Вы находитесь на странице: 1из 150

1

2

Pcrcsiroila - da cscrana nova olrcza"
Olivciros S. Fcrrcira

Fonic Digiial
Digiializaao auiorizada clo Auior
do livro cn acl
Ed. Inconfidcnics - 1990

2004 Olivciros S. Fcrrcira
3

Oliveiros S. Ferreira

PERESTROIKA
da cscrana nova olrcza"
4

Sumrio

Iniroduao
1. A rcvoluao c a cscrana
2. A liao da vodca
3. Os oljciivos da rcforna
4. As causas da crisc
5. O lano c o niio
6. Os rcos c a icoria
7. A qucsiao da inflaao
8. Da cscrana nova olrcza"
9. O grandc dclaic
Noias
5


Introduo


A crcna dc Jorgc Wilson Sincira Jacol no
ncrcado, or injusio quc clc scja, dcriva dc sua fc
na lilcrdadc. Essa osiura iniclcciual, quc cn
ccrio scniido c aiivisia, dcvcra narcar
rofundancnic a Iisioria do Insiiiuio Lilcral dc
Sao Paulo. Por dciras dcssa confiana no
ncrcado confiana quc c una vccncncia, nao
un fanaiisno; una fora inicrior, nao una furia
irracional , rcsidc una conccao cssinisia da
naiurcza Iunana. O Ioncn (sc nao arcndi con
clc, rcforcci cn nossas icriulias cssa convicao
quc ianlcn c ninIa Ia nuiio icno}, c
colioso; nao c lon, ois icndc ao nal. Por isso,
o cnrcsario nao dcvc scr dcfcndido luz
daquclas ingcnuas afirnacs quc fazcn dclc un
anjo. Sc Sorrcl via no cnrcsario un caiiao dc
indusiria" con iodos os airiluios dc qucn
conanda iroas, Jorgc Jacol vc nclc un
anlicioso, o iico lolo do Ioncn" dc Hollcs.
Para incdir quc cssa anliao c a colia quc
csia or dciras dcla sc iransforncn cn nalcfcio
ara a socicdadc, ou orinan a lilcrdadc do
6
cidadao, ncu inicrlocuior dc longas Ioras scnrc
dissc, c dira, quc o ncrcado c o unico nccanisno
insiiiucional aio a conirolar a anliao cla
sinlcs c loa razao dc quc, no ncrcado, o
cnrcsario sc dcfroniara con nil c una ouiras
anlics.
Concicria una injusiia con Jorgc Jacol sc
assassc ao lciior a inrcssao dc quc clc dcfcndc
o lilcralisno orquc c cnrcsario. O conirario c
vcrdadciro. susicnia o rinado das lilcrdadcs c
da cidadania ara odcr ccrccr scn
consirangincnios oliicos sua funao dc Ioncn
dc cnrcsa disosio a corrcr riscos. Dc ninIa
longa convivcncia con cnrcsarios lrasilciros, foi
dclc, c dc scu conanIciro do Insiiiuio Lilcral
Folcrio Caiuly Vidigal, quc ouvi anargas
qucias clo faio dc scrcn oucos os iniclcciuais
quc, no Drasil, sc cngajan na luia clo
lilcralisno cnquanio sisicna cocrcnic dc dcfcsa
das lilcrdadcs individuais c da lilcrdadc dc
ncrcado cssa uliina adaiada, confornc
assinalan os docuncnios quc vao scndo
roduzidos clos Insiiiuios Lilcrais csalIados
clo Drasil, s condics do dcscnvolvincnio
lrasilciro.
Pcnsando cn dar sua coniriluiao ara
forialcccr no Pas a idcia do ncrcado
olscurccida or longos anos dc oulisno
csiaiizanic c dc rcforar os laos da cidadania,
7
orianio a lilcrdadc, Jorgc lanou-nc Ia alguns
anos (dois, crcio} o dcsafio ois dc faio foi
dcssa forna quc as coisas sc assaran dc
concniar algunas alcsiras quc crsonalidadcs
soviciicas Iavian fciio na Univcrsidadc dc Sao
Paulo duranic cananIa dc csclarccincnio quc o
Pariido Conunisia da Uniao Soviciica cniao fazia
da oliica rcalizada or MilIail ScrgucicviicI
CorlacIcv, conIccida cono perestroIka. Acciici
o dcsafio da nancira cono foi lanado cono sc
fossc una lrincadcira dc anigos. quc, nao
scndo soviciologo, csiava, cono csiou, conscicnic
dc quc corrcria o risco dc dizcr coisas dc ncnor
inoriancia a roosiio do faio oliico nais
rclcvanic da scgunda nciadc do scculo XX. Essc
faio, iodos csianos Iojc convcncidos disso, c o
rcfluo do socIaIIsmo reaI (aquclc quc doninou o
Iorizonic iniclcciual do Ocidcnic dcsdc 1917} c o
rccnconiro dos quc sc dizcn Icrdciros dc Lcnin
con a rcalidadc Iunana, lasnada cla anliao
c cla colia a anliao clo dinIciro c a
colia clo odcr! Acciiando o dcsafio, vcrifiquci
quc as alcsiras, cn si rcvcladoras, cran
insuficicnics ara os fins didaiicos cn visia.
Adcnais, a iarcfa nao cra facil, ois sc iraiava dc
discorrcr solrc faios quc sc davan cn rcalidadc
Iisiorica circnancnic novcdia c a
circunsiancia dc o quc cra una icniaiiva dc
rccucrar a ccononia soviciica icr-sc
iransfornado nun irrcrinvcl novincnio quc
8
dcsiruiu o lloco socialisia c alalou a
solidaricdadc c a solidcz do Incrio Soviciico (a
onio dc o rollcna das nacionalidadcs ancaar
dcsagrcgar o Esiado sovItIco) acnas vcio
dcnonsirar o quao novcdio cra o icrrcno cn
quc icria dc novcr-nc. Tao nais novcdio c
difcil dc crcorrcr, quando o rorio CorlacIcv
Iavia dcliniiado o cano, ao dizcr quc o
socialisno c una coisa c o sialinisno ouira, cssa
sin scnclIanic ao lrczIncvisno, ao
lurocraiisno c a quanios isnos" incdiran o
dcscnvolvincnio daquilo quc sc sus dcvcssc
scr o socialisno. No rclaiorio arcscniado
rcuniao lcnaria da Conissao Ccniral do PCUS,
rcalizada cn 27 dc janciro dc 1987, CorlacIcv
dizia a cssc roosiio. Ocorrcu una csccic dc
alsoluiizaao das fornas dc organizar a
socicdadc quc sc criaran na raiica. Mais ainda,
scnclIanics concccs cran, no fundo,
idcniificadas con as caracicrsiicas csscnciais do
socialisno, cncaradas cono invariavcis c
arcscniadas cono dognas quc nao dao lugar
csquisa cicnifica".
Dciando dc lado os asccios dc csiraicgia c
oliica inicrnacionais, cra rcciso concniar as
icscs c a aao dc CorlacIcv no icrrcno or clc
ofcrccido luia. Dc nada adianiaria afirnar
dognaiicancnic os crros do conunisno russo c
as viriudcs do lilcralisno ou do ncrcado. Era
ncccssario luscar no cnsancnio narisia, aic
9
ncsno no lolcIcvisno, con o quc dcnonsirar
quc CorlacIcv nao c o rinciro a condcnar a
csclcrosc dc un sisicna, crisc cssa quc rcsidc na
clininaao do ncrcado, nas sin quc c aquclc
sagaz dirigcnic, quc icvc condics quc lIc
crniiiran icniar alicrar o curso das coisas.
claro quc CorlacIcv nao agiu insirado clo
Esriio Sanio; quc foran o ioialiiarisno oliico,
a falcncia do lancjancnio ccniralizado iraduzida
na inflaao c no dcficii ullico, quc, rovocando
a nova olrcza", olrigaran un gruo dc
conunisias soviciicos a rcconIcccr quc nuiia
coisa dcvcria scr rcvisia sc sc dcscjassc nanicr o
odcrio rclaiivo da Uniao Soviciica no nundo c o
odcr inicrno do Pariido no as. Os faios
rcduziran ianlcn cssc odcr a nuiio ouco!
A iarcfa, assin, nao cra facil; csccialncnic
difcil, sc sc rcicndcssc dar un ccrio ar dc
rcalidadc ao concniario, ial a raidcz con quc os
aconiccincnios sc vcn succdcndo na Euroa
Ccniral c na Uniao Soviciica. Prcfcri, or isso, cn
vcz dc fazcr un csiudo conjuniural, voliar aos
icnos da Acadcnia c lanar nao dc icios
vclIos alguns, rcccnics ouiros quc
crniiisscn iniroduzir o lciior nos ncandros do
cnsancnio socialisia c do socIaIIsmo reaI, no
caso o soviciico, a fin dc quc fossc ossvcl a
qucn nunca sc ocuou dcssas coisas
conrccndcr os fundancnios icoricos da crisc
quc alala a Uniao Soviciica. Por isso, dci cono
10
sulsiiulo ao iralalIo Una visao oriodoa da
perestroIka". a visao da oriodoia, quc
coniraonIo dc ouiros. Nao c iarcfa facil.
As coisas, orcn, dizia un iniclcciual
argcniino quc or acaso foi oliico dcvcn
scr fciias; ainda quc nal, dcvcn scr fciias. Ncssc
csriio, c cscrando nao incorrcr no crro quc
CorlacIcv aoniava nos criicos do sialinisno, c
quc nc alalano a cscrcvcr csics concniarios a
icios quc rciraian as dificuldadcs vividas Iojc
cn dia cla Uniao das Fcullicas Socialisias
Soviciicas. Alguns csiranIarao o ion gcral do
csiudo. TcnIo or Ialiio, quando cuido dcsscs
assunios, iraia-los cono Taciio dizia quc sc
dcvcria cscrcvcr a Hisioria. Snc u ct studo
scn colcra, ncn arcialidadc.
11



A revoluo e a esperana


A rcvoluao russa dc 1917 foi dos faios nais
narcanics do scculo XX. Dc nada adianiara, no
afa roagandsiico, qucrcr dcsncrcccr a
inoriancia Iisiorica da ionada do odcr clos
lolcIcvisias, rcduzindo-a a ncro golc dc Esiado
cono os ouiros. Da crscciiva da analisc iccnica
dos golcs dc Esiado, a aao niliiar
dcscncadcada cn 27 dc ouiulro (ou 7 dc
novcnlro, clo calcndario ocidcnial} odcria icr
sido clininada dos livros cscolarcs sc cono ja
sc cscrcvcu alIurcs c inclusivc sc ullicou no
Drasil o govcrno rcsidido clo social-
dcnocraia (ncncIcvisia} Kcrcnsly, quc luscava
dirigir a Fussia dcsdc a rcvoluao dc fcvcrciro dc
1917 (quc dcrrulara o czar} iivcssc iido sua
disosiao un rcgincnio dc Ecrciio lcal ao
odcr lcgal.
A qucsiao c quc cssc rcgincnio nao cisiia.
Dificilncnic icria sido cnconirado no caos quc sc
insialara na Fussia, or nuiias razcs. Una
12
dclas c quc o czarisno sc consunira c crdcra
sua aura rcligiosa dc lcgiiinidadc cn dccorrcncia
da inscnsililidadc dos govcrnos c da arisiocracia
c dcnais scgncnios da classc doninanic
dianic das icnscs oliicas c sociais quc sc
vinIan acunulando clo ncnos dcsdc a fanosa
rcvolia canoncsa dc PugaicIcv (1773} c
clodiran na rcvoluao dc 1905, logo sufocada.
Ouira causa foi a corruao dos alios c ncdios
funcionarios c da roria csiruiura niliiar
(corruao quc Iavia alcanado scu augc na
gucrra dc 1914, cujas viinas foran os soldados
quc conlaiian inicirancnic dcsassisiidos}. Na
vcrdadc, o dcscaso do govcrno dc Sao Pcicrslurgo
cla iroa crniiia cnircvcr, dcsdc os rinciros
ncscs da I Cucrra Mundial, o dcsfccIo dc
fcvcrciro dc 1917. A csscs faios da rcalidadc, Ia-
dc acrcsccniar-sc, scn duvida, a roaganda
acifisia dos conunisias (lolcIcvisias}, dos
sociais-dcnocraias c dos socialisias-
rcvolucionarios, afora a agiiaao rcvolucionaria
dos lolcIcvisias. Dcscnvolvida dcniro das foras
arnadas, cssa roaganda c cssa agiiaao
alalaran ainda nais a discilina ja
dcsacrcdiiada or dcrroias succssivas, afora
indisor os soldados conira os oficiais.
Tudo o quc Iavia aconiccido anics dc
ouiulro dc 1917 niliiara conira a cisicncia dc
un unico rcgincnio lcal caaz dc cnfrcniar as
nilcias lolcIcvisias c dcfcndcr o govcrno lcgal.
13
Dcois, nas so dcois dc o golc dc Esiado
Iavcr-sc iransfornado cn rcvoluao, os
rcgincnios aarcccran c cran ccrciios
lrancos" ara coniraor-sc ao vcrnclIo" da
landcira lolcIcvisia. Elcs iinIan a guia-los na
aao idcias cnocionalncnic ncnos scduioras do
quc as dos conunisias, quc, alcn dc falar una
linguagcn aarcnicncnic igualiiaria c
dcnocraiica, Iavian lanado, rcarando
sicologicancnic as nassas, alavras dc ordcn
caazcs dc alalar as nacionalidadcs c a Sania
Mac Fussia ara iodo o scnrc. paz,
autodetermInao dos povos, IIberdade e terra
aos camponeses: Ao roncicr a icrra aos
canoncscs, ouco lIcs fcz, aos lolcIcvisias,
conirariar a douirina, quc rcgava a colciivizaao;
o quc lIcs inicrcssava, accnando con a
ossililidadc dc criaao dc una classc dc
cqucnos roriciarios, cra consiruir as
condics indiscnsavcis a coniar con o aoio
dcssa nassa dc iralalIadorcs ara csialclcccr
scu govcrno. Dcz anos dcois da disiriluiao das
icrras, Sialin assassinou nilIcs no roccsso da
colciivizaao forada da agriculiura. Hojc, Yclizin
rcsialclccc a roricdadc rivada c as
nacionalidadcs luscan lilcriar-sc dc Moscou!
Prcicndcr ncnosrczar csscs faios, csqucccr
aquilo quc o novincnio dc ouiulro icvc dc
insirador, inclusivc no Ocidcnic, duranic os
rinciros anos quc sc scguiran ionada do
14
odcr clos lolcIcvisias, scria no dizcr dc
ccrincniado anigo, ja falccido, ncniir ara
dcniro", rciciando dcfcndcr os valorcs da
dcnocracia.
Nao Ia ior ccgucira na conduao dc
qualqucr oliica do quc dcsconIcccr os faiorcs
dc fora do advcrsario. Por isso, scnrc
considcrci crro crasso ncnosrczar a influcncia
quc a rcvoluao russa dc 1917 icvc solrc os
iniclcciuais do Ocidcnic. conIccida a
inoriancia quc, no roccsso dc iransfornaao
dcssa influcncia cn faio oliico dc rclcvancia,
icvc a naquina dc roaganda noniada cla
Inicrnacional; da ncsna nancira, salc-sc quc
foran divcrsificados os nciodos dc scduao,
cooiaao c aic ncsno dc airulIancnio" uuunt
u cttc (o aio dc colocar no ndcx, no gclo, os quc
nao cran sinaiicos causa do rolciariado"}.
Fcgisirc-sc coniudo, ao lado dcsscs faios, quc sc
a roaganda conscguiu cscondcr, rinciro, os
crros da rcvoluao, c logo cn scguida os crincs
dc Sialin, c orquc a coniraroaganda nao foi
caaz dc convcnccr os iniclcciuais ncn aric do
rolciariado dc quc o rcginc soviciico cra ior (da
crscciiva dos ganIos naicriais c oliicos das
classcs dcsossudas} do quc os quc vivian a
criurlaao da Euroa do rinciro os-gucrra
agiiaao oliica, dcscnrcgo, rcccssao ,
csccialncnic dcois da gravc crisc cconnica dc
1921. A aiuaao da naquina soviciica dc
15
roaganda, quc conccnirava fogos solrc os
criicos da UFSS, acusando-os dc csiar a scrvio
da rcaao (aic o fin da gucrra civil c da
inicrvcnao ocidcnial na UFSS}, ajuda a
conrccndcr or quc os rclaios quc os
iniclcciuais niliianics ou sinaiizanics quc
visiiavan a Fussia fazian da consiruao dc una
nova socicdadc c dc un novo iio dc Ioncn
fosscn acciios cono vcrdadciros. quc csscs
iniclcciuais ossuan aqucla qualidadc quc
Cransci dizia scr indiscnsavcl ara quc os
Ioncns do ovo, os sinlcs", acrcdiiasscn nas
coisas. iinIan auioridadc iniclcciual c noral.
Cosicnos ou nao, no crodo quc vai do
arnisicio dc novcnlro dc 1918 aic 1939 con o
Pacio Fillcniro-Moloiov, quc sclou a aliana
cnirc a AlcnanIa nazisia c a Uniao Soviciica,
assisiiu-sc na Euroa ao nascincnio c
dcscnvolvincnio dc una esperana aliccrada na
idcia dc quc na Uniao Soviciica sc csiavan
criando as condics ara o dcsaarccincnio do
Esiado, ara o fin do cgosno sinlolizado no
cIanado darwinisno social do caiialisno
ocidcnial, c ara a ciinao da niscria graas ao
csialclccincnio dc un rcginc dc lcna igualdadc
oliica c social scn falar na iransfornaao dc
una socicdadc fcudal cn indusirial. Nao sc
qucsiioncn, Iojc, as lascs c o accrio dcssa
cscrana, invocando o faio dc Troisly c nuiios
ouiros quc urgaran no clio na Silcria ou
16
nos sulicrrancos da Lulianla (a scdc da TcIcla,
Iojc KCD} Iavcrcn fciio o ossvcl ara
dcnonsirar os crros fciios c aoniar os crincs
quc sc conciian. Duranic iodo cssc icno,
Troisly foi ionado ou or un rcvolucionario nais
crigoso do quc Sialin, or ininigo jurado da
ordcn dcnocraiico-lurgucsa, ou or agcnic do
nazi-fascisno. Para qucn conIccc ouco a
Iisioria soara csiranIa a afirnaao nas cn
1945, no augc da alcgria cla viioria na Euroa c
clo fin do Esiado Novo no Drasil, Lus Carlos
Prcsics condcnava, no fanoso concio no csiadio
do Pacacnlu, alaudido or conunisias,
sinaiizanics c nuiios lilcrais, o nazi-nio-
iroisly-inicgral-fascisno"! Os dcnais condcnados
or Sialin cran visios cono gcnic da ncsna laia
orianio indignos dc scr acrcdiiados. Aos quc
nao vivcran o crodo c nao salcn o quc foi o
drana Iunano dc quanios ousaran roncr con
o sialinisno iroislysias ou nao
rcconcndaria quc lcsscn o Tbe God tbat IaIIed,
livro dc ncnorias cn quc AriIur Kocsilcr,
Ignazio Silonc c FicIard WrigIi (os quc vivcran o
drana dc dcniro, or icr cricncido aos quadros
do PC}, c Andrc Cidc, Louis FiscIcr c SicIcn
Scndcr (os quc foran sinaiizanics} rclaian
suas ccricncias; ou csia olra Iunana a iodos
os iiulos quc c MemrIas de um revoIucIonrIo
dc Vicior Scrgc. Lcndo csscs livros, farao idcia do
inacio da nova cscrana alincniada cla
17
grandc naquina dc roaganda, alcn do
isolancnio a quc foran sulnciidos os quc
roncran. Nao sc crcdiic iudo roaganda
afinal, nao Ia roduio quc sc vcnda lasc da
roaganda, sc nao c lon, ou nao aarcnic sc-lo.
A rcvoluao dc 1917 roccdcu dc un ano o
fin da Iccaionlc dc 1914-18 c o Iorror dos
canos dc conccniraao da Scgunda Cucrra
Mundial, afora o icno, nos faz csqucccr, ou nos
inilc inaginar o quc foi a noriandadc (o
aougue, dizian os franccscs}, a dcsunanidadc
da Princira Cucrra Mundial, quc Picrrc Miqucl,
cn livro ncnoravcl, docuncnia icr sido o cnsaio
gcral da lcsiialidadc assassina quc csaniou o
nundo civilizado a ariir dc 1939. O Iorror das
irincIciras clodia cn griios dc az! az! az!",
quc a inconcicncia dc nuiios sufocava con
ofcnsivas scn scniido csiraicgico ou iaiico, cujo
unico rcsuliado cra a dizinaao dc rcgincnios
iniciros. A roncssa dc az quc a rcvoluao dc 17
iroucra consigo sullcvou as ncnics. Quando
icrninavan a gucrra civil c a inicrvcnao
ocidcnial na Uniao Soviciica (1920}, o Ocidcnic ja
iinIa dianic dc si a crisc da qual o iriunfo
fascisia, con a Marcba sobre Roma, cn 1922,
scria (ao lado da violcnia qucda dos rcos cn
1921} un dos rinciros sinais scrios dc quc a
ccononia caiialisia quc os lolcIcvisias
Iavian fciio rcsonsavcl cla gucrra csiava
cnfcrna c cnfrcniava grandcs dcsafios. Nao cra
18
acnas o caiialisno, nas ianlcn o lilcralisno
(quc scnrc iinIa sido visio cono sinnino do
sisicna cconnico}, quc cnirava cn una
succssao dc criurlaao gravcs.
Nao calc fazcr a Iisioria das criscs
cconnicas quc sc succdcran a ariir dc 1921.
Calc acnas lcnlrar quc a dc 1929 clodiu
cono lonla ainica solrc o sisicna caiialisia.
Scus cfciios dc radiaao, csicndcndo-sc
Euroa, lcvaran ouco icno dcois asccnsao
do nazisno. A colciivizaao forada da
agriculiura, cn 1927, Iavia roduzido, na Uniao
Soviciica, niscria quc Kocsilcr, depoIs, rciraiou
cn aginas ungcnics scn quc dciassc dc
csiar scnrc rcscnic cn scu cnsancnio a
siiuaao das grandcs nassas dcsassisiidas dos
Esiados Unidos c da roria Euroa Ocidcnial.
Succdc quc a niscria roduzida cla colciivizaao
forada c os 20 nilIcs dc cssoas quc norrcran
no roccsso (norrcran ou foran sinlcsncnic
assassinadas} os nuncros sao os dc Foy
Mcdvcdcv, divulgados na Uniao Soviciica nao
foran visias ncn roagadas. A crisc dc 1929
irroncu sol os olIos dc un nundo cn quc
Iavia lilcrdadc ara dcscrcvcr a niscria Iunana;
quando cla sc dcu, quanios nao foran os quc sc
scniiran culados or dcfcndcr un sisicna quc
nao cra caaz dc dar cnrcgo ou dc concr a
cssoas quc acnas rcclanavan iralalIo? Qucn
lc as aginas con quc MancIcsicr dcscrcvc as
19
nigracs inicrnas nos Esiados Unidos no incio
dos anos 30 (TIc go und tIc dcun)
conrccndcra a rcvolia quc ossuiu os quc sc
rccordavan do Iorror das irincIciras, da
frivolidadc das cliics da Icc coquc, da fuiilidadc
dos oliicos da Tcrccira Fcullica franccsa, ara
nao dizcr da csirciicza ncnial dos arisiocraias
dos rcgincs fcudais da Euroa Ccniral.
Con o iriunfo do nazisno na AlcnanIa
logo dcnunciado clos lolcIcvisias cono a
salvaao do caiialisno, ncdianic o acordo cnirc
o grandc caiial, o ccrciio c un ariido dc
cclcrados , foi nais facil fazcr a dcfcsa da Pairia
do Socialisno, ianio nais quanio o arquiininigo
dc Sialin, Troisly, nao ccssava dc susicniar quc
a Fussia cra socialisia, quc a lurocracia odcria
scr dcsalojada or ncio dc una rcvoluao oliica
c quc sc fazia nisicr dcfcndcr a Fussia cn
qualqucr circunsiancia conira as icniaiivas dc
assalio do caiialisno.
O niio da rcvoluao c a cscrana quc cla
susciiara c nisicr rccordar, cnlora doa a
nuiios fcz csqucccr duranic lon icno quc
Fillcniro c Moloiov, cn nonc dc Hiilcr c Sialin,
Iavian irocado juras dc anor solrc os dcsiroos
fuiuros da Polnia c dos Esiados Daliicos; quc a
invasao da Polnia c da Dclgica, cn 1939,
cnconirou os ariidos conunisias quicios cn
suas osics, acnas condcnando a gucrra
20
inicrincrialisia". A invasao da Uniao Soviciica,
cn junIo dc 1941, foi o crdao quc Hiilcr dcu a
Sialin or icr aciuado con a AlcnanIa nazisia c
icr crnanccido ncuiro no confliio, cnquanio a
Frana cra forada a rcndcr-sc. Foi cssa invasao,
ianlcn, quc nudou a osiura dos ariidos
conunisias quc cniao, vcndo sangrar a Pairia
Mac do Socialisno, sc cngajaran con vigor na
Fcsisicncia, rciciando icr sido os rinciros c
os unicos a oor-sc aos nazisias. O sacrifcio dc
20 nilIcs dc soviciicos, nos canos dc laialIa
ou dc cicrnnio, c a rclcvancia da coniriluiao
niliiar soviciica ara a dcrroia do nazisno
forialcccran a aniiga cscrana. Scra inuiil
icniar cscondcr os faios quc csiao gravados na
Hisioria c ara quc sc icnIa idcia do clina cn
quc sc vivia no nundo, ciio caso assado nun
as dc ouca inoriancia oliica ara a Uniao
Soviciica dc Sialin, cono o Drasil. cssoa aniga,
sinaiizanic do PCD, ao vcr ninIa assinaiura
juniancnic con a dc nais 17 (clcs cran dc faio
iniclcciuais, cu cra acnas csiudanic}
dcnunciando o Congrcsso da Paz dc 1949 cono
una nanolra do PCUS, louvou ninIa coragcn...
O quc scnrc nc dciou surrcso ao rcflciir
solrc cssa osiura iiificada na cscrana foi o
faio dc os ccrca dc 60 nilIcs dc norios do
sialinisno (na Uniao Soviciica ja sc adniic cono
ccrio nuncro roino a 40 nilIcs, scn coniar
aquclcs nilIcs quc foran iransfcridos ara a
21
Silcria or susciia dc colaloraao con o
nazisno} ouco coniarcn ara quanios sc
condoan con a soric dc scis nilIcs dc judcus,
s vczcs sc csqucccndo dos nilIarcs dc ouiros
scrcs Iunanos assassinados nos canos dc
conccniraao nazisias. Era una difcrcna
esttIca cssa quc sc fazia cnirc os norios do
sialinisno c os do nazisno. Eiicancnic, os
crincs cran iguais, nas, cono as razcs
idcologicas quc Iavian conduzido ao aougue
sialinisia iinIan sido divcrsas, os 60 nilIcs
dciaran dc cisiir. Da ncsna nancira cono os
nilIcs quc o KIncr Fougc nassacrou no
Canloja nao sc ncncionan nos crculos lcn-
cnsanics rcocuados con os crincs dc gucrra
no Vicina. Nunca conscgui cnicndcr o orquc
dcssc juzo csiciico fornulado or cssoas da
naior rcsciialilidadc iniclcciual c, or quc nao
afirna-lo?, noral. Aic agora nao consigo
conrccndcr cono a surcssao das lilcrdadcs
civis c oliicas c os 60 nilIcs dc norios
(inclusivc ioda a vclIa-guarda lolcIcvisia, a quc
criara a cscrana!} coniaran ouco dianic do
faio alcgado dc quc o rcginc lolcIcvisia Iavia
rcsolvido os rollcnas da fonc, da saudc c da
cducaao. Ao icniar conrccndcr a cqucna
inoriancia cnrcsiada s lilcrdadcs c vida
Iunana, a rcsosia quc udc dar ao quc nc
cnirisiccia foi quc csscs iniclcciuais fazian do
scu Iunanisno visao csirciia c dir-sc-ia
22
insirada clo nais cru naicrialisno,
iransoriando o rcino da Lilcrdadc ara o da
saiisfaao das ncccssidadcs naicriais. Fcsciic-
sc a oao nas cniao icria sido logicancnic
ncccssario lcnlrar quc o nazisno, quando sua
naquina dc roaganda rivalizava con a da
Inicrnacional c scduzia ouiros iniclcciuais,
ianlcn aoniava o faio dc no III FcicI nao Iavcr
nais fonc, dc iodos icrcn cscola, dc os
rollcnas dc saudc icrcn sido rcsolvidos c dc
Iavcr alcgria clo iralalIo" ara os arianos",
cvidcnicncnic.
Scra scnrc difcil clicar a scduao quc aic
Iojc a Uniao Soviciica ccrcc solrc nuiios
cnlora, ossivclncnic, o quc arccc difcil sc
iornc sinlcs sc cnsarnos, con algun cinisno,
quc o vcnccdor icn scnrc a facilidadc dc airair
as sinaiias dos quc sc dizcn ncuiros. Na gucrra
dc roaganda, a Uniao Soviciica icn-sc rcvclado
dcsdc o incio un unnc. Pouco adianiou
KrucIcv crucificar Sialin no XX Congrcsso do
PCUS. Muiios, cniao, sc dcran conia dc quc os
cscriios rcunidos no Tbe God tbat IaIIed, dc
1949, cran rcais c o rcginc sialinisia nao fora o
nar dc alcgria cn quc Iavian navcgado or anos
a fio. Fcforou-sc, a ariir da, o cqucno nuncro
dos quc dcnunciavan a Uniao Soviciica. Os
vcnccdorcs, orcn, icn scnrc a ajuda da soric.
divulgado na vcrsao oliida clas auioridadcs
noric-ancricanas, o Fclaiorio KrucIcv sofrcu logo
23
a oljcao da fonic. Olra da CIA". Dcois,
quando sc soulc, nos crculos lcn-cnsanics,
quc clc cra vcrdadciro, o Ocidcnic dcnonsirou
nais una vcz quc salia jogar fora as suas
grandcs ooriunidadcs. coincidcnic irruao da
Fcvoluao Hungara, os ara-qucdisias inglcscs c
franccscs dcsccran cn solo cgcio c Isracl
iniciou sua ofcnsiva conira o coroncl Nasscr, quc
Iavia nacionalizado a ConanIia do Canal dc
Sucz. Con isso, os ianqucs soviciicos cn
Dudacsic c o assassnio dc Inrc Nagy c Paul
Malcicr (afora o dc nilIarcs dc ouiros
conlaicnics da lilcrdadc} ficaran cqucnos
dianic do fiasco incrialisia cn Sucz. O curioso c
quc o crcdiio cla dcrroia anglo-franco-isracliia
foi dado Uniao Soviciica, cujo govcrno fcz a
ancaa dc soliar scus fogucics lalsiicos con
ogivas nuclcarcs conira a Inglaicrra c a Frana,
sc nao suscndcsscn as ocracs, c nao a
EiscnIouwcr, quc fizcra salcr a Londrcs c Paris,
scn alardc, quc rcduziria a lilra csicrlina c o
franco franccs crcssao nais roina do
nada. Coisas da roaganda c da
coniraroaganda...
Calc vcr quc nuiio do crcdiio dado ao
sialinisno foi ao Cuia gcnial dc iodos os
ovos", cono a roaganda cIanava Sialin, quc
sc airiluiu, anics dc nais nada, o iriunfo
soviciico cn iodos os sciorcs, do cconnico ao
niliiar dccorrcu do faio dc a Inicrnacional
24
Iavcr difundido, insisiindo ncla aic a causiao, a
icsc scgundo a qual fora graas ao PCUS, sol a
lidcrana dc Lcnin c dcois dc Sialin, quc a Uniao
Soviciica sc iransfornara dc naao fcudal cn
as indusirializado. En ncio crisc quc Iojc
dcsagrcga a UFSS, ialvcz scja dc ncnor
inoriancia voliar a cssc onio. rcciso, no
cnianio, dizcr alguna coisa solrc clc, ois Ia cn
nuiios anlicnics lrasilciros, oliicos, niliiarcs
c sindicais, a firnc convicao dc quc a
crcsiroila so dc aconicccr orquc, anics
disso, o PCUS fizcra a iransfornaao rcdcniora,
rcsolvcndo os rollcnas sociais da oulaao.
Un ccnlo dc cono a roaganda odc dcsviar
o raciocnio dc scu lciio nuiias vczcs racional sc
cnconira no livro dc Aganlcguian A rcvoluao
na ccononia soviciica", ondc afirna
candidancnic. A Fussia, cono c salido, cra un
as csscncialncnic agrario c excessIvamente
atrasado. Ocuava o quinio lugar mundIaI clo
volunc dc roduao indusirial, c o quarto na
Europa, cnquanio cla inoriancia dc sua
oulaao (143,5 nilIcs dc Ialiianics}
uliraassava a Ancrica c os ascs da Euroa"
(grifos ncus}. E scguc, furiando-sc s
conaracs. En 70 anos dc odcr soviciico, a
UFSS iornou-sc un Esiado indusirial
odcroso...". Dcois dc nosirar as dificuldadcs
scn duvida alguna rcais cnfrcniadas clo
odcr soviciico aos a rcvoluao, a inicrvcnao
25
ocidcnial c a gucrra civil, a NEP c a colciivizaao
da agriculiura, o consclIciro dc CorlacIcv da
cono iriunfo o faio dc quc a UFSS, cn 1941,
roduzissc ja 10% da roduao indusirial
nundial". E ciia cono rcalizacs o faio dc, cn
rclaao a 1913, a roduao indusirial Iavcr
crcscido oiio vczcs (13 na indusiria csada}, a
roduao agrcola 1,4 vcz, os invcsiincnios scis
vczcs, c o iransoric dc ncrcadorias scic vczcs
(1}.
Ora, scn ncgar, clo conirario insisiindo cn
quc a UFSS, na dccada dc 80, cra a icrccira
ccononia do nundo, so crdcndo cn valor do PID
ara os Esiados Unidos c o Jaao, c inorianic
assinalar quc cssc faio ou fciio (cono quciran},
nao lroiou do nada; quc das runas da Cucrra
Civil nao odcria icr nascido cn 20 anos una
oicncia indusirial sc nao Iouvcssc na socicdadc
russa ainda quc dilaccrada clos confliios
arnados inicrnos, dc una cnornc lruialidadc
os ncios ncccssarios ara quc a rcionada do
crcscincnio fossc ossvcl. Esscs ncios cran os
dc scnrc. Caiial (c rcciso icr rcscnic quc os
aiivos inolilizados sofrcran nuiio con a gucrra
civil}, o Honcn (as agruras dos conlaics dc
novcnlro dc 1917 a novcnlro dc 1920, quando
as uliinas iroas lrancas" cnlarcan na
Crincia, nao odcn icr rovocado una sangria
dcsconunal nos quadros iccnicos
inicrncdiarios}, c a Tccnologia. Essc c o onio
26
crucial, ois a clc sc liga a qucsiao da
organizaao da roduao, das nornas dc
iralalIo, das rclacs dc odcr dcniro das
unidadcs roduiivas. O Ecrciio VcrnclIo
csclIa lcn a inicrligaao dos ircs asccios do
rollcna, ois foi acnas dcois quc a
organizaao (orianio a iccnologia disonvcl} sc
ins (o dcoincnio c dc Troisly cn MinIa
Vida"}, con o aulio dos oficiais (faior, Iunano
qualificado} do Ecrciio czarisia, c quc foi ossvcl
vcnccr os lrancos" c a inicrvcnao ocidcnial. En
ouiras alavras, a socicdadc russa dc 1917
con nais razao a dc 1914, anics quc as laialIas
da Princira Cucrra causasscn a usura
facilncnic inaginavcl iinIa cn si, ainda quc
dcsigualncnic disiriludo, un csioquc dc
Caiial, dc Honcn c dc Tccnologia suficicnic
ara crniiir quc, aos quairo anos dc gucrra
cicrna c nais ircs dc gucrra civil, fossc ossvcl
rcionar o caninIo do dcscnvolvincnio
cconnico. Qucro con isso dizcr quc as
dificuldadcs quc o odcr soviciico cnconirou ara
rcalizar o rogrcsso naicrial foran nais dc
ordem poItIca (o rcginc oliico c a conccao
dc cono dcvcria organizar-sc a roduao} do quc
roriancnic dc ordcn naicrial c iccnologica.
Tanio cssas rcscrvas sc Iavian acunulado, quc a
iaa ncdia dc crcscincnio do PID, dc 1860 a
1913, foi dc 5% ao ano, orccniagcn nada
dcsrczvcl.
27
O onio solrc o qual dcscjo insisiir c quc nao
foi a auscncia dc condics naicriais o
dcscnvolvincnio das foras roduiivas quc
cnlaraou dcsdc o incio os rogrcssos do
Esiado soviciico, nas, sin, foran as condics
oliicas cn quc sc rocurou rcalizar scu
dcscnvolvincnio. Nao rcicndo ncgar a cvidcncia
dc quc a Fussia czarisia cra, cn 1913, una
socicdadc quc sc odcria dizcr agraria. Qucro
assinalar iao acnas quc a ariir da gucrra da
Crincia, cn 1852/56, a auiocracia russa ionara
conscicncia dc quc a Fussia cra qucr nais fraca,
qucr nais olrc do quc as oicncias dc rincira
classc, c adcnais nais olrc nao so cn rccursos
naicriais, nas ianlcn ncniais, csccialncnic
cn assunios adninisiraiivos". Essa ungcnic
rcflcao do grao-duquc Konsianiin NilolaycvicI,
ciiada or Paul Kcnncdy, csiaria na lasc dc iodos
os csforos quc, a ariir do final do scculo, sc
fizcran no scniido da consiruao dc una rcdc
fcrroviaria, da indusirializaao asscnic na
roduao dc carvao, fcrro c ao c cnrcsas dc
grandc oric. Essa dccisao, ncsno aconanIada
da aloliao da scrvidao no cano, dcscnvolvcu,
nas nao nodcrnizou o as c Kcnncdy aonia
con razao quc scria difcil fazc-lo, dado o
auncnio anual do nuncro dc canoncscs nao
cducados c o clcvado nuncro dc analfalcios na
oulaao glolal.
28
Sao as condics oliico-insiiiucionais a
auiocracia, a cccssiva inicrvcnao do Esiado cn
iodos os assunios inicrnos quc udcsscn dizcr
rcsciio scgurana do icrriiorio, dada a ancaa
das oicncias csirangciras, c scr incdiiivos da
narcIa colonial ara Lcsic, afora as condics dc
vida das oulacs rurais quc fazcn quc o
PID russo, quc c o rinciro das oicncias
curocias dc 1830 a 1850, ccda o asso
caiancnic dcssa dccada (a da scgunda
rcvoluao indusirial} cn dianic, cIcgando, cn
1890, na icrccira osiao. Scn falar no dcclnio
do PID c cutu, raiicancnic csiavcl dc 1830 a
1860, crcsccndo cn 1870, ara, da cn dianic,
dcclinar aic 1890, quando acusa narcas ouco
sucriorcs s dc 1830. Ncssc fin dc scculo, a
Fussia coloca-sc cn scio lugar na lisia das scis
naiorcs oicncias curocias. Esscs dados odcn
scr associados a ouiros. cn 1914, a rcnda
nacional da Fussia cra dc scic lilIcs dc dolarcs
contra 37 dos Esiados Unidos, ficando cla no
sciino lugar nuna lisia dc oiio oicncias,
incluindo-sc ncla os Esiados Unidos. A rcnda c
cutu, cn 1914. cra dc 41 dolarcs contra 377 da
rcgisirada ara os Esiados Unidos c a osiao
rclaiiva da Fussia na lisia das oiio naiorcs
oicncias c a oiiava...
Esianos, assin, dianic dc una naao quc c,
a un icno, foric c fraca, cono assinala
Kcnncdy. Foric or sua roduao indusirial, quc
29
a iornava, cn 1914, a quaria oicncia indusirial
do nundo, con una roduao dc ao, ncssc ano,
sucrior da Frana c da usiria-Hungria;
igualncnic cra dc noiar-sc quc a indusiria iciil
coniinuava crcsccndo cn volunc; quc a roduao
dc carvao saliara dc 6 nilIcs dc ioncladas, cn
1890, ara 36 nilIcs, cn 1914; quc a rcdc
fcrroviaria cra, cn cicnsao, naior do quc a da
AlcnanIa (cnlora a incnsidao do icrriiorio
russo a iornassc cqucna, rclaiivancnic}. Os
faiorcs dc fraqucza vinIan do cso da nassa
rural solrc a oulaao csccialncnic gravoso
cssc cso, sc sc aicniar ara a quaIIdade,
csccialncnic a cducaao, c ara ouira
circunsiancia, quc cra o alcoolisno. Aos faiorcs
dc ordcn dcnografica, Ia-dc sc acrcsccr a
dcficicncia iccnologica cn gcral. Ela inunIa
scrvidcs indusiria c socicdadc, nas ainda
nao iao grandcs quc incdisscn o
dcscnvolvincnio da indusiria. Ouiro faior quc
icndo cn visia a conccniraao ocraria nas
cidadcs, csccialncnic Sao Pcicrslurgo c Moscou
coniriluiu ara o avano, lcnio, nas ainda
assin avano iccnologico (indiscuiivclncnic
ncnos raido do quc o rcgisirado na AlcnanIa c
na Cra-DrcianIa, ara nao falar nos Esiados
Unidos}. a cnciraao do caiial csirangciro quc
sc vinIa rcalizando na Fussia, na ciraao dc
cirolco, na nincraao, na indusiria ncialurgica,
qunica c ncsno iciil. As vaniagcns da nao-dc-
30
olra laraia, quc udcsscn airair os
invcsiincnios csirangciros, nao incdiran quc,
con o caiial c o conirolc adninisiraiivo, os
csirangciros iroucsscn consigo una ccria
iccnologia... Ncssc icrrcno, nao sc csialclccc
acordo cnirc os Iisioriadorcs; uns adoiando a
osiao quc Lcnin vulgarizou, scgundo a qual a
naior aric da indusiria russa csiava cn naos
dc invcsiidorcs csirangciros; ouiros, cono
Clarlson, aoniando ara cvidcncias dc quc
novos invcsiincnios nas arcas indusiriais criicas
ja csiavan scndo fciios or caiialisias russos cn
1913.
rcciso icr rcscnic c as analiscs quc
Troisly faz do roccsso quc conduziu rcvoluao
dc 1917 aonian ncssc scniido quc Iavia
duas Fussias disiinias. a indusirial c a rural. A
Fussia urlana cra conlaiiva c conscguia
arrancar, clo dcscnvolvincnio do csiriio
rcivindicaiorio ncrancnic cconnico-cororaiivo
das classcs sociais cn fornaao, conccsscs
solrc conccsscs da auiocracia, cono, or
ccnlo, o rcconIccincnio da cisicncia dc
sindicaios ocrarios c, ja cn 1912, lcis solrc
scguros dc acidcnics do iralalIo c un sisicna dc
scguro saudc con coniriluics dos
iralalIadorcs, dos aircs c do Esiado, sisicna
cssc colocado sol conirolc dos ocrarios, cono
assinala Clarlson na sua A Isto o Hssu.
31
Na Fussia, cscrcvia Troisly cn 1906, odcria
dizcr-sc quc aic o caiialisno fora criaao do
Esiado. TinIa razao. o aaraio lurocraiico da
auiocracia, cn aric dcvido csiruiura social do
as, cn grandc aric ara fazcr facc s ancaas
cicrnas c ncccssidadc dc cansao colonial
ara o Lcsic, a lurocracia corronida iudo
doninava c iudo sucrinicndia. Inclusivc o
sisicna financciro, csiaial, voliado ara a
indusirializaao, nas nao ara a Agriculiura (2}.
Esscs nuncros c cssas rcflccs icn or
oljciivo iao-so nosirar scn luscar dcsncrcccr
o quc sc fcz, dadas as condics advcrsas criadas
cla Cucrra Civil quc o PC nao cnconirou a
Fussia dc 1917 cono un as fcudal c
csscncialncnic airasado.
Calc aqui ncncionar as rcfornas rcalizadas
or Siolyin, dcois da rcvoluao dc 1905, as
quais cnlora conlaiidas cn sua inlcncniaao,
luscavan na icoria dar aos canoncscs
roriciarios dc cqucnos loics una naior
auiononia dianic nao dos laiifundiarios, nas das
aldcias, das conunas agrarias da vclIa iradiao
russa, quc dccidian solrc o quc laniar ncssa
coca do ano c nao naqucla, con isso
dcscsiinulando o roduior individual. Por ouiro
lado, dizcr quc foi graas ao donnio soviciico c
aos 60 nilIcs dc norios quc sc sucraran os
rollcnas dccorrcnics da carcncia c dcsconIcccr
32
a rcalidadc cn quc sc vivc, Iojc, na Uniao
Soviciica, 73 anos dcois da ionada do odcr c
dc lruial ccrccio dcssc ncsno odcr.
A crcssao nova olrcza", quc cnrcgo no
iiulo dcsic ousculo, nao c ninIa; lia-a no livro
dc Ernsi Mandcl AIm da perestroIka. Mandcl,
cono sc salc, c rcnonado cnsador iroislysia.
No volunc I dcssa olra, odc lcr-sc, a ccria
aliura, quc a ccricncia soviciica conduziu a
una nova olrcza" cn grandc cscala no as.
Dczcnas dc nilIcs dc cssoas, cnirc as quais os
invalidos, os csiroiados, os nuiilados, os
dcficicnics, as viuvas, as nacs cIcfcs dc fanlia
(ainda sc diz 'nacs alandonadas', na UFSS}, os
vagalundos alcoolairas, os jovcns narginalizados
vivcn, dc longc, alaio do nvcl viial. Una fraao
nao ncgligcnciavcl dc iralalIadorcs das
caicgorias nais nal rcnuncradas vivcn
igualncnic alaio do nnino viial. Scgundo o
rofcssor Lconid Cordon (cnircvisia ullicada no
NotcIas de Moscou, cn 3 dc janciro dc 1988}, o
nnino viial csia siiuado aiualncnic cn iorno dc
ccn rullos or Ialiianic c or ncs. Nos scrvios,
o salario ncdio nao vai alcn dc 117,3 rullos
ncnsais. Dois salarios, ncssc scior, dcvcn
nanicr no nnino ircs cssoas ara nao dizcr
quairo or fanlia, caindo assin alaio nnino
viial!" (3}.
33
A siiuaao, cn 1988, nao scria iao divcrsa
daqucla cnconirada cn 1913 con o quc, sc sc
dcscja vcr os faios Ioncsiancnic, con olIos dc
vcr c conrccndcr, odc cIcgar-sc conclusao
dc quc a noric dc 60 nilIcs dc cssoas foi cn
vao, na ncdida cn quc o quc sc rcalizou ncsscs
70 anos dc nancira alguna foi una rocza, ois
nao c grandc fciio sair dc un onio c cIcgar a
clc, dando longas c cnosas volias, dccadas
dcois.
A dcscolcria dcssc irusno or aric dos quc
Iavian acrcdiiado na cscrana dcu-sc or
ciaas. Aos o rclaiorio KrucIcv, foran rccisos
12 anos ara quc, invadida a TcIccoslovaquia c
csnagada a Prinavcra dc Praga, sc concassc a
dizcr quc Iavia un socialisno rcal", ccaninoso,
incrialisia, nas Iavia ianlcn ouiro cn quc a
lilcrdadc scria consiruda cla Socicdadc Civil
sol fornas dcnocraiicas. En 1968, voliou-sc
inconscicnicncnic a 1945, quando o nundo
dcscolrira quc Iavia dois socialisnos. o soviciico,
ossivclncnic rcsonsavcl or alguns cccssos
na rcrcssao lilcrdadc, c o socialisno
dcnocraiico iriunfanic na Cra-DrcianIa con a
viioria do Pariido TralalIisia, a nacionalizaao
das ninas dc carvao, da indusiria do ao c do
Danco da Inglaicrra, c o csialclccincnio do
Scrvio Nacional dc Saudc. A ariir do fin da
Prinavcra dc Praga, assou-sc a discuiir na
Euroa as novas fornas quc odcrian assunir
34
as rclacs cconnicas c sociais nun socialisno
difcrcnic do rcal". Con isso, aos oucos, voliou-
sc a cuidar dc siiuar a Lilcrdadc no rcino quc
scnrc fora scu, o do Esriio.
A esperana, a fc na rcvoluao Iunana quc
sc csiaria fazcndo na Uniao Soviciica, so sc
dcsvancccu quando as rcalidadcs do odcr
inuscran a iodos a ccricza dc quc o socialisno
rcal" cra dc faio rcal! Muiio difcrcnic daquclc quc
sc arcndcra nos livros, calc rcssaliar. Foran
rccisos anos, no cnianio, ara quc a vcrdadc
saliassc aos olIos dos quc sc rccusavan a lcr o
quc sc iinIa cscriio, nuiias vczcs con sanguc, a
rcsciio da Uniao Soviciica c do sialinisno (c
algunas vczcs, oucas, nas ungcnics, do
rorio crodo lcninisia}.
Talvcz o icno ncccssario ara alrir, Iojc, os
olIos dc iniclcciuais c cnrcsarios a rcsciio das
rcalidadcs da ccononia ossa scr ncnor do quc
os 73 anos ja vividos dcsdc 1917, ou os 61 quc
dccorrcran da crisc dc 1929 graas, dcssa vcz,
ao faio dc os ldcrcs soviciicos icrcn dado o sinal
dc alcria. a socicdadc c o Esiado soviciico corrcn
riscos orquc a ccononia csia csiagnada. Mais
inorianic, clcs diagnosiicaran a docna. a
roduao csiagnou orquc sc dcsrczou, duranic
dccadas, o ncrcado.
35
Os icios quc arcscnio cn scguida icn cn
conun, acsar dc roduzidos cn difcrcnics
cocas, una coisa quc odcra arcccr insoliia.
cscriios or narisias ilusircs, icndcn a nosirar
quc ara clcs, quc cnsaran solrc a rcvoluao ou
a fizcran, o ncrcado c rcalidadc dianic da qual
ccssan os arguncnios dos naus icoricos. O
ncrcado c a nocda! A csqucrda scnrc
dcsrczou anlos. Por isso, no dclaic cn iorno
do socialisno rcal", os criicos do quc sc assava
na Uniao Soviciica os criicos dc csqucrda,
lcn cnicndido fiaran-sc nos asccios
oliicos da asccnsao da lurocracia, nos sociais
da cisicncia da noncnIutuu c na scaraao
cnirc a economIa mIIItar e a economIa cIvII.
Poucos sc lanaran analisc dos rollcnas
cconnicos gcrais quc, dcois da crisc dc 1973,
concaran a surgir na Euroa Oricnial. Os quc
nao cnicndian da nocda, rcicndcndo cnicndcr
dc ccononia narisia, fizcran or dcsconIcccr
as lcis gcrais da ccononia c cuidaran da Uniao
Soviciica c dos ascs do lloco socialisia cono sc,
nclcs, a conialilidadc nacional fossc divcrsa da
quc sc faz nos ascs do Ocidcnic. Isso, acsar dc
a inflaao rovocada cla alia dos rcos do
cirolco, cn 1973, Iavcr aiingido durancnic
iodos os ascs do lloco soviciico.
36



A lio da vodca


rcciso, ois, concar or una liao dc
ccononia cosiao dc faios c nao dc icorias.
O alcoolisno scnrc foi un rollcna russo.
Clarlson, no livro ciiado, diz quc no fin do
rcginc czarisia sc fizcran csforos ara incdir
cssa raga social, liniiando o quanio cada
frcgucs odcria conrar dc csriios. Os
canoncscs cnconiraran a soluao. ficar solrios
aic acunular alcool suficicnic ara ionar una
lclcdcira... A carrasana dos nujils c dos
Ialiianics das cidadcs icn nuiio a vcr con o
quc sc rcicndc dcnonsirar.
A perestroka nao c o iriunfo do caiialisno
na Uniao Soviciica. E ossvcl quc ao fin c ao
calo algucn diga quc cssc c o runo ara o qual
narcIan as coisas, c iodos acrcdiicn, ois
arccc quc sc cIcgara la. Na vcrdadc, orcn, crcr
cn quc as nudanas rcicndidas dc incio or
CorlacIcv iivcran o scniido da rcsiauraao
37
caiialisia c ncniir ara dcniro, nao
conrccndcr a rcalidadc dos roccssos Iisiorico-
oliicos. A nova oliica cconnica quc
CorlacIcv procurou IntroduzIr na Uniao
Soviciica foi, assin a cnicndo, una icniaiiva
circna dc nolilizar cncrgias oliicas
(cvidcnicncnic Iunanas} ara incdir quc o
Esiado soviciico aqui cnicndido no scniido
anlo dc organizaao csiaial", social" c
Iunana" dcsaarcccssc iragado clas
coniradics quc sc criaran cnirc as
ncccssidadcs da socicdadc c as rclacs dc
roduao diiadas clos inicrcsscs da lurocracia,
cujo donnio solrc o as nao dccorrc da
inlaniaao do lolcIcvisno, nas dciia fundas
razcs no assado russo. or rcicndcr
rcfornar una socicdadc cn quc a lurocracia icn
rivilcgios c odcrcs, quc rcnonian nao sc salc
a quc scculo, quc a roosiao dc CorlacIcv c dc
difcil rcalizaao na noldura do Esiado conIccido
cono UFSS c sol o donnio do PCUS.
A rigor, as ncccssidadcs" nao sao acnas da
socicdadc; sao igualncnic do Esiado soviciico
(agora no scniido csiriio do icrno}, consunido
or dcficii ullico dc nagniiudc nao conIccida,
nas cnornc (guardadas as roorcs do PID,
igual ou naior do quc o noric-ancricano}, alcn
dc arisionado clas disiorcs icorico-raiicas a
rcsciio do acl do Esiado cono suridor dc
38
caiiais c da funao do dcficii ullico no
dcscnvolvincnio cconnico.
A crccao dc quc algo andava crrado na
Uniao Soviciica nao c dc CorlacIcv. KrucIcv ja
dcicciara loa aric dos rollcnas. O aniigo
sccrciario-gcral icvc o ncriio Iisiorico dc
dcnunciar os crincs dc Sialin, alrindo caninIo
ara quc a Iisioria da rcvoluao fossc cscriia con
oljciividadc naior. As rcfornas quc rcicndcu
rcalizar na ccononia, no cnianio, ou or nal
fornuladas, ou or cnconirar rcsisicncias
lurocraiicas insucravcis, nalograran. Dcois
dclc, acnas Androov, cgrcsso dos quadros da
KCD, soulc vcr ondc rcsidian alguns dos
rollcnas nais gravcs c icniou aiaca-los.
Vcncido cla idadc, nada dc fazcr a nao scr
dcnunciar, con csiardalIao, o crigo quc o
alcoolisno rcrcscniava ara o odcr soviciico.
As rcfornas dc CorlacIcv vicran na linIa
quc Androov concara a iraar; curiosancnic,
una das rinciras c a nais rica cn ccricncias
a rcsciio do quc scja o sIstema econmIco foi
aqucla con quc sc rcicndcu conlaicr o
alcoolisno, sinlolizado no alio consuno dc
vodca. Ao olscrvar o ardor con quc CorlacIcv
invcsiiu conira a vodca c os alcoois cn gcral,
rcssalia cono asccio curioso o faio dc cssc
quadro" lolcIcvisia, dc sucrior nvcl
iniclcciual, conIcccr ouco ou quasc nada do
39
funcionancnio do sisicna cconnico. Ousaria
ncsno dizcr quc foi a ccricncia con a vodca
quc alcriou o govcrno soviciico ara as
dificuldadcs dc roccdcr as rcfornas rofundas
scn o aoio dc largas canadas da oulaao c
scn aicniar ara a racionalidadc do roccsso
cconnico. Essc aoio so odcria scr oliido,
vcnccndo as rcsisicncias lurocraiicas, clo apeIo
ao consumo; clo accno da crscciiva dc un
nclIor nvcl dc cisicncia naicrial nos larcs, da
ossililidadc dc o cidadao soviciico ncdio odcr
dcsfruiar dc un adrao dc vida scnclIanic aos
dos cidadaos da Euroa Ocidcnial. O aclo ao
consuno, a scduao do lcn-csiar casa
IndIvIduaI c clcirodoncsiicos c iicns dc
vcsiuario. odcria convcnccr sciorcs da
oulaao da ncccssidadc dc fazcr rcssao ara
quc o clicnic fossc ouvido (ainda quc dc nancira
dcscoordcnada} clos lurocraias roduiorcs. A
nolilizaao da oiniao, no cnianio, so sc odcria
dar a ariir do noncnio cn quc Iouvcssc
IIberdade de crtIca c cn quc os cidadaos quc
conscrvan o irao nsiico do caraicr russo
udcsscn sc crinir, rcclanando o quc
cnicndcn scr una rcforna noral da socicdadc
soviciica. A qucsiao fundancnial suljasccnic
gIasnost c perestroIka c, ois, conciliar a
lilcrdadc dc criica con o acl dirigcnic do
PCUS. CorlacIcv c scus aliados iivcran o
40
rollcna cn ncnic, c a Icgcnonia do ariido na
socicdadc c no Esiado ja nao cisic.
Volicnos vodca, aric inorianic dcssc
roccsso, nao acnas do onio dc visia
cconnico, cono ianlcn do oliico c
sicossocial. Un dos liografos dc CorlacIcv,
ZIorcs Mcdvcdcv, irnao do Iisioriador Foy c
rcsidcnic na Cra-DrcianIa, rciraia con fina
ironia o rollcna da gucrra garrafa" no incio
da cra CorlacIcv.
O alcoolisno assunira, na Uniao Soviciica,
as caracicrsiicas dc calanidadc ullica quc o
Iavian narcado no crodo czarisia. Naquclc
cniao, a calanidadc cra iananIa quc a vcnda dc
vodca foi roilida no incio da gucrra dc 1914. A
ncdida nanicvc-sc duranic iodo o crodo da
vida dc Lcnin c o incio da cra dc Sialin. En
1927, coniudo, rclaia Mcdvcdcv, nao icndo
nuncrario ara susicniar o Esiado, Sialin
lcgalizou a vodca. A roduao c a vcnda dc vodca
c ouiras lclidas alcoolicas foran iniroduzidas
cn 1927 or noiivos cconnicos. Sialin nao
Icsiiou ao falar a cssc rcsciio cn cnircvisia
conccdida a una dclcgaao dc iralalIadorcs
csirangciros. Era inorianic '... iniroduzir o
nonoolio csiaial da vodca ara olicr o caiial
dc giro ncccssario ao dcscnvolvincnio dc nossa
indusiria con nossos rorios rccursos, cviiando
assin a sulnissao aos csirangciros'. En 1927, o
41
Esiado rccclcu ccrca dc 500 nilIcs dc rullos
rovcnicnics da vcnda da vodca, ou scja, 10% dc
scu orancnio...". A coniriluiao da rulrica
alcool" na rccciia do orancnio soviciico foi cn
crcsccndo. cn 1972, ara un orancnio dc 175
lilIcs, a vodca canalizava ara o Esiado 19,2
lilIcs. Por volia dc 1983, as vcndas dc vodca
rcrcscniavan ccrca dc 15% do novincnio
concrcial do as. A vcnda dc vodca c lclidas
alcoolicas cn gcral csiava-sc iornando
clarancnic una aric cada vcz nais inorianic
do orancnio do Esiado".
A qucsiao, assinala Mcdvcdcv, c quc os
cusios sociais do alcoolisno assaran a scr
naiorcs do quc os inosios arrccadados.
auncnio da crininalidadc, laia da
roduiividadc, auncnio do alscnicsno,
auncnio do nuncro dc crianas, rollcna con
ais alcoolairas, rcduao da ccciaiiva dc vida,
auncnio do nuncro dc acidcnics dc iransiio. En
naio dc 1985, o Coniic Ccniral do PCUS, o
ConsclIo dc Minisiros c o Pracsidiun do Sovici
Surcno adoiaran ncdidas ara conicr o
consuno dc lclidas alcoolicas, csialclcccndo
cnas dc nulia clcvadas c dc risao con iralalIo
forado ara dcicrninadas infracs. En 1988
dcvcria icr icrninado a roduao dc lclidas
alcoolicas dc fruias c graos.
42
Esialclccida a roiliao, o sIstema
econmIco funcionou ara dcscscro dos quc
acrcdiiavan quc faios cconnicos sc conlaicn
con dccrcios. Ciio cssc irccIo do livro dc
Mcdvcdcv, acsar dc longo. Elc c ilusiraiivo,
ianio nais sc considcrarnos quc cn 1988 sc
dcscolriu, ara csanio gcral, quc o aucar dc
lcicrrala sc iornara lcn cscasso cn nuiias
rcgics da UFSS, orquc cra arovciiado ara
roduzir, clandcsiinancnic, lclida alcoolica dc
na qualidadc. Eis o quc diz ZIorcs Mcdvcdcv a
rcsciio das conscqucncias cconnicas dos
dccrcios aniivodca.
A nova oliica a rincio foi rccclida con
arovaao. Mas no final dc 1985, as
conscqucncias concaran a aarcccr. Na naioria
das lojas dc alincnios, o alcool cra a unica
ncrcadoria rcniavcl vcnda. Una vcz rciirado, os
lucros caran c os salarios c lonificacs do
cssoal foran afciados. Dcnorou algun icno
ara scrcn alcrias lojas cscciais dc lclidas
alcoolicas (oularncnic conIccidas cono 'os
uliinos lolscs dc rcsisicncia'} c iodos os dias
fornan-sc filas cnorncs (cIanadas dc 'laos dc
CorlacIcv'} sua oria. Muiias vczcs as cssoas
cscran Ioras na fila ara conrar o naior
nuncro ossvcl dc garrafas. Os quc lclcn
socialncnic c so qucrcn conscguir vinIo ara
fcsias c concnoracs icn a ncsna dificuldadc
dc aquisiao quc os alcoolairas. O ncrcado ncgro
43
dc vodca c vinIo rolifcrou, c os rcos cIcgan a
aiingir o dolro ou o irilo dos oficiais. No final do
uliino ano agrcola, nilIcs dc ioncladas dc
fruias ficaran aodrcccndo nos canos. As
dcsiilarias dc vinIo c dc vodca Iavian rccclido
insirucs no scniido dc concar a roduzir
sucos dc fruias, aguardcnic dc suco dc fruias,
Kvas c ouiras lclidas nao alcoolicas, nas nao
iinIan cquiancnio ara fazc-lo. Muiias
fazcndas colciivas do Azcrlaijao c da Moldavia,
quc laniavan fruias c vinIcdos, csiavan quasc
falidas no fin do vcrao. A roduao dc vodca foi
rcduzida cn 30 ou 35%, nas cono rcsuliado da
dininuiao da rcnda c da nocda circulanic,
nuiios iralalIadorcs ficaran scn rccclcr sua
lonificaao Ialiiual dc fin dc ano. Os irilunais
csiavan cIcios dc cssoas quc Iavian infringido
as novas lcis. O nuncro ioial dc casos nao c
conIccido, nas una nova rcdc dc insiiiuics
cnais foi insialada ara sulcncniar o grandc
nuncro ja cisicnic dc canos dc iralalIo ara
risionciros. Prcsunc-sc quc a idcia or iras das
novas colnias cnais cra quc c coniraroduccnic
nisiurar lclados con crininosos conuns. O
dccrcio dc 17 dc scicnlro dc 1985, quc oficializa
cssas colnias, iornou ossvcl iransfcrir cssoas
julgadas c condcnadas or crincs dc lclida
anics dc scicnlro, c ianlcn crininosos
rinarios infraiorcs dc ouiras lcis" (4}.
44
A liao dcvc icr arovciiado lidcrana
soviciica. a roduao c vcnda dc lclidas
alcoolicas roduziu rccciia ara o Esiado; o
alcoolisno fcz o Esiado icr dcscsas ara acudir
nal c arcancnic s conscqucncias sociais
ncgaiivas da raga social; o conlaic ao
alcoolisno dcicrninou a criaao dc una nova
rcdc dc insiiiuics cnais, con cusios dc
insialaao c dcscsas dc nanuicnao... Afora, un
ano dcois, o aucar concar a faliar
oulaao. E ncscs dcois, icr-sc lilcralizado a
vcnda dc csriios!
45



Os objetivos da reforma


Quando sc fala da ccononia soviciica, c
rcciso icr rcscnic quc, acsar dc iodos os scus
vcios csiruiurais, cla c a icrccira ou quaria
ccononia do nundo. Para quc aquilo quc
CorlacIcv cIana dc rccsiruiuraao"
(perestroIka) sc icnIa iornado ncccssario, foi
rcciso quc csscs vcios iivcsscn roduzido danos
aliura da grandcza do PID soviciico o quc
significa quc a dcicrioraao da ccononia concou
a afciar o Esiado, sua caacidadc niliiar c scu
donnio, ou clo ncnos o donnio do Pariido
solrc a oulaao. O niio consirudo duranic a
gucrra civil (da rcvoluao aic o fin da inicrvcnao
cn 1920} ja nao odc scr usado ara jusiificar
nalogros; a icoria do ccrco caiialisia", iao cara
a Sialin aic a assinaiura do iraiado con
Fillcniro, c dcois do aiaquc nazisia cn 1941,
da ncsna nancira nao clica nais coisa
alguna; o arguncnio da Crandc Cucrra
Pairioiica" nada csclarccc, ois sc csia cn az; a
46
gucrra fria" nao odc scr nais dada cono
rcsonsavcl cla crisc cconnica. Incisiindo
arguncnios rcais ou ficicios ara nascarar os
crros da lurocracia c os vcios da csiruiura
cconnica, so rcsiava a CorlacIcv un caninIo.
aiacar o nal cla raiz. , assin, na ccononia
soviciica, nas rclacs cnirc o ariido, o govcrno,
os gcrcnics dc falricas, os rcsonsavcis cla
roduao agrcola c, sunancnic inorianic,
cnirc ioda cssa csiruiura c os iralalIadorcs
rurais c urlanos quc sc dcvcn luscar as causas
dc ianios nalcs quc afligcn a socicdadc soviciica.
Qual c o oljciivo da perestroIka? No rclaiorio
arcscniado rcuniao lcnaria da Conissao
Ccniral do PCUS cn 27 dc janciro dc 1987
Solrc a organizaao c a oliica do Pariido no
donnio dos quadros" , MilIail ScrgucicviicI
CorlacIcv afirnava. O XXVII Congrcsso do
Pariido |rcalizado cn fcvcrciro c naro dc 1986|
nos incunliu, a nos, ncnlros da Conissao
Ccniral, da grandc rcsonsalilidadc dc asscgurar
a naicrializaao da linIa csiraicgica oricniada
ara a acclcraao do dcscnvolvincnio socio-
cconnico do as. rccisancnic assin quc o
Durcau Poliico cncara a siiuaao c o acl da
Conissao Ccniral na rcscnic ciaa da vida da
socicdadc soviciica". Mais adianic, dizia. Foi
caiancnic ncsia siiuaao, canaradas, quc
lcvanianos a qucsiao do dcscnvolvincnio socio-
cconnico acclcrado do Pas c da rcorganizaao.
47
Traia-sc, dc faio, dc una virada c ncdidas
rcvolucionarias. Falanos na rcorganizaao c nos
roccssos a cla ligados dc una rofunda
dcnocraiizaao da socicdadc, icndo cn visia
auicniicas iransfornacs rcvolucionarias c
glolais da socicdadc. Tal rcviravolia radical c
ncccssaria, ois nao icnos ouiro caninIo. Nao
odcnos rccuar c nao Ia ara ondc rccuar.
Dcvcnos scguir, conscqucnic c firncncnic, a
oliica do Plcnario dc alril dc 1985 da CC c do
XXVII Congrcsso do PCUS, avanar c lcvar a
socicdadc a un nvcl qualiiaiivancnic novo dc
dcscnvolvincnio" (5}.
En 1988, no Fclaiorio XIX Confcrcncia
Nacional do PCUS, cn 28 dc junIo Solrc o
curso da rcalizaao das dcciscs do XXVII
Congrcsso do PCUS c as iarcfas dc
arofundancnio da perestroIka" , o sccrciario-
gcral voliava a accniuar a urgcncia c a
ncccssidadc das rcfornas. Os ircs uliinos anos
da vida dc nosso as odcn, con ioda a razao,
scr considcrados cono anos dc una inorianic
nudana. Craas aos csforos do Pariido c dos
iralalIadorcs, foi ossvcl incdir quc nosso as
coniinuassc a dcslizar ara una crisc nos
donnios cconnicos, social c csiriiual.
Aiualncnic, a socicdadc conIccc c conrccndc
nclIor o scu assado, o rcscnic c o fuiuro. A
oliica da perestroIka, iraduzida cn rogranas
48
socio-cconnicos concrcios, csia-sc iornando
olra dc nilIcs dc cssoas". (6}
En quc sc iraduz cssa crisc iao gravc, cuja
soluao dcvc scr radical c urgcnic?
No docuncnio Tarcfas do ariido no anliio
da rccsiruiuraao do sisicna dc gcsiao da
ccononia" rclaiorio arcscniado ao lcnario da
CC do PCUS cn 25 dc junIo dc 1987 ,
CorlacIcv invcsic conira rcguiosos, vadios c
ladrcs" quc vivcn cusia dos ouiros c
voniadc". E alcria. Os iralalIadorcs csiao
rcocuados, c a rcocuaao c lcgiina,
canaradas". Por ioda aric, o sccrciario-gcral vc
indiscilina, ncgligcncia, na adninisiraao c
irrcsonsalilidadc" (7}. Essa osiura social
aiologica causa c conscqucncia scn duvida
alguna coniriluiu ara quc sc dclincassc, na
scgunda nciadc dos anos 70, aquilo quc
rincira visia arccia inclicavcl". Cono diz o
sccrciario-gcral a rcsciio da rccsiruiuraao no
livro quc cscrcvcu ara divulga-la. O as
concou a crdcr inulso. Os insuccssos
cconnicos cran nais frcqucnics, as dificuldadcs
concaran a sc acunular c dcicriorar, c os
rollcnas nao solucionados nuliilicaran-sc.
Concaran a aarcccr na vida social clcncnios
do quc cIananos dc csiagnaao c ouiros
fcnncnos csiranIos ao socialisno. Fornou-sc
una csccic dc frcio quc afciou o
49
dcscnvolvincnio socio-cconnico. E iudo isso
aconicccu nuna coca cn quc a rcvoluao
cicnifica c iccnologica alria novos Iorizonics
ara o rogrcsso cconnico c social". Mais
adianic, clc invcsic conira os asccios da crisc
noral. Concou a dccadcncia da noral ullica.
o foric scniincnio dc solidaricdadc forjado
duranic os icnos Icroicos da rcvoluao, dos
rinciros lanos quinqucnais, da Crandc Cucrra
Pairioiica c da rcaliliiaao os-gucrra csiava
cnfraqucccndo. O alcoolisno, o consuno dc
drogas c o crinc auncniavan. A cnciraao dc
csicrcoiios da culiura dc nassa csiranIa
nossa |culiura| gcrou vulgaridadc c nau gosio,
auncniando a aridcz idcologica". (8}
Ha un livro sunancnic inicrcssanic ara
aquclcs quc dcscjan conrccndcr o fcnncno
soviciico nodcrno. Caiialisno, conunisno &
cocisicncia" cn quc J. K. CallraiiI rcunc
convcrsacs suas con o ccononisia soviciico S.
McnsIilov, quc inicgra o coro cdiiorial da
rcvisia WorId MarxIst RevIew, cdiiada cn Praga.
A analisc quc McnsIilov faz da crisc c dranaiica,
orquc nao Ia nclc ncnIun aclo oliico, clo
conirario rcscnic scnrc nos cscriios dc
CorlacIcv. A crisc, scgundo o ccononisia,
dccorrc da carcncia dc nao-dc-olra quc concou
a vcrificar-sc nas cidadcs na dccada dc 1970, aic
sccar conlciancnic". Afora cssa falia dc
iralalIadorcs ara a indusiria, a visao disiorcida
50
do quc deve ser a ccononia socialisia agravou o
rollcna. Ao ncsno icno, nos assavanos a
uiilizar os iralalIadorcs cnrcgados con una
cficacia cada vcz ncnor. A cficicncia dc nossos
iralalIadorcs nao cra iao alia quanio nos
gosiaranos quc fossc. aic clos nossos adrcs,
cla cra laia. Muiias falricas acunularan un
cccsso dc iralalIadorcs, quc rccclian salarios,
nas cran naniidos cono quc na rcscrva, scndo
arovciiados soncnic quando sc iornavan
ncccssarios, or ccnlo, quando cra dcscjavcl
auncniar a roduao suliiancnic no final dc un
crodo dc lancjancnio". Nao acnas isso.
ianlcn a crisc do cirolco. A alia dos rcos dc
cirolco, gas c carvao cn 1973 rovocou un
dcsaquccincnio da ccononia, ariicularncnic
nos ascs da Euroa Oricnial" a rciraao do
ncrcado ccniro-curocu afciou a ccononia
soviciica, quc icn ncrcados caiivos ncsscs
ascs.
McnsIilov olscrva. A Uniao Soviciica c
roduiora c coriadora dc cirolco, dc nodo quc
nao foi aiingida. Mas, no incio da dccada dc
1980, nos alcananos un liniic fsico cn nossa
roduao; cla dciou dc auncniar c nos
crnancccnos nuna csccic dc aianar". (9}
Quando sc lc con aicnao o livro dc
Mcdvcdcv, a caracicrizaao glolal do fcnncno c
nais conlca. En rinciro lugar, a causa da
51
crisc cconnica, do quc sc dcrccndc da lciiura,
nao odc scr luscada na falia dc nao-dc-olra na
indusiria (Ia, alias, no arguncnio dc McnsIilov,
una coniradiao. sc falia nao-dc-olra, cono c
ossvcl s falricas csiarcn csiocando"
iralalIadorcs ara os icos" do lancjancnio?}.
Anics, clo conirario, dcvc scr cnconirada na
dininuiao do nuncro dc iralalIadorcs na
agriculiura, scn auncnio da roduiividadc
agrcola. O codo rural c una das causas da crisc
da agriculiura soviciica, ao lado dc ouiros faiorcs
naiurais c dc organizaao da roduao. Falando
da colIciia dc 1985, Mcdvcdcv afirna quc cra
cada vcz nais difcil nanicr o riino da colIciia,
ois a oulaao rural coniinuava a dininuir",
acsar dc odcr dizcr-sc quc, cn 1985, ncnos
cssoas saran do cano do quc cn 1984. O
rollcna, orcn, c quc cada iralalIador (Ioncn
ou nulIcr} quc falia na colIciia sc iraduz nun
rollcna ara os quc fican, ois iralalIan
nais, c ara os rcsonsavcis clas fazcndas
csiaiais, ou clas fazcndas colciivas. Tanio o
codo rural c inorianic na crisc da agriculiura
soviciica, quc, cn julIo dc 1985, a Conissao
Ccniral c o ConsclIo dc Minisiros laiaran
dccrcio csialclcccndo quc nao sc dcvcria
cnrcgar fora dc iralalIo rural na indusiria ou
nas cidadcs cn gcral. Os canoncscs diz
Mcdvcdcv nais una vcz Iavian crdido sua
52
lilcrdadc dc novincnio c dc cscolIa dc
iralalIo".
A crisc agrcola c dc difcil soluao, dada a
csiruiura oliica c os rcconcciios idcologicos
quc cncrran o dcscnvolvincnio da iniciaiiva
individual c inilcn os rogrcssos advindos dc
rivaiizaao da icrra, nas ianlcn cn
conscqucncia dc nao Iavcr condics dc aiingir a
roduiividadc dcscjada, sc o invcrno cIcga nais
ccdo c incdc a colIciia c a scncadura dc
invcrno, afora a liiviaao do solo csiar rcduzindo
ano a ano a roduiividadc da icrra. Nao acnas o
rollcna agrcola, orcn, csia na lasc daqucla
crisc a quc CorlacIcv scnrc sc rcfcrc cono
causa dcicrninanic da perestroIka. Na
rcalidadc, ara usar crcssao nuiio cn voga no
Drasil, a Uniao Soviciica csia crdcndo o ircn da
Iisioria, na ncdida cn quc nao aconanIou
cono sc fazia ncccssario os rogrcssos
iccnologicos da icrccira onda". (Noic-sc quc a
rcocuaao dc CorlacIcv c con o scior civil da
ccononia. O scior niliiar, con ioda a ccricza,
cnlora ossivclncnic con grau dc sofisiicaao
iccnologica ncnor quc a indusiria lclica noric-
ancricana ou curocia ocidcnial, icn condics
dc competItIvIdade.} En alril dc 1985, scnrc
scgundo Mcdvcdcv, o sccrciario-gcral conunicava
ao lcnario da Conissao Ccniral quc a acclcraao
do dcscnvolvincnio indusirial c agrcola dccndia
csiraicgicancnic do rogrcsso iccnico c cicnifico.
53
Scgundo clc, as falricas soviciicas cran vclIas
c os laloraiorios dos insiiiuios dc csquisa nao
roduzian novas iccnologias. En junIo daquclc
ano, a Conissao Ccniral rcalizou rcuniao
csccialncnic dcdicada aos rollcnas da
acclcraao iccnico-cicnifica. Significaiivancnic, o
rclaiorio dc CorlacIcv iinIa or iiulo A qucsiao
fundancnial da oliica cconnica da UFSS".
Ncssc rclaiorio, dava-sc cnfasc infornaiizaao
da ccononia c ao dcscnvolvincnio dc iccnologias
nodcrnas.
Nao acnas a rcsidc o gargalo da ccononia
soviciica. Os rccursos naicriais c as naicrias-
rinas cnconiradios na aric ocidcnial da UFSS
a cusio nais laio (cn funao da roinidadc
dos ccniros indusiriais} csiavan quasc csgoiados,
c rcinsialar a indusiria na Silcria cra
circnancnic oncroso". A qucsiao das naicrias-
rinas, csccialncnic, c inorianic ncssc
conicio, nao ianio clo cIoquc do cirolco dc
1973, cono McnsIilov fcz qucsiao dc afirnar,
nas or una qucsiao dc cusio dc roduao.
Mcdvcdcv afirna iciualncnic. O cusio dc
roduao do cirolco silcriano cra quasc o dolro
do cusio dc roduao do cirolco dcz anos anics.
Houvc |1985| falia dc cncrgia, cn aric causada
clos nciodos olsolcios usados ara iransfornar
cirolco c carvao cn clciricidadc". (10}
54
Sc, cn 1973, o cIoquc do cirolco
dcsorganizou as ccononias da Euroa Oricnial c,
cn conscqucncia, afciou a roduao soviciica
coriavcl ara csscs ascs, o antIcboque quc
sc vcio dclincando ao longo dos anos 80 aanIou
os lancjadorcs soviciicos dc surrcsa. En 1986,
a qucda dos rcos do cirolco no ncrcado
inicrnacional foi considcrada clos dirigcnics
soviciicos cono una consiraao das Scic Irnas.
En naro daquclc ano, os rcos do lruio
caran a 10 dolarcs o larril c o cirolco
silcriano cusiava nais caro. Scn duvida, dados
os laos oliicos, a Euroa Oricnial, Cula c o
Vicina odcrian coniinuar conrando cirolco
russo a rcos sucriorcs aos do ncrcado
inicrnacional. Succdc quc as vcndas ao ncrcado
inicrnacional (82 nilIcs dc ioncladas cn 1983}
scrian afciadas, conroncicndo a inoriaao dc
iccnologia csirangcira. inorianic icr rcscnic
quc o cirolco, scgundo os dados dc Mcdvcdcv,
rcrcscnia 70% dos rcndincnios soviciicos cn
nocda foric. Pcla qucda dos rcos do cirolco, a
lalana concrcial soviciica, quc iivcra sucravii
dc scic lilIcs dc dolarcs cn 1984, arcscniou
dcficii dc un lilIao dc dolarcs cn 1986 (a dvida
cicrna soviciica csiava, cniao, cn 30 lilIcs dc
dolarcs!}. O dcficii na lalana concrcial olrigou a
rcduzir a inoriaao dc ccrcais ara a
alincniaao do gado, afora a auncniar o nuncro
dc calcas a scr alaiidas. En naro dc 1986,
55
diz Mcdvcdcv, o rclanIo lovino, suno c ovino
nas fazcndas colciivas c csiaiais caiu alaio dos
nvcis dc 1978 c, cla rincira vcz cn dcz anos, o
dcclnio inclua vacas lciiciras |nairizcs|". (11}
Esic c o csiado da ccononia soviciica cn
1985, 68 anos dcois da rcvoluao. una crisc
agrcola quc sc vinIa csicndcndo fazia dccadas;
roduao indusirial iccnologicancnic airasada
con rclaao aos adrcs do Ocidcnic; sisicnas dc
gcsiao voliados ncnos ara a cficicncia do quc
ara nanicr vivo o niio do lcno cnrcgo" (a
csiocagcn dc nao-dc-olra c ccnlo dcssa
ncnialidadc adninisiraiiva}; crisc na lalana
concrcial c, cnlora so rcvclado nais iardc,
accniuado dcficii ullico crncando iodo o
roccsso. No rclaiorio ao lcnario da Conissao
Ccniral dc junIo dc 1987, CorlacIcv afirna a
rcsciio da siiuaao financcira da UFSS, cn
linguagcn quasc nonciarisia. icnos grandcs
iarcfas no donnio das finanas, sisicna dc
crcdiio c circulaao nonciaria. Nao csianos cn
condics dc inlaniar o novo sisicna cconnico
scn as rcsolvcrnos. O naior olsiaculo quc
cnconiranos ncssa csfcra c a foric discrcancia
cnirc as finanas, crcdiio c nassa nonciaria c o
volunc dos lcns naicriais cn circulaao, o
cccsso dc ncios dc agancnio no ncrcado. O
rullo aiual nao funciona suficicnicncnic lcn
cono insiruncnio rcgulador da conjuniura
cconnica". (12}
56



As causas da crise


Quais sao as causas quc conduziran a
ccononia soviciica a cssa cncruzilIada cn quc c
rcciso cscolIcr cnirc a nodcrnizaao c o airaso,
inliciiancnic cnirc o ncrcado c a inicrvcnao
csiaial na ccononia?
As causas da crisc sao nuiias, scndo una
dclas csccificancnic terIca c or icorica"
qucro dizcr a nancira cla qual os dirigcnics
cnsan a aiividadc cconnica. Essc cnsar a
ccononia concrcia, scn duvida alguna, odc scr
iido cono faior dcrivado dc ianios ouiros; sc o
coloco cn rinciro lugar c orquc a nancira cla
qual sc concclc a aiividadc cconnica insira as
acs quc icndcn a iornar a crccao do nundo
un faio reaI.
Sao nuiios os cidadaos soviciicos quc assin
cnsan. Na rcvisia Nasb sovremennIk,
ullicada cla Uniao dos Escriiorcs da Fcullica
Socialisia Fcdcrada Soviciica Fussa, MilIail
57
Anionov cscrcvc. Coniudo, rovavclncnic nao
dcvanos cscrar nada nais, ois nao odc Iavcr
una rccsiruiuraao da ccononia c da socicdadc
quc icnIa ciio scn quc sc rccsiruiurc a
conscicncia das cssoas, scn oricnia-la ara
una nova nancira dc cnsar. En ouiras
alavras, icnos dc rcjciiar concciios icoricos
uliraassados c adoiar novos ara cnfrcniar as
cigcncias dc Iojc. (...} Un dos naiorcs dcfciios
da ccononia oliica do socialisno c quc cla
ignorou o valor dc uso. (...} A razao ara isso c
quc os nais inorianics cicniisias no cano da
ccononia oliica do socialisno nao csiavan
inicrcssados no Ioncn c cn suas ncccssidadcs".
Anionov, no ncsno ariigo dclc icnIo coia
cro, infclizncnic scn quc ncla sc ncncionc a
daia da ullicaao , ciia discurso rofcrido clo
acadcnico Vicior Afanasycv na confcrcncia dc
Todas as Socicdadcs dc Escriiorcs c Cicniisias
solrc cicncia raiica, rcalizada cn 1984. Fcvclar
a csscncia do Ioncn sol o socialisno c o
conunisno significa ajudar a cnconirar solucs
ara os rollcnas glolais da Iunanidadc. Para
fazcr isso, a ccononia oliica do socialisno
dcvcria iniroduzir cn scus cnsinancnios a
caicgoria do scniido da vida, da nissao do
Ioncn no nundo".
Os ccononisias soviciicos, ou os socialisias
cn gcral, nao csiao aicnios s alicracs quc sc
dao no conoriancnio Iunano c nao as
58
iraduzcn cn rcgras ara a dircao dos oliicos.
Por isso Anionov os fusiiga durancnic. Enlora
nuiias cssoas csicjan alarnadas cla raida
difusao dc concciios Icdonisias cn ascs
socialisias, una icndcncia quc faz do razcr o fin
uliino da vida, cla no nais das vczcs nao
ncrcccu aicnao dc nossos ccononisias". E
concluiu cssa aric dc suas olscrvacs nun
ion aliancnic noralizanic, quc alias crassa
iodo scu ariigo, cn quc sc noia a rcocuaao
con a qucda do nvcl dc cducaao c culiura do
ovo soviciico, con a falia dc inicrcssc cla
lciiura c clas coisas culiurais c,
conscqucnicncnic, con o cgosno quc, no dizcr
dc Vasil Dylov, cscriior liclo-rruso quc clc ciia,
alicrou a lalana da naiurcza Iunana. As
coisas quc uncn as cssoas diz Anionov , c
nao as coisas quc os afasian, fazcn una naao.
A dcsiruiao dcsscs laos coloca una ancaa
norial ara qualqucr naao".
As causas da crisc quc CorlacIcv rciraia
sao, ois, inicialncnic, dc origcn icorica c
igualncnic noral. una ccononia oliica quc nao
cuida do valor dc uso isio c, da inoriancia
quc cada lcn ossui ara o consunidor no
noncnio cn quc dccidc conra-lo , fiando-sc
acnas nuna conrccnsao crrnca da iao
discuiida IeI do vaIor dc Mar. Afora isso, Ia o
dcsconIccincnio, no nvcl da icoria, do alcancc
raiico ara a aiividadc cconnica da anla
59
disscninaao dc valorcs Icdonisias, da lusca do
razcr individual, os indivduos csqucccndo os
laos quc uncn as cssoas ara consiruir una
naao".
No Fclaiorio dc janciro dc 1987, CorlacIcv
cuida do rollcna. A causa rincial, o quc o
Durcau Poliico considcra indiscnsavcl rcvclar
con ioda a franqucza no Plcnario, consisiiu cn
quc a CC do PCUS c os dirigcnics do as, cn
rinciro lugar or fora dc razcs suljciivas, nao
conscguiran crcclcr a icno c cn lcna ncdida
a ncccssidadc dc nudanas, o crigo dc
crcscincnio das siiuacs dc crisc na socicdadc,
c clalorar una linIa incquvoca dc sucraao
dcsscs fcnncnos c dc un acrfcioancnio nais
anlo das oicncialidadcs laicnics do sisicna
socialisia.
Na claloraao da oliica c da aiividadc
raiica rcvalcccran as icndcncias
conscrvadoras, a incrcia, a icndcncia dc r dc
lado iudo o quc nao sc cnquadrava nos csqucnas
Ialiiuais, assin cono a na voniadc dc rcsolvcr
os rollcnas socio-cconnicos rcncnics.
(...} A indicaao dc Lcnin, dc quc o valor da
icoria rcsidc na rcroduao caia 'dc iodas as
coniradics quc sc vcrifican na vida',
frcqucnicncnic cra ignorada. As concccs
icoricas solrc o socialisno, sol nuiios asccios,
60
crnancccran no nvcl dos anos 30 c 40, coca
cn quc a socicdadc csiava rcsolvcndo rollcnas
conlciancnic difcrcnics.
(...} Tal aiiiudc ara con a icoria nao odia
dciar dc rccrcuiir ncgaiivancnic c fcz-sc
scniir dc faio nas cicncias sociais c no scu
acl na socicdadc. un faio, canaradas, quc
no nosso as cra frcqucnicncnic csiinulado
iodo iio dc icorizaao cscolasiica quc nao iocava
os inicrcsscs ou rollcnas viiais dc qucn qucr
quc fossc, cnquanio as icniaiivas dc analisc
consiruiiva ou dc avano dc novas idcias nao
oliinIan dcvido aoio". (13}
No livro dc roaganda quc ianio ciio dc
livraria alcanou cn iodo o nundo, CorlacIcv
cscrcvc. En ncu conunicado dc 22 dc alril dc
1983, duranic a rcuniao fcsiiva dcdicada ao 113
anivcrsario do nascincnio dc Lcnin, cu nc rcfcri
a suas oinics con rclaao ncccssidadc dc sc
considcrarcn as cigcncias das lcis cconnicas
oljciivas no lancjancnio c sisicna dc
conuiaao dc cusios, c o uso inicligcnic das
rclacs ncrcadoria/dinIciro, alcn dos
inccniivos naicriais c norais". (14}
O Icdonisno c a crisc noral aarcccn
rcfcridos osicnsivancnic no rclaiorio solrc a
organizaao c a oliica no donnio dos quadros,
dc 27 dc janciro dc 1987. A conscqucncia
61
incviiavcl disso foi a qucda dc inicrcssc clos
assunios sociais, as nanifcsiacs dc cciicisno c
dc falia dc csiriiualidadc, a dininuiao do acl
dos csinulos norais do iralalIo. Crcsccu una
canada dc indivduos, cnirc os quais jovcns, cujo
oljciivo na vida sc liniiou roscridadc
naicrial c vaniagcn or iodos os ncios.
A sua osiao cnica iornava-sc cada vcz
nais lclicosa, cnvcncnando a conscicncia dc
ouiras cssoas c originando una onda dc
arasiiisno. O auncnio da lclcdcira c da
dcliqucncia c a divulgaao da ioconania
iornaran-sc ndiccs dc qucda dos cosiuncs
sociais.
(...} Os roccssos ncgaiivos ligados
corruao dos quadros da lcgalidadc socialisia
rcvclaran-sc dc forna circnancnic alcrranic
no Uzlcquisiao, na Moldavia, no Turconcnisiao,
cn varias rcgics do Casaquisiao...".
claro quc as organizacs do ariido c o
Pariido cn gcral luiaran conira fcnncnos do
gcncro, icndo ccludo das filciras do PCUS un
nuncro sulsiancial dc clcncnios corruios,
cnirc os quais aquclcs quc raiicavan o cculaio,
o sulorno c a falsificaao dos ndiccs cconnicos,
violavan a discilina do Pariido c do Esiado c
alusavan das lclidas alcoolicas. (...} Tudo o quc
foi diio, canaradas, conrova quao scria foi a
62
siiuaao quc sc criou cn divcrsas csfcras da
socicdadc, quao ncccssarias sao rofundas
iransfornacs". (15}
63



O plano e o mito


A visao rcfornada da rcalidadc, roduio dc
icorias nal fornuladas, foi rcsonsavcl clo faio
dc as cicncias sociais, cn gcral, c da ccononia
oliica, cn ariicular, nao icrcn sido caazcs dc
aconanIar c oricniar as nudanas ocorridas na
socicdadc soviciica. Acompanbar e orIentar,
digo, icndo cn visia quc a socicdadc soviciica c
una socicdadc ccniralncnic lanificada. Ora,
cssa visao disiorcida, associada ao lancjancnio
incraiivo c ninucioso, lcvou a quc nos crculos
dirigcnics sc sucrvalorizassc o Plano.
Sucrvalorizado nos ncios dccisorios dc una
socicdadc organizada ioialiiariancnic, o Plano
dcsccu cono mIto ara os cicniisias sociais, os
dirigcnics dc cnrcsa c os quadros dc aiivisias.
O Plano cra o Sunctun sunctoun do socialisno!
A avaliaao dos ncriios do lancjancnio c
caiial na analisc da perestroIka, orquanio
duranic lon icno csccialncnic no crodo
quc vai da rcvoluao dc 1917 aic o os-Scgunda
64
Cucrra cssa iccnica dc adninisirar as coisas c
oricniar (incraiivancnic, rciio} a aiividadc
cconnica disiinguia o socialisno do caiialisno.
Conrccndcr o quc icnIa sido o Plano c
fundancnial ara narcar as difcrcnas cnirc un
sisicna cconnico c ouiro.
O Plano, scnrc sc afirnou, cra una das
lascs do odcr soviciico. Qucn o diz c Lcon
Troisly, ao analisar os rcsuliados do I Plano
Quinqucnal, cujos ciios dcnonsiraran
lurgucsia dc iodo o nundo quc a rcvoluao
rolciaria c una coisa nais scria do quc lIc
arcccra a rincio". O organizador do Ecrciio
VcrnclIo cuja fricza cono conandanic dc
ocracs ncrccc scr conirasiada con a
vccncncia con quc fusiiga advcrsarios c dcfcndc
a UFSS nao cscondc scus clogios conccao
cn si do lancjancnio. Os dados fundancniais
do lancjancnio csiao includos rincirancnic
na Fcvoluao dc ouiulro c dcois nas lcis
fundancniais do odcr soviciico. (...} Fcalizou-sc
un grandc iralalIo criador. Fcconsiruiu-sc o
quc Iavia sido dcsirudo cla gucrra civil c cla
gucrra incrialisia |a inicrvcnao ocidcnial na
UFSS dcois da rcvoluao|. Criou-sc una scric dc
cnrcsas grandiosas, grandcs falricas c sciorcs
iniciros da indusiria. Dcnonsirou-sc assin con
faios a caacidadc dc o Esiado rolciario
organizado dirigir a ccononia or nciodos novos,
c criaran-sc valorcs naicriais cn riino ouco
65
usual. Tudo isso solrc o fundo do caiialisno
nundial norilundo. O socialisno cono sisicna
dcnonsirou scu dirciio viioria Iisiorica nao nos
caiulos dc O CapItaI, nas sin na raiica das
usinas Iidrclciricas c dos alios fornos. Mar icria
rcfcrido, scn duvida, csia dcnonsiraao
raiica". (16}
O ciio do Princiro Plano Quinqucnal quc
Troisly, ldcr da Oosiao dc Esqucrda, adniic
anics dc roccdcr arrasadora criica dc suas
rcalizacs c analisc dos crros conciidos foi
un dos clcncnios dccisivos ara a convcrsao dc
nuiios iniclcciuais curocus c ancricanos
causa do socialisno. Quando Troisly cscrcvc as
linIas quc ciianos, odc rcfcrir-sc ao
caiialisno nundial norilundo" orquc a crisc
dc 1929 vinIa dciando or ondc assava no
orlc una csicira dc dcsiruiao dc csiruiuras
cconnicas c daquclas csiruiuras sociais nas
quais, nas socicdadcs organizadas, os indivduos
cnconiravan rcfcrcncia valoraiiva ara afirnar
sua idcniidadc. O Princiro Plano soviciico cra o
iriunfo do socialisno solrc o nundo capItaIIsta.
Todos os icoricos do narisno classico Iavian
assinalado quc o fin do caiialisno csiava
inscriio cn scu rorio roccsso dc rcroduao c
acunulaao do caiial nisio quc cssc roccsso
nao c conirolado or ningucn. Para os narisias
o caiialisno individual c sao nilIarcs dclcs
no ncrcado nao odc icr o conirolc da
66
acunulaao dc scu rorio caiial (do
dcscnvolvincnio da roduao dc sua indusiria},
ois no ncrcado ningucn csialclccc lci, ncn
rcvalccc o dcscjo ou a razao. O caiialisia
individual csia a liao dc Fosa Lucnlurgo,
una das grandcs calcas icoricas da csqucrda
rcvolucionaria da social-dcnocracia alcna,
assassinada na rcvoluao alcna dc 1919
dccndc dc un ncrcado scnrc naior ara scus
lcns", no qual clc nao icn o conirolc scja do
auncnio aiual da rocura cn gcral, scja da
rocura dc sua csccial qualidadc dc lcn".
O caiialisno arcscniava aquilo quc
Lucnlurgo cIanava dc liccna c anarquia do
ncrcado". Ora, o lancjancnio soviciico
rciunlanicncnic vinIa acalar con cssa
anarquia, crniiindo quc sc csialclcccsscn
rclacs Iarnnicas cnirc a ofcria c a rocura,
invcsiincnios c acunulaao c o Esiado (o
rolciariado, no dizcr roagandsiico c
cniusiasia dos rinciros lolcIcvisias}
conirolassc a roduao.
Quando sc confroniava o quc aconiccia na
UFSS do lano quinqucnal rcalizado cn quairo
anos c ircs ncscs (Troisly} con a crisc quc sc
Iavia insialado insidiosancnic no nundo
caiialisia cn 1921 c oiio anos dcois clodiria
nos Esiados Unidos c sc csalIaria cla Ancrica
Laiina c cla Euroa, cra difcil ncgar a cvidcncia.
67
dianic da agonia do caiialisno nundial con
suas niscrias, crguia-sc o odcr soviciico, cuja
inoncncia sc crinia nas usinas Iidrclciricas c
na sidcrurgia. Quc loa aric dcssc ciio fossc dc
roaganda ou dcvido ao iralalIo cscravo, ouco
inoriava. O ciio aarcnic cra o irilunal dianic
do qual sc dcunIan as arnas da analisc criica
c da noral oliica.
Quando, nos anos 50, aos a Scgunda
Crandc Cucrra, o PID soviciico acusou
crcscincnio igual sc nao sucrior ao dc nuiios
ascs curocus, dc novo o Plano voliou a scr
arcscniado cono soluao ara os rollcnas
cconnicos c sociais ianio nais quc, dizia a
roaganda, a UFSS rcalizava cssc rogrcsso
scnsacional solrc as runas dc una ccononia
indusirial dcsiruda cla gucrra. Era una ncia
vcrdadc. A ouira nciadc dcla c quc os ccrciios
soviciicos Iavian lcvado ara a UFSS o saquc dc
loa aric das indusirias da Euroa Oricnial quc
ainda csiavan dc c, a iiulo dc rcaraao dc
gucrra, c o iralalIo cscravo coniinuava scndo a
norna na Fussia sialinisia. Isso ouco
inoriava, coniudo, ara os quc acrcdiiavan na
roaganda.
Ora, acsar do caraicr niico do Plano, a
ccononia soviciica acusa gravcs rccuos. No
rclaiorio dc janciro dc 1987, CorlacIcv
csialclccc a vcrdadc. Tudo isso, canaradas, fcz-
68
sc scniir ncgaiivancnic no dcscnvolvincnio dc
nuiias csfcras da vida da socicdadc. Toncnos a
roduao naicrial. Os riinos dc incrcncnio do
rcndincnio nacional nos uliinos ircs
quinqucnios dininuran cn nais dc 50%. No
iocanic naioria dos ndiccs, os lanos nao sc
cunrian dcsdc o incio dos anos 70. (...} Nao
olsianic o considcravcl incrcncnio cn
conaraao con o ano assado, o acrcscino dc
inorianics ndiccs, cono as rccciias rcais c
cutu, o roduio lruio da agriculiura, a
roduao indusirial dc ariigos dc consuno, o
volunc dc invcsiincnio dc caiial, a cnirada cn
funcionancnio dc fundos lasicos c o lucro na
ccononia nacional nao aiingiu (sic} as ncias
rcvisias no lano". (17}
No rclaiorio dc junIo dc 1987, CorlacIcv
volia ao assunio. Canaradas! Hojc, quando sc
dclaic a qucsiao da rccsiruiuraao radical do
sisicna da gcsiao cconnica, dcvcnos rccordar
una vcz nais a siiuaao da nossa ccononia no
dolrar dos anos 70 ara os anos 80. Naquclc
crodo, a iaa dc incrcncnio cconnico laiou a
un nvcl quc significava, dc faio, o ndicc da
csiagnaao cconnica. Ccdanos una osiao
aos ouira. O airaso cn rclaao aos ascs nais
dcscnvolvidos crcscia gradualncnic nos donnios
da clcvaao da cficacia c da qualidadc da
roduao, assin cono no dcscnvolvincnio
iccnico-cicnifico".(18}
69
Longc csiao os icnos cn quc Troisly,
crscguido, conarava a ujana do odcr
soviciico con o norilundo caiialisno nundial.
Agora, o sccrciario-gcral do PCUS rcconIccc quc
a airia-nac do socialisno ccdia asso cn
nuiios sciorcs fundancniais, crdcndo a
rinazia ara os ascs nais dcscnvolvidos". A
nudana dc cnfoquc so nao foi crcclida clos
quc ainda vccn na UFSS a ncca da cscrana.
aquilo quc no incio dos anos 30 cra o
caiialisno nundial norilundo", no fin dos
anos 80, sao os ascs nais dcscnvolvidos".
Nao rcicndo rcsonsalilizar o
pIanejamento clos nalogros do lano soviciico.
A cnrcsa caiialisia funciona, Iojc, con lasc,
cnirc ouiras, na iccnica conIccida cono
lancjancnio csiraicgico (scgurancnic or
influcncia do cnsancnio niliiar na aiividadc
cnrcsarial}. O quc rcicndo vcrificar c sc o
lano nalogrou or cula da conccao dc
lancjancnio ou sc o airaso da ccononia
soviciica cn rclaao aos ascs caiialisias sc
dcvcu a acasos c inforiunios, cono os cIoqucs do
cirolco c dos juros, quc dcsiruran nuiias
ccononias no Ocidcnic c na Euroa Ccniral.
Nada nclIor ara dirinir a duvida do quc
dar a alavra aos lolcIcvisias.
70
No rclaiorio Conissao Ccniral do PCUS, dc
janciro dc 1987, CorlacIcv rocura rcsondcr
qucsiao crucial, scn fornula-la. or quc
nalogrou o lano? Dcscrcvcndo a siiuaao gcral
do lancjancnio na UFSS aic o XXVII Congrcsso
do PCUS, cn fcvcrciro-naro dc 1986, diz clc.
Na arca do lancjancnio foran acunulando-sc
scrias dcfornacs. O rcsigio do lano cono
rincial insiruncnio da oliica cconnica cra
alalado or aiiiudcs suljciivisias, or
dcscquillrio c insialilidadc c or una icndcncia
dc alrangcr iudo inclusivc ninucias or
una grandc quaniidadc dc rcsolucs dc caraicr
rcgional c sciorial, arovadas ara alcn do lano
c, or vczcs, scn lcvar cn considcraao as
ossililidadcs rcais. Frcqucnicncnic, faliava aos
lanos fundancniaao cicnifica. Tais lanos nao
visan fornaao dc roorcs cconnicas
cficazcs, nao davan a dcvida aicnao ao
dcscnvolvincnio da csfcra social c rcsoluao dc
nuiias iarcfas csiraicgicas (...} Ncsia conjuniura
ganIava vulio a irrcsonsalilidadc, cran
invcniadas divcrsas nornas c insirucs
lurocraiicas. A aiividadc viva cra sulaniada clo
adninisiraiivisno, fingida diligcncia c 'caliaao
da aclada' ". (19}
En 1987, ois, o lancjancnio soviciico c
dcnunciado cono fonic dc aiiiudcs lurocraiicas,
or icr sido csialclccido scn fundancniaao
71
cicnifica c or ossuir a icndcncia dc iudo
alrangcr nas ncnorcs ninucias.
Na vcrdadc, CorlacIcv dizia, cn ouiras
alavras, quc o lancjancnio csiava sofrcndo dos
nalcs quc Troisly aoniara cono odcndo
aconcicr qualqucr iio dc lano. Nao sc odc
criar a prIorI un sisicna dcfinido dc ccononia
Iarnnica. A Iioicsc do lano nao odc conicr
cn si as vclIas dcsroorcs, ncn cviiar o
dcscnvolvincnio dc novas dcsroorcs. A
dircao ccniralizada nao consiiiui acnas una
garaniia cnornc, nas ianlcn cria o crigo dos
crros ccniralizados, isio c, nuliilicados. Acnas
una rcgulancniaao crnancnic do lano no
roccsso dc sua rcalizaao, sua rcconsiruao
arcial c ioial solrc a lasc da ccricncia
adquirida odcn assegurar um carter
econmIco eIetIvo" a clc (20, grifos ncus}.
No rclaiorio arcscniado ao lcnario da CC
do PCUS, cn junIo dc 1987, CorlacIcv volia a
analisar a qucsiao. Dcsia vcz, odc noiar-sc quc
o sccrciario-gcral cuida dc dcfcndcr o
lancjancnio das criicas dos quc icncn quc a
incisicncia dclc inca o cIanado cquillrio da
ccononia", isio c, a nanuicnao do lcno
cnrcgo (ncsno quc scja na forna dc
csiocagcn dc iralalIadorcs"}. Diz CorlacIcv. O
crigo dc dcsvalorizar os rincios dc
dcscnvolvincnio lanificado c dininuir o
72
cquillrio da ccononia nacional cono rcsuliado
da anliaao da auiononia das cnrcsas c
anulaao do sisicna dc dircirizcs dc lano c un
rollcna ianlcn a considcrar. En nossa
oiniao csscs rcccios sao infundados. Pcnsar quc
un orgao ccniral odc rcvcr iodos os roccssos
cn curso cn nossa cnornc ccononia significa
csiar incnsancnic iludido. A aiividadc do
Closan c dc ouiros dcariancnios ara
cquililrar a ccononia nacional icra cono aoio
os inicrcsscs c a rcsonsalilidadc cconnica das
cnrcsas, a quc sc juniara o auncnio do acl
das rclacs coniraiuais na roduao".
Quando sc vai adianic na lciiura dcssa aric
do rclaiorio dc junIo dc 1987, noia-sc clarancnic
quc a visao quc CorlacIcv icn dc lancjancnio c
dc un lano nao incraiivo, cnlora anlancnic
alrangcnic. Considcro quc |o lano| dcvc
dcicrninar as rinciais rioridadcs c oljciivos
do dcscnvolvincnio socio-cconnico do as,
arovar as oricniacs lasicas da oliica
csiruiural c dc invcsiincnios c do rogrcsso
iccnico-cicnifico, assin cono as iarcfa dc
dcscnvolvincnio do oicncial cicnifico, culiural,
dc insiruao c dc garaniia da caacidadc
dcfcnsiva do as. (...} As nornas c os csinulos
cconnicos consiiiuirao o rincial insiruncnio
dc adninisiraao das cnrcsas. Essas nornas c
csinulos clcvarao o inicrcssc das cnrcsas c
unics dc roduao cn rocurar, oricniando-sc
73
clos indicadorcs dc rcfcrcncia, vias ara
saiisfazcr cficazncnic as ncccssidadcs sociais".
Essas nornas dcsiinavan-sc, scgundo CorlacIcv
a cquililrar o lano c a ccononia". En ouiras
alavras, o lano so odcra funcionar, c a
ccononia so odcra dcscnvolvcr-sc sc Iouvcr
csinulos cconnicos quc clcvcn o inicrcssc das
cnrcsas. O rincio do Interesse (na
circnidadc logica clc sc confundc con a
anliao} no roccsso cconnico conca a
ganIar foros dc auioridadc. (21}
No rclaiorio dc junIo dc 1988, un ano
dcois, a aicnao dc CorlacIcv volia-sc dc novo
ara a criica do lancjancnio, dircnos
lurocraiizado". Dizia Lcnin quc o Esiado
socialisia nao cra ja un Esiado 'no scniido
rigoroso da alavra', nas un 'ncio-csiado', quc
ccdc gradualncnic lugar auiodcicrninaao
social.
Infclizncnic, dcois da noric dc Lcnin,
vingou, na icoria c na raiica, o concciio dc
Esiado caiancnic no scniido vclIo do icrno, no
scniido 'lcno'. Ficava sol a oricniaao csiaial
una csfcra cccssivancnic alargada da aiividadc
social. A ansia dc lanificar c conirolar a ariir dc
cina iodos os orncnorcs da vida naniciou a
socicdadc c iornou-sc scrio cniravc iniciaiiva
das cssoas, organizacs sociais c colciivos dc
iralalIadorcs. Esia siiuaao lcvou ao
74
aarccincnio, cnirc ouiras coisas, dc una
ccononia c una culiura 'aralclas', arasiiando
na incaacidadc dos organisnos csiaiais cn
saiisfazcr dc forna lcna c ooriuna as
ncccssidadcs naicriais c csiriiuais da
oulaao. A lurocraiizaao das csiruiuras
csiaiais c o dcfinIancnio da criaao social das
nassas inlaniaran na socicdadc un nodo dc
cnsar csiaiico c unilaicral". (22}
Dc novo volia a criica aos cfciios
aralisadorcs do lancjancnio, ossililidadc
quc clc alrc ara o doniIio lurocraiico c, nais
inorianic ainda, ao faio dc o lancjancnio
ccniralizado, ninudcnic, incraiivo, icr criado
una ccononia aralcla" a ccononia
sulicrranca, ou infornal.
A criica nais coniundcnic ao lancjancnio
dc aric dc un lolcIcvisia, crcio quc odc scr
cnconirada cn Lcon Troisly. O icio a quc nos
vinos rcoriando EI Iracaso deI pIan
quInquenaI conc-sc dc una scric dc ariigos
cscriios cn Prinlio, cn 1932, quando ja iinIa
sido culso do Pariido Conunisia c csiava
dcsicrrado, cn clio inicrno. Esscs ariigos
ncrcccn scr lidos nao acnas clo ion olcnico
conira os auiorcs do I Plano Quinqucnal, nas
ianlcn clo dcsdcn con quc iraia os anigos
da UFSS", aquclcs cqucnos lurgucscs, nuiio
ouco disosios a nolcsiar-sc cn icr una
75
oiniao solrc faio iao conlco cono a Fcvoluao
dc Ouiulro", quc, ao dcfroniar-sc con as cifras
oficiais do Plano Quinqucnal, cnconiraran nclas
aoio ara suas sinaiias airasadas".
Maldosancnic, clc acrcsccnia. or fin
'rcconIcccran' gcncrosancnic a Fcullica
Soviciica cn rcconcnsa clos rcsuliados
cconnicos c culiurais quc alcanou. Para
nuiios dclcs, csia aao dc Icrosno noral foi
noiivo ara rcalizar una viagcn inicrcssanic
con iarifa rcduzida". Troisly ja concava a
cnicndcr dos nciodos cnrcgados cla naquina
dc roaganda da Inicrnacional ara susciiar
sinaiias. O icio quc iranscrcvcnos dcvc scr
visio luz da osiao dc Troisly no crodo, ja
vislunlrada nas ciiacs anicriorcs. Tonanos o
Esiado ocrario ial qual c c dizcnos. c nosso
Esiado". E aclava ara a dcfcsa dclc, acsar dc
iodos os crros c iorczas lurocraiicas.
No ariigo As condics c os nciodos da
ccononia lanificada", clc diz. Sc cisiissc un
ccrclro univcrsal cono o dcscriio cla faniasia
iniclcciual dc Lalacc; un ccrclro quc caiassc
ao ncsno icno os roccssos da Naiurcza c da
socicdadc, ncdissc a dinanica dc scu
novincnio, rojciando u o os rcsuliados dc
sua aao", icr-sc-ia un lano ccononicancnic
dcfiniiivo c scn crro algun". Essc lano
concaria or calcular os Icciarcs dc forragcn c
icrninaria clos loics dos casacos". E coniinua.
76
Na vcrdadc, a lurocracia inagina ossuir un
ccrclro scnclIanic. Por isso sc dcsrcndc con
iania ligcircza do ncrcado c da dcnocracia
soviciica". Mais adianic, Troisly rciona o icna
do ncrcado. Os inuncravcis ariicianics da
ccononia do Esiado c ariicularcs, colciivos c
individuais, nanifcsian suas cigcncias c a
rclaao dc suas foras nao so cla cosiao
csiaisiica das conisscs do lano, nas ianlcn
cla influcncia incviiavcl da ofcria c da rocura.
O lano sc vcrificara, c cn grandc ncdida sc
rcalizara, or inicrncdio do ncrcado. A
rcgularizaao do ncrcado dcvc lascar-sc nas
icndcncias quc nclc sc nanifcsicn a cada dia".
o ncrcado, ois, lasc da ccricncia adquirida",
quc asscgurara o caraicr cconnico cfciivo" do
lano.
Cono sc iananIa dosc dc Icicrodoia luz
do narisno-lcninisno-sialinisno nao lasiassc,
o ldcr da Oosiao dc Esqucrda accniua sua
visao da inoriancia do ncrcado ara o lano.
Os organisnos anicriorncnic ciiados |os orgaos
csccializados do Esiado, isio c, o sisicna
Iicrarquizado das conisscs do lano, dc cina a
laio| dcvcn dcnonsirar sua conrccnsao
cconnica or ncio do calculo concrcial. O
sisicna da ccononia iransiioria nao odc scr
cnfocado scn o conirolc do rullo. Isso cigc,
orianio, quc o rullo scja igual a scu valor. Scn
a firncza da unidadc nonciaria, o calculo
77
concrcial nao scrvc nais do quc ara auncniar o
caos" (23}. En ouiras alavras, os quc claloran o
lano c aconanIan sua alicaao dcvcn icr
suas aicncs voliadas ara o ncrcado. a
rcgularidadc dclc, ou o cquillrio cnirc a ofcria c
a rocura dcvc dar-sc nao ncdianic a dccrciaao
dc nornas lurocraiicas dc lancjancnio, nas
sin aicndcndo s icndcncias quc diariancnic sc
nanifcsian no ncrcado". A nocda dcvc scr
csiavcl orianio a inflaao dc rcos dcvc scr
conlaiida... EsiranIa liao dc un faanIudo
lolcIcvisia dos anos 30!
En ouiro ariigo, dcsia vcz dcdicado NEP c
inflaao, Troisly volia a cuidar da csialilidadc da
nocda. Dada a rclcvancia do icna ara a
discussao, no Drasil, do rollcna dc rcalizar o
dcscnvolvincnio cconnico auio-susicniado con
inflaao", voliarcnos a cssc icio nais iardc, ao
analisar as osics dc CorlacIcv solrc o
assunio. Ncsic asso, liniio-nc a duas ciiacs
dcssc ariigo, rcfcrcnics ao ncrcado. Con o
rcicio dc clininar as dcsroorcs no curso
da NEP |a NEP foi a rciificaao na oliica
cconnica iniroduzida or Lcnin aos a gucrra
civil ara rcsialclcccr a aiividadc cconnica,
durancnic afciada clo conunisno dc gucrra".
Essa rciificaao rccclcu o nonc dc Nova Poliica
Econnica, conIccida cla sigla NEP|, a
lurocracia liquidou a roria NEP c sulsiiiuiu os
nciodos do ncrcado clo cnrcgo, cada dia nais
78
arliirario, dos nciodos dc cocrao". Mais adianic,
lc-sc csia frasc carrcgada dc vcrdadc. O calculo
cconnico c inossvcl scn as rclacs dc
ncrcado". (24}
Na vcrdadc, o rollcna raiico, nais do quc
icorico (ois afcia ioda a csiruiura do odcr ianio
na UFSS quanio nos ascs cn quc o Esiado
inicrvcn na dircao da ccononia}, c aquclc do
ncrcado. A ccricncia soviciica c a lucidcz con
quc scnrc cncarou os rollcnas cconnicos
fizcran Troisly dccidir, con a arrogancia quc lIc
cra cculiar, a qucsiao quc Iojc faz os
ccononisias c os oliicos do nundo socialisia
quclrar a calca. o cIcuIo econmIco
ImpossveI sem a exIstncIa do mercado. Quc c
cssc ncrcado?
Para a ccononia narisia rc-CorlacIcv, o
ncrcado scnrc aarcccu, anics dc nais nada,
cono assinalara Lucnlurgo, cono local dc
liccna c anarquia", Iocus cn quc ningucn
csialclccc lcis, ncn rcvalccc o dcscjo ou a
razao. O caiialisia individual dccndc dc un
ncrcado cada vcz naior ara odcr colocar os
lcns quc roduz cn quaniidadc ncccssariancnic
crcsccnic, nao icn conirolc algun solrc o quc
nclc ocorrc, conirolc scja do auncnio aiual da
rocura cn gcral, scja da rocura dc sua csccial
qualidadc dc lcn". Essas liccna c anarquia
fazcn rcscnic ao caiialisia individual quc clc c
79
dccndcnic da socicdadc, da ioialidadc dc scus
ncnlros roduiorcs c consunidorcs". o
ncrcado, scnrc na linIa do raciocnio quc
Lucnlurgo cs na sua olra A acumuIao
do capItaI, quc or assin dizcr coloca una
qucsiao quc cigc rcsosia acsar dc scr difcil.
cono c ossvcl a cada caiialisia individual
cnconirar no ncrcado os ncios dc roduao c o
iralalIo dc quc ncccssiia ara rcalizar as
ncrcadorias quc roduziu?" (25}. Nao sc dara
rcsosia corrcia a cssa crgunia sc sc disscr quc
o caiialisia individual roduz o quc assa cla
calca con ccricza clc o fara duranic o icno
ncccssario a crcclcr quc a liccna c a anarquia"
cigcn dclc un conoriancnio ncnos
voluniarioso c nais aicnio s rcalidadcs da aao
dc nilIarcs dc agcnics, quc nao sc conunican
cnirc si dirciancnic, nas, or assin dizcr,
csialclcccn cnirc clcs coniaios sccundarios
(cono diria a Sociologia classica} clos quais sao
caazcs dc crcclcr, analisando o
conoriancnio dc conradorcs c vcndcdorcs, dc
forncccdorcs scus c clicnics scus, qual a
icndcncia alia ou laia dc rcos, naior ou
ncnor rocura dc dcicrninados lcns c nao dc
ouiros. A idcia dc ncrcado csia associada qucla
ouira, nais gcral c so odc scr cnicndida a
cssa luz , dc quc a aiividadc Iunana, quando
considcrada do onio dc visia colciivo, nao odc
scr rcsa no csariilIo do lancjancnio, ianios
80
sao os clcncnios quc influcncian os indivduos a
icr csia ou aqucla conduia cconnica. Na
rcalidadc, sc fossc ossvcl csialclcccr con
rccisao ariinciica quc todos os consunidorcs
do roduio X icrian idcniico conoriancnio
nun dcicrninado noncnio do roccsso dc
roduao c vcnda, o lancjancnio scria facil dc
fazcr c circnancnic cficicnic. Succdc, orcn,
quc as noiivacs cconnicas dc cada qual sao
divcrsas das dc scus scnclIanics; odcr-sc-ia
dizcr quc a conduia cconnica dos indivduos,
cnlora ossa scr visia cono unifornc quando sc
iraia do conoriancnio Icdonsiico, cada qual
luscando nainizar scu razcr, na vcrdadc nao
icn aranciro algun quc ossa ncdi-la. En
ciiaao anicrior dc Troisly, dc vcr-sc a
dificuldadc dc fazcr un lancjancnio inicgrado c
ccniralizado, o qual duranic nuiios anos foi visio
clos icoricos narisias cono a soluao crfciia
ara a liccna c a anarquia do ncrcado.
Ncssa linIa dc raciocnio, a dc consiruir una
ccononia lancjada dcsdc quanios alqucircs sc
laniara dc nilIo aic quanios jcans scrao
roduzidos, os dcfcnsorcs do lancjancnio c
advcrsarios do ncrcado rcciiran o crro daquclcs
quc Haycl cIanou dc racionalisias
consiruiivisias", quc fundancniavan sua
arguncniaao na ficao dc quc iodos os faios
rclcvanics sao conIccidos or alguna ncnic c
quc c ossivcl consiruir, a ariir dcssc
81
conIccincnio dos faios ariicularcs, una ordcn
social dcscjavcl. (...} Parcccn ignorar or
conlcio quc cssc sonIo sinlcsncnic dcia dc
lcvar cn conia o rollcna ccniral susciiado or
ioda icniaiiva dc conrccndcr ou noldar a ordcn
da socicdadc. nossa incaacidadc dc rcunir nun
conjunio assvcl dc una visao gcral iodos os
dados quc inicgran a ordcn social".(26} As
noiivacs cconnicas, cono quaisqucr ouiras,
dccorrcn dos dados quc inicgran a ordcn social,
a sicologia colciiva c a individual; sc nao c
ossvcl rcunir nun conjunio assvcl dc una
visao gcral csscs clcncnios, cono scra ossvcl
rcvcr quanios alqucircs dc nilIo dcvcrao scr
laniados?
O ncrcado c, ossivclncnic, una criaao
logica a nais rcal dclas, no cnianio; iao
concrcia quc Kauisly (cocnic da social-
dcnocracia alcna, Icrdciro iniclcciual dc Mar c
Engcls, dcois acoinado dc rcncgado" or
Lcnin}, ao rcsunir a douirina cconnica dc Mar,
ccndia algunas considcracs curiosas solrc o
icna. inorianic quc o lciior icnIa rcscnic
quc nao c o rcncgado Kauisly" qucn csia scndo
ciiado. No PrIogo cdiao argcniina dc La
docirina cconnica dc Carlos Mar", M.S.
cscrcvia. Qual foi o noiivo quc lcvou a EdItorIaI
do Estado de LIteratura PoItIca dc Moscou a
cdiiar a olra dc un Ioncn cono Kauisly,
ininigo da Fcvoluao Soviciica c oria-voz cn
82
nuiias ocasics dos iorcs inicrcsscs dos crculos
conira-rcvolucionarios do nundo iniciro? Fcz-sc
a cdiao orquc foi cscriia na coca cn quc
Kauisly ainda cra narisia"... Provocando a ira
do iraduior soviciico, quc rocura nosirar quc
ncssc onio Kauisly sc afasia do cnsinancnio dc
Mar, o ldcr social-dcnocraia cscrcvia. O rco
nais alio dc algunas classcs dc vinIo lascia-sc
cn quc as corrcsondcnics classcs dc uva sc
culiivan acnas cn dcicrninados lugarcs. Ncsic
caso, a lci do valor, cn gcral, crdc sua fora,
osio quc irocanos aqui con o nonoolio. E c
ja salido quc rcfcrida lci rcssuc a rcscna da
livrc concorrcncia"(27}. En ouiras alavras, a IeI
do vaIor, fundancnio da ccononia oliica
narisia, so icn crcssao icorica c raiica sc
Iouvcr mercado. Ora, o lancjancnio
ncccssariancnic clinina o ncrcado; odcr-sc-ia
concluir, orianio, quc o lancjancnio socialisia
incdc quc a lci do valor narisia scja alicada
na ccononia. Os cIincscs conrccndcran,
dcois da virada dos anos 80, cssa vcrdadc c
dcnonsiraran quc a lci do valor iinIa sido nal
conrccndida or Mao Tsc-Tung. Anics, orcn,
da cIacina da Praa da Paz Cclcsiial...
O rollcna do ncrcado csia rcscnic nas
considcracs dc iodos os quc cnsan o nundo
cconnico no lloco soviciico dcois do
rcconIccincnio crcsso do nalogro da
ccononia lanificada. No insiruiivo dialogo con
83
McnsIilov, ja rcfcrido, CallraiiI aflora o
rollcna con niiidcz. O ccononisia soviciico
Iavia diio quc o inorianic cra cnconirar o
cquillrio cnirc o quc dcvc scr fciio cla
adninisiraao ccniralizada das grandcs cnrcsas
c o quc icn dc scr fciio nos ouiros nvcis da
ccononia. E acrcsccniara. rcciso Iavcr una
divisao clara aqui". Ao quc coniras CallraiiI.
Una divisao dc acordo con as cigcncias do
ncrcado?" A rcsosia dc McnsIilov foi sinlcs c
dircia. Dc acordo con as cigcncias do ncrcado,
sin; csic c un dos significados das rcfornas dc
CorlacIcv"(28}. Mais adianic, McnsIilov
arofunda a qucsiao. Dcois dc dcscrcvcr as
funcs icoricancnic rorias dos organisnos dc
lancjancnio, afirna. A aiividadc dcsics orgaos
foi sc conccnirando no racionancnio c na
alocaao dc rccursos, c assou a incluir a
roduao aiual. En ouiras alavras, os orgaos
ccnirais c os ninisicrios ionaran-sc un
sulsiiiuio do nccanisno nornal dc ncrcado.
Elcs quiscran assunir o quc no sisicna
caiialisia c rcalizado clo ncrcado, a conra c a
vcnda dircia dc ncrcadorias cnirc cnrcsas. (...}
A lurocracia a lurocracia ccniralizada csias
dczoiio nilIcs dc cssoas nao csiavan fazcndo
o quc dcvcrian fazcr dc acordo con os rincios
do socialisno, nas sin icniando iornar o lugar
do ncrcado, icniando fazcr o iralalIo do
ncrcado. E fracassaran. O quc rcicndian c
84
sinlcsncnic inossvcl, or nais lcn-
inicncionados quc clas ossan icr sido"(29}. O
ccononisia soviciico avana cn scguida o quc
cnicndc dcva scr fciio ara cviiar o aarccincnio
dc icndcncias nonoolsiicas. Cono cu dissc,
cnlora os rcos dos rinciais roduios ainda
coniinucn scndo fiados clos orgaos
govcrnancniais, a naioria dos rcos scrao
rcsuliado dos nccanisnos dc ncrcado no scniido
dc quc dccndcrao do conrador c do vcndcdor".
E da una dcfiniao dc mercado quc ncrccc scr
gravada.
Scra o ncrcado quc fiara o rco, ois,
afinal, o quc c o ncrcado? O ncrcado nao c
acnas aquclc ncrcado ondc sc conran
cinos ou coisa arccida; o ncrcado, na
rcalidadc, sao iodas as iransacs cnirc as
cnrcsas, c c clc quc fia os rcos ncsic curso
das rclacs dircias cnirc as cnrcsas"(30}. Esia
longc, lcn longc, a idcia do ncrcado cono
liccna c anarquia!
A rcalidadc dos rcos na Uniao Soviciica
anics da perestroIka cra a dos rcos
adninisirados, ou scja, aquclcs fiados cla
adninisiraao. Scn anicciar a qucsiao dos
rcos, calc olscrvar quc CorlacIcv, no rclaiorio
dc 27 dc janciro dc 1987, dizia quc. a aiividadc
viva cra sulaniada clo adninisiraiivisno", quc
dava origcn a rincios suljciivisias na fiaao
85
dos rcos c falia dc aicnao ara con a
rcgularizaao da rocura c da ofcria"(31}. No
rclaiorio dc 28 dc junIo dc 1988, dcois dc
arcscniar rcsuliados osiiivos da oliica dc
inccniivos c csinulos cconnicos, acrcsccnia.
Afinal dc conias, canaradas, o quc c inorianic
ara nos c o rcsuliado final. Una vcz quc o
nccanisno cconnico foi osio cn aao c nos
asscgura a nclIora dos rcsuliados rcais, isso c
caiancnic o quc rccisanos. Traia-sc dc una
clucidaiiva liao! Os organisnos da lanificaao
dcvcn, cn suna, scr oricniados no scniido dc
rcvcrcn rofundancnic os scus criicrios c
iransfcrircn o ccniro da gravidadc da 'rcssao
clo lano' ara os nccanisnos dc csinulos
cconnicos"(32}. Na vcrdadc, o quc CorlacIcv
csia rcconcndando c quc sc alandonc o lano c
sc dc aicnao aos inccniivos c csinulos
cconnicos, quc nao sao sulsdios, causa do
dcficii orancniario, nas sin o rcsciio aos
inccniivos rcscnics no ncrcado.
A discussao solrc a inoriancia do ncrcado
na ccononia ganIa anlos sciorcs iniclcciuais
na Uniao Soviciica. En ncsa-rcdonda rcalizada
cla dircao do lolciin ScuIo XX e paz,
ullicado cla Conissao Soviciica dc Paz, o
Iisioriador L. Dailin, or ccnlo, ao rcclanar a
criaao dc csiruiuras aralclas" quc crniian
un iralalIo criaiivo no cano iniclcciual c da
cducaao, diz. Os lurocraias csiao icniando
86
ancndroniar-nos con o licIo-aao do
'luralisno'. Mas iodos icnos conscicncia dc quc
ncnIuna socicdadc cisiiu scn luralisno, da
ncsna nancira quc ncnIuna ccononia cisiiu
scn un ncrcado". E adianiava cssa olscrvaao
dc grandc valia nos dias quc corrcn no Drasil. O
ncrcado roilido iorna-sc un 'ncrcado ncgro';
dcvc Iavcr un 'luralisno ncgro' "(33}.
A qucsiao do ncrcado, na Uniao Soviciica c
nos ascs do lloco socialisia quc dcfcndcn a
perestroIka, nao c nais un rollcna icorico a
scr rcsolvido. Todos icn conscicncia dc quc ior
do quc a liccna c a anarquia do ncrcado
dcnunciadas clos icoricos do narisno, no
incio do fin do scculo XIX c incio dcsic, c a
carncIa, a auscncia daquclcs lcns a quc sc icn
dirciio cono dIreIto socIaI. O ncrcado Iojc ja c
acciio cono o unico ncio racionalncnic
cconnico dc rcgular rcos c salarios,
inclusivc. A qucsiao con quc iodos sc dcfronian,
orcn, c dc cono rcalizar a iransiao dc una
ccononia adninisirada, isio c, cn quc os rcos
sao fiados cla lurocracia ccniral, quc aicndc
inclusivc a scus rorios inicrcsscs gruais ou
cssoais, ara una ccononia dc ncrcado. Essa
lurocracia sao aquclas 18 nilIcs dc cssoas a
quc sc rcfcriu McnsIilov. Os riscos cconnicos c
sociais rcscnics na adoao da ccononia dc
ncrcado nao sao cqucnos. fccIancnio dc
falricas incficicnics, fiaao dc salarios cn nvcis
87
dc ncrcado, discnsa dc iralalIadorcs
dcsncccssarios ou nao Ialiliiados (fin da
csiocagcn dc nao-dc-olra}.
Na Polnia, a qucsiao c igualncnic candcnic,
ialvcz orquc cono gosian dc dizcr os
oloncscs a perestroIka icnIa concado ali,
or fruio da clarividcncia do ariido, ou do
cnuo das nassas sol a lidcrana do
Solidaricdadc. Scgundo anla noicia ullicada
clo lolciin A PoInIa contempornea,
n8/1988, 2 ano, o gruo indccndcnic
Conscnsus" airocinado clo Movincnio
Pairioiico do Fcnascincnio Nacional rcalizou
arofundada discussao solrc a qucsiao do
ncrcado. O rof. Zlignicw Kanccli, ncnlro da
Conissao Econnica Eurocia da ONU,
crcssou or ocasiao dcssa ncsa-rcdonda a
oiniao dc quc o ncrcado odc scr conciliado
acnas con una dcicrninada forna dc
socialisno c nao con iodas as fornas dc
socialisno". En ouiras alavras, a alavra
mercado c conaivcl con o socIaIIsmo, cnlora
nao con iodas as suas fornas... As rcsirics quc
o rof. Kanccli faz ao ncrcado nao sao a cssc
ocus cn quc as cnrcsas individuais irocan
livrcncnic scus roduios; ara clc, socialisno c
ncrcado nao scrao conaivcis acnas sc o
ncrcado lcvar ao cnriquccincnio cccssivo dc
alguns cusia dc ouiros. Para clc, igualncnic
nao sc concilian socialisno c ncrcado ondc os
88
nonoolios icn una lilcrdadc iliniiada, cnlora
dcsdc logo acrcsccnicnos quc lilcrdadc clcs
ianlcn odcn icr nas condics do socialisno".
O rof. Kanccli coloca igualncnic qucsiao quc
csia no fundo dc iodas as criicas perestroIka c
s rcfornas cconnicas quc CorlacIcv qucr
iniroduzir na UFSS c sao inlaniadas cn alguns
ascs do lloco soviciico. ... afirnou quc o
socialisno c un ccrio sisicna dc valorcs, un
dcsscs valorcs lascia-sc cn quc o socialisno nao
odc lcvar niscria, nas icn dc alncjar
clcvaao do nvcl dc vida dos iralalIadorcs.
DIante dIsso, com o socIaIIsmo estar
conIorme o mercado que Ievar eIevao do
bem-estar e da eIetIvIdade (sic}" (grifos ncus}.
Aquilo quc na iraduao sc diz scr cfciividadc"
odc, no conicio gcral da inicrvcnao do rof.
Kanccli, scr cnicndido cono cficicncia" ou
cficacia". O quc Kanccli icnc c iodos salcn
quc ianlcn na Polnia sc raiica a oliica da
csiocagcn dc nao-dc-olra", isio c, c conun
una indusiria icr nais ocrarios do quc dc faio
ncccssiia, scja ara aguardar insirucs dc
roduao no ico do lano, scja ara quc sc
ossa sinular Iavcr icrninado o dcscnrcgo c
a liquidaao dc un nuncro significaiivo dc
csialclccincnios dc roduao agrcola, or scrcn
ouco cfciivos c roduiivos".
Essc c icnor dc un ccononisia. O govcrno
oloncs, no cnianio, arccc aic or noiivos dc
89
ordcn oliica Iavcr dcsconsidcrado o
rollcna. No ncsno nuncro do lolciin ciiado, o
dr. Jarzy Mallowsli, oria-voz do govcrno ara
assunios dc rcforna cconnica, diz quc a
liquidaao dc algunas cnrcsas nao sc csia
rcalizando or scrcn clas as iorcs, nas or nao
icrcn crscciivas dc fuiuro. Traia-sc dissc
clc dc cnrcsas quc nao salcn sc adaiar s
condics nodificadas ou nao icn ossililidadc
dc fazc-lo".
A siiuaao oloncsa c nais conlca c, na
Polnia, a conscicncia da rcforna cIcgou nais
ccdo. Nao nc furio a iranscrcvcr un longo irccIo
dc naicria dcdicada ao assunio ncrcado".
En cnircvisia ullicada na rcvisia
Pcscctucs Poonuscs, 31 volunc, 1988, o rof.
Urszula WojciccIowsla rcsondc dc nancira
clara crgunia do cnircvisiador. O lcn-csiar
dc una naao dccndcria, cniao, da acciiaao do
nccanisno dc ncrcado cla socicdadc?". O
rofcssor oloncs c claro. Nao sc cnconirou aic
agora nccanisno cconnico nais cficaz do quc o
nccanisno dc ncrcado. convcnicnic csclarcccr
incdiaiancnic. 'do quc un lon nccanisno dc
ncrcado', orquc clc nao funciona corrciancnic
cn ioda aric. Nuncrosas olras foran cscriias
no Ocidcnic solrc as fornas c as condics dc
un ncrcado cficicnic, isio c, dc un ncrcado quc
csiinula o rogrcsso.
90
"Acrcdiio quc nossa rcjciao do nccanisno
do ncrcado dccorrcu nao acnas dc rcnissas
douirinarias, dc una idcniificaao dcssc
nccanisno con o caiial c a cloraao, nas
ianlcn do ncdo das conscqucncias quc
advirian dc un confronio cnirc a ccononia
socialisia c o ncrcado nundial. Crcio quc sc
iraiou, ncssc ariicular, dc una cscolIa nais ou
ncnos conscicnic, icndo cn visia asscgurar s
socicdadcs dos ascs socialisias un ccrio nvcl
dc saiisfaao dc suas ncccssidadcs ao rco dc
una qualidadc infcrior c dc una ncnor
cficicncia. ossvcl quc, Iisioricancnic, csia
cscolIa icnIa sido corrcia. (...} rcciso iirar a
liao dc quc nao sc odc aiingir o rogrcsso
agindo nancira aniiga... Dondc a idcia dc una
rcforna asscniada solrc o nccanisno do
ncrcado, isio c, solrc os faiorcs da riqucza c do
rogrcsso. Essc nccanisno inlica, ara o
dirigcnic dc cnrcsas, o risco dc sua clininaao
do ncrcado (una falcncia} c, ara o cnrcgado, a
crda dc un iralalIo ao qual csiava Ialiiuado
(...}
Ora, o risco icn duas faccs. Dc un lado da
ncdalIa, un dcsconforio squico c, do ouiro,
un novcl ara a aao. Mais clc nos iorna aiivos,
cnrccndcdorcs, nais csscs iraos sc
nanifcsian na raiica cconnica c nais a
socicdadc sc iorna rica, nais as icnscs
91
dininucn, nais o indivduo sc scnic
naicrialncnic asscgurado".
O inorianic a rcicr c a dcfcsa quc o rof.
WojciccIowsla faz, logo a scguir, do risco c dos
inconvcnicnics quc a assividadc iraz ara ioda a
socicdadc. Dcicno-lo falar.
Quando fuginos ao risco cono novcl dc
aao, quando luscanos cuidar anics dc iudo dc
una ariilIa igual, quando clininanos a cocrao
cconnica cnquanio nccanisno quc scara as
aiividadc racionais das aiividadcs irracionais,
quando o igualiiarisno sc iorna un valor
surcno, canos na arnadilIa dc un risco ainda
naior. Porquc, cniao, aiiiudcs assivas sc iornan
clciias, forjan-sc sisicnas dc valorcs
inconaivcis con as lcis cconnicas c, cn
dcfiniiivo, nao acnas icnos dificuldadcs cn
cviiar una csiagnaao cconnica, nas
coniinuanos, afora isso, a icr dc Iavcr-nos con
una difcrcnciaao social. Difcrcnciaao quc,
cnircianio (acsar das alavras dc ordcn
oficiais}, nao csia dc nancira alguna cn
corrclaao con a coniriluiao dos indivduos ou
dos gruos ara a criaao das lascs naicriais da
vida cn socicdadc.
Acnas o nccanisno dc ncrcado odc
scarar o joio do irigo. Esic voio social coiidiano
or ial ou qual roduio, ial ou qual scrvio un
92
voio airavcs dos rcos. Privando-sc dcssa
cscolIa coiidiana, rcnuncianos dc faio ao dirciio
dc dcfinir, nos ncsnos, nossas ncccssidadcs,
assin cono ao nccanisno caaz dc saiisfazc-las.
Adcnais, crniiinos un discndio dc cncrgia
social cn sciorcs quc nao nos scrvcn ara nada
a iodos nos, cnquanio socicdadc una crda
irrcaravcl. OlIc, or favor, a forna quc ionou
cn nosso as a csiruiura da roduao, a
nancira cla qual ncla sc rcaricn o ncrcado dc
iralalIo c as rcscrvas dc naicrias-rinas, cono
aginos no dia-a-dia, cono dcscrdianos nosso
icno, ainda quc scja ara convcnccr os ouiros
dc quc isso iudo dcvc nudar..."
Volicnos Uniao Soviciica, ara cnccrrar
csia aric. Na UFSS, dcfronian-sc dois iios dc
ncnialidadcs c dc cssoas , unas
dcfcndcndo, ouiras roicsiando c iralalIando
conira a perestroIka. Os rinciros, scgundo o
cscriior Anaioli Sirclyani, cn ariigo ullicado na
Znunu c rcroduzido no lolciin VIut do You
Iuuc to su, cdiiado cla agcncia dc noicias
Nouost, sao os ncrcadorcs", os touunIs (tovar
cn russo qucr dizcr ncrcadoria}; os scgundos sao
os cavalarianos", assin cIanados orquc
rcicndcn rcsolvcr iodos os rollcnas
raidancnic scn cnsar nuiio". Todo o ariigo dc
Sirclyani c dcdicado a nosirar a csiuidcz do
lancjancnio ccniralizado, iniroduzindo a ccria
aliura as idcias dc Lcnin conira a uioia
93
lurocraiica", quc sc iraduzia, caiancnic, no
dcscjo dc iudo rcsolvcr lancjando. O quc
inicrcssa, ncsic asso, no ariigo dc Sirclyani, c
sua colocaao do rollcna do ncrcado, quc
scgundo clc, dcsdc os anos 60, cra considcrado
or alguns csccialisias cono o rcsonsavcl cla
fiaao dc rcos, os quais crniiirian rcalizar
or inicrncdio do Iucro a rcroduao anliada
do caiial c o rogrcsso social. Solrc o ncrcado,
Sirclyani diz csias alavras quc, a ncu vcr, iudo
rcsuncn. A ncnic das cssoas csic c o rcal
icairo dc aao. Un 'cavalariano' odc luiar conira
un 'ncrcador' na conscicncia dc un Ioncn ou
ncsno na conscicncia dc iodo un cscriiorio. Un
asccio iico dc nosso icno c quc csia luia csia
auncniando dc inicnsidadc sc o 'cavalariano',
quc csia acosiunado a cnsar o ncrcado cono
algo crininoso c Iosiil, olIassc nclIor ara cssc
ncrcado, ionaria conscicncia dc quc o ncrcado
c, dc faio, iodo o ovo, cssoas quc qucrcn
conrar algo dc acordo con scus gosios c
caacidadcs, iralalIadorcs, cngcnIciros, ioda
classc dc cssoas. O 'cavalariano' quc olIassc
nclIor ionaria conscicncia dc quc icr ncdo do
ncrcado, dc suas dcciscs c indicacs, susciiar
quc o ncrcado icnIa nas inicncs c icr ncdo dc
nos rorios. O 'cavalariano' ionaria conscicncia
dc quc dar ao ncrcado una ooriunidadc ara
'crcssar suas oinics' significa forialcccr c
dcscnvolvcr os dirciios dos consunidorcs;
94
significa dar ao consunidor naiorcs
ooriunidadcs ara ariiciar da dircao da
ccononia, scja cono ossuidor dc una ccria
quaniidadc dc dinIciro, scja cono iralalIador dc
falrica. Cono ossuidor dc dinIciro, o
consunidor cncorajara o roduior cujos lcns clc
arccia nais c ignorara aquclc cuja roduao c
olrc. E cono iralalIador clc ianlcn aiuara
cono un consunidor, orquanio sua cnrcsa c
ianlcn consunidora, con os ncsnos dirciios dc
un consunidor individual. A rova do ncrcado c,
dc faio, una rova rcalizada clo ovo. (...} Elc |o
cavalariano| ionara conscicncia dc quc as
rclacs cnirc as ncrcadorias c a nocda sao cn
sua csscncia una linguagcn, c as cnrcsas
caiialisias falan cssa linguagcn con scu
rorio soiaquc, cnquanio as cnrcsas
socialisias odcn c dcvcn falar cssa linguagcn
con scu rorio soiaquc, o soiaquc socialisia".
Essas olscrvacs solrc o ncrcado
iniroduzcn clcncnio novo c douirinario na
discussao, quc c o faio dc a roduao dc
ncrcadorias scr una IInguagem, c a rclaao
ncrcadoria-nocda (iiicancnic} c a ncsna ara
as cnrcsas caiialisias c socialisias, cada una
falando-a con scu rorio soiaquc. Isso inlica
rcconIcccr, c o faio c da naior inoriancia, quc
a economIa fala una ncsna linguagcn
indccndcnicncnic da qucsiao dc a roricdadc
scr rivada ou csiaial. O fundancnial, scnrc, c
95
rcsciiar as rcgras da granaiica da linguagcn da
roduao dc ncrcadorias. Con isso, odcnos
assar a vcr o rollcna dos rcos c da inflaao
no discurso da perestroIka.
96



Os preos e a teoria


A alia dc rcos quc aconanIa os rinciros
assos da perestroIka odcra consiiiuir-sc, nos
icrnos do aoio oular, no grandc cnccilIo
ara o ciio das rcfornas quc CorlacIcv
rcicndc iniroduzir na ccononia. Nada nais
nornal considcrando o indivduo cono c c nao
cono o scr racional quc sc rcicndc dcva scr
quc as cssoas considcrcn na c crrada una
oliica cconnica cujo rcsuliado incdiaio c alia
do cusio dc vida dccorrcnic da clininaao dc
sulsdios c da iniroduao do rcfcrcncial do
ncrcado ara os rcos. Tcoricancnic, odcr-sc-
a convcnccr cada qual dc quc alia dos rcos
rcsulia dc accrios ncccssarios a quc o ncrcado
volic a funcionar c dc quc, sc nornalizando as
rclacs cnirc os agcnics cconnicos, cada
ncrcadoria c scrvio scndo conrada c vcndida
or scu rco dc ncrcado, a icndcncia scra a
csialilizaao dos rcos dcsdc quc faiorcs quc
induzcn inflaao c ouco ou nada icn a vcr
97
con o jogo dc ncrcado icnIan sido
ncuiralizados. A perestroIka cnfrcnia, Iojc, o
dcsafio dos rcos, ara nao dizcr ianlcn o da
cscasscz dc gcncros, quc dccorrc scja dc una na
colIciia, scja dc un auncnio da nassa dc
salarios na ccononia, o quc lcvou a un auncnio
da rcssao da dcnanda, scja da inflaao cisicnic
na Uniao Soviciica, da qual sc fala, nas cujas
conscqucncias raiicas nao sao clicadas ao
conjunio da oulaao. quc, no fundo, la cono
ca, una das causas lasicas da inflaao c o dcficii
ullico, na UFSS csiinado cn ccrca dc 11% do
PID, o quc qucr dizcr dczcnas dc lilIcs dc
dolarcs siiuaao ara a qual nao sc vc sada a
curio razo.
Na icoria classica do narisno, o rco c a
crcssao nonciaria da nagniiudc do valor da
ncrcadoria", cono cnsinava Kauisly na olra
ciiada nais airas. Essc vaIor c crcsso clo
icno dc iralalIo socialncnic ncccssario ara
roduzir a ncrcadoria cn qucsiao, considcrando
o iralalIo coniido cn iodos os insunos. Ao
ncsno icno quc afirna quc o rco c a
crcssao nonciaria da grandcza do valor da
ncrcadoria, Kauisly nao odc fugir dc dizcr quc
o rco crinc ianlcn o vaIor dc iroca do lcn-
ncrcadoria con o valor da ncrcadoria-dinIciro,
quc no fin do scculo XIX iinIa cono rcfcrcncia o
ouro. En ouiro irccIo dc sua olra, o cnsador
social-dcnocraia alcnao csialclccc quc o valor
98
dc una ncrcadoria nunca sc nanifcsia
isoladancnic, nas scnrc na rclaao dc iroca
con ouira ncrcadoria. E acrcsccnia. Esia
rclaao nao csia influcnciada acnas cla
nagniiudc do valor, nas ianlcn or ouiras
circunsiancias. Con isso surgc a ossililidadc dc
una discordancia cnirc o preo c o vaIor. En
ouiras alavras, a quaniidadc dc iralalIo
socialncnic ncccssaria ara roduzir una
ncrcadoria nao sc crcssa, ncn
ncccssariancnic ncn scnrc nuna igual
quaniidadc dc dinIciro. or isso quc o preo c
difcrcnic do vaIor."(34}
As ouiras circunsiancias" a quc sc rcfcriu
Kauisly odcn crfciiancnic scr dcfinidas cono
a ofcria c a rocura" scnrc rcscnics no
cnsancnio cconnico lilcral, rcalidadc solrc a
qual influi, scn sonlra dc duvida, o csinulo do
inicrcssc individual. A crcssao inicrcssc
individual" nao c ninIa c dc Troisly, dcsia
fciia cn A cuouuo tudu. En varias assagcns
dcssc livro cscriio cn 1936, ja culso do PCUS c
vivcndo no clio, Troisly icn una visao da
fornaao dos rcos quc sc afasia da oriodoia
cconnica c idcologica quc rcvalcccu na UFSS
aic CorlaicIcv, ou da candidcz con quc sc vc, no
Drasil, a qucsiao.
A dcscriao quc Troisly faz da rcaao dos
canoncscs soviciicos s rovidcncias quc o
99
govcrno lolcIcvisia adoiava ao fin da gucrra civil
ara asscgurar o alasiccincnio nornal das
cidadcs dcvcria scr ionada cn considcraao
clos quc consianicncnic lanan nao do
ialclancnio ou dc dccrcios ara rcgulancniar a
ccononia afora caar loi nos asios. Mas o
confliio cnirc a rcalidadc c o rograna do
conunisno dc gucrra rcvclou-sc cada vcz nais. a
roduao nao dciava dc laiar, nao so cn
viriudc das conscqucncias ncfasias das
Iosiilidadcs, nas ianlcn orquc faliava aos
roduiorcs o csinulo do inicrcssc individual. A
cidadc cdia aos canos o irigo c as naicrias-
rinas scn nada dar cn iroca, a nao scr
vinIcias coloridas a quc sc cIanava dinIciro
dcvido a un vclIo Ialiio. O nuI cnicrrava as
suas rcscrvas. O govcrno nandava
dcsiacancnios dc ocrarios arnados ara
rccolIcr o grao. O nuI scncava ncnos"...
A soluao ara a crisc, rclaia o aniigo
conandanic do Ecrciio VcrnclIo, foi o ncrcado.
Lcnin noiou a ncccssidadc dc rcsialclcccr o
ncrcado cla cisicncia no as dc nilIcs dc
cloracs cancsinas isoladas c acosiunadas
a dcfinir clo concrcio as suas rclacs con o
nundo circundanic. A circulaao das
ncrcadorias dcvia fazcr a 'soldadura' cnirc os
canoncscs c a indusiria nacionalizada. A
fornula icorica da 'soldadura' c nuiio sinlcs. a
indusiria dcvc forncccr aos canos as
100
ncrcadorias ncccssarias, a preos taIs que o
Estado pode renuncIar requIsIo dos
produtos da agrIcuItura.
O sancancnio das rclacs cconnicas con
os canos consiiiuiu, scn duvida, a iarcfa nais
urgcnic a nais csinIosa da NEP. A ccricncia
dcrcssa nosirou quc a roria indusiria,
cnlora socializada, iinIa ncccssidadc dos
mtodos do cIcuIo monetrIo eIaborados peIo
capItaIIsmo; o lano nao odia rcousar acnas
solrc os dados da inicligcncia; o jogo da oIerta e
da procura - e ser por muIto tempo -
aInda a base materIaI IndIspensveI e o
corretIvo saIvador" (35, grifos ncus}.
A rcocuaao con a ofcria c a rocura nao c
acnas do rofcia dcsarnado", cono DcuiscIcr
cIanou o Troisly do clio. CorlacIcv a cla
ianlcn sc rcfcrc cn nuiios dc scus
ronunciancnios. Por ccnlo, no rclaiorio
arcscniado ao Plcnario da Conissao Ccniral cn
27 dc janciro dc 1987, clc dizia con clarcza. Os
rcconcciios rclaiivos ao acl das rclacs
nonciario-ncrcaniis |scgurancnic sc rcfcrc ao
uso da nocda cono adrao dc valor c rcfcrcncia
dos rcos das divcrsas ncrcadorias|, vigcncia
da lci do valor c frcqucnicncnic a sua
coniradiao dircia ao socialisno cono scndo algo
csiranIo fazian surgir icndcncias voluniarisias
na ccononia, a sulcsiinaao da auiogcsiao
101
cconnica, a 'nivclaao' na rcnuncraao do
iralalIo, dando origcn a rincios suljciivisias
na fornaao dos rcos, a violacs da circulaao
nonciaria c falia dc aicnao ara con a
rcgularizaao da rocura c da ofcria".(36}
Os rincios suljciivisias" a quc sc rcfcrc
CorlacIcv odcn scr nais lcn avaliados quando
sc lc con aicnao a dcscriao quc ZIorcs
Mcdvcdcv faz do sisicna dc rcos na Uniao
Soviciica aic a asccnsao do aiual sccrciario-gcral
c ainda vigcnic na naioria dos sciorcs, nalgrado
iodos os csforos quc csiao scndo cnvidados ara
rcgularizar a ofcria c a rocura. CIanaria a
aicnao do lciior ara o nvcl dc sulsdios
acordados aos nais difcrcnics roduios c scrvios
c ianlcn ara a circunsiancia dc quc, no
noncnio cn quc o conlaic ao dcficii ullico
olriga surcssao dc alguns dcsscs sulsdios,
scnao dc iodos, c acnas nornal quc os rcos
sulan, luscando sua aridadc. Quc diz
Mcdvcdcv? O Esiado soviciico da lons sulsdios
aos roduios c scrvios csscnciais (ao, lciic,
alugucl, aquccincnio, scrvios dc saudc,
cducaao, iransoric ullico, aoscniadoria c
lcncfcios sociais cic.}. Isio c ncccssario na
naioria das socicdadcs. Mas os ldcrcs soviciicos
foran alcn. Fcluiando cn dcsviar-sc do dogna c
icniando csialclcccr un vnculo razoavcl cnirc os
cusios dc roduao c os rcos, os roduios c
naicrias-rinas quc nao sao alsoluiancnic
102
csscnciais ncn rcnovavcis ianlcn foran
sulsidiados (dcsdc cirolco, clciricidadc, scrvios
osiais c iclcfnicos, aic alincnios nao-
csscnciais, cono naniciga, aucar, olco vcgcial,
os rcos dc Ioicis, viagcns acrcas, iurisno,
scrvios dc iai, cincnas, icairos, livros solrc
oliica c liicraiura, cic.}. O Esiado fornccc
aquccincnio ara as casas, gas, agua c iclcvisao
ioialncnic dc graa, c cono conscqucncia disso
iais scrvios sao usados dc nancira cccssiva c
aniicconnica.
Nos anos 30, quando a oulaao urlana
csiava cnirc 30 c 40 nilIcs, cra rclaiivancnic
sinlcs nanicr csscs scrvios. Mas na dccada dc
80, quando a oulaao urlana cIcgou aos 180-
190 nilIcs, ficou circnancnic difcil. (...} un
azar ara CorlacIcv quc o rcconIccincnio da
inflaao c o auncnio dc nuiios rcos icnIan
quc scr fciios duranic scu nandaio, c nao
duranic os dc Androov ou CIcrncnlo". Anics,
Mcdvcdcv Iavia rcfcrido alguns nuncros rclaiivos
ao ano dc 1986. No discurso dc 7 dc scicnlro
cn Tsclinograd, CorlacIcv fcz un aclo (...}
Dciou claro quc os cusios |dc roduao| csiavan
nuiio alios c quc scria difcil coniinuar
sulsidiando o rco no varcjo. Mais dc 20 lilIcs
dc rullos do orancnio anual cran gasios clo
Esiado so ara sulsidiar o rco da carnc. Isio c
nais do quc o orancnio anual dos scrvios dc
saudc (16 lilIcs dc rullos cn 1983}. (...} Os
103
rcos dc varcjo dos roduios dc origcn aninal
nao nudavan dcsdc 1962, c os rcos dc ouiros
roduios alincnicios cran idcniicos aos dc
1953"(37}.
Na rcuniao lcnaria da Conissao Ccniral dc
25 dc junIo dc 1987, CorlacIcv cc con
naior clarcza c cn naior cicnsao o quc cnicndc
dcva scr o acl dos rcos nuna ccononia quc
ncccssiia scr rccsiruiurada.
Scn a rcforna radical da oliica dc rcos,
ouiro inorianic cononcnic da rccsiruiuraao,
os novos nccanisnos nao odcrao funcionar."
Ora, qual c cssa oliica dc rcos, cono c cla
clalorada, afora salcrnos quc os sulsdios
dcscncnIan cnornc acl, agravando o
rollcna do dcficii ullico? En ariigo ullicado
na rcvisia PoIcns o Connunsn (naio-junIo
dc 1986} Doris Funcr, csquisador associado do
ccniro dc Pcsquisas Fussas da Univcrsidadc dc
Harvard, nosira cono sc fian os rcos c quais
as dificuldadcs quc os ccononisias soviciicos
csiao cnconirando ara rcsolvcr os rollcnas
susciiados clo acgo icoria narisia do valor
do iralalIo. Diz Funcr. A fiaao dos rcos na
UFSS dcriva da icoria dc Mar solrc o valor
iralalIo, os rcos scndo dcicrninados na lasc
do iralalIo ccndido (dircia ou indirciancnic}
na roduao dc un dado roduio nais do quc
104
solrc a lasc dc alguna forna dc calculo da
qualidadc c uiilidadc dcssc roduio. Isso faz
cnrcsas, quc ocran nal, arcccr loas c
jusiifica cccssos dc gasios dc rccursos. (...} Aqui
cnconiranos un cIoquc cnirc a oriodoia
idcologica c as cigcncias da raiica cconnica. A
'raiica' rcqucr, anics dc iudo, calculo do valor dc
consuno. Os ccononisias soviciicos, no cnianio,
or noiivos idcologicos, nao odcn adniiir quc a
icoria do valor iralalIo nao nais funcionc, ou
conccdcr a vialilidadc do concciio dc 'uiilidadc
narginal'.
O rcconIccincnio dc quc o rco c funao
da uiilidadc, nao acnas do iralalIo dcscndido,
inlica rcudiar a icoria do valor iralalIo dc
Mar, algo quc os idcologos do ariido
dificilncnic odcrao acciiar; sc a icoria do valor
iralalIo c ninada, quc crnanccc, cniao, do
narisno cn gcral?"
CorlacIcv arccc ouco rcocuado con
cssas firulas idcologicas. No rclaiorio quc
concanos a ciiar nais acina, clc c claro. O
rco dcvcra dcscncnIar un inorianic acl
csiinulador no ordcnancnio da uiilizaao dos
rccursos dos gasios, nclIoria da qualidadc dos
ariigos, acclcraao do rogrcsso iccnico-cicnifico
c racionalizaao do sisicna dc disiriluiao c
consuno. Ncssc donnio, icrcnos dc adoiar
105
aiiiudcs oliico-cconnicas novas c adcquadas
aiual ciaa dc dcscnvolvincnio do as"(38}.
McnsIilov, o ccononisia quc vinos ciiando
cn dclaic con CallraiiI, ianlcn arccc ligar
ouca inoriancia ao faio dc o narisno, na sua
vcrsao nais corrcnic, csiar indo ara o csao,
na ncdida cn quc sc dcsnuda a naiurcza da
fornaao dos rcos c sc vcrifica quc a icoria do
valor-iralalIo nao crniic cnicndcr o
funcionancnio da ccononia nodcrna ncn suas
ncccssidadcs. No dclaic con CallraiiI, clc diz a
ccria aliura quc, sc una falrica for
suficicnicncnic cficicnic ara ofcrcccr un lon
roduio a un rco nais laio, cla
cvidcnicncnic odcra fazc-lo". O rco, ara
McnsIilov, nao c nais fiado clo valor do
iralalIo acunulado, nas clo ncrcado. Scra o
ncrcado quc fiara o rco, ois, afinal, o quc c o
ncrcado?... sao iodas as iransacs cnirc as
cnrcsas, c c clc quc fia os rcos ncsic curso
das rclacs dircias cnirc cnrcsas".(39}
CorlacIcv alorda, no discurso rcfcrido,
icnas circnancnic conirovcriidos, ainda nao
discuiidos no Drasil. O laio cusio dos rccursos
naiurais suoriou duranic nuiios anos o sisicna
dc rcos. Mas os aiuais rcos do carvao,
cirolco, gas c cncrgia clcirica nao asscguran ja
condics indiscnsavcis ao auiofinanciancnio
do sisicna cncrgciico c dc roduao dc
106
conlusivcis do as. Coniinua a cisiir a ilusao
dc quc os rccursos naiurais sao laraios c
incsgoiavcis, c a ccononia c oricniada ara o
auncnio coninuo dc sua ciraao, consuno c
coriaao".
O sccrciario-gcral aiaca, cniao, o rollcna
dos sulsdios quc oncran o orancnio nacional,
os quais foran criados ara iornar viavcl una
oliica dc rcos laios. A oliica dc rcos
infundada quc icn sido alicada conduziu ao
aarccincnio c raido auncnio dos sulsdios
csiaiais ara a roduao c concrcializaao dc
divcrsos iios dc ariigos c scrvios. O orancnio
csiaial conccdc anualncnic sulsdios no valor
gcral sucrior a 73 lilIcs dc rullos. Por ouiro
lado, cn nuiios iios dc roduao, sao oliidas
iaas dc rcnialilidadc injusiificadancnic alias,
quc dc nodo algun rcflcicn a cficacia da
roduao, ois sao ianlcn rcsuliado das
dcficicncias na fornaao dc rcos.
As empresas que produzem artIgos de
preos InjustIIIcadamente baIxos no tm
estmuIos para aumentar a produo" (os grifos
sao ncus, luscando cIanar a aicnao dos
govcrnanics rcocuados cn fiar rcos
ariificialncnic laios}. CorlacIcv coniinua. Pclo
conirario, aquclas quc olicn lucros cccssivos,
dcvido ao alio rco dc scus ariigos, nao csiao
inicrcssadas cn dininuir os gasios c clcvar a
107
cficacia da roduao. Ncssc conicio sao
sinlcsncnic inossvcis rclacs cconnicas
nornais" (40}. Ha ouiro asccio na fiaao dcssa
csiruiura ariificial c suljciivisia dc rcos, ao
qual CorlacIcv nao aludc, nas quc c rcfcrido or
C. Kulagin cn Noncnnllaiura, ricc, rofii",
ciiado no ariigo dc Funcr. Kulagin, a roosiio,
cra coca dircior dc una grandc indusiria dc
naquinas. Con a iniroduao dc naquinaria nais
nodcrna, a falrica concou a dar aquilo quc
Kulagin cIanou dc lucro indcccnicncnic
grandc". Succdc quc a csiruiura lurocraiica fazia
quc cssc lucro fossc iransfcrido ara o orancnio
do ninisicrio, fazcndo quc o auncnio do lucro
nao iivcssc cfciio algun solrc os fundos dc
inccniivo da cnrcsa. Assin scndo, os dirigcnics
da falrica dccidiran roor a rcduao do rco
das naquinas. O ninisiro a quc a falrica csiava
sulordinada na UFSS, cada scior roduiivo
csia sulordinado a un ninisicrio concordou
con alguna rcluiancia. O Coniic Esiaial dc
Prcos ianlcn conscniiu na rcduao. O ninisiro
da Fazcnda, no cnianio, foi conira cla sinlcs
c loa razao dc quc acusava o lucro da cnrcsa
cono rccciia no scu orancnio. As razcs da
lurocracia fazcndaria incdiran, orianio, a
rcduao dc rcos quc sc iornara ossvcl clo
rogrcsso iccnologico.
CorlacIcv icn conscicncia dc quc nao odc
dar asso naior do quc a crna; or isso, rcssalia
108
no rclaiorio dc junIo dc 1987 quc os rcos dos
ariigos nais inorianics dcvcn scr dcfinidos,
olviancnic, dc nodo ccniralizado...". Isso nao
incdc quc rcfuic or anicciaao arguncnio dos
quc icncn a alia dos dcnais rcos. As
nudanas nos rcos a varcjo, cn vcz dc
dcicriorar o nvcl dc vida, dcvcrao coniriluir ara
quc as canadas dc iralalIadorcs dc algunas
caicgorias asscn a vivcr nclIor, concrciizando
os rincios dc jusiia social" (41}. As
infornacs nais rcccnics solrc as discusscs
cn iorno da perestroIka c da crisc quc airavcssa
o rograna incidcn solrc as rccrcusscs da alia
dc rcos solrc o noral da oulaao. No
rclaiorio ao Plcnario da Conissao Ccniral cn
junIo dc 1987, ciiado acina, CorlacIcv rcssalia
a qucsiao. Una coisa dcvc csiar clara. dadas a
inoriancia c a conlcidadc da rcforna dos
rcos, a sua rcaraao cigc o naino dc
cuidado. Inc-sc nolilizar as foras ncccssarias
ara cfciuar raidancnic un cnornc iralalIo.
Nao odcnos csqucccr dc quc, scn rcsolvcr o
rollcna da rcforna dos rcos, nao
conscguircnos clalorar o lano quinqucnal da
nova nancira, ncn alicar un sisicna unico dc
gcsiao cconnica" (idcn}.
A qucsiao dos rcos scnrc foi o calcanIar-
dc-aquilcs dc qualqucr sisicna ccniralizado cn
quc os rincios do ncrcado sao osios dc lado.
Noic-sc quc ncsno insisiindo na ncccssidadc dc
109
crniiir a variaao dos rcos c cn fazcr dclcs
una cono quc csccic dc icrnnciro da
aiividadc cconnica, a sugcsiao dc CorlacIcv ao
Plcnario da Conissao Ccniral c nolilizar
foras... ara cfciuar raidancnic un cnornc
iralalIo". Vcrifica-sc, or cssc onio, quc ara
clc sc iraia dc IntervIr ara rcsolvcr a qucsiao
dos rcos c nao dc crniiir quc os mecanIsmos
de mercado rcsialclcan a vcrdadc dos rcos.
Esic c o no da qucsiao o no gordio, diria, c
cono dificilncnic aarccc qucn sc disonIa a
coria-lo ara rcsolvcr a qucsiao, o rollcna dos
rcos nas ccononias ccniralncnic lanificadas,
ou vivcndo sol inicrvcncionisno csiaial, coniinua
incdindo o csialclccincnio dc un adrao dc
calculo econmIco cn iorno do qual a ccononia
ossa ajudar-sc o nais ossvcl or si.
A qucsiao dos rcos csia, ois,
indissoluvclncnic ligada ao funcionancnio do
ncrcado c a csia alsiraao cIanada lci dc ofcria
c da rocura, lcvada nuiio a scrio or narisias
ilusircs.
110



A questo da inflao


A qucsiao dos rcos, a vigcncia da lci da
ofcria c da rocura c a ossililidadc dc
rcsialclcccr as lcis do ncrcado nuna ccononia
lanificada ou sujciia a forics conirolcs or aric
do Esiado, cssas qucsics iodas sc ligan
csirciiancnic da inflaao. A inflaao soviciica,
rovocada cnirc ouiras causas clo clcvado
dcficii ullico, c scn duvida una das
dcicrninanics da dcscscrada icniaiiva dc
CorlacIcv dc alicrar os runos da ccononia na
UFSS. No Drasil, so agora c quc sc qucr roncr o
crculo viciosos dc rcos c salarios scn no
cnianio acciiar as conscqucncias cconnico-
sociais do rcajusiancnio nonciario. A inflaao
nornalncnic csia associada a un auncnio da
lasc nonciaria c do dcficii ullico, c, ara
rcsolvcr as duas qucsics, Iavia aic 15 dc naro
dc 1990 os quc rcconcndavan o nao agancnio,
clo Esiado, da dvida inicrna, dada cono
rcsonsavcl clo dcficii ullico, quando nao dc
111
aric dclc. Sc nao Iouvc o caloic, Iouvc un
confisco. Mas c ouira Iisioria. Volicnos aos
narisias cocrcnics.
No Fclaiorio solrc a crisc cconnica
nundial" arcscniado ao III Congrcsso da
Inicrnacional Conunisia, cn junIo dc 1921,
Troisly cuida da inflaao c da dvida inicrna ao
analisar os cfciios da gucrra solrc a ccononia
dos difcrcnics ascs. Acsar dc nuiio do
raciocnio icr cono lasc o faio dc os lcns
roduzidos duranic c ara a gucrra icrcn sido
or cla dcsirudos ou, cn ouiras alavras,
foran roduzidos lcns cconnicos quc nao sc
rcroduziran, dciando dc acunular caiial ,
calc ciiar algunas assagcns dcssc icio, orquc
crniicn csialclcccr fundada rclaao cnirc
dvida ullica c dcficii ullico, csccialncnic
quando clc sc iraduz or dcscsas quc acalan
or nao scr rcroduiivas no conjunio da
ccononia. o caso do dcficii gcrado or
cnrcsas csiaiais inroduiivas. A rigor, una
cnrcsa quc acusa dcficiis ocracionais csia
consunindo insunos c agando nao-dc-olra
ara roduzir un conjunio dc lcns quc, no final
c no scu conjunio, nao sc rcroduzcn
ccononicancnic, nao crniicn acunular caiial
c cono sc iivcsscn sido dcsirudos cla
gucrra. Essa nao rcroduao sc csiina clo
calculo cconnico csclIado nos rcos. Sc a
ocraao concrcial sc solda or un rcjuzo, clc
112
csia a indicar ou quc os rcos nao foran
caazcs dc rcsgaiar os gasios fciios con a
roduao c, orianio, nao roduzcn cccdcnics
suficicnics ara a roduao rcconccc no nvcl cn
quc icoricancnic arou quando os lcns foran
colocados vcnda, ou cniao quc, or noiivos
nao-cconnicos, os cusios dc roduao csiao
nuiio acina dos rcos fiados clo ncrcado.
Passcnos, no cnianio, a Troisly, no rclaiorio
Inicrnacional ja rcfcrido.
Cono c salido, o caiialisno cono sisicna
cconnico c cIcio dc coniradics. Duranic a
gucrra, cssas coniradics aiingiran roorcs
nonsiruosas. Para conscguir os rccursos
ncccssarios gucrra, o Esiado rccorrcu
csscncialncnic a duas ncdidas. a rincira, a
cnissao dc acl-nocda; a scgunda, una
inundaao dc cnrcsiinos. Assin, cono ncio
cnrcgado clo Esiado ara sugar do as lcns
naicriais cfciivos, ara dcois dcsiru-los na
gucrra, cnirou cn circulaao una quaniidadc
scnrc crcsccnic dos assin cIanados iiulos dc
crcdiio (lnus do Tcsouro}. Quanio naiorcs sc
iornavan as dcscsas do Esiado, isio c, quanio
nais os valorcs cfciivos cran dcsirudos, ianio
naior cra o anonioado dc scudo-riquczas, dc
valorcs ficicios quc sc acunulavan no as (...} O
caiial ficicio acl-nocda, lnus do icsouro,
cnrcsiinos dc gucrra, iiulos lancarios cic.
rcrcscnia ou a rccordaao dc un caiial ja gasio
113
ou a ccciaiiva dc un caiial ainda or vir. Mas
no noncnio nao corrcsondc a un caiial
cfciivancnic cisicnic. TodavIa, IuncIona como
capItaI e como moeda e Isso tende a Iornecer
um quadro IncrIveImente dIstorcIdo da
socIedade e da economIa contempornea em
seu conjunto. Tanio nais a ccononia sc
cnolrccc, ianio nais rica c a inagcn rcflciida
no csclIo do caiial ficicio (...} O Esiado c
dcvcdor dc ccnicnas dc lilIcs. Essas ccnicnas
dc lilIcs cisicn cono riqucza dc acl no
lolso daquclcs quc cnrcsiaran ao govcrno. Mas
ondc csiao os lilIcs rcais? Nao cisicn nais.
Foran qucinados. Esiao dcsirudos. Quc
cscrana odcn icr os dcicniorcs dc iiulos?"
Dcois dc ouiras considcracs, Troisly
csiuda o caso alcnao c, aos rcfcrir-sc ao faio dc
a reguIamentao dos aIuguIs sIgnIIIcar o
bIoqueIo compIeto da construo de casas, vai
dircio ao onio da suscnsao do agancnio da
dvida ullica. Para 'rclanar' a ccononia alcna
c ncccssario csialilizar sua nocda, isio c, c
ncccssario ccssar a cnissao dc acl-nocda
adicional c rcduzir a quaniidadc ja cn circulaao.
E ara fazcr isso c ncccssario suscndcr o
agancnio dos dcliios, isio c, dcclarar a
lancarroia do Esiado. Essa ncdida inlica, no
cnianio, or si roria, una violcnia ruiura do
cquillrio, na ncdida cn quc conoria una
iransfcrcncia dc riqucza dos aiuais dcicniorcs
114
ara ouiras naos c rovoca assin una ascra
luia dc classc ara una nova disiriluiao da
rcnda nacional" (42}.
A icoria c a raiica nao dcnonsiraran quc
ara ccssar a cnissao dc acl-nocda fossc
ncccssario dciar dc fazcr o agancnio da dvida
ullica; nas a icoria c a raiica dcnonsiraian
quc Troisly iinIa razao ao dizcr quc o caloic"
ronc o cquillrio social c acirra
ciraordinariancnic a luia dc classcs, fazcndo dc
scu oljcio una nova rcdisiriluiao da rcnda. Os
icoricos lurgucscs" quc aconsclIan o caloic"
inicrno dcvcrian rcflciir solrc cssas salias
considcracs do lidcr lolcIcvisia.
A inflaao c un dos faniasnas quc crscguc
Troisly, cono odc vcr-sc, clos ncnos dcsdc
1921, quando arcscniou o rclaiorio ciiado acina
ao Congrcsso da Inicrnacional. No livrcio E
ucusso dc un qunqucnu a quc ja nc rcfcri,
clc volia a cuidar do assunio 11 anos dcois dc
icr fciio as judiciosas considcracs solrc o
caiial ficicio roduzido cla cnissao dc acl-
nocda scn ncnIuna corrcsondcncia con
valorcs rcais roduzidos cla ccononia. En dois
ariigos, clo ncnos, cuida do assunio da inflaao
c dc scus cfciios solrc a ccononia. Nun dclcs,
iniiiulado rccisancnic NEP, a inflaao
nonciaria c a liquidaao da dcnocracia
soviciica", o advcrsario dc Sialin cscrcvc. A
115
firncza da unidadc nonciaria, o cIcuonctz, cra a
arna nais inorianic da NEP. Possuda cla
vcriigcn, a lurocracia dccidiu quc ja sc Iavia
cnirado con c firnc no rcino da Iarnonia
cconnica; quc os ciios dc Iojc asscguravan
auionaiicancnic os ciios ulicriorcs, c quc o
cIcuonctz nao cra nais un frcio ara alicaao
do lano, nas, clo conirario, una fonic
indccndcnic do caiial dc invcsiincnio. En
lugar dc rcgularizar os clcncnios naicriais do
roccsso cconnico, a lurocracia dcdicou-sc a
iaar os luracos con a ajuda das naquinas dc
inrinir | nocda |. En ouiras alavras, lanou-
sc alcriancnic cla via da inflaao 'auionaiica'.
(...} Quc significaao odc icr ara o ocrario uns
rullos a nais sc, ao faliarcn os roduios
alincnicios, vc-sc olrigado a adquiri-los no
ncrcado or rcos dcz vczcs naiorcs?" (43}.
En ouiro ariigo, O ano da rcaraao
caiial", Troisly c ainda nais clciio no quc
iangc inflaao. Dcicr con nao dc fcrro o
roccsso dc inflaao c rcsialclcccr una firnc
unidadc nonciaria. Essa ocraao, difcil c
incnoda, nao c rcalizavcl scn una lruial
conicnao dos invcsiincnios, scn o sacrifcio dc
varias ccnicnas dc nilIcs quc foran alicados
cn cnrccndincnios rcnaiuros (...} a fin dc
cviiar a crda dc lilIcs no fuiuro.
116
Ha dc laicr noncniancancnic cn rciirada
no donnio indusirial, assin cono no donnio
agrcola. Nao c ossvcl dcicrninar dc anicnao
una linIa dcfinida dc rciroccsso, so a rcaraao
do caiial dc lasc da ccononia odcra indica-la".
(44} Na linguagcn cconnica dc Iojc, cssas
roosics soarian cono nonciarisias c
dcsiinadas a rovocar a rcccssao cono ncio dc
clininar a inflaao...
117



Da esperana nova pobreza


Crcio ossvcl arar or aqui. A gIasnost,
rinciro, c a perestroIka, dcois, alriran un
roccsso dc conscqucncias ainda inrcvisvcis na
Euroa do Lcsic, dcois na Euroa Ccniral c,
con ccricza, dc grandcs rccrcusscs solrc as
ccononias da Euroa Ocidcnial, dos Esiados
Unidos c do rorio Jaao. Nao calc, ncsic
iralalIo, cnirar clos ncandros da oliica
inicrnacional c das conscqucncias csiraicgicas da
luia quasc dcscscrada quc CorlacIcv irava ara
conscguir quc a ccononia soviciica aiinja nvcis
dc roduiividadc caazcs dc conciir con a
curocu-ocidcnial ou a noric-ancricana, alcn dc
roduzir ara aicndcr s ncccssidadcs dos
Ialiianics da UFSS. Os rollcnas oljciivos con
quc sc dcfronia a ccononia soviciica nao sao dc
Iojc c or oljciivos qucro dizcr sinlcsncnic,
no caso da Agriculiura, aquclcs quc dccorrcn da
naiurcza, c nao da organizaao oliica c social. O
drana da agriculiura soviciica, afasiada qualqucr
118
considcraao solrc o sisicna da colciivizaao
(quc rciirou o inccniivo individual, rcconIccido
clo rorio Troisly cono indiscnsavcl ao
rclancc cconnico}, c quc a Naiurcza c nuiias
vczcs nadrasia. O ouiono quc cIcga ccdo
dcnais, ou o invcrno quc sc rolonga, qualqucr
alicraao no riino das csiacs afcia
drasiicancnic a colIciia ou a scncadura, con
gravcs rccrcusscs solrc a lalana concrcial
(ois sc dcvc inoriar alincnio c fcrragcns} c
solrc o lalano dc agancnios. Sc Naiurcza sc
acrcsccniar a csiruiura da roricdadc, a rigidcz
lurocraiica da gcsiao, o dcsinicrcssc dc iodos
clo iralalIo nas fazcndas colciivas c agora a
rcsscniida falia dc nao-dc-olra no cano, vcr-
sc-a quc os rollcnas dc alasiccincnio do as
nao sao faccis dc rcsolvcr. Isso na agriculiura. Na
indusiria, os faiorcs oljciivos nao rcsidcn na
Naiurcza, nas no sisicna cconnico c oliico.
solrc clcs quc CorlacIcv dcscjou c qucr agir
nun roccsso quc concou con a gIasnost c
agora coloca o Poliiluro dianic da crisc das
nacionalidadcs, da inflaao dcnunciada
alcriancnic, da cscasscz dc gcncros alincnicios
c roduios csscnciais, da corruao quc sc lusca
conlaicr alcriancnic c do crinc organizado quc
sc rcconIccc cisiir na airia do socialisno.
Talvcz o nais inorianic a rcgisirar scja quc,
70 anos dcois da Fcvoluao quc ianio conovcu
o nundo, orquc viria r icrno carcncia c
119
surir o indivduo daquilo dc quc ncccssiiava, as
auioridadcs soviciicas sao olrigadas a rcconIcccr
quc a carcncia crsisic, quc os scrvios ullicos
dc saudc sao dcficicnics, quc a infancia, no
cano, c dcsassisiida, quc os nilIcs dc
aoscniados c cnsionisias, cnirc csscs as viuvas
dc gucrra, crcclcn lcncfcios quc nao fican iao
frcnic daquclcs quc sc agan no Drasil.
Os dados solrc a olrcza c a niscria nao sao
invcniados cla inrcnsa ocidcnial c caiialisia.
Erncsi Mandcl, dirigcnic do novincnio iroislysia
IV Inicrnacional, a qucn ja nc rcfcri, rclaia a
ungcnic siiuaao dos novos olrcs" na UFSS,
cn livro quc ncrcccria lciiura c ncdiiaao dos
quc ainda acrcdiian na cscrana" do ano 17.
Mais airas, ciici alguns irccIos do livro. Pcrniio-
nc fazcr novas iranscrics ara assinalar quao
dcsoladora c a siiuaao social na Uniao Soviciica,
cn alguns casos cIcgando a lcnlrar a dc ascs
con cujo drana csianos faniliarizados.
Esiinaiivas rcalisias calculan a nassa dos
olrcs na Uniao Soviciica acina dc 50 nilIcs dc
cssoas, incluindo as crianas dcssas fanlias,
ou scja, 20% da oulaao. Scus rcndincnios
aiingcn acnas 50 rullos ncnsais or fanlia,
cnquanio o salario dc un ocrario aliancnic
qualificado sc siiua cn iorno dos 300 rullos, c o
salario ncdio cn iorno dc 200 rullos. (...}
120
Mais inquicianic ainda foi a cvoluao da
iaa dc norialidadc infaniil. Enquanio cra dc
22,9 or nil cn 1971, aiingiu 26 or nil cn
1985. Era a nais clcvada da Euroa Oricnial...
Na 19a. confcrcncia do PCUS, quc sc rcalizou no
fin dc junIo dc 1988 cn Moscou, o ninisiro da
Saudc Pullica siniciizou cssa siiuaao
lancniavcl ncsias fornulas. 'No donnio da
norialidadc infaniil, ocuanos a 50a. osiao
cnirc os ascs. cla c nais clcvada na UFSS quc
nas ilIas Maurcio ou cn Darlados... No quc
conccrnc cscrana dc vida, ocuanos a 32a.
osiao cnirc ascs'. (Pravda, 30 dc junIo dc
1988}" (45}. As causas da norialidadc infaniil
rcfcridas nais adianic sao iicas dc ascs
suldcscnvolvidos ou daquclcs cn quc a vida
Iunana (cono no caso lrasilciro} conia ouco.
falia dc csicrilizaao da roua dc cana, lciic nao
asicurizado, sucrloiaao do csialclccincnio"
Iosiialar. O INPS" soviciico c igual ao
lrasilciro. o ncdico dc una oliclnica dcvc
consagrar 7,5 ninuios ara cada acicnic, c,
dcssc icno, cinco ninuios sao dcdicados a
rccncIcr acis. Ainda scgundo Mandcl, o
jornal franccs LIcuton dc 3 dc fcvcrciro dc 1987
rcsunc rclaiorio dc Valcniina TcrccIlova
Confcrcncia da Uniao das MulIcrcs Soviciicas,
cn 30 dc janciro daquclc ano, no qual a auiora
csiignaiiza a falia dc vagas nos jardins dc
infancia c nas crccIcs, a auscncia dc rccaucs
121
saniiarias, rcsonsavcis clo auncnio das
docnas coniagiosas da infancia, o auncnio da
norialidadc infaniil siiuada ao nvcl do dolro da
dos ascs caiialisias nais avanados, cic. Nao
ncnciona a angusiia scual das nulIcrcs
soviciicas, quc, cnircianio, c cvidcnic" (46}.
Podcr-sc-ia dizcr, scn ncdo dc crrar, quc a
clininaao do ncrcado c da roricdadc rivada,
conscqucncia do lancjancnio ccniralizado, na
UFSS foi rcsonsavcl clos avanos iniciais da
ccononia dcois dc 1927 (ao rco dos 60
nilIcs dc norios quc quasc iodos icinan cn
csqucccr}, c, dcois dos anos 60, cla qucda do
crcscincnio cconnico. Nao acnas cssa
clininaao c conscqucncia dc olsiinaao
douirinaria no cnianio. O dcsasirc c
conscqucncia do dcsconIccincnio das lcis da
ccononia or aric do Poliiluro c a
ccniralizaao c a diiadura sialinisia nisso iivcran
un grandc cso. A rigidcz douirinaria c
lurocraiica conduziu a ccononia soviciica ao
lalirinio cn quc sc cnconira c do qual nao saira
scn aulio nacio do Ocidcnic. Quc alias
ncccssiia do csao soviciico c da Euroa Ccniral
ara icr ondc acunular caiial! A corrida
arnancniisia coniou nuiio na crisc da ccononia
soviciica c cla iraduz, na forna caccrlada
con quc sc dcu cnquanio fcnncno cconnico c
social na UFSS, a quc onio as idcias dc
scgurana niliiar odcn conroncicr a
122
scgurana cconnica, social c oliica dc una
Naao, quando os surincnios cn arnancnio
ara as Foras Arnadas uliraassan os liniics
do razoavcl. Sc fsscnos arofundar o csiudo
dcssc caiulo c cuidasscnos da ccononia noric-
ancricana, cIcgaranos scn duvida a concluscs
aoniando ara siiuacs scnclIanics no fuiuro.
As lcis da ccononia sao oucas c sinlcs.
or isso quc odcn scr violadas or quanios
rcicndcn consiruir o araso na icrra, aoiados
nun nodclo dc doninaao lurocraiica cn quc o
cnrcsario c dcsrczado, cnquanio agcnic
cconnico, c o consunidor sinlcsncnic
ignorado. Succdc, orcn, quc cssas rcgras do
conoriancnio cconnico nclIor diio do quc
lcis nao odcn scr dcsrcsciiadas sol cna dc
50 anos dcois o caninIo dc volia csiar fccIado
c o dcsasirc cscrar os dirigcnics oliicos. Essas
rcgras sao sinlcs.
1. a cIanada lci da ofcria c da rocura, a
quc sc rcfcria ianlcn Troisly;
2. nao sc dcvc crdcr dc visia quc o ncrcado
cisic ncn quc scja conIccido cono ncrcado
ncgro". Kauisly, cono vinos airas, foi dos
rinciros, no cano narisia, a rcconIcccr quc
a lci do valor, fundancnio da ccononia narisia,
so funciona nuna ccononia dc ncrcado cn quc o
calculo cconnico rcdonina;
123
3. c rcciso icr cn conia quc iudo icn un
rco. Essc scra ago cla socicdadc, quando os
agcnics cconnicos sc furiarcn a fazc-lo ou
quando o Esiado insisiir cn quc ial cusio nao
cisic. Ncssc caso, a difcrcna cnirc o cusio do
quc sc roduz c o clo quc o roduio dcvcria scr
vcndido, nas nao c, icn dc scr colcria or
inosios; quando os inosios sao insuficicnics,
ou nao sc agan, a difcrcna c colcria cla
cnissao nonciaria ou dc iiulos da dvida
ullica. En uliina alavra, clo dcficii ullico,
isio c, cla inflaao;
4. acnas o scior roduiivo da socicdadc
roduz valor. O Esiado roduz aquilo quc Troisly
cIanava dc caiial ficicio. Solrc cssc caiial
ficicio, quc lcva inflaao, nao odc Iavcr
ncnIun rogrcsso cconnico firnc, nas acnas
a consiruao do dcsasirc.
Possivclncnic udcsscn rcsunir-sc iodas
cssas rcgras dc conoriancnio cconnico nuna
so. Ia-dc Iavcr nocda csiavcl, cono qucria un
lolcIcvisia cIanado Lcon Troisly. En ouiras
alavras, nao odc Iavcr inflaao. Sc razcs dc
oliica cconnica (ou oliica govcrnancnial cn
scniido anlo} lcvarcn a una cansao da lasc
nonciaria c alia dc rcos, cssas dcvcn scr
conaivcis c csirciia c osiiivancnic
corrclacionadas con o auncnio da roduiividadc
124
c o avano iccnologico das novas gcracs quc
ingrcssan no ncrcado dc iralalIo.
Sc acnas a socicdadc quc trabaIba roduz
valor c sc o dcficii ullico c gcrado cnirc ouiras
causas cla destruIo dc lcns rovocada nas
cnrcsas csiaiais or una oliica dc cusios quc
nada icn a vcr con a rcalidadc do ncrcado, ou
or una oliica dc rcos dc cunIo aicrnalisia
ou roiccionisia, o lon scnso indica quc o
Esiado dcvc afasiar-sc da roduao. Tanio nos
Esiados lurocraiicos c ioialiiarios, quanio nos
Esiados dcnocraiicos (ou aarcnicncnic
dcnocraiicos} quando o govcrno gcrc cnrcsas,
clas incIan cn cssoal c scus cusios nao
guardan rclaao con coisa alguna. Na ccononia
soviciica, cono rocurci nosirar con alundanics
ciiacs, o lcno cnrcgo cisic orquc Ia un
csioquc dc nao-dc-olra cn cada falrica. En
ouiras alavras, clas cnrcgan nais cssoal do
quc o ncccssario. Por isso, ncn iodos iralalIan,
cla sinlcs c loa razao dc quc nao Ia o quc
fazcr, ou cniao os iurnos dc iralalIo sao curios
cn dcnasia (da crscciiva cconnica} c os
iralalIadorcs arovciian o icno livrc ara
dcdicar-sc ccononia aralcla, quc c ouira das
nazclas dcnunciadas or CorlacIcv.
A rcvcrsao dc una ccononia ccniralncnic
lanifcada, dirigida ou rcgulancniada ara una
ccononia dc ncrcado nao sc faz da noiic ara o
125
dia. Podcr-sc-ia icniar a ccricncia da
uItrapassagem rpIda, alicando cIoqucs diios
oriodoos, scn lcvar cn conia os asccios sociais
c Iunanos da qucsiao. CorlacIcv, cn nuiios dc
scus ronunciancnios, cIanou aicnao ara o
faio. govcrno algun rcsisiiria ao roicsio oular
conira a icniaiiva dc alicar una oliica dcssa
naiurcza nun as da cicnsao c conlcidadc
cinica c social da UFSS c con a culiura
csiaiolaira" quc nclc vigora. Educado nos
rincios do inicrvcncionisno, c cuidando das
rccrcusscs oliicas dc sua aao cconnica,
CorlacIcv rcicndc iniroduzir un novo iio dc
ccononia ncdianic inicrvcncs dircias na
ccononia, c nao sinalizando aos agcnics
cconnicos (quc cisicn na UFSS} quais os
caninIos dc ncrcado quc dcvcn c odcn scr
scguidos.
Sc sc condcna o sialinisno c o conunisno
os-Sialin clos crincs quc concicran, nao sc
cdira quc a rcconvcrsao da ccononia soviciica
ou dc qualqucr ccononia aos rincios da
ccononia dc ncrcado sc faa cusia do sacrifcio
dc ouiros nilIcs dc scrcs Iunanos. A iarcfa nao
c facil. Scra, no cnianio, nuiio nais difcil sc sc
rcicndcr rcsialclcccr o ncrcado via dccrcios c
acs adninisiraiivas, rcgulando os assos quc
dcvcn scr dados clos agcnics cconnicos ara
quc a ccononia volic a florcsccr. O rollcna,
cono ficou claro cn ouiras assagcns, c poItIco
126
orianio dc rclaao dc foras sociais cn
rcscna. Essc faio nao dcvc nunca scr
csquccido, da ncsna nancira quc csia lci". ao
ncrcado so sc cIcga or nccanisnos dc
ncrcado.
O lilcralisno nao c dcfcnsor do cnrcsario.
Enquanio agcnic cconnico racional c novido
cla cuidcz, o cnrcsario icn iudo ara scr
conira o ncrcado, quc c o unico irilunal cficicnic
caaz dc conirola-lo. or isso quc anics dc
dcfcndcr o usscz-uc, quc na sua logica inicrna
acala or criar o oligoolio iao a gosio dc nuiios
cnrcsarios lrasilciros, o lilcralisno susicnia
quc aquilo quc dcvc scr dcfcndido c o mercado,
scndo o consunidor o juiz surcno da cficicncia
do cnrcsario, voraz ou nao.
A dcfcsa do ncrcado, coniudo, convcn
rcciir, nao sc odc fazcr usando insiruncnios
dc inicrvcnao, nas cnquanio ossvcl acnas
aquclcs dc ncrcado. Essa vcrdadc clcncniar
quc sc rcsunc ncsia frasc ianlcn dc Troisly.
qucn qucr os fins, acciia os ncios" nao c
crcclida or nuiios ccononisias, oliicos c
cnrcsarios lrasilciros.
127



O grande debate


guisa dc conclusao, acrcsccnio algunas
considcracs solrc a crisc lrasilcira. Dcsdc quc
sc rcconIcccu a cisicncia do socialisno rcal" c
dcsdc quc a Uniao Soviciica crdcu a aura dc
nisiicisno quc ccrcava a rcalizaao do socialisno
a ariir dc 1917, accniuou-sc no Drasil a
olcnica cn iorno da niscria. Essa rcocuaao,
c lon icr rcscnic ara nao fazcr cono o
avcsiruz, nao c nodisno idcologico, ois dccorrc
dc rcssao da rcalidadc. O csforo icorico ara
rcsolvcr a qucsiao da niscria coria
ncccssariancnic dois lanos. o oliico
(consirudo solrc osiulados ciico-nornaiivos}, c
o cconnico (quc sc crguc solrc a rcalidadc, ou
aquilo quc inaginanos cla scja}. Cada qual
dcsscs lanos cvolui dc acordo con sua logica
inicrna, una ccludcnic da ouira, c lon icr
rcscnic. Por isso, luscar jusia-los ncdianic a
sucrosiao dos criicrios ciico-nornaiivos aos
da logica cconnica c criar condics ara quc
128
qualqucr rojcio govcrnancnial ou sociciario dc
acalar con niscria sc crca cn coniradics
insanavcis. Insanavcis, no scniido dc quc as
coniradics do rojcio lolcIcvisia acalaran
criando a sua roria olrcza".
En nuiios crculos, no Drasil, ara nao dizcr
cn quasc iodos, iriunfou a icndcncia nais
cnoda do onio dc visia cnocional. no
confronio iniclcciual con a niscria, forou-sc a
jusiaosiao dos dois lanos c nao acnas sc dcu
rinazia aos arguncnios ciico-nornaiivos, cono
sc fcz qucsiao dc csqucccr as ondcracs da
logica cconnica. Ncssc ariicular, a influcncia
caiolica, sccularncnic avcssa ao frio raciocnio
cconnico, foi rcdoninanic no cnsancnio
social lrasilciro dcsdc os anos 30, ainda quc nao
rcconIccida, cono da ncsna nancira c influcnic
nos dias dc Iojc, cla rcscna consianic da
niscria c cla aao da Tcologia da Lilcriaao.
Quando sc csiuda o grandc dclaic quc sc
iravou c ainda sc fcrc no Drasil cnirc os
dcfcnsorcs do ncrcado c os da rcgulancniaao
da ccononia clo Esiado, vcrifica-sc quc o
univcrso dc cnsancnio c o discurso dc nuiios
quc susicnian cssa ou aqucla osiao icn, or
aradoal quc arca, nuiio cn conun. Na
ncdida cn quc ainda nao sc dcran no Drasil as
condics ara organizar a Socicdadc Civil isio
c, un iio dc organizaao social, confliiuoso or
129
dcfiniao, quc sc auio-ordcna dc forna a crniiir
quc os inicrcsscs dos difcrcnics gruos sociais sc
confronicn dirciancnic scn a ncdiaao do
Esiado , a visao gcral" do nundo (gcral" no
scniido cn quc o inglcs cra a lngua gcral" na
ndia colonizada} aic Iojc vigcnic c a dos gruos
agrarios, indusiriais, concrciais, financciros,
solrciudo os agrarios c os indusiriais quc
suicniavan o csforo dc indusirializaao
aoiados no Esiado. Nao c csic o noncnio dc
voliar s considcracs solrc a fornaao
Iisiorica, social c oliica do Drasil quc ccndi
no cnsaio Una caracicrizaao do sisicna"
ullicado na TeorIa da CoIsa Nossa. Nunca scra
dcnais rcciir, no cnianio, quc foi a
rcdoninancia da visao do nundo dos sciorcs
agrarios quc forjou una nancira csccial dc os
gruos sociais (c os indivduos quc os concn c
rcrcscnian, nao nos csqucanos} ionarcn
osiao dianic das coisas dos nundos rcligioso,
faniliar, social c oliico. Essa nancira dc
osicionar-sc dianic do nundo crniiiu aos
ionciros da indusirializaao vcr no Esiado nao o
advcrsario da iniciaiiva individual, nas sin o
suridor dos caiiais dc quc ncccssiiavan, ou da
roicao aduancira c olicial dc quc carccian.
Esscs sciorcs c scus iniclcciuais" ionaran o
Esiado cono scrvo (dc faio, duranic ioda a
Fcullica VclIa o conirolaran, dc Prudcnic dc
Moracs a WasIingion Luiz} c or isso nunca sc
130
crguniaran sc csiavan ou nao vcndcndo a alna
ao dialo quc aarcniava scrvi-los. Mais
inorianic, nao quiscran salcr dc ondc
rovinIan os caiiais quc o Esiado lIcs
adianiava.
A rccnincncia do Esiado solrc a socicdadc
lrasilcira dcsdc a cIcgada do rinciro
govcrnador-gcral, Tonc dc Souza, cn 1549, c a
ocuaao do govcrno na Fcullica VclIa cla
classc roriciaria (quc cra culiural c
oliiicancnic dirigcnic} clica or quc nunca sc
discuiiu a inoriancia da lurocracia na
conduao do roccsso oliico, ara nao dizcr a
origcn dos capItaIs do Esiado. Esia aiiiudc dc
nao indagar, invcsiigar, nao c roria acnas dos
Ioncns dc onicn. Ainda Iojc sao nuiios os quc
sc rccusan a vcr na lurocracia ouira coisa quc
nao o conjunio dc cssoas quc conirolan os
acis nas rcariics ou rciiran a
csoniancidadc dos conoriancnios nas
cnrcsas. A lurocracia assin visia c a
lurocracia cnquanio faio social, inscaravcl da
divisao social do iralalIo. Prcocua-nc a ouira
facc dcla. a lurocracia cnquanio faio oliico, dc
odcr. Essc fcnncno lurocraiico, oliico, nao c
roduio dos rcgincs ioialiiarios; clo conirario,
sc dcsconsidcrarnos os crodos Iisioricos
aniigos cn quc vigorou o cIanado dcsoiisno
oricnial" ou o nodo dc roduao asiaiico"
(crodos csscncialncnic lurocraiicos, cono o do
131
Egiio dos faraos}, cssa lurocracia quu uctun
oliico nascc con o Esiado nodcrno. o
govcrno, o conjunio dc nagisirados", os quc
ccrccn funcs difcrcnciadas cn funao do
salcr quc dc faio ossucn ou lIcs c airiludo
nagicancnic cla socicdadc, quc icn odcr solrc
os dcnais funcionarios c solrc iodos os cidadaos.
Fousscau aoniou o crigo do lurocraisno no
Coniraio Social"; Mar nosirou cono clc
funciona c cono os nagisirados" icn odcr
dccorrcnic da difcrcnciaao funcional c do
conirolc do Ecrciio c da ccononia cn suas olras
solrc a crisc franccsa dc 1848 a 1871. Acsar dc
ianios cscriios, ainda Ia os quc vccn na
lurocracia acnas c iao-so o oljcio dc csiudos
acadcnicos solrc as organizacs conlcas. As
cnciranics analiscs da oosiao a Sialin solrc o
caracicr da lurocracia ou os csiudos quc sc
fizcran solrc o III FcicI dc ouca valia icn sido
ara os quc sc dcdican a csiudar a crisc
lrasilcira. A lcn dizcr as coisas, scja orquc
rciiran suas condics naicriais dc cisicncia do
aarclIo dc Esiado (c con isso sc associan,
ncsno quc nal-aquinIoados, na disiriluiao
cnirc os lurocraias do cccdcnic arrclaiado da
socicdadc roduiiva}, scja orquc fazcn do scr
Iunano una falsa idcia, oiinisia, suondo-o
lon c dcfornado cla colia caiialisia, a
vcrdadc c quc csqucrda c dirciia ainda sc vc o
Esiado cono o grandc rcgao cn quc sc nuirirao
132
as foras quc consiruirao o dcscnvolvincnio
lrasilciro. Essa idcia, crcclc-sc, c scnclIanic
quc fazian, no incio do scculo, os quc
concaran a indusirializar o Pas.
Essa visao do Esiado, cono rovcdor dc
rccursos or clc rorio gcrados, rclcga o csforo
roduiivo da socicdadc a icrcciro lano. O quc
inoria noiar c quc ial osiura iniclcciual c a
nuiriz do cnsancnio nao acnas dos quc
conlaiian o lilcralisno c agora volian suas
laicrias conira o quc cIanan dc nco-lilcralisno.
Muiio sao os cnrcsarios rivados quc icn do
Esiado a ncsna crccao idcalizada, scgundo a
qual o Esiado odc criar rccursos. difcil
convcnccr uns c ouiros, dcfcnsorcs vcrlais da
livrc iniciaiiva c os advcrsarios dcla, da clcncniar
vcrdadc dc quc o Esiado nao cria rccursos c nao
os cria orquc nao sc roduz valor
ccononicancnic ncnsuravcl na aiividadc csiaial
cnquanio ial. Con isso qucro dizcr quc o Esiado,
cnquanio unidadc dc doninaao c colciiva dc
dccisao c aao", quc dcicn o nonoolio lcgiino
dos ncios dc violcncia (ou suunIa conirola-lo},
cssc Esiado nada cria, cla sinlcs c loa razao
dc quc o scrvio lurocraiico nao c una aiividadc
roduiiva. Por nao sc-lo, c quc a aiividadc
lurocraiica c nais alicnanic do quc a ccrcida na
agriculiura, no concrcio ou na indusiria ou nos
lancos.
133
A adcsao dos iniclcciuais c dos cnrcsarios a
cssa idcologia lurocraiica, quc sc arovciiou dc
nil c un cailarcs ara csraiar-sc clo conjunio
da socicdadc, icvc dois cfciios gravcs ara o
cnicndincnio do roccsso lrasilciro (c quando
digo cnicndincnio, digo conduao oliica}.
Princirancnic, ial acgo visao dc un
Esiado criador dc rccursos crniiiu quc sc
csqucccssc dc quc os rccursos do Esiado sc
originan dc sua caacidadc lcgal dc conccnirar
nas naos da lurocracia, clo ccdicnic dc
inosios, iaas c coniriluics ciraordinarias,
aric do cccdcnic roduzido cla socicdadc.
Qucro dizcr quc o Esiado alsorvc arccla do valor
roduzido clos quc roduzcn, conccnira-a cn
suas agcncias dc crcdiio c a dcvolvc socicdadc
cono sc fosscn recursos estataIs. O rinciio da
ccononia dc foras" c aquclc ouiro da
conccniraao dc foras", lasicos na conduao da
gucrra, sao igualncnic fundancniais ara quc sc
dc a doninaao do Esiado solrc a socicdadc
roduiiva. Scndo cscassos os rccursos visvcis
gcrados na socicdadc roduiiva, o Esiado icn
condics lcgais, incrcnics sua sinlcs
cisicncia, dc gcrcncia-los dc nancira
conccnirada c alica-los naquclcs sciorcs quc a
lurocracia rivilcgia scgundo criicrios rorios
ou fiados no inicrcanlio cnirc os lurocraias c a
sciorcs das classcs roriciarias ncccssiiados dc
aorics dc caiiais scn grandcs riscos (na
134
suosiao, or clcs iida cono rcal, dc quc o
Esiado c scrvo da socicdadc}. Con isso, a
lurocracia auncnia scu odcr solrc a socicdadc
c da-sc ao luo dc alincniar c difundir a idcologia
quc susicnia quc o Esiado c suridor dc
rccursos. Hisioricancnic, Ia-dc considcrar quc
ncn scnrc os inosios dircios iivcran cso
csccifico naior do quc os indircios (agos or
ioda a oulaao} nos orancnios da Uniao.
Incisindo raiicancnic os inosios dircios,
lasicancnic o inosio solrc a rcnda a das
cssoas fsicas, aquclc rccaindo solrc as jurdicas
icndo sido duranic nuiios anos ncrancnic
sinlolico , os quc sc lcncficiavan dos capItaIs
do Estado nao scniian na caia das cnrcsas ou
na cssoal o quc cra o Esiado aodcrar-sc dc
aric do cccdcnic social ara disiriluir rccursos
c criar cnrcgos. Adcnais, c rcciso vcr quc,
oliiicancnic, o faio dc a lurocracia csialclcccr
Iojc rioridadcs quc favorccian dcicrninados
sciorcs c, ananIa, ouiras, auiliando sciorcs
difcrcnics, conroncicu raiicancnic iodos os
gruos cnrcsariais roduiivos ncssc jogo con
carias narcadas quc icndia a auncniar o
donnio csiaial solrc a socicdadc, dada cono
dcsorganizada c incaaz dc ofcrcccr un rojcio
ara o Drasil.
O scgundo cfciio da inrcgnaao da
socicdadc cla idcologia dc quc o Esiado cria
rccursos foi a lcaiificaao do dcficii ullico.
135
Ncssc scniido o ccnlo dos Esiados Unidos, no
incdiaio aos-gucrra, foi ncfasio ara o Drasil.
Una lciiura crrada, ara nao dizcr cnvicsada do
Ncw Dcal, c o dcsconIccincnio dc quc os cfciios
da Crandc Dcrcssao solrc o cnrcgo c a
ccononia noric-ancricana so ccssaran con a
Scgunda Cucrra Mundial, e no com as
poItIcas do New DeaI, fizcran quc sc assassc a
considcrar nornal o dcficii ullico colcrio or
cnissao dc nocda, dcsdc quc o dinIciro cniiido
fossc alicado cn invcsiincnios. Os cfciios
nuliilicadorcs solrc o iananIo da lurocracia
(Parlinson} dcssc iio dc ocraao govcrnancnial
nunca foran considcrados. A cuforia do
dcscnvolvincniisno do crodo KuliiscIcl
(nisiurada a una loa dosc dc nacionalisno c a
una viciada icoria do dcscnvolvincnio caiialisia
cn nvcl nundial}, nais os cfciios oliicos c
sociais do ingrcsso cn fora das nassas no
roccsso social c oliico urlano conlinaran-sc
con a idcologia do Esiado criador dc rccursos
(quc vinIa dos anos 30, ara nao ir nais longc}
ara fazcr do crcscincnio cconnico cla
cnissao nonciaria c inflaao a rccciia do
succsso.
Essas idcias lasicas quc crncian a
socicdadc c a classc oliica lrasilciras
inuscran-sc no crodo niliiar os-1967 c sc
inuscran cla sinlcs c loa razao dc quc o
partIdo quc dirigiu o roccsso dc 1964,
136
csccialncnic dc 1969 aic 1985, cra dc fornaao
c organizaao lurocraiicas, alIcio ao nundo da
roduao. As Foras Arnadas, cono dizia ilusirc
ccononisia, sao rcquisicionisias" c nao
roduioras". Quando, dcois da crisc canlial dc
1982, sc vcrificou quc o dcficii ullico quc sc
acunulara acusava sinlcsncnic a falcncia do
Esiado, foran oucos os quc cuidaran dc luscar
as razcs da quclra ondc cla dcvcria csiar. no
dcscrdcio dos rccursos aroriados do
cccdcnic social. O dcscrdcio rcgisirava-sc nao
acnas nos ncandros do lalirinio lurocraiico c
no dcficii ullico scnrc rcscnic. Esiava
ianlcn na consiruao dc un sisicna roduiivo
incficicnic (ial qual na UFSS c cn ouiros rcgincs
c Esiados}. as cnrcsas csiaiais. Praiicancnic
iodos os quc odian vocalizar a crisc c suas
solucs, dos nais difcrcnics ariidos, cada qual
rcquisicionisia" a scu nodo, cuidaran dc
cnconirar un ininigo quc fossc grandc o
lasianic ara nao scr dcsirudo (ois sc o fossc, a
idcologia dos caiiais gcrados clo Esiado scria
dcsnascarada}, nas inorianic o suficicnic ara
jusiificar quc conira clc sc cIanassc a ira dc
iodos, dcsviando-a da incficicncia lurocraiica c
do dcficii ullico. Essc ininigo foi a dvida
cicrna.
Essa visao disiorcida dos faios cconnicos, a
qual susicnia a lurocracia c c or cla
susicniada, so dciara dc rcjudicar o Drasil
137
quando, no inicrior da socicdadc roduiiva, sc
criarcn condics ara rcvcricr a siiuaao isio
c, quando sc consiruir una ccononia dc ncrcado
c sc rciirar o Esiado das osics quc ocua no
roccsso roduiivo, scja cono dcicnior dc
caiiais nas cnrcsas ullicas ou dc ccononia
nisia, scja cono agcnic lcgal rcgulador da
aiividadc cconnica, qualqucr quc scja cla.
Essa idcologia lurocraiica dc quc cisicn
rccursos rorios do Esiado associada sua
irna siancsa, quc c a condcnaao ariorsiica do
ncrcado rcsondc cn loa ncdida cla niscria
quc nao cnconirou corrciivo aic agora.
A niscria icn sido visia cono rollcna
cconnico c social, noral, sc quiscrnos, cono
caracicrizci no incio dcsias considcracs finais.
Poucos aicniaran ara o faio dc cla scr, anics dc
nais nada, o rcsuliado dc una siiuaao dc odcr,
dc una corrclaao dc foras cn quc o sIstema,
cono caracicrizci anos airas, iriunfou. Quc c o
sIstema, cnquanio crcssao dc una siiuaao dc
odcr? En 1966, cu o dcfini cono un
cnaranIado dc inicrcsscs coniradiiorios os
quais sc ionan rcalncnic solidarios no cano do
govcrno (confundido con o Esiado clo
rcsidcncialisno}. Essa confusao cnirc o 'ccrclro
social', quc c o Esiado, c scu cccuior, o Covcrno,
crniic quc sc uiilizc a fora c o odcr daquclc
ara rcalizar oljciivos rorios c crsonalizavcis,
138
aicndcndo assin, cn dcicrninados noncnios, os
inicrcsscs dc un gruo conira os dc ouiros".
A cssas alavras odcria acrcsccniar quc a
lurocracia funciona cono clcncnio caialisador
dcsscs inicrcsscs, crniiindo quc aquilo quc c
coniradiiorio sc iornc solidario no lano do
Esiado. En 1966, acrcdiiava, icndo rcscnic as
condics insiiiucionais dc cniao, quc cssa
ariiculaao dc inicrcsscs coniradiiorios (a
difcrcnic racionalidadc roduiiva quc sc rcgisira
na Agriculiura iradicional, na Indusiria nodcrna
c no scior icrciario, quc c a un icno vclIo c
novo} foi ossvcl graas ao sindicalisno dc
Esiado c ao inosio sindical. Eiinia a
ariiciaao do Esiado no inosio sindical cla
Consiiiuiao dc 1988, c asscgurado fornalncnic
a auiononia sindical, o clo da ariiculaao dcvc
scr rocurado cn ouiro clcncnio, orquanio o
sIstema coniinua incdindo quc sc dc o lcno
dcscnvolvincnio caiialisia no quadro dc una
ccononia dc ncrcado. Diria quc, Iojc, no Esiado
considcrado dcnocraiico da Consiiiuiao dc
1988, qucn ariicula iodos csscs inicrcsscs
coniradiiorios c incdc a ruiura do sIstema
a rcvoluao quc sc anuncia Ia dccadas na
closao dcnografica c na rciraao dos
invcsiincnios roduiivos c a associaao cnirc
a lurocracia das cnrcsas csiaiais ou
sinlcsncnic funcional c a classc oliica, c quc
139
o Iocus dcssa ariiculaao c o Congrcsso conosio
or rcrcscniaao roorcional.
Fiquc a idcia ara discussao osicrior c
rciorncnos niscria cono dccorrcncia dc una
siiuaao dc odcr. Por sItuao de poder
cnicndo o conjunio dc circunsiancias dc faio, dc
ordcn individual, faniliar, colciiva; oliica,
cconnica c social" no qual sc crcssa una
rclaao dc doninaao conscniida, rcfcrida ou nao
roricdadc, nas scnrc aiincnic qucla
rclaao, quc c dc sulordinaao nao
ncccssariancnic oliica, nas nuiias vczcs, na
naioria dclas, clciioral. En ouiras alavras,
siiuaao dc odcr c una conjuniura na qual os
quc dcicrninan o coniorno quc odcn ionar as
circunsiancias dc ordcn individual, faniliar,
colciivas cn suna, rcfcrcnics aroriaao dos
lcns oliicos, cconnicos c sociais, dccidcn dc
noldc a nanicr scnrc a ncsna rclaao socio-
oliica (clciioral} na qual clcs sao scnrc os
doninanics, ccrccndo cssa doninaao dc
nancira dircia ou or inicrosias cssoas quc
ariilIan da ncsna visao do nundo. Essa
conjuniura, ara scr crnancnicncnic favoravcl
aos quc dccidcn, dcvc crcssar-sc oliiicancnic
no Congrcsso. nclc quc sc da a diluiao dos
confliios idcologicos c sc ariiculan os inicrcsscs
suosiancnic coniradiiorios. A lurocracia icn,
ncssa ariiculaao c ncssa diluiao, acl
inorianic, ois c cla quc dcicn o saber tcnIco
140
dc quc dccndc a inclusao dc vcrlas, csias c nao
aquclas nos orancnios, agora voiados c
cncndados cla classc oliica. O lurocraia c o
congrcssisia sao a crcssao rcal das difcrcnics
siiuacs dc odcr quc cisicn no Pas; vivcn
dclas c as crciuan ara cicrnizar sua
doninaao.
Ora, qucn lcu Una caracicrizaao do
sisicna" ou a olra ioncira dc Faynundo Faoro,
Os donos do odcr", conrccndcra quc coisa sao
as siiuacs dc odcr quc incdcn o
florcscincnio dc una ccononia dc ncrcado c
concorrcn ara quc a rcgulancniaao
lurocraiica da ccononia crsisia cn dcirincnio
do consunidor c do avano iccnologico no Drasil.
Na vcrdadc, na siiuaao dc odcr quc cisic
dcsdc icnos quc a ncnoria das jovcns gcracs
ja nao alcana, nao Ia fora cndogcna caaz dc
criar condics ara quc a qucsiao da niscria
scja cquacionada c rcsolvida.
Una vcz quc o rollcna da niscria scja
cncarado do risna do rcforo da auiononia das
conduias c nao dc sua rcgulancniaao de Iora e
de cIma, clo Esiado, Icicrnona orianio, o
cquacionancnio da qucsiao inlica.
1. dcscnvolvcr cn cada qual a conscicncia
dos dirciios individuais c da cidadania. ncdida
quc cssa conscicncia sc candc socialncnic, isio
141
c, ncdida quc un naior nuncro dc cssoas sc
iorna conscicnic dc quc sao cidadaos c dc quc
scus dirciios sc dcfcndcn or sua organizaao c
cla anlicaao da auiononia social c da
lilcrdadc oliica (c cIvII), naior scra a
rolalilidadc dc scrcn osios cn duvida os
fundancnios lcgais ou idcologicos da siiuaao dc
odcr. inscnsaicz suor quc sc alcanara una
ccononia dc ncrcado scn alalar a siiuaao dc
odcr cisicnic; ou inaginar quc a sucraao da
niscria sc dara scn irincas ncla. Por isso, os
dcfcnsorcs do stutu quo susicnian a
rcgulancniaao (qualqucr quc scja o iio} da
ccononia, os inccniivos c sulsdios (nancira
idcal dc nanicr una siiuaao dc odcr social,
oliico c cconnico} c a iniocalilidadc, scnao
dos rivilcgios, clo ncnos das diias
rcrrogaiivas" da classc oliica;
2. iransniiir ao grandc nuncro, quc c ou o
consunidor ou o cidadao niscravcl ou nao, un
rojcio dc organizaao da socicdadc c do Esiado.
Essc rojcio dcvc irazcr clarancnic crcsso o
acl quc os novos cidadaos dcscncnIarao na
Fcullica. Elc scra claro na cnfasc nos rincios
do ncrcado c scus condicionanics. rcsciio ao
consunidor, concorrcncia, rco cono indicador
do roccsso cconnico, cusio das ocs. Nao
acnas na ccononia csscs rincios odcn scr
alicados. A cocrcncia inicrna (rcsonsavcl cla
Iarnonia dialciica} dos sisicnas cigc quc os
142
ncsnos rincios alicados ao sisicna
cconnico vigorcn no sisicna oliico-
insiiiucional. sc o ncrcado c o rcino da
auiononia, a oliica dcvcra consagrar o
Congrcsso cono a arcna cn quc a auiononia dos
cidadaos sc crinira; sc o consunidor dcvc scr
rcsciiado cono juiz surcno das acs
cconnicas, o cidadao ianlcn c nuiio nais; sc
as cnrcsas dcvcn rcgcr sua rclaao con o ncio
circundanic cla concorrcncia, os ariidos
oliicos ianlcn c sc a cnrcsa nao odc
incdir o outsdc dc vir icniar sua ooriunidadc
no ncrcado, os ariidos oliicos nao odcn
frusiar a voniadc dos indccndcnics dc icniar
sua soric.
A alicraao das siiuacs dc odcr vigcnic
iransfcrira o rollcna da disiriluiao dc rcnda
do dccrcio-lci rcgulancniador ara o confliio
Iarnonizador das difcrcnas dos onios dc visia.
Nao qucro dizcr quc lasia o fiai lilcral ara quc
iudo sc rcsolva; insisio acnas cn quc a niscria
nao dccorrc da roricdadc rivada, nas dc una
sItuao de poder cn quc os niscravcis csiao
dcsorganizados c cn quc os inicrcsscs sociais
coniradiiorios sc Iarnonizan no Congrcsso ou
nos galincics lurocraiicos un c ouiros scndo
cono arcnas dc difcil accsso, cn quc o oligoolio
c a rcgra dc ouro, a lurocracia c gruos rivados
iudo inicrncdian c cn quc aos oucos o Esiado
143
vai financiando iudo, das clcics s
aoscniadorias.
A qucsiao da niscria nao sc rcsolvcra do dia
ara a noiic. Nao scra rcsolvida nunca, orcn, da
mesma Iorma que a InIIao, sc nao sc nudar o
cnfoquc con quc sc icn cuidado do rollcna.
Ela nao c fruio da conccniraao dc rcndas c do
cgosno dos cnrcsarios. Pclo conirario, o
cgosno sc ccrcc scn ncdida, a rcnda sc
conccnira c a niscria cisic orquc nao sc faz
csforo algun ara roncr a siiuaao dc odcr.
Os quc alardcian rcicndcr uliraassar a
conjuniura dc doninaao nao sao caazcs dc
conrccndcr o fcnncno siiuaao dc odcr", do
qual sc lcncfician no Congrcsso ou na rclaao
social local, ainda quc aarcnicncnic csicjan do
lado dc la dos doninanics. Nao crcclcn quc a
rcalidadc do sisicna clciioral os lcncficia,
inicgrando-os no sIstema quc sc csiruiura cada
vcz nclIor c sc consolida scnrc.
Con isso icrnino.
144



Notas


1. ACANDECUIAN, Alcl C., A revoIuo na
economIa sovItIca: a perestroIka. Trad. dc
Ludnila Lunanisalio ci alii, 1987, ag. 58.
Pullicacs Euroa-Ancrica, Lida.. Poriugal

2. As rcfcrcncias solrc o dcscnvolvincnio russo
aic 1914 sao ionadas dc CLAFKSON, Jcssc D., A
bIstory oI RssIa, Fandon Housc, Ncw Yorl, 2a.
cd., 1969, c dc KENNEDY, Paul, Tbe rIse and IaII
oI tbe great powers, Fandon Housc, Ncw Yorl,
1987.

3. MANDEL, Erncsi, AIm da perestroIka, irad.
dc Joao MacIado ci alii, Ediiora Dusca Vida, Sao
Paulo, 1989, vol. I, ags. 28 c 29.

4. MEDVEDEV, ZIorcs, Gorbacbev. Trad. dc
Sicni Maria Canos. Josc Olnio Ediiora, Fio dc
Janciro, 1987, ags. 168 c scgs.

145
5. A proposta de MIkbaII Gorbacbev. Fcuniao
dc icios dc M. S. CorlacIcv. Trad. da Agcncia
dc Inrcnsa Novosii, Moscou. Ediiora Ercssao
c Culiura, Fio dc Janciro, 1988, ags. 3 c 10.

6. Op. cIt., ag. 93.

7. Op. cIt., ag. 54.

8. COFDACHEV, M. S., PerestroIka. Trad dc
J.Alcandrc. Ediiora Dcsi Scllcr, Sao Paulo, 19a.
cd., s.d., ags. 17 c 21.

9. CALDFATTH, J. K. & MENSHIKOV, S.,
CapItaIIsmo, ComunIsmo & coexIstncIa. Trad.
dc Carlos A. Malfcrrari. Livraria Pioncira Ediiora,
Sao Paulo, 1988, ags. 19 c 17.

10. MEDVEDEV, ZIorcs, Op. cIt., ag. 174.

11. Op. cIt., ag. 230.

12. A proposta..., O. cii., ag. 76.

13. Op. cIt., ags. 5 c 6.

14. COFDACHEV, Op. cIt., ag. 25

15. A proposta..., O. cii., ags. 8, 9 c 10.

146
16. TFOTSKY, Lcon, EI Iracasso deI PIan
QInqenaI, scn indicaao dc iraduior, Esc
Ediior, Ducnos Aircs, 1973, ag. 15.

17. A proposta..., O. cii., ags 7 c 14.

18. Op. cIt., ag. 65.

19. Op. cIt., ags. 6 c 7.

20. TFOTSKY, op. cIt., ag. 16.

21. A proposta..., O. cii.,ags 72 c 73

22. Op. cIt., ag. 113.

23. TFOTSKY, op. cIt., ags. 61 c scgs.

24. Op. cIt., ags 67 c 68.

25. LUXEMDUFCO, Fosa, Tbe accumuIatIon oI
capItaI, Fouilcdgc and Kcgan Paul Lida.,
Londrcs, 1951, ags. 44 a 46.

26. HAYEF, FrccdricI A., DIreIto, LegIsIao e
LIberdade, Visao, Sao Paulo, 1985; Vol. I, ags. 9
c 10.

27. KAUTSKY, Karl, La doctrIna econmIca de
CarIos Marx, irad. dc Anny Dcll'Erla, Lauiaro,
147
Ducnos Aircs, 1946, ag. 119.

28. CALDFAITH & MENSHIKOV, op. cIt., ag.
33.

29. Op. cIt., ag. 37.

30. Op. cIt., ag. 55.

31. A proposta..., O. cii., ag. 7.

32. Op. cIt., ag. 101.

33. XX Century and Peace, TIc Sovici Pcacc
Conniiicc, Moscou, n 2/88, ag. 24.

34. KAUTSKY, op. cIt., ags. 49 c scgs.. Para
una nais conlcia clanaao solrc a icoria do
valor c sua rcfuiaao, cf. von DocIn-Dawcrl, A
'teorIa da expIorao' do socIaIIsmo, II - Josc
Olnio Ediiora, Fio dc Janrciro, 1987.

35. TFOTSKY, Lcon, A revoIuo trada, irad. dc
Fogclio dc Moura Drazio, Edics Dclfos, Lisloa,
1973, ags. 70 c 71, grifos ncus.

36. A proposta..., o. cii, ag. 7.

37. MEDVEDEV, op. cIt., ags. 200 c 183.

148
38. A proposta..., o. cii., ag. 74.

39. CALDFAITH & MENSHIKOV, op. cIt., ag.
55.

40. A proposta..., o. cii., ag. 74.

41. Op. cIt., ags. 74 c 75.

42. TFOTSKY, Lcon, ProbIemI deIIa revoIuzIone
In Europa, a cura di Livio Maiian, Arnoldo
Mondadori Ediiorc, Milano, 1979, ags. 134 c
scgs.

43. TFOTSKY, EI Iracasso..., O. cii., ag. 68.

44. Op. cIt., ag. 88.

45. MANDEL, Erncsi, Op. cIt., ags. 30 c 32.
149

Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
www.cDoolsDrasil.con
150


2004 Olivciros S. Fcrrcira

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

__________________
Alril 2004

Вам также может понравиться