19 ay, a.g.e., s. 6-7
20 Kuzgun, a.g.m., s. 108
21 Nuraniye-Erkin, H. Ekrem, Uygurlarda
Nevruz Kutlamalar, Trk Kltrn
de Nevruz, Uluslararas Bilgi leni
(Sempozyumu) Bildirileri, (Ankara,
20-22 Mart 1995), (Yay.Haz.Sadk Tural),
Ankara, 1995, s. 155-156
22 Nuraniye-Erkin H. Ekrem, a.g.m., s. 156
vd.
23 Abdulkerim Rahman, a.g.m.,s 224
24 Aklbek Klev, Ortaalara Ait Dou
Kaynaklarnda Nevruz, Trk Kltrn
de Nevruz, Uluslararas Bilgi leni
(Sempozyumu) Bildirileri, (Ankara,
20-22 Mart 1995), (Yay.Haz.Sadk Tural),
Ankara, 1995, s. 148
25 Nizamlmlk, Seyaset-name,(Haz.Meh
met Altay Kymen), Kltr Bakanl yay.,
stanbul, 1990, s. 53
26 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr,
6. bsk., stanbul, 1991, s. 284 vd.
27 brahim Kafesolu, Eski Trk Dini, Kl
tr Bakanl yay., Ankara, 1980, s. 17
28 Tanyu, a.g.e.,s. 4
29 Bu hususta geni bilgi iin bkz. Memi,
a.g.e., s. 103 vd. ; Hikmet Tanyu, Trkle
rin Din Tarihesi, stanbul, 1978, s. 17
vd.; Kafesolu, Eski Trk Dini, s. 22 vd.

Mill Folklor

30 Kafesolu, Trk Milli Kltr., s. 287288

31 Sadri Maksudi Arsal, Trk Tarihi ve
Hukuk, .. Hukuk Fakltesi, yay. stan
bul, 1947, s. 148
32 Ayn eser, s. 311
33 Gkalp, a.g.e., s. 118
34 Kafesolu, Eski Trk Dini, s. 58
35 bn Fazlan, Trklerin hi bir eye ibadet
etmediklerini sylerse de baka bir yerde
ilerinden birinin zulme urar veya sevme
dii bir ey grrse ban semaya kaldrp
Bir Tanr dediini kaydeder. Bkz. Onun
cu Asrda Trkistanda Bir slm Sey
yah, bn Fazlan Seyehatnamesi, (Haz.
Ramazan een), stanbul, 1975, s. 30-31
36 Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti
Mefkuresi Tarihi, C.I, stanbul, 1993,
s.48-49
37 Tanyu, slamlktan..., s. 117
38 Ayn eser, s. 296; Salim Koca, Trkler
ve slmiyet, Erdem, Atatrk Kltr
Merezi Dergisi, Trklerde Hogr zel
Says-I, C. VIII, S. 22, (Ocak, 1996), s. 274
(Bu makalede ayrca Trklerde Tanr inan
cnn doup gelimesiyle ilgili nemli bir
deerlendirme yaplmaktadr.)
39 Tanyu, slamlktan..., s.108 vd.
40 Koca, a.g.m., s. 277
41 Kafesolu, Trk Milli Kltr, s. 291 vd.
42 Turan, a.g.e., s. 51
43 bn Fazlan Seyehatnamesi, s. 36-37
44 Turan, a.g.e, s.56; Bu hususta geni bilgi
iin bkz. Bahaeddin gel, Trk Klt
rnn Gelime alar, 3.bsk., Ankara
1988, s. 760 vd. Tanyu, Tala..., s. 88 vd.
45 bn Fazlan Seyehatnamesi, s. 118
46 Ebarhard, inin imal Komular, (ev.
Nimet Ulutrk), Ankara, 1942, s. 86
47 bn Fazlan Seyehatnamesi, s. 36
48 Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler),
Tarihleri-boy Tekilat-Destanlar,
Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yay.,
stanbul, 1992, s. 56; gel, a.g.e., s. 769
49 Mesela, Manas destannda l gmme adeti
iin bkz. Abdlkadir nan, Trk Destanla
rna Genel bir Bak, Makaleler ve nce
lemeler, Ankara, 1968, s. 133
50 Pakize Ayta, Nevruz zerine Bir Sohbet,
Trk Kltrnde Nevruz, Uluslararas
Bilgi leni (Sempozyumu) Bildirileri,
(Ankara, 20-22 Mart 1995), (Yay.Haz.
Sadk Tural), Ankara, 1995, s. 112
51 Trklerde Ate klt iin bkz. W.Rad
lof, Sibiryadan, (Terc.A.Temir), stanbul,
1976, s. 202 (Krgzlarda ate klt); Jean

103

Paul Reoux, Trkler ve Moollarn Eski

Dini, (Terc.A. Kazancgil), stanbul, 1994,
s. 185-187
52 Turan, a.g.e., s. 58
53 ay, a.g.e., s. 227 vd.
54 Trklerde su klt iin bkz. Reoux, a.g.e.,
s. 114-117
55 ay, a.g.e., s. 231
56 Tanyu, Tala..., s. 187
57 Abdlkadir nan, Makaleler Ve nceleme
ler, C. II, TTK yay. Ankara, 1991, s 253
58 Ayn eser, s. 35-36
59 Bu hususta geni bilgi iin bkz. Tanyu,
Tala..., s. 41 vd; Turan, a.g.e., s.58 vd.
60 nan, a.g.e., s. 254
61 Ayn eser, s.215
62 Yakutlarn en byk mabudu olan Art
Toyon Aa, kendisine ibadet makamnda
kurban kesilmesi yerine genlerin ken
di erefine dokuz bardak kmz dokuzar
kere imesini isterdi. Genler bu kmz
itikten sonra sevinli oyunlar ve yarlar
yaparlard.Kmz iilmesi bir nevi kurban
yinidir.Bkz. Gkalp, a.g.e., s. 115-116.
63 Klev, a.g.m., s. 147-149
64 Yakup Delimerlolu, Saha Trklerinde
Bir Nevruz Versiyonu: Isakh Bayram,
Nevruz Ve Renkler, Trk Dnyasnda
Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri,
(Ankara, 19-21 Mart 1996), (Haz.Sadk
Tural-Elmas Kl), Ankara, 1996, s. 131132; Ayrca Kazaklardaki Isakh Bayram
hakknda bkz. nan, a.g.e., s. 236 vd.
65 M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi,
(Yay. Orhan F.Kprl, Nermin Pekin),
stanbul, 1984, s. 56-57; ay, a.g.e., s
14-14
66 ay, a.g.e., s. 14-15
67 Memi, a.g.e., s. 256-257
68 Gkalp, a.g.e., s. 115
69 nan, a.g.e., s. 229 vd.
70 Abdulkerim Rahman, a.g.m., s. 223
71 ay, a.g.e., s. 11-12; Memi, a.g.e., s.151
72 Tarih ve Etnorafya Asndan Nevruz,
(ev. Yldz Pekcan-Sevin ztrk), Boa
zii yay., Ankara, 1993, s. 3
73 Abdulkerim Rahman, a.g.m., s. 227
74 ay, a.g.e., s. 131-132
75 ay, a.g.e., s. 91
76 smail Engin, Akeni Tahtaclarnda

Mill Folklor
104

l Gmme Gelenei, I. Akdeniz Yre

si Trk Topluluklar Sosyo-Kltrel
Yap (Tahtaclar) Sempozyumu Bildi
rileri, 26-27 Nisan 1993 Antalya, Kltr
Bakanl yay. Ankara 1995, s. 41 vd.
77 Atilla Erden, Tahtaclarn Gnmz Kl
trel Yaplarndan zlenimler, I. Akde
niz Yresi Trk Sosyo-Kltrel Yaps
(Tahtaclar) Sempozyumu Bildirileri,
26-27 Nisan 1993 Antalya, Kltr Bakan
l yay., Ankara, 1995, s. 63
78 Abdlhaluk ay, Anadoluda Trk Dam
gas (Ko, heykel, mezar talar ve
Trklerde ko-koyun meselesi), Trk
Kltrn Aratrma Enstits yay.,
Ankara, 1983, s. 103
79 ay, Ayn eser, s. 103-104
80 Memi, e.g.e., s. 264
81 Tanyu, Tala..., s. 158
82 nan, a.g.e., s. 258
83 Tuz ve ekmein Trk kltrndeki yerine
dair deerlendirme hakknda bkz. Salim
Koca, Trklerde Tuz ve Ekmek Hakk,
Milli Kltr, Kltr Bakanl yay., 1/7
(Temmuz-Ekim, 1977) s. 60-64.
84 Mehmet Ali Aslan, Amerika Kzlderili
Kabileleri Ve Trk Dnyasnda Yeni Yl
Ba, Merasimlerinde Paralellikler, Trk
Kltrnde Nevruz, Uluslararas Bil
gi leni (Sempozyumu) Bildirileri,
(Ankara, 20-22 Mart 1995), (Yay.Haz.
Sadk Tural), Ankara, 1995, s.
85 Abdulkadir Yuval, Nevruz Bayram Ve
aramba Gnleri, Trk Kltrn
de Nevruz, Uluslararas Bilgi leni
(Sempozyumu) Bildirileri, (Ankara,
20-22 Mart 1995), (Yay.Haz.Sadk Tural),
Ankara, 1995, s. 60

Mill Folklor
104

Dr. Himmet BRAYGENFOLKLORCULARKesi

GMRLLERN NEVRUZDA
SULAMA GELENE
Minaveddin SYLEMEZD*
Gmrllerin Nevruzda Sulama
Geleneinin yok olma tarihe karma
tehlikesi vardr. Nitekim Gmrller,
Azerbaycann eitli blgelerine dal
dklarndan ve yerli halkn bu adete
yabanc olmasndan, gelenek srdr
lemiyor. Geleneklerin yaatlabilinmesi
iin gereklerinin zamannda yerine geti
rilmesi gerektiine hepimiz biliyoruz.
Ona gre de ben, bu adetin yok olma
yoluna girdiine inanyorum ve istiyo
rum ki, en azndan bu gelenekten geriye
yazl bir belge kalsn.
Bahsedeceim Sulama Gelenei
(birbirini sulama gelenei), benim fik
rimce eski inanlarla alakal olan bir
adettir gnmze gelmeyi baarmtr.
Geri okuyunca okurlar kendi yorum
larn yapacaklardr muhakkak. Ama
bunun amanizmden kaynakland bir
gerektir. Bu da dier gelenek ve gre
neklerimiz gibi milletimiz tarafndan
slamiyete geiten sonra da yaatlm,
vazgeilmediinden slami kisveye de
brndrlmek istense de eski inann
belirtileri inkar olunmayacak kadar ok
tur ve kendisini gstermektedir. Bunun
sebebi ise milletimizin kltr mirasna
olan sayg ve balldr.
Btn bunlar kaydettikten sonra
dikkatleri Gmrllerin Nevruzda
Sulama Gelenei ne yneltmek istiyo
rum.
Mill Folklor

Efendim, adndan da anlald ze

re bu adet bir Nevruz geleneidir ki,
Nevruz da bilindii gibi bizim en eski
bayram ve geleneimiz olup kltr zen
ginliimizin bir delilidir. Nevruz mevzu
sunu atysam da ona temas etmeden
sadece sulamay anlatmak istiyorum.
Gmrller Nevruz gn yani Mart
aynn 21de gece saatler 24.00 gste
rirken yeni bir yla girildiine inanrlar
ki, bu da 21 Mart Nevruz gnnn
ayn zamanda bir ylba anlamnda da
kutlandn gstermektedir. Zira Eski
Trkler Eski Trk Takvimine gre bu
gn ylba olarak kabul ediyorlad.
te Gmrllerde bu inanla Martn
21ini ylba kabul ettiklerinden, o gece
saat 2400 gsterinceye kadar 7den
77ye uyumayp yeni yl karlarlar,
Yani 22 Mart yeni yln ilk gn oluyor.
Ondan tr bugn Gmrller iin
ayr bir anlam ifade ediyor.
te Sulama (birbirine su serpme),
bugnn sabahnn erken saatlerinde
yaplr. Sulanacak olanlar deyince akla
ilk gelenler, o sene ierisinde evlenmi,
nianlanm olanlar ve bekarlar gelir ki,
bundan da kz erkek fark gzetilmez.
Bu ismi yazlanlar gen delikanllar
sular, hem de kaynaktan doldurulmu
suyla . Zaten bunun anlam ve nemi
de burasndadr. Yani rastgele her suy
la sulalmaz. Sulamann artlarndan
105

biri ve en balcas taze su olmasdr.

kinci art ise arya kalmamas, tat
szlk kmamas ve kalplerin krlma
masdr. Genler iin ayn zamanda bir
elence nitelii tayan bu gelenein asl
gerekletirilme amacn biraz sonra aa
da aklyacam. Ama bundan nce
Sulamann dier ekil ve usullerine
deinmek istiyorum.
Sulama sadece bekarlar, nianl
olanlar ve yeni evlenenlerle bitmiyor. Bu
eylem her evde, her ailede aile yeleri
veya reisleri tarafndan gerekletirilir.
Ancak bunun brlerden farkl, elen
ceyle ilikisi olmamas, azck miktarda
su serpilmesi ve herkes iin geerli olma
sdr. Evet bundan kimse, yal ihtiyar,
oluk ocuk farkedilmeden zerine su
serpiliyor ve bunu yapann sevap kazan
dna inanlyor. Bu su serpmek sadece
insanlarla da snrl kalmyor. Btn
oda ve byk eyalara, ahra ve ahr
daki hayvanlara, araba varsa arabaya
ve nihayet ekilip biilen ekin sahasna,
yani topraa su serpilir. Ama bu ikincisi
ni ailenin en yal erkei yapar.
imdi gelelim bu ilemin manasna,
kesinlikle eski Trklerin Su klt ile
ilgilidir. Trkler suya eskiden ok byk
deer vermi hatta onu kutsamlardr
bile. te Gmrller de suyun aydnlk
olduuna ve aydnlk getireceine inan
dklarndan bunu yapyorlar ve diyorlar
ki, Bu suyla geen seneden kalan kt
lkler, arlk uursuzluklar ve hastalk
lar ykanp gitsin Bu ekilde de olduu
na inanyorlar. Bundan dolaydr ki, bu
sulama ilemini gerekletiren kiinin
sevap kazandna inanlyor.
Evet sulamaya veya sulamaya ilk
baktmzda gzmze arpan budur.
Ancak, inan olduu gibi kalm olsa

Mill Folklor
106

da, malzeme deimitir. Bunu ben ok

merak ettiimden aratrdm ve grdm
ki, bu gelenek Bat Trklerinde Gmr
llerin dnda kimsede mevcut deildir.
Biraz deiik bir malzeme kullanlarak
ve amanlar(kendilerini Kam dedii)
tarafndan Altay, Yakut-Saka, Hakas
ve dier Sibirya Trklerinde bu yapl
yor. Bunlarn kulland malzeme ise
Kmzdr. Bilindii zere Eski Trklerde
Kmz her ne kadar normal bir milli ie
cek olsa da , onun ayr bir anlam ve ne
mi vardr. Hatta sudan stn kudsiyeti
olduunu da syleyebiliriz. Bunun iin
Sibirya ve Altay Trklerinde Kamlar
tarafndan bunun Kmzla yapld ve
kendilerinin de aman dinine inand
ak bir gerektir. Biz bu Kmz dkme
iini Eski Trklerde, tabii Kam tarafn
dan yalnz Nevruzda deil, her zaman;
savaa giden atlarn stne, Ata Kabir
lerine, tarlalara, hayvanlara, yollara vs.
grmekteyiz. te ben de bunlardan yola
karak gelenein ayn, olduu gibi yaa
tldn, fakat slamiyete getikten son
ra malzemenin deiip Kmzn yerini
suyun aldn dnyor ve byle oldu
unu iddia ediyorum. nk Altay ve
Sibirya Trklerinde de Nevruzda ayn
gelenek, ayn ekilde uygulanr, sade
ce suyun yerine kmz kullanarak. Bu
Trklerin eski dinlerinde kaldklarn
ve hi bir dini kabul etmeden gelenek
lerini srdrdklerini de dnrsek o
zaman, kmzn Gmrller tarafndan
slamiyetten dolay su ile deitirildi
ini aka gryoruz.

* Seluk niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi

Tarih Blm 4. Snf rencisi.

Mill Folklor
106

TRK HALK HKYELERNN CANLI

GSTERM (=PERFORMANCE ORIENTED)
OLARAK NCELENMES*
Do. Dr. smail GRKEM**
Trk halk hikyeleri konusunda
gerek lkemizde ve gerekse yurt dn
da bugne kadar metin neri ve ilm
inceleme olarak deerli pek ok alma
yaplmtr. Bu almalarn byk bir
ksm, halk hikyesi [=text] metninden
hareketle yaplan incelemeler hviyetin
dedir. Fakat folklor meselesine farkl a
lardan bakmak ve onu deerlendirmek
de her zaman mmkndr.
Antropolojik teorinin nemli isim
lerinden olan Bascom(l955), folklor kav
ram yerine szel sanatlar terimini
nermekte ve folklorun ilevsel nemi
ne dikkat ekmektedir. Ona gre bilim
adamlar sadece metinle deil, onun
yan sra balamla(context) da ilgilen
melidir. Tahkiyeli bir folklor rn -bu
masal, halk hikyesi vd. olabilir- yaz
dilinin kurallarna bal kalnarak, -ba
lam gz nne alnmadan- serbest bir
ekilde yazya aktarlmamaldr. Yani
bir folklor rn, ferd bir edebiyat
rn gibi kabul edilerek yaz diliyle
kda dklecek olursa, o, asl zellik
lerinden pek ounu kaybeder. Halbuki
bu tr metinler, asl olarak, tre ve tabu
yu desteklemek, d kurma yoluyla sal
drganl rahatlatmak, doal dnyann
aklamalarn yapmak, allagelen dav
rann uygulanmas iin bask yapmak
gibi kltr odakl amalarla, hevesli bir
dinleyici kitlesine canl olarak sunulan
ezberdeki ykdr (Dorson l984, s.2728).
Mill Folklor

Performance oriented eklinde

isimlendirilen teoriyi gelitirenler, ant
ropolojik gr savunanlarn fikirlerin
den olduka etkilenmilerdir. Bu gr
sahipleri, folklor rnnn yaratld
kltr, artlar ve zemini dikkate
almak gerektiini sylemektedirler.
Batda l974 ylndan itibaren grl
meye balayan ve R. Dorson, A. Dundes,
R. Abrahams, D. Ben-Amos, R. Georges
ve K. Gosteinin nclndeki gsterim
ci folklor almalar(performance orien
ted), folkloru gsterim, canl anlatm,
eylem, metni canlandrma, tiyatro gibi
oynama olarak grmekte; metin yeri
ne olay btnnn incelenmesi gerekti
ini savunmaktadr. Sadece metni incele
me, onu statik ve soyut bir folklor rn
olarak kabul etme hususuna gsterimci
okul nemli eletiriler getirmitir. Ba
gz, bizlere ulaan tahkiyeli metinlerin
canl gsterim niteliklerinin ortadan
kalkt zerinde hakl olarak durmak
tadr. nk yazya geirilen hikye,
gsterimdeki elemanlarndan soyutla
narak, ksa, eksik ve deta l bir
hale geliyor. Hikyecinin azndan kan
btn szler kda aktarlsa bile, anlat
mn nemli elemanlarndan olan hikye
anlatan n sesi, saz, kiileri taklit
etmesi ve sesini alaltp ykseltmesi,
bazen susmas, bir zaman konuma
mas gibi hususlar anlatm dorudan
etkilemektedir (Bagz l992, s.26-27).
Antropolojik teoriye gre folklor
107

edebiyat olarak kabul edilirken, ede

biyat bilimcileri ise bu hususu kltr
diye tanmlamaktadrlar (Ben-Amos
l977, s.74). Bizler halkbilimci olarak,
bir metnin estetik ve edeb nitelik
lerini aratrdmz iin, yaptmz i
edebiyat biliminin snrlar ierisinde
kabul edilmelidir. Eer biz ayn zaman
da szl anlatm bir sosyal olay/canl
gsterim olarak inceleyeceksek, onun
kltr boyutunu da dnmek ve bu
boyutu gzler nne sermek durumun
dayz.
Szl anlatm nitelii n plnda
olan bir folklor rnn [=halk hikyesi/
trkl hikye] canl gsterim/ sosyal
olay olarak deerlendirdiimizde, onun
be nemli esas zerinde bina edildi
ini syleyebiliriz. Bunlar; gelenek,
anlatc, dinleyici evresi, metin ve
mziktir. Bu sebeple, gelenek er
evesinde anlatclar tarafndan icra
edilen/ anlatlan trkl hikyelerin ait
olduklar balam[=context] ierisinde
deerlendirilmesinin daha doru olaca
tabiidir.
Bu dncelerden hareketle, uku
rovadaki hikyecilik gelenei ereve
sinde, Osmaniye ilinin Dzii ilesi ve
kylerindeki trkl hikye anlatma
geleneinin en baarl temsilcilerin
den olan Ak Mustafa Kse ve Onun
hikye repertuar, szl anlatmn bir
sosyal olay olduu esasna bal kal
narak tarafmzdan deerlendirilmitir.
Bu deerlendirmeye ilveten derledii
miz metin(text)ler; estetik ve edeb
nitelikleri bakmndan edebiyat bilimi
metodlarna gre de incelenmitir(Bk.
Grkem l996).
***
Tebliimizde nce folklor hadisesi
nin bina edildii be nemli unsur olan
gelenek, anlatc, dinleyici evresi,
metin ve mzik kavramlarndan ne
Mill Folklor
108

anlalmas gerektii hakknda ksa bil

giler verilecek, daha sonra da hikye
metinlerinin folklor ve edebiyat bili
mi asndan hangi zellikleri bakmn
dan incelenebilecei ifade edilecektir.
1. Hikyecilik Gelenei:
Halk hikyeleri de dier folklor
rnleri gibi belirli bir gelenek/icra tre
si ierisinde sunulur. Gelenein zaman
ierisinde messeselemesi, bu trn
belirli bir form kazanmasn ve bu ekil
de varln srdrmesini salamtr
(Yldrm l985, s.549).
Eski alarda Trkler arasnda,
cemiyetin btn fertlerinin katld
sr(umum srgn avlar), len/
toy(kurban ziyafetleri) ve yular(m
tem yinleri) yaplmaktayd. slmiyet
ncesi dnemde bu trenlerde nemli
grevler yapan, szl gelenein ta
ycs ve yeniden yaratcs olanlar,
amanizm inanc erevesinde grev ifa
eden amanlard. amanlarn seilme
ve meslee kabul trenleri ile kla
rn k olarak seilmeleri arasndaki
sk benzerlik olmas, eskiden aman
larn amanlk grevlerinin yan sra
klarn grevlerine benzer grevler
de stlendiklerini ortaya koymaktadr.
nk, amanlarn grevini daha sonra
lar devam ettiren algc hikyecilerin
alp rmak ve sihirbaz-amanlk
grevlerini birlikte yrtmeleri, bunu
gstermektedir (Bk. Zhirmunski l992,
s.l69-l75; Gnay l992, s.78-96; Bagz
l986, s.24-38).
slmiyetten nceki dnemde bu
grevi ozanlar yerine getirmektedir.
Kprl, Trkler arasnda XIV. yy.dan
itibaren ozanlardan ayr olarak halk
dervileri kimliindeki kssahan ve
meddahlarn da ortaya kt kana
atindedir. XVII. yy.dan itibaren hikye
anlatcs karlnda meddah kav
Mill Folklor
108

ram daha ok kullanlmaya balar ve

XVIII. yy.dan itibaren de meddah hikye
lerinde mahall konulara doru kuvvetli
bir eilim grlmeye balar (Kprl
l986, s.361-366). XVIII. yy.dan hemen
hemen gnmze gelinceye kadar Trk
imparatorluk hayatnda grlen gebe
ve yar gebe kltr(Yldrm l994,
s.13) dairesine mensup insan topluluk
lar, halk hikyecilii geleneini yaat
mlardr. Yakn gemite ve gnmz
de Azer sahasnda, Trkiyenin Dou ve
Gney blgelerinde bu anlamda bir hik
yecilik geleneinin tesis edildii bilin
mektedir (Bk. Eberhard l955, Boratav
l946, Bagz l970). Bu gelenek, byk
ehir ve kasabalarda giderek anlatc,
dinleyiciler ve geleneksellik zellikle
rini kaybetmi, mensur ve realist bir
kimlie brnerek kitablemitir (Bk.
Elin l988, s.56-81; Boratav l946, s.209211; Spies l941).
***
Folklor aratrmaclar, derleme
yapacaklar blgeyi seerken, hikyeci
lik geleneinin tam anlamyla varln
devam ettirdii yerleri tercih etmeli,
gelenein gemiteki durumu ile bugn
k durumunu ayrntl bir tarzda ortaya
koymaldr. Bir hikyeci-ktan, iinde
bulunduu toplumdan(dinleyici evresi)
soyutlayarak hikyeler derlemek, icra
nnda oluacak gelenee ait kltrel
zellikleri tesbit etmemizi zorlatrr. Bu
sebeple derlemeler tabi ortam ierisin
de ve mahallinde yaplmaldr.
2. Anlatc:
Konu halk hikyesi olunca, bunu
anlatan/icra eden kiinin de hikyeci/
k/ hikyeci-k olarak isimlendiril
mesi gerekecektir. Gnmzde; zbek,
Uygur ve Trkmenlerde baks, Kazak
larda yrc/drc, akn, cirav, Kalmuklar
da cangarc, Yakutlarda olonghosut,
Mill Folklor

Altay Trklerinde kayc, Krgzlarda

Manas ile Tuva, Bakurt, Karakal
pak ve dier Trk boylarndaki ayn
grevi yapan sanatkrlar, -Trkiye Trk
esindeki karl ile hikyeci-k
kimlii ile n plna kmaktadr (Zhir
munski l992, s.l65-l75; Pirsultanl l99l;
Berdibayev l983; Reichl l992, s.89-90).
Anlatc olarak isimlendirilen bu
kiilerin geni bir hayl dnyas var
dr. Bunlar taklit yapma, mzik leti
eliinde trkler syleme ile hzl ve
gzel konuma gibi nemli yeteneklere
sahiptir. Usta-rak gelenei erevesin
de yetiirler. Bir ksm hikye tasnif ede
cek derecede yeteneklidir, pek ou ise
gelenek erevesinde nakledici olarak
vazife grrler. Onlarn yapt taklitler
arasnda, anlatt hikyenin maceras
ierisinde konuan ahslarn karakter
zellikleri, jestleri ve seslerini taklit
nemli bir yer tutar. O, gldrc sahne
lerde komik, sava ve meydan okuma
ile kahramanlk nitelii n plnda olan
karakterlerin kendilerini veya birbirle
rini vmeleri srasnda kahramanca
bir edaya sahip anlatm tarzn benim
ser. Bu zellikler, hikyecinin temsil
yeteneini ortaya koymaktadr. Hikye
kahramanlarn -onlarn azndan- sy
ledii deyi/trklerle konutururken,
onlarn(hikye kahramanlarnn) btn
lirik ifadelerini, sesi ve mimikleriyle
vermeye alr. (Boratav l946, s.128).
Anlatc ayrca hikyesini anlatrken
kendi duygularn, arzu ve isteklerini
de -bazen mal bir tarzda- belirtmekten
geri durmaz. O, ayn zamanda dinleyi
cilerine ho grnme gayreti iindedir.
Ayn toplumsal evreye mensup olmalar
sebebiyle dinleyici evresi ile n icra
nnda hissiyat ve zihniyetleri birbi
riyle uyuur (Boratav l946, s.l02). Sahip
olduu bu zellikler sebebiyle anlatcy
sanatkr olarak kabul edebiliriz.
109

***
unu belirtmeliyiz ki, bir anlatcya
ait hikye repertuar ve bu repertuar
da yer alan hikyeler nce teker teker,
daha sonra da topluca deerlendirilme
lidir. Derlediimiz metinleri ait olduu
balam ierisinde anlamlandrabilmek
iin, anlatcnn hayat, sanatkrl ve
repertuarna ait ayrntl bilgileri ren
memiz gerekecektir. Ayrca trkl hik
yeyi anlatmas srasnda, iyi bir gzlemci
olarak, sanatkrn yukarda anlatlan
niteliklerini de tesbit etmeliyiz. Metinanlatc ilikisini eksiksiz olarak ortaya
koymak iin bunlarn tesbiti gereklidir.
3. Dinleyici evresi:
Alman aratrmac Wehrli, dinleyici
siz bir geleneksel halk hikyesi dn
menin mmkn olmadn sylemek
tedir. Dinleyici evresi, anlatlan halk
hikyelerine nceden ina olduklar
iin, nerede ne olacan, olaylarn nasl
gelimesi gerektiini bilmekte; olaylar
anlatc tarafndan byle anlatlmad
zamanlarda mdahale edebilmektedir.
Anlatlan hikyenin uzunluu veya
ksal, anlatc ile dinleyiciler arasn
da kurulacak iletiime bal bir husus
tur(Bk. Bagz l986, s.49-l37). Anlat
cnn maksad, dinleyicileri dndr
mekten ziyade heyecanlandrmaktr.
Dinleyiciler hoa vakit geirmek istedik
leri iin, karlarnda her zaman usta bir
hikyeci grmek istemekte, umduunu
bulamad zamanlarda da onu kyas
ya eletirebilmektedir (Karasuba l995,
s.44).
***
Gelenek erevesinde, hikyeci-
n hangi hikyeyi anlatacan, din
leyici evresinden olan ve bu ileri iyi
bilen hatrl bir kii yapmaktadr. Ak
lar hikyelerini anlatrken, dinleyicile
rin sessiz bir vaziyette durmalarn ve
Mill Folklor
110

n deta gznn iine bakmasn

arzu ederler. ayet dinleyiciler arasnda
konuanlar olursa sinirlenmekte ve hik
ye anlatma havalarnn bozulduunu
sylemektedirler. Ak hikyeye bala
dktan sonra genellikle hi kimse meclisi
terkedip gitmez; herkes hikyeyi sonuna
kadar byk bir merak ve hayranlkla
dinler. Ak hikyesini anlatrken, mec
listekileri gldrp; neelendirmek iin,
dinleyicilerden bazlarna szle dokun
durmalar yapar. Sk sk jest ve mimikle
re bavurur; sesini yerine gre alaltp
ykseltir. Dinleyiciler de gayrete
getirmek iin, zellikle deyi/trklere
balamadan nce, onu tevik edici, yrek
lendirici szler sylerler. Btn bunlar
ve n hikyeyi anlatrken yapm
olduu espriler, k ile dinleyiciler ara
sndaki iletiimi canl tutma maksadna
yneliktir.
Hikye yazya aktarlrken, dinle
yicilerin kiisel duygu ve dnceleri
de mutlaka -farkl bir punto ile ya da
keli parantez ierisinde- verilmelidir.
Bu ifadeler, anlatc-metin-dinleyici ev
resi ilikisini yazl metinden hareketle
tesbit iin gereklidir.
4. Metin:
Gelenek ierisinde tesbit edilen met
nin ad trkl hikye, szl rivayet/
iir-vaka veya bozlak olarak adland
rlmaktadr. Trkl hikyeler uzun,
dierleri ise ksa anlatlardr. Trkl
hikaye, farkl bir kompozisyon ve slba
sahiptir ve szl kltr gelenei ieri
sinde belirli sanatkrlar tarafndan anla
tlr/icra edilir(Boratav l946, s.138, 148).
Lthi de halk hikyelerini dier anlat
lardan ayran en nemli zelliin icra
srasnda halk arklarnn sylenmesi
olduunu kaydetmektedir (Karasuba
l995, s.43). Wehrli de halk hikyelerinin
mzik ile edeb metnin birlemesinden
Mill Folklor
110

doan zel bir anlatm tekniine sahip

olduunu srarla vurgulamakta ve yaz
ya geirildiklerinde gerek kymetlerini
kaybettiini sylemektedir (Karasuba
l995, s.44).
***
Bagzn de belirttii gibi, hikye
cinin azndan kan btn szlerin yaz
ya aktarldn dnsek bile, onun sesi
ni, sazn, kiileri taklit etmesini, sesini
alaltp ykseltmesini, bazen susmasn
ve bir zaman konumamasn vb., yazya
nasl aktaracamz bir problem olarak
halen karmzda durmaktadr(Bagz
l992, s.26-27).
Hikye metni mmkn olduu nis
bette Az Aratrmalar Transkripsi
yon Sistemine bal kalnarak ve metne
mdahale edilmeden yazya aktarlma
ldr. Bylece hikyeler, bir metin(text)
olarak deil, balam(context) zellikle
riyle ortaya konulacaktr. Bu yaplrken
geleneksel sz kalplar, anlatcnn
kiisel duygu ve dnceleri ile dinle
yicilerin kiisel duygu ve dnceleri
metinde uygun ekillerde belirtilmeli
dir.(Bu konuda rnek olmas bakmn
dan bk. Bagz l986, s.49-l37; Grkem
l996, s.l60-302).
Folklor metninin yukarda belirti
len noktalar gz nne alnarak nisbe
ten eksiksiz olarak yazya aktarlmas,
onu canl gsterim/ sosyal olay olarak
ele almamz bakmndan birinci derece
de nemlidir. cra nnda ve daha sonra
tesbit ettiimiz nemli hususiyetlerle
birlikte, metni anlamlandrabilmek iin
onun eksiksiz bir ekilde kda aktarl
mas gerekir.
5. Mzik:
Halk hikyelerinde mzik unsuru,
deyi/trklerin anlatc tarafndan
icra edilmesi srasnda devreye girmekte
dir. Boratav, hikyelerde mzik unsuru

Mill Folklor

nun manzum ksmlarn yar kymetini

temin edecek derecede nemli olduunu
kaydetmekte ve melodisiz trk, hik
ye anlatma ananesinde tasavvur edile
mez demektedir(Boratav l946, s.120).
Demek ki, mziksiz trkl hikyenin
varln dnemeyiz. Anlatc, hik
yedeki deyi/trkleri, hikye kahra
manlarn temsilen ve onlarn dilinden
sylemektedir. Gelenek ierisinde hik
yelerdeki deyi/trklerin geleneksel
bir mahiyet kazand ve bunlarn belirli
icra makamlarnn olutuu bilinmekte
dir. Dinleyiciler, anlatcnn deyi/tr
kleri eksik ve yanl bir tarzda icra
etmesine tahamml edemeyip, onlara
mdahele edebilmektedir.
Hikyelerdeki deyi/trkler,
henk, estetik tefekkr ve nazm
ekli bakmlarndan deerlendirilebilir.
iirde hengi; armoni, ritm, asonans,
vezin, aliterasyon, kafiye ve redif temin
eder. Estetik tefekkr ise, ferd, mill,
beer, toplumsal nitelikleri olan hayl,
duygu ve fikirle, dil sayesinde mev
cut olacaktr(Tural l983). Bu bakmdan
hikyelerdeki deyi/trkler ait olduk
lar balam ierisinde anlamlandrlma
ya allmaldr.
***
Bir folklor aratrmacsnn phe
siz ki etnomzikolog olmas beklenemez.
Fakat setii bir blgede hikyecilik gele
neini aratrrken, hikyelerdeki trk
lerin makamlar, kullanlan mzik let
lerinin cins ve nitelikleri vd. hususlarda
anlatclardan baz bilgileri de toplamay
ihml etmemelidir. Folklor rnnn
mkemmel/eksiksiz bir tarzda kda
aktarlmas iin, deyi/trklerin nota
larnn da tesbitinde byk fayda vardr.
nk eitli sebepler yznden bu folk
lor metinleri zamanla unutulabilir. Ama
deyi/trklerin notalar karld
zaman bu paralar yzyllar sonra da
111

olsa seslendirmek imkn olacaktr (Bu

husustaki rnek iin bk. Bagz l986,
s.49-l37).
***
imdi de ok ksa olarak, bir folk
lor olay n(halk hikyesi anlatlmas),
edebiyat bilimi ve folklorun metodlarn
dan hareketle nasl incelememiz gere
kir sorusuna cevap vermeye alalm:
l. Hikyelerin oluumuyla ilgili
problemler bal altnda ele alarak
incelediimiz hikyelerin teekkl ve
varyantlama hadiselerini deerlendir
memiz gerekecektir.
2. Anlatmaya dayal eserlerde esas
unsur vaka olduu iin, hikyelerin
motif halkalar ve olay rgleri incelen
melidir. Burada hikyelerin karakterleri
(sergzet vb. gibi) ve olay rgleri(tek
izgili olay vd.) nce tek tek, daha sonra
da toplu olarak deerlendirilmelidir.
3. Hikyelerin konu/temalar da
nce teker teker daha sonra da toplu
ca deerlendirilmelidir (kssadan hisse,
hoa vakit geirme, estetik/gzellik vd.
gibi).
4. Hikyeler, zaman problemi(an
latma zaman-vaka zaman) bakmn
dan ele alnmaldr. Anlatma zaman ile
hikyelerin olu zaman(vaka zaman)
arasndaki boluklar doldurmada
anlatcnn kulland anlatm teknikleri
gibi hususlar (tanm nutuk tekniiy
le kahramanlarn konumalarn hle
tamas vb.) tesbit olunmaldr.
5. Hikyelerdeki i/kapal/dar
meknlarla d/geni/ak meknlarn
tesbiti ve deerlendirilmesi(meknlarn
byk lde olaylarn sahnesi olmas,
irreel meknlar iindeki d veya i
meknlarn reel meknlara dntrl
mesi vb.) yaplmaldr
6. Hikyelerin ahs kadrosu ve bu
kadronun dramatik durumun ortaya
kmasndaki rolleri vb. hususlar, folk
Mill Folklor
112

lor rnnn ifade imknlar gz nne

alnarak incelenmelidir.
7. Hikyeler, bak as ve
anlatcs(motif halkas, mekn, zaman
ve ahs kadrosu gibi unsurlarn kim
tarafndan grld) ile anlatm tarz
lar(tahkiye, diyalog, aklama/yorum
lama ve tasvir) bakmlarndan da incelen
melidir.
8. Hikyeler -anlatm dilini belir
leyen unsurlardan en nemlisinin hikye
ci-kn sahip olduu slp olduu ger
einden hareketle-, dil ve anlatm zel
likleri(kahramanlarn isimlendirilmesi,
benzetmeler, yansma kelimeler, deyim
ler, ataszleri, sz kalplar, araszler,
mizah vd. unsurlar) bakmndan ayrn
tl olarak tahlil edilmelidir.
Yukarda ayrntl olarak ifade
etmeye altmz hususlar nazar-
itibara alndnda, halk hikyesinin
canl gsterim(performance oriented)
olarak incelenmesi mmkn olacaktr.
BBLYOGRAFYA
BASCOM (l955), William. Verbal Art, Jour
nal of American Folklore, nr. 67, s.333-349.
BAGZ (l970), lhan. Turkish Hikye Tel
ling Tradition in Azerbaijan ran, Journal
of American Folklore, c.83, nr. 330 (EkimAralk l970), s.391-405.
BAGZ (l986), lhan. Folklor Yazlar, stan
bul l986.
BAGZ (l992), lhan. Giri, Sibiryadan Bir
Masal Anas, Ankara l992, s.l-39.
BEN-AMOS (l997), Dan. artlar ve evre in
de Folklorun Bir Tanmna Doru, (ev.
Metin Ekici), Mill Folklor, nr. 33 (Bahar
l997), s.74-87.
BERDBAYEV (l983), R. Trk ve Moollarn
Epik Anane Sisteminde Hikyecinin Rol,
(ev. Mehmet Tezcan), Karda Edebiyatlar,
nr.6 (Nisan-Mays-Haziran l983), s.3-9.
BORATAV (l946), Pertev Naili. Halk Hikyele
ri ve Halk Hikyecilii, Ankara l946.
DORSON (l984), R. M. Gnmz Folklor
Kuramlar ,(ev. Nermin Uluta), zmir
l984.
EBERHARD (l955), Wolfram. The Minstrel
Tales from Southeastern Tales, BerkeleyLos Angeles l955.
ELN (l988), kr. Halk Edebiyat Aratr

Mill Folklor
112

malar, c.II, Ankara l988.

GRKEM (l996), smail. ukuroval Ak Mus
tafa Kse ve Hikye Repertuar zerine Bir
Aratrma, Elz l996. (Neredilmemi).
GNAY (l992), Umay. Trkiyede Ak Tarz
iir Gelenei ve Rya Motifi, Ankara l992.
KARASUBAI (l995), Sevengl. Alman Edebi
yatnda Halk Hikyesi, Mill Folklor, c.IV,
nr.27 (Gz l995), s.43-46.
KPRL (l986), M. Fuad. Edebiyat Aratr
malar, (2. bask), Ankara l986.
PRSULTANLI (l99l), Sednik. Trk Boylarn
da Ozan-Ak Sanat ve Onun Mill Hususi
yetleri, Ondokuz Mays niversitesi Eitim
Fakltesi Dergisi, nr.6
(Samsun l99l),
s.221-234.
RECHL (l992), Karl. Turkic Oral Epic Poetry/
Traditions, Forms, Poetic Structure, New
York-London l992.
SPES (l941), Otto. Trk Halk Kitaplar, (ev.
Behet Gnl [Necatigil]), stanbul l941.
TURAL (l983), Sadk K. iirin Dnyasna Yak
lamak, Konevi, nr.l0(Temmuz l983), s.2022; nr.l2 (Eyll l983), s.8-l0; nr. l3(Ekim
l983), s.5-9; nr.l5(Aralk l983), s.l0-l5.
ZHRMUNSK (l992), V.M. The Legend of
a Singers Calling, (ev. Umay Gnay),

Mill Folklor

Trkiyede Ak Tarz iir Gelenei ve Rya

Motifi, Ankara l992, s.l69-l75.
NOTLAR:
* 31.05.l997-02.06.l997 tarihleri arasnda
anakkale Onsekiz Mart niversitesi tara
fndan dzenlenen II. Karlatrmal Ede
biyat Aratrmalar Sempozyumunda tebli
edilmitir.
** Frat niversitesi Fen-Edebiyat FakltesiELAZI

113

TEKERLEMELERN KKENNDE
AMANZM UNSURLARI
Do. Dr. Ali DUYMAZ

Son yllarda amanizm zerinde dn

yada ve lkemizde yaplan almalar
yeni bilgilere ulamamz salamtr. Bu
almalarda dikkati eken nokta ama
nizmin animizm temeline dayanddr.
nl ngiliz antropologu Edward Tylor
(1832-1917) sihr ve din dncenin
ilk dnemine animizm (canlclk) adn
vermitir. Kelimenin Yunanca karl
olan anima, can anlamna gelmektedir.
Tylora gre can ya da ruh dncesi
evrenseldi ve ilkel insan sadece kendisi
nin deil, hayvan ve bitkilerin de bir can
olduuna inanmaktayd. Hatta talar,
silahlar, yiyecek ve sslerin bile ruhu
vard. lkel insan, bu tasavvurlara zel
likle lm ve rya tecrbeleriyle ulam
tr. nsann lm tabi bir son olarak
grmedii malmdur. Bu tabi bir tavr
dr. nk ilkel insan, eceliyle lme
gibi bir lkse sahip olamayacak derecede
tehlikeler iindeydi. lm korkusunun
yanna ryalar karsnda duyulan hay
ret duygusu da eklenince insanolu bu
tecrbelerden animizme ulamtr. Yani
ilkel insan, canl veya cansz her varln
iinde bir ruhun ya da gizli bir hayatn
bulunduu inancna bylece sahip olmu
tur. Ona gre kendi dndaki dnya
hissiz ve l deildi, canlyd. Bu itibarla
dalar, rmaklar, aalar, kayalar, gne,
ay ve yldzlar bir ruha sahip mukad
des varlklar olarak deerlendirilmitir.
nk bu nesneler ierilerinde olan ve
grnmeyen ruhlarn da vurmu ekli,
yani zahiri olarak kabul edilmekteydi. Bu
mukaddesler bazen tanrlar veya periler
olarak tasavvur edildi. Bylece bir nevi
din teekkl etti. Tabiat ise bu mukaddes
lerin sistemli bir toplam idi.
lkel insan semav, dnyev, seksel,
hayvan, beer ve ilah zellikler ta
Mill Folklor
114

yan bu varlklara tapnmay tercih etti.

Semav varlklar gne, ay, yldzlar gibi
gkyz cisimleriydi. Dnyev varlklar
ise bata toprak ve ta olmak zere yer
yz ekilleriydi. Hayvanlarla ilgili tapn
malar totemizmi dourmutur. Beer
unsurlar ise atalara ve llere tapnma
olarak deerlendirilebilir. Btn bunlar
soyut varlklar halinde tasavvur etme
ise tanrlarla ilgili tapnmalar teekkl
ettirmitir.
Byle bir din gelitiren ilkel insan,
btn bu varlklarla belirli ilikiler geli
tirmiti. Onlardan yardm ummak ve
onlarn tehlikelerinden korunmak istedi
i safhada sihr uygulamalar devreye gir
mitir. Sihr uygulamalar ise varlklar
ruhlar vastasyla etkileyeceine inan
lan veya onlara taviz olarak deerlendiri
lebilecek tavr ve davran biimleriydi.
Sihr uygulamalarn temel iki zellii
taklit ve temasa bal olmalaryd. Sih
r uygulamalarn bir dier ynn ise
dualar, formller ve ayinler oluturmu
tur.
Bu dinin iki boyutu vardr: Mit ve
tabu. Mit, bu davranlar ve tasavvurlar
dzenlerken tabu, yasaklar sistemi getiri
yordu. Bunlar dzenleyenler ve yrten
ler ise din adamlar, baka bir ifadeyle
amanlard.
lk insan bir hayvann hareketini ve
yaamasn iinde onu hareket ettiren
ve yaatan kk bir hayvanla, insan
da ayn ekilde kk bir insanla ak
lam, buna da ruh adn vermitir.
Yani ona gre her canlnn iinde onu
hareket ettiren ve yaatan kk bir
modeli yer almaktayd. Bu ruh bazen
bedenden farkl bir yap gsterebiliyordu.
Mesela insann ruhunun bir ku olarak
tasavvur edilmesi gibi Uyku veya ken
Mill Folklor
114

dinden geme hli bu ruhun geici, lm

ise daimi yokluuyla izah edilmektedir.
Rya uyuyan insann ruhunun bedenden
kp gezmesi ve bu arada grd eyler
olarak yorumlanmaktadr. Bu bakmdan
uyuyan insann ani hareketlerle uyand
rlmamas ve rahatsz edilmemesi gerek
mektedir. nsan veya hayvan hayat ite
bu ruh vastasyla korunmaya allr.
Yani ruhun bedenden ayrlmasn engelle
mek gerekmektedir. Ruhlar; cinler, haya
letler, bycler veya baz insanlar tara
fndan da bedenden karlabilir.
lkel insan ruhun bedeni terk etme
yollarnn az veya burun gibi doal
aklklar olduunu tasavvur etmektedir.
Hayat korumak iin de tabular konmu
tur. lkel insan canlnn glgesini veya
aynadaki yahut sudaki aksini de ruh ola
rak deerlendirme yoluna gitmitir. Bu
bakmdan glgenin veya aksin de korun
mas gerekmektedir. Bir evdeki lmden
sonra aynalarn ya da parlak cisimlerin
zerini rtlmesi lnn ruhunu dier
ruhlar rahatsz etmemesi veya gtrme
mesi amacna yneliktir. Daha sonraki
devirlerde resim veya fotoraflar da ruh
olarak deerlendirilmitir1.
amanizm aslnda uygulamal ani
mizmdir, yani pratik bir canlclktr.
nk tabiat, tanrlar ve ruhlaryla can
ldr ve evrenin btn ancak birbirine
bal olarak kavranabilir. te amanlar
bu kavramay st dzeyde gerekleti
rebilen yaplaryla ruhlar ve tanrlarla
insan arasndaki ilikiyi salayan arabu
luculardr. aman, bu canlarn, ruhlarn
ve tanrlarn dnyasn kavrayabilen ve
esrime (akn) halindeyken onlar arasn
da dolaabilen, olaanst evrene ilikin
zel bilgiler edinebilen bir kii olarak
tanmlayabiliriz. O her zaman insan varl
nn tabiatndan kaynaklanan tehlikele
re, insanlar tuzaa drmeyi bekleyen
esrarengiz glere ya da hastalklara,
felaketlere, talihsizliklere kar uyank
tr. amann ift ynl bir arabulucu ve
grmeci olduunu da belirtmek gere
kir2.
Bu genel bilgilerden sonra Trk
amanizmiyle ilgili deerlendirmelere
Mill Folklor

gemek istiyoruz. Yakut amanizminde

ruhun hayvan eklinde tasavvuru dikka
ti ekmektedir. Yakutada ije kl veya
Z. Gkalpn ifadesiyle iye kila yani
ana hayvan, Kazak-Krgzlarda arvake, Altayda yula, Kagarl Mahmutta
peri-e ad verilen bu ruhlar genellikle
hayvan suretindedirler. Animizmin bir
yansmas olan bu d ruh, genellikle
hayvan (tilki, boa, kurt, ay, geyik, kar
tal vs.) eklinde tecessm eder. slam
dnem evliya menkbelerinde de hayvan
donuna girme eklinde bu inann izleri
devam etmitir.
Bir aman efsanesine gre Abakanlar
ile Uryanhalarn amanlar boa suretin
de mcadele etmektedirler. XIX. yzyln
ortalarnda yaad belirtilen Abakanl
larn mehur amanlarndan Topan hak
knda anlatlan u efsane ilgi ekicidir.
Topan, bir gn merasim srasnda
Kiik Da denilen dada iki boann boy
nuzlatn grr. Bu boalardan biri
kara, dieri de gk renkli boadr. Gk
boa kara boay yle hrpalamtr ki,
zavall baylacak haldedir. Topan ona
acr ve gk boay okla vurur. Gk boa
kurt suretine girerek gneye doru ka
maa balar. Kara boa ise - Ey atam
aman Topan! Ey anam aman Top
an! diyerek batya doru gider. Meer,
bu kara boa da Uryanhalarn aman
imi3.
amann ruhu (ije kl, yula, tn,
arva) bir ynyle animizmi, dier yny
le ise totemizmi ilgilendirmektedir. Yakut
inancna gre ije kl lrse aman da
lmektedir. amanlarn mcadelesi de
bu ana hayvanlarla olmaktadr. Bu eruhlar Kazak-Krgzlar arasnda arva
olarak anlr. Kagarl Mahmutta ise e
kelimesi ayn anlamdadr4.
amanizm hakknda bu genel bilgile
ri verdikten sonra ksaca tekerlemelerin
menei meselesine de temas etmek istiyo
ruz. Tekerlemelerin kkeni ve teekkl
hususunda pek fazla aratrma yaplma
mtr. Bu konuda fikir ileri srenlerden
kr Elin; baz aman dualarnn
kuts deerleri ile sihir glerini kaybede
rek tekerlemelere bir bakma zemin tekil
115

ettii sylenebilir diyerek Yunus Emre

ve Kaygusuz Abdaldan rnekler verir5.
Bu gre gre bir takm tekerlemelerin
kkenleri ok eski aman dualarna, zel
likle slm ncesi din trenlerde syle
nen szlere kadar uzanmaktadr. P. Naili
Boratav da Bir takm Trk oyun tekerle
melerinin ise kkenleri, ok eski dualara,
belki islm ncesi din trenlerinde yer
alan kutlu bilinmi szlere kar diyerek
bu gre yakn ifadeler kullanmakta
dr6. Bunu bilhassa Trk dnyasnda
hala yaamakta olan ve tabiat gleri ile
hastalk ve felaketleri savmak iin syle
nen tekerleme rneklerinde grmekteyiz.
Krgzlar, Kazaklar, Tatarlar, zbekler
ve Trkmenler gibi bugn slmiyeti
kabul etmi kavimlerde eski kam, baks,
aman gibi pek ok zellii bnyesinde
barndran bakclarn hastalk saalt
mak iin okuduklar dualarn izlerini
bulabilmekteyiz. Ayrca bu tip tekerleme
ler gnmzde de varln srdrmekte
dir. Arbav, rm sanavac, im-tom,
efsin-tfsin gibi eitli adlarla anlan
bu tr tekerlemeler, yer ve su iyesine
kurban adamaktan zehirli hayvanlardan
korunmaya kadar pek ok fonksiyonuyla
ocuklar arasnda da olsa hayatiyetini
srdrmektedir. Elbette ki bu tabiatla i
ie yaayan eski insann kelamn gcyle
tabiattan gelecek tehlikelere kar kendi
ni koruma duygusunun bir tezahrdr.
Tren tekerlemeleri, eski inanlar
en fazla yaatan tekerlemelerdendir.
Tabiat glerini ve varlklarn szle etki
leme esasna dayal inanlarn izlerini
tayan bu tr tekerlemeler, trenlerde
sergilenen baz oyunlarla birlikte deer
lendirilmektedir.
Altay amanizminde Yayk, vastac
ruhlar arasnda ilk sradadr. lgenin
vcudundan bir para olup semav bir
ruhtur. Gayesi lgenle insan arasnda
vastalk yapmaktr. Altayllarca saylan,
hrmet edilen bir ruhtur. Altayllar ilk
baharda davarlarn ve ksraklarn ilk
salan st ile bulguru kartrp lapa
(potka) yapp Yayka sa saarlar. Bu
merasime yayk kaldrma (yayk ga
rar) denir. Bu merasimde gelecek yl
Mill Folklor
116

iin ltuf ve ihsan temenni edilir7. Bot

ka gelenei bugn de deiik ekillerde
devam etmektedir. Tatarlar arasnda ya
mur yamas iin yagr botkas ad
verilen bir tren dzenlenir. Buna gre
yamur yamas iin su kenarna giden
insanlar su botkas (orbas) piirip yer
ler ve kalan orbay su iyesine sunmak
gayesiyle suya dkerler. Bu srada da bir
takm tekerlemeler sylerler:
Yagrkaym, yav, yav, yav! / lge
alk kilmesin / Atan halk lmesin /
uma iri yrmesin / Yagrkaym, yav,
yav, yav / gin-alk kp bulsn / Baak
lar tuk bulsn / Kiben-eskirt zur bulsn /
Yagrkaym, yav, yav, yav / Kara sark
suyarmn / Botn sina kuyarmn / Stle
syr abzarda / Bar da bulr yavganda /
Yagrkaym, yav, yav, yav8
Ayrca karga botkas adl bir tren
de dikkati ekmektedir. Bu trenlerde
kn bitip yazn geliiyle ilgili uygulama
lar vardr. Yeni yl trenlerinde tilev cr
lar (dilek arklar) sylenmektedir. Bu
trenlerde yerden bolluk, gkten yamur,
gneten scaklk, tabiattan bereket, hal
ka tokluk, aileye mutluluk dileme sz
konusudur. Bu szleri kilev kartlar
syler. Bir rnek:
Nardugan nardugan / Nardugan
hucalar / Kotl, mbarek bulsn / Tor
m tgerek bulsn / Mal-tuargz artsn
/ Kolnnargz apsn / ginnerigiz bik
usn / Kkey kibik tuk bulsn / Nardu
gan nardugan9
Karga botkas denen gelenein adn
da karga olmas, kn bitip baharn geli
ini mjdeleyen kuun karga olmasna
inanlmasndan kaynaklanmaktadr. Bu
trende ritel oyunlar, arklar ve tl
sml szlerle souk kn gitmesi ve scak
yazn gelmesi iin tabiat glerine yalva
rlr. Krda piirilen botka (lapa, orba)y
yere serpip yer anaya hrmet ve kt
ruhlar kovma amalanr:
Karga eyte: karr karr / Tuym citti,
barr barr / Yarma kkey alp bar / St,
mayn salp bar / Epey, iti tagp bar /
Barr barr barr10
Dobruca Tatarlar arasnda da bu
botka gelenekleri vardr. Bunlarda
Mill Folklor
116

ocuklarn syledii bir bala manzume

si yledir:
Bdene botka piirgen / Brigin otka
tirgen / Alaym alaym degemde / Par
makgn piirgen / Kywald kywald /
Balalar cel ald / Capekemni sel ald
/ Cart tmegim it ald / Klegimni bit
ald11
Animist anlayn tesiriyle hayvan
larda ruh olduuna ve bu ruhun da bir
iyesi olduuna inanan insanlar, bu ruhu
ve iyesini szn gcyle etkilemeye al
mlardr. Kazaklarn byi dedikleri bir
cins kertenkeleye kar syledikleri;
Byi, byi, byi k / Izgard cay
may k / Otz omurtkadan k / Kurk
kabrgadan k / Meni atm Nayman-d
/ Tuv biyeni etine / Tuvrap berse toy
man-d / Endi seni koyman-d12
Trkmenlerin yine byiye kar
syledikleri;
Hay geldi huy geldi / Kara onok koy
geldi / Ayann tozu geldi / Pigamberin
kz geldi szleri hep animist anlayn
gnmzde devam eden izleri saylma
ldr13. Bu gibi etkili szler tabiat varlk
larnn ruhu veya iyesine hitaptan
baka bir ey deildir. Bu tip dua nitelii
tayan tekerlemeler zellikle Orta Asya
Trk topluluklar arasnda btn canll
yla yaamaktadr.
Kkleri itibariyle amanizm zama
nna ulaan hurafeli geleneklerin eitli
rnekleri vardr. Bunlarn geleneksel kal
ba sokulmu szler eklindeki ksmna
Tatarlar arasnda rm, im-tom veya
efsin-tfsin adlar verilmektedir. Bunlar
tlsml szlerdir. Tabiat glerini, afet ve
felaketleri ve hastalklar nlemede kulla
nlrlar. amanizmin kalntlar olan bu
szleri imiler ve baguvlar sylerler.
Bunlar halk iirinin de ilk rnekleridir.
Tatarlar arasnda ylan tili adyla geen
u tekerleme ylandan korunmak iin
sylenmitir: enki enki enki ylan /
enki bal kara ylan / rte toman ki
toman / Sin timesen min timem / Kara
ylan kit ylan / Tfu!14.
Kazaklarn hayvanlarla ilgili teker
lemelerin bir ksmna da geni anlamda
ezgili sz anlamna gelen le dedikleri
Mill Folklor

dikkati ekmektedir. Kazaklarda Trt

tlik mal caynda armalar (Hayvan
lar hakkndaki eserler) ad da verilen
ve lelerin bir eidi olarak nitelenen
tekerlemelerden bir rnek aadadr. Bu
rnek Anadoluda Alageyik veya nek
tekerlemelerinde grdmz zincirleme
tekerlemelere benziyor: Tye tye tye
ler / Tuz kayda tyeler? / Balkan
tavd basnda / Bald koyan kasnda /
Enip kettim eiske / Koynm told cemis
ke / Cemisimdi cerge berdim / Cer cuvsa
nn berdi / Cuvsann men koyga berdim
/ Koy magan koakan berdi / Muz
suvn berdi / Suvn kara syrga berdim
/ Kara syr stin berdi15.
Kazakada arva eklinde kullan
lan (ervah: ruhun okluu) kelimeyi gr
rz, ancak ruh kelimesini teklik olarak
grmemekteyiz. A. nan, bunu eski Trk
ede efsun, sihr kuvvet manasna gelen
arbag kelimesine benzedii iin yayl
d kanaatindedir16. Al karakurt denilen
rmcee benzer bir zehirli bcee kar
Kazaklarda u arbav sylenir:
Ay, kay mekri, kay mekri, / Clan
mekri, ayan mekri, / Klli, klli, klli
meken, / Klli er murt, / Ezger, mzger,
/ Ciya-ciya, para-para / k, teiriden
parman keldi!17
Ylan sokunca Kazaklarn syledii
arbav ise Ker, ker, ker clan / Kere
ge bast mer clan / Bir clan bar-sum
clan / Bir clan bar-sur clan / Bir clan
bar-ceti cl tuv clan / Kuralay tavd
basnan / Kuvp kelgen, kuv clan / Pay
gambard deminen / Degelek keldi, k
cldam! eklindedir18.
Trkmenlerin aydm dedikleri ar
klarn bir ksm da tekerlemeye yakn
lk gstermektedir. Mesela hrele kek
ad verilen ve develerin stn samak
maksadyla onlar raz etmek iin syle
nen aydmlar ile daray donlm denen
ve koyun srlerine bakmak iin syle
nen aydmlar byledir19. Hayvanlara tesir
etmek iin sylenen bu sanavalara bir
rnek: Hrele gubam hrele / Hrele
mese bozlama / Gren tagt gzleme
/ Tagt-rovan tagt bar / Ala ypden
nogta bar / rkcine el yetmez / Baha
117

sna pul yetmez / Ayrl onu yanndan

/ zm sagayn dyeni20. Baz sana
valar da hayvan adlaryla ilgilidir. u
sanava, aada verilen Azeri tekerle
mesiyle ok benzerdir: agal agal ad
beg / Douz douz dodubeg / Yolbars
bizi yapmz / Gapla bizi gapmz
/ Ylan bizi gammz / Tomzak bizi
toymz21. Suya girmeyle ilgili sanava
larda szn gcyle tabiat hadiselerine
tesir etmenin mmkn grld animis
tik grler vardr. Suya girilecei srada
suya girilen yerin her tarafna bir tezek
atlp zararl hayvanlarn ve tehlikelerin
uzaklamas iin u szler sylenir: Gn
dogar palan / Gnbatar palan / lerisi
palan / Gayras palan / Ylan / yan /
u ortada bolsa k / Hann ogl (gz)
suva dcek. Sudan ktktan sonra da
iki eliyle kulaklarn tutan ocuklar u
rm sanavacn sylerler: Ak kebelek
/ Gk kebelek / Gulagm suvun sor
kebelek22.
Azerbaycanda da uag nemele
rinin bir ksm heyvanlara ve gulara
dairdir. Mesela tilki iin sylenen Tl
k tlk tnbeki / Guyrug ste lnbeki /
Aslan ala aamz / Gaplan gara gaamz
/ Horuz bizim mollamz / aggal bizim
avmz / / Ay ahmag / Donuz toh
mag / Gurd ulavu / aggal avu / lan
gam / Tsbaa anag / Biz ona gonag
eklinde tekerleme buna bir rnektir23.
Anadoluda bu gelenein baz izleri
ne rastlamak mmkndr. Mesela Sivas
civarnda kpeklerin srmasn nlemek
maksadyla okunan duams bir tekerle
me yledir: Kardan grdm geldim /
Kalbine girdim geldim / Hazret-i Alinin
mhrn / Azna vurdum da geldim.
Yine Sivasta civcivleri yemesinden kor
kulan ve hel ad verilen yrtc kular
uzaklatrmak iin Heeel heel / Kanat
lar tel tel / Burda cck yok / Kayseride
ok ok eklinde bir tekerleme sylenir24.
Balkesir ve evresinde gk yznde ley
lek gren ocuklar u tekerlemeleri sy
lerler: Leylek leylek lekirdek, hani bana
ekirdek, ekirdein ii yok, sar kzn sa
yok; Ak baba leylek, hani bana gmlek,
gmlein ucu yok, sar kzn sa yok.;
Leylek leylek havada, yumurtas tava
da, gelmi bizim hayata (sofaya), hayat
Mill Folklor
118

kaps kitli, merin ba bitli25.

nsanolu geleneksel saaltma metod
larnda da szn gcnden de istifade
etme yoluna gitmitir. Bysel bir ilem
olarak taklit ve temas gibi harekete daya
nan bysel ilemlerin yannda szn
gcnden de istifade edilegelmitir. Birer
tekerleme zellii gsteren bu szler,
eitli hastalklarn etrafnda kmelen
mitir. amanizmde hastalklarn da ruh
lar olduuna inanlmaktadr. Byle bir
efsane yledir:
iek hastal zamanlaryd. Bir
Yakut amann hastalara kamlk yap
mas iin ardlar. Kardei bu aman
fikrinden vazgeirmek iin dedi:
-Sen gel iek hastalyla, bu er
ruhla dvme!
Ancak aman kardeinin szlerine
kulak asmad. iek hastalyla d
meye karar vermiti.
aman iek hastalyla dvmeye
gitmeden nce karsna kapdan bakma
mas iin sk sk tembihte bulunmutu.
aman ile iek ruhunun dvme
sinden yle dehetli sesler geliyordu ki,
kadn sonunda dayanamad ve evin kap
sn at. Bakt grd ki, iki kz birbiriy
le kafa kafaya vuruuyor.
Kap alnca gcrt sesine aman
ban azck yana evirmiti ki, frsat kol
layan rakibi boynuzunu onun boynunun
kkne saplad.
ki gn sonra aman ld.26
Anadoluda etrafnda en fazla teker
leme sylenen hastalk nazar denilen
gz demesidir. Nazar dediine inan
lan ocuklar saaltmak iin ttsleme,
kurun dkme, atee zerlik serpme gibi
pratikler yaplrken baz tekerlemeler
de sylenir: Kara gze, azara bozara,
gz edenini gzleri bozara (K. Mara);
Esen estik, besen bestik Yahi dilden,
yaman zden, dakkilgan nazara, bozara,
nazar edenin gzleri bozara (K. Mara);
Nazara mazara, oluma (kzma) nazar
edenin gzleri bozara ki ki Anam
bak zerlik nasl atrdyor ocua
nazar etmiler gzleri ksn (G.Antep);
zerliksin havasn, yetmi iki derde
devasn, zerlik, yz bin erlik, gitsin
sayrlk, gelsin salk (arkikaraaa
/ Isparta); zerliksin, her derde deva
Mill Folklor
118

sn, zerlik demiler senin adna, k

sn ocuumun azndan, kasndan,
elemtere fi, gzlere demir i, rek
otu patlasn, ocuuma nazar edenler
atr atr atlasn (Eskiehir)27; Yedi
yzerlik, bir gzellik, gelsin salk, getsin
salk, ak gz kara gz, Allah kem gzden
saklasn, emi semi kefareti budur (Ispar
ta)28.
Sivasta dabaz (kurdeen) denilen
alerjik hastala yakalananlar iin yap
lan saaltma ileminde de tekerlemelere
mracaat edilir. Hasta, Gdk Minare
yatr etrafnda yedi defa dndrlrken
u tekerleme syletilir: Ben dabaz oldum
/ Oynamaz oldum / Sama soluma /
Dnemez oldum 29
Gagauzlarda ise nazar iin sylenen
tekerleme yledir: Oklam betfal /
Kara gzl kmr zl / Bak kurusun
/ Gz aksn laf bitsin / Nazar ttsn /
Agnildan daaya taa gitsin / (Esnemek)
/ Gbr gbr gbr / Gbr olsun
sprgeen / lisin sprgenin telinden /
Agnildann teninden / Daalara talara
/ Daalara talara / Daalara talara /
Tfu tfu tfu / Okumaklar yaplarlar baca
lkta / Sprgeylen elinde30
Gagauzlarda ksma denilen fel has
tal iin de tekerleme sylenir: vandan
hastalk / Gitsin daalara / Talara reen
den / Ceerinden kolundan / Bacaandan
gznden / Kandan kulaann / Aar
dndan burundan / Dilinden dilinin /
Altndan ayaann / Altndan canndan /
Bandan sann / inden trnaandan
/ Trnaann altndan / Kemiinden kemi
inin / znden Daalara talara / Cen
demin deliine pustielaa / Gitsin ksma
gitsin / Gitsin ksma gitsin / Ere batsn /
Ere batsn / Ere batsn / Ere batsn31.
Doum zor olduunda Azerbaycanda
ebelerin syledii bir tekerlemede ise
Hzrdan medet umulur: Hzr Nebi
Hzr lyas / Bende bendeden hilas / Bol
lug ucuzlug / Gel gurtar balam 32.
Trkmen aydmlarndan mereb
ad verilen ve halkn arasnda kolera
gibi bulac hastalklar yayld zaman
moral takviye etmek iin sylenen aydm
lar ile porhan aydm denilen ve akl has
talarn iyiletirmek iin sylenen aydm
lar da tekerleme zellii gsterir33.
Mill Folklor

Kazan Tatarlarnda da sara, stma,

ftk, ban gibi eitli hastalklar iin sy
lenen tekerlemeler vardr. Tatar imileri
ve kartlar gz deymesi iin Ttes ttes
hatnnan / Kzdan, kara kzden / Zeger
kzden, yail kzden / Kogrt kzden,
usal kzden / Kartlardan, yalerden /
Yatlardan, duslardan / Tfu tfu bitsinkitsin / Citmi aga bana / Azganga
tuzganga / Tigenekke, tufrakka / Cilge
okan yafrakka / Tfu tfu tsin kitsin ve
sara iin Kara bolt kiledir / Kara bolt
astnnan / Kara syir kiledir / Mgizi
kkke tirelgen / Cilini cirge tirelgen / Bir
imeginnen kan ile / Bir imeginnen may
kile / un aa da un e / (falana) time
/ Kaglma34 tekerlemesini sylerler.
Tekerlemelerin bir ksm ise tabiat
unsurlarn ve olaylarn etkileme amac
tarlar. Mesela yeni ay grnnce
Erzurumun Tortum ilesinde Ay gr
dm Allah / Ament billah / Aylar
mbarek olsun / Elhamdlillah 35
gibi tekerlemeler sylenirken Kazaklarca
sylenen arbav ise yledir: Ay kr
dim aman krdim / Bayaday zaman
krdim / Eski ayda esirke / Caa ayda
carlka 36
Arbavlarn bir tr de bulut ar
mak iin sylenir: At basnday ak bult
/ Koy basnday kk bult / Koal
klder kurd, / Kuba candar ldedi, /
Koldan kara cavn ber! / Canday dosm
ak bult, / Omravdan sok bult! / Eskek
celdi, sur bult / Eriktirmey cete kr!37.
Gk Tanrsna sesleni arbav olar
ak deerlendirilen bir Kazak tekerlemesi
ise yledir: Tasrkasa, tas cavdr /
Kaharlansa, kar cavdr / Burkansa,
muz cavdr / Muzday temir kursandr /
Kel kel bult kel bult / Eki enege tel bult
/ As katt suvlardan / iray sop
kel bult / pti bas cerlerden / Cgire
sop kel bult / Kay basn ayra kayra
sok / Ara basn ayra sok / Tobl basn
toay sok / At bavrnan te sok / zen
gini ze sok / Tebingini tese sok 38.
Azerbaycanda mvsm ve merasim
nemeleri arasnda etigadla elagedar
takvim tekerlemelerinden bir mahnda
ise gne arlmaktadr: Gn h h
h / Keher at min h / Olun gayadan
udu / Gzn tendire dd / Keel gz
119

goy evde / Sal gz gtr h / Gn getdi

su imeye / Grmz don bimeye / Gn
zn yetirecek / Gar tez gtrecek / Keel
gz aparacag / Sal gz getirecek39.
Tatar tekerlemeleri arasnda da
gnee, rzgra, yamura, buluta, atee
hitaben sylenmi szler yer almaktadr.
Kazan Tatarlar arasnda yel iin sy
lenen Cilden tise-cilge kit / Cirden
tise-cirge kit / Cidi yul at eklinde bir
cil tili adl tekerlemenin yan sra Cir
atas, ciren sakal / Cir anas, asl bike /
Tbesine tuklgn bir / Tamrna nklgn
bir / l stine mullgn bir / l iinde
bizge de bir / Balyk tilekni / Kterik
bilekni / Koya ahit bul eklinde elleri
ge kaldrarak gnee hitaben sylenen
bereket ve bolluk dileme szleri vardr40.
Bu rnek metinler ve etrafndaki
inan ve uygulama ktlesi, teker
lemelerin kkeninde amanist anlayn
ve eski aman dualarnn bulunduunu
gstermektedir. Zamanla asl fonksiyon
larn kaybetmi, estetik bir mahiyet
kazanm olan pek ok tekerlemenin eski
inanlarn izlerini tad dikkati ek
mektedir. Elbette ki bu tekerlemelerin
syleyenleri de amanlar olmaktan
km, bugnn artlarnda ocuk
larn inhisarna kalmtr. Yeni metin
lere ulalmas ve amanizm zerinde
yaplacak yeni aratrmalar konuyu daha
da aydnla kavuturacaktr.
NOTLAR:
1 Bu konuda bkz. Will Durant; Medeniyetin
Temelleri, (ev. Nejat Muallimolu), stan
bul 1978, 112-136; Nevil Drury; amanizm /
amanln geleri, (ev. Erkan imek),
stanbul 1996, 22-23; James G. Frazer; Altn
Dal I, (ev. M. H. Doan), 120-146.
2 Nevil Drury, amanizm / amanln
geleri, (ev. Erkan imek), stanbul 1996,
26-27.
3 aman
Efsaneleri
ve
Sylemeleri,
(evirenler: Fzuli Gzelov-Celal Memmedov),
Baku 1993, 75.
4 Abdlkadir nan; Yakut amanizmindeki j
Kl, Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1987,
458-461.
5 kr Elin; Halk Edebiyatna Giri, Ankara
1986, 590.
6 Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Trk Halk
Edebiyat, stanbul 1982, 146-147.
7 A. V. Anohin; Altay amanlna Ait Maddeler,
(ev. Abdlkadir nan), Makaleler ve
ncelemeler, Ankara 1987, 404-451 (415).

Mill Folklor
120

Tatar Halk cat / Yola Hem Oyn Crlar,

(Haz. . N. Nadirov), Kazan 1980, 50.
9 age, 47.
10 age, 51.
11 Nedret Mahmut; Ballar Folklor, Renkler,
Bkre 1992,, 134.
12 Gabdullin, age, 65.
13 P. N. Boratav, age, 147.
14 Tatar Halk cat, 39.
15 Malik Gabdullin; Kazak Halkn Avz
Adebiyet, Almat 1974, 43.
16 A. nan; Yakut amanizmindeki j Kl,
Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1987,
458-461(460).
17 Gabdullin, age, 65.
18 ay.
19 Yusuf Azmun; Trkmen Halk Edebiyat
Hakknda, Reit Rahmeti Arat in, Ankara
1966, 45-53.
20 Trkmen Folklor Hezirki Zamanda,
Agabat 1976, 59.
21 ay.
22 age, 57-58.
23 Ehliman Ahundov; Azerbaycan Halk Yazn
rnekler, (Aktaran: Semih Tezcan), Ankara
1978, 131-132.
24 Doan Kaya; Anonim Halk iiri Olarak
Tekerlemeler, Trklk Bilimi Aratrmalar,
II (Sivas 1996), 121-175 (164-165).
25 . Hakk Akay; Balkesir Halkyat I. C.,
Balkesir 1942, 65-67.
26 aman Efsaneleri ve Sylenmeleri, 73.
27 Orhan Acpayaml; Anadoluda Nazarla lgili
Baz det ve nanmalar, Ankara niversitesi
Dil Tarih ve Corafya Fakltesi Dergisi,
XX(1-2), Ocak-Haziran 1962, 1-40.
28 Ahmet Caferolu; Anadolu Dialektolojisi
zerine Malzeme I Oyunlar, Tekerlemeler,
Yanltmalar ve Oyun Istlahlar Balkesir,
Manisa, Afyonkarahisar, Isparta, Aydn,
zmir, Burdur, Antalya, Mula, Denizli,
Ktahya Vilayetleri Az, Ankara 1994, 75.
29 D. Kaya, agm, 170.
30 Harun Gngr-Mustafa Argunah; Gagauz
Trkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk
Edebiyat, Ankara 1991, 196.
31 Gngr-Argunah, age, 195.
32 Mireli Seyidov; Yaz Bayram, Bak 1990, 61.
33 Azmun, agm, 32-83.
34 Tatar Halk cat, 33-35.
35 D. Kaya, agm, 172.
36 Gabdullin, age, 61.
37 Gabdullin, age, 64.
38 ay.
39 Mireli Seyidov; Yaz Bayram, Bak 1990, 23.
40 Tatar Halk cat, 37, 50.
8

Mill Folklor
120

HALKEVLER BNYESNDE GRESUNDA

YAYINLANAN AKSU DERGS
AbdullahENGL*

Cumhuriyetle beraber Halkevle

rinin kltrel ve sosyal hayatmzda
nemli bir yerinin olduu bilinmektedir.
Halkevleri Genel Merkezi tarafndan
yaynlanan lk mecmuasnn folklorik
bilgileri toplamas bakmndan Trk
Halk bilimine byk katklar olmutur.
Yine bu dnemde tarada deiik isimler
altnda bir ok derginin de ayn amalar
dorultusunda yaynlandn biliyoruz.
Gerek lk mecmuasnn, gerekse ta
rada deiik isimler altnda yaynlanan
dergilerin esas amalarnn, resm ide
olojiyi halka anlatmak olduunu da
gzard etmemek gerekir.
Biz bu yazmzda Giresun Halkevi
tarafndan yaynlanan Aksu dergisi
ni tantmaya alacaz. Bu almay
yaparken dikkatimizi edeb nevilerde
younlatracamz belirterek, Aksu
dergisinin blgeye ait birok folklorik
bilgiler ihtiva ettiini ve bu blge ile ilgi
li alma yapan aratrmaclara iyi bir
kaynak olacan belirtmek isteriz.
Eyll I933de ilk says karlarak
yayn hayatna balayan dergi, I938 yl
na kadar onlat say yaynlanm. Yayn
hayatnda zaman ynnden belirli bir
istikrarn olmamas, taradaki imkanlar
la bir derginin karlmasnn zorlukla
rn anlatmas bakmndan kayde deer
olduu kanaatindeyiz.nk be ylda
sadece onalt say karlabilmitir.
Derginin ilk saysndaki Aksu ismi
nin altnda Aylk Kltr ve Mefkure
Mecmuas eklinde bir kayt bulunur
ken , I ubat I940 da yaynlanan ikin
ci cildin ilk saysnda, Aksu isminin
altnda Giresun ve evresi Halkev
Mill Folklor

lerinin Dergisi ibaresinin olduunu

gryoruz.
Bizim bu yazyla tantmay amalad
mz Aksu dergisinin ilk on says iin,
ikinci cildin ilk saysnda u ifadelere
yer verilmitir:
Aksu ,yalnz Giresunun dou
sunda alayan cam gibi bir derenin
ad deil, halkevimizin benliinde
yaayan lkl bir varln da temiz
ve przsz bir sesidir. ...
Kudretli , imanl bir genliin
iradesinden doan Bizim Aksu
kltr dnyasna kasabann hemen
yaknnda denize koan billor dere
kadar olsun su tayabilirse ne mut
lu bize....1
Aksu Giresunun dousunda Gire
sun adasnn tam karsndan denize
akan, mays yedisi enliklerinin yapl
d, suyunun ifa olduuna inanlan bir
derenin ad. Aksu, bu kltrel boyutuyla
dergiye isim olmu. Gerek lk mecmu
as, gerek Halkevlerine bal olarak
tarada yaynlanan dergiler iyi tetkik
edildiinde, bu merkezlerdeki fikr ve
kltrel, deimenin ne ekilde olduu
da ortaya karlacaktr. Dergiler bu
ynleriyle aratrmaclara kaynak olabi
lecek mahiyettedir.
1 .Say : Eyll 1933de yaynlan
m. Birinci sayfadaki tantma yazsnda
Muhitine byk inklbmzn fey
yaz eserlerinden ilham alarak fikir
ve sanat sahasnda faydal olmaa,
hizmet etmee allacaktr. deni
yor.Aksu kendisine bir alma proram
yaptn ve bu proramn ilk satrn
Hereyde, hereye ramen en iyi
nin tekil ettii belirtiliyor. Baarlar
121

nn samimi ve kuvvetli bir mefkure

ci olmakla mmkn olabileceini sy
lyorlar. s.1; R.N. Grmek ve Bilmek
, (muhasebe) s.2-3; Fikri Nair, Aksu
(iir) S.3.; Salih Cemal , Halklk Ky
clk, s.4-6.; Rfat Necdet ,Giresun
Akamlar, (iir) s.7; Necdet . Dnya
nn En Byne (iir) S.8.;Refik Fik
ret, Yl Dnm (iir) s.9.; Rfat Necdet
, Sz Krntlar (dnler) S.1011.; Necati, Ceza Kanununda Me
ru Mdafaa, (hukuk) s.12-13.; Yaln
Kaya, Kye Doru , (manzum hikye)
S.14-15.; Avcolu , Demokrasi ve kti
sadiyat (iktisat) S.16-19.; Alman Ede
biyatndan: Yoh. Wolfgang von Goethe,
Sevgiliye Yakn, s.20; Hermann Von
Gilm, Gece, s.21.; Konrad Ferdinand
Meyer, Deniz arks, s.22.; talyan
Edebiyatndan: Emannel Gayyel, mit,
s.22.; Friderich Nanman, Nee, s.23-24;
Rumen Edebiyatndan : V. Alecsandri,
nci icei s.25 ; A.C Halkevimizin
Ky Seyahatlar
-1- (Yavuzkemal
Nahiyesi) s.26-29.; Aksu Postas: (1923)
Adl Byk Eser s-30.; Fndk Bay
ram s.31.; Park ,s.31.; Halkevi Tem
silleri, s.31.; Bu haberde Halkevi temsil
ubesinin yaknda faaliyetlerine balaya
ca, ilk temsilin Mete olaca ve bunu
dier mill piyeslerin takip edecei belir
tiliyor; Komularmz Giresun da ,
s.32.; 30 Aostos S.32.;
Say: 2.; Terinievvel 1933; R.N
nanmak (musahabe) s.1,3.; Nakili:
Salih Cemal, radenin Kudreti (hat
ra) s.3-5.; Fahri, Hayat Ansiklobedisi
ve Giresun Hakknda Tarihi Kayt
lar, s,6-8.; Rfat Necdet , nklp Ede
biyat, s.9-11; Rfat Necdet bu yazsn
da Divan edebiyatnn Saray terennm
ettiini , Tazminat edebiyatnn hereyi
amlca tepelerinden grdn , Ser
vet-i Fnun edebiyatnn mevzularn
stanbul iinde, bilhassa, Beyolu muhi
tinde aradn , Fecr-i Ati edebiyatnn
smail Habib (Sevk)in deyimiyle fecr-i
kzib olduunu Mill edebiyat denilin

Mill Folklor
122

ce; hatrmza ky emesi , ggml

kadn ve ky tarlas geldiini ve bunlar
stanbuldaki evimizin konforlu odasn
dan grmeye altmz iin baarama
dmz belirterek, yeni cemiyetin bedi
ihtiyalarna cevap verecek, inklp heye
canlarn duyuracak, Dumlupnardan,
Kocatepeden, Tnaztepeden, zmirden
ve Ankaradan bahsedecek eserleri orta
ya koyan bir edebiyata ihtiya olduunu
, byle bir edebiyata nklp Edebi
yat adn verdiklerini sylyor; Fehim
Ziya, Suta Mesuliyet (hukuk) s.12-13;
Rfat Necdet , Hayat, Olduu Gibi ,
Giresun Trks (iir)s.14,15.; Refik
Fikret, Ta Duvar, (iir), s.15.; Zeki
Rza, Hukuki nklbmz ve Trk
Kanun-u Medenisinde Aile Hukuku
ve Kadnn Mevkii, s.16-21. (hukuk);
Necati., Ceza Kanununda Af, (hukuk);
s.22-23.; Yaln Kaya , Tuna Trk
s (iir)s.23.; A. Sreyya, Cumhuriyet
Maarifinde Yatl Ky Mektepleri,
(eitim) s.24-25b; Rfat Necdet, Sz
Krntlar , s.26.; Cemil Sadk, Bizde
Madencilik Nasl nkiaf Edebilir?
s.27-28.; Rus Edebiyat: A.S. Puschkin,
Taputcu (hikye) (Dilimize eviren:
Saip Nazm) s.29-32.;
Say: 3-4-5-6 : (Mart 1934) Bu say
dan itibaren derginin isminin altnda
Gireson Halkevinin Aylk lk ve
Kltr Mecmuas ibaresi konmu;
Fahri, Aksu, s.3-7.; Bu yazda Aksu
rma hakknda bilgi verildikten sonra,
rman kltrel boyutu ilenmitir. Her
yl yaplan Mays yedisi enlikleri iin
de Aksu rmann yeri zerinde durul
mutur: (Aksu) da (Mays Yedisi)nde
ykanmann da usul, merasimi
vardr: Irman munsabnda derin
olmayan kumlu bir yere gidilir.
Ykanmann gerideki erkekler tara
fndan grlmemesi iin kara tara
fna (Petemal) gerilir. Ykanacak
kzn veya kadnn bana (susak)
zerinden (Kekl) tarznda alm
olduu iin Giresunda (Kekl) de

Mill Folklor
122

denilen sapl, sert kabuklu ve ii

bo bir nevi kabakla yedi ift bir
tek -yani onbe defa- su dklerek
(susak, kekl, kabak) rman cer
yanna terkolunur. Arkasndan da
rmaa yedi ift, bir tek ta atlr.
Yaznn devamnda Aksu ile ilgili yaz
lan iirlerden rnekler verilmitir. Bun
lardan biri de Doktor Memduh Necdete
ait Aksu adl iirdir. Bu iir Giresunlu
air Can (Akengin) Beye ithaf edilmi:

Aksu derler adna ;
Soukmu inadna;
enler sularndan
Erermi muradna
Dereler tekin yermi;
Eskiler byle dermi,
Buz gibi sularnda
Gen kzlar imerlermi!..
Siz de imin Aksuda,
Bu cokun oynak suda,
Grenler deli olsun,
Sizi rplak suda!, s.6.;
Sanatkr Koruma, (imzasz) s.78., Refik Fikret, Gidersen (iir) s-8.;
Gaziye Giden Yol, (imzasz) s.9-10.; Dr.
.R, Gzel Sanatlar Duygusu s.1012.; Dr. Nazif, Bugnk Hayat Mca
delesinde Kadn, s.13-15.; O. Seluk,
Trkler ve Sanat Hayat, s.16,17.;
Fehim Ziya , ahitlerin Ruh Halle
ri Hakknda Tetkikat,s.18-20.; Etem
Emin, Kaybedilmi ocuk , s.20-22.;
Nuri Ahmet, Seni Ondan Dinledim ,
(hatra) s.23-26.; orlulu M. Fevzi, Eski
ve Yeni Edebiyat Hakknda s.27-28.;
Bu yazda orlulu M. Fevzi Eski ve Yeni
edebiyatmz, hususiyle airlerimizi kar
latryor. Dnemlerden bahsediyor.
airler kendi aralarnda snflandrma
gibi anlalmas, ok zor olan bir tasnif
yapyor. Mesala , Namk Keml, Hamid
ve Fikreti Fuzul, Baki ve Nef merte
besine ykselmi gsterirken; Ekrem,
Naci, kif, Cenap , Sleyman Nazif
ve Yahya Kemali ancak Nabi, Nedim,
Mill Folklor

Galip ve Rfat Dedelere kadar ykselebil

diklerini ifade ediyor. II. Merutiyetten
sonra Ziya Gkalpla balayan ve onunla
nihayet bulan edebiyata nklp Edebi
yat denmesi gerektiini, Cumhuriyetin
ilanyla yeni bir edebiyatn kurulmas
zaruretini ifade ediyor; A. Sreyya, Bir
Ky Tetkiki - Alucra Kazas Gicora
Ky- s.29-32.; R. Fikret, Bir Mektup
tan, s.32-34.; Yusuf Ziya, Suni Sisi,
s.33.; H. Turan, Gne Nedir.?, s.3437.; C.M.U.M. Necati, Bir Hatra, s.3738.; Musa Olu, Bir Yudum Daha, s.3941.; Musa Olu, bu yazsnda Necmettin
Halilin 1933de stanbuldan Shulet
ktphanesinden kan iir kitabn tan
tyor. airin baz iirlerini inceliyor ve
kanaatlerini belirterek devrin baz airle
riyle mukayese ediyor: u muhakkak
ki: Necmettin Halil; Necip Fazl ve
Faruk Nafzdan sonra saylabilecek
bir airimizdir. Faruk Nafz n sek
sel yazlar kuvetli, fakat vatan
eserleri sdr, Necmettininki de
aksine. Necip Fazlda vatani eser
ler yoktur, fakat teki cepheler: son
zaman airlerinin hepsine hem
katkat stndr. (s.41); Musa Olu
Ahmet, iir ve Kundura, s.42-43.; Bu
yazda sanatkar ve sanat hakknda
bahisler vardr. Yazar farkl bir yakla
mla bir sanat eseriyle , iyi yaplm
bir kunduray farkl grmyor. Sanat
eserinin dayankl olmasna karlk,
dierlerinde bir tekamln sz konusu
olduunun unutulmamas gerektiini
sylyor. Yazarn sanat ve sanatkar hak
kndaki grleri de yle: Sanat bir
sstr. Bunun da beziyecei bir kos
tm veya bir ahsiyet lazmdr. Kup
kuru bir ss, plak vcuda taklan
boyunba kadar manaszdr. Hele
bu ss alelde bir yapmack olur
sa ok gln olur. Sanatkarn ilk
ce bir insan vasatnda yorulmas
arttr. Ondan sonra sanatkrlk
devresine geilebilir........... Beeriye
tin alelde dedii madd dertler
ile sarslmam bir adam, sanatkr
vasfna lyk deildir. Sanatkr ki
kulla Allah arasnda bir mahluktur.
u halde, Alelde olunmadan fevka
lde olunamaz (s.42-43); Ali Arif, Sev
123

da...; (Hikye ) s.44-46.; A.Saim, Yay

la Yollar, (iir) s.46.; Ziya,Hasretler
Serisi, s.47.; Semahat, Babamn Alb
m, s.48-49.; Fkralar,s.49-50.; Musa
Olu, Senaryo, , s.51-52.; Refik Fikret
, Bir ehir Park stiyor,s.53.; z Sz
ler, s.53-54.;Reit Galip Bey ld; s.
54.; Fahri , Hayat Ansiklobedisi ve
Giresun Hakknda Tarihi Kaytlar,
s.55-60.; Yahya Kemal air Deildir,
(Cenaba ait hatralar) s. 61-62.; Yaznn
muhtevasndan anlaldna gre imza
sz olan bu hatralar Fikret B. ye ait.
Yine yazdan anlald kadaryla Fik
ret B. Cenabn olu Adnann arkada
. Cenabn lm tarihi 13 ubat 1934;
derginin bu says, Mart 1934de yaynla
nyor. Tarihlerdeki bu yaknlk , hatra
nn hayal olabilecei gibi bir kukunun
domasna sebep oluyor. Biz yazya do
rusu bu noktadan baktk. Ama, airlerin
arap atna benzediini ve birbirlerini ge
mee tahammllerinin olmadn da
belirterek , Cenap ahabettinin Necip
Fazl, Nazm Hikmet, Yahya Kemal,
Ahmet Haim ve Halit Ziya ile ilgili
kanaatlerine bakalm:
- Necip Fazl nasl buluyorsu
nuz ?
- Duydum fakat , okumadm.
- Aman nasl olur Ef. bugnn
dahisi ..
- Ya yle mi ? Eserlerini bulsam
da okusam bari .Ltfen bana stan
buldan gnderiveriniz.
- Peki stad. Yenilerden kimi
tanrsnz?
- Nazm. Birgn babas bana
onun iirlerini getirdi; bak bizim
olan bir eyler karalyor. Ne dersin
? dedi. Tetkik ettim, eyi buldum.
alsn diye tevik ettim. Ne yazk
ki mahkemelerde srnyor.
Bak Vl Nurettin akll kt.
- Yahya Kemali tabii beenirsi
niz ?
- Yahya Kemal mi? O air deil
ki.. altm senede yirmi tane iir
yazan adam air midir?
( Yollarda kalan gzlerimin nuru
nu yordum
Kimdir o, nasldr, diye rzgrla
ra sordum )
Mill Folklor
124

Rca ederim bu iir midir ? Heze

yan ..
- (Msra berceste kfidir)e ne
buyurdular?
- Glerim ..
- u halde Haim de air deil ..
- Lkin onun iirleri adete de
ondan fazla . Hem o, bir mektep sahi
bi . Yahya Kemalin nesi var? Bunun
la beraber o, Trk tarihini ve Fran
sz edebiyatn iyi bilir. Haimin;
iirlerinden ok daha kymetli nesir
leri var.
- Halit Ziyay seversiniz elbet
?
- Eyi ama .. Gazinin tarih ve
lisan kongrelerine giderken bana
haber vermeden kaverir. (s.612).;
Mani, s.63-66.; Blgeden derlenen
ellisekiz mani mevcut. Ayrca , Karade
niz blgesi insann rnne musallat
olan san (fare) ile ilgili drt ktalk bir
iir verilmi:
Yer altnda evleri var
Eri br yollar var
Ufak ufak dullar var
Fakir dm hoy san
_________
_________
San dam kaps aar
Fndn eisini seer
Ttnn sertini ier
Tiryakidir hoy san (s.66.)
Say : 7-8 (Mays 1934) = Salih
Cemal, Yaamak Ak,s.3-4.; Orman
Mhendisi Muhtar, Aa ve Hayat,
s.5-6.; Giresunda Heykel, (mzasz)
s.7.; Fehim Ziya, ktisadn Ahlk ve
Hukukla Mnsebeti, s.8-9.; Ali Arif,
Maksada Doru, s.10-11.; Refik Fikret,
Mektup,(iir) s.10-12 Yusuf Ziya, Fn
dk Mzesi , s.13-14.;Dr. Ali Naci, Huy
: tiyat, s.15-16. A. Sreyya, Deneme,
(Manzum hikye) s.17.19.; . Hakk, Hal
kevleri ve Kan,s.20-21.; A. Saim, Ynel
mek, (iir)s. 21.; H. Turan, Hayatn Sonu
ve Ahret,s.22-24.; Semahat, Baba Ak,
s.24-26.; A. Sreyya, Bir Ky Tetkiki,Alucra Kazas Gicora Ky, s.26-28.;
R.F, Bir Miras Yedi, (iir)s.29.; Turgut,
Blk Nasl Dnd, (Hatra) s.29.; Esa
Musa ve Karaca Olan, (mzasz) s.30Mill Folklor
124

31.; Mani, s.31-34. Blgeden derlenmi

yzyirmi mani mevcut;.
Say:9 (Haziran 1934): Kulpler,
(mzasz)s.3-4.; Necati , Blm, s.47.; Refik Fikret, Pencere, (iir) s.6.;Se
mahat, Vazolar (Edeb Tenkit) s.7-11.;
Refik Fikretin 1934te yaynlanan Vazo
lar isimli iir kitabn tantan bir yz,
Eserde bulunan onsekiz iir hakknda
ksa bilgiler mevcut. Yaz yle bitiyor.
Eserde vatan paralar yok. Yalnz
urada burada serpitirilmi bir
ka vatan ifadeleri var. Halbuki biz
bal bana bir vatan eseri bekle
riz (s,11); A.Saim, Yalanclar, s.11.;
Akengin Can, Yaman rak, (iir) s.12.;
Eski Dnler, (mzasz) s.13.17.; Bl
gedeki dn detlerinden bahsediyor.
Konu balklar unlar: Mehdar, konak
lar, Yemek, ilik steme, Yakma, Meh
dar Datmak, Kalemlik Ykmak , Tak,
Gelin Alc, Aartma, G, p Germe,
At Satma.; Talip, Ana, (iir) s.16.; Rey
han, Akyoma, (Ky tetkikleri),s.17-22.;
Demir ve Krmz Biber, (mzasz)
(Hatra) s. 22.24.; Vedia Hasip, Bir His
sikablelvuku, s.24-26.; Refik Fikret,
Meri ve Kadn, (iir) s.26-27.; M. Fev
zi, Ak Mabedi, (Hikye) s.27-29.; Meh
met, Kodal Ana,(iir) s.30-31.; (Darl
fnunlu bir muallim), ehir ve Ky,
s.31-32.; Giresuna Yeni Bir Koopera
tif Lazm, (mzasz) s.33-34.; Menhen,
Genler arks, (iir) s.34.;
Say: 10 ( Birinci Terin 1934): O.
Seluk, Dil Sava,s.3-5.; Refik Fik
ret, Kapal Mektup, (iir) s.5-8.;Kad
ri, nsan Nedir ?,s.8-10.; R. Fikret,
Anmak, (iir) s.11.; Kadri Emin,zle
yi, (iir) s.11.; Yusuf Ziya, Giresuna
Baka Bir Mahsul Daha Lazm, s.1313.; Talip, Ayrlk, (iir) s.13.; R,F.;
Edebiyatta (Dert), s.14/15.; Yazar ede
b eserlerin konusunu nee, sevin ve
glmek zerine seenlere kar kaleme
ald yazsnda : Byk adam olmak
iin muhakkak dertli olunuz, demek
istemiyoruz. Biz yalnz (dertten bk
tk; bizi gldrn) diyenlerin, sanat
arklyanlar ok grmemesini isti
yoruz. Edebiyatlarda adn brakan
lar tetkik edersek; bunlar derdin
birer abidesi olarak grnr.(s.15)
Mill Folklor

eklinde ifade ediyor. Ali Arif, Kahve

ler- Halkevleri, s.16-17.; Nebil Fazl,
Sensiz Bir Gn,(iir) s.17.; A.S.; Gire
sun airleri, s.18.; Yazar Fethi, Topal
Hafz, Lem,Avn, Ferd,Ref, Hamd, Tf
l gibi air isimlerini verdikten sonra
Ref,Ferd ve Avnnin hayatlar hakkn
da ok ksa bilgiler vermektedir. Ekrem
Ceml, Mill ktisadn Kurtuluuna
Doru, s.19-26.; H. Turan, Dnyamz
Nasl Kuruldu?,s.27-28.; A.Saim, Sla
Bahesinde, (iir) s.28.; Nebil Fazl,
Gece ve Iklar, (Edeb Tenkit) s.2931.; Bu yazda S. Behzatn Gece ve Ik
lar isimli iir kitab tantlmaktadr.
iirlerinde ksa ksa blmler alarak
onlar yorumlar. airin baz msralary
la Orhan Seyfi ve Faruk Nafz hatr
lattn sylemekle beraber, kendisine
has hususiyetlerinin olduunu da il
ve eder; Kayak Sporu, (mzasz) s.3233.;Ktphane, (mzasz) s.34.
NOTLAR:
* K.T. Giresun Eitim Fakltesi

Aratrma

Grevlisi
1

Salim Sha Gksan ,Aksu

Tekrar kyor,

Aksu , cilt : 2, say 17-1, 1 ubat 1940 , s. 1.

125

EVRLER... EVRLER... EVRLER... EVRLER...

GELENEKSEL KAHRAMAN*
Yazan: Lord RAGLAN
ev.:Metin EKC**
Yllar nce Oedipus hikyesini oku
mak ve incelemek frsat oldu. Hikye
deki olaylardan pek ounun Theseus
ve Romulus hikyelerindeki olaylarla
dikkat ekecek derecede benzer olmas
gerei beni ok etkiledi. Daha sonra
ben, geleneksel pek ok Yunan kahra
mann inceledim ve bu hikyeler para
para olaylara ayrldklarnda kesin baz
olay tiplerinin btn hikyelerde veya
hikyelerin ounda mevcut olduunu
tespit ettim.
Bu paralelliklerin bir nemi olup,
olmad veya onlarn sadece kazara
olumu benzerlikler olup, olmad veya
bu tr eylerin herhangi bir kahramana
ait olup, olamayaca bizim bu inceleme
de zerinde duracamz bir konudur.
Yapacam ilk i bu hikyeler arasnda
paralelliklerin mevcut olduunu gster
mek ve bu amala onlar bir tabloya
yerletirip numaralandrmaktr. Benim
yaptm i yaadklar olaylar tabloya
dklecek kadar detayl bir ekilde anla
tlan hikaye kahramanlarndan bir dzi
nesini ele almak ve bu hikayelerin oun
da meydana gelen olaylar tipik olaylar
olarak deerlendirmektir. Bu olaylardan
bazlar mucizevidir, bazlar ise nem
siz gibi grlebilir ama bana yle geliyor
ki, bunlarn her biri bir paternin par
asdr ve inanyorum ki bu olaylar bir
patern (rnek) stne kurulmutur. Bu
paterne ulatktan sonra, bunu klasik
dnyann dndaki kahramanlar ze
rinde deneyeceim ve sonularn benim
iin olduu gibi, size de arpc geleceini
umuyorum.
Geleneksel kahramann hikyesi:
1- Kahramann annesi soylu bir baki
redir.
Mill Folklor
126

2- Babas bir kraldr ve

3- Baba ounlukla kahramann anne
sinin yakn bir akrabasdr, fakat
4- Kahramann anne rahmine d
artlar olaan ddr ve
5- Kahraman ayn zamanda bir tanr
nn olu olarak kabul edilir.
6- ounlukla baba tarafndan, onu
ldrme giriiminde bulunulur, fakat
7- Kahraman gizli bir yere gnderilir
ve
8- Uzak bir lkede evlt edinen bir
aile tarafndan bytlr.
9- Kahramann ocukluu hakknda
bize hi bir ey anlatlmaz, fakat
10- Kahraman yetikinlik anday
ken, gelecekte kral olaca yere gider.
11- Kahraman; kral, dev, ejderha
veya vahi bir hayvana kar kazand
bir zaferden sonra,
12- ounlukla kendisinin selefinin
kz olan bir prensesle evlenir ve
13- Kral olur.
14- Bir sre herhangi bir hadise
olmakszn lkeyi ynetir ve
15- Kanunlar yazar fakat
16- Daha sonra kahraman tanrlarn
ve/veya halknn sevgisini kaybeder ve
17- Tahttan ve ehirden uzaklatr
lr.
18- Kahraman, esrarengiz bir ekilde
lmle tanr,
19- ounlukla bir tepenin zerinde
lr.
20- ocuklarndan hibiri, eer varsa,
onun yerine tahta geemez.
21- Kahramann vcudu gmlmez,
fakat buna ramen
22- Kahramann gml olduu
kabul edilen bir veya daha fazla kutsal
mezar vardr.
Mill Folklor
126

Oedipus
Annesi Jocasta (1) bir prenses ve
babas (2) kral Laius, annesiyle hi bir
balants olmadna yemin eder, fakat
ikili olduundan (4) ve muhtemelen
Dionysus (5) karakterindeyken ilikide
bulunur. Laius (6) onu (Oedipusu) ldr
me giriiminde bulunur, fakat (7) Oedi
pus gizlice uzaklatrlr ve (8) Corinth
kral tarafndan bytlr (9). Oedi
pusun ocukluu hakknda bize birey
sylenmez, fakat (10) yetikinlik anda
O, Thebese geri dner, (11) babasna ve
Sphinxe kar bir zafer kazanr. (12)
Oedipus, Jocasta ile evlenir ve (13) kral
olur (14). Bir ka yl Oedipus olaysz
bir ekilde lkeyi ynetir, fakat (16)
daha sonra bir musibetin (veba) sebebi
olarak gsterilir ve (17) tahttan indiri
lerek srgn edilir (l8). Oedipus lmle
esrarengiz bir ekilde (19) Atina yaknn
da Steep Pavement adndaki bir yerde
tanr (20). Onun yerine Creon tahta
geer ki Oedipusun tahttan indirildii
anlamna gelir (21) ve Oedipusun gm
l olduu yer belli diilse de (22) onun
gml olduu kabul edilen pek ok kut
sal mezar vardr.
Oedipus yirmi iki puan zerinden yir
mi puan alr.
Theseus
Annesi, Aethra (1) soylu bir bakiredir
ve babas (2) kral Ageusdur (4). Babas
bir hile ile Theseusun annesiyle cinsel
ilikide bulunmaya sevkedilmitir. The
seus (5) Poseidonun olu olarak kabul
edilir. Doumu srasnda Theseus (6)
onu ldrmek isteyen Pallantidaeden
saklanr ve (8) annesinin babas (dedesi)
tarafndan bytlr (9). Onun ocuk
luu hakknda hi bilgi yoktur, fakat
(10) yetikinlik anda Atinann yolunu
tutar, (11) yolda bir devi ldrr (12).
Tahtn mirass iki prensesle evlenerek
tahta talip olur, fakat (13) babasnn
yerine tahta geer ve (11) babasnn
lmne sebep olur (14). Bir sre bar
ve huzur iinde lkeyi ynetir ve (15)
kanunlar koyar, fakat (16) daha sonra
hreti azalr, (17) Atinadan kovulur
Mill Folklor

ve (18) bir uurumdan (19) onunla bir

akrabal olmayan ve onun yerine geen
Menestheusun emriyle (20) atlr veya
der (21). Theseusun gml olduu
yer bilinmemektedir, fakat (22) ona ait
olduu kabul edilen kemikler Atinadaki
kutsal bir mezarda bulunmaktadr.
Theseus yirmi puan alr.
Romulus
Annesi Rhea, (1) soylu bir bakiredir
ve babas (2) kral Amiliustur (3). Ami
lius, Rheann amcasdr (4) ve Reheay
zrhlara brnm olarak ziyaret eder
(5). Romulus, Marsn olu olarak da
kabul edilmektedir (6). Doumu srasn
da babas (Amilius) onu ldrme girii
minde bulunur, fakat Romulus (7) dalga
lar tarafndan alp gtrlr, (8) uzak
bir yerde onu bulan vey ailesi tarafn
dan bytlr (10). Yetikinlik anda
doduu topraklara geri dner ve (11)
babasn ldrdkten ve erkek kardeiy
le olan byclk savandan galip gel
dikten sonra (12) Romay kurar ve kral
olur. Onunla evlenip, evlenmedii belli
deildir ve tahta ktktan sonra kahra
manlk gsterdii sylenmektedir, fakat
(15) O kanunlar koyar ve (16) hreti
azalr (17). Kendi kararyla tahttan indi
rildikten sonra ehirden ayrlr ve (18)
Romulus atlarn ektii bir ate topu
halindeki araba ile gkyzne gtr
lr. Onun yerine tahta geen bir yaban
cdr (20). Onun vcudu bulunmamtr
(21), ona bir tapnak vardr.
Biz Romulusa onyedi puan veriyo
ruz.
Heracles
Annesi, Alemene (1) soylu bir baki
redir. Alemenenin kocas (2) Kral Amp
hitryondur ve Amphitryon (3) karsnn
kuzenidir, fakat Heracles (4) Zeusun
olu olarak bilinir ve Zeus (4) Amphitr
yon klna girerek Alemeneyle iliki
de bulunur (6). Doum srasnda Hera,
Heraclesi ldrmeye teebbs eder (11).
Heracles yetikinlik andaki baar
larndan sonra (10) Calydona gider ve
(12) kraln kzyla evlenerek (13) yne
tici olur (14). Heracles orada bir ka
127

yl sessiz bir ekilde yaar ve daha son

ra kazara bir adamn ldrlmesi (17)
Heraclesi ynettii lkeden kamaya
mecbur eder. Heracles, cesedinin yak
laca cenaze treninin yaplaca (18)
Oeta Dann tepesinde (19) kaybolur.
Oullar onun yerine tahta kmaz (20).
Onun cesedi bulunmaz (21) ve ona bir
tapnak yaplr (22).
Herucles on yedi puan alr.
Perseus
Annesi, Demae (1) soylu bir bakiredir
ve babas (5) Zeustur. Zeus (4) Demaeyle
bir altn yamuru eklinde ilikide bulu
nur. Dedesi (6) doumu srasnda Perse
usu ldrmeye teebbs eder, fakat (7)
dalgalar Perseusu uzak bir yere gtrr
ve (8) Perseus Seriphos kral tarafndan
bulunup bytlr. Onun ocukluu (9)
hakknda hi bir ey anlatlmaz, fakat
Parseus yetikin olduu zaman canavar
lar yener ve doum yeri olan lkeye geri
dner (10), orada babasn ve amcasn
(11) ldrr, bir prensesle (12) evlenir ve
(13) lkesinin kral olur (14). Perseusun
yneticilii hakknda bir ey anlatlmaz
ve onun sonu eitli ekillerde hikaye edi
lir (18), ancak bu anlatmlardan birinde
Perseusun tahtna geen birisi tarafn
dan ldrld nakledilir (20). Onun
ocuklar Perseusun tahtna gemez.
Perseusun gml olduu yer bilinme
mektedir (21), fakat (22) onun olduu
kabul edilen pek ok kutsal tapnak,
mezar vardr.
Perseus onalt puan alr.
Jason
Ad kesin olarak bilinmeyen anne (1)
bir prenses ve baba (2) kral Aesondur.
Amcas Pelias (6) doumunda onu ldr
meye teebbs eder, fakat (7) O gizlice
bir yere gnderilir ve (8) Chiron tara
fndan bulunup, bytlr. Bize onun
ocukluu hakknda (9) hi bir ey anla
tlmaz, fakat yetikinlik ana ulatn
da Jason bir seyahate kar ve seyahat
srasndaki bir yarmada (11) Altn ps
tekiyi kazanarak bir prensesle (12) evle
nir, amcasn ldrr (11) ve kral olur
(13). Jason tahttan ve ehirden uzakla
Mill Folklor
128

trlr. Jasonun lm (18) karmaktr

ve ocuklar onun yerine gemez. Onun
kutsal kabul edilen pek ok mezar var
dr (22).
Jason ondrt puan alr.
Bellerophon
Annesi, Eurymede (1) bir prenses ve
babas (2) Kral Glaucustur, fakat Bel
lerophon ayn zamanda (5) Poseidonun
olu olarak da bilinir. Bize onun (9)
ocukluu hakknda bir ey sylenmez,
fakat yetikinlik anda Bellerophon
(10) gelecekteki krallna yolculuk eder
(11), bir canavar malup edip (12), kra
ln kzyla evlenir ve (13) kral olur (14).
Onun krall hakknda bilgi verilmez,
fakat daha sonra O (16) tanrlarn nefret
ettii biri haline gelir ve srgne gnde
rilir (17). Onun kaderi (18) karmaktr,
ancak onun sonu, ge ekilmeyle ilgili
bir olay da ihtiva eder. ocuklar (20)
onun yerine gemez; gml olduu yer
(21) bilinmez, fakat (22) onun Corintde
bir tapna vard.
Bellerophon onalt puan alr.
Pelops
Annesi, Dione, bir tanra ve babas
kral Tantalustur (2), fakat o ayn zaman
da Poseidonun olu (5) olarak bilinir.
Babas onu (6) ldrr ve piirir, fakat
tanrlar onu hayata geri dndrr. Onun
ocukluu hakknda (9) hi bir ey anla
tlmaz, fakat (10) yetikinlik ana
ulutnda Pelops gelecekteki krallna
doru yola kar, (11) kral yener ve
ldrr, (13) kral olur. (14) Onun Olimpi
yat oyunlar dzenlemesi (15) hakknda
olduka geni bilgi vardr. Onun l
m (18) anlatlmaz, fakat (20) ocuklar
onun yerine gemez ve (22) Onun Olim
piada kutsal bir mezar vardr.
Pelops ondrt puan alr.
Asclepius
Annesi, Corins, (1) soylu bir bakire
ve babas (5) Apollodur ve (6) babas
doumu srasnda onu ldrmeye teeb
bs eder. Asclepius (7) gizlice bir yere
gtrlr ve (8) uzak bir yerde Chiron
tarafndan bytlr. Yetikinlik ana
ulatnda (11) Asclepius lme galip
Mill Folklor
128

gelip kuvvetin temsilcisi olur (13) ve (15)

illar hakknda kanunlar koyar, fakat
(16) Zeusun dmanlna maruz kalr,
ve Zeus (18) onu bir yldrm ateiyle
yakp ldrr. Asclepiusun gml oldu
u yer belli deildir (21), fakat ona ait
olduu kabul edilen belli sayda mezar
vardr(22).
Asclepius en azndan oniki puan alr.
Dionysus
Annesi, Semele, (1) soylu bir bakire
ve babas (5) Zeustur ve Zeus (3) bir evli
likten dolay Semelenin daysdr. Zeus,
Semeleyle (4) bir frtna srasnda iliki
de bulunur. Hera (6) doumu srasnda
Dionysusu ldrmeye teebbs eder,
fakat Dionysus (7) mucizev bir ekilde
kurtulur ve (8) uzak bir yerde bytlr.
Onun ocukluu hakknda (9) bir ey
anlatlmaz, fakat yetikinlik anda O
(10) Asyaya seyahat eder, (11) zaferler
kazanr ve ynetici olur (13). Bir sre
(14) Dionysus rahat ve huzur iinde lke
sini ynetir ve (15) tarm vb. konularda
kanunlar koyar, fakat daha sonra (17)
srgne gnderilir. Dionysus (18) lme
doru yuvarlanr, fakat daha sonra (19)
Olympusa ykselir. Dionysusun (20)
ocuu olmad anlalr. Onun gml
olduu bir yer (21) yok, fakat ona ait
olduu kabul edilen pek ok mezar ve
tapnak var (22).
Dionysusa ondokuz puan verebiliriz.
Apollo
Annesi, Leto, (1) soylu bir bakire ve
babas (5) Zeustur. Her eyden nce
Zeus, Apollonun annesinin (3) kuzeni
dir. Apollo doumu srasnda (6) Hera
tehlikesiyle kar karyadr, fakat anne
si (7) Apolloyla birlikte kaar ve Apollo
(8) Delosta bytlr. Apollonun ocuk
luu hakknda bir ey (9) anlatlmaz,
fakat yetikinlik anda ulutnda
(10), Apollo, Delphiye gider ve orada
(11) Pythonu ldrp, kral olur (13) ve
mzikle ilgili vb. kanunlar koyar (15).
Apollo hakknda daha fazla bilgi yoktur.
Apollo bu kadaryla onbir puan alr.
Zeus
Zeus tanr ve tanra bir ailenin,
Mill Folklor

Rhea ve Cronus (1 ve 5) ocuu olup,

anne ve babas kardetir (3). Doumu
srasnda (6) babas onu ldrmek ister,
fakat (7) Zeus gizli bir yere gtrlr ve
(8) Cretede bytlr. Onun ocuklu
u (9) hakknda hi bir ey anlatlmaz,
fakat yetikinlik ana geldiinde, Zeus
(10) Olympusa doru yola kar, orada
(11) Titanlar yener (12), Titanlarn
kz kardeiyle evlenir ve (13) babasnn
tahtna geip, kral olur. Zeus en yk
sek derecede, mkemmel bir yneticilik
yapar (14) ve kanunlar koyar (15). Onun
Cretede kutsal bir tapna varsa da
(22), zellikle tepelerin doruklar onun
kutsal yerleri olarak kabul edilir (19).
Zeus onbe puan alr.
Joseph (Yusuf)
Annesi Rachel (1) slalenin en byk
erkeinin kz ve babas Jacop (2) slale
nin ilk erkek ocuu ve Rachelin kuzeni
dir (3). Annesi adamotu yemek suretiyle
ona hamile kalr. ocukluu srasnda
(6) erkek kardeleri onu ldrmeye teeb
bs eder, fakat Joseph bir manevra saye
sinde lmden kurdulur (7) ve Msrda
bytlr (8). Yetikinlik ana ulat
nda Joseph bir rya yorumu ve hava
tahmini yarmasn kazanr (11) ve yk
sek mevkide bir hanmla (12) evlenerek
Msrn yneticisi (13) olur. Joseph refah
ve huzur iinde lkesini ynetir (14) ve
kanunlar koyar (15), fakat onun hayat
nn geri kalan ksm hakknda bir ey
anlatlmaz.
Joseph oniki puan alr.
Moses (Musa)
Ailesi (1 ve 2) Levitelerin temel aile
lerindendir ve anne ve babas (3) yakn
akrabadr. Moses ayn zamanda Pha
raohun kznn olu olarak da bilinir.
Pharaoh (6) doumu srasnda onu ldr
meye teebbs eder, fakat (7) Moses
dalgalar tarafndan uzak ve gizli bir
yere gtrlr ve (8) gizlice bytlr.
ocukluu (9) hakknda bir ey anlatl
maz, fakat yetikinlik ana ulatnda
Moses bir adam ldrr ve Midiana (10)
gider ve orada (12) yneticinin kzyla
evlenir. Moses Msra dnerek (11) Pha
129

raoha kar bir dizi byyle zaferler

kazanr ve bu baarlarndan sonra (13)
ynetici olur. Onun ynetimi bir sre
iin (14) baarldr ve O kanunlar koyar
(15), fakat daha sonra (16) Jehovahn
sevgisini kaybeder ve (17) liderlik konu
mundan uzaklatrlr ve (18) esraren
giz bir ekilde (19) bir dan tepesinde
kaybolur. ocuklar (20) onun yerine
gemez. Mosesin gml olduu bir yer
(21) yoktur, ancak onun gml olduu
kabul edilen kutsal bir yer vardr (22)
Moses yirmibir puan alr.
Elijah (lyas)
Bir yamur yadrma (11) yarma
sndan sonra, Elijah bir tr diktatr (13)
olur. Baarl bir (14) dnemden sonra
ona kar (16) bir ayaklanma ve tuzak
vardr. Elijah, Beershebaya (17) kaar
ve daha sonra (18) esrarengiz bir ekil
de kaybolur. Bir yere gmlmemise de
(21), onun gml olduu kabul edilen
(22) kutsal bir mezar vardr. Onun dou
mu ile ilgili artlar hakknda bilgi sahibi
deiliz.
Biz ona dokuz puan verebiliriz.
Sigurd veya Siegfried
Annesi, Sieglinde, (1) bir prenses ve
babas (2) Kral Siegmunddur ve babasy
la annesi kardetir (3), ve babas annesiy
le (4) bir baka kadn klnda ilikide
bulunur. Yetikinlik anda (11) Siegfri
ed bir ejderhay ldrr, (12) bir prenses
le evlenir ve (13) ynetici olur. Bir sre
iin Siegfried (14) mutluluk ve refah iin
dedir, fakat daha sonra (16) ona kar bir
darbe olur ve Siegfried ldrlr.
Siegfried sadece dokuz puan alr,
fakat ben daha tam bir hikye olmas
gerektiine, ancak o hikyenin zamanla
ksaltlm olabileceine inanyorum.
Arthur
Annesi, Igraine, (1) bir prenses ve Igra
inenin kocas (2) Cornwall Dkdr.
Ancak, Arthur (5) Uther Pendiagonun
olu olarak da bilinir ki Uther, Igrainey
le (4) Dke benzemek suretiyle veya
onun kyafetinde iliki kurar. Doumu
srasnda Arthur iin aka bir lm teh
likesi sz konusu deildir, ancak Arthur
Mill Folklor
130

(7) gizli bir yere gtrlr ve (8) lkenin

uzak bir yerinde bytlr. Onun ocuk
luu (9) hakknda bir ey anlatlmaz,
fakat (10) yetikinlik ana ulutnda
Arthur Londraya doru yolculuk eder,
(11) byl bir zafer kazanr ve (13) kral
seilir. Daha baka zaferlerden sonra
Yuvarlak Masann (Round Table) mirar
cs olan Guinevere ile (12) evlenir. Bun
dan sonra Arthur (14) olaysz bir ekilde
hkmdarlk eder, fakat daha sonra (17)
baka lkelere gider ve yokluu srasn
da tahttan indirilir (16), Arthur lmle
karlar (18). ocuklar (20) onun yeri
ne gemez.
Arthur onalt puan alr.
Nyikang
Nykang, Beyaz Nil (White Nile) Shil
lukun geleneksel kahramandr ve onun
hikayesi belli llerde yukardaki hika
ye tipine uyar.
Nyikang (2) bir kraln oludur ve
annesi (1) bir timsah prensesidir.
Onun ocukluu hakknda (3) bir ey
anlatlmaz, ancak yetikinlik ana ula
tnda erkek kardei onu malup eder,
onu lmle tehdit eder ve bunun zerine
(10) Nyikang baka bir lkeye gider ve
(12) bir kraln kzyla evlenir. Gerek ve
byyle ilgili bir ok (11) zaferden sonra
Nyikang kral olur. Bir sre iin O rahat
ve huzur iinde (14) krallk yapar ve
(15) kanunlar koyar, fakat sonuta halk
(16) ondan ikayete balar. Bu ikayet
lerden bunalan Nyikang (18) esraren
giz bir ekilde kaybolur. Onun vcudu
gmlmemitir (21), bununla birlikte
ona ait olduu kabul edilen kutsal bir
(22) mezar vardr.
Nyikang oniki puan alr.1
Aslnda gelenein kahramannn
hayat daha fazla sayda olaya ayrlabi
lir.
-Ben yirmiiki tanesini esas aldm,
fakat bir kii tarafndan bunlar kolayca
arttrabilir ve bu olaylar bana gelene
in hikayesinin bir hikye olduunu,
gerek bir insan hayatnn gerek olay
lar olmadn, fakat dini hviyeti olan
nemli bir kiinin hayatndaki ve mesle
Mill Folklor
130

indeki ritel olaylar olduunu dn

dryor. Bu ahsiyetlerin hi birisinin
hikyesi gerek olaylar takip etmez ve
benim hayat hikayelerini aktardm
kahramanlarn hi biri gerek deildir.
Sanyorum ki onlarn hayat, onlar ger
ekten yaamlarsa ve yaadklar olay
lar geni anlamda ritel bir karakterin
faaliyetleridir veya onlarn hikyeleri
ritel bir tipe uygun hale getirilmek iin
deitirilmitir.
Bu durum hakknda daha sonra sy
leyeceim daha ok ey vardr. u anda
yapacam ey ise, gelenein kahrama
nnn hayatndaki -benim tipik olarak
kabul ettiim- bu olaylarn iine doru
gitmek ve onlarn nemleri hakknda
dncelerimi ifade etmektir.
Kaydedilmesi gereken ilk nokta bu
olaylarn kesinlikle bu gruptan birine
dahil olmasdr -Kahramann doumuy
la alakal olanlar, tahta kmasyla ala
kal olanlar ve lmyle alakal olanlar.
Buna gre bu olaylar yin pasajlarnn
temel prensibine karlk gelir- doum
la ilgili ayinler, tahta kma veya bir
eye balamadaki ayinler ve lmle ilgili
yinlere karlk olduu sylenebilir. Bu
konu hakknda dokuzuncu noktaya gel
diimizde daha fazla ey syleyeceim;
imdi batan balayalm.
Mosesin durumu dndakilerde kah
raman iin bir soyluluun sz konusu
olmas kaydedilmesi gereken ilk nok
tadr. Buna gre bu ilk noktaya bal
olarak kaydedilmelidir ki; kahramann
her zaman soylu bir ailenin olu olmas,
hemen hemen btn hikayelerde anne
sinin ilk ocuu olmas ve babasnn bir
tanr olmas durumu dnda, babasnn
da ilk ocuu olmas ve bir ka istisna
dnda kahramann babas iki defa evle
nir. Tabii ki bunlarn hepsinde ahane
olan bir ey yoktur - krallarn ou tek
evlilik yapan ailelerin en byk ocuk
lardr- fakat ben bu nokta zerinde
durmak istiyorum, nk bu nokta kesin
olarak ortaya kan paternin bir paras
gibi grnyor. Bu tipte bir masallatr
ma var ki onda kahraman, bir prenses
Mill Folklor

ve taht kazansa da normal bir doumla

dnyaya gelir, fakat ben bunun baka
kaynaklardan tretilmi bir yap oldu
unu sanyorum. Bu tip bir anlatmada
sadece merkezdeki olaylar grubu anlatl
mtr ve bu yapnn tretilmi olmasn
dan dolay kahramann doumu nemsiz
hale gelmitir.
Kahramann ailesinin pek ok durum
da birbirinin yakn akrabas olmas ger
ei ok yaygn bir gelenee gre kral
larn kzkardeleriyle evlenmesini akla
getirir. Bu durum hakknda baka bir
yerde yazmtm.2
Kahramanmzn iinde bulunduu
artlar olduka artcdr. Heracles
durumunda olduu gibi, bir tanr kah
ramann babasnn eklini aldnda, bu
durum bize zel bir durum olan Pha
raoh hatrlatr, kraliesine bir tanr
klnda yaklar. Bununla birlikte,
bizim ele aldmz hikyelerde tanrla
rn girdii kabul edilen ekiller birbirin
den olduka farkldr. Tanr bir frtna
eklinde, bir kuu eklinde veya altn
yamuru eklinde ortaya kabilir. Bir
kahraman tanrlarn soyundan birine
balamann, kahramann baarlar ve
kahramanlyla bir ilgisi yoktur, fakat
bir prensesin kendi kocasnn, bir tanr
klna girmek suretiyle, prensesle rit
el birlikteliiyle alakaldr eklinde bir
sonu karabiliriz. Bir insann kendini
nasl bir altn yamuru ekline sokarak
ekil deitirdii tam olarak ak deil
dir; bir aklama yapmak gerekirse; biz
bunu bir kii karanlk bir odada yalnz
ken zerine gne klarnn dmesine
izin verilmesi eklinde olduunu tahmin
edebiliriz, ama bu aklama sadece bir
tahmindir.
imdi kahramann doumu srasnda
hayatna kast edilmesine geldik ki bu
durum hemen hemen btn hikayelerde
meydana gelir ve ok ak bir ekilde
paternin bir parasdr. Hepimiz Phoeni
cian durumundaki Molocha bir kurban
olarak en byk olunun yaklmas yi
ni biliyoruz. yle grnyor ki, hikayele
rimizde bir ocuu kurban etmeyle ilgili
131

bir hile var ve baz durumlarda ocuun

yerine bir hayvan kurban edilmektedir.
Daha bir bebek olan kahraman ldr
meyi deneyen ounlukla babadr ve bu
gerek, incelediimiz hikyeleri Abra
ham (brahim) ve Iasac (sak)n hikye
siyle ayn yere getirir. Mosesn hayat
na kyma giriimi, dier kahramanlarn
hayatna kyma giriimlerinde olduu
gibi, doum srasnda yaplmtr, fakat
Abraham ve Iasacn hikayesi gsteriyor
ki ; Yahudiler bir zaman iin bu yini
ocuklar bulu anda uygulamlar
dr. Kaydetmeliyiz ki, Iasacn yerine bir
ko kurban edimitir.
Jacop (Yakup) babasnn nnde
kei derisinden bir ksele giyerek orta
ya kar ve Joseph (Yusuf) kei kanna
bulanm zel bir elbise giyer. ocuun
ldrlm gibi anlatlmasnda bir hile
bulunduunu tahmin edebiliriz. Bu ile
me tbi olan ey kurban edilen bir kei
nin derisine sarlmakta ve onun kanna
bulanmaktadr. Byle bir ayin hikaye
lerimizden bazlarn mesela Pelopun
hikayesini ve ayn zamanda Faithful
Hound un3 (Sadk Taz) yaygn hikyesi
ni, daha iyi aklar. Romulus, Moses ve
Perseus durumlarnda ise Japon mitolo
jisindeki gibi, bebek yataki kahraman
bir ekilde suda yzmeye braklr. Buna
gre biz, hileli kurban etmenin eitli
formlar kazandn dnmek zorunda
yz. Fakat normalde bu uygulama, baba
tarafndan yerine getirilen bir ayindir.
Sahte bir lmle ac ektikten sonra,
kahramanlarmzn hepsi uzak bir yere
gtrlr veya baka bir kral tarafn
dan yahut da Jason ve Asclepiusun
durumlarnda olduu gibi Chiron tara
fndan bytlrler. Eer biz Chironun
prensin resmi hocasna veya lalasna
verilen bir rtbe, ad olduunu kabul
edebilirsek, ikinci durumu anlamak
daha kolaydr, fakat hikayelerin oun
da anlatlan vey baba baka bir lke
veya ehrin kraldr. Bu durum eitli
ihtimalleri dndrtmektedir. lk ihti
mal, krallarn oullarn baka bir kral
tarafndan bytlmek zere gnderme
Mill Folklor
132

lerinin, Hakon Adalsteinin hikayesinde

okudumuz gibi, gerek bir uygulama
olduudur. kincisiyse, benim baka bir
yerde ileri srdm4, fakat kesinlikle
emin olmadm bir durumdur ki; prens
ler kaynpederlerinin tahtlarnn vari
sidir, fakat resmi evlat edinme yoluyla
kaynpederlerinin oullar olurlar. Bu
durum onlarn doumda lkelerinden
uzaklatrlmalar hilesini gerekli kla
bilir. ncs ise ikincisinin tersidir.
Teorik olarak prensler babalarnn yeri
ne gememekte, fakat uygulamaya gre
gemi gibi grnmekte, ancak onlar
payitahttan uzak bir yerde bytlp,
yabanclar gibi temsil edilmektedirler.
Bu mesele benim yapabildiimden ok
daha fazla inceleme gerektirmektedir.
imdi biz; kahramann ocukluu
hakknda bir ey anlatlmaz, balnda
topladmz 9.noktaya geldik. Bu nokta
nemsiz gibi grnebilir, nk, tabii ola
rak, ocukluu hakknda hi bilgi sahibi
olmadmz pek ok mehur insan var.
Bununla birlikte, byle durumlarda onla
rn ocukluuna eit olarak, doumla
ryla ilgili artlar hakknda da hi bilgi
sahibi deiliz. Biz onlarn doum yeri
ve tarihini bilebiliriz, ama btn bildi
imiz bundan ibarettir. bizim inceleme
konusu ettiimiz kahramanlar iinse
durum olduka farkldr. Onlarn dou
mu olduka dramatik olaylar serisinin
merkezi durumundadr ki, bu olaylar
kayda deer detaylarda anlatlmakta ve
eer olmusa byle olaylar ok nadiren,
gerekte yaam insanlarn hayatnda
vuku bulur. En umulmadk eyler kah
ramanmzn bana doumu srasnda
gelir ve yine bu en umulmadk eyler
kahramanmz yetikinlik ana eriir
erimez olur, fakat o zamana kadar ona
hi bir ey olmaz. Benim tahmin ettiim
gibi, eer kahramanmz tarihi bir kahra
man deil de bir figrse, yani ritel bir
figrse, bu durum herkesin dnebilece
i gibidir. nk genel bir kural olarak
ocuklar doumlaryla, bulu a veya
yetikinlik a arasndaki ayinlere ait
ritellerde yer almazlar. Geleneksel kah
Mill Folklor
132

ramann hikayesi, eer doru bir ekil

de anlyorsam, kahramann ritel geli
mesinin hikayesidir ve bundan dolay
hayatna ait ksmlardan onun ritel
bir gelime gstermedii ksmlarn bo
veya karanlk olarak braklmas uygun
dur. Ben, onun ocukluk dnemine ait
karanlk noktalarla, genellikle onun tam
bir kral olarak yerini almasndan sonra
meydana gelen karanlk noktalar kar
latrabilirim.
Yetikin olur olmaz kahramann yeti
tirildii lkeden, hkmdarlk yapaca
lkeye doru hemen bir yolculua k
mas gerei tabii ki problemle ilgili bir
husustur ve ben bu konuyu 8. noktada
inceledim. Dier taraftan, kahramanan
zaferlerinin ounun genellikle ya bu
yolculuk srasnda meydana gelmesi ki ben bunu da daha nce belirtmitim
- ya da baka bir ekilde onun ulamak
istedii yere vardnda hemen meyda
na gelmesi de kayda deer bir gerektir.
Kahramann yabanc bir lkeden tahta
doru belli bir gelime kaydeder ve onun
btn baar ve zaferleri bu gelimeyle
ilgilidir.
Bu durum bizi kahramann zaferle
rine gtrr ve benim daha biraz evvel
bahsettiim, ismiyle sylemek gerekirse
geleneksel kahramann baarlar hak
knda bir noktay vurgulamak isterim ki
geleneksel kahramann zaferleri, tarihi
kahraman krallarn zaferlerinden farkl
ekilde, her zaman kahramann tahta
kmasndan nce gerekleir. Bir baka
kayda deer gerek is, geleneksel kah
ramann bir sava meydannda hi bir
zaman bir zafer kazanmamasdr. Onun
her hangi bir orduyu temsil etmesi duru
mu ok nadir grlen bir eydir ve kah
ramann bir orduya sahip olduunda o
orduyu eittii veya herhangi bir ekilde
onu ynettii de kesinlikle belirtilmemi
tir. Tarihteki bir kraln sava olmas
nn anlam onun kumandan olduunun
belirtilmesidir ve bu zellik ilkeller iin
geerli olduu gibi, gelimi toplumlar
iin de geerlidir. Tarihin byk fatihle
rini ele aldmzda, belli bir sray takip
Mill Folklor

eden rtbeler, Argyraspides, Onuncu

Legion aklmza gelir.5 Fakat geleneksel
kahraman hi bir zaman bir kumandan
deildir. Onun btn zaferleri, sadece
olaanst byl yarmalar olmayp,
eer bunlar gerek bir kavgada kazan
lan zaferler olarak anlatlyorsa, bunlar
dier krallara veya canavarlara, ejder
halara veyahut da hususi bir hrete
sahip vahi hayvanlara kar giriilen
teke tek kavgalardaki baarlardr. Gele
neksel kahraman alelade bir adamla
veyahut da alelade hayvanlarla kavga
etmez. Eer onun savat varlk bir
kral ise, bu kral onun yerine geecei
kraldr, bu krallar, Oedipus ve Romu
lusun durumlarnda kendi z babalar
dr, dier durumlarda ise kahramann
gelecekteki kayn babasdr. Kahrama
nn kavga ettii dev veya canavarn, bu
ekle girmi, hkmdar olmas da muh
temeldir veya baka bir ifadeyle, yne
timde bulunan kral nvann ve hayatn
savunmak iin hususi bir maske veya
kyafet giymek zorunda kalm olabilir.
Bu noktaya daha sonra temas edeceim,
ama imdi ilk olarak byl yarmaya
gececeim ki bu durum bazen gerek
bir kavgadan daha nemli gibi grnr.
Oedipus bir bilmeceyi zerek; Theseus
ise bir labirentten kmak suretiyle taht
kazanr. Yahudi kahramann sihirle
kazandklar zaferler ise yamur yadr
mayla ilgilidir. Joseph baarl bir hava
tahmini yapar, Moses yamur yadrma
nn da iinde bulunduu bir dizi yar
mada baar kazanr ve Elijah yamur
yadrma yarnda Baal peygamberini
(peygamberlik iddiasnda bulunan kii
yi) malup eder. Tabiat unsurlar zerin
de g sahibi olma kutsal (olduu iddia
eden) kraln en deimeyen karakteris
tiidir ve yle grnyor ki hikayelerde
anlatlan pek ok durumda tahta talip
olan aday bir yamur yadrma snavn
da baarl olmak zorundadr.
Bu sebeple, kahramanmz taht iin
yeterli olduunu iki ekilde ispatlamak
zorundadr. Kahramanmz ya yamur
yadrmak ve bilmece zmek gibi konu
133

larda hazrlanan bir snav gemek veya

hut da ynetimde bulunan krala kar
bir zafer kazanmak zorundadr. Bu sna
vn, sonucu nceden belirlenmi gerek
bir sava veya yapmack bir sava olup
olmad konusunda kesin bir ey sy
leyemeyiz. Kesin olan pek ok durum
var ki onlarda belli bir zaman sonunda
veya gc azalmaya baladnda kral
ldrlmektedir. Kral ve rakiplerinin
eit silahlara sahip olduklar adil bir
kavgann anlatld durumlar da olabi
lir, fakat bylesi durumlara ait deliller
belirsiz olmaktan teye gememektedir.
eitli hikayelerin gsterdii ey ise,
yal kraln detlere gre ldrld
ve onun yerine geen kiinin, kraln
ruhunun iine girdii zannedilen kurt,
ay veya ylan gibi bir hayvan ldrmek
zorunda kalmasdr.
Snavlar geip, zaferler kazandktan
sonra kahraman tahtna varis olduu
kiinin kz veya dul karsyla evlenir
ve kral olur. Bu noktadan hareket edile
rek, tahtn ok sk bir ekilde kadnlar
vastasyla el deitirdii kabul edilmi
tir ve ynetimde olan kralie veya kral
soyundan gelen prenses, muhtemel bir
durumda olabilecei gibi, sadece evlen
mek suretiyle taht kocasna tevcih
edebilmektedir veya bir baka ifadeyle
kralieyle evlenmeyi baaran herhangi
bir adam, kendi soyu ne olursa olsun,
dorudan kral olur ve herhangi bir kii
nin kral olmasnn tek yolu kralieyle
evlenmektir. Byle bir zan, hikayelerde
ki delillerin ok daha ilerisine gitmek
tedir ki bu durum, yani kraln kendi
seceresi sayesinde, kendisini besleyip,
bytenler sayesinde ve kazand zafer
ler sayesinde tahta talip olup, oturabi
leceini gsteriyor. yle grnyor ki,
kralielie sahip olmak iin gerekli bir
takm artlar olduu gibi, kralla sahip
olmak iin de kabul edilmi gerekli baz
artlar vardr. Kralienin eski gerek
kraln kz olup olmad hakkndaki
bilgimiz, gerekten kraln eski kraln
olu olduunu tam olarak bilmemizden
daha kesin deildir. Her iki durumda da
Mill Folklor
134

bir adaptasyon merasimi mevcut olabi

lir. Her halukarda kahramanmzn bir
prensesle evlenmesi ve ayn zamanda
tahtn sahibi olmas gerei onun eine
bal bir evlilikte tahtn sahibi olduunu
ispatlamaktan ok uzak bir gerektir.
Bu durum sadece baka kaynaklardan,
adyla sylemek gerekirse bir hieros
gumos6un ta giyme merasimi veya
tahta geme trenin esasl ve olduka
nemli zellikte bir yapya sahip olud
uu hakkndaki bilgimiz gereini vur
guluyor olabilir. Herhangi bir yata veya
herhangi bir lkede bir adamn sadece
kralieyle evlenmek suretiyle kral oldu
unu gsteren hi bir anlatma bilmi
yorum, imdiye kadar renebildiim
kadaryla, tahta geecek olan kiinin
her zaman ilk nce sahip olmas gere
ken ey; ya kral veya kralie soyundan
gelmek veyahut da baz baarlar gster
mek veya baz snavlar gemi olmaktr.
Kahramanlarmzn hepsinin bu yollarn
hepsinde gerekli artlara sahip olduk
lar grlyor. Gnmz Avrupasnda
bile evlilik, tahta varis olma hakkn hi
bir zaman salamaz. Gerekli artlara
sahip olmayan kimselerle evlenen prens
ler veya prensesler mukavale yapar.
Yani bu demektir ki; morganatik evli
likler olarak adlandrlan evlilikte, bu
evlilii yapanlar yalnz elerini tahta
ykselmek ansn kaybetmekle kalmaz,
ayn zamanda kendilerinin de taht ze
rindeki haklarn kaybederler. Kral ve
kralienin ritel fonksiyonlarnn bugn
klerin sahip olduundan ok daha fazla
olduu dnemlerde kurallarn daha zayf
olduunu dnmek mmkn deildir.
Buna gre kahramanmz, taht elde
ediinin bir ksm olarak tahtna getii
kiinin kz veya dul karsyla evlenir.
Daha sonra kahramanmz ne yapar?
Tahta kmadan nce kendisini olduk
a cesur ve giriken gstermi olmasn
dan dolay onun hemen fetihler yapma
ya giriebilecei, bir imparatorluk ve
hanedanlk kurabilecei, tapnaklar ve
saraylar yaptrabilecei, geni bir hare
me sahip olabilecei ve genellikle tarihi
Mill Folklor
134

fatihlerin davrand veya davranmaya

altklar gibi davranabilecei zannedi
lir. Ancak, geleneksel kahraman, btn
dier durumlarda olduu gibi bunda da,
tamamen tarihi kahramanlara zt bir
ekilde hareket eder.
Geleneksel kahraman hi bir zaman
savaa gitmez, krallnn snrlarn
geniletmez, hi bir zaman hi bir ey
yaptrmaz. Geleneksel kahraman hi bir
ey yapmaz. Geleneksel hikyeyi bala
tan ve bitiren olaylarn geleneksel hika
yeden uzak olarak, onun ynetiminin tek
hatras ounlukla ona ait olduu kabul
edilen kanunlarn geleneksel nizamdr.
Bir gerek olarak, bunun yannda kanun
larn bir nizam yzlerce, binlerce ylda
derece derece meydana gelen deimenin
her zamanki rndr ve bu nizam hi
bir ekilde tek bir kiinin eseri deildir.
Justin veya Napolion dnemindeki bir
adam kanunlarn nizamlamasna sebep
olabilir veya onlarn oluumunu dei
tirebilir, fakat hi bir zaman bu trden
nizamlar iinde bulunan kanunlarn hep
sinin veya bir ksmnn, monariler tara
fndan kullanlp kullanlmad tam ola
rak bilinmemekle birlikte, monarilerin
bunu yapmad iyi bilinen bir gerektir.
Dier taraftan, Sir James Frazer tarafn
dan ok ak bir ekilde gsterilmitir
ki On Emir(Ten Commands), onlarn
bilinen ekliyle, Moses ile hi bir ekilde
alakal olamaz, nk orijinal On Emir
onlar ilk defa her kim yazdysa tama
men farkldr.7 Bylece daha ak bir
ekilde ortaya kmaktadr ki geleneksel
kahramana kanun koyuculuun isnad
edilmesi sadece bu kanunlarn kutsal
ve ok eski olduklarn sylemenin ba
ka bir yoludur. Bu noktadan sonra biz,
nemli bir gerek olan peri masal kahra
man ve pek ok tarihi kahramana zt bir
ekilde anlatlan geleneksel kahramann
srgn edilip, krallndan uzaklatrl
mas ve esrarl bir ekilde ldrlerek
iine son verilmesi konusuna geliyoruz.
Byle bir son, kahramanlarmzn ou
nun bana gelir ve byle bir son onlar
iin sz konusu olmadnda, onlarn
Mill Folklor

sonuyla ilgili ksm karanlkta braklr.

Josephn durumunda bile babasnn l
myle kendi lm arasnda olanlar hak
knda bize hi bir ey anlatlmamtr.
Sahip olduu makam kaybetme ve esra
rengiz lmn geleneksel kahramann
normal kaderi olduu sonucuna varabi
liriz. Ancak, burada zlmesi gereken
bir nokta vardr ki, o da kahramann hi
bir zaman gerek anlamda vuku bulan
bir dvte malup edilmemesidir. Taht
bir kavgay kazanarak elde etmesinde
olduu gibi, bir kii, onun taht kaybet
mesinin de bir kavgay kaybetmesinin
sonucunda meydana gelmesini bekleyebi
lir fakat geleneksel kahramann bana
hi bir zaman byle bir ey gelmez.
Oedipus babasn ldrr ve anne
siyle evlenir, bir kii onun oullarndan
birinin veya baka bir prensin onu ld
rebileceini ve Jocasta ile evlenebilecei
ni veya eer Jocasta ok yalysa, Anti
goneyle evlenebileceini ve bu suretle
kral olabileceini dnebilir. Ancak,
Oedipusun yerine tahta geen Creon,
khini Oedipusa kar getirmek sure
tiyle bunu yapar ve dier pek ok kah
ramann durumunda da grdmz
gibi kahraman bir tanr ile bozuur ve
bunun sonunda olabilecek en kt duru
ma der. Belki de bir aklama olarak,
kahraman yalanmaya baladnda
veya krallnn olgunluk dneminin biti
minde (Sir Frazer tarih ncesi Yunanis
tanndaki krallar iin bu sreyi sekiz yl
olarak tespit etmitir) yal kraln ma
lup olaca nceden belirlenmi olan bir
sihir yarmas vardr. Kaydedilmelidir
ki, kahramann gzden dmesi yava
yava deil, aniden olan bir eydir; bir
sre iin kahraman ak bir ekilde g
ve kuvvetinin zirvesindedir ve daha son
ra hem tanrlar hem de insanlar ona
kardr.
Bundan sonra zerinde duracamz
husus, durumlar zetlenen geleneksel
kahramanlarn kaderleriyle veya sonla
ryla hi bir zaman kendi ynettikleri
ehirlerde karlamamalardr. zetledi
imiz durumlarn ounda kahramanlar
135

gerekten tahttan indirilir ve payitaht

ehrinden uzaklatrlr, dier durumlar
da ise kahramanlar kutsal bir grevde
braklarak, sahip olduklar krallktan
uzaklatrlrlar. Daha sonra Oedipus,
Theseus, Heracles, Bellerophon, Diony
sus ve Mosesn hikayelerinde grlen
bir tepenin st konusu vardr. Romu
lus ve Elijahn kral tayan arabann
yanmas sonucunda ortadan kaybolma
lar ve Asclepiusu ldren yldrmn
birbirine bal olarak ele alrsak, kutsal
kraln canl veya l olarak tepenin doru
una dikilen ve ylan odunlarn stn
de yaklmas ve kutsal kraln belli, belir
siz bir ekilde dumanlar ve alevler iinde
ge ekildiine inanma yinlerin en ok
kullanlan eklidir sonucuna varabiliriz.
Bu durumda malup edilen insan veya
hayvann malup edilmesi ve onun ken
di bana kalmayp yerine geen birisi
tarafndan ldrld, ancak mutlaka
yeniden dnyaya geldiinin farzedildii
aktr.
Kahramann yerinin ok nadir ola
rak olu tarafndan doldurulmas vera
setin kadn tarafna getii farzedilerek
aklanabilir. Bu durumda onun yerine
kznn gemesi sz konusudur, fakat bu
sz konusu edilemez. Kral sadece sekiz,
dokuz yl ynetimde bulunmusa ve ta
giyme treni srasnda evlenmise, ocuk
lar daha ok kk olacaklar iin onun
yerine gemeleri akcas mmkn deil
dir; fakat bu ocuklarn babalarnn yeri
ne geen kiinin yerine gemeleri mm
kndr ve bazan meydana gelen ocu
un, babann yerine gemesi durumu da
bu olmaldr. Creon hikayesini anlamak
gtr, fakat onun Oedipustan nce ora
da olduu ve Oedipusun yerine getii
ve kendi yerine de oullarnn getii
anlalyor. Perseus ldrlm ve yeri
Proetus tarafndan doldurulmu ve o da
Perseusun oullar tarafndan ldrl
m ve bu ocuklar tarafndan taht ele
geirilmitir. Aegisthus, Agamemnonu
ldrerek tahtna oturur ve sekiz yl
sonra Orestes, Aegisthusu ldrp onun
yerine tahta kar. Theseus ve Jasonun
Mill Folklor
136

hikayelerinde de benzer olaylar vardr.

Spartada ynetici iki aile vardr ve
onlarn her biri iki krallktan birini kur
mutur ve tarih ncesi dnemlerde her
ehrin birbiriyle yer deitiren bir kraln
iinden yetitii ynetici iki aileye sahip
olduu mmkn gibi grnyor.
Geleneksel kahramann hayatyla ilgi
li son nokta ise, kahramann ounlukla
esrarengiz bir ekilde ortadan kayboldu
u farzedilmesine ramen, kahramana
ait olduu kabul edilen bir mezar bulun
masdr ve bazan bu mezar birden fazla
da olabilir. Bu ortadan kaybolmay, ben
mumyalama olarak izah etmeye al
tm, fakat krallar mumyalanm olsa
lard, mumyalama teriminin ounlukla
kullanlan anlamna gre onlar bir trbe
ve gml olduklar bir yere sahip ola
mazlard. nk bilmekteyiz ki, her tr
l dini ekilde bir mezar veya trbenin
temel zellii bu yerin adna yapld
kutsal kiinin kemiklerini veya en azn
dan kemiklerin bir ksmn ihtiva etme
sidir. lnn yerinin dzenlenmesiyle
ilgili Yunan gelenekleri ve onlarn br
dnya ile ilgili inanlar hakknda, tabii
ki bu konu zerinde pek ok ey yazlp,
izildi, fakat burada benim esas olarak
ele aldm husus geleneksel kahraman
hikyeleriyle ilgili yinlerin varl veya
muhtemel varl ve bu ayinlerin bana
gsterecei eylerdir. Yani alelade insan
lar gmlrken krallarn vcutlar yak
lr, fakat onlarn vcutlar tamamen
yaklmayp kemikleri braklr ve bu
kemikler gmlr. Farkl zeminlerde
de olsa, yazdklarn grmediysem de bu
grn yaklak otuz yl nce Drpfeld
tarafndan ortaya atldn sanyorum.
Herhangi bir ekilde benzeri gelenekler
dnyann eitli yerlerinde bulunmak
tadr.
Sanyorum ki, imdi sizi eitli gele
neksel kahramanlarn hikayeleri arasn
daki paralelliklerin nemsiz tesadfler
olmayacak kadar ok fazla olduu ve
onlarn ritele ait yaratmalar olarak
aklanabilecei konusunda ikna ettim.
Btn bu kahramanlarn mitik olduu
Mill Folklor
136

sonucuna varabilir miyiz? Benim ah

si fikrime gre onlarn ou her nasl
olmusa tamamen mitlere aittir, fakat
ben bu fikre bir ekilde farkl bir bak
asyla ulatm.O hi bir ekilde, benim
biraz nce size sunduum gereklerden
anlald gibi deildir. Byk sken
derin (Alexander the Great) annesiy
le bir ylan eklinde ilikide bulunan
Zeusun olu olduunu sylediimizde,
biz onun mitik olduu sonucuna varma
dmz gibi, Heradotu okuduumuzda,
Cyrusun doum srasnda ldrlmesini
emreden anne-babasnn da mitik olduu
sonucuna varamyoruz. Cyrusun mitik
olduu sonucuna varamayz. Bizim ula
tmz sonu, en azndan benim ulat
m, ablon bir hayatn kahraman iin
bilindii ve ister methiyeden veya saf bir
inanmadan kaynaklansn bir kahrama
nn hayatnn tipe uygun hale getirilmek
zorunda olmas, mitik olaylarn gerek
tarihi kahramanlarn hikayeleri iine
de sokulmu olmasdr. Ancak, bu ger
ekten de anlalaca zere erken dne
me ait kahramanlar mitik kahramanlar
olmak zorundadr ki dier trl mitik
tip doamazd. Bu gre kar ortaya
atlabilecek olan yalnz ve tek alternatif,
ki bu bana gre mmkn deildir, Oedi
pusun gerek bir tarihi karakter olup,
babasn ldrerek annesiyle evlenmi
olmas ve devamndaki olaylardr, fakat
bana gre bu byle olmayp, Oedipus
hikayesinin tamam nceden belirlenmi
kesin bir ritelin bir paras olmaldr.
Freudu aklamaya gelince, ksaca
sylemek gerekirse, bu aklama yeter
sizdir. nk bu tr bir yorumu yirmiiki
olaydan sadece ikisini deerlendirmeye
almakta ve kahramann annesiyle, kz
kardai veya en byk kuzeniyle evlen
mesine bakmakszn hikayenin geri
kalan ksmn ayn kabul etmektedir.
Bu, hepimizin maruz kalabilecei bir
yaln olan hususi bir olay ve hususi bir
zellik zerinde younlamak ve hereyi
gzard etmektir ki ben bu hataya dme
mek iin mmkn olan her eyi yaptm.
Bu ekilde davranmak klsikler zerinde
Mill Folklor

alan bir ok aratrmacnn yapt bir

davrantr. Homer ve Attic dramaclar
hakkndaki bir tartmada klsik dnem
zerinde alan aratrmaclar gelenek
sel kahramanlarn gerekten yaptklar
kabul edilen eylerin ne olduu zerinde
younlama eiliminde olmayp, airle
rin o kahramanlarn azlarna koyduk
lar szler zerinde younlamay tercih
etmektedirler. Bu konuda onlar kahra
manlarn karekter olarak incelenmesi
gerektiini iddia etmekte ve bunun sonu
cunda da btn byk airlerin sanat
larnn tamamnn eski kahramanlarn
azna yeni kelimeler koyarak yalan
sylemek olduu gereinden habersiz
gibi davranmaktadrlar. Korkarm ki
klsik dnem aratrmaclarnn objektif
dnceli olmaktan ziyade, romantik
dnceli olduklar iddias bir gerektir.
liad veya Thebese Kar Duran Yedi
leri (Seven Against Thebes) okumak bizi
duygulandrr. Burada duyulan tatmin,
Define Adasn (TreasureIsland) okuyan
kk bir ocuk tarafndan tecrbe edi
lenle tam olarak ayn tipte bir duygudur
ve klsik dnem aratrmaclar bu ikisi
nin ayn olduunu kabul etmeye yana
myor ve yalanc bir tarihin altna sa
nyorlar. Bu snma, akas hayatn
temel zelliklerinin teke tek kavgalar,
evlenmek iin kamalar veya karmak
ve ejderhalarn yaad bir Kahraman
lk ana (Heroic Age) inanma eklini
almaktadr. Benim grme gre, bir
zamanlar hayatn kstaha konuma
ve bir eylerin altna snmak suretiyle
olutuu bir Komik a (Comik Age)
ve aklarn her zaman nihai bir sona
ulatklar bir Trajik a ( Tragic Age)
olduunu kabul etmek de Kahramanlk
ann var olduunu farzetmek kadar
mantkldr. Bunlarn her hakknda
bizim sahip olduumuz bilgi airlerden
derlenmitir ve airler tarihi gerekler
le ilgilenmezler. ok az insan tarihi
gerekle ilgilenir. Tarihiler tarafndan
her zaman vurgulanmaktadr ki, insan
lar gerekle ilgili Edebi Yaratmay
(Fiction) tercih eder, fakat onlarn bu
137

edebi yaratmadaki faraziyenin en kk

esasn bulunmadn anlamak iin yap
malar gereken ey, en yaknda bulunan
dn kitap alabilecekleri bir ktphane
ye girmektir. Homerin eselerinin okun
masnn sebebi okuyucularn onun tari
hi doruluunu grmek istemelerinden
kaynaklanmaz, fakat onun okunmasnn
sebebi Homerin iyi hikayeler yazma
sndan kaynaklanr ve bu hikayelerin
hi bir tarihi temele dayanmad tam
olarak anlaldnda bile insanlar onun
eserlerini okumaya devam edeceklerdir.
NOTLAR:
* Bu makalenin ngilizcesi iin bkz. Alan Dun
des (Ed.).The Study of Folklore. London
and New York: Prentice Hall, 1965. pp.
142-157.
** Yard.Do.Dr. Metin Ekici halen Ege ni
versitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve
Edebiyat Blm, Halk Bilimi Anabilim
Dalnda retim yesi olarak grev yap
maktadr.
1- Lord Raglann Kahraman (The Hero)
baln tayan kitabnda baslan bu
makalenin daha geni eklinde Raglan
puanlar deitirmitir ve buna gre Nyi
kang 12 yerine 14 puan alr. 20 puandan
21 puana ykseltilen Moses dnda, dier
leri hep daha aa puanlarla deitiril
mitir: Oedipus 22 (20); Romelus 18 (17);
Perseus 18 (16); Jason 15 (14); Pelops 14
(13); Siegfried 11 (9) ve Arthur 19 (16).
Buna ilave olarak tane daha kahrama
nn hayat da tabloda yer almtr. Watu
Ganung (Javal bir kahraman, 18 puan);
Llaw Llawgytfes (Keltik Kahraman, 17
puan); Robin Hood, 13 puan. (Edittn
Notu)
2- Bkz. Lord Raglan, Jocastann Suu (Jocas
tas Crime), London, 1993. (Editrn
Notu)
3- Bu hikaye Masal Tiplerinin 178. olup, bu
tip Sadk Hayvan Rashlynin ldrlmesi
(The Faitful Animal Rashly Killed) bal
n tar. Bu masaln en yaygn formu,
Tip 178A, Llewellyn ve Kpei (Llewellyn
and His Dog), Brahman ve Mongoose (The
Brahman and Mongoose), Kpek, sahibi
nin ocuunu bir yldan korur. Kpein
kanl azn gren baba, yaln bir ekilde
kpein ocuu yediini sanar ve cesur

Mill Folklor
138

45-

6-

7-

hayvan ldrr. (Bu ksm editrn notu

dur.)
Raglan, op.cit., p. 195.
Bu ima etmeler geni bir asker grubu
na kar zafer kazanan bir lideri gste
rir. rnein; Romadaki Onuncu Legion
askerleri ordudan ayrlmak ve maala
rn denmesini talip ettiklerinde, Julius
Cesar legiona kendisi kar durur ve onu
yasaklar. Cesar onlar asker olarak kabul
etmek yerine, lkesinin vatandalar gibi
grmeyi daha uygun bulmutur ki bu
durum onlarda byk bir utan yaratm
ve legion askerleri ar abuk esteklerini
deitirmi ve Cesara ballklarn ifade
ederek aflarn istemilerdir. Bkz. Sueto
nius tarafndan yazlan Oniki Sezarn
Hayat adl eserin 70.blmndeki Juli
us Cesar ksm. (Editrn Notu).
Yunanca olan bu terimin anlam kutsal
veya dini bir evliliin, ki bu evlilikte
ounlukla elerden biri veya her ikisi de
oyuncu tanrlar temsil eder. ou kez de
evlilik sonrasndaki cinsel iliki (gerdek)
ak bir yerde olur ki taklidi bynn
(imatative magic) prensiplerine gre (ben
zer eyleri yapmak, benzer eyler retir
kural), iftleme ritel davranndaki
dourganlk miras zirai verimlilii sa
layacaktr.
Oniki ciltlik klasik sihir, gelenek ve olaa
nst inanmalarn topland The Gol
den Bogh (Altn Aa Dal) almann
mehur derleyicisi olan Sir James Fran
zer,bunalrn yannda folklor zerine daha
pek ok esere imza atmtr. Bunalrn
en nemlilerinden birisi Folklore in the
Old Testament (Eski ncilde Folklor),
3 Cilt; (London, 1918) dir ki bu eser
de Franzer ncilde anlatlan yaratl,
tufan ve dier baz olaylarn ok sayda
paralelini nakleder. Franzerin Musa ve
Decaloguenin eitli versiyonlar hakkn
da yapt incelemenin daha ksa bir
versiyonu, Franzerin almasnn tek bir
cilt halinde, ayn isimle New Yorkta 1923
ylnda yaynlanan daha yeni eklinde de
yer almtr. Bkz. Sir James Frazer. The
Golden Bough. New York, 1923. ss. 360363.(Editrn Notu)

Mill Folklor
138

HALK KMDR*
Yazan: Alan DUNDES
ev.:Metin EKC
Gelimi bilim artlar iinde halk
(folk) ve halk bilimi (folklore) terimlerini
tartmak bir tr eliki gibi grlebi
lir. Mit, batl inanma, kocakar masal
vb. terimlerle uzun sreli ilikisinden
dolay, yanl bir ekilde, aalamayla
baklan halk bilimi, bilimin tam olarak
gelitii yerin halk bilgisi olduunu ak
a ortaya koyabilir !!! Halk hekimlii (folk
medicine) tbbi hekimlikle tezat olarak
grlmeye devam eder -ki burada ima
edilmeye allan konu eski olann, yani
halk hekimliinin yeni olanla yani tbb
hekimlikle, yer deitirmesidir. Ben halk
ve halk biliminin bu ekilde tarif edil
mesinin yanl olduunu ve dahas halk
biliminin nemli bir parasnn bilimsel
aratrmay ve bilim adamlarn iine ald
n gstermeyi umuyorum.
Bir disiplin olarak halk bilim alma
lar ondukuzuncu yzylda balamtr.
Belki daha nceleri de baz almalarn
varlndan sz etmek mmkndr. Onse
kizinci yzyln sonlarna doru Herder,
Halk Trks (Volkslied), Halk Ruhu
(Volkseek) ve Halk nanmas (Volkgla
ube) gibi terimler kullanmtr. Herderin
nlk Halk Trkleri Antolojisi (Stim
men der Vlker in Liedern) ilk defa 17781779da yaymlanmtr, fakat tam olarak
bilimsel anlamdaki halk bilim almalar
daha sonraki bir dneme kadar ortaya
kmamtr. Grimm kardeler nl Kin
der und Hausmarchenlerinin ilk cildini
1812de bastrd, fakat ngilizce Folklore
kelimesi W.Thoms onu ilk defa 1846da
teklif edene kadar kullanlmamtr.
Romantizm ve nasyonalizmin gncelliiy
le ok yakn bir iliki iinde kalan halk
bilim almalarnn ciddiyeti, gemie
kar nostaljik hisler besleyen mill kimli
Mill Folklor

in varln tespit etmenin gerekliliini

hisseden fertler arasnda olduka merakl
ve cokulu bir seyirci grubu bulmutur.
Avrupa ve Amerika Birleik Devletle
rinde ondokuzuncu yzyln sonlarna
doru mill folklor kurumu kurulmutur:
mesela Finlandiya Edebiyat Kurumu (The
Finnish Literature Society), 1831; ngiliz
Folklor Kurumu (The English Folklore
Society), 1878 ve Amerikan Folklor Kuru
mu (THe Amerikan Folklore Society),
1888.
Halk teriminin ondokuzuncu yzyl
daki eitli kullanmlarnda grlen ok
ciddi bir problem, bu terimin kanlmaz
olarak bamsz bir yapdan ziyade,
baml bir yap olarak tarif edilmi
olmas gerei altnda yatar. Baka bir
ifadeyle, halk daha baka kmelerde olu
an gruplara tezat olarak tarif edilmi
tir. Halk aa tabakay oluturan, genel
nfus iinde bir sr, baya ve kaba bir
grup ve ayn toplumun sekin tabakas
(elite) ile tezat tekil eden bir insan grubu
olarak dnlmtr. Halk bir taraftan
medeniyetle tezat olarak ele alnr
ken, yani halk medenilemesi bir top
lumda, medenilememi bir unsur olarak
kabul edilirken, dier taraftan da vah
(savage) veya ilkel toplum (primitive
society) diye adlandrlan ve gelime
(evolution) basamaklarndan daha aa
da kabul edilen bir grupla da tezat olarak
kabul edilmitir.
Medeniyetin kenarlarnda yaayan eski
moda bir ksm gibi kabul edilen, halk ky
l kavramyla e deerde grlm ve bu
anlamda hl ayn ekilde grlmektedir.
Meden sekin ve medeniyetten ok uzak
vah arasnda bir tr orta yer igan
eden halk anlamann yolu okur-yazarlk
139

(literacy) gibi tek tip bir kltr zelliine

bal olarak yaplan vurgulamayla ortaya
konulmaya allmtr. Halk okur-yazar
bir toplumda cahil ksm olarak ele
alnrken, dier taraftan da etnosentrik
olarak yaz ncesi (preliterate) olarak
etiketlenen ilkel topluma, ki bu toplumun
kltrel gelime kaydettike okur-yazar
lk seviyesine gelebilecei ima edilmekte
dir, tezat olarak kabul edilmitir. Yakn
bir dnemde bu terim edebi olmayanla
(nonliterate) deitirilmitir. (Baka top
lumlar etiketlemedeki bu etnosentrik n
yarg gelimekte olan (developing),
gelimemi (underdeveloped) veya
batl olmayan (neon-western) gibi
terimlerin kullanmyla gnmzde de
devam etmektedir). Halkn yukarda veri
len ondokuzuncu yzyla ait tarifindeki
anahtar okur-yazar, edebi bir toplum
dadr. Yani bu tarifte sadece ahsn oku
yup, yazamamas deil, ayn zamanda o
ahsn edeb seviyesi olan bir sekin gru
bu da iine alan bir topulumda veya ona
yakn bir yerde yaamas esastr. Halkn
tarayla (rural) ilikisi de ayn ekilde
tanmlanmtr. Tara tamtamna ehirle
(urban) zt olarak ele alnmtr. Halk
taralyd, nk onlar ehir sakinleriyle
tezat tekil ediyordu. ehir merkezleriyle
hi alkas ve ilgisi olmayaca iin ilkel
toplumlar bu anlamda tara terimiyle de
ifade edilememitir.
Dz bir izgi hlinde devam ettii
farzedilen kltrel gelimenin aamalar
olan vahilik, barbarlk ve medenlik
anlamna gre, ki ondokuzuncu yzylda
btn toplumlarn bu aamalar gemesi
gerektii fikri ok kabul grm bir dn
cedir, halk az veya ok barbarlar gibi
kabul edilmitir. Halk vahilerden daha
meden olmakla birlikte, tam olarak mede
niyeti de henz kespetmemitir. Bununla
birlite, bir toplumun vahlik dnemine
ait kalntlarnn halk tarafndan hala
muhafaza edildii kabul edilmitir. n
k sekin grup (bu kavram antropologlar
ve halk bilimcileri ihtiva eder) cidd bir
ekilde kendi kkleriyle ilgilenecek ve
sekin snf kendisine yakn olan halkn
140
Mill Folklor

geleneklerini toplayp, toplad bu malze

meyi incelemekle uraacaktr. Derlenen
bu gelenekler daha sonra vahi toplum
larda kesin ekli ve tamam bulunduu
farzedilen ekilleriyle karlatrlabilir.
Karlatrmal metod yoluyla, sekin ve
okur-yazar medeni Avrupa kltrlerinin
kklerini bulma ii tarihi yeniden kur
ma ii gerekletirilebilir.
Ondukuzuncu yzyl halk ve halk bili
mi anlayn, bu anlayn en dzgn
konuan ve en byk temsilcisi Andrew
Langdan baz pasajlar alnt yaparak gs
termek istiyorum. Langn 1884de yaym
lanan Custom and Myth (Grenek ve Mit)
adl kitabnda grdmz The Method
of Folklore (Folklorun Metodu) adl maka
lesinin devrinin temsilcisi bir aklama
olduunu sanyorum.
Arkeoloji adnda bir bilim dal var ki,
eski rklarn madd kalntlarnn, balta
larn ve temrenlerini toplayp karla
trr. Bunun yannda halk bilimi adnda
bir baka aratrma ekil daha var ki bu
alma ekli de benzer eyleri toplar ve
karlatrr. Fakat bu alma ekli, inan
malar, hikyeleri toplar ve toplanan bu
malzemeler bizim zamanmza ait eyler
olup, hepsi bu kadar da deildir. Uygun
bir ifadeyle; halk bilimi sadece halka ait,
topluma ait, eitimle daha az deimi,
gelimeyi daha az paylaan snflarn efsa
nelerini, greneklerini, inanmalarn ele
alr. Fakat halk bilim renisi ksa zaman
da, bu gelimemi snflarn vahi hayat
tarzlarnn ve inanmalarnn pek ounu
muhafaza etmekte olduunu hemen kefe
der. Byle halk bilim rencisi vahlerin
aralar kulanmlarn, mitlerini ve fikirle
rini incelemeye ynelir ki, bunlarn hepsi
en kat ekliyle Avrupa kyl hayat tara
fndan muhafaza edilmektedir. (Lang,
1884:II)
Biz burada halk, kyllk, alt snf
ve eitimin faydalarna ve gelimeye
kapal olarak tarif edilmi buluruz.
Langn halk bilim metodunun ne oldu
u sorusuna verdii cevap, onun halk
kavramyla neyi ifade ettiini ok iyi bir
ekilde gsterir.
Mill Folklor
140

Herhangi bir lkede aka mantksz

veya kural d bir gelenek bulunduun
da, metod bu gelenein benzeri uygulama
nn bulunduu ve uygulamann mantksz
veya kural d olmad ve o toplumun
hayat tarz ve fikirleriyle uyum iinde
bulunan ve ayn toplumun dier yaptkla
ryla birlikte yrrlkte olan bir lke ara
maktr. Bylece bizim metodumuz meden
rklarn anlamsz grnen unsurlaryla,
meden olmayan toplumlardaki mevcut
ekilleri karlatrmaktr. Bu trden bir
karlatrma iin medenleememi ve
medenlemi rkn ayn kkten gelmesi
gerekmedii gibi, biz onlarn, tarihin her
hangi bir dneminde bir iliki iinde olma
larn ispat etmek zorunda da deiliz.
Ayn rk kimlii tamak veya fikirleri ve
tarzlar dn almaktan uzak bir ekilde
dncenin benzer artlar, benzer uygu
lamalar retir. Metodumuz bir ara kul
lanm veya bir mitin meden bir toplum
da bulunduunda anlamsz, benzer mitin
vahler arasnda bulunduunda yeteri
kadar anlaml ve anlalabilir olduunu
almann bandan sonuna kadar yer
letirmektir. Halk bilgisinde bulunacak
manasz bir terim, gelimi bir toplumun
iindeki gelimemi snflar tarafndan
muhafaza edilir. Bu tr halk bilgisi, mede
n bir kavmin ortasnda medeniyetin iin
den kp gelitii vah fikirleri temsil
eder (Lang; 1884:21-22,25).
Gelimi toplumlarda, gelimemi
snflar ifadesi, okur-yazar bir toplum
da okur-yazar olmayanifadesine ak
bir ekilde benzer. Langn anlamsz bir
terim diye adlandrd unsur, halkn
sahip olduu unsur olup, bu unsur mede
niyet ve ilkellik arasndaki entellektel
bir hattr.
Ondokuzuncu yzyl bilim adamlar
nn tariflerine gre halkn temel karak
terinin bir listesini yaparsak, aadaki
zellikler ortaya kar:
Vah veya lkel Halk veya Kyl

Yaz ncesi(veya
Cahil
Yazy tanmayan) Taral

Mill Folklor

Meden
veya Sekin
Okur-yazar
ehirli

Alt tabaka

Yksek tabaka

Halk, onun meden veya sekinle var

olduu sanlan ilikisine gre tarif edil
dii iin, halk bilgisinin sadece meden
veya sekin bir grubun olduu yerler
de var olduu farzedilmitir. Bu anlay
sayesinde de, dnyann byk bir ksm,
kendi rknn stnlne inanan Avru
pal entellekteller tarafndan medeniyet
dnda kabul edilmitir. Yani ilkeller, se
kin bir gruba sahip olmayacaklar iin hal
ka da sahip olamayacaklar ve dolaysyla
da halk bilgisine de sahip olmalar mm
kn deildir. Kuzey ve Gney Amerika
yerlileri, Avustralya aborijinleri, Afrika
yerlileri vb. gruplar meden olmadklar
iin halk teriminin dar ve snrl anlam
bakmndan ele alndklarnda halk olu
turmazlar. Buna gre, geni bir ekilde
bakldnda halk terimi balangntaki
anlam itibariyle Avrupa kyllerini ifa
de etmitir. Bugne kadar, Avrupal baz
halk bilimciler kyl hayatn amalar
nn konusu olduunu varsaymlardr.
Bylesi halk bilimciler sadece halk masal
larn veay halk trkleri gibi seilmi
trleri deil, kyl hayatnn tamamn
incelerler. Bu inceleme bazan halk bilgi
sinden ziyade, halk hayat (folk life) diye
adlandrlmakta ve Amerikal antroplog
larn etnografik tanmlamalarnn dnya
nn her yerinde, her toplumla ilgili olarak
yaplabilecein dnmektedirler).
Bir kii, halk Avrupal kyl ola
rak tarif eden ondokuzuncu yzyln bu
dar tarifinin bugn ortadan kalkm ola
bileceini dnebilirse de, durum hi
de yle deil. Amerikan Kzlderilisinin
mziine, halk mzii ats altnda yakla
ldn veya Avustralya yerli sanatnn,
halk sanat (folk art) bal altnda deer
lendirildiini duymak ok nadir ratlanan
bir eydir. Halk sanatn ve halk mzi
ini hala Avrupa veya Avrupa kaynakl
kltrlerle snrlandrma eilimi devam
etmektedir. Halk edebiyat trlerinden
sadece bir ka, mesela; halk masallar
kltrleraras(cross-cultural) kabul edi
lir. Peki Amerikal Kzlderililerin halk
141

masallarna sahip olmalar, fakat halk

masallar ve halk sanat kavramlarn
dan yoksun olmalar nasl mmkn olur?
Elbette onlarn sanat ve mzii var,
fakat bunlara; tipik bir ekilde ilkel,
batl olmayan, veya bunun gibi deerler
yklemek suretiyle etnosentrik bir ifadey
le yaklalr. rnein; Latin Amerikada
halk bilimciler ondukuzuncu yzyl kay
nakl halk=kyl tarifinde srar etmek
tedirler. 1948de Amerikal halk bilimci
Ralph Steele Boggs, Arjantinli halk bilim
ci Bruno C.Jacovella ile halk bilimcilerin
dikkate ald bak asyla ilkel diye
adlandrlan toplumlarn halk teriminin
ifade ittii anlamn dnda tutulup, tutul
mamas konusunda derin bir tartmaya
girer. Boggs halk teriminin balangta
tamamen Avrupa kylleri iin kullanl
dn, daha sonra ise terimin kullanm
alannn genileyip, ilkel toplumlar da
iine alan bir kavram haline geldiini sy
ler. Boggs, G.M. Theal tarafndan yazlan
Kafir Folkloru (Kaffir Foklore, Londro,
1886) adl almay terimin kullanmn
da meydana gelen genilemeye bir rnek
olarak gsterir. ngiliz halk bilimcilerin
teoride bu terimi daha geni bir ekil
de kullanmay dndkleri dorudur.
Folklor El Kitabnn (The Handbook of
Folklore) 1914 basksnda halk bilim ara
trmalarnn balangc hakknda aada
ki tartmay gryoruz. Kitapta konuyla
ilgili yle bir aklama vardr; inceleme
modern Avrupa lkelerinin tamamnn
daha az kltrlemi gruplar arasnda
mevcut olan ilgi ekici inanmalarn, gre
neklerin ve hikayelerin geni bir alana
yaylm btnn ve szl olarak nesil
den nesile aktarlm ekillerini ve z
itibariyle de toplumun eitim grmemi
ve geri kalm, kaba ksmlarna ait yarat
malar gzlemek suretiyle balar. Daha
sonra benzer ve hatta ayn olan inan
malarn, grenekler ve hikayelerin vah
iler ve barbar zellikteki toplumlarda
yaamakta olduu kaydedilmitir. Buna
gre, halk biliminin bu tarifi: inanmalar,
grenekler, hikyeler, trkler ve deyim
142
Mill Folklor

ler gibi tre ait terimler altnda toplanan

gelenekler geri kalm toplumlar arasnda
yaamaktadr veya gelimi toplumlarn
kltrlememi snflar tarafndan muha
faza edilen bu eylerin dahil edilmesi
ve karlatrlarak incelenmesini teklif
etmektedir (Burne; 1914:1-2).
Jacovellann cevab ise, Amerikan
Kzlderili toplumlarn aratrma ve ince
leme iini etnografya ve antropoloji disip
linlerine ait olduunu ve bundan dolay
bu gruplarn halka dahil edilemeyecei ve
halk bilimciler tarafndan incelenemeyece
i eklinde olmutur.
Halk tarifinin kyl anlamnda dar bir
ekilde kullanlnn devamnda sadece
ilkel toplumlar deil, ayn zamanda ehir
toplumu da darda braklmtr ve bun
dan Amerikan antropologlar bir ksm
itibariyle sulanabilir. Redfield blnmez
ve kesintisiz bir yapda halk ve ehirlinin
birbirine zt noktalarda yer ald ideal
bir tipoloji teklif etmitir. Bu emada,
ehir halk bilgisinden bahsetmek anlam
sz olur. Krsal bir kesimden bir ehre
gen kyller halk bilgisine ait yarat
malarnn bir ksmn da kendileriyel bir
likte tar, fakat Redfieldin fikri uydu
ki; ehir sakinlerinin bir halk veya esas
itibariyle farkl pek ok halk gruplarn
oluturmalar ve her bir grubun kendi
ne ait halk bilgisine sahip olabilirler.
Bu ayrmdan dolay Redfieldin dncesi
herhangi bir kiinin kabul etmesi mm
kn olmayan bir teklif olarak kalmtr.
1953te yazd Halk Kltr Nedir?
(What is Folk Culture) adl makalesinde
Foster, Redfieldin ayrmn yeniden kur
may denemitir. Foster, bir halk grubu
nun btn bir toplum olmadn, kendi
iinde izole edilmi bir grup olduunu
teklif etmitir. Fostere gre halk grubu,
yarm bir toplum, geni bir nitenin
(genellikle de bir milletin) bir parasdr.
Geni bir nitenin halk ksm endstri
ncesi ehir merkezindeki yksek snflar
tarafndan oluturulan daha karmak
ksmlarla zaman ve mekana bal bir
iliki tar. Burada bir defa daha halk,
Mill Folklor
142

yksek snf ve ehir merkezine tezat ola

rak tarif edilmitir. Foster, bu tarif saye
sinde, gerek ilkel kltrlerin halk kate
gorisi dnda tutulduunu syler. Ona
gre; en azndan teoride, kendi ilerinde
btnlk oluturan ilkel kltrler tecrit
halindedir (Foster; 1953: 163). Fosterin
tespitleri halkn ondokuzuncu yzyldaki
snrl tarifine hayret verici yaknlkta
dr. (Yazarn (Fosterin) sekin snfa ait
nyargs, halk kltrnn daha nceki
yzyllarn yksek snftan kalan bilimsel
sunken ve sanat deeri olan materyalle
ri mahafaza ettiini sanan Fosterin kabul
ettii gesunkenes Kulturgut teorisinde de
iln edilmitir.) Foster endstrinin yk
sek bir dereceye ulat yerlerde halk
kltrnn yok olacan ve Amerika
Birleik Devletleri, Kanada, ngiltere ve
Almanya gibi lkelerde gerek halk klt
rnn varlndan sz etmek ok zordur
ve mmkn deildir, ancak bu lkelerde
kyda, bucakta kalm blgelerde sade
ce marjinal tezahrler vardr. Btn bu
alanlarda endstrilemeye doru ynelen
modern dnyann araylar altnda
yeni halk kltrlerinin doaca da pek
mmkn grnmyor eklinde bir sonu
ca ular (Foster;1953:171).
Halk okur-yazar olmayan, taral,
kaba kyller eklinde tarif eden ondoku
zuncu yzyl tarifi modern halk bilimciler
tarafndan da kabul edilmi olsayd, buna
bal olarak byle bir halk bilimini yap
mak ok snrl ve geliigzel bir operas
yon olurdu ve halk bilimcilerin disiplini,
kendi kendini unutan halk zamanla takip
ederek kaybolabilirdi. Kesinlikle sonuta
dnyann btn kyllerinin ehirli hle
gelecei veya en azndan onlarn kye ve
kyllere ait unsurlarn kaybetmeleri
ynnde ehir merkezlerinin ok fazla
etkisi altnda kalacaklar akla yatkndr.
Transistorlu radyo, hareketli resimler ve
benzerlerinden oluan basn-yaynn etki
si yeme-ime, giyinme, gnlk konuma
dili vb. konulardaki standartdizasyonu
tevik eden bir eilim gstermektedir.
Fakat, biz halk kimdir? sorusuna yeni bir
Mill Folklor

k altnda bakacak olursak, halkn yok

olmadn, Amerika Birleik Devletleri,
Kanada ve Avrupada halk bilgilerinin
var olduunu ve hem de ok iyi olduunu
ve yeni halk bilgilerinin domaya hazr
landklarn grrz.
Ben halk u ekilde tarif ediyorum;
Halk terimi en azndan ortak bir
faktr paylaan herhangi bir insan
grubunu ifade der. Bu grubu birbiri
ne balayan faktrn -ortak bir mes
lek, dil veya din olabilir- ne olduu
nemli deildir. Bundan daha nemli
olan ise, herhangi bir sebebe bal
olarak oluan grubun kendisine ait
olduunu kabul ettii baz gelenek
lere sahip olmasdr. Teorik olarak bir
grup en az iki kiiden olumak zorunda
dr, fakat genellikle ou gruplar daha
fazla kiiden oluurlar. Grubun bir yesi
dier btn yeleri bilmeyebilir, fakat o
kii gruba ait olan geleneklerin ortak z
n muhtemelen bilecektir, gelenekler bir
grup kimlii hissi vermeden gruba yardm
eder (Dundes; 1962:2). Halkn bu esnek
tarifine gre, bir grup bir millet kadar
geni veya bir aile kadar kk olabilir.
Bir kii Amerikan halk bilgisi veya Mek
sika halk bilgisi veya Japon halk bilgisi
hakknda, o grup halk bilgisinin btn
yeler veya hemen hemen btn yeler
tarafndan paylalmasn ele alp, konu
abilir. Tahminen ou A.B.D.li rnein;
Sam Amcann kim olduunu (ve onun
neye benzediini) bilir, Jingle Bellsi
(yeniyl arks) veya Happy Birthday to
you (doum gn arks) syleyebilir ve
O.K. (okey) gibi deyimleri tanr. Her aile
ounlukla anne-babadan herbir tarafn
kendi ailesinden getirdii geleneklerin
bir karmnn oluturduu kendilerine
has yeni bir aile halk bilgisine sahiptir.
Aile halk bilgisi, ailenin yerletii yere
nasl geldiini veya ailenin isminin nasl
gelitiiyle ilgili anlatmalar iine ala
bilir. Bu aile halk bilgisi bir sln (bir
mzik tonunu veya notalarn bir dizisini)
rnein; halka ak yerlerde, byk alveri merkezlerinde eve gitmek zere aile
143

fertlerinin bir araya toplanmas iin kulla

nlmasn ihtiva edebilir. Bu halk bilgisi
normal olarak aile fertlerinden birinin
talihsiz karakter zellikleri hakknda cim
ri olmak veya tavana deecek kadar uzun
olmak gibi olumsuz bir zellikle ilgili olabi
lir. Her aile dairesi iindeki bu tr kinaye
veya ima etme Josephine halay stme
ekme! gibi ifadelere dnebilir.
Fakat halkn millet ve aileye ilave ola
rak daha pek ok ekilleri vardr. Blge,
eyalet, ehir veya ky gibi corafyaya ait
kltrel kmeler halk gruplarn olutura
bilir. A.B.D.de bir kii New England veya
Ozarklar halk bilgisi, California halk bil
gisi, San Francisco halk bilgisi veya San
Francisco hakknda halk bilgisinden bah
sedebilir. Bundan daha net olan etnik,
rk, din ve bir meslek karekterindeki
dier halk gruplarnn varldr. Her
etnik grup, her meslek grubunda olduu
gibi kendine ait halk bilgisine sahiptir.
Baseball oyuncular, kmr madencileri,
kovboylar, balklar, oduncular ve demir
yolu iilerinin hepsi kendilerine has mes
lek argosu,efsane ve grup iinde yap
lan aka ve anlatlan fkralara sahiptir.
Bunun benim tarafmdan yaplan aslsz
bir speklasyon olmad da kaydedilme
lidir. Yllar boyunca yaplan saha aratr
malarnn hepsi bu gruplarn kendilerine
has halk bilgisi olduunu sonu deerlen
dirmelerinde belirtmilerdir. Daha da te
si, yeni gruplar ortaya kt srece, yeni
halk bilgisi de oluturulacaktr. Bylelikle
biz su kaya yapanlarn, motorsikletile
rin ve bilgisayar programclarnn halk
bilgisinin olutuunu ve var olduunu
grrz. Bu bak asna gre A.B.Dde
halk bilgisi olmadn ve endstrileme
nin halk gruplarn silip, sprdn
iddia etmek anlamsz ve sama olur. Belki
kyllerin saysnda bir azalma vardr,
fakat bu sadece halk oluturan bir gru
bun azalmasdr. Gerekte endstrileme,
rnein bilgisayar halk bilgisi gibi yeni
halk bilgisi yaratmaktadr.
Marksist halk bilimciler endstrileme
sayesinde retilen veya ondan ilham al
144
Mill Folklor

narak oluturulan halk bilgisi konusunda

ciddi bir katkda bulunmulardr. Onlar
halk kavramnn hem kyl, hem de ii
snfnn (proleterya) her ikisini de ihtiva
etmesi gerektiini dnmlerdir, ki bu
halkn hem ehirde, hem de ehir dnda
bulunmas anlamndadr. Bununla birlik
te, Marksist teori halk aa snflarla
ve bask altnda tutulanlarla snrlamas
bakmndan hataya dmtr. Kuralc
ve snrl Marksist teoriye gre, halk bilgi
si snf protestosunun silahdr. Halk bil
gisinin baz ksmlarnn protestoyu ifade
ettii inkar edilemez. Pek ok halk trk
s, rnein sosyal hastalklardan, rklk
tan ve dier meselelerden rahatszl dile
getirir. Fakat ayn zamanda muhafazakar
bir siyasi felsefe grubunun ideolojisini ifa
de eden halk bilgisi de vardr. Marksist,
teori kendi mant iinde biraz daha ileri
gtrlse, buna gre; mkemmel bir top
luma ulaldnda, yani ezen ve ezilenin
olmad veya snf farknn bulunmad
bir topluma ulaldnda, bask altnda
tutulan bir grup olmayaca iin Marksist
lerin halk olarak kabul ettii bu grubun
ortadan kalkmasyla ne halk kalacaktr,
ne de halk bilgisi. Fakat gerekte fabri
kaya ait halk bilgisi ve ii sendikalarna
ait halk bilgisi olduu gibi, ayn zamanda
byk irketlerin ve byk i adamlar
nn halk bilgisi de vardr. rnein; gezici
fkra dairesi kapitalist hr teebbsn ve
de ehir yamacs bir katnn ehir
dndaki ifti kzyla olan ilikisinin bir
yansmasdr.(A.B.D.de ok yaygn olan
bu tip fkralarda gezgin satclar her defa
snda ifti kzn aldatmakta, onlara hem
eitli endstri rnlerini satmakta, hem
de onlar cinsel tatminleri iin kullanmak
tadr.
Halkn bu ada kavramyla, bir
ehir merkeziyle baml bir iliki iin
de yaayan kyllerin, nispeten tek tip
halinde oluturduu grubu, halkn ifade
ettii tek anlam olarak daha fazla dne
meyeceimizi grrz. Halk baml bir
eitlilik deil, bamsz bir eitliliktir.
ada toplumlarn yelerini ok eitli
Mill Folklor
144

halk gruplarnn yeleri olarak grmek

zorundayz. Bir yaz kamp (kendine has
trkler, kampn balang rituelleri ve
grenekleriyle) bir halk grubunu olutu
rabilir. Bu tr halk gruplarnn pek ou
belli bir zamana bal (Part-time) halk ola
rak kabul edilebilir. Yaz kamp tecrbesi
belki bir ka yaz tekrarlanabilir, fakat bir
yaz kamp halk olmak, tek tip kyl bir
toplumun srekli yesi olmakla ayn ey
deildir. Bununla birlikte, pek ok yaz
kamp halk bilgisi olarak deerlendirile
bilecek geleneklere sahiptir. Dahas, ayn
ahs bir yaz kamp yeliinde bulunabi
lecei gibi, ayn zamanda dini,etnik veya
meslek ilikilerine bal olarak meydana
getirilen daha baka halk gruplarnn
da yesi olabilir. Bu gruplar stste gele
bilir. rnein, Katolik bir zenci (Afrika
kkenli Amerikal) bir erkek izci kampna
katldnda, bu kii byk bir ihtimalle
Katolik halk bilgisini, Zenci-Amerikan
halk bilgisini ve Erkek izci halk bilgisini
bilir.
Zamana bal olarak halk nosyonu
nun nemli bir sonucu ise,muhtemel kod
deitirmenin incelenmesidir. Bir ahis
mensubu bulunduu bir halk grubundan
bir dierine getiinde, deyim yerindey
se, zihin vitesi ayarlamak zorundadr.
Bir adam askerlikle ilgili bir toplantda
rendii bir fkray, kilise tarafndan
dzenlenen bir toplantda normal olarak
anlatamaz. Yaz kamplar gibi zamana
bal halk gruplarnn halk bilgisi toplam
veya neminin, kyl halk bilgisinden ok
daha az olduu iddia edilebilir, fakat ina
nyorum ki, bu ekilde dnmek subjek
tif bir deerlendirmedir. Btn halk grup
larnn halk bilgisi vardr ve byle grupla
rn halk bilgisi ifadenin merak uyandrc
problemlerini retme erevesinde sosyal
bir tasdik etmeye ve ayn zamanda bir top
lumun iletiimi ve dnya grn ifade
de yksek bir sanat deeri olan vastala
katkda bulunmas bakmndan dierleri
kadar nemlidir.
Halk gruplarnn zengin eitliliini
frka gibi seilmi tek bir trden rnekler
Mill Folklor

kulanmak suretiyle gstermek istiyorum.

Ele alnan herhangi bir halk grubu, her
hangi sayda halk bilgisi trn, rnein;
olaanst inanmalar, yemek tarifini,
halk oyunlarn ara olarak kullanabilir.
Bundan dolay, herhangi bir halk grubu
nun halk bilgisini tespit etmek, bir kitap
uzunluuna varan tartmaya kadar gide
bilir. Byle bir kitapta, bir blm efsane
ler zerine, bir dieri ataszleri hakkn
da,nc bir blm de trkler hakkn
da vb. olabilir. Benim amacm, zel ola
rak herhangi bir halk grubunun varln
tespit etmek deil, kyllerin yannda
daha pek ok halk grubu olduunu gster
mektir. Bu yolla Halk Kimdir? sorusuna
ksm bir cevap vermeyi umuyorum.
Gruplar hakkndaki fkralar, bu grup
larn var olduunu gsterdii gibi, ayn
zamanda onlarn bir indeksini de verir
ler. Gruplar hakkndaki fkralar bazan
sadece gruplar yeleri (ingroup jokes)
tarafndan anlatlr; bazen de sadece grup
yesi (out-group jokes) olmayanlar tara
fndan ve baz fkralar da her ikisi tarafn
dan da anlatlr. Fkralarn anlatmnda,
anlatmn gerekletii balam (context)
olduka nemlidir. Katolikler papazlk
kart fkralar anlatabilecei gibi, Yahu
diler de Yahudilik kart fkralar anla
tabilir, fakat bu anlatm genellikle grup
yesi bir kiinin bulunmad bir ortam
da gerekleir. Ordu gruplar olduka
zengin bir halk bilgisine sahiptir. 1950li
yllarn sonlarna doru anlatlan denizci
askerler anlatmasn hatrlyorum (Bura
daki denizci askerler anlatmas terimi;
uzun bir deniz yolculuunda, karadan
saatlerce uzaktayken sylenen anlatma
lar iin kullanlan yaygn bir terimdir).
Fkra yledir; mehur bir gemi kaptan
inanlmaz derecede iyi bir meslek tecrube
sine sahiptir. Yolculuk srasnda herhangi
bir terslik olduunda, bu kaptan hemen
kaptan kknde bulunan bir eye dan
mak iin aa koar ve sonra kararn
vermek iin gemi kontrol odasna dnp,
rnein 270 derece saa dn veya ate
e bala der. Gemide grevli memurlar
145

ve dier gemi alanlar kaptana ilham

veya gven veren bu eyin ne olduunu
merak ederlerse de, kimse bunun ne oldu
unu bilmez ve de soramaz. Bir gn tabii
bir sebepten deniz yolculuu srasnda
yal kaptan lr. Kaptann gizli bilgi
kaynan merak eden ve eski kaptann
yerine geen yeni kaptan kaptan kkne
gider ve eski kaptann gizli kasasn aar.
Kasann iinde bir para kat vardr ve
kadn zerinde: dmen solda, sancak
sada yazldr.
Bu fkra daha baka halk gruplar tara
fndan adapte edilip, mahalliletirilebilir.
rnein; bankaclk halk bilgisiyle ilgili
aadaki paray ele alalm: Veznedar
olarak bir bankada alan bir kii vardr
ve bu kii her gn i yerine geldiinde ilk
olarak masasna gider ve en st ekme
ceyi ap, ekmecede bulunan bir kat
parasna bakar ve sonra kad yerine
koyup, gnlk hesap ilerini yapar. ayn
bankada kesintisiz olarak krk yl alan
ve hesaplarnda hi bir zaman ak verme
yen bu adam nihayet bir gn emekli olur.
Adam ayrldktan sonra, yllardr merak
tan atlayan, ancak adama kat paras
nn esrarn soramayan mesai arkadalar
hemen adamn masasna gider ve kat
parasn ararlar. Ksa bir sre sonra st
ekmecede kat parasn bulup, okur
lar: Krmzyla yazl rakamlar, siyahla
yazl olan rakamlara eit olmak zorun
da.1 Bu anlatmann mzikle ilgili bir
baka versiyonu ise yledir: Dnyadaki
btn mzik dinleyicileri ve btn mzis
yenleri tarafndan kendisine ok sayg
duyulan bir orkestra efi vardr. Bu ef
her konserde orkestraya baalama iare
ti vermeden hemen biraz nce cebinden
bir kat paras karr, onu okur ve geri
koyar. nl ef bu uygulamay kendisini
alklayan ve onun icrasn beenen veya
beenmeyen btn mzisyenlerin kar
snda her zaman yapar. Ancak bir akam,
bu byk ef kk kat parasn elin
den drr.Konser yneticisi veya sunu
cusu bu kat parasn kazara yerden alr
ve hi bir kast olmakszn okur. Katta
146
Mill Folklor

yazl mesaj olduka ksadr! Kemanlar

sada, viyolonseller solda.2
Byle bir bilgiye gre, snrsz sayda
halk gruplar olduunu grrz. Deniz
kuvvetleri bir tr halk, bankerler bir
dierini ve mzisyenler de bir baka halk
grubunu oluturur. Dahas, bu gruplarn
her birinin kendisinden daha kk ap
taki halk gruplarndan olutuu ortaya
karlabilir. rnein; mzisyenlere ait
halk bilgisinin geneli iinde caz mzesyen
lerinin hususi bir halk bilgisini (zellikle
de halk konumasn) ele alabiliriz. Husu
si bir halk grubunun gerekte daha kk
halk gruplarn iine aldn dnmek
aptalca bir dnce deildir. (Halk bir
milleten bir aileye doru tarif etmedeki
dnce mkemmeldir.) Kanlmaz ola
rak byle kk gruplara ait ve onlar hak
knda halk bilgisi olup, olmad meselesi
olduka nemlidir. Amerikan halk bilgi
sinde en ok bilindii kesin olan papaz
ve haham hakknda ok yaygn olan
fkra dairesini referans olarak kullanmak
suretiyle bu nemli noktay aklayabili
riz. Bu dairenin dzinelerce rnei hala
canl bir ekilde anlatlmaktadr. 1964te
protestan bir kaynak ahstan derlenen
aadaki metin olduka tipiktir: Katolik
bir rahip ve bir haham bir gn oto yolda
arabalaryla ayn erit zerinde gitmekte,
hahamn arabas nde, rahibinki de onun
arkasndadr. Bunlar trafik klarnn
bulunduu bir noktaya geldiklerinde kr
mz k yanar ve haham yava bir ekil
de frene basp, ar ar a yaklar.
Ancak rahip, kendisini meditasyon iinde
kaybetmi ve hahamn fren lambalarnn
yandn grmeyip 40 millik(65 km) bir
hzla hahamn arabasna arpar ve her iki
arabay da mahveder.
Bir polis arabas onlarn yannda durur
ve rlanda asll, iman bir polis memuru
elinde ceza makbuzuyla yaklar. durumu
inceleyen ve ndeki arabann bir hahama,
arkadaki arabann ise bir papaza ait oldu
unu renen polis, papaza yaklap ve
(olduka bozuk bir aksanla) der ki; Sizi
rahatsz ettiim iin zr dilerim muh
Mill Folklor
146

terem peder. Fakat bana syler misiniz

haham sizin arabanza geriye doru arp
tnda ne kadar hz yapyordu?3[rlanda
aslllar koyu Katolik olup, fkrann iinde
verilen polisin papaza gsterdii sayg
buradan kaynaklanmaktadr.]
Amerika Birleik Devletlerinde, Kato
liklerin ve Yahidilerin halk bilgisi olduu
ve onlar hakknda halk bilgisi olduu ger
eini kabul etmek iin tabiiki hi kimse
ok fazla delile ihtiya duymaz. Bu anlam
da Yahudiler bir halk oluturduu gibi,
Katolikler de bir halk oluturur. ok ak
olan ve olmayan ise, bu halk gruplarnn
eitli bir ok kk halk gruplarn ihti
va edip, etmedii meselesidir. rnein;
Katoliin geni evresi iinde bir kii pek
ok tarikat bulabilir, ki bunlarn her birisi
kendine has bir hviyet ve kendi karak
teristiine katkda bulunan zelliklerle
dierlerinden baka olarak ortaya kar.
Tipik bir ekilde Dominikanlk, Fransis
kanlk ve Jesuitlik, Katoliklik iinde bulu
nan alt gruplardr. (Her halukarda farkl
gruplar geni veya byk gruplar iinde
mevcuttur. Onlarn snflamas veya
byk bir grup iinde yer al ekilleri,
fkra anlatcsnn ve dinleyicilerin kimli
ine gre deiebilir). yle bir anlatma
da yukarda ad geen grup toplant
halindedir ve toplantnn yapld salon
da elektrikler kesilir. Karanlkla birlikte
byk bir vecd haline gelen Dominikan
ayaa kalkp der ki; Haydi n ve
karanln tabiatn ve onlarn anlamla
rn dnelim!4 Fransiskan; kzkardei
miz karanlk erefine bir ilahi sylemeye
balayalm! der. Jesuit ise darya gidip,
sigortay deitirir. Fransiskann daha
mistik tavryla tezat tekil eden Jesuitin
pratiklii vgye deer grnmektedir,
fakat Jesuit her zaman ayn ekilde favori
olarak ortaya kmaz.
Bir gemide bir Jesuit ve bir Domi
nikan vardr. Bunlar arasnda kk
bir ekime sz konusudur. (Tarikatlar
arasndaki eski tartma ve yarmalar
bilirsiniz, ite bu trden bir ey.) te
byle, bu iki din adam bir gemideyken
u veya bu sebepten Jesuit denize der
Mill Folklor

ve hemen kpek balklar tarafnda evri

lir. Bir an iin Jesuitin durumu ok kt
telakki edilir, fakat balklar bir sre bir
daire eklinde Jesuitin etrafnda yzer
ve daha sonra ona bir ey yapmadan uzak
larlar. Ayn gemide bir de laik vardr ve
laik der ki; Evliyalara rahmet, bu bir
mucize! Buna karlk Dominikan der
ki; Hayr, sadece profesyonel nezaket.5
(Burada profesyonel nezaketten kasdedi
len ey; Dominikana gre bir Jesuitin
kpek balklar tarafndan yenilmeye bile
demeyeceidir.) Katolik olmayanlar ara
snda tarikatlar iindeki ekimeler ve
sterotiplerin varl hakknda nispeten
ok az bilgi vardr. Fakat bir i, Katoliklik
iinde hususi halk gruplarnn varln
gruba ait halk bilgisine dayanarak ortaya
koyabilir. zerinde durduumuz nok
ta udur ki, halk gruplarnn tanm
halk bilgisinin kendi iindedir. Ayn
ekilde hareket ederek, bir kii Musevilik
iinde Ortadoks, Muhafazakar ve Yenilik
i Musevilik gibi farkl gruplarn bulundu
unu ortaya koyabilir.
Sekin bir mahallede oturan Yahudi
bir ift Chanukah (Musevi Bayram) ile
Cristmas (Hristiyan Bayram) yeni yl
kutlamalar hakknda ocuklarn ylba
aacndan mahrum etmek veya evlerini
Hristiyan unsurlaryla sslemek konu
sunda bir karar veremezler. Evin erkei
bir are dnr. lk nce Ortadoks bir
hahama telefon ap problemi izah eder
ve Ylba aac (Christmas tree) alp,
onu sslemekle Hristiyanln kendisine
verecei bir zarar olup, olmadn bunda
bir kutsallk var m? diye sorar. Ortadoks
haham bu soruya cevap olarak; Lanet
sana! (A klog aff dir) der ve telefon ahize
sini arparak kapatr.
Adam armtr, fakat daha sonra
konuyu yeniden dnp Muhafazakar
bir hahama sormaya karar verir. Haham
meseleyi dinler ve anladn, durumun
nezaketini kavradn, fakat akla uygun
bir ekilde bunda bir kutsallk grmedii
ni ve adam ve ocuklarnn Musevilikle
ilgili inanlarna gelecek zarardan kur
tulma yolu olmadn ve kendisinin bu
147

konuda onlara herhangi bir yardm olma

yacan syler.
Son bir are olarak, baba, Yeniliki bir
hahama danmaya karar verir. Bu son
haham yle cevap verir; Ylba aacn
biliyorum ama gnah(Broch) nedir?6
Ayn grup, Musevilikte dua eder
ken en ok sylenen ey olan emann
(Shema) kullanmyla ilgili olarak bir fk
ra karlatrmasna konu edilir. Zeburda
geen bu l yledir: it ey srail,
Allah bizim tanrmz, Allah tektir (She
ma Yisrael, Adanoi Elo haynu, Adanoi
Echad).(Deut:6:4)
Ortadoks bir Musevi emay yle zik
reder; it ey srail, Allah bizim tanrmz,
Allah tektir (Shema Yisrael, Adanoi Elo
haynu, Adanoi ).
Muhafazakar bir Musevi ise emay
yle zikreder; it ey srail, Allah bilmi
yorum, tek olduunu bilmiyorum (Shema
Yisrael, Idonknow Elo haynu, Idonknow
Echad).
Yeniliki bir Musevi ise emay y
le zikreder; it ey srail, Allah inkar
ediyorum, tek olduunu inkar ediyorum
(Shema Yisrail, I deny Elo heynu, I deny
Echad).7
Dini inan terazisinin aa doru
giden bir eklinde olduka dindar Orta
doks Musevi, agnostik dnce yannda
olan bir Muhafazakar tarafndan izlendi
ve en sonda da Ateist Yeniliki bir Musevi
yer ald.
Dinden bilime geersek, benzer alt
gruplar tarif eden halk bilgisini orada
da buluruz. Akademi halk bilgisini tekil
eden aadaki anlatmay ele alalm: Bir
kimyager, bir fiziki ve bir ekonomist hi
kimsenin yaamad sadece kumsal olan
ssz bir adada hi yiyecek bir ey verel
meksizin yalnz braklrlar. Bu bilim
adam adada gezerken kumlarn arasnda
bir kutu konserve bulurlar, ancak konser
ve aaca yoktur. kimyager iinde bulun
duklar tabii durumdaki varlklarn kim
yasal yaplarn inceleyip bylece konser
ve kutusunu amak iin bir are aramaya
balar. Fiziki eline bir ta alr ve hangi
keden,ne kadar kuvetle kutuya vurursa
148
Mill Folklor

kutunun alacan hesaplamaya alr.

Ekonomist ise konserve kutusunu eline
alp der ki; Bu konserve kutusunun ak
olduunu farzedelim.(Bir baka e metin
de ise; ekonomist bir konserve kutusu
aacamz olduunu farzedelim der).
Akademik disiplinlerin pek ounda;
ister fen bilimleri olsun, ister sosyal bilim
ler olsun, bir kii teoriyle ilgilenen ahs
lar ve pratik problemlerin zmleriyle
ilgilenen ahslar arasnda olduka cid
di anlamazlklar ve ayrlklar bulabilir.
Ekonomi uzmanlar ok sk olarak deney
sel bilgi yerine eer olsal model kurma
eiliminde olduklar iin kendilerine ait
yorumlaryla dier akademisyenlerden
ayrlrlar. Fen Bilimleri iin de benzer
stereotipler vardr. Bir istatistiki tarafn
dan 1869da sylenen tipik bir anlatma
yledir: Bir fiziki, bir istatistiki ve bir
matematiki Montana eyaleti zerinde
uan bir uan iindedir. Bunlar uan
penceresinden aa bakarlar ve aada
beyaz renkli bir koyun srs iinde tek
bir siyah koyun grrler. Fiziki grdk
leri rnee dayanarak, evrendeki kara
koyunlarn saysn hesaplamaya balar.
statistiki herhangi bir sr iinde tek
bir kara koyun bulunma ihtimalini hesap
lar. Dier taraftan matematiki ise hi
bir ey hesaplamaz. nk o, grdkleri
sr iinde en azndan kara renkte tek bir
koyun bulunduunu bilmektedir.8
Bu geree gre herhangi bir grup
teorik olarak daha kk alt gruplara
ayrlabilir. (rnein, fizik dalnda eitli
uzmanlk alanlar vardr. ) Bu durumda
u soru ortaya atlabilir: Peki bir halk gru
bu ne kadar kk olabilir? Tarife ynelik
olarak benim savunduum ey udur ki,
bir halk grubu en azndan iki ahstan
olumaldr. ki ahsn jest ve mimikler,
argo ifadeler vb. gibi kendilerine has bir
gelenekler seti gelitirmesi mmkndr.
Byle bir grup kesinlikle ok dar ve snrl
halk olabilir. Sanyorum ki bir kii tari
fin snrlarn test etmek iin tek bir kii
nin bir halk oluturup, oluturamayaca
n sorabilir. tek bir kii jest ve mimikler,
zel terimler vb. gibi zel durumlarla ilgili
Mill Folklor
148

bir set olutursa o kii kendi kendine bir

halk ve onun jest ve mimikleri, kullan
d veya yaratt eyler halk bilgisi olur
mu ? Ortak ounluk yaps ifade eden
halk kavramna bal olarak bu soruya
hayr cevabn veririm. ahslar muhak
kak baz zel eyler yaratr, fakat benim
byle bir davrann geleneksel veya hal
ka ait olduunu rahatlkla syleyebilmem
iin, en az iki ahsn bu yaratmalar
paylamas gereklidir. ki kiiden oluan
bir halk grubu tanmyorum. Halk bili
mi aratrmalar tarafndan incelenen en
kk halk grubu u ana kadar kesinlikle
ailedir. unu da ifade etmeliyim ki, u
ana kadar incelenen ve halen incelenmek
te olan halk gruplarnn ou, yani din,
meslek veya etnik gruplar olsun, binlerce
ahstan olumaktadr.
Bir halk grubunun btn yelerinin
birbirlerini tanmalar gerekmediini
hatrlatmay faydal buluyorum. Mormon
larn halk bilgisi veya oramc, oduncu
halk bilgisinden bahsetsek, bizim zerin
de durduumuz halk masallar, efsane
ler, halk trkleri, olaanst inanmalar,
halk konumas vb. konulardr ki, bu
konular Mormonlar ve ormanclar tara
fndan kollektif olarak paylalr. Hibir
ormanc muhtemelen ormanc halk bilgisi
nin tamam, btn dairelerin karmyla
elde edilenler btn blgelerin toplam
olurdu. ou durumda, bir daireyle die
ri arasnda rtme sz konusu olurdu,
yani herhangi iki ormancnn repertuar
arasnda aynilik olurdu, fakat bu iki ah
sn yaad yerler (Maine veya Oregon
) ve onlarn hayat tecrbelerine gre bu
aynilik derecesi deiebilir. Muhtemelen
iki daireden hi birisi mkemmelen ayn
olmayacak -herhangi iki ahstan hi biri
tam olarak ayn halk bilgisine sahip olma
yacaktr. An dnceden hareketle, iki
dairenin ortak bir zemini paylamamas
(her ne kadar bu mmkn deilse de) en
azndan teorik olarak mmkndr. Byle
ce ormanc A ve ormanc B ortak hi bir
gelenei mantkl olarak paylamayabilir,
fakat ormanc C ve dierleri muhtemelen
Mill Folklor

ormanc folklorunu hem A, hem de B ile

paylaacaktr.
Halk bilimciler ok nadiren halk bil
gisinin bir parasn, bir halk grubunun
iinde ka kiinin bildiini ve kullandn
aratrmlardr (Veya halk bilimciler tek
bir kaynak ahsn btn halk bilgisi reper
tuarn etraflca incelemeyi konu etmi
lerdir. Tek bir anlatcdan toplanan halk
masallarnn olduka geni derlemeleri
vardr, fakat ayn kaynak ahsn halk tr
kleri veya halk konumas veya oyunlar
hakkndaki bilgisi hi bir ekilde kaydedil
memitir.) Avrupa halk bilim aratrma
larnda soru tablolar veya formlar daha
yaygndr, fakat orada bile rlanda halk
bilgisine ait herhangi bir parann rlan
dal herkes tarafndan bilinip, bilinmedi
ini ortaya koyan ciddi bir aratrma veya
bilgi birikimi bulmak ok zordur.
Bir halk grubunun boyutlarna karar
vermenin zorluunu biraz daha izah
etmek istiyorum. Amerika Birleik Dev
letlerinde Readers Digesti (aylk genel
kltr dergisi) ele alan halk bilgisi var.
Readers Digest halk bilgisinden alnan
aadaki parann bir veya daha faz
lasn ka tane Amerikalnn iittiini
tahkik etmek kolay bir ey olmasa gerek.
Readers Digest her ay 18 milyondan faz
la nsha satar ve her nsha birden fazla
kii tarafndan okunur. Readers Digesti
dzenli olarak okumayan dier Ameri
kallarn ou, bu dergiyi belki bir dok
tor veya diininin bekleme odasnda, u
veya bu zamanda okumutur. Ben bu der
giyi okuyan veya belli bir lde Readers
Digesti tanyan Amerikallarn saysnn
tamamnn alnt yapacamz fkra
nn hepsini de iitmi olamayacaklarn
syleyebilirim. Fakat bu fkralar mevcut
ve kaynak ahslardan da derlenebilir ve
bylece biz tartmasz bir delile sahip
oluruz ki, bu fkralar yaratan, yayan ve
onlardan holanan bir halk da mevcuttur.
Ak bir ifadeyle belirtmek gerekirse, ben
halk oluturan saynn ikiden daha fazla
olmas hari, ka tane Amerikalnn onu
oluturduunu bilmiyorum.
Soru: Bir WASPn (White-Anglo149

Saxon-Protestan) bilgi sahibi olmamasn

nasl salarsn?
Cevap: Reader Digestini elinden ala
rak.
Soru: Bir WASPn yanl bilgi sahibi
olmasn nasl salarsnz?
Cevap: Dergisini (Reader Diestini)
geri vererek.9
Bu fkrann kendisi, konu ettiimiz
halk kavramna WASP lar dahil etmemi
zi tavsiye edebilir. WASP halk konuma
snn bir parasdr ki Beyaz tenli AngloSaxon Protestan iin kullanlan gelenek
sel bir ksaltmadr. (Halk bilgisinin bir
paras olarak WASPn Amerikan nfusu
nun olduka byk bir ksm tarafndan
bilindiini ve kullanldn sanyorum.)
Bu tr fkralar, ksa haberler, zetler ve
orta seviyedeki Amerikalnn eilimleriy
le ilgili bilgiler hakknda yorumlar yapar
ki, byle ksa zetlerdeki basit yanllar
dan bahsetmeye bile gerek yoktur.
Yldz gibi Parlayan Bayrak (Star
Spangled Banner) adl arknn Reader
Digest versiyonunu biliyor musunuz?
Bu fkra Reader Digestin malzeme
leri, hatta kitaplar ksaltma eilimi ve
ayn zamanda vatanseverlik konularnda
ki yaymclk eilimini teyit eder. Aada
vereceimiz nc rneimiz yaznn for
mlletirme kalitesini, politik muhafaza
karlk ve dinin genel temalarn istisma
rn gsterir: Bir adam jeofizikle ilgili bir
aratrma yapmaktadr ve ona kk bir
kulbede Kuzey Kutbunu alt ay incele
me grevi verilmitir. Adam hergn dar
kp, ne kadar ya olduunu kaydeder.
Bu adamn kald kulbede okuyabile
cei tek ey, 1945ten ynlarca Reader
Digest dergisidir. Adam bir sre bun
lar okuduktan sonra kendi kendine y
le dnr; Pekala, sanyorum Reader
Digeste bir hikaye yazabilirim, nk bu
derginin ve hikaye trnn ne olduunu
artak biliyorum. Bu dnceyle adam bir
hikaye yazar ve Reader Digeste gnderir.
Bir sre sonra adam, gayet gzel bir zarfa
konmu bir mektup alr ve mektupta y
le yazmaktadr; Saygdeer Beyefendi,
150
Mill Folklor

Gndermi olduunuz Bir Kutup Aysyla

Cinsel likide Bulundum balkl yaz
nzdan ok holandk. Fakat, bizim der
gimiz bir aile dergisidir ve sizin yaznz
bizim dergimizin muhtevasna uymuyor,
ama sizin sitilinizi ok beendik. Deneme
ye devam edin.
Adam bir yerde yanl yaptn d
nr ve bunun zerine yz say kadar
Reader Digest okur ve der ki; Oh, san
yorum imdi anladm. Baka bir hikaye
yazp, gnderir. ok gemeden ok daha
gzel bir mektup alr; Saygdeer Beye
fendi, sizinle ok ilgileniyoruz ve sizin yaz
m olduunuz Bir Kutup Aysyla FBI
in Cinsel likide Bulundumadl hikaye
niz bizi ok memnun etti. Fakat, hala biz
bir aile dergisiyiz ve Bay ve Bayan Ameri
kann dergimizde aradnn bu olduunu
sanmyoruz. Ama, ltfen, ltfen yazmaya
ve yazdklarnz bize gndermeye devam
edin, sizin stilinizi ok beeniyoruz.
Adam bu ikinci mektup zerine biraz
daha Reader Digest okur ve nihayet bir
baka hikaye yazp, gnderir. Bir hafta
sonra iinde ek bulunan bir mektup gelir
ve mektupta yle yazmaktadr; Tebrik
ler Baym, hikayenizin karl olan ek
iliiktedir. Hikayenizi yaymlamak zere
kabul etmi olmaktan dolay ok mutlu
yuz ve yazm olduunuz Ben Bir Kutup
Aysyla FBI in Cinsel likide Bulun
dum ve Tanry Buldum adl hikyeni
zi gelecek saymzda yaynlayacamz
duyurmaktan ok memnunuz10 ( Bu fkra
nn bir baka e metninde Anti-komunist
tema komik bir ekilde verilmekte, gn
derilen son yaz u bal tamaktadr;
Ben Bir Rus Aysyla FBI in Cinsel
likide Bulundum ve Tanry Buldum.
Bir kaynak ahs bu fkrann 1949 ylnda
New York evresinde ok yaygn olduu
nu belirtmitir. )
Bu paralar halk bilgisini oluturursa
-ve ben bunlarn hangi temele dayanarak
halk bilgisinden dlanabileceini bilmiyo
rum - buna gre Halk Kimdir? sorusuna
u cevab vermemiz gerekir: Bu paralar
anlatan veya dinleyen herhangi bir kii
Mill Folklor
150

dir. Sz konusu edilen halkn yeleri bir

aile veya bir blge veya bir din, meslek
veya etnik grubla snrl deildir. im
di biz 19. yzylda halkn okuma-yazma
bilen bir toplumda cahil kesim olarak tarif
edilmesindeki yetersizlie dnebiliriz. Bu
durumda halk (ve kat paralar zerin
de yazlan mesajlar iskele -sancak duru
munda) okur-yazar. Onlar bir lkenin iin
de datlan (aslnda milletleraras olan)
bir derginin dzenli veya en azndan,
arasra o dergiyi alan okuyuculardr. Bu
rnekte halk ne taral, ne de alt snftr.
Eer bir kii byle bir ayrmla ilgileniyor
sa ve byle etiketler kullanmak istiyorsa,
onlarn pek ou kesinlikle ehirli ve orta
snftandr. ada bir halk bilimci iin,
ehirli bir halktan bahsetmede herhangi
bir ikilem yoktur. Taral halk olduu
gibi, ehirli halk da vardr.
Ksaca zerinde durmak istediim son
bir konu kalyor. Bu, bir tarafta bilim ve
teknoloji, dier tarafta halk bilgisi ve iki
si arasnda ilikidir. Ksmen de olsa halk
bilgisi yanl bir ekilde cehaletle ilikilen
dirilmi, yanl bir ekilde okur-yazarlk
arttka, halk bilgisinin azalaca farzedil
mitir. Teknoloji, zellikle de iletiim tek
niklerini hzla gelitiren teknoloji, halk
bilgisinin azalmasna ve yok olmasna
katkda bulunan bir faktr olarak kabul
edilmektedir. Bu doru deildir. Telefon,
radyo, televizyon, fotokopi makinas vb.
gibi teknolojik yaratmalar halk bilgisi
nin nakledilme hzn arttrmaktadr. Bir
lkenin bir ucundan dierine ulamak
iin gnler, haftalar hatta aylar gerekir
ken imdi dnyann etrafnda bir dakika
iinde dolalabilmektedir. Dahas tekno
lojinin kendisi halk bilgisinin konusu hali
ne gelmektedir. Deneyler zerinde alan
bilim adamlar (ve mhendisler) kendileri
ne has halk bilgisiyle bir halk grubu olu
turur. rnein, Murphynin Kanunu ve
onun tabii sonular bu grubun halk bilgi
sine mkemmel bir rnektir. Murphynin
Kanununun pek ok deiik ekli mevcut,
fakat en yaygn olan Bir ey yanl gide
cekse, o yle gidecektir. Evreni prensip
Mill Folklor

ler ve kanunlara indirgemeye ynelik

bilimsel eilimin bu geleneksel parodisin
de, biz tecrbeye dayal yanllarn bir
kanun iine yerletirilebildiini grrz
ki, bu kanun koyma bilimsel topluluun
iki nemli arzusu olan tahmin edebilirlik
ve dzenliliini garanti eder.
Buna gre teknolojik halk bilgisini
yok etmedii gibi, halk bilgisinin yayl
masnda ve aktarlmasnda hayati neme
haiz bir faktr haline gelmekte ve yeni
halk bilgisi oluumuna da heyecan verici
bir ilham kayna olmaktadr. Bilgisaya
rn douu gnmz dnyas zerinde
teknolojinin etkisini sembolize eder. Vur
gulamak istediim konu udur ki, bilgi
sayar halk bilgisi ve bilgisayar hakknda
halk bilgisi vardr. Bir kii bilgisayar
programclar arasnda zenle dnl
m ve olduka teknik, grup iinde anlat
lan fkralar bulabilir. Bunlarn bir ksm
program isimlerini ihtiva ettii gibi, dier
bir ksm da eitli bilgisayar dillerinin
terminolojisinde ustalamayla ilgili ola
bilir. 1958e kadar geri gtrlebilen bir
fkra, bilgisayarla metaforu halletmenin
zorluunu ele alr. Buna gre ruh arzu
ediyor, fakat beden zayf ifadesi bilgisa
yar tarafndan yorumlanmtr: Likr iyi
ama et berbat.
Hatta Amerikan halknn olduka
geni birksm bilgisyar ada halk bilgi
sinde bir karakter deilse bile bir zellik
olarak kabul etmektedir. Tanrnn tabiat
ve insanln tabiat gibi geleneksel baz
konular bilgisayar halk bilgisinde yeni
kyafetlerde ortaya kmaktadr. nsan
ln yerinin makinalar tarafndan dol
durulmas korkusu bu tr halk bilgisin
de en temel bir konudur. (alanlarn
endiesi olan fabrikalarda gittike artan
otomatiklik tarafndan yerlerinin doldu
rulabilecei olduka gerektir.) Bilgisayar
fkralarnn ou, dnyada mevcut bilgi
birikiminin tamamnn bir bilgisayara
yklenmesi ihtimalinin ne srlmesi ar
tyla balar.
Tartmay bu ada halk bilgisinden
rnek aktararak kapataym.
151

1) Dnyadaki en iyi btn bilim adam

lar biraraya gelir ve nihai soru olan Allah
var mdr? sorusuna bir cevap bulmaya
karar verirler. Bunun iin bu bilim adam
lar ok karmak, byk ve dnyann o
ana kadar grmedii en mkemmel bilgi
sayar yaparlar, Bilim adamlar, dnyada
mevcut btn bilgiyi bu bilgisayara yk
lerler ve nihayet soruyu sormak iin her
ey hazrdr. Soruyu yklerler ve makina
bir sre aa, yukar tarama yapar, pr
pr edip vzlar ve uultulu sesler karr.
Sonuta cevap gelir imdi var!11
2) pheci (Tanrnn varlndan p
he eden) birisine dnyadaki en byk bil
gisayar tesisi gezdirilir. Ona, insanln
sahip olduu btn bilgilerin gsterilen
bilgisayara yklendii ve istedii herhan
gi bir soruyu bilgisayara sorabilecei sy
lenir. Bilgisayar bu kiinin soraca her
hangi bir soruyu cevaplayacaktr. Her
hangi bir soru mu? der adam. Kendisine
evet, herhangi bir soru denir. Adam u
soruyu sormak istediini soyler. Babam
imdi nerede? Gzel der bilgisayar ope
ratr ve soruyu bilgisayara ykler. Bir
ka dakikalk k yanp, snmesi ve bir
seri tkrtdan sonra, bilgisayar ktsn
da yle bir cevap gelir: Babanz; BajaCalifornia kylarnda balk avndadr.
Doru mu? diye bilgisayar operatr
adama sorar. Adam hayr, yanl der
ve ekler; babam Bilimin Gelimesi iin
Amerikan Kurumunun Denverdeki top
lantsndadr. Emin misiniz? diye bilgi
sayar operatr sorar. Adam: Evet. Ben
daha dn gece onunla konutum. Peki
bir daha deneyelim. Soru yeniden yk
lenir. Babam imdi nerede? Yine k
lar ve tkrt sesinden sonra yazl kt
gelir, Babanz, Baja-California aklarn
da balk avnda. Bu noktada bilgisayar
tesis grevlisi ciddi olarak endielenir.
Tesisin kurulmas milyonlarca dolara mal
olmutur. Bir defa daha deneyim. Bu
defa, Babam imdi nerede? sorusuyla
birlikte btn hafza bankalarn arat
racak ilave bilgi de bilgisayara yklenir.
Iklar ve tkrtdan sonra yazl kt gr
152
Mill Folklor

nr, Babanz Baja-California aklarnda

balk avanda; annenizle evli olan adam
ise Bilimin Gelimesi iin Amerikan Kuru
munun Denverdeki toplantsndadr. 12
ahsi bilgi toplamada bilgisayar kul
lanmann bir kiinin kendi kendine bile
ceinden bilgisayar dosyalarnn o kii
hakknda ok daha fazla bilgi sahibi ola
ca konusunda olduka yaygn ve ger
ek bir endie vardr. Gittike artan bir
ekilde insanlar kendi ahsi dosyalarna
ulama hakk istiyor (ve ulayor). u son
rnek, sonuta insan makinadan ayrma
mz- fkra anlatma ilemi de dahil olmak
zere- halk bilgisinin kendisi olduunu
gsterir(veya gsterir mi?)
3) ok yksek seviyede, sper bir bilgi
sayar yaplr ve dnyadaki btn bilgi bu
bilgisayara yklenir. En iyi bilim adam
larndan bir grup u soruyu yklerler.
Herhangi bir zamanda bilgisayar insa
nn yerini alacak m? Tkr tkr, vz vz
sesleriyle bilgisayar klar yanp sner.
Nihayet kk bir bilgisayar kts gelir
ve ktda yle yazldr. bu bana bir
hikayeyi hatrlatyor.
Halk kimdir? Dierleri arasnda,
biziz!

DPNOTLAR:
* - Bu makalenin ingilizcesi; Alan Dundes. Interp
reting Folklore. Indiana (Bloominton):
Indiana University Press, 1980. pp. 1-19da
yaymlanmtr.
1 -Bu metin Martinez- Californiada, Johanny Gre
en ve Pamela Yazman adl iki rencim tara
fndan bir bankann mdr yardmcs olan
Laura Kingstondan Aralk 1975te derlen
mitir. Yazarn kendi repertuarndan gelen
fkralar zellikle belirtilmemitir.
2 -Bu metin California eyaletine bal Humboltda
orkestra eflii yapan Charles Fulkerson
tarafndan sylendiinde Andrea Magnani
tarafndan duyulmu ve onun tarafndan
Mart 1974te derlenmitir. u husus da kay
dedilmelidir ki, dinliyiciye gre kemanlar
solda, violalar sada olmaldr.

Mill Folklor
152

3 -Bu metin Philips Lyons tarafndan San Fran

ciscoda Ed Prenticeden Temmuz 1974te
derlenmitir.
4 -Bu metin Michael McKenna tarafndan Carl N.
Coleden Berkeleyde Haziran 1964te derlen
mitir. Bay Cole bu anlatmay Saint Louis
civarnda gittii Passionist Seminaryde
1950 ylnda iittiini belirtmitir.
5 -Bu metin de Michael McKenna tarafndan laik
bir Katolik papaz, Peder Adrian McKen
nadan Oaklandda, Temmuz 1964te derle
mitir.
6 -Bu metin Marcia Skolnick tarafndan bir psi
kiyatrist olan babas Dr. Alex Skolnickten,
San Mateo-Californiada, Aralk 1964te
derlenmitir. Yeniliki, Yahudilii kansz
kanama geirmek diyerek tasvir eden Dr.
Skolnick bu fkray ilk defa San Franciscoda,
1958de duyduunu sylemitir.
7 -Bu metin Michael Ziegler tarafndan Kasm
1976da kendisinden derlenmitir. Kendisi
bu fkray Oaklandaki Siani Sinagogunda,
1974 ylnda, muhafazakar bir haham olan
babas, Haham Harold Schulweisten duy
mutur.
8 -Bu fkra, 1969 Gz smestresinde Yksek sta
tistik dersi anlatan Berkeleydeki California
Universitesi, statistik Blm hocalarndan
Profesr Lester C.Dubins tarafndan anlatl
m ve bu dersi alan mhendislik fakltesi
rencilerinden biri tarafndan derlenmitir.
9 -Bu metin John Morthland tarafndan Mart
1969da kendisinden derlenmitir. Kendisi
bu fkray ilk defa 1967de Berkeleyde duy
mutur.
10 -Bu metin Lia Jackson tarafndan Carolina
Clareden, Berkeleyde, Ocak 1965te derlen
mitir.

American Folklore 84 : 31-41

2- BOGGS, Ralph Steele 1948. Lo primitivo y Lo
Material en el Folklore Revista del Instituto
Nacional de la Tradicion I: 30-35.
3- BURNE, Charlotte Sophia 1914. The Handbook
of Folklore. London: Sidgwick & Jackson.
4- DUNDES, Alan 1965. The Study of Folklore.
Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall.
5- DUNDES, Alan 1966.The American Concept of
Folklore. Journal of the Folklore Institute
3: 226-249.
6- FOSTER, George M. 1953. What is Folk Cultu
re? American Anthropologist 55: 159-173.
7-HULTKRANTZ, Ake 1960.General Ethnologi
cal Concepts. Copenhagen : Rosenkilde and
Bagger.
8- JACOVELLA, Bruno 1948. Nota de la Redac
cion. Revista del Instituto Nacional de la
Tradicion I: 35-38.
9- LANG, Andrew 1884. The Method of Folklore.
In Custom and Myth, pp. 10-28.

Landan:Langmans, Green, and co.

10-LEGROS, Elisee 1962. Sur les noms et les

tendances du folklore. Liege: Editions du
Musee Wallon.
11-PARADES, Americo 1969. Concepts about
Folklore in Latin America and the United
States.Journal of the Folklore Institute 6:
20-38.
12- REDFIELD,Robert 1947. The Folk Society.
American Journal of Sociology 52: 293-308.
13- SIMPSON, Georgiana R. 1921. Herders Con
ception of Das Volk. Chicago: University of
Chicago Libraries.

11 -Bu metin Joyce Paviso tarafndan Crandall

Bayden, Berkeleyde, Nisan 1964te derlen
mitir.
12 -Bu frka benim duyduum bir fkradr, fakat
fkrann esas versiyonunda konu Denverdeki
bir ii organizasyonu toplantsnda gemek
tedir. 1960 ylnda duyduum versiyonda
Denver fkrada ad geen esas ehirdir.
BBLYOGRAFYA
1-BAUMAN, Richard 1971. Differential Idendity
and the Social Base of Folklore. Journal of

Mill Folklor

153

KENNETHS. GOLDSTEIN(1927 -1995)*

Yazan: DanBEN-AMOS
ev.:Dr. Nebi ZDEMR**

rmice bir atasz insann bu
dnyadan gtnde arzuladnn yar
sndan daha fazlasnn elinde olmayaca
n belirtir. Kenny Goldstein, 11 Kasm
1995 ylnda 65 yanda vefat ettiinde,
arkasnda tamamlayamad yazlar, kop
yalayamad arklar ve kaydedemedii
arkclar brakt. Ancak, kendisinin yaza
mad kitaplar ve makaleler rencileri
ve arkadalar tarafndan daha sonra
kaleme alnd. Her zaman mkemmel bir
retmen olan K.Goldstein, ayn zaman
da Folklorun haham durumundayd. O,
en ok evresini kuatan rencileriyle
birlikte folklor konularndaki sohbetlerin
iinde kaybolduklar ve bir trl zama
nnda bitmeyen, uzun seminer tartma
larndan holanrd. Bu tartmalar sk
sk seminer odasndan, Onun ve ei Roc
hellenin rencilerine atklar evlerine
ya da Goldsteinn her eyin kolayca bulu
nabildii ktphanesine tanrd. stn
reticiliinden dolay alm olduu The
1967 Lindback Foundation Award for Dis
tinguished Teaching adl dl, Onun en
ok deer verdii profesyonel dldr.

20 yldan fazla bir sre blm bakan
l yaptktan sonra, 1992 ylnda emekli
olduunda zihnindeki her eyi kitaplara
dkeceini ve 25 halk arks kitabn
yazacak kadar elinde malzeme bulundu
unu sylemiti. Gerekten de bu kadar
malzemeye sahipti, ama bizim bildiimiz
gibi O da masasnn veya bilgisayarnn
bana geerek yllardr beklediimiz
kitaplar bir trl yazmayacan biliyor
du. Bu durum, Kennynin insanlar, kitap
lardan daha fazla sevmesinden kaynakla
nyordu. O, arkadalar, koleksiyoncular
Mill Folklor
154

ve rencilerinden oluan bir grup iinde

byd, geliti ve baarl oldu. zellikle
rencilerinin kendisini, bir mistik ya
da guru (lm zerinden aylar gese
de bazlar Onu bu adla anmaya devam
etmektedir) olarak grmelerinin yannda
O, en pragmatik ekilde onlarn, bir bilim
dal, bir meslek ve hatta bir i olarak Folk
lora ynelmelerine rehberlik etmitir. By
lece, rencilerinin yaamlarna yn ver
mitir. ou kez Goldstein, niversitede
ki kadrolarn uygun olduu durumlarda,
henz tomurcuklanmakta olan folklorcu
lara sizi Pennde (Pensilvanya niversite
sinde) grmek istiyorum diyerek tevik
etmekten de geri kalmamtr. Nitekim
bu gen folklorculardan birkann da
niversitede kadro almasn salamtr.
Pensilvanya niversitesinin Folklore
and Folklife Blmndeki ounluu
muz fakltedeki pozisyonlarmz Onun
kiisel gayreti ve nfuzuna borluyuz.
Folklore and Folklife Blmn MacEd
ward Leach kurmu olmasna karn,
Kenny hayran olduu rehberinin (MacEd
ward Leach) ngrsn baarmak iin,
Folklor gibi geleneksel olmayan disiplin
lere kar eitsizliin artt bir dnemde
bu blmn gelitirilmesi ve yaatlmas
grevini stlenmitir. Bu nedenle de Ken
neth Goldstein, kampste Mr.Folklore
adyla tannmtr.

Kenny Goldstein, 17 Mart 1927 yln
da Brooklynde domutur. Balk burcun
dan olmas nedeniyle, daha sonraki yaa
mnda evini balk ve balklarla ilgili
kara kalem ve yal boya resimlerle ve
tablolarla ssleyecekti. Belki de, New
foundland ve Labradordaki balklkla
Mill Folklor
154

geimlerini salayan toplumlarn denizci

folkloruna ilgisi, burcunun etkisiyle orta
ya km olabilir. 1946 ylnda askerli
ini yaptktan sonra, 1949da i idaresi
blmnden dereceyle mezun olduu City
College of New York adl okula girdi. 1951
ylnda M.B.A derecesi ald. Fairchild
Publication adl kurumda istatik uzman
olarak alrken, amatr ngiliz Adalar
ve Birleik Devletler, Kanada ve Avust
ralyann halk arklar ve mzikleriyle
ilgilenmeye balad. Bu ilgi, daha son
ra Onun btn yaamn kuatacak bir
uraa dnt. 1950 ve 1960larn ilk
yllarna kadarki dnemde Jean Ritchie,
the Reverend Gary Davis, Linghtnin Hop
kins, Ewan MacCall, A.L.Lloyd, Sonny
Terry, Brownie McGhee ve dier pek
ok nl arkcdan Stinson, Folkways,
Prestige ve Riverside Records gibi etiket
ler altnda 500den fazla kayt yapt. Bu
kaytlar arasnda The English and Scot
tish Popular Ballads (The Child Ballads)
adl set (Riverside, 1956) ei bulunmaz
bir klsiktir. Banjo Songs of the Sout
hern Mountains (Riverside, 1957) gibi
saha kaytlarnn pek ou da, folklor
kaytlarnda yeni standartlar getirmesi
nedeniyle halk arks kaytlarnn kilo
metre talar olarak kabul edilmektedir.
Bu kaytlardaki ve dier kaytlardaki not
lar, tam anlamyla bilimsel olmamasna
ramen ok tutulmutur. Kenny, ngilizce
halk arklar alannda nde gelen bir oto
rite olarak kabul edilmitir.

Btn bu almalarna ramen
Goldstein, Folklor alannda resm- akade
mik bir eitim almas gerektiini hemen
farketmiti. lk nce Pensilvanya niver
sitesinin Antropoloji Blmne kaydol
du. Daha sonra, ayn niversitede MacEd
ward Leachn Folklor programn kurma
syla birlikte bu programa devam etmeye
balad ve 1963 ylnda o gne kadar
niversitede hi kimseye verilmeyen
folklor doktoru payesini alarak mezun

Mill Folklor

oldu. Goldstein , akabinde ayn faklteye

atand. 1969 ylnda Folklore and Folklife
Blmnn yardmcs (Don Yoder ile
birlikte), 1971 ylnda da bakan oldu ve
1972 ylnda emekli oluncaya kadar bir
ka ara ile bu grevini srdrd.

A Guide for Field Workers in Folklo
re (Folklor Alanndaki Saha Derleyicileri
in Bir Rehber; Eser 1977 ylnda Trk
eye, 1982 ylnda da inceye evrilmi
tir) adyla 1964 ylnda baslan doktora
tezi, Kenneth Goldstein folklor alannda
byk ilerleme,patlama ve entellektel
deiiklere neden olanlarn en n safhn
da yer almasn salamtr. Richard Dor
son, Onu folklora yeni bak alar, yakla
mlar getiren Young Turks(Gen Trk
ler) arasnda saymtr. Kennynin ahsi
katks, saha aratrmalarnda yapt
devrimdir. Kenneth Goldstein, Fullbright
Bursu ile 1959-1960 yllar arasnda sko
yaya gittiinde, folklor alanndaki saha
derlemelerinde seyahat yntemi kullan
lyordu. Bu yntem, sahada (krsal alan
da) kalmak yerine, oralara dzenlenen
seyahatleri kapsamaktayd. Aratrmalar
yapmak ve arkclar ile hikyecilerden
derlemeler yapmak iin en uygun zaman
lar olarak hafta sonlarndan-ya da oun
lukla yaz aylarndan- yararlanlrd. Dor
sonun Bloodstoppers and Bearwalkers:
Folk Traditions of the Upper Peninsula
(Cambridge, Mass: Harvard University
Press, 1952) adl kitabn meydana getir
dii Michigann yukar blgelerini kapsa
yan 5 aylk gezisi, bu yntemin uzatlm
bir uygulamasdr. Antropologlar, ara
trmalarn yaparken uzun sre bir cemi
yet iinde yaadlar, fakat o toplumun
folkloruyla ok az ilgilendiler. Kenneth
Goldstein, folklorun aratrma sahasn
daki metodolojik deiimi gerekletiren
kiidir. Sonrakiler Onu takip etmilerdir.

Kenny, Edinburg niversitesindeki
the School of Scottish Studies ile yakn
iliki kurdu ve Strichenin Kuzey Buc

155

han toplumu iinde yaayarak Buchan

District (Blgesi) ile Aberdeenshiren folk
lorunu incelemeye balad. Uzun sreli
folklor aratrmalarnda kullanlacak her
hangi bir modelin bulunmay, Kennyi
tam anlamyla kendi metodunu yaratmak
zorunda brakmtr. Pek oumuz Onu
arklar, pullar ve kitaplar ile balad
brorlerini toplayan bir koleksiyoncu ola
rak bilirdik ve bu yzden de sahadaki
derleme almalar Onun kiiliine de
ok daha uygun olacakt. Fakat, Kenny
bir fen adamyd. Folklorcu olarak Ken
neth Goldstein, derleme almalarn bir
ama olarak deil, aratrmann nemli
bir evresi olarak kabul etmitir. Goldste
in, labaratuvarnda folklor alannda kul
lanlabilecek bir yntem bulmaya alt.
Bu abalar srasnda antropolojiden ok
psikoloji alanndaki fikirlerden yararlan
mtr ve belirli folklor biimlerinin nakil
ve gsterimindeki sapmalar incelemek
iin birka proje zerinde almaya ba
lad. Onun Induced Natural Context
metodu, folklor ile psikolojinin birbirine
yaklamasnn doal bir sonucu olarak
ortaya kmtr.

Folklor gsterimlerinin katlmc gz
lemcisi olarak Kennynin gzlerinde her
zaman deneyselliin parltsn grmek
mmknd. O, sahaya her zaman kont
rol altnda olmayan durumlar altnda
dahi zihninde yaratt bir plnla yakla
rd ve aratrmasnn yrtlmesi ile
ilgili olarak da bir rapor hazrlard. Bu
yntemle, skolarn bilmece sorma ve
cevaplama gelenei, Philadelphia ocukla
rnn saymaca syleme gelenei ve sko
ailelerinin anlat gelenekleri hakknda
yaz yazmtr. Byk bir olaslkla, bilim
sel analitik ereve iin bu aratrma,
reticilik ve idar grevleriyle birlikte
Kennynin kaydettii pek ok ark met
nini yaymlamasn engellemitir. nk
O, sadece metnin yaymlanmas ile tat
min olmuyor ve daima byk miktardaki

Mill Folklor
156

kaytlarn incelenmesi iin uygun bilimsel

ay bulmaya alyordu.

Bununla birlikte, bilimsel bir metot
iin abalar Onu, zmleyici-deneysel
bir bilim adam haline getirmedi. Aksi
ne Goldstein, kendini tamamen fikirlere
ve insanlara adam ok scakkanl ve
duygusal bir insand. Bakalarna olan
bu derin ilgisi nedeniyle de folklor saha
snn byk bir retmeni ve saha ara
trcsyd. Pek ok g durumlar kar
snda O, teklifsizlik silahn kullanarak
buzlar krabiliyordu. Doal olarak, ida
r balamda duygularn ve teklifsizliin
snrlanmas gerektiini uygulamalaryla
gsterirdi. O, yaayabilecei muhtemel
hayal krklklarn nceden tahmin ede
rek yzlemeler olarak kabul ettii byle
toplant veya grmelere kendini istatis
tiki bilgilerle hazrlard.O, rencilerinin
mutluluunun ve blmnn tartld
her ortamda ve bir yanl dzeltmek
iin tartrken kavgac bir kii olurdu.
Ayn heyecanl yaps, Onun American
Folklore Society iin yapt almalarda
da kendisine g verirdi. 1965ten 1972
ylna kadar srdrd AFS(American
Folklore Society) sektereterlii-hazne
darl grevlerinde olduu gibi, Kenny
kurumun ihtiya ve sorunlarn birlikte
deerlendirmitir. Onun grev yapt bu
dnem AFSnin byme dnemi olmu
tur. 1960larda (akademik) derecelerini
alarak profesyonel kariyerlerine balayan
pek ok renci, Kennyyi folklor alan
nn ileri gelenlerinden biri olarak kabul
etmeye baladlar. O, AFSdeki grevinin,
rehberi MacEdward Leachnki gibi, sre
siz olmadn anlayarak AFSnin idar
grevlerini Richard Baumana devretti.
O, basiretiyle gen meslektalarn te
vik etmenin yannda, iyi yetimeleri iin
onlara oda (aratrma mekn, alma
ortam) vermenin de gerekli olduunu
kabul etmitir. Daha sonraki yllarda da
kurumla olan balantsn hi kesmedi.

Mill Folklor
156

1975-1976 yllar iin AFS bakanlna

seilmesiyle liderlii onaylanm oldu.

AFS bakanl gibi, tecrbeli bir
blm bakan olarak Memorial Univer
sity of Newfoundland adl niversiteye de
eitli katklarda bulundu ve 1976-1978
yllar arasnda bu niversitenin Folklor
Blm bakanln yapt. Her zaman
hrsl bir saha aratrc olan Kenny Golds
tein, bu grevi srasnda Newfoundland
balk toplumlarnn folkloru zerine kap
saml bir aratrma projesine balad.
Newfounlanddeki projesi zerinde alr
ken kansere yakaland.

Kenny, ne kadar akademik ve bilim
sel konulara, hadiselere kendisini kaptr
sa da, hi bir zaman toplumla olan ban
koparmamtr. Philadelphia Folksong
Societynin kurucu yelerinden biri olan
Kenneth Goldstein, teknik yeteneini,
bilimsel bilgisini ve uygulamadaki idar
hnerlerini bu kurumun faaliyetlerinde
kullanm ve yllk halk arks festivalin
de de aktif olarak grev almtr. Evini
gen arkclara am ve onlarn bilim
sel adan gelimelerinin yannda, mesle
k adan da ykselmelerini salamtr.
1950-1960larda halk arklarnn yeni
den canlanmasna katkda bulunmu ve
akademik eletirilere kar karak halk
arklar alannda gelimenin devam etti
ini savunmutur. O, hem analitik bilim
dnyasnda hem de kitle iletiim dnya
snda itibar ve drstl ile yaayan
birka kiiden biriydi. O, hayret uyand
racak derecede yksek sosyal ve bilimsel
fikirlerini, ticaret dnyasnn dirayetli
kavrayyla birletirme yeteneine sahip
ti. renciliinde balayan eski kitapla
ra olan merak, mrnn sonuna kadar
devam etti. irketi, Folklore Associates
araclyla orijinal kitaplar yaymlad ve
basks bitmi folklor klsiklerinin yeni
basklarn yapt. Bir saha aratrcs
olarak Goldstein, kayt ekipman ile gr
me veya kayttaki yerleimin psikolojik

Mill Folklor

etkisini ok merak ederdi. Ayn zamanda,

keman almaktan da ok holanrd. En
iyi kayt kalitesini elde etmek iin doru
ada, doru mikrofonu yerletirebilen bir
kayt mhendisinin yeteneine sahipti. O,
katld halk arks festivallerinde, hatta
kendisinin dzenledii konserlerde ve ok
sevdii Dou Sahili Bit Pazarlarnda eski
kitaplar ile balad brorlerini ararken ve
sk sk gittii kitap fuarlarnda insanlarla
konumaya dalard. rencilerine, ehir
halk ile niversitenin duvarlarla birbirin
den ayrlamad yerde, toplum ile niver
site arasnda btnlemenin salanmas
gerektii fikrini alamaya almtr.

Emeklilie ayrlmas dolaysyla Her
bert Halpert ve Horace Beck iin kendi
sinin yapt gibi, biz de Onun iin bir
armaan hazrladk. Roger Abrahamsn
editrln yapt bu armaan, Fields
of Folklore: Essays in Honor of Kenneth
S.Goldstein balyla 1995 ylnda
yaymland. Kenny, bir sunu treninin
basksn kaldramayacak derecede mecal
sizdi. Armaann yatanda kabul etti
ve hafife glmsedi. Kennynin hastal
hakknda baka blmden bir arkadala
konuurken bir an durdu ve o insan sevi
yordum dedi. Biz de yle.
NOTLAR:
* Dan BEN-AMOS (University of Pensylvania):
Kenneth S.Goldstein (1927-1995).Journal of
American Folklore, Vol.109, Number 433, Sum
mer 1996:320- 323.
** Dr.Nebi ZDEMR, Hacettepe niversitesi,
Edebiyat Fakltesi, Trk Halkbilimi Anabilim
Dal.

157

POSTMODERNZM VE FOLKLOR*
John D.DORST
ev.:Serpil CENGZ
Postmodernizm, hem deiik alanlar
da kullanlmasndan hem de belirli bir tek
anlamndan tr tartmal bir terimdir.
Bazlarna gre postmodernizm terimine
ok sk bavurulmas kelimenin tanmlayc
ya da analitik bir kategori olarak kullanl
masn yararsz klmaktadr. Ne var ki,
terimin snrlar izilmi baz anlamlar 20.
yzyln sonundaki Amerikan kltrnn
belli nitelikleri iin kendisinden daha iyi bir
adlandrma olamayacak bir etiket elde etme
mizi salamaktadr.
Bu anlamlara aklk getirmek iin
postmodernizm ile postmodernlik [postmo
dernity] arasnda gerekli bir ayrm yap
labilir (Connor 1989:27). Postmodernizm,
oul bir biimde kullanlabilen, zellikle de
sanat dallarnda modernist duyarllklar ve
biemlerden nemli yeniliklerle ayrlan kl
trel fenomenler btnn gstermektedir.
Bu deiimlerin ou, tartmaya ak olan
dnemlendirme abalarna ramen kabaca
1960larla tarihlendirilebilir. Ama aslnda,
dnemletirme istei postmodern duyarllk
la ve postmodernizmin niteliklerinin gere
kirci tanmlamalaryla uyumamaktadr.
Yine de tanmlama sorunlarna karn
sanat dallarnda, akademik kuramlarda ve
kitle kltr biimlerindeki farkl postmo
dernizmler tarafndan paylalan genel zel
likler hakknda biraz gvenle konuabiliriz.
Bunlarn iinde en bata geleni kltrel
anlamn byk apta bir dzensizletiril
mesi ve paralandrlmasdr [fragmentati
on]. Tarihsel anlamann ereti konumunda
ki srar ve gerekliin btn temsillerinin
kabul, en grgl [ampirik] olandan en d
lemsel [fantastik] olana kadar, eit olarak
metinsel kurgulamann bir sonucudur. Bu
farkl kuramsal yaklamlar bir biimde sk
lkla postmodernizm ile zdeletirilen bir
terim olan postyapsalclk bal altna
toplanr. Sz konusu yaklamlarn hepsinin

Mill Folklor
158

temel kabul udur: Btn anlamlar, btn

temsiller, insan znelliinin kendisi bile
metinsel etkilerdir; baka bir deyile bunlar
gstergelerin sonsuz oyununun izleridir.
Aka grld gibi bu varsaymlarn
felsef uzantlar usuz bucaksz, bu yzden
de ok sorunludur. Hibir anlam sabit deil
se ve gerekliin hi bir temsili yapbozum
dan (: postyapsalclarn kltrel metinleri
kendilerine ramen okuma yntemlerine
verdikleri en yaygn ad [deconstruction])
bak deilse ahlki yarglamalar, politik
eylemle uyum iinde olu ve hatta kiisel
kimlikler bile her zaman ortadan kalkma
ve yer deitirmeye bal olarak ereti ve
paraldr. te yandan birok postmoder
nist kuramc ve sanat dallarndaki uygula
yclar iin postmodernizm mutlak otorite
olaslnn zgrletirici bir reddi ve baz
evrensel doru biimlerine uygun den
snrlandrmalarn bir yadsmasdr. zellik
le sanatlardaki kendine dnk postmodern
pratiin tonu ve biemi oyuncullukla, ar
tc yan yana gelmelerle belirlenmekte ve
uzlamn iddetiyle deil (bu erken dnem
modernizm iin sylenebilir) ama oyunlarn
aydnlatlmas iin uzlamlarn dnl
alntlamalaryla [reflexive citation] ortaya
kmaktadr.
Bu nitelikleri paylaan farkl postmo
dernizmler, postmodernlik olarak adland
rabileceimiz kltrel-tarihsel hareketin
kucaklannn manifestolar veya belirtileri
olarak dnlebilirler. Tekil kullanmnda
postmodernlik, gelimi tketici toplumumu
zu oluturan yaplanmalarn, kurumlarn
ve sylemlerin karmak btnne karlk
gelmektedir. Konuyla ilgili olarak artk kl
siklemi bir makalede, Frederic Jameson
postmodernlii, kapitalist retim biiminin
gnmzdeki durumunun kltrel man
t iin bir ad olarak kullanmaktadr.
Bu ge kapitalizm, gelimi tketicinin

Mill Folklor
158

toplumsal ilikileri tarafndan belirlenerek

neredeyse madd yaamn her ynnn tica
riletirilmesi, okuluslu irketlerin bask
syla kresel bir ekonomik dzen olumas
ve hzl enformasyon retimi ile deiimine
bal teknolojik bir dzen anlamna gelmek
tedir.
Jameson, bu kltrel mantn belirle
yici zelliini ince bir biimde her yana yay
lan bir derinliksizlik [depthlessness] ola
rak adlandrmaktadr. Bu derinliksizlik
yansz, parlak, yzeysel imgelerle ortaya
kan byk toplumsal merakmzda ve ge
mi dnemlerin ezici tarihselci [historicist]
imgelerinin hzla oalmasnda grlmekte
dir. Derinliksizlik, yaylmac ama odaklan
mam duygusal kayt biiminde, btn bu
sylemlere kar anlamsz bir ironik duru
olarak da dnlebilir.
ster olumlu ister olumsuz, hakknda
ne dnlrse dnlsn postmoder
nizm-postmodernlik fenomeninin gnmz
Amerikan folkloru almalar iin baz
nemli sonular bulunmaktadr. Postmoder
nist kuramclar yaayan kltre ok az ilgi
gstermilerse de bu kuramclarn kitle ve
sekin kltr zerine dnceleri ada
tarihsel balam iinde halkn kendini ifa
desinin konumunun yeniden dnlmesi
gerekliliini gstermitir.
Bir tek neden yznden postmodernist
ler kitle ve halk kltr arasndaki iliki
zerine gelitirilmi dnceleri yzeysel
bir biimde kestirip atmlardr: Basite
sylersek, postmodern dnyada kitle klt
r, artk yeterli bulunmayan halk kltr
iin bir tehdit ve onun yerine geen bir
kltr olarak deerlendirilmektedir. Post
modern kuramn temel ilkesine gre eski,
katmanl kategoriler -sekin, popler, kitle
ve halk kltr- artk anlaml deildir. Bu
alanlar arasndaki snrlar ok inenmekte
dir. rnein bilgisayar alar kullanlarak
yaplan akalarn yaayan kltrn m,
yoksa kitle iletiim kltrnn m toplum
sal ortamnda gerekletiine karar vermek
ok gtr. Halk enliklerindeki folklorik
gsterimler, artan saydaki profesyonel hik
ye anlatclarnn rettii szl anlatlar
ve geleneksel saaltmla halk ayinlerinden
esinlenen New Age terapi programlar da

Mill Folklor

benzer rnekler olarak verilebilir.

Postmodernliin folklorcular ilgilendi
ren baka bir esi de onun modernist
kltrn grnteki evrensel ve aklayc
anlatlar olan bilim, ekonomi, psikanaliz ve
benzerleri gibi byk anlatlar reddetmesi
dir (Lyotard [1979] 1984). Bunlarn yerine,
postmodernlik acil ve yerel uygulamalarn
ereti yklerini; yani folklorcularn her
zaman ilgisini ekmi olan trden ykle
ri vurgulamaktadr. Kltrel kimliklerin
konumsal deikenliine ve oulculua
kar duyarllk postmodernist kuramclarla
birok 20. yzyl sonu folklorcusunu birle
tiren bir noktadr.
yleyse bu durumda, folklor almalar
postmodern ile belirsiz bir iliki iindedir.
Bir yandan postmodernliin ne srd
gibi halk kltrnn kesinliinin ve bir kl
tr tr olarak ayrlmasnn reddi bu alana
bir meydan okuma olarak grlmektedir;
te yandan postmodernist kuramlar pek faz
la pratikte olmasa da kavramsal olarak, folk
lorcularn belgelemek ve zmlemek iin
eitildikleri gnmz kltrel biimlerinin
yerel ve paral trlerine zel bir nem ver
mektedir. Aslnda, bu tr bir paradoks post
modern ann kendisidir.
NOTLAR
* J. D. Dorstun bu yazs Postmodernism bal altn
da Jan Harold Brunvandn editrln yapt
American Folklore - An Encyclopedia (1996, New
York, Garland Publishing)da yaymlamlanmtr.
KAYNAKA
Connor, Steven. 1989. Postmodern Culture: An Inroduc
tion to Theories of the Contemporary. New York:
Basil Blackwell.
Dorst, John D. 1988. Postmodernism vs. Postmodernity:
Implications for Folklore Studies. Folklore Forum
21:216-220.
Jameson, Frederic. 1984. The Cultural Logic of Late
Capitalism. New Left Review 144:53-92.
Lyotard, Jean-Francois. [1979] 1984. The Postmodern
Condition: A Report on Knowledge. Minneapolis:
University of Minnesota Press.
Warshaver, Gerald E. 1991. On Postmodern Folklore.
Western Folklore 50:219-229.

159

FOLKLORUNTABATI*
Vladimir PROPP
ev.:MetinZARSLAN
Folklorun Sosyal Tabiat
Gnmzde folklor problemleri gide
rek nem kazanmaktadr. Etnografya
ve tarih veya edebiyat tarihi ve linguis
tik olsun, beer ilimlerin hibiri folklor
olmadan birey yapmaya muktedir deil
dir. Yava yava manev kltre ait ok
eitli olgularnn zmnn folklorda
gizli olduunu gryoruz. Bununla bera
ber folklor henz hedeflerini, malzeme
sini, bilimin bir alan olarak kendi zel
karakterini henz tanmlamamtr.
Umum teorilere bal baz almalara
sahip olmamza ramen bu almalarda
gelecek iin ortaya konan hedefler, sos
yal hayattaki hzl ilerleme ve deiim
lerden dolay; gnmz aratrmalarn
dan ortaya kan, btnyle karmak
lk arzeden manzaraya artk uygunluk
gstermez. Bu bakmdan disiplinimizin
zn ve konusunu tarif etmek, ilgili
dier disiplinler arasndaki yerini tayin
etmek ve malzemesinin husus karak
terini belirlemek hayat bir mesele hali
ne gelmiir. Aratrmann doruluu ve
buna bal olarak ulalan sonu, ara
trmann znn ve hedefinin doru
anlalmasna baldr. Genel teori prob
lemlerinin zm yollar, kavramsal ve
felsefik anlama sahip ve bunlarn gerek
solsyonunu etkileyen biimiyle formle
edilmitir.
Bat Avrupann da gerek zm
belirleyen teorik almalar ynnden
eksiklii yoktur, ancak ilk Sovyet eserle
rinden daha yeterli deildir. deolojik bir
disiplin olan folklorun metot ve gayesi,
yanstt devrin dnya grne gre
belirlenmitir. Bu dnya gr kaybo
lursa, bu dnya grnn yaratt
prensipler de kaybolur. lim adamlar
nn romantizm, aydnlatmaclk veya
160
Mill Folklor

baka bir temayl ile ynlendirilmesi

mmkn deildir. Biz kendi amz ve
lkemizin dnya gr ile bir disiplin
yaratmak zorundayz.
Son zamanlarda Bat Avrupa ilim
alanlarnda Folklor ne anlama gelmekte
dir? Bu soruyu cevaplamak iin folklorla
balantl bir balk tayan herhangi
bir monografiyi amak yeterli olacaktr.
Tannm Alman folklorcu John Meierin
Deutsche Volkskunde (1921) kitabn
atmzda u blmleri grebiliriz: ky,
binalar, iftlikler, bitkiler, batl inanlar,
dil, efsaneler, halk masallar ve hikyele
ri, halk arklar, bibliyografya. Bu anla
y ncelikle Almanyada ve Fransada
olmak zere btn bat Avrupa ilminin
tipik rneidir; daha az lde ngiliz
ve Amerikan dergilerinde daha byk
bir ihtisaslama ile ayn konular tart
lmaktadr. Mesela; binalarn en kk
detaylar, krokileri, pencere pancurlar
ve kanatlar, at saaklar, aletedevat,
ev eyalar, beikler, rekeler, giyim
kuam, balklar vb. unsurlar; bunlarn
yannda riteller, dnler, tatiller, hat
ta halk masallar ve hikyeleri, efsane
ler, arklar, ataszleri vs. de aratrlr.
Bu konularn seiminde tesadf hi bir
ey yoktur ve aratrmalarn hedefine
uygun kat bir anlay yanstr.
Bu ilmin zerine oturtulduu pren
sip ve kabuller unlardr:
1Nfusun yalnzca bir tek tabakas
yani kyllerin kltr aratrlr.
2Aratma konusu madd ve mane
v kltrdr.
3Aratrma konusu yalnz bir mil
letin kylleridir ve ummiyetle ara
trmacnn mensup olduu milletin ky
lleridir.
Bu artlarn hi birini kabul ede
Mill Folklor
160

meyiz. lmin birbirleriyle ilgili, yakn,

balantl ve birbirine dayanan alan
olmasna ramen malzemeleri madd
ve manev olarak birbirinden ayrr ve
farkl konular haline getiririz. Yksek
snfa mensup bir folklorcunun halkn
madd ve manev kltrn ilmin bir
dal olarak incelemesi bir yaklam ola
rak kabul edilebilir, ynetici tabakann
kltr iin byle bir ey yaplmamtr.
Hem mimar ve teknoloji tarihi hem de
edebiyat tarihi ve mzik, toplumun st
tabakas ile ilgili olduu iin farkl al
ma alanlardr. Fakat sobalarn yaps,
ve lirik arklarn ritmi, kyllerle iliki
sinden dolay herhalde beraber aratr
labilir. Madd ve manev kltr arasnda
ok yakn ba olduunu bilmemize ra
men kltr yksek snfta olduu gibi
madd ve manev olarak ayrrz. Biz
folklorla sadece manev mahsulleri ve
sadece ifh ve manzum mahsulleri kas
dederiz. Madem ki iir hemen hemen her
zaman mzik ile balantldr, yleyse
musk folklor formu da folklorun iinde
zerk bir disiplindir.
Eskiden beri bu kabul, Rus folklor
anlayn temsil eder. Biz de Folkloru
Traditions popularies, tradizioni popu
lari ve Volkdichtung anlamlaryla kul
lanr, Batda olduu gibi ayr bir bilim
alan konusu olarak dnmeyiz. Fakat
folkloru, herhangi bir kiinin kendi lke
sini popler veya ilm bir ekilde aratr
mas olarak daha iyi tanmlayabiliriz.
Batda, kyllerin ve daha ok
modern kyllerin manzum eserleri ince
lenmitir. Bunda da gemiteki kltr
unsurlarn ihtiva eden ada kltr
grlebilir. Konu, yaayan kalnt olup
bunlar Batda olduu gibi Rusyada da
hayatiyetini srdrr. Folklorun geli
me srecinin btn olgularn inceledi
imizden bu tr bir bak as bizim
iin kabul edilemez. Folklor, kylln
ortaya kndan daha nce de mevcut
tu. Tarih bir perspektiften bakldnda,
halklarn yaratt rnlerin tamam
folklordur. Snfl bir topluma ulaan
insanlar iin folklor; ynetici kesim dn
Mill Folklor

da btn nfusun ortak rnleridir.

Ynetici snfnn yazl sanat, edebiya
tn bir parasdr. Folklor, ilk nce bask
altndaki snflarn sanatdr. Hem kyl
lerin hem de iilerin ve daha dk sos
yal tabakalarn sanatdr. Folklor orta
seviyedeki snflarda az da olsa grlme
sine ramen bunun asla aristokrasinin
folkloru olmadn syleyebiliriz.
Folklor, Batda ounlukla aratr
macnn kendi milleti olan bir milletin
kyl kltr anlamna gelir. Milllik ve
nicelik seme prensibidir. Yani folklor
veya Volkskunde bir bilim dal hedefi ola
rak bir milletin kltrne hizmet eder.
Etnografya, antropoloji, etnoloji gibi bir
ok isimleri olan Vlkerkunde ise iptida
toplumlar ve btn dier milletlerin kl
trn ihtiva eden baka bir disiplindir.
Burada kesin bir terminoloji yoktur.
Millet kltrlerindeki ilm alma
imknnn doru olduunu kabul etmemi
ze ramen, yukarda zikredilen prensip
ler tamamen doru deildir ve kolaylkla
yanlla indirgenebilir. Hakikaten bir
Fransz limi, Fransz arklarn ince
lerse, bu folklor; fakat ayn lim Arnavut
arklarn incelerse bu etnografya olur.
Bylesine bir anlay irdelemek ve ken
di bak amz ortaya koymak zorunda
yz ki; folklor bilimi, btn insanlarn
sanatn ihtiva eder ve bu sanatlar
kimin aratrd nemli deildir. Folk
lor beynelmilel bir hadisedir.
leri srdmz sebepleri zetleye
bilir ve milletlerin alt sosyal tabakasnn
sanatn, onlarn gelime merhalesini
hesaba katmakszn anladmz syle
yebiliriz. Snflarn olumasndan nce
folklor her kesimin sanatyd.
phesiz ortaya yle bir soru k
maktadr: Sosyalizm tahakkmndeki
snfsz toplumlarda folklor nedir? yle
grnyor ki, bir snf hadisesi olan folk
lor ortadan kaybolmayacaktr. Edebiyat
da snf hadisesi olmakla beraber orta
dan kalkmaz. Sosyalizm tahakkmnde
ki sosyalist toplumlarda ne st ne de alt
tabakann olmayndan ve tek snf olgu
sundan dolay folklor, alt tabaka mahsul
161

leri gibi husus zelliklerini kaybeder.

Folklor gerekten mill bir varlk olur.
nsanlarla uyum iinde olmayan
temel nitelik deiikliklerine konu olan
herey, edebiyata daha yakndr. Gele
cekteki aratrmalar bu deimelerin
neler olduunu gsterecektir. Fakat, folk
lorun kapitalizm ve sosyalizm etkisinde
ok farkl eyler olduu da ok aktr.
Folklor ve Edebiyat
Btn bunlar sadece meselenin duru
munu, yani folklorun sosyal tabiatn,
szl sanat ve folklor alannn ilm bir
bran olarak yetersizliinden dolay folk
lorun dnda olduunu tayin eder.
Folklor, ifh mahsllerin husus
bir tarzdaki retimidir. Edebiyat da bir
ifh mahsldr. Bu sebeple folklor ve
edebiyat arasnda ve folklor sahas ve
edeb tenkid arasnda ok kapal bir irti
bat vardr. Edebiyat ve folklor, manzum
trlerde ksm olarak st ste gelirler.
Roman gibi edebiyata, tlsm ya da mus
ka gibi folklora ait husus trler vardr,
fakat edebiyat ve folklorun trler ile tas
nif edilebilirlii, iirin bir keyfiyetidir.
Burada tasnife ait ilev ve metodtlarn
bazlarnda muayyen bir benzerlik var
dr.
Folklorun edeb ilevlerinden biri de
her husus tr ve bu trn kategorisini
ayrmak ve onu incelemektir. zellikle
ifh mahsllerin i yapsn, kompozis
yon ve tertibini incelemek mhim ve zor
bir itir. Halk masallar, destan iirler,
bilmeceler, arklar, muskatlsmlar
gibi trlerin yaps ile ilgili kurallar faz
la bilinmez. Mesela, destan trler; iirin
balangc, temas ve sonucu zerinde
mtalaa edilir. Grlyor ki folklor ve
edebiyat eserinin farkl ekilleri ve folk
lorun da husus yaplar vardr. Bu farkl
lklar tarif edilemez, ancak edeb tahlilin
evsaf ile ortaya karlabilir. Nazm ve
nazm ekli de buraya aittir. Ayrca folk
lor ve edebiyatta, folklorun benzerlikler,
tekrarlar vs. gibi husus bir dzeninin
ve manzum ifade tarznn; mecazlar,
tebihler, tavsifler gibi olaan bir dze
ninin farkl bir anlam ve muhtevasnn
162
Mill Folklor

olduunu anlayacaz. Bu da edeb tahlil

ler ile tayin edilebilir.
zetle, foklorun, edeb almalarn
uslubundan farkl ve kendine has, ok
ayrc bir uslubu vardr. Bu uslup incele
mesi folklorun estetik yapsndaki emsal
siz gzellii ortaya karacaktr.
Nitekim folklor ve edebiyat arasn
da sadece bir yaknlk yoktur. Folklor
edeb bir hadise ve edebiyat gibi bir sz
sanatdr.
Tasvir unsurlarla ilgili folklor ince
lemesi ayn zamanda edebiyat inceleme
sidir. Bu disiplinler arasndaki irtibat
yle yakndr ki; folklor ve edebiyat
ok defa aynleir, edebiyat metotlar
folklora doru geniler ve konu bura
da sonuna kadar kolaylar. Bununla
beraber, az nce de iaret edildii gibi,
edeb incelemeler sadece folklorun olgu
ve kurallarn ortaya karabilir. Fakat
onlarn tarifi iin yeterli olamazlar. Folk
lor ve edebiyat eit sayma hatasndan
saknmak iin, sadece edebiyat ve folk
lorun benzerlik derecesini, bununla ala
kal olarak belirli bir muhteva ayrl
dnyasnda olduklarn deil, onlarn
farkllk derecesini incelemek zorunda
yz. Gerekten folklorun edebiyattan ok
keskin farkllklarla bir takm hususiyet
leri vardr. Edeb tahlillerdeki usller,
btn bu problemlerin zmnde yeter
li deildir.
Edeb eserlerin deimez bir yaza
rnn olmas, buna karlk folklora ait
eserlerin bir yazarnn olmamas ve bu
durumun folklor ve edebiyatn kendile
rine has hususiyetlerinden biri olmas,
en nemli farkllklardan biridir. Bu ok
ak bir durumdur ki; milletlerin sosyal
ve kltrel tarihinde bir olgu olarak
halk sanatnn varln hem kabul hem
de reddeder ve halk sanatn manzum
veya hayal mahsul olarak, sadece fertle
rin veya gruplarn yaratabildiini iddia
ederiz.
Gerekten kurmaca olmayan bir
halk sanatnn varlna ve bu sana
tn incelenme ve aratrlmasnn folklor
ilminin esas gayesini tekil ettiine ina
Mill Folklor
162

nyoruz. Bu hususta F. I. Buslaev1 ve

Orest Miller2 gibi daha eski limlerle de
ayn kanaatteyiz. Eski ilim anlaynn
insiyaki olarak hissedip, safa, acemice
ve ilm olmaktan ziyade hiss bir ekilde
ifde ettii hususlar artk imdi roman
tik hatalardan arndrlmal ve ada
ilim anlaynn tutarl uslleri ve doru
yordamlar ile deerlerdirilmelidir.
(Folkloru) Edeb geleneklere yak
latrdmzda, bir ka kii tarafndan
yaratlan edeb eserin meydana gelmesi
gibi deil de manzum bir eserin meyda
na gelebildiini ou kez idrak edemeyiz.
imizde her zaman sanki onu balang
ta birilerinin tertip etmesi gerektii gibi
bir kanaat mevcuttur. Bununla beraber
manzum eserlerin tamamyla farkl usl
lerde ortaya kmalar mmkndr. Bu
usl almas folklorun en karmak ve
en mhim problemlerinden biridir. Ben
burada bu problemi iyice aratramam.
Sadece unu ifade edeceim ki; kken iti
bariyle folklor, edebiyata deil; ne yazar
ne de yazarlar bulunmayan ve hibir
kimse tarafndan icad edilmeyen dile
benzetilmelidir. Folklor; insanln tari
h geliiminde mnasip artlarn varl
ile insan iradesinden bamsz olarak,
her yerde ortaya kar ve muntazam bir
halde deiir. Evrensel benzerlik, bir
mesele arzetmez. Daha dorusu onun
yok oluunu aklanamaz buluruz.
Madd kltrdeki ayn retim ekil
lerinin, ayn sosyal messeselerin, ayn
vastalarn, ideolojideki dnce, din,
ritel, dil ve folklor kategori ve ekille
rinin benzerliinden dolay folklor al
malarndaki tarih kurallarn muayyen
problem benzerlii, dzenli bir ilerle
meyi gstermektedir. Btn bu hayat
unsurlar, birbirlerini etkileyerek deiir,
geliir ve lr.
Folklorun kaynan tecrb olarak
anlama meselesine gelince; folklorun ba
langta ritele ait btnn bir paras
olabildiini kaydetmek yeterli olacaktr.
Ritelin bozulma ve yozlamasyla birlik
te folklor ondan kopmu olur ve serbest
Mill Folklor

bir hayat srdrr. Bu, yalnzca bir umu

m temayln bir tasviridir. Bu tecrbe
mahhas bir aratrma ile elde edilebi
lir, fakat folklorun ritelden kaynakla
nr oluu, mrnn son yllarnda A. N.
Veselovskij3 tarafndan bilinmekteydi.
Burada mzakere edilen akl,
szl sanatn husus bir tr ve folklor
alannn zel bir disiplini olarak folk
lordan ayrmak zorundayz. Bir eserin
kkeniyle ilgilenen edebiyat tarihisi
onun yazarn arar. Folklorcu, umum
mukayese malzemesinin yardmyla bir
konu oluturan artlar kefeder. Fakat,
folklor ve edebiyat arasndaki bu farkl
lk bir ayrmda toplanmaz; folklor ve ede
biyat yalnz kaynaklar ile deil, ekil ve
varlklaryla da farkllarlar.
Edebiyatn yazl, folklorun ise if
h olarak aktarld uzun zamandan
beri bilinmektedir. Bu ayrcalklar im
diye kadar yalnzca ilm olarak mtalaa
edilmitir. Bununla beraber bu mtala
alar folklor ve edebiyat arasndaki en
derin farkllklar da kapsamaktadr.
Edeb eser bir kez yaratlr ve pek fazla
deiim gstermez. Bir edeb eser, yazar
(eserin yaratcs) ve okuyucu gibi iki asli
unsurun varl durumunda mevcuttur.
Edeb eser ile okuyucu arasndaki irtibat
hatt; kitap, metin veya eserdir (text).
Edeb eser sabit olmakla beraber oku
yucu daima deiir. Aristoteles kadim
Yunanllar, Araplar ve Hmanistler tara
fndan okundu. Onu biz de okuduk, fakat
herkes onu farkl okumakta ve farkl
anlamaktadr. Gerek okuyucular daima
yaratc bir ekilde okurlar. Bir edeb
eser onlara keyif verebilir, ilham kay
na olabilir veya onlar fkelendirebilir.
Okuyucular, kahramanlarn kaderlerine
mdahale etmek, onlar cezalandrmak
veya dllendirmek, feci akibetlerini
mutlulua dntrmek ve dmanla
rn ldrmeleri iin galip gelmelerini
salamak arzusu iinde olabilirler. Bir
edeb eser, okuyucuyu ne kadar heyecan
landrrsa heyecanlandrsn, okuyucular
kendi ahs zevklerini veya bulunduk
163

lar yan grne uygun deiiklikleri,

okuduklar esere ilave edemedikleri gibi
byle bir eye mezun deildirler.
Edebiyat gibi folklor iin de iki asli
unsur gereklidir. Fakat bu unsurlar bir
birlerinin dorudan doruya karsnda
veya daha ok aralarnda bir irtibat
hatt olmayan anlatcicrac ve dinleyi
ciden meydana gelir.
Umumiyetle,
anlatcicracnn
anlatklar, kendi mahslleri olmayp
eskiden beri duyulagelen mahsllerdir.
Dolaysyla anlatcicraclar hibir ekil
de ezberindeki iirini okuyan irlerle
mukayese edilemezler. Onlar, bakalar
nn eserlerinin ezberleyicisi deil, ancak
birilerinin eserini her anlatta yeniden
kuran anlatcicraclardr. Onlar, folklo
ra has husus figrler olup, ilkel korolar
dan masal anlatcs Krjukovaya4 kadar
hepsi ok dikkate deerdirler.
Anlatcicraclar anlattklar mev
zular kelimesi kelimesine tekrar etmez
ler, onlara bir takm deiiklikler katar
lar. Bu deiiklikler nemsiz olsa bile
-ki ok mkemmel olabilirler- folklorik
mevzuda yer alsalar bile, yine de baz
hllerde jeolojik ilemlerin yavalnda
drlar. nemli olan, edebiyatn sabitlii
ile mukayese edilen folklorun deiebilir
liinin geerli olmasdr.
Bir edeb eser okuyucusunun sansr
kuvveti ve eletiri yetkisi bulunmuyor
sa, herhangi bir dinleyici, folklora sra
ile uurlu veya uursuzca eitli dei
iklikler katacak olan gelecein muhte
mel anlatcsdr. Bu deiiklikler zoraki
yaplmaz ama belli kanunlarn uygun
luu iindedir. Yeni slp, davran ve
fikirlere uymayan ve gncel olmayan
her ey terk edilecektir. Bu yeni sluplar
sadece terk edilecek olanlar deil ayrca
yeniden allacak ve eklenecek olanlar
da etkileyecektir. Kesin olmamakla bera
ber kk olmayan bu rol; anlatcnn
kiilii, slubu, hayat grleri, hner
leri ve yaratma kabiliyetleri ile oynanr.
Folklora ait eser, srekli bir deiim iin
de ortaya kar ve sadece bir defa kayt
164
Mill Folklor

edildii derinlikte incelenemez. Onun,

mmkn olduu kadar ok farkl kayde
dilmesi gereklidir. Biz, her bir kayd bir
varyant olarak adlandrrz. Bu varyant
lar, ayn ya da farkl kiilerce yaplan
bir edeb eserin herhangi bir versiyonun
dan tamamen farkldr. Folklor btn
zamanlarda deierek deveran eder. Bu
deveran ve deiebilirlik folklorun husu
s karakteristikleri arasndadr. Hatta
edeb eserler bile bu deverann yrnge
sine ekilebilir. Mesela, Mark Twainin
Prens ile Yoksulu (Prince and the
Pauper) bir masal gibi anlatlr; Ler
montovun Saili5 (Yelkenli), Delvigin
Nightingalei6 (Blbl) vs. gibi eserler
arklamtr.
Bu durumda folklora m edebiyata
m sahibiz? Bunun cevab gayet basit
tir. ayet bir fkra kitabndan bir azizin
hayat veya benzerinden bir hikye, hi
deitirilmeden ezberden aynen okunur
sa, veyahut aynen Pukin ve Nekra
sovun yazdklar The Black Shawl7
(Siyah al), veya The Peddlers8 (eri
ler)den bir para terennm edilirse, bu
durum sahne veya baka bir yerdeki bir
icra veya gsteriden farkl olur. Fakat
byle terennmler farkl bir ekilde sy
lenmeye, deimeye balar balamaz var
yantlar husle gelir ve terennm folklor
olur ki, bunlarn deime sreci de folk
lorcunun ihtisas sahasdr.
phesiz ifh olarak sylenen ve
serbeste aktarlan irleri belli iirler
ile dnyada varyantlar bitmi ve oun
lukla tarih ncesi alarda meydana
gelen ilk tr folklor rnleri arasnda
fark vardr. lk halde kken ve intika
le gre saf olan bu folklor, ikinci halde
folklorik intikale ramen kken bakmn
dan edebiyat kkenli bir folklordur. Bu
ayrm her zaman aklda tutulmaldr.
Edebiyattan saf folklora katlm olabile
ceini dndmz bir arknn iri
olabilir. Her tarafta bilinen ve gya saf
folklor arklarndan olan Dubinuska9
(omakSopa) ve zza ostrova na ste
zen10, biri Trefolev, dieri de Sadovni
Mill Folklor
164

kov olmak zere, tannmam irlerce

bestelenmitir. Edebiyat ile folklor ara
sndaki balar ve byle saysz rnekler,
folklorun edeb kkeni gibi, edebiyat
tarihi ve folklordaki en ilgin konular
arasndadr.
Bu durum, bizi tekrar folklordaki
yazarla getirir. rnek olarak aldmz
iki anormal durumdan ilki, folklorun
ferd olarak yaratlmam ve szl akta
rm sayesinde tarih ncesi alardan
gnmze intikal eden baz riteller ya
da dier teamllerin erevesi olmas
dr. kincisi ise ferd damga tayan yeni
eserlerin aka folklor gibi deverandr.
Her biri husus bir mesele olan ara tr
lerin btn tipleri folklor ve edebiyatn
gelimesinde mevcut olan bu iki snrda
meydana gelir. Modern folklorcular bu
tr problemlerin tavsif ya da e zamanl
bir halde zlemeyeceini ancak onla
rn gelimesinin tamamen incelenmesi
gerektiinin farkndadrlar. Folklor,
sadece edeb deil ayn zamanda tarih
bir olgu ve folklor ilmi de sadece edeb
deil ayn zamanda tarih bir disiplin
olduu iin, tabi folklor aratrmas tari
h incelemenin czi bir parasdr.
Folklor ve Etnografya
Gnmzde btn beer bilimlerin
tarih olmas mmkndr. Biz her olgu
nun geliimini onun ortaya kndan
itibaren gelimesindeki alamete, zirve
ye; muhtemel yozlama, bozulma ve yok
oluuna kadar olan merhalelerde incele
riz. Bununla beraber bu bizim, onu tek
mlc bir bak asyla ele aldmz
anlamna gelmez. Tekmlc ilim, geli
me durumunu tesbit ve tasvir etmekten
teye gitmez. Hakikaten, tarih ilim yal
nzca gelime durumunun tesbitini deil
ayn zamanda bu durumun tarifini de
talep eder. Manzum sanat bir st yap
olgusudur. Bir olguyu aklamak, onun
sebeplerini ayrntlar ile tanmlamak
demektir. Bu sebepler insanlarn ekono
mik ve sosyal hayatlarnda vardr.
Madd kltrn en erken trleri ve
sosyal messese, etnografyann konu
Mill Folklor

sudur. Bu yzden etnografya olgusu

nun kkenini kefe alan tarih folklor,
etnografyaya dayaldr. Etnografyadan
ayr, madd bir gayesi olan folklor al
masnn olmas mmkn deildir.
ptida toplumlardaki yaratmlarn
ne olduu ve bunlarn miktarnn husu
sunu henz tam olarak bilmiyoruz. Her
halkrda, halk masal ve hikyesi, rit
el iir, destan iir, tlsmmuska ve
bilmece gibi trler, etnografik maluma
tn yardm olmadan aklanamaz. Keza
(byc yardmclar, hayvanlarla evlen
me ve uzak lke)11 gibi bir ok motif de
gemiteki dinsihr uygulama ve fikir
lerde ifadesini bulur. Etnografik veri
ler, folklorun balangtaki gelimesinin
incelenmesinde ve tabi incelemede ayn
nemi arzeder; nk, sadece motiflerin,
planlarn ve trlerin kken deil onlarn
ardk ilevi de malzemenin ekline ve
sosyal hayata baldr.
En kk teferruatlar hesaba katl
dnda ve derinliine tatbik edildiinde
folklor ve etnografya prensiplerinin ger
eklemesi enteresan ve faydal olmak
tadr. Edda nn12 kabilev toplumunun
zlme merhalesinde ortaya kmas,
asil hayvanlar motifinin totem kkenli
olduunu sylemek iin yeterli deildir.
Btn bunlar mulak olmayan bir usl
de, geni mukayese malzemesi zerinde
tatbik edilmelidir. Sz gelimi kahrama
nn evlenmesini (veya halk masalnda,
efsanede veya destan iirde en yaygn
motiflerden biri olan kur yapmay) ince
lemek iin beer toplumun gelimesin
de eitli merhaleleri bulunan evlenme
ekillerini incelemek zorundayz. Ayrca
dn merasimleri ve geleneklerle ilgili
ok detayl bilgiler de gereklidir. Dama
dn, hangi merhalelerde, hangi insanlar
arasnda snava tabi tutulduunu ve bu
snavn ne zellikte olduunu tamamen
bilmeliyiz. Bylece folklordaki uygunluk
olgusunu doru olarak anlayacaz.
nsan, folklorun sosyal veya dier
baz mnasebetleri dorudan yanstt
n kolayca tahmin edebilirse de bu tah
165

min yanl olabilir. Folklor, zellikle ba

lang safhalarnda hayat tasvir etmez.
Gerein, dorudan deil dnce priz
masndan yanstlmasyla bu dnce
bizimkinden o kadar farkllar ki, folk
lor olgusunu herhangi bir eyle mukaye
se etmek zor olabilir. Bu dnce siste
minde sebepsonu ilikisi bile yoktur,
dier ilikiler yaygn olsa da ou zaman
hangisi olduunu bilmeyiz. Umumiletir
me, tecrit ve kavram bulunmaz. Yer ve
zaman bizim onlar idrak ettiimizden
farkl bir ekilde anlalr. Teklikok
luk kategorileri ve konuama hususi
yetleri (kendi hviyetleri ile hayvanlar)
onlarn bize oynadklarndan tamamen
farkl bir rol oynarlar. Hi dnmedii
miz gerein tam tersi bir gerek d
nlebilir. lkel insan, dnce dnyasn
bizim algladmz gibi alglamaz. Onun
bak as bir devreden dierine gre
deiir. Bundan dolay bir folklor gere
inin ardndaki varolu gereini nafile
olarak deerlendiririz.
Folklorda, karakterler, gerekte
herhangi bir ey olduundan deil de
onlarn iptida dnce kurallarna gre
nasl anlaldndan dolay, bir durum
dan dierine hareket ederler. Netice
olarak, btn bu iptida bak sistemi,
husus bir incelemeye tabi tutulabilir.
Aksi halde ne yapy ne plan ne de ferd
motifleri anlayacaz ve bir eit kaba
realizme veya folklor olgusu olarak snr
sz fantazinin serbest (free) oyunu gibi
egzotik, tuhaf bir takm eylere dme
riskine kayacaz.
Bu dncenin tezahrlerinden biri
nin folklor ile ok gizli balants bulu
nan din telakk olduu muhakkak adde
dilir. Sadece din kavramlar ve fikr
imajlar deil, ilkel insann tabiata tesir
edeceine ve ondan kendisini koruyabi
leceine inand btn riteller komp
leksi ve dier faaliyetleri ihtiva eden en
st derecedeki dinsihr uygulama da
nem tar. Folklor, bizatihi din veya
trene dayal uygulama sisteminin bir
parasdr.
166
Mill Folklor

Folklor metinlerinin incelenmesin

den anlald zere, toplumlarn eko
nomik, sosyal ve ideolojik hayatlarndan
ayr olarak alnan metinlerin incelen
mesi yanl bir usldr. Batda metin
koleksiyonlar umumiyetle mstakil
olarak yaynlanr. Byle ilm malzeme
koleksiyonlar, motif indeksleri, planlar
ve bazen plan varyantlarndan ibaret
olsalar da ne metinlerin derlendii halk
hakknda, ne metinlerin yaad ve fonk
siyon icra ettii gelenek hakknda, ne de
metinlerin kaydedilmesi ve belirli icra
artlar ile ilgili herhangi bir malumat
bulunur.
Btn bu dnceler folklor ve
etnografya arasnda nasl gizli bir iliki
olduunu gsterir. Folklor olgusunun
kkenini incelerken etnografya zel bir
nem tar. Enografyann aratrmalar
iin oluturduu zeminin yokluunda,
folklor havada asl kalr.
Tarih Bir Disiplin Olarak Folk
lor
Folklor almas, kken incelemesi
ve folklordaki hereyin iptidailie gitme
si veya onunla aklanmas ile snrland
rlamaz. nsanln tarih geliimindeki
btn istikametlerde yeni dzenlemeler
bulunur. Folklor tarih bir olgu ve folklo
run sahas tarih bir disiplindir. Etnog
rafik aratrma bu olgunun ilk basa
madr. Tarih incelemeler yeni tarih
artlar altnda eski folklorun neler oldu
unu gstermeli ve yeni dzenlemelerde
ki tezahr, ayrntlaryla aklamaldr.
Folklordaki mevcut ilerlemenin tamam
ile beraber sosyal yapnn yeni ekle
geiini veya k dzenindeki gelime
seviyesini aratramayz, ama bu ilerle
menin artc bir aynlkla her yerde
bulunduunu biliriz. Bunlardan biri, ken
disini oluturan ve bu sistemi reddeden;
eski sosyal sistemle atan, tevars edi
len folklordur. (Bu deiim sreci) eski
sistemi dorudan reddetmekten ziyade,
onu zt istikamete dntrp ya da ona
ters, aleyhte veya menfi zellikler verip
yeni imajlar yaratr. Kadim mukaddes
Mill Folklor
166

hasma, muhteem erire, iblise veya

canavara dntrlr. Fakat bazen far
kedilebilir deiimler olmadan korunan
eski, yeni dzenler ve ilikiler ile gei
nir. Folklor kendisi ile elimeye ba
lar, bu elikiler her zaman mevcuttur.
Folklor teekklleri hayatn dorudan
yansmas olarak deil (ki bu nisbeten
nadir bir hadisedir), iki sistem ya da
an ve ideolojilerinin ihtilaf dnda
ortaya kar.
Eski ve yeni sadece tasarlanmam
bir aykrlk durumunda kalamaz, kar
mak oluuma da giriebilir. Folklor ve
din tasavvurlar byle karmak oluum
lar ile doludur. Ejderha (ya da ate saan
kanatl bir srngen eklinde tanmla
nan efsanev bir ku) veya iblisylan;
kurt, ku veya dier hayvanlarn bilei
midir. Marr, at ehliletirildiinde kua
ait sadakat rolnn ata havale edildiini
gsterdi. At, kanatlar elde etti. Uan
gemi, kanatl araba gibi tasavvurlar
anlalabilir hale geldi. At ile atein bir
araya getirilmesi ile ateat olumasnn
sebebini ve atearabann ortaya k
fikrinin nasl olduunu, atein inan iin
deki rol ile ilgili incelemeler gsterecek
tir. Byle karmaklklarn sadece gr
lebilir ekiller iinde olmas mmkn
deildir. Onlar eitli dnce ve mna
sebetler iinde de derun olarak sakldr
lar. Btn yeni konular, eskinin yeniye
intikali ile ortaya kabilir. Babasn
ldren ve annesiyle evlenen bir kahra
mann ilendii konu, Oedipusun13 konu
sudur. Bu, bir kzn mstakbel kocasna
-damad- ve varisine -oul-, kar saldr
gan tavrnn transferinin bir neticesinde
ve kraln dul eine evlilik yoluyla tahtn
devredicisi olarak kraln kznn rolnn
aktarlmas eklinde husule gelir. Folk
lorun tabiatnda bulunan bu ekillenme
tesadf veya tecrit edilmi deildir.
Sonu olarak eski; sonsuz sayda
yeniden yorumlama yoluyla tekrar
yorumlanabilir. Eski; yeni hayat, yeni
fikirler ve yeni anlaylara gre deiti
rilir. Bu ztla dnm sadece bir tr
Mill Folklor

yeniden yorumlamadr. Deiimler imdi

ye kadar tannamaz mefhumlarn yarat
mna nakledilebilir; orjinal mefhumlarn
ortaya karlmas sadece farkl toplum
lar zerinde ve onlarn gelimesindeki
mukayese malumatnn byklk mikta
rnn tayin edilmesiyle mmkndr.
Bu usl merhaleye gre inceleme ola
rak adlandrlr. Biz malumatmz top
lumun gelimesindeki merhalelere -her
bir merhale; malzemenin zellii, sosyal
ve ruh baars ile belirlenen kltrel
bir seviyedir- gre dzenler ve esaslar
Veselovskij tarafndan vaz edilen tarih
nazm (poetics) elde ederiz.
Burada iaret edilen yol, eskiden
yeniye doru istikamet gsteren tarih
bir yoldur. Bu hususta modern etnog
rafya ve tarihin yardmlar yetersizdir.
Gelime merhalelerinde kesin bir zaman
lamaya sahip deiliz. Levis H. Mogann
tasars geni malzeme zerinde henz
bir sonuca balanmad gibi, gelitiril
mi veya tamamlanm da deildir.
leriye dnk incelemeler ile beraber
zt ynde geriye doru yaplan inceleme,
folklorda mutaddr ki, o daha sonraki
malzemenin tahlili vastasyla daha nce
ki mitolojik kaidelerin yeniden kurulma
sdr. Marr tarafndan dile uygulanan bu
paleontolojik aratrma, znde doru
ve her ynyle folklora tatbik edilebi
lir. Daha riskli ve zor olan bu metot,
asli verilerin bulunmad durumlarda
lzmlu ve zarurdir. Baz toplumlar
iin, Etnologlarn yeniden kurabildii
sosyal sistem ve ideolojilerin vastasyla
folklorun kymetli bir tarih kaynak olu
turabilecei de sylenebilir.
Burada tasla izilen bu metot,
Sovyet biliminin bir baarsdr. Batda
hkim prensip hl devirlerden daha
ziyade basit kronolojik almalardr.
Orada, klasik malzeme her zaman gn
mzde derlenmi malzemeden daha eski
olarak dnlecektir. Bununla beraber
klasik malzeme ziraatle uraan bir
toplumun nisbeten ge devrelerini yans
trken, modern metinler daha erken tote
167

mizmle ilgili irtibatlar yanstabilir.

Her devre kendi sosyal sistem, ide
oloji ve sanatna sahip bulunmaldr.
Folklor, manev kltrn dier olgusu
gibi; deiimleri kesin olarak kaydetmez
ve eski ekilleri, yeni artlar altnda
uzun mddet korumaz. Btn cemiyet
ler takip ettikleri gelime yolunda bir
ka merhale geirdikleri iin folklorda
kendi yansmalarn bulurlar ve izleri
ni brakrlar, folklor her zaman bir ka
safhay ihtiva eder ve bu da folklorun
ayrc zelliklerinden biridir. Bilim, bu
kark kmeyi tabakalatrmal ve ona
gre bu karmakl kabul ederek ak
lamaldr.
Folklordaki eskiden yeniye doru
olan bu ilem sreci gnmzde doru
ve izlenebilir temel yaratc sretir.
Bu, folklorun yaratc hlini kltmek
demek deildir. Sanat yaratm anlay
tamamiyle yeni bir eyin retimi anlam
na gelmez. Folklor kendi husus tabiat
icab yaratcdr, ama bu yaratclk keyf
bir sre olmayp, aratrmaclar tara
fndan aklanmas gereken kurallarca
idare edilir.
Yaadmz zamanda, folkloru kay
dedilmi en farkl gelime safhalarnda
ve en farkl artlar altnda yaayan halk
lara ne olduunu biliriz. Fakat baz saf
halar, gnmze kadar gelen toplumlar
tarafndan ok fazla aklanamaz. Onlar
telafisi imknsz bir ekilde gemie do
ru ekilmitir. Biz onlarn folkloru hak
knda dolaysz olarak herhangi bir delile
sahip olamayz. Muhtelif tipte ve muhte
lif tabiat artlarndaki eski Msrn ark
eyaletleri, eski Yunan ve eski Roma gibi
erken dnem kle sahibi ziraat devletleri
byledir. Folklorcu; tr, plan, motif veya
benzeri hususlarda herhangi bir bilgi
yi tarih olarak inceleyerek o zamanda
kimse tarafndan kaydedilmemi folklo
ra gre, oradaki kayboluu anlar. Bu,
snflarn teekklnn ilk ahitlerini
kle sahiplii temsil ettii iin zellikle
can skc bir kayptr. Bu safhalarda,
ziraat ve zira kltler oluur ve yeni bir
168
Mill Folklor

anlay ekillenir. Aka, folklor iddetli

deiikliklere uram olmaldr; ancak
biz bu deiikliklere ait kesin bilgilere
sahip deiliz.
Dorudan kaynaklarn bulunmad
yerde dolayl kaynaklar belli bir dere
ceye kadar, geici olarak (bilgi) bolu
unun doldurulmasna imkn hazrlar.
Sosyal fark, snf oluumuna sebep oldu
u zaman yaratc sanat da ayn tarzda
farkllar. Yaznn hakim snflar arasn
da gelimesiyle ve szn kaydedilmesi
ile edebiyat (belles lettres) ste kar. Bu
ilk edebiyatn btnyle veya yaklak
olarak folklor olduunu biliyoruz. Edebi
yatn balangcnn kaydedilmi folklor
olmasndan sonra aratrmaclarn duru
mu umutsuz deildir. Msrn ller
Kitab14 (The Book of Dead) , Glgame
Efsanesi15, eski Yunan efsaneleri, Klasik
Trajedi ve Komedi vs. gibi edebiyatn
kadim eserlerinin incelenmesi, folklorcu
lar iin zarurdir. Bunlarn hepsi folklor
deil, saf ve basit olarak folklorun yans
mas ve krlmasdr (refracted). Fakat
papazlarn ideolojisini, yeni devlet ve
snf anlay ve bu anlayla gelien ede
b ekillerin belirli nitelii zerinde bir
dzeltmeye muvaffak olabilirsek, folklo
run kayna arkasndaki bu kark man
zaray grebileceiz. Burada folklorcu ve
edebiyat aratrmacsnn hedefleri ayn
noktada birleir. Bu gelime safhasnda
folklor ve edebiyat bnyesinde husule
gelenler btnyle bir manev kltr
tarihi dncesi iin olduka nemlidir.
Folklor edebiyatn ana rahmidir; edebi
yat folklordan domutur. Tarih nce
sinin edebiyat folklordur. Bu safhada
toplumlarn btn edebiyatlar folklorun
menei zemininde incelenebilir ve ince
lenmelidir.
Bu gei sreci esasen yukar doru
ilerler ve bu ilerleme her eit feodalizm
de grlebilir. Mool toplumlarnn hem
edebiyatnda hem de folklorunda aka
grlen bu durum, Avrupa orta alar
iin de ayndr. Dier ekillerde olma
makla beraber 18. yzyl sonlarnda ve
Mill Folklor
168

19. yzyl boyunca edebiyatta folklor

kaynaklarnn kullanln grebiliriz.
Bu gnmzde de byledir.
Yukarda tarif edilen sre normal
olup, tarih olarak belirlenmitir. Bu yz
den, folklorun -yksek sosyal snflardan
intikal eden- bir alt tabaka kltr var
l16 olarak, aksini ispat teebbsleri
ilm deildir. Byle iddialar, ummiyet
le, toplumda hkim snflar tarafndan
yaratlan arklarn sylenmesiyle orta
ya atlr. Gerekte de byledir. Ancak
bu zel olguyu genel kaide seviyesine
karmak ok ciddi bir hata olup, byle
grntlerin nitelii bizim iin yabanc
ve zararldr.
Edebiyat, folklordan domu olmas
na ramen kaynan hemen terkeder.
Edebiyat baka bir uur formunun mah
suldr. Bu, edebiyat evresinden tecrit
edilen fertlerin oluturduu mnsna
gelmez; daha ziyade fertler, ferd, husu
s ve ahs tarzlaryla, kendi evrelerini
ve cemiyetlerini temsil ederler. Daha
aa sosyal tabakalarda; yaratc sanat,
bazan ynetici snfn sanatyla kar
lkl tesirlerle eski zemin stnde varl
n devam ettirir. Yaratc sanat az
dan aza aktarlr ve onun ayrt edici
zellikleri daha nce tartlmt. lave
etmeliyiz ki daha aa tabakann sanat
(bizde Ekim ihtilaline, Batda gnm
ze kadar) yksek snflarn sanatndan
ziyade uurun baka formlar tarafndan
belirlenir. Eski ilm zihniyet, bu sanat
uursuz ve ahsiyetsiz olarak adlan
drr ve bu terimlerin ok deerli olma
masna ve teferruatyla incelememesine
ramen bunlar, kendilerinde bir dzelt
me dncesini yanstrlar. Marx, eski
Yunan mitolojisini bile insan muhayyile
sindeki henz kazanlm olan uursuz
artistik tavr tabi ve sosyal formlar ola
rak tavsif etmitir. Eer Marx bu kelime
den korkmasayd, bundan ekinmek iin
bir sebep olmazd. Bizim vazifemiz onun
arkasnda gizlenen eyi gelitirmek ve
saflatrmaktr. Fakat biz, hl ok az
bilinen uur formlarnn bir ifadesi ola
Mill Folklor

rak folklorun kendine has karakterine

kaytsz kalamayz.
Folklor, gerek sanat gibi, sadece
artistik mkemmellie deil ayn zaman
da derun bir mesaja da sahiptir. Bu
mesajn kefi, folklor ilminin hedeflerin
den biridir. Buslaev ve takipilerinin
temsil ettii eski ilm zihniyet, belki de
manev ilke ve idealleri, imdi bizim gr
dmz yerde grmemesine ramen,
toplumun manev ilkelerinin folklordaki
yansmasn grdnde bir kez daha
hakl kt. Rus folklorunun ideolojik ve
hiss muhtevas eya kavramna deil, bir
ruh kuvveti kategorisine indirgenebilir.
Rus toplumunu baarya gtren ayn
kuvvet budur17. zetle, Rus folklor al
malar, Rus toplumunun, tarih idrak
ile doyurulmu olduunu gsterir. Bu
durum kahramanlk iirlerinde [epik],
tarih arklarda, dahas Rus Sava
ve II. Dnya Savalarna18 ait arklarda
da aka bellidir. Byle bir tarih uur
kesafeti ve byle bir tarih grev anlay
ile bir toplum asla malup edilemez.
Aklamalar ve Notlar
*
Teory and History I Of Folklor, (ngilizceye ev:
Ariana Y. Martin ve Richard P. Martin ve Dier
leri; Giri ve Notlarla yay: Anatoly Liberman),
University of Minnesota Press, Minneapolis, 1984,
s. 3-15.

1 Fjodor vanovi Buslaev (181897) folklor ve lin
guistik otoritesi. Eserleri, destan iir, balang
dnemi Rus Edebiyat, eski Rus Sanat ve gramere
hasredilmitir.
2 Orest Fjodorovi Miller (183389), mitoloji okulu
taraftar. En nemli almas Ija Muromec (1869)
zerine bir kitaptr. Fikirleri prensip olarak son
radan destan kahramanlarnn mitolojik portotip
lerini bulmaya alan Jan de Vries, Otto Hffler
ve George Dumezil tarafndan kaynak olarak
kullanlmtr. O. F. Milleri, Rus tarih okulunun
kurucusu olan V. F. Miller (18481913) ile kartr
mamak gerekir.
3 Aleksandr Nikolaev (18381906), mukayeseli ede
biyat alannda saysz eser sahibidir. Bu eser
lerden ikisi Historical Poetics ve The Poetics
of Plots ada ilim adamlar tarafndan sk
sk iktibas edilmitir. A. Nikolaev, kendisi gibi
mukayeseli edebiyat profesr olan kardei Alek
sej Nikolaev ile kartrlmamaldr.
4 Marfa Semjonovna Krjukova (18761954), Rus
masalc ve arkcs. Beyaz Deniz kysnda bir
kyde yaad. Ekim ihtilalinden sonra kendini
herkes tarafndan bilinen biri olarak buldu, hat
ta Yazarlar Birlii yesi oldu. Kendisi iin peri

169

masallarndakine benzeyen bir ev yapld. (Orada

hi yaamad rivayet edilir). Kazak akn Cambul
Cabaev ve Lezgin aug Sleyman Staliskiy gibi
muhtelif arkclarda olduu gibi hret, onun
sanatn harap etti. O da ou Lenin ve Stalin ile
ilgili starinas [eski arklar] ve novinas [yeni ar
klar] gibi bir ok dzmece ark yapt. Cf. Kaun
1943, 184191.
5 Yelkenli, Mixail Jurjevi Lermontov (18141841)
tarafndan yazlan en nl lirik iirlerden biridir.
Bu lirik iire ok sayda ark yazlm olup, zellik
le A. E. Varlamovun yazd, popler olanlardan
biridir. iir, mavi bir sis ierisindeki bir yelken
linin uzaktan hayal gibi belirmesini anlatr. Yel
kenli ne mutluluu arar ne de ondan kaar. Altn
da gkyznden daha mavi bir nehir, stnde
altn renginde bir k olmasna ramen, Yelkenli
sanki frtnada huzur varmcasna frtna aramak
tadr. 1832 ylnda yazlan iir, 1841 ylnda Ler
montovun lmnden sonra yaymlanmtr.
Yirmiye yakn ngilizce evirisi bulunmaktadr.
[Bu iir Ara Nesil irlerinden Mustafa Reid
Bey tarafndan Rus arkiyats Glnar Olga de
Lebedovann yardmyla Trkeye tercme edil
mi olup, kfei stirak, stanbul, 1310 adl
kitabnda neredilmitir. (M. zarslan)]
6 Anton Antonovi Delvig (17931831) tarafndan
yazllan bu lirik iirin asl ad Rus arksdr
ve 1826 ylnda yaymlanmtr. iirin kadn kah
raman, sevdii adamn kendisini unutmu olmasy
la ilgili aclarn bir blble syler. Delvigin
bu lirik iiri A. A. Aljabev (17871851) tarafn
dan bestelendii iin ok byk bir poplerlik
kazanmtr. Aljabevin bestesi daha sonra Glinka
tarafndan piyanoya gre ve John Field tarafndan
gece mzii olarak kullanlmtr.
7 Siyah al; Aleksandr Sergeevi Pushkinin bir
lirii, 1820 ylnda yaymlanmtr. Pushkinin
Kiinevde duymu olduu bir Moldova arksndan
ilham alarak yazd bu lirik iirde gen bir adam
anlatlr. Gen adamn sevdii Yunanl kz ken
disine kar sadakatsz olduu iin gen adam kz
ve kzn Ermeni sevgilisini ldrr. Geride gen
adamn mazideki mutluunu hatrlatan sadece
kzn siyah al kalmtr. Bu lirik iir 1830lu yl
larda halk arks haline geldi ve dzinelerce halk
arks kitaplarna alnd. Bu arknn mzii I. I.
Genita (17951853) tarafndan yapld.
8 eriler, Nikoloj Alekseevi Nekrasov (182177)
tarafndan yazlan manzum halk hikyesi gen bir
eri ile bir kyl kz arasnda ki ak sahnesiyle
balar. Hikyenin sonu trajik olmasna ramen
balang ksmlar (Oj polna, polna korobuka)
enerji ve hayat doludur. Bu ksmlar uzun zaman
dan beri halk arks olmulardr.

9 Dubinuka (omakSopa): Kayklar ve iiler
arasnda revata olan bir halk arksdr. Kaynak
larn hepsi bu arknn 1889 ylnda N. M. Lom
patin ve V. P. Prokunin tarafndan yaymlandn
belirtmektedirler. Ex! dubinuka uxnem szlerini
ihtiva eden ktalar ilk defa V. I. Bogdanov (1865)
tarafndan kullanlmtr. 18885 ylnda yaym
lanan ve evrensel olarak bilinen metnin yazar L.
N. Terfolef deil, A. A. Olxindir.
10 zza ostrova na stezen Stepan Razin ve ranl

170
Mill Folklor

bir hanm sultan hakknda bir arkdr. (Razin

ve adamlar Volga boyunca yelkenliyle seyir hlin
deyken, arkadalarnn hanm sultan grdkten
sonra, kendilerini unuttuundan bahisle ikyete
balamalar zerine, Razin hanm sultan suya
atar.) Metnin yazar D. S. Sadovnikovdur (184783). lk defa 1883de yaymlanan metin akabinde
halk arks hline gelmitir. Bu metin hakkn
da 1935de yaymlanan mlumt, 1975 ylnda
Rozanov tarafndan tartlmtr.
11 Uzak lke (faraway kingdom) Rus masal formln
deki tridevjatoe carstvo, tridesjatoe gosudarst
vo deyime dayanmayan ifadenin tercmesidir.
Kelimesi kelimesine dokuzuncu krallk onun
cu lke karlndadr.
12 htiyar Edda, Manzum Edda ve Scemundun
Eddas diye de adlandrlan (yanllkla, ortaa
dan sonraki zlandal aratrmaclara isnat edilen)
Edda adl arklar koleksiyonu XIII. Asrda zlan
dada derlenmitir. Edda, mitolojik ve destan bir
ahsiyetin metinlerini ihtiva eder. Edda meneli
muhtelif vakalarn da skadinav kaynakl olmadk
lar bilinmektedir.
13 Oidipusun teferruatl bir tahlili iin bak. Propp
1944, tpkbasm 1976a, s. 258-299, Proppun tal
yanca tercmesi 1975 ve Proppun ngilizce ter
cmesi 1983.
14 Msrn ller Kitab br dnyada kullanlan
bir eit el kitabdr. lahlara nezaret etmeden
nce sylenilecek dualar, afsunlar, kaideleri ve
tekellmleri ihtiva etmektedir. lk koleksiyon
(Heliopolitan Recesion olaka da adlandrlr) 18.
hanedan zamanndan kalmadr.
15 Glgam, Smerlerin yaklak 3000 msralk
destandr. M. . 3000 ylnda yaratlm olup,
Mezopotamyada Uruk kral Glgam anlatr.
Dnya edebiyatn aheserlerinden biri olan bu des
tan lmszl arama maceras ile ilgilidir.
16 Bir alt tabaka kltr varl olarak folklor: Hans
Naumannn versunkenes Kulturgut teorisi. Bu
teori (hangi destan arklarn asilzde muhitinde
teekkl ettii ve hangilerinin daha sonra geni
halk topluluklar tarafndan tahrif edildiine gre)
Alman az aratrmaclarnn retilerinde bir
lingiustik alt dal olduu kadar on yllarca Sovyet
mnekkitlerinin gzde bir hedefi olarak kald. Bu
nazariye ameli manada tartmasz bir ekilde red
dedildi. Neredeyse bir tertip dahilindeki bu ifsat
etme ii, faizm taraftar temayllerin itham edil
mesi iin, (demokrat deil eklinde) bir akademik
sulama hlinde sistemin tamamna yayld.
17 Bu beklenmedik gelime avan hemen ardndan
niversite kaytlarnn zel yldnm saysnda
makalenin yaynlanmasyla izah edilebilir.
18 Ekim ihtilali akabinde kan Rusyadaki Sava
(19181920) Boleviklerin zaferi ile sona erdi.
Sovyetler Birliinde II. Dnya Sava 22 Haziran
1941de balad ve her zaman Muhteem Vatan
severlik Sava olarak ifade edildi.

Mill Folklor
170

EPK GELENEK*
V. M. JRMUNSKY
ev.:OktaySelimKARACA**

Sovyetler Birlii halklarnn hakl

olarak iftihar ettikleri zengin epik eser
ler hazinesinde Krgz destan Manas
mstesna bir yer igal eder. Krgz des
tan kendine has muazzam lsyle
bilinen dnya destanlarn geride bra
kr. zelikle, Manasn Ozan sambay
Orazbakovdan yazlan geni versiyonu
250.000 civarnda msra ihtiva etmekte
dir ve Firdevsinin ehnamesinden iki
kere, Homerosun lyadasndan 16 kere
daha byktr. Tamam zamanmzda
ki baka bir byk ozan olan Sayakbay
Karalayevden yazlan, Manasn olu
Semetey ile torunu Seytek hakknda
ki olaylarn anlatld, Manasn devam
olarak bilinen ikinci ve nc blmler
de hacim bakmndan bundan az deil
dir.
Halkn okuma yazmas olmayan
byk ktlesi iin (ki Byk Ekim Dev
rimine kadar Krgzlar byle idi) kah
ramanlk destan, onun tarihinin uzun
asrlarn, bilgeliini, inan ve idealleri
ni, hayatn ve trelerini, sanatn akset
tiren yegane hatra olarak bilinmekte
dir. Akademisyen V.V. Radlov Manasta
btn hayatn airane akislerini ve hal
kn btn arzularn gryor (296.bl.
V.XII) Bu destan Yunan destan gibi
btn halkn adetlerinin ve manevi haya
tnn ak bir resmini (tasvirini) veriyor;
o geniliiyle askeri seferleri, kz isteme
ve ly anmak iin verilen yemek tren
leri, at yarlar ve ev hayat vb. tasvir
ediyor. (565. Cilt I, 531). Manasn ilk
olarak yazya geiren ve bize miras bra
Mill Folklor

kan Kazak Etnograf okan Valihanov

(1856), Krgz Destan Manas Stepin
lyadas olarak vasflandryor. Vali
hanov, Manas, btn Krgz mitlerinin,
masallarnn, efsanelerinin kahraman
Manasn ahsnda topland ansiklope
dik bir gldestedir....Hayat tarz, miza
lar, corafya, din, Krgzlarn tp bigileri
ve uluslararas ilikileri destanda ifadesi
ni bulmutur. (80, 71-72)
Bu, Manasn, Krgz halknn kltr
hayatnda, ok eski zamandan beri kendi
boyunun milli gemiinin klasik miras
gibi ifahi (szl) halk efsanelerinde asr
lar boyu teekkl eden mstesna bir yeri
nin olduunu aklyor. Homeros tarafn
dan yazlan Eski Yunan (Grek) iirleri ve
daha yeni olan Gney-Slav destan veya
Fin destan Kalevala tarihi gelimenin
benzer artlarnda ayn rol oynamt.
ifahi halk sanatnn her eseri gibi
kahramanlk destan da yaayan halk
efsanelerinden oluuyor ve milli ozan
larn, onu yaratanlarn ve icra edenle
rin sayesinde korunuyor. Bu sebeple,
Manasn anlalmas iin, milli iir sana
tnn ve anlatcnn edebi zellikleri ve
repertuarnn retilmesi byk nem
tayor.
Manas anlatcsna Manas deni
yor. Onlar ounlukla profesyonel icrac
olarak biliniyor, ama bazen Manasn
icra edenler dier epik trklerin, daha
ok da lirik veya milli tren iirlerinin
icraclaryla birleiyorlar.
Krgz ozanlar Manas bakalarn
dan (Bu cmleden olmak zere Trk
171

dilli halklardan ) farkl olarak, herhagi

bir mzik aletinin refakati olmakszn
okuyorlar (icra ediyorlar), bazen de par
lak jest ve mimiklerle okuyorlar. Manas
metni, dier Orta Asya halklarnn man
zum-mensur kark formlarndan farkl
olarak tamamyla manzumdur. Sovyetler
devrinde Krgz destanlar zerinde ilk
aratrmac olarak bilinen Kazak alim
ve airi Muhtar Avezovun da iaret etti
i gibi, Homeros tarz icraclar esasta
Aedovve Rapsodi diye iki kategoriye ayr
lyorlar. Birinci kategori on Manas
diye adlandrlyor; bu kategoriye girenler
btn kahramanlarn ve tiplerin ecerele
rini biliyorlar ve raklar da bunlardan
reniyor. Bu kategorinin icraclar ok
deil, ama onlar halk arasnda geni bir
hrete sahiptirler kinci kategori ala
Manas diye adlandrlyor. Bu gruba
destandan herhangi bir para bilenler,
okuyanlar (icra edenler) de giriyor. Bu
grubun ozanlarnn repertuar ezberle
nen parayla snrl ve muhtemelen 7 ile
10 gecede icra edilip bitiyor. Byle olunca
(icrac)larn temel zellikleri, Yunan Rap
sodileri gibi destan halkn anlayaca
bir hale getirmektedir. Gnmzde bu
ok az istisnalarla icraclarn en ok rast
lanlan tipidir. kinci kategorinin ozan
Manas kendine gre ve dinleyicilerin
isteklerine gre, iirin muhtevasn geni
leterek veya daraltarak, olaylarda dzen
leme yaparak bira ay boyunca bazen
alt ay boyunca hi tekrara dmeden
icra edebilir. Bu gelimede, muhtelif sti
listik slplarla muhtevasnn zenginle
tirilmesi ozann nemli, yksek airlik
yetenei olarak kabul ediliyor. Manas
okuyucular arasnda efsanevi ozan Cay
san dan bahsediliyor, ki o adrn le
vakitleri akyan bir ssdr. Ozann ve
dinleyicilerin Manasa olan bu sevgileri
byk lde Manasn epik amplifikas

172
Mill Folklor

yonuna baldr.
rtical sahibi ozanlar sradan icrac
lar deil, tabii olarak, geni erevede,
kendi Manas varyantlarnn konusunun
ve slbunun yaratcsdrlar. Radlovun
(296, blm V,XV. XVII) zamannda ia
ret ettii gibi Krgz destan gayet dei
ken bir metin olarak biliniyor. Tekrar
yazlanlar, bir icracnn szlerinden die
rine yaplan aranjmanlar, farkl aranj
manlarn bir veya benzer muhtevalar
gibi byk farklar gsteriyor. Kendi
sanatlarnn renimi srasnda byle
icraclar, senaryo gibi bir metne bal
olmakszn konuyu, mehur ve birbiri
ardndan gelen paralar ve olaylar,
geleneksel ortak noktalar, epik kliele
ri (yiitlerin drtnala gidileri, savan
tasviri, silahlarn medhi, atlar v.s) hat
rnda tutuyor ve arknn gidiinde din
leyicilerin karakterlerine uygun olarak,
ara sra ona yeni ayrntlar ekleyerek,
hatta blmler koyarak icra edilen metni
yeniden kuruyorlar.
Elbette yeni bir sanat eseri irtical
cinin karakterinden izler tad gibi,
makul lde ve belli bir erevede irti
calci de olaylarn kuruluunda, konunun
kuruluunda motiflerde ve slupta sti
listik dsturlada, sfatlarda, karlatr
malarda, tabirlerde v.s. kendi neslinin
dilinden faydalanmaktadr. Mamafih
olduka uzak gemiten, hatta ilgin
karakterlerden faydalanmaktadr. Rad
lov (XIIte, Manas metni III. blm, sayfa
.374 vd. , 1760 v.d.) dinledii ozann, ona
nasl dikkatle kendi arksn okuduu
nu ve Manasn Beyaz ar (Ak Padia)
ile karlamas hakkndaki bir blm
anlatrken dnyann btn halklarna
boyun ediren Manasn gnll olarak
Rus arna tabi olduunu anlattn bil
diriyor. Radlovun tesbit ettii varyantta
ozan tarafndan tekil edilen, Manasn

Mill Folklor
172

halkna brakt vasiyetnameyi buluyo

ruz. Ben ldmde bar iinde yaa
yn, gidin, Ruslara katln,... Oraya giden
doyar, fakir olan zenginleir, plak olan
giyinir, kim asa tok olur, kim zayfsa
yalanr... iyi yrekli, merhametli Rus
halkna gidin (sayfa 1759-1760, 17781781)
Greceimiz gibi, yakn zamanlarn
en byk ozan Orazbakov kendi versi
yonuna yeni konular dahil ettii gibi
(Manasn Douya ve Batya seferi), en
iyi modern Manas Karalayev kendi
versiyonuna bir de Manasn son evlat
larndan Yiit Kenen (Seytekin olu)
ve onun oullar Almsark ile Kulansa
rkn kahraman olarak bulunduu yeni
arklar icra etti. Karalayev burada, din
leyicilerin sevilen halk kahramanlarnn
kaderine kar olan canl ilgisine cevap
olarak, eski dnem ozanlarn Manasn
olu Semetey ve torunu Seytek varisleri
ve izleyicileri hakknda arklar syleme
ye iten Jenealojik silsile prensibini bilin
sizce takip etmitir.
Destann, halk hayatnda canl bir
varlk olarak yaad her yerde irti
cal ve yenilik vardr. Biz bunu, mese
la, yaratma yeteneinden dolay halkn
air gibi fahri bir nvan verdii zbek
bahilerinde grebiliriz.En iyi modern
zbek ozan Fazl Yoldaevin azndan
Alpam destannn ikinci yazlnda
metnin akcl ve yeni varyantlarn
mevcut olduu ortaya kt. te bu irti
cal ve yenilik yetenei, eski ozan ve halk
aklarna olduu gibi, nl Kazak akn
Cambula da gnmzn kahramanlk
ve devrim konulu destanlarnn kurucu
su olma imkan tand.
rtical sahibi ozanlar, icra annda
dinleyicilerle olan temaslarnn netice
sinde coku (vecd) halinde bulunuyor
lar. Bu sebeple epik eserin metnini by
le bir yaratma seans esnasnda tesbit
etmek(yazmak) gerekir. Ozandan dikte
edilen Laboratuvar yazmalar (Manas
yazmada bu ok sk kullanlmtr.) ark
Mill Folklor

larn icrasna mahsus stilistik zellikler

(varyasyon, tekrarlama, zengin orkest
rasyon v.s.) den mahrum olan bir ierii
ifade ediyor. Epik eserin slubunun ana
lizi, ozann sadece tabii icrasn aksetiren
yazmalar esas alnarak yaplmaldr.
Epik eserlerin farkl ozanlar tarafn
dan anlatlan varyantlar Devrim ncesi
Krgz halknn byyen sosyal snf fark
llklarn muhakkak aksettirmeliydi.
Mesela, ok iyi bilinmektedir ki halkn
arasndan kan ozan, ayn epik arky
halkn nnde baka, yksek (feodal)
zmrenin temsilcileri karsnda baka
bir tarzda icra ediyordu. Ozanlarn hayat
hikayeleri, zenginlerin onlar kendi hiz
metlerinde altrdklarn ispatlyor.
Bu evrenin ideolojisi Krgz halk des
tan Manasn feodalleme srecine de
yansmtr. Manasn kudretli bir dere
beyine ve dnya fatihine dnmesini ve
sonraki baz versiyonlarda slamlamay
hatrlamak yeterlidir. Manas destannn
varyantlar iyi incelenip gzden geiri
lirse destann, ezeli milli unsurlarn
sonraki feodal katmanlarndan ayrmak
mmkn olur. Ozann yaratc cokun
luun, Krgz Manaslar, pek ok eski
halklarda ki inana gre, yukardan
gelen bir ilham olarak aklyorlard. rti
cal sahibi her ozan ryasnda krk yiit
le beraber gelen Manasn arkadalar,
mesela Almambet veya Manasn olu
Semeteyin bunu emrettiini sylyordu.
Bu rivayetlerin varyantlar olduka ok
tur. Bylece Manasn setii gelecein
manass onun emrini yerine getirmez
ve ozan olmazsa, Manasn duar edecei
hastalk ve belalar onun peini brak
mayacaktr.
Bilindii gibi, halk iiri, ilkel toplum
larda savata ve avda veya toplu alma
larda baar kazanmak iin yaplan by
trenine bal idi. Halk destanlarnda
ve masallarda muhafaza edilen ark
nn byleyici gcne inanma buradan
kaynaklanyor. Buradan da toplum geli
mesinin ilk alarndaki ozan ve byc-

173

aman mesleklerinin birlikte yrtlme

si, iirin ayin geleneinden ayrlmas ile
karlayor. Mesela, Fin destan Kaleva
lann kahraman Veynemeynen sihirli
frkdr, Ouz Trklerinin orta asr
destannda Dede Korkut da hem epik
ozan(uzan) hem de ayn zamanda kavmin
akll patrii kendi halknn akl hocas,
byc-amandr. (143) Orta Asya halk
larnda bahi (bak) kelimesinin iki
anlaml oluu bu ezeli ba ispatlyor.
zbeklerde bahi kelimesi hem ozan
hem de aman manasna geliyor. nk
eskiden bu iki meslek birlikte yrt
lyordu. Trkmenlerde bahi sadece
halk ozan, Kazaklarda bahi sadece
hekim-aman(310,131)dr. Eskiden Kr
gz Manaslar hekim roln de stleni
yorlard; bunlar insanlar ve hayvanlar
hastalandnda, ocuk doumunu kolay
latrmak iin vb. olaylarda Manas
okumaya aryorlard. 19.yzyln ilk
yarsnda yaam olan nl manas
Keldibek halkndan arkn byl gc
ile ilgili eski inan aka gsteren
bir efsane vardr: Diyorlar ki, Keldibek
okumaya (anlatmaya) balad zaman
oturduu adr titriyordu, afet oluyordu,
kyde anszn frtna kopuyordu ve bu
afetin iinden bilinmeyen atllar geliyor
du(Manas ve onun arkadalar), onlarn
atlarnnn ayak sesinden yer sarslyor
du (27,18; 444)
Bu dncelere bal olarak dn
len ozanlk ilham hakknda efsaneler
var. Sonu olarak bu efsane aman olma
nn mutlak bir art olarak ilham dn
cesine balanyor. Bu efsane etnografik
edebiyatta sibirya ve Orta Asya halkla
rnn, Trk halklarnn, aman treni
ve inanlar zerine geni materyaller
le incelenen amanlk ile ilgili fikirlere
uygun dyor.
Epik eserleri icra edenlerin sanat
yetenei nl ozanlardan aldklar tah
sile balyd. Maalesef bugne kadar
Krgz Manaslarnn bu tahsili, bu tah
silin zellikleri ve tarz hakknda bilinen

174
Mill Folklor

ler ok azdr. Manas destannn yazya

geirilen varyantlar tetkik edildiinde
Tyan-an (Orazbakov) ve Issk-Gl (Kara
layev) ozanlar arasnda olduka nemli
farkllklarn olduu grlebilir. Fakat,
bugne kadar bu okullarn nasl ortaya
kt ve bu okullarda ozanlk sanatnn
nasl teselsl ettii pek iyi bilinmiyordu.
Biz 19.asrda ve 20.asr balarnda orta
ya kan bir ka mehur Manasnn
adlarn bilmekteyiz: Keldibek, Balk,
Tnbek, Yoyuke (Karalayevin hocas)
v.s. Onlarn hayat hakknda bazs ger
ek, bazs da efsanevi birtakm olaylar
bilinmektedir. Byk Ekim Sosyalist
Devrimine kadar yazl kaynaklar olma
d iin iki okuldan yetien nl Krgz
Manaslarnn sanat hayat hakknda
pek fazla bilgi sahibi deiliz.
Devrimden nce okan Valihanov ve
akademisyen Radlov, kendi almalar
ile Manas destann ilmi aratrmann
temellerini atmlardr. Kazak halknn
mehur etnograf ve eitimcisi okan Vali
hanov Issk-Gl evresinde Krgzlar ara
snda bulunduu srada tanma imkan
bulduu Krgz destannn ksa bir zeti
ni yaynlad. .Valihanovun Koketeyi
Anma (Pominok po Koketey) adl eserin
de alnan parann bitmemi evirisi Vali
hanovun lmnden biraz sonra yaym
lanmtr. (1904) (80, 71-74) (202-222).
1862-1869 yllar arasnda Orta Asya
ve Sibirya seferleri srasnda Radlovun
tesbit ettii metin btn destan iine
almaktadr. (Tamam 12454 beyit, bun
larn 3005i Semetey ve Seytekle ilgili
blmdr). Rodlov Manas silsilesine
bal olan Coloy Han (5322 beyit) ve
Er-Ttk (2146 beyit) adl mahalli epik
manzumeleri de yazya geirmitir. Ozan
lk sanat hakkndaki deerli malumat
lar ve destan sanat hakkndaki ilgin
genel dncelerini iine alan nszle
takviye edilmi metin Almancaya terc
me edilmitir. Fakat, Rodlov tarafndan
yazlan varyantlar, aratrmac dikkatini
eserin dili zerine ynelttii iin, olduk

Mill Folklor
174

a itinasz bir karakter tamaktadr.

Manas destannn kk bir paras da
(Manas ile olunun vedalamas)Keleti
Szemle adl Macaristan arkiyat Dergi
sinde Almanca olarak neredilmitir.
Devrim ncesi Manas destanyla ilgi
li yazlanlar bunlardan ibarettir.
Byk Ekim Sosyalist Devrimi Kr
gz milletinin ve folklorunun renilme
sinde yeni bir devrim temelini atmtr.
Eit haklara sahip ok halkl Sovyetler
Birliinin yeni Sovyet kltrnn kurul
masnda halklarn milli hatralarnn
renilmesine, bu cmleden olarak halk
verimlerinin incelenmesine, milli cumhu
riyetlerin merkezi ilim messeselerinin
yardmyla ve ilmi bir ciddiyetle imkan
ve ncelik vermitir.*** Bylece devrim
yllarnda kahramanlk destan Sovyet
ler Birlii halklarnn gerek bir sosyal
ilgi alan olmutur.
Byle elverili artlar altnda Krgz
destan Manasn derlenmesi ve ince
lenmesinde ciddi baarlara ulald. Bu
mhim kltr iine hem Krgz toplumun
da geni evreler hem de Rus bilginleri,
yazarlar, tercmanlar katlmlardr.
Manas hakknda toplanan malzemenin
ls, Devrim ncesi bilinen malzemeye
nisbetle on kat daha fazladr. Aslnda,
Manas hakknda Sovyet devrinin keyfi
dir diyebiliriz.
Manas Sagmbay Orazbakovdan
(1867-1930), Sayakbay Karalayevden
(Doumu 1894) ve apaka Rsmendi
yevadan (1859-1950) yazya geirilen,
bugn Manasn tesbit edilmi tam
varyant Krgzistan Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti limer Akademisi folklor
Arivinde muhafaza edilmektedir. Bun
dan baka, farkl epizotlar baka Manas
lardan yazya geirilmitir. (Togolok
Molda, Moldabaan Mslmankulov ve
dierleri).
Monyak boyundan Sayak soyundan
olan ulu akn Sagmbay Orasbakov Kr
gz Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin
Narin vilayetinde, Issk-Gl kylarnda

Mill Folklor

domutur. Onun babas yetenekli mzis

yen (Kerneyi) ve Sarbag boyundandr
ve Manap ormannda hizmet etmitir.
Dier Krgz ozanlarnn byk ounlu
undan farkl olarak Sagmbay okumayazma bilen, slami eitim alm biridir.
Sagmbay, genliinde lirik halk trk
leri, hatta ayin atlar (kook) syledii
iin mehur olmutur. Sagmbay, Manas
destann eski mehur ozanlardan din
lemitir.(Balk, Tnbek, Naymanbay ve
dierleri gibi), fakat asl hocasnn kim
olduu bilinmemektedir. Devrimin ba
larnda Sagmbay yal ve tannm bir
ozan idi. Ondan derlenen versiyonlar,
1922den 1924e kadar nce Trkistan
lmi Komisyonunda sonra Krgzistan
Milli Eitim komisyonunda grev yapan
muallim (milli retmen) bragim Abd
rahmanov ve Kayum Miftahov tarafndan
yazya geirilmitir. Manas zamann
mehur ozanlarndan dinleyip renen
Sagmbay Orazbakov Krgz milli desta
nnn daha zengin ve mantkl bir versi
yonu olmasna imkan vermek iin bilinli
olarak kendi repertuarn geniletmeye,
ikmal etmeye almtr. Bu ynyle
o Kalevala nn derleyicisi Lenrodu
hatrlatr, sadece kk bir farkla ki,
Orazbakov aydn biri deil, yetenekli bir
halk ozandr. O Krgz halknn tarihine
byk bir merak duyuyordu ve bu alan
da kendisinden daha bilgili olan arkada
larndan ald malumatlarla Manasta
aksini bulan, eski alar hakkndaki
dncelerini zenginletiriyordu. Byk
bir ihtimalle onun versiyonunun tarih
Corafyas (Orhun Nehri, Altay v.s.) bu
bilgilerle ilgilidir. O dindar bir insand
ve bu durum onun varyantnda da izler
brakmtr. Mesela Manasn seferleri
kafirlere kar kutsal sava olarak anla
tlmaktadr. Maalesef, o zaman byk
aknn bilgi ald Krgz ilim messese
lerinde alanlar arasnda burjuva milli
yetileri de vard. Bunlarn Orazbakova
tesirleri olmu ve bunlara yaranmak iin
Orazbakov kendi versiyonuna Arilere

175

(yani Avrupa kavimlerine) kar yap

lan Kuzey ve Bat seferlerinin yeni ve
allmam epizotlarn, Manasn lya
Muromets ile tuttuu fantastik gre ve
benzeri epizotlar katmtr. Fakat, Oraz
bakovun bu yabanc eklemeleri kolayca
farkediliyor. Son yazmalara yansyan
ar hastalk (Byk seferin sonu), epik
trilojinin birinci ksmnda Orazbakovun
almalarn durdurdu, ikinci ve n
c ksmlar (Semetey ve Seytek) onun
icrasndan yazya geirilemedi. Bu haliy
le bile Sagmbay Orazbakovun 250.000
msralk Manas varyant XX.yzyl bala
rndaki icraclarn geleneinde destann
birinci ksmnn tam ve edebi olgunlua
erimi versiyonudur. (27,28-33)
Sayakbay Karalayev yeni nesil Kr
gz ozanlarnn en yetenekli temsilcisi
dir. Krgzlarn Bugu boyundan olan
Karalayev Issk-Gl yresinde Prjevalsa
(B.Karakol) ehri yaknlarndaki CetiOuzda dodu. Fakir bir ailenin ocu
u olan Karalayev 1916daki ihtilale
katld, daha sonra Kzl Hassa Birlik
lerine (Kzl Gvardiya) ve Kzl Orduya
gnll olarak girdi. 1922ye kadar Orta
Asyada, Kuzey ve Buhara cephelerinde
kar inklaplarla savat. Ky yneti
minde bulundu ve kolhaz ncs oldu.
Karalayev Manas sylemeyi hemehri
si Issk-Gl okulunun mehur Manass
oykeden rendi. Bugn Karalayev,
Krgz halk ozan gibi erefli bir nvana
sahiptir. Karalayev okuma-yazma bilmi
yordu. O, yrek dereceli irtical yetenei
ve geleneksel konular kullanma yetene
i sahibiydi. Manasn tam bir varyant
Semetey ve Seytekin edebi bakmdan
en iyi ve zengin versiyonlar Manasla
ilgili masal. manzume Ttk onun
anlatmndan yazya geirilmitir. (459)
Orazbakovun Manas ile Karala
yev arasnda ileride grlecei zere baz
nemli konu farllklar vardr. Bu mese
le Krgz limler Akademisinde alan
ve 1943de vefat eden Kalim Rahmatullin
in tezinde ayrntl olarak incelenmitir.

176
Mill Folklor

Rahmatullinin iaret ettii gibi bu farkl

lklarn en nemlileri Almambetin gelii
Manasn nianlanmas ve Beycin seferi
nin bitii ile ilgilidir. Kketeyi Anma
Karalayevin versiyonunda yoktur ve
ok sayda reministsentsilerden biri ola
rak Semeteyde mevcuttur. (301). Belir
tilen farkllklardan bazlar herhalde,
iki destan ekolnn-Tyan-an (Orazba
kov) ve Issk-Gl (Karalayev) -gelenekle
rinin farklndan kaynaklanmaktadr.
NOTLAR:
* Yazarn Leningratta 1974 ylnda Rusa
olarak baslan Trk Kahramanlk Des
tan adl eserinin 25-33. sayfalar aras
dr.
** Hoca Ahmet Yesev Uluslararas TrkKazak niversitesi Trk Dili ve Edebiyat
Blm retim Grevlisi.
*** Soyvet diktatrlnn Pan-Trkist ve
Pan-slamist sulamasyla Manas Desta
nn nasl yok etmeye altnn ve Krgz
ve Kazak aydnlarnn bu uurdaki mca
delelerinin hikyesi iin Muhtar Avezovun
eserlerine baklabilir. (Derginin notu)

Mill Folklor
176