Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/doctorisangelici27thom
 DOGTORIS ANGELIGI
Divi

thom: aouinatis
SACRI ORDINIS F. F. PR^DICATORUM

OPERA OMNIA
V A U 1 S.
- ...<.ril\tll'S< *^
4'. , r.ii:
^OTBK- DAMS l'*»-'^"*'"'
 ,

DOCTORIS ANGELICI
DIVI

TEOm SACRl ORDISIS F.

AQUINATIS
F. PRIDICmiJI

OPERA OMlVflA
SrVE ANTEHAC EXCUSA

SIVE ETIAM AI;ECD0TA; EX EDITIONIBUS VETUSTIS ET DECIMI TERTII SJECULI CODICIBUS RELIGIOSE CASTIGATAJ

PRO AUTHOniTATIBUS AD FIDEM VULGAT.E VERSIONIS ACCURATIORUMQUE PATROLOGI^ TEXTUUM,

NUNC PRIMUM REYOCATA;
NOTIS HISTORICIS, CRITICIS, PHILOSOPHICIS, THEOLOGICIS, CUNCTAS ILLUSTRANTIBUS CONTROVERSIAS
OCCASIONE DOGMATUM SANCTI AUTHORIS EXORTAS, SOLLICITE ORNATA,

STUDIO AC LABORB

STANISLAI EDUARDI FRETTE

Sacerdotis Scholaeque Thomisticae Alumni.

WOLCJHEM WIGESIllftJll-SEPTIlltJill
-:—?

OPITSCULA VARIA

PARISIIS
APUD LUDOVICUM VIVES, BIBLIOPOLAM EDITOREM
13, VIA VULGO DJCTA DELAMBRE, 13

M DCCC LXXV
/ 2 7t3
 I

7HE 1NSTITUTE OF PFDI^^VAl STUDIES

10 ELMSLEY PLACE
TORCNTO 5. CAf4ADA,

KQV27 1S31
 .

SANGTl

THOM^ AQUINATIS
OPUSGULA THEOLOGIGA ET PHILOSOPHIGA
TAM CERTA QUAM BUBIA

OPUSCULUM I.

COMPENDIUM THEOLOGliE

AD FRATREM REGINALDUM SOCIUM SUUM CARISSIMLM.

(edit. ROM. I.)

paucis fidei articulis comprehendit. Hinc

Quid sit auctoris intentio ^
est quod Apostohis ad Roman. ix, 28, di-
cit Vcrbiim
: abbreviatum faciet Deus
*

jEterni Patris verbum sua immensitate super terram : hoc quiclem est ver-
et x, 8,
universa comprehendens ut hominem , bum ficlei quocl prxdicamus. Intentionem .
^j.g^j^,
per peccata minoratum in celsitudinem humanam brevi oratione rectificavit \ntum... Do :

divinae gloriae revocaret, breve fleri vo- qua dum nos orare docuit, quomodo mmus.
luit, nostra brevitate assumpta, non sua nostraintentio et spes tendere debet, os-
depositamajestate. Et ut a coelestis verbi tendit. Humanam justitiam quae in legis
capessenda doctrina nullus excusabiUs observatione consistit, uno praecepto ca-
redderetur, quodpro studiosis diffuseet
"^
ritatis consummavit. Plenitudo cnim
dilucide per diversa Scripturaj sanctai vo- legis est dilectio. Rom. xiii_, 10. Unde
lumina tradiderat,, propter occupatos sub Apostolus, I Cor. xiii^ 13, in fide, spe et
brevi summa humanae salutis doctrinam caritate, quasi in quibusdam salutisnos-
conclusit. Consistit enimhumana sahis in trae compendiosis capituhs, totam prae-
veritatis cognitione, ne per diversos er- sentis vitae perfectionem consistere do-
rores intellectus obscuretur humanus; in cuit, dicens Nunc autem manent fides,
:

debiti finis intentione, ne indebitos fines spes, caritas. Unde haec tria sunt, ut
sectando, a vera fehcitate deficiat in jus- ; beatus Augustinus («) dicit, quibus coh-
titiae observatione, ne per vitia diversa tur Deus. Ut igitur tibi, fih carissime Re-
sordescat. Cognitionem autem veritatis ginalde compendiosam doctrinam de
,

humanae saluti necessariam brevibus et christiana rehgione tradam, quam sem-

* Hunc tituluin Parm. omittit. a) Sic Aug., quoad sensum, Dedoctrina christ.,
' Cod. S. Gen. — : « propter studiosos. » lib. I C. XXXV.
XXVII. 1
2 COMP. THEOL. AD FK. REGLXALDUM.
per prae oculis possis haberc; circa hcec
tria in pra^senti opere tota nostra versa-
tur intentio. Primum de fide, secundo dc CAPUT 11.

spe, tertio vero de caritate agemus. IIoc

enim et apostolicus ordo habet, et ratio Quod Deus sit.

recta requirit. Non enim amor rectus esse

potest, nisi primo debitus finis spei sla-
'
Circa esscntiw quidcm divinsp uhita-
tuatur; nec hoc esse potest, si veritatis tem primo quidem crcdendum est De um
agnitio desit. Primo igitur nccessaria est csse quod ratione conspicuumest. Vicle-
:

fides, per quam veritatcm cognoscas ;

mus enim omnia qua^ moventur ab ali '^-

secundo spcs, per quam in debito fine moveri inferiora quidcm per superiora,
:

tua intentio collocetur tertio uecessaria ; sicut elementa per corpora coelestia; et
est caritas, per quam tuus affectus tota- In clementis, quod fortius est movet id
liter ordinetur. quod corporibus etiam
del)ilius cst ; ct in
cflelestibus infcriora a superiorihus agun-
tur. Uoc autem in infinitum procederc
impossibile est. Cum enim omne quod
TRACTATUS DE FIDE. movetur ab aliquo, sit quasi instrumcn-
tum quoddam primi moventis si pri- ;

CAPUT 1. mum movens non sit, qua^cumquc mo-

vent, instrumcnta crunt. Oportet autem,
Ordo dicendonim *. si in infinitum proccdatur iu movcntjibus
ct motis, priinum movcns non csse. Igi-
f ur omnia infinifa movcntia et mota erunt
Fides autem pra^hbatio qua^dam est il-
lius cognitionis qua' in futuro bcatos fa- ' instrumcnta. Hidiculum est autcm etiam
ciet *. Apostolus dicit Ilcb. m. 1,
Unde et apud in(b>ctos, ponorc insfrumcnfa mo-
quod cst spcrmulariim sub.stdntia rc- vcri, nisi ab aliquo principaii agcnfe si-
'

rum : quasi jam in nobis spcrandas milcenim est hoc ac si aliquis circa cons-
res, idcst futuram bcatitndincm, per mo- lifutionem arca^ vcl lecti ponat serram
dum cujusdam inchoationis subsistcrc vel scciirim abs(}iic carpcnfario operanfe.
facicns. Illam autcm bcatilicantcm cogni- Oportcf igifur primum movcns cssc quod
tioncm circa duo cognita Dominus con- sit omnibus supremum et hoe dicimus ;

sistcre docuit : scilicet circa Divinitatem Dcum.

Trinitatis, ct humanilatcm Christi : undc
ad Patrcm loqucns, dicit Joan. xvii, 3 :

Hsec cst vita xtcrna, ut coynoscant te CAPUT III.

Dcum verum, ctquem misistiJesiim C/iris-

tum. Circa hac ergo duo tota fidci co- (Juod Dcus cst immobilis.
gnitiovcrsatur scilicct circa Divinitatem :

Trinitatis, ct humanitalcm (Ibristi. .Nec Ex hoc apparet quod necesse est Dcum
mirum quia Cliristi h>nuanitas via est
:
movchtcm omnia, immobilem essc. Cum
qua ad Divinilalcm pcrvcnilur. Oportcl cnim sif primum movcns, si movcrctur,
igitur et in via viam cognosccrc, pcr neccsse cssct sc ipsum vel a sc ipso,
quam possit pervcniri ad lincim ct in pa- ;
vel ab alio moveri. Ab alio quiilem mo-
tria Dei graliarum actio sufficiens non veri non potest oporteret enim esse :

esset, nisi via, pcr quam sulvati sunt, aliud' movcns priiis co quod cst contra ;

cognitioncm habcrcnt. Ilinc cst quod rafionem primi movcntis. A sc ipso au-
Dominus discipulis dixil .loan. xiv, -4 : fcm si movctur, hoc potest cssc duplici-
ht quo cgo vado scitis, ct viam scitis. fcr. Vcl quod sccundum idcm sit movens
Circa Divinitatcm vcro tria cognosci (»f motuin aiit ila <ni(id scciiiKlum ali(]uid
;

oportct. Primo quidem cssiMitia' unifa- siii sil movciis, ct scciiiidiini ali(juid mo-
tcm, secuudo pcrsonarum trinilatcm, tcr- tum. Iloriim quidcm primiim cssc non
tio Divinitatis cffectus. potest. Cum enim' quod movctur, orane,

* Parra. omittit. : « primo. » ' Parm. : « non. "

* Parm. ad(iit : « circa liciem. ' Parni. : » aliqiiid. »

^ Pann. aciilit. : u no;;. »

"
Parm. : -: omne quod.
" Parm : « tacit. »
 ;

OPUSCULUM I.

in ntum hujusmodi, sit in potentia est, et non est possibileipsum non esse,
qi autem movet, sit in actu si secun-
.. ; necesse est et ipsum esse quia necesse
* :

dum idem esset movens et motum, opor- esse, et non possibile non esse, idem
teret quod secundum idem esset in po- significant. I{rgo csse est necesse. Deum
tentia et in actu quod est impossibile.
: Item. Omne quod est possibile esse et
Secundum etiam esse non potest. Si non esse indiget aliquo alio quod faciat
enim esset aliud movens, et alterum
^
ipsum esse quia, quautum est in se, se
:

motum, non esset ipsum secundum se
primum movens, sed ratione suae partis
quffi movet. Quod autem est per se, prius
est eo quod non est per se. Non potest
igitur primum movens
suae partis lioc ei conveniat. Oportet igi-
tur primum movens omnino immobile
esse.
Ex iis etiam qua^ moventur et movent^
habet adutrumque. Quod autem facit ali-
quid esse, est prius eo. Ergo omni quod
est possibile esse et non esse, est aliquid
prius. Deo autem non est aliquid prius.
esse, si ratione Ergo non est possibile ipsum esse et non
esse, sed necesse cst eum esse. Et quia
aliqua necessaria sunt quae suae necessi-
tatis causam habent, quam oportet eis
essepriorem Deus, qui est omnium pri-
;

hoc ipsum considerari potest. Omnis mum, non habet causam suae necessi-
enim motus videtur ab aliquo immobili tatis unde Deum esse per se ipsum est
:

procedere, quod scilicet nonmovetur se- necesse.

cundum illam speciem motus sicut ; vi-
demus quod alterationes, et.generationes,
et corruptiones quae sunt in istis infe-
CAPUT VI.
rioribus,reducuntur sicut in primnm
movens in corpus coeleste, quod secun-
dum hanc speciem motus non movetur, Quod Deus semper est.

cum sit ingenerabile et incorruptibile et

inalterabile. Illud ergo quod est primum Ex autem manifcstum est quod
his
principium omnis motus , oportet esse Deus est semper. Omnc enim quod ne-
immobile -. ccsse est esse, semper est quia quod :

non possibile est non esse, impossibiie

est non esse, et ita nunquam non est.
CAPUT IV. Sed necesse est Deum esse, ut ostensum
est. Ergo Deus semperest.

Quod Deits est setertius.

Adhuc. Nihil incipit esse aut desinit
nisi per motum vel mutationem. Deus
autem omnino est immutabilis, ut proba-
Ex hoc autem apparet ulterius Deum tum Impossibile est igitur quod esse
est.
esse aeternum. Omne enim quod incipit
inceperit, vel quod esse desinat.
csse vel desinit, per motum vel per mu-
Item. Omne quod non semper fuit, si
tationem hoc patitur. Ostensum est au-
esse incipiat, indiget aliquo quod sit ei
tem quod Deus est omnino immobilis.
causa essendi nihil enim se ipsum edu-
:

Est ergo aeternus.

citde potentia in actum, vel de non esse
in esse. Deo autem nulla potest esse causa
essendi, cum sit primum ens causa enim ;

CAPUT V. prior est causato. Necesse est igitur

Deum semper fuisse.
Quod Deum esse ' est necessarium. Amplius. Quod convenit alicui non ex
aliqua causa extrinseca, convenit ei per
Per hoc autem ostenditur quod Deum se ipsum. Esse autem Deo non convenit
esse sit necessarium. Omne enim quod ex aliqua causa extrinseca, quia illa causa
possibile est esse et non esse, est muta- esset eo prior. Deus igitur habet esse
bile. Sed Deus est omnino immutabilis, per se ipsum. Sed ea quae per se sunt,
ut ostensum est. Ergo Deum non est pos- semper sunt, et ex necessitate. Igitur
sibile esse et non esse. Omne autem quod Deus semper est.

' Parm. « aliquod. »

:
^ Parni. addit « per se. »
:

* Parm. addit: « omnino. )- ^*

Parm. omittit « et. » :
4 COMP. THEUL. AD FR. HEGINALDUM.
composita, simpliciora priora esse nam :

elementa sunt naturaliter priora corpori-

. CAPUT VII. busmixtis. Item etiaminter ipsaelementa
primum quod est subtilissi-
est iguis
Quod in Deo non est aliqua succcsaio. mum Omnibus autem elementis prius
-.

est corpus coeleste, quod in majori sim-

Per hoc autem mauifestum est quod iu plicitate conslitutum est, cum
ab omni
Deo nou est aliqua successio sed ejus ; contrarietate sit purum. Relinquitur igi-
esse totum est simul. Successio enim tur quod primum entium oportet omnino
non invenitur nisi in illis qua" sunt ali- simplex esse.
qualiter motui subjecta prius enim et :

posterius inmotu causant temporis suc-

cessionom. Deus autem nuUo modo est CAPUT IX.
motui subjectus, ut ostensum est. Non
igitur est in Deo aliqua successio, sed Quod Deus est sua essentia.
ejus esse est totum simuL
Item. Si alicujus esse non est totum Se(|uitur autem ulterius quod Deus sit
simul, oportet quod ei aliquid deperire sua essentia. Esseutia enim uniuscujus-
possit, et aliquid advenire. Deperit enim que rei est illud quod significat defiuitio
illud quod transit, et advenire ei potest ejus. Hoc autem est idem cum
re cujus
illnd quod in futurum expectatur. Deo est definitio,nisi per accidens, scilic^tde-
autem nihil deperit nec accrescit, quia linito, ^accidat aliud quod est praeter defi-
immobilis est. Igitur esse ejus est totum nitionem ipsius sicut homini accidit al-
;

simul. bedo praeter id quod est animal ralionale

Ex his autem duobus apparet (|uod etmortale unde animal ratiouale et mor-
:

proprie est a-ternus. lllud enim proprie tale est idem homini \ sed non idem albo
est ailernum quod semper est, et ejus iuquantuni est album. lu quocumque igi-
esse est totum simul secundum quod ; tur non est iuvenire duo quorum unum est
Boetius dicit, Y I)e ronsol. pi-os. vi, (piod per se et aliud j^er accidens, oportet quod
« ffternitas est interminabilis vitie tota essentiaejus sit omuino idem cum eo. In
simul et perfecta possessio. » Deo aulem, cum sit simplex, ut ostensum
est, nou est iuvenire duo quorum unum
sit [tcr se, et aliud per accidens. (^portet
CAPUT MIl. igitur quod esseutia cjus sit omnino idem
quod ipse.
Quod ^
in Dco non est comj/osilio. Item. In quocumque
essentia non est
omuino idem cum re cujus est essentia,
Inde etiam a[q)aret (juod oportel [)ri- est invenire alicjuid per modumpotentia^
mum movens sinq)Iexesse. Nam in omni et aliquid per modum actus nam es- :

composition(! oportet esse duo, quai ad
invicem se habeant sicut poleutia ad ac-
tum. In primo autcm movente, si est
omnino immobile, inqiossibile est esse
potentiam cum actu nam uniimquodque ;
ex hoc quod est in [)otentia, mobile est.
Impossibile igitur esl
compositum esse.
Adhuc. Omni composito necesse
esse aliquid prius nam coui[)ouentia
: Quod Dci
naturaliter snnt composito ])riora. Illiul
igitur (juod omuiiim cntiuni cst [irimum,
impossibile est esse compositum. Vidc-
mus etiam in ordine eorum qu* suut
sentia formaliter se habet ad rem cujus
est esseutia, sicut humanitas ad homi-
nem. lu Deo autem uon est iuveuire po-
tentiam et actum, sed est actus purus.
Kst igitur ipse sua essentia.
[trinniui mo\ens
CAPUT X.
est
essenfia et cjus esse sit idem \
Ulterius autem necesse cst quod Dei
ossentia non sit aliud quam esse ipsius.
In quocumque enim aliudcst essentia,cl

' Parm. : « Deus est simplex. » Parni. : « quod homo ; sed nou ideni homini
-Parni. : « siniplicissimum. » ulho »
' Parui. : u ininiauliim seiiicol dclinilo ac( iilil ^ Parm. : non est aliiid (luam suum essf. »
aliquid. »
 ;

OPUSCULUM I.

aliud esse ejus, oportet quod aliud sit neque possibile estDcumesse genus. Ex
quod sit, et aliud quo aliquid sit : nam genere enim habetur quid est res, non
per esse suum de quolibet dicitur quod autem rem esse nam per difPerentias :

est, per essentiam vero suam de quolibet specificas constituitur res in proprio esse.
dicitur quid sit unde et diffmitio signi-
: Sed hoc quod Deus est, est ipsum esse.
ficans essentiam demonstrat quid est Impossibile est ergo quod sit genus.
res. In Deo autem non est aliud quod Item. Omne genus differentiis ahqui-
est, et aliud quo aliquid est; cum non bus dividitur. Ipsius autem esse non est
sit in eo compositio, ut ostensum est. accipere aliquas differentias differentiaj :

Non est igitur ibi aliud
quam suum esse.
Item. Ostensum est quod Deus est ac-
tus purus absque alicujus potentialitatis
permixtione. Oportet igitur quod ejus
essentia sit ultimus actus nam omnis
actus qui est ciroa ultimum, est in po-
tentia ad ultimum actum. Ultimus autem
actus est ipsum esse. Cum enim omnis
motus sit exitus de potentia in actum,
oportet illud esse ultimum actum in quod
tendit omnis molus et cum motus na-
: Quod Deus non
turalis in hoc tendat quod est naturaliter
desideratum, oportet lioc esse ultimum
actum quod omnia desiderant. Hoc autem
est esse. Oportet igitur quod essentia di-
vina, quae est actus purus et ultimus, sit
ipsum esse.
CAPUT
Quod Deus non
est in aliquo genere sicut
specics.
ejus essentia, enim non participant genus nisi per acci-
dens, inquantum species constitutae per
differentias genus participant. Non potest
autem esse aliqua differentia quae non
participet esse^ quia non ens nullius est
: differentia. Impossibile est igitur quod
Deus sit genus de multis speciebus pr«-
dicatum.
CAPUT XIII.
est siciit una '
species
jpraedicata de multis individuis.
Neque est possibile quod sit sicut una
species de multis individuis praedicata.
Individua enim diversa quae conveniunt
in una essentia speciei^ distinguuntur
per aliqua quae sunt praeter essentiam ^
XI. sicut homines conveniuntinhumanitate,
sed distinguuntur ab invicem per id quod
est praeter rationem humanitatis. Hoc au-
temin Deo nonpotest accidere nam ipse :

Hinc autem apparet quod Deus non sit
in aliquo genere sicut species. Namdiffe-
rentia addita generi constituit speciem.
Ergo cujuslibet speciei essentia habet
aliquid additum supra genus. Sed ipsum
esse quod est essentia Dei, nihil in se
continet quod sit alteri additum. Deus
igitur non est species alicujus generis.
Item. Cum genus contineat differentias
potestate, in omni constituto ex genere
et differentiis est actus permixtus poten-
Ostensum est autem Deum esse pu-
tiae.
rum actum absque permixtionepotentiae.
Non est igitur ejus essentia constituta
genere et differentiis ; et ita non
genere.
Deus est sua essentia, ut ostensum est.
Impossibile est igitur quod Deus sit spe-
cies quae de pluribus individuis praedi-
cetur.
Item. Plura individua sub una specie
contenta difTerunt secundum esse, et ta-
men conveniuntin unaessentiaspeciei *.
Ubicumque igitur sunt plura individua
sub specie una, oportet quod ahud sit
esse, et aliud essentia speciei. In Deo
autem idem est esse et essentia, ut os-
tensum est. Impossibile est igitur quod
Deus sit quaedam species de phiribus
ex praedicata.
est in
CAPUT XIV.

CAPUT XII. Quod ^ sit unus Deus tantum.

Quod"^ Deus non est ^qenus. tt- ^- ^ x
Hmc etiam apparet quod necesse est
i

Uherius autem ostendendum est quod unum •"'

solum Deum esse. Nam si sint

' Parm. : « impossibile est Deum esse genus * Parm. omittit « speciei. » :

alicujus. » ' Parm. « necesse est dicere

: Deum esse
2 Parm. « non est aliqua.
: » unum. »
' Parm. addit « speciei. »
:
'"•
Parm. : « Deum snlum esse. »

multi (Jii, aut aequivoce aut uuivoce di-
cuntur. Si aquivoce, hoc non est ad pro-
positum nihil euim prohibet, quod nos
: bile est ipsiim esse
appellamuslapidem,aliosappenareDeum.
Si autem univoce, oportet quod conve-
niant vel in genere vel in specie. Osten-
sum est autem quod Deus non potest esse
genus neque species plura sub se conti-
nens. Impossibile est igitur esse plures
deos.
Item. Illud quo essentia commnnis in-
dividuatur, impossihile est pluribus con-
venire unde licet possint esse plures
: in corpore. Cum enim omne corpus mo-
homines, impossibile tamen est hunc
hominem esse nisi unum tantum. Si igi-
tur essentia per se ipsam individuatur,
et non per aliquid aliud, impossibilc esl
quod pluribus conveniat. Sed essentia
divina per se ipsam individuatur, quia
in Deo non estaliud essentia et ([uod est,
cum ostensum sit quod Deus sit sua es-
sentia impossibiie est ergo quod sit
: Item. Oportet omne movens, ad hoc
Deus nisi unus tantum.
Item. Duplcx cst modus quo aiiqua
forma putcst niultn)li»ari uiuis pcr dil-
ferentias, sicut forma generalis, ut color
in diversas species coloris alius per sub-
jecta \ sicut albcdo. (Unnis crgo forma
qu* non potest multipiicari pcr diHcrcu-
tias, si non sit forma in subjecto exis-
tens, impossibile est quod multifdicetur;
sicut albedo, si su!)sistcref siuc subjecto,
nou essct nisi una lantuni. Esscutia au-
tem divina est ipsum esse, cujus non est
accipere diUercntias, ut ostensum est.
Cum igitur ipsum (>ssc divinnm sit quasi
forma pcr se subsistcns, c»» tiuod iJcus
est suum esse; impossibile est cjuod es-
sentia divina sit nisi una tanlum. Impos-
sibile cst igitur csse plurcs dcos.
C.\PUT XV.
Qiiod Deus non cst
autcm ulterius qnod impossibilc
Patet
est ipsum Dcum cssc cor|tiis. Nani in
omni corporc compositio aliqiia invcni-
tur omne enim corpus est partc.s lia-
: pront inflnitnm dicitur quod nullo modo
bens. Id igitur qnod est omnino simjile.x,
'Mirpus essc nou pot(\st.
Ilem. Nullum corpus invcnitur movcic
nisi per hoc quod ipsum movetur, ul pcr
' l^arni. : « subjectiim. »
' Parm. : « impossibile est
COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
omnia inducenti apparet. Si ergo primum
movens est omnino immobile, impossi-
corpus.
CAPUT XVI.
Qiiod Deiis non cst forma ^ corporis, nec
aliqua virtus in C07p07'e.
Neque etiam est possibile ipsum esse
formam corporis, aut aliquam virtutem
bile inveniatur, oportetcorpore moto, ea
quae sunt in corporc, moveri, saltem per
accidens. Primum autem movens non
potest nec per se, ncc per accidens, mo-
veri; cum oporteat ipsum omnino esse
immobilc, ut ostensum est. Impossibile
est igitur quod sit forma, vel virlus in
corporc.
quod moveat, dominium super rem quae
movcfur. babcrc vidcmns cnim quod :
: quauto magis virtus movens excedit vir-
tutem mobilis, tanto velocior est motus.
: Illud igitnr quod cst omnium moventinm
primum. oportct maximc domiiuiri supcr
res motas. IIoc autcin cssenon posset,si
esset mobili aliquo modo alligatum; quod
esse oporterct, si essct forma ejus, vel
virtus. Oportct igitur primum movens
necjuc corpus essc, nbquc virtulem in
corpore, neque formam in corpore. Hinc
est quod .\uaxagoras posuit intellectum
immixtum, ad lioc quod imperet, et om-
nia inovcat.
CAPUT XVII.
Quod Deus est i^ifinitus *.
Hinc ctiam considcrari potest ipsum
corpns "-.
essc inlinitum, non jirivative quidcm se-
cundiim (jnod infinitum est passio quan-
titatis, prout scilicet infinitum dicitur
(jnod cst nalnm liab(M'c fincin rafionc sui
gcnciis, scd noii liabct; scd ncgativc,
linitur. NuIIus enim actus inveuitur finiri
nisi pcr jiotcnfiam, (jua' cst vis rcccptiva :
invcnimus cnim forinas liinitaii sccun-
ilum potcutiam materia'. Si igitur primum
' Parm. : « impossibile cst esse formam,... aut
Deum esse corpus. • virtufpm. •>
' 1'ariu. addil : « secundum essenliHni. »
 ;

OPUSCULITM I.

movens est actiis absque potentiee per- quod ignis inter omnia elementa est ma-
mixtione, quia non est forma alicujus gis ^ activum. Deus igitur, qui est actus
corporis, nec virtus in corpore neces- , purus nihil potentialitatis permixtum
,

sarium est ipsum infinitum esse. habens, in infinitum abundat in virtute

Hoc etiam ipse ordo, qui in rebus inve- activa super alia.
nitur, demonstrat. Nam quanto aliqua in
entibus sunt sublimiora, tanto suo modo
majora inveniuntur. Inter elementa enim CAPUT XIX
qu« sunt superiora, majora quantitative
inveniuntur, sicut etiam in simplicitate Qiiod infinitum in Deo non importat
quod eorum generatio demonstrat, cum aliquam * imperfectionem.
multiplicata proportione ignis ex aere
generetur, aer ex aqua, aqua autem ex Quamvis autem infinitum quod in
terra. Corpus autem ca?leste manifeste quantitatibus invenitur, imperfectumsit;
apparet totam quantitatem elementorum tamen quod Deus infinitus dicitur, sum-
exceJere. Oportet igitur id quod inter mam perfectionem in ipso demonstrat.
omnia entia primum est, et eo non potest Infinitum enim quod est in quantitatibus
esse aliquid altius \ infinitae quantitatis ad materiam pertinet, prout fine privatur.
suo modo existat -.
Imperfectio autem accidit rei secundum
Nec mirum, si id quod est simplex, et quod materia sub privatione invenitur :

corporea quantitate caret,- infinitum po- perfectio autem omnis ex forma est.
natur, et sua immensitate omnem corpo- Cum igitur Deus ex hoc infinitus sitquod
ris quantitatem excedere cum intellectus: tantum forma vel actus est, nullam ma-
noster, qui est incorporeus et simplex, teriae vel potentialitatis permixtionem
omnium corporum quantitatem vi suae habens, suainfinitas ad summam perfec-
cognitionis excedat, et omnia circumplec- tionem ipsius pertinet.
tatur. Multo igitur magis id quod est om- Hoc etiam ex rebus aliis considerari
nium primum, sua immensitate universa potest. Nam licet in uno et eodem, quod
excedit, omnia complectens. de imperfecto ad perfectum perducitur,
prius sit aliquid imperfectum quam per-
fectum, sicut prius est puer quam vir ;

CAPUT XVIII. tamen oportet quod omne imperfectum

a perfecto trahat originem non enim :

Quud Deiis est infinitse virtutis. oritur puer nisi ex viro, nec semen nisi
Illud igitur quodest
ex animali vel planta.
Hinc etiam apparet Deum infinitae vir- uaturaliter omnibus prius omnia mo- ,

tutis esse. Virtus enim consequitur es- vens, oportet omnibus perfectius esse.
sentiam rei. Nam unumquodque secun-
dum modum quo est, agere potest. Si
igitur Deus secundum essentiam infini- CAPUT XX.
tus est, oportet quod ejus virtus sit in-
flnita. Quod ^omnesperfectiones qusesunt in rebus
Hoc etiam apparet, rerum ordi-
si quis originaliter et eminenter sunt in Deo.
nem diligenter inspiciat. Nam unumquod-
que quod est in potentia, secundum hoc Unde etiam apparet quod omnes per-
habet virtutem rcceptivam et passivam; fectiones in quibuscumque rebus inven-
secundum vero quod actu est, habet. vir- tas, necessse est originaliter et super-
tutem activam. Quod igitur est in poten- abundanter in Deo esse. Namomne quod
tia tantum, scilicet materia prima, habet movet aliquid ad perfectionem, " praeha-
virtutem infinitam ad recipiendum, nihil bet in se perfectionem quamaliis confert;
de virtute activa participans et supra ; sicut doctor ^ praehabet in se doctriuam
ipsamquanto aliquid formahus est, tanto quam aliis tradit. Si igitur Deus % cum
id abundat in virtute agendi : propter sit primum movens, omnia alia moveat

* Parm. « aliud piius. »

: ' Parm. « in Deo est omnimoda perfectio qua^
:

2 Non, ut in Parm. « existere.

: » est in rebus, et eminentius. »
^ Parm. ; « maxime actionis. » ^ Parm. : « prius habet... ad quam movet. p
* Parm. omittit « aliquam. »
:
^
Parm. : « Magister prius habet. »
^ Parm. : « cum igitur Deus sit,... etc. »
 :

8 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM

in suas perfectiones '
, necesse est omnes perfectiones, quae in inferioribus rebus
perfectiones rerum iu ipso praeexistere secundum diversitatem rerum multipli-
-
superabundantex. cantur, oportctquodinipsorcrumvertice
Item. Omne quorl habet aliquam per- uniantur.
fectionem, si alia perfectio ei desit, est
limitatum sut) aliquo gencre vcl specie :

nam per formam, qua- est perfcctio rei, CAPUT XXII.

quaelibet rcs in generc, vcl specie ool-
locatur. Ouod autcm cst sub spccie ct Quod nulluni accidens cst ^
in Deo.
genere constitutum, non potest esse in-
fmitae essentiae nam oportetquorl ultima
: Inde etiam apparet quod in Deo nul-
ditrercntia per quam in spccic ponitur, lum accidens esse potest. Si enim in eo
terminet ejus esseuliam undc ct ratio : omnes perf(!ctioncs siint unum ad pcr- ;

speciem notificans, dcfinitio vel finis dici- fectioncm autem pertinet esse posse, ,

tur. Si ergo divina essentia infinita est, agere. et omnia hujusmodi nccesse est ;

impossibile est fjuod alicujus taiifum gc- omniain eoidem esse quod cjus esscntia.
neris vcl specici pcrfcctioncm liabent, cl Niillum igitur corum iii eo cst accidens.
aliis prievtur sed oportet quod omniuin
; Itcm.impossibileest infiuitum esseper-
gcnerum vel specierum pcrfectioncs in fectione, cujus pcrfectioni aliquid adjici
ipso existant. potest. Si autem aliquid cst cujus aliqua
perfcctio sit accidens, cum omne acci-
dens supcraddatur cssentiaB, oportet
r.APUT XXI. quod ejus esscntia' aliqua pcrfectio adjici
possit. Non igitur invcnitur in v^Jus es-
Quod in f)eo omncs. pcrfrrlioncs: siait scntia pcrfcctio infmita. Ostcnsum est
jnnon sccunduni rcm. aiitcm, Deum secundum suam essen-
tiam infinita' pcrfectionis esse. Nulla igi-
aufcm colligamus ca qua^ superius
Si tur in co perfcctio accidentalis esse po-
dicta sunt, mauifcstum csf (|uod omn(>s tcst; sed quicquid in eo est, substantia
pcrfcctioncs in Dco suut sccundiiin unum cjus cst.
rem. Ostcnsumcsf cnim supra, Dcum sim- Hoc etiam facile est concludcre ex sum-
pliccm cssc. Ibi autcm cst simpUcilas, ma simplicitatc illius, ct ex hoc quod cst
diversitas corum (|ua> insiinf. cssc noii artus purus,et cx hoc quod cst primum in
potest. Si crgo iii Dco sunt oninium pcr- cnfitnis. I'.st cnim ab^iuis compositionis
fcctioncs, impossibile est (|uod sint di- modus accidcntis ad subjectum. Id etiam
versa» in ijjso: i-pMn(iuifur crgo (juod om- quod subjcctum est non potest esse ac-
nes siiit unum in co. tus pnrus, cum accidcns sit qua^dam
IIoc aut(UTi maiiifcstum fii considcranti forma vcl ai-fus subjccti. Scmpcr ctiaiu
in virtutibus cognoscitivis. Nam superior quod est pcr prius est eo quod est
se,
vis sccundum uiuim ct idcm cst c(»gnos- pcr accidcns. Ex quibiis omnibus sccun-
citiva omnium ab infcrioritms viri-
k\\\\v diim supradicta habcri polcst, (piod in
bus divcrsa cognoscuntur
sccuri(bini Dco niliil cst (jiiod sccuuduni accidens
omniacnim quse visus, aiKbtus, et ceteri dicatur.
sensus pcrcipiunt, intcllcctus una et sim-
plici virtutc dijudicat. Siinilc ctiam ap-
parct in scicntiis nam cum infcriorcs : CAPUT XXIH.
scienti» secundum divcrsa gcnera rerum
circa qua' versaliir eorum intcntio, mul- Quod * multitudinis nominum qu3P
ratio
tipliccntur una lam(>n scicnlia csf in cis
; dicuntur dc Deo non rcpuc/nat simp/i-
superior, ad omnia sc liabcns qua' Pbi- ritnti cjus.
losophia prima dicifur. Apparet ctiam
idcm in potestatibus nam in regia po- : Pcr lioc autcm apparct
ratio multitudi-
tcsfafc, ciim sit iina, iiicliidnnfnr oiuik^s nis nominum qua* dc Dco dicuntiir, licct
pofcstatcs (jiia' pcr (ii\ crsa oflicia siib do- ips(! in sc sit omnimodc simplcx. Cum
minio regni disfribuuntur. Sic igitiir ct cnim intcUcctus noster essentiam cjus in

' Ai. : « immovcat siias porfpctiniios. » ' Parm. : « invenitur. »

- Parm. adcjit ; « siilicct Dco, r " I^arm. : • mnltilinfd nominum. »

se ipsa capere non sufficiat, in ejus co-
gnitionem consurgit ex rebus quae apud
nos sunt, in quibus inveniuntur diversae
perfectiones,quarum omnium radix ver
origo in Deo una est, ut ostensum est.
Et quia non possumus aliquid nominare
nisi secundum quod intelligimus (sunt
enim nomina intellectuum signa) Deum
non possumus nominare nisi ex perfec-
tionibus in aliis rebus inventis, quarum
origo in ipso est et quia hae in rebus
: autem quod divina essentia non conchi-
istis multipHces sunt, oportet multa no-
mina Deo imponere. autem essentiam
Si
ejus in se ipsa videremus, non require-
retur nominum multitudo, sedesset sim-
plex notitia ejus, sicut est simplex es-
sentia ejus, et hoc in die gloriae nostrae
expectamus, secundumilludZachar.
Inilla die erit Dominus iimts, et
unum.
CA.PUT XXIV.
Quod * prsedicta nomina dicta de
sunt synonima.
Ex his autem possumus conside-
tria
rare. Quorum primum est quod diversa
nomina, licet idem in Deo secundum rem
significent, non tamen sunt synonima.
Ad hoc enim quod nomina aliqua sint
synonima, oportet quod significent eam-
dem rem et eamdem intellectus concep-
tionem repraesentent. Ubi vero significa-
tur eadem res secundum diversas ratio-
nes, idest apprehensiones quas habet in-
tellectus de re illa, non suntnomina syno-
nima, quia non est penitus significatio
eadem, cum nomina immediate signifi-
cent conceptioues intellectus, quae sunt
rerum similitudines. Et ideo cum diversa
nomina dicta de Deo signiflcent diversas
conceptiones quas intellectus noster ha-
bet de ipso non sunt synonima, hcet om-
nino eamcjem rem significent.
CAPUT XXV.
Quod per ipsorum nominum
definitiones
nonpotest dcfiniriidquod est in Deo.
Secundum est quod cum intellectus
noster secundum nullam earum concep-
* Parm. « et. »
:
* Parm. « licet diversa nomina dicantnr de
: omnino univoce, nec a?quivoce dicimtur. »
Deo, non tamen sunt. »
:
OPUSCULUM I. 9
tionum quas nomina dicta de Deo signi-
ficant, divinam essentiam perfecte ca-
piat, impossibile est quodper defmitiones
horum npminum defmiatur id quod est
in Deo, sicut quod defmitio sapientiae sit
definitio potentise divinae, et similiter in
aliis. Quod alio modo etiam est manifes-
; tum. Omnis enim defmitio ex genere et
diflerentiis constat id etiam quod pro-
:
Ostensum est
prie definitur, species est.
ditur sub aliquo genere, nec sub aliqua
specie. Unde non potest ejus esse aliqua
deftnitio.
GAPUT XXVI,
ult Qualiter dicta nominade Deo dicantur'^.
nomen ejus
, Tertium quod nomina de Deo et
est
aUis rebus dicta, non omnino univoce,
nec omnino aequivoce dicuntur. Univoce
namque dici non possunt, cum defmitio
Deo non ejus quod de creatura dicitur, non sit de-
fmitio ejus quod dicitur de Deo oportet :
autcm univoce dictorum eamdem deflni-
tionem esse. Similiter autem nec om-
nino aequivoce. In his enim quae sunt a
casu aequivoca, idem nomen imponitur
uni rei, nullo habito respectu ad rem
aliam undc per unum non potest ratio-
:
cinari de alio. Haec autem nomina quae
dicuntur de Deo et de aliis rebus, attri-
buuntur Deo secundum ahquem ordinem
quem habet ad istas res, in quibus intel-
lectus significata eorum considerat; unde
et per alias res ratiocinari de Deo possu-
mus. Non igitur omnino aequivoce dicun-
tur ista de Deo et de aliis rebus, sicut ea
quae sunt a casu aequivoca. Dicuntur igi-
tur secundum analogiam, idest secundum
proportionem ad unum. Ex eo enim quod
ahas res comparamus ad Deum sicut ad
suam primam originem, liujusmodi no-
mina quae significant perfectiones alia-
rum rerum * Deo attribuimus. Ex quo pa-
tet quod hcet quantum ad nominis im-
positionem liujusmodi nomina per prius
de creaturis dicantur, eo quod ex creatu-
nomina imponens ascendit
ris intellectus
in Deum; tamen secundum rem signifl-
catam per nomen, per prius dicuntur de
Deo, a quo perfectiones descendunt in
alias res.
' Parm. « quod nomina de Deo et aliis, non
:
* Parm. omittit « rerum. »
:
10 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
successione est ejus intelligentia : unde
sequitur quod omnia qiiaecumque intelli-
CAPUT XXVIL git, simul intelligat ; et iterum, quod ni-
hil de novo intelligat ; intellectus enim de
Quod Deus ^
est intelligens. novo aliquid intelligens, priujs fuit intel-
ligens in potentia. Inde etiampatetquod
Ulterius autem ostendendum est quod intellectus ejus non discursive intelligit,
Deus est intelligens.Ostensum est '
quod ut ex uno in cognitionem alterius deve-
in ipso praeexistunt omnes perfectiones niat, sicut intellectus nosterin ^ ratioci-
entium. Inter omnes autem perfectio- nando facit. Discursus enim talis in in-
nes entium ipsum intelligere, praecellere tellectu est, dum ex noto pervenimus in
videiur, cum res intellectuales sint om- cognitionem ignoti, vel ejus quod prius
nilms aliis potiores. Igitur oportet Dcum actu non considerabamus quai in intel- :

esse intelligentem. lectu divino accidere non possunt.

Item. Ostensum est supra quod Deus
est actus purus absque polcntialitatis
permixtione. Materia autem est cns in CAPUT XXIX.
potentia. Oportet igitur Deum esse om-
nino immunem a materla. Immunitas Quod Deus non intelli(/it per aliam speciem

autem a materia est causa intellectuali- (juam per essentiani suam.

tatis : cujus signum est quod forma ma-
teriales efficiuntur intelligibiles actu per
hoc quod abstrahunfur amatcriaota ma-
Esl igitur Dcus
terialil)us coiuiitionil)US.
intelligens.
Item. Ostensum est Deumesscprimum
movens. Iloc autom vidctiir essc pro-
prium inteUcctus nani intcllcctus omni-
Patet otiam ex prsedictis, quod Deus
non intolligit per aliam speciem quam
por essentiam suam.
Omnis oniin intolloctus intelligens per
speciem aliain a se, comparaturad illam
spccicm intelligibilom sicut potentia ad
; actum cum spocies intelligibilis sit por-
;

bus aliis videtur quasi instrumentis uti fectio ejus, faciens ipsum intclligentem
ad motum unde et homo,
: suo intellectu, actu. Si igitur in Deo nihil est in poten-
utitur quasi instrumcntis ad motum ct '
tia, scd ost actus purus oportet quod ;

animalil)us, et planlis, ct rcbus inaninui- non por aliam speciom, sod por osseiitiam
tis. Oportet igitur Deum, qui ostprimum suam intelligat et inde sequitur quod di-
;

movens, esse intclligentem. recte et principaliter se ipsum infolligat.

Essontia onim roi non
proprio ot diicit
dirocto in cognitionom alicujiis, nisi ojus
CAPUT XXYIII. cujus est cssentia namper detiiiitiouem
:

hominis proprie cognosciturhomo, etper

Quod '
in Deo ?)on est intellrrtio nec in doOnitionom oijiii, oqiiiis. Si igitur Deus
potentia, nec in fuihitu, sed in actu. est porossontiam suani intolligons, opor-
tet quod id quod ost intellectum ab eo
Cum autcm Deo non sit alicjuid iii
in directe et principalitor, sit ipse Deus et :

potontia, sod in aclu tantnm, ut ostonsum cum ipso sit sua ossenfia, soquifur quod
est; oportct (jutKl Dcusiumsil intoUigons iii eo inf(>lligons ot qiio intelligit ol intel-
neque in potcntia, ncque in habitu, scd lectum sintomnino idem.
actu tantum ex quo patet quod nullam
:

in intolligcndo patitur succossioncm aut

vicissitudincim '. (!um cnini aliquis stu'- C.VPUT X.\X.
cessive multa intcUigit, oportot (juod dum
unum intolligit actu, altorum intclligat in Quod Deus est suum inte/lif/ere.
potcntia. Intor ea onim (jua! sinnil sunt,
non cst arupia successio. Si igitiir Dous Oportot efiam (jiiod ipso Deiis sit j^uiim
nihil intoUigit iu potentia^ absqiie oinni intolligore. (]um onim intelligero sit actus

' Parrn. : « oportel Deum esse intelligentem. » • In Cod. S. Gen. : « quod Deus est intelligi-
' Parm. enim.
a(idit : « » i-t « qiiornmlibct. » bilis. »
et « superahundanler. » * Parm. omittit : » vicissitudinem. «
^ Piirm. omittit « ad motuni. :
'•
l'arm. omittit : « in. "
 .

OPUSCULUM I. 14

secundus, ut considerare primus enim

;
sit objectum voluntatis, movet vohmta-
actus est intellectns vel scientia omnis ; tem, et est actus etperfectio ejus. InDeo
intellectus qui non est suum intelligere, autem non difTert movens et motum, ac-
comparatur ad suum intelJigere sicut po- tus et potentia, perfectio et perfeclibile,
tentJa ad actum. Nam semper in ordine ut ex superioribus patet. Oportet igitur
potentiarum etactuumquodestprius est voluntatemdivinamesse ipsum Mntellec-
potentiale respectu sequentis, et ultimum tum. Idem autem est intellectus divinus
est completivum, loquendo in uno et eo- ct essentia divina *.

dem, Jicet in diversis sit e converso : Item. Intra alias perfectiones rerum
uam movens et agens comparatur ad mo- praecipuae sunt intelJectus et voluntas ;

tum et actum, sicut agens ad potentiam. cujussignum est quodinveniuntur inre-

InDeoautem,cumsitactus purus,non est
aliquid quod comparetar adalterumsicut
potentia ad actum. Oportet ergo quod ipse
Deus sit suum intelligere.
Item. Eodem modo comparatur intel-
^
lectus ad iutelligere sicut essentiaad esse.
Sed Deus est intelligens per essentiam
bus nobilioribus. Perfectiones autem om-
nium rerum sunt in Deo unum, quod est
ejus essentia, ut supra ostensum est. In-
tellectus igitur et voluntas in Deo sunt
idem quod ejus essentia.
;

essentia autem sua est suum esse. Ergo CAPUT XXXIII.

ejus intellectus est suum intelligere et ;

sic per hoc quod est intelligens, nulla Quod voluntas Dei esi ipsum ejusveUe.
compositio in eo ponitur, cum in eo non
sint aliud intellectus, intelligere, et spe- Hinc etiam patet quod voluntas divina
cies intelligibilis : et haec non sunt aUud est ipsum velle Dei. Ostensum est enim,
quam ejus essentia. quod voluntas in Deo est idem quod bo-
num vohtum ab ipso. Hoc autem esse non
posset, nisi velle esset idem quod volun-
CAPUT XXXI. tas ; cum ex vohto.
velle insit voluntati
Est igitur Dei voluntas suum veile.
Quod Deus est volcns '^.
Item. Voluntas Deiidem est quod ejus
intehectus et ejus esseiitia. Intellectus
Ulterius autem manifestum est quod autem Dei est suum intelhgere, et essen-
necesse est Deus esse volentem. Ipse tia est suum esse. Ergo oportet quod vo-
enim se ipsum intelligit, qui est bonum luntas sit suum vehe et sic patet quod ;

perfectum, ut ex dictis patet. Bonum au- voluntas Dei simplicitati non repugnat.
tem intellectum ex necessitate dihgitur.
Hoc autem fit per voluntatem. Necesse
est igitur Deum volentem esse. CAPUT XXXIV.
Item.Ostensum est supra, quod Deus
est primum movens. Intellectus autem Quod omnia supradicta uno fidei a.rticulo
non utique movetnisi mediante appetitu ; comprchenduntur
appetitus autem sequens intellectum, est
voluntas. Oportet igitur Deum esse volen- Ex his autem omnibus quse praedicta
tem. sunt, colligere possumus, quod Deus est
unus, simplex, perfectus, infmitus, intel-
hgens et volens. Quae quidem omnia in
CAPUT XXXII. Symbolo fidei brevi articuJo comprehen-
duntur, cum nos profitemur credere « in
Quod ipsam Del voluntatcm oportet nihil Deum unuraomnipotentem. » Cum enim
aliud cssc quam cjus intellectum. hoc nomen « Deus » a nomine graeco quod
dicitur « theos, » dictum videatur, quod
autem quod oportet ipsam Dei
Patet quidema « theaste » dicitur, quod estvi-
vohmtatem nihil aliud esse quam ejus in- dere vel considerare in ipso Dei nomine ;

tellectum. Bonum cnim inteJlectum, cum manifestatur ^ quod sit intelhgens, etper

' Parm. « quodammodo. »

:
* Parm. addit « voluntas igitur Dei non est
:

* Parm. « oportet Deum esse volentem.

: » aliud quam intellectus divinnset essentia ejus. »
^ Parm. addit « bonum. »
: " Parm. : (( patet. »
 ;

12 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.

consequens volens. In hoc autem quocl in intellectu comprehendimus sunt ;

dicimus eum « unum, » excluditur et enim, secundumPhilosophum, voces si-

deorum pluralitas, et omnis compositid : gna intolloctuum. Oportet igitur in Deo
non enim cst simpliciter unum nisi quod ponere verl)um ipsius.
est simplex. Per hoc autem quod dici-
mus, « omnipotentem, » ostenditur quod
sit infinitae virtutis, cui nihil subtrahi
CAPUT XXXVII.
possit in quo includitur quod sit et in-
;
Quod verbum Dci dicatur conccptio
fmitus et perlectus nam virtus rei perfec-;
intellectus divini '.

tionem essentise consequitur.

Id autem quodin intellectu continetur,
ut intcrius vorbum, ex communi usu lo-
CAPUT XXXV. quondi conceptio inteUectusdicitur. Nam
corporaliter aliquid concipi dicitur quod
Quod gcntilefi philosopJd pprtinqerc potne- in utoro animalis viventis vivifica virtufe
runt ad cojisideralioneni dictoruni dc formafur,mareageute,ctfeminapatiente,
Deo \ in qua fit conceptio ita quod ipsum con-
;

ceptum pertinot ad nafuram utriusque,

Ila^cautem quap In superioribus doDoo quasi socundum speciom conforme. Ouod
tradita sunt, a phiribus (juidem {rentilium autom intoUocfus comprohendit, in iu-
Philosophis subtiliter considcrata sunt, toUoctu formatur iutelUgibiU quasi
,

quamvis nonnuUi oorum circa pra^dicta agcnte, et intoUoctu quasi paliente et :

erraverint ot qui in iis verum dixerunf,

:
ipsum quod iritoUoctu comprehenditur,
post long^amot laboriosam iiKjuisitionom infra iufoUocfum existons, conforme est
ad veritatem pne(Uctam vix pervcniropo- cum'" infolUgibilimovente,cujusquffidam
tuerunt. Sunt autem et ahanobis do Deo similitudo est, el cum intoUoctu quasi
tradita in doctrina christiana' rolifjrionis, pafiontc, secundum quod esse infelligi-
ad (juam porvoniro non potuerunt, circa bilo habof. Undc id quod intellectu com-

qua> socun(him cliristianam t'\dem uhra prohonditur, non immerito conceptio in-
humanum sensum instruimur. Est autom toUoctus vocatur.
hoc quod cum sit Dous unus et sim-
:

plex, ut ostcnsum est, est tamen Dous

CAPUT XXXVIII.
pater, et Deus tihus, et Dous spiritus
sanctus, et ii tres non tres dii, sed unus
Quomodo " verbum Dei comparatur ad
Deus est quod quidom, (|uantnm possi-
:
Dcum cujus est verhum.
bile nobis cst, considorarc intcndimus.
In hoc autem considoranda est diffe-
rentia. Nam cum id quod intellecfu con-
CAPUT XXXVI. cipifur, similifudo roi intollocta^, ojus
sit

spociom ropra^sontans (piaulam prolos;

Qualitcr in Dco
Accipiendum automost ox his qua^ su-
pradicta sunt, (juod Dous s(> ipsum in-
telligit ot diligit item quod iiit(>lhgoro
: lifudinom inafris, cujus est uf in ea fial
in ipso et velle non sit aliud quam ^ sua
essentia. Quia voro Deiis se ipsum intol-
ligit, omne autem intollortum in intolli-
gente est, oportct Doum in so ipso osso
intellectum in intclligcnto. Intellectnm
^ ponatur verlnnn.
ipsius osso vidotur. Oni^ndo igitur intol-
lectus intolligit aliud a se, res infcllccta
est sicut pafor vorbi in intcllectu conccpti
ipso autom intoUt>cfus magis gorit simi-
conceptio. Quando vero intellectus intel-
ligit so ipsum, vorbum concepfum com-
paratur ad infolligonfom sicut prolos ad
patrom. Cum igifur de vorbo lo(|uamur
secundum^iuoil Dcus so ipsum irilolligit,

autem, prout ost in iiitohigonte, est vor- oporfot (|uod ipsum voi'binn comparolur
hum (pioddam intollocfus hoc onim ox- : ad Doum, cujus est verbum, sicuf (llius
leriori vorbo signilicamus quod intorius ad paliom.

* Parm. : « hccc omnia a Philosophis posita ' Parm. : « verhum in divinis conccptio <iici-
sunt. » lur. n
* Parm. : i< in (iivinis. » ' Parm. : « et int^^llipihili,... c\ intclh^ctui. -

* Pai'm. : « t^jiis (^ss(\ » " Parm. : « verliurn rnmparatur ad palr»»m. »

 , ,

OPUSCULUM I. 43

nostra concipitur, quasi accidentaliter

superveniens intellectui, et non de ejus
CAPUT XXXIX. essentiaexistens.

Quod '
supra dictafides catholica docet.
CAPUT XLII.
Hinc est qiiod in Rcgiila catholicse fidei,
patrem et lilium in diviuis confiteri do- Quod ^ vcrbum non dicitur a Patre nec se-
cemur, cum dicitur « Credo in Deum Pa- : cundum tempus nec secunduni speciem
,

trem et Filium ejus. » Et ne aliquis au- nec secundum naturam.

diens nomen patris et fllii^ carnalem ge-
uerationem suspicaretur, secundum quam Eorum autem quae in essentia non
apud nos pater dicitur etfilius; Joannes difTerunt, impossibile est esse differen-
Evangelista, cui revelata sunt secreta coe- tiam secundum speciem, tempus et na-
filii ponit verbum, ut
lestia, loco gene- turam. Quia ergo verbum Patri est con-
rationem intelligibilem cognoscamus. substantiale, necesse est quod secundum
nihil dictorum a Patre differat.
Et quidem secundum tempus difTerre
CAPUT XL. non potest. Cum enim hoc verbum in
Deo ponatur per hoc quodDeus se ipsum
Quod verbum Dei est ejusdem essentiss
- intelligit, sui verbum intelHgibile conci-
et naturse cum Patre., et sequale. piendo, oportet quod si ahquando Dei
verbumnon quod tuncDeus se ipsum
fuit,
Considerandum est autem quod cum non intellexerit. Semper autem quando
in nobis sit aliud esse naturale et intel- Deus quia ejus intelli-
fuit, se intellexit,
ligere, oportet quod verbum in nostro gere est ejus esse. Semper ergo et ver-
intellectu conceptum, quod habet esse bum ejus fuit et ideo in Regula catho-
:

intelligibile tantum, alterius naturae sit hca? fldei dicimus Dei Fihum * « Ex Patre
quam intellectus noster, qui habet esse natum ante omnia saecula. »
naturale. In Deo autem idem est esse et Secundum speciem etiam est impossi-
intelligere. Verbum igitur Dei quod est bile verbum Dei a Deo quasi minoratum
in Deo, cujus verbum est secundum esse differre, cum Deus se ipsum non minus
inteUigibile, idem esse habet cum Deo, intehigat quam sit. Yerbum autem per-
cujus est verbum. Etper hoc oportet quod fectam speciem habet quia id cujus est:

sit ejusdem essentiae et naturai cum ipso verbum, perfecte intelhgitur. Oportet igi-
et quod omnia quajcumque de Deo dicun- tur Dei verbum omnino perfectum secun-
tur, verbo Dei conveniant. dum speciem Divinitatis esse. Inveniun-
tur autem quaidam quae ex ahis proce-
dunt, perfectam eorum speciem non con-
CAPUT XLI. sequi;, ex quibus procedunt. Uno modo
sicut in generationibus aequivocis : a
Quod catholica fides hsec docet. soleenim non generatur sol, sed quod-
dam animaL Ut ergo tahs imperfectio a
Et inde est quod in Regula cathohcae generatione divina excludatur, confite-
fldei docemur confiteri Filium « consub- mur nalum « Deum de Deo. » Aho modo
stantialem Patri » per quod duo exclu-
: quod proceditex ahquo, difTert ab eo pro-
duntur. Primo quidem ut non intelligatur pter defectum puritatis dum scilicct ab ;

Pater et Fihus secundum carnalem gene- eo quod est in se simplex et purum, per
rationem, quae flt per ahquam decisio- applicationem ad extraneam materiam
nem substantiae fihi apatre, ut sic opor- aliquid producitur a prima specie defl-
teat FiHum non esse Patri consubstan- ciens ; sicut ex domo quae est in mente
tialem. Secundo ut etiam non intelhgamus artiflcis, fit domus quae est in materia et ;

Patremet Fihum secundumgenerationem a lumine recepto in corpore terminato,

inteUigibilem ;
prout verbum in mente fltcolor; et ex ignc adjuncto ahis ele-

* Parm. « quomodo intclligitiir generatio iu cum Deo Patre, et eamdem essentiam. »

divinis. « * Parm. « in divinis non estdifferentia verbi.
: >
2 Parm. (> quod est Filius, idem esse hahet * Parm. omittit « Dei tilium. »
:
i4
nieutis, et ex radio per oppo-
fitmixtnm
situm^ corporeis opacis, fit umbra. Ut
hoc ergo a divina geueratione excludatur,
additur « lumen de lumine. » Tertio
modo quod ex aliquo procedit non con-
sequitur speciem ejus propter defectum
veritatis; quia scilicet non vere recipit
COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
;
amatur. Movetur enim quodammodo
amans ab amato quadam intrinseca mo-
tione. Unde cum movens contingat id
quod movetur, necesse est amatum in-
trinsccum esse amanti. Deus autem sicut
in^eUigit se ipsum, ita necesse est quod
se ipsum amet bonum enim intellecfum
:

ejus naturam, sed quamdam ejus simili- secundum sc amabileest. Est igitur Deus
tudinem tantum sicut imago iji speculo ;
in se ipso tamqaam amafum in amante.
vel sculptura, aut etiam similitudo rei in
inteliectu vel sensu non enim imago
; CAPUT XLV.
hominis dicitur verus homo, sed simili-
tudo nec lapis ;
estanima,ut dicit Philo- Quod amor qui est in Deo dicitur spiritus.

sophus, sedspecies lapidis. Utigiturhsc Cum autem intencctum sit in intelli-

a divina generatione excludantur^ addi- gente, et amatum
in amante, diversa ra-
tur Deum verum de Deo vero. »
: ((
tioejus quod est esse in aliquo utrohiqne
Secundum naturam etiam impossil)ile consideranda est. Cum enim intelligere
est Deo diderre, cum lioc sit
verhum a fiat per assimik\tionem aUquam inteUi-
Deo naturale quod se ipsum intelligat. gentis ad id ([uod intelligilur, necesse
Ihibet enim omnis intellectus aliquaqua^ est id quod infelligitur in inteUigente
naturahter intelligit, sicut intellectus
esse, secundum quod ejus similitudo. in
nosler -naturaliter prima principia. Multo ea consistit. Amatio autem fit secundum
ergo magis Dcus, cujus intclligere cst quamdam motionem amanfis ab amafo :

suum esse, se ipsum naturaliter intelli-

amafum enim trahit ad seipsum aman-
get. ipsius naturaUter ex
Verbum ergo tem. Igitur non perficitur amatioin simi-
ipso esl non sicut ea qna^ pra^ter natura- litudine amati, sicut perficifur inteUigere
lem originem procedunt, ut a nohis pro- in similifndine intellecfi; sed perficifur
cedunt rcs qnas facore dici-
artificiales,
in affracfione amanfis ad ipsum amafum.
mur. Ou<'e vero naturaUter a nobis pro- Tra(hictio autem simiUfudinis principalis
cedunt, (Ucimur generare, ut flUus. Ne fif per generationem univocam, secundum
igitur Doi verlmm non naturaliter a Deo (juam in rehus vivenfii)nsgeneranspafer.
procedere intelUgatnr, scd secundum po- ef genifus filius nominafnr. In eisdem
testatcm suai vohintatis, additur Gc-
etiam prima mofio fitsecun(himspeciem.
: ((

nitum non factum. »

Sicut igitur in divinis modus ille quo
Deus Deo ut intellecfum in infelU-
est in
CAPUT XLIII. genfe, exprimitur per lioc quod dicimus
^
fUium, qui est verhum Dei; ita modum
Conclusio r.r ptwmifisif;. (piOil Fi/ii/s est
quo Dcus est in Deo sicut amatum in
consubstantialis Patri.
amante expriininuis per hoc (]UO(l poni-
Ouiaergo, utexpra-missispafet, omnes mus il»i spirifum, (jui est amor Dei : et

id(>o secundum Hc^julam catholicae fidei

praMlicta^ (iiviiui' generafionis condifiones
ad hoc perfinent qnod filius estpatricon- credere in Spirituin jubemur,
omnia subjungi-
suhstanfialis, ideo post
tur quasi summa nniversorum Con- : (( CAPUT XLVl.
suhstantialcm Patri. »
Quodspiritus, qui est in Deo * pcr modum
amoris, est sanctus.
CAPUT XLIV.
amatum Considerandum est autem, quod cum
Quod Deus cst in se ipso sicut
bonuin amafuni haheaf rafionem finis ;

in amante.
ex line autem mofus voluntarius honus
autcm intellcctum est in inteUi- vel malus rcddafur lu^cesse cst quod
;
Sicut
gentc inquantum infeUigitur, ita ct ama- amor quo ipsum summum hoiium ama-
tum esse debet in amantc inquanfum tur, quod Deus est, emincntem quaradam

•
Parin. : « upnositioiicm corporis opaci. »
'"
Parm. omitlit.
lia'C
* Parin. ; « habet, » omisso (( naturaliter.
;
» " Parm. omillit (( per
: uiodum amoris. »
 OPUSCULUM I. 15

obtineat bonitatem, quai nomine sancti- intelligente, procedit ex virtute intellec-

tatis exprimitur sive dicatur sanctum
; tiva intellectus, et hocestverbum ipsius,
quasi purum, secundum Graecos, quiain ut supra dictum est. Similiter etiam id
Deo est purissima bonitas ab omni de- quod amatur est in amante secundum
fectu immunis sive dicatur sanctum,
: quod amatur actu. Quod autem aliquid
idest firmum, secundum Latinos, quia in actu ametur, procedit et exvirtute ama-
Deo est immutabilis bonitas propter : tiva amantis, et ex bono amabili actu in-
quod omnia quse ad Deum ordinantur, tellecto. Hocigiturquod est amatum esse
sancta dicuntur, sicut templum et vasa in amante, ex duobus procedit scilicet :

templi, et omniadivino cultuimancipata. ex principio amativo, et ex intelligibili

Convenieuter igitur spiritus^ quo nobis apprehenso, quod estverbum conceptum
insinuatur amor quo Deus se amat^ Spi- de amabili. Cum igitur in Deo se ipsum
ritus sanctus nominatur. Unde et Regida intelligente et amante verbum sit filius ;

catholicffi fidei spiritum prsedictum no- is autem cujus est verbum, sit verbi pa-
minat sanctum, cum dicitur « Credo in ter, ut ex dictis patet necesse est quod ;

Spiritum sanctum. » Spiritus sanctus, qui pertinet ad amorem,

secundum quod Deus in se ipso est ut
amatumin amante, ex Patre procedat^ et
CAPUT XLVn. Filio : unde et in Symbolo dicitur : « Qui
ex Patre Filioque procedit. »

Quod Spiritus sanctus est consubstantialis

'

Patri et Fiiio, et subsistens in natura

divina. CAPUT XLIX.

Sicut auttm intelligere Dei est suum Quod ternarius dimnarum personarum
esse, ita et ejus amare. Non igitur Deus non repugnat unitati divinse essentias '.

amat se ipsum secundum aliquid suse

essentiae superveniens, sed secundum Ex omnibus autem quae dicta sunt col-
suam essentiam. Cum igitur amet seip- ligi oportet, quod in Divinitate quemdam
sum secundum hoc quod ipse in se ipso trinarium ponimus, qui tamen unitati et
est ut amatum in amante, non est Deus simplicitati essentiffi nonrepugnat. Opor-
amatus in Deo amante per modum acci- tet enim concedi Deum esse ut existen-
dentalem, sicut amatae sunt in no-
et res tem in sua natura, et intellectumet ama-
bis amantibus accidentahter sed Deus ; tum a se ipso. Aliter autem hoc accidit
est in se ipso ut amatum in amaiite in Deo et in nobis. Quia enim in sua
substantialiter. Ipse ergo Spiritus sanc- natura homo substantia est ; intelligere
tus, quo nobis insinuatur divinus amor, autem amare ejus non sunt ejus sub-
et
non est aliquid accidentale in Deo, sed stantia Iiomo quidem, secundum quod
:

est res subsistens in essentia divina, si- in natura sua consideratur, qua^dam res
cut Pater et Fihus. Et ideo in Regula ca- subsistens est secundum autem quod :

thohca? tidei ostenditur coadorandus, et est in suo intellectu, non est res subsis-
simul glorificandus cum Patre et Filio. tens, sed intentio queedam rei subsisten-
tis et similiter secundum quod est in se
;

ipso ut amatum in amante. YA sic ^

in
CAPUT XLVIIL homine tria considerari possunt idest :

homo in natura sua existens, et homo

Quod Spiritus sanctus a Patre Filioque inintellectu existens, et homo in amore
procedit. - existens et tamen hi tres non sunt unum,
;

quia intelligere ejus non est ejus esse,

Est etiam considerandum, quod ipsum similiterautem et amare: et horumtrium
intelligere ex virtute intellectus procedit. unus solus est res quaedam subsistens,
Secundum autem quod intellectus actu scilicet homo in natura sua existens. In
intelligit, est in ipso id quod intelligitur. Deo autem idem est esse, intelligere, et
Hoc igitur quod est intellectum esse in amare. Deus ergo in esse suo naturali

* Parm. : « Quod amor in divinis non importat 2 Al. : « Ecclesioe, « Parm. : « in divinis trini-
accidens. >
tas... unitati essentiae. »
^ Parm. : « Sic ergo... tria quspdam. »

l«i COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
existens, et Deus existeus in intellectu,
et Deus existens in amore suo, unum
sunt ; unusquisque tamen eorum
subsistens. Et quia res subsistentes in
natura personas Latini nomi-
intellectuali
nare consueverunt^ Graeci vero hyposta-
ses, proptcr hoc in divinis Latini dicunt
tres personas, Graici vero tres hyposta-
ses, Patrem sciUcet, et Fihum,
tum sanctum.
CAPUT L.
Quomodo videtiir esse repiujnantia trini-
tatis personariim in divinis.
Yidetur autem ex pradictis repugnau-
tia qua^dam suboriri. Si
ternariusaHquis ponitur cum omnis nu- ;
merus divisionem arKjuam consequatnr,
oportebit in Deo idiciuani diHerentiam
ponere, per quamtres ab invicem distin-
guantnr: et ita non erit in Deo suninia
simplicitas. Nam si in aii(|uo tres conve-
niunt, et in aliqno diireruut, necesse est
ibi esse compositionem quod superio- ;
ribus repugnat. Rursus si necesse est
esse unum sohim Dcum, ut supra osfcn-
sum est ; nuila autem rcs
procedit a se ipsa; impossibile videtur
quod sit Deus genitus, vel Deus proce-
dens. Falso i^^ilur poniliir in (Uvinis
nomcn patris et liUi, ct spirilus procc-
dentis.
CAPUT LI.
Solutio ratiouis: ct (juodin divinis non est
distinctio nisi sccundum rclationcs.
Principium aulcni ad
hanc dubitalionein, hinc sumere oportet,
quia secun(hini divcrsilatcin nalurarum
est in diversis rebus divcrsus mixhis
aliquid ex alio oriendi vei proccdcndi. In
rebus enim vita carenlibus, quia noii
scd sohim c.xlrin-
suiil se ipsa ino\<*nlia,
secus possunt movcri, orilur unuin cx
altero quasi extcriiis aUcralum el immu-
tatum; sicut ab igne gcncratur ignis,
ct ab acre acr. In rebiis vero vivcnlilnis,
quarum [)roprielas cst iil
veant, gcncralur aliquid in ipsogencran-
te, sicut fetus animarmm et fructus plan-
tariini. Ksl aiitcm coiisidcrarc di\crsuifi
modum proccssionis secundum diversas
:
vires et processiones earumdem. Sunt
enim quaedam vircs in eis, quarum ope-
est rationes non se extendunt nisi ad corpo-
ra, secundum quod materialia sunt sicut ;
patet de viribus anim» vegetabilis, qua;
sunt nutritiva et augmentativa et gene-
rativa et secundum hoc genus virium
:
animae non procedit nisi aliquid corpo-
et Spiri- ralc corporaliter distinctum, et tamen
aliquo modo conjunctum in riventibus
ei a quo procedit. Sunt autem qua^dam
vires, quarum operationes etsi corpora
non transcendant, tamense extenduntad
species corporum, sine materia eas reci-
piendo, sicut est in omnibus viribus
auimae sensitivai. Est enim sensus sus-
ceptivus specierum sine materia, ut
Philosophus dicit. Hujusmodi autem vi-
enim in Deo res, licet quodammodo immaterialiter
formas rerum suscipiant, non tamen eas
suscipiunt absque organo corporali. Si
qua igiturproccssio in hiijusmodi viribus
anima? inveniatur, quod procedit non
erit aliquod corporale, vel corporaliter
dislinctum, vel conjunctum ei a quo pro-
cedit, scd incorporaliter et immateria-
literquodammodo, licet non omnino abs-
que adminiculo organi corporalis. Sic
cnim pioccdunt in animalibus formatio-
una uritur \ cl nes rcrum imaginatarum: qua? quidem
sunt in imaginatione.non sicut corpus in
corpore, sed (juodam spirituali modo
undc ct ab Aiigustiiio imaginaria visio
spirilualis nominalur. Si autem sccun-
dum operationem imaginationis procedit
aliquid non permodumcorporalem, mul-
to forlius Iioc accidct pcr opcrationcm
partis inlcllccliva', quai nec eliam in sui
operatione indiget orgauo corporali, sed
omnino cjus operatio immaterialis est.
l'rocc(lil cnim vcrbiim secuiidiim opera-
lioiicm inlcllcctus, ul iii ipso inlellectu
dissolven^hun dicentis cxistens, non quasi localiter in
eo contenlum, iiec corporaliter ab eo
scparalum, scd in ipso qiiidcm exis-
lcns sccundum ordinem originis; el ea-
dem ratio cst de processione quae atlcn-
ditur seciindum opcrationem voluntalis,
proiil rcs amala cxislit iii aniantc, iit
supra dictum est. Licet autcm vires in-
tcllectivie ct sensitivaj secundum pro-
l»riam ralioncm siut nobiliores viribus
anima' vcg(ilal)ilis iion tamcn in bomi-
;
sc ipsas nio- nibus aiit iii aliis aniinalibus scciiudum
processionem imaginativa' partis, aut
scnsitiv», procedit ali^iuid subsisteus in
naliira spcciei cjusdcm; scd hoc solum
accidit per proccssionem qua: tit sccun-
 . .

OPUSCULUM 1. 17

diim oiteratioiiem animcB vegetabilis et : distinguitur : et eadem ratio est de Spi-

hoc ideo est, quia in omnibus compositis ritu sancto per comparationem ad Patrem
ex materia et forma, multiplicatio indivi- et FiUum.
duorum in eadem specie fit secundum
corporum ' divisionem : unde in homini-
bus, et animahbus cum ex formaet
aliis CAPUT LII.
materia componantur secundum corpo-
ralem divisionem, quse invenitur" in Quod rclationes quibus Pater et Filius et
processione quae est secundum opera- Spiritus sanctus distinguuntur, suntrea-
tionem animse vegetabilis, et non in les, et 71071 rationis ta7itum.

aliisoperationibus anima?, multiplican-

tur individua in ^ eadem specie. In
rebus autem quse non sunt ex ma-
teria et forma compositae, non potest
inveniri nisi distinctio formalis tantum.
Sed si forma, secundum quam attendi-
tur distinctio, sit substantia rei, oportet
quod iUa distinctio sit rerum subsisten-
tium quarumdam; non autem
Istai autem
relationes, quibus Pater et
FiUus et Spiritus sanctus ab invicem dis-
tinguuntur, sunt relationes reales et non
rationis tantum. llla^enim relationes sunt
rationistantum quae non consequuntur
ad aUquid quod est in rerum natura, sed
ad aUquid quod est in apprehensione
si forma tantum sicut dextrum et sinistrum in
;

illa non sit rei subjecta. lapide non sunt relationes reales, sed ra-
Est igitur commune in omni intellectu, tionis tantum, quia non consequuntur
ut ex dictis patet, quod oportet id quod aUquam virtutem realem in lapide exis-
in inteUectu concipitur, ab intelligente tentem, sed solum acceptionem appre-
quodammodo procedere, inquantum in- hendentis lapidem ut sinistrum quia est
teUigens est; et sua processione ab ipso aUcui animaU ad sinistram sed sinistrum ;

quodammodo distinguitur, sicut concep- et dextrum in animali sunt relationes

tio inteUectus quai est intentio inteUecta, reales, quia consequuntur virtutes quas-
distinguitur ab intellectu inteUigente et : dam in determinatis partibus animaUsin-
simihter oportet quod affectio amantis, ventas. Cum igitur relationes praidict*,
per quam amatum est in amante, proce- quibus Pater etFiUuset Spiritus sanctus
dat a voluntate amantis inquantum est distinguuntur, sint reaUter in Deo exis-
amans. Sed hoc proprium habet inteUec- tentes oportet quod relationes praidicta?.
;

tus divinus quod cum inteUigere ejus sit sint relationes reales, non rationis tantum
esse ipsius, oportet quod conceptio in-
teUectus, qua? est intentio inteUecta, sit
substantia ejus et simihter est de affec-
; CAPUT LIII.
tione in ipso Deo amante. Rehnquitur
ergo quod inteotio inteUectus divini,quai Quod hujusmodi relatio7ies 7ion su7it acci-
est verbum ipsius, non distinguitur a de7italiter mhxrentes
producente ipsum in hoc quod est esse
secundum substantiam, sed solum in hoc Non est autem possible quod sint acci-
quod est esse secundum rationem pro- dentaliter inhaerentes tum quia opera- :

cessionis unius ex aho et simiUter est : tiones ad quas sequuntur directe relatio-
de affectione amoris in Deo amante, quai nes, sunt ipsa Dei substantia tum etiam :

ad Spiritum sanctum pertinet.
Sic igitur patet quod
bumDei quod est FiUus esse unum cum
Patre secundum substantiam, et tamen
distinguitur ab eo secundum relationem
processionis, ut dictum est. Unde et ma-
nifestum est quod eadem res non oritur,
neque procedit a se ipsa quia FiUus, se-
cundum quod a Patre procedit, ab eo
quia supra ostensum est quod in Deo nul-
nihil proliibet ver- him accidens esse potest. Unde si rcla-
tiones pra^dicta; reaUter sunt in Deo,
oportet quod non sint accidentaUter in-
hserentes, sed subsistentes.
Quomodo autem id quod est in aliis re-
bus accidens, in Deo substantiaUter esse
: possit, ex prsemissis manifestum est.

' Partn. ; « materiae. » 3 Parm. ; « secundmn eamdem speciem. »

^ Parm. : « secundum processionem. »

XXV 11.
18 COiMP.
CAFUT LIV.
Qiiod per prxdictaa relationcs
sonalis distinctio constituitur.
Quia ergo iii divinis distinctio est per
relationes qua^ non accidunt, sed sunt
subsistentcs rerum autcm subsistentium
: Spiritus sanctos.
in natura quacumque inteUectuali est dis-
tinctio personalis necesse est quod per
; sistens est hoc aliquid, et ah aliis dis-
pra^dictas relationes in Deo personalis dis-
tinctio constituatur. Pater igitur et Filius
et Spiritus sanctus sunt tres persona', et
similitertres hypostases, quia hypostasis
significat aliquid subsistens completum.
CAPUT LY.
Quod inipossibilc ptures pcrsoiuis
«^st
in dicinis quain trcs.
Plures autem in divinis personas tri-
l)us esse impossibile est cum nun sit
possibile divinas personas multi[tlicari
per substantiae divisiouem, sed solum
per alicujusprocessionis relalionem nec
cujuscumciuc processionis, sod talis (pue
non terminetur ad aliquod extrinsecum.
Nam si terminaretur ad aliquod extrinse-
cum, non haberet naturam diviuam, ctsic
non posset esse [jersoua aut liypostasis
THEUL. XD FK. KEGINALDUM.
ris patitur, non
simpliciter perfectum
est : propter quod
et ea quai sunt sim-
pliciter in suis naturis perfecta, numero
non multiplicantur, sicut Deus, sol et
iii Deo per- luna, et hujusmodi. Uportet autem tam
Filiumquam Spiritum sanctum esse sim-
pliciterperfcctum, cum utcrque eorum
sit Deus, ut ostensum est. Impossibile
est igitur esse plures filios, aut plures
Prajterca. lllud per quod aliquid suh-
tinctum, impossibile est quod numero
multiplicctur; eo ([uod individuum de
[)luribus dici non potest. Sed filiatioue
Filius est ha?c persona divina in se sub-
sistens et ah aliis distincta, sicut per
[)rincipia individuantia, Socrates est haec
persona humana. Sicut ergo principia
individuautia, quibus Socrates est hic
homo, non possunt convcnire nisi uni;
esse ita etiam liliatio iu divinis non potest
nWx uni convcnirc. Et siinile cst dc reia-
tione Patris et Spiritus sancti. Impossihile
est igitur in divinis esse plures patres,
; aut plures Filios, aut plures S[)iritus
sanctos.
Adhuc. Ea quai sunt unum secundum
; formam iion mulli[)licaiitur numero nisi
[)cr matcriaiu; siciit multi[)licatnr albedo
[)cr hoc qnod cst in [)luril)us subjcctis. Iii
divinisautcm non est materia. Quidquid
igitur cst unum specic et forina in divinis,
im[iossibile cst multi[)licari secundum
'

divina. Processio autcm iu Deo ad cxtc- numcruin. llujusniodi autcm sunt [)ater-
rius non terminata non potest accipi nisi nitas, et filiatio, et Spiritus sancti proces-
aut secundum opcrationcm intellcclus, sio. Im[)ossibilc est igilur in divinis esse
[jrout procedit vcrbum aut secundum ; [•lures Patres, aul Filios. aut Spiritus
operationcm voluntatis, prout proccdit .sanctos.
amor, ut ex dictis patet. Non igitur po-
test esse aliqua persona divina [)roccdcns,
nisi vel ut vcrbum ([uod dicinuis filium, CAPLT LVI.
\el ut amor (piod dicinuis spiritum sanc-
tum. Dc niimcj'o '
proprietafum ijua' conveniunt
Kursus. Cum Deus omnia uno intuitu Pfifri, et fjuw sunt.
per suum intcUectuin conqnclicndal. ct
similitcruno actu voluntatis omnia dili- Ilujusmodi autcm cxistenle nuniero
gat, impossihile est in Deo essc [ilura |)ersonarum in divinis, necesse est per-
verba aut [durcs amores. Si igilur Filius sonaruni [)ro[irictalcs, ([uibus al) invi-
[)rocedit ut vcrbuni, et Spiiilns saiulus ccin distinguuntnr, iu ali(|Uo nuiU(>ro
[)roccdit utamor: impossibilc cst in Dco csse ([uaruni trcs o[)ortct Palri conve-
:

esse [)lnrcs lilios, vel [)lures spiritus nire: una qua distinguatur a Filio solo,
sauctos. ct lia'c cst [);dcrnilas; alia (|ua distingua-
Itcm. Pcrlectum cst cxtia ([uod uihil lur a duobiis. scilifct Filio ct Spiritu
est. Quod igiturextra se aliquid sui gene- sancto ; et haec est innascibilitas ;
quia

Parni. : « inniuiolMtibus. scu uotionibus in (.livinis. et quot sunt uuniero in l'atie. »

 .

OPUSCIJLUM I. 19

Pater non est Deus procedens ab alio : ratione observetur, ut proprium esse di-
Filius autem et Spiritus sanctus ab alio catur quod convenit uni soh nam com- :

procedunt tertia est qua ipse Pater cum

; munis conspiratio Patri et Filio convenit;
Filio a Spiritu sancto distinguitur et : sed secundum ihum modum quo aliquid
haec dicitur communis spiralio. Proprie- dicitur proprium aliquibus per respectum
tatem autem qua Pater differat a solo ad aliud, sicut bipes homini et avi per
Spiritu sancto, non est assignare, eo respectumad quadrupedia, nihil prohibet
quod Pater et Filius sunt unum princi- etiam communem spirationem proprie-
pium Spiritus sancti, ut ostensum est. tatem dici. Quia vero in divinis personsB'
solisrelationibus distinguuntur notiones ;

CAPUT LVII.
autem sunt quibus divinarum persona-
rum distinctio innotescit necesse est no- ;

tiones aliqualitcr ad relationem pertinere.

De proprietatihm Filii et Spiritiis sancti,
(juceet qiiotswit.
Sed earum quatuor vera» relationes sunt,
quibus divinae personae ad invicem refe-
runtur; quinta vero notio, scilicet innas-
Filio autem necesse estduas convenire:
cibilitas, ad relationem pertinet sicut
unam scilicet qua distinguatur a Patre, et ,

haec est filiatio aliam qua simul cum ;

relationis negatio nam negationes ad
:

Patre distinguatur a Spiritu sancto quee :

genus aifirmationum reducuntur, et pri-
valiones ad genus habituum, sicut non
est communis spiratio. Non autem est
assignare proprietatem qua distinguatur
homo ad genus hominis, et non album
ad genus albedinis.
a solo Spiritu sancto quia, ut jam dictum :

est, Filius et Pater sunt unum principium

Spiritus sancti. Similiter etiam non est as-
signare proprietatem unam qua Spiritus
sanctus et Filius simul distinguantur a
Patre. Pater enim ab eis distinguitur uua
proprietate; scilicet innascibilitate;
quantum est non procedens. Sed quia
Filius et Spiritus sauctus
Sciendum tamen^ quod relationum,
quibus personae ad invicem referuntur,
quaedam nominatae sunt, ut paternitas et
filiatio, quae proprie relationem signifi-
cant ;
qua^dam vero innominatae, illae
scilicetquibus Pater et Filius ad Spiritum
in-
sanctum referuntur, et Spiritus sanctus
nonuna proces- ad eos sed loco relationum utimur nomi-
;

sione procedunt, sed pluribus duabus ;

nibus originum. Manifestum est enim
proprietatibus a Patre distinguuntur .
quod communis spiratio et processio ori-
Spiritus autem sanctus habet unam pro-
ginem significant; non autem relationes
prietatem tantum qua distinguitur a originem consequentes quod potest per- :

Patre etFilio; et dicitur processio, Quod

pendi ex relationibus patris et filii. Gene-
ratio enim significat activam originem,
autem non possit esse aliqua proprietas
qua Spiritus sanctus distinguatur a Filio quam consequitur paternitatis relatio;
nativitas vero siguificat passivam ori-
solo, vel a Patre solo, ex dictis patet.
Sunt igitur quinque qu» personis attri- ginem fdii quam consequitur relatio
,

filiationis. Similiter igitur ad communem

buuntur scilicet innascibilitas, paterni-
:

tas, filiatio, spiratio et processio.

spirationem sequitur aliqua relatio, et
etiam ad processionem sed quia rela- ;

tiones innominatae sunt, utimur nomi-

CAPUT LVIII. nibus actuum pro nominibus relationum.

Quod hujusniodi jjroprietates dicuntur et

yiotiones, et quas eormn proprietates CAPUT LIX.
dicuntur, et qux etiam relationes \
Non oportet secundum numerum rela-
Haec autem quinque notiones persona- tionum esse numerum personarutn in
rum dici possunt, eo quod per easnobis divinis '\

innotescit in divinis distinctio persona-

rum non tamen haec quinque possunt
: Considerandum autem, quod quamvis
dici proprietates, si hoc in proprietatis relationes subsistentes in divinis sintip-

1 Parm. : « quare illoe proprietates dicantur ^ Parm. « licet relationcs in divinis subsis-
:

uotioues. » tentcs sint quatuor, tanien non sunt nisi tres per-
* Al. : « personis. » sona"
 ;

20 CU.MP. THEOL. AD FK. KEGINALDUM.

see persoiiifi divina', ut supra dictum est potest esse primanotio patris qua* perso-
uon tamen oportet esse quinque, vel nam ejus constituat tum quia uihil nega- :

quatuor personas secundum numerum tione constituitur tum quia naturaliter

:

relationum. Numerus enimdistinctionem affirmatio negationem pra*cedit. Commu-

aliquam consequitur. Sicut autem unum
est indivisibile vel indivisum, ita plura-
litas est divisibile vel divisum. Ad plura-
litatem enim personarum requiritur quod
relationes vim distinctivam habeant ra-
tione oppositionis nam iormalis dislinctio
non est nisi per oppositionem. Si ergo
prajdictai relationes iuspiciantur, paler-
nitas et liliatio oppositionem ad invicem
habent relativani, unde non se compa-
nis autem spiratio ordiiie naliir« pra-
supponit paternitatem etfiliationem, sicut
processio amoris processionem verbi.
Unde nec communis spiratio potest essc
prima uotio [)atris, sed nec fiiii. Kelin-
; quitiir ergo quod prima notio patris sit
paternitas filii autem
; filiatio, spiritus
autem sancti sola processio notio est.
Relinquitur igitnr qiiod tres sunt notio-
nes constituentes personas scilicet pa- :

tiuntur in eodem supposito propter hoc : ternitas, filiatio et processio et has :

oportet quod patcrnitas et filiatio sint du* quidem notiones necesse est proprietates
persona' subsistentes. Innascibilitas au- esse. Idenim quod [lersonam constituit,
tem quidem
oppoiiitur liliationi, ' paler- oporfet soli illi person* convenire prin- :

nitati autem non opponitur. Uude pater- cipia enim individuationis uon possunt
nitas et innascibilitas possunt uni et ei- [ihiribus convenire. Diciintur igifur prae-
dom pcrsouce conveuire. Simibter com- dicfa; nofiones personales proprie-
tres
nuuiis spiratii) noii opponifur neque pa- tates, quasi consfituenfes tres personas
ternitati, neque fihalioni, nec eliam inuds- modo praidicto. Ali* vero dicuntur pro,-
cibibtati. Unde nihil prohiliet communem prietates seu notiones personarum, non
spirationem inesse et [tersona' |)afris. et autem [^ersouales, quia persouam non
persona' lilii propter qutid comuuinis
: constifuunf.
spiratio non est persoua subsislens seor-
sum a persona patris et lilii. 1'rocessio
autem opi^ositioneiu relativam liabet ad CAPUT LX.
communem spiralioiiem Unde, cum .

communis spiratioconveniat patri et filio, QtKxl remotis pcr intcUvctum /jroprietati-

oportet qiiod processio sit alia persona a hus ]jcrsoiialibns, no/i ronaiient hypos-
persona patiis et filii. lascs.
Deus nou dici-
llinc aiiteiu pafet (luare
tur quinus,propter quinariuni*noliomim, Ex hoc auteni a[)[jaret quod remotis
sed dicitur triiius propter trinaiiiiiu |)t'r- [ler infellecfuin [iro|iri('fafil)iis persona-
sonarum . (Jiiimiiu' cnim notioiies iion libiis, non remanent hypostases. In reso-
sunf (jiiiiKiue sult^isfenlcs res, sed tres lutione enim (jua' lit per infellectiim,
persoua" sunt tres res subsistentes. Licet remola forma, remanet subjectum for-
aulem uni persoiia* pliires noliones aut ma* ;sicut remofa albedine remaiiet
pro[)rielates coiiveniaiil, iiiia laineii sola sii[)erficies qua reniofa, remanet sub-
;

est liua' personam (•oiislituit. .Non eiiim sfanfia cujus lorma remola remanef ma-
:

sic conslituitur [)ersona proprietatibiis fcria [)rima; sed reinoto subjecto nihil
quasi ex phiribus coiistilula se<l eo (iiiod ; rcmanet. I*ro|)rielales aufeni [^ersonales
pro[H'ietas i[)sa relaTiNa subsisleiis [)cr- sunt ipsa' persona' subsisfenles nec ' ;

sona est. Si igitur iiitelligerenliir [ihiies conslituiint personas, quasi pra-exislen-

pro[)rietafes ut seorsum per se subsis- tibus suppositis advenientes quia nihil
tentes, essenf jain |)hires [^crsona', ef iioii iii divinis [)olest esse dislincfum ((uod
uiia. Oporlel igitiir intelli^^i (|uod, [)luriiim absolule dicilur, sed soliiiu (juod relali-
proprietatiiin seu nolioniiui uni [)ersoiue vum esl. Kelinquitur igitiir (|Uod [)ro[)rie-
convenienfium, illa ([iiaj procedit secun- tatibus reinotis personalibus per intel-
dum ordincm naliira' [x-isonam coiisli- lccliim, non remaneiif arK[iia' hy[)osfases
tuit ; alia' '
non : inleiii^^unliir iil [lerso- (iisfiiicta'; sed remotis nolionibus non
iwe jaiii constilufa' inba^renles. Manires- personalibus remanenf hyposlases dis-
,

tum est aulem quod innascibilitas non tincta'.

' Pariii. : « iiori aiilciii [liilcriiilali. » ^ Parni. : « alia voro intellipunlur.

' l'arin. uddit : « iiuiiieruiu. »
 . ,;

OPITSCULUM I. 21

nales ad communicationem naturai divinae

CAPUT LXI. pertineant, oportet quod persona subsis-
tens communicet naturam communem
Qitod remotis per intellectnm proprietati- virtute ipsius naturae. F.t ex hoc duo pos-
bns personalibns remaneat esscntia di- sunt concludi. Quorum unum est quod
vijia. potentia generativa in Patre sit ipsa na-
tura divina nam potentia quodcumque
:

quis autem quserat, utrum remotis

S) agendi est principium cujus virtute ali-
per inlellectum proprietatibus persona- quid agitur. Aliud est quod actus perso-
dioendum
libus remaneatessentia divina, nalis, scilicet generatio, secundum mo-
estquod quodam modo remanet, quo- dum intelligendi praesupponit et naturam
dam vero modo non. Est enim duplex divinam et proprietatem pcrsonalem pa-
resolutio quee fit per intellectum Una . tris, qua? est ipsa hypostasis Patris; licet
secundum abstractionem formse a mate- hujusmodi proprietas, inquantum rolatio
ria in qua quidem proceditur ab eo quod
: est, ex actu consequatur. Unde si in patre
formaliusest, adid quod est materialius: attendatur quod subsistens persona est,
nam id quod est primum subjectum, ul- dici potest, quod quia pater est, generat
timo remanet; ultima vero forma primo si autem attendatur quod relationis est,
removetur. Alia vero resolutio est secun- e converso dicendum videtur, quod quia
dum abstractionem universalis a parti- generat, pater est.
culari, quaequodammodo
contrario ordine
se habet : nam
prius removentur condi- CAPUT LXIII.
tiones materiales individuantes, ut acci-
piatur quod commune est. Quamvis autem De diversitate dicti ordinis secnndum di-
in divinis non sit materia et forma, versitatem gcnerationis ^
neque universale et particulare ; est ta-
men in divinis commune et proprium, Sciendum est tamen, quod alio modo
et suppositum naturae communi personse : oportet accipere ordinem generationis
enim comparantur ad essentiam, secun- activae ad paternitatem, alio modo gene-
dum modum intelligendi, sicut supposita rationis passivae, sive nativitatis, ad filia-
propria ad naturam communem. Secun- tionem. Generatio enim activa praesup-
dum igitur primum modum resolutionis ponit ordine naturae personam generan-
quae fit per intellectum, remotis proprie- tis; sed generatio passiva, sive nativitas,
tatibus personalibus, quai sunt ipsae per- ordine naturae praecedit personam geni-
sonffi subsistentes, non remanet natura tam, quia persona genita nativitate sua
communis ; modo autem secundo re- habet ut sit. Sic igitur generatio activa
manet. secundum modum intelligendi praesup-
ponit paternitatem, secundum quod est
CAPUT LXII. constitutiva person» patris; nativitas
autem non praesupponit filiationem
Qnalis sit ordo per intellectum actnnm secundum quod est constitutiva personae
personalium ad propjrietates personales, fihi; sed secundum intelhgendi modum
et etiam processionis activee velpassivx '
praecediteam utroque modo, scilicet et
secundum quod est constitutiva personae,
Potest autem ex dictis manifestum esse, et secundumquod est relatio. Et similiter
qualis sit ordo secundum intellectum intelligendum est de liis quae pertinent
actuum personalium ad proprietates ad processionem Spiritus sancti.
personales. Proprietates enim personales
sunt subsistentes personae persona :
CAPUT LXIV.
autem subsistens in quacumque natura
agit communicando suam naturam in Be differentia actuum notionalium ad
virtute suae naturae nam forma speciei ; proprietates notionales •*.

est principium generandi simile secun-

dum speciem. Cum igitur actus perso- Ex ordine autem assignato inter actus

'Parm. : « de ordine actuum. » ^ Quomodo actus notionales a personis, non

^Parm. : quomodo
oportet recipere genera-
« difTerunt, nisi secundum rationem.
tionem respectu patris, et respectu filii. »
99
notionaleset proprietates notionales, non
intendimns cjuod actus notionales, secun-
dum rem a proprietatibus personalil)Us'
differant, sed solum secundum modam
intelligendi. Sicut enim intelligere Dei
COMP. THEOL AD FR. REGINALDUM.
tes praedictae non sint in personis, sed
exterius ad eas se habeant, sicut Porre-
tani dixerunt. Relafiones enim reales
oportet esse in rebus relatis; quod qui-
dem in creaturis manifesfum est sunt :

est ipse Deus intelligens, ita et generatio
patris est ipse pater generans, licet alio
modo significentur. Similiter etiam licet
una persona plures notiones habeat, non
tamen in ea est aliqua compositio. Innas-
cibiiitas enim, cum sit proprietas nega-
enim relationes reales in eis sicut acci-
dentia in subjectis. Relationes aufemistce
quibus personae disfinguuntur in divi-
nis, sunt relationes reales, ut supra osfen-
sum est.Igituroportet quodsint in perso-
nis divinis, non quidem sicuf accidentia :

tiva, nuUam compositionem facere potest. nam et alia qua? in creaturis sunt acci-
Duaj vero relationes qua; sunt in persona dentia, ad Deum franslata a ratione acci-
patris, scilicet paternitas et communis (lentium cadunf, ut sapienfia et justitia,
spiratio, sunt quidem idem secunduni ct aliahujusmodi, ut supra osfensum est.
rem prout comparantur ad personam pa- Praterea. In divinis non potest esse
tris sicut enim paternitas est pater, ita
: distinctio nisi per rclafiones nam qua'- :

et communis spiratio in j^atre est pater, cumque absolufe dicunfur, communia

et iu lilioest filius. Difreruut autem seciin- siint. Si igifurrclationes exterius se ha-
dum ea ad quae referuntur nam pater- : beant ad personas, nulla in ipsis per-
nitate Pater refertur ad Filium, commu- sonis disfinctio rcmanebit. Sunt igitur
ni spiratione ad Spiritum sanctum ct ; proprietatcs relativa' in personis ifa ,

simililer Filius filiatione (piidem ad Pa- lamcn quod sunt i[)sa' persouai, et efiam
trem, communi vero spiratione ad Spiri- ipsa essentia divina sicut sapienfia et
;

tum sanctum. bonilas dicuntur essc in Deo, et sunt ipse

Deus et essenfia divina. uf supra osfen-
CAPUT LXV. sum est.

Qiiod prnprictatps relativxsnnt ipm divina

essentia. CAPUT LXVIl.

Oportet autem quod ipsa^ proprietatcs Quod Dcus res prodnxit -.

rclativa* sint ipsa divina essentia. Pro-

prietates enim iclativa' sunf ipsa^ pcr-
sona' subsistcufcs. Persona autcm snb-
sistens in divinis non potest essc aliud
(juam divina essentia cssentia autcm
(livina cst i[)sc Dcus, ut su[)ra ostciisnm
His igitur considcraf is qua> ad unitafcm
cssentia' divina' [)crtincnt ct ad perso-
narum trinitatcm, rcstat de eflectibus
: Trinitatis considcrandiim. Primus aufcm
circctus llci in rcbiis cst ipsiim cssc quod

csf. riide rcliiu|uilur (pnxl pr<»[(iictatcs omncs alii [uvesupponunf, et su-

cllccfus
relativa' siut sccuudum rem idcin quod [)ra quod fundantur. Necesse est autem
diviua esseutia. omne quod modo est, a Deo esse.
ali([uo
Itcm. 0'i'<l<ni"l cst in arK[uo prnMcr In omnibus autcin ordiiiatis hoc commu-
essentiam cjiis, iiicst ei accidcntalitcr. In nilcr invcnitiir ([110(1 id ([uod esf prinuim
Deo autem nullum accidens esse potest, et perfectissimnin in ali([uo ordine, est
ut supra osteusum cst. Pro^irictafcs igi- causa eoruni qua' siint [)ost in ordine
fur relativa' non sunt alind ali csscutia illo : sicut i^rnis, ([ui cst maximc calidus,
(liviiia seciiiidum reni. cst causa calidilatis in rcli([uis corporibiis
calidis. Senipcr ciiim im[)crfccta a [)cr-
CAPUT LXVI. fectis inveniunliirhahcrc origincm, sicut
scmina ;ib aiiimalibiis ct plantis. Ostcn-
Qiiod proprietatcs divin<T no/i sinif i/i siiiu cst aiitcm su|)ia ([iiod Dcus cst pri-
/)erso7iis nt cxterins fiffhra\ rt nt ac- iniim et perfectissimum cns iiiide opor- :

ridentia *. tetquod sif causa essendi omnibus quae

csse habent.
Non autem dicit potest quod proprieta- Adhuc. Omiic (juod habct aliquid per

• Parm. : « quod
relationes non sunt exterius * Parm. : « de efTectibus divinitatis, et prinio
affixa», ut Porrptani dixorunt. » do essp. >'
 OPUSCULUM I. 23
participationem reducitur in id quod
, in actu, praesupposito eo quod est in po-
habetillud per essentiam, sicut in princi- tentia ad actum illum, est causa particu-
pium et causam ; sicut ferrum ignitum laris respectu alicujus universalioris
participat igneitatem ab eo quod est ig- causae, Hoc autem Deo non competit, cum
nis per essentiam sui.m. Ostensum est ipsc causa prima, ut supra ostensum
sit
autem supra quod Deus est ipsum suum est. Non igitur praeexigit materiam ad
esse unde esse convenit ei per suam es-
: suam actionem. Ipsius igitur est produ-
sentiam; omnibus autem aliis convenit cere res in esse ex nihilo, quod estcreare :

per participationem non enim alicujus : et inde est quod fldes catholica eum
alterius essenlia est suum esse, quia « Creatorem » confitetur.
esse absolutum et per se subsistens non
potest esse nisi unum, ut supra ostensum
est. Igitur oportet Deumx esse causam CAPUT LXIX.
existendi omnibus quae sunt.
Quod solins Dei est creare ^.

CAPUT LXVIII. Hoc etiam apparet, quod soli Deo con-

venit esse creatorem. Nam creare illi
Qnod Deus produxit res ex nihilo\ causae convenit quae aliamuniversaliorem
non praesupponit, ut ex dictis patet. Hoc
Hoc autem ostendit quodDeus in crean- autem soUDeocompetit, Solus igituripse
do res non prseexigit materiam ex qua est creator.
operetur. Nullum enim agens praeexigit (tem. Quanto potentia est magis remota
ad suam actionem id qnod per suam ac- ab actu, tanto oportet esse majorem vir-
tionem producit, sed solum ea praeexigit tutem per quam reducatur in actum. Sed
quae sua actione producere non potest : quantacumque dfstantia potentiae ad ac-
gedificator lapides et ligna ad suam
enim tum detur, semperremanet major distan-
actionem praeexigit, quia ea sua actionc tia, si ipsa potentia subtrahatur. Creare
producere non potest domum autem pro- ; igitur aliquid ex nihilo requiritinflnitam
ducit in agendo, sed non prsesupponit. virtutem. Sed solus Deus est inflnitae
Necesse est autem materiam produci per virtutis, cum ipse sit inflnitae essentiap.
actionem Dei cum ostensum sit quod
; Sohis igitur Deus potest creare.
omne quod quolibet modo est, Deum
habeat causam existendi. Relinquitur
igitur quod Deus in agendo materiam CAPUT LXX.
non pra^supponit.
Adhuc. Actus naturahfer prior est po- Quod cansa '^
diversitatis rerum non est ex
tentia, unde per prius competit sibi
et parte materiae.
ratio principii. Omne autem priocipium
quod in creando ahud principium prae- Manifestum est autem ex praeostensis,
supponit, per posterius habet rationem quod causa diversitatis in rebus non est
principii. Cum igitur Deus sit principium materiae diversitas. Ostensum est enim,
rerum sicut actus primus, materia autem quod materia non praesupponitur actioni
sicut ens in potentia inconveniens est ; divinae, qua res in esse producit. Causa
quod Deus in agendo materiam praesup- aatem diversitatis rerum non est ex ma-
ponat. teria, nisi secundum quod materia ad
Item. Quanto aliqua causa est magis rerum productionem praeexigitur ut sci- ;

universalis, tanto effectus ejus est uni-
versahor, Nam causae particulares, effec-
tus universalium causarum ad aliquid
determinatum appropriant quae quidem
determinatio effectum universalem
ad
comparatnr sicut actus ad potentiam.
licetsecundum diversitatem materiae, di-
versae inducanturformae. Non igitur causa
diversitatis in rebus a Deo productis est
: materia.
Adhuc. Secundum quod res habent
esse, ita habent plurahtatemetunitatem :

Omnisigitur causa quae facit aliquidesse nam unumquodque secundum quod est

* Parm, : « quod Deus in creando res, non ° Parm. : « materiae diversitas non est causa
praesupponit materiam. » diversitatis in rebus. »
* Parm. : « creare soli Deo convenit. »
24 COMP. THEOL- AD FR. REGINALDUM.
ens, est etiam unum. Sed non habent essc dam ahis essent potiora. Hoc enim ad
formse propter materiam, sed magis ma- abundantiam divinabonitatis pertinet, ut
teriaj propter formas nam actus melior : sua? bonitatis similitudinem rebus causa-
est potentia ^iutem propter quod ali-
; id tiscommunicet, quantum possibile est.
quid est, oportet melius esse. Neque Dcus autem non tantum in se bonusest,
igitur formffi idoo sunt diversae ut com- scd etiam aha in bonitatc cxceUit, et ea
petant materiis diversis sed matoria», : ad bonitatem adducit. Lt igitur pcrfectior
ideo sunt diversffi, ut competant diversis esset rcrum creatarum similitudo ad
formis. Deum, nccessarium fuit, ut qua^dam res
aliis constituerentur meliorcs, et utquaR-
CAPUT LXXL dam in alia agerent, ea ad perfectionem
ducendo. Prima autcm diversitas rerum
Qux fuit causa diversitatis '.
principahter in diversitatc formarum con-
Si autcm hoc modo se haboant rcs ad sistit. Formalis autem diversitas secun-
unitatem et multitudinem, sicut se lia- dum contrarietatem est. Dividitur enim
bent ad esse totum autem csse rerum
;
genus in diversas species differentiis con-

dependet a Deo, ut ostensum cst plu- ;

trariis. In contrarictato autem ordinem
rahtatis rcrum causam cx Deo esse opor- neccsse cst esse nam scmpcr alterum ;

tet. Quod quidcm quaUtcr sit, considc- contrariorum perfectius est. Oportet igi-
randum est. tur rerum diversitatem cum quodam or-
Necesse est enim quod omne agens dinc a Dco csse institutam, ut scilicct
agat sil)i similc, secundum quod possi- qua>(]am sint aliis potiora.
bile est.Non autom crat possibile quod
simihtudinem divinae bonitatis res a Deo
producl* consequcrcntur in ca simpUci- CAPUT LXXIII.
tatc secundum quam iiivonitnr iu Doo :

unde oportuit (juod id (juod cst uniim Quod ad perfectionem universi necesse cst
et simplcx, repr*senlarctiir in rcbus cau- essf nlifjuas substantias immateriales ct
incorporales *.
satis diversimodc ct dissimilitcr. Necesse
igitnr divorsitatom ossc in robiis a
fiiit

Deo productis, ut divinam pcrfoctionom Quia vero unumquodque intantum no-

rerum diversitas sccundum suum mo(him l)ilc et perfcctum est, in^iuantum ad divi-

imitarctur. nam similitudinom accedit Dous aiitcm ;

Itcm. rnumquodquo cansatiim finifnm cst actiis purus absquc potcntia' pcrmix-
est solius oniin Doi cst ossontia inlinila,
:
tione nccesse cst ca quae sunt suprcma
;

ut supra ostensum cst. Quodhbet autem iii ontibus, magis esse in actu, et minus
fiuitnm pcr adchtioncm altorius rcd(htur dc i»«>tontia habore : (jua' autom infcriora
majus. >hMins igitur fnt (hvorsilatom in siint magis in potcntia cssc '. lloc autcm
rebus croatis csso, ut sic pluia itoiia os- (|iialitcr sit, considorandum est.
sent, quam quod esset unum tantum gc- Cum cnim Dcus sit scmpiternus et in-

nus rerum a Deo pro(hictum. Optimi au- comniutabilis in suo esse, illa sunt in re-
tem ost optima a(i(hi»'crc. Convonicns bus iulima, ufpolo de similitudine divina
igitur fuil DoiKiuod in rcMius divorsitatcni minus habcntia, qua? sunt generationi
producerct. et corruptioni subjecta ciua» quandoque :

sunt, ct qiiandoiiiio non sunf. Et quia

CAIM T LWII. csse scquitur tormain roi snnt quidem ,

hujusmodi (luando formam hahoiit, de-

Quomodo diversitns in rebus constituitur sinunt autem esse quando forma privau
etinm secuiulinn ordinrin rt (/rnduni tur.Oporfot igitur inoiscsso aruiuid (iiiod
nohiHlotis'-. possit quando^iuo forinam habcrc, quan-
dtxiuc vero forma privari quod dicimus ;

Oportuit autom divcrsitatcm in rebus matcriam. Iliijusmodi igitur qua* sunt iii
cum ordine constitui ', ut scilicet qu»- rcbus innma, oportet esse cx matoria ot

" Parm. « quomodo res creatn' qua^dam plus

' Parm. : « qiiomodo Deus diversa produxil, ;

el quomodo pluralitas rerum causata ost. » hahent de potentia, minus de actu, qujcdam e
' Parm. : « de diversitatc rerum, gradu et or- converso.
dine. »
* Al. : « magis potentia esse. »
* Parm. : instilni. »
 OPUSCULUM f. 25

forma composita. vero quse sunt su-

Illa bus inteUectualem cognitionem haberc
prema ad similitudi-
in entibus creatis, non possumus nisi per abstractionem
nem divini esse maxime accedunt, nec a materia. Unde oportet idem ju-
est in eis potentia ad esse et non esse, dicium de inteUectu esse ut sciUcet ;

sed a Deo per creationem sempiternum quae sunt immaterialia, sint inteUectua-
esse adepta sunt. Cum autem materia Ua.
hoc ipsum quod est, sit potentia ad esse Item. Substantiae immateriales sunt
quod est per formam hujusmodi entia; primai et supremae in entibus nam ac- :

in quibus non est potentia ad esse et non tus naturaUter est prior potentia. Omni-
esse, non sunt composita ex materia et bus autem rebus apparet inteUectus esse
forma, sed sunt formae tantum, subsis- superior intellectus enim utitur corpo-
:

tentes in suo esse quod acceperunt a
Deo. Necesse est autem hujusmodi sub-
stantias incorporalesincorruptibiles esse.
In omnibus euim corruptibiHbus est po-
tentia ad non esse. In iis autem non est,
ut dictum est. Sunt igitur incorruptibiles.
Item. Nihil corrumpitur nisi per sepa-
rationem forma^ ab ipso^ nam esse sem-
per conseqnitur formam. Hujusmodi au-
rahbus quasi instrumentis. Oporlet igi-
tur substantias immaferiales inteUectua-
les esse.
Adhuc. Quanto aliqua sunt superiora
in entibus, tanto magis pertingunt ad
simihtudinem divinam. Videmus enim
res quasdam infimi gradus participare
divinam similitudinem quantum ad esse
tantum, vehit inanimata quaedam au- ;

tem substantiae, cum sint formae subsis- tem quantnm ad esse et vivere, ut plan-
tentes, non possunt separari a suis for- tae qua^damautem quantum ad sentire,
;

mis, et ita esse amitlere non possunt. ut animaha supremus autemmodus est
:

Ergo sunt incorruptibiles. per inteUectum, et maxime Deo conve-

Sunt autem inter utraque praedictorum niens. Suprema? igilur creaturae sunt in-
quaedam media, in quibus etsi non sit teUectuales et quia inter ceteras creatu-
:

potentia ad esse et non esse, est tamen ras magis ad Dei similitudinemaccedunt,
in eis potentia ad ubi. Hujusmodi autem propter hoc dicuntur ad imaginem Dei
sunt corpora cffilestia quae generationi
: constitutae.
et corruptioni non subjiciuntur, quia in
iis contrarietates non inveniuntur etta- ;

men sunt mutabilia secundum locum : CAPUT LXXV.

sic autem invenitur in ahquibus materia
sicut et motus cst enim motus actus
; Quod hujusmodi
existentis in potentia. Habent ig-itur hu-
jusmodi corpora materiam non subjcc-
tam generationi et corruptioni sed so-
lum loci mutationi.
CAPUT LXXIV.
-
substantise sunt arhitrio
liherx.
, Per hoc autem ostenditur quod sunt
arbUrio hberae. InteUectus enim non agit
aut appetit sine judicio, sicut inanimata;
neque est judicium inteUectus ex natu-
raU impetu, sicut in brutis, sed ex pro-
pria apprehensione quia inteUectus et
:

Quod hitjusmodi suhstantiae sunt finem cognoscit, et id quodest adfinem,

intellectuales \ et habitudinem unius ad alterum et ideo :

ipse sui judicii causa esse potest, quo

Praedictas autem substantias, quas im- appetat et agat ahqnid propter finem. Li-
materiales diximus, necesse est etiam beriim autem dicimus quod sui causa est.
intellectuales esse. Ex hoc enim aUquid Appetit igitur et agit inteUectus libero
inteUectuale est quod immune est a ma- judicio, quod est esse Uberum arbitrio.
teria quod ex ipso inteUigendi modo
: Suprem* igitur substantia^ sunt arbitrio
percipi potest. InteUigibile enim in actu Uberae.
et inteUectus in actu sunt uuum. Maiii- Adhuc. Liberum est quod non est obli-
festum est autem ahquid esse actu in- gatum ad ahquid unum determinatum.
teUigibUe per hoc quod est a materia se- Appetitus autem substantiai inteUectiva*
paratum nam et de rebus materiah-
: non est obUgatus ad aUquid unum de-

* Parm. « quod quaedam sunt substantise in-

: ^ Parm. : « quomodo tales. »
tellectuales, qutf" immateriales dicuntur. »
26 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDTM.
terminatum bonum sequitur enim ap- :

prehensionem intellectus, quffi est de

bono universaliter. Igitur appetitus sub- CAPUT LXXYHI.
stanti» intelligentis estliber, utpote com-
muniter so Uabf^ns ad quodcumque bo- Qiind substantui per quam homo intel-
num. ligit, est infima in fjenere substantiarum
intellectualium.

CAPUT LXXYI. Cum autom non sit in rebus in inli-

nitum procedere
est invenire
; sicut
luvenitur (p'adus et ordo quantum od supremam in prwdictis suhstantiis, quse
perfectiones operis '. propiuquissime accedit ad Deum ita ne- ;

cosse est invoniri infimam, qu» maxime

Sicut autem ba? substantiae intelligen- appropinquat matoria" corporali et hoc :

tes quodam gradii aliis substantiis prip- quidom taliter potest esse manifestum,
ponuntur, ita etiam ipsas subslantias Intelligere enim homini supra alia ani-

necesso est aliqiiibiis gradibns ab invi- maliaconvenit. .Mauif»'stumostcnim quod

cem distare. Non enim ab invicem Iiomo solus universalia considerat, ot ha-
difTerre possunt matoriab diflorontia, bitudinos rorum, et ros immateriales,
cum matoria careant unde si in ois :
qu* solum intolligondo porcipiuntur. Im-
est phiralitas, noccssc est oam por dis- possihilo est autom quod intolligere sit

tinctionem formah^m causari, (jna^ divor-
sitatom spociel constituit. In quiliuscum-
que autem est speciei diversitatom acci
pere, necesso est in eis gradum quom-
dam ordinom considoraro cujus ralio
et
est, quia sicut in numoris additio vel
subtractio unitatis spcciem variat, ita per
actus oxercitus per organum corporalo,
sicut visio exercetur pcr oculum. Ne-
- cosse est onim quod omne instrumen-
tum virtutis cognoscitiva' careat illo ^o-
:
uere rorum quod por ipsum cognoscitur,
sicut pupilla caret colorihus ex sua na-
fura sic onim cognoscuntnr coloros, iu-
:

additionem et subtraclinuom diirorontia- fpianlum colorum specios rocipiuntur iu

rum ros naturalos spocio diiroronlos in- Iiupilla r«'cipions autom oportot esse
;

veniuntur sicut quod ost animatum tan-

;
denudatum ah eoquod recipitur. Intellec-
tum ab eo differt quod animatum ot
est tus autom cognoscitivusost omuium na-
sensibilo, ot quod ost animatnm ot scusi- turarum s»'nsihilium. Si igitur cognos-
hilo tantum al) oo quod ost aniniatum, <or»'t por orgauum oorporalo, oportorot
Necesse ost igifur
seusibile, et ratioualo. iilumorganum esse douudatum ah omni
pra^dictas immateriales substanlias se- uatura s»'nsihili quod ost im[)ossihilo.
;

cundum quosdam gradus et ordines esse Itom. Omnis ratio cognoscitiva oo

distinctas. modo cognoscitur quo spocios cogniti
est apud ipsam, nam ha*c est sihi princi-
jiium cognoscondi. Intolloctus autom co-
gnoscit ros immatorialit»'r. otiam oas (|ua»
CAPUT LXXVII.
in sua natura sunt mat^^^rialos, ahstra-
hendo formam univcrsalom a materiali-
Qualitrr est in cis ordo et qradus. in bus couditionibus individuantihus. Im-
intclii(p'inlo. possibilo ost orgo (luod spocios roi cogni-
ta* sitin iutolloctu matorialiter ergo non :

Et quia secundum modum substantia^ rccipitur in organo corporali, nam omuo

roi ost modus op»'ratiouis, nocosso ost orgainim corporalo »'st matorialo.
quod su()orioros oarum noliilius intclli- Idom otiam ajiparot ox hoc quod son-
gant, utpoto fornias iiitoHigihilos ot vir- sus drhilitatur ot corrum[)itur ah excel-
tutes magis universales et magis uuitas loutihus sousibilihus, sicut auditus ama-
hahcntos iuforioros autom osso (i»>l)i-
: gnis sonis, ot visus a robus valdo fulgi-
lioros iu iufoUigoudo, ot hahoro formas (lis ([uod accidit, ([uia solvitur organi
;

magis multiplicatas et minus univorsa- harmonia. Intolloctus autom magis roho

les. ratur ox exccUentia intolligihilium nam :

' Parni. : « qnod in cis pst... spcundiuii ihm- fectionem natiirap. »

 OPITSCULUM I. 27

qui intelligit altiora intcUigibilium, non

minus potest intelligere alia, sed magis. CAPUT LXXX.
Si igritur homo inveniatur intelligens, et
intelligere iiominis non sit per organum Quodintellectnftpossihilis in homine acripit
corporale, oportet quod sit aliqiia subs- formas intclligibiles a rebns seyisibi-

tantia iucorporea, per quam Iiomo iutel- libiis.

ligat. Nam quod per se potest operari

sine corpore, etiam ejus substantia non Quia vero, ut dictum est, quanto sub-
dependet a corpore omnes enim virtu- : stantia intellectualis est altior, tanto for-
tes et formae qua3 per se subsistere non mas intelligihiles universaliores habet ;

possunt sine corpore, operationem ha- consequens est ut intellcctus humanus,

here non possunt sine corpore non enim : quem possibilem diximus, inter alias in-
calor per se calefacit, sed corpus per ca- tellectuales substantias formas haheat
lorem. Heec igitur substantia incorporea minus universales et inde est quod
;

per quam homo intelligit, est infima in formas intelligihiles a rebus sensihilihus
genere suhstantiarum intellectualium, et accipit.
maxime materia^ propinqua. Hoc etiam aliter considerandi mani-
festum esse potest. Oportet enim formam
esse proportionatam susceptibili. Sicut
CAPUT LXXIX. igitur intellectus possibilis humanus in-
ter omnes
substantias intellectuales pro-
De differentia intellectus et modo pinquior inveniturmateriae corporali, ita
inteiligendi. necesse est quod ejus formae intelligibi-
les rebus materialibus sint maxime pro-
Cum autem esse intelligibile sit supra pinquae.
esse sensihile, sicut intellectus suprasen-
sum ea autem quse sunt inferiora in en-
; CAPUT Lxxxr.
tihus, imitantur ut possunt superiora, si-
cut corpora generabilia et corruptihilia Qnod homo indiget potentiis sensitivis ad
imitantur aliquo modo circulationem coe- intelligendum.
lestium corporum necesse est et sensi-
:

hilia intelligibilihus suomodo assimilari; Considerandum autem quod formae in

ex similitudine sensibilium utcum-
et sic rebus corporeis particulares sunt, et ma-
que possumus devenire innotitiam intel- teriale esse habentes in intellectu vero
;

ligibilium. Kst autem in sensibilihus ali- universales sunt, et immateriales quod :

quid quasi supremum quod est actus, quidem demonstrat intelligendi modus.
scilicet forma et aliquid infimum quod
: Intelligimus enim universaliter et imma-
est potentia tantum, scilicet materia et ; terialiter. Modus autem intelligendi spe-
aliquid medium, scilicet compositum ex ciehus intelligibilihus, quihus intelligi-
materia etforma. Sic etiam in esse intel- mus, necesse est quod respondeat. Opor-
ligibili considerandum est nam supre- : tet igitur, cum de extremo ad extremum
mum intelligibilc quod est Deus, est non perveniatur nisi per medium, quod
actus purus suhstantia? vero intellec-
; formae a rebus corporeis ad intellectum
tuales aliae sunt, hahentes aliquid de actu perveniant per aliqua media. Hujusmodi
et de potentia secundum esse intelligi- autem sunt potentiae sensitivae, quae for-
bile ; infima vero intellectualium suh- mas rerum materialium recipiunt sine
stantiarum, per quam homo intelligit, materia fit enim in oculo spccies lapi-
:

est quasi in potentia tantum in esse in- dis, sed nonmateria recipiuntur tamen
:

telligibili. Huic etiam attestatur quod in potentiis sensitivis formae rerum par-
homo invenitur a principio potentia tan- ticulariter; nam potentiis sensitivis non
tum inteUigens, et postmodum paulatim nisi particularia cognoscimus. Necesse
reducitur in actum et inde est quod id
; igitur fuit hominem, ad hoc quod intel-
per quod homo inteUigit, vocatur intel- ligat,etiam sensus habere. Hujus autem
lectus possihilis. signum est quod cui deficit unus sen-
sus, deficit scientia sensibilium quae illo
sensu comprehenduntur sicut caecus
;

natus de colorihus scientiam habere non

potest.
 .

28 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.

CAPUT LXXXIL CAPUT Lxxxni.

Quod tiecesse est ponere intellectnm Qiiod anima hionana est incomtptibilis.
agentem
Necesse est autem secundum prae-
Tnde manifestum fit qiiod scientia missa, intellectum quo homo intelligit,
rerum in intellectu nostro non causatur incorruptibilemesse. Unumquodque enim
per participationem aut influxum aliqua- sic operatur secundum quod habet esse.
rum formarum actu intelligil)ilium per se Intellectus autem habet operationcm in
suhsistentium, sicut IMatonici posuerunt, qua non communicat sibi corpus, ut os-
et alii qiiidam ipsos scciuentes; sed intel- tensum est ex quo patet quod est ope-
:

lectus acquirit eam a rebus sensibilil)us, rans per se ipsiim. Ergo est substanlia
mediantibus sensibus. Sed cum in poten- subsistens in suo esse. Ostensum est au-
tiis scnsitivis forma' rerum sint parlicu- tem supra quod subslantia^ intellectuales
lares, ut dictum est; non sunt intelligi- sunt incorruplibiles. Ergo inlellectus quo
biles actu, sed potentia tantum. Intel- bomo intelligit, est incorruptibilis.
lectus enim non nisi universalia intcllifrit. Adhuc. Proprium suhjectum genera-
Quod autem est in potentia, non reduci- tionis et corruptionis est materia. Intan-
tur in actum nisi ab aliqin» a^'-('nte. Opor- lum igitur uiiuinquodque a corruptione
tet igitur quod sit alicpiod ajjrens quod recedit, inquantum recedit a materia ea :

species in potentiis sensitivis existentes enim quae sunt composita ex matcria et

faciat intcllig-ibiles actu. Hoc autem non forma, sunt per se corruptibilia formai :

potest facere intelleclus possibilis: i|)S(> aulem matoriales sunt corruptibiles per
enim ma^^^is est in potentia ad intelligibi- accidcns. ct non por se forma^ autem;

lia quam intelli^^ibilium activus. Necesse immaleriaics,qu* materia' proportionem

est igitur ponere alium intellectum, qui
species intelligibiles in potenlia faciat iii-
telligibiles aclu, sicut lumen facit colores
visibiles potentia, esse visibiles actu; et
exceduul, sunt incorruptibiles omnino.
liitoUoclusautem omuinosocundum suam
naturani su[)ra matoriam elevalur, quod
ejus operatio ostendit non enim intelli-
:

huncdicimus intellectum agentem quem
ponere iion ossel necesse, si forin.i'
rerum cssent iutelligibiles actu, sicut
Platonici posuerunt.
Sic igitur ad intelligendum primo ne-
: gimus aliqiia nisi per hoc quod ipsa a
maloria soparamus. Kst igifiir inlollectus
secundum naturam iiicorrui)til)ilis.
Item. Corruptio absquc contrarietate
esse non potest nihil enim corrumpitur
;

cessarius est nobis intelleclus possibilis, nisi a suo conlrario unde corporactelos-
:

qui est receptivus specierum intelligibi- lia, in (luibus non est conlrarietas, sunt
lium secundo inlellectus agens qui facit
; incorruplibilia. Sed contrarietas longc
intelligibilia actu. Cum autem inlellectus est a natura intellectus, in tanlum quod
possibilis jam
per species intelli-
fuerit ea (lua' secuiidum sc siint confraria, in
gibiles perfeclus, vocalur inlelleclus in inlolleclii contraria non siint est enim :

habilu, cum specics intelligibiles jam sic contrariorum ratio intelligibilis una,quia
habet ut eis possituti cum voluerit, medio per unum inteUigitiir aliud. Impossibile
cpiodam modo inter potenliam puram et ost igitur qiiod intelleclus sit cornipli-
aclum completum. C.um Acro praHiielas bilis.
species in actu completo liabuerit, voca-
tur intellectus in aclu. Sic enim aclu in-
lelligit res, cum species rei facta fuerit CAPUT LXXXIV
forma intclleclus [)ossibilis : proplerquod
dicitur quod intellectus in actu est intel- Quod non esl n/ius intellectus potentialis
lectum in actu. in omnihus '.

Forte aulem aliquis dicet quod intel-

lectus quidem incorruptibilis est, sed est

* Parm. : « de unilate intellectus possibilis. »

 OPUSCULUM
unus in omnibus hominibus ; et sic quod
post coiTuptionem omnium hominum re-
manet, non est nisi unum. Quod autem
sit unus tantum iiitellectus in omnibus,
multipliciter adstrui potest.
Primo quidem ex parte inteUigibilis.
Quia si in me, ahus
est alius intellectus
In te, oportebit quod sit aha species in-
telhgibihs inme, et aliain te, et per con-
sequens ahud intellectum quod ego in-
tehigo, et ahud quod tu. Erit ergo intentio
intehecta muUiphcata secundum nume-
rum individuorum, et ita non erit univer-
sahs, sed individuahs. Ex quo videtur se-
qui quod non sit intehecta in actu, sed in
potentia tantum namintentiones indivi-
: git, sit unus in omnibus.
duales sunt inteUigibiles in potentia, non
in actu.
Deinde quia, cum ostensum sit quod
intehectus est substaniia subsistens in
suo esse, substantiai autemintehectuales
phires numero non siut in specie una, ut
supra etiam ostensum est sequitur quod
; quodammodo in phantasmatibus. Inquan-
si ahus est intehectus in me et ahus in te
secundumnumerum, quod sit etiam alius
specie; et sic ego et tu non sumus ejus-
dem speciei.
Item. Cum in natura speciei omnia m-
dividua communicent, oportet poni ah-
quid prseter naturam speciei, secundum
quod ab invicem individua distinguuntur.
Si igitur inomnibus hominibus est unus
intehectus secundum speciem, plures
autem sccundum numcrum oportet po- ; possibili, estintehectain actu.
nere aiiquid quod faciat numero differre
unum inteUectum ab alio. Hoc autcm
non potest esse aliquid quod sit de sub-
stantia intehectus, cum intehectus non
sit compositus ex materia et forma. Ex
quo sequitur quod omnis differentia qua)
accipi posset secundum id quod est de
substantia intehectus, sit differentia for-
maiis et diversificans speciem. Relinqui-
tur ergo quod intehectus unius hominis
non possit esse ahus numero ab intel-
lectu aherius, nisi propter diversitatem
corporum. Corruptis ergo corporibus di-
versis, videtur quod non remaneant plu-
res intehectus, scd unum tantum.
Hoc autem quod impossibile sit, evi-
denter apparet. Ad quod ostendendum,
procedendum est sicut proceditur contra
negantes principia, ut ponamus ahquid
quod omnino negari non possit. Pona-
mus igitur quod liic homo, puta Socrates
vel Piato, intehigat quod negare non
: visus ad colores. Manifestum est autem
posset respondens, nisi intehigeret esse
negandum. Negando igitur ponit : nam
I. i9
afhrmare et negare iutehigcntis cst. Si
autem hic homo intehigit, oportet quod
i(l (juo formaliter intehigit, sit forma
ejus quia nibil agit nisi secundum quod
;
est actu. Illud ergo quo agit agens, est
actus ejus; sicut calor quo calidum cale-
facit, est actus ejus. Intehectus igitur
quo homo intelligit, est forma hujus ho-
minis, et eadem ratione ihius. Impossi-
autemquod forma eadem numero
bile est
sitdiversorumsecundumnumerum; quia
diversorum secundum numerum non est
idem esse. Unumquodque autem habet
esse per suam formam. Impossibile est
igitur quod intehectus quo homo intelli-
IIujus autem rationis difficultatem ali-
qui cognoscentes, conanturinvenire viam
evadendi. Dicunt enim quod intehectus
possibilis, cle quo supra est liabitum, re-
cipit species intelligibUes, quibus flt in
actu. Species autem intelligibiles sunt
tum igitur species intelligibilis est in in-
tellectu possibili et in phantasmatibus
qua*- sunt in nobis, intantum intehectus
possibilis continuatur et unitur nobiscum,
ut sic per ipsum intehigere possimus.
Haec autem responsio omnino nulla
est. Primo quidem, quia species intelli-
gibilis secundum quod est in phantasma-
til)us, est intehecta in potentia tantum;
secundum autem quod est in intellectu
Secundum
igitur quod est in intehectu possibili non
est in phantasmatibus, sed magis aphan-
tasmatibus abstracta. NuIIa ergo remanet
unio intellectus possibilis ad nos. Deinde
dato quodsit aliquaunio, non tamen suf-
ficeret ad hoc quod faceret nos intehigen-
tes. Perhocenim quod speciesalicujus est
inintellectu, non sequitur quod se ipsum
intelhgat, sed quod intelligatur non :
enim lapis intelligit, etiam siejus species
sit in intehectu possibili. Neque igitur
per hoc quod species phantasmatum quaj
sunt in nobis, sunt in intehectu possi-
bili,sequitur quod nos simus intelhgen-
les; sed magis quod nos simus intehecti,
vel potius phantasmata qua^ sunt in no-
bis.
Hoc autem evidcntius apparel, si quis
consideret comparationem quam facit
Aristoteles in III De anima, dicens quod
intellectus se habet ad phantasmata sicut
quod per hoc quod species colorum qui
sunt in pariete, sunt in visu, non habet
30 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDU.M.
Ijaries quod videat, sed magis videatur. adhuc est eadem difficultas quia adliuc ;

Neque ergo etiam ex hoc quod species remanet multitudo inteUectuum, cum
phantasmatum quae sunt in nobis, fiunt sint plures substantiae separatffi intelli-
in intellectu, sequitur quod nos simus gentes; sequeretur secundum eo-
et ita
infelligentes, sed quod simus intellecti. rum rationem quod intellecta esseut se-
Amphus, si nos per iutellectum formali- cundum numerum diversa, et per con-
ter intelligimus, oportet quod ipsum in- sequens individualia, et uou intellecta in
telhgere inteUectus inteUigere liomi-
sit actu primo. Patet igitur quod pra^missa
nis sicut eadem est calefactio ignis et
; ratio si aliquid necessifatis haberet, au-
caloris. Si igitur idem est inteUectus ferret pluralitatem intellectuum simpli-
numero in me et in te, sequitur de ne- cUer, et non solum in hominibus. Unde
cessitate quod respectu ejusdem inteUi- cum ha^c conclusio sit falsa, manifestum
gibUis sit idem intelligere meum et tuum, est quod ratio non ex necessitate conclu-
dum scUicet simul aliquid idem inteUigi- dit.

mus quod est impossibile nou cnim

;
: Secunda ratio solvitur facile, si quis
diversorum operautium potest csse una cousideret ditrerentiam iutellectualis ani-
et eadem inimero operatio. lm[)ossibile ma; ad substautias separatas. Auima
est igitur quod sit uuus intelleclus in euim intellectiva ex natura sua» speciei
omnibus. Sequitur ergo si intcllectus boc habet ut uniatur alicui corpori ut
est incorr uptibilis, ut ostensum cst, forma, iindeet in defluifione anima? cadit
quod destructis corporibus remaueant cor[)us; ef propter hoc secundum habi-
plures intelleetus secundum numerum tudinem ad diversa corpora diversifican-
hominum. tur aiiima' secundum numerum quod
Ea vero qu* in contrarium objiciun- iion est substantiis se[)aratis.
iii

tur, facile est solvere. Exqiioefiam pafet (jualifer tertia ratio

Prima enim ratio multipUciter deficit. sit solvenda. Non enim anima intellec-
Primo quidem concedimus idem esse iu- fi\a ex iiatura suaj speciei habet corpus
tellectuui ab omuibus bominibus dico : jiartcni siii, sed iiiiibilifafem ad i[)sum :

aulem inlellectum id quod est iutellectus uiide [ler lioc (juod est unibilis diversis
objectum; objectum aiilem intelleclus corporibiis, diversificatur secundum nii-
non est species intelligibilis, sed quiddi- merum quod ;
efiam manef in animabus,
tas rei. Nou enim scieutia' inlellectiialrs cor[iori!iiis dcsfriicfis : siiiif euim iiiii-
omnes sunt de s[)eciebus iutelligibilibus, hiles cor[ioribiis diversis, licet non actu
sed sunt de naturis rerum; sicut etiam iinifa'.

objectum visus est color, non s[)ecies

coloris, ([lue est in oculo. (.Hiiini^ '^ igifiir
sint pluri>s intelleclus di\ersorum bomi- CAl'Li L.WXV.
iiuin, non tameu est nisi ummi intellec-
tum apud omnes; sicut unum coloralum I)e intcllpctu ai/cntc; (fuod non est t/nus in
est <[U0(1 adiversis ius[)icieutibiis\ idctur. onmilnts.
Secundo, (|uia noii est uecessarium, si

ali([uid est iudi\ idiiuin, (|uod sit intellec- iiciiuif aiitem quidain, ([ui licet con-
I

tum in [(otentia et non iu aclii; sed boc cederent intellecfum possibilem diversifl-
est veriiin iii illis taiiluin i\iur iiidivi- cari iii liouiiiiibiis, posiieriiut tameii in-

(luaiitiir [ter inatcriaiii o[)orlet eiiim il-

:
fcUecfiiiu agenfein uuiiin respectu om-
lud ([uod est inlelleclum iu actu, esse nium essc. (Jua* ([uideni opinio, licet sit
iinmateriale. lude substantia' immate- t()lerabili(u- ([iiam [ira^missa, similibus
riales, licet sinl <[iia'dain iiidividiia per sc taineii rafi(»iiibiis coiifiifari [lotesf.

existentia, sunttauicn iiilcUecta iii actii : Ksf cuini acfio infcllcctiis jiossibUis i*e-
iiude et species inlelligibiles, ([lue siinl ciliere intellecta ct intcUigere ea; actio
iinmateriales, licei sint alia' numero iii aiitem intellecfus agenfis facere intel-
mi3 (^t in le, noii [iropter lioc [icrduiil i|iiiii lccfa iii actu abstralieiido ij^sa. Ufrum(|iie
sint iiiteliigibiles actii ; sed iiiteilcctus aiitcin boriiin liiiic liomiiii cou\euil : iiain

iiileUigens [»er eas siiuin objectum reflec- hic homo, ut Socrates vel Plato, et recipit
titur supra se i[)siim inlelligendo i[)sum intellecta, et abstrabif, ef intelligit abs-
siiuui iiitcUigere. els|ieciciii (iiia iiitclligif. tracfa. (>|)orf( f igilur ([iiod lam inlellec-
Deiiidc coiisideraiiduin est ([iiod si [toua- tiis [tossibilis ([iiaiu iiilclleclus agens
tur unus infellectus omnium boiniuum, uniatur huic Iiomini iit forma; et sic

oportet quod nterque multiplicetur nu-
mero secundum numerum hominum.
Item. Agens et patiens oportet esse ad
iuvicem proportionata, sicut materia et
forma, uam materia fit in actu ab agente
et indeestquod cuilibetpotentia?passivse
respondet potentia activa sui generis
aclus enim et potentia unius generis
sunt. Intellectus autem agens comparatur
ad possibilem sicut potentia activa ad
passivam, ut ex dictis patet. Oportetigi-
tur utrumque esse unius generis. Cum
igitur intellectus possibilis
tcundum esse separatus a nobis sed
unitus nobis ut forma, et multiplicetur
secundum multitudinem hominum, ut
ostensum est necesse est etiam quod
;
intellectus a^ens sit aliquid unitum nobis
formaliter, et multipUcetur secundum
numerum hominum.
CAPUT LXXXYI.
Quod intellectus possibilis
fundantur in essentia
Cum autem intellectus agens
bilis nobis formaliter uniantur, necesse
est dicere quod in eadem essentia animai
conveniant. Omne euim quod alicui
unitur formaliter, unitur ei per modum
formse substantialis, aut per modum
formai accidentalis. Si igitur intellectus
possibilis et agens uniantur homini per
modum formae substantialis, cnm unius
rei non una forma substantialis,
sit nisi
necesse est dicere quod intellectus pos-
sibilis et agens conveniant in una essen-
tia formse,quae est anima. Si vero unian-
tur homini per modum formai acciden-
talis, manifestum est quod
potest esse accidens corpori et ex hoc
quod operationes eorum sunt absque
organo corporali, ut supra ostensumest,
sequitur quod uterque eorum sit acci-
dens anima?. Non est autem in uno ho-
mine nisi una anima. Oportet igitur
quod intellectus agens et possibilis in
una essentiaanimffi conveniant.
Item. Omnis actio quae est propria
alicui speciei, est a principiis
tibus formam qua:> dat speciem. Intelli-
gere autem estoperatio propria humana^.
speciei. Oportet igitur quod
agens et possibilis, qui sunt principia
* Parm. : < conveniuut.
; ;
OPUSCULUM I. 31
jus operationis, sicut ostensum est, con-
sequanturanimamhumanam, aqua homo
hal)etspeciem. Non autem sic conse-
quuntur eam quasi ab ipsa procedentia in
; corpus, quia, ut ostensum est, pra^dicta
operatio est sine organo corporali. Cu-
jusautom est potentia, ejus et actio. Ke-
linquitur ergo quud intellectus possibilis
et agens conveniantin una essentia ani-
mae.
non sit se- CAPUT LXXXYH.
,
Qualiter istx dupp potentix communicant ^
in una essentia a?iimx.
Considerandum autem relinquitur quo-
modo hoc possit esse. Yideturenim circa
hoc aliqua difficultas suboriri. Intellec-
tus enim possibilis est in potentia ad
omnia intelligibilia, intellectus autem
agens facit intelligibilia iu potentia esse
intelligibilia in actu ; et sic oportet quod
ct agens comparelur ad ea sicut actus ad poten-
animx. tiam. Non
videtur autem possibile quod
idem respectu ejusdem sit in poten-
et possi- tiaet in actu.Sicigiturimpossibilevidetur
quod in una substantia animai conve-
niaut intellectus possibilis et agens.
Ila^c autem dubitatio de facili solvitur,
si quis consideret qualiter intellectus
possibilis sit in potentia respectu intelli-
gibilium, et qualiter inlellectus agens
faciat ea esse in actu. Est enim intellec-
tus possibilis in potentia ad intolligibilia
secundum quod non habet in sui natura
aliquam determinatam formam rerum
sensibilium, sicut pupilla est in potentia
ad omnes colores. Inquantum ergo phan-
tasmata arebus sensibilibus abstracta
neutrum suntsimilitudines determinatarum rerum
; sensibilium, comparantur ad intellectum
possibilem sicut actus ad potentiam
sed tamen phantasmata sunt in po-
tentia ad aliquid quod anima intellec-
tiva habet in actu, scilicet esse abs-
tractum a materialibus conditionibus :
et quantum ad hoc auima intellectiva
comparatur ad ipsa ut actus ad poten-
tiam. Non est autem inconveniens quod
consequen- aliquid respectu ejusdem sit in actu
et in potentia secundum diversa prop- :
ter hoc enim naturalia corpora agunt ct
intellectus patiuntur ad invicem, quia utrumque
hu- est in potentia respectu alterius. Sic
 32 COMP. THEOL. AD FH. REGLNALDUM.
igitur iKjii L'st iiiconvciiieiis guotl eiitlem corporali; et hujusuiodi sunt [)otentiffi
auimii iutellectivasit in poteutia icspectu iutellectiva^ partis. autcm pos-\on est
omuium intelligibilium, prout pouituc sibileessc plures animas iu homine.
iu ea iutellectus possibilis,el comparetur Oportet igitur quod omues poteutiai ad
ad ea ut actus, prout ponitur iu ea intel- eamdem animam pertineant.
lectus ageus.
Et hoc manifestius apparebit ex modo
quo iutellectus facit iutelligibilia iu actu. CAPIT LXXXIX.
Non euim intellectus agens sic facil in-
quasi ab ipso eflluant
telligibilia in actu Quodunica estaniina initno corpore.
in intellectum possibilem (sic enim nou
indigeremus pbantasmatibuset sensu ad (Juod autcm impossibile sil esse plu-
intelligendum) scd facit iutelligibilia in
; rcs animas iii uiio corporc, sic probatur.
actu abstralu'udo ea a pbantasmatibus ;
Manifcstum est euiin auimam csse for-
sicut lumen facit quotlammodo colores in mam substautialcmhabentis auimam, ex
actu, nou qiuisi babeat eos apud se, sed boc quod pcr aiiimam auiinatum genus
inquaulum dat eis quodammodo visibili- ct s[)cciem sortitur. Impossibile est aii-
tatem. 8ic igitur a-stimandum est unaui tem plures formas substantiales cjusdem
esse animam inlellectivam qua* caret na- esse rei forma enim subslantialis iu
:

turis rerum seusil)ilium cl p(»tesl eas hoc differt ab accidcntali ([uia forma :

recipere per moilum iutcHigibilem ct
qu* pbantasmata facil
actu abstrabeudo ab eis species iutel-
Jigibilcs. rude poteulia cjus sccundum
quam esl rece[)liva iutcUigibilium sjie-
cierum, dicilur iutellectus
, substautialis facit csse hoc aliquid sim-
intelligibilia iu l)liciter; forma autcm accidcntalis adveuit
ei (]uod jam est hoc ali([uid, et facit ip-
suiii cssc (]uale vel (]uantum, aut aliqua-
lifcr se iKibeus. Si igitur jilures forma»
[)0ssibilis : j)o- subslantialcs sint unius et cjusdem rei ;

tentia autem ejus secuudum quain

abs- aut [irima earum facit hoc ali(]uid, aut
trabit species intclligibilcs a [)bantasnui- non. Si iiou facit nou est
hoc ali(]iiid,
tibus, vocatur intcllectus agcus, (]ui cst forma autem facit boc
substantialis. Si
([uasi quoddam lumcn inlelligibilc quod ali([ui(l; ergo omnes form* conse^iuentes
anima intellectiva [tarticipat ad imitatio- adveniunt ci quod jam est hoc aliquid.
iKun superiorum substautiarum iutellec- Nulla igilur ct)use(jii''ntium erit forina
tualium. substantialis, sed accidentalis.
Sic igilur palet quod impossibilc est
CAPUT LXXXVIII. formas substautialcs esse plures unius
ct cjiisdcin rci. Ncque igitur jiossibile
Quoil oinitca jjdtfiitia' in csseiilia (ininui' cst [)Iurcs aninuis in uno et codcm esse.
mdicnntnr. Adhuc ' patct quod homo dicitur vi-
:

veus secundum quod hahet auimam ve-

\ou solnm autcm iulcllcctus agcns ct gctabilciu, auimal aiitcm sccnudiim quod
possibilis iu uiki csscutia iiuiiua* buiuaiia' liabct auimain scusitivam, bomo autcm
conveniuut scd ctiam oiuiics alia' [lo-
;
sccundum ([iiod babet animaiu iutel-
tentia', (|ua' suiit [)rinci[)ia o^^erationiim lectivam. Si igitiir sunt tres auiuuv in
auiuKc. Oiniics cuiiu bujiisiuodi [^otcutia- liomiiic, vcgetabilis, scnsibilis
scilicct
quodamiuodo iu auiiua radicantur qua* : cl rationalis, sc([uitur ([uod homo secun-
(lam ([uidem, siciit ])()tcntia' vcgetativa; diim aliam aninKim [lonatur iu genere,
•t sensitivai [)artis, iu aiiima snut sicut rt, sccundiim aliam, s[tcciem sortiatur.

iii [iiiiici|)io, iii coujiiucto autem sicut Iloc aiitcm cst iini^ossibilc: sic cuim cx
iu siibjeclo, ([uiaearum ()[ieralioiics cou gciicrc ct dillcrcutia iion licrct unum
juiicti ^ siiut, et uou solum aiiima' : sinqilic.tcr, sed unum pcr accidcns, vel
cujus est cuim actio, ejus est potcutia: quasi cougregatum, siciit musicum et
([iKcdain vcro siint iii aiiiina siciit iii albiiiu ([iiod iion cst cssc iiuiim sim[)Ii-
:

|)riu(i])io ct in siil)Jc(io, (|uia caruiu o|)c- citcr. \cccssc cst igitur iu boininc unam
ratioucs suut auiiua' absque organo tantum animam esse.

Al. : « conjunctai. » ' Hic in Cod. S. (ieu. incipit caj). wi, scd er-
ronee.

OPUSCULUM
CAPUT XC.
Rationes videntur probare quod in
qux
homine sunt plures animse.
Yidetur autem quaedam huic sententiae
adversari.
Primo quidem quia differentia compa-
ratur ad genus ut forma ad materiam.
Animal autem est genus hominis, ra-
tionale autem est differentia constitutiva
ejus. Cum igitur animal sit corpus ani-
matum anima sensitiva, videtur quod
corpus animatum anima sensitiva adlmc
sit in potentia respectu animae rationa-
lis ; et sic anima rationalis esset anima
aUa a sensitiva.
Item. Intellectus non habet organum
corporale sensitivae autem potenti» et
; et hoc quidem in diversis manifestum
nutritivse habent organum corporale. Im-
possibileigiturvideturquod eademanima
sit et intellectiva et sensitiva quia non : similium partium sunt materia respectu
potest esse idem separatum et non sepa-
ratum . considerandum est. Quod enim in rebus
Adhuc. Anima rationalis est incorrup-
tibihs, ut supra ostensum est; vegetabilis
autem anima et sensibilis sunt corrupti-
biles, quia sunt actus corruptibilium or-
ganorum. Non est igitur eadem anima
vegetabilisetsensibilis et rationalis, cum
impossibile sit idem esse corruptibile
et incorruptibile.
Praiterea. In generatione hominis ap-
paret vita, quai est peranimam vegetabi-
lem, antequam conceptum appareat esse
animal per sensum et motum; et prius
demonstratur animal esse per motum
et sensnm quam habeat intellectum. Si
igitur est eadem anima per quam con-
ceptum primo vivit vita plantae, secundo
vita animalis, et tertio vita hominis; se-
queretur quod vegetabilis, sensibilis et
rationalis sint ab exteriori principio, vel
etiam intellectiva sit ex virtute quae est
in semine. Utrumque autemhorum vide-
tur inconveniens quia cum operationes
: enim praedicaretur de toto; sed est ali-
animae vegetabihs et sensibilis non sint
sine corpore, nec earum principia sine
corpore possunt esse operatio autem;
animae intellectivae est sine corpore; et
sic impossibile videtur quod aliqua virtus
in corpore sit ejus causa. Impossibile est
igitur quod eadem anima sit vegetabilis,
sensibihs et rationalis.
XXYII.
.
I. 33
CAPUT XCI.
Solatio rationum prsemissarum
Ad hujusmodi igitur dubitationes tol-
lendas considerandum est quod sicut
in numeris species diversificantur per
hoc quod una earum super alteram addit;
ita etiam in rebus materialibus una
species aliam in perfeclione excedit.
Quidquid enim perfectionis est in corpo-
ribus inanimatis, hoc habent plantae, et
adhuc amphus; et rursus quod habent
plantae, habent animalia, et aliquid plus;
et sic quousque veniatur ad hominem,
qui est perfectissimus inter creaturas.
(3mne autem quod est imperfectum, se
habet ut materia respectu perfectioris:
est. Nam elementa sunt materia corpo-
rum similium partium; et rursus corpora
animalium. Et similiter in uno et eodem
naturahbus ad altiorem gradum perfec-
tionis attingit, per suam formam habet
quidquid perfectionis convenit inferiori
naturae, et per eamdem habet id quod
eidem de perfectione superadditur; sicut
planta per suam animam habet quod sit
substantia, et quod
corporea, et ulte-
sit
rius quod sit animatum corpus. Animal
autem per suam animam habet haec
omnia, et ultra quod sit sentiens; homo
autem super haec omnia liabet per suam
animam quod sit intelhgens. Si igitur
in re aliqua consideretur id quod ad in-
ferioris gradus perfectionem pertinet,
eritmateriale respectu ejus quod pertinet
ad perfectionem superioris gradus; puta
si consideretur in animali quod habet
vitam plantae, hoc est quodammodo ma-
teriale respectu ejus quod pertinet ad
vitam sensitivam, quae est propria ani-
mali. Genus autem uon est materia, non
quid a materia sumptum denominatio :
enimreiab eo quodest materiale in ipsa,
est genus ejus et per eumdem modum
;
difTerentia sumitur a forma. Et propter
hoc, corpus vivum seu animatum, est
genus animalis, sensibile autem diffe-
rentia constitutiva ipsius; et similiter ani-
mal est genus hominis, et rationale difTe-
rentia constitutiva ejus. Quia igitur
forma superioris gradus, habet in se
3
 34 COMP. THEOL. AD FR. REGLNALDUM.
omnes perfectiones inferioris gradus, non
est alia forma secundum rem a qua su-
mltur genus, et a qua sumitur difleren-
tia sed ab eadem forma, secundum
; separata. Sicut igifur in eadem essentia
quod habet inferioris gradus perfectio-
nem, sumitur genus; secundum vero
quod habet perfectionem superioris gra-
dus, sumitur ab ea difFerentia.
Et sic patet quod quamvis anlmal sit
genus hominis, et rationale sit differentia
constitutiva ejus, non tamen oportet
quod sit in homine alia anima sensitiva
et alia intellectiva, utprima ratio objicie-
bat.
Per eadem autem apparet solutio se
cundae rationis. Dictum est enim quod
forma superioris speciei comprehcndit
in se omnes inferiorum graduum perfec-
tiones. Considerandum est autem, quod
tantum species materiaUs est altior,
quanto minus fuerit materia" subjecta;
et sic oportet quod quanto aliqua iorma
est nobilior, tanto magis super materiam
elevetur unde anima humana, quad est
: iin[)crfecfo ad perfectum,
nobilissima materialium formarum, arl
summum elevationis gradum pertingit,
ut sciHcet habeat operationem afjstjue
communicatione materia; corporaUs; ta-
men (juia eadem anima infcriorum gra-
duum pcrfectiones comprefiendif, lialiet
nihiiominus et operationes in quibus
communicat materia corporalis. Mani-
festum est autem quod o|)eratio procodit
a re secundum ejus virtutem. Oporfet
igitur quod anima Immana luil)eat aliquas
vires sive potentias qua? sunt principia
operafionum cxercenfnr per cor{)Us,
([ua'
et fias oportet esse actns aliquarum par-
tium corporis et hujusmodi sunt poten-
;
tiae vegefativae et sensiliva^ partis. Hahet
etiam aliquas poff^ntias (jua' sunt prin-
cipia operalionnm (]uai siiu' corpore
exercentur et Imjusmodi sunt intellec-
;
tiva; parfis potentia^, qua? non sunt actus
aliquorum orgnnornm. Et idco intellec-
tus fam possibilis (juam agcns dicitur
separafus, quia non habcnt organa quo-
rum sunt acfus, sicut visus et auditus,
sed sunf tantnm in anima, (|na', cst cor-
poris forma. Inde non op(utct, propfer
hoc quod infellectus dicitur separafus ef
caret organo corporah , non aulcm
sensus quod alia sit anima iiitcUcc-
tiva et sensitiva in liominc.
Ex quo ctiam patet quod nec ex hoc
cogiinur ponere aliam animam intcllcc-
fivam cf aliam sensifivam in iiominc,
quia anima sensitiva est corruplibiiis,
intellectiva incorruptibiUs, ut aUa ratio
procedebat. Esse enim incorruptibile
competitinteUectivaj paiti inquantum est
animaj fundanfur potentia? quae sunt se-
parafa?, ut dicfum non separatae;
est, et
ita nihil prohibet quasdam potentiarum
animae simul cum corpore deficere^ quas-
dam autem incorruptibiles esse.
Secundum etiam praedicta patet solufio
quartae objectionis. Nam omnis motus
naturaUs paulatim ex imperfecfo ad per-
fecfum procedit; quod famen aliter acci-
dit in alterafione et generatione. Nam
eadem qualifas suscipit magis ef minus :
et ideo alterafio, quae esf mofus in quali-
fate, una et confinua existcns, de poteu-
fia ad acfum procedit de imperfecfo ad
perfectum. Forma vero subsfantialis non
recipit magis et minus, quia esse subs-
tanfiale uniuscujusque esf indivisibiUtcr
sc habens. Undc naturalis gcncratio non
procedit confinue per mulfa mcdia do
sed oportet
esse ad singulos gradus perfectionis no-
vam generafionem et corrnptionem. Sic
igitur in generatione hominis conceptum
(juidem primo vivif vita planfa^ per aui-
mam vegefabilcm: deinde remota hac
forma per corrnptioncm, acquirit qua-
dam alia gcuerationc animam sensibi-
lem, el vivit vifa animalis; dciade re-
mofa hac anima pcr corruptioncm, in-
troducitur forma nltinia et (•omj^Ieta, qucB
est anima rationalis, com()rchcn(iens in
sequidquid perfectionis in prajcedentibus
formis crat.
CAPLT XCIL
I)c /jrofhecfiofic animx rationa/is, quod
non sit cx fradnctio/ic.
Uaec aufem ultima ef complcta forma,
scilicet anima rationalis, non cdiicifur
in esse a virlnfe qna' cst iii scmine, scd
a superiori agente. Yirtus enim qiiae est
in semine, est virfus corporis cnjusdam.
Anima autcm rafionalis cxccdit omnem
corjxiris natnrani ct virtutcm; ciim ad
ejus infellecfualem operafioiicm iiullum
corpus i)crliiigcrc j^ossit. Cum igitiir ni-
hil agaf ullra snam speciem, eo quod
agens esf nobiliiis j^aticntc, ef faciens
facto; impossibile est (jiiod \irtus alicu-
jus corjioris j^rodiicaf animam rafiona-
lem : iicque igitur \ irlns (jua' est iu se-
minc.
 OPUSCULUM I. 35

Adhuc. Secundum quod unumquodque

habetesse de novo, sic de novo competit GAPUT XCIY
ei fieri nam ejus est fleri cujus est et
:

esse ad hoc enim aliquid fit ut sit. Eis

; Quod illa qux dicuntur inesse a virtute
igitur quae secundum se habent esse, extrinseca, sunt immediate a Deo.
competit per se fieri, sicut rebus subsis-
tentibus ; eis autem quae per se non ha- Ex his autemquai supra ostensa sunt,
bent esse, non competit per sefieri, sicut ex necessitate conchiditur quod iha quae
accidentibus, et formis materialibus. non possunt produci in esse nisi per
Anima autem rationalis secundum se creationem, a Deo immediate sint. Ma-
habet esse, quia secundum se habet nifestum est autem quod corpora cojles-
operationem, ut ex dictis patet. Animae tia non possunt produci in esse nisi per
igitur rationah secundum se competit creationem. Non enim potest dici quod
fieri. Cum igitur non composita ex
sit ex materia ahqua praejacenti sunt facta,
materia et forma, ut supra ostensum quia sic essent generabiha et corruptibi-
est, sequitur quod non possit educi in quodeisnon
lia,et contrarietati subjecta,
esse nisi per creationem. Sohus autem competit, ut motus eorum mo-
declarat :

Dei est creare, ut supra ostensum est. ventur enim circulariter motus autem
;

A solo igitur Deo anima rationahs iu esse circularis non habet contrarium. Rehn-
producitur. quitur igitur quod corpora ccelestia sint
Hoc etiam rationabihter accidit. Vide- immediate in esse a Deo producta. Simi-
mus enim in artibus ad invicem ordina- literetiam elementa secundum se tota
tis quod suprema ars inducit ultimam non sunt ex ahqua materia praejacenti :

formam ; artes autem inferiores dispo- quia iUud quod praeexisteret, haberet
nunt materiam ad ultimam formam. Ma- aliquam formam et sic oporteret quod
;

nifestum est autem quod anima rationa- aliquod corpus aliud ab elementis esset
hs est uhima et perfectissima forma prius eis in ordine causae materiahs. Si
quam potest consequi materia generabi- tamen materia praeexisteus elementis ha-
hum et corruptibihum. Convenienter beret formam aham, oporteret quod
igitur naturaha agentia in inferiora cau- unum eorum esset ahis prius in eodem
sant praecedentes dispositiones et formas; ordine, materia pra?cedens formam
si
supremum vero agens, scihcet Deus, elementi haberet formam aham. Oportet
causat ultimam formam, quae est anima igitur ctiam ipsa elementa immediate
rationahs. esse a Deo producta. MuUo igitur magis
impossibile est substantias iucorporeas
CAPUT XCIII. et invisibiles ab ahquo alio creari om- :

nes enim hujusmodi substantiae imma-

Quod anima rationalis non est teriales sunt. Non enim potest esse ma-
de substantia Dei. teria nisi dimensioni subjecta, secundum
quam materia dislinguitur, ut ex una
Non tamen credendum est animam ra- materia fieri possint. Unde impossibile
tionalem esse de substantia Dei, secun- est quod ex materiapraejacenti causen-
dum quorumdam errorem, Ostensum est tur. Rehnquitur igitur quod per creatio-
enim supra quod Deus simplex et indi- nem solum a Deo producuntur in esse :

visibihs est. Non igitur animam rationa- et propter hoc fides catholica confitetur
lem corpori unit quasi eamdem a sua Deum esse « creatorem coeli et terraj, et
substantia separando. omnium visibilium, » nec non etiam
Item. Ostensum est supraquod irnpos- « invisibihum. »
sibileestDeumesse formam ahcujus cor-
poris. Anima autem rationahs unitur
corporis ut forma. Non igitur est de sub- CAPUT XGV.
stantia Dei.
Adhuc. Ostensum est supra quod Deus Quod Deus non agit naturali neccssitate,
non movetur neque per se neque per sed a voluntate.
accidens; cujus contrarium in anima ra-
tionah apparet; mutatur enim de igno- Ex hoc autem ostenditur qiiod Deus
rantia ad scientiam, et de vitio ad virtu- res in esse produxerit non naturah rc-
tes. Non est igitur de substantia Dei, cessitate, sed voluntatc. Ab uno enim
36 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
naturali agentenon est immediate nisi bef, eo quod quale est, talia agit; agens
unum agens autem voluntarium
; di- autem voluntarium agit quaha vult. Po-
versa producere potest quod ideo : est, "
test autem contingere absque ejus muta-
quia omne agens .agit per suam for- tioue quod velit nunc agere, et prius
mam. Forma autem naturalis, per quam non agere. Niliil enim prohibet adesse
naturaliter aliquid agit, unius una est; alicui voluntatem de operando in poste-
formae autem intellectivae, per quas ali- rum, etiam quaudo nonoperatur, absque
quid voluntate agit, sunt plures. Cum sui mutatione. Ita absque Dei mutatione
igitur aDeo immediate plura producantur contingere potest quod Deus, quamvis
in esse, ut jam ostensum est; manifes- sit «ternus, res in esse produxerit non

tum est quod Deus in esse res produxit ab acterno.

voluntate, et non naturali necessitate.
Adhuc. Agens per intellectum et vo- CAPUT XCVII.
luntatem est prius iu ordiue agentium
agente per necessitatem uaturae nam : Ratio probans motwn ab xterno fuisse,
agens per voluntatem pra?stituit sibi et solutio ejus.
finem propter quem agit agens autem ;

naturale agit proptcr linem sibi ab aliu
praestitutum. Manifestum
praemissis, Deum esse primum agens.
Esf igitur agens per voluntatem, et non
per necessitatem uatura;.
Item. Ostensum est in superioribus,
Deum esse inlinitae virtutis. Non igitur
determinatur ad hunc eirectum vol ilhim,
sed indeternunatc se habet ad
Quod autem iudetcrminate
diversos etfectus, determinatur ad unum
produceuduni per (h^siderinm, vel per
Videtur aufem quod si Deus voluntate
est autem ex a^terna et immutabili novuin efTeclum
producere possit, tamen oporteat quod
novum efTectum ahquis motus prajcedat.
Non enim videmus quod voluntas illud
quod vult facere, retardet, nisi propter.
aliquid quod nunc estet cessat in poste-
rum, vel ([iiod non est, et expectatur
umnes. futurum; sicut liomo in aestate liabet vo-
se habet ad luntatem ut induat se aliquo iudumento
quod tamen ad praesens induere non
viilt, scd in fufurum, quianunc est calor,

determinationem voluntatis; sicut homu (|ui cessabit frigore atlveniente in poste-

qui potest ambulare et non ambulare,
quando vult ambulat. Oportet igitur
quod effoctus a Deo prucedant secunthim
determinatiunem vulunfatis. Non igitur
agit per neccssitatem nafurae, sed per
voluntatem. lude est quod lides catliolica
Deum omnipotcntem nun suhim
rem, sed ctitun u faclurem
nam facere proprie est artificis qui per
vohintatem uperalur. Et ([nia umne ageiis
vohinfiiriiim, per (•unceptiunem sui in-
rum. Si igitur Deus ab ceterno voluit ali-
quem enVctum producerc, et non ab ae-
fernu piudiixii, vidctur ipiod vel aliquid
expecfarclur fiilurnm (jiiud nondum erat,
vel esset aliud auferendum quod tunc
erat. Neiitrum autem liuriim sine mofu
creato- contingcre potcst. Vidctur igifur (juod a
» numinaf : vuluntate pra-cedente non pusset ('ffectus
aliiiuis produci in posterum nisi aliquo
m(»fii pra'cedente :et sic si voluntas Dei
fiiil a^terna de rerum productione, ef res

teUectus agit, qiia' vcrbiiin ipsius dicifur, nou sunt ab aeternu producta', oportet
ut supra osfensum est; verbiim aufem (juod earum productiouem pra'cedat mo-
Dei niius est ideu lides catJKjlica cunli-
: tus, et per consequens mobilia : quie si
tetur de Hlio quod per eum « umiiia a Deo jiroducta sunt, et non ab aeteruo,
facta suut. » iterum oportet pra'existere alios motus
et mobilia usque iu infinifum.
CAPUT XCVL llujiis autem objectionis solufio facilc
pufest perpendi, si quis dinereufiain
Qtiod Deus in sua actione est itnmutabilis. consideret universalis et particiilaris
agentis. Nam agens particulare habet
Ex hoc autem quud vuliinfafe res in actionem projiortionalam rcgula' et men-
esse pruthicit, manifestiiin est quud al)s- suia' qiiam agiMis univcrsalc pra'sfifuit :

que siii miifaliune res de uovo iu essc quod (juidem in civilibus apparet. Nam
producere potest. Ila^c est eniin diireren- legislafor propouit legem quasi regulam
fia inler agcns nafmalc ef agcns vuliin- (M mcnsiiram, scciindiim (jiiain judicari

tarium : (|uu<l airciis nafiM-ah^ eudcin opurtct ab ali(jiiu particiilari jiidicc. Tem-
modu agit quamdiu eodem modo se ha- pus aufein est mensura actionum qua*

fmnt intempore. Agens enim particulare
habet actionem tempori proportionatam,
ut scilicet nunc et non prius agat prop-
ter aliquam determinatam rationem.
Agens autem universale quod Deus est,
hujusmodi mensuram, quae tempus
instituit, et secundum suam voluntatem.
Inter res igitur productas a Deo etiam
tempus est. Sicut igitur talis est unius-
cujusque rei quantitas et mensura, qua-
lem Deus ei tribuere voluit ita et talis
est quantitas temporis qualem ei Deus
dare voluit ut scilicet tempus et ea
: producitur,
quffi sunt in tempore tunc inciperent
quando Deus ea esse voluit. Objectio au-
tem praemissa procedit de agente quod
prsesupponit tempus et agit in tempore,
non autem instituittempus. Qu»stio ergo
qua quaeritur quare voluntas aeterna pro-
ducit efFectum nunc, et non prius, prae-
supponit tempus praeexistens nam nunc
et prius partes sunt temporis. Circa uni-
versalem igitur rerum productionem,
inter quas etiam consideratur tempus,
non est quaerendum quare nunc
prius; sed quare hujus temporis voluit
esse mensuram quod ex divina volun-
: quam non fuerat.
tate dependet, cui indifferens est vel
hanc quantitatem vel aliam tempori assi-
gnare. Quod quidem etcirca quantitatem
dimensivam mundi considerari potest.
Non enim quaeriiur quare Deus corpora-
lemmundum in tali situ constituit et non
supra, vel subtus, vel secundum aliam
positionis differentiam, quianonestlocus
extra mundum; sed hoc ex divina volun-
tate provenit quod talem quantitatem
mundo corporali tribueret, ut nihil ejus
esset extra hunc situm secundum quam-
cumque positionis differentiam.
autem ante mundum tempus non fuerit,
nec extra mundum sit locus utimur
tamen tali modo loquendi ut si dicamus
; et esse alicujus, est
quod antequam mundus esset, nihilerat
nisi Deus, et quod extra mundum non
est aliquod corpus non intelligentes per
; per fuisse, etiam si mundus semper non
ante et extra, tempus aut locum nisi se-
cundum imaginationem tantum.
CAPUT XCVIII
Rationes ostendentes quod est
materiam ab seterno creationem miindi
praecessisse, et soluliones earum.
Videtur autem, etsi rerum perfec-
tarum productio ab aeterno non fuerit.
OPUSCUIUM I. 37
quod materiam necesse sit ab aeterno
fuisse.Omne enim quod habet esse post
non esse, mutatur de non esse ad esse.
Si igitur res creatae, ut puta coelum et
terra et alia hujusmodi, ab aeterno non
est, fuerint, sed inceperunt esse postquam
non fuerant, necesse est dicere eas mu-
tatas esse de non esse ad esse. Omnis
autem mutatio et motus subjectum ali-
quod habet est enim motus actus exis-
:
; tentis in potentia subjectum autem ;
mutationis per quam aliqua res in esse
non est ipsa res producta, hoc
enim est terminus motus non est autem
;
idem motus terminus etsubjectum; sed
subjectum praedictae mutationis est id
quo res producitur, quod mater-.a dicitur.
Videtur ergo, si res in esse productae
sint postquam non fuerant, quod opor-
teat ois materiam praeextitisse quae si :
: iterum producta est postquam non fue-
rat, oportet quod habeat aliam materiam
praecedentem. Non autem est procedere
in infmitum. Relinquitur igitur quod
et non oporteat devenire ad aliquam materiam
a*ternam, quae non sit producta post-
Item. Si mundus incepit postquam
non fuerat; antequam mundus esset, aut
erat possibile mundum esse vel fieri, aut
possibile. Si autem non
possibile erat
esse vel fieri ergo ab aequipollenti im-
:
possibile erat mundum esse vel fieri.
Quod autem impossibile est fieri, ne-
cesse est non fieri. Necesse est igitur
mundum non esse factum. Quod cum
manifeste sit falsum, necesse est dicere
quod si mundus incepit esse postquam
non fuerat possibile erat antequam
,
Licet esset, ipsum esse vel fieri. Erat igitur
aliquid in potentia ad fieri et esse mundi.
; Quod autem est in potentia ad fieri
materia ejus, sicut
lignum se habet ad scamnum. Sic igitur
videtur quod necesse est materiam sem-
fuit.
Sed cum ostensum supra, quod sit
etiam materia non est nisi a Deo pari ;
ratione fides cathohca non confitetur
materiam esse seternam, sicut nec mun-
dum aeternum. Oportet enim hoc modo
necessarium exprimi in ipsis rebus causalitatem di-
vinam, ut res ab eo productae esse inci-
perent postquam non fuerant. Hoc enim
evidenter et manifeste ostendit eas non
a se ipsis esse, sed ab aeterno auctore.
Non autem praemissis rationibus arcta-
38 COMP. THEOL. AD FR. REGLXALDUM.
mur ad ponendum
seternitatem materi» : mundum in esse producere antequam
non enim universalis rerum productio produceret : unde non cogimur ponere
proprie mutatio dici potest. In nulla enim, materiam praeextitisse mundo. Sic ergo
mutatione subjectum mutationis per mu- fides catholica nihil Deo coaBfernum po-
tationem producitur quia non est idem ;
nit, et propter hoc « creatorem et facto-
subjectum miitationis et terminus, ut rem omnium visibilium et invisibilium »
dictum est. Cum igitur universalis pro- confifetur.
ductio rerum a Deo, quae creatio dicitur,
se extendat ad omnia quse sunt in re, CAPUT XCIX.
hujusmodi productio rationem mutatio-
nis proprie habere non potest, etiam si
res creata^ producantur in esse postquam Qiiod Deus produxit res in esse propter
non fuerant. Esse enim post non essc Hnem '.

sufficit ad veram rationem mutationis,

nisi supponatur quod subjectum nunc Quoniam autem supra ostensum est
sit sub privatione, et nunc suh forma : quod Deusros in esse produxit non per
undc in quibusdam invenitur hoc post necessifatem natura', scd per intellectum
iliud, in quibus proprie ratio motus aut et voluntatem omne autem lale agens
;

mutationis non est, sicut cum dicitur agit propter finem, operativi enim intel-
quod ex die fit nox. Sic ip-itur etsi mun- locfus finis priucipium ost nocesse est :

dus csse inceperit postquam nou luerat, igifur omnia qua^ a Deo sunt facta, prop-
non oportct quod hoc per aliquam mu- ter finem esse.
tationem sit factum, sed per creationem, Adlnic. Productio renim a Deo optime
fjua" vcro mutafio non est, sed qua^dam facfa ost opfimi onim est opfimo facore
:

relatio rci creata^, a creatore secunduni uuumquodque. .Molius est aufem fieri
suum esse dependentis, cum ordine ad aliquid propter finem quam absqne finis
non esse pra^cedens. In omni enim mu- intontione ex fine enim est ratio boni
:

tafione oporfet essc alicjuid idem, aliter
et aliter se habens; utpote quod nunc
sitsub uno extremo, et postmodum sub
aho quod quidem in creatione secun-
: quae a nafura aguntur, quorum nihil in
dum rei verifafem nou invenifur, sed
sohim secundum imagiiialiitnem prouf
imaprinamur unam et eamdem rem prius
non fuisse, et posfmodum esse et sic
secundum quamdam similifudinem
tio miifafio (Uci polesf.
Similitoref iam secunda olijocfio non co-
gif. Licotonim verum sit dicoro quod an-
toquam munthis osset,possihiU' orafniun-
(him osse volfiori non famon (»porfof hoc
;
in liis tphT fiunt. Sunt igifur res a Deo
facfa' proptor finem.
Hujus etiam signum apparet in his
vanum csf, sod proptor finom unum-
; quod(iue. luconvoniens autom dicere
est magis ordinata esse quae flunt a
: natura quam ipsa insfitutio naturap a
croa- primo agento; cum totus ordo naturap
o.\ind(! dorivetur. Manifcstum ost igi-
tur ros a Deo productas esso propfer
fin(Mn.

sccundum aUcjuam potentiam dici. Dicitur c.\prT C.

enim possibilo in onunfiabilibus quod si-
gnificaf ali^iuom voritatis modum
quod : Qiiod ii/tiniiis /inis oninium est divina
scilicef noque esf
nocossarium no(|uo im- /xmitns.
possibile unde hujusmodi possibilcnon
: Oportet aufom ulfiminu finom rerum
secundum ali(|uam poloutiam (iicilur. ut diviuam boiiitat(^m osso. Kcrum onim
Pliilos(>iduis (loccf iu VII M(l'i/i/ii/si( . Si lactarum ab nTKpio agonfe per volunfa-
aufom socundum aliquam pofontiam di- fom, iilfimus fiiiis ost (|uo(l osf primo ot
cifur possibilo mundum esso, non osf per se volitum ab agonto cf propfor hoc ;

nocossarium (|uo(I dicafur socuudum po- agif agons omuo quod agit. Primum au-
fontiam passivam, sod socuudum potou- tom voUtum diviua' v(duntatis ost ojus lio-

tiam acfivam ut quod dicitur quod

: nitas. ut ex srjperioribus patet. Nooesso
mundum possibile fuif esse antoquam osf igitur omuium
roriim facfarum a Deo
esset, sic intolligatur quod Dous potuif ultimum finom (U\ iiiam bonitatom osse.

' Parm. : « operatiir omnia. »


Item. Finis generationisuniiiscujusque
rei generatee est forma ejusdem hac
enim adepta generatio quiescit unum-
quodque enim generalum, sive per ai'
tem sive per naturam, secundum suam
formam similatur aliquo modo ageuti
nam omne agens agit aliqualiter sibi
similo domus enim quae est in materia,
: multitudo et distinctio provenitin rebus
procedit a domo quae est in mente arti-
ficis in naturalibus etiam homo ge-
: rum productio est a casu vel a fortuna,
nerat hominem ; et si aliq^iid
vel factum secimdum naturam, quod non
sit simile generanti secundum speciem,
similatur tamen suis agentibus sicut im-
perfectum perfecto. Ex hoc enim contin-
git quod generatum generanti secundum
speciem non similatur, quia ad ejusper-
fectam similitudinem non possit perve-
nire, sed ahquaUter eam imperfecte par-
ticipat sicut animalia et plantae quae ge-
; dinem mediorum agentium, puta quod
nerantur ex virtute soHs. Omnium igitur
quae fiunt, fmis generationis sive perfec-
tionis est forma facientis vel generantis,
ut scilicet ad ejus similitudinem perve-
niatur. Forma autem primi agentis, sci-
hcet Dei, uon est ahud quam ejus boni-
tas. Propter hoc igitur omnia facta sunt
ut divinw bonitati assimilentur.
CAPUT CI.
Quod divina assimilatio est caiisa
diversitatis in rehns.
Ex hoc igitur accipienda est ratio di-
versitatis et distinctionis in rebus. Qn\n
enim divinam bonitatem perfecte reprae-
sentari impossibile fuit propter distan-
tiam uniuscujusque creaturae a Deo, ne-
cessarium fuit ut repraesentaretur per
multa, ut quod deest ex uno, supple-
retur ex alio. Nam et in conclusionibus
syllogisticis quando per unum medium
non sufficienter demonstratur conclusio,
oportet media multiplicari ad conclusio-
nis manifestationem, ut in syllogismis
dialecticis accidit. Psec tota tamen uni-
versitas creaturarum perfecte divinam
honitatem repraesentat per aequiparan-
tiam, sed secundum perfectionem, crea-
turae possibilera.
Item. Ilhid quod inestcausaeuniversali
simpliciter et unite, invenitur in effecti-
bus multipliciter et distincte nobilius
^ Parm. « Quod non solum divina bonitas est
: tionis. »
causa rerum, sed etiam omnis motus et opera-
; .
OPUSCULUM I. 39
est enim aliquid in causa quam in effec-
; tibus. Divina autem bonitas una et sim-
: plex principium est et radix totius bo-
nitatis qu» in creaturis invenitur. Ne-
cesse estigitur sic creaturas divinae bo-
nitati assimilari sicut multa et indistincla
assimilantur uni et simplici. Sic igitur
non casualiter aut fortuito, sicut nec re--
sitgenitum sed propter fmem. Ex eodem enim prin-
cipio est esse et unitas et multitudo in
rebus. Neque enim distinctio rerum cau-
satur ex materia nam prima rerum ins-
:
titutio est percreationem, quae materiam
non requirit. Similiter quae solum ex
necessitate materiae proveniunt, casua-
lia esse videntur. Similiter autem neque
multitudo in rebus causatur propter or-
ab uno primo simplici procedere imme-
diate non potuerit nisi unum, distans ta-
men a primo in simplicitate, ita quod ex
eo jam procedere potuerit multitudo, et
sic deinceps quanto magis a primo sim-
plici receditur, tanto numerosior multi-
tudo invenitur, ut aliqui posuerunt. Jam
enim ostensum est, quod plura sunt,
quae in esse prodire non potuerunt nisi
per creationem, quae solius Dei est, ut
supra ostensum est. Unde relinquitur
quod ab ipso Deo sunt plura immediate
creata. Manifestumest etiam quod secun-
dum hanc positionem, rerum multitudo
et distinctio casualis esset, quasi non in-
tentaaprimo agente. Est enim multitudo
rerum et distinctio ab intellectu divino
excogitata et instituta in rebus ad hoc
quod diversimode divina bonitas a rebus
creatis repraesentetur, et eam secundum
diversos gradus diversa participarent,
ut sic ex ipso diversarum rerum ordine
quaedam pulchritudo resultet in rebus,
quae divinam sapientiam commendaret.
CAPUT CII
Quod omnis actus et motus cuju^ilibet
creaturse in divinam honitatem redit
sicut in finem ^
Non solum autem rerum
institutionis
finis est divina bonitas, sed etiam omnis
: operationis et motus creaturae cujuslibet

40
necesse est divinam bonitatem
esse. Unumquodque enim
agit, sicut calidum
autem res creata secundum suam
mam similitudinem
divinae bonitatis, utostensum est. Ergo
et omnis actio et motus creatur* cujus-
libet in divinam bonitatem ordinatur sicut
in flnem.
Praeterea. Omnis motus et operatio rei
cujuslibet in aliquid perfectum tendere
videtur. Perfectum autemhabct rationcm
boni perfectio enim cujuslibet rei est
: vero per suam operationem unaquaeque
bonitas ejus. Omnis igitur motus et actio
rei cujuslibet ad bonum tendit. Bonum
autem quodlibet est similitudo qusedam
summi boni, sicut et ens quodlibet est
similitudo primi entis. Igitur motus ef
actio cujuslibct rei tendit in assimila-
tionem bonitatis divinae.
Pra^terea. Si sint multa agentia ordi-
nem habentia, necesse est quod omnium
agentium actioncs et motus ordincntur
in bonum primi agcntis sicut in fliicm
ultimum. Cum enim a superiori agente
inferiora agentia moveaiitur, et omne
movens moveat ad flnem proprium;
oportet quod actiones etmotusinferiorum
agentium tendant inflncm primi agentis;
sicut cxcrcitu (tmnium ordinum ac-
in
lioncs ordinantur sicut in ulfimum ad
victoriam, qu« est finis ducis. Ostensum
autem est supra, quod primum movens
et agens cst Deus; fliiis autem ejus non
est aliud quam sua bonitas, i:t etiam su-
'
pra osfensum est.
omnes actiones
creaturarum sint
fatem, non quidem causandam, ncque
augendam ', sed suo modoacquirendam,
parficipando sitjuidem -aliquam similifu-
dinem ejus.
CAPUT
Qiiod dive}'simode crcntui'X tendimt
simililudineni divi}i<v honitnlis.
Divinae ' autem bonitafis similif udinem
res creatae per suas operafiones diversi-
mode consequuntur, sicut et diversimode
secundum suum esse ipsam rcpra\scn-
tant unumquodque enim operafur se-
:
* Al. : « agendam.
* An. : « scilicct. »
;
COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
fmem cundum quod est. Quia igitur omnibus
quale est talia creaturis commune est ut divinam boni-
calefacit. Quaelibet' tatem repraesentent inquantum sunt ita ;
for- omnibus commune est ut per operatio-
quamdam participat nes suas consequantur divinam similitu-
dinem in conservatione sui esse et com-
municatione sui esse ad alterum. Una-
quaque enim creatura insua operatione
primo quidem se in esse periecto, se-
cundum quod est possibile, conservare
nititur, in quo suo modo tendit in simili-
tudinem divinae perpetuitatis secundo ;
creafura suumesse perfectum alteri com-
municare conatur secundum suum mo-
dum et per hoc tendit in similitudinem
;
divinae causalitatis. Sed creafura rationa-
lis per suam operationem tendif in divi-
nam similitudinem singulari quodam
modo prae ceteris, sicut et prae ceteris
creaturis nobilius esse habet : esse enim
crcafurarum ceterarum, cum sit per ma-
fcriam consfrictum, est finitum, ut inlT-
nifatcm non habeaf nec actu, nec potcn-
fia. (imnisvero natura rationalis infini-
fafem habct vel actu vel potenfia, secun-
dum quod infellectus confinet in se in-
fclligibilia. In nobis igifur infellectualis
nafura in sno primo esse considerataest
in pofentia ad sua intelligibilia, quae cum
infinitafemquamdamhabent
sint inflnita,
in potenfia. Unde intellectus est species
specierum quia non habet fanfum spe-
;
ciem dcferminalam ad unum, ut lapis ;
sed specicm omnium spccierum capacem.
Necesse est igitur quod Nafura vcro intellectualis in Deo infinifa
et motus quicum(iue cst actu, utpote in se pra'habens fo-
iii
propfer divinam boni- tius enfis perfectioncm, ut supra osten-
sum cst. Creatura» vero ali* infellectua-
les medio modo se habent infer poten-
tiam ef actum. Tcndit igitur infcllectua-
lis creafura pcr suam opcrationem indi-
vinam similifudinem, non in hoc solum
quod se in esse conservet, vel suum esse
CIII. (juodammodocommunicandomultiplicef
sed ut in se habcat actu quod pcr nafu-
hi ram in potentia iiabet. Est igitur finis in-
fellcctualis creatura», quem per suam
ojicrafioncm cousequitur, uf intellectus
ejus tofalitcr efficiatur in actu sccundum
omnia intclligibilia qua? in potentia ha-
bet secundum in hoc cnim maxime Deo
:
similis erit.
» " Hic in Cod. S. Gen. incipit cap. civ,
 .

OPUSCULUM I. 44

etiam quae sub sensum cadunt, multa

sunt quorum rationem cognoscere per
CAPUT CIV. certitudinem non possumus sed quo- :

rumdamquidem nullo, quorumdam vero

De cuiin rebus respondct
ditplici potentia, debiliter, Unde semper remanet naturale
duplex intellectus etquis sit finis intel-
:
desiderium respectu perlectioris cogni-
lectualis creaturw. tionis. Impossibileest autem naturale
desiderium esse vanum. Consequimur
Est autem aliquid in potentia duplici- igitur ultimum fmcm in hoc quod intel-
ter uno modo naturaliter, respeotu eo-
:
lectus noster fiat in actu, aliquo subli-
rum scilicet qua per agens naturale pos- miori agente quam sit agens nobis con-
suntreduci inactum; alio modo respectu naturale, quod quiescere faciat deside-
eorumquae reduci non possunt in actum rium quod nobis inest naturaliter ad scien-
peragens naturale, sed per aliquod aliud dum. Tale est autem in nobis sciendi
agens quod quidem in rebus corporali-
;
desiderium, ut cognoscentes efFectum,
bus apparet. Quod enim ex puero fiat desideremus cognoscere causam et in ;

vir, est in potcntia naturali, vei quod ex quacumque re quibuscumque

cognitis
semine fiat animal sed quod ex ligno ; ejus circumstantiis,nonquiescit nostrum
fiat scamnum, vel ex caeco fiat videns, desiderium, quousqueejus essentiam co-
non est inpotenlia naturali. Sic autemet gnoscamus. Non igitur naturale deside-
r^ circa intellectum nostrum accidit. Est rium sciendi potest quietari in nobis,
enim intellectus noster in potentia natu- quousque primam causam cognoscamus,
rali respectu quorumdamintelligibilium, non quocumque modo, sed per ejus es-
quae scilicet reduci possunt in actum per sentiam. Prima autem causa Deus est, ut
intellectum agentem^ qui est principium cx superioribus patet. Est igitur fmis ul-
innatum nobis, ut per ipsum efficiamur timus intellectualis creaturae, Deum per
intelligentes in actu. Est autem impossi- essentiam videre.
bile nos ultimum fmem consequi per hoc
quod intellectus noster sic reducatur in
actum nam virtusintellectusagentisest,
: CAPUT GV.
ut phantasmata, quae sunt intelligibilia
in potentia, faciat intelligibilid in actu, Quomodo intelleclus creatus divinam
ut ex superioribus patet. Phantasmata essentiam videre possit '

autem sunt accepta per sensum. Per in-

tellectum igituragentem intellectus nos- Hoc autem quomodo possibile sit, con-
ter in actum reducitur respectu horum siderandum est. Manifestum est autem
intelligibilium tantum in quorum noti- quod cum intellectus noster nihil cognos-
tiam per sensibilia possumus devenire. cat nisi per aliquam speciem ejus, impos-
Impossibile est autem in tali cognitione sibile est quod per speciem rei unius co-
' ultimum hominis fmem consistere. Nam gnoscat essentiam alterius et quanto;

ultimo fme adepto, desiderium naturale magis species per quam cognoscit intel-
quiescit. Quantumcumque autem aliquis lectus, plus distat a re cognita, tanto in-
proficiat intelligendo secundum praedic- tellectus nosterimperfectiorem cognitio-
tum modum cognitionis quo a sensu nemhabet de essentiarei illius ut puta, ;

scientiam percipimus, adhuc remanet si cognosceret bovem per speciem asini,

naturale desiderium adaliacognoscenda; cognosceret ejus essentiam imperfecte,
multa enim sunt ad quae sensus pertin- scilicet quantum ad genus tantum ma- ;

gere non potest, de quibus per sensibi- gis autem imperfecte si cognosceret per
lia non nisi modicam notitiam accipere lapidem, quia cognosceret per genus
possumus, ut forte sciamus de eis quod magis remotum ; si autem cognosceret
sint, non autem quid sint, eo quod sub- per speciem alicujus rei qua? nulli bovi
stantiarum immaterialium quidditates al- commimicaret in genere, nullomodo es-
terius generis sunt a quidditatibus re- sentiam bovis cognosceret. Manifestum
rum sensibilium, et eas quasi impropor- est autem ex superioribus, quod nuUum
tionabiliter transcendentes. Circa ea creatum communicat cum Deoin genere.

* Parm. : « Quomodo finis ultimus intellectua- quomodo hoc possit. »

lis creaturee est Deum per essentiam videre, et
 ;

42 COMP. THEOL. An FR. REGrxXALDUM.

Per quamcumqiie igitur speciem creatam temnosterfinitus. Intellectus autem ejus
non solumsensibilem, sed intelligibilem, infinitus est^ sicut et veritas ejus et ideo :

Deus cognosci per essentiam non potest. '

ipse tantum se cognoscit quantum co-
Ad hoc igitur quod.ipse Dcus per essen- gnoscibilis est. Sicut conclusionem de-
tiam cognoscalur, oportet quod ipsc Deus monstrabilem ille comprehendit qui eam
fiat forma intellectus ipsum cognoscen- per demonsfrationem cognoscit, non au-
tis, et conjungatur ei nou ad unam na- tem qui coguoscit eanfi imperfectiori
turam constituendam, sed sicut species modo, scilicet per rationem probabilem.
intelligibilis intelligenti. Ipse enim sicut Et ([uia ultimum fincm hominis dicimus
est suum csse, ita est sua veritas, qua* est beatitudinem ; in hoc consistit hominis
forma intellectus. Necesse est autcm quod felicifas, sive beatitudo, quod Deum vi-
omne quodconsequitur aliquamformam, deat per essenfiam licet in perfectione;

consequatur dispositionem ad aliquam beatifudinis multum distet a Deo cum ;

formam illam. Intellectns autem noster hanc beatitudiuem Deus per suam natu-
non est ex ipsa sua natura in ultima dis- ram habeat, homo vero eam consequa-
positione existens respectu formsp illius tur per divini luminis participationem, ut
qua^est veritas, quia sic a principio ipsam supra dicfum est.
assequeretnr. ([)ortet igitur quod cum
eam consequitur, aliqua dispositione de
novoaddita elevefur,quamdicimusglorife CAPUT CVII.
lumen: quo (|uidem intellecttis noster a
Deo perticitur, qui solus secundum suam Qiiod motns in Dcianad beatitudinem con-
naturam hanc propriam formam habet : scqnendam assimilatiir tnotiii naturali
sicut nec dispositio caloris ad formam et quod heatitudo estin actuintcllectus.
ignis potest esse nisi ab igne et de hoc :

lumine in Psalm. i,v, 10, dicitur /// ///- : Considerandum esf autem, quod cum
miyic hio viHchiynvs linnrn. procedere dc potentia in actum vcl sit
molus, vel sit simile motui circa pro- ;

ccssum hujus boatifudinis consequeufium

CAPUT CVL similitcr so babef sicut in motu vel iu
mutatione nafurali. In motu enim natu-
Qiiomodo nnturolc flcsidcrinm r/uiescit cx rali primo ([uidem considerafur aliqua
divinn rxsiono pcr csscntinm in qnn hon- propriefas por ([uam pro[)orfiouatur vel
titndo ronsistit. incliuafur niobilo ad talom finom, sicut
gravitas in torra ad hoc quod feratur
Hoc autem necesse est na-
fine adepto, deorsum non enim moveretur aliquid
:

turaie desidorium (|ui<'tari quia osscntia
divina, qua- muilo pra'dicto coujungetur
intellectui Deum videntis
principium omuia ooguoscondi, et fons
totius bonitafis, ut nibil rostaro possit ad
desidorandum. Kt bic otiam osf porfootis-
simusmodus divinam similitudinom (on-
: nafnralifor ad corfum finem, nisi haboref
[)ro[>ortionom ad illum. Secundo autem
, est suffioiens oonsidoratur ipse motus ad finem. Tertio
autem i[)sa forma vellocus. Oniirto autom
([uios in forma vel in loco. Sic igitur in
mofu ad (inem, primum([ui-
iufollocfuali
dcm est amor inclinans in finem secun ;

sequondi, ut scilicet ipsum coguosoamus dum autem cst dosiderium, ([uod est
eo modo quo so ipso cognoscif, scilicot ([uasi motus in fincm, ef operationes ex
per esseutiam suam licof non com[)rc- ; fali dosidorio [)rovoniontos ; terfium au-
hendamus ipsum sicut ipse se oompre- fom ost i[)sa forma, ([uam infellecfus
lunidif non quod ali(|uam parlom ojus
: c(Uise([uitur ; quarfum a\ifom esf delec-
ignoremus, cum partom uon baboaf sod ; fatio consoquons,([ua' niliilesl aliud quam
(inia non ifa i)orfoct(^ ipsum ooguosce- ([uiotatio volunfatis iu (ino ado[)fo. Siouf
mus sicut cognoscibilis est cum virtus ; igitur '
nafuralis generationis finis est
intellectus nosfri in intolligendo uou pos- forma, ot mofus loous,non aufoni
looalis
sit adapquari v^uifati i[)sius sooundiim ([uios in forma vol loco sod hoo esf cou-
;

quam cognosci!)ilis est. cum ejus olari- soqucns (inom ; et multo minus motus
tas seu veritas sit infinita, intellectus au- est finis, vol proporfio ad fin(un : ita ul-

' Al. : « sic igitur. p'

 . ;

OPUSCULUM T. i3

timus finis creaturse intellectualis est vi- naturaconsideratur, substantia composita

dere Deum, non autem delectari in ipso ; neque est sua forma neque suum esse
sed hoc est comitans finem, etquasiper- substantia vero simplex creata etsi sit ipsa
ficiensipsum et miiltominus desiderium
; forma, non tamen est suum esse. Deus vero
vel amor possunt esse uitimus fuiis ', est sua essentiaetsuum esse,utsupra os-
cum hoc et hocantefinem habeantur. tensum est. Similiter etiam omnes crea-
turae consequuntur perfectam bonitatem
ex fine extrinseco. Perfectio bonita- enim
CAPUT CYIII. tis consistit in adeptione finis ultimi Finis .

autem ultimus cujuslibet creaturae est ex-

De errore ponentiiim felicitatem in tra ipsam, qui est divina bonitas, quaequi-
crenturis. dem non ordinatur ad ulteriorem finem.
Relinquitur igitur quod Deus modis om-
Manifestum est ergo quod felicitas falso nibus est sua bonitas, et est essentiali-
a quibusdam qua^ritur, in quibuscumque terbonus non autem creaturae simpli-
;

praeter Deum
qua^ratur, sive iu volupta- ces, tum * quia non sunt suum esse,
tibus corporalibus, quae sunt et brutis tum quia ordinantur ad aUquid extrinse-
communes sive in divitiis, qua^ ad con-
; cum sicut ad ultimum finem. In substan-
servationem habentium proprie ordinan- tiisvero compositis manifestum est quod
tur, qua* est communis finis omnis entis nuUo modo sunt sua bonitas. Solus igi-
creati ; sive in potestatibus, quse ordi- tur Deus est sua bonitas et essentialiter
nantur ad communicandam perfectionem bonus; alia vero dicuntur bona secun-
suam aliis, quod etiam diximus omnibus dum participationem aliquam ipsius.
esse commune; sive in honoribus vel
fama, quae alicui debentur secundum quod
finem jam habet, vel ad finem bene dis- CAPUT CX.
positus est; sed nec in cognitione qiiae-
cumque rerum etiam supra hominem Qnod Deus non potest suam bonitatem
existentium cum in sola divina cogni-
; amittere.
tione desiderium hominis quietetur.
Per hoc autem apparet quod Deus nullo
modo potest deficerc a bonitate. Quod
CAPUT CIX. enim alicui essentialiter inest, non potest
ei abesse sicut animal nou potest ab
;

Quodsolus Deus est bonus per essenfiam, homine removeri, Neque igitur Deum
creaturse veropcr participationem possibile est non esse bonum, Et ut ma-
gis proprio utamur exemplo sicut non ;

Ex quod di-
praemissis igitur apparet potest esse quod homo non sit homo,
versimode se habent ad bonitatem Deus ita non potest esse quod Deus non sit
et creaturae, secundum duplicem modum perfecte bonus.
bonitatis quae in creaturis potest conside-
rari. Cum enim bonum habeat rationem
perfectionis et finis, sccundum duplicem CAPUT CXI.
perfectionem et finem creaturai attenditur
duplex ejus bonitas. Attenditur enim Quod creaturapossit deficere a sua bonitate.
qua^dam creaturae perfectio secundum
quod in sua natura persistit ; et haec est In creaturis autem considerandum est,
finisgenerationis aut factionis ipsius. qualiter possit esse bonitatis defectus.
Alia vero perfectio ipsius attenditur, Manifestum est autem quod duobus mo-
quam consequitur per suum motum vel dis aliqua bonitas inseparabiliter inest
operationem ; et haec est finis motus vel crcaturae uno modo ex hoc quod ipsa
:

operationis ipsius. Secundum utramque bonitas est de essentia ejus alio modo ;

vero creatura deficit a bonitate divina : ex hoc quod est determinata ad imum.
nam cum forma et esse rei sit bonum et Primo ergo modo in substantiis simpli-
perfectio ipsius secundum quod in sua cibus ipsa bonitas, quaeestforma, insepa-

' Parm. : « cum etiam hoc... habeatur. » ' Al. deest. : « tum. »
44 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.

rabiliter se habet ad ipsas, cum ipsse es-

sentialiter forma. Secundo autem

sint
modo bonum quod estesse, amitterenon
^
CAPUT CXIU.
possunt. Non enim forma est sicut
ma-
habet ad esse et non esse
teria, quse se
;
De duplici principio actionis, et quomodo
etsi etiam aut in quihus potest defectus esse.
sed forma consequitur esse,
ipsum esse. Unde patet quod
non sit
substantiffi simphces bonum naturs in
Sunl antem qua?dam actiones quarum
sed
qua subsistunt amittere non possunt, principium non est natura, sed voluntas;
immutabihter se habent in Substan- finis qui-
cujus objectum esl bonum, et
illo.
suai
tia?vero composit», quia non sunt dem principaliter, secundario autem quod
formse nec suum esse, bonum
naturai operatio
est ad finem. Sic igitur sehabet
amissibiliterhabent, nisi in illis in quibus voluntaria ad bonum, sicut se habet
na-
diver-
potentia materia^ non se habet ad turalis operatio ad formam per (juam res
sas formas, neque ad esse et
non esse, naturaluimac-
agit. Sicut igilurdofoctiis
patet. qua»
sicut in corporibus coelestibus tionum accidere non potest in illis
sccundum suas
non patiuntur defectum
corrnptibihl)Us,
formas, sed sohim in
CAPUT cxn. (luorum forma^ delicere possunt; ita
vo-

hintariie actiones deficere

possunt m
Quomodo dcficiunt n homtatc secimdum ilhs in quibus voluntas potest a fine de-
suris operationcH. (icere. Sicubi antem non potest vo^
luntas a iiue deficere, manifestum est
Et quia bonitas creatura»
non sohnn (luod ibi defectus volunlariai actionis
sua na- Vohmtas autem
consideratur secundiim quod in
.deti-
esse non potest.
turasubsistit,sedperfecti()b()nitatisipsuis cere non potost rospeclu boni quod
est in hoc quodordinatur ad
linem; ad h- quslibet enim
est ipsius volentis natura :

nem autem ordinatur per suam operatio- res suo modo appetit suum esse
perfec-
nem:restatconsidcrarequom()do(^roatune tum (luod est bonum uniuscujusque :

deficiant a sua bonitate

secunduni suas deficere po-
respoctu boui vero extorioris
operationes, quil)us ..rdinantur ad
finem.
test bono connaturali contenla. Cu-
sihi
quod de ultimus fi-
Ubi primo considerandum est,
ius igitur volentis natura est
operationibus naturalibus i(b^m est judi- in hoc defectus vo
"uis vohintatis ipsius,
(>arum non potest
cium sicut et de natura, (lua- est hiiitaria' actionis contingere
:

principium uude (luorum

:
natura defec-
boc autom solius Doi ost nam ejus bo-:

tum pati non potest, ncc in

operatKini-
nitas, qu» esi uUimus finis rerum est
bus eorum naturalibus dofortus
accidore
sua natura. Aliorum autom vo eutium
quonim autom natura dotoctum vcduutatis
notost ; natura nou est ultimui^ tinis
pati potest, otiam operationes eornm dc- ,.onim uudo potost in eis
:
defectus vo-
substautiis in- per hoc quod
ficere continpit. Unde in luntaria' actioniscontingere
ii.corporoissivo cor- in proprio bono
corruptil.ilibns, sive vohintas remaiiot tixa
porois, nulhis defectus naturahs
actionis
non tondondo ultorius iu summum bo-

contiugore potost in Angelis enim (luod est uUimus linis.

In omni-
:
num,
manel potons ad intellectuahbus
semper virtus naturalis Ims igitur substantiis
simihter voluntaria- actio-
suas operationos oxorcoudas :
creatis potest defectus
motus corporum cddestium uuuquam niscontingere.
vero
exorbitaro iuvonitur. In corporibus
inferioribus multi dofectus
naturalnim ac-

tionnm continp^uut i^roptor corruptiones CAPUT CXIV.

et defectus in naturis
oorum accidoutos.
priu-
Ex defectu enim ahcnjus naturahs Quidnomine boni re/ mali intel/igatur in
contingit phuitarum stonhtas ,
cipii rchus.
monstruosilas inprouoratiouo animahum,
et aliai hujusmodi
inordinationes. considorandum quod
Est igitur hic :

nomino intoUigitur osse per-

lioni
sicut
aliud intel-
fectum, ita iiomine mah niliil
perfecti. Ouux
ligitur quam privatio esse

vero privatio proprie accepta,
quod natum est, et quando natum est,
etquomodo natum est haberi manifes- ; CAPUT CXVI.
tum est quod ex hoc aliquid dicitur ma-
lum quod caret perfectione quam debet
habere unde liomo si visu careat, ma-
:
lum est ei, non autem malum esl lapidi,
quianon est natus visum habere.
CAPUT CXV.
Quod impossihile est esse aliquam
malum.
Impossibile est autem malum
quam naturam. omnis natura vel
lS'ani
est actus, vel potentia, aut compositum
ex utroque. Quod autem est actus, perfec-
tio est, et boni obtinet rationem;
id quod est in potentia, appetat natura-
liter esse actu bonum vero est quod
: tum, a quo omuia moraiia dependent.
omnia appetunt. Unde et compositum ex
actu et potentia, inquantum participat
bonitatem; potentia autem inquantum
ordinatur ad actum^ bonitatem habet
cujus signum est quod quanto potentia
est capacior actus et perfectionis, tanto
magis commendatur. Relinquitur igitur
quod nulla natura secundum se sit
malum.
Item. Unumquodque secundum hoc
completur quod fit in actu, nam actus est
perfectio rei. NuUum autem oppositorum
completur per admixtionem alterius, sed
magis destruitur vel minuitur et sic ne- ; junctam
que malum completur per participatio-
nem boni. Omnis autem natura comple-
tur per hoc quod habet esse in actu et
sic cum esse bonum sit ab omnibus ap-
petibile, omnis natura completur per par-
ticipationem boni. Nulla igiturnatura est
malum.
Adhuc. Quaelibet natura appetit con-
servationem sui esse, et fugit destructio-
nem quantum potest. Cum igitur
sitquod omnia appetunt, malum vero e
contrario quod omnia fugiunt necesse
est dicere, quod esse unamquamque na-
turam sit bonum secundum se, non esse
vero malum. Esse autem malum non est
bonum sed magis non esse malum sub
; numet maium dicuntur genera secundura
boni comprehenditur ratione. xXulla igi-
tur natura est mahim.
OPUSCULUM I. 45
est ejus
Qualiter boniim et malum sunt differentige
entis, et contraria, et genera contra-
riorum.
Considerandum igitur restat quomodo
bonum et malum dicantur contraria, et
contrariorum genera, et differentiaj ali-
quas species, sciUcet habitus morales,
naturam constituentes. Gontrariorum enimutrum-
que est aUqua natura. Non ens enim non
potest esse neque genus neque differen-
esse ali- tia, cum genus praedicetur de re in eo
« quod quid, » differentia vero in eo
((quod quale quid. »
Sciendum est igitur, quod sicut natu-
cum raUa consequuntur speciem a forma, ita
moraiia a flne, qui est voluntatis objec-
Sicut autem in naturalibus uni formae
adjungitur privatio alterius, puta formse
ignis privatio formai aeris ita in morali-
;
: bus uni fini adjungitur privatio finis al-
terius. Cum igitur privatio perfectionis
debitae sit malum in naturalibus formam ;
accipere cui adjungitur privatio formai de-
bitae, malum est, non propter formam_,
sed propter privationem ei adjunctam ;
sicutigniri malum estligno et in mora- :
libus etiam inhaerere flni cui adjungitur
privatio finis debiti, malum est, nonprop-
ter finem, sed propter privationem ad-
et sic duae actiones morales,
;
quae ad contrarios flnes ordinantur^ se-
cundum bonum et malnm differunt et ;
: per consequens contrarii habitus diffe-
runt bono et malo quasi differentiis exis-
tentibus, et contrarietatem ad invicem
habentibus, non propter privationem ex
qua dicitur malum, sed propter flnem
cui privatio adjungitur.
Per hutic etiam modum quidam intel-
bonum ligunt ab Aristotele dictum, quod bonum
et malum sunt genera contrariorum,
; moralium. Sed si recte attendatur,
scilicet
bonum et malum in genere moralium
magis sunt ditTerentiae quam species.
Unde melius videtur dicendum, quod bo-
positionem Pythagorae, qui omnia re-
duxit ad bonum et malum sicut ad prima
genera quae quidem positio habet ali-
:
quid veritatis, inquantum omnium con-
trariorum unum est pcrfectum, et alte-
rum diminutum ; ut patet in albo et ni-
 46 COMP. THEOL. AJ) FR. REGINALDUM.
gro, dulci et amaro, et sicde aliis. Sem-
per autem quod periectum est, pertinet
ad rationem boni; quod autem diminu-
tum ad rationem mali. CAPUT CXVIII.

Quod malum fundatur in bono sicut in

CAPUT CXVH. subjecto.

Quod)iihil potcst esse cssentialiter malum, Si quisautem contra praedicta objicere

vel summe ; sed est corruptio alicujus velit,quod bonum non potest esse sub-
boui. jectummali, ct quod unum oppositorum
non sit subjectum alterius, nec unquam
Habito quod malum est privatio
ij^itur in aliis oppositis invenitur quod sint si-
perfectionis debita-, jam manifestum est mnl considerare debet, quod alia oppo-
;

qualiter malum bonum corrumpit, in- sita sunt alicujus generis detcrminati,
quantum scilicet est cjus privatio ; sicut bonum autcmctmalum communia. Nam
et caecitas dicitur corrumpere visum, quia omneens, inquantumbiijiismodi, bonum
est ipsa visus privatio, ncc tamcn totunx cst omnis autem privafio, inquantum
;

bonum corrumpit : quia supra ciictuni talis, cst mala. Unde sicut subjcctum pri-
est quod non solum forma est bonum, vationis oportet csse ens, ita et bonum;
sed etiam potentia ad formam qua? qui- ;
non autem subjectum privationis oportet
dcm potcntia est subjectum privationis, csse albuni. aut diilcc, aut vidcns, quia
sicut ct forma'. Iiulc oportct quod suh- lucc non dicuntur dc cnte inquantumbu-
jcctum malisit bonum, non quidem quod Jnsmodi et ideo nigrum non est in albo,
;

est oppositum malo, sed quod est po-
tcntia ad i[)sum. K\ quo ctiam patct quoil
non quodlibct bonum polcst essc sultjcc-
tum mali, sed solum l)onum quod est in
potentia respectu alicujus perfectionis
qua potcst [^rivari undi" in liis qn.T so-
:
nec caecitas in videute, sed malum est in
hono, siciit ct ca'cifas est in subjccto vi-
sus; scd quod subjcctum visus non dica-
tur videns, hoc cst quia videns non est
commune omni enti.

lum actus sunt, \cl in (]uibus a potcntia

separari non potest, quantum ad lioc non
potest esse malum. CAPUT CXIX.
Patet cfiam cx hoc, quorl non potcst
esse aliquid quod sit csscntialitcr maluni, bc duplici (jencre tnali.
cum scmper oporteat malum in alio sub-
jecto bono fundari ac per bac nibil po-
; t^diia maliim
cst privatio et de-
igitiir
test csse summc malum, sicut cst summc fcclus ; aiifcm, ut cx dictis patct,
(Icfcctiis
bonum, quotl csl csscntialitcr honum. potcst confinj^^crc in rc aliqua non soluni
Secundum idcni etiam patct quod ma- secundum quod innatura sua conside-
lum non potcst esse dcsidcratum, ncc ratur, scd ctiam scciiiuliim quod per ac-
aliqiiid af,'ere nisi virfutc boni adjuncli. tioncm ordiiialiir ad lincm: conscquens
Dcsidcrahilc enim cst pcrfcctio ct linis; csf nt maliiin utroquemodo dicatur; sci-
principium autem actionis est forma. licet secundum defectum in ipsa re, prout
Hnia vcro uni pcrfcctioni vcl forma* ad- (jnoddam nialiiin animalis et
ca'citas cst ;

Jiin^Mtur privatio alfcrius pcrfcctionis aut secundum dcfcclum in aclionc prout

formce, continj^if pcr accidcns (juod [^ri- claiidicalio sij,'nilicat acticuicm cum de-
vatio scu malum dcsidcratur, et est aii- fectu. Maliiin if,'itur actionis ad aliqucm
cujusactionisprinci[)iimi.non in(|iianfum fincm ordinata', ad (jucm non dchilo
cst malum, scd [)ro[)tcr honum adjuiic- inodo sc liahct, j)cccaluin diciliir tam in
tum ; musicus a'dificat non iiujiian-
sicut voluntariis qiiam in naturalibus. Peccat
liim musicus, sed inquantum domifica- enim medicus in actione sua, dum non
tor. opcratiir convcnicntcs ad sanilalcm cl ;

Ex (jiio cfiam
j)atct (juod imj)ossihiIc nalura ctiam j)cccat in sua oj^crafionc,
est malum
cssc j^rimuin i)iincij)iiini, eo dum ad dchifam dispositioncm et formam
quod principium per acciilens est poste- rem generatam non pcrducit, sicut cuni
rius co quod cst per se. accidunt monstra in naliira.

CAPUT CXX.
De triplici f/enere actionis, et
culpse.
Et scieudum quod aliquando est actio
in potestate agentis, ut sunt omnes vo-
luntariae actiones. (Voluntariam autem
actionem dico, cujus principium est in
agente scicnte ea in quibus actio con-
sistit.)Aliquando vero actiones non sunt
voluntaria^: cujusmodisunt actiones vio-
lentae, quarum priucipium estextra; et
actiones uaturales, vel quai per ignoran-
tiam aguntur, quia non procedunt a prin-
cipio cognitivo. Si igitur in actionibus
non voluntariis ordinatis ad fmem defec-
tus accidat, peccatumtantum dicitur ; si
autem non solum
in voluntariis, dicitur
peccatum, sed culpa eo quod agens vo-
: vero non contrariatur voluntati in actu,
luntarium, cumsit dominus suae actionis,
vituperio dignus est et poena. Si vero
actiones sunt mixtw, habentes scilicet
aliquid de voluntario et aliquid de iuvo-
luntario, tanto ibi minoratur culpa,
quauto plus de involuntario admiscetur.
Quia vero naturalis actio naluram rei
consequitur, manifestum est quod in re-
bus incorruptibilibus, quarum natura
transmutari non potest, naturalis actio-
nis peccatum accidere non potest. Vo-
luntas autem intellectualis creaturai defec-
tum pati potest in voluntaria actione, ut
supra ostensum est. Unde relinquitur
quod licet carere malo naturae omnibus
incorruptibilibus sitcotnmune, carere ta-
men ex necessitate suae naturai malo
culpa?, cujus sola rationalis natura est
capax, solius Dei proprium invenitur.
CAPUT GXXI.
Quod aliquod malum habet rationem poe-
nee, et non culpae.
Sicut autem defectus actionis volun-
tariae constituit rationem peccati et cul-
pae, ita defectus cujuslibet boni pro culpa
illatus contra voluntatem ejus cui infer-
tur, poenae obtinet rationem. Poena enim
infertur ut medicina culpae, et ut ordina-
tiva ejus.Ut medicina quidem, inquan-
tum bomo propter poinam retrahitur a
culpa dum. ne patiatur quod est suae con-
trarium voluntati, dimittit agere inordi-
OPUSCULUM I. 47
natam actionem, quae suae foret placita
voluntati. Est etiam ordinativa ipsius,
quia per culpam homo transgreditur me-
tas ordinis naturalis, plus suae voluntati
de nialo tribuens quam oportet. Unde ad ordinem
justitiaefltreductioperpoenam, perquam
subtrahitur aliquid voluntati. Unde patet
quod conveniens poena pro culpa non
redditur, nisi plus contrarietur voluntati
poena quam placeat culpa.
CAPUT CXXII.
Qaod non eodern modo omnis poena
contrariatur voiuntati.
Non eodem autem modo omnis poena
est contra voluntatem. Qua^dam enim
poena est contra id quod Iiomo aclu vult;
et haec poena maxime sentitur. Quadam
sedin habitu sicut cum aliquis privatur
;
re aliqua, puta filio, vel possessione, eo
ignorante. Unde perhocnon agitur actu
aliquid contra ejus voluntatem; esset au-
tem contrarium voIuntati,si sciret. Quan-
doque vero poena contrariatur voluntati
secundum naturam ipsius potentiae. Vo-
luntas enim naturaliter ordinatur ad bo-
num. Unde si aliquis privatur virtute,
quandoque quidem non est contra actua-
lem voluntatem ejus, quia virtutem forte
contemnit, neque contra habitualem,
quia forte est dispositus secundum habi-
tum ad volendum contraria virtuti; est
tamen contra naturalem rectitudinem vo-
luntatis, qua Iiomo naturaliter appetit
virtutem. Ex quo etiam patet quod gra-
dus poenarum dupliciter mensurari pos-
sunt: uuo modo secundum quantitatem
boniquodper poenam privatur alio modo
;
secundum quod magis minusest con-
vel
trarium voluntati est enim magis con-
;
trarium voluntati majori bono privari
quam privari minori.
CAPUT CXXIII.
Quod omnia reguntur divina providentia.
Ex autem mauifestum esse
praedictis
potest quod omnia divina providentia gu-
bernantur. Quaecumque enim ordinantur
ad fiiiem alicujus agentis, ab illo agente
diriguntur in finem; sicut omnes qui
sunt in exercilu, ordinantur ad finem
 .
48 COMP. THEOL. AD FR. REGINAIDUM.
ducis, qui est victoria, et ab eo dirigun-
tur in finem. Supra autem ostensum est
quod omnia suis actibustendunt in flnem
divinai bonitatis. Ab ipso igitur Deo, cu-
jus hic finis proprius est, omnia diri-
guntur in flnem. Hoc autem est provi-
dentia alicujusregi et gubernari Omnia
igitur divina provideutia reguntur.
Adliuc. Ea qua*, deflcere possunt, et
non semper eodem modo se babent, or-
dinari inveniuntur ab his quae semper
eodem modo se liabent sicut omnes mo-
; divina? bonitatis pertinet et quod in se
tus corporum inferiorum, qui defeclibi-
les sutit, ordinem liabent secundum iu-
variabilem motum coelestis, corporis.
Omnes verocreatura' mutabileset defocti-
biles sunt nam iu cireaturs intellectua-
: quasdam
libus, quantum ex eorum natura est,
defectus voluntaria; actionis inveniri po-
test creaturai vero alia^ motum partici-
; agente similitudinem forma? et actionis,
pant vel secuudum generatloncm et cor-
ruptionem, vel secuudum locum tautuui:
solus autem Deus est in quem nulkis de-
fectus cadcre potest. Kcrnuiuitur igitur
quod omuia alia ordinantur al) ipso.
Hem. Kaquaisunt per participatiouem,
reducuntur in id quod est peresseutiam,
sicut in causam omnia enim ignila su*
: bernat.
ignitionis ignem causam babcnt aliquo
modo. Cuui igitur sobis Deus per esseu-
tiam sit bonus, cetera vero omnia per
quamdam participationom complemcn-
tum obtincant b(jnitatis, ncccsse cstquo(l
omnia ad complcmenluui bonilalis per-
ducantur a Deo. Uoc autem est regi et
gubernari secundum boc cnim alicjua
: rum crcaturarnm, illa abundantia bonita-
gubernantur vcl rcguntur, quod in or-
dine boni statuunlur. (tmnia ergo guber-
nautur ct reguntur a Deo.
CAPUT CXXIV.
Qtiod Dcus per sifj/friores crenturas rcqit
i/i/criores.
Secundnm hoc autem apparet quod
inferiores crcatura' a Dco i)cr su[)eriores
reguntur. Secundum lioc enim alicjua^
creaturai superiores dicuuturquod in bo-
nitate perfectiores cxistunt. Unbncm au-
tcm l)oni creatura' consoqnunlur a Dco
inquaHlum reguntur ab ii»so. Sic igitnr
superiores creatura' plus participaut de
ordiue gubernationis divina' quam infc-
riores. Ouod autcm magis parlicipat
qnauicuuiqnc pcrfcctionem, couqiaratur
ad id quod minus ipsam participat, sicnt
actus ad potentiam, et agens ad patiens.
Superiores igitur creaturai comparantur
ad inferiores in ordiue divinae providen-
tia* sicut agens ad patiens. Per superio-
res igitur creaturae inferiores gubernan-
tur.
Hem. Ad divinam bonitatem pertinet
quod suam similitudinem communicet
creaturis sicenim propter suam bonita-
:
tcm Deus omnia dicitur fecisse, ut ex
supradictis patet. Ad perfectionemautem
bonus sit,ct quod ahaad bonitatem redu-
cat.Utrumque igitur creaturaj communi-
cat et quod in se bona sit, et quod una
:
aliam ad bonum
inducat. Sic igitur per
creaturas, alias ad bonum indu-
cit. Has autem oportet esse superiores
creaturas: nam quod participat ab ahquo
l^erfectius est eo quod participat similitu-
dincm forma*, et non actionis; sicut luna
perfectius recipit lumen a
sole, quae noii
solum flt sed etiam illuminat,
lucida,
(juam corpora opaca, qua' illuminantur
tantum, et non illuminant. Deus igitur
per creaturas superiores inferiores gu-
Adhuc. Donum multorum melius est
(juam bonum unius tantum, et per con-
sequens est magis divinae bonitatis re-
pra-scnlativum, (lua* cst bonum totius
univcrsi. Siautem ircaturasupcrior, quae
abundautiorem bonitatem a Deo partici-
pat, non cooperaretur ad bonum inferio-
tis cssct unius lanlum pcrlioc aulcm fit
;
commuuis multorum quod ad bonum
niultorum cooperatur. Pcrtinet igiturhoc
ad divinani bonilatcm ut Deus per supe-
riorcs creaturas infeiiores regat.
CAPIT CXXV.
(Juod infcriores suhstnntia: intcllectuales
rcfjuntur per supcriorcs.
Ouia igitur iutcllectuales crcaturae ce-
teris crcaturis suntsuperiores, utex prae-
missis i)atct, manifcslum cst (piod per
crealuras inlcllcctualcs omncs alia' crea-
tura' gnbcrnantur a Dco. Dcm, cum inter
ipsas creaturas intoUcclualcs quapdam
aliis sint supcriorcs, por supcrioros infc-
riores rcgunlura Deo. Unde (it ut homi-
nes, ([ui inlimum locum socuudum ua-
Inra' ordinem iu substantiis intollectua-

libns tenent, giibernantur per superiores
spiritus, qui ex eo quod divina homini-
bus nuntiant, Angeii vocantur idcst
nuntii.Ipsorum etiam Angelorum infe-
riorespersuperiores reguntur^seoundum
quod in ipsis diversae hierarchia?, idest sa-
cri principatus, et in siuguhs hierarchiis
diversi ordines distinguuntur.
CAPUT CXXVI.
Dc i^radu et ordine Angelorum.
Et quia omnis substantiae intellectualis
operatio, inquantum hujusmodi, ab in-
tellectu procedit, oportet quod secundum
diversum intelUgentia? modnm diversitas
operalionis, et pra?lationis, et ordinis in
substantiis intellectuahbus inveniatur.
Intellectus autem quanto est subHmior
seu dignior, tanto magis in altiori et uni-
versaliori causa rationes eirectuum con-
siderare potest. Superius etiam dictum
est quod superior intellectus species in-
telligibiles universaliores habet. Primus
igitur inteUigendi moiUis substautiis in-
tellectualibus conveniens est, ut in ipsa
prima causa, scilicet Deo
elTcctuum
rationes participent per consequens
, et
suorum operum, cum per eas Deus infe-
riores effectus dispensat et hoc est :
proprium prima? hierarchiae, (ju» in tres
ordines dividitur secundum tria qua? in
qualibet operativa arte considerantur
quorum primum est finis, ex quo rationes
operum sumuntur; secundum est ratio-
nes operum in mente artificis existentes;
tertium est applicationes operum ad ef-
fectus. Primi ergo ordinis est in ipso
summo bono, prout est ultimus finis,
rerum de effeclibus edoceri unde ab
ardore amoris « Seraphim » dicuntur,
quasi ardentes vel incendentes amoris
enim objectum cst lionum. Secundi vcro
ordinis est effectus Dei in ipsius rationi-
bus intelhgibihbus contemplari,
prout
sunt in Deo unde : u Cherubim
dicun-
tur a plenitudine scientia?. Tertii vero
ordinis est considerare in ipso Deo, quo-
modo a creaturis participetur rationibus
inteUigibilibus ad effectus applicatis
unde ab habendo in sc Dcum insidentem,
'( Throni » sunt dicti. Secundus aiitcm
intelligendi modus est rationes effec-
tuum prout sunt in causis universalibus
considerare et hoc est proprium secun-
; bent. Unde omnia sunt in eis quodam-
dae hierarchia?; quai etiam in tres ordi-
XXYII.
OPUSCULUM 49
nes dividitur, secundum tria qua? ad uni-
versales causas, et maxime secundum
, intellectum agentes, pcrtinent. Quorum
primum est pra^ordinare qua? agenda
sunt unde in artificibus suprema? artes
:
pr*ceptivai sunt, qua? architectonica:' vo-
cantur et ex hoc primus ordo hierar-
:
chi» hujus dicuntur « Dominationes » :
domini enim cst pra^cipcre et pra?ordi-
nare. Secundum vero quod in causis uni-
versalibus invenitur, est ahquid primo
movens ad opus quasi priiicipatum exe-
cutionis habcns et ex hoc secundus ordo
;
hujus hierarchiae « Principatus » voca-
tur, secundum Gregorium, vcl « Virtu-
tes » sccundum Dionysiiim, ut virtutes
intelligantur cx eo quod primo operari
maximc est virtuosum. Tertium autem
quod in causis univcrsalibus invenitur,
cst aliquid impedimenta executionis
removens : unde tertius ordo hujus hie-
rarchiae est « Potestatum, » quarum offi-
cium est omne quod
possit obviare exe-
cutioni divini impcrii, coercere; unde et
daemones arcere dicuntur. Tertius vero
modus intelligendi estrationes eficctuum
in ipsis cffectibus considerare; et hoc est
proprium tcrtiae hierarchia*, quae imme-
, diate nobis [iraificitur, qui ex effectibus
cognitionem de ipsis cfrectibus accipi-
mus et haec etiam trcs ordines habet.
:
Ouorum infimus « Angeli » dicuntur, ex
eo quod hominibus nuntiant ea quae ad
eorum gubernationem pertincnt; undc et
: hominum custodcs dicuntur. Supra hunc
autem Archangelorum, » pcr
est ordo «
quem hominibus ca qua? sunt supra ra-
tionem, nuntiantur, sicut mysteria fidei.
Supremus autem liujus hicrarchiae ordo
sccundum (iregorium Virfutcs » dicun- ((
tur, ex co quod ca qua» sunt supra natu-
: ram, opcrantur, in argumentum eorum
quae nobis supra rationem nuntiantur ;
: UTule ad virtutes pertinere dicifur mira-
cula faccrc. Secundum Dionysium vero
siiprcmus ordo liujus hicrarchiae, Prin- ((
cipatus dicitur, ut Principcs intelliga-
))
» mus qui singulis gcntibus praesunt, Au-
gelos qui singuhs hominibus, Archangc-
los qui siiigularii)us hominibus ea qua?
sunl ad communcm salutem pcrtinentia
: denunfianf. Et quia inferior potentia in
virtuto superioris agit, iuferior ordo ea
qua? sunt siipcrioris, cxcrccf, inquanfum
agit ejus virtutc; supcriores vero ea quae
siint iuferiorum propria, excellentius ha-
modo commuuia tameu propria nomina :
30
sortiuntur ex his quse unicuique secun-
dum se conveniunt. Infimus antem ordo
commune nomen sibi retinuit quasi in
virtute omnium agens. Et quia superio-
ris est in inferiorem agere
intellectualis instruere vel docere;
est
superiores Angeli, inquantum inferiores
instruunt^ dicuntur eos purgarc, illiimi-
nare, ct perficere. Purgarc quidem, in-
quantum nescicntiam removent iliumi-
nare vero, inquantum suo lumine infc-
riorum intcllectus confortant ad alicjuid
altius capiendum perficere vero^ inquan- ;
tum eos ad superioris scientiie perfectio-
nem perducunt. Nam haec tria ad assump-
tionem scicnliai pcrtincnt, ut Dionysius
dicit. Ncc tamcn pcrlioc removctur quin
omncs Angeli, ctiam inlimi, divinam cs-
scntiam videant. Licet enim unusquisquc
hcatorum spirituum Dcum pcr essentiam
videat, uuus tamcn aho pcrfcctius cum
videt; ut ex superiorihus potest palcrc.
Quanto autem arKjua causa perfcctius
cognoscitur, tauto phircs ctfcctus cjus
cognoscuntur in ca. De edectihus igitur
divinis quos supcriorcs Angcli cognos-
cunt in Deo prai ahis, infcriores ins-
truunt; non autem de essentia divina,
quam immediatc vidcnt omnes.
CAPIIT CXXVIi.
Qiiod inferiora corporn por nupicriorii
divinitm dispontoiftir '.
Sicut igitur iutcllcctualium sul)slautia-
rum una p(u' aliam diviuitus guherua-
tur, infcrior scilicet pcr su[)eriorcm: ita
cliam inferiora corpora i)cr supcriora
diviuilus dis|)(Uiuutur uiuh' ouiuis ino-
lus inicriorum a motil)Us corporuin cd'-
lcstium causatur, et cx virtulc^ cddcstium
corporum lia^c infcriora formas ct
spc-
cics consc^iuuntur, ralioucs rc- sicut
rum intclligil)ilcs ad iufcriorcs spirilus
per superiorcs dcveniunt.
caim:t cxxviii.
Qtfod ror/xn-a rrr/csfin
dircctc in intcllccttun
hominis.
Ciim autcm inteUcctualis suhstantia
- aitpcfitiis rationis, cx ca partc qua bo-
in ordine rerum omnihus corporihus
'
Parni. : « jK^r corjiora, inforiora,
siijieriora
non autem intpllectus huraanus, (iisjjonuntur. »
COMP. THEOL. AD FR. REGLNALDUM.
praeferatur, non est convenicns secun-
dum pra?dictum providentise ordinem ut
per aliquam corporalem suhstantiam in-
tellectuahs quarcumque suhstantia rega-
; actio vero tur a Dco. Cum igitur anima liumana sit
intcllcctualis suhstantia, impossihilc est,
secundum quod est intelhgeus et volens,
ut secundum motus corporum cceles-
tium disponafur. Xequc igitur in intel-
; lectum liumanum ncquc in voluntatem
corpora (wlestia directe agere possunt
vel imprimerc.
Itcm. Nullum corpus agit nisi per mo-
tum. Omnc igitur quod ah aliquo corporc
movetur ab eo. Animam autcm
patitur,
liumanam sccundum intcUcctivam par-
tem, in qua cst voluntas, impossil)ilc cst
motu corporali movcri, cum intcUecfus
noii sit actus alicujus organi corporalis.
Impossihile igitur cst quod anima hu-
mana sccundum inlcUcctum aut volunta-
lcm a corporihus co'Iestihus aliquid pa-
tiatur.
Adbuc. Ea quae ex impressione cor-
porum c(plcslium in istis infcriorihiis
provcuiunt naturalia sunt. Si igilur
,
opcrationes intcUectus et voluntatis cx
impressionc cfelcsliura provcnircnt, cx
naturali instinctu proccdercnt ct sic homo ;
noii diUerret in suis aclihus ah aliis ani-
malihus, qua^ naturali iustinctn moventur
ad suas actiones et periret liherum ar-
;
hitrium.ct consilium, ctelcctio, ct omnia
hujusiuodi qua.' hoino pra' ceteris anima-
lihus hahct.
CAPIT CXXLX.
:
Quotnodo infrllcctus liuninnns pcrjiritttr
tncdifinfihtis potcntiis sf/tsifiris, rf sic
iifdircrtr suhiUttir iDrjtfirihus rivlcsfihns.
ct Est autcm considcraudum (piod inlcl-
lcctus huinamis a p(»lcnliis scnsiti\is ac-
ci|)it sua' cogiiitiouis origiucm : undc
perturhata phantasticaet imaginativa vcl
memorativa partc anima', pcrlmhatiir
cognitio iutcllcctus ct praMiictis potcu-
:
tiis hcne sc hahcutihus, convcnicnlior lil
non iniprinii/nf
accciitio iulcllcclus. Similitcr ctiam iin-
ccl voluntntinn
mutatio ;ipi)clilus ^(Misitivi ali(|uid opc-
ratiir ad mulatioiicm voluntatis, (jua; csl
niim apprchcnsum est ohjcctum volun-
* Hic incipit in Co(3. S Gcii. caj). cxxix.

tatis. Ex eo enim quod diversimode dis-
positi sumus secundum concupiscentiam,
iram, timorem, et alias passiones, di-
et
versimode nobis aliquid bonum vel ma-
lum videtur. Omnes autem potentiae sen-
sitivffi partis, sive sintapprehensivse,
appetitivae, quarumdam corporalium par-
tium actus sunt; quibus immutatis, ne-
cesse est per accidens ipsas quoque po-
tentias immutari. Quia igitur immutatio
inferiorum corporum suljjacet motui
coeli, eidem etiam motui potentiarum
sensitivarum operationes, licet per acci-
dens, subduntur et sic indirecte motus
; parle objecti quod ei ab Angelo proponi-
coelestis aliquid operatur ad actum intel-
lectus et voluntatis humanae, inquantum
sciUcet per passiones voluntas ad aHquid
incHnatur. Sed qula voluntas passionibus
non subditur ut earum impetum ex ne-
cessitate sequatur, sed magis in potestate
sua habet reprimere passiones per judi-
cium rationis; consequens est ut nec
etiam impressionibus corporum coeles-
tium vokintas humana subdatur; sed h-
berum judicium habet eas sequi et resis-
tere, cum
videbitur expedire quod tan- ;
tum sapientium est; sequi vero passiones
corporales et inchnationes estmultorum,
qui scihcet sapientia et virtute carent.
CAPUT CXXX.
Quod solus Deus movet voluntatem
hominis^ non res creata.
Cum autem omne mutabile et multi-
forme, in ahquod primum iinmobile et
unum reducatur sicut in causam; homi-
nis autem inteUectus et vohmtas mutabi-
Us et muUiformis appareat necesse est ;
quod in aUquam superiorem causam im-
mobilem et uniformern reducantur. Et
quia non reducuntur sicut in causam in
corpora coelestia, ut ostensum est, opor-
tet eas reducere in causas aUiores. AU-
ter autem se habet circa intellectum et
voluntatem nam actus inteUectus est
: enim Deus res movet secundum quod
secundum quod res intellectge sunt in in-
teUectu; actus autem voUintatis attendi-
tur secundum inclinationem voluntatis
ad res voUtas. InteUectus igitur natus est
perfici ab aliquo exteriori quod compu-
ratur ad ipsum sicut ad potentiam unde
homo ad actum intellectus adjuvari po-
test aquoUbet exteriori, quod cst magis
perfectum secundum esse inteUigibile,
OPUSCULUM I. 51
non solum a l)eo, sed etiam ab Angelo,
et etiam ab homine magis instructo aU- :
ter tamen et ahter. Homo enim adjuva-
tur ab homine ad inteUigendum, perhoc
quod unus eorum aUeri proponit inteUi-
seu gibile quod non considerabat non au- ;
tem ita quod Uimen inteUectus unius ho-
minis ab aUero homine perficiatur quia ;
utrumque himen naturale est unius spe-
ciei. Sed quia lumen naturale AngeU est
secundum naturam subUmius naturali
Uimine hominis, homo ab Angelo potest
juvari ad inteUigendum, non solum ex
tur, sed etiam ex parte kiminis quod pcr
Uimen AngeU confortatur. Non tamen lu-
men naturale hominis ab Angelo cst,
cum natura rationalis animse, quae per
creationem esse accepit, non nisi a Deo
instituta sit. Deus autem ad inteUigen-
dum hominem juvat non sohim ex parte
objecti quod homini proponitur a Deo,
vel per addilionem himinis; sed etiam
per hoc quod lumen naturale hominis,
quo intellectuaUs est, a Deo est; et per
hoc etiam quod cum ipse sit veritas pri-
ma, aqua omnis aliaveritas certitudinem
habet, sicut sccunda^ propositiones a pri-
mis in scientiis demonstrativis, nihil in-
tellectui certum fieri potest nisi virtute
divina, sicutnec conclusiones fmnt certse
in scientiis nisi secundum virtutem pri-
morum principiorum. Sed cum actus vo-
luntatis sit incUnatioqusedamab interiori
ad exteriu^ procedens, et comparetur in-
clinationibus naturaUbus sicut incUna-
;
tiones naturales rebus naturaUbus solum
insunt a causa susp naturse, ita actus vo-
luntatis a solo Deo est, qui solus causa
est naturae rationaUs vokintatem haben-
tis. Unde patet quod non est contra ar-
bitrii libertatem, si Deus vohintatem
hominis movet; sicutnonest contranatu-
ram quod Deus in rebus luvturahbus ope-
ratur; sed tam inclinatio naturalis quam
voluntaria a Deo est, utraque proveniens
secundum conditionemrei cujus est sic :
competit earum naturse.
Patet igitur ex pra^dictis quod in cor-
pus humanum et virtutes ejus corporeas
imprimere possunt corpora coelestia, si-
cut et in alia corpora, non autem in iu-
: teUectum sed hoc potest creatura intel-
;
lectuaUs in voluntatem autem solus
:
Deus imprimere potest.
 ;

COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.

miuatio ipsius singularis ejus providen-
CAPUT CXXXL tiam diffugief. Ostensum est autem supra
quod necesse est omnia divina' providen-
Qtiod Dem
otnnia gubcrnat, et quxdam tiae subdi et manifestumest quod divina
;

movet mediantihns causis secundis. providentia perfectissima est, quia quic-

quid de Deo dicitur, secundum maximum
Quia vero caus* secuudae uou ag-uut convenit ei. Oportet igitur quod ordiuatio
nisi virtute primae causae, sicut iustru- I^rovidenfia' ipsius se extendat usque ad
menta agunt per directionem artis; ue- minimos effectus.
cesse ost quod omuia alia agentia, per
qua; Deus ordiuem su* gubernatiouis
adimplet, virtute ipsius Dei agant. Agere CAPUT CXXXll.
igitur cujuslibet ipsorum a Deo causatur,
sicut et motus mobilis a motione moveu- Quod Deus 07nuia disponit immcdiate, nec
tis. Movens autem et motum oportet si- diminuit suam sa/jie/t(ia/n.
mul esse. Oportet igitur quod Deus cui-
libet ageuti adsit interius quasi in ipso Secundum boc igitur patet quod licet
ageus, dum ipsum ad ageudum movet. rerum gubernatio a Dco mediantibus
fiat
Adbuc. Non s<3biui agere agentium se- causis secundis, quanfumpeitinet ad pro-
cuudorum causatur a Deo, sed ipsum videntiae executionem; tamen ipsa dispo-
eorum esse, sicut iu superioribus osten- sitio scu ordiuatio divina' provideutia' im-
sum est. Nou autem. sic iuteHigendum mediate se exteudit ad omnia. Nou eniui
est quod esse rerum causelura Deo sicut sic prima et ultima ordinat ut ultima et
esse domus causatur ab a^dificatore, quu singularia aliis disponeuda committat :

remoto adbuc remanet esse domus a^li- : lioc euim apud bumines agifur propfer
licator euim non causat esse domus nisi debilitatemcoguitionis ijtsoriiin, qua'nou
inijuantum movet ad esse domus, qua* pofcsl simul \acare [duribus iiude su- :

quidem motio est factio domus uude

; periores gubernatoresdisjiouuntde mag-
directe est caiisa fieri ipsius domus quod uis el minima aliis comiuittunf dispo-
quidem cessat avlificafore remoto; Deus ucnda; sed Deus simul miilfa jiotesf co-
autem per se causa (bicde ij^sius
est guoscere, ul suj)ra osfeusum est uude ;

esse, (juasi esse communicaus omniljiis uonrelrabiturabordinatioue maximorum

rebus, sicut sol conununicat lumen aeri, [ler Iioc quod dispensat miuima.
et aliisqua* ab ipso ilUiminanfi|r. Et sicut
ad couservatiouein bimiiiis in aere reijui-
ritur perseverans illumiuatio solis, ita CAPUT cxxxin.
ad boc (juod res conserveutur in esse,
requiiitur (jiiod Deus esse incessanfer /{ofioncs f/tta' ridcutur ostcudcre qitod Dcus
triliuat rel)us et sic omuia uou sobiiu
;
no/i Itahet jrrovidcntiam tle particit-
inquautiim esse iucipiuut, sed etiam iii- laribus.
(junntum in csse conservantiir, comjta-
rautur ad Deum sicut lactiim ad 1'aciens. Posset tameu alicui vidcri (juod siugu-
Facieus autem et factiim oportet esse si- laria nou (lisjtonanlur a Deo. .NuUus euim
mul, sicut movens et motum. Oportel igi- per suam providentiam dispouit nisi qua'
fur Deuiu adesse omnibus rcbiis iiKjiian- coguoscit. Deo aiifcm coguitio singula-
tiim (!sse iial)enf. Esse aufeiu est id (juod riuin \i(icri pofcst deessc, cx boc qiioil
rebus omuibus inlimiiis adest. Igitiir siugularia iioii intellecfu, scd scusii co-
oporlet Deiim in omnibus essc. guoscunfur. In Dco aiitcm, (jui omuiuo
itein. 0'i'<'"iii<lii*3 exeijuitur susn pro- iucorporeus est, uon pofest esse seusi-
videulia.' ordinem per aliquas medias tiva , sed soliim iutcllectiva coguitio.
causas, neccsse esl quod enectus illaniiu Pofest igifur alicui videri ex boc (juod
mediarum causariim coguoscat et ordiuet singularia a divina providcutia nuu or-
alio(iuin extra ordinem siia' providcntia' (lineutiir.
cadcreut ef taulo jterlcctior esf jjrovi-
: Ifein. (-um singularia sint inliuifa, iii-
deutia gulxM-naufis, quanto ejus cognitio liuifurum autcin nun j)0ssit esse cogui-
et ordinafio magis descendif ad singu- tio, infiuituui cnim iguofum
ut sic est :

laria : (juia si idi(jiii(I singulaiium a co- videtnr (juod siugularia di\inam cogui
gnitione guberuantis subtrabitur, deter- tionein ef [)rovidentiam eflugiant.

Adhuc. Singularium multa contingen-
tia sunt. Horum autem non potest esse
certa scientia. Cum igitur scientiam Dei
oportcat esse certissimam, vidctur quod
singularia non cognoscautur, nec dispo-
nantur a Deo.
Pra^terea. Singularia non omnia simul
sunt, quia quibusdam succedentibus alia
corrumpuntur. Eorum autem quai non
sunt, non potest esse scientia. Si igitur
singularium Deus scientiam liabeal, se-
quitur quod quffidam scirc incipiat et
desinat, ex quo sequitur eum esse muta-
bilem. Non igitur videtur singularium
cognitor et dispositor esse.
CAPUT CXXXIV.
Sohitio praBdictanim ratiomim.
Sed hffic facile solvunlur, si quis rei
veritatem consideret. Cum enim Deus se
ipsum perfecte cognoscal, oportet quod
cognoscat omne quod in ipso est quo-
cumque modo. Cum autem ab ipso sit
omnis essentia et virtus entis creati quod
autem cst ab aliquo, virtute in ipso est
necesse est quod se ipsum cognoscens
cognoscat essentiam entis creati, et quid-
quid in eo virtute est et ; sic
omnia singularia qua virtute sunt in ipso
et in aliis suis causis.
Necestsimile de cognitione intellectus
divini et nostri, ut prima ratio procede-
bat. Nam intellectus noster cognitionem
de rebus accipit per species abstractas,
quae sunt similitudines formarum, etnon
materiaB',necmaterialiumdispositionum,
quae sunt individuationisprincipia unde
intellectus noster singularia cognoscere
nonpotest, sed solum universalia. Intel-
lectus autem divinus cognoscit res per
essentiam suam, in qua sicut in primo
virtute continetur non solum forma, sed
etiam materia et ideo non solum uni-
; discursum
versalium, sed etiam singularium cogni-
tor est.
Similiter etiam non est inconveniens
Deum cognoscere, quamvis in-
infinita
tellectus noster inflnita cognoscere non
possit. Intellectusenim noster non potest
simul actu plura considerare et sic si
infinita cognosceret, considerando ea,
' Al. : « al) initio. » '
^ Al. : « etiam sic. »
OPUSCULUM I. 53
oporteret quod numeraret infinita unum
post unum, quod est contra rationem in-
iiniti sed virtute et potentia intellectus
;
noster inflnita cognoscere potest, puta
omnes species numerorum vel propor-
tionum, inquantum habet sufflciens prin-
cipium ad omnia cognoscenda. Deus au-
tem multa simul cognoscere potest, ut
supra ostensum est et id per quod om- ;
nia cognoscit, scilicet sua essentia, suffi-
ciens est principium omnia cognoscendi
non solum quai sunt, sed quse esse pos-
sunt. Sicut igitur intelleclus noster po-
^
tentia et virtute coguoscit infinita, quo-
rum cognitionis principium habet ; ita
Deus omnia infinita actu considerat.
Manifestum est etiam quod licet sin-
gularia corporalia et temporalia non si-
mul sint, tamen simul eorum Deus co-
gnitionem habet cognoscit enim ea:
secundum modum sui esse, quod est
aeternum et sine successione. Sicut igi-
tur materialia immaterialiter, et multa
per unum cognoscit ; sic et quae non si-
mul sunt, uno intuitu conspicit : et sic
'
non oportet quod ejus cognitioni aliquid
: addatur vel subtrahatur, per hoc quod
: singularia cognoscit.
Ex quo etiam manifestum fit quod de
contingentibus certam cognitionem ha-
'
cognoscit bet quia etiam antequam fiant, intuetur
:
ea prout sunt actu in suo esse, et nou
solum prout sunt futura et virtute iu
suis causis, sicut nos aliqua futura co-
gnoscere possumus. Contingentia autem
licet prout sunt in suis causis virtute
futura existentia^ non sunt determinata
ad unum, ut dc eis certa cognitio habe-
ri possit; tamen prout sunt actu in suo
: esse, jam sunt dcterminata ad unum, et
potest de eis certa haberi cognitio. Nam
Socratem scdere dum sedet, per certi-
tudinem visionis cognoscere possumus.
Et similiter ])er certitudinem Deus co-
guoscit omnia, qusecumque per totum
aguntur, in suo
temporis
aeterno nam aeternitas sua praisentia-
:
liter totum temporis decursum attingit,
et ultratranscendit; ut sic cousideremus
Deum in sua aeternitate fluxum temporis
cognoscere, sicut qui iu altitudine spe-
culw coustitutus totum trausilum viato-
: rum simul intuetur.
Al. : « et non mateiin. »
* Al. : « sic igitur. »
54 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.

CAPUT CXXXV. CAPUT CXXXVIL

Quod Deiis solus cofjnoscit simjularia Quod soli Deo co7wenit yniracula facere.
futiira contingeiUia.
Qnia igitur totus ordo causarum secun-
Manifestum est autem quod hoc modo darum et virtus oarum est a Deo, ipso
futura contingentia cognoscere, prout autom non producit suos ofrectus por
sunt actu in suo esso, quod est certitudi- nocossitatem, sed liberam voluntafom,
nem dc ipsis liabere, solius Dei proprium ut supra ostonsum est manifostum est ;

est, cui proprie et vere competit a^-terni- quod praiter ordinem causarum secunda-
tas uude futurorum pra^nuntiatio certa
: rum agere potest, sicut quod sanet illos
])onitur csse Divinitatis signum, secun- qui secundum oporationom natura; sa-
dnm illud Isaia^ xi.i, :23 : Anuunciatc narinon possunt, velfaciat aliqua hujus-
(jux ventura sunt in futurum; et scicmus modi quai non sunt socundum ordinem
quia dii estis vos. Sed cognoscere futura naturalium causarum, sunt tamensecuu-
in suis causis etiam aliis eompetore po- dum ordiiiom diviiia' }irovi(IontiiO quia :

test sed Iia^c cognitio non

; est corta, sod
conjocturalis mag-is,nisicircaefroctus (pii
de necessitate ex suis causis sequuntur
et i)er Iiunc modum medicus praMiunciat
infirmitates futuras, el nauta tompos-
tales.
Iioc ii)sum quod aliquando a Doo liat prie-
ter ordinom naturalium causarum, a Deo
: dispositum ost propfer aliquem iinem.
C.um aufom aliijua hujusmodi (livinifus
fiunt piiofor ordincm causarum socunda-
rum, talia fa(!ta miracula dicuntur (juia :

mirumest, cum efrectus videtur, et causa

CAPUT CXXXVI. ignorafur. Cnm i!.rifur Deus sit causa
simplicitor nobis occulta cum aliquidab ;

Quod Deus omuibus adcst per potcntiam, 00 fit pra'ter ordinom causarum secun-
essentiam ct prxsentiam, et omnia im- (lariim nobis nofarum, sinq)liciter mira-
mediate disponit. cula dicuntur. Si autom fiat ali(]uid ab
..diqua alia causaocciiUa huic vel illi, non
Sic igitur impodit quin Dous
nihil est simplicifer miraculum, sed quo ad
efiam singuhuium eirectuum cofj^nilio- illum qui causam iffuorat unde contingit :

nem hahoat, el oos immodiato onlinot quodali(iuid apparof mirumuni, quod non
per se ipsum; licct por causas modias ost alii mirum, (]ui causani coguoscit.
exequatur. Sed etiam in ipsa executione Sic autom pra'for ordinom causarum
quodammodo immodiato se habet ad socundarum operari solius Doi csf, qui
omnos (droclus, in^piantum omncs cau- osf hiijus (»rdiiiis instifutor, ot huic or-
sa^ media; a.u^unt in virtut(! causa' i)rima'. dini non obligatur; omnia vero huic or-
ut quodammodo ipse in omnibus agoro dini subdiinfiir. Unde miracula facere,
videatur ot omnia opercf sccundarum
: solius Dei est, secundum illud PsalmistaB
causarum oi possunt .illriliui, sicul ar- (Psal. i.x.xi, IS) Qui farit
: tnirtiliiHanvA-
tifici attril)uilur opus inslrumonti cun- : gna solus. Cum ab aliqua croatura
igitiir
veniontius onim dicitur quod faber facil miracula ficri vidonfur, vol non sunt vera
cultellum quam martellus. Ilabet otiam miracula, (]uia fiunt i)cr aliquas virlutes
se immodialo ad (Mnnos cfl^oclus, iiKiuan- nafiiialiiiin rcriim, licot nobis occulfas,
tum ipse ost jiorsocausa ossondi,otomiiia sicut csl do uiiraculis (kcuionum, (lUiu
ab ipso servantur in esse. Kt secundum magicis artibus fiunt vcl si sunt vera ;

hos tres immcdiatos modos dicitur Dous miraciila, impotranfur por aliiiucm a Doo,
in omiiiltusossc porossontiam. pofontiam uf scilicof falia opcrcfiir. Oiiia igitur liu-
et pra'sontiam. Por ossonliain (jiiidom jusmodi miracula soluiu divinifus fiiuit,

in^inanfum esse ciijuslil)et est (]ua.'dam convonienfer in argumentum fidei assu-

participatio divini oss(; ; et sic essentia
flivina cuilibol oxistonfi adosf inf]uantuni
habot csso, sicut causa prcq^rio oflocfui
pcrpotentiam vero, inquantum omnia
virtufo ipsiusagunt:porpra'sentiam voro,
inquantum ipso imnKNliiilc omuia onlinaf
cl (iisj»(»iiil.
muntur, qua' soli Doo iniiilifur. Quod
, onim aliquid prolafum ab liomin(> auclo-
: rifato (li\iiia dicafur, nuiKiiiain conve-
in nieufius ostonditur (juam por opcra (jua'
solus Dcus facere pofost.
Iliijiismodi aufcm miracula, (juamvis
pijclcr onliiKMn causarum s(MMiiKl;uum

OPUSCULUM
fiant, tamen non sunt simpliciter dicenda
contra naturam : quia lioc ipsum natu-
ralis ordo habet ut inferiora actionibus
superiorum subdantur unde qua^ in cor-
: rem causam ordinantem eos reducere
poribus inferioribus ex impressione coe-
lestium corporum proveniunt, non di-
cuntur simpliciter esse contra naturam,
licet forte sint quandoque contra natu-
ram particularem hujus vel illius rei, si-
cut patet de motu aquae in fluxu et refluxu
maris, qui accidit ex lunae actione. Sic
igitur et ea qua?. in creaturis accidunt Deo
agente, Ucet videantur esse contra parti-
cularem ordinem causarum secundarum,
sunt tamen secundum ordinem univer-
salem naturff". Non igitur miracula sunt
contra naturam.
CAPUT CXXXVIII.
Quod dicantur esse aliqua casualia et
fortuita.
Quamvis autem omnia etiam minima
divinitus dispensentur, utostensum est
nihil tamen prohibet ahqua accidere a
casu et fortuna. Contingit enim ahquid
respectu inferioris caus« esse fortuitum
vel casualc, dum pra^ter ejus inteationem
aliquid agitur quod tamen non est for-
tuitum vel casuale respectu superioris
causae, prater cujus intentionem non agi-
tur; sicut patet de domino, qui duos ser-
vos ad eumdem locum mittit, ita
unus ignoret de alio; horum concursus
casualis est quantum ad utrumque, non
autem quantum ad dominum. Sic igitur
cum ahqua accidunt praiter intentioncm
causarum secundarum, fortuita sunt vel
casuaha habito respectu ad illas causas;
et simpliciter casuaha dici possunt, quia
effectus simpHciter denominantur secun-
dum conditionem proximarum causarum.
Si vero habeatur respectus ad Deum, non
sunt fortuita, sed provisa.
CAPUT CXXXIX.
Utrum fatum sit aliqua natura., et quid
sit.
Ex hoc autem apparet quae sit
fati. Cum enimmulti effectus inveniantur
* « Fatum est inhaerens rebusmobilibusdispo-
sitio. »
;
I. 35
casualiter provenire secundum conside-
rationem secundarum causarum, quidam
hujusmodi efTectus in nullam superio-
volunt quos totaliter negare fatum ne-
;
cesse est. Quidam vero hos effectus qui
videntur casuales et fortuiti, in supe-
riorem causam ordinantem eos reducere
voluerunt; sed corporalium ordinemnon
transcendeutes, attribuerunt ordiuatio-
nem corporibus primis, scilicet coeles-
tibus et hi fatum esse dixerunt vim
:
positionis siderum, ex qua hujusmodi
effectus contingere dicebant. Sed quia
ostensum estquod inlellectus voluntas, et
qua^ sunt propria principia humanorum
actuum, proprie corporibus ccelestibus
non subduntur, non potest dici quod ea
quai casualiter vel fortuito in rebus hu-
manis accidere videntur, reducantur in
corpora coelestia sicut in causam ordinan-
tem. Fatum autem non videtur esse nisi
in rebus humanis, in quibus est et for-
tuna : de Iiis enim solent aliqui quae-
rere, futura cognoscere volentes, et de
his a divinantibus responderi consuevit :
unde et fatum a fando est appeliatum :
et ideo sic fatum ponere est alienum a
fide. Sed quia non solum res naturales,
sed etiam res humanae divinae providen-
tiae subduntur, quae casualiter in rebus
humanis accidere videntur, in ordinatio-
nem divinae providentise reducere opor-
tet. Et sic necesse est ponere fatum
quod ponentibus divinai providentiae omnia
subjacere. Fatum enim sic acceptum se
habet ad diviuam providentiam sicut
propriusejus effectus estenimexplicatio
:
divinae providentiae rebus adhibita^ secun-
dum quod Boetuis dicit lY De consol.
pros. VI, qiiod fatum est « dispositio, »
idest ordinatio « immobilis rebus mobi-
libus inhaerens \ » Sed quia cum infide-
libus quantum possumus, nec nomina
debemus habere communia, ne a non
intelligentibus erroris occasio sumi pos-
sit, cautius est fidelibus ut fati nomen
reticeant, propter hoc quod fatum con-
venientius et communius secundum pri-
mam acceptionem sumitur. Unde et Au-
gustinus dicit Y De civitate Dei, c. i,
quod si quis secundo modo fatum esse
credat , sententiam teneat et linguam
ratio corrigat.
5fi COMP. TIIEOL. AD FR. REGLXALDUM.
ritur adcomj)letum esse universi. Ut igi-
CAPUT CXL. tur utroque modo
res provenirent, qui-
busdam adaptat nccessarias causas, qui-
Quod nnn omnia sunt cx nccossitate. busdam vero contingentes ; ut sic dum
quaidam flunt necessario, quaedam con-
Quamvis cUitem ordo divina? providcii- tingenter, divina voluntas efficaciter im-
ti* rehus adliibitus certus sit, ralionc l)Ieatur. Manifeslum cst etiam quod per
cujus Boetius dicit quod fatum est » dis- sapientiam uivjna' dispositionis, provi-
positio immohilis rebus mobilibus inha'- dentiffi certitndo servatur contingentia ,

rens; » nou tamen propter hoc se^iuilur rerum manente. Nam si hoc per provi-
omnia de necessitate accidere. >am cf- dentiam hominis ficri potest ut causa*
fectus necessarii vel contingentes dicun- qua' dcficcre potest ab cffcctu, sic ferat
tnr secnndum conditionem proximarum auxilium ut interdum indcficienter sc-
causarum. Manifestnm cst cnim quod si qnatnr efrcctus, sicut pafet in mcdico sa-
causa prima fu(!rit nccessaria, ct causa nantc, et in vine* cultore contra sterili-
secunda fuerit continf^^ens, eirectus se- fatcm adhibendo rcmcdinm multo
vitis ;

quitur contingcns sicut prima cansa

; magis iioc ex sapienlia divinae disposi-
generationis in rebus corporahI)ns infc- tionis contingit, ut quamvis causa? con -

riorit)US est molns codcstis cor[ioris ; qui tingenfcs deliccrc possint quantum est
licet ex necessitate provcniat, generatio de se ab circcfii, tamcn (juibnsdam admi-
tamen et corruptio in istis inferioribus niculis adhibitis indcficienter sequatur
provenit contingenter, propter hoc qnod circclus quod ejus confingentiam non
causa' infcriores contingcnt(>s sunl, ct toHif. Sic ci'go patct (jiUid rcrum contin-
deficere possuut. (•stcnsum csl autcm gciitia di\iua' jirovidentia' ccrtitudincm
quod Dens sua^ jjrovidentiai or»linem pcr iioii cxcludif.
catisas inferiores exequitur. Krunt igitur
aliqui ('flcctns (Hvina' providcntia' con-
tingentcs sccnnihini ((jndilioncni infcrio- CAPUT CXLll.
rum causarum.
Quod divinx proridcnticV ccrtitudo nou
c.rclitdit mala a rchus.
CAPUT CXLL
Kodcm ctiam m(»(lo pcrspici potest
Qiiod divinn jn'ocidentio mancntc, (jiiod divina jirovidentia manente, mala
multa su/it cnntini/rntia. in nmiido accidcrc possunt projitcr de-
fcctuin cansarum scciindaiiim. Vidcmus
Nec tamen efrectnum contingcntia vel enim in causis ordinatis accidere malum
causarum, ccrtiludincm divina^ providcn- in cfrccfn cx dcfccfu causa* sccunda', (jui

tijcpcrtiiibarc potcst. Tria ciiim sunt tamcn dcfcctus a caiisa j)rima nullo modo
qu;f providcntia* ccrlitndincm pra'slarc causalur ; siciit maliim clr.udicationis cau-
vidcntur : scilicct infaHil)ilitas di\ina' satur a curvitafe cruris, non autcm a vir-
pra'scientia', efficacia divina' voluntatis, tulc aniuKi' moliva uiulc (iiiid^juid csf in
:

et sapicntia divina' disj^ositionis, (jua' claiidicationc i.\c motu, rcfcrtiir in virtu-

vias suflici(!ntcs ad cfrcclum consc(jucn- tcm niotivaiu siciil in caiisam (jiiod au- ;

dum adinvenit (|U(irum nidlnm contin-

: tcm est ibi de obrKjuitatc. non causatur
gcnlia' rcrum rcpugnat. .Nam scicnlia a virfutc motiva. scd a criiris cnrvitatc.
])ci infallibilis ctiam contingcutium
cst Kf idco (luidijnid malum in rcbiis accidit,
fnlurornm, in^pianlum Dciis inlnclnr in (liiaiifnm ad lioc (jiiod cssc vd sj)ccicm
suo a^terno futura, ]U'()ut suntactn iii siio vcl natiiram aliiiuam liabi,"f, rcducitiir in
esse, nl siipra exposituni cst. Voluntas Dcum sicut in caiisam : non cnim j)0-

etiam Dci, cum sil nnivcrsalis rcnim tcst cssc lualniu iiisi in bono, uf (!X su-
caiisa non soliim cst dc hoc (piod aliipiid l^radicfis j^atcl. i^>uaiitum vcro ad id quod
fiat, scd nt sic fial. Iloc igilnr ad cflica- liabet dcfcctu, reducituriii causam in-
i\e

ciam diviiUH voluntatis pcrtincl noii so- fcriorcm dcfccf ibilcm. Kt sic licct Dcns
lum nt fiaf ipiod Dciis viilt, scd iit hoc sit iinivcrsalis oniniiim caiisa, non ta-

modo liat (piouKjdo illiid ficri vult. Vult nK*n cst causa maloinin iiKiiiantum sunt
aufcm (]ua'dam fieri nccessario ct (jna'- mala scd (jnidijniij iioni cis adjungitur.
;

dam contingenlcr. (|iii;i ufriinKiuc rcijiii- caiisatiir a Dco.


CAPUT CXLIII.
Quod iion derogat bonitati Dci quod mala
jjcrmittat.
Nec tamen hoc divinae bonitati repu-
guat quod mala esse permittit in rebus
ab eo gul)ernatis. Primo qiiidem quia
providentia; non est naturam g-iiber-
natorum perdere, sed salvare. Requirit
autem hoc perfectio universi ut sint qua;-
dam in quibus mahim non possit acci-
dere, quccdam vero qua? defectum mali
pati possint secundum suam naturam. Si
igitur malum totaliter excluderetur a re-
bus, providentia divina non regerentur
res secundum earum naturam quod esset
major defectus quam singulares defectus
qui tollerentur. Secundo, quia bonum
unius non potest accidere sine malo altc-
rius sicut videmus quod generatio unius
; laudabilitcr vel culpabiUtcr agit. Et quia
non est sine corruptione alterius, et nu-
trimentum leonis uon est sine occisione
alterius animalis, et patientia justi non
est sine persecuitione injusti.
malum excluderetur a rebus,
totaliter
sequeretur quod multa etiam bona tolle-
rentur. Non igitur pertinet ad divinam
providentiam ut malum totaliter excluda-
turarebus sed utmalaqua* proveniunt,
; tura; rationalis facultatem natura? ipsius
ad aliquod bonum ordinentur. Tertio,
quia ex ipsis malis particularibus com-
mendabiliora redduntur bona dum eis
comparantur, sicut ex obscuritate nigri
magis declaratur claritas albi et sic per
hoc quod permittit mala esse in mundo,
divina bonitas magis declaratur in bonis,
et sapientia in ordinatione malorum ad
bona.
CAPUT CXLIV.
Quod Deu.s speciaiitcr hominipromdet per
fjratiam.
Quia igitur divina providentia rebus
singulis secundum earum modum pro-
videt creatura autem ratioualis pcr li-
; quirit.
berum arbitrium est domina
prae ceteris creatiiris
necesse ; est ut et
ei singulari modo
provideatur quantum
ad duo. Primo quidem quantum ad ad-
jumenta operis, qua? ei dantur a Deo
secundo quantum ad ea quae pro suis
operibus ei redduntur. Creaturis enim
;
OPUSCULUM I. 57
irrationabilibus h*c solnm adjumenta
danturdivinitus ad agendum quibus natu-
raliter moventur ad agcndum; creaturis
vero rationabilibus dantur documenta et
prsecepta vivendi non enim pra^ceptum
:
dari competit nisi ei qui estdomiiuis sui
actus ;
quamvis etiam creaturis irratio-
nabilibus pra?ccpta per quamdam simili-
tndinem Deus dare dicatur, secundum
illud Psal. cxLvui, G Prxceptuin posuit
:
et ?ion prcVfcrilnt : quod quidem prwcep-
tnm nihilaliud est quam dispositio di-
vin* providcntise inovens res naturales
ad proprias actiones. Similiter etiam ac-
tiones creaturarum rationalium impulan-
lur eis ad culpam vel ad laudem, pro eo
quod Iiabent doniinium sui actus, non
solum hominibus ab Iiomine praesidente,
;
sed etiam a Deo cum homines non so-
;
lum regaiitur ab homine, sed etiam a
Deo. Cujuscumque autem regimini ali-
quis siibditur, ab eo sibi imputatur quod
pro bene actis debetur pra^mium, culpa^
vero debetur poena, ut supra dictum est
creaturffi rationales secundum justitiam
Si igitur divinie providcntia> et puniuntur pro ma-
lis, et pra^miantur pro bonis. In creaturis
autem irrationabililius non habet locum
pffiiia nec praemium, sicut iiec laudari
iiec culpari. Quia vero ultimus flnis crea-
excedit ea vero qua'. suntadflnem, de-
;
bent esse fiiii proportionata secundum
rectum providentise ordinem consequens ;
est ut creaturae rationali etiam adjutoria
: divinitus conferantur, non solum quae
sunt proportionata natura^, sed etiam quae
facultatem naturae excedunt. Unde snpra
naturalem facultatem rationis imponitur
homini divinitus lumen gratise, per quod
interius perflcitur ad virtutem et quan-
tum ad cognitionem, dum elevatur mens
hominis per lumen hujusmodi ad co-
gnoscendum ea quae rationem excedunt,
et quantiim ad actionem et affectionem,
dum per lumcn hujusmodi affectus ho-
minis supra creata omnia elevatur ad
Deum diUgendum, sperandum in ipso,
et
et ad agendum ea quae talis amor re-
sui actus Hujusmodi autem dona, sivc auxilia
snpernaturaliter homini data, gratuita
vocantur duplici ratione. Primo quidem
quia gratis divinitus dantiir non enim :
;
potest in homine aliquid inveniri cui con-
digiie hujusmodi auxilia debeantur, cum
Iiwc facultatem. humaiue natura^excedant.

o8 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
Secuiido veroquia speciali quodammodo
per hujusmodi dona homo efficitur Deo
gratus. Cum enim dilectio Dei sit causa
bouitatis iu rebus uou a pra^existeute
bonitate provocata, sicut est dilectio uos-
tra ;necesse est quod quibus ahijiios
speciales effectus bouitatis larg-itiu", ros-
pectu boriim spccialis ratio dilectiouis
diviua^ consideretiir undc cos maximc
;
et simpHcitor dibgcre dicitur quibus ta-
b's l)()nitatis alfectuslar^ntur per quos ad
ultiuuuu fiuem veuiaut, quoil est ipse,
qui est fons bonitatis.
CAPUT CXLV.
Qiiod Deus per jdona (/ratuita remittit
peccal(i,(iua' ctianKjratiam intcruniint.
Et quiapcccata contingunt cxhoc quod
actiones deficiunt a recto ordine ad
fiuem ad fiuem autem ordiuatur liomo
; via'. Immobililcr aubMU so haboie vol in
non solum per naturalia auxilia, sed [)or
gratuita; necesse est quod peccata bo-
minum uou solum naturalibus auxiliis,
sed etiam gratuitis contrarientur. Con-
traria autem se iuvicem expellunt.
sicut per pcccata bujusmodi auxilia gra-
tuita ab homine tolluntur, ita pcr gratuifa
dona pcccata liomint' rcmittunlui- alio-
quiu malitia boiuinis iu pcccando plus
posset dum removet gratiam divinam,
quam divina bonitas ad removcndum
peccata pcr gratia'dona.
Item. Deus relms providct sccuuduui
carum modum. Hic autem cst
tabiliuin rerum, ut in eis contraria altcr-
nari possint, siciit generatio cl corruplio
iu luateria corpoiab, cl albuiu cl nigruiu
in corpore coloralo. Ilomo autem est
mutaljiiis sccuudum voluutatem quamdiu
in bac vita vivil. Sic igiliir di\ iuilus gra-
tuita doiia boiuiui danlur, ul ea possil pcr
pcccatum amiltcre : ct sic peccala pcrpc-
trat,utcapcr gratuitadonarcmitlipossint.
Pradcrca. lu iis (|ua' supiM iiaturam
agunlur, i^ossibile ct impossibilc altcu-
ditur secundum potcntiam divinam, non
secundum potentiam uaturalcm (juod
enim ca'cus illumiuari possit vel mortuus
rcsurgerc, noiicsl naturalis potcutia', scd
divin». Dona autem gratuita sunt supcr-
naturalia. (Juod igitur ea aliquis consetiui
possit, ad diviuam polcnliam iicrliiiet.
* Parni. : « non ess(\ »
;
Dicere igitur quod aliquis post peccatum
gratuita dona consequi non possit est di-
viua? poteutia' derogare. (Iratuita autem
doiia simul cum pcccato esse iion pos-
sunt cum pcr gratuita doua homo ordi-
;
nclurad finem, a quo perpcccatum avcr-
titur. Dicereigitur peccata irrcmissibilia ^
cssc, divinai poteuti* coiitrariatur.
GAPUT CXLVL
Quod peccata non sunt irremissibilia.
Si quis autem dicat peccata irromissi-
bilia esse non proplcr divinam impoten-
tiam, sed quia hoc habct divina justitia
ul (lui cadit a gralia, ultcrius non rever-
lalur ad ipsam boc palet csse falsum.
;
Non euim boc babcl ordo divinai justi-
tia' quod ciuamdiu aliquis est in via,
sibi dctur quod pertinet ad terininum
bono vcl in malo pcrtinet ad terminum
viai immobililas ouim ct quics est tcr-
:
minus motus tota antcm pra»scns vita
;
est slatus via', (luod dcmoustrat mutabi-
I inie litas homiuis cl (luantum ad corpiis et
quanlum ad animam. Non igitur lioc ha-
bct divina justitia ut homo post pecca-
: lum iiumol)ililor manoat in oo.
Adliuc. i-^x diviuis bcneliciis periculum
homini noii irrogatur, et pra^cipue cx
maximis. Esset autcm periculosum ho-
luiui miitabilom vitam agouti gratiara
accipcrc, si posl graliam pcccarc posset,
modus mu- et ilcrum redire ad gratiam nou posset
pra'sortim ciim poccata qua» graliam prai-
cciluiil. romiltautiir por graliam, quai
iulorduiu luajora sunt bis (pia' post gra-
tiam susceplaiii homo commiltit. Non cst
igitur dicendum (piod peccata hominis
irromissil)ilia siiit siv(> anlc sivo post
,
coiiiinittantur.
CAPUT CXLVIl.
Quod solus Deus potcst remittere pcccata.
:
l*occala voro r(>miltorc soliis Dous po-
losl. Ciilpa cuim coulra aliiiiKuu commissa
illesolus remitterc potest contra (luem
commillilur. Poccata onim imputantiir
boiuiui ad culpaiu uon soliiiu ab bo-

mine, sed etiam a Deo, ut supra dictum
cst. Sic autem nuiic agimus de peccatis,
prout imputantur homini a Deo Deus igi-
tur solus peccata remitterc potest.
Adlmc. Cuni per peccata homo deordi-
netur ab ultimo fine, remitti non pos-
sunt, nisi homo reordinetur in finem.
Hoc autem per gratuita dona qua:; sunt
fit
sohim a Deo, cum excedant facultateni
natura\ Sohis igitur Deus potest peccata
remittere.
Item. Peccatum homini imputatur ad
culpam, inquantum voluntarium. Yolun-
tatem autem immutare sohis Deuspotest,
Sohis igitur ipse vere potest remittere
peccata.
C.VPUT CXLVIII.
De (jiiibu^dam articulis fidei qui
penes effcctus divinse (juhernationis.
Ilic est igitur secundus Dei effectus,
gubernatio rerum, et speciahter creatu-
rarum rationahum, quibus et gratiam
tribuit, et peccata remittit qui quidcm:
efTectusin Symbolo fidei tangituretquan-
tum ad hoc quod omnia in finemdivinai
bonitatis ordinantur, per hoc quod Spiri-
tum sanctum profitemur Deum, nam Deo
est proprium ad fuiem suos subditos or-
diuare et quantum ad hoc quod omnia
; fectiora cedere ad usum nobihorum, ut-
movet, per hoc quod dicit, « Kt vivili-
cantem. » Sicut enim motus qui est ab
anima in corpus est vita corporis ila
motus quo universum movetur a Deo, est
quasi quaedam vita universi. Et quiatota
ratio divinai gubernationis a bonitate di-
vina sumitur, quffi Spiritui sancto appro-
priatur, qui procedit ut amor convc-
nienter effectus divinai providenti* circa
personam Spiritus sanctLponuntur. (Juan-
tum autem ad effectum supernaturalis
cognitionis, quam per fidem in homini-
bus Deus facit, dicitur : «
clesiam catholicam: » nam Ecclesiacon-
gregatio fidehum est. Quantum vero ad
gratiam quam liominibus communicat,
dicitur, « Sanctorum communioncm. x
Quantum vero ad remissionem culpa; di-
citur, « Peccatorum remisisonem.
CAPUT CXLIX.
Quod omnin sunt facta propter
Cum autem omnia, sicut ostensum
in divinam bonitatem ordinentur sicut
OPUSCULUM I. 39
in fmem eorum autem quai ad hunc
:
finem ordinantur, quaedam aliis propin-
quiora sunt fini, quse plenius divinam
bonitatem participant consequens est ut :
ea (\\x3d sunt inferiora in rebus creatis,
quaminus de bonitatedivinaparticipant,
ordinentur quodammodo sicut in fnies in
entia superiora. In omni enim ordine
finium, qua? sunt propinquiora ultimo
fiui, sunt etiam fines eorum qu« sunt
magis remota sicut potio medicinai est
;
propter purgationem, purgatio autem
propter maciem, macies autem propter
sanitatem et sic macies fmis est quodam-
;
modo purgationis, sicut etiam potionis
purgatio. Et hoc rationabiliter accidit.
Sicutenim in ordine causarum agentium
virtus primi agentis pervenit ad ultimos
effectus per medias causas ita in ordine ;
sumunlur finium, qua sunt magis remota a fine,
pertingunt ad ultimum finem medianti-
bus his quae sunt magis propinquafini :
sicut potio non ordinatur ad sanitatem
nisi per purgationem. Unde et in orcUne
universi inferiora consequuntur praicipue
ultimum fmem inquantum ordinantur ad
superiora.
floc etiam manifeste apparet ipsum re-
rum ordinem consideranti.ea Cum enim
quffi naturahter fmnt, sunt sicut nata
agi, sic agantur videmus autem imper-
;
pote quod pLmtai nutriuntur ex terra,
animalia ex plantis, haec autcm ad usum
; hominis cedunt consequens est ut ina-
:
nimata sint propter animata, et phmtae
propter animalia, et hac propter homi-
nem. Cum autem ostensum sit quod na-
tura iiitellectualis sit superior corporali,
, consequens est ut tota natura corporalis
ad intellectualem ordinetur. Inter natu-
ras autem inteUectuales, quae maximc
corpori est vicina, est anima rationahs,
qusB est hominis forma. Igitur quodam-
Sanctam Ec- modo propter hominem, inquantum est
rationabile animal, tota natura corporalis
esse videtur. Ex consummatione igitur
hominis consummatio totius naturae cor-
poralis quodammodo dependet.
)>
GAPTT CL.
Quis est ultimus fmis hominis.
hominem.
Consummatio autem hominis est in
est, adeptione uhimi finis, qui est perfecta
beatitudo sive felicitas, quae consistit in
60 COMI'. THEOL. AD FR. REGINALDUM
divina visione, ut supra ostensum est. jungatur : quod est hominem a morte
Visioncm autem divinam consequituj* resurgere.
immutabilitas intellectus et voluutatis. Ilem. Finalis perfectio requirit perfec-
lutellcctus (]uidem (juia cumperventum
: tiouem primam. Prima autem perfectio
fuerit ad primam causam iu qua omuia uniuscujusque rei est ut sit perfectum
cognosci possunt , inquisitio intellectus in sua natura finalis vero perfectio con-
;

cessat. Mohilitas aulem voluutatis cessat, sistit in consecutione ultimi Adhoc finis.
quia adepto liue ullimo, iu ijuo est pleni- igitur quod anima liumana omnimode
tudo totius Lonitatis, niliil est quod desi- perficiatur iu fine, necesse est quod sit
derandum restet. Kx hoc autem voluntas perfecta in sua natura quod non potest :

mutatur quia dcsiderat ali(juid quod uon cssc nisi sit corpori unita. Natura euim
dum liabct. .Manirestum est if^itur qu(»d aniuKi) est ut sit pars homiuis
forma. ut
ultima consummatio hominis iu perfecta Nulla autem pars perfccta est in sua na-
quietatione vel immohilitate consistit et (ura nisi sit in suo toto. Requiiitur igitur
quantum ad inlellectum, et quautum ad ad ultimam homiuis hcatitudinem ut aiii-
vohuitalem. ma rursnm corj)uri iiniatur.
Adhuc. (Juod est per accidens etcontra
naturam non potesi esse sempiternum.
CAPIT CLI. Neccssc cst autcm hoc (piod est animam
a corpore scparatam cssc, per accidens
Quoynndo homo ad xternitatcin pcrvenit esseet coutra naturam, si hoc per sc et
ut ad consiininiationc/n. naturaliter inest anima* ul corpori unia-
tiir. N(m igitur anima cril in pcrpctuiim

Ostensum esl anlem in pra-niissis, (]U(»d a corpore scpaiata. Cum igitur cjussuh-
a*ternita1is ratio ex immohilifate c(»nse- stantia sit incorru[»tihilis, ut supra oslcu-
quilur. Sicut enim cx motu causatur teui- snm est, rcliiKpiitur quod sit iteratacor-
pus, in ([uo j»rius ct postcrius invcnitur; |iori nniciiila.
ita ojjoi tcl qu(j(l reuioto motu ccssct j)iins
el posterius et sic aeteruitatis ralio rc-
; CAPIJT CLlll.
ruujuitur, qua* est tota simul. In ultima
igitur sua (•(tnsummali(»ne hdmi» a-tcrni-
tatem vila.' couscMjuitur noii s(»lnm (juau- Qu(nnodo scparatio auim;v a corporc sit
tum ad hoc quod immortaliler s(Huiidnm sccundum naturam, ct quomodo contra
auimam vivat, ijuod hal)et aninia rali(»- iHituram.
nalis ex siia natura, iit snpra (islciisnm
est sed eliaiii ad lioc (juod ad j)errectani
; Vidctur autcm auimam a coi'pore sc-
immohilitatcm j)er(hi. alur. parari non esse per accidens, sed se-
cundum naturam. Corpus enim liominis
ex coiitrariis comjxisitum est. Omiu' au-
CA1'UT CLll. lcm hujusmodi iiaturalitcr corruptihile
est. Corpus igitur humauum cst natura-
Quomodo ad /jcrfcctam hcatitudincm a)ii- liter corruptihilc. Corrupto aulcm cor-
m;v ratioualis ojiortrt cain rarpori rcu- j)orc cst ncccssc auimam scj)aratam rc-
niri. maiicrc, si immortalis cst, ut
aniiua
supra ostensum Videtur igitur ani
est.
Cousiderandum cst autcm, (jiiod non in.im a cor[)ore scparari essc secundum
potcsl csse omnimoda immohilitas \(»- natnram. Considcrandum cst crgo, ([uo-
luulalis, nisi natnralc (lcsidcriuiu tolali- mo(K» sit sccuiiiliiiu naturam, ct (juouiodo
ter impleatur. (Jua-cnmque autcm nata contra uaturam. Ostcnsiim est enim su-
siiiit uniri s(>cun(lum naluram suam, iia [ira ([uod anima rationalis pra'tcr modum
turalitcr sihi iiniri appcliint : iiuunupiod- aliarum tormariini cxccdit totiiis c(»rpo-
qiic cuiiu appclil id (piod cst sihi coiinc- ralis iniitcria' racnllalcm ([U(»d cjus o[)c- :

nieiis suam naliiram. Cum i}i:ilur aniiua ratio iutclleclualis demoustrat, ([uam
hiimaua naturalitcr corpori unialur, ul siue C()r[)ore liahct. Ad hoc igitiir (jiiod
sujira ostciisiim csl nalnralc ; ci dcsiilc- matcria cor[)()ralis couvcuicutcr ct aplata
rium incslad corjioris uiiiouem. .\(»u liicrit, iicccssc tnit ijnod alicjua disj^o.sifio
poterit ifj^itiii- cssc perfecta (juietatio vo- corpori superadderctur, per (juam fleret
luiitatis, uisi ilcralo anima corpori coii- conveniens matcria lalis forma\ Kt sicut

OPUSCULUM
haec forma a solo Deo exit in esse per
creationem, ita illa dispositio natiiram
oorpoream excedens, a solo Deo corpori
humano attribiita fuit, quai videlicet ip-
sum corpus incorruptum conservaret, ut
sic perpetuitati animw conveniret. Et ha^c
quidem dispositio in corpore liominis
mansit, quamdiu anima hominis Doo
adhssit. Aversa autem anima homi-
nis per peccatum a Deo, convenienter et
corpus humanum illam supernaturalem
dispositionem perdidit per quam immo-
hihter animae subdebatur; et sic homo
necessitatem moriendi incurrit. Si igitur
ad naturam corporis rcspiciatui- mors , Cum igitur corpiis humanum, per mor-
naturalis est; si vero ad naturam anima*,
et ad dispositionem qucC propter animam
supernaturaliter humano corpori a prin-
cipio indita fuit, est peraccidens et con-
tra naturam cum naturale sit anima?
; quens est quod resurrectio hominumnon
corpori esse unitam.
CAPUT CLIV.
Quod anima omnhio idem corjnis resumet,
et non alterius naturx.
Cum autem anima corpori uniatur ut
forma, unicuique autem formae propria
materia respondeat, necesse est ([uod
corpus cui iterato anima unietur sit ejus-
dem rationis et speciei cum corpore
quod deponit per mortem. iNon cnim re-
sumet anima in resurrectione corpus coe-
leste vel aereum, vel corpus alicujus al-
terius animahs, ut quidam fabulantur;
sed corpus humanum ex carnibus et os-
sibus compositum , organicum eisdem
organis ex quibus nunc consistit.
Rursus. Sicut eidem formai secundum
speciem debetur eadem materia secun-
dum speciem ita eidem form» secundum
; CAPUT CLVI
numerum debetur eadem materia secun-
dum numerum sicut enim anima bovis
: Quomodo
non potest esse anima corporis equi, ita
anima hujus non potest esse anima al-
terius bovis. Oportet igitur quod C4im
eadem numero anima rationahs rema-
neat quod corpori eidem numero in re-
surrectione rursus uniatur.
' Piirm.: « qiiod resumet idem numero corpus
sola Dei virlute. »
;
f. Gl
CAPUT CLV.
Ucsurrectio corporum fntura non crit
naturalis, scd miraculosa \
Ea vero qua? secundiim sul)stantiam
corrumpunlur, non reiterantur eadem
numero secundum operationem natura;,
sed sokim secundum speciem non enim :
eadem numero nubes est ex qiia plnvia
generatur, iterum ex phiente
et qiue
aqua et evaporante generatur.
rursiis
tem substantialiter corrumpatur, non
potest operatione natura^ idem numero
reparari. Gum igitur hoc exigat resur-
rectionis ratio, ut ostensum est; conse-
fietper actionem naturs, ut quidam po-
suerunt, post multa annorum circula re-
deuntibus corporibus ad eumdem situm,
rursus eodem numero homines redire
sed resurgentium reparatio sola virtute
divina tiet.
Item. Manifestum est quod sensus
privati restitui non possunt per opera-
tionem natnra), nec ahquid eorum qua^
solum per gcnerationein accipiuntur, eo
quod non sit possibile idem numero plu-
ries generari. Si autem ahquid hiijus-
modi restitnatur ahcui, puta oculus eru-
tus, aut manus abscissa, hoc erit virtute
divina, quai supra natura; ordinem ope-
ratur, ut supra ostensum est. Cum igitur
permortem omnes hominis sensus et
omnia membra dcpereant; impossibile
est hominem mortuum rursus reparari
ad vitam nisi operatione divina.
-.
poterit corpus idem numero
repa: ari.
Ex hoc autem quod resurrectionem po-
nimus divina virtute futuram, de facili
videri potest quomodo corpus idem nu-
mero reparetur. Cum enim supra osten-
sum sit quod omnia, etiamminima, sub
divina providentia continentur; mani-
festum est quod materia hujus humani
- Ilic iucipil ia Cud. S. (Jcn. cup. (Lvi.
62 COMP. THEOL. AD FK. REGINALDUiAI.
corporis, quamcumque formampostmor- crates definiretur, ratio ejus esset quod
tem hominis accipiat, nou neque effugit esset compositus ex iis carnibus et iis
virtutem neque cognitionem divinam :. ossibus et hac anima. Cum igitur huma-
quae quidem materia eadem numero ma- nitas non sit ahqua alia forma pra^ter
net, inquantum intelligitur sub dimen- animamet corpus, sed sit aliquid compo-
sionibus existens, secundum quas liaec situm ex utroque, manifestum est quod
materia dici potest, et cst individuationis eodem corpore reparato, et eadem anima
principium. Haec igitur maleria eadem remanente, eadem numero humanitas
manente, et ex ea virtute divina corpore erit. Neque etiam pra?dicta identitas se-
reparato humano, nec non et anima cundum numerum impeditur ex hoc quod
rationah, quae cum sit incorruptil)ihs, corporeitas non redeat eadem numero,
eadem manet cidem corpori unita, con- cum corrupto corpore corrnmpatur. Nam
sequens fit ut homo idcm numero repa- si per corporeitatem intclligatur forma
rctur. Nec potest idenlitas secundum substantialis, perquam ali(]uid in genere
numerum impediri, ut quidam ol)jiciunt, substantia^ corporeff" ordinatur; cum non
per hoc quod non sit humanitas eadem sit unius nisi una forma substantialis,

numero. Nam luimanitas, quw dicitur non est ahud quam aui-
talis cor])oreifas
forma totius, secundum quosdam nihil ma. Nam hoc animal per hanc animam
est ahud quam forma partis, quai est non solum est animal, sed animatum
anima quai quidem dicitur forma corpo-
;
corpus, et corpus, et etiam hoc aliciuid '

ris secunihmi speciem toti.

(]uod dat in genere substantiaR existens alioquin :

Quod si vorum est, mauifestum cst hu- anima adveneret corpori existenti in actu,
mauitatem eamdem numero remanere, et sic esset forina accidentalis. Subjec-
cum anima rationahs eadcm numero tum enim substantialis formae nou est
maneat. Sed quia Imrnanitas est qnam actu hoc aliquid, sed ])otentia tantum :

signihcat definitio iiominis, sicut et es- iinde cnmaccipit formam substautialem,

sentia cujuslil)et rei est quam significat
sua defmitio; definitio autem homiuis
non solum sifjnificat formam, sed etiam
mateiiam, cum in delinitione
terialium necesse sit materiam poni
non dicitur tantum generari secundnm
qnid lioc aut illud, sicut dicitur in formis
accidentalibus; sed dicitur simpliciter
rerum ma- generari, ([iiasi simpliciter essc acci-
: piens et sic corporeitas accepta eadem
:

convenientius secundum alios dicitui' iiuinero manet, rationali anima eadem

quod in ratione lumiauitatis ct anima et existenle. Si vero corporeitatis nomine
cor[)ns includatur, aliter tameu (|uam iu forina (jiuedam intclligatur, a qua deno-
dehnitione hominis. Nam in ratio:ie hu- minatur corpns, (juod ponitur in genere
manitatis inclnduntur essentialia priiici- (luantitatis, sic est qu#dam forma acci-
pia liominis sola cum pr.ecisioue alio- «lciitalis, ciim nihil aliud siguificet quam
rum. (lum enim huuianitas dicatur (jua Iriiiam dimensioncm. rnde licet non ca-
liomo est homo, manifestum est (|iiod (icm nuincro redeat, identitas subjecti
omnia de (luihus non est vernm dicere non im|)editur. ad quam sufficit unitas
de eis (jnod homo sit liomo, ab humani- essentialium })rincij)iorum. Kadem ratio
late pra^cidnMlnr. flnni vcro homodicatnr est dc omuibus accidcuitibns, (jiioriim
qni hnmanitatciu liahet ; [)er hoc vero diversitas identitatcm secuudum numc-
quod humanitatem habet, non excludilur rum non tollit. Inde cnm unio sil quap-
quin ahahabcat. [)ula all)(>(linem, aiil ali- dain r(Matio, ac ])(>r Iioc sit accidens, ejns
quid hujusUKjdi; lioc nomen u homo » divcrsilas sccundum niimcrum non toUit
significat sua esscntialia [)rincipia, iion identitatem subjecti simililer nec diver-
:

tamen cum pra'cisione aliornm, licet alia sitas potentiarum secundiim numerum
non includanlnr actu in (\jiis ratioiie, sed cgiMaliva'
aiiima' scnsitiva' ct \ si taincn :

potentia tanliiin : iiiide <i homo » sigiii- corrnnqii ponantur sunt cnini in geucrc
:

ficat per modiini lolius; « humanitas » accidentis potenlia! natiirales conjuncti

vero per modum
partis, nec de Iiomine existentes; neca sensusumilnr sensibile
pra'dicaliir. Socralc vero aiit IMalonc
Iii scciin(lum(|iio(l csl dilVereiilia coiisliliitiva
includitiir ha-c materia et haH-. foima; ut animalis, scd ab ipsa subslantia anima'
hominis ex hoc quod com-
sicut est ratio scnsitiva', (jna' in liominc est cadem se-
ponitnr ex anima et corpore, ita si So- cundum substanliam cnm rationali.

' Al. : < ol cliain homo aliqui(i elc. »


CAPUT CLYII.
Quod non rcutrgemns ad eumdem modum
vivendi.
Quamvis autem homines iidem numero
resurgent, non tamen eumdem modum
vivendi habebunt. Nunc enim corrupti-
bilem vitam habent, tunc vero incorrup-
tibilem. Si enim natura in generatione
hominis perpetuum esse intendit, multo
magis Deus in hominis reparatione. Quod
enim natura pcrpctuum esse intendat,
habet ex hoc quod a Deo movetur. Non
auteminreparationc hominisresurgentis
attenditur perpetuum esse speciei, quia
hoc per continuam generationem potcrat
obtineri. Rehnquitur igitur quod inten-
datur perpetuumessc individui. Homines
igitur resurgentes in perpetuum vivent.
Pr*terea. Si homines resurgentes mo-
riantur, animae a corporibus separata*
non in perpetuum absque corpore rema-
nebunt hoc enim est contra naturam
: necesse est venereorum usum cessare,
animse, ut supra dictum
igitur ut ilerato resurgant
continget, si post secundam resurrec-
tionem iterum moriantur. Sic igitur in
infmitum mors et vita circulariter circa
eumdem hominem reiterabuntur quod
videtur esse vanum. Convenientius est
jgitur ut stetur in primo scilicet ut in
prima resurrectione homines immortales
resurgant. Nec tamen mortaUtatis ablatio
diversitatem vel secundum speciem vel
secundum numerum inducet. Mortale
enim secundum propriam rationem diffe-
rentia specifica hominis esse non potest,
cum passionem quamdam designet sed
ponitur loco differentiae hominis, ut per
hoc quod dicitur mortale, designetur na-
tura hominis, quod scilicet est ex con-
trariis compositus; sicut per hoc quod
dicitur rationale designatur propria
, immediate a Deo, nonpoteritin illo statu
forma ejus res enim materiales non
: aliqua inordinatio esse quia Qux a Deo
possunt sine materia definiri. Non autem
aufcrtur mortaUtas pcr ablationem pro-
priae materia? non enim resumet anima
.*
corpus coeleste vel aereum, ut supra ha-
bitum est, sed corpus humanum ex con-
trariis compositum. IncorruptibiUtas ta-
men adveniet ex virtute divina, perquam
anima supra corpus usque ad hoc domi-
Al. : « non resurgentibus.
:
OPUSCULUM H3
nabitur quod corrumpi non possit.
Tamdiu enim res conservatur in csse,
quamdiu forma supra materiam domi-
natur.
CAPUT CLVIII.
Quod post resurrecdonem xism cihi ct
generationis cessahunt.
Quiavero subtracto fine removeri
oportet ea qus sunt ad finem, oportet
quod remotamortahtatea resurgentibus,
etiam ea subtrahantur qua^ ad statum vitge
mortahs ordinantur. Hujusmodi autem
sunt potus, qui ad hoc sunt neces-
cibi et
sarii ut mortalis vita sustentetur dum ;
id quodpercaloremnaturalem resolvitur,
per cibos restauratur. Non igitur post
resurrectioriem erit usus cibi vel potus.
Similiter etiam nec vestimentorum cum :
vestimenta ad hoc homini necessaria sint
ne corpus ab exterioribus corrumpatur
per calorem vel frigus. Similiter etiam
est. Oportebit cum ad generationem animalium ordi-
; et hoc idem netur geneiatio autem mortali vitae
:
deservit, ut quod secundum individuum
conservari non potest, conservetur saltem
in specie. Cum igitur homines iidem nu-
;
mero in perpetuum conservabuntur, ge-
neratio in eis locum non habebit, unde
; nec venereorum usus.
Rursus. Cum semen sit superfluum
alimenti, cessante usu ciborum necesse
est etiam ut venereorum usus cesset.
Non autem potest convenienter dici, quod
propter solam delectatiouem remaneat
usus cibi, et potus, et venereorum. Nihil
; enim inordinatum in illo finali statu erit
quia tunc omnia suo modo perfectam
consummationem accipient. Inordinatio
autem perfectioni opponitur. Et cum re-
paratio hominum
per resurrectionem sit
:
sunt, ordinatasunt' ,vii AiQMwTV^.oni. y.i\\, 'Quw srmt,
1 .
Est autem hoc inordinatum ut ^^^^^^
nat^ simt'
cibi et venereorum propter solam delec-
tationem quaeratur unde et nunc apud
;
homincs vitiosum reputatur. Non igitur
propter solam delectationemin resurgen-
tibus usus cibi et potus et venereorum
'
esse poterit.
64 COMP. THEOL. AI) FR. REGINALDUM.
magnitudinem resurgeutium, si quicquid
ex cibis iu carnem et sauguinem est
CAPUT CLl\. conversum, iu resurgenfibus resumetur,
Veritas aiitcm uniuscujusque uaturai sc-
Qiwd tuiiien omnia incm.br a rcsnryeiit. cundum suam speciem et formam attcn-
ditur. Partes igitur hominis quae secun-
Ouamvis antem usus talium resui- dum specicm ct formam attenduntur,
geufibus tlcsit, uou tameu eis deeruut omncs integralitcr iu rcsurgeutibus
membra ad usus talcs, quia sine iis cor- erunt, uou solum partes orgauicae, sed
pus resurgeutis iutegrum nou esset. ctiam parfes cousimilcs, ut caro, nervus
Coiiveuicus est autem ut iu reparatione ct bujiismodi, cx ([uibus mcmbra orga-
bomiuis resurgeutis, quic eril immediate nica com[)oiiuntur. Xou aufem totum
a Deo, cujus perfecla suut opera, uatura quicquid naturaliter fuit sub iis partibus,
integrc rcparetur. Erunt ergo bujusmodi resumetur; sed quantum sufficiens erit
meml)ra iu resurgcntibus pro[)tcr iutc- ad spccicm partium iufcgrandam. Nec
gritatcm ualura' conservandam, et nou famcn propfcr hoc homo idem numcro
proptcr actus quibus deputantur. aut integer uou erit, si totum quicquid
Item. Si in illo statu homines pro ac- iu eo matcrialiter fiiif, non resurgcf.
tibus quos nunc agunt, pa-nam vcl i)ra'- Mauifcsfnm cst cnim in slatu hiijus vita^
uiium conscquuntur, ut postca manifcs- ([iiod a priuci[)i() iis([uc ad tincm bomo
tabitur conveuiens est ut cadem mem-
; idem numero manet ; id tamen quod ma-
bra liomiues bai)eant quibus peccato vel tcrialiter eo est sub spccie parfium,
iu
justitia*(U'scrvicruut in bac vita; ut in iion idcm mauct, scd paulatiin fbiit cf
(luibus pcccaNcrunt vel uicrucrunt, [)n- rclliiit, ac si idcm ignis couservarctiir
niautur vel pra-micutur. c()nsum[itis cf a[ipositis lignis; et est
Similiter autem couveuiens est ut
'
iuleger homo, ([uaiido s[iccies ct ([uanti-
omncs natuiidcs (b^cctus a cor[)Oril)US tas spccici dcbita couscrvafiir.
resurgcnlium aufcLanlur. Pcr omncs
enim bujusmodi dcfeclus iutegritali na-
lura' (Uu'ogatur. Si igitur convcnicns csl CAPUT CLXr.
ut in rcsurrcctioiu' nafura bumaua intc-
gralitcr rc^iarctnr a Dco, conscijncus csl {Jiii)d l)fiis o/n/i/u s/fj)ph'/nt i/i corfiore
ut etiam bujnsmoib defectus tollaulur. rc/ortiiutn , uiif (/i/icfj/fid dc/icict de
Pra^tcrca. Iliijusini)di dcfcctus ex dc- matcrift.
f(M'fu virlutis nalnralis, ([ua' luit geiu'-
rafionis iHimaiia' [)rinci|)iuiu, [irovcnc- Sicut aiitciu iion totum ([uod matcria-
runt. In rcsurrectioue autcm iiou ciil litcr fuit in corpore hominis, ad repara-
virlus agcns nisi divina. iu (juam defcc- tioncm cor^ioris rcsurgiMilis Deus rcsu-
lus iioii cadit. Non igitiir bujiismodi dc- mct ita (diam si ([iiid matcrialilcrdefuit,
;

fcctiis, ([iii suiit iii boininiliiis gciiciatis, Dciis sii[)[ilcbit. Si cnim hoc oflicio na-
erunl iii hominibus [icr rcsurrectionem tune fieri potcsl ut puero ([ui non liabet
reparalis. dcbitam ([iiaulifalcm, ex alicua matcria
[)cr assunqilioncm polus tantum
cibi et
addafiir ([uod ad pcrfccfam
ci sufficiat
CAPUT CL.\. (juautitatcm babeudam, nec propter hoc
(lcsinit csse idcin niimcro ([ui fuil miilto :

Qvod rcsnn/cnt sd/iini ijua' sinit de rmtutr magis boc virliilc di\iua licri polcst ul
nufura'. sii[i[ilcalur miiiiis babcnlibus de ex-
triuscca matcria ([uod eis in liac vita dc-
Ouod autem cst dictiiiu Ac intcgrilatc fuit ad intcgritatcm mciubroriiiu naliira-

r(>surgcntium, rcrcrri o^iorlcl ad id ([iiod riiiin, \cl dcbila! ([uantitalis. Sic igitiir

cst dc vcrilatc liiiiuana' naliira'. 0"""' licct ali(|ui iii bac vita arK|iiibiis mcmbiis
cuiiu de vcritate liumau;e ualiira' iion carucriiif, \(d pcrfcclam (iiiantitatcm
est, iu resurgcnlibus non rcsumctur : iioudum alfigciint, iii (|uaulaciiiu(|iic

alio([uin (qiorlcicl immodcratam cssc ([iiaulitalc dctuncti, virlulc di\iua in re-

'
llic iiici[iil iii Pjiiii. cu[i. lLXI.
 ;

OPUSCULUM I. 65

surrectione perfectionem tlebifam con- natum; quaedam vero omnino ad nihil,

sequentur et membrorum et quantitatis. ut quae expelluutur per sudorem et varias
egestiones, vel interius retinentur in
gravamen naturai. Hoc igiiur in com-
CAPUT CLXII. muni resurrectione secundum divinam
providentiam attendetur quod si idem :

Solutio ad qiiaedam quse objici posscnt. numei'o materiahter in diversis homini-

bus fuit, in illo resurget in quo princi-
Ex hoc autem solvi potest quod qui- paliorem gradum obtinuit. Si autem iu
dam contra resurrectionem hanc obji- duobus extitit seeuudum unum et eum-
ciunt. Dicimt enim possibile esse quod dem modum, resurgetin eo in quo primo
aliquis homo carnibus humanis vescafur, fuit, in alio vero supplebitur ex divina
et ulterius sic nutritus fiUum generet, virtute. Et sic patet quod carnes hominis
qui simih cibo utatur. Si igitur nutri- comesfae ab aliquo, non resurgent in
mentum convertitur in subslantiam car- comedente, sed in eo cujus prius fue-
nis, videfur quod sit impossibile integra- runt resurgent tamen in eo qui ex tali
;

liter utrumque resurgere, cum carnes semine generatus est, quantum ad id

unius conversae sunt in carnes alterius : quod in eis fuit de bumido nutrimentali
et quod difficilius videtur, si semen est aliud vero resurget in primo, Deo unicui-
ex nutrimenti superfluo, ut Philosophi que supplente quod deest.
tradunt, sequitur quod semen unde natus
est fihus, sit sumptum ex carnibus aUe-
rius : et ita impossibile videtur pucrum CAPUT CLXIII.
ex tah semine genitum resurgere, si ho-
mines quorum carnes pater ipsius et ipse Quod resurrectio mortuorum in articulis
comederant, integrahter resiu-gunt. fidei exprimitur.
Sed ha^c communi resurrectioni non
repugnant. Dicturn est enim supra quod Ad hanc igitur fidem resurrectionis
non est necessarium quicquid materia- confitendam, in Symbolo Apostolorum
Hter fuit inahquo liomine, in ipso re- positum est « Carnis resurrectionem. »
:

surgente resumi, sed tautum quantum Nec sine ratione additumest, « Carnis » :

sufficit ad modum debitai quantitatis ser- quia fuerunt quidam etiam tempore
vandum. Dictum est etiam quod si ahcui Apostolorum, qui carnis resurrectionem
aliquid defuit de materia ad quantitatem negabant, solam spiritualem resurrec-
perfectam, supplebitur divina virfufe. tionem confitentes, per quam homo a
Considerandum est insuper quod aliquid morte peccati resurget unde Aposto-
:

materialiter in corpore hominis existens lus, 11 adTimolh. ii, 18, dicit de quibus-
secundum diversos gradus ad veritatem dam Qui a veritate exciderunt, dicentes
:

n.aturffi humauffi invenifur

pertinere '. resurrectionem jam factam, et subvertc-
Nam primo et priucipalifer quod a pa- runt (jiuorimidam ftdcm : ad quorum re-
rentibus sumitur, sub veritate humauce movendumerrorem, ut resurrectio futura
speciei tamquam purissimum perflcitur crederetur, dicitur in Symbolo Patrum :

ex virtute formativa secuudario aufem

; « Expecto resurrectionem mortuorum. »
quodexcibis generatum est, necessarium
ad debham quantitatem membrorum,
quia semper admixtio extranei debilitat CAPUT CLXIV.
virtutem rei unde et finahter necesse
:

est augmeutum deficere, et corpus- se- Qualis erit resurgentium operatio.

nescere et dissolvi, sicut et vinum per
admixtionem aquae tandem redditur aquo-
sum. nterius autem ex cibis aliquai su-
perfluitates in corpore hominisgeneran-
tur; quarum quadam sunt necessaria^
ad ahquem usum, ut semeu ad genera-
tionem, et capiUi ad tegumentum et or-
Oportet autem considerare ulterius
qualis sit operatio resurgentium. Necesse
enim est cujuslibet viventis esse aliquam
operationem cui principaliter intendit, et
in hoc dicitur vita ejus consistere : si-
cut qui voluptatibus principaliter vacant,

Al. : « pervenilur invenire.

XXYII
 . , ;

66 CUMP. THKOL. Al) FR. REGINALDUM.

dicuntur vitam voluptuosam agere qui ;

vero contemplationi, contemplativam :

qui vero civitatibus gubernandis, civi- CAPUT CLXYI.

lem. Ostensum est antem quod resur-
gentibus ncque ciborum neque vene- Qi/fji/ cidcrc Deum est sii/n/na perfeetio
reorum aderit usus, ad quem omnia ct (/electatio.
corporalia exercitia ordinari videntur.
Subtractis autem corporalibus exercitiis Rursus considcrandum est quod cx
remanent spirituales operationes, in qui- apprchcnsione convenicntis, delcctalio
bus ultimum hominis finem consistere gencratur, sicut visus delectatur in pui-
diximus quem quidcm tinem adipisci re-
: chris coloribus, ct gustus in suavibus
surgentibuscompetit a statu corruptionis saporibus. Sed ha^c quidem delectatio
et mutabilitatis Iil)eratis, ut ostensum sensuum potcst impediri proptcr organi
est. Non autem in quibuscumque spiri- indispositionem nam « oculis a>gris
:

tualibus actibus ultimus finis hominis odiosaestlux,qua3purisest amabilis(fl).)>

consistit, scd in hoc (]uod Dous per es- Sed (|uia intcUectus non intclligit per or-
sentiam vidcalur, ut supra ostensum ganum corporalc, ut supra ostensum est
est. Deus autema^ternus est unde opor- : delectationi quae est in consideratione ve-
let quod intcUcctus a'ternitati conjun- ritatis, nuUa tristitia contrariatur. Potest
gatur. Sicut igitur qui voluptati vacant, tamcn [)cr accidcns cx considoratione in-
voluptuosam vitam agerc (licuntur, ita tellcctus tristitia sequi, inquanlum id
qui divina potiunlur visione, »ter- quod inleUigitur, apprehenditur ut noci-
nam obtinent vitam, secundum illud vum; ut sic deleclatio quidcm adsit in-
.Toan. XVII, Ihvc cst vitn .vterna, itt
.'{
: tellcctui dccognitionc vcritatis, tristitia
cofjnoscant tc Deuni lerum, ct<iuem /nis/sti autcin in volunfatc scquatur de re qua'
Jesu/n i hristnm. cognoscitur, non iiKjuantumcognoscitur,
sed inquantum suo actu nocet. Dcus au-
tem hocipsum (juod cst, vcritas est. Non
CAPUT CLXV. polcst igitur iiitcUcctus Deum vidcns, in
ejus visione non delectari.
Quod Deus pcr essentim/i indehitur. no/i Itcrum. Deus est ipsa bonitas, qua'
pcr si/7i i/iti/f/in e/n cst i-atio (lilcclionis unde necesse est
:

ijjsam diligi ab oinnibus apprehendenli-

Yidebitur autem Deus per essentiam lius ipsam. Licet enim ali(jiiid quod bo-

ab intellectu creato, non jtcr ali(|iiani niim cst, possit non diligi, vcl ctiamodio
sui simiiituchncm, qua in intclleclu pra'- liabcii ; lioc non est iiKjuantiiin apprc-
sente, res intcllccta possit dislare, siciit liciulitur boiium, scd iiitjuantum ajt-
ut
lapis per simiHtudincm suam jiriesens prehcndilur nocivum. In visione igi-
ut
cst oculo, per substantiam vero abscns ; tur Dei, qui cst ipsa bonitas et veritas,
sed, sicut supra ostensum cst, ipsa D(M oportet siciit comprehcnsioncm, ita di-
cssentia conjungitnr
intellcctui crcato lcctionem, seu dclectabilcm fruitionem
quodammodo, ut Deus per essentiam vi- adesse, secundum illud Isaia» ult., I '«
:

(leri possit. Sicut igilur in ultinio finc Vidcbitis, et fiaude/nt cor vestrut/i.
videltitur quod prius de Dco crcdcbatiir,
ita quod spcrabatur ut distans tcncbitur
ut pra>sens; et hoc comprcbcnsio nomi- CAPUT CLXVII.
natur, sccuiKhim illud Apostoli IMiiUp. iii,
1:2 Sequor autc//t, si quo //ux/o co//ijn-c-
: QiK/d om/iia rideutia Deu/n eo/ifirmata
hc/u/am : quod non cst inlcnigciKhim su/iti/i hono.

secundum quod comjirchensio inciusio-

ncm impoiiat, sed sccundnin qiiod iin- Kx lioc aulcm apparct quod anima
portat pravscntiahtatcm et lcntioncin \i(lciis Dciim vci (jua'ciim(]uc alia spiri-
quamdam cjus quod dicitur comprc- liialis creatura habet voluntatcm confir-
hendi. matam in ipso, ut ad contrarium de ce-
tcro non ncclalur. Cum cnim objectum
voluntatis sit bonum, impossibile esl
vohintatcm iiulinari iu aliquid nisi sub
(«) Ex S. AuKUslin», ali(]ua ratioue boni. Possibilo cst aulcin

OPUSCULUM
in quocumque particulari bono aliquid
deficere, quod ipsi cognoscenti relin-
quitur in alio quaerendum unde non
: Si quis fucrit intcr vos Prophcta Domini,
oportet voluntatem videntis quodcimique
bonum particulare in illo solo consistere,
ut extra ejus ordinem non divertat. Sed
in Deo, qui est bonum universaie et ipsa
bonitas, nihil boni deest quod alibi
quff>ri possit, supra ostensum est.
.ut
Quicumque igitur Dei essentiam videt,
non posset voluntatem ab eo divertere,
quin in omnia secundum rationem ipsius
tendat.
Rst etiam hoc videre per simile in in-
telligibilibus. Intellectus enim noster po-
test dubitando hac atque illac diverterc,
quousque ad primum principium perve-
niatur, in quo necesse est intellectum
firmari. Quia igitur fmis iu appetibilibus
est sicut principium in intelligibilibus,
potest cjuidem voluntas adcontraria flecti
quousque ad cognitionem vel fruitionem
ultimi fmis veniatur, in qua necesse est
ipsam firmari. Esset etiam contra ra-
tionem perfectse felicitatis, si homo in
contrarium converti posset : non enim
totaliter exchidereturtimor de amittendo,
et sicnon essettotaliter desiderium c[uie-
tatum unde Apocalypsis in, 12, dicitur
: dicitur esse nobilissima inter clemcntarcs
de beato Foras non egrcdietnr trmpJms.
: formas, hoc confcrt igni ut non de facili
CAPUT GLXVIII.
Quod corpora erunt omnino ohcdicntia
animae.
Quia vero corpus est propter animam,
sicut materia propter formam, et orga-
num propter artificem; animae vitam
prsedictam consecutffi tale corpus in re-
surrectione adjungetur divinitus, quale
competat beatitudini animee qiiae enim
: quod est ipsum impassibile esse ct quia
propter flnem sunt, disponi oportet se-
cundum exigentiam finis. Anima; autem
ad summum operationis intellectualis
pertingenti non convenit corpus habere
per quod aliqualiter impediatur aiit re-
tardetur. Corpus autem humanum ra-
tione suffi corruptibilitatis impedit ani-
mam et retardat, ut nec continuae contem-
plationi insistere valeat, neque ad sum-
mum contemplationis pervenire unde : quanlum ad claritatem 43 seminatur in
per abstractionem a sensibus corporis
homines aptiores ad divina quaedam
capienda redduntur. Nam propheticae
revelaliones dormientibus, vel in aliquo
;
I. 67
excessu mentis manifes-
existentibus,
tantur, secundum illud Num. xii, 16 :
in visione apparebo ci, vel per somniuni
loquar ad eum\ Corpora igitur resur- *Ac?«///<
gentium beatorum non erunt corrupti-
bilia et animam retardantia, ut nunc
sed magis incorruptibilia et totaliter ,
obedientia ipsi animee ut in nullo ci
,
resistanf.
CAPUT CLXIX.
Dc dotilms corporum glorificatorum.
Ilx hoc autem perspici potest, qualis
sit dispositio corporum beatorum. Anima
enim est corporis forma et motor. In-
quantum est forma, non solum est prin-
cipium corporis quantum ad esse subs-
tantiale, sed etiam quantum ad propria
accidentia, quae causantur in subjecto ex
uiiione formae ad materiam. Quanto
autem forma fuerit fortior, tanto im-
pressio formae in materia minus potest
impediri a quocumque exteriori agente
sicut patct in igne, cujus forma, qu«
transmutetur a sua naturali dispositione
patiendo ab aliquo agentc. Quia igitur
anima beata in summo nobilitatis et vir-
tutis erit,utpote rerum primo principio
conjuncta, confert corpori sibi divinitus
unito, primo quidcm esse substantiale
nobilissimo modo, totaliter ipsum sub sc
continendo, unde subtile et spirituaic
erit dabit etiam sibi qualitatem nobilis-
;
simam, sciiicet gloriam claritatis et ;
propter virtutcm animae a nullo agente
a sua dispositione poterit transmutari,
;
obediettotaliter animae,ut instrumcntum
motori, agilc rcddctur. Erunt igiiur ha'
quatuorconditiones corporum beatorum :
subtilitas, claritas, impassibilitas et agi-
litas. Unde Apostolus lad Corinth. xv, 42^
dicit : Corpus quod per mortcm semi-
natur in corruptionc, surr/et in incorrujj-
tionc quantum ad impassibilitatem 43 ; ;
seminatur inignobilitate snrget in g/oria,
,
; :
infmyiitatc surget in virtutc, quantum ad
,
agilitatcm -44 seminatur corpus animale,
; :
surgct corpus spirituale c[uantum adsub-
,
tilitatem.
 ;

68 COMP. THEOL. AD FR. REGLNALDUM.

non remanere. Quatuor vero elementa,
scilicet ignis, aer et aqua et terra, or-
CAPUT CLXX. dinantur ad hominem non solum quan-
tum ad usum corporalis vitai, sed etiam
Quod homo tunc innovabitur , et omnis quantum ad constitutionem corporis
crcatura corporalis. ejus nam corpushumanum exelemeutis
:

constitutum est. Sic igitur essentialem

Mauifestum autem quod ea quae
est ordinem hahent elementa ad corpus
sunt ad fmem, dispouuntur secundum humanum. Unde homine consummato
exigentiam finis unde si id propter
: in corpore et anima, conveniens est ut
quod sunt aliqua, varietur secundum etiam elementa remaneant, sed in me-
perfectum et imperfectnm, ea quai ad liorem dispositionem mutata. Corpora
ipsum ordinantur, diversimode dispoui vero ccfilestia quouiam ad sui suhstantiam
oportet, ut deserviant secundum
ei neque in usu corruptihilis vit* ah ho-
utrumque statum cibus enim et vesti-: mine assumuntur, neqnecorporishumani
menlum aliter pra^parantur puero, et suhstantiam intrant; deserviunt tamen
aliter viro, Ostensum est autem supra, homini inquantum ex eorum specie et
quod creatura corporalis ordinatur ad magnitiuline excclleiitiam sui Creatoris
rationalem naturam qnasi ad liiu'm. demonstrant uude irequenter in Scrip-
:

Oportel igitur quod liomine accipiente luris homo movetur ad considerandum

ultimam pcrfectionem per resurrectio- ca^lestia corpora, ut ex eis adducatur in
nem, ('reaturacorporalisdiversum statnm revercntiam divinam, ut patet Isai. xl,
accipiat et secundum hoc dicilur inno-
: ±i\: Lcvate in excc/sum oculos vestros, et
vari mundus, liomine resufgente, secun- ridete f/uis creavit hxc. Et quamvis in
dum illud, Apoc. xxi, 1 Vidi caduni : statu pcrfectionis illius homo ex creaturis
nocum et lcrram novam; et Isaia* lxv, 7 1 ;
scnsihilihus iu Dei notitiam non addu-
Kcce eyo crco cwlos novos ct lerram catur, cnin Dcum videat in se ipso ;

novam. tamcn dclcctahile est ct jucundum etiam

CAPLT
Quoe creaturse itmovatnintur,
manehunt.
Considerandumtamenest,quoddiversa
p:enera creaturarum corporalium secun
(liim dixcrsam rali(mem ad lii»miM(Mn
ordinantur. Maiiile.stum est euim (piod
coguoscenti causam, considerare qiialiter
ejus similitudo r('S[)lciideat in eHectu
CLWL unde et sanctis cedct ad gaudium consi-
derare refulgentiam diviuic honilafis in
ct (juce corporihus, et pra^cipue in c(jelestibus,
([ua' aliispra^emincre vidcntiir. Ilahciit
etiain cor[)ora co-lcstia esscntialein quo-
(lainmodo ordinem ad corpus humannm
secuudiim rafionem causa* ageutis, sicut
clciiiciita ratioiicm caiisa' matcrialis.
Ilomo ciiim gcnciat hoiniiicm, et sol :

jdauta' cl animalia deserviunt liomini iiiide et hac ratione convenit etiam cor-
in auxilium inllrniitatis ipsius, dum ex pora c(elestia remanere.
eis liahet victum ct vcstitiim et veliiciiluiii \oii soliini cx c()m[)aratioiic ad homi-
ct liiijnsmodi, (juihiis iiiiirinitas huinaiia iicin, sedcliam cx pra'dictis corporearuin
sustentatur. \\\ statu tamen ultiino \wx (rcafnrarum iiafnris idcin apparef. (Juod
resurrectionem tolletur ali liomiiie omnis euim secundum nihil sui est incorriip-
inhrmitas tahs neijue : eiiini indi.irchiint fihilc, iioii tlchcf rcmaiicrc in illo incor-
ulterius lioinines cihis ad vescenduni, rn[)tioiiis statii. (;or[)ora ([iiidcin c(clcstia
(um sinl ut supra os-
iiicoriu[)tihiles, incorrii[)fihiria suiit secuiidum tolum et
lensum est; neque vestimeiitis ad opc- partem; clcineuta vero seciiiidnm totuin,
ricndiim, utpote qiii daritate k'^»'"''»' scd iioti scciiiidiiin [)arfcm liomo vero
;

vesli(Mitiir; iie(|uc aiiimalihus ad vchl- animam rafio-

cuhim, quihus aj^^ilitas aderit neqin; ali-
quihus remediis ad sanitatem conser-
vaiwhim, ul|)ofc (pii impassihih's criiiit.
ljj;itur hiijiismodi cor[)oi('as creaturas,
sciiicet piantas et animalia et alia hu-
jusmodi coriiora mixta, convcniens est
iii stalii illiiis iiltima'. consummationis
sccundiiiii [)artciii, scilicct
; iialem, scd non secundum fotum, (]nia
composifum per morfem dissolvitur;
aiiiinalia vcro et [^laiita* cf oiniiia cor^iora
mixla iict|iie scciiiiihiin toiiiiii ii('([tic sc-
cundnni [)arteiu incorrui^lihilia sunt.
Convenicntcr igitur in illo nlfimo incor-
riqifionis statu rcinaiicl)iiiit ([iiidcm
 OPUSCULUM
homines etelementa et corpora coelestia,
non autem alia animalia, neque planta?,
aut corpora mixta.
Rationabiliter etiam idem apparet ex
ratione universi. Cum enim homo pars
sit universi corporei, in ultima hominis
consummatione necesse est universum
corporeum remanere non enim videtur
; Motus autem unitati repugnat, inquantum
esse pars perfecta, si fuerit sine
Universum autem corporeum remanere
non potest nisi partes essentiales ejus
remaneant. Sunt autem partes ejus es-
sentiales corpora ccelestia et elementa,
utpote ex qLiibus tota mundi machina
consistit; cetera vero ad intej^rritatem
corporeiuniversi pertinere non videntur,
sed magis ad quemdam ornatum et
decorem ipsius, qui competit statui mu-
tabilitatis, secundum quod ex corpore
coelesti utagente, ot elcmentis nt mate-
riahbus, generantur animalia et plantse et
corpora mineraha. In statu autem ultim»
consummationis aHus ornatus elementis
attribuetur qui deceat incorruptioiiis sta-
tum. Remanebunt igitur in illo statu ho-
mines, elementa et corpora coelestia, non
autem animalia et plantae et corpora mi-
neraha.
CAPUT CLXXII.
Quod corpora cceleslia cessabimt a motu.
Sed cum corpora coelestia continue
moveri videantur, potest alicui videri
quod si eorum substantia maneat, tunc
et in iUo consummationis statu mo-
veantur. Et quidem si ea ratione mo-
tus corporibus coelefetihus adesset qua
ratione adest elementis, rationabilis esset
sermo. Motus enira elementalis gravibus
vel levibus adest propter eorum perfec-
tionem consejquendam tendunt enim suo
: rationi finis. Oportet igitur hinc consi-
motu naturali in proprium locum sibi
convenientem, uhi melius est eis esse
unde in illo ultimo consummationisstatu
unumquodque elementum ct quaicumque
pars ejus in suo proprio loco erit. Sed
hoc de motu corporum ccelestium dici
non potest, cum corpus coeleste nuUo loco
obtento quiescat ;sed sicut naturaliter
movetur ad quodcumque ubi, ita et na-
turaliter discedat ab eo. Sic ergo non
deperit aliquid a corporibus ccelestibus,
si motus eis auferatur, exquo motus eis
non inest ut ipsa perficiantur. Ridiculum
etiam est dicere, quod sicut corpus leve
I. 69
per suam naturam movetur sursum,
ita suam naturam
corpus coeleste per
circulariter moveatur sicut per activum
principium. Manifestum est enim quod
natura semper intendit ad unum unde :
illud quodex sui rationeunitati repugnat,
non potest esse finis ultimus natura*.
toto. id quod movetur, alio et alio modo se
habet dum movetur. Natura igitur non
producit motum propter se ipsum, sed
causat motum intendens terminum mo-
tus, sicut natura levis intendit locum
sursum in ascensu, et sic de aliis. Cum
igitur circularis coelestis corporis motus
non sit ad aliquod ubi determinatum, non
potest diciquodmotus circularis corporis
principium activum sit natura, sicut est
principium motus gravium et levium.
Unde manente eadcm natura corporum
coelestium, nihil prohihet ipsa quiescere,
licet ignem impossibile est quiescere
extra proprium locum existentem, dum-
modo remaneat eadem natura ipsius.
Dicitur tamen molus coelestis corporis
naturalis, non propterprincipium activum
motus, sed propter ipsum mobile, quod
habel aptitudinem ut sic moveatur. Re-
linquitur ergo quod motus corporis coe-
lestis sit ab aliquo intellectu.
Sed cum intellectus non moveat nisi
ex intentione finis, considerare
oportet
quis sit finis motus corporum coelestium.
Non autem potest dici quod ipse motus
sit flnis molus enim cum sit via ad per-
:
fectionem, non habet rationem finis, sed
magis ejus quod est ad finem. Similiter
etiam non potest dici quod renovatio si-
tuum sit terminus motus coelestis corpo-
ris, ut scilicet propter hoc coeleste corpus
moveatur, ut omne ubi ad quod est in po-
tentia, adipiscatur in actu quia hoc in-:
tinitum est intinitum autem repugnat
;
derare finem motus cceli. Manifestum est
: enim quod omne corpus motum ab intel-
lectu est instrumentum ipsius. Finis au-
tem motus instrumenti est forma a prin-
cipali agente concepta, quae per motum
instrumenti in actum reducitur. Forma
autcm divini intellectus, quam per motum
coeli complet, est perfectio rerum per
viam generationis et corruptionis. Gene-
rationis autem et corruptionis ultimus
finis est nobilissima forma, qua? est ani-
ma humana cujus ultimus finis est vita
:
aeterna, ut supra ostensum est. Est igitur
ultimus finis motus coeli multiplicatio
70 COMP. THEOL. AD FR. REGLNALDUM.
hominum prodiicendoriim ad vitam seter- medicina culpse et ordinativa ipsius, ut
uam. autem multitudo non potest
llaec supra habitum est. Yirtutis autem pra?-
esse infmita uam inteutio ciijuslibet : niium felicitas est, quai ex bonitate di-
intellectus stat in aliquo finito. Completo vinahomini datur. Pertinet ergo adDeum
ig-itur numero hominum ad vitam a^ter- his qui contra virtutcm agunt, non felici-
uam produccndorum, et eis in vita a^torna tatem, sed contrarinm iii pa.'nam reddere,
constitutis, motus coelicessabit,sicut mo- scilicet extremam miseriam.
tus cujuslibet instrumenti cessat post-
(|uam fuerit opus perfectum. Cessante
iiutem motucwli cessabit per consequens CAPUT CLXXIV.
inutus iu inferioribus corporibus, nisi
solum motus qui erit ab anima in homi- Quod priBmium hominis cst post hanc
nibus el sic totum nniversum corpo-
:
vitam, et similiter miseria.
reum habebit aliam dispositioncm et
tormam, secundum illud I Coiinth. vii, Considerare autem oportet, quud ton-
'.i\ Prxtcrit fhjura /aijns nmndi.
: trariorum contrarii sunt etrectus. Opera-
tioni aufem secundum virtut(;m contraria
est operafio secundum malitiam. Oportet
CAPUT CLXXilL igitur quod miseria, ad (juam per opera-
tionem maliticH pervenitur, contraria sil
De praernio liominis secundum ejus opera, fclicitati, quam mcrctnr operatio virtiitis.
rcl yniseria. Contraria autcui sunt unius gcneris. Cum
igitur fclicifas ulfima, ad quam j)er\ cni-
Considerandnni est autem, quodsi est tiir per operationem virtutis, non sil ali-

determinata via pcrvcniendi ad aliiincm (piod bonum Iiiijus vita% sed post hauc
finem, ilhnu conseciui nou possunt qui vitain, iif cx supra dictis patet conse- ;

pcr contrariani viam iiuedunt, aut a via quciis est ut ultima miscria, ad quam
recta deficiunt non enim sanatur a?ger, : malitia perducit, sit aliqnod malum posl
si contrariis utatur, (pia' medicus prohi- hanc vitam.
ijet uisi forle per accidens. Est autcm
; Pra'lcri'a. Oniiiia l)ona vel mala liiijns
detcrminala via peivenienth ad fclicita- vita' inveniiintur ad ali(|ui(l ordinari. Bona
tcm : por virtutem Non enim
scilicel. cuim exleriora, et etiamhona corporalia
conseciuitur aliquid finem suum, nisi organice deserviiiiif ad virtutcm, cjui*' esf
(pujd sibi pi"(»priuni est l)ene operando : dircctc via pcrvcnicndi ad bcafifndincm
neque enim plaula fruclum laceret, si apiid eos qui pra'dicfis rebus benc utun-
tuituralis operationis modus non serva- tiir; sicut et apud eos qui male eis ulun-
retur in ipsa ncqnc cursor pervenirel
; tur, sunf insfriimciifa malitia^, pcr qiiani
ab bravium, aut niiies ad pahnani, nisi iid iniscriam pcrNcuifur et similifer mala

uterque secundinn propiium ofliciuin liis opposita, utputa iulirmitas, [)aupertas

operaretur. Rccte antem operari homi- ct hujiismodi, qnibusdam sunl ad profec-

nem propriam operationem est operari tiim virtiitis, aliis autem ad malitia^ aug-
ipsum sccundum virtutem nam virtus : inciifiim , scciindum (juod eis diversi-
uniusciijiis(jiie rei est qua* bonum lacit modc nfuiitur. 0"«"1 aiifem ordiuatiir ad
babentem, et opus ejus bonum rcddit, ut aliud non est '
ultimum pivTinium vel
dicitur II Etliir. Ciim ifritiir ultiinus tinis po-iia. Nou igitiir ulfima fVdicifas, neque
hominis sil vita a-terna, de (jiia dictum iilfiinji miscria in boiiis vcl malis hujiis
est; non omnes ad eam perveniunt, si'(l \ita' consistit.
soli qui secundiiiu virtutem operanlur.
lh"eterea. Est ostensum supra, sub di- CAPUT CLWV.
vina provid(Uitia contiueri noii soluin na-
turalia, scd eliani res huinanas, iioii iu /;/ tjuit nnisistat illa citrema miscrin
univcrsali tantuin, scd etiam in singulari. t/uantum ad jjoenam damni '

Ad eum aulcm (iiii sini,Mil;irium honrnium

curam habet, pcrtinet jujcmia virluti rcd- niiia igitiirmiscria, ad qiiam diicil
derc et ptenas peccato ;
quia jneua cst malitia, contrariatur felicilati, ad (juam

'
Parm. addit : « noii esl ulfiinus- finis, qiiia. » ' Parm. « m quo est mi^cna Imminis
: qiian
lum ad pCT-nam rianini. »

ducit virtus oportet ea quse ad miseriam
: enim
pertinent sumere per oppositum eorum
quse de felicitate sunt dicta. Dictum est
autem superius, quod ultima hominis
felicitas, quantum ad intellectum quidem,
consistit in pleaa Dei visione quantum
ad affectum vero in hoc quod vohintas
hominis in primahonitate sit immobihter
firmata. Erit igitur extrema miseria ho-
minis in hoc quod intellectus totaliter
divino lumine privetur, et affectus a Dei
bonitate obstinate avertatur et hsec est
prsecipua miseria damnatorum, quae vo-
catur poena damni.
CAPUT CLXXVI.
Qiwd illiqid siint m illa cxtrema miseria
non privantur cognitione
dilectione '
.
Considerandum tamen est quod, ut
supradictis patet, malum non potest tota-
hter excludere bonum, cum omne mahim
in ahquo bono fundetur. Miseria igitur
quamvis fehcitati, qu* ab omni malo erit
immunis, opponatur, oportet tamen quod
in bono naturae fundetur. Bonum autem
inteUectuahs naturee in hoc consistit quod
intehectus respiciat verum, et voluntas
tendat in bonum. Omne autem verum et
omne bonum derivatur a primo et summo
bono, quod Deus est. Unde oportet quod
intehectus liominis in iUa extrema mise-
ria constituti , ahquam Dei cognitio-
nem habeat, et ahquam Dei dilectionem
secundum sciUcet quod est principium
naturahum perfectionum, quse est natu-
rahs dilectio, non autem seciindum quod
in se ipso est, neque secundum quod est
principium virtulum, seu etiam gratia-
rum, et quorumcumque bonorum quibus
intellectualis natura ab ipso perficitur,
quse est perfectio virtutis et glorise.
CAPUT CLXXYIL
Quod iidem non carent lihero arbitrio
Nec tamen homines in tah
constituti, libero arbitrio carent,
habeant voluntatem immobihter firmatam
in malo sicut nec beati, licet habeant
; bouo; qui autem mah tunc invenieutur,
voluntatem firmatam in bono. Libertas
* Hic incipit in Cod. S. Gen. cap. clxxvii.
OPUSCULUM I. 71
arbitrii proprie ad electionem se
extendit autem est eorum quaj
: electio
sunt ad fmem ultimus autem fmis natu-
:
rahter appetitur ab unoquoque unde :
omnes homines ex hoc quod sunt intel-
;
lectuales, appetunt naturahter fehcitatem
tamquam ultimum ftnem, et adeo immo-
bihter, quod nuilus potest veHe fieri mi-
ser. Nec hoc libertati repugnat arhitrii,
quai non se extondit nisi ad ea quai sunt
ad fmem. Quod autem in lioc particulari
: hic homo ultimam suam fehcitatem, ille
autem in illo ponat, uon convenit huic
aut ihi inquantum est homo, cum in tali
sestimatione et appetitu homines diffe-
rant :sed unicuique hoc competit secun-
dum quod est in se ahqualis. Dico autem
ahqualem, secundum aliquam passionem
velhabitum unde si transmutetur, ahud
:
natiirali, 7iec
ei optimum videbitur. Et hoc maxime
patet in his qui ex passione appetunt
aliquid utoptimum; cessante autem pas-
ex
sione, ut irae, vel concupiscentiaej non
simihter judicant ilhid bonum, ut prius.
Ilabitus autem permanentiores sunt,
unde firmius perseverant in his quae ex
habitu prosequuntur. Tamen quamdiu
habitus mutari potest, etiam appetitus et
aestimatio hominis de ultimo fine muta-
tur. IIoc autem convenit tantum homi-
nibus in hac vita, in qua sunt in stalu
mutabihtatis anima enim post hanc vi-
:
tam intransmutabilis est secundum alte-
rationem, quia hujusmodi transmutatio
non competit ei nisi per accidens secun-
dum aliquam transmutationem factam
circa corpus. Resumpto vero corpore non
sequetur ipsa mutatio corporis, sed
potius e converso. Nunc enim anima in-
funditur eorpori seminato, et ideo conve-
nienter transmutationes corporis sequi-
tur tunc vero corpus unietur animae
;
pra^existenti unde totahter sequetur
,
ejus conditiones. Anima igitur quemcum-
que fmem sibi ultimum praestituisse inve-
nitur in statu mortis, in eo fine perpetuo
permanebit, appetens ihud ut optimum,
sive sit bonum sive sit malum, secundum
-.
iUud Eccle. xi, 3 Si ceciderit : lignum ad
austrwn, aut ad aquilonemjn quocumcjue
miseria loco ceciderit, ibi erit. Sic igiturpost hanc
quamvis vitam qui boni in morte inveniuntur, ha-
bebuut perpetuo voluntatem firmatam in
eruut perpetuo obstinati iumalo.
5 Hic incipit in Cod. S. Gen. cap. clxxvii.
 .

72 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM,

CAPUT CLXXVIIL CAPUT CLXXX.

Quod peccata mortalia non dimittimtur Qnod corpora damnatorum erunt pass-
post hanc vitam, sed bene venialia. bilia et tamen intcgra, ct sine dotibus.

Ex hoc autem considerari potcst, quod Sicut autem in sanctis beatitudo ani-
peccata mortalia post hanc vitam non di- mae quodammodo ad corpora derivatur,
miltuntur vouialia vero dimitluiitur.
; ut supra dictum est ita etiam miseria;

Nam peccata mnrtalia sunt per aversio- anima? derivabitur ad corpora damnato-
nem a fine ultimo, circa quem homo im- riim hoc tamcn observato, quod sicut
:

mobihtcr firmatur post mortem ut , miscria bonum naturae non excludit ab

diclum est peccata vero venialia non
;
anima, ita nec etiam a corpore Erunt .

respiciuut ultimum finem, sed viara ad igitur corporadamnatorum integra iu sui

fiucm ultimum. natura, non tamcn illas conditioncs habe-
bunt qua; pertinent ad gloriam beatorum :

non enim eruut subtilia et impassibilia;

CAPUT CLXXIX. sed magis iu sua grossitie ct passibili-
tate remancbunt, et augebuntur in eis :

Quod mali doloit se pcccata commisisse non erunt agilia, sed vix ab anima por-
quia pcrdidvrunt quod clefjerant, ot tabilia non erunt clara, sed obscura, ul
:

tamcn /labcnt iwluntatcm obstinatnm obscuritas anima' in cor|)oribiis demons-

in malo '
trelur, secuudum illud Isaia? xiu, 8:
Facies combustx vultus eorum.
Sed vohmtas mah>rum post niortem
si
obstinate firmatur in malo, semperappe-
tent ut optimnm quod prius appetierunt. CAPUT CLXXXI.
Non ergo dolebunt sc peccasse nulJus :

enim dolet sc prosecutum esse quod Quod corpora daninatorum , licctpassibHia,

a^stimat esse optimum. crunt tamcn incorrujjtibiiia.
Sed scieiuUun est, quod damnati ad
ultimam miseriam, ea qua* appetierant ut Scicndum lamen est, qiiod licef dara-
optima, habere post mortem non pote- naloriiin cor[)ora [tassibilia siul hiliira,
runt uou enim ibi dabilur hixuriosis fa-
: nou laiucn corriinqientur ;
quamvis boc
cultas luxuriandi , aut invidis facullas csse vidcalur conlra ralioucm eoruiu quai
oHendendi et impediendi alios : et idein iiuiic cxi)eriinur; nam [)assio magis facta
aulcm,
est de singulis viliis. Cd^^iioscent ai)ji(il a siibstanrKi. Erit lamcn tiiiic du-

cos qui secundum virlutom vixcnint, se plcx ralio (iiiarc [lassio in pcrpetuum
obtincre quod oplimum.
a[)pcti('iant ut coiitinuata [lassibilia corpora nor. cor-
Dolent crgo mah qnia peccata commise- runqict Priiua ([iiiilem quia cessanfe
.

runt, iioii propler boc (]Hia jKMM-ata eis
displiceanl, (piia eliam lunc malicut pec-
cata illa commiltcre, si faciiltas darctur,
quam Dcum babere ; sed propter hoc quod
ilhid (jiiod elcf^^-crunl, liabcrc iion iiossunt,
molu c(i'li, ul sii[)ra diclnm cst, ncccsse
est ouiucm niulalioncm iialura' ccssarc.
Non igilnr arK]uod alterari polcril allera-
liouc iialura', scd solum alfcrafione ani-
iiia' Dico aiilcm allcratioiicm ualiirit»,
.

ct iUud (juod rcspucrunt, possent liabcre. sicul cuiu arKiuid cx caHdo lit IVigidiim,
Sic vohmtas corum pcrpetuo
igitiir ct vel (juarilcrcuiu(|iie variatur secnndum
manebit obstinata in malo, et tamen gra- nalurale csse qualitalum. Alferationera
vissime dolebunt d(! culpa commissa, cl aulcm anima^ dico siciil ciiin arK[uid
,

de gloria amissa : ct liic dolor vocaliir rcci[)il (|uahlat('m non sccuiKlum essc
remorsus conscicnli», qui metapborice i[)sius spiriluale, sicut pnpilla non reci-
vermis nominaf ur, secundum
in Scri[)tiiris [)il formam coloris ut sit colorata, sed ufi

illud ]saia> iilt. -1\: \'rrntis coruf/i /um colorciu sciiliaf. Sic igitur cf corpora
murictur. damnatorumpaficnturab ignc, vel a quo-

* IJic incipit iu (,od. S. (ion. caj). f.LX-xi.x.

 OPUSCULIJM T. 73

oumque alio corporco, iioii ut alterentur

ad speciem vel qualitalem ignis, sed ut CAPUT CLXXXIII.
sentiant excellentias qualitatum ejus et :

hoc erit afflictivum, inquantum Imjus- Quod poena damnatorum est in malis tam
modi excellentiae contrariantur harmo- spiritualibus, quam corporalibus.
niae, inqua consistitet delectatur sensus
'

non tamen erit corruptivum, quia spiri-
tualisreceptio formarum naturam corpo-
ris non transmutat, nisi forte per acci-
dens. Secunda ratio eritex parte anima?,
ad cujus perpetuitatem corpus trahetur
divina virtute unde anima damnati, in-
quantum est lorma et natura talis corpo-
ris,dabit ei esse perpetuum; non tamen
dabit ei ut pati non possit, propter suam
imperfectionem. Sic igitur semper patien-
tur* illa corpora, non tamen corrumpen-
tur.
Considerandum tamen est quod sanc-
tarum animarum folicitas, in solis bonis
spiritualibus erit; pffiua vero animarum
damnatarum ante resurreetionem non so-
lum erit in malis spiritualibus, ut aliqui
:
putaverunt, sed etiam pa?nas corporeas
substineljunt. Cujus diversitatis ratio est:
quia animae sauctorum dum in hoc mun-
do fuerunt corporibus unitae, suum ordi-
ncm servaverunt, se rebus corporalibus
non subjiciendo, sed soli Deo, in cujus
fruitione tota eorum felicitas consistit,
non autem in aUquibus corporahbus bo-
nis malorum autem animae, naturae or-
;

CAPUT CLXXXII. dine non servato, se pcr affcctum rebus

corporalibus subdiderunt, divina et spiri-
Quod pcena damnatorum est in malis antc
tualia contemnentes. Unde consequens
rcHurrectio7iem.
est utpuuiantur non solum ex privatione
spiritualium bonorum, sed ctiam perhoc
Sic igitur secundum pra^dicta patet
quod rcbus corporalibus subdantur. Et
quod tam felicitas quc.m miseria princi- ideo si qua in Scripturis sacris inve-
paUter consistit in anima secundario au-
niantur quae sanctis animabus corpora-
;

tem et per quamdam derivationem in lium bonorum retributionem promittant,

corpore. Non igitur felicitas vel miseria
mystice sunt exponcnda, secundumquod
auimae dependet ex felicitate vel miseria
in praedictis Scripturis spiritualia sub
corporis^ sed magis e converso. Cum igi-
corporalium simibtudine designari so-
tur post mortem animee remaneant ante
lent. Qua? vero animabus damnatorum
resumptionem corporum, qua?dam qui-
prsenuntiant poenas corpofeas, utpote
dem cum merito lieatitudinis, qusedam quod ab igne inferni cruciabuntur, sunt
autem cum merito miseria^ manifestum ;
secundum litteram intelligenda.
est quod etiam ante resumptionem, ani-
mae quorumdam pra-dicta felicitate fruun-
tur , secundum ilkid Apostoli II Co- CAPUT CLXXIV.
rinfh. v, 1 : Scimus fjuoniam si terrestris
domus nostra hujus habitationis dissolvatur Utrum animapossit pati ab igne corporco.
quod aedificationcm cx Dco habcmus do-
mum non manufactam, sed aetcrnam in Ne autem alicui absurdum videatur,
coells et infra 8
: Audemus autem, ct : animam a corpore separatam al) igne
bonam voluntatem habcmus magis pcrc- corporeo considerandum est, non
pati,
fjrinari acorpore, et prsescntes cssc ad Do- esse contranaturam spiritualis substantiai
minum. Quorumdam vero animar" in mi- alhgari corpori. Hoc enim etper naturam
seria vivent, secundum illud Luc, xvi, flt, sicut patet in unione anim* ad
22 : Mortuus est dives, ct scpultus in in- corpus, et per magicas artes, per quas
ferno. aUquis spiritus imaginibus aut animlis^
aut aliquibus liujusmodi alligatur. Hoc
igitur ex divina virtute fieri potest ut
aliquae spirituales substantia^, quamvis
secuudum suam naturam siut super
omnia corporalia elevata', aliquibus cor-

* Ai. : « consistil et delectantur sea,sus. ^ Parm. : « patiuatur » « corrumpuutur. »

Parm. : « iu qua consistit delectatio seusus. »

li COMP. TIIEOL. AD FR. REGINALDUM.
poribus alligentur, utputa igni iufernali
non ita quod ipsum vivificent \ sed
quod eo quodammodo adstriugantur ot
hoc ipsum considcratum - a spirituali
substantia, quod scilicet creaturaj infima^
quodammodo subditur, ei est
Inquantumigiturhujusmodi considoratio
est spiritualis substanti* afflictivu, veri-
ficaturquod dicitur, quod anima » eo ipso
quod crematur (a)
se aspicit cremari
iterum quod illeignis spiritualis sit nam
immediatum affligens est ignis appre-
hensus ut alligans. Inquantum vero ignis
cui alligatur, corporeus est, sic verificatur
quod dicitur a (iregorio, quod « anima
non solum videndo, scd etiam experiendo
ignem patitur ». Et quia ignis ille non
ex sua natura, sed ex virtutc divina
habet quod spiritualem substantiam alli-
garc possit, convenienter dicitur a qui-
busdam, quod ignis ille agit in
ut instrumcntum divinai justiti» vindi-
cantis, non (luidem ita (]uod agat in spi-
ritualem substantiam, situt agit in cor-
pora caltdaciendo, dcsiccando, diss(d-
vcndo, sed alligando, uf dictum est. Et
quia proximum afflictivum spiritnalis
substauti;e ', est apprebcnsi(j ignis alli-
gantis in pGenam, manifestc perpendi
potest, quod afflictio non cessat, etiam si
ad boram dis[»ensative contiiigat spiri-
lualcm sul)stantiam igno non ligari
sicut ali(iuis (]ui osset ad porpefuu vincula
damnatus, oihoc continuam afflictionom
non minus sontiret, etiam si ad lioram u
vinculis solverctur.
CAPUT CLXXXV.
Quod post hancvitam swtt fjuxfhini /nn-
(jatf)rix pfKnas nonsetcrnx, ad iniplcn-
ffffs /jfr/iifcfifias dc mortalihus fioti
implclas ifi vita.
Licet autem aliqua' anima» statim cum
a corporibus absolviiiiliir, lioafifndiiKuu
cTfornam conse(]uantur, ut dictum cst
ali(ju;e tamen ab liac consecufionc retar-
duntur ad tcmpus. Contingit enim (]uan-
doquc aliquos pro poccafis commissis,
fumen flnulifor jxonifont, p(cni-
(le(]uibus
tentium non implevisse in huc vifa. Et
quia ordo divince justifia»
* At. : « unificeni. m
' SicCod. S. Gen. — Parm. considerandiim
: «
sed Jn notula : forte : « ronsidpratum. «
;
; culpis poenae redduntur, oportet dicere,
quod post hanc vitam animaj poenam ex-
: solvunt quam in hoc mundo non exsol-
^erunf non autem ita quod ad ultimam
;
miseriam damnatorum deveniant, cum
afflictivum. per poenitentiam ad statum caritatis sint
roductai, per quam Deo sicut ultimo flni
adha^serunl, per quod vifam a^fernain
meruorunt unde relinquitur post hanc
:
; » et vitam esse quasdam purgatorias pcenas,
: (]uibus poMiitentiie implentur non im-
pleta:'.
CAPUT CLXXXVI.
Quod sunt aliquee pcpnx purgatorix etiam
venialiutfi.
Similifor otiam contingit aliquos ox
animam bac \ifa dccodere sine peccato mortali,
scd tamen cum peccato veniali, perquod
ali ulfimo finc non avertunfur, licet circa
oa quio sunt ad linom, indobitc inha.M'ondo
peccaverint qua* quidom poccata in qui-
:
l)usdam viris porfectis ex fervore caritatis
]iurganfur, in aliis uufem oportet por
uliquum i>o?nuin hujusmodi poccata pur-
gari quia ad vitam adernam conso-
:
quendam non porducitur uisi qui ab
omiii [loccuto ot dofoctu fuorit immunis.
; Oi)orfot igifur pouoro ])urgaforias poenas
post hanc vitam. llabont autem ista;
poena! quodsint {»urgatoria?excondilione
oorum (]ui oas pufiuiifur. in (]uibus ost
curitus por (]uuin \ olunlafom suam divinai
voluutati conformunt, ex cujus caritafis
virtute poenaR quas patiuufur, eis ad pur-
gulionom prosunt undo in iis qui siue:
(•uritafe suuf, sicut iu dumnutis, pa'na'
non i)urgant, scd somper imporfecfio
])occati remanot, et ideo sempor po^nu
durat.
CAPUT CLXXXVII.
Ltrutii xtcrnait) /Hftiatti pati repuf/iu;t
justitix divinse, cum culpa fucrit tcm-
poralis.
Non autom rationem divina»
ost contra
Justifiai iit aliquis ptenam perpetuam pa-
hubet ut pro fiatur, (]uia nec secundum lcges huma-
' Al. : " afflictivum, et spiritualis substantisp,
eto. »
^a) Ex Dialon. S. Gretorii mapni.

uas hoc exigitiir iit poeiia commeiisurotur
culpffi iu tempore, Nam pro peccato
adulterii vel liomicidii, quod iu
brevi committitur, lex humaua
quaudoque perpetuum exiUum, aut etiam
mortem, per qua* aliquis iu perpetuum a
societate civitatis excluditur et quod :
exihum non inperpetuum duret, hoc per
accidens contingit, quia vita hominis
non est perpetua sed intentio judicis ad
;
hoc esse videtur ut eum, sicut potest,
perpetuo puniat. Unde etiam non est in-
justum, si pro momentaneo peccato et
lemporali Deus ffiternam pop.nam infert.
Simihter etiam considerandum est quod
peccatori poena aiterna infertur, quem de
peccato non pojnitet, etsic in ipsousque
ad mortem perdurat. Et quia in suo
aeterno peccat, rationabiliter a Deo in ae-
ternum punitur. Habet etiamet quodlibet
peccatum contraDeumcommissum quam-
dam infmitatemex parte Dei, contra quem
committitur. Manifestum est enim quod
quanto major persona est contra quam
peccatur, tanto peccatum est gravius
sicut qui dat alapam mihti, gravius repu-
taturquam si daretrustico, et adhuc mul-
to gravius si principi vel regi. Etsic cum
^ Deus sit infmite magnus, offensa contra
ipsum commissa est quodammodo infi-
nita :unde et ahquahter poBua infinita
ei debetur. Non autem potest esse poena
infmita intensive, quia niliil creatum sic
infmitum esse potest. Unde relinquitur
quodpeccato mortali debeturpcena infmi-
ta duratione.
Item. Ei qui corrigi potest, poena
temporalis infertur ad ejus correctionem
vel purgationem. Si igitur aliquis a pec-
cato corrigi nonpotest, sed voluntasejus
obstinate firmata estin peccato, sicut su-
pra de damnatis dictum est, ejus poena
terminari non debet.
CAPUT CLXXXVIIL
Quod prsedicta conveniunt etiam
spiritualibus suhstantiis sicutanimabus.
, nitatis,
Quia vero homo in natura intellectuali
cum Angelis convenit, in quibus etiam
potest esse peccatum, sicut et in homi-
nibus, ut supra dictum est, qusecumque
1 Hic incipit in Cod. S. Gen. cap. clxxxix, sed
in Cod. 1060 Mazar. legitiir: Incipit secunda pars
Summae editae a fratre Thoma de Aquino, S. se-
urUSCULUM I. 7S
dicta suntde poena vel gloria animarum,
intelligenda etiam sunt de gloria bono-
tempore rum et ptena malorum Augelorum. Hoc
iufert lamen solum inter homines et Angelos
ditrert, quod confirmationem voluntatis
in bono etobstinationem in malo, anima*
quidem humau* habent ciun a corpore
separantur, sicut supra dictum est An- ;
}:;{i\i vero quando primo cum voluntate
deUberata sibi finem pr«stituerunt vel
Deum vel aliquid creatum, et extuncbeati
vel miseri facti sunt. In animabus enim
humanis mutal)ilitas esse potest non
solum ex libertate voluntatis, sed etiam
ex mutabilitate corporis in Angelis vero ;
ex sola libertate arbitrii. Et ideo Augeli
ex prima electione immutabilitatem con-
sequuntur animaj vero non nisi cum
;
fuerint a corporibus exuta^.
CAPUT CLXXXIX'.
Secundum quid gloria sanctorum vita.
;
seterna dicitur.
Adostendendumigiturremunerationem
bonorum, in Symbolo fidei dicitur, « Vi-
tam aeternam » quaj quidem non est in-
:
telligenda wterna solum propter duratio-
nem, sed magis propter seternitatis frui-
tionem. Sed quia circa hoc etiam alia
multa credenda occurrunt quae dicta sunt
de poenis damnatorum et de finali statu
mundi omniahie comprehendereutur,
;ut
in Symbolo Patrum positumest « Yitam :
futuri saeculi » futurum enim sfficulum
:
omnia hujusmodi comprehendit.
CAPUT CXC.
Secundus ^ tractatus: de fide in quantum
ad humanitatem Christi.
Quia vero, sicut in principio dictum
est, christiana fides ciixa duo pra3cipue
aliis versatur, scilicet circa Divinitatem Tri-
et circa humanitatem Christi ;
prffimissis his quae ad Divinitatem perti-
nent et efTectus ejus, considerandum res-
tat de his quae pertinent ad humanita-
tem Ghristi. Et quia, ut dicit Apostolus, I
ad Timoth, i, 15 Christus Jesus venit in
:
cundus tractatus etc, Proosmium
^ Parm. omittit « secundus tractatus..
: in
quantum. »
 ;

76 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.

hnnc miindum peccatores salvos facere ;
sub se firmiter contineret, oportebat quod
praemittendum videtur quomodo hi]- ipsa firmiter siib Deo contincretur, a quo
manum genus in peccatum incidit, utsic virtutem pradictam habebat siipra con-
evidentius agnoscatur quomodo per ditionem natura?. Fuit crgo homo sic iiis-
Christi humanitatem homines a peccatis titutus ut nisi ratio ejus subduceretur a
liberantur. Deo, neque corpus ejus subduci poterat a
nutu anima", neque vires sensibiJes a
rectitndine rationis unde qua^dam im- :

CAPUT CXCL mortalis vita et impassibihs erat quia ;

scilicet nec mori nec pati poterat, si non

De prsecpptis doti primo homini, et ejus peccaret. Peccare vero poterat voluntate
perfectionc in primo statu. ojus iiondum confirmata per adeptionem
ultimi finis; et sub hoc cventu poterat
Sicut * supra dictum est, homo in sui mori et pati. Et in hoc dinert impassibili-
conditione tahter institutns fnit a Doo, tas ot inimorfalitas qnam jirimns homo
ut corpus omnino esset anima^ snljjec- habuif, ab ea qnam in resurrectione
tum rursumque inter partes anim», iu-
: sancti habebunt, qui nunquam poterunt
feriores vires rationi abs(jue repugnantia nec pati nec mori, vohintate eorum om-
subjicerentiir, et ipsa ratio bominis es- nino conflrmata in Dcum, sicut supra
set Deo subjecta. Ex hoc autem quod dicfuin ost. Difforobat etiam quo ad alind :

corpus erat anima* subjectum, continge- quia post resurrectionem liomines uec
bat quod nulla passio in corpore posset cibis nec vcnereis utentnr primus au- ;
•

accidere qn* dominio anima- snper cor- tem homo sic conditus fuit ut necesse
pus repugnaret unde nec mors nec in-
: haborot vifam cibis susteiitare, et ei in-
firmitas in homine locum habebat. Ex cnmbcret generationi operam dare, ut
subjeclionc vero inferiorum virium ad gcnus humanum multiplicarotur ex uno.
rationem erat in liominr omnimoda mcn- Undc duo pra^cepta accepit in sui condi-
lis traiKjuiilitiis, quia ratio buniana nulbs tioiio. Ad primum perfinef quod ei dicfnm
inordinatis passionibus lurbal)atur. Ex cst Cen. II, 16 « Z)e omni ligno f/uod *j:f
:
*

hoc vero quod vohintas hominis erat Deo est in paradiso, comedes; » ad secundum tyHx
subjecta, homo refendtat omnia in Doum qnod oi dicfum est ibid. i, 28 Crescite ct :

sicut in nltimum finem, in (juo cjnsjns- muUiplicamini, et rcplete tcrram.

titia innocentia consistebat. Morum
et
autem trinm ultimum erat causa aliornm.
Non enim hoc erat ex natura coiporis, CAPUT CXCII.
si ejus componentia considereniui- (jnod
in eo dissolutio sivc quajcumquc passio Quod ille perfcctus status nomiiiahatur
vitaj repngnans k^ciim non hal)eret, cum orifjinalis justitia ; et de loco in quo
esset ex contrariis clcmcntis composi- hotno positus cst.
tum. Similiter (itiam non erat cx iiatnra
anima^ quod vires etiam sensibiles abs- Ilic autem hominis tam ordinatus sta-
que repugnaiitia rationi snbjicorcntur fus, originalis jnsfifia nominatiir, jior
cum vires sonsibiles naturaliter movoaii- (jnam cf ipso sno su[)eriori subdifus orat,
tur in oa (jna^ siiiit dolcctabilia socnndnin of oi omiiia inf(Miora snbjiciebanlnr, se-
sensum, qiuomnltoficns recta» rationi ro- cuiidnm (jnod de eo dictum csl (i(Mi. i,
pugnant. Erat igitnr hoc ex virtnte sii- :2() : piscihus maris ct vohitili-
El jn'a'sit
periori, scilicot Doi, (jiii siciit aniniam ra- hus rii'lipartcs ojus otiam infe-
: et intor
tionabilem corpori conjnnxit , oiniuMn rior absque ropngnanfia supcriori sub-
proportionem coriioris et corporearum dobatiir. Qni (luidem sfafiis primo Iio-
virtutum, cnjnsmodi sniit viros soiisibi- mini fuit concessus iion nf cnidam por-
les, transcendcntem ita dodif aniina'
: soiuo siiignlari, sed ut prinio liumana».
rationali virfutom nf snpra coiidifioiiom qnod pcr ipsuin
natiiia' priiicipio; ifa si-

corporis ipsnm confinere posset et vircs mul cum natura liumana traduccrotnr in
sensibiles; secundnm (jnod rationali ani- nnicni^inoilobofur 1o(mis
p()sf(Mi)s. Ef (inia
mai competebat. Ut igifiir ratio infoiiora socniKlnin (onv^MrKMiliaiii siia* condifio-

' Hic incijiit ca|i. i ia Cod. lOfiO Mazar.

 .
nis, homo sic ordinate institutus positus
est in loco temperatissimo et delicioso,
ut non solum interiorum molestiarum,
sed etiam aliorum exteriorum omnis ei
vexatio loUeretur.
CAPUT CXCIII.
De ligno scientix boni et mali,
hominis prxcepto
Quia vero praedictus status homiui ex
hoc dependebat qnod humana voluntas
Deo subjiceretur; ut homo statim a prin-
cipio assuefieret ad Dei voluntatem se-
quendam, proposuit Deus homini qnai-
dam praecepta, ut scilicet ex omnibus aliis
lignis paradisi vesceretur, prohibens sub
mortis comminatione ne de iigno scienliai
boni et maU vesceretur cujus quidem : est ad
hgui esus non ideo prohibitus est quia
secundum se makis esset, sed ut homo
saltem in hoc modico aUquid observaret
ea sola ratione quia esset a Deo pr«cep-
tum unde pi^adicti Ugni esus factus est
:
malus, quia prohibitus. Dicebatur autem
lignum illud scientiffi boui et maU; non
quia haberet virtutem scientiae causati-
vam, sed propter eventum sequentem
quia sciiicet homo per ejus usum expe-
rimento didicit quid intersit inter obe-
dientiae bonum et inobedientiae
CAPUT CXCIV.
De seductione diaboli ad Evam
Diabolus igitur, qui jam peccaverat,
videns hominem taliter institutum ut ad
perpetuam felicitatem pervenire posset,
a qua ipse deciderat, et nihilominus
posset peccare conatus est a rectitudine
; sisset, uxori suae morem gerere volens,
justitia? abducere, aggrediens hominem
ex parte debiliori, tentans feminam, in
qua minus vigebat sapientiae donum vel
lumen : et ut in trangressionem praecepti
facilius inclinaret, exclusit mendaciter
metum mortis, et ei illa promisit quae
homo natux^aliter appetit, scilicet vitatio-
uem ignorantiae^ dicens (Gen., iii, o)
Aperienlur oculi vestri et excellentiam:
dignitatis, dicens Scientes boniim et
: Quia igitur dicti status tam ordinata
malum. Homo enim ex parte intellectus
uaturaliterfugitignorantiam,etscientiam
appetit; ex parte vero voluntatis, quae
uaturaliterliberaest, appetit celsitudiuem
OPUSCULUM I. 77
et perfectionem, ut nulli, vel quanto
paucioribus potest, subdatur.
CAPUT CXCV
Quid fuit inductivum mulicris.
Mulierigiturrepromissamcelsitudinem
et primo simul, et perfectionem scientiae concu-
pivit. Accessit etiam ad hoc pulchritudo
et suavitas fructus, allicieus ad eden-
dum et sic metu mortis contempto, prai-
;
ceptum Dei transgressa est, de vetito li-
gno edendo et sic ejus peccatum mul-
:
tiplex invenitur. Primo quidem super-
biap, qua iuordinale excellentiam appe-
tiit. Secundo curiositatis, qua scientiam
ultra terminos sibi praefixos concupivit.
Tertio gulae, qua suavitate cibi permota
edendum. Quarto per
infidelitatis,
falsam aestimatiouem de Deo, dnm cre-
didit verbis diaboli contra Deum loquen-
tis. Quinto inobedientiae, praeceptum Dei
transgrediendo.
CAPUT CXGVI.
;
Quomodo pervenit peccatum ad virum.
Ex persuasione autem mulieris pecca-
malum. tum usque ad virum pervenit, qui ta-
men, ut Apostolus dicit I Thimot., ii, 14,
no7i estseductus, utmulier, in hoc scilicet
quod crederet verbis diaboli contraDeum
loquentis. Nonenim in ejus mente cadere
. poterat, Deum mendaciter aliquid com-
minatum esse, neque inutiliter a re utili
prohibuisse. Aliectus tamen fuit promis-
sione diaboli, excellentiam et scientiam
indebite appetendo. Ex quibus cum vo-
luntas ejus a rectitudine justitiae disces-
in transgressione divini praecepti eam
secutus est, edendo de fructu ligni vetiti.
CAPUT CXCVII.
De effectu sequente culpam quantum ad
: rebellionem virium inferiorum rationi.
integritas tota causabatur ex subjectione
humanae voluntatis adDeum, consequens
fuit ut subducta humana voluntate a sub-
jectione diviua, depcriret illa perfecta
 ;

78 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.

subjectio inferiorum virium ad rationem, processerunt et quo magis in his homo
:

et corporis ad animam unde consecuium : corruptus fuit, et amplius a cognitione et

est ut liomo sentiret in inferiori appetitu desiderio bonorum spiritualium et divi-
sensibili, concupiscentia et irae et cete- norum recessit.
rarum passionum inordinatosmotus non
secundum ordinem rationis, sed magis
ei repugnantes, et eamplcrumque obnu- CAPUT CC.
bilantes, et quasi perturbantes : et ha>c
est repugnantia carnis ad spiritum, de Qumnodo isti defectus derivati sunt ad
qua Scriptura loquitur. ^am quia appe- posteros.
titus sensitivus, sicut et cetcrge sensitivai
vires, pcr instrumentum corporeum ope- Et quia praedictum originalis justiti*
ratur, ratio autem absque aliquo organo bonum sic humano generi in primo pa-
corporali convenienter quod ad appeti-
; rente divinitus attributum fuit, ut tamen
tum sensitivum pertinet carni imputatur per ipsum derivaretur in posteros; re-
(|uod vero ad rationem, spiritui, secun- mota autem causa removetur effectus;
dum quod spiriluales substantiae dici so- consequens fuit ut primo homine prae-
lent quai suut acorporibus separata\ dicto bono per proprium peccatum pri-
vato, omnes
posteri privarentur; et sic
de cetero, post peccatum primi
scilicet
CAPUT CXCVIII. parentis, omnes absque origiuali justitia
et cum defeclibus consequeutibus sunt
Qnorniidn fuit p<v.na illfitn (jUdntiint ad exorti. Xec boc est contra ordinem justi-
neccssitatcin nioncndi . ti«, quasi Deo puniente iu fdiis quod
primus parens deliquit quia ista pfena :

Consccutum esl etiam, ut in <'orpore non est nisi subtractio eorum quai super-
sentiretur corruptionis defectus, ac per naturaliter primo homini divinitus sunl
iioc homo incurreret neccssitatem mo- concessa, per ipsum iu alios derivanda :

riendi, quasi animatum nou valens cor- unde aliis uon del)ebautur, nisi quatenus
pus in perpetujimcoufincre, vitameipra'- per primum pareutem in eos erant trans-
Itendo undc bomo factus est passii)ilis
: itura : sicut si rex det feudum militi,
et mortahs, non solum quasi poteus pali transiturum per ipsum ad ha*redes; si
et mori ut antea, sed quasi necessitatem miles contra regem peccat, ut feudum
habens ad i)atiendum vA morienchmi. mereatur amittere; non potesl postmo-
dum ad ejus heredes devenire unde :

Juste privantur posteri per culpam pa-

CAPUT CXCIX. rentis.

Dc aliis dcfcctihns qui conscqnuntur in

inti'llc.ctu ct voluntatc. CAPUT CCI.

Consecuti suut iu homine per coiise- Utruni dcfectus orii/inalis jnstitix habcat
quens multi alii defectus. Abundautibus rationcni culpx in postcris.
cnim iu appctitu inferiori iut)rdinalis
motibus passionum, simul etiam id iii
'
Scd remanet qua^stio magis urgeus :

ratione didicieiite lumine sapieiifia', qiio
divinitus illustrabafiir voluntas duni eiat
Deo subjecfa, per consequens alfectuiii
suum rebus sensibilibus subdidit, in
quibus al)errans - a Dco nnilliplicifcr pec-
cavit, et ulterius immundis s])irilibus se
subdidit per quos credidit in hujusmodi
rebus agendis et acquirendis sibi auxi-
lium praistari; et sic
idololatria ef diversa
'
in humano genere
peccatorum gencra
iilnim derecfus origiiialis Justifi* in his
(liiicx prinnj parenlc prodierunt, ratio-
iuMU ciilpa^ possit babere. Iloc enim ad
ratioucm culpaj pertinere vidotur, sicut
supra dictum cst, ut malum quod culpa-
bile dicilur, sit in polcslatc ejus cui im-
l)utatur iu culpam. Nullus enim culiiafur
de eo quod non est in eo facere vel non
facere. .Non est autcm iii potcslafe cjiis
qui uascitur, iif cum origiiiali jiisfilia

'
Parni. : « niorihus. » * Parm. : « apfcmlis ao(]uii'endis, » et in notuia
* Partn. : « itlierrans. » forte : « agondis et aoi|Ujrentiis. »
 : :

OPUSCULUM I. 79
nascatur, vel sine ea unde videtur quod
: humana : sed auferunt ab homine aut
talis defectus rationem culp* habere non diminuunt ahquod bonum particulare,
possit. scihcet personale; nec corrumpunt natu-
Sed haec quaestio de facili solvitur, si ram, nisi inquantum pertinet ad hanc vel
distinguatur liiter personam et naturam. illam personam. Homo autem non gene-
Sicut enim in una persona multa sunt rat sibi similem in persona, sed in natura
membra, ita in una humana natura mul- et ideo non traducitur a parente in poste-
tae sunt personae, ut participatione spe- ros peccatum quod vitiat personam, sed
ciei multi homines intelligantur quasi primumpeccatum quod vitiavit naturam.
uuus homo, ut Porphyrius dicit. Est au-
tem hoc advertendum in peccato unius
hominis quod diversis membris diversa CAPUT CCIII.
peccata exercentur nec requiritur ad ra-
;

tionem culpae quod singula peccata sint
voluntaria vohmtate membrorum quibus
exercentur, sed vohintate ejus quod est
in homineprincipale, scilicet intellectivse
partis. Non enim potest manus non per-
cutere, aut pes non ambulare, vohintate
jubente. Perhunc igitur modum defectus
originahs justitiae est peccatum naturae,
inquantum derivatur ex inordinata volun-
tate primi principii in natura humana,
scUicet primi parentis et sic est volun-;
larium habito respectu ad naturam, vo-
Quod meritum singulare Adae vel cujus-
cnmquc hominis non fuit sufficiens ad
tolam naturam reparandam \
Quamvis autem peccatum primi paren-
tis totam humanam naturam infecerit,
non tamen potuit per ejus poBnitentiam
vel quodcumque ejus meritum tota na-
tura reparari. Manifestum est enim quod
po?.nitentia Adae, vel quodcumque ahud
ejus meritum, fuit actus singularis per-
sonae actus autem ahcujus individui non
;

luntate scilicet primi principii naturae et ; potest in totam naturam speciei, Causae
sic transit in omnes qui ab ipso naturam enim quae possunt in totam speciem, sunt
humanam accipiunt, quasi in quaedam causae a^quivocae, et non univocae, Sol
membra ipsius et propter hoc dicitur
: enim est causa generationis in tota spe-
originale peccatum, quia per originem a cie humana, sed homo est causa genera-
primo parente in posteros derivatur : tionis hujus hominis, Singulare ergo me-
unde cum alia peccata, scihcet actuaha, ritum Adae, vel cujuscumque puri homi-
immediate respiciant personam peccan- nis, sufficiens esse non poterat ad totam
tem hoc peccatum directe respicit natu-
: naturam reintegrandam. Quod autem pei"
ram, Nam primus parens suo peccato in- actum singularem primi hominis tota
fecit naturam, et natura infecta inficit natura est vitiata, per accidens est con-
personam fihorum, qui ipsam a primo secutum, inquantum eo privato innocen-
parente suscipiunt. tiae statu, per ipsumin ahos derivari non
potuit.

CAPUT CCIT
CAPUT CCIY.
Quod non omnia pcccata traducuntur in
postcros. Quod non potuit primus homo redire ad
pristinam innocentiam per gratiam.
Nec tamen oportet quod omnia peccata
alia vel primi parentis, vel etiam cetero- Et - quamvis per poenitentiam redierit
rum, traducantur in posteros quia pri- : ad gratiam, non tamen redire potuit ad
mum peccatum primi parentis sustuht pristinam innocentiam, cui divinitus prae-
donum totum quod supernaturahter erat dictum originahs justitiae donum conces-
coUatum in humana natura personae pri- sum erat. Simihler etiam manifestum est
mi parentis ; et sic dicitur corrupisse vel quod praedictum originahs justitiae status
naturam unde peccata conse-
infecisse : fuit quoddam speciale donum gratiae
quentianon inveniunt ahquid hujusmodi gratia autem meritis non acquiritur, sed
quod possint subtrahere a tota natura gratis a Deo datur. Sicut igitur primus

* Parm. non profuit posterius ad reparatio-

« ^ Hic incipit in Cod. S. Gen. cap. cciv.
nem. »
 .

80 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.

homo a principio originalem justitiam uec per Angelum potuit reparari quia :

nonex meritohabuit, sed exdivino (lono ; uec Angelus potest esse grati» causa,
ita etiam, et multo minus post peccatuni nec etiam pra^mium homiuis quautum
eam mereri potuit pu^uitendo, vel quod- ad ultimam beatitudinem perfectam, ad
cumque aliud opus agendo. quam oportebat homiuem revocari, quia
iu ea sunt pares. Relinquitur igitur quod
per sohim Deum talis reparatio fieri po-
CAPUT CCV. terat.

De reparaUone humanx nahirx pcr

Cfnistuni. CAPUT CCVII.

Oportebat autem quod humana natura Qitod neccssarium fuit Deum incarnari '.

pra^dicto modo iufecta, ex divina provi-

dentia repnraretur. Non cnim poterat ad Sed si Deus hominem sola sua volun-
perfectam bealitudinem pervenire, uisi nou servaretur
tate et virtute reparasset,
tali infeclione remota quia beatitudo
: divina* ordo, secundum quam
justitice
cum sit perfeclum bouum, nullum defec- exigiUir satisfactio pro peccato. In Deo
tum patilur, et maxime defectum peccati, aiitem satisfactio non cadit, sicut nec
(juod arujuo modo virtuti oppouitur, quai meritum hoc enim est sub alio existen-
:

est via iu ipsam, ut dictum est. Et sic tis.Sie igitur neque Deo competebat sa-
cum homo propter bealitudinem factus tisfacere pro peccato totius naturai hu-
sit, quia ipsa cst ultinuis ejus tiuis, se- manai, nec purus homo poterat ut os- ;

queretur(|Uod ()[tus Dci in tam U(d)ili crea- teusum est. Conveuiens igitur fuit Deum
tura frustraretur quod reputat inconve-
: hominem fieri, ut sic unus et idem essel

uieus Psalmista,cumdicit,Psal. i.xxxvui, qui et reparare et satisfacere posset. Et

48 \unn/ui(/ e/iini cune djnstituisli oni-
:
hanc causam diviuie incarnationis assi-
nes filios Itoniinuni? Sic igitur oportebat gnat Apostolus, Tim. i, 15
I Cfiristus :

humanam uaturam reparari. Jesus vcnit in fiunc mundum pcccatores

Pra*terea. l^onitas divina excedit po- salvos facere.
teutiam creaturai ad bouum. l'atet autem
ex su[)ra dictis (|uod talis est luuuiuis
conditio ([uamdiu iu hac mortali vita vi- CAPUT CCVlll.
vit, quod uec coulirmatur iu bono
sicut
immobiliter, ita uec iuHuobiliter obsti- be a/iis causis incarnationis Filii Dei.
natur in malo. Pertiuet igitur hoc ad con-
ditiouem hunjanainatura*ut ab infectioue Suut tameuet alia' rationes incarnatio-
peccati |)ossit [)urgari. Non fuit igilur nis diviiia'. niiia cuim bomo a s[)ir-iluali-

convenieus quod divina bouitas hauc [)()-
tentiam totaliter (limitlerel vacuam quod
fuisset, si ei reparationis
procurasset.
capi;t ccvl
Quod /loininis repurulio
jievi jioterat
Oslensum cst autem quod uc(|ue pcr
Adam, ueque |)ci' aru[uem aliumhomincm
[)urum potcrat reparari tum quia imllus
singularis liomo piaeminebat loli natu-
ra; tum (|uia uullus purus homo [lotest
:
esse graliu' causa. Eadcm ejgo ralione
bus recessei'at, et lolum se rebus cor^jo-
;
ralibus dederat, ex quibus in Deum [ter
remedium non sei[)sum redire non poterat;divinasapien-
tia, ([ua' bomincm fcccrat, per naturam
corpoream assumptam homiuem in cor-
poralibus jacentem visitavit, ut per sui
corporis mysteria eum ad s[)iritualia re-
vocarcf. Fuit ctiam ueccssarium bumauo
per soluni Ueuin gencri ut Dcus honio lieret, ad demons-
'
traudum naturai humaiia' dignitatem, ul
sic homo neque diemonibus subdcretur,
U(M[ue corporalibiis rcbus. Sinuil etiam
[)er boc ([uod Deiis liomo fieri voluit, nui-
: nifeste osteudit immensitatem sui amo-
ris, ut ex hoc jam bomiucs Deo subdo-
rcutur noii proplcr nielum uu)rtis, ([uam
priiuus houio coutem[)sil, sed per carita-

' Parin « 0>»'d P«^r soium Ueuin iucuruatuni

:
• Ilic iucipit ia Cod. S. Gen. cap. tcvii
debuil nalura iei)arari. »
 OPUSCULUM
tisaffectum. Datur etiam per hoc homini
quoddam exemplum iUius beatae unionis
qua intellectus creatus increato spiritui
intelligendo unietur. Non enim restat in-
credibile quin intellectus creaturae Deo
uuiri possit, ejus essentiam videndo, ex
quo Deus homini unitus est, naturam
ejus assumendo. Perficitur etiam per hoc
quodammodo totius operis divini uni-
versitas; dum homo, qniest ultimo crea-
tus, circulo quodam in suum redit prin-
cipium, ipsi rerum principio per opus
incarnationis unitus.
CAPUT CCIX.
De errore Photini circa incarnationem
Filii Dei.
Hoc autem mys-
divinae incarnationis
terium Photinus, quantum in se est,
evacuavit. Nam Ebionem et Cerinthum et
Pauhim Samosatenum sequens, Domi-
num Jesum Christum fuisse purum ho-
minem asseruit, nec antc Mariam Yirgi-
nem extitisse, sed quod per beatae vitee
meritum, patientiam mortis, gloriam
et
Divinitatis promeruit; ut sic Deus dice-
retur non per naturam, sed per adoptio-
nis gratiam. Sic igitur non esset facta
unio Dei et hominis; sed homo esset per
gratiam deificatus; quod non singulare
est Christo, sed commune omnibus sanc-
tis quamvis in hac gratia ahqui excel-
;
lentiores aliis habeantur.
Hic autem error auctoritatibus divinae
Scripturse contradicit. Dicitur enim Joan.
I, 1 In principio erat Verbiim; et postea
: mini ihi voces Divinitatis emittere, si
subdit Verbnm caro factum est. Yerbum
: personaliter Deus noii esset. Praesump-
ergo quod erat in principio apiicl Deum,
carnem assumpsit; non autem homo,
qui ante fuerat, per gratiam adoptionis
deificatus. Item Dominus dicit Joan. vi,
38 Descendi de coelo non ut faciam vo-
: trat
luntatem meam, sed voluntatem ejus qui
misit me. Secundum autem Photini erro-
rem non conveniret Christo descendisse,
sed solum ascendisse cum tamen Apos- ;
tolus dicat, Ephes. iv, 9 Quod autem as-
: « Qui conceptus est de Spiritu sancto,
cendit, quid est nisi quia et descendit pri-
mum in inferiores partes terrae? Ex quo
manifeste datur intelhgi quod in Christo
non haberet locum ascensio, nisi descen-
sio preecessisset.
XXYII.
I. 81
CAPUT CGX.
Error Nestorii circa incarnationem, et
ejus improbatio.
Hoc igitur volens declinare Nestorius,
partim quidem a Photini errore discessit,
quia posuit Christum Fihum Dei non so-
him per adoptionis gratiam, sed per na-
turam divinam, in qua Patri extitit co-
aternus partim vero cum Photino con-
;
cordat, dicens FiUum Dei non sic esse
unitum homini ut una persona fieret Dei
et hominis, sed per solam inhabitationem
in ipso; et sichomo ille, sicut secundum
Photinum per solam gratiam Deus dici-
tur, sic et secundum Nestorium Dei Fi-
lius dicitur, non quia ipse vere sit Deus,
sed propter FiUi Dei inhabitationem in
ipso, quffi est per gratiam.
Hic autem error auctoritati sacraj
Scripturse repugnat. Hanc enim unionem
Dei et hominis Apostokis exinanitionem
nominat^ dicens, PhiUp. ii, 6, de FiUo
Dei Qui cum in forma Dei esset, non ra-
:
pinam arbitratus estesse se aequalem Deo,
sed semetipsum exinanivit, formam servi
acci/jiens. Non est autem exinanitio Dei
quod creaturam rationalem inhabitet per
gratiam aUoquin et Pater et Spiritus
:
sancrus exinanirentur, quia et ipsi crea-
turam rationalem per gratiam inhabitant,
dicente Domino de se et de Patre, Joan.
XIV, 23 Ad eum veniemus, et mansionem
:
apud eum faciemus et Apostolo de Spi-
:
ritu sancto, I Cor. iii, 16 Spiritus Dei
:
habitat in vobis. Item non conveniret ho-
tuosissime ergo dixisset Jonn. x, 30 :
Ego et Pater unum sumus et ibid. viii,
58 Antequam Abraham fieret, ego sum.
:
Ego enim personam loquentis demons-
homo autem erat qui loquebatur-
:
Est igitur persona eadem Dei et hominis.
Ad hos ergo errores excludendos, in
Symbolo tam Apostolorum quam Patrum,
facta mentione depersonaFiUi, subditur.
natus, passus, mortuus et resurrexit. »
Non enim ea quae sunt hominis, de Filio
Dei praedicarentur, nisi eadem esset per-
sona Filii Dei et hominis quia quae uni
:
personae conveniunt, non ex hoc ipso de
altoraprsedicantur; sicut quae conveniunt
Paulo, non ex hoc ipso praedicantur de
Petro.
 82 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
taliter appetitum quietans. Multo igitur
CAPUT CCXL minus Dei Filius tristari potest aut timere
secundum suam naturam. Legitur autem
De errore Arii circa incarnatinncm, tristatus, cum dicitur (Marc. xiv, 33),
et improbatio cjiis. Ca'pit Jcsiis pavere et taederc, et moestits
essc : et ipse etiam suam tristitiam
Ut ergo unitatem Dei ethominis confi- profitetur, dicens (ibid, 3 4 Tristis est :

terentnr, quidam haeretici in partem con-
trariam divcrterunt, dicentes, Dei et ho-
minis esse unam non sohim personam,
sed etiam naturam, Cujus quidem erro-
ris principium fuit ab Ario, qui ut oa quai
in Scripturis dicuntur de Christo, quibus
anima mea usguc admortem. Manifestum
est aatem tristitiam non esse corporis,
sed alicujus apprehensivffi substantise.
Oportct igitur pra^ter Verbum et corpus
in Christo aliam fuisse substantiam qu*
tristitiam pati posset et hanc dicimus
;

ostenditur minor Patre, non nisi ad ip- animam.

sum Dei FiUum possent referri secun- Rursus. Si Christus assumpsit quaB
dum assumentem naturam, posuit in nostra sunt, ut nos a peccatis mundaret;
Christo non aham animam esse quam magis autem necessarium erat nobis
Dei Verbum quod dixit corpori Christi mundari secundum animam, aqiia origo
fuisse pro anima ut sic cum <Ucit Joan.
: peccati processcrat, et qua^est subjectum
XIV, 28 Pater major me est, vel cum
: peccati : non igitur corpus assumpit sine
orasse legitur, aut tristatus ad ipsam , anima, sed quasi principalius animam, et
naturam Filii Dei sit referendum. IIoc corpus cum anima.
autem posito, sequitur quod unio Filii
Dei ad hominem facta sit non solum in
persona, sed etiam in natura. Manifes-
tum enim (|uod ex anima ct corporc
est CAPUT CC.XII
constituitur unitas humanae natura^.
Et hujus quidem positionis falsitas De orrore Apolli)uiris circa incarnationcm,
quantum ad id quod Filium minorem et improhatio cjus.
Patre asserit, supra est declaratum, cum
ostendimus FiUum l'atri a'qualcm. Unim- Ex quo etiam excluditur error Apolli-
tum vero ad id quod Dei dicit, Verbum naris, qui primo quidem Arium secutus,
in Chrislo fuisse pro anima, hujus erroris in Christo non aliam animam csse posuit

ex pra'missis falsitas ostendi potest. Os- (}uam Dci Vcrbum. Scd (juia non seque-
tensum est cnim supra animani corpori balur Arium in ])oc quod Filium Dci di-
uniri ut formam : Deum autcm inipossi- ceret creaturam muUa autem dicuntur
;

bileestformam corporis esse, sicut supra dc Christo (jua' ncc corpori attrii)ui pos-
suiif, ncc Cicatori convenire, ut tristitia,
ostensum est. Ft ne fortc .\rius hoc cU-
ceret de summo Deo Patre intclligciulum, timoret hujusmodi, coactus taiulcm fuit
idem et de Angelis ostendi potest, quod ponere quidcm aliquam animam iii

secundum naturam corpori noii [)ossunt Christo, quffi corpus sensificaret, et qnae

uniri per modum forma', cum sint se- harum passionum possetesse subjectum,
cundum naturam suam a corporibus se- (]ua^ tamcn rationc et intcllectu carebat :

parati. Multo igitur minus l"iUus l)ci, pcr i[)sum autcm Verbum homini Christo
quem facti sunt Angeli, ut etiam Arius [)ro inlellectu ct rationc fuisse.
confitetnr^corporisforma essenon potest. lloc autcin multiplicitcr falsum esso
Praeterea. Filius Dci etiam si sit crea- ostcnditur. Primo quidcm, quia hoc esi
tura, ut Arius mentitur, tamen secun- contra naturae rationcm ul anima nonra-
dum ipsum in beatitudine pra^cedit omnes tionalis sit forma hominis, cum tamcn
spiritus creatos. Fst anlcm taiita Angc- formam corporis habcat. iNihil autcm
lorum beatitudo, quod tristitiam habcre monslruosum ct innaturale in Christi in-

non possunt non enim esset vera et

:
carnalione fuisse putandumcsl. Secundo,
plena felicitas, si aliquid eorum votis (juia fuisset contra incarnationis finem,

deficeret est enim de rationc bcatitudi-

:
(pii cst rcparatio humana» iiatura' qua- :

nis ut sit finale et perfectum bonum lo- quidem [)rincipalius indigel ' rcparari

* In Co(3. S. Cien. « incipll. »

 OPUSCULUM I. 83

quantiim ad intellectivam partem, quae Christus igiturfuit homo ejusdem spe-

particeps peccati esse potest. Unde prse- ciei quod falsum esse ostenditur ex hoc
;

cipue conveniens fuit ut intellectivam lio- quod ab hominibus secundum carnem

minis partem assumeret. Bicitur etiam progenitus fuit, sicut Matthseus ostendit
Christus admiratus fuisse admirari au-
: in principio Evangelii sui dicens Liher :

tem non animae rationalis Deo

est nisi ; generationis Jesii (Jhristi filii David, filii
vero omnino convenire non potest. Sicut Abraham.
igitur tristitia cogit in Cln-isto ponere
animam sensitivam, sic admiratio cogit
ponere in Christo partem animae intellec- CAPUT CCXIV.
tivam.
Contra errorem Manichsei dicentis, Chris-
tum non habuisse verum corpus , sed
CAPUTCCXIII. phantasticum.

Be errore Eutycheti sponentis iinionem in Sicut autem Photinus evacuavit Incar-

natura. nationis mysterium, divinam naturam a
Christo auferendo, sic Manichaeus aufe-
Hos autem quantum ad aliquid Euty- rendo humanam. Quia enim ponebat to-
ches secutus est. Posuil enim unam na- tam creaturamcorpoream a diabolo fuisse
turam fuisse Dei et hominis post incar- creatam, nec erat conveniens ut boni Dei
nationem non tamen posuit quod Christo
; Filius assumeret diaboli creaturam ideo ;

deessetvel anima vel intellectus, vel ali- posuit Christum non habuisse veram car-
quid eorum quae ad integritatem spectant nem, sed phantasticamtantum etomnia ;

naturae. quae in Evangelio de Christo narrantur

Sed et hujus opinionis falsitas mani- ad humanam naturam pertinentia, in
feste apparet. Divina enim natura in se phantasia, et non in veritate facta fuisse
perfecta, et incommutabilis est. Natura asserebat.
enim qua in se perfecta est cum altera Haec autem positio manifeste sacrae
nou potest in unam naturam convenire, Scripturaecontradicit, Christum asserit de
nisi vel ipsa convertatur in alteram, si- Virgine natum, circumcisum, esuriisse,
cut cibus in cibatum vel alterum con-
; comedisseet aliapertulisse quae pertinent
vertatur in ipsum, sicut in ignem ligna ;
ad humanae carnis naturam. Falsa igitur
vel utrumque transmutetur in tertium, esset Evangeliorum scriptura, haec nar-
sicut elementa in corpus mixtum. Hsec rans de Christo.
autem omnia removet divina immutabi- Rursus. Ipse Christus de se dicit(Joan.
litas.Non enim immutabile est neque XVIII, 37): In hoc natiissum, etad hocveni
quod in alterum convertitur, neque in ifi mundum, ut testimonium perhibeam
quod alterum converti potest. Cum ergo veritati. Non fuisset autem veritatis tes-
natura divina in se sit perfecta, nullo modo tis, sed magis falsitatis, si in se demons-
potest esse quod simul cum aliqua natura trasset quod non erat praesertim, cum
;

in unam naturam conveniat. praedixerit se passurum quae sine vera

Rursum. Si quis rerum ordinem con- carne pati non potuisset,sciIicet quod tra-
sideret, additio majoris perfectionis variat deretur in manus hominum, quod cons-
naturae speciem alterius enim speciei
: pueretur, flagellaretur, crucifigeretur.
estquod est et vivit ut planta, quam Dicere ego Christum veram carnem non
quod est tantum. Quod autem est et habuisse, nec hujusmodi in veritate, sed
vivit et sentit, ut animal, est alterius solum in phantasia eum fuisse perpes-
speciei quam quod est et vivit tantum, sum, est Christo imponere falsitatem.
ut planta. Item quod est, vivit, sentit et Adhuc. Veram opinionem a cordibus
intelligit, ut homo_, est alterius speciei hominum removere, esthominisfallacis.
quam quod est, vivit et sentit tantum, ut Christus autem hanc opinionem a cordi-
animal brutum. Si igitur illa una natura bus discipulorumremovit. Cumenimpost
qua? ponitur esse Christi, supra haic om- resurrectionem discipulis apparuit qui
nia habuit quod divinumest, consequens eum spiritum vel phantasma esse existi-
est quod natura alterius fuerit spe-
illa mabant, ad hujusmodi suspicionem de
ciei a natura humana sicut natura hu-
; cordibus eorum tollendam, dixit (Luc.
mana a natura bruti animahs. Neque XXVI, 9) : Palpate^etvidete^ quia spiritits
 84 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
carnem et ossa non habet, sicict me videtis
habere et in alio loco, cum supra mare-
:

ambularet, existimantibuseum discipulis CAPUT CCXVI.

esse phantasma^ et ob hoc eis in timore
constitutis, Dominus
dicit (ibid. 36) : Qux sit sententia fidei circa incarna-
Ego sion,timere. Si igitur haec
nolite tionem.
opinio vera est, necesse est dicere Chris-
tum fuisse fallacem. Christus autem ve- Ex praemissis igitur colligere possu-
ritas est ut ipse de se dicit. Haec igitur mus quod in Christo secuudum verita-
opinioestfalsa. tem catholicae fidei fuit verum corpus
nostrae naturae, vera anima rationalis,
et simul cum hoc perfecta Deitas. Hae
CAPUT CCXV. autem tres substantiai iu unam perso-
nam conveniunt^ non autem in unam
Quod Christum verum corpits habuil, non naturam.
de coelo, contra Valentiiiwn. Ad
cujus etiam veritatis expositionem
aliqui por quasdam vias erroneas pro-
Valentinus etsi verum corpus Chris- cesseruut. Considerantes enim quidam
tum habuisse conliteretur, dicebat tamen quod omne quod advenit alicui post esse
eum carnem non assumpsisse de Vir- completum, accidentaliter ei adjungitur,
gine sed attuUsse corpus de coelo for-
; ut humiui vestis, posucrunt quod huma-
matum quod transivit per Virginem, ni- nitas accidentali unione fuerit in persona
hil ex ea accipicns, sicut aqua transit por Filii Divinitati conjuncta ; ita scilicet
canalem. quod natura assumpta se haberet ad
Hoc etiam veritati Scripturai contra- personam l"iHi Dei sicut vestis ad homi-
dicit. Dicit enim Apostolus, Rom. 1,3: nem. Ad cujus conflrmationem induce-
Qui factus est ei ex semine David secun- bant quod Apostolus iU( it ad Philip. (cap.
dum carjiem et ad GaL iv, 4, dicit Misit
: : H, 7,) de Chrislo, quod habitu inventus
Deus Fdium suum unif/enitum factum ex estut homo. Rursus considerabant quod
muliere. Matthaius autem i, 10, dicit : ex unione animai et corporis efflcitur
Et, Jacob (jcnuit Jose/jh virum Marise, de in(Uviduum quoddam rationalis natura*,
qua natus est Jesus, qui vocatur Christus : quod nominatur persona. Si igitur anima
et postmodum eam ejus matrem nomi- in (lliristo fuissset corpori unita, videre
nat subdens Cum esset dcsponsata /na-
: non poterant quin sequeretur quod ex
tcr ejus Maria Joseph. Ha3c autem vera tali unione constitueretur persona. Se-
non essent, si Christus de Virgine car- queretur ergo in Christo duas esse per-
nem non assumpsissct. Falsum est igi- sonas scilicet .personam assumentem,
:

tur quod corpus ca^leste attulerit. et pcrsonam assumptam in homine :

Sed quod Apostolus I ad Cotintli. xv, enim induto non sunt duai persona?, quia
47, dicit : Secundus homo de cailo coeles- indumentum rationem personae non ha-
tis : intelligendum est quod dc co-lo dcs- bet. Si autcm vestis esset persona, se-
secundum Divinitalem, non autem
cendit qucretur in homine vestito duas esso
secundum substantiara corporis. personas.
Adhuc. Nulla ratio esset quare corpus Ad hoc cxcludendum, posue-
igitur
de co^lo afrerens Dei Fiiius, utorum Vir- runt quidam animam Cln-isti unitamnun-
ginis introisset, si ex ea nil assumeret ;
quam fuisse corpori, scd quod pcrsona
sed magis videtur esse fictio quiedam, Filii Dei animam et corpus separatim
dum ex ulero matris egrediens demon- assumpsit. Sed haee opinio dum unum
straret so ab ca accepisse carncm (luam inconvenicns vitare nititur, incidit in
non acceperat. Cumigitur omnis falsitas majus. Sequitur enim ex necessUate
a Christo sit aliena, simpliciter confiten- (juod Ghristus non fuerit verus homo.
dum est quod Christus sic processit ex Veritas enim humanae natura; requirit
utero Virginis quod cx ea carnem anima; etcorporis unionem nam homo :

accepit. est qui cx utro^iuc componitur. Scquc-

retur etiam quod Christi non fuerit vera
caro, nec aliquod membrum ejus liobuit
vcritatcm. Romota onim anima non ost
oculus, aut manus, aut caro et os, uisi

OPUSCULUM
fequivoce, sicut pictus aut lapideus. Se-
queretur etiam quod Cliristus vere mor-
tuus non fuerit. Mors enim est privatio
vitae. Manifestum est enim quod Divini-
tatis vita per mortem privari non potuit
corpus autem vivum csse non potuit, si
ei anima conjuncta non fuit. Sequeretur
etiam ulterius quod Christi corpus sen-
tire non potuit : non enim sentit corpus
nisiper animam conjunctam. Adhuc
sibi
autem haec opinio in errorem Nestorii re-
labitur, quem tamen declinare intendit.
In hoc enim
erravit Nestorius quod po-
suit Verbum Dei homini Christo fuisse
unitum secundum inhabitationem gra-
tiae, ita quod Verbum Dei fuerit in illo
homine sicut in lemplo suo. Nihil autem
refert dicere, quantum ad propositum
pertinet, quod Verbum est in homine si-
cut in templo, et quod natura humana
Verbo adveniat ut vestimentum vestito
nisi quod in tantum hffic opinio est dete-
rior^ quia Christum verum hominem con-
fiteri non potest. Est igitur hgec opinio
non immerito condemnata. Adhuc au-
tem homo vestitus non potcst esse per-
sona vestis aut indumenti, nec aliquo
modo dici potest quod sit in specie in-
dumenti. Si igitur Filius Dei humanam
naturam ut vestimentum assumpsit
nuUo modo dici poterit persona humansB
naturae, necetiam dicipoterit quod Filius
Dei sit ejusdem speciei cum ahis homini-
bus de quo tamen Apostolus dicit (Phi-
; tem personae, quamvis sint diversa sup-
hp. II, 7) quod est iii similitudinem homi-
iium factus. Unde patet hanc opinionem
esse totahter evitandam.
CAPUT CCXVII.
Quodin ipso non sunt duo supposita.
Alii vero
praedicta inconvenientia vi-
tare volentes, posuerunt quidem in
Christo animam corpori fuisse unitam_, et
ex tali unione quemdam hominem con-
stitutum fuisse, quem dicunt a Filio Dei
in unitatem personse assumptum, ratione
cujus assumptionis illum hominem di-
cunt esse Fihum Dei, et Fihum Dei di-
cunt esse illum hominem. Et quia as-
sumptionem prsdictam personae dicunt
esse terminatam^ confitentur quidem in
Cliristo unam personam Dei et hominis
sed quia hic homo^ quem ex anima et
corpore constitutum dicunt, est quoddam
suppositum vel hypostasis humanae na-
turae, ponunt in Ghristo duo supposita et
,;
I. 85
duas hypostases unumnaturffi humanae,
;
creatum et temporale aliud divinae na-
;
turae, increatum et aeternum. Haec autem
positio hcet ab errore Nestorii verbo
tenus recedere videatur, tamen si quis
eam interius perscrutetur, in idem cum
Nestorio labitur.
Manifestum est enim quod persona
nihil aliud est quam substantia individua
rationahs naturae humana autem natura
;
rationalis est : unde ct ex hoc ipso quod
ponitur in Christo ahqua hypostasis vel
suppositum naturae humanae temporale
et creatum, ponitur etiam ahqua persona
in Christo, temporalis creata hoc enim :
est quod nomine suppositi vel hypostasis
significatur, scihcet individua substantia.
Ponentes ergo in Christo duo supposita
vel duas hypostases, si quod dicunt, in-
telhgunt, necesse habent ponere duas
: personas. Item. Quaecumque supposito
differunt, ita se habent quod ea quae
sunt propriaunius, alteri convenire noii
possunt. Si ergo non est idem supposi-
tum FiUus Dei et fdius hominis, sequitur
quod ea quae sunt filii hominis, non pos-
sunt attribui Filio Dei, nec e converso.
Non ergo poterit dici Deus crucifixus,
aut natus ex Virgine : quod est Nesto-
rianae impietatis.
Si quis autem adhaec dicere velit, quod
ea quae sunt hominis ilUus, FiUo Dei at-
tribuuntur, et e converso, propter unita-
posita hoc omnino stare non potest.
;
Manifestum est enim quod suppositum
aeternum Filii Dei non est aliud quam
ipsa ejus persona. Quaecumque igitur di-
cuntur de Filio Dei ratione suae personae,
dicerentur de ipso ratione sui suppositi.
Sed ea quae sunt hominis, non dicuntur
de eo ratione suppositi quia ponitur :
FiUus Dei a fiUo hominis supposito dif-
ferre. Neque igilur ratione persona? de
FiUo Dei dici poterunt quae sunt propria
fiUi hominis^ ut nasci de Virgine, mori,
et simiUa.
Adhuc. Si de supposito aUquo tempo-
rali Dei nomen praedicetur, hoc erit re-
cens et novum. Sed omne quod recenter
et de novo dicitur Deus, non est Deus,
nisi quia factum est Deus. Quod autem
est factum Deus, nonestnaturaUterDeus,
;
sed per adoptionem solum. Sequitur
ergo quod ille homo non fuerit vere et
naturaliter Deus, sed solum per adoptio-
nem quod etiam ad errorem Nestorii
:
pertinet.
 .

68 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.

dinata ad rem
nobiliorcm. Sic igitur in
aliis hominibus unio animae et corporis
CAPUT CCXYIII. constituit hypostasim et suppositum,
quia nihil aliud est pra^ter haec duo. In
Quodin Christo est unum tantum suppo- Domino autem Jesu Chrislo praeter ani-
situm ct est una tantum persona, et una mam et corpus advenit tertia substantia,
hypostasis. scilicet Divinitas. Non ergo est seorsum
suppositum vel hypostasis, sicut nec
Sic igitur oportet dicere, quod in pcrsona, id quod est ex corporc et anima
Christo non solum sit una persona Dei ct constitutum; sed suppositum, hypostasis
hominis, sed ctiam unum suppositum ct vel persona est id quod constat ex tribus
una hypostasis ; natura autcm non una, substantiis, corpore scilicet et anima et
sed duee. Divinitate et sic in Cliristo sicut est una
:

Ad cujus evidenliam considerare opor- tantum persona, ita unum suppositum et

tet, quod Iutc nomina « pcrsona, hypos- una hypostasis. Alia autem ratione ad-
tasis et suppositum, » intcgrum (|Uod- vcnit anima corpori,ct Divinitas utrique.
dam dcsignant. Non cnim potcst dici Nam anima advcnit corpori ut forma ejus
quod manus aut caro aut qua^cumquc existens unde his duobus constituitur
;

aharum partium
sis aut suppositum; scd hoc totum, quod
est hic homo. Ka vero nomina quai sunt
communia individuis suhstantiarum ct
sit pcrsona vcl hyposla- una natura, qua* dicitur humananatura.
Divinitas autcm uon advcnit animae et
corpori pcr modum form», ncquc per
modum partis hoc cnim est contra ra-
:

accidentium, ut individuum et singu- <( tioncm divina' pcrfcctionis. Unde ex Di-

lare, » possunt ct toti ct partii)us aptari. vinitatc ct anima ct corpore non consti-
Nam cum
partcs accidcntit)us aliquid ha- tuitur unanatura scd ipsanatura divina ;

])ent communc : scilicct quod non pcr se in se ipsa integra et pura existens sibi
cxistunt. sed ahis insunt, licct sccundum ([uodam modo incomprchcnsihili et inef-
modum divcrsum. Potcst igitur dici quod tahili Iiumanam naturam cx anima ct
manus Socratis et Platonis cst quoddam corpore coustitutam assumpsit ;
quod ex
individuum, vclsingularc quoddam, hcct infinita virtutc ejus proccssit. Videmus
noii sit liypostasis vel suppositum vcl cuimquod quauto aru^uod agens est ma-
persona. joris virtutis, tanlo magis sibi applicat
Est etiam considcrandum ulterius, aliquod instrumcntum ad aliquod opus
quod ahquorum conjunctio pcr se consi- perficiendum. Sicut igitur virlus divina
derata, quan(h)quc quidcm hicit arK^uod proptcr sui iufinifatcm est infinita ct in-
integrum, (|ua.' in alio proptcradditioncm comprchcnsibilis; ita modus quo sibi
aherius non constituit aUquod intcgrum: univit humanam naturam Christus, (]uasi
sicut in lapide commixtio quatuor ele- organum quoddam ad humauie salutis
mentorum facit ali([uo(l integrum : undc cflcctum, cst nobis ineirabilis, et exce-
illud quod est cx clcmcntis constitutum, (lcns omncm aliam unioncm Dei ad crea-
in lapide potest dici suppositum vcl hy- turam.
postasis, quod cst liic lapis; non autcm
persona, quia non cst hypostasis natura',
rationalis. Com[)ositio autem elemcnto- CAPUT CCXIX.
rum in animali non constituit aliquod
integrum, sed constituit partcm, scilicct Quod pcrsona Vilii Dci in Christo estperso-
corpus quia ncccsse est ali(|uid aliud
: na /ilii hor/iinis, rl (juod in (^hristo nnn
advcnirc ad complctioncm animalis, sci- est alin pcrsona nisixtcrna, cl (/uod de
licet animam : unde compositio elcmcn- Christopossunt dici (jua^sunt dictx na-
torum iu animali non constifuit su[)posi- qux sunt humanx
turge et '

tum vcl liypostasim ; scd hoc animal to-

tum cst hypostasis vcl suppositum. Non Et quia, sicut jam diximus, j)ersona,
tamcn propter hoc minus cst clficax in liyposlasis ct suppositum designant ali-

animali elcmentorum compositio quam quid intcgrum ; si divina nalura in Christo

in lapide, sed multo amplius, quia est or- est ut pars, ct iion u! ;diqiiid iutcgrum.

* Hic incipit in Cod. S. Gen. caj). i cxix


sicut anima in compositione hominis
una persona non
se teneret tan-
Cliristi
tum ex parte naturae divinae, sed esset
quoddam constitutum extribus, sicut et
inhomine persona, hypostasis et suppo-
situm est quod ex anima et corpore
constituitur. Sedquiadivinanaturaestah-
quid integrum, quod sibi assumpsit, per
quamdam ineffabilem unionem, huma-
nam naturam persona se tenet ex parte
;
divinae naturee, et simihter hypostasis et
suppositum anima vero et corpus tra-
;
hunturad personaHtatempersonse divinae,
ut sit persona Fihi Dei, sicut etiam per-
sona fdii hominis et hypostasis et supposi-
tum. Potest autemhujusmodi exemplum
aliquale in creaturis inveniri.
tum enim et accidens non
ut ex eis ahquod tertium constituatur
unde subjectum in tah unione non se
habet ut pars, sed est integrum quod-
dam, quod est persona, hypostasis et
suppositum. Accidens autem trahitur ad
personahtatem subjecti, ut sit persona
eadem hominis et altti, et simihter ca-
dem hypostasis et idem suppositum. Sic
igitur secundumsimilitudinem quamdam
persona, hypostasis et suppositum Fihi
Dei est persona, liypostasis et supposi-
lum humanae naturae in Cliristo. Unde
quidam propterhujusmodi similitudinem
dicere pra^sumpserunt, quod liumana na-
tura in Christo degenerat in accidens, et
quod accidentahter Dei Fiho uniretur,
veritatem a similitudine non discer-
nentes.
Patet igitur ex praemissis quod in
Christo non est aUapersona nisi aeterna,
quae est persona Fihi Dei nec aha hypos-;
tasis aut suppositum unde cum dicitur:
: sunt duae naturie, ita etiam oportet duas
Hic homo, demonstrato Christo, impor-
tatur suppositum aeternum. Nec tamen
propter hoc aequivoce dicitur lioc nomen
« homo » de Cliristo et de ahis homini-
bus. ^Equivocatio enim non attenditur se-
cundum diversitatem suppositionis, sed
secundum diversitatem significationis.
Nomen autem hominis attributumPetro
Christo idem significat, scihcet
humanam; sed non idem supponit; quia
hic supponit suppositum aeternum Fihi
Dei, ibi autem suppositum creatum. Quia
vero de unoquoque supposito ahcujus
naturae possunt dici ea quae competunl
iUi naturae cujus est suppositum idem
autem estsuppositum in Christo humanae
et divinae naturae, manifestum estquodde
hocsupposito utriusque naturae, sive sup-
;
OPUSCULUM I. 87
ponatur per nomen significans divinam na-
turam aut personam, sivehumanam, pos-
sunt dici indifferenteretquae sunt divinae,
et quae sunt humanae naturae; utputa, sidi-
camus, quod Fihus Dei est aeternus, et
quod Filius Dei est natus de Virgine et si- :
militcr dicere possumus, quod hic homo
est Deus, et creavit stehas, et estnatus,
mortuus et sepuUus. Quod autem praedica-
tur de ahquo supposito, praedicatur de
eo secundum ahquam formam vel mate-
riam sicut Socrates est albus secundum
;
albedinem, ct est rationahs secundum
animam. Dictum cst autem supra, quod
in Christo sunt duae naturae et unum sup-
positum. Si ergo referatur ad supposi-
Subjec- tum, indifferenter sunt praedicanda de
sic uniuntur Christo humana et divina. Est tamen dis-
: cernendum secundum quid utrumque
dicatur : quia divina dicuntur de Christo
secundum divinam naturam, humana
vero secundum humanam.
CAPUT CCXX.
Dc his qux dicuntur in Clwisto unum vel
multa.
Quia igitur in Christo est una persona
et duae naturae ex horum convenientia
;
considerandum est, quidin Christo unum
dici debcat, et quid multa. Quaecumque
enim secundum naturae diversitatem mul-
tiphcantur, necesse est quod in Christo
plura esse confiteamur. Inter quae primo
considerandum est, quod cum per gene-
rationem sive per nativitatem natura re-
cipiatur, necesse est quod sicut in Christo
esse generationes sive nativitates una :
aeterna, secundum quam accepitnaturam
divinam a Patre aha temporahs, secun-
;
dum quam humanam naturam a
accepit
matre. Simihter etiam quaecumque Deo et
homini convenienter attribuuntur ad na-
turampertinentia, necesse est plura dicere
ct in Christo. Attribuitur autem Deo intel-
naturam lectus et voluntas et horum perfectiones ;
puta scientia seu sapientia, et caritas,
sive justitia, quae homini etiam attri-
buunturad humanam naturam pertinen-
tia. Nam voluntas ct intellectus sunt partes
animae ; horum autem perfectiones sunt
; sapientiaet justitiaet hujusmodi. Necesse
est ergo in Christo ponere duos intehec-
tus, humanum scihcet et divinum, et
similiter duas voluntates, duplicem etiam

88 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
scientiam sive caritatem, creatam scili-
cet et increatam. Ea vero qua3 ad suppo,-
situm sive liypostasim pertinent, unum
tantum in Christo confiteri oportet
unde si esse accipiatur secundum quod
unum esse est unius suppositi, videtur
dicendum quod in Christo sit tantum
unum esse. Manifestum est enim quod
partcs divisa; singulae proprium esse
habent; secundum autem quod in toto
considerantur, non liabent suum esse,
sed omnes sunt per esse totius. Si ergo
consideremus ipsum Christum ut quod-
dam integrum suppositum duarum natu-
rarum, ejus erit unum tiintum csse,
sicut et unum suppositum.
Quia vero opcrationes suppositorum
sunt, visum est aUquibus quod sicut in
Christo non est nisi unum suppositum,
ita non csset nisi una operatio. Scd non
rectc consideraverunt : nam
individuo reperiuntur multffi operationes,
si sunt pkira opcratiouuin principia
sicut in homiuc alia esl opcratio intelli-
gendi, alia sentiendi, propter diffcren-
tiam sensus ct intellectus et sicut in ignc ;
aha est opcratio calcfactionis, alia asccn-
sionis, proptcr dillcrcntiam calorisetlc-
vitalis. Naturaautcm comparatur ad opc-
rationem ut ejus principium. Non ergo
est una oporatio in Christo proptcr unum
suppositum, sed dua' proptcr duas natu-
ras; sicut e converso in sancta Trinitate
estuna operatio trium personarumprop-
tcr unam naturam. Parficipat
operatio liumanitatis in Christo aliiiuid
de operatione virtutis divinae. Omninm
enim eorum qua^ conveniunt in unum
suppositum, ci quod iirincipalius cst,
cetera instrumcntahtcr dcscrviunt, sicut
cetene partcs hominis sunt instrumenta
intellectus. Sic igitur in Cin-isto Inimani-
tas quasi quo(Ulam organimi Divinitatis
censetur. l*atct aulem (luod instrumen-
tum agit in virtute principahs agentis.
Unde in actionc instrumcnti non solum
invcnitur virtus instrumcnti, scd etiiim
principalis agcntis; sicut per actioni^m
sccuris fit arca, inquantum securis diri-
gitur ab artifice. Ita ergo et operatio
luimana^ natura^ iu Ciiristo quamdam
vim ex Dcitatc lialieat supra virtulcm
humanam. Quod cnim tangeret lepro-
sum, humanitatis actio fuit sed quod
tactus ille curaret a lepra, cx virtutc Di-
' Al. : « Dei virtulcm.
:
vinitatis procedebat per hunc modum
: et
omnes ejus actiones et passiones liuma-
n3d virtute Divinitatis sakitares fuerunt :
: et ideo Dionysius vocat humanam Christi
operationem theandricam, idest deiviri-
lem ', quia scilicet sic procedebat ex hu-
manitate, quod tamen ineavigeret "Divi-
nitatis virtus.
Vcrtitur etiam a quibusdam in dubium
de fdiatione, an sit una tantumin Christo
propterunitatemsuppositi, vel duae prop-
tcr duahtatem nativitatis. Yidetur autem
quod sint duae: quia multiplicata causa,
multiphcatur effectus; est autem causa
fdiationis nativitas. Cum igitur sint duai
nativitatesChristi, cousequcus videtur
quod etiam sintduffi fdiationes. Nec obs-
tat quod fdiatio est relatio personalis,
idest pcrsonam constituens lioc enim :
vcrum ost dc fdiatione divina; filiatio
in quolibet vcro humana non constituit personam,
sed accidit persona^ constitutae. Similitcr-
otiam non olistat quod unus bomo una
Idiationc refcrtur ad patrcm et matrcm,
quia eadem nativitate nascitur ab utro-
quc parcnte. Ulii autem est eadem causa
una reahter, quam-
rolationis, relaiio csl
cnim
vis multipliccntnr rcspectus. Niliil
prohiliet aliquid habere respectum ad
altcrum absque hoc quod reahter insit
ei rolatio, sicut scibilc refertur ad scicn-
tiam relatione co nonin existente ita :
otiam niliii prohibet quod una realis
relatio iiluros respectus habeat. Nam
lamon sicut rclalio (\x causa sua halict quod sil
ros (iua'dam, ita oliam quod sit una vol
multiplex;et sic cum Christus nou eadcm
nativitatc nascatur ex patre et matrc.
(i(uo filiationosroalos in eo esse vidontur
propter dnas nativitates. Sed est aliud
(juod obviat propter quod non possunt
csse plurcs fdiationes reales inChristo.
Non onim omno quod nasciturex aliquo,
lilius cjus dicipotcst, sed solum comple-
lum suppositum. Manus enim alicujus
homiuis non dicitur fdia, ncc pes filius;
sod lolum singidarc (]uod osl Petrus vcl
.loanncs. Proprium igitur subjcctumlilia-
tionis est ipsum suppositum. Ostensum
est autem supra quod iu Chrislo non ost
aliud suppositum (|uam incroatum, cui
non potosl ox tcmiiorc aliijua rcalis ro-
latio advenire; sed, sicut supra diximus,
; omnisrchitio Dci ad crcaturam est so-
cundum ratiouom tanfiun. (.(portct igilur
^ Pann. : « vipcliat. »

quod filiatio, qiia suppositum aeternum
f ilii refertur ad Virginem matrem^ non
sit realis sed respectus rationis
relatio,
tantum. Nec propter hoc impeditur: quin
Christus sit vere et realiterfilius Virginis
matris, quia realiter ab ea natus est;
sicut etiam Deus vere et realiter est do-
minus creaturae, quia habetrealem poten-
tiam coercendi creaturam; ettamendo-
minii relatio sokim secundum rationem
Deo attribuitur. Si autem in Christo essent
phira supposila, ut quidam posuerunt,
nihil prohibet ponere in Christo duas
flliationes, quiafihationi temporaU subji-
ceretur suppositumcreatum.
CA.PUT CCXXI.
Quod oportiiit Christum
in gratia, et sapientia veritatis
Quia vero, sicut jamdictum
nitas Christi se habet ad Divinitatem ejus
quasi quoddam organum ejus, organo-
rum autem dispositio et qnaUtas pensatur
praecipue quidem ex fine, et
centia, instrumento utentis
hos modos consequens est ut considere-
musquaUtatem humanae naturai a Verbo
Dei assumptse. Finis autem assumptionis
humanae naturae a Verbo Dei, est salus
et reparatio humanae naturae. Talem igi-
tur oportuit esse Christum secundum hu-
manam naturam ut convenienter esse
possit auctor humanae saUitis. Salus au-
tem humana consistit in fruitionedivina,
per quam homo beatus efflcitur
oportuit Christum secundum immanam
naturam fuisse perfecte Deo fruentem.
Principium enim in unoquoque genere
oportet esse perfectum. Fruitio autem
divina secundum duo existit, secundum
voluntatem quidem Deo perfecte per amo-
rem inhaerentem secundum inteUectum
; rei exposcit, sicut debitum est homini
autem perfecte Deum cognoscentem.
Perfecta autem inhaesio voUintatis ad
Deum est per amorem et per gratiam, per
quam homo justificatur, secundum iUud
Rom. III, 24 : Justificati gratis
tiam ejus. Ex hoc enim liomo justus
quod Deo per amorem inhaeret. Perfecta
autem cognitio Dei est per lumen sa-
pientiai, quae estcognitio divinae verita-
tis. Oportuit igitur Dei incarna-Verbum
tum perfectum in gratia et in sapientia
veritatis existere unde Joan. i, 14, di-
: dicitur Rom. vi, 23
citur Verhum caro factum est, ct habi-
:
OPUSCULUM. 89
tavit in nobis etvidimus gloriam ejus,
:
gloriam quasi nnigeniti a Patre, jiloium
gratise etveritatis.
CAPUT CCXXIT.
De pioiitudine gratiss Christi.
Primo autem videndum est de plenitu-
dine gratiae ipsius. Circa quod conside-
randum est quod nomen gratiae a duo-
bus assumi potest. Uno modo ex eo quod
est gratum esse dicimus enim aliquem:
aUcujus habere gratiam quia est ei gra-
tus. AUo modo ex eo quod est gratis
dari dicitur enim aUquis alicui gratiam
:
facere, quando ei aUquod beneficium
gratis confert. Nec istae duae acceptiones
esse perfectum gratiae penitus separatae sunt. Ex eo enim
. aUquid aUeri gratis datur, quia cui da- is
tur, gratus est danti vel simpUciter vel
est, huma- secundum quid. SimpUciter quidem ,
quando ad hoc recipiens gratus est
danti, ut eum sibi conjungat secundum
aUquem modum. Hos enim quos gratos
etiam ex de- habemus, nobispro posse attrahimus se-
; secundum cundum quantitatem et modum quo no-
bis grati existunt. Secundum quid autem,
quando ad hoc recipiens gratus esl danti,
ut aUquid ab eo recipiat, non autem ad
hoc ut assumatur ab ipso. Unde patet
quod omnis qui habet gratiam, aliquid
habet gratis datum; non autem omnis
qui habet aUquid gratis datum, gratus
danti existit et ideo duplex gratia dis-
:
tingui solet unasciUcet quae solum gra-
:
: et ideo tis est data, aUa quae etiam gratum facit.
Gratis autem daridicitur quod nequaquam
est debitum. DupUciter autem aUquid de-
bitum existit uno quidem modo secun-
:
dum naturam aUo modo secundum ,
operationem. Secundum naturam quidem
debitum est rei quod ordo naturaUs iUius
quod habeat rationem et manus et pedes :
secundum operationem autem, sicut mer-
ces operanti debetur. lUa ergo dona sunt
hominibus divinitus gratis data quae et
ptr gra- ordinem naturae excedunt, etmeritis non
est acquiruntur; quamvis et ea quae pro
meritis divinitus dantur, interdum gratiae
nomen vel rationem non amittant tum :
quia principium merendi fuit a gratia :
tum etiam quia superabundantius dantur
quam merita humana requirant, sicut
Gratia Dei vita :
seterna. ilujusmodiautemdonorum quae-

90 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
dam quidem humansB faculta-
et naturae
tem excedunt, et meritis non redduntur;
nec tamen ex lioc ipso quod homo ea
habet, redditur Deo gratus sicut donum
prophetiae miraculorum operationis
, ,
scientiae et doctrinae, vel si qua alia di-
vinitus conferuntur. Per haec enim et
hujusmodi homo non conjungitur Deo,
nisi forte per simiUtudinem quamdam,
prout aliquid de ejusbonitate participat;
per quem modum omniaDeo similantur,
Quaedam vero hominem Deo gratumred-
dunt et ei conjungunt et hujusmodi : personale vel hypostaticum, non est per
dona non solum gratiae dicuntur ex eo
quod gratis dantur, sed ctiam ex eo quod
hominem faciant Deo gratum.
Conjunctio autem hominis ad Deum est
duplcx. Una quidem per atrectionem, et
haec est per caritatem quaj quodammodo
: conjunctionem in persona una. Inquan-
facit per affectionem hominem unum
cumDeo,secundumillud ICorinth. vi,17
Qui adheeret Deo, wnts spiritus est. Per
hoc etiam Deus hominem inhabitat,
cundum ilhid Joan. xiv, 23
me, sermoiiem meum servabit, et Pater
meus diliget eum, et ad eum veniemus, et
mansioncm apud rum
ctiam hominem essc in Deo, sccundum
illud I Joan. iv, 16 Qui manet in cari-
: Kx ipsa
tate, i?i Deo manct ct Dcus in co. Illc igi-
tur per acccptum donum gratuitum cffi-
citur Deo gratus qui usquc ad lioc
perducitur quod per caritatis amorcm
unus spiritus fiat cum Dco quod ipse iu
Deo sit, ct Deus in co nnde Aposfohis
: unionis ctfcctus
dicit I Corinth. xni, quod sine caritatc
cetera dona hominil)us non prosunt
quia gratum Deo facerc non possunt,
nisi caritas adsit. Ihcc autcm grafia
cst omiiium sancforum communis. riidc
hanc gratiam homo Christus discipulis
orando impcfrans, dicit, Joan. xvii, 21
Ut sint uwun, scilicet pcr conncxioncm
amoris, sicut et nos u?non sunnts. Alia
vero conjunctio est hominis ad Dcum non
solum per afrccfum aut inhabitationcm,
sed etiam pcr unitatcm hypostasis scu
pcrsonae, ut scilicet una ct cadcm hypos-
tasis seupersona, sitDcusethomo. Kt hapc
quidem conjunctio hominis ad Dcum csl
jiropria JcsuChrisfi dc qua conjuncfionc
: Patrc, consc(|ucns fuit uf ab ipsoinalios
l»lura Jam dicla sunt. Ilaec ctiam (!st lio-
minis Christi gratia singularis (juod cst
Dco unitus in unitate pcrsonai ct idco
gratis datum cst, quia ct natura» faculta-
tcm cxcedit, et hoc donum mcrita nuUa
praecedunt. Scd ct gratissimum Deo fa-
quod dc ipso singulariter dicattir
cit, ita
;
Hic est Filius meus dilectus in quo mihi
complacui, Matth. iii, 17.
Hoc tamen interesse videtur inter
; utramquc gratiam quod gratia quidem
:
per quamhomo Deo unitur per affectum,
aliquid habituale existit in anima quia :
cumperactum amoris conjunctio ista,
sit
actus autem perfecti procedunt ab habitu ;
consequcns est ut ad istum perfectissi-
mum habitum, quo anima Deo conjun-
gifur per amorem, aliqua habitualis
grafia animae infundatur. Esse autem
aliquem habitum, sed per naturas, qua-
rum sunt hypostases vel personae. Unio
igifur humana? naturae ad Deum in unitate
pcrsonae non fit per aliquam habitualem
gratiam, sed per ipsarum naturarum
tum aufem creatura aliqua magis ad
: Deum accedit, intantum de bonitate ejus
magis participat, et abundantioribus
se- donis ex ejus influenfia repletur; sicut
: Si(juisdilifjit ct ignis calorem magis participat qui ei
magis appropinquat. NuUus autem modus
esse aut excogitari potest, quo aliqua
farictnus. Facit crcatura propinquius Deo adhaercat, quam
quod ci in unitatc persona? conjungatur.
unione naturae humanae
igitur
ad Dcum inunitate personae, consequcns
cst ut anima Christi donis gratiarum
habifualilius pra^ ceteris fucrit plena
ct sic habifualis gratia iii Cbristo non
est dispositio ad unionem, sed magis
qiiod cx ipso modo
:
loqucndi, quo Kvangelista iinifur in ver-
: bis pra^missis, manifestc apparet, cum
(licit : Vidimus eum rjuasi imigenittnn a
Vatre, plrmmi gratiiv et veritatis. Kst
autcm unigcnitus a Patrc homo Christus,
inquantum Verbum caro factum est. Ex
: hoc crgo quod Verbum caro factum cst.
hoc cffccfum cst iit cssct plcnum gralia^
ct veritatis. In his autcm qua» aliqua bo-
nitate rcplcntur vel pcrfectione, illud
magis plcnum essc invcnitur cx quo
cfiam in alia rcdundat, sicut plcnius
lucct quod illuminarc potcst alia. (^\\\^
igitur homo Cbristus summam plcnitudi-
ncm g*ratia' obtinuit quasi unigcnitus a
rcdundarct, ita quod Filius Dci factus ho-
mo, homincs faccrctdeos ct filios Dei, se-
: cundumillud Apostoli ad Calat. iv, i: Misit
Drus !•'/// um suum fartum cx tnulirrc:
fartum si/h Irge, ut cos (/ui s/ih lcge crant
rrdimerrf, ut adoptionem filiorum recipe-
: remus. Kx hoc autcm quod a Christo ad

alios gratia et veritas
venit ei iit sit caput Ecclesia?. Nam a
capite ad alia membra, qua", suntei con-
formia in natnra, quodammodo scnsus
et motus derivatur sic a Christo et
: non
gratia et veritas ad alios homines deri-
vaniur unde ad Ephes. i, 22 Etipsum
: :
dedit capiit siipra omnem Ecclesiam, qiue
est corpus ejus. Dici etiam potest caput
non solum hominum, sed etiam Angelo-
rum quantum ad excellentiam et influen-
;
tiam, hcetnon quantum ad conformitatem
naturae secundum eamdem speciem.
Unde ante praedicta verba Apostolus
praemittitquod Deus « constituit illum, »
sciHcet Christum, ad dcxteram suam in
cwlestidus supra ojnnem Priucipatum,
Potesiatem et Virtutem et Bominationcm.
Sic igitur secundum prsemissa triplex
gratia consuevit assignari in
Primo quidem gratia unionis secundum
quod humana natura nuUis meritis prai-
cedentibus hoc donum accepit nt unire-
lur Dei FiJio in persona. Secundo gratia
singularis, qua anima Christi prae ceteris
iuitgratia et veritate repleta. Tertio gra-
tia capitis, secundum quod ab ipso in
ahos gratia redundat qua:^ tria Evan-
: species numeri. Chiando igitur aUcui non
gehsta (Joannes, cap. i) congruo ordine
prosequitur. Nam quantum ad gratiam
unionis dicit Verbum caro factum est
: :
quantum ad gratiam singularem dicit
Vidimus eum quasi unigenitum a Patre,
plenum gratise et veritatis quantum ad
gratiam capitis subdit Et de plenitudine :
cjus nos omnes accepimus.
CAPUT CCXXIII.
De infmitate graiiae Christi.
Est autem proprium
gratia sit infinita secundum testi-
;
qiiia
monium Joannis Baptistai, non ad men-
suramdatDeus spiritum homini Christo,
ut dicitur Joan. ui, 34 ahis autem da-
tur spiritusad mensuram, secundum illud
ad Ephes. iv, 7 : Unicuique nostrum data
est gratia secumhmi mensuram donationis
Christi. Et quidem si hoc referatur ad
gratiam unionis, nuUam dubitationcm
habet quod dicitur. Nam aUis quidem
sanctis datum est deos aut filios Dei esse
per participationem ex influentia ahcujus
' Parm. : « sicut aliquis.
OPUSCULUM I. 91
derivantiir, co.n- doni quod quia creatum est, necesse
:
est ipsum, sicut et ceteras creaturas, esse
flnilum scd Ghristo secundum huma-
:
nam naturam datum est ut sit Dei Filius
per participationem, sed per natu-
ram. NaturaUs autem divinitas est infi-
nita. Exipsa igitur unione accepitdonum
infinitum undc gratia unionis absque
;
omni dubitatione est infinita.
Sed de gratia habituali dubium esso
potest, an sit infinita. Cum enim hu-
jusmodi gratiasit etiam donum creatum,
confiteri oportet quod habeat essentiam
finitam. Potest tamendici infinita tripUci
ratione. Primo quidcmex parte recipien-
tis. Manifestum est enim uniuscujusque
natura^- creatai capacitatem esse finitam :
quia infinitumbonum recipere possit
etsi
cognoscendo et fruendo, non tamen ip-
Christo. sum recipit infinite. Est igitur cujuslibet
creatura! secundum suam speciem et na-
turam determinata capacitatis mensura ;
quse tamen divina? potestati non pra^ju-
dicat quin possit aliam creaturam majo-
ris capacitatis facere. Sed jam non esset
ejusdemnaturai secundum speciem sicut ;
si ternario addatur unitas, jam erit aUa
tantum datur de bonitate divina quanta
est capacitas naturalis speciei suje, vide-
tur ei secundum aUquammensuram do-
: natum. Cum vcro tota iiaturalis capaci-
tas impletur, non videtur ei secundum
: mcnsuram donatum quia etsi sit men-
;
sura ex parte recipientis, non tamen est
mensura ex parte dantis, qui tolum est
paratus dare ; sicut si * aliquis vas ad
fluvium deferens, absque mensura inve-
nit aquam praeparatam, quamvis ipse
cum mensura accipiat propter vasis de-
terminatamquautitatem. Sicigitur gratia
Christi habituaUs finitaquidem est secun-
Christi quod ejiis dum essentiam, sed infiniteotnon secun-
dum mensuram dari lUcitur quia tantum :
datur, quantum natura creata potest esse
capax. Secundo vero exparte ipsius doni
; recepti. Considerandum enim est, quod
nihil prohibet aUquid secundum essen-
tiamfinitum esse, quodtamen secundum
rationem aUcujus formae infinituni exis-
tit. Infinitum enim secundum esseiitiam
est quod habet totam essendi pleni-
tudinem: quod quidem soUDeo convenit,
qui est ipsum esse. Si autem pona-
tur esse aliqua forma specialis non iii
 ;
:

92 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.

subjecto existens, puta albedo vel calor ,

non quidem haberet essentiam infmitam,

quia essentiaejusesset limitata ad genus CAPUT CCXXIV.
vel speciem sed tamen plenitudinem
;

illius speciei possideret unde secundum: De plc/iitudinc sapic/itix C/iristi.

rationem absque termino vel
speciei,
mensura esset habens quicquid ad illam Oportet autem consequenter dicere de
speciem pertinere potest. Si aulem inali- plenitudine sapientia^ Cbristi. Ubi primo
quo subjecto recipiatur albedo vel calor, considerandum occurrit quod cum in
non habet semper totum quicquid perti- Cliristo sint dua" naturae, divina scilicet,
net ad rationemluijus formse de necessi- ct humana : quicquid ad utramque na-
tate et semper scd sohim quando sic
; turam pcrtinet, necesse est quod gemi-
perfecte habetur sicut perfecte haberi po- netur in Christo, ut supra dictum est.
test ; ita scilicct quod modus habendi Sapicntia autem et divinwnaturae conve-
adaequet rei habita^ potestatem. Sic ipi- nit ct humanae. Dicitur enim de Deo
tur gratia Christihabituahs finita quidem Job. IX, 4, Sapie/is corde est, ct fortis
fuit secundum essentiam sed tamen di- ; roborc. Sed etiam homines interdum
citur al)sque tcrmiiio et mensura fuisse, Scriptura sapientes appellat seu secun-
quia quicquid ad rationem gratia^poterat dum sapientiam mundanam, secundum
pertinere, totum Christus accci)it. Ahiau- illud Jer. ix, 23 Xo/i (jlorictur sapie/isi/i
:

tum non totum accipiunt, sed unus sic, sapie/itia s/ta : sive secundum sapientiam
aUus autem sic d/iusioncs ou/n f/ralia-
: divinam, secundum illud Matlh. xxiii, 2 4
rum swit, ut dicitur I ad Corinth. xii, 4. Ecce e/jo mitto ad vos Prop/ictas ct sapie/i-
Tcrtio autem ex partc causa\ In causa tcs et scribas. Ergo oportet confitcri duas
cnimquodammodo habetur efrcctus. Cui- esse in Christo sapieutias secundumduas
cumcjue crgo adest causa iufiuila' virfutis naturas; sapicntiam scilicct increatam ,

ad inlhiendum hal)et quod iuduilur abs- qua^ ci compctit sccundum quod est Deus
que mcnsura, et quodammodo iutiuite : et sapientiam crcatam, qua' ei competit
puta quis haberct foutemqui aquasin
si secundum quod est homo. Et secuudum
infinitum offluere possct, aquam absipic (|uidem quod Dcus est ct Ycrbum Dci,
mcnsuraetiufinitcquodammododiccrctur cst gcnita sapicnlia Palris, sccundum
habere. anima Christi infini-
Sic igitur illud l ad Corinth. i, 24 C/iristum Dci :

tam et absque mensuragratiam habet ex virtittc/n et Dei mpicntiam. Nihil enim

hoc ipso quod habet Yerbum sibi uni- esl aliud Ycrbum iutcrius uniuscujusque
tum quod esl totius cmanationis crca- inleUigcnlis nisi couccplio sapientia',
lurarum indeficiens et infinihun priuci- cjus. Et quia Ycrbum Dci supra diximus
pium. cssc pcrfectum et uuilum, necesse csl
Ex hoc autem ([uod gratia singularis (]uod DiM Ycrbum sit pcrfccla conceplio
animai Christi csl modis pranlictis infi- .sapiculia' Dci Patris : ut scilicctquicquid
nita, evidenter coUigitur quod gratia iu sa|»icnlia Dei Patris contiuetur per
ipsiussecundum quod estEcclesia? caput, modum ingcniti, tolum in Yerbo conti-
est etiam iufiuita. Kx hoc cnim (juod ha- ucalur ])crmodumgcniti ct conccpti. Et
bet, cllundit undc quia abs(jue mensura
: iudc cst quod dicitur Coloss.ii, 3, quod
spiritus doiuiaccepit, habet virtutem abs- in ipso, scilicet Christo, sitnt o/nnes t/ie-
que meusura eirundendi quod ad gratiam : sauri [sapicntix et scie/itix absconditi.
capitis pertiuct ut scilicet sua gralianon
: llominis aulcm Christi cst duidcx co-
sohim sufficiat ad salutcm liominumali- gnitio. rua quidcm dcilormis; sccuudum
quorum, sed etiam tolius mundi, secun- quod Deum per essentiam videt, cl alia
dum illud Joan. u, 2. Et ipsc est pz-opi-
1 vidcl in Deo, sicut et ipsc Deus iutelli-
tatio pro peccf/tis /iosl/'is, ct //o/i solt//)/pro gcndo sc ipsum, iutcUigit omnia alia :

nostris, sed ctia//i pro toti/ts ///u/idi. .\(ldi
autem et potest plurium mundorum, si
essent.
pcr quam visioucm et ii)sc Dcus bcatus
est, etomuis creatura rationalis pcrfecte
Deo fruens. Quia igitur Christum dicimus
esse liuuiaiKc salutis auclorcm, nccesse
cst diccre quod lalis cognitio sic animac
Christi conveniat ut dccet auctorcm.
Priii(ii)ium aulem ct immobile esse opor-
tet, et virtute pra^stantissimum. Convc-

OPUSCULUM
niens igitur fuit ut illa Dei visio in qua
beatitudo hominum et salus SBterna
consistit, excellentius praeceteris Christo
conveniat, et tamquam immobili prin-
cipio. Haec autem differentia invenitur
mobilium ad immobilia quod mobilia :
propriam perfectionem non a principio
habent, inquantum mobilia sunt, sed
eam per successionem temporis asse-
quuntur : immobilia vero, inquantum
hujusmodi, semper obtinent suas perfec-
tiones ex quo esse incipiunt. Conveniens
igitur fuit Christum humanae salutis auc-
torem ab ipso suae incarnationis principio
plenam Dei visionem possedisse, non
autem per temporis successionem perve-
nisse ad ipsam, ut sancti aliiperveniunt.
Conveniens etiam fuit ut prae ceteris crea-
turis illa anima divina visione beatificare-
tur quajDeopropinquius conjungebatur
in qua quidem visione gradus attenditur
secundum quod aliqui ahis clarius Deum
vident, qui est omnium rerum causa.
Quanto autem aliqua causa plenius co-
gnoscitur, tanto in ipsa plures ejus effec-
tus perspici possunt. Non enim magis
cognosciturcausa, nisivirtusejusplenius
cognoscatur; cujus virtutis cognitio sine
cognitione effectuum esse non potest
nam quantitas virtutis secundum effec-
tus mensurari solet. Et inde est quod eo-
rumquiessentiamDeivident,ahquiphires
effectus vel rationes divinorum operum
in ipso Deo inspiciunt, quam alii qui mi-
nus clare vident et secundum hoc in-
: potest, vel quibus rationibus possit ope-
feriores Angeh a superioribus instruun-
tur, ut supra jam diximus. Anima igitur
Christi summam perfectionem divinae
visionis obtinens inter creaturas ceteras,
omnia divina opera et rationes ipsorum,
quaecumque sunt, erunt vel fuerunt, in
ipso Deo plene intuetur, ut non sohim
homines, sedetiam supremos Angelorum
ihuminet et ideo Apostolus dicit ad Co-
: plenam notitiam habet omnium quae
lossens. ii, 3, quod inipso stini omnes the-
sauri sapientise et scientias Dei absconditi
et ad Hebr, iv 13, quod omnia nuda et
aperta sunt oculis ejus. Nontamen anima
Christi ad comprehensionem Divinitatis
pertingere potest. Nam, ut supra dictum
est, illud cognoscendo comprehenditur
quod tantum cognoscitur quantum co-
gnoscibile est. Unumquodque enim co-
gnoscibile est inquantum est ens et ve-
rum; esse autem divinum est infinitum,
simiJiter et veritas ejus. Infmite igitur
Deuscognoscibihs est. Nulla autem crea-
tura inflnite cognoscere potest, etsi in-
:
:
I. 93
fmitum quod cognoscit. NuHa igitur
sit
creatura Deum videndo comprehendere
potest. Est autem anima Christi creatura,
et quicquid in Christo ad humanam natu-
ram tantum pertinet, creatum est alio-
:
quin non erit in Christo aha natura hu-
manitatis a natura Divinitatis, quae sola
increataest. Hypostasis autem Dei Verbi,
sive persona ,increata est, quae una est
in duabus naturis ratione cujus Chris-
:
tum non dicimus creaturam, loquendo
simphciter, quia nomine Cliristi impor-
tatur hypostasis; dicimus tamen animam
Cliristi vel corpus Christi esse creaturam.
Anima igitur Christi Deum non compre-
hendit, sedChristus Deumcomprehendit
sua sapientia increata; secundum quem
modum Dominus dicitMatth. xi, Tl:Nemo
novit filium nisi Pater, neque Patrem
qiiis novitnisi Fiiius, de comprehensionis
ejus notitia loquens.
Est autem considerandum quod ejus-
dem rationis est comprehendere essen-
tiam alicujus rei, et virtutem ipsius :
unumquodque enim potest agere inquan-
tum est ens actu. Si igitur anima Christi
essentiam Divinitatiscomprehendere non
valet, ut ostensum est, impossibile est
ut divinam virtutem comprehendat. Com-
prehenderet autem, si cognosceret quid-
quid Deus facere potest, et quibus ratio-
iiibus effectus producere possit. Hoc au-
tem est impossibile. Non igitur anima
Christi cognoscit quidquid Deus facere
rari.
Sed quia Cliristus etiam secundum
quod homo, omni creaturae a Deo Patre
praepositus est, conveniens est ut omniiim
quae a Deo qualitercumque facta sunt, iii
ipsius divinae essentiae visione plenam
cognitionem percipiat :et secundum hoc
aiiima Christi omnisciens dicitur, quia
sunt, erunt, vel fuerunt. Aliarum vero
: creaturarum Deum videntium quaedam
plenius et quaedam minus plene praedic-
torum effectuum in ipsa Dei visione co-
gnitionem percipiunt.
Praeter hanc autem rerum cognitio-
nem, qua res ab intellectu creato
cognoscuntur ipsius divinae essentiae
visione, sunt alii modi cognitionis, qui-
bus a creaturis habeturrerum cognitio.
Nam Angeli praeter cognitionem matuti-
nam, qua res in Verbo cognoscunt, habent
cognitionem vespertinam, qua cognos-
cunt res in propriis naturis. Hujusmodi

94 COMP. TIIEOL AD FR. REGINALDUM.
autem cognitio aliter competithominibus
secundum naturam suam, atque aliter
Angeiis. Nam homines secundum naturffi-
ordinem, intelligil)ilem rerum veritatem
a sensibilibus colligunt ut Dionysius dicit;
, Christi summum cognitionis gradum in-
ita scilicet quod species intelligibiles in
corum intellectibus actione intellectus
agentis a phantasmatibus abstrahuntur
Angeli vero per influxum divini luminis
rerum scientiam acquirunt ut scilicet
: ti* ncc non quantum ad cognitionem
sicut a Deo res in esse prodeunt, ita
etiam in intellectu angelico a Deo rerum
rationes sive similitudines imprimantur.
Inutrisque autem, tam hominibus
Angelis, supra rerum cognitiouem quai
competit eis secundum naturam, inve-
nitur qua^dam supernaturalis cognitio
mysteriorum divinorum, de quibus et
Angeli illuminantur ab Angelis, et iio-
mines etiam dehis prophcticarcvelatione
instruuntur.
Kl quia nulla perfcclio creaturis exhi-
bita, animar (Ihristi, quai est crcaturarum
excellcntissima, deneganda est, conve-
nientcr pratcr cognitionem qua Dei es-
sentiam videt et omnia in ipsa, triplcx
alia cognitio est ei attribuenda. Una (jui-
dem experimentalis, sicut aliis homi-
nibus, inquantum aliqua pcr sensus
cognovit, ut compctit humana' naturai.
Alia vero divinitus infusa, ad cognos-
cenda omnia illa ad qua; naturalis co-
gnitio liominis se extendit vel extendere
potest.Convcniens cnim fuit ut humana
natura a Dei Yerbo assumpta in nullo a
perfectione dchcerct, utpote per quam
tota humana natura rcstauranda esset.
Est autem imperfcctum omne quod in
potentia cxistit, anlcquam rcducatur in
actum. IntcUcctus autcm humanus est
in potentia ad intcUigibilia quae natura-
lilcr homo intcUigcrc polcst. (Imniuni
igitur horum scicntiam divinitus anima
Christi pcr spccics inlluxas acccpit, pcr
hoc quod tota potentia intcUcctus hu-
mani fuit rcducta ad actum. Scd (|uia
Christus secundum humanam natiiram
non solum fuit rcparator natuia', scd ct
gratiae propngator, alhiit ei eiiam tertia
cognilio, qiia plcnissimc cogno\it (piid-
quid ad mystcriagratia' potcst pcrtincrc,
quai naturalem hominis cognitioncm cx-
cedunt, sed cognoscuntur ab hominibus
per donum sapientia';, vel pcr s[)iritum
prophetia'. Nam ad hiijusmodi cogiu)-
scenda cst in potcntia intcUcctus Innua-
nus, licel ab altiori agcnte reducatur in
actum. Nam ad naturalia cognosccnda
; ;
reducitur in actum per lumen intellectus
agentis horum autem cognitionem con-
;
sequitur per lumen divinum.
Patet igitur ex praedictis quod anima
tcr ccteras creaturas obtinuit quantum
ad Dci visionem, qua Dei cssentiavidetur,
et alia in ipsa ctiam similiter quan-
;
tum ad cognitionem mystcriorum gra-
:
naturalium scibilium unde in nulla :
harum trium cognitionum Christus pro-
ficere potuit. Scd manifcstum est quod
quam rcs sensibiles pcr temporis successionem
magis ac magis sensibus corporis expe-
ricndo cognovit et idco solum quantum
:
ad cognitionem experimentalcm Clu'istus
poluit proficerc, sccundum illud Luc. ir,
r)2 Puer pro/iciebat sapicnfiu et xtate
: :
quamvis possct et hoc aliter intelligi, ut
profectus sapicntiaj Christi dicatur non
quo ipsc fit sa[)icntior, sed quod sapicntia
proticicbat in aliis, quia scilicet per ejus
sapicntiam magis ac magis instrueban-
tur. Quod dispensalive factum cst, ut se
aliis hominibus conformem ostenderet
nc, si in pucrili a^tate perfectam saplen-
tiam dcmonstrassct, incarnationis mys-
tcrium phantasticum vidcretur.
CAPUT CCXXV.
De 77iateriu co7'poris Christi.
Sccundum praMuissa igitur cvidcnfcr
apparct dcbuit
(lualis cssc corporis
(^hristi formafio. Potcrat siquidem Deus
corpus Christi cx limo terra' formarc,
vcl ex quacumquc matcria, sicut forma-
vit corpus i^rimi parcntis sed hoc hu- ;
manae restaurationi, proptcrquam Fihus
Dci, ut diximus, carncm assumpsit,
congruum non fuissct. Non cnim suffi-
cicntcr natura humani gcneris ex primo
parcntc derivata, quae sananda erat, in
[)ristinum honorcm rcstituta csset, si
aliundc C()r[)us assumcrct diaboli victor
ctmortis triuni[)iuifor, subquil)us huma-
luim gcnus captivum tcnebatur proptcr
[)CCcaliMu piimi parcntis. Dci autcm pcr-
iccta sunt o^Kcra, ct ad pcrfcctinu pcrdu-
cit quod rcparare intcndit, ut ctiam plus
adjiciat quam fucrat subtractum, secun-
dum Apostoli Rom. v. Cratia Dei
illud
pcr Christum am[)lius abundavit ([uam
delictum Ada^ Convcnicns igitur fuit ut
Dei Filius corpus assumeret de naturu
propagatum ab Adam.

Adhuc. Incarnationls mysterium homi-
nibus proficuum per fidem redditur. Nisi
enim homines crederent Dei filium esse
qui homo videbatnr, non sequerentur eum
homines ut salutis auctorem quod Ju-
daeis accidit, quiex incarnationis myste-
rio propter increduUtatem, damnationem
potius quamsahitem sunt consecuti. Ut
ergo hoc ineffabile mysterium faciUus cre-
deretur, FiUus Dei sic omnia dispensavit
utse verum hominem esse ostenderet
quodnon itavideretur, sialiundenaturam
sui corporis acciperet quam ex natura
humana. Conveniens igitur fuit ut corpus
a primo parente propagatumassumeret.
Item. Fihus Dei homo factus humano
generi salutem adhibuit, non solum con-
ferendo grati»remedium, sed etiam pra3-
bendo exemplum, quod repudiari non
potest. Alterius enim hominis etdoctrina
et vita in dubium verti potest
defectum humanae cognitionis et veri-
tatis. Sed sicutquod FihusDei docet, in-
dubitanter creditur verum;ita quodope-
ratur, indubitanter bonum.
creditur
Oportuit autem ut in eo exemphim acci-
peremus et gloriee quam speramus, et
virtutis qua ipsam meremur: utrumque
enim exemplum minus efficax esset, si
ahunde naturam corporis assumpisset
quam unde ahi homines assumunt. Si cui
enim persuaderetur quod toleraret pas-
siones, sicut Christus sustinuit, et quod
speraret se resurrecturum, sicut Christus
resurrexit posset excusationem praeten-
;
dere ex diversa corporis conditione. Ut
igitur exemplum Christi efficacius esset,
conveniensfuit ut non aliunde corporis
naturam assumeretquam de natura quae
a primo parente propagatur.
CAPUT CCXXVI.
De formatione corporis Christi,
est ex semine.
-Non tamen fuit conveniensut eodem
modo formaretur corpus Christi in hu-
mana natura, sicut formantur ahorum
hominum corpora. Cum enim ad hoc
naturam assumeret ut ipsam a peccato
mundaret, oportebat ut tah modo assu-
meret quod nulhim contagium peccati
incurreret. Homines autem peccatum ori-
Parm. : « quse.
OPUSCULUM I. 95
ginale incurrunt ex hoc quod generantur
per virtutem activam humanam, quse est
inviriU semine; quod est secundum se-
minalem rationemin Adam peccante prae-
: extitisse. Sicut enimprimus homo origi-
nalem justitiam transfudisset in posteros
simulcum transfnsionenatura?, itaetiam
originalem culpam transfudit transfun-
dendo naturam, -cjuod est per virtutem
activam viriUs seminis. Opoituit igitur
: absque viriti semine, Christi formaricor-
pus.
Item. Virtus activa virilis seminis na-
turaUter agit et ideo homo qui ex virili
;
semine generatur, non subito perdnci-
tur ad perfectum, sed determinatis
processibus. Omnia enim naturalia per
determinata media ad determinatos fines
procedunt.OportebatautemcorpusChristi
in ipsa assumptione perfectum esse, et
propter anima rationali informatum; quia corpus
est assumptibile a Dei Verbo inquantum
est animaj rationaU unitum, Ucet non
essetperfectumsecundum debitam quan-
titatem. Non ergo corpus Christi formari
debuit per viriUs seminis virtutem.
CAPUT CCXXVII.
De causa foratmionis corporis Christi.
Cum autem corporis humani formatio
naturaUter ex viriU semine, quocum-
sit
que alio modo corpus Christi formatum
fuerit, supranaturam fuit taUs formatio.
Solus autem Deus institutor naturae est,
qui supernaturaUter in rebus naturaUbus
operatur, ut supra dictum est. Unde reUn-
quitur quod solus Deus illud corpus mi-
raculose formavit ex materia humanae
natura3. Sed cum omnis Dei operatio in
creatura sit tribus personis communis,
tamen per quamdam convenientiam for-
quod '
iion matio corporis Christi attribuitur Spiritui
sancto est enim Spiritus sanctus amor
:
Patris et FiUi, quo se invicem et nos di-
Ugunt. Deus autem, ut Apostolus ad
Ephesios n, dicit, propter nimiam cari-
tatem snam quam dilexit ?ios, Filium
suum incarnari constituit. Convenienter
igitur carnis formatio Spiritui sancto at-
tribuitur.
Item. Spiritus sanctus omnium gratia-
rum est auctor, cum sit primum in quo
96 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
omnia dona gratis donantur. Hoc autem
luitsuperabundantis gratiae ut humana
natura in unitatem divinae personai assu-
meretur, ut ex supradictis patet. Ad de-
monstrandum igitur hujusmodi gratiam,
lormatio corporis Christi Spiritui sancto
attribuitur.
CoQvenienter etiam hoc dicitur secun-
dum similitudinem humani verbi et spi-
ritus. Yerbum enim humanum in conU)
existens, similitudinem g-erita?terni Verbi
secundum quod existit in Patre. Sicut
autem humanum verbum vocem assumit,
ut sensibihter hominibus innotescat ita ; femina
etYerbum Dci carnem assumpsit, ut vi-
sibihter hominibus apparcret. Yox aulem
humana per liominis spiritum lormatur.
Unde et caro Yerbi DeipcrSpirilum Yerbi
formari debuit.
CAPUT CCXXVIL
Exposilio articuli in Sipnholo poaili dc
concejjtiune et naticilutc Cliristi.
Ad exchidendum igitur crrorem Ebio-
nis et Cerintlii, (|ui coriius Cbristi ox vi-
semine lormalum dixcrunt, dicitur in
rili
Symbolo Apostolorum: « Qui concoptus
est dc Spiritu sancto; » loco oujus in
Syml)olo Palrum dicitur: « Et inr;irnatus
est de Spiritu sancto m ut nt>n phantasti-
: Christus oorpus assumpsit, maxime spi-
cum corpus secundum ^hiniclia^os, sed
veram carnem assumpsissc credatur. Ad-
ditum est autom in Symbolo Patrum,
« Propter nos honiinos, » ad exchidon-
dum Origenis errorem, qui posuit virtutc
passionis Cbristi etiam da-mones liberan-
dos. Additum ost oti;imin oodoni, u 1'rop-
tor nostram salutom, » ut mystorium in-
carnationis Christi ad bum;i-
sufliciens
nam salutem ostendatur, contra ha^resim
Nazara^orum, qui lidom Christi sino opo-
ribuslogis ad salntcm huni;ui;imnon suffi-
cere putabant: Additumetiam est, « Des-
ceudit de coelis. » Ad excludendum erro-
rem Photini, qui Chrislnm pnrum homi-
nom assorobal, dicens ouni ox .Maria
sumpisse initium, ut magis per bona'
vila^meritum interris babens principinm
ad oodum ascondorot, (|u;im cadostom lia-
bons originom assumendo carnem dos-
cendisset ad terram. Additur ctiam, «Et
homo factusest, » ad excludendum orro-
remNestorii,socundnm ciijus posiliononi
Filius Dci, de quo Symbolum loquitnr,
magis inhabitator hominis quam homo
esse dicerctur.
CAPUT CCXXIX.
Qtiod convcniens fiiit Clmstiim nasci ex
virgine .
Cum autem ostensum sit quod de
materia humanse naturcB conveniebat
Filiuin Dei carncm assumere; materiam
autom in humaiia goueratione ministrat
femina ; conveniens fuit ut Christus de
carncm assumeret, secundum
illud Apostoli ad (ialat, iv, Misit Deus .4 :
l''iliuni suum fuctum ex muliere. Femina
autcm indiget viri commixtione, ad hoc
quod materia quam ipsa ministrat, for-
mctur in corpus hnmanum. Formatio
aulom corporis Chrisli liori non debuit
per virtutem virilis seminis, ut supra
jam dictum est. Unde absque commix-
tione virilis sominis illa fomina conce[)it'
ex qua Filius Doi cariiom assumpsit.
Taiito autem aliquis magis spiritualibus
douis repletur, qu;nito magis a carna-
libus sci)ar;itiir. \am per spiritualia
homo sursuni trahitur, por carnalia vero
deorsum. Cum autem formatio corporis
Christi fieri debuerit per Spiritum sanc-
tum, oportuit illam fcminam dc qua
ritualibus donis roplori, ut pcr Spiritum
sanctum non solum anima fecu nda-
rolur virtutibus, sod otiam vonlorprolc
divina. Inde oportuit iion solum men-
tem ejus cssc immunom a peccato,
sed etiam corpus ejus ab omni corrup-
tola carnalis ooncnpiscentia^ olongari.
Uiidc non sohim ad concipiendum Chri-
slum virilem commixtionem non est
experta, sed nec ante, nec postea. IIoc
etiam oonvoniobat oi qni nascobatur ex
ipsa. Ad hoc enim Doi Filius voniobat in
mundum carnc assumpla, ut nos ad
resurrectionis statum promoveret, in
(luo /ir(jucnulicnt nct/ue /tul/cntur, scd
erunt ho/ni/ics sicul A/if/cli i/i cwlo. Unde
et contiiiontiaj et integritatis doctrinam
introduxit, ut in fidclium vita resplendeat
ali(iualitcr gloria' imago. Con-
futui\o
veniens ergo fuit ul ctiam in suo ortu
vitai integritatemcommendarot nascondo
ox virginc et ideo iu Symbolo .\postolo-
:
rum dicilur: « Natus ex Virgine Maria. »
lii symbolo autem Patrum ox virgino
Maria dicitur incarnatus per quod Ya- :
lcntini (>rror excludilur, ceterorumque,

qui corpus Christi dixerunt aut esse
phantasticum,aut esse alterius natursp,
et non esse es corpore virginis sump-
tum atque formatum.
CAPUT CCXXX.
Qiiod beata Virgo sit mater Christi.
Error autemNestorii ex hoc excluditur,
qui beatam Mariam matrem Dei confiteri
nolebat. In utroque autem Symbolo dici-
tur, Filius Dei est natus vel incarnatus
ex Virgine Maria. Femina autem ex qua
aliquishomo nascitur, mater iUius dicitur
ex eo quod materiam ministrat humano
conceptui. Unde beata Yirgo Maria, quae
materiam ministravit conceptui Filii Dei,
vera mater Fihi Dei dicenda est. Non
enim refert adrationem matris, quacum-
que virtute materia ministrata ab ipsa
formetur. Non igitur minus mater est
quae materiam ministravit Spiritu sancto
formandam, quam quse materiam mi-
nistrat formandam virtute virihsseminis.
Si quis autem dicere veht beatam Vir-
ginemDei matrem non debere dici, quia
non est ex ea assumpla Divinitas, sed
caro sola, sicut dicebat Nestorius ma-
nifeste vocem suam ignorat. Non enim
ex hoc ahqua dicitur ahcujus mater, quia
totum quod in ipso est, ex ea sumatur,
Homo enim constat ex anima et corporc
magisque est homo id quod est sccun-
dum animam quam id quod est secun-
dum corpus. Anima autem nulhus ho-
minis a matre sumitur; sed vel a Deo
immediate creatur, ut veritas habet vel
si esset ex traductione ut quidam posue-
runt, non sumeretur a matre, sed magis
a patre quia in generatione ceterorum
; autcm secundarium, a matre. In aliis
animahum, secundum Philosophorum
doctrinam, masculusdat animam, femina
vero corpus. Sicut igitur cujushbet ho-
minis mater ahqua femina dicitur ex hoc
quod ab ea corpus ejus assumitur ita
Dei mater beata Virgo Maria dici debet,
si ex eaassumptumest corpus Dei. Opor-
tet autem dicere, quod sit corpus Dei, si
assumiturin unitatem persona; Fihi Dei,
qui est verus Deus. Confltentibus igitur
humanam naturam esse assumptam a
Fiho Dei in unitatem persona^, necesse
esse dicere, quod beata Virgo Maria sit
mater Dei. Sed quia Nestorius negabat
unam personam esse Dei et hominis
Jesu Christi, ideo ex consequenti nega-
bat Virginem Mariam essc Dei matrem.
XXVII.
OPUSCULUM I. 97
CAPUT CCXXXI.
Quod Spiritus sanctus non sit pater
Christi.
Licet autem Filius Dei dicatur de Spi-
ritu sancto et ex Maria Virgine incarnatus
ct conceptus, non tamen dicendum est
quod Spiritus sanctus sit pater hominis
Christi, licet beata Virgo ejus mater di-
catur. Primo quidem, quia inbeata Maria
Virgineinveniturtotum quod pertinet ad
matris rationem. Materiam enim minis-
travitChristi conceptui Spiritusancto for-
mandam, ut requirit matris ratio. Sed
ex parte Spiritus sancti non invenitur
totum quod ad rationem patris exigitur.
Est enim de ratione patris utexsua na-
tura filium sibi connaturalem producat.
Unde si fuerit aliquod agens quod faciat
aliquid non ex sua substantia, nec pro-
ducatipsum in similitudinem su* naturae,
pater ejus dici non poterit. Non enim di-
cimus quod homo sit pater eorum quae
facit per artem, nisiforte secundum me-
taphoram. Spiritus autem sanctus est qui-
dem Christo connaturalis secundum divi-
, nam naturam, secundum quam pater
Cbristi non est, sed magis ab ipso pro-
cedens secundum autem naturam hu-
;
manam non cstChristo connaturalis est :
;
enim alia natura humana et divina in
Christo, ut supra dictum est. Neque in
naturamhumanam est versum aliquidde
natura divina, ut supra dictum est. Re-
linquitur ergo quod Spiritus sanctus pa-
; tcr hominis Christi dici non possit.
Item. In unoquoque filio id quod est
principalius in ipso, est apatre; quod
enim animalibus anima est apatre, cor-
pus vero a matre ; in hominc autem etsi
anima rationalis a patre non sit, sed a
Deo creata, virtus tamen paterni scminis
; dispositive operatur ad formam. Id au-
tcm quod principalius est in Christo, est
persona Verbi, quae nullo modoest aSpi-
ritu sancto. Relinquitur ergo quod Spi-
ritus sanctus pater Christi dici non pos-
sit.
CAPUT CCXXXII.
De sanctificatione matris Christi.
Quia igitur, ut ex praedictis apparet,
beata Virgo Maria mater Filii Dei facta
7
 98 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
est, de Spiritu sancto concipiens, decuit
ut excellentissima puritate mundaretur,
per quam congrueret tanto ministerio
etideo credendum esteam ab omnilabe
actualis peccati immunem fuisse
tum sed etiam venialis quod
mortalis,
nuUi sanctorum convenire potest post
Christum, cum dicatur I Joan. i, 8: Si
dixerimus quoniam pcccatwn non habe-
mus, ipsinos seducimus, etveritasinnobis
non est. Sed de beala Virginc matre Dei
intelligipotest quodCant. iv, 7, dicitur
« Tota pulchraes, amica mea, et macula
non est in te. » Nec solum a peccato ac-
tuah immunis fuit, sed etiam ab origi-
nah, speciaH privilegio mundata. Opor-
tuit siquidem quod cum peccato originali
conciperetur, utpote quae ex utriusque
sexus commixtione concepta fuit. lloc
enim privilegium sibi soH servabatur ut
virgo conciperet FiHum Dei. Commixtio
autem sexus, quae sine libidine essc non
potest post peccatum primi parentis,
transmittitpeccatum originalein prolem.
Simihter etiam qiiia si cum peccato ori-
ginah concepta non fuisset, non indige-
ret per Christum redimi et sic non esset;
Christusuniversahs hominum redemptor:
quod derogat dignitati Cliristi. Est ergo
tenendum, quod cum peccato originali
concepta fuii, sed ab eo quodam spcciah
modo, ut dictum est -, purgata fuit. [)v\\-
dam cnima peccato originali purgantur
post nativitatem ex utero, sicut qui in
baptismo sanctificantur. Quidam autem
quodam privilegio gratiai etiam in ma-
ternis uteris sanctificati leguntur, sicut
de Jcremia dicitur Jerem. i, 3: Prius-
i/uam te formarem in utero, novi tc, ct
antoquam cxircs de vulva, sancli/icavi te;
et dc Joaiine Haptista Angelus dicit Luc.
I, 13 Spiritu sancto rvplcbitnr adhnc ex
: rem movcri proprio motu. Hoc autem
utero malris sucC. Quod autem pra»slitum
est Christi praicursori et propheta', noii
debct credidenegatum esse matri ipsius:
et ideo creditur in utero saiicti(icata,antc
scilicet quam ex utero nasceretur. Non
autem' sanctihcatio praicessit infusioncm
aiiimae. Sic enim nuiujuam fuissct pec-
cato originali subjecta, et redcmptionc
non indiguisset. Non enim sulyectum
peccati esse potest nisi creatura ratioiui-
lis *. Simihter etiam gratia sanctihcatio-
nis per prius in anima radicatur, nec ad
* Parm. « Filio.
: "
' Parm. omittit : « iit dictuiu est.
^ Parm. addit: « talis. »
corpus potest pervenire nisi per ani-
mam uude post infusionem animce
:
' : credendum est eam sanctiflcatam fuisse.
Ejus autem sanctiflcatio amphor fuit
non tan- quam ahorum in utero sanctiflcatorum.
: Ahi namque sanctificati in utero sunt
quidem a peccato originah mundati, non
tamen est eis praestitum ut postea non
possent peccare, saltem veniahter. Sed
beata Virgo Maria tanta abundantia gra-
tiae sanctiflcata fuit, ut deinceps ab omni
: peccato conservaretur immunis non so-
lum mortah, sed etiam veniah. Et quia
veiiiale peccatum interdum ex surrep-
tione contingit, ex hoc scihcet quod ah-
quis inordinatus concupiscentiae motus,
insurgit, aut aherius passionis, praeve-
niens rationem, rationc cujas primi
motus dicuntur essc pcccata; consequens
est quod beata Yirgo Maria nunquam
peccavit veniahter, eo quod inordinatos
passionum motns non sensit. Contingunt
autem hujusmodimotus inordinati ex hoc
quod appctitus sensitivus, qui est ha-
rum passiouum subjectum, non sic sub-
jicitur rationiquiu interdum ad aliquid
praiter ordinationem rationis moveatur,
et quandoque contra rationem, in quo
consistit motus peccati. Sic igitur fuit in
bcata Virgiiic appctitus sensitivus rationi
subjcctus pcr virtutem gratia» ipsum sanc-
tificantis, quod nunquam contra rationem
movcbatur, scd sccundnm ordinem ra-
tionis; potcrat tamen habere ahquos mo-
tus subitos non ordinatos ratione.
In Domino autem Jesu Christo aliquitl
amphus fuit. Sic eiiim inferior appctitus
in eo rationi subjicicbatur ut ad niliil
movcretur nisi secundum ordinem ratio-
nis, secuiuhiin scilicct quud ratio ordi-
iiabat, vclpermittebatappctituminferio-
vidctur ad integritatem primi status per-
tinuissc utinfcriorcs vires totahterrationi
subdercntur: qua^ quidem subjectio per
peccatum primi parentis est sublata non
solum in ipso, sed ctiam in aliis quiab eo
coiitraluint peccatum originale, in qui-
busotiam postquam a peccato mumlantur
per gratia^ sacramentum, remanet rcbel-
ho vel inobcdientia inferiorum virium ad
rationem, quae dicitur fomes peccati, qua^
in Christo nullatcnus fuit secundum pra»-
(hcta.
* Cod 1000 non hahel « non onim subjectuni
:
peccati esso potest nisi creatura ralionalis. »
 OPUSCULUM
Sed quia in beata Virgine Maria non
erant inferiores vires totaliter rationi
subjectae, ut scilicet nullum motum ha-
berent a ratione non praeordinatum: et
tamen sic cohibebantur per virtutem gra-
tiae ut nullo modo contra rationem mo-
verentur; propter hoc solet dici, quod in
beata Yirgine post sanctificationem re-
mansit quidem fomes peccati secundum
substantiam, sed ligatus.
CAPUT CCXXXIII.
De perpetua virginitatc matris Christi.
Si autem per primam sanctificationem
sic fuit contra omnem motum peccati
munita, multo magis in ea excrevit
gratia, fomesque peccati in ea est debili-
tatus, vel etiam totahtersublatus, Spiritu
sancto in ipsa secundum verbum Angeh
superveniente, ad corpus Christi ex ea
formandum. Unde postquam facta est sa-
crarium Spiritussancti et habitaculum
Fihi Dei, nefas est credere non solum
ahquem motum peccati in eafuisse, sed
nec etiam carnahs concupiscentiae delec-
tationem eam fuisse expertam. Et ideo
abominandus error est Helvidii, qui
etiamsi asserat Christum ex virgine con-
ceptum et natum, dixit tamen eam post-
modum ex Joseph ahos fihos genuisse.
Nec hoc ejus suffragatur errori quod
Matthsei i, 25, dicitur, quod non cognovit
eani Joseph, scihcet Mariam, donecpepcrit
filium suum primogenitum\ quasi post-
quampeperit Christum, eam cognoverit:
quia donec in hoc loco non significat
tempus fmitum, sed indeterminatum. Est
enim consuetudo sacrae Scripturae ut us-
que tunc speciahter asserat ahquid fac-
tum vel non factum, quosque in dubium
poterat venire ; sicut dicitur in Psal. cix,
1 Sede a dextris meis, donec ponam ini-
: etiam conveniens fuit quod in humana
micos tuos scabellumpcdum tuorum Du- .
bium enim esse poterat an Christus
sederet ad dexteram Dei, quamdiu non
viderentur ei inimici esse subjecti quod
;
postquam innotuerit, nullus remanebit
dubitandilocus. Simihter etiam dubium
esse poterat, an ante partum Fihi Dei
Joseph Mariam cognoverit unde hoc : cujus peccando factus est debitor, per
Evangelista removere curavit, quasi in-
dubitabile rehnquens quia post partum
non fuit cognita.
^ Al. : « exercuit. »
I. 99
Nec etiam ei sufTragatur quod Christus
dicitur ejus primogenitus, quasi post ip-
sum ahos genuerit fihos. Solet enim in
Scriptura primogenitus dici ante qnem
nuUus genitus, etiamsi post ipsum nul-
lus sequatur, sicut patet de primogenitis
qui secundum legem sanctificabantur
Domino, et sacerdotibus ofTerebantur.
Nec etiam ei suffragatur quod in E vange-
lio ahqui dicuntur fratres Christi fuisse,
quasi mater ejus ahos habuerit fihos.
Solet enim Scriptura fratres dicere om-
nes qui sunt ejusdem cognationis, sicut
Abraham Loth suum fratrem nominavit,
cum tamen esset nepos ejus. Etsecundum
hoc nepotes Mariae, et ahi ejus consan-
guinei, fratres Christi dicuntur, et etiam
consanguinei Joseph, qui pater Christi
'
putabatur.
Et ideo in Symbolo dicitur « Qui na-
:
tus est de virgine Maria » quae quidem
:
virgo dicitur absolute, quia et ante par-
tiim, et in partu, et post partum virgo
permansit. Et quidem quod ante partum
et post partumejus virginitatiderogatum
non fuerit, satis jam dictum est, Sednec in
partu ejus virginitas fuit violata. Corpus
enim Christi, qiiod ad discipulos januis
clausis intravit, potuit eadem potestate de
utero clauso matris exire. Non enim de-
cebat ut inlegritatem nascendo toheret,
qui ad hoc nascebateur ut corrupta in
integrum reformaret.
CAPUT CCXXXIV.
De defectibus assumptis a Christo.
Sicut autem conveniens fuit ut Filius
Dei naturam assumens humanam prop-
ter humanam salutem, in natura assum-
pta salutis humanae finem ostenderet per
gratiae et sapientiaae perfectionem ita
;
natura assumpta a Dei Verbo conditiones
ahquae existerent quae congruerent de-
centissimo hberationis modo humani
generis. Fuit autem congruentissimus
modusut homo, qui per injustitiam pe-
rierat, per justitiam repararetur. Exigit
autemhoc justitiae ordo ut qui pcenae ali-
solutionem poenao liberetur. Quia vero
quae per amicos facimus aut patimur,
aliquahter nos ipsi facere aut pati vide-
 100 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
mur, eo quod amor est mutua virtus ex
duobus se amantibus quodammodo faciens
unum; non discordat ajustitia ordine,
si aliquis liberetur, amico ejus satisfa-
ciente proipso. Per peccatum autemprimi
parentis perditio in totum humanum ge-
nus devenerat nec alicujus hominis poena
; defectns, ut dictum est, poena sunt primi
sufficere poterat, ut totum genus huma-
num liberaret: non enim erat condigna
satisfactio a?quivalens, ut uno homine
puro satisfaciente omnes homines libe-
rarentur: simiUter etiam nec snfficiebat
secundum justitiam ut Angehis ex amore
humani generis pro ipso satisfaceret;
Angelus enim non habet dignitatem infi-
nitam, ut satisfactio ejus pro infinitis et
infinitorumpeccatis sufficere posset. So-
lus autemDeus est infinitae dignitatis, qui
carne assumptapro hc^mine sufficienter
satisfacerepoterat, utsupra jam diximus.
Talem igitur oportuit ut humanam natu-
ram assumeret in qua pati possct pro
homine ca qua' liomo peccando mcruit ut
pateretur, ad satisfaciendumprohomine.
Non autem omnis pama quam peccando
incurrit, est ad satisfaciendum idonea.
Provenit enim peccatum hominis ex hoc
quod a Deo avertitur conversus ad com-
mutabiliabona. Punitur autem homo pro
pcccato inutrisque nam et privatur gra-
: nam ante peccatum ab his cramus immu-
tia, et ceteris donis, quibus Dco conjun-
gitur; ct meretur etiam pati molestiam
et defectum in eo propter quod est a
Deo aversus. llie igitur ordo satisfactio-
nis requirit ut per pa?nas quas peccator
in bonis commutabilibus patitur, revo-
cetur ad Deum. Muic autcm revocationi
contrariiE sunt ilUe pa-na; quil)us homo
scparatur a Deo. Nullus igitur per hoc
Deo satisfacit quod privatur gratia, vel
quod ignorat Deum, vel quod habct inor-
dinatam animam, quamvis hoc sit pa>na
peccati sed per hoc quod in se ipso
; Apostolusad Galat. lu, 13, quod est factus
aliquem dolorcm sentit, et in exteriori-
bus rebus damnum. Non igitur Cbristus
illos defcctus assumerc debuit (|uibus
homo scparatur a Deo, licet sint
pcccati, sicut privatio gratia*, ignorantia,
cthujusmodi per hoc enim minus ido-
;
neus ad satisfaciendum redtleretur; ([uin-
immo ad hoc quod essct auctor hunianw
salutis, ut plenitudinem
requircbatur
gratia!ct sapicntia? possideret, sicut jani
(lictum est. Sed quiahomo per peccatum
in hoc positus crat ut necessitatem mo-
ricndi babcret, el ut secundum corpus et
animam cssct passibilis, hujiismodi dc-
fectus Christus suscipere voluit, ut mor-
tem pro hominibus patiendo genus hu-
manum redimeret.
Est tamen
attendendum quod hujus
modi defectus sunt Christo et nobis com-
munes alia tamen ralione inveniuntur
;
in Christo et in nobis. Hujusmodi enim
non pervitiatam ori-
peccati. Quia igitur
ginem culpam originalem contrahimus,
per consequens hos defectus dicimur
contractos habere. Christus autem ex
sua origine nuUam maculam peccati con-
traxit, hos autem defectus ex sua volun-
tate accepit unde dici non debet quod
:
liabuit hos dcfectus contractos, sed magis
assumptos illud enim contrahilur quod
:
cumalio ex ncccssitate trahitur. Christus
autem potuit assumerc humanam natu-
ram sinc hujusmodi defectibus, sicut
sine culpai foeditate assumpsit ct hoc :
rationis ordo poscere videbatur ut (jui
fuit immunis a
culpa, esset immunis a
poena. Et sic patct quod nuUa nccessitate
ne^iue vitiata originis, neque justitia»,
hujusmodi defectus fuerunt in eo unde :
relinquitur quod non contracti, sed vo-
luntarie assumpti fucrunt in co.
(^tuia vero corpus nostrum praedictis
defectibus subjacet in poMiam peccati,
nes convenicnter Chrislus, inquantum
;
liiijusmodi defectus in sua carne assum-
psit, dicitur similitiidincm pcccafi ges-
sisse, secundum illud Aposfoli ad Roman.
vui, 3 Deus misit Fi/iuni suum i/i si-
:
militudinem carnis pcccali. Uude et ipsa
Clirisfi passibilifas vel passio ab Apos-
tolo peccatum nominafur, cum subditur:
et de peccato damnavit peccatum in
carne, et Rom. vi, 10 Quod mortuus :
csf peccoto, mortuus cst semel. Et quod
est mirabilius, hac efiam ratione dicit
pro noltis maledictum. llac ctiam ra-
tione dicitur simplam noslram necessita-
lem assumpsisse, scilicet po^naj, ut du-
pa^na plamnostram consumeret, scilicel culp<e
et poMia'.
Kstaiitcm considerandum ulterius
quod dcfecfus pLcnales in corporo dupli-
ces inveniuntur. Ouidam communcs
omnibus, uf esuries, sitis, lassitudo
post laborcm, dolor, mors et hujusmodi.
Ouidam vero non sunt omiiibus cimimu-
ncs, sed (]uorumdam hoiuinum proprii,
ut ca»citas, lepra, febris, membrorum
niutilafio, et hujusmodi. Ilorum aufem
defoctuiim lia'c esf diirereufia : (luia de-
 OPUSCULUM
fectas commuaes in nobis ab alio tradu-
cuntur, scilicet ex primo parente, qui
eos pro peccato incurrit; defectus autem
proprii ex particularibus causis in sin-
gulis hominibus innascuntur. Christus
autem ex se ipso nullam causam defectus
habebat nec ex anima, quae erat gratia
et sapientia, plena_, et verbo Dei unita nec ; Mori etiam voluit, ut non sohim mors
ex corpore quoderat optime organizatum
et dispositum, omnipotenti virtute Spiri-
tus sancti compactum sed sua voluntate
: militudinem mortis ejus nos carnali vi-
dispensative ad nostram salutem procu-
randam, aliquos defectus suscepit. Illos
igitur suscipere debuit qui ab alio deri-
vantur ad alios, scilicet communes non ;
proprios, qui in singulis ex causis pro-
priis innascuntur. Similiter etiam quia
principaliter venerat ad restaurandum
humanam naturam, defectus susci-
illos
pere debuit qui in tota natura invenie-
bantur. Patet etiam secundum praedicta
quod, ut Damascenus dicit, Christus
assumpsit defectus nostros indetractabi-
les, idest quibus detrahi non potest. Si
enim defectum scientiae vel gratiae susce-
pisset, aut etiam lepram, aut caecitatem,
aut ahquid hujusmodi hoc ad deroga-
: litur vita humana unde nuhum magis
tionem dignitatis Christi pertinere vide-
retur, et esset hominibus detrahendi
occasio, quse nulla datur ex defectibus
totius naturae.
CAPUT CCXXXV.
Quare Christus mori voluit.
Manifestum igitur est secundum prae-
dictaquod Christus ahquos defectus nos-
tros suscepit non ex necessitate, sed
propter aliquem fmem, scilicet propter
salutem nostram. Omnis autem potentia
et habitus sive habihtas ordinatur ad
tum sicut ad finem : unde passibihtas ad
satisfaciendum velmerendumnon sufficit
sine passione in actu. Non enim aUquis
dicitur bonus vel malus ex eo quod potest
taha agere, sed ex eo quod agit:"nec
laus et vitupcrium debentur potentiae,
sed actui. Unde et Christus non solum
passibihtatem nostram suscepit ut nos
salvaret, sed etiam ut pro peccatis nos-
tris satisfaceret, voluit pati. Passus est
autem pronobis eaquae utnospateremur
ex peccato primi parentis meruimus
quorum pra?cipuum est mors, ad quam
omnes aliae passiones humanae ordi-
nantur sicut ad ultimum. Stipcndia
I. 101
enim « peccati mors » est, ut Apostolus
dicit ad Rom. 23. Unde et Christus
vi,
pro peccatis nostris voluit mortem pati,
ut dum poenam nobis debitam ipse
sine culpa susciperet, nos a reatu mortis
hberaret sicut ahquis debito poenae libe-
;
raretur, aho pro eo pcenam sustinente.
ejus esset nobis satisfactionis remedium,
sed etiam salutis sacramentum ut ad si-
;
tae moriamur, in spiritualem translati,
secundum illud I Petri iii, 8 Chinstus :
semel pro peccatis nostris mortuus est
justus pro injustis, ut tios offerret Deo,
mortificatos quidem carne, vivificatos au-
tem spiritu. Mori etiam voluit, ut nobis
mors ejus esset perfectae virtutis exem-
plum. Quantum ad caritatem quidem,
quia majoremcaritatem nemo habet quam
ut animam suam ponat quis pro amicis
suis, utdicitur Joan. xv, 13 Tanto enim :
quisque magis amare ostenditur, quanto
plura et graviora pro amico pati non
refugit. Omnium autem humanorum ma-
lorum gravius est mors, per quam tol-
:
signumdilectionis essepotestquam quod
homo pro amico vero se morti exponat.
Quantum ad fortitudinem vero, quae prop-
ter adversa a justitia non recedit, quia
maxime ad fortitudinem pertinere vide-
tur ut etiam nec timore mortis aliquis
a virlute recedat unde dicit Apostolus
:
Hebr.xii, 14, depassione Christiloquens :
Utper mortem destimeret eum qui habebat
mortis imperium, idest diabolum, etlibe-
raret eos qui timore mortis per totam vi-
tam obnoxii erant servituti. Dum enim
pro veritate mori non recusavit, ex-
clusit timorem moriendi, propter quem
homines servituti peccati plerumque
ac- subduntur. Quantum ad patientiam vero,
quae inadversis tristitiam hominem ab-
sorbere non sinit; sed quanto sunt ma-
jora adversa, tanto magis in Iiis relucet
patientiae virtus unde in maximo ma-
:
lorum quod est mors, perfectae patientiae
datur exemplum, si absque mentis tur-
batione sustineatur; quod de Christo
Propheta praedixit dicens, Isai. liii, 7 :
Tamquam * agnus coram tondente se ob-
mutescet, et non aperiet os suum. Quaii-
tum ad obedientiam vero, quia tanto
: laudabilior est obedientia, quanto in
difficihoribus quis obedit au- : omnium
tem difficillimum est mors. Unde ad per-
fectam obedientiam Ghristi commen-
 :

102 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.

(landam, Apostolusad Philippen. ii,
dicit Neutrum tamen separatum est a Dei
8, quod factus est obediens Patri usque Verbo quantum ad unionem personae. Ex
ad mortem. unione autem animae et corporis resultat
humanitas unde separata anima a cor-
:

pore Christi per mortem, in triduo mortis

CAPUT CCXXXYI. homo dici non potuit. Dictum est autem
siipra quod propter unionem in persona
De morte crucis. humana ad Dei Verbum, quicquid dicitur
dehomine Cbristo, potest etconvenienter
Ex eisdem autem causis apparet quare de Dei Filio praedicari. Unde cum in
mortem crucis voluit pati. Primo quidem morte manserit unio personalis Filii
quiaboc convenit quantum ad remedium Dei tam ad animam qiiam ad corpus
satisfactionis convenienter enim homo
: Christi, quicquid de utroque eorum dici-
punitur per ea in quibus peccavit pcr : tur, poterat de Dei Filio praedicari. Unde et
quse enim peccat quis, per hsec et torque- in Syyvbolo dicitur deFilio Dei quod « se-
tur, ut dicitur Sapientiae, XI, 17 Pecca- : pultusest, » propterhoc quod corpus sibi
tum autem bominis primum fuit per unitum in sepulcro jacuit, et quod « des-
hoc quod pomum arboris ligni scientiai cendit ad inferos, » anima descendente.
boni et mali contra praeccptum Dei co- Est etiam considerandum quod mas-
medit loco cujus Cbristus sc bgnoaffigi
: culiniim genus designat personam, neu-
permisit, ut exsolveret quae non rapuit, trum vero iiaturam unde in Trinitate
:

sicut de eo Psalmista dicit in Psal. lviii. dicimus quod Filius est aliiis a Patre,
Convenit etiam quantum ad sacramentum. non aliud. Secundum boc ergo in triduo
VoluitenimCbristus ostendcresuamorte, mortis Cbristus fiiit totus in sepulcro,
ut sic moreremur vita carnali qiiod spi- totus in inferno, totus in coelo, propter
ritus noster in superna elevaretur : unde personam, qua3 unita erat et carni in se-
et ipse dicit Joan. xii, 32 : Erjo si exalta- pulcro jaceuti, et animae infernumexpo-
tus fuero a tcrra, omuin trnham ad me lianti, et subsistebat in natura divina
ipsum. Convenit etiam quantum ad exem- in ccclo sed non potest dici
regnante;
pliim perfecta? virtutis. Homines enim (juod totum in inferno
in sepulcro aiit
quandoque non minus refugiiint vitupe- fuerit, qiiia non tota humana natura,
rabile genus mortis quam mortis acer- sed pars in sepulcro aiit in inferno fuit.
bitatem unde ad perfectionem virtutis
:

pertinero vidctur ut propter bonum vir-

tutis otiamaliquis vituperabilem mortem CAPUT CCXXXVIII.
noii refugiat pati. Unde Aposfobis ad
commcndaudam perfectam obedientiam Quod mors Christi fuit voluntaria.
cum dixisset de eo quod factus
Christi,
ad mortem, subdidit
est obedicns usquc mors Christi nostrae morti
Fuit igitur
Mortem autem crucis qu» quidem mors : couformis quanfum ad id quod est de
turpissima videbatur, secuiidum illud ratione mortis, (juod est auimam a cor-
Sapientiai ii, 20:Morte turpissima comlcm- pore separari sed quantum ad aliquid
;

nemus eum. mors Cbristi a iiostra mortc differens

fuit. Nos enim morimur quasi morti
subjccti ex necessitate vel naturae, vel
CAPUT CCXXXVIl. aliciijus violentia» nobis illala»; Christus
autem mortuus cst non necessitate, sed
De mortc Christi. potcstate, et propria vobintate unde :

ipse dicebat, .loaii. x, 18 Potcstatcm

:

Cum aiitem in Cbristo conveniant iu habco poncndi aninutm mcam, ct itcrum

unam personam tres substantia', sciHcet sumcndi cam.
corpus, anima, et niviuitas Verbi, qua- Ilujus autom (bfTerentia' ratio est,
riim dna\ scilicet auima et corpus, unita' (liiia naturalia voluntati nostra» non sub-

sunt in unam naturam; iu mortcquidom Jacent ;conjunctio autcm animai ad cor-

Cliristi scparata est unio corporis et aui- piis estnaturalis unde voluntati nostra'
:

mx. : aliter enim corpus vere mortuuiu nos subjacet quod auima corpori unita
non fuisset mors enim corporis niliil
: remancat, vel quod acorpore separetur;
estaliud quam separalio anima' ab ij^so. scd oportethoc ex virtute aUcujus agcntis

provenire. Quicquid autemChristo in
secundum humanam naturam erat na-
turale, totum ejus voluntati subjacebat
propter Divinitatis virtutem, cui subjacet
totanatura. Eratigiturinpotestate Christi
ut quamdiu vellet, anima ejus corpori
unita remaneret, et statim cum vellet,
separaretur ab ipso. Hujusmodi autem
divina^ virtutis indicium Centurio cruci
Christi assistens sensit, dum eum vidit
clamantem expirare per quod manifeste
: riosse animae unitum gloriosum reddetur,
ostendebatur quod non sicut ceteri ho-
mines ex defectu naturae moriebatur
non enim possunt homines cum clamore
spiritum emittere, cum in mortis illo
articulo vix etiam possint palpitando hn-
guam movere : unde quod Christus cla-
mans expiravit, in eo divinam manifes-
tavit virtutem : et propter hoc centurio
dicit Matth. xxvn, 54 : Vere Filius Dei
erat iste.
Non tamen dicendum quod Judaei est
non occiderint Christum, vel quod Chris-
tus ipse se occiderit. Ille enim dicitur
aliquem occidere qui ei causam mortis
inducit; non tamen mors sequitur nisi
causa mortis naturam vincat, quae vitam
conservat. Erat autem in potestate Christi
ut natura causae corrumpenti cederet,
vel resisteret quantum ipse vellet ideo
et ipse Christus voluntarie moriuus fuit,
et tamen Judaei occiderunt eum.
CAPUT CCXXXIX.
De passione Christi quantum ad
Non solum autem Christus mortem
pati voluit; sed et alia quse ex peccato
primi parentis in posteros proveniunt;
ut dum pcenam peccati integraliter sus-
ciperet, nos perfecte a peccato satisfa-
ciendo liberaret. Horum autem quaedam
praecedunt mortem, quaedam mortem
subsequuntur. Praecedunt quidem mor-
tem corporis passiones tam naturales,
ut fames, sitis, lassitudo et hujusmodi,
quam etiam violentae, ut vulneratio,
flagellatio et similia : quae omnia
tus pati voluit tamquam provenientia ex
peccato. Si enim homo non peccasset,
nec famis, aut sitis, aut lassitudinis, vel
frigoris afflictionem sensissct, non ab
exterioribus pertulisset violentam pas-
sionem. Has tamen passiones
tione Christus pertulitquam alii homines
paliantur in ahis enim hominibus non
: siquidem quaelibet passio ejus, quantum-
OPUSCULUM I. 103
estaliquidquodiis passionibusrepugnare
possit ; in Christo autem erat unde iis
passionibus resisteretur, non solum vir-
tus divina increata, sed etiam animae
beatitudo, cujus tanta vis est, ut Au-
gustinus dicit, ut ejus beatitudo suo
modo redundet in corpus unde post :
resurrectionem ex hoc ipso quod anima
glorificata erit per visionem Dei, et aper-
tam et plenam fruitionem, corpus glo-
impassibile et immortale. Cum igitur
;
anima Christi perfecta visione Dei frue-
retur, quantum
est ex virtute hujus
visionis,consequenseratutcorpusimpas-
sibile et immortale redderetur per redun-
dantiam gloriae ab anima in corpus sed ;
dispensative factum est ut anima, Dei vi-
sione fruente, simul corpus pateretur,
nuha redundantia gloriae ab anima in
corpus facta. Suberat enim, ut dictum
est, quod erat naturale Christo secundum
humanam naturam, ejus voluntati unde :
poterat naturalem redundantiam a supe-
rioribus partibus ad inferiores pro suo
libito impedire, ut sineretunamquamque
partem pati aut agere quod sibi pro-
prium esset absque alterius partis im-
pedimento quod in aliis hominibus esse
:
: non potest.
Inde etiam est quod in passione Chris-
tus maximum corporis dolorem susti-
nuit, quia corporalis dolor in nullo miti-
gabatur per superius gaudium rationis,
sicut nec e converso dolor corporis ratio-
nis gaudium impediebat.
corpiis. Hinc etiam apparet quod solus Christus
viator et comprehensor fuit. Sic enim
divina visione fruebatur (quod ad com-
prehensorem pertinet) ut tamen corpus
passionibus subjectum remaneret, quod
pertinet ad viatorem. Et quia proprium
est viatoris ut per bona quae ex caritate
agit, mereatur vel sibi vel aliis; inde est
quod Christus quamvis comprehensor
esset, meruit tamen per ea quae fecit et
passus est, et sibi et nobis. Sibi quidem
non gloriam animse, quam a principio
suae conceptionis habuerat, sed gloriam
Chris- corporis, ad quam patiendo pervenit :
nobis etiam suae singulae passiones et
operationes fueruntproficuae ad salutem,
nonsolum permodum exempli,sed etiam
per modum meriti inquantum proptcr
;
abundantiam caritatis nobis
et gratiae
alia ra- potuit gratiam promereri, ut sic de ple-
nitudine capitis membra acciperent. Erat
104 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
cumque minima, sufficiens ad redimen-
dum liumanum genus, si consideretuE
dignitas patientis. Quanto enim aliqua
passio in personam digniorem infertur,
tanto videtur major injuria puta si quis
: mentum ex curpuris passiune
percutiat principem quam si percutiat
quemdam depopulo. Cum igiturChristus
sit dignitatis infmitae, queelibet passio
ejus habet infmitam existimationem, ut
sic sufficeretad infinitorum peccatorum
abolitionem. Non tamen fuit per quamli-
bet consummata humani gcueris rc-
demptio, sed per mortem quam propter
: Christi fuisse.Nun sulum autem imagi-
rationes supra positas ad hoc pati vo-
luit, ut genus humanum redimcret a
peccatis. In emptionc enim quaUbet non
sokim rcquiritur quantitas valoris, sed
deputalio prelii ad emendum.
CAPUT CCXL.
Dc passibilitate (Diimx Christi.
Quia vero anima est forma corporis,
cuusequeus est ut patiente corpore, et
auima quodammodo patiatur; unde pro
slatu illo quo Clu-istus corpus passibile
habuit, etiam anima ejus passibilis fuit.
Est autcm considerandum quod duplcx
est anima; passio. Una quidem ex parle
corporis ;alia vero cx parte objerti
quud in una aliqua potentiarum cunsidc-
rari potest. Sic enim se habet anima ad
corpus sicul pars anima; ad partem cor-
poris. Potentia autcm visiva patitur qui-
dem ab ubjecto, sicut cum ab excellenti
fulgido visus obtunditur; ex parte vero
organi, sicut cum la-sa pupilla hebctatur
visus. Si igitur consideretur passio
animai Christi ex partc corporis, sic lota
anima patiebatur curpore patiente est
enim anima forma corporis secundum
suam essentiam; in csscntiavero anima?
omnes putentiai rachcantur unde rclin- :
quitur quod corpore patieute quadibet
poteutia anima' quodammodo pateretur.
Si vero con.sidcrctur anima^ passio ex
parte objecti, non omuis potcntia anima'
paticbatur, secundum quod passio pro-
prie sumpta nocumcntum importat non
enim ex parte oi)jccti cujuslibet potentia',
puteral aliquid esse uocivum jam enim
supra dictum est quod anima
perfecla Dei visione fruebatur. Supcrior
igitur ratio animic Clu-isli, qua) rebus
aiternis contcmplandis consulendis
et
inhairet, nihil liabebat adversum aut re-
pugnans, ex quo aliqua nocumenti pas-
sio in ea locum haberet potentiae vero :
sensitivffi, quarum
objecta sunt res cor-
poreae, liabere poterant aliquod nocu-
unde :
sensibilis dulur in Christu fuit curpore
patiente. Et quia la;sio corporis sicut a
sensu sentitur nuxia, ita etiam interiur
imaginatiu eam ut nucivam apprehendit,
inde sequitur interiur tristitia etiam cum
dulur in curpure nun sentitur et hanc :
passiunem tristitia? dicimus in auima
natiu, sed etiam ratiu inferior nociva
corporis apprehendit et ideo etiam ex
:
apprehensione inferioris rationis, qua;
circa temporalia versatur, puterat passiu
tristitia^ habere locum in Christo in- :
quantum sciUcet mortem et aham corpo-
ris la^sionem inferior ratio appreliende-
bat ut noxiam, et appetitui naturali
contrariam. Contingit autem ex amure,
qui facit duus humines quasi unum, ut
aliquis tristitiam patiatur nun solum ex
iis qua' pcr imaginatiuuem vel per infe-
riurem ratiuncm apprehendit ut sibi no-
civa, sed ctiam ex iis qua? apprchcndit
ut noxia ahis (fuos amat unde cx hoo :
trislitiam Christus patiebatur, secundum
quod quos ex caritate amabat, pe-
aliis,
riculum imminere cognoscebat culpa?
: vcl po-na' undc non solum sibi, sed
:
cliam aUis doluit. Et quamvis dilectio
l^roximi ad superiorem rationem quo-
dammodo pertineat, inquantum proxi-
mus cx caritate diUgitur proptcr I)eum;
superior tamcn ratio iu Christo de pro-
ximurum defcctibus tristitiam habere
nunpotuit, sicut iu nobis habcre potest.
(juia cnim ratio superior Christi plcna
Dci visione fruebatur, hoc modu appre-
: heiulebat quidquid ad aliorum defectus
pcrtinet, sccuudum quod in divina sa-
picntia contiuctur, seoundum quam dc-
ccuter ordinatum cxistit ct quod aliquis
peccare permiftatur, et quod pro peccato
puniatur. Et ideu nec auima Christi, uec
arKjuis bcatus Dcum vidcus, ex dcfectibus
proximurum tristitiam pati putest. Secus
aulem est in viaturibus, qui ad rationem
: sapienlia' vidcudam non attingunt lii :
euimctiam sccundum rationcm superio-
: rem dc defcctibus ahorum tristantur,
Christi dum ad honorem Dci et cxaltationcm
(idci pertincrc cxistimant quod aliijui
salventur,(iuitamcndamnantur. Sicigitur
de eisdcm dc quibus dulebat secundum
sensum, imaginatiunem et ratiunem in-
 OPUSCULUM I. 105

feriorem, secundum superiorem gaude- potest orationis quam Christus immi-

bat, inquantum ea ad ordinem divinae nente passione proposuit dicens, Matth,
sapientiae referebat. Kt quia referre ali- XXVI, 31) Pater mi, si possihilc est,
:

quid ad alterum est proprium opus ra- transeat a me calix iste : vcrumtamen
tionis, ideo solet dici quod mortem ratio non sicut eyo volo, sed sicut tu. In hoc
Christi refugiebat quidem, si consideretur enim quod dixit, Transeat a me calix
ut natura, quia scilicet naturaliter est istc, motum inferioris appetitus et natu-
mors odibilis volebat tamen eam pati,
: ralis designat, quo naturaUter quilibet
si consideretur utratio. mortem refugit, et appetit vitam. In hoc
Sicutautem in Clmsto fuit tristitia, ita autem quod dicit, Verumtamen non sicut
etiam et alia? passiones quae ex tristitia eyo colo, sed sicut tu vis, exprimit motum
oriuntur, ut timor, ira et hujusmodi. Ex superioris rationis omnia considerantis
iis enim quae tristitiam praesentia inge- prout sub ordinatione divinae sapientiae
runt, timorin nobis causatur, dum futura continentur. Ad quod etiam pertinet quod
mala existimantur et dum aliquo laedente
; dicit, Si nonpotest\ hoc solumfieri posse
contristati sumus, contraeumirascimur. demonstrans quod secundum ordinem
IIsB tamen passiones fuerunt in aliter divinae voluntatis procedit. Et quamvis
Christo quam In nobis enim
in nobis. calix passionis non transivit ab eo quin
plerumquejudicium rationis praeveniunt, ipsumbiberit, nontamen dici debet quod
interdum modum rationis excedunt. In ejus oratio exaudita non fuerit nam :

Christo nunquam
praeveniebant judicium secundum Apostolum ad Hebr. v, 7, in
rationis, nec modum a ratione taxatum omnibus exauditus est pro sua reverentia.
excedebant sed tantum movebatur in-
: Cum enim oratio, ut dictum est, sit desi-
ferior appetitus, qui est subjectus pas- derii expositiva, illud simpliciter oramus
sioni, quantum ratio ordinabat eum de- quod simpliciter volumus unde ct desi- :

bere moveri. Poterat igitur contingere derium justorum, orationis vim obtinet
quod secundum inferiorem partem anima apud Deum, secundum illud Psalm. ly,
Christi refugiebat aliquid quod secundum 17 Desiderium pauperum cxaudivit Do-
:

superiorem optabat non tamen erat ;
contrarietas appetituum in ipso, vel re-
bellio carnis ad spiritum, quae in nobis
contingit ex hoc quod appetitus inferior
judicium et modum rationis trauscendit.
Sed in Christo movebatur secundum ju-
dicium rationis, inquantum permittebat
minus. Illud autem simpliciter volumus
quod secundum rationem superiorem
appetimus ad quam solam
pertinet con-
sentire in opus. IUud autem simpliciter
oravit Christus ut Patris voluntas fieret,
quia hoc simpliciter voluit; non autem
quod calix ab eo transiret quia nec hoc ;

unicuique inferiorum virium moveri simphciter voluit, sed secundum inferio-

proprio motu, secundum quod ipsum rem rationem, ut dictum est.
decebat.
lis igitur consideratis manifestum est
quod superior quidem
ratio Christi tota CAPUT CCXLII.
fruebatur et gaudebat per comparationem
ad suum objectum (non enim ex hac De sepultura Christi.
parte aliquid ei occurrere poterat quod
esset tristitiae causa) sed etiam tota pa-
; Consequuntur autem hominem ex pec-
tiebatur ex parte subjecti, ut supra dic- cato post mortem alii defectus et ex
tum est. Nec illa fruitio minuebat pas- parte corporis, et ex parte animae. Ex
sionem, nec passio impediebat fruitio- parte corporis quidem quod corpus red-
nem : cum non redundantia ex
fieret ditur terrae, ex qua sumptum est. Ilic
una potentia in aliam, sed quaelibet autem defectus corporis in nobis quidem
potentiarum permitteretur agere quod secundum duo attenditur scilicet secun- :

sibi proprium erat, sicut jam supra dic- dum positionem, et secundum resolu-
tum est. tionem. Secundum positionem quidem,
inquantum corpus mortuum sub terra
CAPUT CCXLI. ponitur sepultum; secundum resolutio-
De oratione Christi.
nem vero, inquantum corpus in elementa
solvitur, ex quibus est compactum. Ho-
Quia vero oratio est desiderii exposi- rum autem defectuum primum quidem
tiva,ex diversitate appetituum ratio sumi Christum pati voluit, ut sciUcet corpus
 ,

106 COMP. THEOL. AD FR. REGLNALDUM.

ejus sub lerra poneretur; alium autem
defectumpassus nonfuit, ut scilicet cor--
pus ejus in terram resolveretur unde : CAPUT CCXLIV.
de ipso Psal. xv, 10, dicit Non dabis :

nanctum tuiim videre corruptionem, idest De resurrcctio)ie, et tempore resu7'rectionis

corporis putrefactionem. IIujus autem Christi.
ratio est,quia corpus Christi materiam
sumpsit de natura humana, sed formatio Quia ergo per Christum humanum ge-
ejus non fuit virtutehumana, sed virtute nus liheratum est a malis quae expeccato
Spiritus sancti et ideo propter suhstan-
: primi parentis derivata erant, oportuit
tiam materiae suhterraneum locum, qui quod sicut ipse mala nostra sustinuit ut
corporihus mortuis deputari consuevit, ab eis nos liberaret, ita etiam reparatio-
voluit patilocus enim corporihus dehe-
: nis humanap per ipsum facta in eo pri-
tur secundum materiam praMlominantis mitiae apparerent ut utroque
; modo
elementi sed dissolutionem corporis
: Christus proponeretur nobis in signum
per Spiritum sanctum fahricati pati non salutis, dum
ex ejus passione conside-
voluit, quia quantum ad hoc al) aliis ho- ramus quid pro peccato incurrimus, et
minihus dilferehat. quod nohis patiendum est ut a peccato li-
beremur, et per ejus exaltationem cou-
sideramus quid nohis per ipsum speran-
CAPUT CCXLIIL dum proponitur. Superata igitur morte,
(juae ex peccato primi parentis provene-
De descemu Christi ad infe?'os. rat, primus ad immortalem vitam re-
surrexit ut sicut, Adampeccante, primo
:

Ex parte vero animae sequitur in ho- mortalis vita apparuit, ita Christo pro
minihus ex peccato post mortem, ut ad peccato satisfaciente, primo immortalis
infernum descendant non solum quan- vita in Christo appareret. Redierant qui-
tum ad locum, sed etiam quantum ad dcm ad vitam alii ante Christum vel ah
pffiuam. Sicut autem corpus Christi fuit eo vel a Prophetis suscitati, tamen ite-
quidem suh terra sccundum h)cum, non rum morituri sed C/irisfus resurgens ex
;

autem secundum communcmresohitionis ?norfuis, jam non morifur unde quia :

defectum; ila et anima Christi descendit primus necessitatem moriendi evasit

(juidem ad infcros secundum locum, non dicitur princcps mortuorum et primifix
autem ut ihi poMiam suhiret, sed magis dormicnfium ; scilicet quia primus a
ut alios a ptjena ahsolveret, qui proptcr somno mortis excusso. Ejus autem re-
peccatum primi parentis illic dctine- surrectio non tardarl dehuit, ncc statira
bantur pro quo plene jam satisfece-
,
post mortcm esse. Si enim statim post
rat mortem unde postmortem
[)atiendo : mortem rcihisset ad vitam, mortis vcritas
nihil palicndum restahat scd absque , comprohata non fuisset si vero diu re-:

omni pauiai passione localiter ad infer- surrectio tardaretur, signum superatae

num dcscencht, ut sc vivorum et mor- mortis in co non appareret, nec homini-
tuorum liheratorem ostenderet. Ex hoc l)us (hirctur spes ut per ipsum liheraren-
etiam dicitur quod solus inter mortuos tur a morte.Undo resurroctionem usque
fuit lihcr, quia anima ejus in inferno non ad tertium diem distulit, ({uia hoc tem-
sul)jacuit pnMia», nec corpus cjus cor- pus sulficicns vi(U>i)atur ad mortis vcri-
ruptioni in sepulcro. ijuamvis autcm latcm comprol)an(him ncc crat nimis
,

Christus desccndens ad inferos, eos libe- j)rolixum ad spcm liberationis tolleridam.

ravit qui pro peccato primi parcntis ihi Nam amplius dilata fuisset, jam fide-
si
tenehantur, illos tamen rerKjuit qui pro liinn spcs duhitationcm palcrctm' unde ;

peccatis propriis ii)i(hMn poMiis crant ct (juasi (ieficicntc jam spe quidam dice-
addicti et ideo dicitur momordisse iii-
: hant tertia die, LucaMdt. 21 \os sjjera- :

fcrnum, non absorhuisse, quia scilicet hamus fjuiid ipsc rr<lcinpfurus rsscf hracl.
part(;m hhcravit, ct partem (hmisit. Ilos Non tamcn pcr trcs intcgros dies Christus
igitur Christi defectus Si/inlKihnii ndt^i mortuus rcmansil dicitur lamcn tribus
;

tangit, cum dicit : <( Passus suh Pontio diebus nociibus in cordo terrae
et trihus
Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus, fuisse illo modo
loculionis quo pars pro
descendit ad inferos. » toto poui solet. Cum cnim cx die ct
nocte unus dies natmalis constituatur,
 OPUSCULUM I. 107

quacumque parte diei vel noctis compu- primi hominis, potens non mori sed ;

tata Christus fuit in morte, tota illa dici-
tur in morte fuisse. Secundum autem
Scripturae consuetudinem nox cum se-
quenti die computatur, eo quod Hebraei
tempora secundum Lunse observant, qua?
de sero incipit apparere. Fuit autem
Christus in sepulcro ultima parte sextce
feriae quse si cum nocte prsecedenti com-
putetur, erit quasi dies unus naturahs.
Nocte vero sequente sextam feriam
integra die sabbati fuit in sepulcro, et sic
sunt duo dies. Jacuit etiam mortuus in
sequenti nocte, qu» praecedit diemdomi-
nicum in qua resurrexit, vel media nocte
secundum Gregorium, vel diliculo
cundum alios unde si computetur:
tota nox, vel pars ejus cum sequenti die
omnino non potens mori quod in futu-
rum de nobis ipsis expectamus. Et quia
anima Christi ante mortem passibilis
erat secundum passionem corporis, con-
sequens est ut corpore impassibili facto,
etiam anima impassibihs redderetur. Et
quia jam impletum humanae re-
erat
demptionismysterium, propter quod dis-
pensative continebatur fruitionis gloria
cum in superiori animae parte, ne fieret re-
dundantia ad inferiores partes et ad ip-
sum corpus, sed permitteretur unum-
quodque aut agere aut pati quod sibi
proprium erat; consequens fuit utjam
se- per redundantiam glorise a superiori
vel animae parte totahter corpus glorificare-
tur, et inferiores vireset inde est quod
:

dominico, erit tertius dies naturalis, Nec cum ante passionem Ghristus esset com-
vacat a mysterio quod tertia die resur- prehensor propter fruitionem animae, et
gere voluit ut per hoc manifestetur
: viator propter corporis passibihtatem;
quod ex virtute totius Trinitatis resur- jam post resurrectionem, viator ultra non
re*xit unde et quandoque dicitur Pater
: fuit, sed solum comprehensor.
eum resuscitasse, quandoque autem quod
ipse propria virtute resurrexit quod :

non est contrarium, cum eadem sit di- CAPUT CCXLVI.

vina virtus Patris et Filii et Spiritus
sancti et etiam ut ostenderetur quod re-
; Quomodo convenieutibus argumentis
paratio vita? non fuit facta prima die sae- Christi resurrectio demonstratur.
cuh, idest sub lege naturali, nec secunda
die, idest sub lege mosaica, sed tertia Et quia, ut dictum est, Christus resur-
die, idest tempore gratiae. Habet etiam rectionem anticipavit, ut ejus resurrectio
rationem quod Christus una die integra argumentum nobis spei existeret, ut nos
et duabus noctibus integris jacuit in se- etiam resurgere speraremus oportuit ad ;

pulcro quia Christus una vetustate quam

: spem resurrectionis suadendam, ut ejus
suscepit scilicet pa?nae duas nostras
, resurrectio, nec non et resurgentis qua-
vetustates consumpsit, sciUcet culpae et litas, congruentibus indiciis manifesta-
poenae, quae per duas noctes si^nifican- retur.Non autem omnibus indifferenter
tur. suam resurrectionem manifestavit; sicut
humanitatem et passionem; sed solum
CAPUT GCXLV. testihus prxordinatis a Deo, scilicet dis-
cipulis_, quos elegerat ad procurandum
De qualitate Christi resurgentis. humanam salutem. Nam status resurrec-
tionis, ut dictum est,pertinet ad gloriam
Non solum autem Christus recuperavit comprehensoris, cujus cognitio non de-
humano generi quod Adam peccando betur omnibus, sed iis tantum qui se di-
amiserat sed etiam hoc ad quod Adam
; gnos efficiunt. Manifestavit autem eis
merendo pervenire potuisset multo enim : Christns et veritatem resurrectionis, et
major fuit Christi efficacia ad merendum gloriam resurgentis.
quam hominis ante peccatum. Incurrit Veritatem quidem resurrectionis, os-
siquidem Adam peccando necessitatem tendendo quod idem ipse qui mortuus
moriendi, amissa facultate qua mori fuerat, resurrexit etquantum adnaturam,
non poterat, si non peccaret. Ghristus etquantum ad suppositum. Quantum ad
autem non solum necessitatem moriendi naturam quidem, quia se verum corpus
exclusit sed etiam necessitatem non
, humanum habere demonstravit, dum ip-
moriendi acquisivit unde corpus Ghristi
: sum palpandum et vidcndum discipulis
post resurrectionem factum est impas- praebuit, quibus dicit Luc. ult. 39 Pal-
:

sibile et immortale, non quidem sicut pate et videte, quia spiritus carnem et ossa
108
non habct, siciit me videtis hahcre. Mani-
festavit etiam exercendo actus qui na^
turse humanae conveniunt, cum discipu-
lis suis manducans
multotiens loquensetambulans, qui sunt
actus hominis viventis
mcstio nccessitatis non fuerit non enim
incorruptibiba resurgentium corpora ul-
terius cibo indigebunt, cum in eis nulla
fiat deperditio, quam oportet per cibum
rcstaurariunde et cibus a Christo as-
:
COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
liter demonstrasset, fidei resurrectionis
pra^judicium attuhsset, quia immensitas
gloria» opinionem excussisset ejusdem
et biljens, et cum eis natura^. IIoc etiam non solum visibili-
bus signis, sed etiam intelligibilibus do-
: quamvis illaco- cumentis manifestavit, dum operuit eo-
: rum scnsum ut Scripturos intellir/eroit
et per Scripturas Prophctarum se resur-
recturum ostendit.

sumptus non cessit in corporis ejns nu- CAPUT CCXLVII.

trimentum, sed fuit resolutum in praeja-
centem materiam. Yerumtamcn ex hoc De duplici vita reporato in hominc per
ipso quod comedit et l)il)it, se vcrum ho- Christum.
mincm demonstravit. Quantum vero ad
suppositum, ostendit se esse eumdem Sicut aulem Christus sua morte mortem
qui mortuus fnerat, per lioc quod indicia nostram destruxit, ita sua resurrectione
suai mortis eis in suo corpore demonstra- vitam nostramreparavit. Est autem homi-
vit, scilicet vuhierum cicatrices : unde nis duplex mors et duplex vita. Una qui-
dicilTliomaej Joan. xx, 27 Infer dirjilum : dcm mors est per separatio-
corporis
tuum huc et vide fnanus meos, etaffcrma- nem ab anima alia per separationem;

nxnn tuam, ot mitto in latus moum. Luc. a Deo. Christus autcm, in quo secuuda
ult. .j9, dixit Vidctc manus mcas et jic-
: mors locum non habuit, per primam
dcs meos, quia et/o ipsesum (juamvis hoc ; morlcm quam subiit, scilicet corporalem,
eliam dispensationisfucritcjuod cicatriccs uframque in nobis mortem destruxit,
vuhicrum iu suo corporc rcservavit, ut scilicct corporalem ct spirilualem. Simi-
per cas resurrectionis vcrilasprobaretur: litcr etiam pcr oppositum infelligitur du-
corpori enim incorruptibili resurgenti plex vita una quidem corporis ab anima,
:

debetur omnis integritas licet ctiam ; qua' dicitur vita naturae alia a Deo, :

dici possit, quod iu Marfyribus (jua^dam (jua' dicilur vila juslilia', vcl vita gratia?:
indicia pra'ccdentium vulncrum apparc- ct lia'c estper fidcm, per quam Deus in-
bunt cum quodam dccorc in testimonium habitaf in nobis, secuudum illud Ilaba-
virtutis. Ostendit etiam se esse idem sup- cuc, II, 4 Justusautem meus in fide sua
:

positum, et cx modo loqucndi, ct cx aliis vivet ct secuudum hoc du])lex csl resur-
:

consuctis operibus, ex quibus homincs rectio : una corporalis, qua anima iterato
recognoscunlur : unde et discipuli reco- conjungifur corpori alia spiritualis, qua ;

gnoverunl eum in fraclione panis. Luc. iterum conjungitur Deo. Et ha'C quidem
ult. ; ct i[)se in Cialibea apcrtc se cis dc- sccundarcsurrcctio locum in Christo nou
monstravit ubi eum eis erat solitus con- habuil, (juia nunquam
ejus anima fuit
versari. jicr pcccatum separala a Deo. Per resur-
(iloriam vero resnrgentis manifestavit rectionem igitur suam corporalcm utrius-
ihim Januis r/ausis ad eos inli-avif, .loau. (|uc rcsurrectionis, scilicet corj^oralis cl
xXj et dum alioadis corum cranuit. Luc. nobis est causa. Considcran-
s|)iiitualis,
ult. lloc cnim pertinct ad gloriam resur- dum tamen est, quod,utdicit Augustinus
gcntis, ut in potcstate habcat apparerc Sujior Joannem, {o) Verbum Dei resus-
oculo glorioso (luando vulf, vclnon appa- cifaf animas, sed S'crbum caro facluni
rcre quando voluerit. Quia famcn rcsur- rcsuscitat corpora. Animam cnim vivifi-
rectionis fidesdilTicuIfatcm habcbat, prop- care solius Dei est. Quia lamen caro est
lerca per plura indicia tam veritatcm rc- Divinitalis ejus instrumentum ; ins'ru-
surrectionis, quam gloriam rcsurgcnfis mculum aufcm agil iu virtutc caus;i'
corporis demoustravit. iNam si inusita- principalis ; ufraquc rcsurreclio nostra,
tam condilioncm gloriflcati corporis tota- et corporalis et spiritualis, in corpora-

(ffl) " Animas suscitat Deus per (iliristiun Vi- linm Dei rosurpaut tunc in carne per Verl)iini
;

liuu) L)ei corpora suscitat Deus |)er eiinidcm l)i'i <;irnnm factnm, lilium liominis. » Ex eod»'m

—
:

Cliribluiuiiliuiji liou)inis.»ExTracl. .\1.\, n. lo. iracl. n. Iti.

« Rcsurgunt nuuc in nicnlc pcr Verbuni Dei Fi-


lem Christi resurrectionem refertur ut in
causam. Omnia enim quae in Christicarne
facta sunt, nobis salutaria fuerunt virtute
Divinitatis unitae unde et Apostolus re-
: tumadlocum, corpore posito in sepulcro,
surrectionem Christi caasam nostrai spi-
rituahs resurrectionis ostendens, dicit ad
Rom. IV, 25, quod traditus est propter de-
licta nostra, et resurrcxit propter justifi-
cationem nostram. Quod autem
resurrectio nostra^ corporalis resurrectio-
nis sit causa, ostendit I ad Cor. xv, 12
Si autem Christus prsedicatur quod re-
surrexit, quomodo quidam dicunt in vobis
quoniam resurrectio mortuorum non est ?
Pulchre autem Apostolus peccatorum re-
missionem Christi attribuit morti, justi-
ficationem vero nostram resurrectioni
ut designetur conformitas et similitudo
effectus ad causam. Nam sicut peccatum
deponitur cum remittitur, ita Christus
moriendo deposuit passibilem vitam, in
qua erat similitudo peccati. Cum autem
ahquis justificatur, novam vitam adipis-
citur ita Christus resurgendo novitatem
: in ccelo.
glorise consecutus est. Sic
Christi est causa remissionis peccati nos-
tri et effectiva instrumentaliter, et
plaris sacramentaUter, et meritoria. Re-
surrectio autem Christi fuit causa resur-
rectionis nostrai effectiva quidem instru-
mentaUter et exemplaris sacramentaliler
non autem meritoria tum quia Christus :
jam non erat viator, ut sibi mereri com-
peteret tum quia claritas resurrectionis
: ascendere iii coelum convenit Filio Dei
fuitpraemium passionis, ut per Apostolum
patet Philipp. ii.
Sic igitur manifestum est quod Chris-
tus potest dici primogenitus resurgen-
tium ex mortuis, non solum ordine tem-
poris, quia primus resurrexit secundum
praedicta sed etiam ordine causae, quia
; datur per hoc intelligi quod Filius consi-
resurrectio ejus est causa resurrectionis
aliorum etin ordine dignitatis, quiaprae
; secundum divinam naturam, sed omnino
cunctis gloriosior resurrexit. Hanc igitur
fidem resurrectionis Christi Symbolum
fidei continet dicens « Tertia die resur-
: humanam naturam ut secundum divi-
rexit a mortuis. »
CAPUT CCXLVIII.
De duplici praemio humiliationis scilicet
resurrectione et ascensione.
Ouia vero secundum Apostolum exal-
tatio Christi prsemium fuit humihationis
ipsius, consequens fuit ut dupHci ejus
humihationi duplex exaltatio respondc-
,
OPUSCULUM I. i09
ret. Humiliaverat namque se primo se-
cundum mortis passionem in carne pas-
sibiliquam assumpserat secundo quan-
;
etanimaad inferos descendente. Primae
igitur humiliationi respondet exaltatio
resurrectionis, in qua a morte ad vitam
rediit immortalem secundae humiliatio-
:
Christi ni respondet exaltatio ascensionis unde :
Apostolus dicit, Ephes. iv, 10: Qui descen-
: dit, ipse est et qui ascendit super omnes
coelos. Sicut autem de Flio Dei dicitur
quod est natus, passus et sepultus, et
quia resurrexit, non tamen secundum
naturam divinam, sed secundum huma-
iiam ita et de Dei Filio dicitur quod as-
:
;
non tamen secundum
cendit in coelum,
naturam divinam, sed secundum huma-
nam. Nam secundum divinam naturam
nunquam a coelo discessit, semper ubi-
que existens. Unde ipse dicit, Joan.
iii^ 13 : Nemo
ascendit in coelum, tiisi qui
descendit de coelo, Filius hominis qui est
Per quod
datur intelligi, quod
igitur mors sic de c.oilo descendisse dioitur naturam
assumendo terrenam, quod tamen incoelo
exem- semper permansit. Ex quo etiam consi-
derandum est, quod solus Christus pro-
pria virtute ccelos ascendit. Locus enim
illedebebaturei qui de coelo descenderat
ratione suee originis. Alii vero per se ip-
sosascenderenon possunt, sedper Christi
virtutem, ejus membra effecti. Et sicut
secundum humanam naturam, ita addi-
tur alterum qiiod convenit ei secundum
naturam divinam, scilicetquod sedeat ad
dexteram Patris. Non enim ibi cogitanda
est dextera, vel sessio corporalis sed ;
quia dextera est potior pars animalis,
det Patri non inaliquo minoratus ab ipso
in ejus sequalitate existens. Potest tamen
et hoc ipsum attribui Filio Dei secundum
:
nam naturam intelligamus Filium in ipso
Patre esse secundum essentiae unitatem,
cum quo habet unam sedem regni, idest
potestatem eamdem. Sed quia solent re-
gibus aliqui assidere, quibus scilicet ali-
, quid de regia potestate communicant :
ille autempotissimus in regno esse vide-
tur quem rex ad dexteram suam ponit ;
merito Filius Dei etiam secundum huma-
nam naturam dicitur ad dexteram Patris
sedere, quasi super omnem creaturam
in dignitatecoelestis regui exaltatus. Utro-
110 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
que igitur modo sedere ad dexteram est
proprium Christi unde Apostolus ad
: debebatur ei ut ipse secundum humanam
Heb. I, 13, dicit Adquem autem Angelo-
: naturam judex
rum dixit aliquando : Sede a dextris meis ?
Hanc igitur Christi ascensionem confite-
mur in Symholo^ dicentes « Ascendit in
: quasi
coehim, sedet ad dexteram Dei Patris. »
CAPUT CCXLIX.
Quod Christus sccundum nalurani
humanam judicabit.
Ex his quae dicta sunt, maniteste col-
hgitur quod per Christi passionem et
mortem, resurrectionis atque ascensionis
gloriam, apcccato otmortehberati sumus,
etjustitiametimmortalitatisgloriamjianc
inre, iham inspe, adepti. Ikecaulem qua*
praediximus, scihcet passio, mors et resur-
rectio, et etiam ascensio, sunt in Chi"isto
completa secundum humanani naturam.
Consequenter igitur oportet dici. quod
secundum ea qua^ in humana natura
Christus vel passus csl vel tecit, nos a
malis tam spirituaUltus quam corporahbus
liberando, ad spiritualia et a^terna bona
promovit. Est autem consequens ut qui
aliquil)us ah(iiia l)()iia ac(]uirit, ead(MU
ipsis dispensct. Dispcnsatio autem bono-
rum iii multos requirit judicium, ut
unusquisquc secuiulum suum gradiim
accipiat. Convenienter igitur Cliristus se-
cundum hiiinanam natiiram, secundum
quam mysteria liumana' salutis implevit,
judex constituitiir a Deo super homiucs,
quod salvavit: unde dicitur J(jan. v, 27
Potestdtem dedit ei judicium fucere, sci-
licet Pater Filio, q\ii<t fdius hotninis cst.
Quamvis et hoc haheat aliam rationem.
Est ciiim convenicus iit judicem vidcant
judicandi Dcum autem, apiid ([ueniju-
: l".t
dicis auctoritas residct, iu siia
videre est piiemium, quod per judicium
redditur. Opoituit igitiir quod Deusjudex,
nou iii natura propria, scd iii natura as-
siimpta ab homiuibus viderefur qui ju-
dicandi sunt, tani bonis (luam iiialis.
Multi cnim si Dcum in iiatura Diviuita-
tis viderent, Jam pra-mium rcportaieut,
quo se reddidcnint, iudignos. Kst ctiam
conveniens exaHationis pra^mium liuiui-
liationi Chrisfi respondcns, (lui usipie ad
lioc humiliari voluitut sub homiiicjiKhcc
judicarcfur iiijusfe; uiuic ad liaiic buiui-
liationem expriinendam signantcr iii
Syttilxdo eum sub Pontio Pilato passum
fatemur. Hocigitur exaltationis praemium
a Deo omnium hominum
mortuorum et vivorum constitueretur,
secundum iUud Job,xxxvi: 17 Causa tua :
judicata est: causatn judi-
itnjjii
ciumque recipies. Et quia potestas judi-
ciaria ad Christi exaUationem pertinet,
sicut et resurrectionis gloria; Christus in
judicio apparebit non in humihtate, qua^
pertinebat ad meritum, sed iuformaglo-
riosa ad pra?mium pertinente: unde di-
citur in Evangeho (Luc. xxi, 27), quod
videbutit filium homitiis vetnentem iti
tiube cutti potestate tnayna et majestate.
Visio autem claritatis ipsius electis qui-
dem, qui eum dilexerunt, erit ad gau-
dium, quibus Isa. xxxiii, 17, promittit :
lieijcm iti decore videbutit impiis autem :
erit ad confusionem et luctum, quia ju-
dicantis gloria et potestas, damnationem
timcutibus, tristitiam ct mctum inducit:
uude diciturlsa. xxvi, 1 1 Videatit et coti-
:
fundatitur zelatttes populi., et ignis hostes
tuos dcvoret. Et quamvis in forma glo-
riosa se ostcndat, apparebunt tamen in
co indicia passionis non cuin defectu sed
cum decore et gloria, ut ex his visis ct
electi recipiant gaudium, qui per passio-
ucm Christi sc libcratos rccognoscent,et
peccatorcs fristitiam, qui fantum beneli-
cium contempserunt : unde dicitur Apoc.
I, 7 : Videbit eutti otntiisoculus,etqui eum
pupuyerutit ; et plutu/ent se super eum
omtics tribus tcrra;.
: CAPUT CCL
Quod ipse ottine judicium dedit Filio suo,
fpti horam scit judicii.
(piia Piiter otttticjudicium dcditFilio,
iiatura ut dicifur Joan. v, 22, nunc autem hu-
manavita jusfo Deijudicio dispensatur,
ipse enim est qui judicat omneiti cartietn,
ut Abraham dixit Gcn. xviii, 25; non
est dubitaiKhim cfiam hocjudicium, quo
iu inundo regiintur homines, ad Christi
l)otcstatcm Judiciariam jjerfinere unde :
ctiaui ad ipsuiu iiitiodiicuntiir in Psal.
cix, 1, verba Patris dicentis :Sede a dex-
tris meis, donec ijofiatti itiitnicos tuos sca-
Itellutn jirdiitti tuorutn. .\ssidet enim a
(lcxtris Dci sccuudum humanam natii-
ram, inqiiaufuinab co rccipit Judiciariam
potestafem: quam quidem etiam iiunc
exercet antcquam manifeste appareal
 OPUSCULUM
quod omnes inimici pedibus ejus subjecti
sint unde et ipse statim post resurrec-
:
tionem dixit, Matth. ult. 18 Data est mihi
: secundum illud Eccle, ix, 12 Nescit homo
omnis potestas in ccelo et in terra.
Est autem et aliud Dei judicium, quo
unicuique in exitu mortis suae retribuitur
quantum ad animam secundum quod
meruit. Justi autemdissoluti cumChristo
manent, utPaulus desiderat peccatores ;
autem mortui ininferno sepeliuntur. Non
enim putandum est hanc discretionem
absque Deijudicio fieri, authoc judicium
ad Christi potestatem judiciariam non
pertinere: praesertim cum ipse discipulis
suis dicat, Joan. xiv, 3 Si abiero et prx-
: teriam dicentes Filium Patre minorem,
paravero vobis locum, iterum veniam, et
accipiam vosadmeipsum^ut ubiegosum,
et vos sitis. Quod quidem tolli nihil est
aUud quam dissolvi, ut cum Christo esse
possimus qma. qiiamdiusumusinhoc cor-
: dum divinam, secundum quam unam sa-
pore peregrinamur a Domino, ut dicitur II
Cor. V, 6.
Sed quia retributio hominis non so-
lum consistit in bonis animae, sed etiam
in bonis corporis, iterato per resurrectio-
nem ab anima resumendi, omnisque re-
tributiorequiritjudicium; oportetet aUud
judicium esse, quo retribuatur homini-
bus secundum ea quae gesserunt non so-
lum in anima, verum etiam in corpore.
Et hoc etiam judicium Christo debetur:
ut sicut ipse pro nobis mortuus resur-
rexit in gloria, et coelos ascendit, ita etiam
ipsa sua virtute faciat resurgere corpora
humiiitatis configurata corpori
nostrae
claritatis suae, ut ea in ccelum transferat,
quo ipse praecessit ascendens, et pandens
iter ante nos, ut fuerat per Michaeam
praedictum. Resurrectio autem omnium
simul fiet in fine saecuU hujus, ut supra
jam diximus unde hoc judicium, com-
: quod tunc inciperet noscere qui omnia
mune judicium erit, ad quod
et finale
faciendum Christus creditur secundo ven-
turus eum gloria.
Sed quia inPsal. xxxv, 7, dicitur ,Tu-
dicia Domini abgssus muita : et A.pos,tolus
dicit ad Rom. xi, 33 Quam incom-
: est vestrum nosse tempora vel tnomenta,
prehensibilia simt judicia ejus ! in
guUs praemissorum judiciorum est ali-
quod profundum et incomprehensibile
humanse cognitioni. In primo enim Dei
judicio, quo praesens vita hominum dis-
pensatur, tempus quidem judicii mani-
festum est hominibus, sed retributionum
quiabonis plerum-
ratio latet, praesertim
que mala in hoc mundo eveniunt, et
maUs bona. In aUis autem duobus Dei
judiciis retributionum quidem ratio in
I. 11 d
evidentierit, sedtempus manet occultum,
quia et mortis suas tempus homo ignorat,
:
finem suum : et fmem hujus saculi nemo
scire potest. Non enim praiscimus futura,
nisi quorum comprehendimus causas.
Causa autemfmismundi estDei voluntas,
quae est nobis ignota unde nec fmis
:
mundi ab ahqua creatura prsesciri potest,
sed asolo Deo secundumilludMalth.xxiv,
36 De die autem illa et hora nemo scit,
:
neque Angeli coelorum, nisi Pater solus.
Sed quia in Marco legitur, « neque
Filius, » sumpserunt aliqui errandi ma-
quia ea ignorat quae Pater novit. Posset
autem hoc evitari ut diceretur, quod
secundum humanam
Filius haec ignorat
naturam assumptam, non autem secun-
pientiam habet cum Patre, velut expres-
sius dicatur, est ipsa sapientia in corde
concepta. Sed hoc inconveniens videtui
utFilius etiam secundum naturam as-
sumptam,divinumignoretjudicium, cum
ejus anima, Evangelista testante^ plena
sit Dei gratia et veritate, ut supra dictum
est. Nec etiam videtur habere rationem,
ut cum Christus potestatem judicandi
acceperit, quia fdius hominis est, tem-
pus sui judicii secundum humanam na-
turam ignoret. Non enim omnc judicium
Pater ei dedisset, si determinandi tempo-
ris sui adventus esset ei subtractum ju-
dicium. Est ergo hoc intelligendum se-
cundum usitatum modum loquendi in
Scripturis, prout dicitur tunc Deus aliquid
scire quando iUius rei notitiam praebet,
siciit dixit ad Abraham, Genes. xxii, 12:
Nunc cognovi quod timeas Dominum; non
ab aeterno cognoscit; sed quia ejus de-
votionem per illud factum ostenderat.
Sic igitur et fiUus dicitur diem judicii
: ignorare, quia notitiam discipulis non
dedit, sed eis respondit, Act. i, 7: No?i
sin- quae Pater posuit in sua potestate. Pater
autem isto modo non ignorat, quia sal-
tem Filio hujus rei notitiam dedit per
generationem ajternam. Quidam tamen
brevius se expediunt, dicentes hoc esse
intelUgendumdefdioadoptivo.Ideoautem
voluit Dominus tempus futuri judicii esse
occultum, uthominessoUicite vigilarent,
ne forte tempore judicii imparati inve-
niantur propter quod etiamvoluit tem-
:
pusmortis uniuscujusque esse ignotum.
 ;

112 COMP. THEOL. AD FR. REGLNALDUM.

Talis enimin judicio unusquisque com- cundo quod ejus merita discutiantur
parebit^ qualis hinc per mortem exierit : tertio quod sententiam accipiat. Quan-
unde Dominus dixit Matth. xxiv, 42 :'
tum igitur ad primum, omnes boni et
Vigilate, quia nescitis qua hora Dnminiis mali a primo homine usque ad uDimum
vester venturiis sit. judicio Christi subdentur quia, ut di-
:

citur ad Cor. v, 10, omnes nos manifes-

II

tari ojjortct ante trihuna/ Christi: a quo-

CAPUT CCLL rum generalitate non excluduntur etiam
parvuh, qui vel sine baptismo vel cum
Utrum omnes judicabwitur, an non. baptismo decesserunt, ut G/ossa dicit
ibidem. Ouantum vero ad secundum
Sic igitur secundum
pra-dicla patet scilicet ad discussionem meritorum, non
quod Christus liabet judiciariam potesta- omnes judicabuntur, nec boni nec mah.
tem super vivos et mortuos. Exercet Non enim est necessaria judiciidiscussio,
enim judicium et in eos qui in pra^senti nisi bona malis pcrmisceantnr; ubi vero
saeculo vivunt, et in eos qui ex lioc sa^- est bonum absquc commixtione mali,
culo transeunt moriendo. In finali antcm vel malum absque commixtione boni,
judicio judicabit simul vivos et morluos : ibi discussio locnmnon habet. Bonorum
sive per vivos intellig-antur jiisti qui pcr igitur qnidam suiit (jni totaliter bona
gratiam vivnnt, per mortuos autem pec- tcinporalia contempscrunt, soli Deo va-
catores, qui a gratia exciderunt; sive cantes, et his qua? sunt Dei. Ijuia ergo
per vivos intelligantur qui in advcntu peccatum commiltitnr per quod lioc
Domiui civi nqtericntur, per mortuos au- sj)reto incommiitabili bono bonis com-
tem qui autea decesserunt. lloc autcni mutabilibus adba-retur, nulla videtnr
non est hic intenipendum, quod ali(jui esse in his commixtio boni ct mali non :

sic vivi judicentur (]nod iiunquam seu- «[uod absque peccato vivant, cum ex eo-
serint corjx^ris morteni, sicut aTKjui po- rum dicatnr persona I Joan. i, 8 Si di- :

suerunt. Manifesl^; eiiim Aposlohis di- ucrimus quoniamjjeccatum non luihemus,

cit I Omnes quidem rcsur-
Cor. XV, 31 : ijisi iios seducimus: sed quia in eis suut
ijrinns aha Litlcra habet
: et « Omnes : levia quaulam peccata, qua? per fervorem
quidcm dormicmus, » idest moricmnr : caritatis quodammodo consumuutur, ut
sive nt in arhjuilnis Hl)ris liabctnr, n iioii iiiliil esse vidcantnr: unde hi iii judicio
omnes cjuidem dormiemus, » ut llie- uon judicabuntnr per meritorum discus-
ronymus (licit in Epistola ad Mincrium., sionem. Qui vero terrenam vitam agen-
de resurrcctione cariiis : ([uod i)ra'(licta' tcs, rcbus sa^cularibiis intcndcntcs ntuii-
senlentia' (innilalcin uon tollit. .Nam tnr cis iion (juidem cuiitra Dciim, scil cis
paulo ante pra*miserat Apostolus : Sicut I)lus debito inluerentes, habcnt aliquid
in Adam omnes nu)riuntur, ita et omncs mali bono fldei et caritatis admixtum,
in Christo vicifiruhiintur : et sic ilhid sccundiim alicjuam notabilem (juantita-
quod dicilnr, » .Noii omncs dormiemus, » tcm, ul iiun defacili aj)parcre possit quid
non potcst referri ad mortem corporis, iu eis pra-valeat: unde tales judicabuutur
qiKP iii omnes transivit pcr peccatnin etiam ([nanlnm ad discussioncm merito-
priini j^anMilis, nl dicitur Rom. v; scd rnm. Siniilitcr ctiam ex partc malorum
exjxtncndnm cst do dormilionc pcccali, nulaiidnin csl, quod j^rincipinm accc-
de qna dicitur Ephcs. v, li: Surt/c qui dcndi ad Deum est fides, secundum illud
dnrmis, ct exur</e, a mortuis; el i//umifu/- lleb. XI, 6: Credcre ojwrtet accedentcm
liit tc Christus. DistinLrncntnr crgo qni ad Dcum. Oiii crgo fidem non habct, ni-
in adventu Domini repcrienlnr, ab liis hil boiii invcnitnr iii eo, cnjus ad inala
qui ante decesserunt, non quia ipsi nun- [)ermixtio faciat ejus dubiam damnatio-
quam moriantur, sed quia in ipso raplii nem ct ideo condemuabitur absquc mc-
;

(juo rapientnr /;? nultiltus nliviam Chrisfo
in aera morientnr, et statim rcsurgenl,
ut Augustinus dicit.
Considerandum lamen est, quod ad
judicium tria coiicurrcrc vidcntiir. Priino
quidciii (juod ali(jnis
ritonim discussionc. \){\'\ vcro ridcin
hal)cl ct caritalcm non liabcl, ncc bona
opera, habet quidem aliquid unde Deo
conjuiigilur. Uude necessaria est meri-
torimi discnssio, ut evidciitcr a[)parcat
[)ra'sciiletur ; se- quid iii isto pra^pondcrct, utruni lionniii
'

'
Al. : « iii Clirislo. »
 OPUSCULUM I. 113

vel malum unde : talis cum discussione gentes a Christo recesserunt, remane-
meritorum damnabitur sicut rex terre- ; bunt in terra; boni vero, qui Christo
nus civem peccantem cum audientiadam- adhaeserunt, obviam Christo occurrent
nat, hosteni vero absque omni audientia in aera sublevati, ut Christo conformen-
punit. Quantumvero ad tertium, scilicet tur, non solum
conflgurati gloriae cla-
sententise prolationem, omnes judica- ritatis e.jus, sed in loco consociati,
bunlur, quia omnes ex ipsius sententia secundum illud Matth. xxiv, 28 U6i- :

vel gloriam vel pcenam reportabunt : cumque fuerit corpus, illuc congregabun-
unde dicitur II Corinth. v, 10 Utreferat : tur et aquilee per quas signiflcantur
:

unusquisquepropria corporis ;prout gessit, sancti. Signanter autem loco corporis iii
sive bonum, sive malum. Hebraeo h joatham* » dicitur secundum
Hieronymum, quod « cadaver » signifl-
cat, ad commemorandum Christi passio-
CAPUT CCLII. nem, per quam Christus et potestatem
judiciariam promeruit, et homines con-
Quod non examinatio in judicio quia
erit formati passioni ejus ad societatem glo-
ignoret; etde modo et loco. riae illius assumuntur, secundum illud
Apostoh: Si compatimur et conregnabi-
Non est autem existimandum, quod mus: IITim. ii, 12. Et inde estquod circa
discussio judicii erit necessaria ut judex locum dominicae passionis creditur Chri-
informetur, sicut contingit in humanis stus judicium descensurus, secun-
ad
judiciis, cum omnia sint mida et aperta dumillud Joel. iii, 2 Congregabo omnes ;

oculis ejus, ut dicitur Hebr. iv, 13. Sed gentes, et deducam eas in vallem Josaphat,
ad hoc est necessariapraedictadiscussio, et disceptabo cum eis ibi : quae subjacet
ut unicuique innotescat de se ipso et de monti OUveti, unde Christus ascendit.
aliis, quomodo sint digni po^na vel Inde etiam est quod veniente Domino
gloria; ut sic boni in omnibus de Dei ad judicium, signum crucis et aha
justitia gaudeant et mali contra se ipsos passionis indicia demonstrabuntur, se-
irascantur. sestimandum quod
Nec est cundum illud Matth. xxiv, 30: Et tunc
hujusmodi discussio meritorum verbo apparebit signum filii hominis in coelo :

tenus fiat. Immensum enim tempus re-
quireretur ad enarrandum singulorum
excogitata, dicta et facta bona vel mala
unde Lactantius deceptus fuit, ut poneret
diem judicii mille annis duraturum
quamvis nec hoctempus sufflcere videa-
tur, cum ad unius hominis judicium
modo prffidicto complendum plures dies
requirerentur. Fiet ergo virtute divina
ut statim unicuique occurrant bona vel
mala omnia quascumque fecit, pro qui-
bus est praemiandus vel puniendus et
non soli unicuique de seipso, sed etiam
unicuique de aliis. Ubi ergo intantum
bona excedunt, quod mala nullius viden-
tur esse momenti, aut e converso nuUa
esse concertatio videbitur bonorum ad
mala secundum existimationem huma-
nam, et propter hoc sine discussione
preemiari vel puniri dicuntur.
In illo autem judicio licet omnes
ut impii videntes in quem conflxerunt,
doleant et crucientur; et ii qui redempti
: sunt, gaudeant de gloria redemptoris. Et
sicut Christus a dextris Dei sedere dici-
; tur secundum humanam naturam, in-
quantum est ad bona potissima Patris
subUmatus, ita justi in judicio a dextris
ejus dicuntur insistere; quasi honorabi-
lissimum apud eum locum habentes.
; CAPUT CCLIII.
Quod sancti judicabunt.
; Non solum autem Christus in illo judi-
cio sed etiam alii. Quorum
judicabit,
quidam judicabunt sola comparatione,
scilicet boni minus bonos, aut mali
magismalos, secundum illud Matth. xii,
41 Viri Ninivitae surgent in jiulicio cum
:

Christo assistant, different tamen boni generatione ista, et condemnabunt eam.

a mahs non solum quantum ad causam Quidam vero judicabunt per sententiaj
meritoriam, sed etiam loco segregabun- approbationem ; et sic omnes justi judi-
tur ab eis. Nam mali qui terrena dili- ,
cabunt, secundum illud Sap. iii, 8 : Ju-

'
Al. : « iotham. » Forte « ptoma. In Cod. 1060 Mazar. : « iathon. »

XXYIL 8
 :

H4 COiMP. THEOL. AD FR. REGfNALDUM.

dicabunt sancti nationes. Ouirlam vero
judicabunt, quasi judiciariam potestatem
accipientes a Christo, secundum illud CAPUT CCLIV.
Psal. cxLix, 6 Gladii ancipitcs in mani-
:

buseorwn. Ilanc autem ultimam judicia- Quomodo distinguuntur articuli de

riam potestatem Dominus Apostolis re- prsedictis.
promisit Mattli. xix, 28, dicens Vos qui :

sccuti cstis mc, iti regcnerationc cum sedc-
rit filius hominis in sede majestatis sux,
sedcbitis et vos super sedes duodecim, judi-
cantcs duodccim trihns Isracl.
autcm judicandum, quod soli JudaM, qui
ad duodecim tril^us Israel pertinent, per
Apostolos judiccntur; sed per duodecim
His igiturconsideratis, quae pertinent ad
fidei christianaeveritatem, sciendum est,
quodomniaprsmissa ad certos articulos
Non est reducnntur. Secundum quosdam quidem
ad duodecim, secundum alios autem ad
quatuordecim. Cum enim fides sit de iis
quffi sunt incomprchensibilia rationi ubi ;

tribus Israel omnes fidcles intollifxuntur, aliquid novum ocourrit ratioui incompre-
qui in fidemPatriarcharum sunt assump- hensibile, ibi oportet esse novum articu-
ti. Nam infideles non judicantur, sed lum. Est igitur unns articulus pertinens
jam Similiter etiam non
judicati sunt. ad Divinitatis unitatom : quamvis enim
soli(hiodecim Apostoli qui tunc crant Dcum esse iinum rationc probotnr, ta-
cum Christo Judicabunt nam neque ; mcn eum sic pra^cssc iinmediate om-
Judas judicabit, nec Paulus, qui phis iiibus, vel singulariter sic colendum,
aliislaboravit, carebit judiciaria poles- subjacet fidei. De tribus autom personis
tatc, prn'sertim cum ipse dicat I Corinth. ponunfur tros arficnli. De tribus autcm
VI, 3 Acscitis fjuod anf/c/os /udicab/nius?
: etloctibns Doi, scilicct creafionis, qua-
sed ad illos proprie ha»cdignitaspcrtinet pertinet ad naturam, Justificationis, quaf»
quirelictisomnibusChristumsunt seciiti pcrtinct ad gratiam, remunerationis,
hoc enim promissum est Petro qiUTRrenti qiKO pertinct ad gloriam, ponuntnr tres
ct dicenti Matth. xix, 27: Ecce nos rcli- alii :et sic de Diviiiitafc in nnivorso po-
quimus 07nnia, et secuti siimus te quid : niinfur soptem articuli. Circa humanita-
errjo crit 7iobisl Unde Job xxxvi, G Ju- : tomvoro Christi poniintnr soptem alii ut ;

rr •, ., diriuni paupcribus Irihuct *

et hoc ratio- primns sif do incarnafiono of concchtione:
nabihter ul ciuin dictum est, discussio
: socundns dc nativitato, (jna' habot spe-
erit de actibus hominum qui terrenis cialem difficultatem propter exitiim a
rebus bcne vel male sunt usi. Requirifiir clauso Yirginis utero; tertius de morte
antem ad rectitmlinom judicii iit nnimus et passiono ot sopultnra: qnartus do des-
Jndicis sit liber ab iis de quibus habet censii ad inforos qninquo dc rosnrrec-
:

Judicare et ideo per hoc quod aliqiii

: ti(me: sextiis de asccnsione soptimus :

liabcnt animum suum a rebus tcrrenis dc adventu ad Judicium et sic in iini-

:

totalitcr abstracfnm, {li^Miitafcm Jndicia- vorso sunt quatnordocim arficuli.

riani meienfiir. l'"acit etiam ad mcritnm Alii vero satis rationabiiifor tidom trinni
hiijns dignitafis pra'ceptoriim divinorum personarnm sub uno articulo compre-
annuntiatio iinde Matth. xxv, Christus
: hondunf, co quod non potest crcdi Pator
cum Angclis ad Jndic;ui(him dicitnr cssc qnin crodatur ot Filius et amor ncctens
venturns, per qiios praMhcatores intclli- ufrnnKpio, (jni cst Spiritus sanctus scd ;

guntur, ut Augustinus in lib. De pnnii- disfingnnnt articulum resurrectionis ah

tcntia dicit. Decet enim ut illi discutianf articulo rcmunorationis et sic duo ar-
:

hominnm circa obscrvnntiam

actiis divi- ticnli sunt dc Doo, unus dc unitato, et
norum pra-ccfifornm qiii praMcpla vifa' alins do trinifate; quatiKir do etroctibus,
annuntiavcrunt. Judicabunl autcm pra3- unus de crcatione, alius de justificationc,
dicti inquantum cooperabuntur ad lioc tcrtius vero de communi resurrectionc,
qnod unicni(|uc apparcat cansa salvatio- qnarfus do rcmnnoralionc. Similitor circa
nis ct damiiationis fain sni quamaliorum, tidoin humanitatis Christi, conccptioncm
eo modo quo superiores Angeli iiifc- et nafivitatcm suh uno articulo compre-
riores, vcl etiam homines ilhiminarc hendiint. sicut passionem et mortem.
dicnninr. Ilanc ipitnr Jndiciariam potcs- Sic igitnr in nnivcrso, socnndnm isfam
tatcni ('onhtcmnr in Christo in Symbolu computationoin snnf duodociin ailiculi.
Aposlolorum, diccntcs Inde ventnrus
: <( Et htPC dc fide snfliciant.
est Judicarc vivos ct mortuos.
 OPUSCULUM
PARS SECUNDA
TN QUA OSTENDITUR QUOD AD PERFECTIONEM CHRISTIAN^
CAPUT 1.
Quia secundum principis Apostolorum
sententiam admonemur ut non solum ra-
tionem reddamus de fule, sed etiam de
ea quse in nobis est spe, post praemissa,
in quibus fldei ehristianae sententiam
breviter prosecuti sumus, restat ut de
iis quae ad spem pertinent, compendio-
sam tibi expositionem faciamus. Est
autem considerandum, quod in aliqua
cognitione desiderium hominis requies-
cere potest, cum homo naturaliter scire
desideret veritatem, qua cognita ejus
desiderium quietatur. Sed iu cognitione
fidei desiderium hominis non quiescit
fides enim imperfecta est cognitio, ea
enim creduntur quae non videntur unde
Apostolus eam
vocat argumentum non
apparentiuni, ad Hebr. xi. Habita igitur
fide, adhuc remanet animae motus ad
aliud, sciUcetad videndum perfecte veri-
tatem quam credit, et assequendum ea
per qucB ad veritatem hujusmodi poterit
introduci. Sed quia intercetera fldei do-
cumenta unum esse diximus ut credatur
Deus providentiam de rebus humanis
habere, insurgii ex hoc in animo cre-
dentis motus spei, ut scilicet bona quse
naturaliter desiderat, ut edoctus ex fide,
per ejus auxilium consequatur. Unde
post fldem ad perfectionem christiana?
vitse spes necessaria est, sicut supra jam
diximus.
CAPUT II.
Quod hominibus convenienter indicitur
oratio, per quam obtineant qux a Deo
sperant; et de diversitate orationis ad
Deum et ad hominem.
Quia vero secundum divinse providen-
tiae ordinemunicuique attribuitur modus
1 Al. : « fluenter.
I. 115
VIT^: NECESSARIA EST
VIRTUS SPEI.
perveniendi ad flnem secundum conve-
nientiam suee natura;, est etiam homi-
nibus concessus congruus modus obti-
ncndi quae sperat a Deo secundum hu-
manae conditionis tenorcm. Habet enim
boc humana conditio ut ahquis interpo-
nat deprecationem ad obtinendum ab
aliquo, praesertim superiori, quod per
eum se sperat adipisci : et ideo indicta
esthominibus oratio per quam homines
a Deo obtineant quod al) ipso consequi
sperant.
Aliter tamen necessaria est oratio ad
obtinendum ahquid ab homine, aUter a
Deo. Interponitur enim ad hominem pri-
mum quidem, ut desiderium orantis et
: necessitas exprimatur secundo ut depre-
:
cati animus ad concedendum flcctatur :
: sed haec in oratione quae ad Deum fundi-
tur, locum non habent. Non enim in
orando intendimus necessitates nostras
aut desideria Deo manifestare, qui
omnium est cognitor unde et Psalm. :
xxxvn, 10, dicit ei Domine, ante te
:
omne desidcrium mcum et in Evangeho ;
dicitur Matth. vi, 32 Scit Patcr vester
:
quia his omnihus indigetis. Nec etiam di-
vina voluntas verbis humanis flectitur
ad volendum quod prius noluerat quia, :
ut dicitur Num. xxiii, 19 non est Deus :
quasihomo ut mentiatur, nec ut fdius ho-
minis, ut mutetur ncc poenitudine flec-
:
titur, ut dicitur I Ileg. xv. Sed oratio ad
obtinendum a Deo est homini neccssaria
propter se ipsum qui orat; ut scilicet
ipsemet suos defectus consideret, et
animum suum flectat ad ferventer et pie ^
desiderandum quod orando sperat obti-.
nere per hoc enim ad recipiendum ido-
:
neusredditur.
Est autem et alia differentia conside-
randa orationis quffi ad Deum et homi-
nem fit. Nam ad orationem quse flt ad
hominem, praeexigitiir familiaritas, per
quam sibi deprecandi aditus pateat; sed
M6
ipsa oratio quae ad Deum emittilur, fa-
miliares nosDeofacit, dum mens nostra
elevatur ad ipsum, et quodam spirituali
affectu Deo colloquitur, in spiritu et ve-
ritate ipsum adorans;
effectus orando aditum
rum fiducialius oret
Psalm. XVI, 6 : Ego clamavi,
cialiter orando, quoniam exaudisti me
Deus quasi per primam orationem in
: autem
familiaritatem receptus, secundo fiducia-
lius clamet et propter lioc in oratione
: ad unumquodque agens sic eflectum
divina assiduitas vel petitionum frequen-
tia non est importuna, sed reputatur
Deo accepta; oportet enim semper orare
et non deficere, ut dicitur Luc. xvin 1.
Unde et Domiuus ad petendum invitat,
dicens Matth. vii, 7, Petite, et dabitur
vobis... pulsate, et apcrietur vobis. In
orationevcro qua> ad homincm fit, pcti-
tionum assiduitas redditur imporluna.
CAPUT
(Juod conveniens fuit ad consummationem
spei, ut nobis forma orandi tradcrctur
a Christo.
Quia igitur ad salutem nostram post
fidem etiam spes requiritur, opportunum
fuitut Salvator noster sicut auctor et
consummator nnbis factus estfidei roso-
rando ca-lestia sacramenta
*
ita ctiam
nos in spem vivam induceret, nobis for-
mam orandi tradens, per quam maxime
spes nostra in Dcum erip:itur, dum ab
ipso Deo edocenuu' quiil ab ijjso pcteii-
dum sit. Non enim ad petenchim iiidu-
ceret nisi proponeret exaudire nullus(|ue
ab alio petit nisi de quo spcrat, et ea
ipse petit qua^ sperat. Sic igitur duin
nos docet a Deo aliqua petere, in Deo
nos sperare admonet, et quid ab ipso
sperare dcbeamus ostcndit j^er ca qua'
petenda esse demonslrat. Sic igitur pro-
sequentes ea quai in oratione dominica
continentur, demonstrabiinus (juicciuid
ad spem christiiiuorum pcrtiiiere potest
scilicet in quo spem poucre debeamus,
et propter quam causam, et quae ab eo
sperare debeamus. Spes qiiidein nostra
debet esse in Deo, (lucm etiam orare d(;-
l)emus, secundum illud Psalm. i.xi, \)
Sperate in eo scilicet Deo, omnis con-
, de Deo confidit, sperantcm non con-
f/ref/atio populi; effundite coram illo,
scilicet orando, corda vestra.
'
\\. : « roscrvando. »
COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
CAPUT IV.
Causa quare quae speramus, debemus ab
et sic familiaris ipso Deo orando petere.
sibi parat ut ite-
: unde dicitur in Causa autem quare in eo sperandum
scilicet fidu- est haec praecipua est, quia pertinemus
ad ipsum sicut effectus ad causam. Nihil
in vanum operatur, sed propter
aliquem finem certum. Pertinet igitur
producere ut ei non desint per quae possit
pervenire ad finem et inde est quod in
:
hls quae naturalibus agenlibus fiunt, na-
tura deficere in necessariis non invenitur,
sed attribuitunicuique generato qu* sunt
ad consistentiam sui esse, et ad perfi-
ciendum operationem qua pertiugat ad
fiuem nisi forte hoc impediatur per de-
;
fectum agentis, qui sit iusufficiens ad
haic exhibeiida. Agens autem per intel-
III. lectum non solum in ipsa eirectus pro-
ductioue ea confert suo eHectui qua» sunt
iiecessaria ad finem iutentum, scd etiam
opere jam perfecto disponit de usu ipsius,
qui est operis finis sicut faber non solum
;
cultellum fabricat, sed etiam disponit de
iucisiuac ipsius. Ilomo autem a Deo est
productus ut artificiatum ab artifice :
*
unde dicilur Isai. i.xiv, * 8 n Et nunc, :
Domine, fictor noster es tu, nos vero"^^^^
; lutKin :» ct ideo sicut vas fictile, si sen-^"'^"
sum haberet, spcrare de figulo posset ut ct
bene disponeretur ita etiam liomo debet «osfe
;
liabcrc spem de Deo, ut recte giiber-
iictur ab eo uude dicitur Jer. xviii, 7
: :
(( Sicut iutum in manu fi'ju/i, sic vos, do-
: mtis Israel, in tnanu mea. »
IIa'c autcm fiducia quam homo habet
de Deo, debet esse certissima. Dictum
enim esf, quod agens a recta sui operis
dispositione non recedit nisi propter ali-
(luem cjus defectum. Iii Deo autem nullus
(lefcctus caden^ potest neque iguorantia,
quia omnia nuda et operta sunt ocu/is ejus,
ut dicitur Ilebr. iv, \2 ne^iue impolen-
:
: tia, quia no/t est abbreriata manus ejus
:
utsaicarc tu))i possit, ut dicilur Isa. i.ix, 1 ;
neque iterum defectus bonae voluntatis,
(luia bonus est Domi/ms s/)erantibus in
eton, animx quxrenti iilum, ut dicitur
;
Thren. iii, :2S. Kt ideo s/)es qua aliquis
fundit, ut (licitur Uom. v.
Kst autein cousidcraudum ulterius,
 OPUSCULUM I. 117

quod respectu omnium creaturarum

etsi obtinendum quod sperat. Debent etiam
providentia dispositionis invigilet, spe- filii imitatores parentum existere uiide :

ciali tamen ratione curam habet de ratio- qui patrem Deum confitetur debet conari
nabilibus quaR scilicetdignitate imaginis
;
ut Dei imilator existat, vitando scilicet
ipsius sunt insignitsB, et ad eum co- illa quae Deo dissimilem reddunt, et his
gnoscendum et amandum possunt per- insistendo quae nos Deo assimilant unde :

tingere, et suorum actuum dominium dicitur Jer. iii, 19 Patrem vocabis me, et:

habent, ut boni et mali discretionem post me ingredi non cessabis. Si ergo (ut
habentes unde competit eis fiduciam
: Gregorius Nyssenus dicit) ad res mun-
habere de Deo, non solum ut conser- danas intuitum dirigis, aut humanam
ventur in esse secundum conditionem gloriam ambis, aut sordes passibilis ap-
suae naturae, quod competit ceteris crea- petitus quomodo qui corrupta vivis vita,
:

turis: sed etiam ut recedendo a malo et pacem vocas incorruptibilitatis genito-

operando bonum, aliquid promereantur rem '
?
ab ipso unde iu Psal. xxxv, 7, dicitur
: :

Homines et jumenta salvabis, inquantum

scihcet hominibus simul cum irrationa- CAPUT V.
bilibus creaturis confert ea quse pertinent
ad subsidium sed postea subdit
vitai ; : Quod Deus, a cjiio orando sperata peti-
Filii autem hominum in tegmine alarum mus, debet vocari ab orante Pater
tuarum sperabunt, quasi speciali quadam noster, et 7ion meus.
cura protecti ab ipso.
Ulterius autem considerare oportet, Inter alia vero praecipue qui se Dei
quod perfectione quacumque accedente, filium recognoscit, debet in caritate Do-
superadditur facultas aliquid faciendi vel minum imitari, secundum illud Ephes.
adipiscendi sicut aer illuminatus a sole
; V 1, Estote imitores Dei sicut filii ca-
:

facultatem habet ut possit esse medium fissimi, ct ambulate in dilectione. Dei

visionis, et aqua calefacta ab igne facul- auiem dilectio non privata est, sed com-
tatem habet decoquendi, et hoc sperare munis ad omnes : diligit enim omnia
Tposset si sensum haberet. Homini autem quse sunt, ut dicitur Sap. xi; 3 et spe- :

supra animse naturam additur perfectio ciahter homines, secundum illud Deut.
gratiffi, per quam etficitur divinee consors XXXIII 3, Dilexit pjopulos. Et ideo, ut
:

naturse, ut dicitur II Pet. i unde et se- : Cyprianus dicit, « publica est nobis et
cundum hoc dicimur regenerari in filios communis et quando oramus,
oratio;
Dei, secundum iUud Joan. i, 12 Dedit : non pro uno tantum sed pro populo ,

eis potestatem filios Dei fieri. Filii autem toto oramus, quia totus popukis unum
effecti convenienter possunt hereditatem sumus. » Pro se igitur orare ( ut Chry-
sperare, secundum illud Rom. viii, 17 : sostomus dicit) « necessitas cogit, pro al-
Si filii et heredes. Et ideo secundum hanc tero autem caritasfraternitatishortatur.»
spiritualem regenerationem competit ho- Et ideo non dicimus, Pater meus, sed
mini quamdam altiorem spem de Deo Pater noster.
habere, hereditatis scilicet seternae conse- Simul etiam considerandum est quod
quendae, secundum illud I Pet. i, 3 : si spes nostra principaliter divino auxilio
Regeneravit nos in spem vivam per resur- innitatur, ad invicem tamen juvamur ut
rectionem Christi ex mortuis, in heredita- facilius obtineamus quod petimus unde :

tem incorruptibilem et incontaminatam et dicitur II, Cor. i, 2 Eripiet nos adju- :

immarcescibdem, conservatam in coelis. vantibus et vobis in orationc pro iiobis :

Et qiiia per spiritum adoptionis quem. ac- unde et Jac. v, 16, dicitur Orate pro :

cepimus, clamamus Abba, pater, ut di- invicem ut sa.lvemini. Ut enim dicit Am-
citur Rom. viii, 15, ideo Dominus ut ex brosius, « multi minimi, dum congre-
hac spe nobis esse orandum ostenderet, gantur unanimes fiunt, fiunt magni »
et :

suam orationem a Patris invocatione in- et multorum preces impossibile est ut

choavit dicens, Pater. Simihter etiani ex non impetrent, secundum illud Matth.
hoc quod dicitur, Pater, praeparatur ho- xviii, 19 Si duo ex vobis consenserinl
:

minis aflectus ad pure orandum, et ad super terram de omni re quacumque

' Cod. S. (ien. : « gestorem. »

118 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
petierint, fiet illis a Patre meo qiii in ccelis qui res humanas fatali necessitati side-
est. Et ideo non
singulariler orationcm rum subdunt, contra illud quod dicitur
porrigimus, sed quasi ex nnanimi con-' Jer. X, 1 A signis coeli nolite metucre
:

sensu dicimus, Pater noster. qux gentes timent. Secundum autem hunc
Considerandum cst ctiam quod spes errorem toUitur orationis fructus nam :

nostra est ad Deum

pcr Cliristum, se- si necessitati siderum vita nostra subji-

eundum illud Rom. v, 1 Justificati ex
ficle pacem habeamus ad Deum per Do-
minum nostrum Jesum Christiim per
quem habemus accessum per fulem in
(jratiam istom, in (jua stamiis, ct (jloria-
: citur, non potcst circa hoc aliquid immu-
tari. Frustra igitur orando peteremus
,
vel aliqua bona consequi, vel liberari a
malis. Ut igitur ncc hoc orantium tidu-
cia3 obsit, dicimus Qui esin cadis, idest
:

mur in spe glorise filiorum Dei. Pcr ip-
sum enim (jui est unigenitus Dci filius
naturalis, cfficimur filii adoptivi quia,
ut dicitur (!al. iv, 4, misil Deus Filium
suum.,.. ut adoptionem filiorum reci\)ere-
mus. Tali igitur tenore Dcum Patrcm
profitcri dcbemus, ut privilegio nnigo-
niti non dcrogetur uiidc AugustinuS :
tamquam motor et moderator eorum. Et
sicpervirtufcmccelestiumcorporumauxi-
: lium quod a Dco speramus, impediri non
potest.
Sed etiam ad hoc quod oratio sit effi-
cax apud Deum, oportct ut ea petat
homo (]nx dignum cst expcctare a Deo.
Dicitur cnim quibusdam, Jac. iv, 3 :

(a) dicit « Noli tibi aliquid specialiter

: Petitis et non accipitis, eo quod male pe-
vindicare. Solius Christi specialiter est tatis. Illaenim male pctuntur quse terrena
pater, nobis omnibus in communi pater sapientia suggcrit, non ccelcstis. Et ideo
est,^quia illum solum genuit, nos crea- Chrysostomus dicit Cum dicimus, Qui :

vit. Et ideo dicitur,

)) Pater noster. » <( es in coelis, non Deum ibi concludimus,
sed a terra ahducitur orantis animus, et
excelsis regionilius affigitur.
CAPUT VI. Est autem ct aliud orationis sive fidu-
ciaB impedimentum quod orans habet de
Vbi oslenditur Dei patris tiosfri, quem Deo : scilicet si putet aliquis humanam
oranuis ,
pofestas ad sporafa cou- vitam a divina providcntia essercmotam,
cedendum, per hoc ([uod dicitur, IJui scruiidum (juod cx persona impiorum
es in ca.'lis. dicitur Job. xxii, 14 Aubes latibulum :

ejus, Jiec 7ioslra considerat, et circa car

Solct autcm confingcrc
spci dcfcctus dines cadi porambulat : ct Ezech. viii, 12 :

])ropter impotciifiani cjus a (juo auxi- Son videt Do/ninus yios; dere/iquif Domi-
lium esset sperandum. Non enim sufficit Contrarium autem apostolus
71US terra77i.
ad spei fidiiciam (|uo(l illc cui spcs inni- Paulus Athcnicnsibus prwdicans ostendit
titur, voluntatcm adjuvandi, nisi
lial)cat diccns Act. xvii, 21: .\on /onge esf ab uno-
:

adsit potcstas. Satis autcm \ oluntafis (ii- quoque )ujsfru77i : i/i ipso eui77i vivi77ius,
vinae promptitudinem ad juvandum cx- 77iove7nur et su77ius : quia scilicet per
primimus patrcm eum profitcndo. Sed ijisum nostrum esse conservatur, vita
ncdcexccllcnfiapotcsfatis (^jus dnliitctMr, gubcrnafur, motus dirigitur, secundum
subditur Qui es in c<x'lis. Non cnim
: illud Sap. XIV, :{ : Tua tiufem, Pater,
esse in coelis dicitur sicut a ctclis con- j)7'Ovide7ifia ab
cuncta guber7iat:
initio
tentus, sed sicut coelos sua virtutc com- intantum (juod ncc ejus providentiaj mi-
prehcndcns, scrundum illud Kccli. xxiv, nima aiiimalia subtrahuntur, sccundum
8 : Gi/rum Cfidi rircuici sola (luininimo : illud .Matth. IX, 11) Aomw duo passe7'es :

super totam ccjclorum magnitudincm asse ve7ieu7it et U7ius ex illis no7i cadet
virtus ejus elevata cst, sccundum illud super te7'7'am sitie Pai7'e vest7'o ? Vestri
I'sal. vni, .3 Elcrata est maipdficpntia
: aufC7n (mmes )nnneraf) sunt. In-
capilli
tua super ccvlos Deus. Et idco ad spci fidu- tantum tamcii cxccllcntiori modo sub
ciam confirmandam, virtutem cjus pro- cura divina homincs ponuntur, ut horum
fitemur, quau^a^lossustinct ct transccndit. comparafionc dicat Ajiostolus I Cor. ix,
Pcr hoc ctiam inip(>(limcntnm ([uoddam !(. 'Son csf curo l)ro dr bobus\ non (|uod .
y,,,j
orationis cxcluditur. Sunl cnim aliqui omniuo corum curam iion habeat scd dc ;

ctiro
Deo.
(a) Non Augustinus, sed alius auctor, et fpgun- tios S. Augustini Sermouvs, ^ I .

lur hfipc verba in Serm. LXX.XIV, inter Sup/)o><</-

 .

OPUSCULUM I. 119

qiiia nec sic eorum curam habet ut ho- requiritur quod

(]esideratum. Quae sit
minum, quos punit aut remunerat pro enim non desiderantur, sperari non di-
bonis aut mahs, et eos ad a>ternitatem cuntur, sed timeri vel ctiam despici.
praeordinat uude et post prsemissa
: Secundo oportet quod id quod speratur,
verba Dominus subdit Vestri autem : possibile esse aestimetur ad consequen-
omnes numerati nint, tam-
capilli capitis dum et hoc spes supra desiderium
;
-

quam totum quod est hominis, sit in addit potest enim homo desiderare
:

resurrectione reparandum. Et ex hoc om- etiam ea quae non aestimat se posse adi-
nis diffidentia a nobis debet excludi : pisci sed liorum spes esse non potest.
:

unde et ibidem subdit Nolite ergo ti- : Tertio requiritur quod id quod speran-
mere. Multis passeribus pluris estis vos. dum est, sit ahquid arduum nam ea :

Et propter hoc, ut supra dictum est, in quae parva sunt, magis despicimus quam
Psalm. XXXV, 8, dicitur Filii homimim : speremus vel si ea desideramus, quasi
;

in tegmine alarum tuarum sperabunt. in promptu ea habentes, non videmur

Et quamvis propter specialem curam ea sperare qiiasi futura, sed habere
omnibus hominibus Deus dicatur propin- quasi praesentia.
quus esse, speciahssime tamen dicitur Uherius autem considerandum est
esse propinquus bonis qui ei fide et dilec- quod arduorum quae quis se sperat adep-
tioneappropinquare nituntur, secundum tiirum, quaedam aliquis se sperat adi-
illud Jac. IV, 8 Appropinquate Deo, etap-
.•
pisci per aUum, quaedam vero per se
propinquabit vobis : unde in Psal. cxliv, ipsum. Inter quae hoc differre videtiir :

1 , Prope est Dominus omnibus in-

8 dicilur : quod ad ea obtinenda quae per se homo
vocantibus eum, omnibus invocantibus consequi sperat, conatum propriae vir-
eum in veritate. Nec solum eis appro- tutis adhibet ad ea vero obtinenda quae
:

pinquat, sed etiam eos per gratiam inha- se ab aho consequi sperat, interponit
bitat, secundum illud Jer. xiv, 9 : Tu in petitionem et si quidem ab homine
:

nobis Domine. Et ideo ad sanctornm

es, illud se adipisci sperat, vocatur simplex
spem augendam dicitur Quies in cwiis, : petitio si aiitem sperat illud obtinere a
;

idest in sanctis, ut Augustinus exponit. Deo,vocatur oratio, quae, ut Damascenus

Tantum enim, ut ipse dicit, spirituahter dicit, est u petitio decentium a Deo. »
interesse videtur inter justos et pecca- Non autem ad virtutem spei pertinet
tores, quantum corporahter inter ccekim spes quam habet ahquis de se ipso, nec
et terram. Hujus rei significanda^ gratia etiam quam habet de aho homine sed ;

orantes ad orientem convertimur, unde solum spes quam habet dc Deo unde :

coslum surgit. Ex quo etiam spes sanctis dicitur Jerem. xvii, 5 Maledictus homo :

augetur et orandi fiducia non solum ex quiconfidit in homine ,et ponit carnem bra-
propinquitate divina, sed etiam ex digni- chiumsuum: et post subditiir Benedictus :

tate quam sunt consecuti a Deo, qui eos homo * qui confulit in Domino, et erit Do-
per Christum coelos fecit, secundum ilkid minus fulucia ejiis. Sic igitur ea quae
Isa. Li, 16 Ut plautes coelos, et fundes
: Dominus in sua oratione petenda esse
terram. Qui enim eos ccelos fecit, bona docuit, ostenduntiir homiiii esse consi-
eis ccelestia non negabit ^
deranda possibilia, et tamen ardua ut ;

ad ea non humana virtute, sed divino

auxilio perveniatur.
CAPUT VII.

Qualia sint quse sunt a Deo speranda ; CAPUT YIU.

et de ratione spei.
De prima petitione, in qua docemur
His praemissis, ex quibus homines desiderare quod cognitio Dei quse cst
spem de Deo concipiunt, oportet coiisi- in nobis inchoata, perficiatur ct quod ;

derare quse sunt ea quae a Deo sperare hoc sipossibile.

debemus. Ubi considerandum quod est
spes desiderium praesupponit unde ad : Oportet igitur considerare desiderii
hoc quod ahquid sit sperandiim, primo ordinem ex caritate prodeuntem, ut se-

' Parm. : « denegahil. » - Al. : « et haec spes. »

 120 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
cundum hoc etiam sperandorum et pe- didit : unde subdit : Invisibilia enim ip-
tendorum aDeo ordo accipi possit. Habet sius a creatura miindi per ea quse facta
autem hoc ordo caritatis ut Deus super, sunt., intellecta cojispiciuntur sempiterna ,

omnia diligatur et ideo primum desi- ; quoque ejus virtus et Divijiitas. ]s{a.{dimen
deriumnostrum movet caritas ad ea quae cognitio imperfecta est, quia nec ipsa
sunt Dei. Sed cum desiderium sit boni creatura perfecte " ab homine conspici
futuri Deo autem, secundum quod in
; potcst, et eliam creatura deficit a per-
se considcratur, nihil in futurum adve- fecta Dei repra^sentatione, quia virtus
niat, sed a^ternaliter eodem modo se hujus causa? in infmitum excedit efTec-
habeat desiderium nostrum non potest
; tum unde dicitur .lob xi, 7 Forsitan
: :

ferri ad ea qna& Dei sunt prout in se ipsis vestigia Dci compre/icndcs, ct nsqite ad
considerantur; ut scilicet Deus aliqua perfcctum Omnipotentcm reperies 1 eiloh
bona obtineat qua? non habet. Sic autem xxxvi, 25, postquam dixit omnes ho- :

ad ipsa fertur nostra dilectio, ut ea tam- mines vidcnt eum subdit Utiusquisquc : :

quam existentia amemus. Potest tamen intuetur procul.

hoc desidcrari do Deo ut iu opinione et Ex hujus autem cognitionis imperfec-
reverentia omnium magnificetur, qui in tione consecutum est ut homines a ve-
se ipso semper magnus existit. Hoc au- ritate discedentes diversimode circa co-
tem non est tamquam impossibile repu- gnitionem Dei errareiit, intantum quod
fandum. Cum onim ad hoc factus sit '
sicut Apostolusdicit Homau. i, 21, (juidam
homo, ut magiiitudiiiem divinam co- evanuerunt inco(/itatiimibussuis,ct obscu-
gnoscat ; si ad eam percipicndam pcrve- ratum est insipicns cor eorum : dicentes
nire non possit, videretur in vaiium enimseesse sapientes, stuiti facti sunt, et
constitutus esse, coutia id quod in Psal. mutavfrunt fjloritiminrorruptibilis Dci in
xxxvii, iH, dicitur Smnquid ciiim vanc : simi/itudinem corriijjtibilis /lominis, et ro-
constituisti filios /lominnml Esset
omnes lucrum ctquadrupedumet serpcntium. Ei
(juoque inaue natura^ desiderium, quo ideo ut ab hoc errore homines Deus re-
omnes natiiralitcr dcsiderant ali(]uid vocaret, cxprcssius notitiamsuam homi-
cognoscere de diviuis undc nullus est : nil)us dedit in vetcri lege, per quam ho-
quiDei cognitione totalifer privetur, se- mines ad cultum unius Dei revocantur,
cundum Job xxxvi, 23
illud Omnes /lo- : secundumillud Dcuter. vi, \ : .Xudi Israel,
mines cum.]is[ tamen liocarduum.
ridc/if Dominus Dcus fuus unus est. Sed ha?c de
utomncm facultatem humanam excedat, Deo cognitio erat figurarum obscuritali-
secundum illiid Job xxxvi, 20 Ecce : i)us im[)licita, et iiifra unius Judaica?
Deusmagnus, vincens scicntiam nostram. gentis terminos clausa, secundum illud
Unde cognitio divina' maguifudinis ct Psalm. i.xxv, \ofus in Judxa Deus,
I :

bonitatis lK)miiiibus provenire non polest
nisi per gratiam revclationis divinae, sc-
cundiim illiid Mattli. xi, 27 Semo novit
Filium nisi Pafcr,/icquc Pafrrm quis /lovit
nisi Filius, cf riti volucrit Filiiis rcvclarr.
Unde Auguslinus super Joa/mem dicit
iti Israel maijnum nomen ejus. Ut ergo
toli Iminano generi vera Dei cognitio pro-
: veniref, Verbum siue virtutis unigenitum
Deus Pater misit in mundiim, ut per eum
tx)tus muudus ad veram coguitionem di-
: vini nominis perveniret et hoc quidera :

Deum millus cognoscif, si non se iudi- ipse Dominus facere iuchoavit iu suis
cal ipse (]ui novit. ludicat se (juiii^x' Dcus (liscipiilis, secnudnm illud Joan. xvii, 11 :

ali(iualitcr hominibus uaturali ([iiadam Mn/iifrstavi nomcn tuum /io//u/iil>us quos

cognifiono cognoscendum i^er hoc (]Uod dcdisti //li/ii de tnutuio. Nec iu hoc ternii-
hominibnslumenrationisinfuudit.ef crea- uabatur ejus iutentio ul illi soli Deitalis
turasvisibilescondidif, iiKjnihnsbonifatis habereiit notitiam, sed ut per eos divul-
et sapientia' i])sius arK]ualifer relucenf garetur in mnndum universum: uude
vestigia, secnndumillud llom. i, tl): Quod postea subdit L't muiidus credat quia t»
:

;?o///m P5^ /Je/, idest (luod cognoscibile est //ic t/iisisti. Quod quidem per Apostolos

de Deo per natnralcm rationem, /iia/iifrs- ct successores eorum confinuc agif diim ,

Jn illis.
/'«^^^5r/7//A', scilicetgentilil)Usli()ininiL)iis: ad Dei notitiam jier cos homines addii-
Deus enim iliis per lu-
reveiavit, scilicet runfur, (juousque per tolum mundum
men rationis, et per creaturas quas con- nomen Dei sancfum et celebre liabeatur,

* Al. « i>erfecla. >•

• Al. : « eireclus. >> . :
 OPUSCULUM I. 121
siciitprcedictum est Malach. i, 1 1 Ab :

ortu solk usque ad occasum magnum est

nomen meum omni loco
in gentibus, et i)i CAPUT IX.
sacrificatur ct offertur nomini meo oblalio
munda. Ut igitur id quod inchoatum est, Secunda petitio, ut participes gloriae nos
ad consummatioiiem perveniat, peti- faciat.
mus dicentes Sanctificetur nomen tuum
:

« Quod, » ut Augustinus dicit, lib. II De Post desiderium autem et petitionem

ser?n. Dom. inmont. c. v, § 19, « non sic divinge gloriae, consequens est ut homo
petitur quasi non sit sanctumDei nomen, appetat et requirat particeps gloriee di-
sed ut sanctum habeatur ah hominibus; vinai fieri et ideo secunda petitio po-
:

idest, ita innotescat Deus, ut non aesti- '

nitur Adveniat rcgnum tuum. Circa
:

metur aliqTiid sanctius. » Inter aha vero
indicia quibus sanctitas Dei manifcstatur
hominibus, evidentissimum signum est
sanctitas hominum, qui ex divina inha-
bitatione sanctificatur. Ut enim Gregorius
Nyssenus dicit, « quis est tam bestialis,
qui videns in credentibus vitam puram,
non glorificet nomen invocatum in tali
vita? » secundum illud quod Apostolus
dicit I Cor. xiv, 2 4 Si omnes prophe-
autem quis infidelis velidiota,
tent, intret
convincitur ab omnibus ; et postea sub-
quam, sicut et in pra^missa petitione,
oportet primo considerare quod regnum
Dei convenienter desideretur. Secundo
vero quod ad id adipiscendum homo
possit pervenire. Tertio vero quod ad
illud pertingere non possit propria vir-
tute, sed solo auxilio divinffi gratiae. Et
sic quarto considerandum est, quomodo
regnum Dei advenire potest^
: Est igitur circa primum consideran-
dum quod unicuique ei naturaliter appe-
tibile est proprium bonum unde et bo- :

dit ht ita cadens in faciem, adorabit

: num convenienter definiunt esse quod
Deum, pronuntians quod vere Deus in vo- omnia appetunt. Proprium autem bonum
bis sit. Et ideo, sicut Chrysostomus dicit, uniuscujusque rei est id quo res illa per-
in hoc quod dicit, Sanctificetur nomcn flcitur dicimus enim unamquamque
:

tuum, rogare eliam jubet orantem per rem bonam, ex eo quod propriam perfec-
nostram glorificari vitam;ac si dicat Ita : tionem attingit. Intantum vero bonitate
fac nos vivere, ut per nos te universi caret, inquantum a ^ propria perfectione
glorificent. Sic autem per nos Deus sanc- deficit uiide consequens est utunaquae-
;

tificatur in mentibus aliorum, inquantum que res suam perfectionem appetat, unde
nos sanctificamur per ipsum unde di- : ethomo naturaliter appetit perfici et :

cendo, Sanctificetur nomen tuum, opta- cum multi sint gradus perfectionis hu-
mus, sicut Cyprianus, ut nomen ejus maiia;, illud praecipue et principaliter in
sanctificetur in nobis. Quia enim Christus ejus appetitum naturaliter cadit quod ad
dicit, Sancti estote, quia ergo sanctus ultimam ejus perfectionem spectat. Hoc
sum. Levit. xi, 44 id petimus ut qui in
: autem boiium hoc indicio cognoscitur
baptismo sanctificati sumus, in eo quod quod naturale desiderium hominis in eo
esse coipimus perseveremus. Quotidie quiescit. Cum enim naturale desiderium
etiam deprecamur ut sanctificemur, ut hominis non tendat iiisi in bonum pro-
qui quotidie delinquimus, delicta nostra prium quod in aliqua perfectione con-
sanctificatione assidua purgemus. Ideo sistit consequens est quod quamdiii ali-
;

autem hsec petitio primo ponitur, quia, quid * ad desiderandum rectat, nondum
sicut Ghrysostomus dicit, » digna est pervenit homo ad ultimam perfectionem
Deum deprecantis oratio nihil antePatris suam. Dupliciter autem adhuc restat ali-
gloriam petere, sed omnia laudi ejus quid desiderandiim. Uno modo, quaudo
postponere, » id quod desideratur, propter aliqiiid aliud
quaeritur unde oportet quod ^ eo ob-
:

tento adhuc desiderium non quiescat.

' 1' IJt nou existiment. » ^ Hic litteris rubrisin Cod. S. Geu. « Duljita-
:

^ Parm. : « petamus. » tur istud quod sequitur usque ad principiura

' Parm. : « inquantum propria perfectione ca- alterius libri utrum sit fratris Thoniae de Aquino.
ret. » ord. Prsedicatorum. » Porro liber aller in Cod.
' Parm. : « aliquid desiderandum. » Al. : « de- S. Gen. est contra impugnnntes Dei cuHum et
sideratum. » religionem.
122 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
sed feratur in aliud. Alio modo, quando Tertio quia cum homo apprehendat per
non sufficit ad obtinendum id quod homo iutellectum bonum universale quod neque
desiderat sicut modious cibus non suffi-
; loco neque tempore circumscribitur ,

cit ad sustentationem naturae, unde na- consequens est quod appetitus humanus
turale appetitiim non satiat. Illud ergo bonum desideret secundum couveuien-
bonumquod homo primo et principaliter tiam ad apprehensionemintellectus quod
desiderat, tale debet esse ut non qua?ratur tempore non circumscribatur unde na- :

propter ahud, et sufficiat homini. IIoc turale est homini ut perpetuam stabilita-
autembonum communiter felicitas nomi- tem desideret qua? quidem uon potest
:

natiir, inquautum est bonum homiuis inveniri in corporalibus rebus, qu» suut
principale per hoc cnim aliquos felices
: corruptioni et multiplici subjecta varia-
esse dicimus quod eis credimus bene tioni : unde conveniens est quod ia cor-
csse. Yocatur etiam beatitudo, inquan- poralibus bonis appetitus humanus non
tum excellentiam desiguat. Potestet pax inveuiat sufficientiam quam requirit. Sic
vocari, inquantum quietat nam quies : igitur in eis non potest esse ultima feli-
appetitus pax interioresse videtur unde : citas homiuis.
in Psal. (XLvii, .'{, dicitur: Qui /xisuit fines Sed quia vires seusitiva' corporeas
tuus pocem. operationcs liabeut, utpote per organa
Sicigitur apparet quod in corporalibus corporea operantes, quae circa corporalia
bonis, hominis felicilas vel beatitudo operantur; consequens est quod neque
esse non potcst. Primo (piidem, (]uia iii ojicratiouibus sensitivai partis ultima
non sunt propter se qua-sifa, sed uatu- homiuis fclicitas cousisfat, puta in qui-
raliter propter aliud desiderautur con- : i)uscumque delectatiouibus caruis. llabet
veuiunl cnim homiui ratione sui corpo- ctiam intellectus humanus aliquam circa
ris corj)US aufem homiuis (U'diuafur ad
; corjKualia ojierationem, dum et corpora
animam sicut ad (iiicm fiim qiiia cor- : coguoscit hoino per speculativum intel-
pus instrumentum anima' moventis,
est lcctum, et res corporales dispensat per
omne autem iusfrumcutiim est propfer jiracticum. Et sicconsequcns fit quod nec
artem (|iia' utitiir co; fum efiam (jiiia in proj)ria ipsa operatione intellectus
corpus comj)arafur ad auimam sicut ma- spcculativi vel practici qua* corporalibus
leria ad forniam. Forma autcm est fiuis rebus intcndit, ultima homiuis fclicitas,
materiffi, sicut et actus potentiffi. Ex cjuo el j)erfectio possit poni.
conscqucus csf iif iumjiic iii divifiis, ucijue Similitcr (>tiam ncc operationo intel-
in honoribiis, iumjuc in sauifafc aut jiul- lccfus liiimani qua in se ipsam anima
chritudiuc, ncquc in rciius ali(jiiii'iis liu- rctlcctitur, duplici ratione. Primo quidem
jusmodi ultiina homiuis IVlicitas consis- quia anima secundum se consideratanon
tat. Secuiido, qiiia imi)(»ssibilc est ut csf IxMita; alioquiu uou oporferet cam
corporaiia l)()iia suKiciant hoiniui; (juod ojicrari j^rojitcr bcatifudincm ac(juir(>u-
multiplicitcr apjiarcl. l'no quidciu inodo, (lam. Nou igitur bcalitudinem acijuirif
(juia cum in homine sit dujilex vis appe- ex hoc solo quod sibi intcndit. Secundo,
titiva, sciliccf iiifcllccfiva ct sciisifiva, cf (jiiia fclicitas csf ulfima jicrfectio homi-

per couscqiiciis desidcriuin (luj^lcx ; dcsi- uis, iil supra dictuin cst. (lumaufem per-
derium iiit(dlectivi aj)j>cfitus j)riii(ipalitcr fcctio auim;c iu propria operatione ejus
in bona intclligibilia tcndit, ad qua' bona consistat, consequeus est ut ultima per-
corporalia uoii aftiiiguut. Alio niodo (jiiia f(M'fi()cjiis atfcudatiir scciindiim oj)timam
bonacorjioralia fanKjiiam infima iu rcruiii (•jiis ojicratioiKMU, (jiuc (juidcm cst sc-
ordine, non colhMfain sed dispersam ciiudum ojitimiiin objectum, nam opera-
recijjiuiif boiiifafcm, ita scilicet ut hoc tiones secundum objecta specificantur.
babeat liauc lafioucm, piita dc-
boiiitatis Non aiifcm auima cst ojifimum iu quod
lcctatioiicm, aliam, pufa corjioris
illud sua oj)cratio tcudere potest. lutelligif
salubritafcm, ctsic dc aliis. Und«^ iu uiiUo (Miim ali(jui(l esse mclius se undc im-:

eorum aj)|)ctitus liuinaiius, quia natura- possibilc cst quod ultima bcatitudo ho-
liter in bouuin iiuivcrsalc tciidit, siirfi- miuis (M)iisistat iu oj)cratioiie (jua sibi in-
cienfiam pofcst iii\(Miirc. Scd ikmjuc iu tciKlif vchjuibuscuuKiuealiissupcrioribus
multis eorum, qiiaiifuincunKjue miilti- substantiis , duiumodo eis sit aliquid
plicentur (juia deficiuut ab iufiuitafe
, melius, in quod humanai anim* operatio
uuiversalisboni uudedicitur Eccle. v,0
: : f(Midcrc possif. Tendit aufcm operatio
quod nvnrus non implebilur pecunin. homiuis in quodcumque bonum, quia

universale bonum est quod homo deside-
rat, cum per intellectum universale bo-
num apprehendat unde ad quemcumque
: hoc quod mens humana Deo
gradum porrigit bonum, aliquahter
se
extenditur operatio intellectus humani,
et per consequens voluntatis. Bonurn
autem summe invenitur in Deo, qui per
essentiam suam bonus est, et omnis bo-
nitatis principium unde consequens est :
ut ultima hominis perfectio et finale bo-
num ipsius sit in hoc quod Deo
secundum illud Psal. lxxi,
hxrere Deo bomim est.
Hoc etiam manifeste apparet, si quis
ad ceterarum rerum participationem ins-
piciat. Omnes enim
hujus prdedicationis recipiunt veritatem,
per hoc quod ipsam essentiam speciei
participant. Nullus autem eorum ex hoc
dicitur homo quod simihtudinem partici-
pet alterius hominis, sedex eo solo quod
participat essentiam speciei; ad quam
tamen participandam unus inducit alium
per viam generationis, pater scilicet fi-
lium. Beatitudo autem
nihil est aliud quam honum perfectum.
Oportet igitur per solam participationcm
divinae beatitudinis, quffi est bonitas lio-
minis, omnesbeatitudinisparticipes essc
beatos, quamvis unus per aUum ad ten-
dendumabbeatitudinem adjuvetur. Unde
Augustinus dicit in hbro De vera reii-
fjione, c. xlv, § HO, quod « neque nos
videndo Angelos beati sumus, sed vi-
^
dendo veritatem, qua ^ ipsos dihgimus,
et his congratulamur.
Contingit autem humanam mentem
ferri in Deum dupUciter uno modo per
se, alio modo per aliud. Per se quidem,
puta cum in se ipso videtur, et per se
ipsum amatur. Per aliud autem, cum ex
creaturisipsius, animuselevaturinDeum,
secundum Kom. i Inmsibilia Dei
illud
per ea quse facta swit, intellecta conspi-
ciuntur. Non est autem possibile ut per-
fecta beatitudo consistat in lioc quod ali-
quis per aliud in Deum tendit. Primo
quidem, quia cum beatitudo significet
omnium humanorum actuum finem, non
potest vera beatitudo et perfecta consis-
tere in eo quod habet rationem non
dem termini, sed magis mutationis in
finem. Quod autem Deus per aliud agnos-
catur et ametur, quodam liumanai men-
tis motu agitur, inquantum per
'
I*arm. : « Angelis.
- « Qua etiarn ipsos diligimus angeios.
OPUSCULUM I. 123
aUud devenitur. Non est ergo inhocvera
et perfecta beatitudo. Secundo, quia si in
inhsereat,
ejus beatitudo consistat, consequens est
ut perfecta beatitudo perfectam inhaesio-
nem ad Deum requirat. Non autem est
possibile ut per aliquam creaturam mens
humana Deo perfecte inheereat iieque
per cognitionem, neque per amorem.
QuseUbet eiiim forma creata in infinitum
inhairet, deUciens est a repraesentatione divinai;
27 : Mihi ad- essentige. Sicut ergo non est possibile ut
per formam inferioris ordinis cognos-
cantur ea quae sunt superioris ordinis,
puta per corpus spirituaUs substantia,
singulares homines vel per elementum corpus coeleste;ita
multo minus possibile est ut per aUquam
formam creatam Dei essentia cognosca-
tur. Sed sicut per considerationem infe-
riorum corporum superiorum naturas
negative percipimus, puta quod non sunt
gravia nequelevia, et per corporum con-
siderationem negative de AngeUs conci-
pimus quod sunt immateriales vel incor-
, sive fehcitas, porei itaetiam per creaturas de Deo noii
;
cognoscimus quid est, sed potius quid
non est. SimiUter etiam quaecumque
creaturae bonitas quoddam minimum est
respectu bonitatis divinae, quae est boni-
tas inflnita unde bonitates in rebus
:
provenientes a Deo, sunt Dei beneficia,
non sulilevant meiitem usque ad perfec-
tum Dei amorem. Non est igitur possibiie
quod vera et perfecta beatitudo consistat
in hoc quod mens Deo per aUud inhaereat.
» Tertio, quia secundum rectum ordinem
minus nota, per ea quae snnt magis
: nota, cognoscuntur; et similiter ea quae
sunt minus bona per ea quae sunt magis
bona amantur. Quia igitur Deus est '^
prima veritas et summa bonitas se- ,
cundum se summe cognoscibilis et ama-
: biUs est hoc naturaUs ordo habet ut om-
;
nia cognoscantur et amentur per ipsum.
Si igitur oportet alicujus mentem in Dei
cognitionem et amorem per creaturas
perduci, hoc ex ejus imperfectione con-
tingit. Nondum ergo consecutus est per-
fectam beatitudinem, quae omnem im-
perfectionem excludit.
qui- ReUnquitur ergo quod perfecta beati-
tudo sit in hoc quod mens Deo per se in-
haereat cognoscendo et amando. Et quia
regis est subditos disponere et guber-
unum in iiare, iUud iu homine regere dicitur se-
» 3 Parm. : « Deus qui est. »
»
124 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.
cundum quod cetera disponuntur unde : Deus per suam essentiam videatur ab in-
Apostolus monet Rom. vi, 12 Non refjnet: tellectu creato, quod ipsa divina essentia
peccatnm in vestro mortali corporc. Quia- per sc ipsam, non per aliam speciem vi-
igitur ad perfectam beatitudinem requi- deatur; et hoc per quamdamunionem in-
ritur ut ipse Deus per se cognoscatur et tellectus creati ad Deum. Unde Dionysius
ametur, ut per eum animus feratur ad dicit, I capite Bc divinis 7iomin., quod
alia, vere et perfecte in honis Deus reg- (( quando beatissimum consequemur
nat unde dicitur Isa. xlix, 10 Misera-
: : finem, Dei apparitione, adimpleti erimus
tor corimiref/et cos, ct ad fontes minaram per qnamdam superintellectualem cogni-
potabit eos, scilicet per ipsum in quibus- tionem ad Deum. » Est autem hoc sin-
cumque potissimis bonis reficientur. gularo divinae essentia' ut ei possit intel-
Est enim considerandum, quod cum lectus absque omni similitudine,
uniri
intellectus per aliquam speciem seu for- quia et ipsa divina essentia est ejus esse,
mam intelligat omne quod novit, sicut quod nulli alii formai competit. Unde
etiam visus exterior per formam lapidis oj)ortet quod omnis forma sit in intel-
lapidem videt non est possibile quod in-
; lectu : forma, qua? per se
et ideo si aliqua
lellectus Deum in sua essentia vidcat existens non potest esse informativa in-
per aliquam creatam speciem seu for- tollectus, puta snbstantia Angeli, cogno-
mam quasi divinam essentiam repra^sen- sci debeat in intclloctu alterius, oportet
tantem. Videmusenim quod per speciem (juod hoc fiat per aliquam ejus similitu-
inferioris ordinis rcrum non potest re- (linem intelloctum informantem quod :

prsesentari res superioris ordinis qnan- n(»n requirifur in divina essentia, qucP est
tum ad suam essentiam unde fit (]uod
: snum osse. Sic igitur per ipsam Dei vi-
per nullam specicm corporalem potost sionem mens beata fit in intelligendo
intelligi spiritualis substantia qnantnm unum cum Doo. Ojiortet igitur intelligens
ad suam essentiam. Cimi igitnr J)('ns su- ot inlolloctnm essc quodammodo unum :

pergrediatnr totum creatnra' ordinem, et ideo Deo rognanto in sanctis, et ipsi

multo magis quam spiritualis snbstantia otiam Deo conregnabunt et ideo ex eo- :

excedat ordinem corporaHum rerum ;im- rum porsona dicitur Apocal. v, 10: Fe-
possibile est (|uod per ali([uam spociem risfi ?i/js I)co iiostro rc/nnm et sacerdotes,
corporalem Dens secundum suam essen- ct rci/nal)i)nus sn/jcr tcrram. Dicitur enim
tiam videatur. hoc regnum quo Dous regnat in sanctis
IIoc etiam manifeste apparot, si (juis et sancti cum
Doo. regnum ccelorum, se-
considorct (juid sit rom ali(|nam por suam cundum illud Matth. ni, 2 Pn^uitentiam :

essontiani \idero. Non onim ossontiam at/itc a/)/)rn/)int/H'irit cnim rci/nnm co'/o-
liominis videt qui ali^inid eonmi qu* rnm eomodo loquendi quo esse in ccelo
:

essontialiter liomini conveniunt, appre- Deo aftribuitur, nou (juia corporalibus

hondit, sicut noc cognoscit ossontiam coMiscontinoatur, sod ut por hoc dosigne-
bominis qui cognoscit animal abs(]ue tiiiDoiominontiasnj^oromnemcroaluram,
ralionali. Oii'<l<l'i'iJ autom de Deodicitur, eminent super omnem aliam
sicut co'li
essentialiter convenit ei. Non est autem croalnram corporoam, secundum illud
possibilo (piod una cnMta spocios r.^pra^- 1'sal. (XII, 1 : K.rcc/sus super omnes f/en-
sentot Douni (pianlum ad omnia qna' de fcs iJonii/nts, et supcr C(vlos t/loria fjus.
Deo dicuntnr. Nam in intoUectu creato Sic igitnr et boalitudo sanctorum dici-
alia est specios por (]uam aj^projjondit vi- tnr, non quia eorum romnnoratio sit in
tam ot sapionfiamjnslitiam, et omnia
ot (•orj)oralibns co'lis, sed in contomjilationo
alia hujusniodi, qua' suiit Doi ossontia. sni)orc(olesfis nalura* undo ol de Ange- ;

Non est igitur possibile quod intoUoclus lis dicitur Matth. xviii, 10: Anr/cli eorum

creatus informotur ali^ina una specie sic in ccelis sempcr vident facicm Patris mci
repr.'es(!ntanto divinam ossontiam, quod t/ui in nvlis cst. liide ot Auguslinus in
Dous in oa por suam ossontiam jiossit liliro scrmone Domini in monte,
I l)c
videri. Si autem pcr multas, deficiot uni- c. V. § 15, dicit, exponens illud quod dici-

tas, qua' idem est quod Doi essenlia. Non lur Matth. vii Mcrces vestra coj/iosa :

est igifur j)ossibilo (jnod iTifoIloctus croa- cst in ca'lis : <( Non hic
pufo snpo- co'los dici
lus olovari possit ad \idondum Donni in riores partos hnjus visibilis ninndi non :

se ipso per suam essentiam aliqua uiia onim merces nostra in rebus volubilibns
specie creata, vel eliam i^lnribns. Rolin- collocanda ost sed in cndis dictnm j^uto :

(juitur ergo quod oportel, ad hoc (jnod in sj^iritualibus fJrmamonlis, ubi habilal

sempiterna justitia.»Dicitur etiam et lioc
fmale bonum, quod in Deo consistit vita
aeterna eo modo loquendi quo actio animae
vivificantis dicitur vita : unde
vitaedistinguuntur, quod sunt genera ani-
mae actionum, inter quas suprema est ope-
ratio intellectus et secundum Pliiloso-
; nus
phumactio intellectusestvita. Et quia ac-
tus ex objecto speciem accipit, inde est
quod visio Divinitatis vita seterna nomina-
tur, secundum illud Joannis, xvii, 3 Hxc
est vita seterna ut cognoscanttesolumDeum
verum. Hoc etiam finale bonum compre-
hensio nominatur, secundumillud Philip.
III, 12 Sequor autem, si quomodo com-
: de se ipso, et sancti de eo. Oportet ergo
prehendam. Quod quidem non dicitur eo
modo loquendi quo comprehensio inclu-
sionem importat quod enim ab alio
: cundum dispositionem gaudentis ut sci-
includitur, totum et totaliter ab eo contine-
tur. Non est autem possibile quod intel-
lectus creatus Dei essentiam totaliter vi-
deat, ita scilicet quod attingat ad comple-
tumet perfectummodum visionis divinae,
ut scihcet Deum videat quantum visibilis
est est enim Deus visibilis secundum
: ter effectum accendit addivinum amorem.
suae veritatis claritatem,quae infinita 6st,
unde infinite visibilis est quod conve-
;
nire intellectui creato non potest, cujus
est finita virtus inintelligendo. Solus igi-
tur Deus per infinitam virtutem sui in-
tellectus se infmite intelligens, iotaliter
se intelligendo comprehendit se ipsum.
Repromittitur autem sanctis comprehen-
sio prout comprehensionis nomen im-
portat quamdam tentionem. Cum enim
aliquis insequitur aliquem, dicitur com-
prehendere eum, quando potuerit
manu tenere. Sic igitur quamdiu sumus
in corpore, ut dicitur II Cor. v, Qypere-
grinamur a Domino per fidem enim am-
;
bulamus et non per speciem ; et ita in
eum tendimus ut in aliquid distans. Sed
quando per speciem videbimus, praesen-
tialiter eum in nobismetipsis tenebimus
unde Cantic. iii, 4^ sponsa quaerens quem
dihgit anima sua, tandem vero eum in-
veniens dicit Tenui eum^nec dimiltam.
: quod quia Deus est ipsa essentia bonita-
Habet autem praedictum finale bonum
perpetuum et plenum gaudium unde
Dominus dicit Joan. xvi,24 Petite et ac- :
cipietis, ut gaudium vestrum plenum sit.
Non potest autem esse plenum gaudium
de aliqua creatura, sed de solo Deo, in
quo est tota plenitudo bonitatis unde et
Dominus dicit servo fideli, Matth. xxv,
21 :Intra in gaudium domini tui, ut sci-
licet de domino tuo gaudeas, secundum
OPUSCULUM I. 125
illud Job XXII, 26 : Super Omnipotentem
deliciis afflues. Et quia Deus praecipue de
se ipso gaudet, dicitur servus fidelis in-
tot modi trare in gaudium domini sui, scilicet in-
quantum iiitrat ad gaudium quo dominus
ejus gaudet, secundum quod alibi Domi-
discipulis, Luc.
xxii, 29, promittit
dicens Ego
dispono vodis, sicut dispo-
:
suit mihi Pater meus reg?ium, ut edatis
et bibatis super mensam meam in regno
: meo : non quod in illo finali bono corpo-
ralibus cibis sancti utantur, incorrupti-
biles jam effecti sed per mensam signi-
;
ficatur refectio gaudii quod habet Deus
plenitudinem gaudii attendi non solum
secundum rem de qua gaudetur, sed se-
:
licet rem de qua gaudet, praesentem ha-
beat, et totus affectus gaudentis per
amorem feratur in gaudii causam. Jam
autem ostensum est, quod per visionem
divinae essentiae mens creata praesentia-
liter tenet Deum ipsa etiam visio totali-
:
Si eiiim unumquodque est amabiie iii-
quantum est pulchrum et bonnm, secun-
dum Dionysium De divinis nominibus
cap. IV, impossible est qiiod Deus, qui
est ipsa essentia pulchritudinis et boni-
tatis, absque amore videatur. Et ideo ex
perfecta ejiis visione sequitur perfectus
amor unde et Gregorius dicit Super
:
Ezech « Amoris ignis qui Iiic ardere in-
:
choat, cum ipsum quam amat viderit, in
amore ipsius amplius ignescit. » Tanto
eum autem majus est gaudium de aliquo prae-
sentialiter habito, quanto magis amatur:
unde sequiturquod illudgaudium sit ple-
num noii tantum ex parte rei de qua
gaudetur, sed etiam ex parte gaudentis.
Et hoc gaudium est humanae beatitudinis
consummativum : unde et Augustinus
: dicitX Confessionum, c. xxiii, § 33, quod
« beatitudo est gaudium de veritate. n
Est autem ulterius considerandum,
tis, per consequens ipse bonum est
: omnis boni unde eo viso omne bonum
:
videtur, secundum quod Dominus dicit
Moysi, Exod. xxxiii, 19 Ego ostendam :
tibi omne bonum. Per consequens igitur
eo habito omne bonum habetur, secun-
: dum illud Sapient. vii, 1 1 : Venerunt mihi
omnia bona pariter cum illa. Sic igitur
bono, videndo Deum, habe-
in illo finali
bimus omnium bonorum plenam suffi-
 ,

i26 COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM.

cientiam unde et fideli servo repromittit
: tcmplo Dei 7nei, et foras non egredietur
Dominus, Matth. xxiv, 47 quod super : amplius. Nec etiam poterit iUe status de-
omma bona sua constkuet cum. ficere per hoc quod voluntas hominis fas-
Quia veromalum bono opponitur, ne- tidiendo se avertat quia quanto Deus,
cesse est ut ad prcesentiam omnis boni qui est bonitatis essentia, magis videtur,
malum universaliter excludatur. Non est tanto necesse est ut magis ametur unde ;

enim partioipatio justitiae cnm iniquitate, et magis ejus fruitio desiderabitur, se-
nec societas luci acl tenehras, ut dicitur II cundum illud Eccli. xxiv, 29 Qui edwit :

Corinth. vi, 14. Sic ijritur in illo finali mc, adhuc esuricnt ; et qui hihuntmc, ad-
bono non solum aderit perfecta sulTi- hiic siticnt. Propter quod ct de Angelis
cientia habentibus omne bonum, sed Deum videntibus dicitur I Petri i, 12 :

etiam aderit plena quies et sccuritas per In (jucm desidcrant Angeli prospiccre. Si-
immunitatem omnis mali secumhmi , militer etiam non deficiet ille status per
ilhid Proverb. i, 33 Qui mc audict, ahs- : hosfis alicujus impuprnationem, qiiia ces-
que terrore rc(juiescct, et ahundantia pcr- sabit ibi omiiis mali molestia, secundum
fmietur, terrore malorumsuhlato. illud Isa. xxxv, 9 Non erit ibi leo, idest
:

Kx hoc autem ulterius sequitur quod
sit ibi fulura omiiimoda pax. Non enim
impe(Utur pax iioniiiiis nisi vel per inle-
riorem desideriorum inquietudincm,
desiderat iiabere quae nondum haliet,
vel per ali([uorum maloriim molestiam.
qua' vel patitur vcl pati timet. Il)i auteni
nihil timelur cessabit enim inquietudo
desiderii proptcr plenitudinem omnis
boni cessabit
: etiam omnis molestia ex-
terior per absentiam oinnis mali uiule
diabolus impugnans. etmala hestia, idest
malus homo, non ascendet jier cam, nec
inrcnictiir unde et Dominus dicit
ihi:
dum .loan. X, 28, deovibus suis, quod non pe-
ribunt in xternmyi, etquod non rajiiet eas
(juisqiiam dc manu sua. Sed nec finiri po-
fcrif illc status pcr hoc quod a Deo aliqiii
: indc cxcludantur. Non enim aliquis ab
illostatu repellctur propter culpam, qu»
omiiino iion crit, ubi dccrit omne ma-
: luni uiuie dicitur Isa. i.x, 21
: Popiilus :

relinquitur quod ibi sit perfecta pacis tuus omnes justi neque etiam proplcr
:

tranquillitas. quod dicitur Isa.

llinc est promotioncm ad melius bonum, sicut in
XXX II, IS : Scdchit popuhis mcas in puf- hoc miiiido Dcus interdum etiam justis
cliritudine pacis, per (jiKjd pacis perlcctio spiritualcs consolationcs subtrahif , et idia
desi^natur et ad ostendeiidum causam : sua beuelicia, ut avidius quccrant, et
pacis subditur Et in tahcrnaculis fulu- : suum dcfectum recognoscant quia sta- :

ciiv, qua» scilicef erit suldracfo timorc tus illc non cst cmcndafionis aiit profcc-
malorum : inrcijuic ojmlcnla, (piie pcrli- tus, sed p(>rfcctionis liiialis : ct idco Do-
net ad ainuentiam omnis boni. llujus minus dicit Joau. vi, 37 : Eum gui venit
autem linalisboni perfectio in perpetuum ad mc, non ejiciam forwi. Ilabcbit igitur
durabit. Non cnim |totcrit dcliccrc pcr sfalus illcoiunium pra'dictoicm bouorum
d(>fccfum bonorum ([nibiis honio fnicliir, pcrpctuitafcm, sccundiim illiul Psaliii. \
((uia snni a-terna el incorruptibilia uude : 12 In xternum extiltahunt, ct hahitahis
:

dicitur Isaia», xxxiii, 20 Oculi tui vide- : incis. Est igitur pi\Tdictum reguum bea-
liant Jcriisalcm, ciritatcni npulcntam, tu- tifudopcrfccta, ufpofc immutabilcm oni-
hcrnaculum (jiiod ncijuaijiiam trans/rrri nis boni siifliciciitiam babciis. Kf quia
poterit : et postmodum subdilur causa : beatitudo nafuralifer dcsideratur ab ho-
guia solummodo ihi erit maijnificus Domi- minibus, consequens est quod rcgnuin
nits Dciis nostcr. Tota enim illius status Dci ab oiunibus dcsideretur.
perfectio erit iu fruitione divina; a^terni-
tatis. Consimiliter etiam iion potcrit illc
status deficerc per corruplionem ibidem CAPUT XI.
existcntium quia \el sunt iiatiiralitcr :

incorruptibiles, sicut Angcli, vel in in- Quod rcgnum ohtincri cst possibile.
corruptioncm transfcrcntur, sicut homi-
nes oportet enim corrujitihilc lioc in-
: Oportct autcm ulterius ostendere quod
duere incorruptioucm ut dicitur ICorinfh. . homo ad illud rcginnu pcrvcnirc possit :

XV, 53 Unde et Apocal. iii, 12, dicitur:

: alioquin liiistra sj)crarcliir ct pcterelur'.
Qui vicorit, faciam illum columnam in Primo aulcm apj)arcl hoc honuui ' esse

' Parm : « sperarct ct pator»'tiir. » • Parm. omillit : « liomini. »

 OPUSCULIM. I 127

possibile ex promissione divina : dicit Isa. xlvi, 10 Consilhim meum stabit,

:

enim Dominus, Luc. 32 Nolite ti-

xii, : elomnisvohintas mea fiet. Voluntati enim
mere pusillus grex, quia complacuit Patri ejus quis i^esistit? ut dicitur ad Roman. ix,
vestro dare vobis regnum. Est autem divi- 19. Secundo ostenditur hoc esse possi-
nuni beneplacitum efficax ad implendum bilcex evidenti cxemplo; multo eriim dif-
omne quod disponit, secundum ilhid flcihus fiiit '.

Parm. omittit : « multo enim difficilius fuit.

Hucusque compilavit S. Thomas de Aquino brevem compilationem Theologise.

 OPUSCULUM II.

DE RATIONIBUS FIDEl
'

A U CA NT R 1:M ANT I C H EN U M

(eUIT. KOM. 111.)

Filium pro salute humani generis dici-

CAPUT I. nms crucilixum quia si Deus omnipo-
:

lens potuit abs^jue Filii sui passione

Qax sit auctofis intentio •. genus humauum salvare, potuit sic insti-
tuere hominem ut peccare non posset.
IJcalus Petrus Apo.stolus, qui proniis- Improperant etiain Christianis quod in
sionom accepit a Domino ut super ejus altari comedunt Deum suum, et quod
confessione tunclaretiu" Ecclesia, contra corpus Christi, si esset ita nuignum sicut
quam portai inferorum praivalere noii mons, jam deberet esse consumptum.
possent; ut contra luijusmotli portas in- Circa statum vero animarum j)ost mortem
ferorum, Ecclesiai sibi commissai tides asseris (.'rran! (ira»cos et Armenos, di-
inviolata persisteret, (ideles Christi ailo- centes quod aninue, post mortem usque
quitur dicens, I Pet. ui, 13 Doniinuni : ad diem judicii nec puniuntur, nec pra*-
C/iristwn sancti/icfite in ciyrdihus rcstris, miantur, sed sunt (juasi in sequestro,
scilicet per lidei tirmilatem (]uo funda- : (jiiia nec ptenam nec pra^mium debent
mento in corde coilocato, contra omnes haliere sine corpore. Et in sui erroris
impugnationes, aut irrisiones intidelium assertionem inducunt quod Dominus in
tuti esse poterimus unde etiam sulxiit
: : Evaugelio dicit (Joan. xiv, :2) /n doino :

Paruti ud satisfactioncin onini poscenti /*atris niansiones iiiultx sunt. Circa

inci
vos rationon de ea qux in roOis cst sjjc. nuMilum vero quod ex libero arbitrio de-
Fides autem christiana principaliter con- pendet, asseris tam Saracenos quam
sistit in confessione sanctw Trinitatis, et natioues alias necessitalem aclibus hu-
specialiter gloriatur in cruct! ilomini nos- luaiiis imj)onere ex piiescientia vel ordi-
tri .lesu (lluMsti. Nam ccrhuin crucis, ut iialioue divina, dicentes quod homo non
Paulus dicit I Corintli. i, IH, ctsi pereun- potest mori, nee etiam peccare, nisisicut
tihus slultilia sit, /iis tanicn (jui salci Dciis ordiiiavit de homine; et (juod qua'-
/iunt, idcst nohis, virtus Dei cst. Spes etiam lihet j)ersona suam eventum habel
nostra in duohus consistit : scilicet in eo scriplum in fronte. Super quihus petis
quod expectatur post mortem, et in rationcs morales et philosophicas, quas
auxilio Dei, ((uo in hac vitajuvamur ad Saraceni recij)iunt. Frustra enim videtur
futuram healitudinom per opera liheii auctoritates inducere contra eos qui auc-
arhitrii promcrendam. Ila-c ergo siiiil toritates non recij)iiinl. Tua^ igitur peti-
qua', ut tu asseris, ab inlidelihus imj)u- tioni, (juai ex pio desiderio videtur pro-
gnantur et irridentur. Irrident eiiim cedere, ul sis, juxta apostolicam doctri-
Saraceni, ut tu dicis (juod Chrislum Dci nam, paratus ad s/itisfactionein oinni
Filium dicimus, cuni Deus uxorein non jjosrcntt te rationein, satisfacere volens,
habeat et rej)utant nos insanos (juod
; alitjua facilia, secundiim quod materia
tres personas confitemur in Deo, ctiam jialietiir, suj)er j)i.emissis tihi exponam,
per hoc existimantes uon tres deos j)ro- (jiKe lamen alihi diMiisiiis j)ertraclavi.
fiteri. Irrident etiam (juod Cluistuin Dei

' Parni. « Declaratio quoruindaru articulo-

: Parin. uniittit hiinc titulum.
ruin contra (irtecos, Armeiios, ct Saracenos. •

CAPUT If.
Qualiter sit dispiitandum contra infideles.
De hoc tamen primo ailmonere
quod in disputationibus contra infldeles
de articulisfidei, non ad hoc conaridebes,
ut fidem rationibus necessariis probes.
Hoc enim sublimitati fldei derogaret,
cujus veritas non solum humanas men-
tes, sed etiam Angelorum excedit; a
nobis autem creduntur quasi ab ipso Deo
revelata. Quia tamen quod a summa ve-
ritate procedit, falsum esse non potest,
nec necessaria ratione impugnari valet
quod falsum non est, fldes nostra neces-
sariis rationibus sicul probari non potest,
quia humanam mentem excedit, ita im-
probari necessaria ratione non potest
propter sui veritatem. Ad hoc igitur de-
bet tendere christiani disputatoris inten-
tio inarticuhs fidei, nonutfidem probet,
sed ut fidem defendat unde et beatus
Petrusnon dixit Parati semper ad pro-
: dinem dici potest vel conceptus vel
bationem, sed ad satisfactionem, ut scili-
cet rationabiUter ostendatur non esse
falsum quod fides catholica confitetur.
CAPUT III.
Qualiter iii divinis sit ace.ipieiuia
generatio.
Primum considerandum est de-
igitui"
risibilem esse irrisionem qua nos irrident
quod ponimus Christum Fhum Dei vivi,
quasi Deus uxorem habuerit. Cum enim
carnales sint, non possunt nisi ea quee
sunt carnis et sanguinis, cogitare. Quili-
bet enim sapiens considerare potest quod
non est idem generationis modus in
omnibus rebus sed in unaquaque re
; sequenter neque verbum quod in intel-
invenitur generatio secundum proprieta-
tem suai naturae. In animalibus quidem
per maris et feminae commixtionem;
in plantis vero perpullulationem, seuge-
nerationem, atque in aUis aUter. Deus
autem non est carnaUs natura^, ut femi-
namrequirat, cuicommisceatur adproUs
generationem; sed est spirituaUs naturae,
sive intelfectuaUs, immo magis supra
omnem inteUectum'. Est ergo in eo
* Parm. : « super omnem
XXVII.
OT>USCULnM II. 129
accipienda generatio secundum qnod
convenit inteUectuaU natura^. Kt quamvis
inteUectus noster ab inteUectu divino de-
ficiat, non possumus lamen aUter loqui
de inteUectu divino nisi secundum simi-
Utudinem eorum quse in inteUectu nos-
te volo tro invenimus. Est autem inteUectus
noster aUquando quidem in potentia
inteUigens, aUquando in actu. Quando-
cumque autem actu inteUigit, quoddam
inteUigibile format, quod est qusedam
proles ipsius, unde et mentis conceptus
nominatur. Et hoc quidem est quod voce
exteriori significatur unde sicut vox
:
significans, verbum exterius dicitur, ita
interior mentis conceptus verbo exte-
riori significalum, dicitur verbum in-
teUectus, seu mentis. Ilic autem mentis
noslrae conceptus non est ipsa mentis
nostra? essentia, sed est quoddam acci-
dens ei, quia nec ipsum inteUigere nos-
trum est ipsum esse inteUectus, aUo-
quin numquam inteUectus esset quin
actu inteUigeret. Yerbum igitur nostri
: inteUectus secundum quamdam simiUtu-
proles et praecipue cum inteUectus se
;
ipsum inteliigit, inquantum sciUcet est
quaedam similitudo inteUectus procedens
ab inteUectuaU ejus virtute sicut et
;
fiUus habet similitudinem patris, proce-
dens ab ejus generativa virtute. Non ta-
men proprie verbum nostri inteUectus
potest dici proles vel filius, quia non est
ejusdem naturae cujus est inteUectus
noster. Non autem omne quod procedit
ab aUquo, etiamsi sit ei simile, dicitur
fiUus alioquin imago sui, quam aUquis
:
pingit, proprie fiUus diceretur. Sed ad
hoc quod sit fiUus, requiritur quod pro-
cedens ab aUero similitudinem habeat
ejus a quo procedit, ejusdem na-
et sit
tui'ae cum eo. Quia vero in Deo non est
aUud inteUigere quam suum esse, con-
lectu ejusconcipitur, est aUquodaccidens
aut aliquid aUenum ab ejus natura sed ;
ex hoc ipso quod verbum est, habet ra-
tionem procedentis ab aUero, et ut simi-
Utudo ejus cujus est verbum hoc enim :
inverbo nostro reperitur.
Sed islud verbum Dei habet uUerius
quod non sit aliquod accidens, neque
aliqua pars Dei, qui est simplex, neque
aliquid alienum a divina natura, sed
intellectualem. »
9
130 DE RATIONIBUS FIDEl.

quoddam completum subsistens in natura rentia quod scilicet verbum iulcUectus

:

divina habens rationem ab altero proce- nostrinon ada^quat intellectus virtufem ;

dentis sine hoc enim verbum intclligi'

: quia cum aliquid mente concipimus,
non potest. Hoc autem secundum huma- adhuc possumus alia multa concipere :

nae locutionis consuetudinem nominatur unile verbum nostri intehectus imper-

fdius quod procedit ab aho in similitudi- fcctum est, ct in eo potcst compositio
nem ejus, subsisteus in eadem natura accidcre, dum ex multis imperfectis fit
cum Secundum igitur quod divina
ipso. unum verbum perfcctius, sicut cum in-
verbis humanis nominari possunt, ver- tcUectus concipit aliquam enuntiationem,
bum intehectusdivini fihum Dei nomina- scu defmitioncm alicujus rei. Sed ver-
mus Deum vero, cujus est verbum,
; bum divinum ada^quat virtutem Dei, quia
nominamus Patrem processum verbi
;
pcr suam cssentiam se ipsum inteUigit
dicimus esse generationem fihi immate- et omnia alia unde quanta est essentia,
:

rialem, non autem carnalcm, sicut car- tantum est verbum (^uod concipit per
nales homines suspicantur. esscntiam suam, se el omnia alia intel-
£st autem aliud in quo excedit pra- ligcudo. Est ergo perfectum simplex, et
dicta fihi Dei generatio omnem genera- aniuale Deo et hoc verbum Dei filium
:

tionem humanam sive materialem,

; nomiuamus ratione jam dicta, quod
secundum quam homo ex nomine nas- cjusdcm natura! cum palrc, ct patri coa»-
citur ; sivc intehigil)ilem, secunchim ({uam tcrnum, unigenitum, et perfectum con-
verbum accipitur iu mente humana. lu filcraur.
utraque enimilludquod pergenerationem
procedit, invcnitur posterius tcmpore eo
a quo procedit. 1'ater cnim nou gcnerat CAPl.T IV.
statim a principio sui esse, sed oportet
quod dc imperfecto ad statum perfectum Qi(alitcr in i/irinis sif ncci/)ienihi processto
veniat, in quo generare possit. Nec S/jiri(us sancti a Patre ct Fi/io.
iterumstatim ut generalioni operam dat,
filiusnascitur; quia carnalis gencratioin Est autcm considerandum ulterius,
quadam mufatione consistit et succes- (piod omucni cogiiitioncm sc^iuitur ali-
sione secundum intellectuni etiani non
: (jua api)ctifiva opcratio. Inlcr omncs
statim a principio homo cst aptus ad in- aufcm appctilivas opcrationes invenitur
teiligibiles conceptus formandos, sed amor csse principium :(\uo sublato, ne-
post([uam ad statum perfcctiduis vonil : quc gaudium crit, si adipiscilur aliquis
unde non scmpcr aotu inteUigit, scd quod nou neque tristitia, si impe-
anuit ;

potentia cst inlcUigens tantum, et posl (it (liatur ab co quod amat si vidclicel ;

intclligcns actu, ct iterum desinit actu amor Itdlatur; et per consequens tol-
intelligcrc, et rcmancl intclhgens in po- luiifur omucs appctifiva' opcraliones,
tentia vel babitu taiituni. Sic crgo ver- (liM' (luoilammodo ad fristitiam et gau-
bum bomine posterius invenitur tenqxirc, rcferuntur. Cum igitur in Deo sit
(liiiin

et dcsinitah(iuando esse antccnjaiu honio. pcrfecta cognitio, oportct etiam in eo

Imj^ossibilc cst autcm ista (hio Dco coii- poiicrc pcrfccfum amorcm iii (|iio qui- :

venire, in quo nc(juc im[)crfcctio nc(iue dcin proccssus sccuudum appctiti\am

mutatio locum bal)et, ncque etiam exitus opcrationem cxprimitur, sicut in verbo
de potentia ad actum, cum sit actus per opcrafioncm iutcllectus.
purus ct primus. Vcrbum crgo Dei coae- Est aiitcm affcudcuda dilfcrcnlia qua»-
ternum est ipsi Dco. (lam intcr iutcllcctualcm opcratioucm ct
Esl autem et aliud in quo verbum nos- appcfitivam nam operatio intcUectus,
:

trum diflert a divino. Intellcclus enim ct omuis omniuo cognitiva opcratio

noster non simul iulclligit omnia, ucquc
unico actu, scd pluribus ct diversis ct
ideo verba intellectus nostri sunt multa
sed Deus omnia simul intelligit, et unico
complctur pcr Iioc (piod cogiioscibilia in
; cogiU)scciitc qiiodaiumodo cxistuut, sci-
;
licct sensibilia in scnsu, et infclligibilia
in iiitellcctu operatio autem appctitiva
;

actu, quia (\jus intclligcre non potcst complcfiir sccuiidiim qiiciudam ordiiicm
esse nisi unum, cuni sit suum csse : vcl inotuin appcli-iifis ad rcs appcfifui
undc sequitur quod in Deo sit unimi objectas. Ka vcro qua* habcut occultum
verbum lantum. principium sui motus, spiritus numen
ritcrius cst considcrauda alia dilVc- accipiuiil : sic ciiiin \iMili s|>iiiliis di-
 ;;

OPUSCULUM 11. 131

cuntur, quia eoium principium non ap- Non enim est Deus magnus vel potens
paret. Respiratio etiam arteriarum, qui vel bonus accidentaliter, sed per essen-
est motus ab inlrinseco principio proce- tiam suam : et tres personas vel hypos-
dens, spiritus nomen accepit unde con- : tases non dicimus in divinis distinctas
venienter, secundnm quod divina hu- per ahquid absolutum, sed per solas re-
manis significari possunt, ipse divinus lationes, qua3 ex processione verbi et
amor procedens spiritus nomen accepit. amoris proveniunt. Et quia processionem
Sed in nobis amor causa ex duplici verbi nominamus generationem, ex ge-
procedit quandoque quidem ex corporea
: neratione autem proveniunt relationes
et materiali natura qui est amor im- : paternitatis et filiationis personam Filii ;

mundus, quia per eum puritas mentis a persona Patris distingui dicimus so-
turbatur qnandoque autem ex ipsa pro-
;
himmodo paternitate etfdiatione omnia :

prietate naturai spiritualis, sicut cum communiter et indifTerenter de utroquc

amamus intelligibilia bona etquse rationi enim dicimus Patrem
pra?dicantes. Sicut
conveniunt et hic est amor purus. Tn
; verum Deum^ omnipotentem, a^ternum,
Deo autem amor materialis locum non et quaecumque similiter dicuntur, sic et
habet. Convenienter igitur amoremipsius Fihum : et eadem ratio est de Spiritu
non sohim spiritum, sed spiritum sanc- sancto. Quia ergo Pater et Filius et Spi-
tum vocamus ut per hoc quod dicitur
; ritus sanctus non distinguuntur in natura
sanctus, ejus puritas exprimatur. Divinitatis, sed in relationibus solum
Manifestum estautem quod nihil amare convenienter tres personas non dicimus
possumus et sancto amore
intelligibili tres deos, sed unum verum Deum et per-
nisi quod actu per intellectum conci- fectum profitemur. In hominibus autem
pimus. Conceptio autem intellectus est ideo tres personae tres homines dicuntur,
verbum unde oportet quod amor a
: et non unus homo, quia natura humani-
verbo oriatur. Verbum autem Dei di- tatis, quae communis est, differenter
cimus esse filium. Ex quo patetSpiritum convenit eis secundum materialem divi-
sanctum esse a Fiho. Sicut autem divi- sionem, quae omnino in Deo locum non
num intelligere est ejus esse, ita etiam habet. Unde in tribus sunt tres humani-
amare Dei est ejus esse et sicut Deus : tates numero differentes, et sohi ratio
semper actu intelligit, itaetiam seamat, humanitatis in eis communis invenitur.
et omnia amat suam bonitatem amando. In tribus autem divinis personis non tres
Sicut ergo Dei Filius, qui est verbum divinitates numero differentes, sed unam
Dei, subsistens est in natura divina, et simphcem Deitatem necesse est esse
coaeternus Patri, atque perfectus et uni- cum non sit alia essentia verbi et amoris
cus ita etiam haec omnia de Spiritu
; in Deo ab essentia Dei et sic non tres ;

sancto confiteri oportet. Ex hoc autem deos, sed unum Deum confitemur,
colligere possumus quod cum omne propter unam simphcem Deitatem in
quod subsistit in natura intelligente, tribus personis.
apud nos persona dicatur, apud Graecos
autem hypostasis; necesse est dicere,
quod verbum Dei, quod Filium nomi- CAPUT V.
namus, sit quaedam hypostasis seu pcr-
sona et idem dc Spiritu sancto dici
; Qi(3s fuit cansa incarnationis Filii Dei.
oportet. Nulli autem est dubium quin
Deus, a quo verbum et amor procedit, Ex simili autem caecitate irrident
sit res subsistens, ut etiam dici possit christianam fidem, quia Christum confi-
hypostasis vel persona. Et per hunc mo- temur Dei Filium mortuum esse, tanti
dum convenienter ponimus in divinis mysterii profunditatem non intehigentes.
tres personas scilicet personam Patris,
; Et ne mors Filii Dei perverse intelli-
personam Fihi et personam Spiritus gatur, prius ahquid de Filii Dei incar-
sancti. Has autem tres personas vel hy- natione dicere oportet. Non enim dici-
postases non dicimus esse per essentiam mus Fihum Dei morti subjectum fuisse
diversas quia, ut dictum est, sicut in-
: secundum naturam divinam, in qua est
telligere etamare Dei est ejus esse, ita aequahs Patri, quae est fontahs omnium
verbum et amor ejus sunt ipsa essentia vita sed secundum naturam nostram,
;

Dei. Quicquid autem de Deo absolute di- quam assumpsit in unitatem personae.
citur, non est ahud quam Doi ossentia. Ad incarnationis ergo divina» mvste.
 :

132 DE RATIONIRUS FIDKI

rinm aliqualiter considerandum, oportet pcr quod operatur rationalis creatura,
advertere quod omne per intelleclum. est voluntas, in qua consistit Ubertas
agens, per conceptionem sui intcllectus arbitrii. Lapsus ergo rationaUs creaturae
quam dicimus verbum, operatur, ut pa- est secundum quod deficit a rectitudine
tet in quolibet artlfice,
ffidificatore, et voluntatis quod fit per peccatum. Defec-
:

qui secundum formam quam mente con- tum ergo peccati, qui niliil est aliud
cepit, exterius operatur. Quia ergo Dei quem perversitas voluntatis, praecipue
Flius estipsumDei verbum, conscqucns Deo convenit removere et hoc per ver- ;

est ut Dcus omnia per Filium fccerit. bum suum, quo universam condidit
Unaquaeque autem res per eadem fit et creaturam. Et Angelorum quidem peo-
'

reparatur si enim domus coUapsa sit,

: catum remedium hal)ere non potuit,
per formam artis rcparatur, por quam a quia secundum immutabilitatem suae na-
principio condita fuit. Inter creaturas au- tura3 impcenitibilcs sunt ab eo in quod '

tem a Deo conditas per verbum suum, semel convertuntur. Ilomines autem se-
primum gra^him tenet creatura ratio- cundum conditioncm sua? naturae habent
nalis intantum quod omnes alia^ crea-
, mulabilcm voluntatcm, ut nou solum
turae ei subscrviunt, et ad ipsam ordinari divcrso possinteUgere vol boiia vol ma-
'

videntur ; et hoc rationabiliter, qiiia ra- la sedetiam poslquam unum clegerunt,

;

tionalis creatura dominium habet sui possunt ab iUo resipiscere, et ad aliud

actus per arbitrii Hbcrtatem, octer.e oonvcrti : ct ha?c volubilitas voluntatis
vero creatura» non ex judioio libero iii liomine manel, quamdiu corpori uni-
agunt, sed quadam vi naturae moventur tur varietati subjecto. Cum autem anima
ad agendum. Ubique autem quod est a corpore fuerit separata, eamdem im-
liberum, pra^cminctei quod est scrvuni, mulabiUtatom voUintalis habcbit quam
et servi ad liberorum famulatum ordi- ualuralilcr Angohis liabot : unde et
nantur, et a liberis gubernantur. Lapsus post mortem anima impoenitibUis est,
ergo rationalis creaturai secundum voram iiec potest de bonoadmalum converli.
a^stimationcm magis a-stimandum cst iieo dc malo ad l)ouum. Sic ergo ad Doi
quam cujuscunKiue irratioiuUis crcatura' bonitatcm pertiuuit ut por filium suum
defectus. Nec est dubium quin apud Dei naturam humanam coUapsam reparet.
judicium rcs secundum veram aestimatio- Mt)dus aulcm rcparationis talis esso de-
nem judiccntur. IIoc ergo convcniens biiit quod ct natura' roparanda?. conveni-

est divina; sapicnti;e ut pra'oipue lap- rcl, ot morbo. Naliira'. dico reparaiida;
sum rationalis creatura- reparet, magis quia cuin liomo sit rationalis nalurae,
etiam quam si cadum coUaberetur, vel libero arbilrio pia'dilus, non ex necessi-
quicquid ahud in rci)us oorporcis posset talo oxlorioris \irlulis, sed per * pro-
acoidere. Est aulem duplox crealura ra- priam voluutatom ad stalum roctiludinis
tionalis scu intelleotualis una a corporc : rcvocandus fuil. Morbo etiam, quia
separata, quam Angoium dioimus aUa ; cum inorbus in porvorsitate volunlatis
corpori junota, qiue ost auima bominis. consistorol, oporliiit ^ roparationom liori
In ulraquo auleni lapsus aooitlcre [)oluit por lioc fjuod volunlas ad rcotitudinom
propter arbitrii libertatom. Dico aulem reduceretur. Voluntatis autcm humanie
creaturffi rationalis lapsum non ut ab rcotitudo consistit iii ordinatione amoris,
esso deliciat, scd scoundum quod dcficit (|ui ost i)riiioi[)alis airoolio. (h'dinatus au-
a rectitudiue vohinlalis. Lapsusonim sou tom amor ost ut Doum siipcr omnia dili-
defeclus pra^cipuc atlendilur secundum gamus quasi summum boiinm, ot ut in
id quo opcralur sioul arlifiocm orrare
; ipsum rcfcramiis omnia ([iia^ amamus
dicimus, si in arte ih-lioiat (jua dcbot tamquam iu ullimum fiiicm, ct ut in
operari ; et rem naturah;m dofioioiilem aliis amaiulis scrvclur dcbitiis ordo, ut
dicimus et collapsam, si oorrumpalur soilicet oorporalia spiritualibus postpo-
virtus ejus naluralis per quam agil ;
iiamus. Ad provooandum aiitom nostriim
puta si in planta vis gorminandi dofioiat, amorom in Doum niliil magis valore po-
aut in terra vis fructilioaiuli. Id aulom tiiit (jiiam (jiiod vorhiim UtM, per quod

* Parm. :anpeloriiin aiiteni. »

« ' Parm. omittit : « repanUionpm lieii, |mm'
* Al. : « inipopnitihilem. » lioc. » .\l. : > rnurbus perversilutc vuluntatis con-
' Al. deest « vel Ixtna. •
: sideret. »
* 1'arm. « secundum.
;
->

omnia iacta suiit, ad roparationem natii-
raB iiostrffi eam
assumeret, utidemesset
et Deus et homo. Primo quidem, quia
ex hoc maxime demonstratur quantum
Deus diligat hominem quod pro ejus sa-
lute homo fieri voluit nec est aliquid ;
quod ad amandum mag-is provocet quam
quod aliquis se cognoscat amari. Deinde
quod homo habens intellectum et affec-
tum ad corporalia depressum, ad ea quae
supra se sunt, de facili elevari non po-
terat. Facile autem est homini cuiUbet
ut ahum homiaem dihgat et cognoscat
sed considerare divinam aUitudinem, et
in eam ferri per debitum amoris affec-
tum, non est omnium hominum, sed
eorum qui per Dei auxihum cum magno
studio et labore a corporahbus ad spiri-
tuaha sublevantur. Ut ergo omnibus pa-
teret via ad Deum, voluit Deus homo
fieri, ut etiam parvuh Deum
et amare possent quasi similem sibi et
sic per id quod capere possunt, paulatim
proficerent ad perfectum. Per hoc etiam
quod Deus factus est homo, spes datur
homini ut pervenire possit ad perfectse
beatitudinis participationem, quam so-
his Deus naturahter habet. Homo enim
suam infirmitatem cognoscens, si ei
promitteretur quod ad beatitudinem per-
veniret, cujus vix Angeh sunt capaces,
quae scihcet in visione Dei et fruitione
consistit, vix hoc sperare posset, nisi
ex aha parte sibi dignitas naturae hu-
manae ostenderetur, quam tanti aestimat
Deus, ut pro ejus sahite fieri homo vo-
luerit. Et sic per hoc quod Deus factus
est homo spem nobis dedit ut etiam
, lumin ordinatione civili, in qua principes
homo posset pervenire ad hoc quod uni-
retur Deo per beatam fruitionem. Valet
etiam homini suai cognitio dignitatis ex
hoc quod Deus humanam naturam as-
sumpsit ad hoc quod afTectum suum
nuUi creaturse. subjiceret neque deemo-
nes aut quascumque creaturas colendo
per idololatriam neque corporahbus ; quod animae adhaeret, et quo anima uti-
creaturis se subdendo per inordinatum
afTectum. Indignum enim est ut cum
homo sit tantse dignitatis secundum ees-
timationem divinam, et ita Deo propin-
quus situt Deus homo fieri voluerit, quod
homo rebus inferioribus Deo inordinate
se subjiciat *.
'
Cod. S. Gen. : « subdat.
;
OPUSCULUM II. 133
CAPUT VI.
Qunliter dehet intelligi hoc quod dicitur :
Deus factus esl homo.
Cum autemdicimus, Deum hominem
fieri, nemo existimet hoc sic accipien-
dum esse ut Deus convertatur in homi-
nem, sicut aer fit ignis cum in ignem
convertitur. Immutabihs est enim Dei
natura corpora autem sunt quae invicem
:
convertuntur. Spirituahs autem natura
in naturam corpoream non convertitur,
sed potest ei aliquahter uniri propter
efficaciam suae virtutis, sicut anima uni-
tur corpori, et licet humana natura ex ani-
ma constet et corpore, anima autem non
corporeee, sed spirituahs naturee sit, om-
cognoscere nis tamen creatura spirituahs deficit a
; simplicitate divina multo amplius quam
corporea creaturaa simplicitate spiritualis
naturae. Sicut ergo spiritualis naturauni-
tur corpori per efficaciam suae virtutis,
ita et Deus potest uniri tam spirituali
quam corporali et secundum hunc
:
modum dicimus Deum naturae humanai
fuisse unitum.
Est autem attendendum, quod unum-
quodque maxime videtur esse illud quod
invenitur in eo esse principium omnia ;
autem alia videntur ei quod est princi-
pium, adhaerere, et ab eo quodammodo
assumi, inquantum id quod est princi-
pium, aliis utitur secundum suam dis-
positionem quod quidem patet non so-
:
civitatis quasi tota civitas esse videntur,
et aliis utuntur secundum suam dis-
positionem, ut sibi adheerentibus mem-
bris sed etiam in adunatione naturali.
;
Licet enim homo naturaliter constet ex
: anima corpore, principalius tamen
et
videtur homo esse anima quam corpus,
tur ad operationes animae convenientes.
Sic ergo et in unione Dei ad creaturam
non trahitur Deitas ad humanam natu-
ram, sed humana natura a Deo assumi-
tur,non quidemut convertatur in Deum,
sed ut Deo adhaireat et sunt quodam-
:
modo anima et corpus sic assumpta,
anima et corpus ipsius Dei, sicut partes
corporis assumptae ab anima sunt quo-
dammodo ipsius animae membra.
Est tamen in hoc aliqua differentia
» attendenda. Nam anima licet sit perfec-
13i
tior corpore, iion tamen totam perfec-
tionem in se possidet humanee naturs
unde corpus sic ei advenit ut ex corpore
etanima una compleaturhumana natura,
cujus quaHlam partes sunt anima et
corpus. Sed JJeus ila est in natura sua
DE RATIUMBUS FlDEl.
sed quodam modo singulari, ita quod
: humana natura esset quaedam Filii Dei
natura; ut Filius Dei, qui ab aeterno
hahet naturam divinam a Patre, ex tem-
pcre perassumptionem mirabilem liaheat
humanam naturam ex generc nostro et ;

perfectus ut plenitudini natura^, ipsius sic qu*libet partes Iiumana? naturai

niliil adjici possit: undc cum natura divi- ipsius Filii Dei, dici possunt Deus et, :

na non potest sic uniri alteri natura' ut quicquid agit vel patitur quielihet pars
ex utraque una constituatur nalui'a com- natura^ humanffi in Filio Dei, potest
munis sic enim naluradi\inapars esset
: attrihui unigenito Dei verho. Unde uon
illius naturai communis quod repugnat ;
inconvenienter dicimus animam el corpus
l^erfectioni divina' nalurce, nam omnis cssc Filii Dei, sed ct oculos et manus ;

pars imperfecta ergo J)ci ver-

est. J)eus et quod Dci
corporaliter videal
Filius
Ijum sic luuTianam naluram assumpsit, per oculi visionem, ct audit per auris
qua3 ex anima coiistat ct corpore, ut ta- auditum, et sic de aliis qute partibus
men nec altera transiret in alteram, nec animce vel corporis convenire possunt.
ex duabus una nalura conflarelur; sed llujus autem admirahilis unionis nul-
postunionem dua^ natura* distinctJe re- lum couvcnientius exemplum inveniri
manerent quantum ad proprietates na- potcst quam
unio corporis et animae ra-
turarum. lionalis. etiam non inconvcniens
Est
Est autem ruisus considerandum, cxemplum de hoc (juod verbum nostrum
quod cum s|)iritualis natura coiporca' in corde manet iibsconditnm, ct sensibilc
uuiatur persi)iritualem virtutem; quanto lit per assumptioncm vocis ct scriptura*.

fucrit major virtus spiritualis
tanto perlectius et lirmius sil)i naturam
iiiferiorem assumit. l{st autcm virtns
Dei infinita, cni omnis creatura suhjicitur,
et uiKiqua(iuc utitur pro suo arhitrio
natura', Sed tamen ha^c excmj)Ia a j)ra^dict.i
unionis repra'sentatioiie deficiunt, sicul
ct ceteraexemplahumiina a rehiis divinis.
Nam ncque Deitas sic unitur humana' na-
: tiira' ut sit piU"s alicujus natura^ ncque ;

non autcm eis uteretur, nisi ali(|uo
modo per eflicaciam sua' virtutis unirc-
lur t'is. Taulo aulcni alicui naturie per-
fectius unitur, (juiinlo in ea ma^is suam
virtutein excrcet. Intcr omnes sitpiidcin
crealuras virtutem suam exercet (|uau-
tumad hocquod omnihusesselargitur,
ad proprias ojJcratioMcs movct et secun-
(lum lioc(juo(lam commnni modo in oin-
sic unitur Iiuman;e natur;i' ut solum si-
gnificetur pcr eam, sicut verbum cordis
signiflcalur per vocem aut scripturam;
sed sic ut ver;icitcr filius Dei haheat na
turam humanam, et homo dicatur.
Piitet crgo quod non dicimus Deum
et uiiitum csscnalune corporea'ut sit virlus
; iu corpore ad modum materialium et
corporidium virtufum qiiia nec intellec-
:

iiihus rchus dicitur esse. Sed sj^ecialiori tus anima' corjiori unif;e sic cst virtus
(juodam niodo \ irlntem suam exercet in in corpore. Multo minus ergo Dei verbum,
mentihus siiiictis, soliim iii
(jtiiis iion (juod incMahilitcr et sulilimior modo
esse conscrviil et ail oj^eriindum niovet, sihi naluram humaniun assumpsit. Patel
sicut alias creaturas, scd eliam eas con- etiam secundiim j)r;emissa, quod Filius
vcrtit ad se cognoscendum et amandum : Dei ct divinam nafuram liahct, et huma-
undc ctiiim sic iii s.uictis mciilihus sj)C- nam; uiiiun aba-terno, aliam ex tempore
cialitcr dicifur liahitarc, et meiilcs saiic- pcr assumj)tionem.
tae Deo plena» csse dicuntur. tjiiiii ergo Contingit autcm ab eodem jilura haberi
sccundum quantittitem virtutis quam secundum diversos modos in quibus ;

Dciis oxercet in crciituriiin, magis ct tamcnomnil)usscmj)er(jiiod esf j)rincip;i-

niinus dicitur creatune uniri: j)iilct quod liiis hiihere dicitur : (juod iuitem minus
cum eflicacia diviiiai virtutis hnmano in- principalc, haheri. Ilabet enim totum
tcllectu comprchendi non possit, snhli- multas parfes, ut homo manus elpedes;
miori modo Dciis jxdcst creiitur.i' uniri iioii iuitcm dicimiis convcrso, quod
c
(|Uiiin intelleclus humimus cajjere jxissil. luiuius \cl j)C(lcs hahcaut hominem. Ila-
(^hiodiun ergo incomjirclicnsihili et incf- het etiam uniim snhjeclum multa acci-
fahili modo dicimus Dcum unilum essc dentia, sicut p(^)mum colorem et odorem.
humaii;i' ii;ilurii' in ('lirislo non soluiii iion e convcrso. Ilahct eliam homo ali-

perinhahilalionem, sicut iu aliis Sanctis, qua exteriora, sicut possessioues ef ves-

 OPUSCULUM II. 135
tes, 11011 e converso. Iii solis aiitem illis particularis, non tamen potest
hypos- dici
quae suiit partes alicujus unius essentia- tasis, nec persona, quia habetur a prin-
les, aliquando aliquid dicitur liabere et cipaliori quod est homo alioquin
: in
haberi ut anima corpus, et corpus ani- qiiovis homine essent tot hypostases vel
mam. Et similiterinquantum viret uxor personae, quot membra vel partes. Hu-
inmatrimonio conjunguntur, dicitur vir mana ergo natura in Christo non est ac-
habere uxorem, etuxor virum. Et simili- cidens, sed substantia, non universalis,
ter in his quffi per relationem uniuntur, sed particularis; neQ tamcn hyposlasis
sicut dicimus, quod pater habet filium ct dici potest, quia assumitur a principa-
filius patrem. Si ergo sic uniretur Deus liori, sciiicet a Dei verbo. Sic ergo Chris-
humanae. naturee sicut anima corpori, ut ex tus est unus propter personae vel hypos-
his constituereturuna natura communis, tasis unitatem, nec potest dici esse duo ;

possetdici, quod Deus habetnaturam hu-
manam, et humana natura habet Deum,
sicut anima habet corpus^ et e converso.
Sed quia ex divina et humana natura non
potest constitui una natura propter perfec-
tionem divinae, ut dictum est, ut tamen in
pra?dicta unione principalius est quod est
ex parte Dei, manifeste consequitur qiiod
exparte Dei accipi oportet id quod habet
naturam. Illud autem quod per ahquam
sed proprie dicitur quod habet duas na-
turas. Et licet divina natura praedicetur
de hypostasi Christi, quae est hypostasis
verbi Dei quod est ejus essentia; tamen
humana natura non potest praedicari de
eo in abstracto, sicut nec de aliquo Iia-
bente humanam naturam, Sicut enim
non possumus dicere quod Petrus est
humana natura, sed quod est homo, in-
quantum habet humanam naturam ita ;

uaturam dicitur esse, dicitur esse suppo-
situm vel hypostasis naturai illius sicut
quod habet naturam equi, dicitur essc
hypostasis vel suppositum natura; equi-
nae. Et si sit natura intellectualis quae
habetur, talishypostasis dicitur persona;
sicut dicimus Petrum esse personam qui
naturam humanam habet, quae
lectualisnatura. Cum ergo Filius Dei,
nec possumus dicere quod Dei verbum
; sit humana natura, sed quod habet hu-
manam naturam assumptam, et ex hoc
dicitur homo. Utraque ergo nalura prai-
dicatur de verbo Dei; seduna inconcreto
tantum, scilicet humana, ut cum dici-
mus, Filius Dei est homo; divina vero
est intel- natura et in abstracto et in concreto dici
potest ut quod verbum Dei est divina
:

unigenitum Dei verbum, per assumptio- essentia vel natura, et quod est Deus.
iiem habeat humanam naturam ut dic- Cum autem Deus sit habens divinam
tum est sequitur quod sit hypostasis
; naturam, et homo sit habens humanam
vel suppositum vel persona humanai naturam; per haec duo nomina signifi-
natura et ciim ab ceterno habeat divi-
: cantur duae naturae habitae, sed unus Iia-
nam naturam, non per modum compo- bens utramque. Et cum habens naturam
sitionis, sed simplicis identitatis dicitur ; sit hypostasis; sicut in nomine Dei in-
etiam hypostatis vel persona divinge na- telligitur hypostasis verbi Dei, ita in
turae, secundum tamcn quod divina ver- nomine hominis intelligitur verbum Dei,
bis humanis exprimi possunt. Ipsum secundum quod attribuitur Christo.
ergo unigenitum Dei verbum est hypos- Et sic patet quod per hoc quod dicimus
tasis vel persona duarum naturarum, di- Deum Christum ethominem, non dicimus
vinse scilicet, et humanae, in duabus na- eum esse duo, sed unum in duabus na-
turis subsistens. turis. Quia vero ea quae conveniunt na-
Si quis autem objiciat quod humana turae, attribui possunt hypostasi illius
natura etiam in Christo non sit acci- naturae ; hypostasis autem tam humanae
dens, sed substantia quaedam, non au- naturae quam divinae includitur tam in
tem universalis, sed particularis, quae homine significante divinam naturam.
hypostasis dicitur; videturconsequi quod quam in homine significante humanam
ipsa humana natura in Christo hyposta- quod esteadem hypostasishabensutram-
sis quaedam sit praetcr hypostasim Dei que naturam consequens est ut tam
;

verbi, et sic in Christo erunt duae hypos-
tases. Considerare debet qui sic objicit
quod non omnis substantia particularis
hypostasis dicitur, sed solum illa quae ab
aliquo principaliori non habetur. Manus
enim hominis substantia est quaidam
humana quam divina praedicentur de
illa hypostasi, seu secundum quod inclu-
nomine significante divinamna-
ditur in
turam, seu secundum quod includitur
in nomine significante humanam. Pos-
sumus enim dicere quod Deus verbum
136 DE RATIONIBUS FIDEI.

Dei est conceptus ct iiatus de Virgine, milis ratio irritabit. Si enim consideretur
passus, mortuuset sepultus; attribuentes. quare Deus fecerit ccelum tantai quanti-
hypostasi Verbi liumana propter Iiuma- tatis, et quare condiderit in tali numero
nam naturam : et e converso possumus stellas; sapienter cogitanti occurret se-
dicere quod homo ille est unum cum cundum quod sic convenienter fieri po-
Patre, ct quod est ab seterno, et quod tuit, hcet aliter facere potuerit. Dico au-
creavit mundum, propter divinam natu- tem ha^c secundum quod credimus totam
ram. • naturae dispositionem ct humanos actus
In his ergo tam diversis de Christo divinaj providentia^ esse subjectos. Hac
pra^dicandis distinclio invenitur, si con- euim credulitate sublata, omnis Divinita-
sidcretiir secundum quod ista de Christo tis cultus excluditur. Suscepimus autem
dicuntiir quaidam enim dicuntur secun-
: pra^scntcm disputationem ad eos qui se
dum Jmmanam naturam, qua^dam sccun- Dei cultorcs dicunt, seu sint Saraceni,
dum divinam. Si autem consideretur de seu Christiani, seu Judai. Ad eos autem
quo dicuntur, proferuntur;
indistincte qui omnia ex necessitate provenire di-
quia eadem est hypostasis de qua ct di- cunt a Deo operosius a nobis alil)i dispu-
vina et humana dicuntur ut si dicam : tatum est. Si aliquis ergo convenientiam
quod idem est homo qui videt et audit, passionis ct mortis Christi pia intentioue
sed non secundum idem videt enim se- : considerct,tantamscientiaeprofunditatem
cundum sccundum aures.
oculos, ct audit invenict, ut sempcr aliqua cogitanti phira
Idcm cliam cst pomum quod vidctur ct ct majora scmper occurrant, ila quod
odoratur; sed hoe quidcm colore, illud cxpcriri possit verum esse quod Aposto-
autem odore. Uatione cujus dicere pos- lus dicit I Cor. i, 13 \os prcdica/nus
:

sumus quod videns auiht, et audiens vi- ( Itristu/n crt(cifi.ru//t, Judicis (juidcm
dct, ct visum odoralur, et odoratiun sca/idalunt, </c/ttibus vcro sttdtitiam ipsis ;

videtur. Et simiiitcr dicere possumus aute/n vocatis Judseis atque Grsecis Chris-
quod Deus luiscitur de Virgine proplcr tto/i Dci virtutcm ct Dei sapic/itiam :

humanam naturam, ct liomo illc cst a^- et iterum (Jt/od stu/tum cst Dci, sapien-
:

tcrnus, proplcr divinam naturam '.

omnibus Ito/ni/iiht/s.
tius cst
Primo ergo considerandum occurrit
quod Christus humanam naturam as-
CAPUT VII. sumpsit ad lapsum bominis rcparandum,
ut diximus. Ea crgo oportuit Christum
Qualitcr sit acci/jic/i(l(/fn (/ttoddidtt/r pati et agere secunduui humanam natu-
vcrlmm l)ci passmn - ct 2nurtua/n, ct ram, per (]ua? rcmcdium adhiberi posset
(juod cx iis //lultion i/uo/irc/tic/is scr/ui- contra peccatum. Pcccatum autcm ho-
tur. minis in hoc consistit quod corporalibus
adhwrcndo, spiritualia bona pr«termil-
Exconsideratione crgo praMTiissorum tat. IIoc ergo dccuit Dei Filium in as-
satisapparcre potest, jam nibil inconvc- sumpta hominis natura ostcndcrc per ea
nicns sc([ui cx co (]uud dictum cst (]uod qua; fecit et passus cst, ul hominestem-
unigcnitum Dci verbum passum ct mor- poralia bona vcl mala pro nihilo duce-
tutim contilcmur. Non cnini ba'cci attri- rcnt, ne ab eorum inordiiuito afrectu im-
buimus scciuuhnn naturam divinam, scd pcditi, spiritualibus minus dcditi essent.
secundum humanam, (]uam {)ro nostra rndc (iluistus paupcrcs parentes elegit,
salute in unitatem personai assump- ct tamcn virtute j^crfcctos, ne quis de
sit. sola carnis nobilitatc et parcntum divi-
Si quis quod Dcus, cum
autcm o])jiciat tiis glorictur. Paupercm vitam gcssit, ut

sit omnii)otcns,modo potcrat im- alio divitias doccret contcmncrc. Privatus

manum gcnus salvarc quam per uuigc- al)squc dignitate vixit, ut homines ab
niti sui nu)rtem; considerare dcbct qui inordinato harum appctitu revoceret.
hoc objicit quod in iactis Dei considc- Laborcm, silim, famcm ct corporis fla-
randum cst quid couvcnicntcr ticri i)o- gclla sustinuit, nc bomines voluptatibus
fuit, ctiam si alio modo illud Deus faccrc et deliciis intcnti, proptcr aspcrilales
potuissct; alioquin omnia ejus opera si- liujus vitai retraherentur a bono virtutis.

' Parm. omitlit ; « naluram. ' 1'aiui. omiltit : « pI «pjoil ox iis nuilum m-
convenieus sequilur. »
 ;

OPUSCULUM II. i:n

Ad extremum sustinuit mortem, ne suscitat, et ciecos illumiuat. Moritur af-

proptermortis timorem aliquis veritatem
desereret. Et ne aliquis pro veritate vi-
tuperabilem mortem timeret, exprobra-
tissimum geuus mortis elegit, scilicet
crucis. Sic quoque convenieus fuit filium
Dei hominem factum mortem pati, ut
sui exemplo homines provocaret ad vir-
tutem, ut sic verum sit quod Petrus di-
cit, I Pet. II, 21 Christiis passus est pro
: ad credendum
fixus patibulo, annumeratur latronibus;
sed in ejus morte sol obscuratur, terra
tremit, franguntur lapides, aperiuntur
monumenta, et mortuorum corpora sus-
citantur. Si quis ergo ex tahbus initiis
tant.um fructum videat consccutum, sci-
licet conversionem fere totius mundi ad
Christum, et ulterius alia signa quaeral
durior lapide ceuseri
;

nobis, vobis relinqiiens exemplum iit se- potest, cum in morte ejus et petrae
quamini vestigia cjus. Deinde, quia ho- scissae sint. Ilinc est quod Apostolus, 1
minibus ad sahitem necessaria est non Corinth. i, 18, dicit Verbiim crucis
:

solum conversatio recta, per quam vi- pereuntibus stultitia est his autcm qui :

tantur peccata; sed etiam cognitio veri-
tatis, per quam vitantur errores; ad re-
parationem humani generis necessarium
fuit ut unigenitum Dei verbum natiiram
humanam assumens, certa veritatis
in
coguitione firmaret veritatem. Veritali
autem quae docetur per hominem, non
omnino firma credulitas adhiberetur,
quia homo decipere potest;
Deo absque omni dubitatione
salvi fiunt, idest nobis, virtus Dei est.
Est autem circa hoc, aliud consideran-
dum quod secundum eamdem
: rationem
providentiae, qua in se ipso Dei Filius
homo factus, infirma pati voluit, etiam
suos discipulos, quos humanae salutis
ministros instituit, voluit in mundo esse
abjectos. Unde non elegit litteratos et
sed a solo uobiles, sed iUitteratos et ignobiles, pau-
veritatis peres scilicet piscatores et eos mittens ;

cognitio confirmatur. Sic ergo oportuit ad salutem hominum procurandam, jus-

Dei Filium hominem factum doclrinam sit paupertatem servare, et persecutiones
divinaj hominibus proponere,
veritatis et opprobria pati, et mortem etiam pr<»
ut ostenderet hanc divinitus, non huma- veritate subire; ne eorum praedicatio a.l
nitus esse et hoc ostendit in miraculo-
: aliquod terrenum commodum composita
rum multitudine. Operanti enim ea quee videretur; et ne salus mundi adscribere-
sohis Deus facere potest, puta mortuos tur humanae sapientiae aut virtuti, sed
suscitando, caicos illuminando etc, cre- solum divinae. Unde nec in eis defuil
dendum erat ut per Deum loqueretur. virtus divina mirabilia operans, qui ta-
Sed quia miracula ejus, qui praesentes men secundum mundum videbantur
aderant, videre potuerunt ne a posteris
; abjecti. Hoc autem necessarium erat re-
crederentur conficta, contra hoc divina parationi humanae, ut homines discerenl
sapientia remedium exhibuit per Christi ne de se ipsis superbe conflderent, sed
inflrmitatem, Si enim vixisset dives, de Deo. Hoc enim ad perfectionem hu-
potens, et in magna dignitate constitu- manai justitiae requiritur ut homo totali-
tus, credi potuisset quod doctrina ejus ter se subjiciat, a quo etiam omnia
Deo
et miracula favore hominum et potestate bona consequi speret adipiscenda, el
humanafuissentrecepta.Etideo,utpalam adepta recognoscat. Ad bona igitur pr*-
fleret opus divinae virtutis, omnia abjecta sentia hujus mundi contemnenda, etad-
et infima in mundo eiegit, pauperem ma- versa quaelibet toleranda usque ad mor-
trem et vitam inopem, discipulos et tem, nuUo modo melius ejus discipuli
nuntios idiotas, reprobari et condemnari potuerunt institui quam per passionem
usque ad mortem a magnatibus mundi et mortem Ghristi : unde et ipse eis di-
ut manifeste appareret quod susceptio cebat Joan. xv, 20 : Si me persecuti sunt,
miraculorum, ejusque doctrinffi, non hu- et vos persequentur.
manai potentiaj, sed divinae attribuenda Deinde considerandum est quod hoc
sit. Unde et in his quae fecit vel passus habet ordo justitise ut pro peccato poena
est, simul coujungebantur et humana infligatur. Apparet enim in humanis ju-
infirmitas et divina potestas. In nativitate diciis quod ea quae injuste facta sunt,
enim pannis invohitus in praesepio po- ad justitiam reducuntur, dum judex ab
nitur; sed ab AngeUs collaudatur, et a 00 qui aliena capiens, plus habet quam
Magis stella duce adoratur. Tentatur a debeat, subtrahit quod plus habet, et
diabolo; sed ei ministratur ab Angehs. dat ei qui minus habebat. Quicumque
Vivit inops et mendicus; sed mortuos autem peccat, plus suae voluntati indul-
 .

138 DE I^ATIONIBUS FIDEI.

get quam debeat; ut eiiim voluntatem ciendo purgaret unde et Petrus dicit, I
:

suam impleat, transgreditur ordinem ra-, Petr. iii, 18 Christus semel pro pcccatis
:

tionis et legis divinge. Ad hoc igitur quod Jiostris tnortUKS esf, justus pro injustis etc
ad justiti* ordinem reducatur, oportet Nouergo, utopinantiir, conveniens fuit
quod voluntati sulitraliatur de eo quod quod Deus sine satisfactione suahumana
vult quod fit dum punitur vel per sub-
: peccata purgaret, neque etiam quod ho-
tractionem bonorum qua? vellet habere, minem non permitteret cadere in pecca-
vel per illationem malorum qua; pati re- tum. Primum cnim repugnaret ordini ju-
cusat. lla^c ergo reiutegratio justitia» per stitia', seciindum ordini natura^ humana»,

poenam quandoque fit per voluntatem
ejus qui punitur, duni ipsemet sibimet
poenam imponit, ut ad juslitiam redeat;
(|uandoquc vero lit eo invilo; ct tunc
quidem ipse ad justitiam non reducitur,
sed in eo impletur justitia. Erat autem
totum humanum genus
per quam homo factus est suae voluntatis
liber, poteiis bonum vel mahim chgere.
Providenfia^ autem est rerum natiiram et
ordinem non dcstruere, sed salvare. In
hoc ergo maxime Dei sapientia apparuit
(piod or(hncm rerum servavit tam justi-
p(>ccato subjec- fia' quain nafura': et tamcn misericordi-

lum. Ad
ergo quod ad statum justi-
lioc lcr providit homini salutis rcmedium per
tiae oportebat invenire pcp-
reduceretur, Filii sui incarnationem et mortem.

nam quam homo sibi ipsi assumcrct ad

implcndum divina* justitia» onlinem.
Nullus auteni liomo purus tanlus csse CAPUT VIU.
{joterat qui posset satisfacere sufficienter
beo, p(Enam vohintariam aliquam assu- Qunliter sit accipiendum quod fidelcs su-
mcndo, (^tiampropcccato proprio, nc(him /nunt corpus C/iristi - ; et guod ex hoc
'

l)ro peccato univcrsorum. (lum enini nul/um inco)ivenicns sequitur.

iiomo peccat, legcm Dei transglcditur;
et sic quantum est in se, injuriam Deo Ouia ergo per passioncm et mortem
facit, (jui cst maj(>statis inhnifa'. Tanto (Ihristi liomincs a pcccato purgantur, ut
autem est (juanlo major
major injuria, hujus tam iuimcnsi bcnclicii jugis in iio-
est is in quem commitlilur patet enim : bismanerct memoria, FiliusDei passione
(|uod major injuria reputatur, si quis appropin(|uante, sua^ passionis etmortis
pcrcutiat militcm, (juam si rusticum: ct mcmoriam suis rcliquit Jugiter
fi(h'lil)iis

adhuc niajor, si rcgem vcl i)riii(i|»cni. iccolcndam, siium c(U'pus ct sanguinem

Habet ergo peccatum contra legem Dei tradens discipulis sub speciebus pauis et
commissum quodammodo injuriam inh- vini, quod usque nunc in memoriam illius
nifam. vcncrauda' passionis ubiqueterrarumfre-
Scd rursus considerandum csf (|uod (lucutal Ecclesia.
secundum dignitafcm satisfacicntis etiam Quam vane autcm lioc sacramentum
satisfactio ponderatur. Iiium enim ver- irrideant inlideles, (luilibcl etiam pariim
t)um (b'prtu'aloiiuiii a rcge prolafum pro iu chrisliana rcligioiic instructus dc facili
safisractionc iujuria', majur satisfacfid liidcsf affciidcrc. Non euim dicimus
reputatur quam
si eo inferior vel geiiua (piod corpus (Ihristi dilaceretnr in partes,
llccteret, vel aliam quamvis humiliatio- ctquod sic divisum a (i(lchl)us siib sa-
ncm ostendcrct ad safisfacicndum passo cramcnfo sumafur, oportcaf (luan-
ut
iujuriam. Niillus autcm liomo purus craf (lo(luc illiid dcliccrc, ctiamsi maguitudi-
intinita' dignitatis, cujus satisfactio pos- ncm monlis haberel, ul diciint sed ;

set esse condigna coiitra Dci injuriam. dicimus pcr conversioncm panisincorpus
Oportuit igifur csscf aliquis homo iii-
iit (llnisfi ipsum corpiis Chrisfi in sacra-
fiiiifa' (hgnitatis qui poMiam subircf pro mcuto Kcclcsia' esse ct a fidelibus man-
omnibus, et sic condignc safisfaccrct diicari. Ex (luo crgo corpus Christi non
pro totius muudi peccatis. Ad hoc ergo dividitur, sediiiipsumarKiuidconv(Mfifur,
unigcnilum 1)(m vcrlium, verus Dcus ct iiiiUa ncccssilascst ut pcrmandiicafioncm
Hci FiUus iiafurain iiuinanam assuiupsif, fidciiuiu (juantitati cjus aliijuid siiblra-
et in ea mortem pati vohiit, ut tofum balur.
genus huinanum pro pcccalo salisfa- Si (inis autcm infidelis vclit dicerchanc

' Parm. . " a(;cipiiint. » ' Paiiii. omittil : « ol inioil (>x inic nulium in-
coiivenicns scMiuiUir. »
 ,

OPUSCULUM II. 139

couversionem impossibilom esse, coii-

sideret, si JJeum omnipotontem confi-
'

tetur, quod cum pcr virtutem naturse CAPUT IX.

possit una res converti ad aliam quan- '^

tum ad Jormam, sicut quod aer in ignem Quoc/ '

' esf specialis locus uhi animse pur-
convertitur, dum materia qua? prius erat (jantur antequani vadant ad Paradi-
subjecta formaeaeris, postea forma^ ignis sum.
subjicitur, muJto magis ^ virtus omnipo-
tentis Dei, quse totam rei substantiam iu Nunc restatconsidcrarede oppositione ''
esse producit, non soJum transmutando quorumdam dicentium, purgatorium non
secundum formam, ut facit natura, pote- esse post mortem ad quam quidem po- ;

rit lioc totum in iJJud totum convertere, sitionem ut homines aliqui devenirent,
'"

utsicpanis in corpus Chrisli convertatur, contigisse videtur quod in pluribus aliis

et viuum in sanguinem. contigit *''muhis. Deum enimahqui'*' er-
Si autem Iiuic conversioni aliquis vc- rores aliquos incaute vitare voluerunt,
Jit repugnare per id quod sensu * appa- incidenmt in errores contrarios. Sic Arius
ret, nam nihil secundum sensum immu- dum vitare voluit errorem SabelJii con-
tatur Sacramento aJtaris ^ consideret,
: in fundcntis sanctaj Trinitatis personas, in-
quod ejusmodi est% sicnobis divina pro- cidit in errorem contrarium, ut divideret
poni ut ad nos sub tegumento visibi- Deitatis essentiam. SimiJiter Eutyches
lium rerum deveniant. Ut ergo Christi dum vitare voJuit errorcm Nestorii divi-
corpus et sanguis spiritualis etdivina re- dentis in Christo personam Dei et homi-
fectio haberetur, non quasi cibus et et nis, contrarium errorem instituit.ut con-
potus communis, non sub propria carnis fitoretnr, unam esse Dei ethominis natu-
etsanguinis nobis traduntur specie sed '',
ram. Sic igitur et*'' aliqui dum vitare
volunt Origenis errorem ponentis omnes
**

sub specie panis et vini ne esset etiam

carnem humanam comedere et
horribile
sanguinem Jiumanum potare"\ Nontamen
hoc fieri '" sic
dicimus quasi species iJJir'
quae sensibus apparent in sacramento
altaris' sint solum in phantasia videntium
' Ecclesia inter errores contrarios media
sicut solet esse in praistigiis artium ma-
gicarum, quia veritatis sacramentum
nulla fictio decet sed Deus, qui est sub-
stantia; et accideutis creator, potest acci-
dentia sensibiJiaconservare in esse, sub-
poenas post mortem purgatorias esse, in
contrarium prolabuntur errorem ut dicant
nuUam prenam post mortom purgatoriam
esse. Sancta vero catholica et apostolica
cauto "^" passu incedit. Sicut enim distin-
guit personas in Trinitate contra Sabel-
; lium, et tamen in orrorem Arii non do-
clinat, sed unam tantum confitetur per-
sonarum essentiam in incarnationis vero ;

jectis '^ inaliud transmutatis.Potest enim mystorio e converso naturas distinguit

eflectuscausarum secundarum per sui contra Eutychom, nec tamen cum Nesto-
omnipotentiam absque causis secundis rio personam separat sic et in statu :

et producere et in esse servare. animarum post mortom pcenas quasdam

Si '^ vero Dei omnipotentiam non con- purgatorias confitetur eorum dumtaxat
fitetur, contra taJem in hoc opere dispu- qui dehocsff.culo absque peccato mortaJi
tationem non assumimus, sed contra cum caritate et ^' gratia recedunt nec ta- ;

Saracenos, etaliosqui Deiomnipotentiam men -^ cum Origene omnes poenas purga-

confltentur. Alia vero hujus mysteria torias confitotur sed qui cum poccato ;

sacramenti non sunt hic magis discu- mortali docedunt, cum diabolo et Ange-
tienda, quiainfidelibus secreta fidei pandi lis ejus a?,terno confitotur supplicio cru-
non debent. ciandos.
' Parin. : « Dei omnipotentiam. Couiitetur " Parm. : omittit : « altaris. »
quidem quod. » '^
Parm. « tamen in aliud mutatis. »
:

'^
Parm. « in. » : *' Parm. addit « quis. » :

3 Parm. « multo magis ergo. »

:
*" Parm. « quod est... sint beatse. »
:

''
Parm. « sensui. »
:
*^ Parm. « opinione. »
:

^ Parm. omittit « in sacramento altaris. »

:
""'
Parm. omittit ; « positioncm. »
8 Parm. omittit « quod ejusmodi est. »
:
'''
Parm. « contingit. » Omisso « uuiltis. »
: :

' Parm. omittit « non sub propria caruis

: el 's
Parm. « enim aliquos errores vitare. »
:

sanguinis nobis traduntur specie, sed. » •' Parm. « Sic etiam dum aliqui. »
:

" Parm. c sumitur, ut uon sit. »

: ^" Parm. « lento. »:

^ Parm. sanguinem bibere.

: « » -' Parm. « caritatis gratia deceduut. »
:

'" Parm. omittit « sic. » :

"^^
Parm. omittit « tamen. » :
 140 DE RATIONIBUS FIDEI,

Ad veritatis ergo assertionem primo Unde primo subjungit de desiderio ccp-

ronsiderandum qui inpec-,
est, quodilli lestisdomus et dicit, quia itigemiscimus
:

cato mortali deccduni, statim ad inferna- in hoc quod a nostro desiderio retardati
lia supplicia rapiuntur quod aperte ex ; cupimus supcrifidui /labitationetn coe/cs-
Evangelio probalur dicitur enim Luc. : tem per quod etiam videtur intelligere,
:

XVI, 22, ex ore Domini, quod moi^tuiis est quod illa domus ccelestis quam supra
dives epulo, ct scpu/tus iti infcrno et de : dixerat^ non est aliquid ab homine sepa-
cruciatu ejus ex ipsius confessione ap- ratum, scd aliquidhomini inba^irens. Non
paret, dum dicit Quia crucior in hac
: enim dicitur liomo induere domum, sed
flamma. Job quoque de impiis dicit Job. vestimentum sed dicitur ahquis inhabi- ;

xxi, 13 Ducunt iji bonis dics suos, ct in

: tare domum. Cum ergo h«ccluo conjun-
puncto ad infcrna descendunt. Kem Job git dicens supcri?idui habilationem, os-
xxn, 17 Qui dicebant Dco
: Receilc a : tendit quod id quod est primo desidera-
tujbis etc .^awsoXnm autcmimpii propccca- tum, cst aliquid inha?rens, quia induitur,
tis propriis, sed etiamjusti ante passio- et est ali(juid contiuens et excedens,
nemChristi pro peccato primi parentis in quia inhabitatur. Quid autem sit illud de-
morte ad inferos descendebant unde : sideratum, patebit cx sequentibus. Sed
Jacob dicebat Genes. xxxvu, 35 r Desccn- quia non simpliciter dixerat indui, sed
dam ad fdium mcum /ur/cns in mfrrnurn. su/ierindui, rationem sui dicti exponit,
Unde ipse Ciu"istus moriens ad inferna subdens : .SV tamcn vestiti, non nudi inve-
descendit, ut in Symbolo continetur, niamur quasi dicat Si anima sicindue-
;
:

sicut ante ]»er Propbetam pra-dictum fue-
rat : Non dcrclitu/ues
inferno : xv, :2() quod Petrus iu
Psal.
Actibus de Cbristo exponit. Licet ('bristus
alio modo ad inferna desrenderit, non
quasi peccato obnoxius sed solus inler
mortuos liber, ad boc descendit ut expo-
n^tur habitatione coelesti quod nou exue-
animani inoam iti retur babitatione terreua, adeptio illus
: babitationis esset superinduitio. Sed quia
oportet quod exuatur habitatione terrena
adhoc quod induatur c(elesti, non potest
; dici superinduitio , sed iuduitio simplex.
Posset ergo aliquis ab .\postolo qua^rere :

lians principatus et potestates captivam Quare ergo dixisti Supcrindui cupientes ? :

duceret captivitatcm, sicut perZacbariam Ad quodrespondet dicens Nam et qui su- :

fuerat praMlictum, Zacb. i\, Tu auteni H : nius in ta/icrnacu/o isto, idest qui indui-
Kmisisti. in saHf/uiiic testamenti tui ' dujuisti * vinc- mur terreno babitaculo (juasi transitorio,
tos de /acu, in t/uo non est aqua. non domo quasi permanenle, i/u/emisci-
Sed quia miserationes Dei sunt super /nus gravatiquasi aliquo accidente contra
omnia opera ejus, credendum cst multo (Ifsideriimi nostrum, eo (juod secundum
magis, quod illi qui sine macula moriuu- uaturale desiderium nostrum vo/umus ejc-
tur, statim a-ternai retributionis merce- po/iari quasi taberuaculo terreno, sed
dem recipiant.Et boc (juidem evidentibus supervestiri coelesti, ut absor/ieatur (jnod
auctoritatibus maxime probatur. Dicit /iKirla/c rsl,a vila, idost ut ad vitam im-
euim A{)ostolus 11 ad Corinth. v, 1, cuui uiortalem siue mortis gustu transeatur.
mentiouemde tribulationibus Sanctorum Posset autem iterum aliquis ' Apostolo
fecisset : Scimus cnim, intjuirit, quod si dicere non quia rationabileapparel quod
:

terrestris (/funus noslra /lujus /ifibilafioni:^ volumus expoliari terreua iubabifatione,

disso/catur, ijuod iedificatumcm c.r Dco qua' esf nobis couuaturalis, et uude hoc
/labcmus, domum non ?nanufactam, sed nobis quod habitationem C(jclestem indui
seternamincui/is. Exquibus verbis prima cuj)iamus. Ad hoc respondel subdens :

facie insjH!ctis hoc videtur elici jjosse, Qui aiileiii iii nobis rfficit hoc ipsinn, ut
quod, (lissoluto morlali corj^ore, houio (lesideremus c(elestia, Deus rsl. Et (juo-
CG^Iesti gloria induafur. Sed ut hic sensus modo in nobis hoc efficiat, ostendit sub-
evidentior liat, sequentia pertractemus. dens Quidedil nobis pii/nuss/iiritus. Per
:

Quia enim duo j^rojtosuerat, scilicet dis- spiritumenim saiulum, quem accepimus
solutiouem babitatiouis terrena' et adop- a Deo, sumus de c(i'lesti babitatioue adi-
tionem domus cn'Iestis,osten(lit(juomodo piscendacertict solliciti, sicut perpignus
desiderium hominis se habet ad utrum- (le debito recuj^erando. Ex Iiac ergo ccr-

(jue, cum (juadam expositioneutriusque, titudiuc in desiderium codestis habita-

•
I»arm. « pmisisli. »
^ Parm. « quirrcrc ab apostolo.
;
Ralionahi- —
' Parm. « superinduilio simidiciltT, lilcr... nolumus... naturalis, ct sic nec qiiod. »
 OPUSCULUM
tionis elevamur. Sic crgo in nohis dno
sunt desideria unum naturffi de teirena
: quantum ad gloriam animarum,
inhabitatione non deserenda ahud gra- ; usque ad corporum resumptionem *
tiae de coelesti bahitaliono consequenda.
Sed bsec duo desideria impleri non pos-
sunt quiaad cojlestem habilationem pcr-
;
venire non possumus, nisi terram dcse-
ramus. Unde cum quadam fiducia firma
et audacia desiderium gratiae prceferimus
desiderio naturae, ut velimus terrcnam
habitationem deserere, et ad ccelestem
pervenire et hoc est quod subdit Aii-
: :
dentes ergo semper, et scientes, quoniam
dum sumus in hoc corpore, peregrinamur
a Bomino\per fidem enim ambulamus, et
non per speciem. Audemus autem, et bo~
nam voluntatem habemus mngis peregri-
naria corpore, et prxsentes esse adDomi-
num. Aperitur ergo quod ipsum corpus
corruptibile supra nominavit terrestrcm
domum hujus habitionis, et tabernacu-
kim quod quidem corpus est animse
;
quasi quoddam indumentum. Aperitur
etiam quid supra dixcrit domum non
manufactam, sed seternam in coelis
quia ipsum Deum, homines induunt,
vel etiam inhabitant, dum ei prcEsentes
existunt per spcciem, idest videndo eum
sicuti est, peregrinantur * autem ab ipso
dum per fidem tenent quod nondum vi-
dent. Desiderant ergo Sancti peregrinari
a corpore, ut corum anima?, per mortem
a corporibus separentur, ad hoc quod sic
peregrinantes a corpore, sint praesentes
ad Dominum.
Patet ergo quod Sanctorum animae a
corporibus absoluta? ad coilestem habita-
tionem perveniunt Deum videntes. Non
ergo sanctarum animarum differtur glo-
ria, quae in Dei visione consistit, usquo
ad diem judicii, quo corpora resument.
Hoc etiam apparet per dictum Apostoli
ad Philip. i, 23, ubi dicit: Cupio dissoivi,
et esse cum Christo. Yanum enim hoc de-
siderium essct, si corpore dissokito ad-
huc Paulus cum Christo non essct, quem
tamen constat esse in coe.Hs. Manifestc
etiam Dominus latroni in cruce confitenti
dixit, Luc. xxni, 43 Hodie mecum eris in
: conflagrationis mundi, qui facicm prae-
paradiso, per paradisum gloria^ fruitio-
nem designans. Unde nonestcredendum.
* Parm. « sicut est, peregrinatur ab eo. »
:
* Parm. « resurrectionem. »
:
^ Parm. omittit « ejas. » :
" Parm. « est. »
:
' Parm. omittit « est emanatio quoedam cla-
:
ritatis omnipotentis Dei sincera, et ideo.
II. 141
qnod suos lidcles (Ihristus remunerare
difTerat,
.
Quod ergo Dominus dicit, In domo Patris
mei mansiones multse sunt, ad diffcrentias
refertur pi'a;miorum, quibus Sancti in
coelesti beatitudinem remuncrantur a Deo,
non ejus^ extradomum,scdinipsadomo.
*
His autem visis, consequens videtur
purgatorium animarum esse post mor-
tem. Ex multis enim sacrae Scripturae auc-
toritatibus manifeste habetur quod ad
illam coelestcm gloriam nullus pcrvenire
potcst cum macula. Dicitur cnim de di-
vinaesapientiaeparticipatione, Sap. vii,25,
qtiod ^ est emanatio quaedam charitatis
omnipotentis Dei sincera, etideo nihil in-
quinatum incurrit in eam. Consistit au-
tem coelestis felicitas in sapientiae parti-
cipationc perfecta, qua per speciem Dcum
videmus. Oportct igitur omnino sinc ma-
"
cula esse eos qui ad illam beatitudinem
perducuntur. Idem habetur expressius '^
in Isa. XXXV, 3 Via sancta vocabitur non
: :
: transibitper eampollutus; et Apoc. xxi, 27 :
l^on intrabit in eam aliquidcoinquinatum,
Conlingit autcm aliquos in hora mor-
tis aliquibus peccatorum maculis coin-
quinari, propter quaetamen aetcrnam in-
fcrni damnationem non mercntur sicut ;
sunt venialiapeccata, ut verbumotiosum
etalia * hujusmodi. Non ergo ad ccelestem
beatitudincm quia talibus inquinati dece-
dunt, possunt pervenire statim post mor-
tem pervenirent autcm, ut probatum
;
est, si talcs maculae in cis non esscnt. Ad
minus ergo post mortem dilationem glo-
riae patientur propter venialia " peccata.
NuIIa autem est ratio quare magis hanc
poenam quam aliam animas pati post
mortem concedant praesertim cum ca- ;
rentia visionis divinae ct separatio aDeo,
major sit poena etiam existentibus in in-
'"
ferno,quamignis supplicium.Patiuntur
ergo animae decedentium cum venialibus
purgatorium ignem post mortem.
autem dicat, haec peccata ve-
Si quis
nialia remancre purganda per ignem
ccdet judicis; hoc cum pra^missis stare
non potest. Ostcnsum cst enim, quod
^ Parm. « beatitudinem. »
:
' Parm. « Hocetiam... expositis.
: »
* Parm. omittit: « alia. »
'••
Parm. omittit « peccata. »:
'* Parni. : « ([uod ibi patiuntur. Ergo,
»
 :

14i> DK HATIOMBUS FIDEI.

Sanctorum aiiimae, in quibus nulla est ciemjudicis, pra?cipue quia pra^mittitur :

macula, statim corpore dissoluto cceles- Dics Do/nini dcclarabit : dies autem Do-
tem habitationem adipiscuntur; nec po- mini intelligitur dies ultimi adventus
test dici quod anima' cum peccatis ve- ejus ad judicium universale totius mundi,
nialibus decedentium antequam ab eis sicut Apostolus dicit 1 Thessal. v, 2 :

purgentur \ perveniant ad gloriam, ut Dics Domini sicut ftir in iioctc, itavcnict

est ostcnsum. DifFertur ergo eorum gloria ideo attendendum est, quod sicut dies
propter venialia usque ad diem judi- judicii dicitur dies Domini, quia est dies
cii quod omnino improbabile videtnr -
: adventus ejus ad judicium universale
ut scilicet pro levibus peccatis tantam totius mundi; ita dies cujuscumque di-
pcenam patiatur gloria^ dila- aliquis in citur dics Domini, quiaadunumquemque
tione. Amplius, contingit aliquos antc in morte venirc dicitur Cbristus romune-
mortem perticere non potuisse po^ni- raturus vel condemnaturus. Unde qaan-
tentiam dobitam pro peccatis, de quibus tum ad remunorafioncm honorum dicif
poenituerunt nec est diviufe justitia'
; ad discipulos, Joan. xiv, 3 Si abicro, :

conveniens quod pcenam illam ulterius '

ct fjriv/taravcro robis locum, itcruin vc-
non exsolvant sic enim melioiis condi- : niant, ct ad mc i/)sum.
accijjiam vos
tionis essent qui cito morte pra^occupa- Ouantum vero ad damnationem malorum
rentnr, quam ([ui diutinam pcenitentiam (li<'ifur Apoc. ii, 3 Agc jja-nitcntiam, cf :

in bac vita perficinut. Patiuntur crgo post jjiiina opcra fac siit autcm, venio tibi,
:

mortem banc pa^nam. jSou autem in ct niovebo candelabrum tuum de loco suo.
inlerno, in (juo bomiues pro mortalibus Dies ergo Domini quoad universale ju-
patiuntur, cum jam per pccnitentiam sint dicium in igne revolabitiir, qni faciem
mortalia peccata dimissa. Nec etiani '
Judicis piioccdct, quo rcprobi ad judicium
esset convenicns ut pro exsolutione bujus trahontur, et jusli qui vivi reperienfur,
ptcnae usque ad dieni judicii eis gloria purgabunfnr; sed et dies Domini, quo
debita dilferretur. Oporlet ergo poncre ununniuonKjue in sua morte judicat,
aliquas po'nas tomporales et purgatorias iii igne revolatur, qui purgat bonos, et
post banc vitam ante diem judicii. impios condemnat.
Iluic ctiam concordat Ecclesia?: ritus ab Sic ergo patet (juod purgatorium est
Apostolis introductus. Orat enim tola I)Ost mortom.
Ecclesia pro fidclibus delunctis. Patel
autem quod non orat pro his qui siint CAPUT X.
in inferno, ubi nulla est redemptio nc- ;

quc pro his gloiiam sunt

(jui c(i'lestem Quod divina j)?\V(lcstiiiatio /lumanis ac-
'-"

adepti, (jui jaui pcrveucrunt ad (incni. tibtts ncccssitatcm /to/t impQ/tat, et

ReliiKiuitur ergo quod sunt ali(|ua' poMue (/uulitcr i/i Itac fjuspstione /)rocedcndu//i
temporales et purgatoria^ post hanc sit.

vitam, pro quarum rcmissione orat Kc-

clesia. Ilinc ctiam Apostolus dicil, I Xunc ultimo considorandum restat
''

Corintb. iii, l.'{ ['/linsct/Jusf/uf njius an propter ordinationem seu praedesti-

<iuulc sit, Si cujtts
if/)tis /irolxiliit. ojjtts nalioucm diviuam bumanis actibus ne-
nuDtserit, fjttod stf/jcr.rtli/tcarit^ Dtcrccdciu (•ossitas imj)onatur. lu (jna qua^sfione
ucci/)ici ;si cttjus o/ttts urscrit, (lctri/ncii/ui/i sic caute jtroccdcudum osf, ut veritas
/laticttir ; i/)se aulcm snhnis erit, sic tamen dofciidatur, et falsitafis error vifetur. '

(/uasi /)cr if/iiciit. Non autcm potest hoc Krroneum onim ost diccro, (juod actus
de igiie infcrni, (inia (jui illum
intelligi buiuani of ovonlus, j»ra'sciontiie ct ordi-
igncm patiunfur, non salvanlur. Oixntct iialioui diviua' non subsint. Noc minus
ergo quod intclligalur dc aliquo igne osf orronciim dicerc, quod pra>scienfia
piirgante. vol ordiuafionc divina bumauis actibus
Kt(|uia potcst ali(iuis dicerc hoc cssc noccssitas iujungatur tollorctur onim :

intelligondum de igno qui praecodct fa- libortas arbifrii consiliandi opjiortunitas.

' Parm. omittit : << docedcntiiim, unlcquain ^ Parm. omittil: c el qnaiiler in liac quipslionc
ab cis |)in>?ciilnr. » }»rocedcndiini sit. »

* l*arm. : « est . « Parm. « est. »

* :

^ Parm. omiltit : « po-nam. » Parm.

' " fabilas, scn ciior. " Scd niinns
:

" l'arm. omitlit : « })cccata. » bene. Krrorcm clcnim lalsitatis ab aliis S. Tliomas
disrernit erroril)Us. •

legiim utilitas, sollicitudo bene agendi
et praemiorum et poenarum jiistitia.
Est ergo considerandum quod Deus
aliter habet scientiam de rebus
homo. Homo cnim subjectus
•pori ; et ideo res temporaliter cognoscit,
queedam respiciens ut praesentia, quffidam
ut prffiterita recolens, et quadam prae-
videns ut futura. Sed Deus est superior
temporis discursu, et esse suum est
apternum unde et ejus cognitio non
: qui vero post ipsum veniant % per certi-
est temporahs, sed aeterna comparatur
autem aeternitas ad tempus sicut indivi-
sibile ad continuum. In tempore enim
invenitur diversitas qua^dam partium
secundum prius et posterius succeden-
tium, sicut in linea inveniuntur diversae
partes secundum situm ad invicem ordi-
natae sed seternitas prius et posterius
: et de pra^teritis aliqua sed ea quae ven-
non habet, quia res aeternae mutatione
carent et sic seternitas est tota simul,
: potest.
sicut et punctumpartibus caret secundum
situm distinctis. Punctum autem dupli-
citer ad hneam comparari potest uno
quidem modo sicut intra lineam compre-
hensum, seu sitin principio lineae, seuin
medio, seu in fme; alio modo ut extra
lineam existens. Punctum ergo intra
lineam existens non potest omnibus par-
tibus lineae adesse, sed in diversis par-
tibus lineae oportet diversa puncta signari
punctum vero quod extra lineam est,
nihil prohibet a?qualiter omnes lineae
partes respicere ut patet in circulo, ;
cujus centrum cum sit indivisibile, res-
picit omnes circumferentiae partes, et
omnes quodammodo sibi sunt praesentes,
licet nonuna earum alteri.
incluso in linea similatur instans, quod
est terminus temporis ;
quod quidem non
adest omnibus partibus temporis, sed in
diversis partibus temporis diversa ins-
tantia significantur. Puncto vero quod est
extra lineam, scilicet centro, quodam-
modo similatur aeternitas quae cum sit
simplex et indivisibilis, totum decursum
temporis comprehendit, et quselibet pars
temporis est ei aequaliter praesens, licet
partium temporis una sequatur aliam.
Sic igitur Deus, qui de aeternitatis ex-
celso omnia respicit, super totum tem-
poris decursum et omnia quae geruntur
in tempore, praesentialiter intuetur. Sicut
ergo cum video Socratem sedere, infal-
libiiis est et certa mea cognitio, nulla
tamen ex hoc Socrati necessitas sedendi
' Parm. : « operandi. »
- Parni, : « transeunt. >
: ;
OPLISCULUM II. 143
', imponitur; ita Deus omnia quae sunt
nobis praeterita vel futura vel praesentia,
quasi praesentia inspiciens, infallibiliter
quam et certitudinaliter cognoscit, ita tamen
est tem- quod contingentibus nulla necessitas im-
ponitur existendi. IIujus autem exem-
plum accipi potest, si comparemus de-
cursum temporis ad transitum vise. Si
quis enim sit in via per quam transeunt
multi, videt quidem eos qui sunt ante se
: tudinem scire non potest. Sed si quis sit
in aliquo excelso loco, unde totam viam
aspicere possit simul videt omnes qui
;
transeunt per viam. Sic ergo homo qui
estin tempore, non potest totum cursum
temporis simul videre, sed videt ea solum
quae coramassistunt, praesentia scilicet,
;
tura sunt, per certitudinem scire non
Deus autem de excelso suae aeter-
nitatis percertitudinem videt quasi prae-
sentia omnia quae per totum temporis
: decursum aguntur, absque hoc quod re-
buscontingentibus necessitas imponatur.
Sicut autem divina scientia contiugen-
tibus necessitatem non imponit, sic nec
ejus ordinatio, qua provide ordinat uni-
versa. Sic enimordinat res sicut agit res :
non enim ejus ordinatio causatur, sed
quod per sapientiam ordinat, exequitur
per virtutem. In actionc autem divinae
virtutis hoc considerare oportet, quod
operatur in omnibus et movet singula ad
suos actus secundum modum uniuscu-
jusque ; ita quod quaedam ex motione
divina ex necessitate suas actioues perfi-
Puncto autem ciunt, ut patet in motibus coelestium cor-
porum quaedam vero contingenter, quse
;
interdum a propria actione deficiunt,
ut patet in actionibus corruptibilium :
arbor enim quandoque a fructificando
impeditur, et animal a generando. Sic
ergo divina sapicntia de rebus ordinat,
: ut ordinata proveniant secundum mo-
dum propriarum causarum. Est autem
hic modus naturalis homini ut libere
agat, non coactus (quia ^ rationales po-
;
testates ad opposita se habent.) Sic
igitur Deus ordinat de actibus humanis,
ut actus humani necessitati non subdan-
tur, sed proveniant ex arbitrii libertate.
Haec igitur quae sunt ad praesens, visa
sunt de propositis quaestionibus cons-
cribenda; qua^ tamen alibi diligentius
pertractata sunt.
3 Desunt haRC in Cod. S. Gen,
 OPUSCULUM III.

IN DUO PRiEGEPTA GARITATIS ET IN DEGEM LEGIS PR.EGEPTA,

KXPOSITIO \

(EDIT. ROM. IV.)

dita Deo, servando divinaprsecepta, etiam

caro fuit subdila in omnibus anima» vel
CAPUT I. rationi. Sed post(|uam diaboliis per sug-
gesfionem refraxit bominem ab obser-
Quod Ifx omoris /uit ucccssaria /tomini, vanlia divinorum pra^ceptorum, itactiam
ut daretur di/fcreus a lege timoi^is. caro fiiit inobediens rafioni et inde ac- ;

cidit qtiod licet homo velit bonum seeun-

Tria suiit liomiii^ uecessariii ad salii- diim rafionem, fameii ex conciipiscentia
tem : scilioet scioiitia credendoriim ,
ad contrarium inclinatur et hocestquod :

scientia desiderandoriim, et scientia o[)e- Aposfcdus dicit Kom. vii, 23 Video au :

randorum. Primum docetur in Si/mljolo, tcm a/iam /cf/cm in membris meis, repu-
ul»i traditur scientia dt! articiilis fidci ;
f/unitlcm /ff/i mcittis mcx et indc csf :

secundum in oralioiu! dominica; tertium «liiodfrequcnterlexconcupiscenfioelegem

autem in lege. Nunc autem de scicnlia natura» ct ordinem rationis corrumpit. Et
operandorum inteiidimus ail quam ideo subdit Apostolus ibid. Ca/)ticantem :

tractandam (luadrupiex lex invenitiir. me in /ct/e /)eccati, f/u.v est in membris

Prima dicilur iex naliira* et Iutc iiiliil ; mcis. Qiiia ergo lex natura^ per legem
aliud est nisi lumen inlellectus insitiim concu[)iscentia; destructa erat, oportebal
nobis a Deo, per quod cognoscimus (juid (juod homo rcduccretur ad opera virtutis,
agendum et (|iiid vitandum. Iloc lumen ct refraherefur a vifiis ad qiuT neces-
:

etlianc legein dedit Deiis liomiiii iii crea- saria erat lex scri[)fura'. Sed sciendum
tione. Sed multi credunt excusari per quod homo retrabifur a malo ct iiuluci-
ignorantiam, si lianc lef^em non obser- tiir ad bonumcx duobus. Primo, timorc:
vant sed conlra eos dicit Propluda iii
: |)rimum cnim [)ropfer (jiiod arK]uis
Psal. xi.vi Multi dicunt
: Quis ostcn- : maxime [)eccatum vifare, est con-
incii)it
dit nobis hona? quasi ignorent qiiid sit sideratio pa-nai inferni, et extremi ju-
operandum. Sed ipsc ibidem rcspondet : dicii ct idcodiciturEccIi. i, 10
: Initiinu :

Sif/natum cst su/)cr uos /uuwu ru/tus tui, Sf//)icnti,r tiiiior Domini : ibidem -21
et :

Dotnifie, lumeii scilicet inlellectus, per Timor Domini cs/)c//it peccatum. Licet
quod nota sunt nobis agenda nullus : enim ille (jui ex fimore non pcccat, non
enim ignorat quod illud (jiiod nollet sibi sit justus indc tamen inci[)it justiticalio.
:

fieri, non faciat alteri, et ceteia talia. Sed IIoc ergo modo retiahifur liomo a malo
licet Deus in creatione dederif liomini t'f inducifur ad bonuiii per lcgem .Moysi,

hanc legem, scilicet natura^, diabolus (juam quidam irrifantes, morte punie-
tamcn in homine superscminavit aliam bantnr. Ilebr. x, iS Irritam f/uis /aciens
:

legem, scilicetconcupiscenti;e. 0"<^iistiuc miscratiouc i/uobus

/cf/cin Mfii/si, siitc u//a
enim in primo homine anima liiit sub- vc/ tribus testibus moritur. Sed quia mo-

* Opusculum illud in cap. cum titulis suis cod, S. Gen. dividit. — Hsec divisio deest in Parm.
 ,;

OPUSCULTJM Ilf. l/i5

dus iste est insufflciens, et lex quae data observantia excusari et haec est lex di-
:

erat per Moysen, hoc modo, scilicet per vini amoris. Apostolus Rom. ix, 28 :

timorem, retrahebat a maHs, insufficiens Verbum breviatum faciet Dominus super

fuit Ucet enim coercuerit manum, non
: terram.
coercebat animnm ideo est ahus modus
retrahendi a malo et inducendi ad bonum,
modus scilicet amoris et hoc modo fuit
data lex Christi, scilicet lex evangelica,
quai est lex amoris.
Sed considerandum est quod inter
gem timoris et legem amoris triplex
ferentia invenitur primo, quia lex
: Sed sciendum quod haec lex debet esse
regula omnium actuum humanorum.
; Sicut enim videmus in artificialibus quod
unumquodque opus tunc bonum et rec-
tum dicitur quando regulae coaequatur;
le- sic etiam quodlibet humanum opus rec-
dif- tum est et virtuosum quando regulae
: et divinae dilectionis concordat quando vero ;

timoris facit suos observatores servos, discordat ab hac regula, non est bonum
lex vero amoris facit Uberos qui enim : nec rectum aut perfectum. Ad hoc autem
operatur solum ex timore, operatur per quod actus hnmani boni reddantur
modum servi; qui vero ex amore, per oportet quod regulae divinae dilectionis
modum liberi vel filii. Unde Apostolus concordent.
II Corinth. iii, 17 Ubi Spiritus Domini, : Sed sciendum quod haec lex, scilicet
ibi libertas ; quia scilicet tales ex amore divini amoris, quatuor efficit in homine
ut filii operantur. Secunda difFerentiaest valde desiderabilia. Primo causat in eo
quia observatores prima^ legis ad bona spirilualem vitam. Manifestum est enim
temporalia introducebantur Isa. i, 19, : quod naturaliter amatum est in amante
Si volueritis et audieritis me, bona terras et ideo qui Deum diligit, ipsum in se ha-
comedetis : sed observatores secundae bet I Joan. iv, 16
: Qui manet in cari-
:

legis, in bona coelestia introducuntur : tate, in Deo manet, et Deus in eo. Natura
Matth. XIX, 17 Si vis ad vitam ingredi,
: etiam amoris est quod amantem in ama-
servamandata : et ibid. iii, 2 : Poeniten- tum transformat unde : si vilia diligimus
tiam agite appropinquavit enim regnum
: et caduca, viles et instabiles efficimur :

ccelorum. Tertia differentia est quia , Oseae ix, 10 Facti sunt abominabiles sicut
:

prima gravis Act. xv, 10

: Cur tentatis : ea quse dilexerunt. Si autem Deum diligi-
imponere jugmn super cervicem nostram, mus, divini efficimur quia, ut dicitur
:

quod neque nos neque patres nostri por- I Corinth. vi, 17 qui adhseret Domino,
:

tare potuerunt? secunda autem levis : uniis spiritus est. Sed sicut Augustinus
Matth. XI, 30 Jugum enim meum suave
: dicit, sicut anima est vita corporis, ita
((

est , et onus meum leve : Apostolus Deus est vita anima:^, » ethoc manifestum
Rom. VHi , 15 Non accepistis spiritum : est.Tunc enim dicimus corpus per ani-
servitutis iterum in timore, sed accepistis mam vivere quando habet operationes
spiritmn adoptionis filiorum. proprias vitae, et quando operatur et mo-
vetur; anima vero recedente, corpusnec
operatur nec movetur. Sic etiam tunc
CAPUT II. anima operatur virtuose et perfecte
quandoper caritatem operatur, perquam
Quod lex charitatis debet esse regida habitat Deus in ea; absque carilate vero
omnium actionum. non operatur I Joan. ii, 14, Qui non
:

diligit, manet in morte.

Sicut jampraedictum est, quadruplex
^

lex invenitur et prima quidem lex na-

:

turae, quam Deus in creatione infudit ; CAPUT III.

secunda lex concupiscentiee ; tertia lex
scripturse quarta est lex caritatis et gra-
; Quae bona facit charitas.
liae, quae est lex Christi. Sed manifestum
bst quod non omnes possunt scientiae Considerandum estautem quod si quis
insudare; et propterea a Christo data est habet omnia dona Spiritus sancti absque
lex brevis, ut ab omnibus posset sciri, et caritate, non habet vitam. Sive enim
nuUus propter ignorantiam possit ab ejus sit gratia linguarum , sive sit donum

* Parm. addit : a ergo. »

XXVII. 10
146 IN PR^CEPTA LEGIS.

fidei, vel quicquid sit aliud, sine caritate peccatorum remissionem; et hoc
efficit

vita non tribuunt. Si enim corpus mor- manifeste videmus ex nobis. Si enim ali-
tuum induatur auro et lapidibus pretio- quis aliquem offendit, et ipsum postea
sis ;nibilominus mortuum manet. IIoc intime diligat, propter dilectionem sibi
est ergo primum quod efficit caritas. Se- ofTensam laxat sic et Deus dibgentibus :

cundum quod facit caritas, est divinorum se peccata dimittit. I Pet. iv, 8 Caritas :

mandatorum observantia. Gregorius : opcrit inultitudinem /icccatorum. Et bene

« Nunquam est Dei amor otiosus ope : dicit, O/jcrit, quia scilicet a Deo non vi-
ratur enim magna si est; si vero operari dentur ut puniat. Sed bcet dicat quod
rentiit, amor non est. » Unde manifes- oporit multitudinem, tamen Salomon
tum signum caritatis est promptitudo dicit, Proverl). x, 12, quod nniversa dc-
implendi divina prwcepta. Videmus enim licta operit caritas hoc maxime ma- : et
amantem propter amatum magna et dif- nifestat Magdalonaexemjilum, Lucse, vu,
ficilia operari. Joan. xiv, 2.3 : Si quis <li- 47 Dimissa sunt ci /icccata multa : et
;

lujit 7ne, meuni scriuihit. Sod

scniionnn causa subditur quoniam dilcxit multnm. :

considerandum quod qui mandatum ot Sed forte dicet aliquis Sufficit ergo :

legem divina» dilectionis servat, totam caritas ad delenda peccata, etnoii est ne-
legem implet. Est autom duplex modus cessaria p(onitentia. Sed considerandum
divinorum mandalorum. Qu;odam enim qnod nullus vere diligit qui non vcre pd^-
sunt affirmativa et li*c quidem implot : nitet.Manifostum est enim quod quanto
caritas; quia plcnitudo legis quae consis- magisaliquemdiligimus, tanto magis do-
tit in mandatis, est dilectio, (jua man- lemiis si ipsum olfcndimus; et bic est
data servantur. QuaMJam voro sunt pro- unus caritatis oircctus.
hibitoria ; otiam implet caritas, quia
Iiffic Item causat cordis illuminationem :

non a(/it pcrpcram, ut dicit Apostolus sicut enim dicil .lob xxxvii, 19 : omncs
I Corintb. xui, -4. Tertium quod facit ra- invfdviiiiiir tcnchris. Froqucntor enim
ritas, est,quia est pravsidium contra ad- noscimus quid agendum vol desideran-
versa habenti onim caritatom nulbi
: dum; sed caritas docot omnia necessaria
adversa nocent, sod in utilia convertun- ad salutom ideo dicitur I Joan. ii, 27
: :

tur Ilom. vni, 28

: DiliijpntHnis Deiini ; rnriio ejiis docct vos dc omnihus. Et hoc
omnia cooperanlnr in huninn : immo ctiam idoo ost, (juia ubi caritas, ibi Spiritus
advorsa et diflicilia suavia vidonliii- sanctus (jui novit omnia, qui deducil
,

amanti; sicut ot apud nos manifeste vi- nos in viam rcctam sicut dicitur in ,

domiis. Qiiarliiin voro ost qiiod ad folici- Psabn. xrii Iidoo dicilur Pxcl. ii, 10
: :

tal(!in jxTdiuit * sokim onim caritatoni : Qiii liinctis iJciiin, diliijile iltuin; ct illu-
habontii)Us a:'terna Itoatitudo i»romittitur : minalninturcorda vcstra, scilicet ad scien-
omnia onim alisijiio caritato insufficiontia dum necossaria ad salutem. Item perficil
sunt. II Tim. iv, S : In rcliijno rCjtosita csl in bomiiio porfoctam botitiam nullus :

mihi corona /iistili,v, i/uani rcildct ini/n ui onim voro gaiidiiim baliof, nisi oxistens
illa dic justiis juilex : non soMm autcm incarifate. (JuicunKjue enim aliquod de-
mihi, scd ct his i/ui diliijunt adventinn siderat, non gaudet nec hotatur noc (juie-
cjiis. V.\ sciondiim (iiiod sobim sociuKbiin tatur donoc illiidadipiscafiir. Et accidit in
din'ori!nliam caritatis ost diirorontia l»oa- robus tomporalibiis qiiod iioii habitumaj)-
titudiniset non socundum aliqiiam aliain pctatur et habitum despicilur ct ta^diuin
virtutcm. Mulli onim magis alislinontos generat sod non sic est in spiritiialibus
; ;

fuerunt (jiiam Ajiosloji; simI ijisi in boa- immo qui Doum diligit, babot ipsiim of :

tiludino omiies aUos excollunt projtlor i(l(M) aiiimiis dibgontis of dosidcrantis

exccllenliam caritatis ipsi eiiim fuoniiit : (luictafiir in eo. Qui cnim manet in cari-
primitias s/iiritus haheutcs sicut dicit , tali\ iii Dco maiwt, ct Dciis in co, ut dicitur
Apostobis Uom. viii, 2.'{. rndo diMoroiilia I.loan. IV, IC». Itoin oilicit j)acom j)orfoc-
beatitudinis est o?c dilforentia caritatis. tam. Accidil enim in rol)US loinjtoralibus
Kt sic patent quatuor quae in nobis efficit quod froquonter desiderautur; sed ipsis
caritas. babitis adbuc <inimus desidcrantis non
Scd praMor qua'dam alia officif qua'
illa (Iiiioscif; immouno liabifo. aliud appcfit.
praitcrmittenda non sunt. Primo onim Isa. i.vii, 20 : (^or aiitein iin/iii i/iiasi inarc

W. : « aH farilitatPin. »»
 :
: :

OPUSCTJLtlM ni. 147

fervcm quod qidescere nonpoteU : item ibid

20 Aon est paximpiis, dicit Donii?ius. Sed
:

non sic accidit in caritate circa Deiim : CAPUT IV.

qui enim diligit Deum, pacem perfectam
habet. Ps. cxvin, IGo Pax multa dili- : Quod labora?ulu??i est ad habe?ida??i
gentibus lcgemtuam, et non est illis scan- caritatc???, et quse sunt etiam ad acqui-
dalum. Et hoc ideo est, quia solus Dens re?ulu??i ?iecessaria.
sufficit ad implendum desiderium nos-
trum Deus enim major est corde yiostro,
: Exjam dictispatent utililates caritatis.
sicut dicit Apostohis et ideo dicit Au- : Postquam igitur tam utihs est, studiose
gustinus iu I Confessionum, c. i, § 1: « Fe- laborandum est ad acquirendam eam et
cisti nos Domine ad te, et inquietum est retinendam. Scd sciendum quod nullus
cor nostrum, donec requiescant in te. » a se caritatem habere potest, immo so-
Psalm. cii, 5 Qui replct in honis deside-
: lius Dei est donum unde Joannes dicit
:

rium tuum. Item facit caritas liomin(!m IJoan. VI, 10 No?icpiasi ?ios dHcxe?^imus
:

magnae dignitatis. Omnes enim creatui.T Deum, sed quo?iia?n ipse prior dilexit
ipsi diviuffi majestati serviunt (omnia nos quia videhcet non propterea ipse
:

enim ab ipsa sunt facta) sicut artificialia nos diligit quia nos prius dilexerimus
subserviunt artifici sed caritas de servo
; eum sed hoc ipsum quod diUgimus
;

facit liberum et amicum unde ait Do-
minus Apostolis, Joan. xv, 25 .Jamnon
dicam vos servos, sed amicos.
Sed numquid Paulus non servus; sed
et ahi Apostoli, qui se servos scribunt?
: eum, causatur in nobis ex dilectione
: ipsius.Considerandum etiam quod licet
omnia dona sint a Patreluminum, istud
tamen donum, scihcet caritatis, omnia
aliadona superexceUit omnia enim :

Sed sciendum, quod duplex est servitus. aha sine caritate et Spiritu sancto haben-
Prima est timoris et hapc est poenosa,
; tur, cum caritate vero necessario Spiritus
et non meritoria si enim aliquis a pec-
: sanctus habetur. Apostolus Rom.v, 5 :

cato abstinet solum timore poenae, non Caritas Dei diffusa est i?i cordibus nost?ns
meretur ex hoc, sed adhuc est servus. per Spiritum sa?ictum, qui datus est ?u?-
Secunda est amoris si enim quis ope- : bis. Sive enim sit donum linguarum,
ratur non timore justitiae sed amore di- sive .scientiee, sive prophetiae^ absque
vino, non sicut servus operatur, sed si- gratia et Spiritu sancto habentur.
cut liber, quia vokintarie et ideo dicit : Sed licet caritas sit donum divinum,
Jam non dicam vos servos. Et quare ? Ad ad ipsam tamen habcndam requiritui'
hoc respondet Apostolus Rom viii, 13 : dispositio ex parte nostra. Et ideo scien
yon accepistis spiritiim servitutis iterum in dum quod duo speciaUter ad acquiren-
timore ; sed accepistis spiritum adoptionis dam caritatem necessaria sunt, et duo
filiorum. Timor enim no?i cst i?i caidtale, ad augmentum caritatis jam acquisita'.
sicut diciturlJoan. iv,48;habet enim poe- Ad acquircndam igitur caritatemprimum
nam sed caritas
; facitnon solumhberos, est diligens divini verbi auditio et hoc ;

sed etiamfdios, ut scilicet filii Dei ?io??n- manifestum est satis ex his qna? sunt
nemur et simus, ut dicitur I Joan. iii, 3. apud nos. Audientes enim bona de ali-
Tunc enim extraneus efficitur alicujus qiio, in ejus dilectionem accendimur :

filiusadoptivus, quando acquiritsibi jus sic et Dei verba audientes, accendimur

in hereditate illius; sic etcaritas acquirit in amorem ipsius. Psalm.
cxviii, 140 :

jus in hereditate Dei, qua> est vita aeterna
quia, ut dicitur Rom, viii. 16 Ipse Spi-
intus testimoniimi reddit spiritui ?iostro
qtiod sumus filii Dei. Si autem filii, et
heredes quide?n Dei, coheredes aute??%
Christi. Sap. v, o Ecce quomodo com-
: Non?ie cor ?iost?'um arde?is erat i?i ?iobis
piitati sunt i?iter filios Dei.
Ig?iitu??i eloquium tu?(m vehe??ienter, et
: se?'vus tuns dilexitilhul. Item Psalm. civ,
20 : Eloqui?i??i Domi?ii inflammavit eum.
Et propterea illi duo dicipuli divino amore
aestuantes dicebant, Lucae xxiv, 32
dum loqueretur i?i via, et ape?'iret ?iohis
Sc?npturas ? Unde et Act. x, legitur quod
praedicante Petro, Spiritus sanctus in
auditores divini verbi cecidit. Et hoc
frequenter accidit in praedicationibus
quod qui duro corde accedunt, propter
verbum praedicationis ad divinum amo-
148 IN PRiECEPTA LEGIS.
rem accenduntur. Secundum est bono- ideo sancti viri qui adversitates pro Deo
rumcontinuacogitatio Psalm.xxxvni, 4 : suslinent, niagis inejus dilectioneflrman-
Concaluit cor meum intra me. Si ergo tur; magis
sicut artifex illud artificium
vis divinum amorem consequi, mediteris quo plus laboravit. Et inde est
diligit in
bona. Durus enimnimis esset qui divina quodfideles quanto plures aflictiones pro
beneficia qua^ consecutus est, pericula Deo sustinent, taiito magis elevantur in
etiam quae evasit, et beatitudinem quae amore ipsius, Geues.
Multipli- vii, 17 :

sibi a Deo repromittitur, cogitans, ad di- catae sunt acjux (idest tribulationes) et
vinum amorem non accenderetur unde : elevaverunt arcam in sublime, idestEccle-
Augustinus : « Durus
animus hominis
est siani, vel animam viri justi.
qui etsi dilectionem nolit impendere,
saltem non velit rependere. » Et univer-
saliter, sicut cogitationes malae dcstruunt CAPUT V.
caritatem, ita bonae eam acquirunt, nu-
triunt et conservant : unde jubemur Isa. Qux requiruntur ad implendum
I, 16 ; Auferte malum
co(jitationum vcs- preeceptum de ddectione Dei.
trarum ab oculis meis. Sap. i, 3 Per- :

versas cogitationes separant a Deo. Sunt Interrogatus Christus ante passionem,

autem et duo qua* habitam caritatem au- a legisperilis quod esset maximum et
gent. Primum est cordis separatio a ter- primum maudatiim, dixit, Matth. xxii,
renis. Cor enim perfecte in diversa ferri 37 : Do/ninum Deum tuum ex
DiU(jes
noii potest unde nulius valet Deum et
: toto corde tuo, ct in tota mente tua; hoc
mundum diligere et ideo quar.to magis : est maximum et prinmm numdatum.
ab amore terrenorum noster auimus Ut vere istud est majus et nobiiius et
elongatur, tanto magis firmatur in di- utilius inter omnia mandata, sicut satis
lectione divina. Inde Augustinus dicit manifestum est in hoc eiiim omnia :

in lib. LXXXIII, Quxst Q. xxxvi,§ 1 « Ca- : . maudata iinpleutur. Sed ad hoc quod
rilatis veneuum ost spes adipiscendorum istud praceptum dilectionis possit per-
aut retinendorum temporalium nutri- ; fecte impleri quatuor requirunlur. Pri-
:

mentum ejus est immiuutio cupiditatis; miim divinorum beneficiorum reme-

est
perfectio, nulla cupiditas : (juia radi.r moratio (juia oniiiia quaj habemus,
:

oninium malvrum est cupiditfis. I ad sive corpus, sive exteriora, habemus,

Timoth. VI, 10. Quisquis igitur carita- a Deo et ideo oportet quod sibi de om-
:

tem nutrire vult, instet minuendis cupi- nibus serviamus, eteiim diligamus corde
ditatibus. Kst autem cupiditas amor adi- perfecto, Nimis enim ingratus est qiii
piscendi aut obtinendi temporalia. IIujus cogitans alicujus beiieficia eum non di-
imminuendie initium est Deum timere, ligit. Ila^c recogitans David dicebat, I
qui solus timeri sine amore non potest. Paralip. xxix, 14 Tua sunt omnia gUfH : :

Et projjter lioc ordinata^ fuerunt religio- de nuinu tuu acce//imus, dedimus fibi.
nes, iu quibus et per quas a mundanis Et ideoinejus laudem dicitur Eccli. xlvm
et corruptibilibus animus trabitur, et 10 : De omuicorde suolaudavif Dominum
erigitur ad divina quod signatur II Ma-
: et dilent Deum gui fecit illum. Secuu-
cbab. :2!2, ubi dicitur
I Hc/ulsif sol, (jui : (iuin est divina' excellentiai consideratio.
prius crut in nubilo. Sol, idest iutellectus Dcus enim majov est corde nostro, I Joan.
humanus, est in nubilo, quaudo deditus III, :20 : unde
toto corde et viribus ei
si
estterrenis, sed refulget, quando a terre- serviamus , adliuc non sufficimus. Ec-
norum amore elongatur et rctrabitur. cli. .\Liii, 3:2 G/ori/icaufcs Dominum :

Tunc enim splendel, el tunc diviuus (/uan.timcum(/uc pofuerifis, supervaiebit

amor in eo crescit. Secundum est firma ad/tuc. Beuedicenfes Dominum exaltatc
. .

patientia in adversis. Manifestum cst illum (/uantum pofestis major est enim :

cuim qiiod quando gravia |)ro eo (]u<'m omni laude. TtMtiiim t^st muiidanorum ct
diligiinus, sustinemus, anior ipse iiou tciieuoruni abdicalio. Maguaiii eniin iii
destruilur, immo crescit. Cautic, viii, 7 : juriam Deo qui aliijuid ei ada»quat. Isa.
Aqu3e mulfa', (idest tribulationes miilta') XL, iS Cui simi/cm fecisfis Deuml Tunc
:

nofi potuerunt extitujucre caritatem. Et autcm alia Dco ada^quamus, quando

* Hic Parm. haliel queinduni tiUiIum : de di- leclione Dei. »

 :

OPUSCULUM III. 149

res et corruptibiles simul
temporales enim homo Deo dare quatuor scilicet :

cum Deo diligimus. Sed hoc est omnino cor, animam, mentem et fortitudinem :

impossibile propterea dicitur Isa. xxAaii,

: et ideo dicitur Matth. xxii, 37 Diliges :

20 Coangustatum est stratwn, ita ut

: Dominum Deum tuum ex toto corde tuo,
alter decidat; et pallium breve utrumque ex tota anima tua, et ex tota mente tua,
operire non potest. Ubi cor hominis assi- et ex tota virtute, idest fortudine tua.
milatur strato arcto et pallio brevi. Cor Sciendum est autem, quod per cor intel-
enim humanum arctum est in respectu ligitur hic autem intentio
intentio. Elst
ad Deum unde quando : alia ab eo in tantae, quod omnia opera ad se
virtutis
corde tuo recipis, ipsum expellis ipse : trahit unde quaecumque bona mala in-
:

enim non patitur consortem in anima, tentione facta, in mala convertuntur.

sicut nec vir in uxore et ideo dicit ipse : Lucaexi, 34 \Sioculus tuus (idestintentio)
Exod. XX, 5 Ego sum Deus tuus zelo-
: nequam fuerit, totum corpus tenebrosum
tes. Nihil enim vult quod diligamus erit; idest congeries bonorum operum
quantumeum, aut praeter eum. Quartum tuorum tenebrosa erit. Et propterea in
estomnimoda peccatorum vitatio. Nullus omni opere nostro intentio ponenda est
enim potest dihgere Deum in peccato in Deo. Apostolus I Corinth. x, 31 Sive :

existens. Matth. vi, 24
Deo servire et mammonse.
peccato existis, Deum non diligis. Sed
ille diligebat qui dicebat, Isa. xxxviii,
3 : Memento quomodo ambulaverim co-
ram te in veritate et iti corde perfecto.
Prwterea dicebat Ehas III, Reg. xviii, 21
: Non potestis ergo manducatis, sive bibitis, vel aliud
Unde si in quid facitis, omnia in gloriam Dei facite.
Sed bona intentio non sufflcit; immo
oportet quod adsit bona voluntas, quae
per animam significatur. Frequenterenim
aliquis bona intentione operatur, sed
: inutiliter, cum bona vohintas desit ut si ;

Quousque claudicatis in duas partes ? quis furetur ut pascat pauperem, est qui-
Sicut claudicans, nunc huc nunc iUuc dem recta intentio, sed deest rectitudo
inclinatur sic et peccator nunc peccat,
; debitae vohintatis unde nullum malum :

nunc Deum quserere nititur. Et ideo Do- bona intentione factum excusatur. Rom.
minus dicit Joelis ii, 12 Convqrtimini : III, 8 Qui dicunt, Faciamus mala ut ve-
:

adme in toto corde vestro. niant bona quorum damnatio justa est.
:

Sed contraistud praeceptum duo genera Tunc autem adest bona voluntas inten-
hominum peccant. Ilh scilicet homines, tioni quando ipsa voluntas voluntati
,

qui vitando unum peccatum, utputa lu- diviuffi concordat; quodquotidie postula-
xuriam, ahud committunt, ut usuram. Sed mus dicentesFiat voluntas tua sicut in
:

nihilominus damnantur quia qui offen- : coelo et in terra; et Psal. xxxix, 9. Ut fa-
dit in uno, factus est omnium 7'eus, ut di- cerem voluntatem tuam, Deus meus, volui.
citur Jac. Itemsunt aliqui qui con-
ii, 10. Et propter hoc dicit, In tota anima tua.
fitentur qusedam, quai^damnon, velquan- Anima enim in Scriptura frequenter pro
tum ad diversos confessionem dividunt. vohmtate accipitur, ut Hebr. x,38 Quod :

Sed isti non merentur, immo peccant in si subtraxerit se, non placebit animaemese.
hoc, quia Deum decipere intendunt, et idest voluntati meae. Sed aliquando est
quia divisionem in sacramento commit- bonaintentio etbona voluntas, sed in in-
lunt. Quantum ad primum dicit quidam: tellectu quandoque ahquod peccatum ha-
Impium cst a Deo dimidiam sperare ve- betur; etideo totus intellectus dandus est
niam. Quantum adsecundum, Psal. lxi, Deo. Apostolus II Corinth. x, 5 In capti- :

9 : Effundite coram
corda vestra illo vitatem redigentes omnem intellectum in
quia videlicet omnia sunt in confessione obsequiwn Christi. Multi enim in opere
revelanda. non peccant, scd tamen volunt ipsa pec-
cata cogitare frequenter; contra quos di-
citur Isa. i, 16 Auferte malum cogita-
:

CAPUT YI. tionum vestrarum. Sunt etiam multi qui

in sua sapientia confldentes, nolunt fidei
Quis modus sit divinse dilectionis, et qux assentire, et tales non dant meiitem Deo.
ci dare debemus. Contralios dicitur Proverb. iii, o Ne in- :

nitaris prudentiae tuse. Sed istud non suf-

Jam ostensum est quod homo se Deo flcit ;immo totam virtutem et fortitudi-
dare tenetur; nunc considerandum est nem Deo dare oportet. Psalm, lvhi, 10 :

quid homo de se Deo dare debeat debet : Fortitudinem meam ad te custodiam. Ali-
 . .

150 I.N PR.-ECEPTA LKliJS.

t[ui eiiim sunt qui fortitudiiiem suam tri- bueritis ad invicem.
Et hoc beatus Joan-
buunt ad peccandum, et in lioc suam po- nes recte considerahat unde dicebat I :

tentiam manifestant contra quos dioitur; .loan. 111,14 Nos scimus quoniatn trans-
:

Isai.v, '22 Vss gui potcntes cstisadbiben-

: lati sumus de morte acl vitam. Et quare ?
diim vinum. et viri fnrtes ad miscendam Quoniam diligimus fratres. Qui non dili-
ebrietatem. Aliqui ostenduiit potentiam (/it,manet in morte. Tertium est natura?
suam vel virtutem in nocendo proximis, communicatio sicut enim dicitur Eccli.
:

deberent eam ostcndere in subveniendo xiii, tl), omne nnimal diligit simile sibi.
ipsa. Prov. xxiv, i\ E?nieeosquiducun' : Unde cum omnes liomiiies sint similes
tur ad mortem; ct qui trahuntur ad inter- in natura, invicem se diligere debent et ;

itum, /iberare nc ccsses. Igitur ad diligen- ideoodire proximum noii solum est cou-
dum Deum dandasunt ista Deo : scilicet tra divinam legeni. seil etiam contra le-
intentio, voluntas, mens, et *
fortitudo. gem natura'. (Juantum utililatis consecu-
tio : omnia enim alterius alii sunt utilia
per caritatem hffic enim est qua^ unit
:

CAPUX VII. Ecclesiam, omniacommunia facit. Psalm.

cxviii, 63 Pnrticeps ego sum omnium
:

Quas et quod ad dilectioncni proximi nos timentium tc, et custodientium mandata

inducutit -. tua

interrogatus Christus quod esset maxi-

mummandatum, uiii interrogationi duas CAPUT VIII.
responsiones drdit. Ktprima fuit Diliges :

Dominum Deum tuum de quo dictum : De modo dilectionis proximi

est secunda vero fuit: Et proximum
;

tuum sicut tcipsum. Ibi consideranchim Diligcs proximum tuum sicut teipsum.
est, (]uod qui lioc ser\at. lolam h^gein Istud esl secuudiim praveplum legis, et
implet. Apostolus, Uom. xiu, H) Pleni- : est de dih^ctioue proximi. au- Quantum
tudo lcgiscst dilectio. Sedsciendum, quod tcm prrt.vimum diligere debeamus, jam
ad dilectioncm proximi quatuor nos indu- dictiim est et dicendum restat de modo
;

cunt. Primo divimisanior : (juia sicut di- dilccliouis (pii (piideui inmiitur ciim
:

citur 1 Joati. iv, 20

Si quis dijerit quo-
: diciliir, Sirut tcij/su/n. Circa qiiod ver-
niam diligo Deum, ct fratrem suuni biiiu quin(jiie considerare possumus,
odcrit, mendax est. Qui eiiim dicit se di- t\niv \u dilectione proximi servare debe-
iigere aliquem, et liliuui ejus vel ejus uius. Priuium est qiiia debemiis eum
membra odio babel, nienlitur. Omues diligere vere sicul nos quod lacimus, :

autem fideles tilii et membra (Ibristi su-
mus. Apostolus, 1 Corintb. xii, 21 Vos
estis cor/jus C//risti, ef nionbru do mrrn-
bro. Kt ideo qui odil [)roxiuiuiu. uoii
git Deum. Secundum
si propter seipsum ipsum diligimus, noii
: propter nos. Ideo iiotandum, (luod tri-
])lex est ainor; (juoruin duo iion sunt
dili- vcri, terlius autem verus. Priinus est
est divinuinpra^cep- qiii est propter utile. Eccli, vi, 10 Est :

tum. Cbrislus euim in recessu suoinler amicus socius meiisx, et non permanchit
omniaalia pivecepta, Iioc pr.Tceptumdis- in die nercssitatis. Sed certe istc nou est
cipuhs pra'ci})ue commeiidavit diccns, verus ainor ; dcficil eniin dclicienle uti-
Joan. XV, 12 Hoc est prxceptum meum,
: litate; et iiunc uohimus boiiiim proximo.
ut diligatis itwiccm sicut dilexi vos. Nul- sed potius bonum ufilitatis vohimus
lus enim pra-cepta divitia servat (pii nol)is. Kst et aliiis amor (jui est projiler
proximum odit unde islud csf sigiiuui dclectabile; et bic eliain noti esf veriis,
observantia^ diviua* legis, dilcctio proxi- (juia deficiente delectabili delicit et ideo :

mi uiide Dominus, Joaii. xiii,

: hi
hoc cognoscent nmncs qiiin tliscipuli
mei estis, si dilci limwni habucritis nd
invicem. Nou dicit in suscitatione mor-
tuorum, nou iii aliqiio evidenli sigiio;
sed hoc est signum, si dilcctiimnn Im-
.'{.')
: uolumus bouumproptcr Iioc principalifer
proxitno. scd potius bouum suum iiobis
volunius. rciliiis csl ;iiuof (jiii csl [)roj)lcr
virtutem; et istc solus est venis. Tunc
(Miim non diligiinus proximiim j)roj»ter
honum noslriiiii. scd |)roj)tcr siium. Se-

' Pann. oDJiUil : t (H. - Hic Parui. liabet quemdani UluluiiK « dc di-
lectiuue proxiini. »
 .

OPUSCULUM III. iSi

cuiidum est quod debemus diligere ordi- tollectum intendit Christus reprobare,
natge ut scilicet non diligamus eum
: dicens Matth. v, 44 Diligite inimicos :

supra Deum vel qiiantum Deum, sed liestros, benefacite his cpii oderunt vos.
juxta sicut teipsum debes diligere. Sciendum autem, quod quicumque odit
Cantic. ii, 4 caritatem.
: Oixlinavit in me fratrem suum, non est in statu salutis I :

Hunc ordinem docuit Dominus Matth. x, Joan. II, 2 Qui odit fratrem suum, in
:

37, dicens Qui amat patreyn aut ma-

: tenebrisest. Estautem ostendendum,quod
trem plus quam me, non est me diqnus \
etiam in hoc invenitur quaediim contra-
et qui amat filium aut filiam super me, rietas : nam sancti ahquos oderunt :

non est me dignus Tertium est quod de- . Psal. cxxxviii, 22 : Perfecto odio oderam
bemuseum diligere efficaciter. Non enim illos : et in Evangelio Lucae xiv, 26 :

te solum sed etiam procuras stu-

diligis, Si quis non odit patrem suum et matrem
diose tibi bona, et vitas mala. Sic et uxoreyn ct flios et fratres et sorores,
quoque debes facere proximo. Joan. iii, adhuc autem et animam suam, nonpotest
18 Non diligamus Verbo neque lingua, sed
: mcus esse discipulus. Et ideo sciendum;
opere et veritate. Sed certe illi pessimi quod omiiibus factis nostris factum
in
sunt qui ore diliguntet corde nocent; de ('-hristi debetesse nobis exemplum. Deus

quibus Psalm. xxvii, 3 Loquuntur pa- : enim diligit et odit. Quia in quoUbet ho-
cem cum proximo suo, mala autem in mine duo sunt consideranda scilicet :

cordibus eorum. Apostolus, Rom. xii, 9 : natura et vitium. Natura quidem iii ho-
Dilectio sine simnlatwne. Quartum ,
miuibus diligi debet, vitium vero odiri.
quod debemus eum perseve- diligere Unde si quis vcUet hominem esse in in-
ranter, sicut et te perseveranter diligis. ferno, odiret naturam; si quis vero vellet
Prov. XVII, 17 Ornni tempore diligit
: ipsumessebonum odiret peccatum, quod
qui amicus est, et frater in angustiis com- semper odiendum est. Psalm. v, 7 :

probatur : scilicet tam tempore adversi- Odisti omnes qui operantur iniquitatem.
tatis quam prosperitatis; immo tunc, Sapient. xi, 23 Diligis Domine omnia
:

scilicet tempore adversitatis, maxime qu3e simt, et nihil odisti eorum quae fe-
probatur amicus, ut dicitur ibidem. cisti. Ecce ergo quod Deus diligit et odit :

Sed sciendum, quod duo sunt quoe diligit naturam et odit vitium.
juvant ad amicitiam conservandam. Pri- Sciendumetiam, quod homo aliquando
mum est patientia vir enim iracundus : sine peccato potest mahim facere :

suscitat rixas, utdicitur Proverb. xxvi, 2 1 quando scihcet sic facit malum ut velit
Secundum est bumilitas, quee causat pri- bonum quiaet Deus sic facit. Sicut cum
:

mum, scilicet patientiam Prov. xiii, 10 : homo infirmatur, convertitur ad bonum,

Inter superbos semper jurgia sunt. Qui qui in sanitate eral malus item in ad- :

enim considerat magna de se, et despicit versitate ahquis convertitur et est bonus,
alium, non potest defectus illius pati. qui in prosperitate erat malus, juxta
Quintum est quod eum debemus dili- 19
ilhid Isai. xxviii, Vexatio intellectum :

gere juste et sancte, ut scilicet eum iion dabit auditui. Item si desideras malum
diligamus ad peccandum, quia nec te sic tyranni destruentis Ecclesiam, inquan-
debes diligere, cum Deum ex hoc amit- tum desideras bonum Ecclesige per des-
tas unde Joan. xv, 9 Manete in dilec-
: : tructionem tyranni unde II Machab. i, :

tione mea : de qua dilectione dicitur 17 :Per onmia benedictus Deus,qui tra-
Eccli. XXIV, 24 Ego mater pulchrse di-
: diditimpios. Et hoc omnes debent velle
lectionis. non sohim voluntate, sed etiam opere.
Non enim est peccatum suspendere juste
malos ministri enim Dei sunt tales, se-
:

CAPUT IX. cundum Apostolum, Roman. xiii, et ser-

vant isti dilectionem : quia poina fit ali-
Quod debemus etiam diligerc hdmicos. quandopropter castigationem, aliquando
propterbonum mehus et divinius. Est
Diliges proximum tuum sicut teipsum. enim majus bonum unius civitatis quam
Hoc pra^ccptum Jiidaei et Pharisa^i male vita unius liominis.
intelligebant, credentes quod Deus pra?- Sed sciendum, quod non non sufficit
ciperet diligendos amicos, et odiendos velle malum, sed oportet velle bonum ;

inimicos; et ideo per proximos intelli- sciUcet emendationem suam, et vitam

gebant tantum amicos. Hunc autem in- «ternam. Duobus enim modis qui vult
152 IN PR^CEPTA LEGIS.

bonum alterius. Uno modo

generaliter, carbones ignis congeres super cupul ejus ,

iuquantum est creatura Dei, et partici- Augustinus Nulla major provocatio aii
:

pabilis vita? *terna^ alio modo specia- ; amorem, quam praevenire amando.
liter, inquantum est amicus vel socius. NuUus enim est ita durus, qui etsi dilec-
A generali autemdilectione nuUus exclu- tionem nolit impendere, nobt tamen re-
ditur dcbet enim quilibet pro quolibet
: pendere quia, ut dicitur Ecch. vi, 15
: :

orare, ct cuilibet in uecessitate ultima amico fideli mdla comparatio. Prov. xvi,
subvenire. Sed non teneris cum quolibet 7 Cum placuerint Domino vix hominis,
:

habere familiaritatem, nisi peteret ve- inimicos quoque ejus convertet adpacem.
niam quia tunc esset amicus et si re-
: ; Qiiartaest, quia ex hoc preces tuae fa-
lutares, odio amiciim
baberes unde : ciliiis exaudiuntur unde super illud :

Matth. VI, 14, dicitur Si dimiseritis ho- : Jcrcm. XV Si steterint Moi/ses et Samuel
:

minibus peccata cornm, dimittet et Pater coram me, dicit (iregorius, quod fecit
vester coelestis delicta vestra ; si autem potius de istis mentionem, quia roga-
non hominihus, nec Pater
dimiscritis vcrunt pro inimicis. Similiter Christus
vester dimittet vobis peccuta vestra. Et in ait Luca; xxiii, ;}'* Patcr dimitte illis.:

Oratione dominica qu« ponitur Matth. vi, Itcm beatus Steplianus orando pro ini-
dicitur Dimitte nobisdebita nostra, sicut
: micis magnam utilitatcm fecit Ecclesia?,
ct nos dimittimus debitoribus nostris. quia l'aulum convcrtit. (,)uinta est peccati
cvasio, quain maxime dcsidcrare debe-
mus. Aliquando eniin pcccamus, nec
C.\PUT X. Deum qua^rimus ct Dens trahit nos ad :

sc vel intirmitatc, vcl aliijuo hujusmodi.

Qua' ad attrahendum inimicum <ul nos, Usca; II, G Spiftm viam tuam .'ipinis.
:

nos inducunt. Sic fuit tractus bealus Paulus. Psalm.

cxxviii, 176 : Erravi sicut ovis qux periit.
pro.iimum tuum sicut tc ipsum.
iJilir/cs (Jiurre .'icrrum tuum, Dominc. Canl. i, 3:
JJictuni est, quud tupeccas, si non panis Trahc me post tc. lloc aiitcm conse-
vcuiam postulanti ef quod perlectionis
; (jiiiiniir, si inimicum ad nos trahimus,
est, si lu eum ad tc revocas, bcet non jtrimo remittcntcs : quia, ut dicitur
tcncaris. Scd ad hocut cum frahas ad lc, I^ic. VI, .'{« : K<ulrm mensura qua mensi
multa' rationcs inducunt. 1'iiina cst pi(j- fueritis, remetietur robis : ct ibidciu 37,
priui dignitatis conservatio diversa? : Dimittitc ct dimitlemini ; et Maltli. v, 7 :

enim dignilates diversa signa habenl. /icati misericordcs, quoniam ipsi miseri-
Nullus autem propria' dignitatis signa rordimn cou.<;equentur. iNulla est cnim
(Umittcrc dcbct. Intcr oinncs autcm dig- inajor miscricordia quam oircndcnli
'

nilatcs major est quod quis sit lilius ig.ioscere.

Dei. llnjus autem dignitatis signum
si dihgis inimicum Mattb. v, 4i
[jiteinimicos vcslros, ut sitis /ilii Patris
vestri (jui in cadis cst. Si enim dibgis
amicum, non cst hoc signuni libationis
divina; luim publirani ct cllinii i hor fa-
ciuftt, ut dicitur Matlh. v. Sccnnda »'sl
victoria' acquisitio omnes cnim hoc na- :
turabbT desidcrant. Oporlet crgo (piod
vcl Irabas cum qni lc onciuiit ad dilcc-
tionem ])onitate lua, et tunc vincis; vcl
cst,
^^.
: : I)Hi-
CAPUT XI.
Quodautiqui dirersimode errabant nmtra
primum prxceptum de adorando Deo '.
Non habcbis deos alienos. Exod. xx, 3.
Sicut Jam dicliim cst, tota lcx Christi
dcpciulcl a carilatc. Carilas aiitcin j^cndct
cx duobus jtra-ccptis qiiorum unum est ;

quod abiis trahat te ad odium, et tunc de dilectione Dei, rcli(jiium dc (lilcctione

perdis. Homan. xii, 21 \oli vinci a : jtroximi cl dc istis diKdnisjam dictiim
nuilo, scd vi/ice in bono fnalutn. Tcrtia cst iiiinc
; aiitciu scicndum (juod Deus
cst mulliplicis ulilitatis cons(UMilio. Ac- dando lcgciu >b)vsi, dcdil dcccm pra'-
(juiris cnim ex hoc amicos : Komaii. xii, cepta in diiabus tabulis hipidois scripta :

20 : Siesurierit inimirus tuus, ciba illuui ; (jiioriiin tria in jtrima labiila sciijda jicr
si sitit, potum da illi : hoc cnim faciens, tincnt ad amorcm Dci, scplcm vero

Parni. : « (iimitterc. » * Parm. : " de primo prfrccpto legis. »

 ; :

OPUSCULUM III. 153

scripta in secunda tabula pertinent ad eorum Sapient. xiv, 17

: Quem hono- :

amorem proximi et ideo tota lex fun-

;
rare volebant,fecerunt ut illum quiaberat,
datur in duobus pra?ceptis. tamquam praesentem colerent. Tales sunt
Primum autem quod pertinet ad amo- quicumque diligunt et venerantur ho-
rem Dei est, Non habebis deos alienos : miues plusquam Deum. Matth. x, 37 :

et ad hujus intellectum sciendum est, Qui diligit palrem aut matrem plusqiiam
quod antiqui multipiiciter hoc pra^ceptum m.e, non est me
dignus. Psalm. cxlv, 3 :

trausgrediebantur. Qnidam enimcolebant Nolite confidere in principibus, neque in

daemonia. Psalm. xcv, 5 Omnes diigen- : filiis hominum, in quibus non est salus.

tium daemonia. Hoc autem est maximum Tertio ex praesumptione quidam enim :

omnium peccatorum, et horribile. Nunc ex praesumptione feceruntse vocari deos,

quoque multi transgrediuntur hoc prae- sicut patetJudith. iii, deNabuchodonosor.
ceptum, omnes scilicet qui divinatio- Ezech. xxvm, 2 Elevatum est cor tuum, :

nibus et sortilegiis intendunt. Haec enim, ct dixisti, Deus ego sum. Et hoc faciunt
secundum Augustinum, fieri nonpossunt qui plus suo sensui quam Dei prseceptis
quin aliquod pactum cum diabolo contra- credunt isti enim se pro diis colunt
: :

hatur. I Corinth. x, 20 : ISolo vos fieri sequentes enim deleetationescarnis, cor-

socios deemoniorum : et iterumibidem 21^ pus suum pro Deo colunt. Apostolus
Non potcstis mensse Domini participes Ph. iii, 19 Quorum Deus venterest. Ab
:

esse, et mensee dxmoniorum. Alii colebant his ergo omnibus cavere oportet.
coelestia corpora, credentes astra esse
deos Sap. xiii, 2 Solem et lunam rectores
: :

orbis tcrrarum deos putaverunt : et ideo CAPUT XII.

Moyses prohibuit Judaeis, quod non le-
varent oculos, nec adorarent solem et Quae inducunt nos ad adorandum Deum
lunam et stellas. Deut. iv, 19 Custodite : unum.
sollicite animas vestras, ne forte elevatis
oculis ad coelum videas solem et lunam et (( Nonhabebis deos alienos coram me. »
omniaastra coeli, et errore deceptus adores Sicut dictum est, primum praeceptum
ca, et colas qu3e creavit Dominus Deus legisesthoc, quo prohibemur non colere
tuus in ministerium cunctis gentibus. iiisi unum Deum et ad hoc etiam imJu- :

Idem dicitur Deut. v. Contra hoc prae- cimur quinque rationibus. Prima sumi-
ceptum peccant Astrologi, qui dicunt tur ex Dei dignitate, quae si auferatur,
heec esse animarum rectores cum tamen ; fit Deo injuria, sicut potest videri ex
propter hominem facta sint, cujus solus consuetudine hominum. Cuihbet enim
Deus rector est. Alii vero colebant infe- dignitati debetur reverentia unde pro- :

riora elementa. Sapient. xiii, 2 Aut : ditor regis est qui aufert quod exhibere
ignem aut spiritum deos putaverunt. In teneretur et hoc quidam Deo faciunt
:

quorum errorem inciderunt homines qui Roman. i, 23 Mutaverunt gloriam in-

: ((

inferioribus male utuntur, nimis ea corruptibilis Dei in similitudinem imagi-

dihgentes. Apostolus Ephes. v, 5 Aut : nis corruptibilis hominis et hoc summe :

avarus, quod est idolorum servitus. Ahi Deo disphcet Isa. xlii, 8: Gloriam
:

errantes colebant homines, vel aves, vel meam alteri non dabo, et laudem meam
alios, vel seipsos; quodquidemcontingit sculptilibus. Etconsiderandum, quodhaec
ex tribus. Primo ex carnalitate : Dei dignitas est, scilicet quod anima
Sapient, xiv. 13 Acerbo luctu dolens
: sciat unde Deus dicitur a videndo, hoc
:

pater rapti cito sibi filii, fecit imaginem, enim est unum signum deitatis. Isa. xli,
et illum qui tunc quasi homo mortuus 23: Annuntiate quae ventura sunt in fu-
fuerat, nunc tamquam Deum colere cae- turum, et sciemus quia dii estis vos.
pit, et constituit inter servos suos sacra Hebr. iv, 13 Omnia nuda et aperta sunt
:

et sacrificia. Secundo ex adulatione oculis ejus. Hanc autem dignitatem au-

etenim quidam aliquos quos non po-
^
ferunt divinatores contra quos dicit :

tuerunt honorare in praesentia, curave- Isa, vni, 19: Niimquid nofi populus a Deo
rimt in abstentia honorare, faciendo sci- suo requiret visionejn pro vivis et mortuis,
licet eorum imagines, et colendo loco Secunda ratio sumitur ex ejus largitate,

Al. « enim.i
 :.

134 JN PR.ECEPTA LEGIS.

Omne enim bonum habemus a Deo et ; et Jerem. ix, 5 : Ltiniquc ai/crent, labo-
hoc etiam ad dignitatem Dei pertinet raverunt. Quinta est ex praemii sive mu-
quod factor omninm bono-
et dator est neris immensitate. In nulla enim lege
rum Psalm.
: 28 Apericntc te manum
ciii, : talia promittuntur pra^mia sicut in lege
tuam, omnia implebuntur bonitate: et hoc Christi. Saracenis enim promittuntur
importatur in hoc nomine Deus, quod fluvii lactis et mellis, Judais terra pro-
dicitur a di.stributione, idest dator renim, missionis sed Christianis Angelorum
;

quia omnia replet sua bonitate. Nimis gloria Matth. xxii, 30

: Erunt sicut An- :

ergo ingratus es, si ab illo tibi collatum fjeli Dei in coelo. iloc considerans Petrus

non recognoscis; immo facis tibi ahum ait Joan. vi, 69 Domine, ad quem ihi- :

Deum, sicut filii Israel educti de ^Egypto inus? Verba vifee xternx habes.
fecerunt idolum. Osea^ ii, o Vadam post :

amatores meos. Hoc etiam fit quando

quis in aho quam in Deo spem ponit, hoc CAPUT XIII.

est quando adjutorium ab aUo petit.
Psalm, XXXIX, .5 liealus vir cujus est no-
; l)e secundo prsecepto et quot modis dicilur
men Domini spes ejus. Apostolus ad vanum.
Galat. IV, 9 : Cum corjnoveritis Dcum,
(juomodo convertimini iterum ad infirma \on assumcs nomcn Domini Dei fui iu
et cfjcna elcmenta? Dies observatis ct ranum. Exod. xx, 7. Hoc est secundum
menses, ct temj)ora et annos. Tertia ratio ])necei)tum legis et sicut non est nisi :

sumitur ex promissi firmitate. Abrenun- iiiius Deus quemdebemus colere, ita nou
tiavimus enim diabolo, ct ridein pronii- cst nisi unus (jiiem debcmus maxime
simus soli Deo : uiKb) non (lel)emus venerari et primo (luantum ad nomen
: :

ipsam infringere. Irritam Ilebr. x, i2H : unde non assumes lujmcn Domini Dei tui
quis faciens lcffCm Moi/si, sine ulla misera- in vanum. Sciendum qiiod vaniim dicitur
tlnne duohus morifur ipianto
vel tribus : tiiplicitcr. ArKjuando cnim dicitur fai-
fnuf/is puffitis mercri supplicia
dcteriorfi suin i*salin. xi,
: ana locuti sunf .{ : \

«fui hilium Deicfmculcfiverit, ct sani/uinem unusqui.squc ad proximumsuum. Assumis

tcstamenti pollufum du.xcrit, in f/uo sanc- ergo nomen Dei in vanum, quando assu-
fificatus est, ef S/iirifui i/rafi;v routunw- mis illnd ad confirmatioiicm falsitatis.
ham fccerif ? Womiin. vii, 3 Vivenfc viro : Zach. viii, 17 : Juramrntum mendax ne
vocabitur adulfera , si fuerit cum alio viro dilii/atis; \h\i](}m \\\i, 3 Xonvivcs, qiiia :

comburi. Va? ergo peccatori

ettalis del)et locutus cs mendacium in nomine Domini.
ingredienti terram duabiis viis, et dau- Talis aiitcm facil injuri;im Dco, sibi ipsi,
dicantibus in (hias partes. 0»^''I«i ratio ct oinnibus lioininibns. Dco (juidem, (jnia
est ex dominii diabohci gravitate. Jerem. ciim jurare per Deum nibil aliud sit nisi
XVI, 13 Servietis diis alienis die fic noclc,
: iuvocare ejus testimonium cum juias :

qui non dabunf vobis rei/uirm. Non ciiiin lalsum, aut crcdis Deiim ncscire vcnim,
quiescit in uik» ptM-cato, sed j^otius niti- ct sic |)()nis ignorantiam in Deo, cuin ta-

tur ad aliud duccrc. Qui farif pcccafwn. inen omnia nuda et aperta sint orulis cjus,
servus est pcrcati .loan. viii, 24; ideo
: ut dicitur ad Ilebr. iv, aut (]U()d diligat
uon de facili (|uis cgiNMlitiir dc peccato. iiicndacinm cum tamen cdiat i])snm
, :

•iregorius k INM-caliiin quod

: per pdMii- I'sal. V, 7 Pc/drs onincs qui loquiinfur
:

lentiam non diluitur, inox suo pondere mendaciufu aiit derogas potentije, quasi
:

in aliud trahit. » Contrarium est de domi- non possit de eo i>nnirc. Item facit inju-
nio divino qiiia pnecepta ejus gravia
: riam silii ipsi obligat cnim scjndicid:

non sunt; Mattb. .\i, 30 Juijum enim : Dci. Niliil cst aulcm ;diud diccie Pcr :

nieum suave est, et onus meum leve. Satis Denm ita est, nisi : Ouod Deus puniat me,
eniin reputafiir quis facere, si tantum si non est ila. Ilcin injnriatur aliis ho-
facit ])ro Deo (pianliim fecit pro ])c'ccato. minihiis. Nnlla ('iiiin iiitcr arnpios socie-
Hoinan. vi, 11): Sicuf c.rliibuisfis nicmbrn tas (lurarc potcst, iiisi credant sibi invi
vcstra servirc immuuflitix et iniquifati ail ccm. Dubia autem Jiiramentis conflrman-
iniquitatem; ila nunc exhihete membra tur. Hebr. vi, Ki Omnis controversi,v :

vcstra scrvirc Jusfifir iii siiiirfifirafiinioni fiuis ad ronfinnafionrin csf juramenfum.

Sed de servis diaboli dicilur Sai^ieiit. v, Injiiriatnr crgo Dco, cnidclis esl sibi, cl
7 : Lassati sumus in via iniquitatis et /icr- noxiusesf hominibns. .\li(iuando dicilur
difionis, et ambulavimus vias difficilcs : vanum, inutile i'salin. \(iii, II Domi- : :
 ,

OPUSCULUM III. ISS

fius scit cogitationes homina/n, quoniam confirmationem sicut in juramento; et

vange sunt ideo confirmando vanita-
: et iii Iioc confitemur quod prima veritas
tem assumitur nomen Dei in vanum. In non est nisi in Deo. In hoc autem fit re-
veteri enim lege prohibitum fiiit ut non verentia Deo unde in lege praecipitur
:

jiifaretur falsum Deuter. v, Non : H : Deuter. vi quod non juretur nisi per
usurpabis nomen Dei tui frustra sed : Di)um. Contrarium faciunt qui aliter ju-
Cliristus prohibuit non nisi in necessitate rant. Exod. xxni, 13 Non jurabis per :

jarare; et ideo dicitur Matth. v, 33 : nomina deorum exterorum. Et qiiamvis

Audistis quia dictum cst antiquis Non : aliquando juretur per creaturas, tamen
jurabis. Eyo autem dico vobis Nolite : sciendum quodin omnibus his non jura-
jurare omnino. Et hujus ratio est, quia Dcum. Cum enim juras per
tur nisi per
in nuUa parte ita fragiles sumus sicut in animam tuam vel caput tuum, idem est
lingua quia eam nullus domare potiiit
: (juod eam obligare poense infligendae a
sicut dicitnr Jacob. in, 8 et ideo de levi Deo. Apostolus II Corinth. i, 23 ; Testem
posset homo dejerare. Matth. v, 37 : Deum invoco in animam meam. Item
Sit sermo vester Est est, non non et : ; cum juras per Evangelium, juras per
iterum vers. 34 Ego autem dico vobis : : Deum, qui dedit Evangelium et ideo :

Nolite jurare omniao. peccant qui jurant per Deum de facili,

Et, nota quod juramentum est sicut aut per Evangelium. Secundo sumitur
medicina, quae non semper accipitur, ad sanctificationem. Baptismus enim
sed in neeessitate : et ideo, ut dicitur sanctificat. Apostolus I Corinth. vi, 11 :

Matth. v, 37, quodhis amplius est, a malo Sed abluti estis, sed sancti/icati estis, sed
est. Eccl. XXI H, 9 Jurationi non assues- : /ustificati estis in nomine Domini nostri
cas os tiium multi enim casus in illa.
: Jesu Christi. Hoc autem non habet virtu-
Sominatio vero Dei non sit assidua in ore tem Jerem.
nisi in invocatione Trinitatis.
tuo, etnominibus sanctorum ne admiscea- XIV, 9 Tu autem in nobis es, Domine, et
:

ris quoniam non eris immunis ab cis.

: nomen sanctum tuum invocatum est super
Aliquando autem dicitur vanum, pec- nos. Tertio sumitur ad adversarii expul
catum vel injustitia. Psalm. iv, 3 Fi/ii : sionem : unde ante baptismum abr.enun-
hominmn usquequo gravi corde? Ut quid tiatur diabolo :Isa. vi, 1 Tantunmiodo:

diligitis vanilatem? Qui ergo jurat pro invocetur nomen tuum super nos, aufert
peccato faciendo assumit nomen Dei , opprobrium nostrum. Et ideo si redis ad
sui in vanum. Justitia» vero partes suiit pec-ata^, nomen Dei sumitur in vanum.
facere bonum, et dimittere malum. Si Quarto sumitur ad ejusdem nominis
ergo juras facere furtum, vel aliud hu- confessionem. Apostolus Rom. x, 14 :

jusmodi, hoc contra justitiam est et : Quomodo invocabunt in qiiem non credi-
quamvis non sit servandum hoc jura- derimt? etiterum vers., 13 Omnis enim :

mentum, tamen sic jurans perjurus est. quicumque invocaverit nomen Domini
Talis fuit Herodes contra Joannem, Marc. salvus Confitemur autem primo ore
erit.
VI. Similiter contra justitiam facit qiii ad manifestandum gloriam Dei Isa. :

jurat non facere bonum, sicut non intrare XLiii, 7 : Omnisqui invocat nomen meum,
Ecclesiam vel religionem hoc etiam : et in gloriam meam creavi eum. Ergo si
juramentum uon ost servaudum, et ta- dicis aliquid contra gloriam Dei, assumis
men perjurus est jurans. Non est ergo nomen Dei in vanum. Confitemur secundo
jurandum de falso, non de inutili, non opere, cum ea operamur quae gloriam
etiam de injustitia et ideo dicitur Je- : Dei manifestant Matth. v, 16 Videant
: :

rem. iv, 2 Et jurabis, Vivit Dominus,

: opera vestra bona, et glorificent Patrem
in veritate et judicio et in jusfitia.
in vestrum quiin coelis est. Contrarium fa-
Vanum dicitur aliquando fatuum Sap. : ciunt quidam, de quibus dicit Apostolus
xni, 1 : Vani sunt omnes homines in qui- Roman. ii, 24 Nomen Dei per vos blas-
:

bus non est scicntia Dei. Qui ergo acci- phematar inter Gentes. Quinto assumitur
piunt nomeii Dei stulte, sicut blasphemi, ad defensionem Proverb. xviii, 10 : :

assumunt nomen Dei in vanum. Levit. Turris fortissuna nomen Domini ad ipsam :

XXIV, 16 Qui blasphemaverit tuunoi Do-

: currit justus, et e.raltabitur. Mach. ult.^
mini, mortc morietur. 1 7 ; In nomine mco daemonia ejicient.
' No7i assumes nomc/i Domini Dci tui in
Jj: Actuum IV, 12 Non est aliud nomen sub
:

'
"^
vanum. Sciendum quod nomen Dei su- coelo datum hominiltus, in quo oporteat
5^" mitur ad sex. Primo quidem ad dicti nos salvos fieri. Sexto sumitur ad operis
 :

156 iN prj:cepta legis.

completionem Apostolus Coloss. iii,
: cundam homo coelestis efTectus est. Galat.
I 7 : Omne quodcumqiie facitis in \erbo, VI, 15 1)1 C/iristo Jesu )ieque circumcisio
:

aut in operc, omnia in nomine Domini a/iquid va/et neque prseputium, sed^wva
nostri Jesu Christi facite. Psalm. cxxiii, creatura et haec nova crealura est per
:

8 Adjutorium nostrum innomine Domini.

: gratiam, quse incepit in resurrectione.
Sed quia aliquando aliquis indiscrete Roman. vi, 4 Quot)iodo C/i)'istus sur- :

accipit \ sicut accipit in voto quod non
adimpletur, tunc etiam in vanum nomen
Domini assumitur. Unde Eccl. v, 3 Si
quid vovisti Deo, ne moreris reddere.
Psalm *. j>xxv, 12 Vovete etreddite Do-:
niino Deo vestro omncs qui in circuita
ejus affertis munera. Displicet enim ei in-
fidelis et stulta promissio
rexit a niortuis per (//oria))i Patris, ita et
)ios i)i tiovifalc vitae ambu/onus. Si oiim
: comp/a)itati facti sumus simi/itudi)ii mor-
tis ejus, simu/ et resiirrectionis erimus. Et
quia resurrectio facta est in Dominica,
ideo celehramus illum diem, sicut Judsei
sahhatum propler primam crealionem.
: Eccl. v, 3. Secundo datum fuit ad instructionem
fidei Redemptoris. Caro enim Chrisli in
sepulcro corrupta non fuit unde dicit :

CAPIT XIV. Psalm. X, 9 Caro mea requiescat in :

spc ilem ihidem 10 No)i c/abis sa)ictwn

: :

De tertio preecepto , et propter qux datum luum vi(/cre corrujjtioncm ; imde xoluit
fuit a deo. sahhatum ohservari, ut sicul sacrificia
significahant morlem Christi, ita quies
Memento ut diem sabbati sanctifices. sahliatirequiem carnis ejus. Sed nos ista
Exod. XX, 8. Iloc est terlium mandalum sacrificianon servamus, quia adveniente
legis, et convenienler. Primo enim debe- re et veritate, dehel cessare figura, sicut
mus Deum venerari corde nnde prceci- : adveniente sole ccssat umbra; servamus
pitur quod non colatur nisi unus Deus : tamen iu veneratione Virginis gloriosae,
unde 7ion /uibebis deos alienos corani me. in qua remansit tolafide tali die in morle
Secundo ore unde )um assumes nomen
: Chrisli. Terlio dalum fuitad roborandum
Domini Dei tui in vanum. Tertio opere : sive figurandum veritatem promissionis.
et hoc est Memento ut diem sabbati sanc- Promittilur enim nohis quies Isa. xiv, :

tifices. Voluit enim ut esset cerlus dies .3 Et erit

: in die i//a cu))i ^equion dedcrit
in quo inlenderentliomines ad servilium tibi Deus a /a/)ore tuo et a co)icussio)ie
Dei. llal)('lur autem hoc pra.'ccplum tua et a servitute dura qua a)ite servisti :

quiiKjue ralionihus. Primo enim dalum item ihid. xxxii, 18 Sc(/ebit popu/us :

fuitad deslruclionem erroris pra'viilit : meus i)i pu/c/iritiuluie pacis et i)itaber)ia-

enim Spirilus sanclus quod luluri eranl cu/is fidiiciai el i)i requie opu/oxta.
aliqui dicturi mundum semper fuisse. II Et nota quod expectamus lequiem de
Petr. 111, 3 Venicnt i)i )U)vissimis (/iebus
: trihus de lahore pra^sentis vita-, de ten-
:

i)i dcccptio)ic illusorcs jujta projtriasco)i- tationum concussionc, el de diaholi ser-

cupiscoitias a))ibu/anfes, diroilrs ubi rst : \ iliite. llanc Chrislus repromisit vcnien-

promissio aul adventus cjus? Ex quo tihus ad se, dicens Matth.xi, 28 Venite :

r)ii))i patres dor))iieru)it, oni)iia sic nersr- ad ))ie o))i)ies qiii /aboratis et o)icrati cs-
vercmt ab i)iitio creatura'. Latet emm eos tis ; ct r(jo rcficiani vos. To//ite ju(ptm
/)0c voloites quod cw/i era)it prius et terra ))ieu))i sujjrr vos, ct discilc a me, quia niitis
de aqua, etper fUptamco)isiste)is Deiverbo. su))i el /lumi/is corde ; et invenielis re-
Voluit ergo Deus ut custodirclur unus quiem a)ii))iabus vestris : Ju(/u)n eni)n
dies in memoriam (jiiod Deus oninia ))ieu))i suare est, rt o)ius )ncu))i /cve. lu-
creaverat in sex diehus, et in septimo venimus aiilem quod Doininus operatus
quievit a novis crealuris condendis et : esl sex diehus, et in septimo quievit :

hanc rationem ponit Dominus in lege, quia primo oi^ortet facere opera perfecta :

dicens Memoito ut
: sabbati sa)ic- dic))t Eccl. i.i, 3^ Modiciu)! /aboravi, rl i)ivoii
:

lifices. Sed Judaei in memoriam prima' ))ii/ii tnu/tani requio)i. Plus enim incom-

creationis colehant sahhalum; ('.hiisliis parahiliter excedit tcmpus a»lernilatis to-

autem veniens fecit novam creaHonem. tum tcmpus prajsens, (juam millo anni
Per primam enim homo lerrenus, pcrse- diem unum.

Parni. : « incipit. » ' Cod. S. (ieiiov. non habet : « Psalni. lAXV, \i :

vovete et reddite, etc.

 OPUSCULUM III. 157

Quarto datum hoc prseceptum ad fuit abluti estis, sed sanctifcati estis. Ali-
inflammationem amoris. Sap. ix, 15 : quando dicitursanctum res consecrata ad
Corpus quod corrumpitur aggravat ani- , cuhum Dei, ut locns, tempus, vestes et
mam : et ideo homo semper ad terrena vasa sacra. ergo duobus modis de-
Istis
inferius tendit, uisi conetur erigere se bemus festa celebrare quia et pure, et ;

ab eis et ideo oportet habere certum

: mancipando se divino servitio. In isto
tempus ad hoc unde aliqui toto tempore : ergo prsecepto duo considerantur. Primo
hoc faciunt Psalm. xxiii, 2 Benedicam
: : quidem in festo quid cavendum sit; se-
Dominum in omni tempore, semper laus cundo quid faciendum. Debemus autem
ejus in ore meo : Apostolus I Thessal. v, cavere tria. Primo corporalem operam :

17 Sine intermissione orate : et hi con-

: Jerem. xvii, 22 Sanctificabis sabbatum,
:

tinue sabbatum habent. AHqui hoc faciunt ut non facias in eo opus servile : unde
in aliqua parte temporis Psahn. cxviii, : et in lege dicitur, Levit. xxiii, 25 Omnc :

164 Septies in
: die laudem dixi tibi. Alii, opus servile non facietis in eo. Opus autem
ne omnino ahenarentur a Deo, oportuit servile est opus corporale nam opus :

quod haberent ahquem diem determina- hberum est animse, sicut intelligere et
tum, ne nimis tepescat in eisamor Dei. hujusmodi ad quod opus homo cons-
;

Isa. LViii, 13 Si vocaveris sabbatum de-

: tringi non potest.
licatum. tunc delectaberis super Domino.
. . Sed sciendum quod opera corporaha
Job. XXII, 26 Tunc super Omnipotentem
: possunt fieri in sabbato propter quatuor.
ad Deum faciem
deliciis afflues, et elevabis Primo propter necessitatem unde Do- :

luam. Non enim ad ludendum ordinatur minus excusavit discipulos evellenles

talis dies, sed ad laudandum et orandum spicas in sabbato, ut dicitur Matth. xii.
Dominum Deum. Unde Augustinus dicit Secundo propter Ecclesiae utilitatem :

quod minus malum est tah die arare, unde dicitur in Evangelio ibid., quod sa-
quam ludere. Quinto datumfuitad opera cerdotes faciebant omnia quai erant ne-
pietatisrespectusubjectorum. Aliquienim cessaria in templo iii die sabbati. Tertio
crudeles sibi et suis, non cessant conti- propter proximi utilitatem unde Domi- :

nue operari propter hicrum; et hoc ha-
bent Judaii maxime, quia avarissimi
sunt. Deuter. v, 12 Observa diem sab-
bati. ut requiescat servus tuus et anciila
. .
tua, sicut et tu : et post Non facies in eo
nus curavit in die sabbati habentem ma-
num aridam, et confutavit Judaos re-
; prehendentes eum, ponens exemphim de
ove, ibid. Quarto propter superioris auc-
: toritatem unde Dominus prscepit Judsis
:

quidquam operis tu et filius et filia servus ut circumciderent in die sabbati, ut di-

et ancilla, bos et asinus et omne jumentum citur Joan. vii.
tuum ut requiescat servus et ancilla tua
, Secundo '^
debemus cavere culpam :

sicutettu. Propter praedicta ergo hoc prae- Jerem. Custodite animas ves-
xvii, 21 :

ceptum datum fuit '. tras, et nolite portare pondera in die sab-
bati. Onus autem animse vel pondus ma-
lum est peccatum Psalm. xxxvii, 3 : :

CAPUT XV. Sicut onus grave gravatse sunt super me.

Peccatum autem opus servile est : qiiia,
A quibus sabbato el die festa abstinere ut dicitur Joan. viii, 34, Qui facit pecca-
debemus. tum, servus est peccati. Undecum dicitur,
Omne opus servile non facietis in eo, potest
Memento diem sabbati sanctifices.
iit inteUigi de peccato et ideo contra prai- :

Dictum est quod sicut Judaii celebrant ceptum hoc facitquis, quando in sabbato
sabbatum, sic nos Christiani Dominicam, peccat quia operando et peccando Deus
:

et alia principalia festa. Yideamus ergo ofFenditur. Isa, i, 13 Sabbatum et festi- :

quomodo ista servare debemus. Etscien- vitates alias non feram. Et quare? Quia
dum quod non dicit, Custodi sabbatum, iniqui sunt coetus vestri. Caleudas vestras
sed memento ut diem sabbati sanctifices. et solemnitates vestras odivit aninm rnea :
Sanctum autem accipitur duobus modis. facta sunt mihi motesta. Tertio ^ debemus
Aliquando enim est sanctum idem quod cavere negligentiam Eccl. xxxiii, 29 : :

purum. Apostolus, I Gorinth. vi, 15 Sed : Multam malitiam docuit otiositas. Hiero-

* Parm. « prsedictnm mandatum.

: » ' Al. : « sexto.
2 Al. : quinto debemus etc. »
158 IN PR.«CKPTA LElilS.

nymus adRusticwn: Semper aliquid boni sanctam. Laudando \ Psalm. xlix, 23 :

operis facito, ut te diabolus inveniat oc- Sacrificium laudis honorificabit me unde :

cnpatum-. f]t ideo non est bonum custo- in tali die caiitus multiplicantur. Tertio
dire nisi principalia festa, si in alis de- res tuas sacrificare, et hoc dando eleemo-
beal liomo esse otiosus. Psalm. xcvin, 3 : synas. Hebr. xiii, 10: Be?ic/icentix antem
Honor regis jiidiciiim dilirjit, scilicet dis- et communionis nolite oblivisci talibus :

cretionem. Unde I Machab. ii, dicitur enim hostiis promeretur Deus et hoc in :

quod Jndffii quidam occultati erant, et duplo magis quam in aUis diebus, quia
inimici irruerunt super eos, qui credentes tunc est communis la^titia. II Esdr -.
quod se non possent in sabbalo defen- VIII 10 Mittite partes his qiii non
, :

dere, victi et occisisunl. Ita acciditmultis paraverunt ' sibi quia sanctus dies , j

qui otiosi sunt in festis. Thren. i, 7 : Domini est. Secundo in verborum Dei rin\

Viderunt eam /lostes, et deriserunt sabbata studiis, sicut et Judaei faciunt hodie.
ejus. Sed tales debent facere sicut illi .lu- Act. XIII, 27 :Voces Prophctarum quse per
daei fecerunt unde I Machab. ii, il, di-
: omne sabbatum lcf/untur unde et Chris- :

citur Quicunujue venerit ad nos in bello

: quorum justitia debet esse perfec-
tiani,
in die sahbatorum, puynemus adversus tior, debent tali die convenire ad pra?di-
eum. cationes et ad officium Ecclesiae. Joan.
VIII, M
Qui est ex Deo, verba Deiaudit.
:

Item loqui utilia. Apostolus Ephes. iv,

CAPUT XVI. 29 Omnis scrmo malus ex ore vestro non
:

procedal sed si quis boims, ad sedifica-:

/;* qiiibus sabbatum et festum debent tioncm. Ista enim duo utilia sunt anima*
occupari. poccatoris, quia immutanl cor ejus in
melius. Jerem. xxiii, 29 Verba mea :

Memcnto ut diem sabbati sanctifices. simt quasi i(/nis ardens, dicit Dominus, et
Sicnt dictum est, homo dicm fostum do- quasi maUeus conterens jjetram. Contra-
bet sanctilicare : et dictum est (|U(ul rium autem accidit etiain in perfeclis "

sanctum dicitur duobus modis quia et : non loquentibus utilia, vel audientibus.
quod mundum est, et quod I)co couse- Apostolns Cor. xv, 33 Corrumpunt bo- 1 :

cratum cst. Itcm dictum cst a quibus tah )u)s ))iores colloquia )na/a. Evir/ilate justi,
die abstinere dcljemiis; nunc (iicenduni et )U)litepeccare; et Psal. cxviii, 11 /// :

est in quibus occupari debemus : et sunt co)'de nieo absco)uli cloquia tua. Eloquium
tria. Primo in faciendis sacrificiis : unde enim et instriiit ignorantem; Psalm. eo-
Num. xxviii, (licitur quod Deus pra*- dom cv Lucowia /jedibus )neis verbuni
:

cepit quod quoHliet die unus agnus tuu))i et inllammat teposcentem. Psalm.
:

mane, vespere debeat otlerri sed

et alius ; civ, 19 E/oquium Do)ni)ii in/Iammavit
:

in sabbato debent dupHcari et sip^nificat : eum. Tertio in divinorum oxercitiis. Hoc

qnod in sabbato debcmiis ollcrre Deo sa- autom porfoctorum ost. Psalm. xxxiii, 9 :

crincinm, et de omnibus qua^ habenius. Vacatc et videte quo)iia))i suavis est f)o-
I Paralip. xxix, 1 4 Tua sunt omnia, et : mi)ius et hoc propter quietem animav
:

qux de nuinibus tuis acce/jimus, dedimus Sicuf eiiim corpus fafigatum (luiotem do-
tibi. Unde primo debemus ultro ollerre siderat, ita et anima. Locus aufemanima'
animam nostram, dolendo de peccatis. Deus est ; Psc/lm. xxx, 3 : Esto mi/ii in
Psalm. I-, \d : Sacri/icium Deo spiritus Deuni /jrotectore))), et vi /ocuni refugii.
contribulatus : ct orando pro beneficiis. Hebr. iv, 9 Itaque re/i)iqtfifur saobatis- :

Psalm. cxL, 2 : Dirir/atur, Domine, oratio ))ius /mpu/o Dei qui oiim i)ig)'essus est :

mea., sicut incensum in cons/jectu tuo. i)i requic))i ejus, etiuni ipse requievit ab
Factus est enim dies festus ad babeudam operibus suis, sicut a suis Dcus. Sapient.
spiritualcm laititiam, qnam facit oratio : VIII, 1 ti : quiescat
/)itra)is i)i d())nu))i ))iea))i,
unde et tali die multii)licari dcbent j)re- cu)n ii/a. Sod anfoquain ad hanc quiotoin
ces. Secundo corpus nostrum aftligero, l)crveniat anima, oporfef fros quiotos
et hoc jejunando, Koman. xii, 1 Obsea^o : pra^cedere. Prima ab inquieludine pec-
vos per misericordiam Dei, vt e.Thibeatis cafi. Isa. lvii, 20 Cor autem
: i))ipii quasi
membra vestra hostiain viventem Deo ,
))uire /e)'ve)is quod quiesce)'e no)i /)otrsl.

'
Al. : « sanclam Ecclesiam laiidando. n Al. : « imperfectis. »
' Parm. : « Nc^hom. viii. 10 »
 OPUSCULUM III. 139

Secimda a passionibus carnis; quia caro nora patrem tuum et matrem tuam. Et
concupiscit adversus spiritum, spiritus hujusmodi rationem reddit Philosophus,
autem adversus carnem, ut dicitur (Ja- qui dicit quod ex magno beneficio re-
lat. V. Tertia ab occupationibus mundi. cepto ab eis non possumus eis respon-
Lucae x, 41 Mai^tha, Martha, sollicita es,
: dere exaequali etideo benepotest pater
:

et turbaris erya plurima. Et tunc post oflensus expeUere filium, sed non e con-
hsec anima libere quiescit in Deo. Isa. verso. Dant autem parentes fiUo tria.
Lviii, 14 Si vocaveris sabbatum delica-
:
Primo stabiUmentum quo ad esse Eccli. ;

tum , tunc delectaberis super Domino. VII, 29 Honora patrem tuum, et gemitus
:

Propterea sancti omnia dimiserunt; quia matris tuae non ohliviscaris. Memento quo-
heec est py^etiosa margarifa, quam qui in- niam nisi per illos natus non fuisses. Se-
venit homo abscondit, et prse gaudio illius cundo nutrimentum sive fulcimentum
vadit, et vendit universa quse habet, et quo ad necessaria vitae. Nudus enim in-
emit eam, ut dicitur Matth. xiii. Hffic trat fllius in hunc mundum, ut dicitur
enim requies vita aeterna, et delectatio Job ^
I, 21, sed a parentibus sustentatur.
ffiterna est. Psalm. cxxxi, 14 Haec re- : Tertio documentum, Hebr. xii, 9: Patres
quiesmea in saeculum saeculi hic habi- : quidem carnis nostrse eruditores habui-
tabo, quoniam elegi eam : ad quam nos mus. Eccli. VII, 2 Filii tibi sunt? Erudi
;

perducat etc. illos.Et debent parentes dare duo docu-

menta filiis, et cilo quia, ut dicitur Pro-
:

verb. XXII, 6 Adolescens juxta viam

:

CAPUT XVII. suam, etiam cum senuerit, non recedet ab

ea et Thren. iii, 27 Bonum cst viro cum
: :

Dequarto prsecepto; propter qux tenemur portaverit jugum ab adolescentia sua et :

parentes diligere. sunt iUa quae docuit Tobias filiiim suum,

Tobiae iv, scihcet timorem Domini, et
Honora patrem tuum matrem tuam,
et abstinere ab omni peccato et hoc est :

ut sis longgevus super terram quam Domi- contra iUos qui delectantur in malitiis
nus Deus tuus dabit tihi. Exod. xx, 12. fUiorum. Sed, sicut dicitur Sapient. iv,
Perfectio hominis consistit in dilectionc 6: Ex iniquis omnes filii qui nascuntur,
Dei et proximi et ad dilectionem Dei
: tesles sunt nequitise adversus parentes :

pertinent tria praecepta quse scripta fue- unde Deus puuit peccatum in fiUo, ut di-
runt in prima tabula; ad dilectionem citur Exod. xx. Igitur fiUi a parentibus
vero proximi septemquae sunt in secunda habent esse, nutrimentum et discipli-
tabula. Sed, sicut dicitur I Joan, iii, non nam etquiaesse habemus ab eis, debe-
:

debemus diligere verbo neque lingua, sed mus eos magis revereri quam dominos,
opere et veritate. Homo enim sic diUgens a quibus sohim res,praeterquam Deum, a
debet duo facere scilicet fugere mahim,: quo haliemus animam. Ecch. iii, 8 Qui :

et facere bonum unde quaedam

: suiit in timet Dominum, honorat parentes et ,

bonum, aha au-

praeceptis inducentia ad
tem snnt prohibentia facere mahim. Et
sciendum quod cavere a malo faciendo
estin potentia nostra; sed facere cuihbet
bonum non possumus et ideo dicit bea-
quasi dominis serviet his qui se genuerunt,
in opere et sermone, et omni patientia.
Honora patrem tuum et matrem tuam,
ut superveniat tibi henedictio a Deo. Et in
: hoc etiam honoras teipsum quia, sicut :

tus Augustinus, quod nos omnes debe- dicitur EccU. iii, 13, gloria hominis ex
mus dihgere, sed non omnibus tenemur honore patris sui, et dedecus filii pater
benefacere. Sed inter omnes debemus sine honore. Item quia dant nobis nutri-
benefacere conjunctis nobis quia, si : mentum in pueritia, et nos debemus eis
quis suorum, et maxime domesticorum, dare iii senectute. Eccli. iii, 14 Fili, :

curam non habet, infidelis est I ad Ti- : suscipe senectam patris sui, et non contris-
moth. V, 8. Inter omnes autem propin- teseum in vitaillius; et si defecerit sensu,
quos sunt notus propinquiores pater et veniam da ; et ne spernas eum in tua vir-
mater et ideo dicit Ambrosius Primo
; : tute Quam malae famae est qui derclin-
debemus dihgere Deum, secundo patrem quit patrem ! et est maledictus a Deo qui
et matrem : et hoc est quod dicit : Ho- exasperat matrem. Ad confusionem illo-

* Parm. eiTonee : « Joan t.

 :

460 IN PRJECEPTA LEGIS.

rum qui coiitra faciunt, ponil Cassiodo- tuosus et sanctus diu vivit, quamvis cito
rusm Epistolis, quod ciconi* cum
lib. II, . moriatur corporaliter ideo dicitur Sa- :

parentes earum pennas senio cogente pient. iv, 13 Consummatiis in brevi,

:

laxaverunt, nec ad proprios cibos idonei explevit tempora multa placita enim :

possunt inveniri, phimis suis genitorum erat Deo animaillius. Optime autem mer-
membra foventes, escis corpora laxa re- catur qui tantum facit una die quaii-
ille

ficiunt, et pia vicissitudine juvenes red-
dunt quod a parentibus parvuli suscepe-
runt. Item tertio quia docuerunt nos,
debemns eis obedire. Coloss. iii, 20
Vilii obedite parentibus vestrisper omnia,
nisi scilicet in his cu*
Hieronymus ad Heliodorum Solum pie-
tatis genus in hac re esse crudelem.
Lucae XIV, "HS Si quis no)i odit patrem
: qnod illi amiltant pro proditione feudum,
suum eimatrem non potest meus essc
discipulis. Deus enim verior pater est.
tnm alius in uno anno. Et nota, quod
aliquando accidit quod longior vitacausa
est mortis corporalis et spiritualis, sicut
: accidit Judae. Praemium ergo est vita cor-
poralis.Sedcontrarium, scilicet mortem,
sunt contra Deum. acquirunt illi qui injuriantur parentibus.
: Ilabemus enim ab eis vitam, sicut milites
a regefeudum; et ideo sicut dignum est
ita isti propter injuriam illatam parenti-
bus vitam, Proverb. xxx, 17 Oculum :

Deuter. xxxii, 32 Nuynquid non ipse est

: qui subsannat pat7'em, et qui despicit par-
pater tuus, qui possedit et fecit et crea- tum martis sux, suffodiant cum corvi dc
vit te? torrcntibus et comedant eum/i/ii aquilx.
Per filios aquilae intelliguntur reges et
CAPUTXYIII. principes, per corvos ofliciales et si ali- :

(jiiando non puniunfur corporaliter,mor-

Qux bona acquirirnus proptcr /tonorcm teni tami;n spirilualem eHugere non pos-
parentum. suiit. Propterea pator non debet potesta-
tem multam dare liliis Eccli. xxxiii, 21 : :

Honora patrem tuum ef tnafrnn tuani. Deum ad/iuc superes, etaspiras, Jion ' im-' -Von
Inler oinnia praicepta buic tantiim adjnn- mutct tc omnis caro item ibid. 20 Fi/io, '""'<'^i
: :

gitur Lt sis /onqxvus super terram

: et : mu/ieri, fratri et amico non des potesta-
ratio Imjus est, ne credatur non deberi tem supcr te in vita tua, et ne dcdcris i//is
pra*minm bonorantibus parcntes, (|uia jxtssi-ssioncm in vita tua ue forte panntcat .

est natnraie. Sed sciendiiin, ijuod bono- te. Tertiumest bal)ere tilios sibi gratos et

rantibus parentes (jninque desiderabilia acceptos. Naluialiter enim pater tbesau-

promiltnntnr. Et primum est gratia in rizat tlliis, sed non e converso. Eccli, iii,
pra'senti, et gloria in fnturo, qua' maxime G Qui /lotunat patrem suum, Jucundabi-
•

desiderantur. Eccli. ui, D Honora pa- : tur iti /i/iis. yiniih. vu, 2 Jti qua mensura :

trem tuum, ut supervetiiat tibi bencdictio metisi fueritis, remetietur vobis. IJuartum
a Deo, et benedictio d/ius iti novissittio est habere famam laudabilem : Eccli. iii,

matieat. Contiarinm dcbetnr malodicenli- 13 : Ci/oria /loniinis er /lotiore patris sui

bus, et etiain in lege nialedicnntur a Dco, et iterum 18, Quatti ttia/x fattue est qui
ut dicitur Deuter. xxvii. Et Lucaixvi, iO, dere/itiquit patrem ! (^uintum est habere
dicitur Qiti in modico itiiquus est, et iti
: divitias : Eccli. iii, 11 : Betiedictio patris
tnajori iui<juus est. Sed vita natnralis /irttuit dotttos f/iorum : ttia/edictio auteiti
quasi nibil est in comparatione ad vitani ttuitris eradicat futulamenla
gratiae. Si crgo non recognoscis benefi-
cium vitae naturalis (juam babes ajjaren- CAPUT XIX.
tibus, indignus es vita grafiaMjua' major
est, et per consequens vita gloriae, qiue Quot modis dicitur a/iquis Paler.
maxima est. Secundum desiderabile est
vita unde ut sis /otujxvus super terratn.
: Hotiora patrem tuutti et ttuitretn tuam.
Dicitur Eccli. iii, 7: Qui /lotiorat jtatrctti Notandnm, (juod non solnm dicitur ali-
suutti, vita vivet longiore. Et nota, qnod qnis pater ratiune carnalis generationis ;

vitalonga est quando est pleiia (jiia-non : sed quibnsdam aliis rationibus aliqui
mensuratur temjjore, sed actione, se- dicuntur j)atres, et cuilibet eorum debe-
cundnin Pbilosophum. Tuncautemplena tur aliqua reverenlia. Dicuntur enim pa-
est vita quando est virtuosa:et ideo vir- tres Apostoli et alii sancti proptor doc- '

^ l'arm. : « per. »
 :

OPUSCliLUM III. 161

trinam et exemplum fldei. Apostolus I Omnes igitnristi venerandi

g)'atia. sunt :

Corinth. iv, 15 Nam si decem millia : quia omncs portant quodammodo simili-
pxdagof/orum habeat.is in C/irislo, sed ludinem Patris qui in coelis est: et de
non multos patres : nam in Christo Jesu istis diciturLuc. x, 16: Qui vos speimit,
per Evangelium ego vos genui. Et ideo me spernit. ^^njuk
diciturEccli. xliv, i : Laudemus viros glo-
riosos et parentes nostros in generatione CAPUT XX.
sua laudemus autem non ore, sed imita-
:

tione et hoc fit, si non invenitur in nohis

; De quinto prsecepto : quos prohibemur
contrarium ejus quod laudamus. Hebr. occidere et quot modis quis occidit.
XIII, 7 Mementote prgepositorum veslro-
:

rum... quorum intuentes exitum conversa-
tionis, i?tiitami)iifidem. Dicuntur etiam
prffilatipatres et isti venerandi siint,
sunt enim Dei ministri Liic. x, 16 Qui
vos audit, rne audit et qui vos spernit, me
spernit: et ideo deliemus eos honorare
ohediendo Apostolus Heh. xiii, 17 :
Obedite prxpositis vestris, et subjacete
eis : et decimas praebendo
9 : Honora Dominum de tua substantia,
et de primitiis frugum tuarum da paupe-
ribus. Item reges et principes iv Reg.
V, 13: Pater, etsi rem grandem dixisset
tibi Propheta, ccrte facere debueras qui
dicuntur patres, quia dehent intendere
honum populi. Et istos honoramus per
suhjectionem: Rom.xiii, 1 Omnisanima
Non Exod. xx, 13. In lege di-
occidcs.
vina, per quam ordinamur addilectionem
; Dei et proximi, praecipitur non solum
: : facerc bonum, sedetiam declinareamalo.
; Inter alia autem majus malum quod possit
fieri proximo, est occidere eum; et hoc
: prohihetur cum dicitur: Non occides.
Circa quod praiceptum tripliciter est
: Proverb. iii, erratum. Quidam enim dixerunt, quod
non licet occidere etiam bruta animalia.
Sed hoc falsum est, quia non est pecca-
: tum uti illis qua? sunt suhdita hominis
potestati. Est etiam naturalis ordo quod
: plantae sint innutrimentum animalium,
etqusedam animalia in nutrimentum alio-
rum, et omnia in nntrimentum hominum.
: Genes. ix, 3 Quasi olera viroitia tradidi
:

sublimioribus subditasit. Et
post.es latibus vobis omnia. Philosophus etiam dicit in
hoc non solum timore, sed amore nec ; Politica, quod venatio est sicut justum
solum propter rationem, sed etiam pro- hellum. Apostolus I Corinth. x, 45 Omne :

pterconscientiam. Et ratio hujusest,quia, quod in macello venit, manducate nihil

secundum Apostolum ibidem : omnis interrogantes propter conscientiam. Ergo
potestas a Deo ideo reddendum est ; et non occides homines Quidam dixerunt hic
.

estdebitum quia cui tributum, tributum :

;
prohibitum esse homicidium hominis
cui vectigal vectigal, cui timorem, timo- omnino unde homicidas diount esse ju-
:

rem, cuihonorem, Jionorem; Rom. xiii, 7. dices soeculares, qui condemnant secun-
Proverb. xxiv, 12 Tijne Dominum, fili : dum leges aliquos contra quos dicit Au-
:

mi,et regem. Itemheneractores Eccli. iv, : gustinus, quod Deus per hoc praeceptum
10 Lsto pupillis misericors ut pater est
: : non ahstulit sihi potestatem occidendi :

enim proprium patris benefacere filiis ^

: unde Deuteron. xxxii, 39 Ego occidam, :

et ideo tenemur reddere vicem in hene- ct vivere faciam. Est ergoHcitum illis qui
faciendo Eccli. xxxi, 19 Gratiam fide-
: : mandato Dei occidunt, quia tunc Deus
Ju^soris ne obliviscaris ingratis enim : facit. Omnes enim lex mandatumDei est.
accidit illud Sap.xvi, 29 Ingrati spes : Proverb. viii, 15 : Per me reges regnant,
tamquam hibernalis glacies tabcscet. Item^ et legum conditores justa decermmt : et
senes Deuteron. xxxii, 7 Interroga pa- : Apostolus Roman. Si xiii, 4
fe- : malum
trem tuum, annuntiabit tibi ; majores et ceris, time non enim sine causa gladium
:

tuos, et diceyit tibi Lev. xix, 32 Coram : : portat, Dei enim minister est. Moysi quo-
cano capite consurge, et honora personam quc dicitur Exod. xxii, 18 Maleftcos :

senis: Eccli, xxxii, 13 I?i medio magnato- : no)ipatieris vivere. Id enim quod licitum
rum loquinonprxsumas, et ubi sunt sencs est et ministris ejus, per mandatum ip-
non multum loquaris ibid. 9, ^ : : Audi ta- sius. Constat autem quodDeus nonpeccat,
cens et pro reverentia accedet
; tibi bona cum sit auctor legum, infligendo mortem

» AI. omittuntur sequentia usque ad indicem * Cod. S. Genov. omittit quse sequuntur usque

« Eccl. » ad finem capituli. »

2 ParL'm. : « item eetate

XXVII. 11
 162 IN PR^CEPTA LEGIS.

propter peccatum Roman. vi, 13 Sti- : : tum peccatum ahi au-

scihcet traxit ad :

pendia peccati mors ergo nec minister : tem utrumque, hoc duphciter. Primo
et
ejus. Est ergo sensus Xoji occides pro- ; in destructione praegnantium occidun- :

pria auctoritate. Alii vero dixerunt quod tur enim pueri in corpore et in anima.
per hoc quod dicitur, No?i occides, prohi- Secundo interficiendo seipsum.
betur non occidereahum ;unde dicebant,
quod hcitum erat occidere seipsum. Sic
enim inveuitur de Samsone Judic. xvi, et CAPUT XXI.
de Catone, et de quibusdam virginibus
quae se in flammas injecerunt, sicut reci- Propter quae prohibcmur irasci et occidere.
tat Augustinus De civii. Dci. Sed ad hoc 1

respondet Augustinus ibidem, dicens Non occides. Christus datin Evangeho,

c. XX « Qui seoccidit, hominem utique
: Matth. V, quamdam doctrinam, qua^ est,
occidit. » Si ergo hominem non hcet oc- quod nostra debet esse major
justitia
cidere, nisi auctoritatc Doi ergo nec : justitia legis unde docet perfectius ser-
:

seipsum, nisi vel auctoritate Dei, vel in- vari mandata legis a Christianis quam Ju-
stinctu Spiritus sanoti, sicut dicitur de da?i servaverunt, et ratio hiijus est, quia
Samsonc. Ergo iiwi occides. majori labore acquiritur major merces. II
— Soiondum est otiam quod hominem Corinth. ix, 6 Qui parce semi?iat, parce
:

occidere contingit multiplioiter. Primo ct ?netet. In loge enim promittebantur

manu : Isa. i, 15 :Maiins vestrx sayujiiinc temporalia et terrena Isa. i, 19 Si vo-
: :

pleiix siint : quod quidem est non sohim /ueritis et audieritis ??ie, bo?ia terrx come-
oontra caritatom (jna pra'cipitur ut diligas detis : sed in lege nostra promittuntur
proximum siout toipsum I .loan. iii, 15 : : oa^U^stia et *ferna : ergo justitia, qua;
Onmis homicida non liabet ritam xternani est observantia mandatorum, debetabun-
in se mancntcm vorum etiam oontra na- : (Uire, cum major expectetur merces. In-
turam quia, ut (hotiur K(oli. xiii, 20,
: tor alia autom pra^oopta facit moutionem
omnc aninia/ di/i>/if si/)i simi/e. Undc do islo,dicens Matlh. v, 21 Audistis :

Exod. XXI, 12 Qai percitsscrit liominem : quod dictum est antiquis No?i occides. :

volens occidere, mortc moriatiir. Et hic Efjo autem dico vobis, quia onuiis qui
qiiidom crudolior ost hipo, (h' quo diMtur irascitur fratri suo, reus erit judicio, idest
in IV Aninia/inm, (juodsi hipo detur oaro jxiMia (juain lox adjiKhoavit. Exod. xxi,
hipi, non comedit. Item ore; et hoc ht 14, ubi dioitur .SV quis per industriam
:

daudo consilium ahcui contra ahquem, occiderit proxi?nu??i suu??i, etper i?isidias,
provocando, ooousando ot (Iotralion(k> : ab a/fari ?neo nve//es * eui?i, ut ?noriatur. .

Psal.i.vi, 5 I-'i/ii lunninam, dcntes eoriim

: Dobct autom (juihbet quiiuiue modis ab
arma /ingua eortim g/adius
et satjittx, et ira cavere. Primo ne cito provooetur :

acutus. Tortio adjutorio Provorb. i, 15 : : Jaoob. 1, 19 Sit omnis homo ve/ox ad

:

Fi/i 7ni, iie amliu/es cuni eis... /jrf/cs e>iini nudiondu??!, tardus aute?n ad /oque?idu?n,
i//orum ad ma/um currunt. et fcstuunit ct tarc/us ad ira??i. Kt ratio est, quia ira
ut effundant sanjuinem. Item consensu : peccatum est, et punitur aDco.
Rom. I, 32 Dijni sunt morte noti so/um : Sed numquid omnis ira est contraria
qui ea faciunt, sed etiam r/ui mnsentiunt virtuti? Ciroa lioo diiplox ost opinio.
facienti/ms. Cousontis autoin (luodani- Stoioi onim dixoruut quod nuUa passio
modo, qiiando potes impedirc Provorb. : oadit in sapientein ; immo
volobant qiiod
XXIV, 2 : Erue eos qtii ducuntur ad mor- vera quiete mentis. Pori-
virliis essct in
tem : el iterum si viros snppotiint, sod palotioi autoin dixornnt, qiiod ira oaiHl
dimittis negligontia vol avarilia. .\mljro- in sai)iontom, scd inodorati otost opinio :

sius Pasce fame morientom

: (( si non : verior. Et jiatet primo auotoritate, quia
pavisti ', occidisti. » in Kvangoliis inv(Miimus istas passiones
Et soien(him (juod arKjui oooidunt so- Chrislo attril)iitas, iu (juo fuit fonlalis
luin oorpus, (io (juo dicluni ost alii aui- ; I)lonilU(lo sa[)ioutia*. Sooundo j)atot ra-
mam, auforendo vitam gratiaj, trahondo tione nam si omnos passionos virtiiti
:

scihcet ad peccatum mortale Joan. viii, : contrariontnr, cssont ali^jua» potentia'

44: ///(? Iiomicu/a erat a/i initio, inquaii- anima' (jua* ossont frustra. immo qiia»

' Pann. : « j^avoris.

 ; ,

OPUSCULUM m. 163

essent homini in nocumentum, quia non 14 Cuncta quae fiunt adducet Deus in
:

liaberent aliquos actus convenientes et ;

judicium pro omni errato, sive bonum
sic irasclbilis et concupiscibiiis frustra sive tnalum. Secunda ratio quare debe-
datae essent liomini. Et ideo dicendum mus non provocari cito ad iram, est,
est, quod aliquando ira est virtus ', ali- quia omnis homo diligit libertatem et
quando non. Accipitur enim ira triplici- odit servitutem. Non est autem iracun-
ter. Primo prout est in solo judicio ra- dus dominus sui ipsius Proverb. xxvii, :

tionis absque commotione animi et ista ; A : Impetum concitati spiritus ferre quis
non dicitur proprie ira, sedjudicium. Sic poterit? et ibidem 3 Grave saxum et :

enim Dominus puniens malos, iratus di- onerosa arena ; sed ira stulti utroque gra-
citur Mich. vn, 9 : Iram Dominiportabo, vior. Secundo cavere debet ne diu in ira
quoniam peccavi ei.Secundo accipitur permaneat Psaim. iv, 5 :Irascimini, et :

prout est passio; et ista est in appetitu nolite peccare : Ephes. iv, 26 Soi non :

sensitivo et est duplex

; quia aliquando : occidat super iracundiam vestram. Et ra-
ordinatur ratione et continetur sub ter- tionem hujus assignat in Evangelio Do-
minis rationis quando scilicet quis iras- minus, dicens Matth. v, 25 Esto con- :

citur quando debet et quantum debet et
pro quo debet, et hujusmodi et tunc est
actus virtutis, et dicitur ira per zelum.
Unde Philosophus
tudo nonest nullo modo irasci. Ista ergo
ira non est peccatum. Est et tertia ira
quae refugit judicium rationis, et ista
semper est peccatum; sed aliquando ve-
niale, aliquando est mortale et hoc dis-
tinguitur ex eo quod ad iram incilat,
se?itiens adversario tuo cito dum es in via
: cum eo, ne forte tradat teministro, et in
carcerem mittaris. Amen dico tibi., non
dicit, quod mansue- exies inde donec reddas novissimum qua-
drantem. Tertio cavere debet ne in ira
procedat. Primo in corde, quod fit quando
pervenit ad odium. Est enim differentia
inter iram et odium, quia ira subita est,
: odiumvero diuturnum; et ideo est mor-
tale peccatum I Joannis, iii, 15 Qui
: :

quod aliquando est veniale, aliquando odit fratrem suum, homicida est : et ratio
est mortale. Mortale duplex vel ex ge- : hujus est, quia et se interficit spoliando
nere, vel ex circumstantiis. Homicidium se caritate, et ahum. Augustinus in
autem videtur esse actus peccati morta- Regida :nuUas habeatis, aut
« Lites aut
Us ex suo genere, quia directe ordinatur quam celerrime finiatis, ne ira crescat in
contra pra^ceptum divinum et ideo con- : odium, et trabcm faciat dc festuca, et
sensus in homicidium est peccatum mor- animam faciat homicidam. » Proverb. xv,
tale ex genere quia si actus estmortalis,
: 18 : Vir iracimdus provocat rixas. Genes.
et consensus in actus erit mortalis. Ali- xLix, Maledictus furor eorum quia
7 :

quando aulem peccatum mortale est ex pertinax, et indignatio eorum quia dura.
genere, sed tamen motus non est pecca- Quarto cavere debet ne procedat in verbo:
tum mortale, quia est sine consensu Proverb. xii, 16 Fatuus statim indicat :

sicut si ascendit motus concupiscentiai iram suam. Et potest indicare duobus

ad fornicandum, et non consentitur, non modis injuriando scilicet, et superbe lo-
;

est peccatum mortale similiter ira est ; : quendo. Quantum ad primum dicit Do-
enim motus ad injuriam illatam vindi- minus Matth. v, 22 Qui dixerit fratri suo :

candam haic enim est proprie ira. Si

: Fatue, reus erit gehennse ignis. Qui au-
ergo iste motus est taliter in passione, tem dixerit, Racha, reus erit concilio.
ita quod ratio deducatur, tunc est pecca- Proverb. xv, Responsio mollis frangit
1 :

tum mortale si autem usque ad consen-

; iram., sermo
durus suscitat furorem.
sum nonpervertitur ratio ; tunc est pec- Quinto cavere debet ne procedat in opere.
catum veniale. Si autem motus non sit In omni enim opere nostro duo debemus
ex genere peccatum mortale, tunc etsi observare, scilicet facere justitiam ct mi-
consensus adhibeatur, non est peccatum sericordiam et ira utrumque impedit
; :

mortale. Quod ergo dicit, « Qui irascitur Ira cnim viri justitiam Dei non opcratur,
fratrisuo, reiis erit judicio, » intelligen- ut dicitur Jacob. i, 20 quamvis enim ve- :

dum est de motu tendente in nocumen- lit, tamen non potest Unde Philosophus .

tum, qui motus est peccatum mortale, quidamdixit cuidam qui enm offenderat:
ita qnod sit ibi consensus. Eccl. ult.. « Punirem te, nisi essem iratus. » Pro-

* Al. : « vis.
 164 IN PR.-ECEPTA LECtIS.

verb. XXVII, 4 /r« non habet misericor- : lieliquit ducem pubertatis suge, et pacti
diam^ nec erumpens furor. Genes. xlix, Dei sui oblita est. Tertio per furti com-
G In furore suo occiderunt virum. Et
: missionem, qnia ex aUeno viro consti-
propter lioc Christns nori solnm docuit tuit sibi fiUos; et hoc maximnm furtum
nos cavere ab homi<'idio, scd ab ira. lio- est, quia totam hereditatem dat aUcnis
iiusenim medicus nou tantum toUit ma- fiUis.Et nota, quod ista deberet studere
lum quod apparct scd etiam radicem re- quod fiUi intrarent reUgionem, vel aU
movet infirmitatis, nc sciUcet recidivet quid aUud facerent, ita quod in bonis viri
et nos abstinere a principiis
ideo \\\\i non succederent, Est ergo mulier moe-
peccatorum, et ita ab ira, quai estpriiici- chans, sacrilega, proditrix, furatrix. Viri
pium homicidii, vcro peccant uon minus quam uxores,
Ucet sibi quaudoquo bUincliantur quod
CAPUT XXII. patet ex tribus. Primo ex a^quaUtate
(lUclm Uabet, iiam vir sui corporis potes-
De sexto prxccpto : fjux mala committun- tfitctn non habct scd ntuiter, ut dicitur
,

tur adulterio. I Corintli. vii, \, et idco ncutcr potcst

aUquid facere sine aUerius consensu
Non
moechabcris. Exod. xx, 14. Post — quantum ad matrimoiiium. Et ad hoc si-
prohibitioncm homicidiiprohiljclur adul- gniticandum Dcus nonde pcde vel capite,
terium etcong-ruc, (piia vir etuxorsunt
: sed dc cosla inuliercm formavit. Et ideo
(|uasi unum corpus, Erunt, iuquil Domi- matrimonium nunquam statum perfec-
nus Genes. ii, 24, duo in carne 7tna. Et tum habuit, nisi in lege Christi quia :

ideo post injiiriam qu» infertur porsonw, JudaMis uuiis plurcs lial)ebat uxorcs, sed
nuUa major cst (|iiam iUa (|ua* infertur uxor non pluresviros; et ideo non erat
conjuncta'. Probilxdiir aulcm adnUcrium a'(niaUtas. Sccnndo ex viri fortitudine,
uxori, et viro. Scd prius dicendum esl dc (jiiia propria passio mnlicrum cst concu-
uxoris adultcrio, (jiiia majus i»cccatum piscciitia Petri, iii, 7
: 1 Viri similiter :

vidctur committcic. Conimittit aulcm cohabitantes secutulttnt scicntiani, f/uasi

tria pcccata gravia nxor mdM-bando, (jUt'** in/irmiori vasculu muliebri imparticntes
insinuantur Eccl. xxui, 33 Mulicr omnis : honorem. Kt ideo si petis ab uxore quod
relinfjucns virutn suum... primo in leye tu non vis scrvare ', frangis Udem. Tcrtio
ruyii Allissimi incrrdibilis fuit,
sccuiulo' virum cx «\ius auctoritatc, (luia f/V cst caput
leli-suutn dcrrlifpitt, tertio adultcrio fornicata mulicris: uude muliercs non debenl lo-
/''^est, ct cx aito virofilios statitit sibi. Primo </uiin Ecclesia, sed domi viros interro-
"°' garc, ut diciliir I Corinth. xiv. Est ergo
ergo peccat iucrcihiUtatcm, (jiiia lcgi
i)ci-

incrcdibilis cniin probibuit

fil : Dominus vir doctor mulicris el ideo Deus pra*-
;

adullcriuiu. llcm lacit conlra Dci ordina- ccplum dcdil \iro. Magis autem peccat
tioncm, .Mattb. xix, (1 Qitfjd Dcus con- : saccrdos^inam laiciis, et Episcopus (juam
junrit, hoino lum scparct. Itcin coiitra saccrdos, scrvanl (pia' dcbcul,
si noii
Ecclcsijc slaluta, vcl sacramcnlum : (it (juia doccre alios ad ipsos pcrtinct. A
enim matrimonium in facie Ecclcsiaj ; et simili si vir mcecbatur, frangil fidcm non
ideo addiicitur Deus qnasi in tcstem et servando ca i\\kv dcbct. Sed tameu
fidcjussorcm dcscrvanda (id(; Malacb. ii, : iixorcs allcndaut ad id qiiod Cbristus
14 iJominits tcsti/icatus cst iiitcr tc ct
: dicit -Matlli. xxiii, 3 ; Omnin gua'cttmt/uc
uxorctn pitbcrtatisttta', fjuam tit dcspcxisti. flixcrint vobis, servate ct /acitc ; secundum
Krgo peccatur contra legcm, contra sta- opcra vcro cnrum nolite facere.
fiitum et coufra sacramciiliim Dci. Sc-
cundo pcccat pcr pcrdilioucin, (luia de-
rcliiiquit virum. Apostolus I Coriiilb. \ii, CAPUT XXIII.
4 Mitlier sui corporis potestatem non
:

habcl, scd rir idco cliam ncc caslilalcm

: iroplrr i/ua^ ritandii siini fornicatio ct
scrvare potcst siiu! coiiscnsu viri ct : (i(hillrriuiii.
idco si ma'cbatur, proditioncm commit-
tit, dum seipsam alteri tradit, sicut ser- Xtm mwchabcris. Sicnt dictum cst,
vusdans sc aUcii domino. Prov. u, 17 : Dcus lam viris (juam mulicribiis probibuit

' Al. : « iioii potes : » ilfin : « rioii vis lo «er- varo.

 OPUSCULUM III. 165

adultcrium. Sed sciendum, quod licet ali- in malum suum quia pa>na corporalis, ;

qui credant adulterium esse peccatum, quai cum patientia toleratur, est in remis-
tamen non credunt simplicem fornicatio- sionem peccatorum punietur tamen :

nem essepeccatum mortale contraquos : postea in vita fatura. Tertio consumit

Apostoius Hebr. xui, i Vornicatores et : substantiam suam unde Luc. xv, de :

adulteros judicabit Deus I Corinth. vi, : filio prodigo dicitur quod dissipavit subs-

9 :Nolite errare neque:fornicarii, neqne tantiam suam vivendo luxuriose. Eccli. ix,
adulteri^neque molles, neque masculorum 6 : Ne des fornicariis animam tuam in
concubitores regnum Dei possidebunt. A nllo, ne perdas te et Jixreditatem tuam.
regno autem Dei non excluditur aliquis Quarto vilificat prolem. Sapient. iii, 16 :

nisi per peccatum mortale. Ergo est pec- IHlii adulterorwn in * consummationc * ^

In in
catum mortale. erunt, et ah iniquo toro se?nen (^^tf^''''^^^^^'^- sumrra
Sed forte dices Non estratio quare sit
: hitur; et si quidem
longse vitse erunt, inne.
peccatum mortale cum non detur corpus
;
nihilum comimtahuntur, et sine honore.
uxoris, sicut in adulterio. Dico quod si non I Corinth. vii, 14 : Alioquin fdii vestri im-
detur corpus uxoris, datur tamen corpus mundi essent, nunc autem sancti sunt.
Christi, quod sibi datum fuit^ et consecra- Nunquam etiam habent honorem in Ec-
tum in baptismo. ergo nullus debet
Si clesia, sine dedecore haberi
si clerici
facere injuriam uxori, multo magis nec possunt. Quinto privat honore, etspecia-
Christo. 1 Corinth. vi, 15 Nescitis quo- : liter mulieres. Eccli. ix, 10 Omnis ?nu- :

niam corpora vestra memhra sunt Christi? lier quse estfornicaria, quasistercusin via
Tollensergo membra C/tristi, faciam mem- conculcahitur et de viro dicitur Proverb.
:

bra meretricis? Absit. Est ergo han^esis VI, 32 Turpitudinem et ignomhdam con-
:

dicere fornicationem simplicem non esse gregat opprobrium illius non dele-
sihi, et
peccatum mortale. bitur. Gregorius etiam dicit quod peccata
Et ideo sciendum, quod in isto pra^- carnalia sunt majoris infamia? et minoris
cepto, Non
moechaberis, prohibetur non culpa? quam spiritualia. Et ratio hujtis
solum adulterium sed omnis , car- est, quia est commune cum bcstiis.
nalis corruptio, prater eam quae est ma- Psalm. XLViii, 21 Homo, cum in honore :

trimonii. Ulterius autem sciendum quod esset, non inteltexit comparatus est ju- :

alii dicunt commixtionem viri et uxoris mcntis insipientihus et siini/is factus est ,

non esse sine peccato quod est han'eti- ;

i//is.

cum. Apostolus Hebr. xiii, 4 Sit liono- :

rahile connuhium in omnihus, et torus

immacidatus. Talis autem conjunctio ali- CAPUT XXIV.
quando non solum siiie peccato est, sed
etiam est ad meritum vitaieeternse habenti- De septimo prxcepto quot modis ;

bus caritatem aliquando est cum peccato

; comnuttitur furtum.
veniali, aliquando cum mortali. Quando
enim est cum intentione procreandae Non furtum facies. Exod. xx, 13. Do-
prolis, tunc est opus virtutis quando au- ;
minus prohibuit principaliter in lege sua
tem cum iatentione reddendi debitum ,
injuriam proximi et primo injuriam in :

tunc est etiam opus justitise; quando au- propriam personam, ibi, Non occides;
tem est causa exercendae libidinis, tunc est secundo in persona conjuncta, ibi, Nofi
cum veniali, quando scilicet non excedit moec/iabetns ; tertio in rebus, hic, Non
limitesmatrimonii. Quiindoautem excedit, furtum sciendum quod in hoc
facies. Et
ut scilicet si posset, extenderet "se ad prfficepto prohibetur omne male ablatum.
aliam, tunc estmorttde. Committitur enim furtum multis modis.
Sciendum autem quod adulterium et Primo occulte accipiendo. Matth. xxiv,
fornicatio prohibentur propter multa. 43 Si sciret paterfami/ias qua /lora fur
:

Primo enim perimit animam. Proverb. vi, venturus esset : et hoc vituperabile cst,
32 Qui adulter est, propter cordis ino-
: quia est proditio qua^dam. Eccli. v, 17 :

piam perdet animam suam. Et dicit, Prop- Super furem enim est confusio. Secundo
ter cordis inopiam quod cst quaiuio caro violentcr auferendo et haec est mnjor :

dominatur spiritui. Secundo privat vita : injuria. ,Iob. xxiv, 9 : Vim fecerunt dc-
talis enim secundum legem debet mori, prxdantes jjupi//os. Inter istos sunt mali
ut dicitur Levit. xx, et Deut. xxii. Et quod principes et reges. Sophon. iii, 3 Prin- :

aliquando non puniatur corporaliter, est cipes cjus in medio ejus quasi /eones ru-
166 IN PR.«CEPTA LEGIS.
gientes',judices ejus lupi vespere, non rc- spirituales. Deprimo
Job. xx, 13 Divitias :

linquebant in mane. Isti eiiim faciunt ,

quas devoravit, cvomet, et de ventre illius
contra intentionem Domini volentis jus- extrahet eas Deus. Omnes enim fyranni,
tum regnum, et dicentis Proverb. viii, qui vi teneut regna vel provinciam vel
1 5 Per me reges regnant, et legum con-
: fcudum, fures sunt, et omnestenenfur ad
ditores jiista decernunt.^i allquando talia restitutionem. De secundo Joan. x, 1 :

faciunt per modum furti, aliquando per Aynen ainen dico vobis qui non intrat :

violentlam. Isa. i, 23 Principcs tui infi- : per ostium in ovile ovium, sed ascendit
deles, socii furum : omnes diligunt mune- aliunde, ille fur est et latro et ideo si- :

ra, sequuntur retributionem. Aliquando moniaci furcs sunt.

condendo leges, et statuendo ad lucran-
dum tantum. Isa. x, 1 Vse qui condunt :

lcges iniquas Augustinus dicit quod

; et CAPLT XXV.
omnis mala dominatio furtum est unde :

dicit Quid regna, nisi latrocinia? »

: (( Propter qux vitandum est furtum.
Tertiomercedemnonsolvendo.Levit.xix,
13 Non morabitur opus mercenarii apud
: Non furtum facies. Hoc praceptum,
to nsque mane et hoc intelligitur quod: sicut dictnm est, probibet omne male
homo ciiilibet dare"debct quod suum est, ablatum et debent nos inducere multae
:

sive principi, sive pra^lato, sive clerico rationes ad hoc cavondum. Prima sumi-
etc. Romaii. xiii. 7 Reddite omnibus de- : tur ex gravitate assimilatur enim hoc :

hita. : cui tributum, tributum cui vecti- : peccatum Iiomicidio. Kccli. xxxiv, 23 :

Tenomur enim regibiiscus-

gal, vectigal. Panis egenlium, vilapauperis est qui dc- :

todientibus pacem nostram dare m<M'ce- fraudat illuin, rir sanguinis est et iterum :

dem. (juarto fraudem in mercationibus ibidem 27 Qiti effundit sanguinem, ct

:

committendo unde dicitur Deuter. xxv,: qui fraudem facit mercenario, fratres
1 3 Son /labebis in sxculo diversa pon-
: sitnt. Seciinda ox pcriculi qnalitate nul- :

dera : et Levit. xix,

Solite facerc ini- 3o : Inm onim poccafum ost ifa poriculosum.
quumaliquid itijudicio, in regula, inpon- iNuIium cnim peccatnm remittitur sine
derc, in mcnsura. Statera justa, et xqua satisfactione et paMiitonfia. I)e omnibus
sint pondera, justus modius, cTquusqae cito pnpuifct quis sicut pafet dc homici- ;

scxtarius. Prov. xx, 23 Abomi)iatio est : dio, cossanto ira; ita ot dc fornicatione,
apud Deuni pondus ct pondus statcra : cessantc passione concnpisccntiap, et sic
dolosa non est bona Ilon est ctiam con- . dc aliis. Dc lioc aufom peccato licet ali-
tra cauponos, qui misccnf acjuani vino. qiiando poMiitcat (jnis. non tamon de fa -

In lioc etiam probiltefiir usura. Psalm. cili safisfacit; et maxime cnm non solum
XIV, 1 Quis habitavitin tabernaculo tuo,
: teneatur ad accepit, sed etiam de
id quod
aut quis requiescrt in numte sancto tun ? damno quod patrono exhoc;et cum
fccit
et posf. .T Qiii peruniam suam non drdit
: hoc ctiam tcnefnr facoro pn?nitentiam de
ad usuram. Hoc est otiam contra camp- peccato. Ideo dicifur Habac. ii, 6 Vx :

sores, qui multas falsitates committnnt, ei qui multiplicat non sita. Lsqueqito et
et contravenditores pannornmet aliarum aqqravat rontra sr densuni littuni? Den-
rerum. sum Infum dicit quod non de facili homo
Scd dices forsitan Quare non possum : ogrodifnr. Tortio ox falinin iuutilifafe :

dare pecuniam sicut cquum vel donium? non cnim sunf ufilia, lUMjno spirifuali-
Dicendum (piod in illis est peccatiim (ina' lor. Prov. X, 2 Xil proderitiit tliesaitri
:

his venduntur. Indomo antein snnf diio; impirtatis .-divifia' onim spirifualifer pro-
scilicet substanfia ef usus. AHud anft^m sunt ad oloomosynas ct sacrificia. Pro-
esthabere domum, et aliud uti domo : vcrb. xiii, S Hedemptio animx viri divi-
:

nnde scparatim possum usiim vendcre tix su.v sed de non i)roi>riiS dicitnr
:

sine domus
venditione; et ita in omnibus Isai. Lxi, S PJgti Dominits diligrns judi-
:

hujusmodi. Undc si aliqua sunt (ju» cium, ct odio habrns rapinani in holo-
consistant in ipso usu tantum, ct usus raitstum. Eccli. xxxiv, 24 Qui offcrt sa- :

eorum est distracfio, non potest fieri id crificiitni cx sitbstantia paitprruin. quasi
quod de domo. Denariis enim utimnr qui victimat filiitm in consprrfu palris sui .

distrahendo, et frumento consumendo : .\ec tcmjioralifcr, quia parum durant.

et ideo si usum vendis, bis vendis. Quinto Ilabac. 11, 9 : Vx qiti congrcgat avaritiam
dignitates emcndo, sive temporales, sivc in malitni domui sux... et libcrari se pu-
 1

OPUSCULUM iir. 167

tat de manu
mali. Proverb. xxviii, 8 : pjotentis. Juste judica proximo tuo. In
Qui coacervat divitias usiiris et fenore, communi locutione peccant aliquando
liberali in paiiperis congregat eas. Pro- contra hoc praeceptum quinque genera
verb. XIII, 22 ; Ciistoditur justo substan- hominum. Scihcet detractores. Roman. i,
tia pcccatoris.Quarto ex nocumenti sin- 30 Detractores Deo odibiles. Dicit enim,
:

gularitate faciunt enim perdere alia

: : Deo odibiles, quia nihil est ita carum ho-
sunt enim sicut ignis aliis commixtus. '
mini sicut fama. EccL vii, 2 Meiius est :

Job XV, 34 Ignis devorabit tabernacula

: nomen bonum quam ^inguenta pretiosa.
eorum quimunera libenier accipiunt. Scias Prov. XXII, 1 Melius cst nomen bonian
:

insuper quod talis non solum suam amit- quam divitise multx. Detractores autem
tit animam, sed etiam filiorum, quia illi auferunt hoc. EccL x, 11 Si mordeat :

tenentur reddere. serpem in silentio, nihil eo minus habet

qui occulte detrahit. Unde si famam non
restituant, salvari non possunt. Item qui
CAPUT XXVI. detractores hbenter audit Eccl. xxviii, :

28 Sepi aurcs tuas spinis, et linguam ne-

:

De octavo praecepto quot modis quis ;

quam noli audire, et ori facito ostia, et
loquatur contra proximum. seras aianbus tuis.Non debet autem homo
tales hbenter audire quinimmo debet :

Noti loquaris contra proximum tuum detrahenti ostendere vuUum tristem et

falsum testimonium. Exod. xx, 16. Pro- torvum. Proverb. xxv, 23 Ventus aquilo :

hibuit jam Dominus quod nullus injurie- dissipat pluvias, et facies Iristis linguam
tur proximo suo opere nunc autem prae- ; detrahentem. item susurratores, qui sci-
cipit quod non injurietur verbo et hoc ; hcet recitant quidquid audiunt. Proverb.
est : Non proximum tuum
loquaris contra VI, 16 Sex sunt quse odit Dominus, et
:

falsum testimonium. Hoc autem potest soptimum detestatur anima cjus : scilicet
esse dupliciter vel in judicio, velincom- : eum qui seminat inter fratrcs discordias :

muni locutione. In judicio autem tribus Kccl. XXIII, 15 : Smurro et bilinguis ma-
modis, secundum quodtres personae pos- ledictus multos enim turbavit pacem ha-
;

sunt facere contrahoc praeceptum. Prima bentes, multa quae sequuntur. Item
et
persona, scilicetacousantisfalso.Lev.xix, blanditores, idest adulatores. Psalm. x,
16 ISon eris criminator, nec susurro in
: 3 Laudatur peccator in desideriis a^iimse
:

populis. Et nota quod sicut non debes di- suse, etiniquus benedicitur. Isa. iii, 12 :

cere falsum, ita noii debes tacere verum. Popule meus, qui beatum te dicunt, ipsi te
Matth. XV III, 15 Si peccaverit iti te frater : decipiunt. Psalm. cxl, 5 Corripiet me :

tuus, vade, et corripe eum. Item persona justus in misericordia et increpabit me: ,

testificantis mentiendo. Proverb. xix, 5 : oleum autem peccatoris nonimpinguet ca-

Testis falsus non erit impunitus hoc enim : put meum. Item murmuratores et hoc ;

praeceptum includit omnia prsecedentia : maxime abundat insubditis. Corintb. x, 1

quia ahquando talis est homicida, ah- 10 Neque murmuraveritis Sapient. i,

: .

quando fur, etc. Debent autem isti puniri 1 Cmtodite vos a murmuratione, quse
:

pcena, de qua diciturDeut. xix, 18 Cum : nihil prodest. Proverb. xxv, 13 Patien- :

diligentissime perscrutantes invenerint fal- tia lenietur Princeps, et lingua mollis

sum testem dixisse contra fratrem suum constringet duritiem.
mendacium, rcddent ei sicut fratri suo fa-
cere cogitavit. Non misereberis cjus, sed
. .

animam anima, oculum

(idest vitam)^vro CAPUT XXVII.
pro oculo, dentem pro dente, manum pro
manu, pedem pro pede exiges et Pro- : Propter quse debemus nolle mentiri.
verb. XXV, 18 Jaculum et gladius et sa- :

gitta acuta homo qui loquitur contraproxi- loquaris contra proximum tuum
Non
mum suum falsum testimonium. Item per- falsum testimonium. In hac prohibitione
sona judicis male sententiando. Lev. xix, prohibetur omne mendacium. EccL vii,
13 Noninjuste judicabis. Non considercs
: 1 4 Noli velle mentiri omne mendacium
: ;

personam pauperis, nec honores vultum assiduitas enim illius non est bona : et

* Parm. : « paleis.
 :

168 IN PR^CEPTA LECIS.

hoc propter quatuor. Primo propter dia- ethoc advertens verecundatur retractare :

boli assimilationem : talis enim effieitur' £ccL IV, 30 Non contradicas verbo veri-
:

diaboli fllius : nam homo ex verbis suis tatis it//omoc/o, et de mctidacio ineruditio-
cognoscitur de qua regione et patria sit : nisconfundcrc. Aliqui ex utilitate, quando
nam ct loqiicbi tiia manifcstum te facit, volunt aliquid adipisci, vel ab aliquo eva-
ut dicitur Matth. xxvi, 73. Item homines dere Isa. xxviu, 13
: Posuimus mcnda- :

quidam sunt de genere diaboli, et (Hcun- cium sjjctti noslram, ct metu/acio protccti
tur diaboU filii, qui scilicet loquuntur sutnus. Provcrb. x, 4 Qui nililur tnen- :

mendacium : (\n\Ai\n\ho\\\s menda.r est,ct daciis, liic /jascit vetitos. Aliqiii propter
patcr cjas, ut dicilur Joau. vui. Ipsc onim alterius commodum, quando scilicet vo-
mentitus estGen. iii, 4 Ncquaquam mo- : lunt ali^juem a morte vel periculo vel
ricmini. Quidam vero fllii Dei, qui scili- damno aliquo libcrarc et hoc cavcndum :

cet veritatem loquuntnr, quia Deus ve- est, sicut dicit Auguslinus. Eccl. iv, 20 :

rilas est. Secundo proptcr societatis dis- Noti accijnas facietti advcrsus facietti titatn,
solutionem. Homincs enim simul vivunt nec adversus animam tuam mendaciuiti.
quod esse non [jossct, si simul verum Aliqui proptcr ludum ct lioc cavcndum, :

non dicerent. Apostolus Kphcs. iv, -l^S : ne propter consuetudinem ducal ail mor-
Dcjjoncntcs mendacium, loquimini verita- tale. Sapient. iv, 12 ; /'^ascitiatio ttugaci-
tcm iimtsquisquc cuni proximo suo, quo- tatis obscurat bona.
niam sunius invicon mcmhra. Terlio
propler tainu' amissionem ([ui rnim as- :

sucscit mendaciis, noncredilur sil)i,etiam C.APUT XWIII.

si vcrum dicat Kccl. xxxiv, 4 Ab im-
: :

mundo quid ynundahilur ct a mendace : De luaio pra'ce/)to ;

//ro/)ler qux noti
quid Lcrum dicctur?[\\VM'\o propleraninKc dcbcitius concujjisccrc a/ietia.
pcrditionem occidil enim homo menchix
:

animam suam Sapient. i, <)s quod

: I 1 : Non conciipisccs rciti jjroximi tui.
nwntitur, occidit atnmam i'sal. v, 7 /V/- . : Kxod. XX, 17. ILcc cst diircrenlia inter
dcs omncs quiloquunlur incndacium. nde I Icgcm divinam ct miindanam (juia lex :

palet quod est peccatum mortale. Fndc mundana judicat facta et dicla; divina
advertas, quia ipsorum mendaciorum aiilem noii ba-c tautum, sed etiam cogi-
([uoddam cst morlalc, (juoddam vcnialc. tala. Kt ralio bnjiis cst, (jiiia illa cst pcr
MorUde aulem cst incnliri in iiis (puc bomines, qui judicant ea (jua» apjjarent
sunt fld(M quod pcrlinct ad pra-claros
;
cxtcrius; sed divina est a I)eo, qui exte-
magistros et pra'dicatores et lioc est : rius intcriusquc conspicil Psalm. lxxm, :

gravius omnil)us spccicbus mcnda- aliis '2.') : f)cus cordis inri. I Ucg. xvi, 7 : Homo
cii II Petr. u, 1
: In vol/is erunt nun/islri: ridcl qua' foris siitit, Dcits autetn intuetur
mendaccs, qni introduccnt sectas pcrditio- cor. lliclum cst aiitem de pra^ceptis (jua'
nis. Kt aliqui ali(piando lalia dicunt, ut pcrliiicnt ad dicta et facta; nunc ergo
vidcantur scire isa. i.vii, i Sujicr (/uem
: : (licciuliim cst (b^ cogitatis. Nam apud
/us/stts, sujjcr quc//t di/at/fslis os, el Dcuin \ oluiilas j)io faclo rc[iiilaliir : iiiide
cjceistis /inquam ? Xumqitid )ujn vos fi/ii non eoncupisccs; non solum non
idesf,
sce/csti, scmeti meiu/ax? Item aIi(juando auferas facto, sed ncc i^Wamrcm j/roxi/ni
mentiuntur aliqni in damnum proximi : lui concuj/isccs; ct lioc jjropfer multa.
Coloss. III, It .\o/ite menliri inrice/n. Kt
: Piimo i^rojjter c(UicupiscentieB inflni-
haec duo mendacia mortalia sunt. .\li(|ui fafcm concupiscentia enim quid infi-
:

autcm mentiunliir pro seipsis; et boc iiifum cst. Quilihct aiifcm sapiens debet
multiplicilcr. Ariquando cx liumilifatc ; cl infcndcrc lincin ali(picm, immo nullus
hoc confessione (piandoqiic
in d(! (jiio : dcbct irc pcr viam iiiliiiitam. Kccl. v, :

ait Augusliniis « Sicut cavcndiim cst ne

: Avarus lUJii iinp/c/iilitr pccunia. Isa. v, 8 :

homo taceat quod fecit, ita nc dicat (jnod
noii fecit. » .lob. xiii, 7
i/u/if/et vestro tncndacio? Kccl. xix, -2.1
Est qui ncquitcr sc liutni/iat, et interiora
cjus /)/ena sitnt t/o/o; el est jiistus qui se
Va' qui co/iju/ujitis domum ad doinum, ct
: Xiit/u/iii</ /)eus agruiti agro cn/ni/alis. Kt (jiiod concu-
: j)is("eiifia nuiKjuaiu saficfur, rafio cst.
(juia cor hominis factum est ad recij)ien-
(lum nciim. Uiide Auguslinus in lih. I

tiitnium su//tnittil a tnu/la liumi/itate. Ali- Confess. c. i,i;| « Kecisti nos Dominc ad
:

qui ex vcrecundia, levilalc, ciim scilicct lc, et in(juicfum est cor nosfrum doiiec
quis credit verum dicere, ct dicil falsuui; re(juicscat iii fc ». Idcrgo qiiod niiiiusnco
 OPUSCUUJiM III. 169

est, ipsiim implerenon potest Psalm. cii, : carnis concupiscentia 'oculorum., et

est, et

5 Qid replet in bonis desidcrinm tuum.

: superbia vitx unde omne desiderabile
:

Secundo quia aufert quietem, qua^ mul- in his tribus consistit sed duo ex istis ;

tum est delectabilis semper enim cu- : intelliguntur prohibita per hoc pr»cep-
pidisoUiciti sunt acquirere non liabita, et tum. Non concupisces domum proximi tui.
habita custodire : Eccl. v, 11 : Saturitas In domo enim intelligitar et altitudo,
non sinit eum dormire Matth. vi,
divitis : per qiiamavaritiadesignatur; Psalm. cxi,
21 Vbi est thesaurus tuus, ibi est et cor
: 3 : Gloria et divitiee in domo ejus. Qui
tuum. Et idco Christus Luc. viii, divitias ergo desiderat domum, desiderat digni-
spinis assimilavit, ut dicit Gregorius. tates. Et ideo post hoc pra^ceptum, Non
Tertio quia causat in divitiis inutili- co7icupisc€S domum proximi tui, ponitur
tatem : facit enim divitias esse non aliud, per quod prohibetur carnis concu-
utiles nec sibi, necaUis non enim utun- : piscentia. Non, inquit, desiderabisuxorem
tur eis nisi conservando. Eccl. xiv, 3 : proximi tui.
Viro cupido et tcnaci sine ratioyie est sub- Et est sciendum, quod post peccatum,
stantia. Quarto, quia tollit justitiae aequi- propter corruptionem nullus evadit con-
tatem. Exod. xxiii, 8 Ne accipias mu- : cupiscentiam prseter Christum et Vir-
nera, quas etiam excaecant prudentes, ct ginem gloriosam. Et quandocumque
subvertunt verba justorum. Eccl. xxxi, concupiscentia adest, adest vel cum ve-
5 : Qui autem diligit, non justificabitur. niali, vel cum mortali, quando scilicet
Quinto, quia necat caritatem proximi '
: dominatur. Apostolus Roman. vi, 12 :

quia, secundum Auguslinum, quanto Non regnet peccatum in vestro mortali

magis habet quis de caritate, tanto mi- corpore< et non dixit, Non sit quia, sicut :

nus de cupiditate, et e converso Eccl. vii, : ipse dicit Rom. vii, 18 Scio quod non :

20 Neque fratrem carissimum auro spre-

: habitat in me, idest in carne mea, bonum.
veris et caritatem Dei
: quia sicut nemo : Regnat autem peccatum in carne, quando
potest duobus dominis servire, ita neque primo in corde regnat concupiscentia,
Deo et mammonse, ut dicitur Matth. vi. consentiendo et ideo subdit Apostolus
: :

Sexto, quia producit omnem iniqui- Ut scilicet obediatis concupiscentiis carnis.

tatem : est euim radix omniurnmalorum, Matth. V, 28 Qui viderit mulierem ad
:

secundum Apostolum, ut dicitur I Ti- concupiscendum eam, jam moechatus est

moth. VI. Et ideo si in corde radicata est, eam in corde suo. Voluntas enim apud
et homicidium et fnrtum et omnia mala I)eum pro facto reputatur. Secundo
operatur : et ideo dicit Apostolus, I Ti- quando dominatur in ore, conceptum
moth. VI, 9 : Qui vohmt divites fieri, in- exprimendo. Matth. xii, 34 Ex abun- :

cidunt in tentationem et in laqucum dia- dantiaenim cordis os loquitur. Ephes. iv,

boli, et desideria multa inutilia et nociva, 2(^ Omnis sermo malus ex ore vestro non
:

quse mergunt homhies in intcritum et per- procedat. Et ideo non est sine peccato
ditionem radix enim omnium malorum : componere cantiones vanas, etiam se-
est cupiditas. Et nota, quod cupiditas cundum Philosophos; quia et Poetffi fln-
tunc est peccatum mortale, quando sinc gentes carmina amatoria debebant ex-
ratione concupiscitur res proximi sed : pelli ex civilatibus. Tertio quando egre-
quando rationabiliter, veniale. ditur in opere,membris concupiscentiai
serviendo. Rom. vi, 19 Sicut exhibuistis :

membra vestra servire iniquitati ad ini-

CAPUT XXIX. , quitatem. Isti ergo sunt gradus concu-
piscentiae.
De decimo prsecepto ; quot modis regnat Et sciendum, quod in fugiendo istud
concupiscentia carnis, et per quae vin- peccatum oportet multum laborare, cum
citur. sit intrinsecum difficilius enim vincitur
:

inimicus familiaris. Viiicitur autem qua-

Non desiderabis uxorem proximi tui. tuor modis. Primo occasiones exteriores
Exod. XX, 17. Beatus Joannes in 1 Cano- fugiendo, ut puta malam societatem, et
nica sua, ii capite, vers. 16, dicit, quod omnia inducentia occasionaliter ad hoc
omne qaod est in mundo, concupisccntia peccatum. Eccli. ix, 5 ; Virginem ne

'
Al. : « Dei et pruximi. »
170 IN PR.€CEPTA LEGIS.
conspicias, iieforte scandalizeris in decore otiositas Ezech. xvi, 49
: Hcec fuit i7ii- :

illius .... Noli circnmspicere in vicis quitas Sodomae , superbia, satu7'itas pa7iis,
civitatis, nec oberraveris in platcis tlliiis. et abu7ida7itia et otium. Hieronymus
, :

Averte faciem tuam a muliere compta,
et yic circumspicias speciem alienam.
Propter speciem mulieris multi perierunt,
et ex hoc concupiscentia quasi ignis exar-
descit. Prov. vi, 27 Numquid potest
Semper ahquid boni facito^ ut te dia-
bolus inveniat occupatum. Inter omnes
autem occupationes mehor est studium
Scripturarum. Ilieronymus ad Pauli-
: 7ium Ama studia Scripturarum,etcarnis
:

homo abscondere iqnem in sinu suo, u', vitia non amabis.

^"^
W*^
vcstimenta illius 7W7i a7'dca7it? Et ideo pra»- Ha?c ergo sunt decem verba, de
'

ceptum fuit Lot ut fugeret ab omni quibus dicit Dominus Matth. xix, 17 :

circa regione, Gen. xix. Secundo cogita- Si vis ad vita77i i/igredi, se7'va ma/idata.
tionibus aditum non praibendo, quia Duffi enim sunt radices principales om-
occasio sunt excitanda; concupisceutiae : nium mandatorum, scihcet dilectio Dei et
et hoc faciendum est per carnis afflictio- proximi. Diligenti autem Deum Iria ne-
ncm Cor. ix, 27
: I Castiqo corpus : cesse est facere scihcet quod non habeat
:

meum et in servitutem redif/o. Tertio ahum Deum, quantum ad hoc dicit

et :

orationibus insistendo qma nisi Do77ii7ius : \o7icoles dcos alie7ios. Secundo quod ho-
custodie7'it civifatem, frusfra viqilat qui noret eum; et quanfiim ad hoc dicit :

custodit ea77i Psalm. cxxvi, i. Sapient.

: \o7i assu77ies /un/ffni Dei tui i/i va/ium.
viu, 21 Scivi quo7iiam alifer 7W7i possu)7i
: Tertio quod liboiiter quiescat in eo; et
esse co7itinens, 7iisi Dcus dct Matth. xvii, : quautum ad hoc dicit : Mc/nento ut die/zi
20 fJoc f/C7ius dxmo7iioru77i no/i cjicifur
: sfibbftfi sa/tcfi/ices. Diligentem autem
7iisipfr f/7'afio7tem ef Jejuniu7n. Si cniin proximum oportet quod primo faciat ei
duo pugnarent, et velles unum juvare, iionorem debitum unde dicit
: Uo/iora :

alterum vero non oportct primo auxi- : patre/// fuu77i. Secundo quod abslineat a
lium dare, secundo vero sut^tralierc. faciendo ei mahim; et hoc vel facto :

Int(!r spiritum autem et carnem est [»ra'- unde dicit, Xf)7t occidrs, quod est in per-
lium contiiuuiin unde oportet, si : sona propria no/i adulferabis, quod est
;

vis quod spiritus vincat, quod des ei in persona conjuucta; /utn furtu/n facies,
auxilium, et hoc fit j^er orationem; carni (juod est in rebus exterioribus. Item
vero subtrahas, et hoc fit per jrjunium; (licto, ibi.\o7i ffilsifm frsfi/7ionii/77i dices :

nam caro pcr jejiiiiium drbililalur. vel corde; et quautuni ad hoc dicit No/i :

Huarto Hcitis occu^iationibiis insistendo : cf)ticnpisces ret/i /trfjximi tui, ct twti desi-
Kcch. xxxiii, 2!) Multa77imalitiam df7cuit: dcrat/is uxorett/ proxit/xi ftii.

'
Al. : « sujtpr (iecpm verba. »
 OPUSCULUM IV.
'

DE ARTIGULIS FIDEI ET EGCLESIJ; SAGRAMENTIS

AD ARCHIEPISCOPUM PANORMITANUM.

EDIT. ROM. VII.

personarum, et effectus divinae virtutis.

TRACTATUS PRIMUS. Primiis igitur articulus est ut creda-
mus essentiae divinseunitatem, secundum
DE ARTICULIS FIDEI. illud Deut. vi, 4 Audi Israel Dominus : :

Deus tuus, Deus wius est. Contra hunc

Postulavit ^ a me vestra dileciio ut de autem articulum plures errores vitandi
articulis fidei sacramentis
et Ecclcsiae occurrunt. Primo qiiidem quorumdam
aliqua vobis compendiose pro memo- Gentilium sive Paganorum, ponentium
riali transcriberem, ciim dubitationibus plures deos; contra quos dicitur Exod.
quae circa haec moveri possunt ^. Verum XX, 3 Non habebis deos alienos coram
:

cum omne Theologorum studium verse- me. Secundus est error Manichaeorum,
tur circa dubietates contingentes articu- qui ponunt duo principia esse iinum :

los fldei et Ecclesise sacramenta, si ad a quo suiit omnia bona, aliud aquo sunt
plenum vestrae petitioni satisfacere vel- omnia mala contra quos dicitur Isa.
:

lem, oporteret totius Theologiae com- XLV, 6 Ego Dominus: non est alter for- :

prehendere summatim difflciles quaestio- mans lucem, creans tenebras, faciens

et
nes * : quod quantumsit operosum, adver- pacem, et creans malum qiiia ipse se- :

tit vestra prudentia. Unde ad praesens vo- cundum suam Justitiam infligit maliim
bis sufflciat, si articulos fldei et Ecclesiae poenae, cumesse conspicit in suacreatura
sacramenta breviter vobis distinguam, et malum culpae. Tertius est error Anthro-
qui errores sunt circa quemhbet eorum pomorphitarum ponentium uniim Deum,
vitandi. Inprimis igitur nos
scire opor- ^ sed dicentium eum corporeum, et ad
tet, quod
tota fldes christiana circa divi- modum hiimani corporis formatum :

nitatem et humanitatem Christi versatur. contra qiios dicitur Joan. iv, 24 Spiritus :

Unde Christus voce Joannis loquens ait, est Deus et Isa. xl, 18: Cui similem :

Joan. XIV, 1 Creditis in Deum, et in

: me fecistis Deum\ aut quamimaginemponetis
credite. Circa utrumque autem horum a ei? Quartus est error Epicureorum po-
quibusdam sex, a quibusdam septem ar- nentium quod Deus non habet providen-
ticuli distinguuntur et sic omnes arti- : tiam et scientiam de rebus humanis :

culi secundum quosdam duodecim, se- contra qiios dicitur I Petr. ult., 7 Om- :

cundum quosdam quatiiordecim esse nem sollicitudinem projicientcs in eum,

dicuntur. Primo igitur sex articulos sic quoniam ipsi cura est de vobis. Quintus
distinguunt circa fldem divinitatis. Sunt error est quorumdam Gentilium Philoso-
eniin circa divinitatem triaconsideranda: phorum dicentium Deum non esse om-
scilicet unitas divinae essentiae, Irinitas nipotentem, sed quod solum potest ea

' Parm. : « in articulos fidei et sacramenta bat : « Postulavit. »

Ecclesiee expositio. » ' Parm. : « possent. »

^ Parm. : « Postulat. » Sed tempore Ptoloman " Parm. : « difticultates. »
Lucensis opusculum istud, eo tesle, sic incipie- ^ Parm. : « vos. »
172 DE ARTICULIS FIDEI ET ECCLKSLE SACRAMENTIS.
quee naturaliter fiunt : contra quos diei- curus, ponentes qiiod nec materia mundj
tur in Psalm. cxiii, 3 Onmia quxcinnquc' : nec ipsa muiidi compositio est a Deo;
voluit, Duminus fecit. Omnes igitur hi sed quod miindiis est casu factus per
derogaiit unitati divina^ essentia» vel concursum corporum indivisibilium, qiiae
perfectioni unde contra : omnes ponitur rerum principia a^stimabant contraquos :

in Symbolo « Credo in uiium Dcum : dicitiir in Psal. xxxii, G Verbo Domini :

Patrem omnipotentem. » coeli firmati sunt : idest secundum ratio-

Secundus articulns est qiiod sunt tres nem aternam, non autem casii. Secun-
persona» divinae in una essentia, seciin- dus est error Platonis et Anaxa.yora?, qui
dum illud Joan. ult. : Trcs sunt qui testi- posuerunt miindum factum a Deo, sed
mnnium clant iji coelo, Pater, Verbum et ex materia pra^jacenti contra quos dici- :

Spiritus sanctus et /li tres unum sunt. : tur iii l^salm. i;i,xviii, 3 Ma/u/avit, et :

Contra liunc aufem articulum sunt [)lurcs creata sunt, idest ex niliilo facta. Tertius
errores. Primus fuit Sahcllii, qui posuit est error Aristotelis, qui posiiit mundum
iinam essentiam, sed trinitatem persona- a Deo factum non csse, sed ab aiterno
lum negavit, dicens quod una persona fuisse contra quod dicitur Cenes. i, 1
: :

quandoque dicitur Pater, (]uandoque Fi- Jfi j/rincipio c/'eavit Deus cff/um et terram.

lius, quandoque Spiritus sanctus. Secun- (^luartiis est error Mauicbaorum, qui po-
dus est error Arii, qui posuit tres perso- suerimt Deum factorem invisibilium, sed
nas, negavit unitatem essentia',
sed visihilia a diaholo facta; contra quos
dicens Filinm esse alterius substantia' a dicitiir llebr. xi, .'5
: Fic/e inte//iiji)nus
Patre, et esse creaturam, et minorem (fjttfftft esse SdPcu/a Verbo Dei, ut ex ifivi-
Patre, et sibi non cowquahmi, nec coa;- sibilibiis visibi/ia /ierenf. Quintus est er-
ternum, sed (juod incepit esse post^piam ror Simonis Ma^'i et Mcnandri cjiis dis-
non fuerat et contra lios duos errores
: cipuli, et miiltoiiim alioriim ba*reticorum
dicit Dominus, .loan. x, l{() : Etjo et l*atcr eos seijiientiiim, (jiii creationem mundi
umim sujHifs, (juia, ut dicit Augustinus non Deo, simI Angelis attribuunt contra :

(( (jiiod (licit rnum, lihcrat te ah Ario; (jiios dicit Paiiliis Act. xvii, i-4 : Deus qui
qiiod dicit Sumus, j)luralitcr, liheiat te fecit mufu/mfi, et omnia quw iti eo sunf.
a Sahellio. Tertius est error Eunoinii,
» Sextiis est error eorum qui posueruut,
qui p(»suit Filium dissimilem Patri con- : Deum j»er seipsum uon gubernare mun-
tra qiiem dicitur Coloss. i, 15 Qui esf : diim, scd pcr (jiiasdam pt)tcstafes sibi
imaqo I)ci invisibiiis. Quartiis (;st err(U' siihjccfas; confiiujiios dicifurJob xxxiv,
Macedonii, qui j)osuit Spiritum sanctiim l.'{ : Quf/n conslifuit a/iuffi suj/er fcrram,
esse creaturam contrii (jiiem dicitur II
: aifl qifftti jjosuit sttjjer orbetti quetti fabri-
Corinth. iii, !7 Dominas ffu/r/n Spi/itus: cfffits est? Ef coiitra bos crrorcs dicitur
cst. Ouintus est eiror (iia'corum, qui iii Sijt/ibo/o : (i Factorem vcl creatorem
dicunt Spiritiim sanctuin procedere a co^li ct fcrra», visibilium omnium et invi-
Patre, sed non a Filio contra qiios dici- : sibiliiim. »

tur Joaii. XVI, 2() Parar/t/fi/s antcm Sj/i- : cfTectum

Qiiartiis articiilus i^crfiiicf ad
ritus saficfus, quem mittct Pater iii na- trratia', pcr (jiiam vivificafur Ecclesia a
mine mco (jiiia scilicet cum miltit Patcr
: l)(M), secundiim illiid lloman. iii, 24 :

taimjuam s[)iritum Filii, et a l"ilio j^roce- ./usti/icati ijratis per (jratiam ipsius, scili-
(lentem ct Joan. xvi, 14, dicitiir
: I//c : ccf Dei : ct suh arliciilo isto compreben-
mc c/ffrific(f/)it, quvf dc mco arcij/ief ct : diinfiir omnia sacramcnla Ecclesife, el
contra omnes hos errores in Sij//ibo/o di- qiia'cum(jiic jicrtiuenf ad Ecclesiw uni-
citur Credo in Denm Patrem... ct iii
: (( tafem, ct dona Sjiiritus sancti, et jusfifia
Filiiim ejiis iiiiif,'-cnitiim, iioii factimi. homiiiiiin. Ef dc sacramentis Eccle-
(jiiia

consubstantialcm Palri... ct in S[)iritiim sia' j)()stcriiis csf fracfandiim, de bis in-

sancium Dominiim ct viviticantem qui terim sujiersedeamus, et alios crrores
ex Patre Filioqiie procedit. » contra hiinc arliciilum (Wjionamus quo- :

Alii vcro (juatiior articiili diviiiitatis riim |)iiinus csf (^-riiithi ct Ehionis et ;

pertinent ad eHectus divina' virliilis : ctiaiu .\a/arcoruin, (jiii (lixcriinf gratiam

(jiiorum primus, qui est tertius, j^ertinct Chrisli non sunicicutcr ad salutcm ope-
ad creationem rerum in esse natiira', rari, nisi ali(juis circumcisioncm et alia
seciindiim illud Psalni. \i.viii, 5 Di.rif ( : lcfjfis maiidata contra qiios
cusfodiaf :

ct factu sunf. Conlra liuiic arliciiliiin diciliir Uoman. iii, 28 .\rbifrattiur jus- :

primo qiiidem erravit Demociitus v\ Epi- ti/irari /lotnitiutn jtcr /i(/etn sinc operibus
 —

OPUSCULUM IV. 173

legis.Secundus est error Donatistarum, probantes contra quos dicitur Roman.

:

qui posuerunt gratiam Christi solum in vii, 12 : Lex quidem sancta, et mandatum
Africa remansisse, quia scilicct totus sanctum et justum ct bonum : et ibid. i,

alius mundus communicabat Caeciliano 2, dicitur : Quod

ante promiserat per Pro-
Carttiaginensi Episcopo, quem ipsi con- phetas suos in Scripturis sanctis de fiiio
demnaverunt; hoc negabant unita-
et in suo. Septimus error est eorum qui quae-
tem Ecclesiae contra quos dicitur ad
: dam quae ad perfectionem vitae pertinent,
Coloss. III, 11 In Christo Jcsu non est
: asserunt esse ad necessitatem salutis.
Gentilis et Judxus, circumcisio ct prsepii- Qiiorum quidam fuerunt qui se arrogan-
tium, Barbarus et Scytha, sei^vus et liher; tissimeApostolos (a) vocaverunt, quinul-
sed omnia in omnilms Christus. Tertius lam spem putant habere salutis eos qui
est error Pelagianorum, qui quidem conjugibus utuntur, et propriapossident.
primo negaverunt peccatum originale Alii vero, scilicet Tatiani, non vescuntur
esse in parvulis,contra id quod dicit carnibus, et eas omnino abominantur,
Apostolus ad Roman. v, 12 Per unum : secundum illud Apostoh I ad Timoth. iv,
hominem peccatum in hunc mundum in- 1 In novissimis temporibus discedent
:

travit, per peccatum mors; ita et in

et
omnes homines mors pertransiit, in quo
omnes peccaverunt : et in Psalm. l, 7,
dicitur Ecce in iniquitatibus conceptus
: habentium suam conscientiam, prohiben-
sum. Secundo dicuut quod principium
boni operis inest homini a seipso, sed
consummatio est a Deo, contra id quod
dicit Apostolus Phihpp. ii, 13 Deus est
qui operatur in vobis et velle et perficere
pro bonavoluntate. Tertio dicunt, gratiam
dari homini secundum suamcrita, contra
id quod dicitur Rom. xi, 6 Si autem
gratia, jam non ex operibiis : alioquiji
gratia jam non esnet gratia. Quartus
quidam a fide, attendentes spiritibus erro-
ris, et doctrijiis dxmoniorum, in hypocrisi
loquentium mendacium cauteriatam et
tium nubere, et abstinere a cibis, quos
Deus creavit ad percipiendum cum gratia-
rum actione fidelibus, et his qui cognove-
: runt veritatem. Dicunt enim quod pro-
missio de adventu Spiritus sancti non
fuit in Apostolis completa, sed ineis;
contra illud quod dicitur Act. II. Euty-
: chiani etiam dicunt homines non posse
salvari nisi continue orent, propter illud
quod Dominus dicit Luc. xvii, 1 Opor- :

errorest Origenis, qui posuit omnes ani- tet semper orare, et non deficere quod :

mas creatas cum Angehs simul, et pro sic accipitur, secundum Augustinum, ut
diversitate eorum quae ibi egerunt, quos- nullum diem praetermittant circa orandi
dam homines vocari a Deo per gratiam, opera. Alii vero qui Passalonitae di- '

quosdam vero in infidelitate rehnqui, cuntur, intantum silentio student, ut

contra quod dicit Apostolus ad Rom. ix, naribus et labiis digitum apponant Pas- :

\ 1 Cnm nondum nati essent, aut aliquid

: salos enim Graece dicitur palus, etranchos
boni egissent aut mali (ut secundum elec- nasus. Quidam etiam dicunt quod homi-
tionem propositum Dei manerei) non ex nes non possunt salvari nisi semper nu-
operibus, sed ex vocante dictum est ei, dis pedibus ambulent contra quos om- :

quia major serviet minori. Quintus error nes dicit Apostolus I Corinth. x, 22 :

estCataphrigarum.idestMontani, Priscae, Omnia mihi llcent, sed non omnia expe-

et Maximillae qui dicunt Prophetas quasi diunt ex quibus datur intelligi quod
:

arreptitios fuisse, et quod non prophe-
taverimt per Spiritum sanctum contra
quos dicitur II Petr. i, 21 Non enim vo- :
luntate humana allata est aliquando pro-
phetia; sed Spiritu sancto inspirati locuti
sunt sancti Dei homines. Sextus est error
Cerdonis, qui primo dixit Deum legis ct
Prophetarum non esse Patrem Christi^
nec bonum Deum esse, sed injustum
licet aliqua a sauctis viris assumantur
: tamquam expedientia, non tamen prop-
ter hoc opposita redduntur illicita. Octa-
vus error esteorum qui dicunt e contra-
rio, opera perfectionis non esse pra^-
ferenda communi vitae fidelium; sicut
Jovinianus posuit quod virginitas non
praefertur conjugio, contra illud quod
: dicitur I Corinth. vii, 38 Qui matrimo- :

Patrem vero Christi boiium esse quem ;

nio jungit virginem suam bene facit et ;

etiam Manichaei secuti sunt, legem re- qui non jungit melius facit : et sicut Vi-

' Al. : Passalorichitse. » et « Passaloenitse. >

: ciperent utentes conjugibus, et res proprias pos-
(a) Apostolici qui se isto nomiiie arrogantissime sidentes. —
Ha-c Guido.
vocaverunt, eo quod in sua communione non re-
174 DE ARTICULIS FIDEI ET ECCLESI^ SACRAMENTIS.
gilantius, quiaequavit statum divitias prgedicatur quod 7'esurrexit a mortuis;
possidentium statui paupertatis propter quomodo quidam dictmt in vobis, quoniam
Christum assumpta? contra quem dicit : rcsurrectio tnortuorum non est? Secun-
Dominus Matth. xix, 21 Si vis perfcc- : dus est error Hymenaei et Phileti, contra
tus esse, vade, et vende omnia quse habes, quos dicit Apostolus II Timoth. ii, quod
et da pauperibus, et habebis thesaurum in a, veritatc exciderunt, resurrec-
dicetites
ccelo; et veni, sequere me. Nonus error tionem jam factam, vcl quia non crede-
est negautium liberum arbitrium, sicut baut nisi resurrectionem spiritualem, vel
quidam negavit, dicens animas quw quia non credebant alios resurrectiiros,
iiisi illos qui cum Christo resurrexeruut.
'

sunt malae ereationis, non posse non

peccare contra quos dicitur I Joan. u,
: Tertius est error quorumdam moderno-
1 : Hxc scribo vobis ut non peccctis. Dc- rum, qui dicunt resurrectionem fiituram,
cimus crror est Priscianistarum*, et etiam non tamen eorumdcm corporum, sed
Mathcmaticorum * dicentium hominos quod animae resument quaedam corpora
fatalibus stellis oldigatos, ita scilicct quod cfclestia contra (jiios Apostoliis dicit I
:

eorum opera sunt neccssifati stellarum Corinth. xv, 53 Oportct corruptibile hoc :

subjccta conlra quos dicitur Jerem. x,

: induere incorruptionem, et mortale hoc
2 A sif/nis
: cadi nolite mctuere qux ti-
ment (Menfcs. rndccimus error csl dicen-
tium quod liomines Dci gratiam ct carita-
tcm habentcs, pcccare non possunt; ita
quod asscrunt cos qui aliquando pecca-
verunt, nunquam carilatcm habuisse
contra quos dicitur Apocal. n, -4 Cari-
tatern tuam primam
induere immorta/itatem. Quartus est error
Eutycliii l*atriarch* Constantinopolitani,
(jui posuit corjiora nostra in resurrcctioue
acri vel vcnto similariquod Gregoriusnar-
rat in XIV Moralium : contra quem est
: quod Dominiis post resurrcctionem suam
: c()r[)us siiiim discipulis palpandum prae-
reliquisti : memor buit, dicens, Luc. ult. 39 Palpate, et vi- :

esto itaquc laule excideris. Duodecimus dele ciim tainen Apostolus dicat, Phi-
:

error est corinn qui ca (iua^ ab Kcclesia lip. III 21 quo(l rcformabit corpus
, :

Dci uuivcrsalitcrsunt staluta, dicunt non hiimi/itatis nostr.e confujuratum corpori

esse obscrvanda, sicut Ariani, (jui dicuut, c/aritatis suoe. Quintus error est dicen-
statuta jcjuuia non esse solcmniter cele- tium qiiod corpora humaua in resur-
branda,scd cuin quis voluerit.jcjuncl, ne roctionc vortonlur in spiritiim contra :

videatur esse siib legc; ctsicut (''/) Tcssc- quos diciturLuc. ult. 3*J Spiritus carnem :

radecathitae *, idcst Uuartodccumani, (jiii et ossa non habet., sicut me videtis habere.
dicunt quartadccima luna pasclia esse Sextus error estCerinthi, qiii mille annos
celebrandum, fjuocum^juc dic soptiniaiuc I)ost r(^siirrtM^lioncm in rogno
torroiio
occurreret ct cadcm ratio estdc quibiis-
; iabtilatur fuluros, in quibus homines
eumque ab Ecclcsia statutis. Et contra carnales ventris ac libidiiiis voluptates
omnes istos errores in Symbolo .Aposto- habcbuut confra quem dicitur Matth.
:

lorum dicilur Sanclam Ecclcsiam ca- : <( XXII, 3() /// resurrrctione nequc
: nubcnt
tholicam, sanctorum communioncm, rc- ncquc nubcntur. (juidam dixoriiut etiam
missioncm pcccatorum » et in St/mbo/o : (jiiod post rcsiirrectionem mortuorum,
patrum dicitur Qui locutus cst pcr : in codcm
stalu in quo niinc est, miindus
Proi)hctas, ct uuam sauclam calholicam maiiobit; coulra (juos dicilur Apoc. xxi,
et ajiostolicamKcclcsiam. Coiifiteor uiiuin 1 : Vuic cw/um )iovi(m cl tcrram novam :

bajttisma in remissionem peccatorum. et Apostolus dicit Roman. vm, i, quod

Quintus arliculus est de resiirreclione ipsa crcatura /ibcrabitur a servitute cor-
mortuonim, dc (jiio dicilur I Coriulh. xv, ruptionis in /ibcrtatcm q/ori.r fi/iorum Dci.
51 Omnes quidcm rcsurqc/nus coulra
: : Kt contra omiios lios orrorcs dicilur :

quem etiam suiit plurcserrorcs : quoriim (( Carnis rcsurrecfionem » et in alio ;

primus est error Valcntini, qiii cariiis ^Symbolo « Expecto resurrectionem mor-
:

rcsiirrectionem nogavit, qucin otiain tuorum. ((

plurcs ha-rclici sunt sccuti contraijiioin : Scxlus arliculus pcrlincl ad ullimum

dicitur I Corinth. xv, 12 Si Christus : efTcctum diviuitatis, qui est rcmuucratio

' Al. oniittilur « non. » :

* Al. : " Tosserarecliochitiv. » et in Cod. 1060
Al.
*''
« fsuimistaiijin.
: pt in Cod. lOfiO a le.\erncocliit;p. •

<i Prisciilianislaruni. » («j Apud Guidoiieui : «Thassarissaruin. »

''InCod. lOtiO : « Manichomariconini. •

 »

OPUSCULUM IV. 175

bonorum et punitio malorum, secundum tinguunt, ut primus sit de essentiae uni-

iiludPsalm. lxi, i2 Tu reddes tmicuique
: tate secundus de persona Patris tertius
; ;

juxta opera sua et circa liunc etiam
fuerunt multi errores quorum primus
est dicentium quod anima moritur cum
corpore, sicut Arabici asserunt (rt), vel
etiam posl modicum intervallum^ sicut
Zeno dixit, ut recitatur in lib.
dogmatibus
siasticis contra quod est
quod Apostolus dicit Philip. i, 23 De-
siderium habeus dissolvi, et esse cum
Christo; et Apocal. vi, 9 Vidi subtus
altare Dei animas interfectorum propter
verbum Dei. Secundus error est Orige-
nis, qui posuit homines et daemones
damnatos iterum posse purgari, et re-
: de persona Filli; quartus de persona Spi-
: ritus sancti; quintns de effectu creatio-
nis; sextus de eflectu justiflcationis;
' septimus de efTectu remunerationis, in -
quo comprehendunt resurrectionem et
De eccle- vitam aeternam. Et sic dum praedictorum
: sex articulorum secundum dividunt in
: tres, quintum vero et sextum compin-
gunt in unum, flunt secundum eos sep-
: tem articuli. Nec refert quantum ad
veritatem fldei vel errorum vitationem,
qualiter distinguantur.
Nunc restat considerare articulos qui
pertinent ad humanitatem Christi circa :

dire in gloriam et Angelos sauctos et ; quam etiam sex articulos distinguunt :

homines beatos iterum possc deduci ad quorum primus est circa conceptionem
mala quod est contra auctoritatem Do-
: et nativitatem Christi, secundum quod
mini, Matth. xxv, 46 Ibunt hi in sup- : dicitur Isa. vii, el introducitur Matth. i,
plicium seternum; justi autem in vitam 23 Eccc Virgo concipiet, et parietfilium,
:

3eternam. Tertius est error dicentium et vocabitur nomen ejus Emmamiel : et

omnes pcenas malorum et omnia preemia circa hunc multi fuerunt errores quo- :

bonorum futuras esse «quales contra ; rum primus fuit dicentium Christum
quorum primum dicitur 1 Corinth. xv, fuisse purum hominem, et quod non
41 Stella a stella differt in claritate sic
: : semper sed a Maria sumpsit exor-
fuit,
et resurrectio mortuorum contra secun- : dium :error Carpocratis et
et isle est
dum quoddicitur Matth. xi, 12 Tyro et : Cerinthi et Ebionis et Pauli Samosateni
Sidoni remissius erit in die judicii quam et Photini contra quos dicitur Rom. ix,
:

vobis. Quartus error est dicentium, ani- S Ex quibus est Christus secundum car-
:

mas malorum non statim post mortem 7iem, qui estsuper omnia Deus benedictus
descendere ad infernum, nec aliquas in sgecula. Secundus error est Manichaeo-
sanctorum animas paradisum intrare ante rum dicentium quod Christus non ha-
diem judicii contra quos dicitur Luc.
: buit verum corpus, sed phantasticum :

XVI, 22, quod mortuus est dives, et sepul- contra quod est quod Dominus, Luc. ult.,
tus estin inferno; et II Corinth. v, 1, di- reprehendit errorem discipulorum suo-
citur Scimus enim quoniam si terrestris
: riim, quiccmturbati etperterriti existima-
domus nostra hujus habitationis dissolva- bant se spiritum videre et Matth. xiv, ;

tur, quod sedificationem ex Deo habemus 26 Videntcs eum supra mare ambulan-
:

domum non manu factam, sed aeternam tem, turbati sunt dicentes quia phan- ,

in ccelis. Quintus
error dicentium est tasma est, ct prse timore clamaverunt :

non esse purgatorium animarum post quorum opinionem Dominus removit,

mortem, eorum scilicet qui in caritate dicens, vers. 27 Habete fiduciam, ego
:

decesserunt, sed aliquid purgabile ha- sum, nolite timere. Tertius error est Ya-
bent contra quos dicitur I Corinth. iii,
: lentini, qui dicit Cbristum coeleste cor-
12 Si quis gedificaverit supra funda-
: pus attulisse, nihilque de Virgine as-
'mentum, (scilicet fldei per dilectionem sumpsisse, sed per ipsam tamquam per
operantis) lignum, fenum, stipulam... rivum aut flstulam sine ulla de illa as-
detrimentum patietur, ipse autem salvus sumpta carue transiisse contra quod :

erit; sic tamen quasiper ignem : et contra dicitur Galat. iv, 4 Misit Deus Filium
:

hos errores dicitur in Symbolo, « vitam* suum factum ex muUere. Quartus est er-
aBternam. Amen. » ror Apollinaris qui dixit, aliquid Verbi in
Alii vero qui septem articulos circa carnem fuisse conversum aut transmuta-
fldem Divinitatis assignant, eos sic dis- tum; non autem carnem de Mariae carne

* Al. : « AMps. • Parm. : « Arabs. Errant enim quia dicunt animam rationalem
* Parm : « sub. » cum corpore mori. Hsec Guido. — —
(a) Arabici sic dicli sunt quia in Arabia exorti.
176 DE ARTICULIS FIDEI ET ECCLESLE SACRAMENTIS.
susceptam. Propter illud cnim quod di- 3.0 : Qtwd nascetur ex te Sa/ictum, roca-
citur Joau. i, 14: \ erbum caro factwn bitur Fi/iiis Dei. Decimus error est Car-
est, iutelligitquod Verbum sit in carnem pocratis, qui hominem Cbristum
de utro-
conversum contra quod statim ibidem : que natum putasse perhibetur contra :

subditur Et hahitamt in iiobis. ISou au-

: quod dicitur Matth. i, 18 A7it.equa/7ico7i- :

tem in nostra jiatura integre habitasset,
si fuisset in carnem conversum. Unde in-
telligendum est Verbum caro facVnn
est; idest, Verbiim factum est homo. Sic
enim frequenlcr caro sumitur iu Scrip-
ve/iire/it, i/ive/ita est in utero /lahe/is de
Spiritu sa/icto. Undecimus error est Hel-
: vidii diceulis quod postquam beata Virgo
peperit Filinm Cbristum, ex Joseph plu-
rcs tilios genuit contra quod dicitur :

turis, secuudum illud Isa. xi., 5 Videbit : Ezech. XMV, 1 Pin-ta /ixc clousa erit, et :

om7iis coro pariter quodos Domini locutuni /lo/i operictiir, et virno/i t/'o/isibit jjcr eani :

est. (juintus error est Arii, qui posuit quonia/n Do/ninus Dcus Israel i/if/ressus
Christum humanam animam non lia- est /jcr eo/n, eritque claiiso Princi/)i. Et
buisse, scd Vcrbuni fuissc loco anima» : conlra omncs hos crrorcs in Si//nbolo
contra quod dicitur Joan. x, 17 lujo : A/jostoloruni dicifur « Conceptus est de :

pono animorn nieam, ct itcrum sumani Spiritu sancfo, nafus ex Maria Virgine » :

eam. Xemo tollit eatn a nie, sed ^e/o pono cl in Si///iholo /jotruni « [\\\\ propter nos :

eam a Scxtus crror cst Apolli-

tneipso. liomincs ct proplcr nosfram salutcm dcs-
naris, qui cum
i^ra^dicto testimonio et ccndit de ca;lis, et incarnafus est de Spi-
aliis convinccrctur iuimanam animam ritu sancfo ex Maria Virgine, et homo
Chrisfum baliuissc, posuit (juod Christus faclus cst. »

nou bal)uit intclleclum liumainim, scd Secnndus articulus est de passionc ct

Verbum Dci fuit ci loco intcllcctus contra : mortc Cbristi, sccundum quod ipse Do-
quod est (|uod Dominus sc homincm esse minus pra'dixif, Maffh. xx, 18 Ecce as- :

confilctur. Joan. vin, 40: Qu.vritis nie in- cendi//iiis Hierosoli///ui/n, et Filius /lo/ni/iis
terficcre, /unninem f/ui vcritoteni locutus tradetur /wi/ui/jibus socerdotu/n et scri-
sum vobis. Non autcm fuissot homo, si bis et co/ide/n/iabunt eu//i tnorte, et tra-
:

auima rationali caruisset. Septimus csl dent eum Ge/itibus ad illudcndum ct fla-
errorEutychis qui posuit inCbristo uuam qellii/vhini rt rrucifu/rudiini. Et circa hunc
naturam compositam cx Divinitatc cl Im- artirulum primus (luidcin cst error Ma-
manitate contra quod Apostolus dicit,
: nicha'oruni, (jiii. siciif corpus Chrisfiesse
IMiil. II, (j (Jui ciini in fornui Uei esset,
: plianfasticumasscrunt, passionem Chrisli
/ujn ro/tinoni orhitrotiis cst esse se ,v(/uo- non iii vcrifafc, scd iii phaufasia esse
leni l)eo ; sed senieti/jsum e.ri/ionivit, /or- arbifranfur contra (luod dicitur Isa.
:

7/iom se/'vi acci//ie/is, i/i si//ii/itudi/iem /lo- Mii, 4 : Ve7'e la/u/uorcs nostros ipse tulit,
mi/iU/7ifoctifs, et /lohitu invcntus ut /lonio : et dohwci nostros i/)se portavit : et ite-
manifestc (hsrmgucns in co duas iiafu- riiiu, 7, T01/U/U0//1 fuis od occosio/iein diic-
ras, (Hvinam cl bnmanam. Ucfaviis crror tiis (piod cfiam indncifur Acf. viii.
cst :

csf MouollicHtarum, poncntium in Christo Secundus cst crror (lalani ', qui in Christo
nnam scicntiam, opcrationcm cl vohm- unam nafiir.im posuit, sed iiicorporalcm
tatcm conlra (pios Doininus dicit Matlli.
: ct iiiiinorlalcin conlra (iiiod dicilur I :

XXVI, Ul) \on : scd siciit tu.

sicut ei/o volo, Dclr. III, IS : C/iristus se//irl /tro peccatis
Ubi manifcslc in Clirislo ponitur alia vo- contra hos errores
/lostris t/iortuus est. Ef
luntas humana, alia divina, (|ua^ cstcom- ponitur iii Si///iholo : « Crucilixus, mor-
muuis Patii cl Kilio. .Nonus crror cst tUUS Cf ScpilllUS. ))

iNcstorii, qui p(tsuit (Ihristiim, Dciim pcr-
f(M'tum, cthomincm pcrfcctum ct taincn
aliam dixit esso pcrsonam D(!i, aliam ho-
minis; cl ipiod uou csl facta iinio D('i cl
hominis in una |)crsona Cliristi, scd so-
Inm secundum gr.ilia' inhahilafioncm ifa
Tcrtius arficnlus cst dc rcsiirrcclionc
; Chrisli, sccundnm quod
ipsc dicit Matfli.
XX, 19 , « Tcrtia die resurgct. » Et circa
liunc arliculiim primo qiiidcm crravif
'Ccrinfhus, asscrcns Cbrislum non stir-
; rcxissc, sed rcsurrcclnrum esse contra :

quod negat bcalam Virgincm csso ma- (piod dicitur Corintli. xv, 4 /lesu/'re.rit
I :

trcm Dci, scd diiMl cain cssc malrciu ho- terfia dir srruudu//i srripturns. S(MMindns
minis Chrisli contra (piod dicitiir Liic. i,
: crror cst qui imponitiir (.>rigcni, quod sit

'
Al. : « (iaiiini.
 .

OPUSCULUM IV. 177

iterumpro saliite hominumet dsBmonum

passurus : coutra quod dicitur Uom. vi,
9 Christus resurgensex mo7Huis,jamnoH
: TKACTATUS W.
muritur; tnors illi ultra non dominabitur
Quod enim mortuus peccato, mortuus est DE ECC.LESI.E SACKAMENTIS.
est semel ; quod autem vivit, vivit Deo. Et
coutra hos errores dicitur iu Sfjmbolo : Nuuc considerandum de B>,cle-
restat
<( Tertia die resurrexit a mortuis. » siai quae tameu omnia
sacramentis :

Quartus articukis est de desceusu ad comprehenduutur sub uno articulo, quia

iuferos credimus euiiu auimam Christi
: ad etfectum gratiai pertiuent. Sed quia
deseemlisse ad inferos, corpore jacente specialem de sacramentis focistis qu*sti0'
in sepulcro. Ephes. iv, 9 Descendit pri- : nem, de his seorsiimagendum est.
mum in inferiores partes terrx. Unde in Est primo igitur scieudum, quod sicut
Symbolo dicitur « Desceudit ad infc-
: Augustiuus dicit De cioit.
iii X hb. Dei,
ros; quod est coutra quosdam, qui po-
)i c. V, « sacramentum est sacrum sig-
sueruntipsum Christum non descendisse num, vel sacrae rei signum. Fuerunt
»

per seipsum ad inferos, cum tameu Pe- autem in veteri lege quaedam sacramen-
trus dicat Act. n, quod uon est dereUctus ta, idcst sacrae rei sigua, sicut agnus
in inferno. paschalis, et alia sacramenta legaUa :

Quintus articulus est de ascensione quap quidem solum signihcahant Chrisli

Cliristi iu coelum de quo ipse dicit Joan.
: gratiam, non tameu eamcausahant. Unde
XX, 17 Ascendo ad Patrem meum et Pa-
: Apostohis Gahit. iv, vocat ea egena et
trem vestrum, Deum meum et Deum ves- infirma elementa egena quidem, quia :

trum. Circa quam errant Seleuciani, qui gratiamnoncontinebaut ;et infirma, quia
negant Salvatorem in carne sedere ad gratiam conferre uon poteraut. Sacra-
dexteram Dei Patris, sed quod eamexuit menta vero uova^ legis contiuent et cou-
etin sole pos;iit. Circa quod dicitur Marc. ferunt gratiam. In eis enim virtus Christi
ult., 19 Dominus quideni Jesus postquam
: sul» tegumento rerum visiJjiUum secre-
locutus est eis, ascendit in ccelum, ct sedet tius operatur sahitom, ut dicit Augusti-
a dextris Dei. Unde in Symbolo dicitur : nus. Et ideo sacramentiim iiova'. iegis est
« Asceudit incoelum, sedet ad dexteram invisibilis grati* visihilis forma, ut ejus
Patris. B simiUtudinem gerat et causa existat. Si-
Sextus articulus est de adventu ad ju- cut ablutio qua^ fit in a(|ua luiplismatis
dicium,de quo Dominus dicit Matth. xxv, repicesentatinteriorem muudatiouem (pue
31 Cum venerit Filius hominis in majes-
: fit a peccatis per virtutem baptismi. Siiiit

tate sua, et omnes Angeli ejus cum eo^tunc autem sacramenla legis nova? sepfem :

sedebitsupersedemmajfistatissuse et Petrus scilicet Baptismus, Contirmatio, luicha-

d cit Actuum x, 42 Uic est qui consUtu- : ristia, Poenitentia, extrema Uuctio, Ordo
tus est a Deojudex vivorum et rnortuorum, et Matrimonium quorum prima quinqiic :

sive eorumqui jam morlui siiut, eteorum ofdiuantnr ad perfectionem iiuius homi-
qui iii adventu Christi vivi invenientur. uis iii seipso sed aUa duo, sciUcet Oi'(-io
:

Et circa hoc ahqui errant, de quihus di- et Matrimonium, ordinantur ad perfec-

citur 11 Pelr. iii, 3 Venientin novissimis : tionem et muUiplicatioaem totius Eccle-
diebus in deceptione iiiusores, juxta pro- sia?. Vita enim spiritualis conformatiir
prias concupiscentias dicentes Cbi est re- : vita^ cor|)orali. lu vita autem corporali
promissio aut adventus ejus? Contra quos pertkitur homo primo [)er generalionem,
dicitur Joh xix, 29 Fugite afacie gladii, : qua nascitur in hoc mundo secundo pcr ;

quoniam uitor iniquitatum gladius est, et augmentiim. quo perducitur ad quaiili-

judicium. Unde in Sgmboio
scitote esse tatem et virtutem perfectam; terlio per
dicilur « Qui venturus est jadicare vi-
: cibum, quo sustentatur homiuis vita et
vos etmortuos. » llh autem qui septem virtiites. Et ha!C quideni siifficerent, si
articulos humanitatis esse ponunt, dis- nunquam eum iaflrmari coiilingei"et sed ;

linguunt primum articulum induos, po- quia frequeuter homo inlirmatur, quarto
nentesscilicet suh alio articulo conceptio- indigetsanatione. Sic estin vitaspirituali.
nem Christi, et sub aho ejus nativitatem. Primo enim indigetiiomo regeneratione,
qiia; fit per Haj^tismum, secundum illud
Joan. 111, 3 \isi quis rcnatas fuerit ex
. :

aqua et Spiritu sancto, non potest introire

XXVII. 12
 ;

178 m ARTICULIS FIDEI ET ECCLESIiE SACRA.MENTIS.

in regtrum Dei. Secundo oportet quod idest non sit debita forma verborum,
si

homo accipiat perfectam virtutem quasi
quoddam spirituale augmentem, scilicet
per sacramentum Confirmationis ad simi-
litudinem Apostolorum. quos Spiritus
sanctus in eos veniens confirmavit. Unde
Dominus dixit eis, Luc. ult., 49 Vos se-
dete in civitate (.lerusalem) quoadusque
induamini virtute cx olto. Tertio oportet
quod homo spirituahter nutriatur per
Kucharistia^. sacramentum,
ihud Joan. Nisi manducavcritis
vi, 54 : discipli/ias
carncm Filii hominis ct hiheritis ejus san-
t/uinem, non hahchitis vitam in vohis.
Quarto oportet quod homo sanetur spiri-
lualitcr per sacramentum
secundum illud Psalm. xl, 5 Sana, Do-
mifie,atiimam meam, quia jjcccavi tihi.
Quinto spirituahfer simul et corporahtcr
pcr sacramentuni extrema* Uuctionis
sanatnr, socundnm illud Jac. ult., \\
Injuinalur aliquis in cohis? inducat prcs-
hijteros Ecclcsiai, et orent super eum, un-
f/e/ites eutn olco in nomine Domini et
et si non sif materia, et si minister sa-
cramentinon infeiidit sacramentumconfi-
cere, non perficitur sacramentum. Impe-
ditur etiam efrecfus sacramenti per
culpamrecipienfis ;puta, si fictusaccedat,
: et non corde parato ad suscipiendum sa-
cramentum. enim licet sacramentum
Talis
suscipiat, eirecfnm tamen sacramenti,
idest gratiam Spirifus sancti, non recipit
secundum quia,ut dicitur Sap. i, 5 : S/jiritus sa/ictus
E contrario
effufjiet fictum.
anfem sunt alii qni nuiKjuam recipiunt
sacramentum, qui tamen enecfum sacra-
menti suscipiunt propter devotionem
poiuitentia', quam hahent ad sacramentum, quod ha-
: henf in vofo, sive desiderio.
Sunt autem ef quaedam propria sacra-
menfis quihusdam. Nam quaedam horum
imprimunt characterem, idest spirituale
: qnoddam sig^nnm distiuo<iviim a ceteris.
sicut sacramenfo Urdinis vel sacra-
in
mento Baptismi, et iu sacramento Coa-
: lirmafionis et talia sacramentanunqnam
:

oratio ftdci salrahit i/i/ir/num. el allcr///hif itcranfur sujxm- camdcm personam. Nun-
CU//1 Do//ii/ius : et si i/i /jeccatis sit, di//iit- tjnam enim ille qni cst haptizatus, dehel
te/itur ei. Owantum aufem ad communem ultcrius I)a[)ti7,ari uetjue confirmafus,
;

Ecclesiae ufilitatem onhnanfur duo sacra- iferum conlhmari nctjue ordinafus, ite-
;

mcnta, Ordo et .Matrinionium.

scilic<'t ruin ordinari quia characfcr, (]ui in hu-
:

Nam per ordinem Kcdesia gulicniafnr el Jnsmodi sacramcnlis imjjriniifur, iiulele-

multi[)hcafur •
spirifuahter, et pcr Mafri- est. In aliis vero sacramenfis non
l)ilis

moniuni mulfi[»licafur cor[>orahfer. imprimifur character suscipienti ea; et

Est anfcm coiisidcranduni (|U(m1 pra'- idco [lossunf itcrari(|naiitumad pcrsonam
dicfa sc[)lem sacranienta (jiuedam lial)enf suscipiciitcm, iiun tainen quanfum ad
communia, et qua^dam propria. Com- materiam. Potcsl enim unus homo fre-
muiu! (]ui(lt'm est omnihus sacramenfis (juenfer pa^nifere, fre(jucnter Eucharis-
(judd conlVranf gratiam, sicut dictumcsf. tiam sunierc, fretjnentcr exlicmam
Commune efiam est oinnibus, (juod sa- Unctioncm suscipere, frctjuentcr Matri-
cramentum consisfit in verhis ct rehus monium conlrahere non tamen eadem ;

Cf)rporalihus, sicut in Chrisfo, (jtii est hostia dchet frequeuter consecrari, nec
sacrameiitorum aucfor, cst Vcrlium caro idcm olcum inlirniorum dchet frcijuenfcr
ractum. Et sicut caro Christi saiictilicata hcncdici. Est cliam alia dillcrcntia :

est, et virtutem sanctiricandi hahet per quia qiiaedam sacramenta suut de neces-
Verhiim sihi unitum ; ita et rcs sacra- sitate salufis, sicut Ilaplismus cf Pa^ii-
menforum sancfiticanliir, et vim sancfi- ffiifia, (|iiil)us non twistentihns, non
ficandi hahcnt j)er vcrha qiue iii his [)ro- vero sacramcnta
[totcsl hoiiut salvaii. .Vlia
rerunlur. Unde Augustinus dicit Su/jcr non sunt de necessitate salutis, quia sine
Joa/i. Tracf. i.x. §3 Accedif verhiim ad : ci eis potest csse salus^ nisi propter com-
elemenlum, ef lif sacramcnfum. » Undc tcm[)fum sacramcnfi.
verha quihus sanctilicantur sacrameiita, liis visis in commnni
circa Ecclesia»
dicuntur sacramenlorum formae res au- ; sacramenta, 0[)crfet qutedam in speciali
tem sancfificafa^ dicunfur sacramcntonim dc siiigulis diccre. Primo igitur circa
maferia sicut a(in;i esl materia |{a|)tisini
: R;iptisinum scicndum est quod maferia
et chrisma conlinnalionis. Uc(jnirilur ha[)tisini cst at^na vcra cf nafnralis, i,e?
etiam in ((uolihet sacrameuto persona mi- diflcrt iifrum sit frigitla vel calefatia. In
nisfri confcrenfis sacramcntnm cnm in- a(juis aulcm arlificialihus, sicut est at|iia
tcntionc confcrcnili t!f facicndi (jiiod facif losacea, et aliis hnjiisuiodi, non jiotcst
J-^cclesia : (juonim trium si alitjnid desit, l)apfi/.aii. ForinaaiilcmRaptismi est ista :
 OPUSCULUM IV. 179
« Ego baptizo in nomine Patris el
te dicto. Forma autem hujus sacramenti
Filii et Spiritus sancti. » Minister hujus est talis. « Consigno te signo crucis, et
sacramenti proprius est Sacerdos, cui ex confirmo te chrismate salutis; in nomine
officio competit baptizare. In articulo ta- Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen. d
men non sohim diaconus,
necessitatis, Minisier autem hujus sacramenti est so-
sed etiam laiciis et muHer. immo paga- lum Episcopus. Non eniin licat Sacerdoti
nus et haereticus potest baptizare, dum- confirmandos Chrimiate in fronte inun-
modo servet formam Ecclesiae, et inten- gere. Effectus autem hujus sacramenti
datfaccrequodfacitEcclesia. Si veroextra est quod in eo datur Spirilus sanctus ad
articuhim necessitatis aliquis a tahbus robur, sicut datus est Apostohs in die
quidem sacramentum,
baptizetur, recipit Penlecostes,ut scilicet Christianus audac-
et non debet iterum baptizari non tamen ; ter confiteatur nomen Christi. Et ideo
recipit sacramenti, quia ficti
gratiam conflrmandiis in fronte ungitur, in qna
deputantur, utpote contra statutum Ec- est sedes verecundia3 ut sciUcet nomen
;

clesia3sacramentumaccipientes(rt).Efrec- Christi confiteri non erubescat, et praici-

tus autem Baptismi est remissio culpae pue cruccm ejus, quae est Judapis scan-
origiaaUs et actuaUs, et etiam totius daUim, GentiUbus autem stuUitia et :

culpae et poenae ita quod baptizatis

;
est aUqua satisfactio injungenda
peccatis praeteritis
postbaptismumintroducunturad gloriam
non propter hocetiam signo crucis signantur.
pro Circa hoc sacramentum est error quo-
; sed statim morientes rumdam Graecorum dicentium, quod
Sacerdoies simpUces hoc sacramentum
'^

Dei, Unde effectus Baptismi ponitur aper- possunt confcrre contra quos dicitur
:

tio januae paradisi. Act. viu, quod ApostoU miserunt Petrum

Circa hoc sacramentum fuerunt aUqui et Joannem Apostolos, qui impouebant
errores. Primus quidem fuit Solenliano- manus super eos qui baplizati erant a
rum \ qui baptismum in aqua non reci- PhiUppo diacono, et accipiebant Spiritum
piuntjSed sohmi baptismum spiritualem : sanctum. Episcopi autem sunt in Ecclesia
contra quos dixit iJominus, Joan. in, 5 : loco Apostolorum,etloconiius manus im-
Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu positionis datur in Ecclesia confirmatio.
sancto, non potest introire in regnum Dei. Tertium sacramentum estEucharistia,
SecLindas error fuit Donatistarum rebap- cujusmateriaest panistriticeus, etvinum
tizantium eos qui sunt baptizati a catho- de vite, modica aqua permixtum, ita
Ueis contra quos dicitur Ephes. iv, .o
: : quod aqua transeat in vinum nam aqua :

Unct fides unum baptisma. Est autemal-

, significat populum ,
qui incorporatur
ter error eorum nam dicunt, quod homo : Christo. De aUo autem pane quam tritici,
inpeccato cxistens, non potest baptizare : et aUo vino, non potest hoc confici sacra-
contra quos dicitur Joan. i, 33 Super : mentum. Formaautem hujus sacramenti
quem videris Spiritum descendcnlem et sunt ipsa verba Cbristi dicentis Iloc est :

manenlem, hic est qui haptizat, scilicet corpus meum ; et Flic est calic sanquinis
Christus. Unde non nocet homini malus mei, novi ct aeterni testamenti. mijsterium
minister nec in hoc nec in aUis sacra- ftdei, quipro vobisetpro multis effundetur
mentis quia Christus est bonus qui
: in remissionem peccatorum quia Sacer- :

merito suae passionis perficit sacramen- dos in persona Christi loqucns, hoc con-
tum. Quartus error est Pelagianorum, ficil sacramentum. Minister autem sacra-
qui dicunt pueros baptizari, ut regnera- menti hujus est Sacerdos, neque aliquis
tione adoptati admittantur ad reguum alius potest corpus Christi conficere. Ef-
Dei, de bono in meUus translati, non ista fectus autem bujus sacramenti duplex
'

regeneratlone aUquo malo obUgationis est : quorum primus consistit in ipsa

veteris absoUiti. consecratione sacramenti nam virtute :

Secundum sacramentum est Confirma- praedictorum verborum panis convertitur

tiouis cujus materiaestchrisma confec-
; incorpusChristi, et vinum in sanguinem ;

tum exoleo, quod significat nitorem con- itatamen quod totus Christus continetur
scientiae, etbals mo, quod significat odo- sub specicbus pauis, quw remanent sine
rem bonae. famae, per Episcopum bene- sut)jecto^et totus Christus continctur sub

' Al. : « Silencianoriim. » fa) Hic agitiii', iit patet, do adiiltis statutiim
- Parm. « Sacerdos simplex.
: . potest. » Ecclesise sc enter violanlibii^.
* Parm. omittit: « autem » et « Sacramenti.
 ;

180 DE ARTICULIS FIDEI ET ECCLESL^ SACRAMENTIS.

speciebus vini : et snh qiialibet parte cientes quod magis est simile sacrifi-
(c) :

hostia' conseciata*, vini consecrati, sepa- ciis da'monum, quam sacrificiis Christi,
ratione facta, est totus Cbristus. Alius 'secundumilludPsalm. cv, 38 Effudertint :

vero eflectus bujus sacramenti, quem in sancjuincm initoccntem.. (jttetti sacriftcacc- .

anima digno snmentis facit, est adunatio rityit sculptilibus Clianaan. Quartusest er-

bominis ad Ciuistum, sicut ipse dicit
Joau. V, 57 Qui maiiducat meam car- :
nemct bibitmcum sanfjuinem, inme ma-
net, et ^v/o quia per gratiam
in eo.
liomo Ciiristo incorporatur et meml)ris
ejus unitur, consequens * est quod per'
hoc sacramentum in sumentibus di-
gne gratia augeatur. Sic ipitur in boc
sacramento est aliquid qnod est sacra-
ror Aquariorum; {d) qui acjuam solamin
sacriflciisoirerunt,cumtameuProverb.ix,
."),dicaturexoreSapientia%(piiestChristus:
Et Bibite vinitm t/itod misctti vobis. Ouintus
est error Upbitarum, qui serpentem Cbris-
tum essesstimantes, habent unum colu-
'
brum assuetum panes lingua lambere, at-
queitaeis veluteucbaristiam sanctificare.
Sextus est error Pepusianorum, {e). "

mentum tantum, scilicet ipsa species pa- (jui tantum dant muberibus priucipatum,
nis et vini estaliquid quod est reset sa-
; ut sacerdotio quoque apud eos bonoren-
cramentnm, scilicet corpusCbristiverum tur. Septimus est error Pauperum de
et aliquid quod est res tanlum, scilicet Lu^'duno, (jui dicunt quemlibet justum
unitas corporis mystici, idest Ecclesia^, bominem posse conficere hoc sacramen-
quam boc sacramentum et significat et lum. Conlra quos errores est quod Domi-
causat. nus Apostobs suis potestatem tradidit hoc
Fuerunt autem circa boc sacramentum sacramentnm celebraudi unde solum ;

multi errores. Quorum primus est eorum illi qui quadam successione ab Aposto-
qui dicunt, quod in boc sacramento lis accepernnt banc potestalem, possunt

non est vcrum cori^ns Cbristi, sed tan- boc sacramenlum conficere. (Jctavus est
tum si^nilicalisc. Auctur erroris ejus cb- error (juorumdam qui dicuntnr Ada- *

cilur fuisse Rereugarius, contra (]uem mani (/) qui imitantes luiditalem Adse,
,

(bcilur Joau. vi, 06 Caro nie{t vcrc e.sl : nudi ibujue mares femiiue^jue conve-
'^

ci/nts, ct satif/itismctts rcrrfst/joftts. Seciin- niiint, nudi leclionesaiiiliunt, nudiorant,

dnsesf eiior Arlolrvlarnm (^/i, (|ni ollV'-
'
sacramcnta nudi celcbrant contra (juos :

runt in sacramento boc i)anem et caseum, dicilurl Corinlb. xiv, '»U ; Omnia honcsle
dicenles a primis bominil)Us ol)lationes ct secuiiduin ordincm fiatit in vobts.
de frugibus terra", et o\ium celcbralas Qiiartum sacramenlum est p(eiiilentia,
fuisse coutra (piod esl (|nod Dominus
: cnjus (juasi malcria siint aclus [xi-nilen-
hujus sacramenli institulor, panem el vi- tis, qui dicunlur Ires ptenitentia' partes.
num discipulissuis d(,'dit. Tertins est error Quariim prima est cordis confritio, ad
Calapbry^Mrum 1'epusianorum {6j, et '
(jiiam perlinet (juod bomo doleat de pec-
(jui de infantis saufjruine, (juem de tolo calo ((unmisso, el j)ro[)oiiat se de cetero
ejus corpore minulis punclionum nuIim'- noii i^eccaturiim. Secunda jiars esl oris
ribus e.\lor(pi('nl, (juasi eucbarisliain confessio, ad (juam perliiiet ul peccalor
su.im conliccrc |)crbib('nlnr. immiscenles omnia peccala, (luoruin memoriam liabet,
tamen'' eum fariua', panenujue inde fa-

' Paiin. : « dipniiin. • Pepiiza Cliristiim specie fo-minff' reveiatum. l iidc

* Pann. Kinitlit: » por • ah hac Oui"l'll'i»"i etiam nuncupantiir. Kaciiint
•'
Pirm. oimttit : » in. » et ipsi de sanifiiiiie infanlis ipiod C.atiiapliryfjir
" Al.Arlodiiiitanim. »
: <i siipra facere diximus. .Nam cl ai) cis perliii)eiilur
* Al. " Pra'|tuliant)ium.
: » et iii llmi. lUtiO exorti. Deniijue alii lianc Pcpu/.im non esse civi-
« Po|mtiaruni. " tatcm, sed viliam diciint fuissc .Moiitani el pro-
" P.iriii. innillit : « tamcn. » jihcti-sarum ejus PrisCio et .M.i.ximiiia'.— Ilu'c
"
.\l. : « Pia'|)utiaii()riiiii. » Guido.
**
Al. : « Adamiani. » (c) Qui puer si mortuus fueril hahetur apiid
" l'arni. omillil « itatpie. cos pro maityre si autcm vivil. pro magno sa-
—
: ;

((») Aitotiitff' : isti< olilalio oorum iioc iiomcn cerdote liai)clur. Hh'c (iuido. —
(lodilOtlcnml ciiiui itaiiom ot raseiim... el olila- ((/1 Dicdiant qiiod sola aqiia in calice pro ma-

tioncm Dco oll'cici)(laiii dc paiic cl casco limila- loria s.ini^iiiiii-. (.lirisli in sacramcnto aitoris sit
hanlur. - Aiias Ailolcrita-. lla-c cx (iiiiiioiic. — poiiciiii.i. ilac liiiiiio.
(b) Pepiisiani a loco (luodam nomiiiuli suiit, [f) lla'c a (iuid.ine iisdcm vcrhis de Pe|tusianis
qiiam civitatiin (icseilam dii il Kjtiplianiiis. |)i- asseriintiir.
cunl Quinliila' ct Priscillix.' in eadem civitato (/; Adaniani insuiter nuptius damnant.

suo Sacerdoti confiteatur integraliter,
non dividens ea diversis Sacerdotibus.
Tertia pars est satisfactio pro peccatis
secundumarbitrium Sacerdotis qua; qui-
dem prfficipue fit per jejunium et oratio-
nem et eieemosynam. Forma autem hu-
jus sacramenti sunt verba absolutionis
quse Sacerdos profert, cum dicit « Ego
te absolvo. » Minister hujus sacramenti
est Sacerdos habens auctoritatem absol-
vendi vel ordinariam, vel commissione
superioris. Effectus hujus sacramenti est
absolutio a peccato.
Est autem contra hoc sacramentum
error Novatianorum, qui dicunt, homi-
nem post Baptismum peccantem non
posse per Pffinitentiam veniam consequi:
contra quos dicitur Apoc. ii, 5 Memor
esto unde excideris, et
et prima opera fac.
Quintum sacramentum
Unctionis cujus materia est oleum olivse
: Matrimonii est mutuus consensus pcr
per Episcopnm benedictum. Hoc autem
sacramentum non debet dari nisi infir-
mis, quando timetur de periculo mortis
qui debent inungi in locis quinque sen-
suum, videlicet in ocuhs propter visum,
in auribus propter auditum, in naribus
propter odoratum, in ore propter gustum
vel locutionem, in manibus propter tac-
tum, in pedibus propter gressum. Quidam
autem inungunt in renibus propter de-
lectationem quse in renibus viget Forma
autem hujus sacramenti est ista « Per
istam unctionem et suatn piissimam mi-
sericordiam indulgeat tibi Dominus quid-
quid deliquisti pervisum » et similiter
in aUis. Minister hujus sacramenti est
Sacerdos. Effectus autem hujus sacra-
menti est sanatio mentis et corporis.
Contra hoc sacramentum est error (a)
Elaeonitarum ^ qui feruntur suos morien-
tes novo modo quasi redimere peroleum
et balsamum et aquam, ct invocationibus
quas Hebraicis verbis dicunt super ca-
pita eorum quod est contra formam a
: Horum autem virtute sacramentorum
Jacobo traditam, ut supra dictum est.
Sextum est sacramentumOrdinis. Sunt
autem septem ordines sciUcet Presby-
teratus, Diaconatus, Subdiaconatus, Aco-
lythatus, Exorcistae, Lectoris et Ostiarii.
Clericatus autem non est ordo, scd qua?-
dam professio vita? dantium se divino
ministerio. Episcopatus
' Parm. « ubi viget libido. »
: novo modo redimere, scilicet per oleum, balsa-
^ Al. :Indionitanim. » et in Cod. lOfiO:
" mum, aquam, et invocationes quas HebraMs ver-
« Eraclonitanim. y^
(a) Heracleonita? feruntur mortuos suos quasi
;
OPUSCULUM IV. ^81
d'gnitas quam ordo. Materia autem hujus
sacramenti est ilhid materiale, per cujus
traditionem confertur ordo sicut Pres- :
: byteratns traditur per collationem calicis;
et quilil)et Ordo traditur per coUationem
illius rei quae pr*cipue perlinet ad mi-
nisterium illius ordinis. Forma autem
: hujus sacramenti est tahs « Accipe po- :
testatcm offerendi sacrificium in Ecclesia
pro vivis et mortuis » et idcm est di-
;
cendum in consimihbus ordinibus. Mi-
nister hujus sacramenti est Episcopus qui
confert ordines. Effectns autem hujus
sacramcnti est augmontum gratia:; ad hoc
quod aliquis sit idoncus minister Christi.
Contra hoc sacramentum fuit crror
Arii, qui dicebat presbyterum ab Epis-
: copo non debere discerni.
age popiiitenTiam, Septimum sacramentum est Matrimo-
nium, quod est siguum conjunctionis
est extremaj Christi et Ecclesiae. Causa autem efficiens
verba de praesenti expressus. Est autcm
triplex bonum Matrimonii quorum pri- :
; mum est proles suscipienda et educanda
ad cultum Dei secundum est fidcs quam
;
unus conjugum alteri debet scrvare
tertium est sacramentum, idest indivisi-
bilitas Matrimonii, propter hoc quod
significat indivisibilem conjunctionem
Christi et Ecclesiae.
; Est autem circa hoc sacramentiim mul-
' . tiplex error.Primus quidem est Tatia-
: norum, qui nuptias damnant contraquos :
est quocl dicitur Corinth. vii, 28
I Si :
niipserit virgo, non peccavit. Secundus
; est error Joviniani, qui nuptias aequavit
virginitati de quo supra dictum est.
:
Tertius est error JNicolaitarum, qui indif-
ferenter mutuis uxoril)us utuntur. Fue-
runt etiam multi aUi hairetici turpia qua^-
dam docentes et exercentes, coiitra id
quod dicitur Hebr. ult., 4 Sit honorahile
:
conmibium in omnilnis, et torns immacu-
latus.
homo perducitur ad futuram gloriam,
quae consistet in septem dotibus tribus :
: animae, et quatuor corporis. Prima dos
animae est visio Dei per essentiam, se-
cundum illud I Joan. iii, 2 Vidcbimus :
eum sicuti est. Secunda est comprehensio,
quascilicetDeumcomprehendemus,quasi
autem magis esl meritorum mercedem I Cor. ix, 24
: :
bis dicunt super capita eoruni. — Ha'c (iiiido iii
^ninma sitacontra Hfereses.
182 DE ARTICULIS FIDEI ET ECCLESL^ SACRAMENTIS.
Sic €U)'rife iitcomprehcndatis. Tertia est tris eorum. Tertia est agilitas, per quam
fruitio, qiia iu Deo delectabimur, secun- celeriler adesse poterunt ubi volent.
dum illud Job xxii, 26 Tunc super omni-
: Sap. III, 7 : Tamquam scintillae in arun-
potentem deliciis afflues, et elevabis ad dinelo discurrcnt. Ouarta est subtilitas
Denm faciem tuam. Prima autem dos per quam poterunt qua^cumque voluerint,
corporis est impassibilitas, sccundum penctrarc, secundum illiid Corinth. xv,
1

illud I Corinth. xv, 53 Oportct corrupti-

: ii Scminatur corpus anima/e, surget cor-
:

bile Itoc induere incorruptionem. Secunda /jus spirituale. Ad quam nos perducat qui '

est claritas, secundum illud Matth. xiii, vivit ct regnat peromnia saecula saiculo-
43 : Fulyebunt justi sicut sol in regno Pa- rum. Amen.

* Cod. San. Vict. « Perducat ipse bencdictu?

: mentis et dotibus secundiini fratrem Thomani. »

trinus et unus Dens, etc —

Explicit de Sacra-
 ;

OPUSCULUM V.
EXPOSITIO ORATIONIS DOMINIGiE SEGUNDUM FRATREM THOMAM '•

(eDIT. ROM. VII.)

Pater nosterqui es in ccelis. Inter alias lantur. Jac. iv, 3 Petitis etnon accipitis, :

orationes oratio dominica principalior eo quod malepetatis. Scire aulein quid sit
invenitur. Habet enim qninqne excel- petendum, difflciUimum est, cum diffl-
lentias "-, qnae in oratione requiruntnr. cillimum desideran-
sit scire quid sit
Debet enim esse oratio secura, recta, or- dum. Ea enim quai hcite petuntur in
dinata, devota et humilis. Secura quidem, oratione licite desiderantur
, et ideo :

ut cum fiducia adeamus ad thronum Apostolus dicit ad Rom. viii, 26 Nam :

gratiee ejus, ut dicitur Heb. iv, 16. In flde quid oremus sicut oportet, nescimus
etiam non deficiens dicitur enim Jac. i,
.*
ipse aiitem spiritus postulat pro nobis
6 Postulet autem in fide, nihil hsesitaus.
: gemitibus inenarrabilibus '\ Ipse autem
Rationabiliter autem heec oratio est secu- Christus Spiritus sancti dator est" nam :

rissima est enim ab advocato nostro

: ipsius est docere quid nos orare opor-
formata, qui est sapientissimus petitor, tcat; propter quod discipah dixerunt ei
in quo siint omnes thesauri sapientix, ut Liic.xi, 1 Domine, doce nos orarc .EaGvgo
:

dicitur ad Coloss. ii, de quo dicitur quce ipse orare docuit, rectissime postu-
Joan. I Advocatum habemus apiid Pa-
: lantur unde Augustinus Ad Pi^obam,
:

trem, Jesum Christum justum; unde Epist. CXXX, c. XII, « Quaecumque autem
dicit Cyprianus in lib. De oratione domi- verba dicamus, nihil aliud dicimus quam
^

nica « Cum Christum habeamus advo-

: quod in ista oratione dominica positum
catum apud Patrem pro peccatis nostris, congruenteroramus. » De-
est, si recte et
quando pro delictis nostris petimus, ad- bet etiam esseoratioordinata sicut deside-
vocatincstri verbaproponamus. » Ulterius rium, cum oratio sit desiderii interpres.
autem ^ securior apparet ex hoc quod Est autem hicdebitus ordo, ut spiritualia
ipse qui docuit nos orare, orationem
'"
carnalibus, coelestia terrenis desiderando
exaudit cum Patre, secundum illud et orando prffiferamus, secundum ihud
Psalm. xc, 13 Clamabit ad me, et ego
: Matth. VI, 33 Piimum quserite regnuui :

exaudiam eum. Unde Cyprianus dicit : Dci et justitiam ejus; et haec omnia adji-
« Amica, famiharis et devota oratio, Do- cicntur vobis. Hoc Dominus in hac ora-
minum de suo rogare. » Unde ab hac ora- tione servare docuit in qua primo pe- :

tionenunquam sine fructu receditur : tuntur ccelestia, et postmodum terrcna.

nam per eam veniaha dimittuntur, ut Debet etiam oratio esse devota, quia
dicitAugustinus. Debet etiam esse oratio pingiiedo devotionis facit sacriflcium
nostra recta, iit petat orans a Deo quse orationis esse Deo acceptum, secnndum
sibicoiiveniunt. NamDamascenusdicit III illud Ps. Lxii, 3 In nomine tuo /evabo .•

hb. Orth.fid. c. xxiv « Oratio est petitio

: mauus tneas sicut adipe et piuguedine :

decentium a Deo. » MuUoties enim non repleatur aiiima mea. Devotio autem
exauditur oratio, quia indecentia postu- plerumque propter proUxitatem orationis

1 Parra. « In orationem dominicam,

: vide docuit nos orare, secundum, etc. »
licet Pater noster, exposilio. » Parm. omittit « ipse autem spirilus postu-
'"
:

2 Parm. « excellentia. »
: latpronobis gemitibus inenarrabilibus. »
^ Parm. omittit « autem. »
: Parm. « doctor est. »
"'
:

* Parm. « qui orationem exaudit cum Patre

:
' Parni. « quwlibet alia verba. »
:
 . ;

184 EXPOSmO ORATIO.MS BOMINIC^.

obtunditnr' undc Dominus superfluam : severamus* 0/Jortet enitti semper orarc, :

orationis prolixitatcm docuit vitarc, di- et fiunquam de/icerc. Luc. xviii, I, vel
cens Mattli. vi, 7 Orantes autcm nolite : qnia non pctimus id quod magis expedit
midtwn VA Augustinus dicit Ad
locjui. ad salutem. Augustinus Honus Do- : <(

Probam, c. x, § .50 Absit ab oratione : minus, qui sa^pc non tribnit quod vo-
multa locutio sed non dcsit multa - ; liimus, ut tribuat quod mallcmus. »

provocatio, si fervens perscveret in- Excmpium '^

de Paulo, qui tcr petiit a se
tentio. l'nde Doniinus hanc orationem removeri stimulum, et non est exau-
l)revem inslilnit. (lonsur^nt autem dc- difiis. 11 Corinth. xii. Tertio cst utilis,
votio cx carifatc, ([ikc cst amor Dei ct qiiia facit nos familiares Deo. Psalm. cxl,
proximi (juorum nt(M(|uc : in bac ora- '
2 : birirjalur oratio ffiea sicut ificetxsum
tione oslenditur. Nam ad insinuandum in cotis/jectu tuo. .

divinum amorcm, vocamus cum patrem ;

ad insinuandum autcm amorcm proximi,

communilcr pro omnibiis uramns di- Preeaffihuluffi ad petitiofics '*.

centes, Pater fioster, et dimittc nobis de-

bita nostra ad quod [iroxiniornm (lihnMio
:
"
Pater. Nota hic duo quomodo ,

nosindiicit \ J)cl)ct cliain oialio cssi^ bii- scilicet pater sit, et quid debemns ci,
milis, seciindum illnd Dsalm. ci, 18 : (]uia palcr nosfcr ' est. Circa primum
Hespejrit if/ oratioficfti /lumilium : cl n(»la qiiod ipse dicilur patcr noster **,ra-
Luc. xviii,dc pliarisa'0 cl piiblicano et : tionc specialiscreationis, quiacreavit nos
.luditb. IX, 1(1 Ihnniliutn rt ttuntsue- : ad imaginem et simililudinem suam
lorutti seinjter tibi /tlariiit de/n-eiatio. (|iiam aliis crealuris infcrioribus non im-
Ouse quidcm bumililas in bac <n-ali(»iu' lircssil. Dciit. XXXII, (5 : I/jse est pater
ser\aliir nain \cra liiimililas csl (|iiando
: tuiis, i/iti ferit et creavit te. Ilcm ralione
ali(iuis iiibil c\ siii.s viribus pra'siiniit, giibcrnationis (|iiamquam cnimalia** :

sed totum cx divina \ irliilt^ im[i('traiidum giibcrncl, nos taincn gubernat ut do-
expectal. minos, alia vero''' ut servos. Sap.xiv, 3 :

Nota insiipcr, tpiod Iria bona facit Tiia, jKflrr,/iriiridetiti<i runcta </ubertuit
(»rali(». Prinia cniiii csl (iHicax ct iilib; cl ibid. XII. 18. Et vutn ftiai/tia reverentia
rcmcdium corilia niala. Lilicrat cnim a disjionis tios. Ifcm raiionc adoptionis :

peccalis commissis. Psalm. xxxi, .'»

qiiia aliis creaturis dedit qiiasi munus-
Tu reinisisti itn^iictalpfn /torrati inei : /tro ciila', iiobis aiilcm bcr«Mlilatem ct hoc :

liar orabit ad Ir uititiis satutus iti tpffi/jorr i|nia sedsi lilii : /ilii et /icrcdcs. Apostolus
opportufuj '. Scd latro in criicc (»ravit, el Uomaii. viii, 15 Moti accepislis Sjiirituffi :

reinissionem (»bliiiuil :(|iiia, lindiefnecuffi servitutis iti titfwre, se<l s/iiritutn a<foptionis
rris tti /taradisd. I.uc. xxiii. V,\ : Sic /ilinruin. iii </iin rlamaitius, Abba jtatcr.
publicaniis (»ra\ il, cl jusfi/iratusdesceiu/it Dcbcmiis aulcm nos ci Iria. Primo liono-
iiidomum suatfi, Luc. xviii, 1-4. Libcrat rcm. Mal. i, (i ^V cf/o /later, ubi cst :

cliam a limorc pccialornm siipcrvenicn- liniiin- nwiis? y\\\\ C(»nsistit iii Iribus. In
lium, cl i»crliirbalionibiis ''
cl Irisliliis. laiidis dali(»uc (|U(» ad Dciim. Psalm. xi.ix ;

.lac. iill.13 J rislatiir i/iiis in rubis? (Irct

: -l'.\ : Savri/iriuin Idinlis /lonori/icabit me;
;v(/u<t aninui. Libcrat etiam a iicrsecutio- (pia* non solum debet csse in ore, sed
nibus et inimicis. j'sal. viii, i Pro eo ( : ctiam in cordc. Isa. xxix, 13 Populus :

iit itir ililit/eirnl , drlralirbant ttnlii : ei/n liir labiis me /lotuirat ',cor <tutein eorum
aiiletn nrahatn. Sccundo csl ctlicax, ct l<ni</e esta ttie. In corjioris |»nrilatc «juo
iitilis ad omnia dcsidcria obtinciula. ad seipsnm. rorinlh. vi, 20 Gbiri/icate I ;

Marc. XI, :24: Ottifiia (/uxcuftiffuc orantes el jjortate Deuffi in corpnre vesfro. In jii-
pelilis rrrdifr </uia arri/tietis., e\ fiet vnbis ' dicii aM|uilatc (juo ad proximum. Psalm.
\on cxaudimnr antcm, \('l (|uia iiou |»ci- \t VIII, .{ : llntinr reijis judiciuin <lili</it.

' Al. : « rotunditiir. » non instantor jiotimus. »

* « Multa [tr»'(atio, si forv(>ns perseverat. » ^*
Par:i). : « Kt lioc roporitiir.
3 Parm. » iitriini([no. »
:
'" Titnliis illo deost in P.)rm.
Parm. « iios iiidiiil. »
:
'• I'arm. addit « dicit ergo. » :

' Parm. omillil: « iii tcmiioro (»|>|»ortnii<i. » '* Parm. omiltit « iiostor. :
>>

" l^arm. : « a tiiliulalioiiilnis. » *' IViiiii « liicitiir aiitom palor.

:

"
Parm. omiltil : « el licl voliis. >
' Parm. « umiiia. » :

^ Parm. < Kt si : nori rxiiuilimiir. Ik"' ost quia '* Parm. omitlit " voro. » :
 OPUSCULUM V. 183

Secundo debemus ei imitationem, quia oranti sunt necessaria, fiducia plurimum

pater est.Jerem. iii, 19 Patrem vocabis : valet. Jac. i, 6 Postulet autem in fide, :

me, et post me ingredi non cessabis quse : niJiil ligpsitans. Unde Dominus nos orare
imilatio perficitur in tribus. In dilec-
'
docens, ea pra?mittit ex quibus in nobis
tione. Ephes. v, 1 Estote imitatores Dci, : fiducia generetur scilicet ex benignitate :

sicut filii carissimi, et ambulate in dilcc- patris m\{\e Pafernoster dicit, secundum
:

tione et ha^c ' oporlet esse in corde ut

:
'\
ihud Luc. XI, 13 ^i vos, cum sitis tnali, :

sic dilectio non sit simulata '. Estote mi- nost/s bona dafa dare filiis vestris ; quanto
sericordes. Luc. vi, 36 : et hoc debetesse magis pater vester cceiestis de coelo dabit
in opere. Iii perfeclione Math. v, 48 ^ : : spiritum bonurn petentibus se? Et ex mag-
Estoteperfecti, sicutetpater vester coelestis nitudine potestatis uiide dicit, Q/ii es :

perfectus est. \\\ miseratione Luc. vi, : incGplis. Unde Psal. cxxii, 1 : Adte levavi
36 Estotemisericordes.TeY\'\oAiih(imu&e\
: oculos meos qui habitas in cvpAis. Potest
obedientiam et subjectionem ^. Ilebr. xii, autem hoc quod dicitur « in coelis » '*
9 Multo magis obtemperabimus patri
: adtriapertinere. Primoquidemad orantis
spirituum et hoc propter tria. Primo
: pra^parationem quia dicitur Eccli. xviii, :

propter dominium ipse enim est Do- : 23 Antc orationem praepara animam
:

miiius. Exod. xxiv, 7 Omnia quee locu- : tuam ut intelligatur, hi coelis, hoc est
:

tus est Dorninus, faciemus, et erimus obe- in coelesti gloria, secundumillud Matth. v,
dienles. Secundo propter exemphim : 2 :Merces vestra copiosa est in codis. Et
quia verus ¥\\\\\s factus est Patri obediens hapc prai-paratio debet esseper coplestium
usque ad mortem, iit dicitur Philipp. ii. imitationem, quia fiHus debet imitari
Tertio propter utililatem et ^ commo- patrem. Unde dicitur I Corinlh. xv, 49 :

dum 11 Reg. vi. 21

: Ludam et vilior : Sicut portavimus imaginem terreni, porte-
fam plus quam fratres, eroque humilis in mus et irnaginem ca^lestis. Item per coe-
conspectu Domini qui elegit me. Qiiarto **
lestium contemplationem quia homines :

debemus ei patientiam in castigationibus. solent frequentius cogitationem dirigere

Proverb. iii, 11 Disciplinam Domini, fli : ubi habent patrem ct aha qu* diligunt,
mi, ne abjicias, nec deficies, cum ab eo secundum ihud Matfh. vi, 21 Ubi est :

corripcris. Quem enim diligit Dominus, thcsaurus tuus,ibi est ct cor tuum. Unde
corripit, et quasl Pater in filin complacet dicebat Apostolus Philip. iii, 20 Nostra :

sibi. conversatio in cndis est. Et per coelestium

Noster. Ex hoc autem ostenditur intentionem, ut ab eo qui in coeMs est,
quod duo debemus proximis. Primo amo- non nisi coelestia qua-ramus, secundum
rem,quia fratres nostri sunt, namomnes illud Coloss. III, 1 Qicse sursum sunt :

homines ^ sunt filii Dei 1 Joan. iv, 20 : : (piserite, ubi CJiristus esf. Secundo potest
Qui non diligit fratrem suum quem videt, pertinere quod dicitur, Quiesin ccelis, ad
Deum, quem cpiomodo potest
no7i videt, audientis facilitatem, quia propinquus
diligere? Secundo
reverentiam^ quia filii ^°
est nobis ut intelligatur, Qui es in coelis
;

Dei sunt. Malach. ii, 10 Aonne unusest '' : idest in sanctis, in quibus Deus habitat,
pater omnium nostrum? Rom. xii, 10 : secundum illud Jerem. xiv, 9 Tu in no- ;

Honore invicem prsevenientes. Et hoc bis es Domine. Sancti enimcoeli dicuntur,

propter fructum, quia '^ ipse factus est om- secundum illud Psalm. xviii, 2 Coeli :

nibus obtemperantibus sibi causa salutis enarrant gloriam Dei. Habitat autem Deus
xternae, Hebr. v, 9. in sanctis pcr fidem. Ephes. iii, 17 :

Habitare Christum per fdem in cordibus

De prseem inentia Dei \ '
vestris. Per dilectionem. 1 Joan. iv, 16 :

Qui manet in caritat^, in Deo mauet, ct

Qui es in coelis. Inter cetera qua^ Deus in eo. Per mandatorum imple-

* Parm. omittit : « imitatio. » "

Parm. omitlit : « ulilitatem ct. »
* Parm. « hoc.: » * Parm. omittit : « et vilior liam plus quam
2 Parm. omittit : « ut sic dilectio non sit simu- fratres eroque humilis in conspectu Domini. »
lala. » ^ Parm. omittit : « homines. »
*Parm. ; « in corde. In miseratione : dilectio ^" Parm. : « itom. »
enim dobet esse cum miseratione. Luc. VI, 36. in '* Parm. : « numquid non pater unus. »
perfectione » 12 Cod. S. Genovef. non habet. Ipse factus <<

^ Parm. addit : « quia dilectio el miseratio est, etc. »

debet esse pertVcta. » '^ Hic tituhis deest in Parm.

" Pann. omiltit : « et subjectionem. » 1" Parm. omiltit « qiiod dicitiu" in : coeiis. »
186 EXPOSITIO ORATIOXIS DOMLMCJ:.
tionem. Joan. xiv, 23 : Si quis diligit me, quas corporeas phantasias de Deo
sibi
sermoncm mcum servahit; et Pnter meus . l)roponunt et fingunt ideo dicitur esse :

diliget eum, et ad cum veiiiemus, ct man- in coilis, ut per id quod in sensihilihus

sionem apud eum faciemus. Tertio potest rohus est altissimnm, ostendatur divina
pertinere quod dicilur Qui es iti ccelis, ad suhlimitas omnia excedens, etiam ho- '

efficaciam exandioiitis: ut per ca^los, minum desiderium et intellectum unde :

corporeos co^los inlelligamus : non quod ([uidquid cogitari, vel desiderari potest,
Deus corporaliJMis co^lis includiitur, so- est minus quam Deus. Propter quod di-
cundum Cfphnn et
iilud III Rej?. "v iii, 27 : citur in .Toh. xxxvi, 26 : Eccc Deus mag-
ccrli cfploruni tc cajjcrc non possunt sod : nus nostra/n. Psalm.
vince/is scic/itiam
nt significetnrqiiod Dous est perspicax in cxii, 4 E.rcelsus supcr ot/wes gentes Do-
:

considerationc, utpotc qui de allo videt. mi/nts. Isa. xl, 18 Cui similc/n fccistis :

1'salm. ci, 20 Prospexit de excelso sancto : Dcum'^ Familiaritas autem Dei ostendi-
suo et quod suiilimis est in potestato,
: lur ', ad nos secundiim quod per cfelos '

secundum Dominus illud l*s;ilm. cii, 1!» : sancti accipiuntur. Ouidam enim dixe- ''

in co'lo paravit scdcm suam : et quod sta- ruiit propter allitudinem suam qnod hu-
bilis ost in iotornitate, secundum illud mana non curahat ', secuudiim illud
l*salm. 01, Tu autem in ivternum pcr-!.'{ : .loh. XXII, Circa cardines codi pcra/n-
1 i :

mancs, ilom '2H : lit au/ii tui /uui dc/icic/it. hulat, et /u/stra non co/isiderat, et contra
Unde etiiodliristo dicitur l'salm. lxxxvui, hos, oporlet " dicere et ostendore quod '

30 Thro/ius cjus sicut dies coe/i. Et Phi-

: ipso sit intimior intimo noslro. Et hoc
losoplius dicit in I Decndo, q\uu\ proptor allerl fidnciam oranlibus (luanlum ad
incorrnptionem oceli, omnes posuerunl duo. Primo (lu.mtnm ad propinquitatem
cadum esse locum
spiiituum. Per hoc Doi, socundum illiid Psalm. cxliv, 18 :

ergo quod dicitur, Qui es i/i codis, datur Prope est Domi/ius omnil/us invocantil/us
iiithis fiducia orandi, (piantum ad tria. ruui. riido Malli. VI, 6 : Tu aule/n cum
Uuantum ad putostalom ojus a (pio po- or//vcris i/itra in cul/if ttlin/i, scilicol cordis
tilur et quantum ad ramiliaritatom, ct tui'". Secundo quantiim " ad patrociniiim
(|uantum ad congruitatom' politionis. alioriim saucloriiin iii (piihus Deus ha-
Potostas enim ejus a (|uo polilnr, insi- hilal nam ox hoc siirgit lidiicia impe-
:

nuatur, si j)or c^olos intelliganlur cudi Iraiidi quod volumus por eorum mcrita.
corporei ot (juamvis ipso locis cor()0-
:
'
.loh. V, I : Atl ali(ptc//i sanctorum co/ivcrte.
ralihus non comprehondatur, cum scrip- .lac. V, l.'> : Orate jiri/ i/ivicem ut salve-
tum sit .lor. xmii, 2i : ('(/•la//i ct tcrra//i iiiiiii. congruitas ora-
Idoiioilas '- sivo
cyo i//ipleo tamon dicitur osso iii codis : tionis oslondilur, ox hoc quod per c(olos
corporeis ad insinuandiim duo scilicel : inloHiKuntiir si)iiilualia hona ol a^lerna,
*
potentia* ejus virliitom, ot suhlimilatem iii (piihus est beatitudo. Et hoc propter '

natiira'. Priinuin (juidoni osl contra illos diio 1'rimo. (piiaporhoc

: (wcilalur nos-
qui dicunt omnia ox lalo c(oleslium cor truin dosidcriuin ad codostia tondore ;

poruin ox necessitate provonire - so- : onim dohot illiic dosid(>riiim iiostrum ubi
cundum (piain (q)inionom inulilo ossot patrom habemus, (piia illic ost heredilas
ali(|uid a Doo orando jiotoro. Sod hoc iiostra. (loloss. III, i : {Jii.v siirsitm su/if
stultiim osl, cum D(nis iu cndis sic osso (/iia'rifc. 1 l'otr. i, i : /// /icrcdit(tfc//t ii/t-

dicalur ut ccelorum Dominus ot stellarum, marcescil/ilcm. co/iscrvatam in cadis. Se-

secundum illud Psalm. cii, li> Domi/ius : cundo, (juia ex hoc informamur, ut vita
i/i co'lo pt/ravit scdc//t sua//i. Socundiiin iioslra '' sit c(i'loslis, socnndum (piam
vero contra illos est qui iii oiaiido ali- siiinus conformos patri (Hele.sli, socunduin

' Deest inCod.S.Gen.«etquamvis...provenire..) Psalm. xviii, "2 : • cceii enarrant gloriam Pei.
^ accidcn'. »
Parni. : « Jripm. XIV. '.t : . Tu iii imlii-; Domine. > Hoc
^ .M. (ieest « oninia. »
: : rniin allVrt. »
" I*arin. oinillit: « ad nos. » '" Paiin. omitlit : < tui. »

Pidin.
•'
« si per. » :
>• Parm. : > quia per patrocininm... po*sumu*
' l*aini. « qnia enirn ])ropter ejus alliludi-
: imj)i'traie quod j)i'timus. secnndum iliud ».
ncin aJLijiii dixcnint... ((uat. » " l*arm: Idoncitali ni etitm et rcmgruilatcm
•
'
Parui. onullil « sfciiiiduin illud Jol», clr. > : accijiil (ir.itiii cx linr qiiod dicitiir essc in ((cli-^.
l'aim.
**
« curat, oporlet. » : sccundiim «jiKid jhm- co-Ius spjritnaiia lioiia ct
" Parm. ; « oonsi(irrare (juia nobis est vicinus, jcleina iiitcllifjiinlur. »
immo intimus ijuia diritur esse iii cojlis, idest ;
'"'
Parm. omittil « et hoc. » :

in sanctis, qui cujii dicuntur secnndum illnd ''

l'arm. nl ^il vita ccpleslis,
: • \it simu*. »
 :

OPUSCULUM V 87

illud I Corinth. xv, 48 : Qualis coskstis, pietatis : et est proprie pietas, dulcis et
tales et coelestes. Et haec duo faciunt devotus atfectus ad patrem, et ad omnem
idoneum ad petendum, scilicetdesiderium hominem in miseria constitutum. Cum
coe.leste, et vita cidestis : ex qail)us oratio ergo Deus sit pator noster, ut patet, non
congriie ' fit. solum debemus eum revereri et timere,
sed etiam ad eum habere debemus dul-
Prtitio P. cem et pium alfectum. Hic autem affec-
tus facit nos petere quod advcniat re-
Petitio II. gnum Dei. Tit.Pie et juste viva- ii, 12 :

mus in hoc sgeculo, expectantes beatani

Adveniat regnum
luwn. ^ Spiritus spem et adventum (jlorise mafjni Dei.
sanctus facit nos recte amarc, desiderare Posset autem qua^ri cum regnum Dei '

et petere; et efficit in nobis primo timo- semper fuerit, quare petimns quod ve- **

rem, perquem limorem * qua^rimus quod niat. Dicendum est quod hoc potest tri- ''

nomen Dei magnificetur et ^ sanctificetur. pliciter intelligi. Primo quia aliquando

AUud donum efficit, quod est " donum rexhabet jus regni solum, seu dominii:

Parm. « congrua. »
1 : esi. Item lux i'atione illuminationis quia sicut :

Nec Cod. S. Genovef. ncc Cod. Vict. habent

* lux iliuminattenebrasita nomen Deiilluminat te-
commentariuni istud primaj petitionis, et ex- nebras mentis. Psalm. x vii, 29: Deus meus, illumina
presse iu Cod.S. Vict. legitur : « sunctificetur no- tenebras meas. Unde istud nomen petimus mani-
men tuum. De hoc non fuit notatum. » Et niox festari, ut cognoscatur, et teneatur sanctum. Sanc-
litteris rubeis tum autem tripliciter dicitur. Sanctum enim idem
est quod tirmum : unde omnes beati qui in coelo
PKIMA 1'ETITIO DEFICIT. sunt, sancti dicuntur, quia sunt eeterna felicitate
Qrmati. In mundo non possunt csse sanoti, quia
Sanctificetur nomen tuum. Hajc est prima sunt continue mobiles. Augustinus « Defluxi, :

petitio,in qua petitur ut nomen ejus in nobis Domine, a te, et erravi nimis devius factus sum ;

manifestetur et declaretur. Est autem nomen Dei a stabilitate tua. » Secundo sanctum idein est
primo mirabile, quia in omnibus creaturis mi- quod non terrenum unde sancti qui in ccelo :

rabilia operatur L'nde Dominus in Evangelio

: sunt, nullum habent aifectum terrenum unde :

Marc. ult. 17 In nominc mco dxmonin ejicicnt,

: Apostolus Philip. iii, 8 Omnia arbitratus sum ut :

Hnguis loquentur nocis, serpcntes totlmt: ct si stercora ut Christum. lucrifaciam. Per terram au-
mortiferum quid biberint, non cis nocebit. Secundo tem designantur peccatures. Primo ratione ger-
est amabile. Act iv, \i Non est aliud nomen da-: minis terra enim si non colitur, spinas et tri-
:

tum sub coclo in quo oportcat nos salvos ficri. Sa- bulos germinat sic anima peccatoris , nisi
;

lus autem est ab oranibus diligenda. Exemplum colatur per gratiam, non germinat nisi tribulos
de Beato Ignatio, qiii intantum nomen Cliristi et punctiones peccatorum. Gen. iii, 18 Spinas et :

dilexit, quod cum Trajanus requirerel ab eo ut tribulus gcrminabit tibi. Secundo ratione caligi-
nomen Christi negaret, respondit quod de ore nis terra enim caliginosa est et opaca, sic etiam
:

ejus removeri non posset et cum ille minaretur ; peccator caliginosus et opacus est. Gen. i, 2 :

sibi caput abscindere, et Christum de ejus ore Tenebrx erant super faciem abyssi. Terlio ra-
removere, dixit « Et si de ore abstuleris, nun-
: tione conditionis, terra enim est elementum sic-
quam tamen de corde eripere poteris lioc enim : cum, quod spargitur nisi contineatur ab aqufc
nomen cordi meo inscriptum liabeo, et ideo ab humiditate nam Deus posuit terram super
:

ejus invocatione cessare non valeo. Quod audiens aquam, juxta illud Psalm. cxxxv, 6 Qui firmavit :

Trajanus, et prubari cupiens, servi Dei abscisso tcrram super aquas quia ex humiditate aquaj :

capite, cor ejus exlrahi jussit, et inventum est continetur ariditas vel siccitas terrffi sic peccator ;

habens nomen Christi in se scriptum litteris au- animam habet siccam et aridam, juxta iliud
reis(a). Posuerat enim super cor suum hoc nomen Psalm. cxLU 9 Anima mea sicut tcrra sine aqua
:

quasi signaculum. Tertio cst venerabile. Aposto- tibi. Item tertio dicitur sanctum, idest sanguine
lus Philip. II 10 17^ in nominc Jesu omne genu
: tinctum unde sancti qui sunt in coelo, sancti
;

flectatur, cielestium, terrestrium ct infernorum. dicuntur, eo quod sunt sanguine tincti, juxta
Ccelestium quantum ad Angelos et beatos ter- ,• illud Apoc. VII, 14 Isti sunt qui vencrunt cx magna
:

restrium quantum ad mundanos, qui hoc faciunt tribulationc, et laverunt stolas suas in sanguine
ex amore adipiscendse gloriee vel timore fugien- agni. Item ibid. i, 5 Lavit nos a peccatis nostris :

dae poenae et infernorum

; quo ad damnatos, in sanguine suo.
qui hoc faciunt ex timore. Quarto inexplicabile, ^ Parm. addit « sicut dictum est. »:

quia a narratione ejus dehciunt omnes linguae ;

* Parm. omittit « timorem. » :

et ideo explicatur aliquaudo per crcaturas unde :

"^
Parm. omittit « magnihcetur et. :
»

dicitur lapis ratiune hrmitatis ; Matth. xvi, 18 :

* Parm. ouattit « eflicit, quod est. :
»
Superhanc petram sedificabo Ecclesiam meam. Ilem ' Parm. « qua^ri Regnum. »
: :

ignis ratione purihcationis quia sicut ignis me- :

" Parm. « ergo. » :

talla purilicat, ita Deus piiriticat corda peccato- " Parm. « et ideo. »
:

rum unde Deuter. iv,24 :Dcustuusignisconsumens

:

<i (a) Hiijns eor ciim miniitatim divisnm esset, nomen Domini Jesn inventnni est. » Vinc. Bellov. Spec. Histor. t. X, c. vi i

Cliristi litteris anreis inscriptum, nt legitnr, in i-ingnlis partibns

 188 EXPOSITIO ORATIONIS DOMIMCJ:
ct lamcii rioiKlnm (lomiuiniu ipsiiis rcgiii Ncc mirum : nam rcguum uihil alinddi-
est declaratum, quia noiuium homines citur nisiregimcn. Ibi antcm estoptimum
regni suiit eisubjecti, Tunc ergo appa-' '
regimen ubi nibil invenifur confra vo-
rebit primo ejus ccgnum seu dominium, luntatem regenfis. Yoluntas autcm Dei
quando homines regni erunt sibi sub- est salus hominum, quia valt hoinines
jecti. J)eus autem ex se et sna natura est .w/t'0.<//W7'; et hoc. pofissime erif in pa-
Dominus omnium Christus secun- : et radiso, ubi nihil crif saliifi hominum re-
dum quod Deus, et etiam secimdnm (juod pugnans. Mafth.
Aafer ^ de*CoUigt xiii, ii :
*

homo, hat)et a Deo (juod sit Dnmiiuis rerpio ejas omnin scnndnla. In miindo
omnium. Dan. vii, 14 Dcdit ei jjatcsta- : aiifcm isto sunt multa confra salutcm
leni et /lonorein et rerjnani. Uportet ergo hominiiin. (iiiin crgo petimus Adveniat :

quod sibi sint omiiia suljje('ta. IIoc au- re(jnam taam, oramus ut simus participes
tem nondum est, sed erit in fine (>orintii. I rcgni co^lestis ef gloria» paradisi. Quod"
XV, 23 Oportet illam rejnnre, donec po-
: quidem rcguum est valdc dcsiderabile
nat ornnes inimicos sub pedidas ejas. Kt j)ropfcrfiia primiim propter summam :

ideo petimus et dicimus Advenint : jiistitiam qiia» est in eo. Isa. lx, 21 :

regnam taam ct hoc (juaiitum ad tria : : Po/talas taas oinncs Jasfi. Hic cnim mali
sciiicet nt jusli convcrtaiitnr, pcccalorcs sunf mixfi bonis; sed ibi niiUns malus
pnniantur, et mors destruatur. .Nam ho- crit, ct nullus peccator. Ifcm propter
mines dupliciter sul)jiciuntur Christo : pcrfectissimam libertatem. Hic euiiii uon
aut voluntarii, aut inviti. Cum cnim vo- cst libcrlas, quamqiiam omnes natnrali-
luntas i)ci sit ita ('f(i(ax (juod oporteat lcr dcsidercnt cam ; scd ibi erit omni-
penitus illain complcri, ct Deus vclit moda libertas contra omncin scrvifufem.
quod omiiia subjiciantur Christo alte- : Hom. VIII, 21 : l/isa creatara liberabitar
riin; duoriim crit necessarium iit scilicct : (I corra/ifione. Kl non solum criiuf hoini-
aut honio faciat voluntafcin Dci snbji- ncs scd erunf reges .\poc. v,
ibi " libcri, ;

cicndo sc mandalis cjus, ct hoc faciciit 10 hecisti nos Dco nostro rer/nam. Cujus
:

justi aut (jiiod

; Deus faciat de omnibns - ratioest, (jiiia omncs eruut ejusdcm vo-
volnntatcm siiam punicndo eos, (juod luntafiscuin Itco, ct Kcus volct (juid(juid
facif d(! '
i)eccaloribiis ct inimicis suis ;
sancti volcnt, ct sancti (juid(juid Deus
et hoc erit in fine mundi. I's, cix, 1 : voliicrif : unde cum voluntate Dei fiet
Donec ponam inimicos taos scabcllam pc- voluutas eorum : cf ideo omncs regna-
dain taoram. Kt ideo est delcctabilc pc- biinf, qiiia omninm voliintas tiet, ef Do-
fere sanctis ^ quod advcniat rctrnnin Dci. minns crit corona omnium Isa. xxviii,
scilicef quod i[)si totaliter snl»jicianfiir 5 : /// ///'/' illn crit Dominas c.rcrcitaam co-
ei ; sed peccatoribus quia est horribil(>, rona glorix, scrtam eualtationis residao
et
nihil aliiid advcnial
cst (jiufrcrc (jiiod /lo/iali sai. Itcm j)roptcr m rabilcm af-
n^gnum Dci, nisi (jiiod dc volnnlatc lliiciitiam : Isa. i.xiv, i Ocalas non vidit. :

Dci subjiciantnr poMiis. Amos v, IS : Dcas, nlis(jacfc, (/a.rjir.r/inrnstiex/iccton-

Vx desidcrantibas dicm Domini. Scd ct fibas te : l'salm. cn, .">
: Qai replet in bo-
ex hoc destriiitiir mors. Ciim ciiiin nis (lesidcriam taam
Chrislus sit vita, non potest in rcgno Kf nota (juod homo iuvcuict omuia in
ejus esse mors, (jiue esl vilie conlraria : solo Deo exccUentius el perfecfius omni
itleo dicilnr I Corinth. xv, 2(i Aorw- : eo qiiodin mundo (jua'ritur. Si delectatio-
sime aatcin inimica dcsiraetar mors : ncm (jiucris; suininam iiivcnies iu Dco^;
Isai., XXV 8 prxcipitabit Uominas
, :
'
Joan : cor vestram
\'idcbitis rt (/aadcbit
Sempi- morfcm in xternam'. Kt lioc crit in
» ctc. L,rtitia scmpitcrnn sa/icr capila eo-
imm. resurrectione. IMiilip., 21 l\cfor- iii, : ram;S'i duratioucui'°esta'leruitas: ojnsti
ynnbit rorpas /lamilitatis nostr;v ron- , antcin in vitam a'tcriiam. » si divifias, ibi
fi(/aratam corpon rlaritatis sa;r. Sccundo oinncin suriicicnliam invcuies, j^iopfcr
rcgniim ccelonim dicilur gloria paradisi. (juam sunt divitia', ef sic de aliis. \n-

'
(".od. S. fienov. non tial)ct ; « Tunc ergo,elc.. "
Pann. : « dfsidprandmn. »
Dpus. » " l*ariii. : « eront ihi omncs. »
* l'arin. omittit : « quod. » '•'
Parm. : < toxtus Scri|itur.T satrfr iiic allepa-
' Piirin. : « iH hoc laciet. » tos. »
* Parm. : « saiulis cst (lalum quirrero. •>
*" Parm. omiltit : « si duralionem, est rplerni-
' Fanii. omillit « pruTipilahil. » : tas : jusli auleni in vilam oelernam. »
" Parm. • aufercntur. »
:
 OPUSCULUM V. 189
gustinus u Quidquid est quod sancte
^
: potissimu sapientia est quod homo non
possit desiderare anima tua, totum erit innitatur sensui suo. Proverb. iii. 5 :

ibi Deus. » Ne innitaris prudentise tux. Nam illi qui

Tertio intelligitur adveniat rcgnum pra^sumunt de sensu suo, ita quod non
tuum, idest tu, Deus, regna in corde credunt aliis, sed sibi tantum^ semper
nostro, et posside ipsum, ita scilicet, inveniuntur et judicantur stulti. Pro-
quod peccatum vel diabolus non Iiabeat verb. XXVI, 12 Vidisti hominem sapioi-
:

ibi locum, cum non regnet peccatum in tem sihi videri? Magis illo spem hahebit ''

nostro mortali corpore. Tunc enim re- insipiens. Quod autem homo non credat
guat peccatum in homine, quando est sapientiae suae \ procedit ex humiiitato :

indispositus, et statim sequitur et prose- unde et locus sapienliae est humilitas ^

quitur appetitum. Per hanc autem peti- Superbi autem sibi ipsis credunt. Do- ''

tionem perveniemus ad beatitudinem, lie
qua diciturMatth. v, 4 Beatimites nam
secundum primam expositionem, ex quo
homo desiderat quod Deus sit Dominus
omnium, non vindicat se de injuria sibi
illata, sed reservat eam Deo. Nam si
vindicares te, non qua-reres quod adve-
niret regnum Dei ^. Secundum vero se-
cundam expositionem, si tu expectas
regnum ejus, idest gloriam paradisi,
non debes curare si perdis res munda-
nas. Item secundum tertiam expositio-
nem, si tu petis quod Deus regnet in te
et Cliristus cum ipse fuerit mitissimus.
; voluntas sua, idest ut voluntas sua
et tu debes esse mitis. Matth. xi, 29
Discite a me, quia mitis sum *.
PETrrio
cet ergo hoc Spiritus sanctus per donum
: : sapientiae, <* ut scilicet non faciamus vo-
luntatem nostram, sed voluntatem Dei.
Et ideo propter hoc donuin petimus a
Deo ut flat voluntas sua sicut in coelo et
in terra; et in hoc apparet donum scien-
tiae. Unde hoc modo dicitur Deo, Fiat
voluntas tua, sicut si esset unus inflr-
mus, et vellet aliquid a medico *\ vellet
tamen non praecise, sed de voluntafe
medici; alias si tantum de voluntate sua
vellet, esset stultus. Sic nos a Deo nihil
petere debemus nisi quod flat de nobis
: compleatur in nobis. Tunc enim est
rectum cor hominis quando concordat
cum voluutate divina. Hoc Christus fecit
111. Joan. VI, 38 Descendi de coelo, non ut
:

faciam voluntatem meam, sed ejus qui

Fiat voluntas taa sicut in ca'io, et in miiitme. Christus enim, secundum quod
tei-ra. Tertium donum quod efficit in Deus, eamdem voluntatem habet cum
nobis Spiritus sanctus, dicitur donum Patre; sed, secundum quod homo, ha-
scientiffi. Ipse enim Spiritus sanctus, het alteram *' voluntatem a Patre cl :

non solum efficit in nobis ^ donum timo -

secundum hanc dicit se non facere vo-
ris et donum pietatis, quae est dulcis luntatem suam, sed Patris et ideo do- ;

afTectus ad Deum, ut dictum est, sed cet nos orare et petere Fiat voluntas :

etiam facit hominem sapientem et hoc : tua.

petebat David in Psalm. cxviii, 66, di- Sed quid est quod dicitur? Nonne in
cens Bonitatem et disciplmam et scien-
: Ps. cxiii, 3, dicitur Omnia qugecumque :

tiam doce me. Et ha3c est scientia qua voluit fecit? Si omnia facit quaB vult in
homo bcne vivit, quam docuit nos Spi- C(£lo et in terra, quid est hoc quod di-
ritus sanctus. Inter alia autem qua? fa- cit : Fiat voluntas tua sicut in cwlo, et in
ciunt ad scientiam et sapientiam hominis^ terra ?

* Parni. « Augustinus, in Confes.

: « anima : catum, sed Deus.
cura fornicatur aljs te, quserit pxtra te, quae. }iura ' Parm. « ejus. »
:

et limpida nun invenit, nisi cum redit ad fe. » " Parm. addit « Hebr. : x, 34. Rapinam bono-
'''
Tertio modo, quia aliquando in mundo isto rum vestrorum cum gaudio&uscepistis. »
regual peccatum ; et hoc est quando lionio est ^ Parm : bonis. »
«
ita dispositus quod statim sequilur et prosequitur " Al. : « spt^ciem. »
aiipelitum peccati. Apostolus lioniam vi, 12 :
' Parm : sensui suo. »
•>

iYo?i ergo regnet percatum in vestro mortali cor- *•

Parm : « humilitatis est sapientia. »
pore sed debet Deus * regnare in corde luo
: :
' Parm. addit « niinis. » :

Isa. VII, 7 Sion, re<jnabit Deus tuus et hoe est

: :
'^'
Parm. « scientia'. «
:

quando paratus est obedire Deo, et servare omnia " Parm « non pivTcise vult.
: »
mandata sua. Cum ergo petimus quod veniat '^ Parm. « aliam. » :

regnuni, oramus quod non regnet in nobis pec-

W. omitlitnr ; n Deus. ii
190 EXPOSITIO ORATIOxMS DOMINfCt.
Ad hoc scieii(Jnin est quod Deus tri.i tis /)erfectus est. Sic ergo cum dicimus.
vultdenobis,etnos petimusquod haecim- Fiat voluntas t/ia, oramus ut impleamus
pleautur. Primum quidemquod Deus vult mandata Dei. IIa>c aiitem vohintas Dei fit

de nobis, est quod nos habeamus vitanv iu jiistis, sed in peccatoribus noiidum fit.

aternam. Quicumque enim facit aliquid Justi autem designantur per coplum, pec-
propter aliquem finem, vult de illa re il- catores autem per tcrram. Petimus ergo
lud propter quid fecit eam. Deus autem ' ut fiat voluntas Dei ita in tcrra, idest in
fccithominem, sed non pro nihilo quia, : peccatoribus, sic/it in coclo, idest in justis.
sicut dicitur in Psalm. lxxxviii, i8 : NotaiKhim autcm quod ex modo lo-
NunKjuid vanc cnnstituistiotnyics filios ho- ([uendi datiir nobis doctriiia. Xon eniin
minum? Fecit ergo homines propter ali- (iicit, Fac, ncc etiam Faciamus; sed dicit,
quid, sed non propter vohiptates, quia et Fiat volui/tas tiia : quia ad vitam a?ter-
bruta habent eas, sed ut habaent vitam nam duo sunt necessaria; scilicet gratia
aeternam. Vult ergo Dominus ut homo Dci ct voluiitas liominis ct licet Deiis fe- :

habeat vitam aeternam. Quando vero ali- ccrit homincm siue liomine, noii tamen
quid consequitur illud ad quod factiim jiistificat eiim sine eo. Augustinus S/i/jcr
est, dicitur quod salvatur; quando vero Joaii. Qui creavit te sinete, non justi-
: ((

iion conse(|uitur, dicitur ([uod res illa per- ficabit ' te sinc fe » qnia vult ([iiod liomo :

ditur -. Cum er^o homo '

cunsequitur vi- cooperetur vel " saUcm non impediat.
tam a^ternam, dicilur quod * salvatur; et Zach. II, 3 Convertimini ad me, et ei/o
:

hoc vult Dominus .loan. vi, iO Hwc cst , : convertar advos. Apostohis I Corinth. xv,
voluntns Pfitris ntci f/ui ni/s/t inr, iit onin/s 10 : (iratia Dci sum id /j>iod suin, et /jra-
qui vidct h'ili/iin ct crcdit in cnin l/ubc/it ti/i CJ//S in mc vacu/i non f/iit. Non ergo
vitam xternam. Ilsc autcm vohintas jam j)riesumas de te, sed confidas de gratia
completa est in Anjjrehs et in sanctis qui Dei nec neghgas, sed adhibeas stu(hiim
:

sunt in [)afiia, ([iiia vidcnt Deiim et co- tuiiin et ideo non (hcit, Faciamus, ne
:

gnoscunt, (d fruuntur eo; sed nos desi-
deramus quod sicut vohintas Dei com-
pleta est in beatis ([iii sunt in cadis, ita
C()m[dcalur in n«)i)is ([ui siimus iii tcrra
et hoc pelimiis cum orainus hiat vol//n-
tas tua \\\ nobis qui sumus in terra, sicut
in sanctis qui sunt in ctelo. .\ha vohinfas
vidcrctur quod nihil ad hoc' faceret gra-
lia Dei; iiec dicit, Fac, ne vidcatur quod
nihil faceret vohintas et conalus nosfer;
: sed (hcit, hiat per gratiam Dei, adhibito
: studio et conalu nostro.
Tertiuin quod viilt Deus de nobis, est
iil restituatur homo ad sfatum et diguita-

Dei de nobis cst ut scivcmus maiKhita tcm in ([ua (rcatus fuit primus homo (jiiaj ;

ejus. Quando enim ali([iiis ik'siilcrat ah- tanta fuit nt s|iiiitus ct anima nuUain re-
quid, iion sohim vuU iUiid (juod deside- puj;naiitiam scnfircf a carne cf sensuali-
rat, sed omnia per (juaf venitur ad iUud; tafe. Quamdiii cnim aiiima subjecta fuit
sicut mc(Hcus, ut consc^iuatiir sanitiitcin, Dco, caro ita siibjccta fuil spiritiii iit niil-
vult etiamdielam et inetUcinam et hiijiis- hun corru[)tionciii niorlis scu iiitirinitatis
modi. Quia ergo per observationcm et aliaruin jjassionuin scnfiret; scd cx
mandatornm pervcnimus ad vifam adcr- qiio sj^iritus ct anima, qua" erat inedia
nam, Dcus viiU ([uod maiidata ol)scrvc- iutcr Dciim ct carncin, rcl)(dlavit Dco per
miis H/itionalnlc /)lisp///i/nin rcstr/an...
'
: peccatum, tuuc corj^iis rcb(dlavit anima*,
ut jirohctis q/i3e sit volnntas [)ci houa, hc- et tiinc inortcm ct iiilirmitatcs sentirc
neplaccns ct jicrfcctn. Uom. Uona, \ii, i. ciBpit, et contiiiuam rcbcllioncm scnsua-
(juia ulilis. Isa. .\i.\i, 17 /v/'> Dmn/n/is : litatis ad s|)iriliim. Uom. vii, Vide/i 'l'.\ :

d/jcens tc utUi/i. Ucnci^lacens amanti; ct aliam lc/jcm in mcinhris iiieis, rc/nujnan-

si aliis non sit grata % Psalm. xcvi, :2 : tem lerji mentis mex; et (lalat. v, 17 :

Lux orta est /usto, ct rectis corde laUitia. Caro conc/t\nscit advcrsus sjiirilum, s/iiri-
P(;rfecfa, (|uia honesta Matth. v, 'i8 : : t/is autcin a/lvers//s r/rrncm. Sic cst coiili-

Estote /jcrfccti, sic/it ct Patcr rcstcr /irl/'s- nua pugna intcr (arucin et siiiriliim. ct

'
l*aiTn. : " j^ro (juo facit. » serva mandata. » Vult ergo ut servenius maii-
' Paiin addit : • [)cns autpm lccit lioiniricn) dala. .

|ii'optei' vit.ini a-tcrnaiii. » " Parm. addit : « amanti tamen es^t dclecta-
' l'aini. omillit : « lionio. » bilis. »
" Paiin. oinittil : « diciliir (iiiod. » ' Al : « salvavil te. »
^ Parm. : « Uuus anlcnivuil ulliabeamus vitani •*
Parm. omittit i vei sallcm iion iinpediat.
:
•

lelernam. .Matlli. \i.\, 17 : » Si vis ad vitamingrcdi, " Parm. omitlit : « ad boc. »

 OPUSCULUM V. 191

homo continne deterioratur per pecca- cati, lectum meum, idest conscientiam
tum. Est ergo volnntas Dei ut homo res- meam. Et qui sic plorant. perveniunt ad
tituatur ad statum primum, ut scilicet patriam, ad quam nos perducat Deus.
nihil sit in carne repugnans ^ spiritui :

I Thessal. iv, 3 Hxc est voluntas Dci, :

sanctificatio vestra. Lt - sciat wiusquis- Petitio IV.

quc vas suum possiderc. Haec autem vo-
luntas Dei non potest impleri in vita ista,
sed complebitur in resurrectione sancto- Panem nostrum quotidianum da nobis
rum, quando resurgent corpora glorifi- hodie. Multoties accidit quod ahquis ex
cata eorum '\ I Corinth. xv, i3 Seniina- : magna scientia et sapientia efficitur pa-
tur corpus animale, surget spirituale '. Fit vidus^", et ideo cum " sensunecessaria
autem vohintas Dei in justis quantum ad
-^
fortitudo cordis, ne deficiat in necessi-
spiritum per justitiam et perfectam vi- tatibus. Isa. ix, 29 Qui dat lasso virtu-
:

tam ^ £t ideo cuin dicimus, Fiat volun-

. tcm, et his qui non sunt, fortitudinem et
tas tua, oramus ut etiam fiat in carne^; robur multiplicat. Haiic autem fortitudi-
ut sit sensus Fiat voluntas tua ita in
: nem Spiritus sanctus dat Ezech. xi, 2 : :

terra, idest in carne nostra, sicut fit in
ccelo, idest in spiritu nostro "*; unde pcr
ccelum accipimus spiritum, per terram
autem, carnem. Per hanc autem petitio-
nem pervenimus ad beatitudinem luctus,
de qua Matth. v, 5 Bcati qui lugent, quo-
niam ipsi consolahuntur ; et hoc secun-
dum quamlibet trium expositionum. Nam
Ingressus est in me spiritus, et staluit me
supcr pedes meos. Est autem hwc forti-
tudo quam Spiritus sanctus dat, ut cor
hominis iion deficiat timore rerum neces-
sariarum, sed credat firmiter quod om-
: nia '- ei necessaria ministrabuntur sibi
a Deo. Et ideo Spiritus sanctus, qui hanc
fortitudinem dat, docet nos petere a Deo :

secundum primam desideramus vitam Panem nostrum quotidianum da nobis

ffiternam unde per ejus dilectionem in-
: hodie : unde spiritus fortitudinis dici-
ducimur ad hictum Psalm. cxix, 3 : : tur.
Heu mihi, quia incolatus meus prolonga- Sciendum autem, quod in tribus
est
tus est. Et hoc desiderium sanctoriim est pra^cedentibus petitionibus petuntur spi-
ita vebemens quod propter hoc deside- ritualia^ quae hic inchoantur in hoc mun-
rantmortem, quce secundum se fugienda do, sed non perfifnunlur nisi in vita
est : II Corinth. v, 8 : Audcmus, et bunam aeterna. Cum enim
petimus quod sancti-
voluntatem habemus magis peregrinari a ficetur nomen Dei, petimus quod cog-
ad Deum. Item
corpore, et prxsentes esse noscatur sanctitas Dei; cumvero petimus
secundum secundam expositionem, ilU quod adveniat regnum Dei, petimus quod
qui servant mandata, sunt luctu quia m : simus partici[)esregni Dei*^;cum autem
licet sint dulcia anim», tamen carni oramus quod fiat voluntas Dei, petimus
sunt amara, quw continue maceratur : quod compleatur voluntas ejus in no-
Psalm. cxxv, 6 Euntes ibant et flebant, : bis: quffi omnia etsi inchoentur iii hoc
quantum ad carnem venientes autem ve- : mundo, non tamen possunt haberi per-
cum exultatione, quantum ad ani-
nient fecte nisi in vita aiterna : et ideo neces-
mam, Item secundum tcrtiam expositio- sarium fuit ahqua pctere necessaria quae
nom, ex pugna quffi continue est inter perfectepossenthaberi in vita ista *^ et :

carnem etspirilum, provenit luctus. Non inde est quod Spiritus sanctus docuit
enim potest fleri quin anima saucietur '^

petere necessaria in vita prwsenti, qua^

per veniaha a carne : et ideo ut expietur, perfecte hic habeutur simul etiam ut :

est in luctu Psalm. : Lavajbo per

vi, 7 : ostcndat quod etiam tcmporalia provi-
singulas noctes, idest obscuritates pec- deiitur nobis a Deo et hoc est quod <li- :

*
Parm. : « contrarium. » * Parm. « spiritu nostro per justitiam. Per
2 Hunc textum Parm. omittit. Jianc. »
5 Parm. addit et erunt incorruptibiiia et
: » ' l'arra. addit : « ad niinu.^. »
nobilissima. » '" Parm. : « tiniidus. »
* Parm. « in ignobilitate, surget in gloria. »
: ^' Parin. : « et ideo est ei neiessaria.»
* Parm. « est tameii. »
: '* Parm. : ^< quap sunt ei necessaria, minis-
•5
Parm. « et scientiam et vitam. »
: tfcntui'. n
^
Parm. addit « nam hoc modo per coelum ac-
: '" Parm. : « vitse seternse. »

cipimus spiritum, per terram carnem. » '" Parm. : « preesenti. »

 192 EXPOSITIO ORATIONIS DOMIMC^.
cit : Panem nostrum quotidianum da diebus; et isti petunt non panem quoti-
nobis hodie : in giiibus quidem verbis dianum, sed decem dierum et ex hoc ;

docuit nos vitare quinque peccato qua^ quod nimis expendunt, coutingit quod
consueverunt conlinjurei-e ex desiderio omnia consumunt. Proverb. xxiii, :2i :

rerum temporalium. Primum peccatuni VacantCH potihus, ct dantes si/mhola, con-

est quod bomo per immoderatum appc- sumcntur. Eccle. xix, Operarius ebrio- 1 :

titum petit ea qua^ statum et conditio- siis iion locu/dctahilur. Ouiufum vifium
nem ejus exceduiit, non contentus his est iug-rafitudo. Nam arnpiis cx divitiis '

quai decent eum sicut si desiderat ves- : supcrbit, et non rccogiioscit a Deo ea
tcs, non vult cas ut miles, si est miles, quae habet, et hoc esf valde mabim '^ •

scd sicut comes non ut clericus, si est ; (jiiiaomnia qua^ habemus, sive spirifua-
clericus, scd sicut Kpiscopus et boc : lia, Dco siint.
sive femporalia, a Paral. I

vitium retrabit lidmines a spiritualii)us, XXIX. 4 Omnia tua sunt, qux de manu
1 :

inquantum nimis inlia^ret eorum deside- taa acccpimus. Ideo ad rcmovendum hoc
rium temporalibus. Hoc autem vitium vitium,dicit Da nobis, ^ ut sciamus quod :

docuit nos vitan; Domiuus, docens nos
petere tem[)oralia necessaiia ad pra^scn-
tem vitam secundum conditionem unius-
omnia nostra a Dco suiit.
'
Sed dc lioc babcmus iinum documen-
fiim (juia aliquando aliquis habet multas
:

cujusfjiie; qiia^ omnia sub nomine panis divifias, et ex eis nullam utilifatem con-
intelliguntur.rnde non docuit deiicata sc^juifur, scd damnum s])iritiiale et tem-
pefere, nou diversa, non ex(|ui.sita, scd jjoralc nain ali(jui proptcr divifias
:

panem, sine quo vita bominis diici ii.iii jyerierunt. Eccl. vi, 1, :2. l£st et aliud ma-
potest qui * omnibus communis est
,
lum (juod vidisub sole, ct (juideni frei/uois
Eccl. XXIX, :28 : Iniliuni iif;v /ifnninis pu- a/tud /lomines. Vir (ui dedit Deus divilias
nis <;t arjua : .\postulus I Tbiinulli. vi, 8 : et suhstanliam et lionorem, et niliil decst
ll'i()cntes alimcntn ct quibus tcf/amui\ /lis animx suse ex omnibus i/ux dcsidcrat :

contenti simus. Secundum vitiiim est ncc tribuit ci /jotestate/n iJeus ut comedut
(piod arupii in acqiiisitiont' iciuin tfiu- es co, scd homo e.rlraneiis vorabit dlud.
'
pcjialiuni alios niolcstant ct dcriaudaiit. Itcin ibid. 5, 1:2 : Divili,r i luujrei/nla; in
Et hoc vitium est adeo periculosum quod malum domini siti. Dcbemus ergo petere
bona ablata etiam cr.m diflicultale res- iit divifia? nobis ad ufilita- nostra^ sint '
Cotis

tituuntiir ^ « .N(Ui cnim dimiltitiir pccca- fcm cl lioc jicfimns cum dicimns
: du :
^'"^^-

tiiin, nisi restiluatur aldaliiiu » scciiiidiim nohis idcsl : fac divitias nobis uliles. .

Augusfinum. Comedcnmt' /janem inii/ui- .I(dt XX. Panis cjus in utero illius ver-
I 'i :

xedunt^^'^'^^- I*'«>v. IV, Quod quidem vitimn do-

tclur in fid nsjtidum intrinsecus. Divitias
m wn-cuif nos vifarc, docciis iios pcfcrc paiicin i/uas dcvoruvit, evomet; et de ventrc illius
i'*;^- nostruin, iioii aliciuiin. Ilaptorcs cnim e rlraliet eus Deiis,
non comcdunt pancm suum, sed aru- Aliiid \itium est in ndtus mundi, sci-
niiiu. Terfium est supcrlliia s^dlicifudo. licct siii»crlliias(»Hicifudo. .Nainali^jui siinl

Arniui cnim siint ipii iiiiii(|uain siiuf con- (pii liodic sollicilantur dc rcbiis lcmpora-
tcnti de co qiiod liabciil scd scmpcr pliis ,
bbiis^jua' criiiil iisijuc ad uuiini aniiuin :

volunt quod quidem immoderatum est,

;
et qui se exercitant circa hoc ", nuiKjuam
(piia dcsi(UM"ium debcf modcrari sccuii- quicscunf. Matlli. vi, \\\ \olitc solliciti :

(iiim ncccssitafcm.
1'rovcrb. xx.\,8 l)i- : cssi'.dircntes (Juid mandurubimus, uut :

':w liri- vitias

'
et /laiijirrlateni nf dederis nuln ;
(juid bibenius, uut quo o/icrienuir? Kt idco
netdi- scd tanfum victui nieo Irihuc ncccssaria. Dominus docet nos pcferc quod hodie
^*-
Kt hoc monuit nos vifarc, dicens : dcfur nobis paiiis noster, idcst ca (jua'
Panon noslriini i/uolidiaiium, idcsf unius sunt indiis ncccssaria ad j)ia'scns tcmpiis.
"
dici, \(dlcmporis. (^(iiartiim vi-
iiniiis invciiitur ctiain aliiis diiplcx jiaiiis :

fiuin (!sf iminodcrata voracilas. Siint scilicefsacramcutalis, ct panis verhi Dci.

cniin aliipii ipii fantiim Noliinf consu- Pctimiis crgo paiicin noslrum sacraincii-
mcrc iiiio dic (piod surilccict pluiibiis talcm,(jui (juotidic iii Kcdcsia conficitur ;

' P.iini. : " jiancni laiituin, idost. » " Parm. omittit : « (M. »
* l'aiin. : » (|ula. » ' Parin. ailiiil : » ct |Mnem lui.xlrum.
» Parm. « est difliiMlp... lostitui.
: »
**
Parm. « ijui lino liabcut. »
"
* Hiinc lexlum INirm. oniiltif. P.irui. : i< (luiJcin. •

^ Farin. addit « cum. » :

 ,

OPUSCULUM Y. 493

ut sicut illud accipimus in sacramento, sunt debita nostra. Est ergo consihum
ita detur nobis ad salutem. Joan. vi, 51 : Spiritus sancti ut petamus a Deo veniam
Ego sum ponis vivus qui de coelo descendi. peccatorum et ideo dicimus, Dimitte
;

I Corinth. xi, 29 Qiii manducat et bibit

: nobis debita nostra.
indigne, judicium sibi manducat et bibit. Possumus auteminhis verbis tria con-
Item alius panis est verbum Dei. Matth. siderare. Primum est quare fit haec pe-
IV, 4 A'ow in solo pane vivithomo, sedin
: titio;secundum quando impleatur; ter-
omni verbo quod procedit de ore Dei. Pe- tium est quid requiratur ut impleatur ex
timus ergo ut det iiobis panem , idest parte iiostra.
verbum suum. Ex hoc autem provenit Circa primum sciendum quod ex hac
homini beatitudo qus est fames justitiae. petitione possumus duo colligere, quae
Nampostquam spiritualia habentur, ma- necessaria sunt hominibus in vita ista.
gis desiderantur etexhocdesiderio pro-
; Unum est quod homo semper sit iii ti-

venit fames, et ex fame satietas vitae more et humihtate. Ahqui enim fuerunt
aiternae, ad quam nos perducat *. ita praesumptuosi quod dicerent quod
homo poterat vivere in mundo isto ita
Petitio V. quod ex se poteratvitarepeccata. Sed hoc
nuUi datum est, nisi soh Christo, qui ha-
Et dimitte tiobis debita tiostra, sicut et buit spiritum non ad mensuram, et beatae
?ios dimittimus debitoribus nostris. Inve- Virgini, quae fuit plena gratiaj, in qua
niuntur ahqui magnae sapieiitiae et fortitu- iiuUum peccatum fuit, ut (hcit Augus- '^

dinis; etquinimis ^ confidunt de virtute tinus, De natura et gratia, c. xxxvi. Cum

sua, et ^ non agunt sapienter quae agunt, de peccatis agitur, nuham de ea vuU fleri
nec perducunt quod intendunt ad com- mentionem. Sed de ahis sanctis nuhi
plementum. Prov. xx, 18 Cogitationes : concessum est quin ad minus veniale
consiliis roborantur. Sed notandum quod peccatum commiserit ^ I Joan. i, 8 Si :

Spiritus sanctus, qui dat fortitudinem,
dal etiam consilium. Nam omne bonum
consiUum de salute hominum est a Spi-
ritu sancto. Tunc autem consilium est
homini necessarium quando indiget ^.
Sicut autem homo indiget consilio me-
dixcinmus quoniam peccatum non habe-
mus, ipsinos seducimus, et veritas in nobis
non est : et hoc etiam probatur per pe-
titionem istam. Constat enim quod omni-
bus hominibus etiam sanctis, convenit
dicere Pater noster, in quo dicitur Di- :

dicorum quando ^ corporahter infirma- mitte nobis debita nostra. Ergo omnesre-
tur, et tunc petit consihiim, cum ahquis cognoscunt etconfitentur se debitores, et
infirmatur; ita homo cum spirituahter per consequens peccatores ^ Si ergo .

infirmatur per peccatum, debet quaerere peccator es, debes timere et humihari.
consihum, quo " sanetur. Consilium au- Ahud est quod semper vivamus in spe :

tem peccatori necessarium ostenditur quia hcet simus peccatores, non debe-
Daniel. iv, 24, cum dicitur Consiimm
: mus desperare, ne desperatio ducat nos
meum placeat tibi, rex. Peccata tua elee- ad majora et diversa peccata, sicutdicit
mosijnis redime. Optimum ergo consihum Apostolus Ephes. iv, 19 Qui desperan-
:

contra peccata est eleemosyna et mise- tes semetipsos tradiderunt impudicitise

,

ricordia; et ideo Spiritus sanctus docet in operationem iynmimditise oninis. Ergo

peccatores petere et orare Dimitte nobis : multum estutile quodsemper speremus :

debita nostra. Debemus autem Deo iUud quia qnantumcumque homo sit peccator,
quod auferimus de jure suo. Jus autem debet sperare quod Deus, si perfecte
Dei est ut faciamus voluntatem suam, convertatur '", dimittet ei. Haec autem spes
praeferendo eam voluntati nostrae. Aufe- firmatur in nobis cum petimus Ditnitte :

rimus ergo Deo jus suum, cum praefe- nobis debita nostra.
rimus voluntatem nostram vohintati Sedhanc spemabstulerunt Joviniani",
suae; et hoc est peccatum. Peccata ergo qui dixerunt quod qui semel peccat post

Parm. otniUit « ad quam nos perducat. »

' :
"'
Parm. « sicut... « de qua (scilicet Virgine)...
:

Parm. « et quia nimis. »

' : nullam volo. >
» Parm. omittit « et. »
: **
Parm. « incurreret. »
:

* Parm. « est in tribulatione. »

: 9 Parm. « peccatores vel debitores. »
» Parm. « sicut consilium medicorum cum
: 1" Parm. addit « conteratur et. »
: :

aliquis intirmatur, unde et homo. » *' Parm. « Novatiani... peccabant... conse-

:

* Parm. « ut. »
: quebantur. »
XXVH. 13
194 EXPOSITIO ORATIONIS DOMINIC^
baptismum, nimquam consequetur mise- et haec bona fecerunt in utilitatem Eccle-
ricordiam. Hoc autem non est verum,
*
siffi. SimiUter meritum Christi et Beatae
cum Christus dicat Matth. xviii, 32 : Virginis sunt sicut in thesauro. Unde
Omiie debitum dimisi tibi, quoniam ro- summus Pontifex, et illiquibus ipse com-
gasti me. In quocumque - peccato es possunt hujusmodi thesaurum
mittit, "^,

potes consequi misericordiam, si rogas prout necesse fuerit, dispcnsare. Sic

*

cumpcenitudine peccati. Sic igitur exhac ergo dimittuntur peccata quantum ad

petitione consurgit timor et spes quia : culpam in contritione, sed quantum ad
omnes peccatores contriti et confessi ", pceuam in confessione, et per indulgen-
misericordiam consequentur ; et ideo ne- tias.
cessaria fiiit haec petitio. Circa tertium sciendum quod exparte
Circa secundum sciendum quod in
est nostra requiritur ut nos dimittamus
peccato simt duo scilicct : culpa qua of- proximis nostris oflensas factas nobis :

fenditur Deus, et po^na quae debetur pro undc dicitur Sicut ct nos dimittimus de-
:

culpa sed ciilpa remittitur in contri-

: bitoribus nostris aliter Deus non dimit- :

tione, quae est cum proposito contitendi teret nobis. Eccli. xxvui, 3 Homo ho- :

et satisfacicndi. Psalm. xxxi, 5 Dixi : : mini scrvat * iram et a Deo quxrif Reseivat ,

Confitebor adccrsum me injnstitiam meam mcdclnm. Luc. vi, 37 : Dimittc ct dimit-

Domitio et tu remisisti impietatem pec-
: tcmini. Et ideo sohimmodo in ista pcti-
c«/« »i<?«. Non est igitur desperaiidum, ex tione ponitur contritio, cum dicitur
quo ad remissionem culpa' sufficit con- Sicut et nos dimittimus dcbitori//us nos-
tritio cum proposito confitendi. tris. Si ergo non dimittis, iioii dimittetur

Sed forte (piis dicet Ex quo dimittitur : tibi.

peccatum contritioiie, ad quid necessariu.<> Sed posscs diccre Ego dicam prapce- :

est sacerdos? Ad hoc dicondum est quod dentia, scilicot dimitte nobis sed sicut :

Deus in contritionc dimittit culpam, ct ct nos diynittimus debiloribiis nostris ta-

poeiia a'terna commutatur in tcmpora- cebo. Ergo Christum docipere qiuTris?
lem; sed nihilominus manet adhuc obh- Sed certe non decipis. Nam Christus qui
gatus ad [)a'iiam tcinporalcm. Inde sidc- Iianc orationom focit, bene recordatur
ccdcret sine confossione, non contemfila ojus unde n(»n potost decipi. Ergo si
:

tamen, sed pra'ventus * morte. irct ad dicis ore, adimplcas cordo.

purgatorium, ciijiis poena, sicut dicit Au- Sed qna-ritur utrum illc qui non pro-
gusfimis, est maxiina. Oiiando ergo con- ponit dimiltoro pr(»ximo sno, dobcat di-
fiteris,saccnlos al»soIvit te do. hac poMia ccrc Sirut ct nos di/niffimus debitoribus
:

vi clavium, cui siib(h'ris in confessionc

'
: 7iostris. Et dicondum (piod oportet dicere,
et dixit Christus Apostolis, .h»;ui. xx, '22 : quia non mittitur oratio in persona sui,
Arcijjitc Spiritiini sifnrfin/i : qiioriim rc- sed in persona Ecclosia', qu.o non dc- '

tniseritis ucccata rcniittiuitur ris; ct quo- cipit et idoo ponitur ipsa petitio in
:

riim retinucritis , rrtcnta sunt. Viu]o. ])liirali.

quando scmcl confitctur quis, (iimittitiir Sed sciondum quod duobns modis di-
oi ali(|uid dv poMia hiijiismodi, ct simi- mittilur. Iniis ost |)orfoctoriim, ut scili-
litcr (jiiaiido ilcrum c(»iilitctiir ot possct : cct oircnsus roquirat oiroiidontom. Psalm.
toties confitcii qu(»(l tota sibi dimittere- xxxiii, 15: Inquirc parcm. Alius est com-
tur.Invcncrunt autom successores Apos- miinitor omiiiiim, ad quom tonontnr om-
tolorum armm modum romissionis hujus iios, ut scilicot pctonti voniam dimittat
poenai scilicol boiioticia iiidiilgoiitiariim
: oHonsus '". Eccli. xxviii, 2 llclinque :

quae existenti in caritate tanliiin valoiit

''
proximo tuo noccnti tc, cf tunc deprccanti
quantum prominlianlur. [)n{M\ autom fibi peccata solventur. Ex hoc seijuitur
Papa hoc [lossit, satis palot. Nam iniilli alia boalitiido : licafi niisrricnrdcs : mise-
sancti multa bona focoruiit, ot tanicii isli ricordia cniin facit nos misereri proximo
non peccaverunt, ad minus morlaliter; nostro.

' Parm. « Si verum (iixit Cliristus dicen(3o. » " Parm. addit « quantum sonant, : et. »
«Parm. « in quacumque ergo die i»etes, po- ' Parm. « nierila. »:

lcris. » " F'arm. nbi necesse est. »

: «
' Parm. « confiteMtes... consequunlur. » ' Pariu. videlur quod non, quia mentitur,
:

* Parm. <( ]ir.Tverita. » dicenduui ({iiod iion uieutitur, quia iion orat in
" Parm. « in clavium virlute, cui te subje- persona sua. »
ceris. » *" Parm. « tribuat.» :

Petitio VI.
Et nc inducas in tentationeni.
710S
Sunt aliqui qui peccaverunt \ tamen de-
siderant veniam consequi de peccatis
unde et coufitentur et poeniteut sed uon
adhibent totum studium quod deberent,
ut iterato in peccata non ruant quod qui-
dem non est conveniens, ut scilicet ex
una parte ploret quis peccata, dum poeni-
tet, ex alia unde ploret accumulet, dum
peccat etpropler hoc dicitur Isai. i, 16
: :
Lavamini, mundi estote, auferte malum
cogitalionum vcstrarum ab oculis meis
quiescite agcrc pcrvcrse. Et ideo, sicut
supra dictum est, Christus in praecedenti
docuit nos petere veniam peccatorum
in hac vero docet nos petere ut possimus
vitare peccaia, ut scillcet non inducamur
in tentationem per quam labamur in pec-
cata, cum dixit Et ne nos inducas in:
tentationem.
Circa quod tria quaerunlur. Primo quid
sittentatio; secundo qualiter homo ten-
tatur, et a quo tertio veroquomodo h-
; pitur, aggravat animam. Rom. vii, 22
beratur in tentatione '.
Circa primum sciendum est quod ten-
tare nihil ahud est quam experiri seu
probare unde tentare hominem est pro-
: mcae, et captivantem rne in lege peccati,
bare virtutem ejus. Experitur autem seu
probatur virtus hominis dupliciter, se-
cundum quod duo exigit hominis virtus.
Unum pertinet ad bene operandum, sci-
hcet quod bene operetur; ahud est quod
caveatamalo. Psalm. xxxiii,lo Declina
a malo, et fac bonum. Probatur ergo
virtus hominis quandoque quantum ad
hoc quod bene facit, quandoque vero
quantum ad hoc quod cesset a malo.
Quantum ad primum probatur homo
utrum inveniatur promptus ad bonum
Tunc enim est virtus ^ hominis magna
quando promptus invenitur ad bonum
et hoc modo Deus probat ahquando ho-
miiiem non quod lateat eum virtus
; te7icbrmu7n harum. Unde et signanter
hominis, sed ut eam omues cognos-
cant et detur omnibus in exemplum.
, forte tentaverit vos is qui te^itat. In ten-
Sic tentavit Deus Abraham, Gen. xxii, et
Job. Et ideo Deus ssepe immittit tribula-
tiones justis, ut dum patienter sustinent,
appareat virtus eorum, et in virtute pro-
ficiant. Deut. xiii, 3 Tentat vos Dominus
'
Parm. « licet peccaverint.
'^
Parm. addit « tamen. » : modi.
' Ai. : « a tentatione. »
;.
OPUSCULUM V. 196
Deus vester, ut palam fiat utrum diligatis
eum, an non. Sic ergo Deustentat provo-
cando ad bonum.
— Quantum ad secundum probatur virtus
hominis per inductionem ad makim :
: et si benc resistit, et non consentit,
;
"^
tunc virtus hominis magna est; si vero
homo succumbit tentationi, tunc virtus
: hominis nuUa est. Hoc autem modo nul-
lus tentatur a Deo quia, sicut dicilur :
Jac. i, 13 Deus intcntator malorum est
: :
ipsc autem nemincm tcntat. Sed tentatur
homo a propria carne, a diabolo, et a
mundo. A carne duphciter. Primo quia
,
caro instigat ad malum caro enim :
semper quserit delectationes suas, scih-
cet carnales, in quibus est sajpe pecca-
lum. Qui enim immoratur delectationi-
bus carnahbus, neghgit spirituaha. Jac.
I, 14 Unusquisque tentatur a concupis-
:
centiasua. Secundo tentat caro retrahendo
a bono. Nam spiritus, quantum est de
se, semper delectaretur in spirituahbus
bonis sed caro aggravans impedit spiri-
;
tum. Sap. IX, 15 Corpus quod corrum- :
:
Condelector legi Dei sccundum interiorem
honduem video autem aliam legem in
;
membris meis repugnantem legi mentis
qux cstin membrismeis. Sed hsec tentatio^
scilicet carnis, est valde gravis, quia ini-
micus noster, scihcet caro, conjunctus
est nobis et, sicut dicitBoetius "^, « nulla
:
pestis efficacior est ad nocendum quam
: famiharis inimicus » et ideo contra eam :
vigilandum est. Matth. xxvi, 41 Vigi- :
late et orate, ne int7'etis in tcntatio7iem.
Diabohis fortissime tentat. Nam post-
quam conculcatur caro, insurgit alius,
scihcet diabohis, contra quem est nobis
''
magna colkictatio. Apostolus, Ephes. vi,
12 Non est 7iobis colluctatio adversus
:
: car7iem etsa^iguinem, sed adversus pri^ici-
pes etpotestates, advc7-sus mu7\di rectorcs
(hcitur tentator. I Thessal. iii, 5 Ne :
tatione autem sua callidissime procedit.
Ipse enim, sicut boiius dux exercitus qui
obsidet aUquod castrum, cousiderat in-
firma ejus quem impugnare vult, et ex
: iUa parte unde magis est hoino debiUs,
* Parm. addit : « ut ad jejunandum et hujus-
»
^ Parm. : « virtus tua... inveniris. »
^ Al. : « Gregorius. »
196 EXPOSITIU ORATIONfS DOMINIC^
tentat eum. Et ideo tentat de illis vitiis Sed numquid Deus inducitadinalum-?
ad quae homines conculcata carne magis uon. Quid est ergo quod dicit Et tie :

proni sunt, ut de ira, de superbia, et dc tios itiducas iti tetitatiofietti ? Dicendum •',

aliis spiritualibus vitiis. I Pet. v, 8 : quod Deus dicitur inducere ad malum

Adversarius vcster diabolus
ruf/iens circuit
Facitautem duo diabolus dum tentat
quia nou statim proponit illi quem teu-
tamquam leo permittendo, inquantum scilicet propter
quxrens quem devorct. multa peccata subtrahit homiiii gratiam
: suam, qua sublata homo labitur iu pec-
catum et ideo cantamus in Psalm. lxx,
:

tat, malum aliquod apparens, sed aliquid 9 Cum defecerit virtus ffiea, nc dereliti-
:

quod habeat speciem boni, ut saltem in quas ttie, Dotnine. Tegit * autem homi-
ipso principio per illud removeat eum nem ne inducatur in tentationem pri-
aliquantulum a proposito suo principali, mo ' per fervorem caritatis quia quaili- :

quia postmodum facihus inducit ipsum bet caritas quantumcumque parva, potest
ad peccandum, quando illum ^el modi- resistere cuilibet peccato. Cantic. viii,7 :

oumavertit. Apostolus HCorinth. xi, i4 : Aqux tfiu/tcV tioti potucrutit cxtitujuere

Ipse Satanas tra)is/iyurat se in Anyelum caritatetti. Secundo'* per himen iiitellec-
tucis. Deiiule postquam induxit eum ad tus, quo instruit nos de agendis omnis ' :

peccandum, sic alligat eum ut non per- euim mahis est iguorans, sicut dicitur
mittat eum
a peccatis resurgere. Job xi., iii Ethicis. Psalm. xxxi, 8 Intellcctutti :

12 Acrvi tesficu/orufn ejus /jcr/^iexi sunt.

: tihi dabo, et itistruatn te. IIoc autempete-
Sic ergo duo facit diabolus quia deci- : bat David, qui dicebat, Psal. xii, 5 I/lu- :

pit, ct deceptum dctiuet iu peccato. Sed inifia ocu/os ttieos, tic utiquatti obdorttiiatfi
mundus duplicitei' teulat. Priuu) per ni- itittiorte ; ticqaatido dicat itiittiicus nicus :
niiuui iuunodcratum desiderium rerum
et PrcVvalui adversus cum. Hoc autem ha-
temporalium, Apostolus, Timoth. vi, I bemiis per donum intellectus," quia cum
10 ; Radix ofunium ffialfjrutn cst cupidi- noii asseutimur tentationi, servamus cor
tas. Secuudo pcr persecutores et tyrau- muiidum, dc quo Matth v, 8 Hcati :

uos terrendo. .lob xxxvn, 11) Xos i/uippe : tnutido corde, quotiiatn ipsi Deutti vidc-
ifivolvitfiur lefiebris. II Timoth. iii, 12 : butit ideo ex hoc pervenimus ad visio-
:

Otfitws qui jnc volutit vivcre iti Christn nein Dei, ad (juam nos perducat.
Jcsu, persecutiofietn paticntur. Matlh. x,
2S : Solite titticre cos qui occidutU cor- Petitio VII.
pus.
Sic ergo patet quid est teutatio, et Sci/ /ibera tios a tna/o. Atncti. — Supra
tentatur Ikuuo, et a (juo. Scqui-
(|ualit('r docuit nos Doiniuus j^etere veniam pec-
tur videre (jualilor homo liberatur. Circa catorum, (juoinodo possumus vitare
et
quod sciendum est, (juod Christus docet lentationes liic vero docet petere prae-
:

nos rogare iioii ut noii tciitemur, sed '

servationem a malis et ha^c petitio est ;

ut uon iuducaiuur iu tcutatioiieni. Nam geueralis coiitia omuia mala scilicet ;

"
si hoino viucit tciitatioiicin, ineretur co- peccata, iiilirinitalcs, adversilates et af-
ronam; et ideo dicitur Jacob. i,2 Oifitic : ilictioues, sicut dicit .\ugusfinus. Sed
f/audiunt tnita-
cjistiftuitc, fratrcs, ctttn iti (|iiia dc peccato et lculatione dicfum est,

tiottes rarias iticidcritis. Eccli. ii, /•'///, I : (liccudum est de aliis nialis. scilicet ad-
acccdetis adservitutctti Dei. /trx/tara atii- . . versitalibus et afllictioiiibus oinnibus
tfxatti tuafti adtctitatioficm. ItemJac. i, 12 : liujus mundi, a (juibus Deus liberat (jiia-
licatas vir qui suf/crt tcntatioticni quo- : drui)li(ifer. Primo ne suit(>rveiiiat affhc-
niatn cum /jrohatus /iicrit, acci/nct coru- tio ; scd hoc raro coiifiiigit quouiam :

tiatti vitx. Et ideo docet [)etere ut uon in- sancti iu inundo isfo aniiguutur (jiiia, ut

ducamur in teiitalionem jier conseusuni. ilicitur II Tiin. m, 12 (Jmties qui pie

:

I Cor. X, 13 Tetitatio vos tioti a/i/irchcn-

: vnliint vivcrc iii C/iristo Jcsu, /tcrsccittio-
ilat nisi hutnatia. Nam teutari hiiuiaiiuiu iictti /jaticntur. Sed famcu alicui Deus
est, sed couseutirc diabolicuin. concedit aliquando ut uon affligafur a

'
Al. omiltilur : « iioii. » * Pariu. : « ilciu. »
''
Parm. : « maluui, quia dicil. » ' Parni. : ^ quia sicut dicit Philosophus, omnis
^ faiui. ; « dico. » jtcrcans. »
Parni. « repit. »
:
" Parm. : « intellcctus, et quia.
^ l*arm. omittil « jnimo. » :
''
l\iini. omittit : « adversitatcs. u
 ;

OPUSCULUM V. 197

malo ;
quando cognoscit eumim- scilicet verb. XIX, 11 Doctrina viri per patien-
: (i

potentem, et non posse resistere sicut ; tiam noscitur et ideo Spiritus sanctiis
:

medicus infirmo debili non dat fortes * per donum sapientiae facit nos petere :

medicinas. Apoc. iit, 8 Ecce dedi coram
te ostium wpertum, qnodnemo potestclaii-
dere, qitia modicam hahes virtutem. In
patria autem erit generale hoc, quia nul-
: et per hoc pervenimus ad beatitudinem
ad quam ordinatpax, quiaper patientiam
pacem habemus et in tempore prospero
et in adverso ideo pacifici dicuntur filii
:

lus affligetur ibi. Job v, 19 hisex tribu- : Dei, qui sunt similes Deo^ quia sicut
lationibus, scilicet praesentis vitaR, quae Deo nihilnocere potest, ita nec eis, quia
per sex aitates distinguitur, liberabit te ; nec prospera, nec adversa, et ideo beati
et in septima non tangettemalum. Apoc. paci/ici, quoniam filii Dei vocabuntur
VII, 16 ISon esurient neque sitient am-
: Matth. V, 9. Amen est confirmatio univer-
plius. Secundo liberat quando inafflictio- salis omnium petionum.
nibus consolatur nam nisi Deus conso- :

laretur, non posset homo subsistere II :

Corinth. i, 8 Supra modum gravati su- : Conclusio universalis omnium pelitionum,

mus supra virtutem nostram et ibid. ; vel recapitulatio brcvis et utilis.
VII, 6 Sed qiii consolatur humiles, con-
:

solatus est nos Deus. Psal. xciii, 19 '.Se-
cundum multitudinem dolorum meorum
in corde meo consolationes tuse Isetificave-
runt animam meam. Tertio quia afflictis
tot bona facit qnod tradunt mala obli-
vioni. Tob. iii, 22 Post tempestatem
Pater noster. Ut in summaexponatur,
sciendum est quod in oratione dominica
continentnr omnia quae desiderantur, et
omnia quae fugiuntur. Inter omnia autem
desiderabilia illud plus desideratur quod
: plus amatur, et hoc est Deus et ideo :

tranquillum facis. Sic ergo afflictiones et primo petis gloriam Dei, cum dicis :

tribulationes hajus mundi non sunt ti- Sanctifcetur nomen tuum. A Deo autem
mendae, quia facile tolerantur et propter desideranda sunt tria, quae pertinent ad
consolationem admixtam, et propter bre- te. Primum est quod pervenias ad vitam
vitatem. Apostoius II Corinth. iv, 17 : seternam et hoc petis cum dicis
; Adve- :

Id quod in prsesenti est momentaneum et niat regnum tuum. Secundum est quod
leve tribul-ationis nostrx supra modum in , facias vokintatem Dei et justitiam; et
sublimitate seternum glorise pondus opera- hoc petis cum dicis Fiat voluntas tua
:

tur in nobis; quia ex his pervenitur ad sicut in coelo et interra. Tertium est ut
vitam ffiternam. Quarto quia tentatio et habeas necessaria ad vitam; et hoc petis
tribulatio convertitur in bonum : et ideo cum dicis Panem ?wstncm quotidianum
:

non dicit, Libera nos a tribulatione, scd da nobis hodie. Et de his tribus dicit
a malo quia tribulationes sunt sanctis
: Dominus, Matth. vi, 33 Primum quse- :

ad coronam et inde est quod Apostolus rite regnum Dei, quantum ad primum
-
; :

gloriatur de tribulationibus Roman. v, ; et justitiam ejus, quantnm ad secundum :

3 :Non solum autem, sed et gloriamiir in
tribulationibus, scientes quod tribulatio
patientiam operatur. Tob. iii, 13 //« tem-
pore tribulationis peccata dimiltis. Liberat
ergo Deus hominem tunc a malo ' tri-
bulationis, quando eam
ordinat est signum maxime sapientiae,
quia sapientis est malum ordinare in
bonum et hoc fit per patientiam, qute
; quantum punit, et de bono inquantum
habetur in tribulationibus, Ceterae vero
et hsec omnia ndjicientur vobis, quantum
ad tertium. Illa autem qua^ vitanda sunt
: et fugienda, sunt illa quae contrariantur
bono. Bonum autem quod primo deside-
rabile est, est quadruplex, ut dictum cst.
in bonum quod Et primum est gloria Dei, et huicnullum
malum est eontrarium ^ quia et de bono
et de malo resultat gloria Dei, demalo in
remunerat, Job. xxxv, 6 Quid enim ^ ^ :

virtutes bonis utuntur, sed patientia fiocebis, si yiequam fueris *. Secundum^,^

malis et ideo solum in malis, idest in
; bonum est vita aeterna; ethuic contraria-
tribulationibus *, est necessaria Pro- : tur peccatum, quia per peccatum perdi-

* Parm. : « violentas. » ^ Parm. : » contrarium. Job. xxxv, 6 : « Si pec-

2 Parm. : « quod gloriantiir. » caveris quid ei juste egeris, quod
nocebis... si
' Parm. : « a malo et tribulationibus, eas in donabis ei. » Nam et de malo... et de bono in-
bonum convertendo. » quantum renumerat, resnltat gloria I)ei.
* Parm. : « adversitatibus. »
198 EXPOSITIO ORATIONIS DOMINIC.E
tur : ad hoc removendum dici-
et ideo etad hoc removendum petimus Et ne :

mus Dimitte nobis debita nostra, siciit

:
indncas in tentationem. Quartum bo-
r]L0s

ct nos (limittimus dehitorihiis nostris. Ter- num sunt bona necessaria; et huic con-
tium bonum est justitia et bona opera ;
trariantur adversitates et tribulationes;
et huic contrariatur tentatio, quia tenta- et ad hoc removendum petimus : Sed
tiones impediunt nos a bono operando : lihorn nos a malo. Amcn.
 OPUSCULUM VI.
EXPOSITIO DE AVE MARIA '.

(eDIT. BOM. VIII.)

Angelus est naturaespirituahs Psalm. ciii,

4 Qui facit Angelos suos spiritus homo
: :

CAPUT I -. vero est iiaturae corruptibihs unde di- :

cebat Abraham Gen. xviii, 27 Loquar :

QuodB. Virgo excedit plenitudine gratise, acl Dominum meum, cum sim pidvis et
familiaritate divina, etpuritate, A^igelos cinis. Non ergo erat decens ut spirituaUs
et archangelos secundum quid. et incorruptibiUs creatura reverentiam
exhiberet corruptibih, scihcet homini.
Ave Maria gratia plena, Dominus te- Secundo quantum ad familiaritatem ad
cum. — Ista ^ salutatio triplicem partem Deum. Nam Angelus est Deo famiharis,
habet. Unam partem fecit Angelus, sci- utpote Deo ^ assistens. Daniel, vii, 10 :

licet Ave gratia plena, Dominus tccum, Millia millium ministrabant e/, et decies
benedicta tu in mulieribus. Aliam partem millies ccntenamillia assistebant ei. Homo
fecit Elisabeth mater Joannis Baptistae, vcro est quasi extraneus, et eloiigatus a
scilicet Benedictus fructus ventris tui. Deo perpeccatum. Psalm, liv, 8 Elon- :

Tertiam partem addidit Kcclesia, scilicet gavi fugiens. Ideo decens est ut homo '^

Maria nam Angelus nou dixit, Ave

: revereatur Angelum, utpote propinquum
Maria, sed Ave gratia plena. Et hoc no- ct famiharem regis. Tertio praeeminebat
men, scilicet Maria, secu.idum suam iii- propter plenitudinem splendoris gratiae
terpretationem convenit dictis Angeli, divinae AngeU enim participant ipsum
:

sicut patebit. lumen divinum in summa plenitudine.

Est ergo circaprimum considerandum, Job. XXV, 3 Numquid est numerus mill-
:

quod antiqiiitus erat valde magnum tum ejus, et super quem non surget lumen
quod Angeli apparerent hominibus et ;
'

cjus? Et ideo semper apparet cum lu-

quod homines facerent eis reverentiam, mine. Sed homines, etsi aliquid parti-
habebant pro maxima laude. Unde et cipent de ipso lumine gratiae, parum ta-
ad laudem Abrah» legitur ^, quod recepit men, etin obscuritate quadam. Non ergo
Angelos hospitio, et exhibuit eis reve- decens erat ut homini reverentiam exhi-
rentiam. Quod autem Angehis faceret berct, quousquc aUquis invcniretur in
homini reverentiam, nunquam fuit au- humana natura qui in his tribus exce-
ditum, nisi postquam salutavit Beatam deret Angelos et haec fuit Beata Virgo.
;

Virginem, reverenter dicens, Ave. Quod Et idco ad designandum quod in his

autem antiquitus non reverebatur ho- tribus excedebat eum, voluit ei Angelus
minem Angelus, sed homo Angehim, reverentiam exhibere unde dixit, Ave. :

ratio est, quia Angelus erat major ho- Unde Beata Virgo excessit Angelos in iis
mine et hoc quantum ad tria. Primo
; tribus.
quantum ad dignitatem ratio est, nam : Et primo iii plenitudine gratiae, qu«

* Parm. « in salutationem angelicam, vulgo

: * Parm. « vel. »
:

ave Maria expositio. » ^ Parm. « scribitur. »

:

' Hunc titulum Parm. omittit. ^ Parm. omittit « Deo. : »

' Parm. « in salutatione

: ista continentur "^
Parm. « conveniens.
: »
tria. »
200 EXPOSITIO DE AVE MARIA.
mag-is est in Beata Virgine quam in ali- gnosco, vers. 34, et omnium virtutum ;

quo Angelo et ideo ad insinuandum lioc, ; , ut satis patet. Sic ergo plena est * gratia
Angelus ei reverentiam exhibuit, dicens, Beata Virgo et quantum ad puritatem et
Gratia plcna ; quasi diceret Ideo exhibeo : (luantum ad virtutem, et quantum ad
tibi reverentiam, quia me excellis in plc- mali vitationem. Secundoplenafuit gratia
nitudine gratiae. Dicitur autem Beata quantum ad refluentiam animae ad car- '

Virgo plena gratia quantum ad tria. Primo nem vel ad corpus. Nam magnum est in
quantum ad animam, in qua habuit om- sanctis habere tantum de gratia quod sanc-
nem plenitudinem gratiae. Nam gratia tificet animam
sed anima Beatae Vir- ;

Dei datur ad duo scilicet ad l)onum : ginis ita fuit plena quod ex ea refudit
operandum, ad vitandum malum ct et ; gratiam in carnem, ut de ipsa conciperet
quantum ad ista duo perfectissimam Fllium Dei etideo dicit Hugo de Victore
: :

gratiam habnit Beata Virgo nam ipsa ; « Quia in corde ejus amor Spiritus sancli

omne peccatum magis quam alius vitavit singulariter ardebat, ideo in carne ejus
sanctus,pr8eter Christum.Peccatum enim ' mirabilia faciebat, intantum quod de ea
aut est originale, et de isto fuit mundata nasceretur Deus et homo. » Luca^ i, 33 :

in utero aut mortale aut veniale, et de

; Quod enim nascctur e.c te Sanctum, voca-
istis libera fuit. Unde Gantic. iv, 7 : bitur Filius Dei. Tertio quantum ad refu-
Tota pulchra c<t, amica mea, et macula sionem in omnes homines. Magnum
non Augustinus in libro Dc na-
est in tc. cnim est in qnoUbet sancto, quando ha-
turact (jratia, c. xxxvi Excepta sancta : (c bet tantum degratiaqhod sufhcit sibi" ad
Virgine Maria, si omnes (a) sancti et saUitem\ sed majus ([uando habet tantum
sanctae - cum hic vivcrcnt, intcrrogati quod sufficit sibi ad saUilcm muUorum ;

fuissent utrnm sinepeccatoessent,omnes sed quando haberet tantum quod suffl-

una voce chimassent .SV dixerinius quia : ceret sibi " ad salutem (inmium homi-
peccatum non habemus, ipsi non seduci- num de mundo, hoc esset maximum et :

mus, et veritas in nobis non est. Excepta, in- hoc est in Ciiristo, et in Beala Virgine.
quam, hac sancta Virgine, de qua propter Nam iii omni pcriculo potes salutem
lionorem Domini, cum de peccato agitur, obtinere ab ipsa Virgine gloriosa. Inde
nuham prorsus volo quaestionem ha- Cantic. iv, 4 Mi//e clypei, idestremedia :

bere. Scimus enim qnod ei plus gratiae. contra pericula, pcndcnt ex ea. Ilem in
collatum fuerit ad peccatum ex omni omni operc virtutis potes eam habere in
parte vincendnm qua' iUum conciperi- ct adjutorium et ideo (hcit ipsa EccU. xxiv,
;

parere meruit quem constat nidlum ha- -J.")In me omnis spes vitse etvirtutis. Sic
:

buisse peccatum. » Sed Christus excellit crgo plena est gratia, et excedit Angelos
Beatam Virginem in lioc quod sine ori- in plcnitudiiie gratia' et propler hoc ;

ginali conceptus et natus fuit. Beata au- convenientcr vocatur Maria qua» inter-
tem Virgo in originali concepta, sed non pretatur illuminata in se unde Isa. lviii, ;

nata. Ipsa ctiam omnium virtutum 1 1 bnplcbit splcndoribus animam tuam

: :

opera exercuit, alii sancti s[)ecialia autem et illuminatrix in alios, quantum

super '

quaedam quia alius fuit humiUs, alius

: ad totum mundiim et ideo assimilatur ;

castus, alius misericors et ideo ipsi ; soli et lunae.

dantnr in exemplum speciaUum virtu- Sccundo excclUt Angelos in familiari-
lum, sicut beatus Nicohms in exempUun tate divina; et ideo hoc designans An-
misericordia etc. Sed Beata Virgo in geliis dixit : Dominus tecum ; quasi di-
exempUmi omninm virtutum quia in ea : cat ideo exhibeo tibi reverentiam, quia
:

reperis exempUim Immiiitatis Luc. i, : tu familiarior cs Deo quam ego, nam Do-
38 : Ecce ancilla iJomini ; cf jiost, vers. ?/ii/ius cst tccum, Dominus, inquit, Pater
48 : Hespc.rit huniilitalcm ancilhv sUcT : cum FiUo et Spiritu Sancto; qiiod nullus
virginitatis ', quoniam rirum non co- \ngelus,nec aliqua creatiira habuit. Liic.

'
Parm. : • aliquis... post. » tanfnm quod sufticit sihi ad saluteni. »
'^
Al. : « sancU et sanclflp cougrcgarontur. » " Parm. omiltit » sihi. : <>

'
Parm. : « castitatis. » ^ Parm. « illuminatrix. »
:

''
Parm. : " ])lena est... et quantum ad m.ili (n) « lllos sanctos et sanctas... congrepare pos-
vilationem. » semiis, et inlerrogare... nos ipsos decipimus...
'*
Parm. » rediuulanliam. »
: ciuu de pecoatis agilur... haheri volo qiuestio-
" Parm. omiltit « sibi. » : nem. Lnde enim scinius quid ei plus. . u
' Parm. omittit « sed majus quando : lial)el
 OPUSCULUM YI. 201

1,35 Qnodenim iiascctia^ex teSancti(m,vo-

: immunis fuit ab omni maledictione, et
cabiturFiliusDei. Dominus Filius in utero. ideo benedicta in mulieribus quia ipsa :

[sa. XII, 6 Exulta et lauda hahitatio Sioti,

: sola maledictionem sustulit, et benedic-
quia magnus i?i medio tui Sanctus Israel. tionem portavit, etjanuam paradisiape-
Aliter est ergo Dominus cum Beata Yir- luit; et ideo convenit ei nomen Maria,
gine quam cum Augelo quia cum ea ut : quffi interpretatur stella maris quia :

lilius,cum Angelo ut Dominus. Dominus sicut per stellam maris navigautes diri-
Spiritus sanctus, sicut in templo unde ; guntur ad portum, ita Christiani dirigun-
dicitur « Templum Domini, sacrarium
: tur per Mariam ad gloriam ad quain
Spiritus sancti, » quia concepit ex Spiritu nos - perducat, etc.
sancto Luc. i, 33
: Spiritus sanctus sii- :

pcrveniet in te. Sic ergo familiarior cum

Deo est Beata Yirgo quam Angelus : CAPUT II.

quia cum Dominus Pater, Dominus

ipsa
Filius, Dominus Spiritus sanctus, scilicet Quot modis fructus ventris Virgmis sit
tota Trinitas Et ideo cantatur de ea : benedictus '.

« Totius Triuitatis nobile triclinium. »

Hoc autem verbum, Domimis tecum, est Benedictus fructus ventri tui. Peccator
nobilius verbum quod sibi dici possit. aliquaado quaerit in aliquo quod non po-
Merito ergo Angelus reveretur Beatam test consequi, sed consequitur illud jus-
Yirginem, quia mater Domini, et ideo tus Proverb. xiii, 22
: Custoditur justo :

Dominaest. Unde convenit ei hoc nomen substantia peccatoris. Sic Eva quaesivit
Maria quod Syra lingua interpretatur fructum, et * illa non invenit omnia quod
Domina. voluit. Beata autem Yirgo in fructii suo
Tertio excedit Angelos quantum ad pu- invenit desideravit Eva. Nam
omnia quffi
rilatem quia Beata Yirgo non solum
: Eva in fructu suo tria desideravit. Primo
erat pura in se, sed etiam procuravit pu- id quod falsopromisit ci diabolus, scilicet
ritatem aliis. Ipsa enim purissima luit et quod essent sicut Dii scientes bonum et
quantum ad culpam, quia ipsa Yirgo malum. Eritis (inquit ille mendax) sicut
nec originale \ nec veniale, nec mortale dii, sicut dicitur Gen. Et mentitus iii, 5.
necveniale peccatum incurrit. Item quan- cst, quia mendax est, et pater ejus. Nam
tum ad pcenam. Tres enim maledictiones Eva propter esum fructus non est facta
data; sunt hominibus propter peccatum. similis Deo, sed magis ^ dissimilis ; quia
Prima data estmuUeri, scihcet quod cum peccando recessit a Deo salutari suo,
corruptione conciperet cum gravamine , unde et expulsa est de paradiso. Sed hoc
portaret, et in dolore pareret. Sed ab hac invenit Beata Yirgo et omnes Christiani
immunis fuit Beata Yirgo quiasine cor- : in fructu ventris sui quiaper Christum :

ruptione concepit, in solatio portavit, et conjungimur etassimilamur Deo. I Joan.

in gaudio peperit Salvatorem Isa. : lu, 2 Cum apparuerit, similes ei erimus,
:

XXXV, 2 Germinans germinabit exulta-

: quoniam videbimus cum sicuti cst. Se-
bunda et laudans. Secunda data est ho- cundo in fructu suo Eva desideravit de-
mini, scilicet quod in sudore vultus ves- lcctationem, quia bonus ad edendum:
ceretur pane suo. Ab hac immunis fuit sed non invenit, quia statim cognovit se
Beata Yirgo quia, ut dicit Apostolus
: nudam, et habuit dolorem. Sed in fructu
I Corinth. vii, virgines solutae sunt a Yirginis suavitatem invenimus et salu-
cura cujus mundi, et soli Deo vacant. tcm. Joan. vi, 55 Qui manducat meam :

Tertiafuit communis viris et mulieribus, carnem, habet vitam seternam. Tertio

scilicet ut in pulverem reverterentur. Et fructus Evai erat pulcher aspectu sed ;

ab hac immunis fuit Beata Yirgo quia : pulchrior Yirginis, in quem desiderant
cum corpore assumpta est in coelum : Angeli prospicere. Psalm. xliv, 3 Sjye- :

credimus enim quod post mortem resus- ciosus forma prx filiis hominum : et hoc
citata fuerit, et portata in coelum. Psalm. est, quia est splendor paternae gloriae.
cxxxi, 8 Surge Domine in requiem tuam;
: Non ergo potuit invenire Eva in fructu
tu, et arca sanctificationis tuae. Sic ergo suo quod nec quilibet peccator in pecca-

^ l'arrn. omittit : « originale. » * Parm. : « et in iilo non invenil quae deside-

* Parm. omittit : « ad quam nos perducat. ravit. »
^ Hunc titnlum Parm. omittit. ' Parm. omittit : « magis. »
202 EXPOSITIO DE AVE MARIA.
tis. Et ideo quae desideramus, quaeramus sapientiaet gratiarum actio, honoretvir-
in fructu Virginis. Est autem
hic fructus tus et fortitudo Deo nostro ab homini-:

benedictus a Deo, quia sic replevit eum bus :Apostolus Phihp. ii, 2 Omnis lin- :

omni gratia quod pervenit ad nos Ephes. '

yua confiteatur quia Dominus Jesus
,

I, 3 Benedictus Deiis et Pater Domini

: Christus in gloria est Dei Patris. Ps.
nostri Jesu Christi, qui benedixit nos in cxvii, 26 : Benedictus qui venit in yiomine
omni benedictione spirituali in Christo : Domini. Sic ergo est Virgo benedicta;
ab AngeUs, exhibendo ei reverentiam -. sed et magis benedictus friictus ejus.
Apocal. VII, 12 Benedictio et claritas
: et

* Parm. addit : « exhibendo ei reverentiam. » Parm. omittit : « exliibendo ei reverentiam. »

•I
 OPUSCULUM VII.
INSYMBOLUM 4POSTOL0RUM SfilLICET « CREDO IN DEUM '> EXPOSITIO-

(eDIT. ROM. VI.)

hic per fidem in nobis *, sed perficietur^

in vita aeterna ^ in qua cognoscemus
CAPUT I \ eum sicuti est et ideo dicitur Hebr. xi, :

1 Fides est substantia sperandamim re-

:

Fides quas bona facit quare tenetur riim. Nullus ergo potest pervenire ad
credere quae non videmus. beatitudinem, qua? est vera cognitio Dei,
nisi per fidem hic ' primo cognoscat
Credo in unum Deum. » Primum
« Deum. Joan. xx, 29 Bcati qui non vide- :

quod est necessarium Cliristiano cuili- runt et crediderunt. Tertio, quia fides di-
bet -, est fides, sine qua nullus dicitur rigit vitam praisentem nam ad boc qiiod :

vere Christianus Fides autem facit qua-

~'.
homo beiie vivat, oportet quod sciat ne-
tuor bona. Primum est quod per fidem cessaria ad bene vivendum et si debe- :

anima conjiingitur Deo nam per fidem : ret omnia necessaria ad bene vivendum
anima facit quoddam matrimonium cum per studium addiscere vel non possel ,

Deo Osea* ii, 20 Sponmbo te tnihi in

: : pervenire, vel post iongum tempus pos-
fide. Et inde est quod quando homo bap- set scire Fides autem docet omnia ne-
**.

tizatur, primo confitetur fidem, cum di- cessaria ad bene vivendum. Ipsa enim
citur ei, « Deum? » quia bap-
Credis in docet quod est unus Deus, qui est remu-
tismus est primum sacramentum fidei. nerator bonorum et punitor malorum; ct
Et ideo dicit Dominus, Marc.
IG ult., : quod est aiia vita, et hujusmodi quibus :

Qui crediderit el baptizatus fuerit, salvus satis allicimur ad bonum, et vitamus ma-
erit. Baptismus enim sine fide non pro- lum. Hebr. x, 38 (a) Justus meus ex fide :

dest, Et ideo sciendum est quod nullus vivit. Et tioc patet, quia nuRus philoso-
est acceptus Deo sine fide Hebr. xi, 6 : : pliorum ante adventum Christi cum toto
Sine fide impossibilc cst placere Dco. Et conatu suo potuit tantum scire de Deo "
ideo dicit Augustinus super illud Kom. et de necessariis ad vitam aiternam,
XIV, 23 Omne C{t(od non cst cx fide, pec-
: quantum post adventum Christi scit una
catum est « Ubi iion est aderna^ el in-
: vetula per fidem et ideo dicitur Isa. xi, :

commutabilis veritatis agnitio, falsa est 9 Repleta cst lerra. scientia Domini.
:

virtus etiam in optimis moribus. » Se- Quarto, quia fides est qua vincimus ten-
cundo, quiaper fidem incboatur in nobis tationes Hebr. xi, 33
: Sancti per fldem :

vita aiterna nam vita a?terna nihil aliud

: viccrunt regna. Et boc patet, quia omnis
est quam cognoscere Deum unde dicit : tentatio vel est a diabolo, vel a mundo,
Dominus, Joan. xvii, 3 : Haec est vita vel a carne. Diabolus enim tentat ut non
seterna, ut cognoscant tc solum verum obedias Deo, nec subjiciaris ei. Etlioc per
Deum. Hffic autem cognitio Dei incipit fidem removetur nam per fidem cognos- :

« Divisio incapitulacum titulis in Parm. deest. ' Parm. « nisi prinio cognoscat per tidem.
: »
2 Parm. omittit : u cuilibut. » **
Parm. omittit « posset scire. :

' Parm. : « tidelis. » ^ Al. deest « aiternam » : et etiam ; « de ne-

* Parm. omittit : « nobis. » cessariis ad vitam aeternam.
* Parm. : « perticitur. » (rt) Parm. : « Habac. ii,4. « In fide sua vivet. »
* Parm. : « futura. »
204 IN SYMBOLUM APOSTOLORUM.
cimus quod ipse est Domitius omnium, tici. Et ideo stultus est philosophus si
et ideo sibi est obediendum. I Pet. v, 8 : noht credere ea quae Angeli dicunt et ;

Adversarins vester diabolus circuit qux- multo magis si nolit credere ea qua*
rens quem devorct cui resistite fortes in
: Deus dicit. Et contra hoc dicitur Eccli. iii,
fide. Mundus autem tentat vel alliciendo 25 Plurimn supra setisum hojninum os-
:

prosperis, vel terrendo adversis. Sed tensa sunt tibi. Tertio responderi potest,
haec vincimus per fidem, qu* facit nos quia si homo nollet credere nisi ea qua»
-'

credere aliam vitam mcliorem ista quia certc cognosceret " non posset vivere in
docet nos credere alia majora, bona et hoc mundo. Quomodo cnim aliquis vivere
mala ',et ideo prospera mundi hujus des- posset nisi crederet alicui? Ouomodo
picimus, et non formidamus adversa : cnim possct scire quod talis csset pater "^

I Joan. v, 4 Haec est victoria quse vlncit

: suus? Et ideo est necesse quod homo
mtindum, fules nostra *. Caro vero tentat credat alicui de iis quae perfecte non po-
inducendo nos ad delectationes vitae prw- test scire per se. Sed nuUi est credendum
sentis momentaneas et caducas '. Sed sicut Deo ita recte % et ideo illi qui non
fides ostendit nobis quod per bas, si eis crcduiit dictis fidei, non sunt sapientes,
indebite adhaeremus, aeternas delectatio- sed stulti et superbi, sicut dicit Aposto-
nes amittimus. Ephes. iv, 10 Iji omni- : lus I ad Tim. vi, 4 Supcrbiis est, 7iihil :

hus sumentes scutum fidei. Sic ergo patet sciens. Propterea dicebat II Tim. i, 12 :

(jiiod multum est utilc baberc tidem. Scio cui credidi certus sum. Eccli. ii, 8
et :

Sed dicit aliquis Stultum est credere : Qui timetis Deum, credite illi et non eva-
([uod non videtur, nec sunt credenda (luae cuabilur merccs vestra '. Quare potest
non videntur. iiospondco dicendumqnod ctiam responderi, quia Deus probat quod
hoc dubium primo toUit im[)crrcctio in- ea qiia* docct fidcs, siint vera. Si cnim
tellcctus nostri : nam si homo posset per- rex mitterct litteras cum sigillo suo si-
fecte per se cognoscere omnia visibilia gillatas, uullus auderet dicere quod illae
et invisibilia, stultum css(!t credere ([us littcra' non processissent de rcgis volun-
non vidcmus sed cog-nitio noslracst adco
; tatc. (lonslat autcm quod omnia quae
debilis quod nuUus philosophus potuit sancti credidcrunt et tradidcrunt nobis
unquam pcrfccte invcstigare naturam de fide (Ibristi, signata sunt sigillo Dei :

unius muscae undc l^^gifur : quod unns (juod sigillum cst '" illa opcra (jua' nuUa
pbilosopbus fuit triginta annis in solifii- pura crcafiira raccrc potest ct luec sunt :

dine, ut cofrnosceret naturam apis. Si miracula, quibiis (lliristus confirmavit

ergo intcllcctus noster est ita debiiis, dicta Apostoloriim et sanctonim.
nonnc stultum cst nollc credcre dc Dco, Si dicas qiiod miracula uullus vidit fie-
nisi illa tanfum (jua^ iiomo j)ofcsf cognos- ri: UcspoiKlco ad boc. (^onstat " quod to-
cere per se? i^t idco contra boc dicitiu' tus mundus colebat idola,et lidcm (Ihrisli
Job, XXXVI, 20 Ecce Deus tnuf/nus, rin-.•
pcrscqiicbatur, siciif Impcratorum et He-
ccns scicntiam nostram. Hoc Hclvidius *. gum ' bistoria* tradiint; scd modo om-
Secundo potcst rcs[)()iuUu"i, (juia dafo ncs convcrsi siuit ad (Ihristiim ',sapientes '

qnod ali([uis mapister ali([uid dicerct in et magnatcs, per j)ra>dicationcm paupe

sua scientia, ct aliquis riisticus diccrct
non csse sicut magister doccrct, eo (jiiod
ipse non infelligerct, multum rcpiifarc-
tur stultus ille rusticus. Constat aiitcm
(juod intellectus Angcli exccdit magis in-
tcUectum opfimi
lcctus optimi pbilosopbi intcUcctum
riim ct paucorum pra'(licantium Chris-
tiim. Aut crgo boc cst miraculosc fac-
tiim, aut non. Si miraculosc, liabes {)ro-
positum. Si non, dico quod non potuit
cssc majus miraculum quam quod mun-
[)bilos()i)bi, ([iiaui iutcl- dus totus sine mirarulis convcrterctur'*.
riis- Ccrtius ergo credcndiim est bis (jua*

' Parm. oinittit « quia (locet nos cre(iere

: alia vestra. »

maJGra bona et mala. » '^*

Parm.: « ostendunt.» •' Parni.addit:«enim.»
'^
* Parm. a(iciit et etiam qiiia (ilocel, nos
: <( cie- Parm. « sicut Papauorum etiam.»
(Jere alia majora mala, scilicet inferni. •* Parm.: « ad C.hristum, et sapientes et nohiles,
' Parm oniittit : « el caducas. » et divites; et potenles.et magniad pra*dicatioaem
" Parm. omitlit : « Moc llelvidius. » simpliciimi et paupcrum. »
•'
Al. : « tertia ratiu esi, quia etc. >< '" Pariii. : « non crgo qua^rimus aliud.
* Parm. cof^nosceret, certe non posset. »
: « « Sic ergo nullus (iehet dubitare de fide, sed
"
Parm. « etiam crederet ([uod talis. »
: credero ea qua' lidei sunt mapis quain ea qu8P
**
i^arm. omittit « ita recte. : •> videt : qiiia visus liominis potcst decipi. sed scien-
" Parin. omittit • et iion cvacuahitur merces
: tia Dei uunquam fallitur. « Credo in unum etc»
 OPUSCULUM YH. 203

fideisunt qiiam his qucB videntur qiiia : ex certa " causa hoc facit, sciUcet quod
soientia l)ei nun(]uam fallitur, sed visus isti aqua, aUi vinum propinatur.Sic est
"^

hominis aliquando decipitur. de Deo. Deus enim ex certa sua pro- **

videntia et dispositione scit ea quse sunt

hominibus necessaria; et sic quosdam
CAPUT IT. bonos affligit, et quosdam malos in pros-
peritate dimittit. Unde qui credit hoc
De primo articido fidei : qiiod Deiis iimis provenire a casu, est et reputatur insi-
onmiiim, etquotmodis circa
proviso?' est piens quia ideo * contingit ei hoc, quia
:

veritatem Dei antiqui erraverunt. neseit artem et causas dispositionis di-

vinae, lob. xi, 6 ^" Rcspondens So- :

Credo in unum Deum. Inter omnia phar Naamathites dixit : utinam Deus
quae debent eredere fideles, hoc est pri- loqueretur tecum, et aperiret labia sua
mum quod debent credere, scilicet quod tibi, et * ostenderet tibi secreta sapientias *
ut
sit Deus unus. Considerandurn autem, suae, et quod multiplex sit * lex ejus et in- ;
"
esset

quid significet hoc nomen Deus » quod (\ : teUirjeres quod multo minora exigaris a
quidem nihil est aUud dictum * quam Deo quam meretur iniquitas. Et ideo fir-
gubernalor et provisor rerum omnium, mitercredendumest quod Deus gubernat
Ille igitur credit Deum qui credit
esse et disponit non solum res naturales, sed
omnesresmundi hujus gubernari et pro- etiam actus humanos. Psalm. xciii, 7 :

videri ab aUquo Qui autem credit quod '.

Et dixerunt, Non videbit Domimis, nec
omnia proveniant a casu, hic non credit intclliget Deus Jacob. Intelligite insipien-
Deum esse. Nullus autem invenitur adeo tes in popido, aliquando sapite.
et stulti
stultus qui non credat quod res naturales Qui plantavit aurem, nonaudiet; aut qui
gubernentur, provideantur, et disponan- fmxit oculimi, non considerat? Domi- . . .

tur aDeo ^
; cum in quodam ordine et rms scit cogitationes hominum. Omnia
certistemporibus procedant. Videmus crgo videt^ et cogitationes, et occulta
enim solem et lunam et slellas, et ahas voluntatis. Unde et hominibus speciaU-
res naturales omnes servare determina- ter imponitur necessitas bene faciendi,
tum cursum quod non contingeret. si a
;
quia omnia " cogitata, dicta, et facta ho-
casu essent : unde si aUquis esset qui minum divinoconspectui suntmanifesta,
non crederet Deum esse, stultus esset. Apostolus Hebr. iv, 13 Omnia nuda :

Psalm. XIII, 1 Dixit insipiens in corde : sunt et aperta oculis ejus. Est autem cre-
suo Non : est Deiis. Sunt autem aliqui dendum quod hicDeus qui omnia dispo-
qui hcet credant Deum gubernatorem *, nit et regit, sit unus Deus tantum. Cujus
et disponere res naturales non tameii
; ratio est, quia iUa dispositio rerum huma-
esse Deum hominum ^ actuum proviso- narum est beiie disposita, in qua muUi-
rem;et illi sunt qui credunt actus hu- tudo invenitur disponi et gubernari per
manos non disponi a Deo. Cujus ratio unum. Nam multitudo praesidentium in-
est, quia vident in mundo isto iDonos af- ducit saepe dissensionem in subditis :

fligi, et malos prosperari quod videtur : unde cum divinum regimen praeeminet
toUere providenliam divinam circa ho- regimini humano, manifestum est quod
mines : unde in persona eorum dicilur regnum mundi non est per muUos deos,
Job. XXII, 14 Circa cardines cceli peram-
: sed per iinum tantum. Sunt autem qua-
bulat, nec nostra. considerat. Hoc autem tuor, ex quibus homines inducti sunt ad
estvalde stultum. Nam istis accidit, sicut ponendum plures deos. Primum est im-
si aliquis nesciens medicinam, videret becUUtas iiiteUectus humani. Nam homi-
medicumpropinantem uni infirmo aquam, nes imbeciUis. inteUectus non valentes
alteri vinum, secundum sciUcet quod ars corporaUa transcendere, non crediderunt
medicinae dictat crederet quod hoc fiat a : aUquid esse uUra naturam corporum
casu, cum nesciat artem medicin*, qua; sensibiUum; et ideo inter corpora iUa po-
* Parm omitlit : « dictum. » ' Parm isti dat vinuni, iili vero aquam. »
: «

Parm. « ab illo. »
' :
**
Parm. ex justa causa et. »
: «
5 Parm. omittit « a Deo. » ;
'*
Parm. « quia non contingit hoc nisi. »
:

* Parm. « gubernare, et disponere. «

: ^^ Parm. « Job. xi, 6
: utinam, ostenderet
:

^ Parm. « non tamen credunt Deum esse hu-

: tibi secreta sapientise, et quod multiplex esset lex
manorum actuum provisorem qui scilicet cre- ;
ejus. »
dunt. » 'iParm.: « omnia quee cogitant et faciunt, di-
1 Parm. : « justa. » vino. »
 206 IN SVMBOLUM APOSTOLORUM.
suerunt praeeminere disponere mun- et dens adoraveris me. Inde est etiam quod
dum, qucB pulchriora et digniora inter ea intrantes idola, dabant responsa, ut scili-
videbantur et eis attribuebant et impeu'-
; cet venerarentur ut dii. Psalm. cxv, 5 :

debant divinum cultum et hujusmodi : Omnes dii Gcntium dxmonia. Apostolus,

sunt corpora coelestia, scilicet sol et luna I Corintb. x, 20 Sed (jU3e immolant Gen-
:

et Sed istis accidit sicut alicui

stellffi. tcs, dxmoniis immolant. etnon Deo. Licet
eunti ad curiam regis, qui volens videre autem h*c sint multum " horribilia, sunt
regem, credit quemcumque bene indu- tainen aliqiiando et mulli qui frequenter
tum vel in ofticio constitutum, regem incidunt iu istas quatuor causas. Et licet
esse de quil)us dicitur Sap. xiii, 2 ct 3.
: non corde \ tamen factis ostendunt se
Solem et lunam, aut (jijrum stellarum, credere plures deos. Nam qui credunt
rectorcs orbis tcrrarum deos putaverwit '. quod corpora ccelestia possunt in volun-
Sciant (juanto liis dominator eorum spe- tatem hominis imprimere, et qui in factis
oRlum. ciosior est'-. Isa. u, Levate in * excclsum
(i ; snis certa accipiunt tempora secundum "
oculos vestros, et videte sub terra dc(n'- Alfarabiumiiponunt corporacoelestiaesse
sum quia coeli sicut fumus liqucscent, ct
: deos, et aliis dominari, facientes astrola-
tcrra sicut vestimcntum atteretur, et ha- bia. .lerem. x, 2 .4 sif/nis cwli nolite mc-
:

bitatores cjus sicut /uvc inleribunt ; salus
autem mca in scmpitcrnum erit, et justi-
tia mea non deficict. Secundo provenit ex
adulatione hominum
lentes adulari dominis et regibus, hono-
tuerc qux timent Gentcs, <juia leges /mpu-
lorum vanae sunt. Item omnes illi qui
obedinnt dominis temporalibus ' plus-
: nam aliciui vo- quam Deo in illis in quibus non debent,
constituuut eos deos suos. Act. v, 29 :

rem Dco debitum eis exliibuerunt, obe- Obcdire oportet Den ?nagis quam homini-
diendo eis, et sul)jiciendo se cis unde : bus. Item omnes '" ilii qui diligunt filios
et aliqui ' post mortem fecerunl eos deos, aut cousauguineos plusquam Dcum, os-
et aliijui in vita dixcrunt eis esse deos. tenduiit factis suis plures esse deos. Vel
*
t^nwmJndith v, 29 Sciat omnis (jens, (piomodo : etiam illi qui diligunt escam plusquam
Sabuchodonosor deus terrx est, et prxtcr Denin : de quibus Apostolus Phil. iii, 19 :

ipsuin alius iu)n cst. Tertio provenit ex Qiunum deiis ventcr est. Ilem omnes illi

carnali adcctu ad filioset consanguineos : qui insisluut veneticiis et incantationibns

nam aliqui propternimiumumorem quein crednnt da^mones esse deos cujus ratio :

ad suos habebant, faciebant slatuas eo- est, qnia pctnut a da'moi'ibus id quod
rum post * mortein, et sic ex boc proces- solus Dcus darc [totest scilicet revelatio- ;

sum est quod illis slatuis divinuin ciil- nem alicnjns rei occnlta', et veritatem
tum impendebant quibus dicitur
: de fntnrornm. Est crgo primo credendnm
Sap. XIV, 21 : Quoniam aut affectui nut qnod Dens est nnns tautnm. Kogemus
rcf/ibus dcscrvienlcs hoinines, incotn/niuu- ergo Dominnm.
cabilc nomrn lajiidibiis et lijnis iniposue-
ru/it.Quarto exmalitia diaboli. Ipse eniin
ab voluit aMjuiparari Deo
iiiitio uudc : CAPLT III.

ipse ait, Isa.xiv,i4 Ascenitam' siiper al- :

tiliidinem nubiiim, ct ero similis allissitno. Dc sccundo artuulo quos errores circu :

Et hanc voluntatem nondum deposuit; ct crcatiimcm vitare debemus, ct qux bona

ideo totus conatus suus in hoc existit ut
faciat se ab bomiuibiis adorari. et sacri-
licia sibi ollerri
canc vel cato qui ei otleretur; scd delec-
talur in hoc quod ei impenditur revereu-
tia sicut Deo
: non quod delecletur
: unde et Cbristo dixit,
co/isideratio crcationis facit.
in 1'atrcm \a oinni/ii/tentem, crcatoreni
cudi ct tcrrx. Sicnt dictum est, primum
qnod crederc debcmus, est qnod sit
uuus solus Deus secuiidum est quod ;

Matlh. IV, 9 : Uivc omnia tibi dabo, si c/i- iste Dciis sit ci-calor ct factor cadi et

Al.
'
solem et iunani reclores orbis terra-
: «I ^ farin. : « ponam sedem meam ab aquilone,
rumdcosputaverunt. » Sccundo proveuitetc. aliis in cu-luiu consccnciam, ot oro similis Altissimo. »
omissis. " Parm. omittit « multum. : »
'
- Parm. omitlit: « sciant quanlo his domina- Parm. « ore aut cordc. »
:

tor eorum s|)eciosior est. » " Parin. omillil « sccuiidiim Alfarabium.

:
»
'"
I*arm. « aliquos posl... leceruat deos, alios
:
''
Parm. : « rc^dms... \A \\\ illis. »
ctiam. » *" Parm. oiniltil : « umucs. »

' l'ariii. : « post oorum. » (a) Hic arliculus Pctro attribuitur.

 OPUSCULUM VII. 207
terrae,visibilium et invisibilium. Et ut exemplum. Si aliquis intraret domum
rationes subtiles dimittantur ad prsesens, fabri, instrumenta ad quse
et inveniret
quodam rudi exemplo manifestatur pro- impingeret, et Isederent eum, et ex hoc
positum, quod scilicet omnia sunt a Deo reputaret ihum fabrum malum, quia taha
creata et facta. Constat enim quod si ali- habet ^ etfecit instrumenta, stultus esset
quis intraret domum aliquam, et in ip- dicendus, * cum faber ea teneat ad opus
sius domus introitu sentiret calorem, suum ita stuhum est dicere, quod per
:

postmodum vadens interius sentiret ma- hoc creaturai sint mala^, quia sunt in
jorem calorem, et sic deinceps, crederet aUquo nocivae nam quod uni est noci- ;

ignem esse interius, etiam si ipsum vum, alteri est utUe. Hic autem error
ignem non videret qui causaret dictos est contra fidem Kcclesiae et ideo ad ;

calores sic quoque contingit conside-

: hunc removendum, dicitur « Factorcra :

ranti res hujus mundi. Nam ipse invenit visibUium omnium et invisibilium. »
res omnes secundum diversos gradus Genes. t, 1 In principio creavit Deus cue-
:

pulchritudinis et nobiUtatis esse disposi- lum et terram. Joan. i, 3 Otnnia per :

tas ; et quanto magisappropinquant Deo, ipsum facta sunt. Secundus est error po-
tanto pulchriora et nobiliora * invenit. nentium mundum ab seterno secundum :

Unde corpora coelestia pulchriora et no- quem modum loquitur Petrus dicens 11
bihora sunt quam corpora inferiora, et Pet. lii, 4 : Ex quo patres dormierunt,
invisibilia visibiHbus et ideo creden- : omnia perseverant ab initio creaturae
sic :

dum est quod omnia haec sunt ab uno Et isti ducti sunt ad hanc positionem,
Deo, qui dat suum esse singuHs rebus, quia nescierunt considerare principiiim
et nobilitatem. Sapient. xni, 1 ['ani : mundi. Unde, sicut Rabbi Moyses dicit,
sunt autem onines homines in quibns non istis contingit sicut puero, qui si statim
subcst scientia Dei, et de his qux videntur cum nascitur, poneretur in insula, et
bona, non potuerunt intelligere cum qui nunquam videret muUerem prsegnantem,
est, neque operibus attendentes, agnove- nec puerum nasci ^ et diceretur isti ;

runt quis esset artifex et infra 5 A ma-
gnitudine enim speciei et creaturge co-
qnoscibiliterpoterit Creator horum videri.
Sic ergo pro certo debet nobis constare
quod omnia quse sunt in mundo, a Deo
sunt.
Circa hoc autem debemus vitare tres
errores. Primus est error Manichaeorum,
: :
puero, quando esset provectus ^ qua- jam
Uterhomo concipitur, portatur in utero,
et nascitur; nuUo crederet modo ^ et
impossibile sibi videretur quod homo
posset esse in utero matris. Sic isti con-
siderantes statum mundi prasentem, non
credunt quod inceperit. Quod est contra
fidem Ecclesise et ideo ad hoc removen- :

qui dicunt quod omnia visibilia creata dum dicitur : « Factorem coeU et terrse. »
sunt a diabolo et ideo Deo solum attri-
; Sienim fuerunt facta, constat quod non
buunt creationem invisibiiium et causa : semper fuerunt; et ideo dicitur in
hujus erroris est, quia ipsi ^ dicunt esse Psalm. cxLviii, 5 Dixit et facta sunt. :

summum malum sicut et summum bo- Tertius est error ponentium, Deum fe-
num, et omnia quse sunt a malo sunt cisse mundum ex praejacenti materia :

mala, et omnia quee sunt a bono sunt et ad hoc ducti sunt, quia voluerunt me-
bona. Unde nescientes discernere quid tiri potentiam Dei secundum potentiam
sit malum quid bonum, crediderunt
et nostram et ideo, quia liomo nihil po-
:

quod omnia quse sunt ahqualiter

illa test facere nisi ex praejaceiiti materia,
mala, simpliciter essentmala; sicut ignis, crediderunt quod eodem modo et Deus :

quia urit, dicitur ab eis simphciter ma- unde dixerunt, quod in productione re-
lus et aqua, quia sufTocat; et sic de aliis.
; rum habuit materiam pra'jacentem. Sed
Unde, quia nihil istorum sensibilium est hoc nonest verum namhomo ideo nihil :

simpliciter bonum, sed ahquahter ma- potest facere sine praejacenti materia,
lum et deficiens, dixerunt, quod visibiha quia est factor particularis, et non po-
omnia non sunt facta a Deo bouo, sed a test inducere nisi hanc formam in deter-
malo. Contrahos ponit Augustinus tale minata materia ab aUquo aUo praesuppo-

* Parm. : « meliora. » * Parm. omittit : « dicendus. »

' Parin. : « Deum asserunt summum bonum, ^ Al. deest : « nasci. »
sicut etverumest, et omniaqusea bonosuatbona ^ Parni. : « quando magnus esset. »
esse. » '^
Parni. : « nulli crederet sibi dicenti, quia. »
' Parm. : « tenet talia. »
 .

208 LN SYMBOLUM APOSTOLORUM.

sita. Cujus ratio est, quia virtus sua est tinere quia est a Deo, et ordinatur ad
'^

determinata ad formam tantum et ideo ; bonum. Nam * purgat peccata, humiliat

non potest esse causa nisi hujus. Deus reos, provocat bonos ad amorem Dei.
autem est universalis causa omnium re- Job. II, 10 Si bona suscepimus de manu :

rum, et non soluni creat formam, sed Domini, mala quare noti sustineamus?
etiam materiam unde et de nihilo omnia ; Ouarto inducimur ad recte utendum rebus
fecit et ideo ad removendum hunc er-
: creatis nam creaturis debemus uti ad
:

rorem dicitur: «Creatorem coeH et terr*. » hoc ad quod facta? sunt a Deo. Sunt au-
In hoc enim ditrerunt creare et facere, tem facta; ad duo scilicet ad gloriam :

quia creare est de nihilo ahquid facere: Dei^ quia Universa propter scttietipsum
facere autemest de ahquo ahquid facere. (id est ad gloriam suam) operatus est
Si ergo ex nihilo fecit, credendum est Dotninus, ut dicitur Proverb. xvi, 4 et :

quod iterumposset omnia facere, si des- ad utilitatem nostram Deuteron. iv, 19 :

truerentur unde potcst ca^cum iUumi- : Qtix fecit Dotninus Deus tuus in ministe-
'
Creavit.
nare, mortuum suscitare, et ceteraopera rium cutictis gentibus. Debemus ergo uti
miraculosa facere. Sap. xn, 18 Subest : rebus ad gloriam Dei, ut scilicet in hoc
enim tibi, cum volucris possc. placeamus Deo et ad utilitatem nostram, ;

Ex hujusmodi autem consideratione ut scilicet ipsis utendo, iion committa-

homo dirigitur ad quinque. Primo ad muspeccatum. Par<ilip. xxix, 14 Tua 1 :

cognitionem divinai majestatis nam : siitit otntiia. ct quxde matiu tua accepimus

factor praieminet factis unde quia : Deus dcdimus tibi. Ouidquid ergo habes, si *
est factor omnium rerum, constat eum sapientiam, si divitias, si pulchritudi-
eminentiorem omnil)us rehus. Sap. xui, nem, totum debes referre, et uti eo ad
3 Quoruni si sjjccie delcctatideos jntta-
: gloriain Dei. Quiuto dirigimur ^ ex hoc
vcru7it, sciant quanto his dominator corutn ad cousideratiouem maguitudinis et di-
speciosior cst... Aiit si virtutem et ojtcra gnitatis humana?. Deus eniin omnia fecit
corum mirati sunt, intellifjant ab illis propter hominem,
sicut dicitur in Psalm.
cjuomodo (jui //a'c fccit, forlior est illis. viii, 8 Otnuia subjccisti subpedibus cjus;
:

\iiinde cst quod quitlquid potest iuteUigi et homo magis e.st similis Deo iuter crea-
et praedicari, * minus est ipso Deo turas post Angelos unde dicitur Genes. i, :

Joh. xxxvi, 2G Eccc Dcus mafjnus, vin- : 26 Faciamus hominem ad imaqitiem et

:

cens scientiam nostrain. Secundo ex hoc nostram. Hoc quidem non

sittiilitudinoti
dirigitur ad giatiarum actionem quia : di.xit de stellis, sed de ho-
de ccelo sive
enim Deus est creator omnium rerum, cer- mine nou autem quantum ad corpus,
:

tumest quod quidquid sumus etquidciuid sed quautum ad aniinam, quaiestliberam

hahemus aDeoost. A[)ostohislCoriiitli. iv, Noluntatein habeus et incorruptibilis, in
7 Quid habcs (juod non acccjjisti?
: qiio magis assimilatur Deo quam celera?
Psalm, xxiii, \ Domini est terra et jjIc- : creaturw. Debemus ergo considerare ho-
nitudo ejus, orbis terrarum, ct univei^si minem post Angelos digniorem esse ce-
(jui habitanf in co. Kt ideo dchomus ei teris crcatiiris, et uullo modo dignitalem^
reddere grafiaruiu aclioues 1'salm. cxv, : noslram (limiuucre iier " peccata et |)er
1 2 Quid retribunni Doimno pro ofnnibus
: inordinatum appetiluni rerum corpora-
ijiix rctribuit mihi? Tertio inducitur ad lium, qiue viliores sunl nobis, et ad ser-
paticntiam iii adversis. .Nam licet omiiis vitium nostrum facta' sed co modo de- ;

creatura sit a Deo, et ex hoc sit Ijona se- henms nos habere ad ipsos quo Deus '^

cundum suam naturam tainen si in ali- ; fecit nos. Deus enim fecit liominem iit 1
quo noceat, et inferat nobis pOMiam, pr»esset omnibus (jua* siint in terra, et
debemus credcre (|uod illa po-ua sit a ut subsit Dco. Debcmus ergo dominari
Deo non tainen culpa (juia iiulluin ina-
; : el pricesse rebus, Deo aufem subesse,
lum est a Deo, nisi quod ordinatur ad bo- obedire, ac servire et ex hoc perveuie- :

num et ideosi omnis p(piia quam liomo

: miis in fruitionem Dci quod uobis pra*- :

sulfcrt, est a Deo, debet palieuter sus- stare " etc.

' Parm. : « vel cogitari. » * Parm. : . ducimus ex hoc iucognitionem di-

"^
Pann. niiiiUil : • (luia est a Deo, et oniiiia- gnilatis. »

iiir ad lioiiuiii. » Parni.

* « proptcr. » :

' Pann. nam

paMia' purganl, (.'tc. »
: « Parni. omitlit : « ad ipsas. »
'

* Parm.: «sive sciontiam.sive pulchriludiiiein.» " Supple. " dignetur, » vel quid simile. lAid.
:

S. Yict. in Dei, ao quam, etc. »

J
 .

OPuscuLUM vn. 209

Patris, ipse enarravit. Contra secundum,

Joan. VIII, 58 Antequam Abraham fieret,
:

Cx\PUT IV. ego sum. Constat autem autem quod Ahra-

ham ante Beatam Virginem fuit et ideo :

De quibus modis circa

tertio articulo; sancti patres addideruntin alio Sgmboio
Incarnationcm erratum ; est de nalura contra primum, « Filium Dei unigeni-
verbi. tum » contra secundum,
; Et ex Patre ((

natum ante omnia saecula. » Sabel-

Et in Jesum Christum Filiu?n ejus uni-
cum Dotninum nostrum {a). Non solum est
necesse Christianis unum Deum credere,
et hunc esse creatorem cop-li et terra?
, lius vero licet diceret quod Christus fuit
ante Beatam Virginem, dixit tamen quod
non est alia personaPatris, aliaFilii, sed
ipse Pater est incarnatus et ideo eadem
;

et omnium sedetiam necesse est ut cre-

; est persona Patris et Filii. Sed hoc est
dantquod Deus est Pater, et quod Chris- erroneum, quia aufert trinitatem perso-
tus sit verus Filius Dei. Hoc aulem, si- narum ctcontra hocest auctoritas Joan.
:

cut dicit beatus Petrus in Canonica sua VIII, 16 Solus non smn ; sed ego, et qui
:

II cap. I, nou est fabulosum, sed certum misit me, Pater. Constat autem nullum a
et probatum per verbum Dei in monte : se mitti. Sic ergo mentitur Sabellius et :

unde dicitibidem 16 Non enim doctas : Symbolo pa/rum diddiiuv

\(\eo \n Deum : ((

fabuiassecuti, notum fecimus vobis Domini de Deo, lumen de lumine » idest, Deum ;

nostriJesu Christivirtutem et prxsentiam ; FiUum de Deo Patre, et Fihum qui est

sed speculatores facti illius magniludinis
Accipiens enim a Deo Patre honorem et
gloriam, voce delapsa ad eum husjusce-
modi a magnifica gloria Hic est Filius
meus diiectus, in quo mihi complacui
ipsum aiidite. Et hanc vocem nos audivi-
lumen de lumine Patre esse, credere de-
bemus. Arius autem licet diceret quod
Christus fuerit ante Beatam Virginem, et
: quod alia fuerit persona Patris, alia Filii,
: tamen tria attribuit Christo. Primum est
quod Dei Filius fiiit creatura sccundum :

mus de allatam cum essemus ciim ipso

coslo , est quod non ab aeterno, sed ex tempore
in montesancto. Ipseetiam Christus Jesus factus sit aDeonobilissimacreaturarum :

in pluribus locis vocat Deuni Patrem suum,
et se dicit Filium Dei et Apostoli ct
sancti patres posuerunt intev articulos
fidei quod Christus est Filius Dei, dicen-
tes : « Et in Jesum Christum Fihumejus, »
tertium est qiiod non fuerit unius natura"
: Deus Filius cum Deo Patre, et sic quod
non fuerit verus Deus. Sed hoc similiter
est erroneum, et contraaucloritales sacrae
Scripturae diciturenim Joan. x, 30 Ego
; :

scilicet supple, credo.

Dei : et Pater unum sumus. Scilicet in natura ;

Sed ahqui h«retici fuerunt qui hoc et ideo sicut Pater fuit semper, ita et Fi-
perverse crediderunt. Photinus enim di- lius et sicut Pater est verus Deus, ita et
;

cit quod Christusnonest aliter Filius Dei Filius. Ubi ergo dicitur ab Ario Christum
quam boniquibene vivendomereu-
viri, fuisse creaturam,e contradicitur iiuSym-
^tur diciflhiDei per adoptionem, faciendo bolo a patribus, « Deum verum de Deo
Dei voiuntatem et ita Christus qui bene
; vero » ubi autem dicitur eum non fuisse
:

vixit et fecitDei voluntatem, meruit dici ab a'terno, sed ex tempore, e contra in

filius Dei et voluit quod Christus non
: Symbolo dicitur, Genitiim, non fac-
((

fuerit ante Beatam Virginem, sed tunc tum » contra illud vero quod dicitur
:

incepit quando ex ea conceptus est. Kt cum non esse ejusdem substantia» ciim
sic in duobus erravit. Primo in hoc quod Patre, additur mSgmbolo, « Consubstan-
non dixit eum verum
Filium Dei secun- tialem Patri. » Patet crgo quod credere
dum naturam secundo quod dixit eum
; debemiis, qiiod Christus Unigenitus Dei
secundum totum suum esse ex tempore est, et vere Filius Dei, et quod semper
incepisse ; cum fldes nostra teneat quod fuerit cum
Patre, et quod aiia est persona
Filius sit Dei per naturam, et quod ab Filii, alia Patris, et quod unius est naturae
aeterno sit et dc his habemus expressas
: cum Patre. Sed hoc credimus hic per fl-
auctoritates conlra eum in sacra Scrip- dem, cognoscemus autem in vita aeterna
tura. Nam contra primum dicitur quod per perfectam visionem et ideo ad con-
;

sit non Filius solum, sed etiam uuigeni- solationem nostram dicemus aliquid de
tus.Joan. L, 18: Unigenitus quiest in sitiu his.

'a) Joanni attribuitur.

XXVII. 14
 :

210 IN SYMBOLUM APOSTOLORUM.

Sciendum est igitur, quod diversa di- meditemur quia non solum oportet cre-
:

versum modum generatiouis habent. dere, sed meditari aUter non prodesset ;

Generatio autemDei alia est quam gene- et hujusmodi meditatio valet multum
ratio aliarum rerum unde non possu- : contra peccatum Psalm. cxvni, 11 : In :

mus attingere ad generationem Dei, nisi corde meo abscondi eloquia tua, ut non
per generationem ejus quod in creaturis peccem tibi et iterum de viro justo dici-
:

magis accedit ad similitudinem Dei. Nihil turPsalm, i, 2 In lege ejus mcditabitur :

est autem Deo ita simile sicut anima ho- die acnocte. Unde deBeata Virgine dicitur
minis, utdictumest. Mo(his autem gene- Luc. II, 51, quod conservahat omnia verba
ratioriis in anima est quia homo cogitat hsec conferens in cordo suo. Ouarto oportet
peranimam suam aliquid, quod vocatur quod homo verbum Dei commuuicet aliis,
conceptio intellectus et ; hujusmodi con- cum* enimcor hominis estplenumverbis
ceptio oritur ex anima, sicut ex patre, et Dei, tuncdebet in aUos effundere commo-
vocatur verbumintellectus, sive hominis. nendo, pradicando, et informaiido Apos- "-.

Anima igitur cogitando generat verbum tolus, Eplies. IV, 29 Onmis sermo jnalus :

suum. Sic et Filius Dei nihil est aliud ex ore vcstro non procedat, sed si quis bo-
quam Yerbum Dei ; non sicut verbum ex- nus ad sedificationem. Idem Colos. iii, 16 :

terius prolatum, quia illud transit, sed Verbum Christi habifet in vobis tibun-
sicut verbum interius conceptum et : danter, in omni
sapientia, docentes etcom-
ideo ipsum Verbum Dei est unius natura; tnojientes vosmetipsos. Idem II Tim. iv,
cum Deo, etaquale Deo. Unde et beatus 2 Prxdica verbitm Jnsta opportutte, im-
:

Joannes de Verbo Dei loquens, tres ha:-- jiortitnc, art/ue,ohsccra, increpa in omni
rcses destruxit. Primo ha'resim Photini, jtatientia et doctrina. Ultimo vcrbum Dei
qua» tacta est, cum dicit cap. i, 1 In : debet executioni mandari. Jac. i, 22 Es- :

fjrincipio crat Verhum ; secundo SabcUii, tote factores verbi, et non audilores tan-
cum dicit : Et Vcrhum cratdjjud Deum ; tutn, fallentes vosmetipsos. Ista ([uinque
tertio Arii, cum dicit, Et Deus erat Ver- servavit perordinem Beata Maria in ge-
hum. Verbum autem aUter est in nobis, neratione Vcrbi Dei ex se. Primo enim
et ahter in Deo. In nobis enim verbum aiidivit : Spiritits sanctiis sriperveniet in
nostrum cst accidens sed in Deo Ver- ;
tc : Luc. II, sccundo consensit per
;53 ;

bum Dei est idem quod ipse Deus, cum fidem : Eccc oncilla Do?nini : ibid. 38 ;

nihil sit in Deo quod non sit essentia Dei. tertio tenuit et portavit in utero ;
quarto
NuUus autem potesl dicci-e quod Dous [)rotuUt et [leporit oum ; quinto nutrivit
non habeat Verbum, quia (ontiugciet ol lactavit eiim ; undo Ecclosia cantat :

Deum esse insipientissimum : et ideo « Ipsum regem Angelorum sola Virgo

sicut fuit semper Deus, ita et Verbum lactabal uberc de c(»lo pleno.
ejus. facit omnia per
Sicut autem artifex
formam qiiam pra-cogitavit in corde suo,
quod est verbum ejus; ita et Deus omnia CAPUT V.
lacit Verbo suo, sicut pcr artcm suam.
.loan. i,;J Omnia per ipsjtm
: facla sunt. Dc firticiilo qiiarlit : quol tnoilis erratum
(
Si ergoVerbum Dei est Kilius Dei, et om- est circa nalirilaletn 'hristi, et iptx bona
nia JJei verba sunt similitudo quaidaui ex ca nobis proveniunt (a).
isliusVerbi; debemus primo iilieutei'
au(Ure vorba Dei hoc est enim sigiuiiu
: Qiti conrepfits est de Sj/iritu satirto, na-
([uod (Uligamus Deum, si verl)a iUius li- tus cx Maria Virfjine. Non solum est
l)enteraudimus. Secundo debemus cre- neccssarium credere Christiano Eilium
dere verbis Dei, (|uia ex hoc Verbum Dei Dei, ut ostonsum ost sod oliam oporlot ;

habitat in nobis, idest Christus, qui est crcdoro incarnationem ojus. Et ideo boa-
Verbum Dei. Apostolus K[)hes, iii, 17 : tus Joannes postquam dixerat multa sub-
llahitare Christutn per fidem in cordibus tilia et ardua, consequonter insinuat uo-

vestris. Joan.v, 38 Vrrhum Dei uon ha-

: bis ojiis incanialionom, cum dicit Joau.
hctis invobismanois. Tertio oporlet ([uod I, i Et
1 crhiim caro factum esf. Et ut
: \

Verbum Dei in nobis manens continue de hoc aliquid capere possimus, duo

*
Parm.
omitlit « cum cnim cor hominis
:
* Parm. " inllHmmando.
: »
pleiium est verbis Uei, lunc debet in alios eiFun- (a) Jacobo Zehedei attribuitur.
dere. »
 OPUSCULUM VU. 2i\

exempla pouam in medium. Constatquod Filius Dei fuerit semper, et descenderit

Filio Dei niiiil est ita simile sicut ver- de coelo, tamen non habuit veram car-
bum in corde nostro conceptum, non nem, sed apparentem. Sed hoc est fal-
prolatum. Nullus autemcognoscit verbum sum non enim decebat doctorem veri-
:

dum est in corde bominis, nisi ille qui tatis aliquam falsitatem habere et ideo :

concipit; sed tunc primo cognoscitur sicut ostendit veram carnem, sic habuit :

cum profertur. Sic Yerbum Dei dum erat unde dixit Luc. xxiv, 29 Palpate, et vi- :

iucorde Patris non cognoscebatur nisi a detc, quia spiritus carnem et ossa no?i ha-
Patre tantum sed carne indutum, sicut
: bet, sicut me videtis habere : et ideo ad
verbum voce, tunc primo manifestatum hoc removendum addiderunt « Et incar- :

et cognitum est. Baruch ni, 38 Post hoc : natus est. » Ebion vero, qui fuit g-enere
interris visusest, etciimhominibus convcr- Judaeus, dixit quod Christus natus est de
satus est. Aliud exemplum est, quialicet Beata Yirgine sed ex commixtione viri '

verbum prolatum cognoscatur per audi- et fieminae. Sed hoc est falsum, quia An-
tum, tamen non videtur nec tangitur; gelus dixit Matth. i, 20 Quod cnim in ea :

sed cum scribitur in cbarta, tunc videtur natum est de Spiritu sancto est et ideo ;

et tangitur. Sic et Verbum Dei et visibile sancti patres ad hocremovendum addide-

et tangibile factumest, cum in carne nos- runt « De Spiritu sancto. » Yalcntinus
:

tra fuit quasi scriptum et sicut charta : autem licet confiteretur quod Christus
in qua verbum regis scriptum est, dicitur conceptus fuerit de Spiritu sancto, voluit
verbum regis ita homo cui conjunctum
; tamen quod Spiritus sanctus portaverit
est Yerbum Dei in una hypostasi, dicitur unum corpus ccBleste,et posuerit inBeata
Filius Dei. Isa. viii, 1 Swue libi lihium : Yirgine et hoc fuit corpus Christi unde :

grajidem, et scribe in eo stijlo hominis : nihil aliud operata est Beata Yirgo^ nisi
et ideo sacnti Apostoli dixerunt « Qui quod fuit locus ejus unde dixit quod :

conceptus est de Spiritu sancto, natus ex ihud corpus transivit per Bcatam Yirgi-
Maria Yirgine. iiem sicut per aquaeductum. Sed hic ^ est
In quo quidem multi erraverunt unde : magnus error, nam Ang-eius dixit ei,
et sancti patres in oXxoSymbolo in synodo Luc.i, 35 Quodenimex te nascetur Sanc-
:

Nicaena multa addiderunt, per quae nunc tum, vocabitur Filius Dci; et Apostolus
omnes errores destruuntur. Origenes Galat. IV, 4 At ubi venit plenitudo tem-
:

enim dixit, quod Christus est natus, et poris, rnisit Deum Filium suum factum ex
etiam venit in mundum, ut etiam salva- niulicre. Et ideo addiderunt « Natus ex :

ret da^mones: undedixit daemones omnes Maria Yirgine. » Arius vero et ApoIIina-
esse salvandos in fme mundi. Sed hoc rius dixerunt, quod licet Christus fuerit
est contra sacramScripturam dicit enim : Yerbum Dei, et natus ex Maria Yirgine,
Matth. XXV, 41 Discedite a me maledicti : tamen non habuit animam, sed locoani-
in ignem geternum, qui paratus estdiabolo mae fuit ibi divinitas. Sed hoc est contra
etangelis ejus et ideo ad hoc removen-
: Scripturam quia Christus dixit, Joan.
;

dum additur u Qui propternos hominos

: XII, 27 Niinc animameaturbata est : et
:

( non propter dsmones ) et propter nos- iterum Matth. xxvi, 28 Tristis estanima :

tram salutem » in quo quidem magis : mea uscpie ad mortem. Et ideo sancti pa-
apparet amor Dei ad nos. Photinus vero tres ad hoc removendum addiderunt « Et :

voluit quod Christus natus esset de Beata. homo factus est. » Homo enim exanima
Yirgine sed addidit quod esset purus
; et corpore consistit unde verissime ha- :

homo, qui bene vivendo et faciendo vo- buit omniaquae verus homo habuitpra^ter
'

luntatem Dei, meruit filius Dei fieri, sicut peccatum. In Iioc autem quod dicitur
et alii sancti contra quod dicitur Joan.
: liomo factus, destruuntur omnes errores
VI,38 Descendi de ccelo, non nt faciam
: superius positi, et omnes alii qui dici
voluntatem meam, sed voluntatem ejus ([111 possent; et praecipue error Eutychetis,
misitme. Constat autemquod non descen- qui dixit commixtionem factam, scilicet
disset nisi ibi fuisset et si fuisset purus ; ex divina natura et Immana factam unam
homo non fuisset in coelo et ideo ad hoc : naturam Christi, qua>, nec Deus pure est,
removendum additur : u Descendit de nec purus homo. Sed est falsum, quia
coelis. » Manicbaeus vero dixit, quod licet tunc non esset homo et est etiam con- ;

' Parm : « viri, et ex virili semine. » * Parm. : « quse homo liabere potest. »
* Parm. : « lioc est falsum. »
212
tra hoc quod dicitur, quod « homo factus
est. » Restruitur etiam error Nestorii,qui
dixit Filium Dei unitum esse homini so-
lum per inhabitatianem. Sed hoe est fal-
sum, quia tunc non esset homo, sed in
IN SYMBOLUM APOSTOLORUM.
adoraret eum, quod aute sustinuerat
etiam a maximis Patriarcliis. Ideo homo
hujus exaltationemrecolens et attendens,
debet dedignari vilificare se et naturam
suam per peccatum ideo dicit beatus :

liomine :et quod sit homo, patet per
Apostolum Philip. ii, 7 Et habitu mven-
tiis ut homo,3oan. vui, 40 Quid quxri-
tisme interficere, homincm^qui vcritatem
vobis locutus sum, quam audivi a Dco?
Possumus autem sumere ex his aliqua
ad eruditionem. Primo enim confirmatur
fides nostra. Sienim ahquis diceretaliqua
de aliqua terra remota, et ipse non fuisset
ibi, non crederetur
Antequam ergo veniret Christus in mun-
Petrus II Petri i, 4: Per quem maxima
: etpretiosa nobis promissa donavit, ut pcr
: hsec effciamur divinx consorlcs naturae,
fuqientes cjus qux in mundo est concupis-
centix co?Tuptionem. Quinto ex his in-
flammatur desiderium nostrum ad perve-
niendum ad Christum. Si enim aliquis
rex esset frater alicujus, et esset remotus
ab eo. desideraret ille cujus frater esset
ei sifut si ibi fuisset. rex, ad eum venire, et apud eum esse
et manere unde cum Christus sit frater
:

(him, Patriarchae et Propheta» et Joannes noster, debemus desiderare esse cum eo

Uaptista dixerunt ahqua de Deo; sed ta- et conjungi ei Mattb. xxiv, 28
: ibi- :

men non ita credidorunt eis homines sicut cumque fueritcorpus, illuccongreyabuntur
Christo, qui fuit cum Deo, immo unum ct aquilx et .\postolus desiderium habe-
;

cum ipso unde multum firma est fides

: bat dissolvi et esse cum Christo quod :

nostra ab ipso Ciiristo nobis tradita. quidem desiderium crescit in nobis con-
.loan. 1, IS Dcwnncmo vidit unqunm
: : siderando incarnationcm ejus. Rogemus
unigenitus Filius qui est in sinu Patris, Dominum, etc.
ipse enarravit. Et inde est quod multa
tidei secreta sunt maiiifesta nobis post
adventum Christi, qu» ante occulta C-\PUT VI.
erant. Secundo ex iis elevatur spes nos-
Ira. Constat enim quod Dei Filius non De articulo quinto : qux bona proveniunt
pro parvo ad nos venit, sumens caruem nobis pcr mortem Christi.
nostram, sed pro miigna utiiitate noslra ;

unde fecil quoddam commercium, scili- Passus sub Pontio Pilato, crucifixus,
cet quod assumpsit corpus animatum, et mortuus etscpultus{a). Sicut neccssarium
de Virgine nasci dignatus est, ut nobis est Christiano quod credat incarnationem
largiretur suam deitatem et sic factus ; Fiiii Dci, ita nocessarium est quod credat
est homo, ut hominem faceret Deiim. passiouem ojus ot mortom (juia sicut :

Roman. v, 2 Per qticm habcmus acccs-

: dicit (iregorins, <( nihil nobis nasci pro-
sum jjcr fulcm in yratiam ista^n, in qua fuit, nisi rodimi profuissct. » lloc autem,
stamus et (jloriamur inspe (jlorix fliorum scilicel quod Cliristus pro nobis cst mor-
Dei. Tertio ex hoc accenditur caritas. tuus, ifa est arduum quod vix potest in-
Nullum onim ost tam ovichMis divina' ca- tolloctus nostor caijoro immo nullo modo :

ritatis indicium quam

(juud Deus croator cadit in intolUu-tu iioslro. Et hoc est (juod
omnium faclus est creatura, Dominus dicit Apostolus Act. xiii, 41 Opusopcror :

noster factus est frater noster; FiHus Dei cyo in dicbus vestris, opus quod non crc-
factiis ost filius hominis. .loan. iii, 1(> : dctis, si quis cnarravcrit vobis ; ot llabac.
Sic Dcus niunduiii ut Filium suum
ililcj.it 1,3: Opus factu/n est in dicbus vcstris
unijenitum daret. Et idco ex hujus con- quod nemo crcaet cwn narrabitur. Tanta
siderationc amor rcaccendi debet et in- ost enim gratia Dei ct amor ad iios quod
flammari ad Deum. Oii;ii"t<» in^hicimur ad plus ipse focit nobis jiuam suos possu-
servaiidam i>uram animam nostram. In- mus crodoro vol caporo '. Sic tamen debo-
tantum onim natura nostra fuit uobililata muscredcre quod Christus ita sustiuuerit
ot exaltata ex conjunctione ad Deum, morfom quod Doitas nioitna non sit; sed
quod fuif ad consortium divina' porsona' (|U()(1 bnuiana natuia in ij^so mortua sit.

snscoitla : uiide Ang(!luspost incarnalio- Non ouiin mortuus ost socunduni (juod
nem uoluit sustinerequod boatus Joanncs Dous erat, scd secundum quod homo :

Parm. : « quain possumus iulelligere. » (a) Andrea' attribuilur.

 ;

OPUSCULUM VII. 213

et hoc patet per duo '

exempla. Unum tribus testibus moritur', quanto magis pu-
est nobis. Constat enim quod cum
in tatis deteriora mereri supplicia qui Filium
Iiomo moritur, in separatione animai a Dei conculcaverit, et sanguinem testa-
corpore non moritur anima, sed ipsum menti pollutum duxerit? Secundo in-
corpus, seu caro. Sic et in morlc Cliristi currimus oflensam Dei.Nam sicut homo^
non est mortua Divinitas, sed natura hu- carnalis diligit carnalem pulchritudinem,
mana. ita Deus spiritualem qua; est pulchritudo
Sed si Judaei non occiderunt Divinita- animse. Quf^ndo ergo anima per pccca-
tem, videtur quod non magis peccave- tum inquinatur, Deus offenditur, et odio
runt quam si occidissent unum alium habet peccatorem. Sapient. xiv, 9 Odio :

hominem. Ad hoc est dicendum quod sunt Deo impius et impietas ejus. Sed
dato quod rex esset indutus una veste, Christi passio hoc removet, quiDeoPatri
si quis inquinaret vestem illam, tantum satisfecit pro pcccato, pro quo ipse homo
reatum incurreret ac si ipsum regem in- satisfacere non poterat; cujus caritas
quinasset. Jud*i autem licet nonpossent fuit major et obedientia quam peccatum
Deum interficere, tamen humanam na- primi hominis et prajvaricatio. Rom. v,
turam a Christo assumptam occidentes, 10 Cum inimici essemus Deo, reconciliati
:

sunt tantum puniti ac si ipsam Divini- sumus Deo per mortem Filii ejus. Tertio
latem occidissent. Aliud exemplum ^ : incurrimus infirmitatem. Nam homo se-
sicut dictum est superius, Filius Dei est mel peccando credit postmodum a peccato
Yerbum Dei, et Verbum Dei incarnatum posse continere; sed totum contrarium
est sicut verbum regis scriptum in charta. accidit quia per primum peccatum debi-
:

Si igitur aUquis dilaniaret chartam regis, litatur et fit pronior ad peccandum et ;

pro tantohaberetur acsi dilaniaretverbum peccatum magis dominatur homini, et

regis. Et ideo tanto habetur peccatum homo, (]uaiitum de se est, ponit se in
Judaeorum ac si occidissent Verbum tali statu ut non surgat, sicut qui in pu-
Dei. teum se projicit, nisi divina virtute rele-
Sed quae Verbum Dei
necessitas ut vetur''. Undc postquam homo peccavit,
pateretur pro nobis? Magna et potest : natura nostra fuit debilitata et corrupta;
colligi duplex necessitas. Una est ad reme- ct tunc homo fuit pronior ad peccan-
dium contra peccata, alia est ad exem- dum. Sed Christus hanc infirmitatem et
plum quantum ad agenda. Ad remedium debilifatcm iliminuit, licet nou totam de-
quidem quia contra omnia mala qua;
,
leverit ; tamcn ita cst homo ex Christi
incurrimus per peccatum, invenimus passione confortatus, et peccatum debi-
remedium per passionem Christi. In- iitatum, quod non tantum dominatur ei
currimus autem quinque mala * pcr et potest homo
conari adjutus gratia Dei,
peccatum. Primo maculam : homo enim qu« confertur in sacramentis, quse ex
cum peccat, deturpat animam suam : Christi passione efficaciam habent, ita
quia sicut virtus anima; est pulchri- quod potest resilire a peccatis. Apostolus
tudo ejus, ita peccatum est macula ejus. Hom. VI, homo noster simul cru-
6 : Vet^is
Baruch iii, 10 : Quid est, Israel, quod ci/ixus est, utdestruatur corpus peccati.
in terra coinquinatus
inimicoriim. es... Nam ante passionem Christi pauci inventi
es cum mortuis? Sed hoc removet passio sunt sine peccato mortali viventes; sed
Christi nam Christus sua passione fe-
: post sine peccato mortali multi vixerunt
cit balneum de sanguine suo, quo pec- et vivunt. Quarto incurrimus reatum
catores lavaret. Apoc. i, 5 Lavit nos a ; pcenae hoc enim exigit justitia Dei, ut
:

peccatis in sanguine suo. Lavatur autem quicumque peccat, puniatur. Poena au-
anima sanguine Christi in baptismo,quia tem pensatur ex culpa. Unde cum culpa
ex Christi sanguine virtutem habet re- peccati mortalis sit infinita, utpote contra
generativam et ideo cum aliquis se: bonum infinitum, scilicet Deum cujus
inquinat per peccatum, facit Christo in- prgecepta peccator contemuit; poena de-
juriam, et magis peccat quam ante. bita peccato mortali est infinita. Sed
Hebr. x, 28 Irritam quis faciens lerjem
: Ghristus per suam passionem abstulit
Moysi, sine ulla miseratione duohiis vel nobis poenam hanc, et sustinuit ipse. I

^ Parm. : « tria. » * Parm. omiltit « por peccatum.

* Parm. : «ideo Judaei. ^ Parra. omittit « homo. »
' Parm. : « ilem. » ® Parm. omittit <' relevetur. »
214 IN SYMBOLUM APOSTOLORUM.
Petr. II, Pcccata nostra idest poenam
24 : ticntiae, cxccllentissima in crnce Inve-
l)ecca\i.pertu/it in corporc suo. Xam pas- nitur. Patientia cuim cx duobus magna
sio Cliristi fuit tanta? virtiitis qiiod sutflcit ostenditur : aut cum quis magna pa-
ad expiandum omnia peccata totius tienter sulfert , aut cum ea sutrert
mundi. essent centum millia.
etiam si quffi vitare posset, et non vitat. Chris-
Et inde est quod baptizati al) omnil)us tus autem magna in cruce pertulit.
peccatis laxantur inde est etiam quod : Thrcn. i, 12. O vos omncs cpci trans-
sacerdos peccata dimittit inde est etiam : itis pcr viam, attcndite, et videte si est

quod quicumque magis passioni Christi dolor dolor mcus

sicut ct patienter, ;

se conformat et ad ipsam afficitur*, qiiia, cum

patcrctur, non comminabatur,
majorem consequilur veniam, et plus 1 Pctr. II, 23; ct Isai. uii, 7 Sicut ovis :

meretur de gratia. Quinto incurrimus ad occisioncm ducctur, et c/uasi af/nus co-

exilium regni Nam qui ofTendunt re-
: ram tondcntc sc obmutcscct. Itcm vitare
ges, exulare coguntur a regno sic et : potuit, et non vilavit. Matth. xxvi, .^i3 :

homo propter peccatum cxpcUilur dc An jmtas quia non possum rocjare Patrem
paradiso. Inde cst quod Adam statim meum, mihi niodo plusquam
et exhibchit
post peccatum cst cjcctus dc paradiso, duodccim lct/ioncs Ani/clorinn? Paticntia^
ct clausa cst janua paradisi. Scd Clu'is- igitur Christi in crucc fuif maxima. Hcbr.
tus sua passione januam illam apcruit, xii, Per patientiam curramus ad pro-
1 :

ct ad regnum cxuies revocavit. Apcrto jiositum nobis certamen, aspicientes in

cnim latcrc Christi, apcrta cst janua pa- aiirtorem fidci ct consummatin^cm Jesinn,
radisi; ct fuso sanguine cjus, dclcta cst ijui, /iro/tosito sibi i/audio sustinuit cru-
macula, placatus cst Dcus, ablata est cem confusione contempta. Si qusris
dcbilitas, expiata cst p«cna, cxulcs revo- exciui^lum bumilitafis rcspice cruci- ,

canttir ad rcguum ct iinlc cst (|uod sta- : fixum nam J)cus jiidicari vohiit sub
:

tim latroni dicitur Luc. xxui, 43 Ilodic : Pontio Pilato, ct mori. Job xxxvi, 17 :

mecum eris in paradiso. Hoc non est dic- Caitsa tua qtiasi impii judicata est. Yere
tum olim non enim dictum fuit alicui,
: im/iii: quia, mortc turpissima condemne-
non Ad«, non Abraha\ iion David scd : ;??//.< r"////?, Sap. II. 20. Dominus pro servo,

hodie, scilicct quando apcrla cst Jaiiua, el vita Angclorum pro hoinine mori vo-
latro veniampctit et invenit. Hebr. x,t!t: luit. Philip. II, 8 Factus est obediens
:

Habcntcs fiduciam in introifu sanctorum usquc ad mortcm. Si qua^ris exempliim

in sanf/ui/ic CJiristi. Sic ergo patct utili- obcdicntia', scqucrc cum fpii factus cst
las ex partc remcdii. Scd nou miiior cst obcdicns Pafri us(|uc ad moitcin. Uom.
utilitas vel necessitas " quanfum ad exem- V, f.) Sicut /icr niobedientiam xmius ho-
:

plum. Nam, sicut bcatus Augusli- dicit minis jjcccatorcs constituti sunt multi ita :

nus, passio Christi sufficit ad informan- /icr unius obcdicntunn, justi constitucntur
dum tolalitcr vilam nostrani. (Jui(uni(|uc tniilti. Si <pia'ris cxcmplum (•onlcmncndi
cnim perfecte vivere, nihil aliiid
vult tcrrcna, scqucre eiim (jiii cst Hcx rc-
faciat nisi (juod contemnal qua- Christiis gum et Dominus dominanliiim, in quo
in cnic(? coiifcmpsil, ct ai^pctaf ([iia' siinlthcsauri sapicntia': in cruc^? lauKMi
Christus ajjpcfiit. Nulluni (.'iiim cxcm- niidatum, illiisum, coiisputum, ca?siiiii,
plum virtulis abest a crucc. Si enim spinis coronatum. ct fclle ct aceto pota-
quaeras cxemi)lum caritalis, niajorcm ca- tum, ctinortuiiin. Ealso cnim afliccris' ad
ritatcm ncmo halict ut animam suam po- vcstcs, et ad divitias dirlscrunt sibi rrs- :

natfjuis pro amicis suis, .loan. xv, 1; ct timcnta mca, Psalin. xxi, I!) falso ad :

hoc in crucc fecit Christus. Et idco si pro honorcs, (luia cgo

verbcra liidibria et
nobis aniiuam suain (lcdil, iion dcix-t cxpcrtus ad dignifalcs, (luia
siiin : falso
nobis essc gravc qua-cunKiuc mala sus- jilcctcntcs coronam dc sjiinis imposucnnit
tincrc pro ipso. Psaliu. cxv, 12 Qiiid : ca/iiti tnco : falso ad dclicias quia in
rctrihuam Dotnino pro omnibus (pac rc- siti tnea potaverunt mr aceto ^.
tribuit milii? Si (pian"is exemplum pa-

* Parm. omittil: « el ad ipsam afficitur. » * Textus scquens Aug. a Parm editus in Codd.
* Parm. omittit « vol nccessitas. »
: deest « Aupustinus siqur iiiiid Hcbneor. xii
: :

' Parm. « magna cstergo Cliristi pationtia

: in Qui proposito sil)i gaudio sustinuit crucem,con-
cruce. » fusione contempta « Omnia hona terrena con-
:

* Parni. : « i^itiir non .ifliciaris... non,... non (cnipsit lionio C.jiristus .|(>sus ut contemnenda.
etc. » monstraret. »
 OPUSCULUM VII. 213
tus suos visitaverat in mundo, ct eis
CAPUT VII. subvenerat per mortem suam, voluit
etiamvisitaresuosqui erant in inferno, et
De sexto artkulo proptcr quse Christus
: subvenire eis Eccli. xxiv, 45 Penctrabo
*
:

voluit secundum animam ad inferos omnes inferiores partcs terrx, ct inspiciam

descendere et quas bona nobis indepro-
, omnes dormientcs, et illuminabo omnes
veniunt.
Descendit ad inferos («). Sicut dictiim
est,morsChristifuitin separationeanimae
a corpore, sicut et aliorum liominum;
sed Divinitas ita insolubiliter juncta fuit
homini Christo quod licet anima et cor-
pus separarentur ab invicem, ipsa tamen
sperantes in Domino. Tertia vero ratio
est ut perfecte de diabolo triumpharet.
Tunc enim perfecte triumphat ahquis de
ahquo, quando non solum vincit eum in
campo, sed etiam invadit eura usque in
domum propriam, et aufert ei sedem re-
gni '\ Christus autem triumphaverat
contra diabohim, et in cruce vicerat eum :

Deitas perfectissime semper et anima? et unde ait -loan. xii, 31 Niinc judicium est :

corpori affuit; et ideo in sepulcro cum
corpore fuit Filius Dei, et ad inferos cum
anima descendit. Sunt autem quatuor
rationes quare Christus cum anima ad
infernum descendit. Prima ut sustineret
totam poenam peccati, ut sic totam cul-
pam expiaret. Poena autem peccati ho-
mundi, nuncprinceps hujus mundi (scilicet
diabolus) ejicietur foras. Et ideo ut per-
fecte triumpharet, voluit auferre sedem
regni sui, et ligare eum in domo sua
quffi est infernus. Et ideo descendit illuc,
et diripuit omnia sua, et lig-avit eum, et
abstulit ei praedam suam. Coloss. ii, 15 :

minis non solum eratmors corporis, sed Expolians principatus et potestates, tra-
etiam erat poena in anima quia et pec-
: duxit confidenfer palam friumphans illos ,

catum quantum adanimam^ Etideo

erat
post mortem descendebant omnes, etiam
sancti patres, ante Christi adventum ad
infernum. Ut ergo Christus - perfecte sus-
tineret perfectam poenam peccatoribus
in semetipHo. Similiter etiam quia potes-
tatem et possessionem acceperat Christus
coeli et terrae, voluit etiam possessionem
accipereinferni, ut sic, secundum Aposto-
lum ad Philip. ii, 10 In nominc Jesu omne :

debitam, voluit non solum mori, sed genu flectatur coilcstium, terrestrium
,

etiam secundum animam ad infernum et infeimorum. Marc. ult. \1 In nomine :

descendere. Sed ^ ahler Christus desccn- meo dgemonia ejicient. Quarta ratio et
dit ad inferos, et aliter antiqui Patres; ultima est ut liberaret sanctos qui erant
nam antiqui Patres cum necessitate, et in inferno Christus enim sicut voluit
:

sic violenter adducii sunt et detenti. pati mortem ut liberaret viventes a

Christus vero cum potestate et volun- morte; ita etiam voluit descendere ad
tate propria. Undo Psalm. lxxxvii, .5 : infernum, ut liberaret eos qui erant ibi,
jEstimatus sum cum dcscendentibus in la- Zach. IX, 11:7^?^ quoque in sanguine tes-
cum factus sum sicut homo sine adju-
: tamenti tui cmisisti vinctos tuos de lacu,
torio inter mortuos liher. Ahi enim erant in quo non est aqua. Osese xiii, 14 Ero :

ibi ut servi, sed Christus ut liber.
cunda ratio est ut perfecte subveniret
suis amicis omnibus. Habebat enim ami-
cos suos non solum inmundo,sed etiam
in inferno. In hoc enim sunt aliqui amici
Christi inquantum habent caritatem; in
infei^no autem multi erant qni cum cari-
Se- mors tua, o mors; ero morsus tuus, in-
ferne. Licet enim mortem totaliter des-
truxerit Christus, inlernum tamen non
omnino destruxit, sed momordit; quia
scilicet non omnes liberavit de inferno
sed illos tantum qui erant sine pec-
cato mortali scilicet " sine peccato
,

tatc ct fide venturi decesserant; sicut originali, a quo quantum ad personam

Abraham, Isaac, Jacob, Moyses, David liberati erant per circumcisionem : et^
et alii justi et perfecti viri. Et quia Chris- sine actuali vel ante circumcisionem, qui

* Parm. addit « quia etiam ipsa anima pii-

: ducti sunt et detenti ; Christus vero cum potes-
niebatur quantum ad carentiam visionis divina^, tate et voluntate propria. »
pro qua abolenda nonduni satisfactum erat. » * Parm. addit « descendendo ad eos. »
:

^ Parm, « Cliristus sustineret totam. »

: ^ Parni. addit : « et domum suam. »

^ Parm. omittit « Sed aliter Christus descen-

: ^ Parm. : i et similiter. »
dit ad inferos, et aliter antiqui Patres ;nam an- ' Parm omittit : « et sine actuali. »
liqui Patres cum necessitate, et sic violenter ad- [a) Philippo atlribuitui'.
 .

216 IN SYMBOLUM APOSTOLORUM.

parentum fidelium,
salvati erant in fide ccndit de facili ia morte quia hujus- :

quantiim ad eos qui non habebant nsum modi consideratio impedit ^

a peccato,
rationis; vel per sacrificia, et in fide ct rctrahit ab codem. Yidemus enim
Christi venturi, quantum ad adnltos*; sed (juod homines hujus mundi cavent sibi
erant ibi propter peccatum originale a malcficiis propter temporalem poe-
Ada% a quo quahtnm ad naturam non nam : quantum crgo magis debent sibi
potuerunt lil)crari nisi per Christum. Et caverepropter pamam infcrni, qua; major
ideo dimisit ibi ' illos qui descenderunt est et quantum ad diuturnitatem et ,

cum peccato mortali, et pueros non bap- quantum ad acerbitatem, et quantum ad

tizatos et ideo dicit
'
: Ero morsiis tm/s, : multiplicitatcm?Eccli. vn, 40 Memorare :

ittfcnic. Sic crgo patet quod Clnistus novi^sima tua, et in xtcrtium tion pccca-
descendit ad inferos, et propter quod. his. Qnarto provenit nobis ex hoc exem-
Ex iis ad instructionem nostram pos- [dum dilectionis. Christus enim descendit
sumus accipere (piatuor. Primo spem ad infcios, ut libcrarct suos et ideo ;

firmam dc Deo. Nam quantumcumquc dcbcmus illuc desceiulerc, ut subvenia-

homo sit in afflictione, semper tamcn mus nostris. Ipsi enim nihil possunt et ;

(lel)etsperare de Dci adjutorio, et in eo ideo debcmus eis subvenire qui sunt in

confidcre. Nihil cnim ita grave invenitur j)urgatorio. Nimis esset durus qui non
sicut cssc in infcrno. Si crgo Christus s;ibveniret caro suo qui essct in carcere
illos qiii erant in infcrno liberavit, mul- terreno multo ergo magis est durusqui
:

tum dcbet (juilibet, si est amicus Dei, non subvenit amico (jui est in purgato-
confidcre ut libcrcfur ab eo a quacumque rio cum nulla sil comparatio p(Pnarum
;

angustia. Sa[). x, 13 llxc (sciiicct sa- : mundi ad illas .lob xix, '2\ Miseretnitii : :

pientia) venditum justum non dcreliquit. . ttiei, ttiiseremitii rtiei, saltcm vos amici
desceiulitquc cutn illo in foveam, et in vin- mei, quia tnanus Dotnini tctiffit me. II
rulis noti dcrcliquit cum. Et quia spccia- Machab. vii, Ki Saticta ct salubris est :

litcr Dcus juval scrvos suos, mullum dc- cofjilatio pro dcfunctis e.rorare iit a pec-
bet esse securus illc qui scrvit Deo. catis solcantur. Subvenitur autem eis
Eccli. XXXIV, 10 Qui : tiitict J)cum, nihil jjrsRcipue per tria, sicut dicit Augusti-
trcpidabit, ct tiou pavchit, qttotuatti ipsc nus scilicct pcr missas, orationcs ct
:

cstspcscjus. Sccutuh) dcbcmus concipcrc clcemosynas. (iregorius addil quarlum.

timorcm, et propellere prffisumptionem. scilicet jejunium. Nec est mirum quia :

Nam licet Chrislus passus sit pro pec- ctiam inmundo isto potest amicus satis-
catoiibus, ct ad infernum desccnderit ; faccrc pro amico. InfcIIigciulum cst ta-
non tamcn liberavit omnes, scd iUos incn hoc de illis (jui sunf in purgatorio.
tantum qui sine peccato mortali erant, Hogemus, etc.
ut dictum cst. Illos vcro qui in mortali
decesserant, diniisit. Et ideo nnllus (jui
cum peccafo mortali illuc descendit, s[)e- CAPUT vin.
rct veniam. Sed tantum in inferno erit
quantum sancti jiafrcs in paradiso, scili- Dc septitno articulo : Qualitcr rcsurrectio
cet in a'lcrnum. Matlli. xxv, 46 : Ihutit Christi differt a rcsurrectiotie aliorutti
hi iti supplicium ,vtcrnutn,justi autctti iti et quoitiodo pcr eatn instruamur.
vitam iVternam. Tertio dcbemus habcre
solliciludincm. Nam Christus descendit T^rtia die rcsurre.rit a mortuis (a). Duo
ad infcros pro salute nosfra, ct nos frc- sunt homini nccessaria ad cognoscen-
qucntcr debcmus s(dliciti cssc illuc dcs- dum gloria Dci, et poMia in-
: scilicct
cendere considerando scilicct pcpuas
, ferni. Nam per gloriam allecfi ', et pcr
illas, sicut facicbal illc sanctus Ezcciiias. jxpiias tcrriti, cavcnf sibi Iiomincs, ct
(liccns, Isai. xxxvni, 18 ht/o dixi In : : rctrabunlur a j)cccalis. Sccl ha*c sunt
ditnidio dicrutn meorutti vadatti ad portas valdc diflicilia homini ad cognoscendum.
iiifcri. Nam (jui il)i frequcnter per cogi- rnde de gloria dicitur Sapicnt. ix, 16 :

lationcm dcscendit in vila non dcs- , Qu3S in coc/is sutit quis investiqahit? Et

' Decst in cod. vp! ant(^... adultos. * Parm. : « retrahit a peccato, » omisso : « im.
^ Al. deost < ihi. » : pedita peccata. »

^ Parm. « incircumcisos pueros.

: » snm(> * Al. : « electi. •

« haptizatos » pro « javatos. ablnlos.

: » (a) Thom.v attribuitnr.
 OPUSCULUM VII. 217

hoc quidem difficile est terrenis, quia, ut surrexit a mortuis per gloriam Patris :

flicitur Joan. ui, 31 Qui de terra est, de : alii vero ad eamdem vitam quam prius
terra loquitur sed non est difficile spi-
: hal)uerant, sicut patet de Lazaro et de
ritualibus quia qui de coelo vcnit, super
: aliis. Terlio dilfert quantum ad fructum
omnes est, ut dicitur ibidem. Et ideo ct efficaciam quia virtute resurrectionis
:

Deus de coelo descendit, et incarnatus Christi resurgunt omnes Matth. xxviii,

est, ut doceret nos coelestia. Erat etiam 52 Multa corpora sanctorum quse dor-
:

difficile cognoscere poenas inferni. Sap. mierant, surrcxerunt. Apostolus I Co-

n, 1 \on est qui agnitus sit revcrsus ab
: rinth. xv, 20 Christus resurrexit a mor-
:

inferis; et hoc dicitur in persona impio- tuis, primitisB dormientium. Sed vide
rum. Et hoc non potest modo dici quia : quod Christus per passionem pervenit
sicut descendit de coelo ut doceret coe- ad gloriam. Luc. xxiv, 26 Nonne sic :

lestia, ita resurrexit ab inferis ut nos de oportuit pati Christum, et ila intrare in
inferis edoceret. Et ideo necesse est ut gioriam suam? ut doceat nos qualiter ad
credamus quod non solum homo factus gloriam pervenire possimus Act. xiv, :

est, et mortuus, sed quod resurrexit a 21 Per multas tribulationes oportet

:

mortuis. Et icleo dicitur : « Tertia die rc- nos intrare in rcgmini Dei. Quarto dif-
surrexit a mortuis. » Invenimus quod fert quantum ad tempus quia resurrectio :

multi surrexerunt a mortuis, sicut Laza- aliorumdiffertur usque ad finem mundi *

rus, et filius vidua", et filia Archisyna- sed Christus resurrexit tertia die cujus :

gogi. Sed resurrectio Christi differt a ratio est, quia resurrectio, et mors, et na-
resurrectione istorum et aliorum in qua- livitas Christi fuit propter nostram salu-
tuor. Primo quantum ad causam resur- tem, etideo tunc voluit resurgere quando
rectionis quia alii qui surrexerunt, non
: salus nostra perficeretur. Unde si statim
surrexerunt sua virtute, sed vel Christi, resurrexissct, non fuisset creditum quod
vel ad preces alicujus sancti; Christus fuisset mortuus item si multum distu-
:

vero restirrexit propria virtute, quia non lisset, discipuli nonremansissent in fide,
solum erat homo, sed etiam Deus, et Di- et sic nulla utilitas fuisset in passione
vinitas Verbi nunquam separata fuit nec sua. Psalm. xxix^ 10 Quse utilitas in :

ab anima nec a corpore; et ideo corpus
animam, et anima corpus, cum voluit
resumpsit. IJoan. x, 18 Potestatem ha-
beo ponendi aniynam meam, et potestatem
habeo iterum siimendi eam. Et licet mor-
tuus fuerit, hoc non fuit ex inflrmitate
nec ex necossitate, sed virtute, quia
sponte et hoc patet, quia cum emisit
: animai, quam incurrimus per peccatum,
spiritum, clamavit voce magna quod
sanguine meo, dum descendo in corrup-
tionem? Et ideo die tertia resurrexit, ut
: crederetur mortuus, et ut discipuli fidem
rion amitterent.
Possumus autem ex his quatuor art
nostram eruditionem accipere. Primo ut
studeamus resurgere spiritualiter a morte
: ail vitam justitisp, quae habetur per poeni-

alii morientes nequeunt, quia ex infir- tentiam. Apostolus Ephes. v, 14 Surge :

mitate moriuntur. Unde Centurio dixit quidormis, et exurge a mortuis; et illumi-

Matth. XXVII, 5 4 Vere Filius Dei erat : nabit te Christus. Et haec est resurrectio
iste. Et ideo sicut sua virtute posuit ani- prima. Apocal. xx, 6 : Beatus qui habet
mam suam, ita suavirtute recepit eam : partem in resurreciione prima. Secundo
et ideo dicitur, quia « resurrexit, » et quod non differamus resurgere usque
non quod fuerit suscitatus, quasi ab alio. ad mortem, sed cito quia Christus re- :

Psal. III, 6 Ego dormivi, soporatus sum,

: surrexit tertia die. Eccl. \, ^ Ne tardes :

et exsim^exi. Nec est hoc contrarium ei converti ad Dominum, et ne differas de

quoddicitur Act. ii, 32 : Hunc JesUm rc- die in diem quia non poteris cogitare
:

Deus nam et Pater resuscitavit

suscitavit : quse pertinent ad salutem infirmitate
eum, et Filius quia eadem est virtus : gravatus et quia etiam perdis partem
;

Patris et Filii. Secundo ditfeit quantum omnium bonorum quae fiunt in Ecclesia,
advitam adquam resurrexit : quiaChris- et multa mala incurris ex perseverantia
lus ad vitam gloriosam et incorruptibi- in peccato. Diabolus eliam quanto diutius
lem Apostolus Rom. vi, 4 Christus re-
: : possidet, tanto difflcilius dimittit_, ut dicit

' Parm. addit « nisi aliquibus ex privilegio

: Thomas non tam facile admisisset resurrec-
ante concedatur, ut Beatae. Virgini, et ut pie cre- tionem B. Joannis Evangelista;, de qua traditio
ditur, beato Joanni Evangelistae. » Et de facto S. tirmitate corot.
218 IN SYMBOLUM APOSTOLORITM.
Beda. Tertio ut resurgamns ad vitam in- Eccc cnm nubibris cceli quasi Filius ho-
corruptibilem ut scilicet non iterum
; minis ad antiquum
veniebat, et usqiic
moriamur, idest in tali proposito quod dierum pervenit : et Marc. ult. 19 Et :

ultra non peccemus. Rom. vi, 9 C/iris- : Dominus quidem Jesus, postquam locutus
tus resurgcns ex mortuis, jam non mori- est eis, assumptus est in crplum, et sedet
tur; mors illi ultra )wn dominabitnr ; et n dextris Dei. Non autom accipitur in
infra 11 : Ita et vos existimate vos mor- Deo dextera corporaliter, sed metapho-
tuos quidem esse peccato, viventes autem rice quia inquantum Deus, dicitur se-
:

Deo in Christo Jesn. Nrm ergo rerjnet pec- dere ad dexteram Patris, idost ad aequa-
catum in vestro mortali corpore, ut obe- litatem Patris; inquantum homo, sedet
diatis concupiscentiis cjus sed neque ; ad dexteram Patris; idcst in potioribus
exhibeatis membra vestra arma iniquilatis bonis. Iloc autcm diabolus.
airoctavit
peccato; sed exhibete vos Deo tamquam Isa. XIV, 13 ; Incifbnn conscendatn, super
ex mortuis viventes. (^luarto ut rosurga- (istra Dei exaltabo solium meum sedebo :

mus ad vitam novam et gloriosam; ut m monte tcstamcnti, in lateribus aquilo-

vitemus omnia qua? prius fuerant
scilicet nis: ascendam snper altitudinem nubium,
occasiones et causa mortis ct peccati. similis ero Altissimo, Sod non pervenit
Roman. vi. i Quomodo Christus resnr-
: nisi Christus idoo dicitur
: « Ascondit :

rexit a mortuis per f/loriam Patris, ita et in coelum, sedet ad dextoram Patris. »
nos in novitate vitx ambulemus. Et haec Psalm. cix, 1 Dixit Dominus Domino
:

nova vita ost vita justitia\ qua^ innovat mco Scdea dcxlris mcis. Socundo Christi
:

animam, et porducit ad vitam gloria*, ad ascensio fuit rationaUs, qnia ad coelos :

quam etc. et hoc propter tria. Primo quia ccelum

debobatur Christo ex sua natiira. Natu-
raloonim ost nt unnni((no(l(pic revertatiir
CAPUT IX. uude trahit origiuoin. 1'riiK'ipium autem
originis Christi cst a Deo, qui est super
De octavo articulo : Qualiter ascensio omnia. .loan. XVI, 28 Exivia l*atre, ct
:

Christi sublijnis, ratiotuibilis, et utilis. veni in mundum iternm rclinquo mttn-

:

dum, et vado ad Ptitrcm. Joan. iii, 13 :

Asccndit ad coelos, sedet ad dexteram Xcmo ascendit incfplum,nm quidescendit

Dei Patris Omnipotentis (a). Post Christi de co'lo, Filius hominis qtii est in coelo. Et
resurrectionom oportot credoro ojns as- licot sancti in codum ascoudant, non
censionom, qua iii ctohim asconiht dio tamon Christns, qnia Christus sua
si(Mit

quadragesima ct ideo dicit

: t Asceii- :
virtuto, sancti vcro tracti a Christo. Caut.
dit ad coelos. Circa quod dobes notaro
» 1,3: Trahe mepostte. Vol potost dici quia
tria. Primo sciUcot cpKvI fnit snblimis, nomo ascondil iu codum iiisi Cliristns :

rationaUs et ufilis. SnbUmis qnidom

,
quia saucti nonascon(hint uisi inquantum
fuit, qnia ascendit ad ccolos. Et lioc tri- snnt mombra Christi, qni ost capnt Kccle-
plicitor e.xponitur, Primo supor oniiics siw, .Malth. XXIV, 28: Ibirumque fucrit
ccjelos corporcos. Ai^ostohis Kphos. iv, corpus, illuc conqrefpibtinlnr et aqtttLr.
10 Ascendit
: snper omncs cados. Kt Iidc Socnudo ilobcbatur (;hris'o C(ohim ox sua
primo incipit in Christo nam antea :
victoria. Nam Christus ost iu mundum
corpus terrennm non crat nisi in lorra, missus ad pugiiandnm contra diabolum,
inlantum ut otiam Adam fnorit in para- et viciteiim; ol idoomcruil oxaltari supor
diso terrestri. Sccnndo ascoiuUt snpcr omnia. Apocal. iii, 21 E<jo viri, ct scdi :

omnes coelos spirituales, scilicet naturas
spiritualos. Ephos. i, 20 Constitnens
Jesnm ad dexleram suam
super omnem I*riucijiafum et Polestatem
ct Virtutcm et Dominationem et omne
nomen quod iwminatur mm so/utn
in hoc
saeculo, sed etiam in futuro; el omnia
subjecit sub pcdilins ejus. Tertio ascoiuht
cum Palre meo in throno ejus. Tertio cx
:
sui hnmililato. NiiUa (Miiin humiUtas ost
in cndestibus ila magiia sicut InimiUtas Cliristi, qui
cum ossot Dous, voUiit liori homo, ctcum
,
esset Dominus, vohiit formam scrvi ac-
cipere, /acltis obedien<< ttsque ad tnortem
ut dicilur Pliil. ii, ot doscoiidit usquo ad
iuforuum ot idoo mcruit exaltari usque
:

us(|ue ad sedcm Patris. Dan. vii, 13 :

ad coMum ad sedem Dci nam humililas :

(a) Bartliolomoo adscribilur.

 OPUSCULUM VIT. 219

via est ad exaltationem ; Luc. xiv, 11 : Act. X, 42 Ipse est qui constilutus cst a
:

Qid se humiliat, e.raltabitur Eplies. iv,
10 Qui desce?u/it, ipse est et qui ascendit
:
super omnescoelos. Tertio Christi ascensio
: Deo jiulex vivorum et mortuorum : sive
accipiamus per mortuos peccatores, et
per vivos recte viventes sive per vivos ad ;

fuit utilis ; et boc qnantum ad tria. Primo litteram illos qui tunc vivent, et per mor-
qiiantum ad ductum nam ad hoc asccn- : tuos omnes qiii mortui sunt. Est autem
dit ut nos duceret * nos enim noscie- : judex non solum inquantum Deus, sed
bamus viam, scd ipse ostendit. Mich. ii, etiam inquantum homo et hoc propter :

13 Ascendit, iter pafidens ante eos

: et
ut nos securos redderet de possessione
regni coelestis. Joan. xiv, 2 Vado pa-
rare vobis locum. Secundo quaiitum ad
: tria. Primo quia necessarium est ut judi-
candi judicem videant. Divinitas autem
: quod nullus potest sine
est ita delectabilis
gaudio eam videre et ideo niiUus damna- :

seciiritatem ad hoc enim ascendit iit in-

: tus poterit eam videre, qiiia tunc gaude-
terpellaret pro nobis. Ilebr. vii, 25 Ac- : ret. Et ideo necesse est ut appareat in
cedens per semetipsurn ad Deum, semper forma hominis, ut ab omnibus videatur.
vivens ad interpellandum pro nobis. I Joan. V, 27 Potestatem dedit eijudicium
:

•loan. II, 1 Advocatum habemus apiul

: facere, quia Filius hominis cst. Secundo
Pafrem Jesum Christum. Tertio ut ad se quia ipse meriiit hoc officium, secun-
corda nostra traheret. Matth. vi, 21 Ubi : diim quod homo; ipse enim secundum
est thesaurus tuus, ibi est et cor tuum : quod homo fuit injuste judicatus, et
,

ut contemnamus temporaha. Apostolus ex hoc Deiis fecit eum judicem totius

Coloss. iii 1 Si consim^existis cum
, : miindi. Job. xxxvi, 17 Causa tua quasi :

Chris/o, qux sursum sunt fjuxrite ubi impii judicata est : causam judiciumciue
Christus est in dextera Dei sedens; quse recipies. Tertio ut cesset desperatio ab
sursum suntsapite, non quse super terram. hominibus ', si ab homine judicantur. Si
enim solus Deus judicaret, homines ter-
riti desperarent Luc. xxi, 27 Videbimt :

CAPUT X. Filium hominis venientem in nube. Judi-

candi vero sunt omnes qui sunt, fuerunt
De nono articido : quse consideranda circa et erunt. Apostolus, II Corinth. v, tO :

judicem, judicium etjudicandos, et qux Omnes nos manifestari oportet ante tribu-
remedia habent. nal Christi, ut referat imusquisquc propria
corporis, prout gessit, sive bonum sive
Inde venturus est judicare vivos et mor- malum. Est autem, sicut dicit Gregorius,
tuos (a). Ad officium regis et Domini quadruplex differentia inter judicandos.
spectat judicare. Proverb. xx, 8 : Rex qui Aut enim judicandi sunt boni, aut mali.
sedetinsolio judicii, dissipat omne malum Malorum autem quidam condemnabuntur,
intuitu suo. Quia ergo Christus ascendit sed non judicabuntur; sicut infidcles;
in C(elnm, et sedet ad dexteram Dei sicut quorum non
discutientur, quia cpd
facta
Dominus omnium, manifestum est qiiod non credit jam
judicatus est, ut dicitur
spectat ad eum judicium et ideo in re- : Joan. III, 18. Quidam vero condemnabun-
gula catholicffi fidei confitemur quod tur et jiidicabuntur, sicut fideles, qui de-
« venturus est judicare vivos et mor- cesscrunt cum peccato mortaii. Aposto-
tuos. » Iloc etiam dixerunt Angeli Ac- lus Rom. VI, 23 Stipendia peccati mors,
:

tor. i, 11 Hic Jesus, qui assumpius est a

: non enim excliidentur a judicio propter
vobis m
coe/um, sic veniet quemadmodum fidem quam habuerunt. Bonorum etiam
vidistis eum euntem in cnplum. Sunt au-- quidam salvabiintur et non judicabuntur,
tern Iria consideraufia de hoc judicio. Pri- pauperes scilieet spiritu propter Deiim;
mum est forma
judicii; secundum timor quinimmo alios judicabunt. Mattb. xix,
judicii tertium praeparatio ad judicium.
-
; 28 Vos qid secuti estis me, in regenera-
:

Quo ad formam judicii tria concurrunt :

tione, cum sedcrit Filius hominis in sede
scilicet quis sit judcx, qui judicandi, et majestatis sux, sedebitis et vos super sedes
de quibus sit. Christus autem est judex. duodecim judicantes duodecim tribus Is-

* Al. additur « sicut resurrexit ut nos resur-

:
nos ad hoc judicinm. »
gere faceret, ila ascendit ut nos duceret. » '"
Al. : ut esset desperatio ab omnibus.
« »
* Parm. : « secundum est quod judicium hoc (rt) Mattb.TO adscrihitur.
est limendum ; tertiiim est qualitei' prajparemus
220 IN SYMBOLUM APOSTOLORUM.
rael qiiod quidem non solum inlelligi-
: tra insensatos : et ideo
dicebat Job. x,
tur de discipulis, sed etiam de omnibus 7 : Cum sit nemo qui de manu tua
possit
pauperibus; alias Paulus, qui plus aliis ernerc. Psalm. cxxxviii, 8 Si ascenc/ero :

laboravit, non esset de numero illorum : in coe/um, tu i//ic es ; si descendero in in-

et ideo intelli;?endum est etiam de omni- ferniim, ades. Tertio proptcr judicis - in-
bus sequentibus Apostolos, et de aposto- llexibilem justitiam. Nunc enim est tem-
licis viris. Ideo Apostolus, I Corinth. vi, pus misericordiae scd tempus futurum ;

3 : An quoniam angclos jiidicahi-

nescitis erit solum tempus justiti* et ideo nunc :

mus? 14 Domini/s ad judicium

\?>'A. III, : est tempus uostrum, scd tunc erit solnm
veniet cum senibus populi sui ct principi- tcmpus Dei. Psalm. lxxiv, 3 Cum acce- :

hus ejns. Quidam aut(;m salvabuntur ot pero tcmpus, cgo Jusfifias Judicaho. Pro-
judicabunlur, scilicet morieiites in justi- vcrb. VI, 3i Ze/us etfuror viri non par-
:

tia. Licet enim in justitia decesserint, iu cet iii die vinc/ictx, nec acquiescet ctijus-
occupatione tamen temporalium in aliquo quam precihus, nec suscipiet pro redemp-
lapsisunt; et ide(j jtidicabuntur sed sal- tione c/ona p/urima. Quarto propter judi-
val)untur; judicat)untur autem de omni- cis iram. Aliter cnim apparebit justis,
bus factis l^onis et malis. Ecclo. xi, l) : quia dulcis ct dclectabilis. Isa. xxxin, 10 :

Amhula in viis cordis tui, et scifo c/uod pro Regem in decore videbunt aliter malis, :

omnihus his judicium.

addutct te Deus in quia iratus et crudelis, intantum ut di-
Kccl. XII, 14 Cuncta qux fiunt, adducet
: cant montibus ; Cadite super nos, et ab-
Deus in judicium pro omni crrafo, sire scondite nos ah ira .Agni, ut dicitnr Apoc,
honum sive rnulum sit. De verl)is etiam VI, 10. Ila^c autem ira non dicit in Deo
otiosis. Matth. xii, 36 Omne verbum : commotionom animi, sed cfTectum irap,
otiosum quod locuti fucrint homines, red- pcpuam sciliccf pcccatoribns inflictam,
dent rationem de eo in judicii. l)c cogita- scilicet a*fernalem '. Origrcncs « 0'>'ini :

tionibus. Sap. i, 9 In cof/itafionibus im- : anf^usfa' crunt poccatoribus vi* in judi-

pii interrof/atio erit. Et sic patct forma ju- cio Desupcr erit judox iralus etc. »
1

dicii. Contra antem hunc timorem debemus

Est autom judicium illnd timendum quatuor haboro remodia. Primum est
propter quatuor. l*rimo propter juiHcis bona oporafio. Aposfolus Rom. xiii, 3 :

sapientiam scit enim omnia, ct cogita-

; Vis non timerc potestatem? lionum fac,
tiones et locutiones et operationcs quo- : et hahehis /audem ex i/.a. Secundum est
niam omnia ituda cf a/)ertu sunt ocu/is confossio ct poMiitontia dc commissis in :

cjus, ut dicitur llcbr.iv, 13. Proverb. xvi, qua fria dcbcnt essc scilicct dolor in :

2 : Omnes vi;c hominum patent

oculisejus. cop:itati()nc,piidor inconfcssione, etacer-
Ipse etiam scit verba nostra. Sapient. 10 : bitas in satisfactione : quw quidcm ex-
Auriszeli^ uudit mnuia. Itemcopitationos piantpronam a^tornam. Torfium cst clee-
nostras. Jcrcm. xvii, i) Pracum cst cor : mosyna, (]iue omnia inundaf. Luc. xvi,
hominis et inscrufabi/e quis cognoscet i/- : : Vacife vobis amicos de mammona ini-
lud? Ego Dominus scrutans corda et pro- quitatis, iit cum defeceritis, recipiant vos
hans reucs, qui do unicuiquc ju rta riam in xterna tabcrnacula . Quartum est cari-
sua?n,et juxta fructum adiurcnlionum tas, scilicot amor Dci ct proximi qua^ :

suarum. Ibi erunt tcstcs infallibiles, scili- quidem caritas operit mulfifudinem pcc-
cet propria' hominum conscientia». A[)os- ratorum, ut dicitur Petr. iv, ot I*ro-I

tolus Rom. II, 1.5 : Tcsfiuumium rcddenfc vorb. X.

i/lis conscicnfia ipsorum, ct infcr se inri-
cem cogita.tio)ii/nis accusantibus aut etiam ,

defcndcntibus in die Judicabif Deus cum CAPI T \l.

occu/ta hominum. Socundo proptor jndicis
polentiam, quia omnipotoiis osf in so. De S/nritu sancto.
Isa. XL, 10 Eccc Dominus Deus in forfi-
:

tuc/ine veniet. Itemomnipotonsest in aliis. Crcdo in Spiritum sanctum (a). Sicut —

quiaomnis crcaturaorif eo. Sap. v, cum dictum ost, Vorlium Doi ost Filiiis Dci, si-

t\ Pugnahif cumi//o or/)is terrarum con-

: cut verbum hominis dicitur conceptio

' Al. : « ccpli. » titur hspc Origenis sententia, qxifp (ieest in Cod.
* Al. : « operis. » Mazar. iOfiO. »
^ Al. ; « In Lugclunensi cditionc an. 1562, omit- (a) Jacobo Alpheei adscribitur.
 OPUSCIILUM Vlf. 221

mentis *. Sed quandoque homo habet ver- Tertium est quod Spiritus sanctus est
bum mortuum, scilicet quando homo co- ejusdem substantiae cum Palre et Filio :

gitat quae debet facere, sed tamen volun- quia sicut Filius est Yerbum Patris, ita
tas faciendi non atlest ei; sicut quando Spiritus sanctus est amor Patris et Filii;
homo credit et non operatur, fhics ejus et ideo procedit ab utroque et sicut Yer- :

dicitur mortua, ut dicitur Jac. ii. Yerbura l)um Dei est ejusdem substantiae cum Pa-
autem Dei est vivum. Heb. iv, 1:2 : Vivm tre, ita et amor cum Patre et Filio. Et
est sermo Dei quod
: et ideo necesse est ideo dicitur « Qui ex Patre Filioque pro-
:

Deus habeat secum voluntatem et amo- cedit. » Unde ^ et per hoc patet quod non
rem unde Augustinus in lib. De Trin.,
: : est creatura. Quartum est quod estaequa-
« Yerbum quod insinuare intendimus, . lis PatrietFilio quantum adcultum ^ Eph.

cum amorenotitia est. » Sicut autem Yer- Nos autein qui sumus vcra circumcisio,
bum Dei est FiUus Dei, ita amor Dei est Phil. II. Nos sumus circumcisio qui Spi-
Spiritns sanctus. Et inde est quod tunc ritu Deo servimus, tamen graeci libri, et
homo habet Spiritum sanctum, quando antiquiores libri latini habent Qui Spi- :

diligit Deum. Apostolus Rom. v, 5 Ca- : ritui Deo serv/mus, et ipso gr*co apparet
ritas Dei diffusa est in cordibus nostris per quod de servitute latriae intelligitur quae
Spiritiim sanctum, qui datus est nobis. soli Deo debetur est igitur Spiritus sanc-
;

Sicut '^
autem Spiritus Dei nihil aliud est tus verus Deus, cui latriadebetur ideo" ;

quam amor quo Deus se diligit et nos; dicitur « Qui cum Patre et Filio simul
:

ita in nobis est Spiritus sanctus quando adoratur. » Quintum, per quod manifes-
dihgimus Deum et proximum. tatur quod sit a^qualis Deo, est quia
Fuerunt autem aliqui qui male sentien- sancti et Prophetae Spiritu sancto inspi-
tes de Spiritu sancto, dixerunt quod erat ' rati locuti snnt a Deo. Constat autem
'^

creatura, et quod erat minor Patre et Fi- quod si Spiritus iion esset Deus, non di-
lio, et quod erat servus et minister Dei. ceretur quod Prophetae fuerint loculi de
Et ideo sancti ad removendum hos erro- Deo per ipsum *. Sed Petrus dicit Epist. ii,
res addiderunt quinque verba in alio cap. I, 21, quod Spiritu sancto inspirati
Symbolo de Spiritu sancto. Primum est, locuti sunt sancti Dei liomines. Isa. xlviii,
quod licet sint alii spiritus, scilicet An- 16 Dominus Deus misit me, et Spiritus
:

geli, sunt tamen ministri Dei, secundum ejus. Unde hic dicitur « Qui locutus est :

illud Apostoh Hebr. i, 14 Onnies sunt ad- : per Prophetas. »

ministratorii Spiritus sed Spiritus sanc- : Per hoc autem destruuntur duo erro-
tus Dominus est .loan. iv, 2i Spiritus : : res error scilicet Manichaeorum
: qui ,

est Deus; et Apostolus, U Corinth. iii, dixerunt quod vetus testamentum non
17 :Dominus autem Spiritus est : et inde erat a Deo quod falsum est, quia per
:

est quod ubi est Spiritus Domini, ibi est Prophetas locutus est Spiritus sanctus.
libertas, ut dicitur II Corinth. iii. Cujus Item error Prisciliae et Montani, qui
ratio est, quia facit diligere Deum, et au- dixerunt quod Prophetae non sunt locuti
fert amorem mundi : et ideo dicitur : « In a Spiritu sancto, sed quasi amentes.
Spiritum sanctum Dominum. » Secundum Provenit autem nobis muitiplex fruc-
est quia in hoc est vita animae quod con- tus a Spiritu sancto. Primo quia purgat
jungitur Deo, cum ipse Deus sit vita ani- a peccatis. Cujusratio est, quia ejusdem
mae, sicut anima vita corporis. Deo au- est reficere cujus est constituere. \nima
tem conjungit Spiritus sanctus per amo- autem creatur per Spiritum sanctum ,

rem, quia ipse est amor Dei, et ideo vivi- quia omnia per ipsum facit Deus Deus :

ficat. Joan. vi, 6i Spiritus est c^ui vivifi- : enim diligendo suam bonitatem creavit ^
cat unde dicitur, « Et vivificantem. »
: omnia. Sapient. xi, 25 Diligis omnia :

'Parm. « est conceptio intellectus. »

; " Doce omnes gentes, baptizantes eos in nomine
^Parm. omiltit « Sicut autem spiritus... ; Deum Patris et Filii et Spiritus sancti. »
ct proximum. » ^ Hic Parm. textui a S. Thoma allegato tex-
' In edit Romana
an. Io70, et Venetis 1587, tum alterum substitiiit nec bene nam ex ; ;

apud heredem Hieronymi Scoti, et 1393, apud authentica allegalione conjici posset Thomam
Nicolinum habetur tantum « dixerunt quod erat :
Graiciidiomatis nonpenitus forsitan fuisse igna-
servus, et minister Dei. » rum.
" Al. et de hoc. »
: (I
' Parra. omittit : « Spiritu sancto inspirati. »
^ Joan. 23
Veri adoratores adorabunt
IV, : « * Parm. : « ab eo. »
Patrom in spiritu et veritate. » Matth. ult. 19, ^ Parm. : « causat. »
222 IN SYMBOLUM APOSTOLORUM.
quae sunt, et nihil odisti eorwn qux fe- Dei. Apoc. II, 7 Qui habct aures au-
:

cisti. Dionysius in iv cap. Dc divinis no- dieiidi, audiat quid Spiritus dicatEcclesiis.
minibus. « Divinus amor non permisit' Isai. I, -4 Audiain cum quasi magistrum.
:

eum sine germine esse. Oportet ergo >-

quod corda hominum per peccatum des-

tructi reficiantur a Spiritu sancto. Psalm. CAPUT XIL
cui, 30 Emittc Spiritwn tuum ct crea-
:

buntnr, et renovabis facieni tcrrx. Nec

De undccimo articulo. Quod Ecclcsia cst
mirum si Spiritus purgat, quia omnia
una, saiicta, catlioUca, id cst univer-
peccata dimittuntur per amorem Luc. :

salis, firma.
VII, 47 Dimissa snnt ci pcccata multa,
:

quoniam dilcxit niultum. Proverb. x, 12 :

Univcrsa delicta opcrit caritas ; item I Sanctam Ecrlcsiam calholicam {a). Si- —
Pet. IV, S Caritas opcrit multitudinem
: cutvidemus quod iii uno hoinine est una
pcccatorum. Secundo illuminat intellec- anima et imum corpus, et tamen sunt
tum, quia omnia quai scimus, Spiritu diversa membra ipsius
Ecclesia ca- ; ita
sancto scimus. Joaii. xiv, 2G Pararhj- : tliolica est uniim corpus, et liabet diversa
tus autem Spiritus sanctus, qucm niiltct mcinbia. Anima autcm qua hoc corpus
Pater in nomine meo, illc vos docebit vivificat, cst
Spiritus sanctus. Et ideo
omnia, et swjqeret vobis omnia quxcuni- post fidem de Spiritu sancto, jubemur
que dixero Itcm I Joan. xi, i~
vobis. : crederc sanctam Ecclesiam catbolicam :

Unctio doccbit vos dc omnibus. Tcrlio unde additur iu Sijinbolo « sanctam Ec- :

juvat , ct quodammodo cogit servare clesiam catholicam. »

mandata. Nullus enim posset scrvare Circa quod sciendum est, quod Ec-
mandata Ooi, nisi amaret Deum : Joaii. clesia est idcm qiiod coiipregatio. Uiide
XIV, 23Si quis diliqit inc, sennunem
: Ecdesia sancta idein est quod congre-
meum servabit. Spiritus ergo sanctus * gatio fidelium et quilibet Cbristiauus
;

lacit amare Deum. Ezech. \xxvi, 2(i : est sicut membrum ipsius Ecclcsia?, de
Dabo vobis cor novum, et spiritum no- (jua dicitur Eccli. 31. Appropiale
ult.
vuni jjontun in medio vestri; et aufcram ad itir indocli, et comjreqatc vos in do-
cor lapidcum de carnc vestra : et dabo inuin discipliniv. llac autem Ecclesia
vobis cor carneum, et spiritum meum po- sancta habet quatuor conditiones quia :

nain in nicdio rcstri; et fariatn nt in jnw- ost una. (|uia ost sancfa, ([uia cst ca-
ccptis mcis ambulctis, ct judnia inca cus- tbolica, idost uiiivcrsalis, et quia est
todialis et ojiercmini. <^\\^\Avt confirmat fortis et lirma.
spem vita; a-ternje, quia est sicut piguus (Jiiantiim ad [(rimum sciendum est,
hercditatis A[iostolus K[th('s. i, 13
illius. : divorsi Ihorotici diversas secfas
([iiod licot

Siynati sanclo,
cstis Sjjtritu jjroinissutnis adinvoiiorint, non tanKJii portinonl ad
qui est pirjnus hercditatis nostrx. Est Ecclesiam, qnia sunt divisi iii partcs :

enim (]iiasi arrlia \\\3i a^terna'. Cujus sed Ecclesia est iina. Cant. vi, S Una cst :

ratio est, (|uia e\ lioc dcltotur vita a-tcriia coliimba mea, perfecta mcn. Causalur
homini, iiKiuantuni clHciliir liliiis Dei; autoiu iinitas Ecclosia' ox tribus. Primo
et hoc lit per lioc qiiod fit similis Chrisfo; ex uuitate (idei omnos enim Cbristiaiii
:

assimilatur autem aliquis ('iiristo per ([iii suiit i\y^ corpore Ecclosia', idoni cre-
hoc ([uod lialict S[)iritiim Cliristi, ([ui (>st iluiit : I Corintb. i, 10 : Idijisuin dicatis
S[)iritussaiiitiis. A[)ostoliis lUuii. viii, lo :
otnnrs, cl nott sint m vobis schisinata : ct
Non cnim accepistis spiritum servitutis Ephes. IV,Unus Deus., iina /idcs,
10 :

itcrum in timorc; scd accejiistis Sjiirilutn utiuin bajilisitia. Secuudo ox iinitate spei,
adoptiotiis filioruni. in quo c/amaiiius .
(juia omiios firmati suut iii una spc [)or-
Abba, jjater. Ijisc cniin Sjiirilus teslitno- vcniondi ad vitam a-fornam ct idoo :

nium reddit sjjiritui nostro quod sumus dicit Apostolus E[)hos. i\ \ Ununi cor- , :

filii Dei; ct (laL iv, G Quoniam au'.ein :

jius ct unus vocati estis in
spiritus, sicut
cstis filiiDei, misil Deus Sjiiriluin Filii uiia spc roralionis veslra'. Torfio c.\ uni-
sui in corda ccslra claiiianlctn, Abba, ,
tatc caritatis, quia omnes coniiectuutiir
jjater. Quinto consulit - quffi sit voluntas in amore Dei, et ad inviccm in amorc

' Piirni. : « aiitom. » («) Simoni adscribilur,

- Parni. : « in dubiis, et docet nos. »
 : ,

OPUSCULUM YII. 223

mutiio. Joan. xvii, 22 Claritatem quam : quffi temphim Dei est, per peccatum.
dcdisti mihi, dedi cis, ut sint unum, sicut Apostohis I Corinth. iii, 17 ^
Ncscitis :

et nos unum sumus. Mauifestafur autem quia templum Dei estis, et spiritus habitat
hujusmodi amor si verus est, quando in vobis. Siquis autem templum Dei viola-
membra pro se invicem sunt soUicita, et verit, disperdet illuni Dominus.
quando invicem compatiuntur *. Cor. xii. Circa tertium sciendum est, quod Ec-
Non schisma in corpore ; sed idipsum
sit clesia est cathoUca, idest universaUs
invicein sollicita sint membra ; et si quid primo quantum ad locum, quia est per
patitur unum, etc. quia quilibetdegratia
: totum muiidum, contra Donatistas. Nam "
sibi collata a Deo, debet proximo ser- Ecclesia est congregatio fidehum; fideles
vire :undenullusdebet contemnere, nec autem suut per totum mundum; ergo
pati ab ista Ecclesia abjici et expelli; ct Ecclesia. Rom. i, 8 Fidcs vestra an- :

quia nou est nisi unaEcclesia in qua ho- )tuntiatu/- in u/iivcrso mundo ; Marc.
mines salventur, sicut extra arcam Noe ult. l.T Euntcs in mundum univcrsum,
:

nuUus salvari potuit. prxdicatc Eva/igelium onmicreaturse. An-

Circa secundum sciendum, quod est
etiam aUa congregatio, sed malignan-
tium Psalm. xxv, 5
: Odivi ccclesiam
malignantium. Sedhfficestmala, Ecclesia
vero Christi est sancta Apostolus I Co-
riiith. III, 17 Tcmplum Dei sanctum cst,
: salis quantum ad conditionem hominum,
quod estis vos : unde
Ecclesiam. » Sanctificantur autem fideles
tiquitus ^ enim Deuserat notustantum iii
Judaa, nunc autem per totum mundum.
: Habet autem hffic Ecclesia tres partes.
IJna est in terra, aha est in coelo, tertia
: est in purgatorio. Secundo est univer-
dicitur : « Sanctam quia nuUus abjicitur, nec dominus^ nec
servus, nec masculus, nec femina :

hujus congrcgationis ex tribus ' qua3 in- (!al. III, 28 Non cst masculus, nequc fc-
:

veniuntur in ea, velfiuntin Ecclesia ma- mina. Tertio est universahs quantum ad
terialiter quando consecratur primo cx : tempus. Nam ahqui dixerunt, quod Ec-
lotione, quia sicut Ecclesia cum coiise- clesia debet durare usque ad certum tem-
cratur lavatur, ita et fideles loti sunt
'
pus. Sed hoc est falsum quia haec Ec- :

sanguine Christi Apocal. i, o Dilexit nos, : clesia incepit a tempore Abel, et dural)it
ct lavit nos a peccatis nostris in sanguine usque ad finem saeculi Matth. ult., ult. : :

suo ; Hebr. xui, 12 Jesus,nt sanctificaret

: Eccc ego vobiscum sum omnibus diebus
per suum sanguinem populum, cxtra por- usque ad co/mmimationem sseculi : sed
tam passus est. Secundo ex inunctione : post consummationem saiculi remanebit
quia sicut Ecclesia inungitur, sic et fideles in ccelo.
spirituah inunctione unguntur, ut sancti- Circa quartum sciendum est, quod
ficentur alias non essent Christiani
: : Ecclesia est firma. Domus autem dicitur
Christus enim idem est quod unctus. firma, primo si habet bona fundamenta.
Haec autem unctio est gratia Spiritus Fundamentum autem Ecclesis principale
sancti. II Corintli. i, 21 Qui unxit nos, : est Christus. Apostolus I Corinth. iu, 11 :

Dcus ; et I Corinth. vi, 11 Sanctifuati : Fundamcntum aliiul nemo potest po/icrc

estis in nomine Domini yiostri .Jesu Christi. prrxtcr id quod posilum est, quod cst
Tertio exinhabitatione*, namubicumque Christus Jesus. Secundarium vero funda-
Deus inhabitat, locus ille sanctus est : mentum sunt Apostoli, et eorum doc-
uiide Genes. xxviii, 16 Vere locus istc : trina; et ideo firina est unde in Apoc. :

sanctus est et Psalm. xcii, 5

: Domum : XXI, 14 dicitur, quod civitas habebat
:

tuam decet sanctitudo, Domine. Quarto duodccim fundamcnta, et erant ibi scripta
potest addi ex invocatione. Jerem. xiv, noynina duodccim Apostolorum. Et inde
9 : Tu autcm in nobis es, Dominc, et- no- est quod dicitur Ecclesia apostolica.
men tuum invocatum est super nos. Ca- Exinde etiam est quod ad significandum
vendum est ergo ne post talem sanctifi- firmitatem hujus Ecclesiae B. Petrus dic-
cationem poUuamus animam nostram, tus est vertex. Secundo apparet firmitas

'Parm. « Ephes. iv, 15

: « in caritate cres- :
'^
Parm. : « ex tribus. Primo. »
camus in illo per omnia qui est caput Christus :
"'
t*arm. addit « maleriahter. »
:

ex quo totum corpus connexum et compactum * Parm. addit « Trinitatis. »

:

peromnem juncturam subministrationis secun- ^ Parm. omitlit « nescitis quia...

: siquis au-
dum operalionem in mensuram uniuscujusque tem. »
membri, augmentum corporis facit in sedifica- " Parm. omittit « nam Ecclesia...
: et ecclesia.
tiouem sui in caritate. » "
Parm, » unde antiquitus. »
:
 ;

2:24 IN SYMBOLUM APOSTOLORUM.

(lomus, si concussa * noii cadat. Ecclesia Apostoli, est quod communio bonorum
autem nunquam potuit destrui nec a '
: sit in Ecclesia; et hoc est quod dicitur,

persecutoribus; immo persecutionibus « Sanctorum communionem.

Inter »

durantibus magis crevit, ct qui eam per- alia vero membra

Ecclesia», principale
sequebantur, etqiios ipsa perseqnel)atur, membrum cst Christus, quia est caput.
deficiebant : Mattli. xxi, -44 •.
Qai ccciderit Ephes. i, 2:2 Ipsum dcdit caput super
:

super lapidem istum, confrinfjctur ; super otntiet/i Ecclesiam, quse est corpus ipsius.

quem vero ceciderit, conteret eum : nec lUmum ergo Christi communicatur om-
ab erroribus immo quanto magis crrores
;
nibus Christianis, sicut virtus capitis om-
superveneruat, laiilo magis vcritas ma- nibus membris et ha;c communicatio fit
;

nifestata est II Tim. iii, 8 Quemad-: :

' |)er sacramenta Ecclesiae, in quibus ope-
modum latmea ct Mambres resfiterunt ma- ratur virtus passionis Christi, quai ope-
gis. ita ct hi resisfnnt veritati. Homines ratur ad conferendam gratiam iu remis-
?nente corrupfi, reprol/i circa fulem; scd sionem peccatorum. Ilujusmodi aiitcm
ultra non proficient ; hmpicntia * enim il- sacramenta Ecclesiae sunt septcm. Pri-
lorum manifesta erit omnibus, sicut ct mum cst Ijaptismus, qui est regcneratio
illorum fuit\ ncc a tontationibus da-mo-
''
qua'dam spiritualis. Sicut enim vita car-
num : ILcclesia enim est si<'iil tiirris, ad nalis nou polest habcri nisi homo carna-
quam fugit quicumqiie [iiignat contra litcr iiascatur : ita vita spiritualis, vel
diabolum 10
: Turris
Proverl). xviii, : gratiie, noii potcst habcri nisi homo rc-
fortissima nomen Domini. Kt ideo dia- nascatnr Ha^c autem gene-
s[)iritualiter.
bolus principalitcr conatur ad desfriic- ratio fit pcr ba[)tismiim Joan. iii, 3 : :

tionem ejiis; sed non [)raivalet, (piia \V.s'/ quis re/mtas fuerit ex aqua etSpiritu

Dominus dixit Mattb. xvi, 10 Et portiB : sancto, tton pofest introire in regnut/i Dei.
inferi adversm eam
non prxvalcbant Et cst sciendum quod sicut homo noii
quasi dicat Bellabunt adversum tc, sed
: nascitur nisi semel, sic et semcl tantiim
non praivalebunt. Kt imle est quod sola Ijaptizatur unde et sancli addiderunl
: :

Ecclcsia Peti'i(in ('iijiis |)artcin veiiit tola <( Confitcor unum ba[disina. » Virtus au-
Italia, dum discipuli mittercntiir ad prae- tem baptismi cst qiiod [)urgat ab omni-
dicandum) s(Mnpcr fuit (irma in lide : et bus peccatis et quautiim ad cul[)om ct
cum in aliis [)artibus vel nulla fides sit, ([uantum ad ptpnam et iude est quod :

vel sit commixta inultis erroribus, Ec- nuUa [)o'niI('iitia im[)()nitur bni^ti/.alis ,

clesia tamcn Pctri cl tide vigct, et ab er- quantumcum([uc fucrint [)cccatores ; et

roribus muiula est. Ncc miium : quia si statim moriantur post ba[)tismum ,

Dominus dixit Petro Luc. xxii, 32 Ego : immediale cvolanf iii vitam a^leruam.
rogavi pro tc, Petre, ut non de/iciat Indc esf cfiam ([iiod liccf soli saccrdofcs
fuies tua. cx ofllcio ba[)tizcnl, cx nccessitafe tamcii
cuilibef licet bapfizare, servata tamen
forma bapfismi (|ua> esl. « Ego tc baptizo
G.\PUT Xlll. in iiomine Patris ct Filii ct Spiritus
sancfi. » Sumit autcm lioc sacramenfum
De articulo duodecinm : (jualiter septcm virfnfcm a passionc Christi Rom. vi, 3 : :

sacramenta sunt neccessaria. Quicutnquc baptizati sumus in Christo

Jesa, in baptizafi sutnus.
tnorte ipsiiis
Sanctoru/n comt)tuni(nwm. rcittissioncm Et indeesf ([iiod sicuf Chrisfus fiiit tribus
peccatorum (a). Sicut in corporo naturali diebus iu scpulcro, ita fit trina immersio
opcratio unius membri cedil in bonum in aqiia. Secundum sacramcnfumest con-
totius cor[)()ris, ita in coiiiorc s[)iriluali, firmafio. Sicut cnim in illis ([ui cor[)oi'a-
scilicet Ecclcsia. Et qiiia omnes (idclcs lilcr nascuutur, ncccss;iriie sunt vircs ad
sunt unum corpus, bonum unius alteri operandum; ifa spirifualifcr renatis no-
communicatur. A[);)slolus Uom. xii, .">
: ccssarium est robur S[)irifussancti ^[iiod
Sita/if/i aitfrt/i a/frr alfrriiis motttbra. riidc datur iu lioc sacramcnfo. rndc ct .\pos-
et intcr alia crcdcuda qua* Iradidcrunl foli ad hoc qiiod csscnt fortes, rcccpo-

* Faiiii. : a coiKjiiassala. » ' Parin. : « insipienlia, etc. »

"^
Parm.
poiest deslriii. »
: « Parm. omittil
' « quod datiir in lioc sacra-
:

' Parin. omittit « qiieraaiimodum. : el illu- mento. »

ruin tuit. » (a Judir Jacobi adscribitur.
 ;

OPUSCULUM YII. 225

runt Spiritum sanctum post ascensionem
Christi Luc. xxiv, 49
: Vos autem sedete
in civilate, quousque induamini mrtute ex
alto. Unde maximaplenitudo
* gratiae Spi-
ritus sancti confertur in
firmationis : et ideo
puerorum, debent multum esse solliciti
quod conflrmentur, quia in confirmatione
conferlur magna
majorem habet gloriam conflrmatus
quam non conflrmatus, quia hic habuit
plus de gratia. Tertium sacramentum
est eucharistia. Sicut enim in vita corpo-
rah, postquam homo natus est et vires
sumpsit, necessarius est ei cibus, ut cou-
servetur et sustentetur ita in via spiri-
tuali post habitum robur necessarius est
eicibus 5piritualis,quiest corpus Christi.
nis. Sed quod non semper curct cor-
: poraliter, hoc est quia forte vivere non
expedit saluti anima?. Jac. v, 14: Infirma-
tur quis in vobis ? Inducat presbyteros Ec-
sacramcnto con- clesise, et orent super eum, ungentes eum
illi qui habent curam oleo in nomine Dotnini : et oratio fidei
salvabit infirmum, et alleviabit eum Do-
minus ; et si in peccatis sit, rcmittentur ei.
gratia. Et si decedat, Sic ergo patet quod per quinque sacra-
menta quae praedicta sunt, habetur per-
fectio vitai. Sed quia necessarium est
quod hujusmodi sacramenta conferantur
per determinatos ministros, ideo fuit ne-
cessarium sacramentum ordinis, cujus
ministerio hujusmodi sacramenta dispen-
; sarentur(«). iNec est attendenda ad hoc
eorum vita, si aliquando ad mala decli-
nant sed virtus Christi, per quam ipsa
;

Joan. VI, o\ Nisimanducaveriliscajmem

: sacramenta efflcaciam habent quorum ,

Filii hominis et btberitis ejus sanguinem, ipsi dispensatores sunt Apostolus 1 Co-
:

non habebitis vitam in vobis. Et ideo rinth. iv, 1 Sic nos existimet homo ut
:

secundum ordinationem Ecclesiae quili- ministros Christi, et dispensatores myste-

bet Christianus semel in anno debet reci- riorum Dei: et hoc est sextum sacramen-
perecorpusChristi,dignetamenetmunde: tum, scilicct ordinis. Septimum sacra-
quia, ut dicitur ICorinth. XI, 29, ^i«'m«/i- mentum est matrimonium, in quo si
ducat et bibit indigne scilicet cum con- munde vivunt homines salvantur et ,

scientia peccati mortalis de quo non est possunt sine peccato mortali vivere. Et
confessus,nec proponit conflteri", velnon interdum declinant conjugati ad venialia,
proponit abstinere, judicium sibi man- quando eorum concupiscentia non fertur
ducat et bibit. Quartum sacramentumest extra boua matrimonii; et si efferatur
poenitentia. Contingit enim in vita corpo- extra, tuncdeclinant ad mortale. Per hapc
rali quod quandoque quis infirmatur, et autem septem sacramenta consequimur
nisi habeat medicinam, moritur et ita ; in peccatorum remissionem et ideo hic :

vita spirituali quis inflrmatur per pecca- statim subditur, Remissionem pecca-
«

tum unde necessaria est medicina ad

: torum. Per hoc etiam datumest Aposto-
>:

recuperandam sanitatem et haec est gra- ; lis dimittere peccata et ideo credendum
:

tia quae confertur in pcenitentiae sacra-
mento. Psalm, cii, 3 Qui propitiatur
omnihus iniquitatibus tuis, qui sanat om-
wes m/?rm2V«^e5 ^?^as. In poenitentiaautem
tria debent esse contritio, quee est dolor
: vendi, et quod in Ecclesia sit plena
de peccato cum proposito abstinendi
confessiopeccatorum cum integritate; et
satisfactio quee est per bona opera. Quin-
tum sacramentum est extrema unctio. In
hac enim vita sunt multa quae impediunt,
est quod ministri Ecclesiae, ad quos de-
: rivata est hujusmodi potestas ab Aposto-
ad Apostolos a Christo, in Ecclesia
lis, et
habeant potestatem ligandi atque sol-
potestas dimittendi peccata, ^ licet gra-
datim, scilicet a Papa in alios praelatos.
Sciendum est etiam quod non solum
virtus passionis Christi communicatur
nobis, sed etiam meritum vitae Christi ;

propter quae homo non

potest perfecte et quidquid boni fecerunt omnes sancti,
consequi purgationem a peccatis. Et quia communicatur in caritatc cxistentibus,
nullus potest intrare vitam aeternam nisi quia omnes unum sunt Psalm. cxviii,:

sit bene purgatus, necessarium fuitaliud 63 Particeps ego sum omnium timen-
:

sacramentum quo homo purgaretur a tiutn te. Et inde est quod qui in caritate
peccalis, et liberaretur ab inflrmitate, et vivit, particeps est omnis boni quod fit
praeparareturadintroitumregni ccelestis; intotomundo; sed tamen specialius illi
et hoc est sacramentum extremae unctio- pro quibus specialius fit aliquod bonum:

* Partn. « Hoc autetn robur confertur. »

: (a) Nota quod S. Thomas dicit sacraoienta
' Parm. omittit « nec proponit confiteri. «
: hujusmodiper ordinatos dispensari, antequam de
' Parm. k sed. »
: matrimonio loquatur.
xxvn. \o
 : ;

:^26 IN SYMBOLUM APOSTOLORUM.

nam unus potest satisfacere pro alio, si- IV, d2 Nolumus vos ig/torare, fratres,
:

cut patet in beneficiis, ad quae plures de dormie/itihus ut /to/i co/itriste//ii/ii, si-

,

congregationes admittunt aliquos. Siq cut et ceteri qtii spem no/i hahe/it. Se-
ergo per hanc communionem consequi- cundo ad auferendum timorem mortis: '"

mur duo : unum

quod meritum scilicet nam si homo post mortem non speraret
Christi commimicatur omnibus aliud ; aliam vitam mcliorem sine dubio mors ;

quod bonum unius communicatur alteri,
unde excommunicati, per hoc quod sunt
extra Ecclesiam, perduut partem omnium
bonorum quae fiunt in Kcclesia quod est
majus damnum quam damnum alicujus
rei temporahs. Est etiam - periculum
quia ' per hujusmodi sulfragiaimpeditur
esset valde timenda, et potius deberet
homo quapcumque mala facere, quam
iucurrere mortem. Sed quia credimus
' esse aliam vitam meliorem, ad quam per-
veniemus post mortem, constat quod
: nullus debetmortem timere, nec timore
mortis aliqua mala facere. Hobr. ii, 14 :

diabolus ne possit nos tentare unde
quando quis excluditur ab hujusmodi
suffragiis,diabolus facilius vincit cum.
Et inde est quod in primitiva Ecclesia,
cum aliquis excommunicabatur, statim
diabolus vexabat eumcorporaliter. Roge
mus Dominum, etc.
: Ctper morte//i destrtieret eu//i qui hahchat
mortis impcriu/n, idest diaho/u/zi ; et libe-
raret eos qui ti/nore /nortisper totai/i vita//i
oh/toxiicra/it se/'vituti. Tertio reddit solli-
citos et studiosos ad bene operandum.
Si enim vita hominis esset tantum ista
in qua vivimus, non iuossct homini
magnum studium ad bene operandum :

quia quidquid faceret, parvum essct,

CAPUT XIV. cum ejus desiderium non sit ad bonum
determinatum socuiulum certum tem-
De artiailo qiiantum ad
decimo tertio pus, scd ad a'ternitafom. Sod quia cre-
rcsiirrectionis ntilitatem, resurgentiwn dimus quod perhaecquae hic facimus, re-
omnium qualitatem. cipiemus boua aeterna in resurrectione,
ideo studemusbonaoporari. Corinth. xv, I

Carnis rcsurrectionem {a). Spiritus 19 Si i/t hac vita ta/itu/n i/i Chrisio
:

sanctus non solum sanctificat Ecclcsiam sperantes sut/itts, miserahiliorcs sumus

qiiantum ad auimam, scd virtute ojus o//t/iihus ho//tinihus. Ouarto retrahit a
rosurgent corpora nostra. Rom. iv, ^1\ malo. Sicut onim spos priomii allicit ad
Qui suscitavit Jesu//i i'ltrisii(/ti l)ot/ti/tu//t bonum oporandum, ita timor pcBua;,
nostruma mortuis ; et I Corinth. xv, 21 : quam credimus malis reservari, retrahit
Qttoniam qtiidem per homi/iem mors, et a malo. Joan. v, 29 : Et
procede/tt qui
pcr ho//v7trnt resu/recfio t/tortuortan. Et ho/ta feccru/tt, i/i resurrcctio/tc//i vitx
ideo crcdimus secundum fidom nostram, qui vero //tala ctjeru/tt, i/i rcsurreclionem
rcsurrectionem mortnorum futuram. judicii.
Circa quam quatuor ronsidcranda oc- Circa secundiim scioiidum ost, quod
currunt. Primum est utilitas, qua^ ex fido quantum ad omnos quadruplex conditio
rosurrectionis provonit socundus cst ; atlondi potost iii resurroctione. Prima
qualitas rcsurgentium, quantum ad om- est quantum ad identitatom corporum
nos in gonorali fortium quantum ad
; rosurgontium quia idem corpus quod
:

bonos quartum (puintum ad malos in

;
nunc ost, et quantum ad caruem et
spociali. (juantum ad ossa resurgot; licot aliqui
Circa primum sciondum, quod ad dixerintquod nou hoc corpus quod nunc ''

quatuor est nohis utilis fidos ot spos ro- cornimpifur, '

rosurgot ; (luod estcontra
surroctionis. Primo ad tollondum tristi- Apostolum. Ait onim I C<u'inlh. xv, 5.t :

tias quas ex mortuis concipimus. Impos- Oportet corrtiptihilc hoc i/tdtiere incor-
sibile est enim quod homo non doleat dc ruptio/ie//i; ct quia sacra Scriptura dicit,
morto consnnguinoi vol amici sui sod '
;
(|iio(l virfnlo Dei idom corpus ad vitam
por lioc <|uod sporat oum rosurrccturum, rosurgot. .lob. xix, 20 Rursttm circu/n- :

mullum tomporaturdolor mortis.l Thcss. dahor pclle t/iea, ct i/i carnc mca vidcbo

* 1'arm. (jmittil « in Ecclesia. »

:
'^
Parm. : « niirort. »

* F'arm. « aliiid pcriculnm. »

:
' Pai-ui. ouiiUil ; « iii)n. »
' Parm. « quia coustat quod. »
:
^ Parm. : « non resurget. >

* Parm. : « ad mortcm cari sui. » (a) Matthiuj adscribitur.

 : . . ;

OPUSCULUM VJI. 227

Deum. Secunda eonditio erit quantum torum conditio contraria erit conditioni
ad qualitatem, quia corpora resurgentia beatorum, quia erit "^
eis conditio poena
erunt alterius qualitatis quam nunc sint: ffiterna : in qua est quadruplexmalacon-
quia et quantum ad beatos, et quantum ditio. Nam corporum eorum sunt obscura :

ad malos, corpora erunt incorruptibilia, Isa. XIII, 8Facies combustse vullus eorum.
:

quia boni erunt semper in gloria, et Item passibilia, licet nunquam corriim-
malisemper in poena eorum. I Corinth. xv, pantur ;
quia semper in igne ardebunt, et
33 Oportet cortntptibilc hoc indiiere in-
: nunquam consummabuntur : Isa. lxvi,
corrnptionem, et mortale hoc iyidnereim- 24 Vermis eorum non morietur, et ignis
:

mortalitatem. YX quia corpus erit incor- eorum non extinguetur. Item erunt gra-
ruptibile et immortale, non erit usus via animaenim erit ibi quasi catenata
: :

ciborum et venereorum. Matth. xxii, 30 : Psalm. cxLix, 8 Ad alligandos reges :

In resurrectione neque nubent neque nu- eorum in compedibus. Item erunt quodam-
bentur ; sed erunt sicut Angeli Dei in ccelo. modo carnaliaetanimaet corpus. Joel. i,
Et hoc est contra Jud*os et Sarracenos. 17 Compntrueriint jumenta in stercore
:

Job VII, 10 ISon revertetur ultra in do-

: suo. Rogemus Dominum.
mum suam. Tertia conditio est quantum
ad integritatem, quia omnes et boni et
mali resurgent cum omni integritate quas CAPUT XV.
ad perfectionem hominis pertinet non ;

enim eritibi caecus vel claudus, nec ah- De articulo quarto decimo :quge bona erunt
quis defectus. Apostolus I Corinth. xv, in vita geterna.
52 :Mortui resurgent incorrupti, idest
impassibiles quantum ad corruptiones Vitam seternam. Amen. Convenienter
praesentes. Quarta condilio est quantum in flne omniumdesideriorum nostrorum,
ad aetatem, quia omnes resurgent in ae- scilicet in vita aeterna, finis datur creden-
tate perfecta, idest triginta trium vel duo- dis in Sijmbolo, cum dicitur : « Vitam
rum annorum. Cujus ratio est, quia qui aeternam. Amen » contra quod dicunt ;

nondum pervenerunt ad hoc, non ha- illi qui ponunt aiiimam interire cum cor-

bent aetatem perfectam, et senes hanc pore. Si enimhoc esset verum, homo es-
jam amiserunt ideo juvenibus et
: et set ejusdem conditionis cum brutis et :

pueris addetur quod deest, senibus vero istis convenit iliud Psalm. xlviii, 21 :

restituetur. Ephes. iv, 13 Donec occur- : Homo, cum honore esset, non intellexit
in
ramus omnes in virum perfectnm, in comparatus est jumentis insipientibus, et
merisuram setatis plenitudinis Christi. similis factus est illis. Anima enim hu-
Circa tertium sciendum est, quod quan- mana assimilatur Deo in immortalitate,
tum ad bonos erit speciaHs gloria, quia ex parte autem sensualitatis assimila-
sancti habebunt corpora glorificata in : tur bestiis. Cum ergo credit quis quod
quibus erit quadruplex conditio. Prima anima moriatur cum corpore recedit ,

est claritas Matth. xiii, 43

: Fulgebunt : a Dei similitudine, et bestiis compara-
justi sicut sol in regno Patris eorum. Se- tur contra quos dicitur Sap. ii, 22
: :

cunda est impassiljilitas I Corinth. xv, ; Neque mercedem speraverunt justitiae , nec
43 Seminatur in ignobilitate surget in
: , judicaverimt honorem animarum sancta-
gloria : Apoc. xxi, 4 Absterget Deus : rum : quoniam Deus creavit hominem
omnem lacrymam ab oculis eorum; et incxterminabilem, el ad imaginem simili-
mors ultra non erit, neque luctus, neque tiulinis suoe fecit illum
clamor, neque dolor erit ultra, quia prima Est autem primo considerandum in hoc
abierunt I. Tertia est agihtas : Sap^ iii, articulo, qua; vita sit vita aeterna : circa
7 : Fulgebunt justi, et sicut scintillse quod sciendum quod in vita aeterna pri-
in arundineto discurrent. Quarta est sub- mum est quod homo conjungitur Deo.
tilitas Corinth. xv, 44
: l Seminatur : Nam ipse Deus est praemium et finis om-
corpus animale, surget corpnis spiritale nium laborum nostrorum Gen. xv, 1 : :

non quod omnino sit spiritus, sed quia Ego protector tuus swn, et merces tua ma-
erit totahter spiritui subjectum. gna nimis. Consistit autem haec conjunc-
Circa quartum sciendum, quod damna- tioin perfectavisione : I Corinth. xiii, 12 :

*A1.: « neque erunt ultra quae, primo abie- ' Parm. : « in eis pceua. »
runt. »
 ;

228 IN SYMBOLUM APOSTOLORUM.

Videmns tiunc per speculum iu aenigmate Omnipotentem deliciis afflues Psalm. xv, :

lunc autem facie ad faciem. Secundo in
fcrventissimo amore, quanto enim ali-'
quiclmelius cognoscitur, tanto perfectius
amatur. Isai xxxiii, Vivit Dotninus cu-
jus ignis est i?iSio7i, et caininus ejiis in Je-
' 1 1 : Delectationes in dcitera tua usque in
finem. Item si appetuntur bonores, ibi
erit omnis honor. Homines praecipue de-
: siderant esse reges, quantum ad laicos,
et Episcopi, quantum ad clericos et :

rusalem. lerWo^m siimma laude Augus- : utrumque erit ibi Apoc. v, 16 Fecisti : :

tinus inXXIl De civit. Dei. c. xxx « Yide- : nos Deo nostro regnum et sacerdotes : Sap.
bimus, amabimus, et laudabimus. » Isa. V, 5 Ecce quomodo computati sunt inter
:

Li, 2 : Gaudium et Isetitia invenietur in ea, filios Dei. Item si scientia appetitur, ibi
gratiarum actio, et vox laudis. Secundo
•*
erit perfectissima quia omnes naturas :

est in ea plena et perfecta satietas desi- rerum et omnem veritatem, et quidquid

derii; nam ibi babebit quilibet beatus ul- volemus, sciemus, et quidquid volemus
tra desiderata et sperata. Cujus ratio est, habere, habebimus ^ in vita seterna. Sap.
quia nulius potest in vita ista implere VII, 1 1 Venerunt mihi ofnnia bona pari-
:

desiderium suum, nec unquam aliquod ter CW71 illa. Proverb. x, 24 Tertio ^ est :

creatnm satiat desiderium bominis Deus : ibi pcrfectissima securitas nam in mundo :

enim solus satiat et in infinitnm excedit : isto non e?t " securitas plena, quia quanto
et inde est quod non invenitur satietas *
quis habet plura et majorem familiam, "*

nisi in Deo. Augustinus in I Conf. « Fe- : tanto plus ^ timet et pluribus indiget ;

cisti nos, Domine, ad te, et inquietumest sed in vita aplerna nulla est tristitia, nul-
cor nosfrum donec requiescat in te. » Et lus labor, nullus timor. Proverb. i, 33 :

quia sancti in patria perfecte babebunt Sedebit populus meus in pulchritudine

Deum,manifestumest qiiod satiabitur de- pacis. Abundantia perfruetur malo- ,

siderium eorum, et adbucgloria excedet. rum timore sublato. Quarto "^

commoda
ICt ideo dicil Dominus, Matth. xxv, 21 : omiiium bonorum societas,quaB societas "
Intra in gaudium Domini tui. Augusti- est maxime delectabilis '*
bonis; sicergo
nus Totnm gaudinm non intrabit in
: <i sancti habebunt omnia bona haec et alia
gaudentes, sed gaudontes intrabunt toti alium sicut
inetrabilia, et quilibet diliget
in gaudinm. » Psalm. xvi, 13 Satiabor : seipsum; et ideo gaudebit de bono alte-
cum apharucrit gloria tua et iterum cii, : rius sicut de suo. Quo flt ut tantum au-
5 Qui replet in bonis desulerium tuum.
: jreatur laetitia et gaudium uiiius, quantum
Onidquidenim delectabile est, totnm cst estgaudium omnium. Psalm. lxxxvi, 7 :

ibi superabundanter. Si eiiim appetantur Sicut la;tauliutn omnium habitatio estin tc.
delectationes. ibi crit summa et perfec- Ita ergo *^ habebunt perfecti qui erunt
tissima delectatio, quiade summo bono, in vita aelerna. Mali '*
vero, qui erunt in
scilicet Deo : Job. xxii, 20 : Tu)ic super morte apterna, non minus habebunt de

' Parni. omitlit : • secundo iii fervenlissimo.... uorum ; et ha?c est poena damni quae major est
fjus iu Jesuraleni. " quain poena sensus; .Mattli. ii : • (..iKatis mani-
' Parm. : » item consistit in summa laude. » l)us,mittite euui. elc. » .Malth. :« Discedite a me
' Parm. : « im|)erfecta salietate est. » maledicti. » Isai « Tollatur impius ne videat
:

* Parni. : « non quifscit. » gloriam Dei. » Plus dolebunt quia a taii separa-
Parm. « ibi cuiii i|)sa. »
* : biintur societate, quam quia a»terno cruriabuntur
Parm. « tertio consistit in perfecta. »
* : supplicio. .Mali enini tcncbris j)eccalorum inle-
' Parm. « purfecta securitas. •
: rius obscurali qiii iu hac vita vjuculis mandato-
•*
Parm. « et mapis eminet. » : ruin Dei ligari non vohierunt, scd pedibus, idest
^ Parm.: tanto plura timet. » alfeclionibus, animi, et peilibus corporis ad ma-
'" Parm. « consistit inomiiium beatoruin ju-
: liim cucurreriint, ct m.iuus ad illicita cxtende-
cunda societate. » tianl, lipati cuin daMnoiiibus in infcrno pa-
" Parni. « erit. » : tientur tenebras e.xtcriores. Sccundo c.\ rcmorsu
" Parm. « deiectabilis, quia quilibet habcljil
: conscientia^.Sap x :• Vcnient incopitalione |)ecca-
omnia bona cum omnibus bealis; uain (luiiibet, torumsuorum —
Etdicenttuuc (piid nobisprofuit
etc. . » supcrbia.aut ipiid ilivitiarum jactantia?» uam cuni
»' Parm. « Ha-c aulem qua^ dicta ?-iiiil, et
: injieiili delectatioiii' rccoixilabunt^pia^cuin niaijna

niulta inelfabilia habebuut saiicli qui erunt in dclcctalioiie mcnicria»

gcs^eruiit, ut slimulus
patria. » puiigat ad stimn-
pa-nam (jucm oculus ncqiiitia'
*" H.TC ex Cod. S.On. : laril ad culpam. Tcrtio ex iinmcnsitate poenfle
« E coiiverso daraiiati ultra quod (>.\cogitari sensibilis nam ignis gehenna» semper ardebit,
;

possit crnciabunlur. E.xageratur aulein corum et nunquam lucebit, semper iirct ct nunquam
pwna primo cx sepaialioiio Dei et omiiiuin bo- comburct, semper aflicict, et nunquam deliciet
 OPUSCULUM VII. 229

dolore et poena boni de gaudio et quam sicutmoriens est in acerbitate poenarum,

gloria. Exageratur autem poena eorum sic et illi quisuntin inferno. Psal.xLviii,
primo ex separatione Dei et omnium bo- 15 : Sicut oves in infernn positi sunt :

norum et haec est poena damni, quae

: mors depasceteos. Quarto ex desperatione
respondet aversioni quae poena major : salutis. Nam spes libera-
si eis daretur
est quam poena sensus. Matth. xxv, 30 : tionis a pcenis, eorum poena mitigaretur ;

Iiiutilem serviim ejicite in tenebras exte- sed cum subtrahitur eis omnis spes,
riores.In vita enim ista mali habent poena efficitur gravissima. Isa. lxvi, 24 :

tenebras interiores, scilicet peccati sed ; Vermis eorum non morietur, et ignis eorum
tunchabebunt etiam exteriores. Secundo non extinguelur. Sic ergo patet difTcren-
ex remorsu conscientiae. Psal. xlix, 21 : tia inter bene operari et male quia :

Arguam te etstatuamcontrafaciem tuam. bona opera ducuntad vitam, malaautem

Sap. V, 3 Prge angustia spiritus gemen-
: trahunt ad mortem; et propter hoc ho-
tes. Et tamen haec poenitentia et gemitus mines deberent frequonter reducere haec
erit inutilis,quianon propter odiummali, ad memoriam, quia ex hoc provocarentur
sed propter timorem * et enormitatem ad bonumet retraherentur amalo unde :

poena. Tertio ex immensitate pcense sen- et signanter iii fine omnium ponitur.
sibilis, scilicet iguis inferni, qui animam « Yitam aeternam, » ut semper magis
et corpus cruciabit quae est acerbissima : memoriae imprimatur ' ad quam vitam
poenarum, sicut dicunt sancti et erunt : nos perducat Dominus Jesus Christus,
sicut semper morientes, etnunquam mo- Deus benedictus in saecuhi saeculorum.
rituri ^ unde dicitur mors aeterna, quia
: Amen.

Ibi erit summa tenebrarum obscuritas, immensa tidei; sex de divinitate, scilicet qnod unus Deus in

pcenarum acerbitas, intinita miserorum seternitas. essentia, et ideo dicit « credo in unum Deum » et
: ;

Quarto ex desperatione liberationis. Prov. ii. trinus in personis « in Patrem, et tilium, et Spiri-
:

mortuo homine, nulla erit ibi ultra spes, et certe tum sanctum; » qui creator est omnium; unde :

ad magnam
pertinet justitiam judicantis, ut « creatorem ; » etquod ab eo sit omnis gratia el
nunquam careant ia Gehenna suppiicio, qui remissio oranium peccatorum: « Sanctorum com-
nunquam in vita voiuerunt carere peccato De munionem, remissionem peccatorum... » et resus-
istis multimodis pcenis tangitur in his versibns. citabit corpora nostra « carnisresurreclionem; »
:

etquoddabit « vilam anernani,amen. » Item sex de

Anima, ?elii, vermes, foet.T, tubepque flagella. humanitate Christi scilicetquodconceptusetnatus
Ds nftais asppctns, scelerum confusio, oexiis, de beata Virgine opere Spiritus sancti ibi « qui :
Iride stupor, fletus, hoirnr, depres^io, Inctus,
Striiior, clamor, ouila saititis spes, nlulatus, conceptus est de Spiritu sancto, natus de Maria
Est lociis indignis ubi nnn extmguitnr ignis, Virgine. » Et quod mortuuset passus ibi « passus :

Nec torquetttr, nfc qui torqnet morietiir.

(jiii
sub Pontio Pilato,crucitixus, mortuus,et sepultus
Ordo Tiiillus, fiimus ibi, perpetua pcpoa,
est » et quod descendit ad inferos
; « descendit ad
Atq"e imes, gemitus, sitis est et potiis amarut,
f
:

Anxiitas, raajor dolur est ami>sio regni. inferos: » etquod resurrexittertiadie, ibi « tertia
die resurrexit a mortuis, » et quod ascendit in
• Parm. « dolorem. » : coelum, ibi « ascendit ad ccelos
: » et quod ven- ;

' Parm. addit « mortui : nec. » turus est ad judicium « inde venturus est judicare
:

^ Cod.Mazar. in 1 060 addit :« In summa vero scien- vivos et mortuos. » —

Rogemus Dominum, etc. »

dum e t quod secundumquosdam sunt xiiarticuli Similia in Cod. S. Vict. inveniuntur.

 OPUSCULUM
EXPLANATIO DLBIOKLM DE DICTIS GLJLSDAM EDITA
A FR. TIIOMA DE AQriNO
(edit. ROM. IX.)
QUiESTIO I.
Primo considorandiim cst quod ratio
rujuslibet est quam sigruificat nomeu
ejus, sicut ratio lapidis est quam signi-
ficat nomen ejus. Nomina autem sunt
sif^na intelloctualium c(^nco[)tionum : militudinom
uude ratio uniuscujusque rei significafa
per nomen, est couceptio intellectus,
quam significat nomen. Ha^c autem con-
ceptio intollectus est quidom in intolloctu
sicut in sul)jecto, iu re autom iutellocta
sicut in repra^sentato nam conceptiones
: Et similiter infollectus noster ex rebus
intellectuum sunt similitudines (iua'dam
rcrum intolloctarum. Si autom concoptio
intellectus nou assimilaretur rei, falsa
esset conceptio de re illa, sicut si intelli-
gerct esse lapidorn (juod non est lapis.
Ilatio igitur lapidis ost quidom in intel-
lectu sicut in subjocfo, in lapi(b> aufem
sicut iu co quod causat veritatem in cou-
ceptionc intellectus infolligiMitis lai^idom
talem (isse. (him igitur intoUocfus rem
aliquam comprobondit, una concoptione
perfccte illam rom i-opraesentat; et sic
divorsas concoptionos contingit esse di-
vorsarum rerum. [nfollecfus autom nos-
ter Deum comprohonderc non potest.
* Sic Co(i. S. Vict. — In Parm. : Responsio
U(t Vr. Joanneni Veicclliiiisfni (icnoraiein Mag.
ordinis l'ra'ciicaloruni de arliculis cenluni et octo
snniplis ex oper(^ Petri de Taranlasia.
VIII.
'.
nec ipsum in essontia sua videre in statu
viae,sedaliqualifere.x rebuscreatis ipsum
cognoscif. Diversge autem perfectioues
rerum creatarum, puta sapientia, volun-
tas, of hujusmodi, repra'senfant quidem
imporfecfo divinam perfoctionem ex :
hoc enim quod aliqua creatura est sa-
piens, aliqualiter accedit ad divinam si-
similitor ex hoc quod est
:
potons, ct ex hoc quod ost volens ita ;
tamen quod quidquid pcrfectionis seu
nobilitatis compotit creatura? - secundum
ha^c diversa, eminoufius compotit Deo
socundum simpliconi essenfiam suam.
creatis scientiam accipions per diversas
conco[)tionos assimilatur uni divina> es-
sontia', licot im[»orfocto. Sic igifui- boni-
tas, sapientia, et potentia, et si quid aliud
hujusmodi de Doo dicimus, diflorunt ra-
tiono proptor diversas concopfiones in-
tellecfus nosfri, sod sunt idom re, quia
essenfia divina est una et eadem, (juam
intcllectus nostor diversis concopfiouibus
repra'sentat; sicut etiam divorsai res re-
l)riesentant essenliam diviuam diversis
formis. Sic igitur sane intolligi potest
(juod primo ponifur « Quia omnis por-
:
fectio cst in Doo vorissime, cum alia sit
sapientiai, alia bonitatis verissima ratio,
* Sic Codd. —
Parni. : « creaturop, etiam Meo
competit. qui est creatur;irum causa eHecliva
aequivoca. Sed tanien liiec diversa. »
 OPUSCULUM VIII, 231

oportet qiiod haec in Deo differant ra- patet esse falsum ex praemissis nam ea- :

tione quia vero modo simplici in ipso

;
sunt, suntidem(<7)re. » Calumniose autem
contra haec objicitur quod ipsa difTerenfia
sapientiae et bouitatis in Deo sit, et non
solumin intellectu creato. Non enim ha^c
intellexit scribens, sed quod in Deo, idest
cum de Deo dicuntur, differunt ratione,
idest secundum diversas conceptiones
intellectus nostri, qua? unam divinam
essentiam repraesentent, Ucetimperfecte.
Patetenim jam ex dictis quod ratio de
dem divina essentia a diversis repraesen-
tatur et in intellectu et in natura. Sic
autem intellexit scribens, rationes di-
versorum attributorum fundari super
essentiam divinam, sicut super reprae-
sentatum per diversas conceptiones in-
tellectus nostri, quas nomina diversa
significant.
QU.ESTIO III.

qua mentio fit, est quidem in intellectu

sicut in subjecto, in essentia autem di- Ex eisdem etiampatet hoc quod tertio
vina sieut in repreesentato. Item quod ponitur sanum habere
intellectum « Di- :

secundo objicitur quod rafio bonitatis versitas rationis potentiae, sapientiae et

divinae includlt in se sapientiam, quia bonitatis fundatur in intellectu sicut in
bonitas divina est sapientia, non valet : subjecto, in Deo sicut in objecto * quod
quia bonitas divina est divina sapientia praestat causam et fulcimentum suae ve-
ex hoc quod est divina, non ex hoc quod ritati (c). » Ut tamen intelUgatur quod
est bonitas neque ex hoc quod est sa-
: pra?stat fulcimentum veritati, inquantum
pientia, est bonitas. Hoc autem pertinet repraesentatur per unamquamque con-
ad rationem bonitatis et sapientiae, scih- ceptionem intellectus nostri intelligentls
cet quod competit bonitati inquantum hujusmodi attributa non autem quan- :

est bonitas, et sapientiae
pientia. Unde patet quod etiam tertium
non valet non enim pertinet ad rationem
: in Deo, ut in contrarium objicitur. Haec
bonitatis et sapientiae quod huic vel ilh
convenit inquantum est divina, sed quod
competit bonitati inquantum est bonitas,
et sapientia^ inquantum est sapientia, ut
dictum est.
QU.^STIO
inquantum sa- tum ad hoc quod ipsa diversitas attribu-
torum repraesentet aUquam diversitatem
enim diversitas conceptionum seu ratio-
num non provenit ex diversitate Dei, sed
ex defectu intellectus nostri, qui rem
unam perfecte non potest inteUigere nisi
per muUa, qui intelligit attributa secun-
dum quod perfectio invenitur in rebus
creatis.
II.

Ex praemissis etiam patet quod sanum QU.ESTIO IV.

intellectum habere potest quod secundo
ponitur, scilicet u Ratio qua differunt
: Quod vero quarto ponitur « In Deo :

divina attributa, partim fundatur super non est infinitas extensiva, sed inten-
rem, partimsuperintellectum {b). » Opor- siva, » non sic est in scripto ibi sic :

tet tamen quod ahter et aliter fundetur su- enim est scriptum. « Quod objicitur de
per utrumque. Nam rationes quibus at- infinita emanatione Respondeo. Infini-
:

tas extensiva imperfectionis, est cum

^
tributa differunt, fundantur in intellectu
nostro, quia sunt in eo sicut in subjecto. recedat ab unitate infinitas vero inten-
;

Pundantur autem super rem, quia sunt
similitudines quaedam repraesentantes
essentiam divinam suo modo sic enim
dicitur ratio lapidis fundari super rem,
inquantum conceptio intellectus reprae-
sentatlapidem. Quod autemin contrarium
objicitur, scihcet id quod omnino unum
est, non est diversitatis fundamentum,
siva perfectionis est cum accedat ad
unitatem. Prima ergo Deo nonconvenit,
: sed secunda {d). » Patet enim quod lo-
quitur de infmitate emanationis. Emana-
tio autem e.xtensionem habere potest
secundum numerum *, Ucet Deus habere
non possit extensionem secundum quan-
titatem dimensivam. Intensiva autem di-

* Petrus de Tarant. « quod praestat fundamen-

:
(a) Petr. de Tarantasia Sup I. Sent. d. ii, q. ii.

lum ot causain sui esse. » I, q. a. II.

^ Parm. omittit « cum recedat ab unitate; in-
:
Pet. de Tarant. Sup. I. Sent. d. u, q. i, a. iii
(6)
linitas \ero intensiva perfectionis est. » (c) Petr. de Tar. Sup. I, d. ii, q. i, a. iii.
^ Parrn. addit « saltem in creaturis. »
:
{d) Pet. de Tarant. 1, d. u, q. ii, a. n.
 , '

232 EXPLANATIO DUB. DE DICT. CUJUS. EDIT.

non pro-
citur inflnitas emanationis, etsi licet sit in aliiscorporibus ab igne, ita
prie, eo tamen modo loquendi quo di- lux potest dici propria qualitas coeli,
citur, Deus intensus in bonitate, quia est licet sit iu aliis corporibus causata a
summe bonus. Emanatio autem divina ccelo.
non est extensive inflnita, quia non est
infinitus numerus personarum emanan-
QU-^STIO VIII.
tium, licet emanatio divina sitaeterna, ut
objiciens proponit.
Quod vero octavo ponitur. « Quia in
hoc nomine Deus, tam res quam modus
QUyESTIO V. significandi idem est cum persona, ideo
potest hoc nomen Deus supponere pro
persona non sic intelligitur quod
(c) : »
Quod vero quinto ponitur « In Deo
modus significandi sit idem cum per-
:

producere personas non est de ratione

sona, ut objiciens intellexit sed quod :

perfectionis, sed in creaturis essct («), » modus signiiicandi iu boc nomine Deus,
simpliciter intellectum falsumcst; nisi est idem modo significandi personae,
addatur quod non est de ratione perfec- quantum ad hoc quod utrumque signifi-
tionis absoluta^, vel ad se dicta^ et hoc :

cat in concreto.
videtur ipse intelligcre per ea qua? sub-
dit, licet non bcne exprimat subdit :

enim :« quia dicit tantum quid, non QU^STIO IX.

ad aliquid » sic producere personam, in
creatura.
Quod vero nono dicitur, « fieneratio di-
vina non terminatur ad relationem, sed ad
hypostasimquae est subjecta (rf), » verum
QU^STIO VI.
est si intelligatur de substantia prout
significat suppositum, non autem si in-
Quod verosexlo ponitur^ « Hclatio in telligatur de substantia quje est essentia
divinis comparata ad essentiam, ratio vcl natura. Nec valet quod objicitur in
sola est comparafa atl objectum cujus
;
contrarium Relatio in divinis cst hypos-
:

est, sic res qujeflam cst (A) » sic intcl- :

tasis crgo si tcrminatur ad hypostasim,
:

ligitur quia:relatio comparata ad essen- terminatur ad rclationem; sicut non va-

tiam, diHert solum ratione ab ea; ab op- lct Essentia (livina est hypostasis, ergo
:

posita autem relatione ditlert realiter :

gcneralio divina terminalur ad essen-
unde poslca subdit « ipsa enim rclatio, :
tiam sicut cnim esscntia divina non
:

scilicet per comparalionem ad essen- generatur, ita nec filiatio, sed Filius.
tiam, idcm est quod ipsa, re *, sed differt
ratione » non autem intclligitur
; quod
relatio sit solum ratio, cui nou respon- QU.ESTIO X.
deat res aliqua, ut objiciens calumniatur.
Quod vero decimo ponitur, « Quamvis
concedatur cum aliqua improprictate,
QUiESTIO VII. nafurade nattira, lux de luce, subsfantia
de substantia, Deus de Deo, non tamen
Quod vero septimo ponitur, « Lux est communitcr couceditur hwc - Essentia ,

qualitas agentis universalis, idest coeli, » de essentia(e) » male dictum cst quantum
intelligitur universalis in gencro natu- ad lioc quod dicitur, quod Deus dc Deo
ralium agcntium et non simplicitcr ,
improprie dicatur. Est euim ha^c propria,
ut objicicns intcllexit lux ciiim etsi sit : Dcus de Deo, sicut ct haec, Deus geuuit
in aere, est tamcn in eo a corpore cn?- Deum, ut ohjiciens dicit, et ut ipsemet
lesli, sicut calor in aqua nb i^nc. Sicut in qiiarta disfincfionc detcrminaf unde ;

igitur calor est propria qualitas ignis, arbitror ex errore scriptoris accidisse.

* Parm. erronec : « quod ipsa res. » pro natura, et o.t consequenti pro persona, prop-
' Petrus Tarant.
ci(! htpc ita communiter. »
: >> ter identitatem rci et mudi signilicandi. »

(a) Pet. de Tarant. ubi sup. {d) Pet. de Tarant. 1, d. vi, q. ii, a. i.
Ib) Pet. de Tarant. ubi sup. a. ult. (e) P. de T. I, n. vi, q. ii, a. ii.
(c; P. de Tarant. I, d. v, q. iv, a. Per prius i : ><
 OPUSCULUM VIII. 233

lius procedit per modum intellectus,

QU.ESTIO XI. inquantum procedit ut Verbum sicut :

tamen Verbum procedit naturaliter a

Quod vero undecimo proponitur, « Et- Dco diceute, ita et amor similiter a Deo
si eadem sit natura in Patre et Filio et amante.
Spiritu Sancto, non tamen eodem modo
sehabens, (a) » dubium sensumhabet. Si QUJ:ST10 XIII.
enim intelligat modum essentialem ex-
presse, falsum est puta si diceret, quod :
Quod autem decimo tertio ponitur,
melius aut perfectius essentia sit in uno « Gencrare non est actus
naturse ut com-
quam in alio ;autem iutelligat modum
si
munisest, sed ut conjuncta cum proprie-
relativum, secundum quod Hugo de tate suppositi generantis (c), » quantum
Sancto Victore, in lib. DeTrin., cuilibet
ad id quod objiciens tangit, non multum
personae attribuit quemdam essendi mo-
videtur calumniabile, quia conjunctio
dum, sic verum est quod dicitur: quia potest referri ad intellectum vel locutio-
licet essentia non referatur ut sit gene-
nem nostram, ut puta cum dicimus :

rans vel geni!a, sicut objiciens dicit; est

Essentia et paternitas suntinPatre non ;

tamen essentiaper generationem accepta autem ad compositionem rei. Sed magis

vel communicata. Essentia igitur divina
posset calumniari ex hoc quod dicitur
est in Patre ut non accepta ab alio in ;
generatio esse actus naturae in Patre, si in-
Filio ut accepta per generationem; in
telligeretur esse actus natura^, ut gene-
Spiritu Sancto ut accepta per processio-
rantis debet enim intelligi esse actus
:

nem.
naturae ut quo generans generat natura :

enim non generat, sed Pater naturaliter

generat Filium.
QU^STIO XII.

Quod vero duodecimo ponitur, Pro- « QUiESTIOXIV.

ductio a natura et a voluntate potest in-
telligi tripliciter aut a natura solum, : Quod vero decimo quarto ponitur,
aut a voluntate solum, aut a natura et vo- ((Potentiae idem cum essentia', ex parte
liintate simul primo modo procedit Fi-
: operationum, scilicet creationis et gene-
lius, secundo modo creatura, tertio modo rationis quae diversae ^ sunt, et secun-
procedit SpirilusSanctus {b) » quantum : dum prius etposterius' habent distinc-
ad id quod objiciens contra opponit, non tionem {d) » sanum habet intellectum.
:

magnam difncultatem habet. Sic enim Quamvis enim potentia creandi et gene-
potest dici Filius a natura et Spiritus randi sit divina essentia, ut objiciens tan-
Sanctus a natura et voluntate procedere, git:tamen importat respectum quemnon
sicut dicitur Filius esse natura de natura, importat essentia: et quantum ad hunc
sapientia de sapientia, licet Pater et respectum distinguitur potentia,Iicet non
Filius sint una sapientia; sed magis vi- distinguaturessentia: similiter etiamlicet
detur esse calumniosa ista distinctio, ex creationis actio sit Deus et divina essen-
qua videtur relinqui Spiritus Sanctus tia, tamen connotat efTectum secundum
quasi medio modo se habens inter Fi- quem distinguitur creatio a generatione,
lium et creaturam. Sicut igitur Deus non autem secundum ipsam essentiam
Pater Filium non voluntate, sed natura actionis, prout est ipsa essentia divina.
produxit, ita de Spiritu Sancto sentien-
dumest: quod enim Deus producit vo-
luntate, creatura est, ut Hilarius probat QU^STIO XV.
in lib. De syn. Dicitur tamen quod Spiri-
tus sanctus procedit per modum volun- Quod autem decimo quinto ponitur,
tatis, quia procedit ut amor, sicut et Fi- (( Sicut aeternum prius est temporali, ita

1 Parm. « potentiae enim ex parte » et omit-

:
(a) P. de T. I, d. vii, q. i, a. iii.
tit : « idem cum essentia. » (b) P. de T. I, D. vii, q. i, a. v.
^ Parm. « diversa sunt. »
:
(c) P. de T. I, D. VII, q. ii, a. ii.
' Parm. « secundum quod prius et posterius
:
{d) P. de T. I, D. vu, q. iii, a. i.

se habent, habent »
 :

234 EXPLANATIO DTB. DE DICT. CUJUS. EDIT.

ordo aeternum prius est ordine ad tem-
*
porale unde potentia^ ordinatio ad actum
; variationis {d), » non recte impugnat
jBternum generandi prior est ordinatione -
ejus ad actum temporalem creandi {a) »
non habet calumniam quia aclus crean-
di dicitur temporalis quantum ad edec-
tum connotatum: ratione cujns non con-
ceditur quod Deus ab ajterno creet, licet
actio ejus sit «terna, quae est divina es-
sentia. jEternum etiam licet non haheat
invariabilis, et dicilur a?terna a carentia
objiciens. Licet enim omnis creatura dc
: non esse in esse producta sit, et pro
: lanto sit ahquo modo variabilis; tamenet
definitiones et propositiones aliqua? di-
cuntur invariabiles propter necessarium
ordinem unius termiui ad alium; sicut
Socrates variabilis est, et simihter cursus
ejus et motus et tamen hoc est invaria-
:

ordinemadaliquidtemporale ut adfiuem, bile : movetur. Ilaec tamen in-

Si currit
habet tamen ordinem ad aliquid tempo- variabilitas non facit propositionem ater-
rale, ut principium ad efFectum Deus : nam, nisi secundum quod est in intehectu
enim qui est a^ternus^ est principium et wterno, scilicet divino.
finis omnis creatura^.

QU^STIO XIX.
QU.^STIOXVI.
Quod autem decimo nono ponitur, « De-
Ouod vero dccimo sexto ponitur, « Kssc cima compositio est ex corpore hetero-
potest dupliciter accipi, simpliciter et geueo et anima vegelai)ili; undecima ex
absohite, ct sic non est Deo proprium
corpore liujusmodi ct anima vegetal)ili ct
vel cum praecisione, idestnullo addito, et
scusibili, ut animal; duodecima ex liis et
sic est Deo proprium {/j), » calumniatur anima rationali (<?', » male et improprie *
objiciens non intelHgens quod (hcitur. dictuni cst, ut objiciens tangit, quia dat
Non enim hic accipitur absolute, secun- iutcUig-ere pcr copulam, (juod anima ra-
dum quod absolutum dicitur quod non tioualis sit aliud a vegctabili et seusibili ;

depeu(h't al) ;dio sed absolute, idest ;

sed credo ijuod retulit copulam ad ratio-
nniversahter. Simihter, quoddicitur cum uale tanluni, iu»u ad substantiam
praecisione, idest nullo addito, uon bene
anima:". l nde melius staret, si diceret:
intellexit. lutellexit enim scribcns, quod
ex his, ct rationali, sicut dixit supra: ex
esse cui nihil additur, sedest esse purum anima vegetabili et sensibili.
subsisteus, est proprium Deo non autem ;

intellexit quod esse prout sine additione

proponitur, sit proprium Deo. QU^STIO XX.

QUJ^^STIO XVII. Quod vero vigesimoponitur, «Essentia

divina non est ab aliijuo in se, sedin per- '

Quod vero decimo septimo ponitur, sona » dupliccm habet iutellectum.

Filii :

« Veritates rerum comparata^ ad subjec- Si enim

intelligatur quod essentia divina
tum diversa^ sunt, sed secuiulum (piod iu Filio exisfcus, sif ab alio falsum est ;

comparantur ad intcllcctum divinuui, sicut objiciens iuqiuguat; si vero infelli-

una est omnium vcritas (r), » vcrissi- gaturquod essentia divina est in Filio ab
mum est; tamen illa una veritas non alio, idest a I*atre, verum est : a Patre
est veritas creafa, ut objiciens intellexit, cnim est, quod cssenfia diviua sif in
sed veritas increata. Filio.

QUiESTIO XVI H. QILESTIO XXI.

Quod vero dccimo octavo ponitur, Quod autem vigesimo primo ponifur,
(( Rafio crcaiuli, uf csf in crcaluris, cst « Esseutia esf priiui[)iuin acluuui notio-

• Parm. : « ita ;.]iqui(i .Tternura prius est se- (b) P. de T. I, II. Yiii, q. I, a. i.

cuiKium oidiiipm ad lemporaie. » P. de T. I, I). VIII, q. ii, a. ii.

(c)
'^
Paiin. : « ordiiie. » (d) P. de T. I, I). VIII. (j. 111, a. ii.
"'
Parm. omittit : « male est. » (e) P. de T. 1. n. vm, q. v. a. i. Et ha^c sufll-
* 1'arm. : « ab alio. » ciant ut couslol quieslioiu^s illas cx opfiilius P.
(a) P. de T 1, n. vii, q. iii, a. i. de T. iuisse extractas.
 OPUSCULUM VIII. 235

nalmm prout est conjuncta cum proprie- etiam intelhgi, quod Pater possit produ-
tatibus personalibus » non habet calum- : cereFilio et velitproducereSpiritusancto;
niam ex hoc quod essentiam esse dicit et sic verum est nam Pater omnia pro-
:

conjunctam proprietaiibus eo modo quo ducit per Filium et Spiritum sanctum et ;

supra expositum est. Habere autem quod facit, quod potest

manifestum est
cahimniam magis videtur ex hoc quod et vult. Potest ergo et vult omnia produ-
dicitur Essentia cst principium actuum
: cere per Filium et Spiritum sanctum *.
notionahum : est enim falsum, si intel-
hgatur essentia esse principium hujus- quj:stio XXIV.
modi actuum ut generans vel spiraus ;

sed si intelhgatur esseprincipiumactuum

notionahum ut quo, consonat dictis Ma- Quod autem vigesimo quarto poni-
tur, Spiritus sanctus procedit ut ratio
((
gistri, in vii Dist. primi hb. ubi dicit, ;

volendi, creatura ut volitum » si in- :

quod potentia generandi est divina es-
tehigatur, Spiritus sanctus esse ratio
sentia potentia autem generandi est
;

volendi ex parte volentis falsum est, ut

principium generationis ut quogenerans ;

objiciens tangit; quia non est Patri ratio

generat.
volendi quod non est ei ratio essendi. Si
autem intehigatur ex parte vohti, verum
QU^STIO XXII. est quod scribitur : finis enim est ratio
volendi ea quas sunt ad finem. NuUus au-
tem dubitat Spiritum sanctum esse cau-
Quod autem vigesimo secundo poni-
tur, Ahoriim attributorum a natiira et
((
sam productionis creaturarum, sicut Pa-
trem et Filium.
voluntate, principahtas non est ratione
agentis, sed exemplaris tantum unde ;

respectu rei alterius essenlia est, non quj:stio XXV.

respectu rei substantiahs » hoc accipere :

voluit scribens, ex boc quod Philosophus Quod vero vigesimo quinto ponitur,
distinguit in JI Physic, duo principia ((Spiritus sanctiis procedit a Patre et Fiho
agentia, dicens, eorum quse fiunt, alia ut sunt plures agentes, sed tamen ut
fiunt a natura, aha a proposito vel vo- unum in principio quo agunt, » recte
luntate. Potentia autem et virtus non dis- potest inteUigi. Necest simile de processu
tinguuntur ab his duobus, eo quod creaturae^ et Spiritus sancti quia Spiri- :

communiter se habent adutrumque est : tus sanctus requirit secundum rationem

enim potentia et virtus et naturahs, et suae processionis in his a quibus proce-
rationalis, sive voluntaria simihter : dit, distinctionem procedit etiam ut :

etiam intehectus in agendo non distin- nexus duorum quod de creatura dici
:

guitur a voluntate, quia inteUectus non non potest. Nec oportet quod effectus sit
movet nisi mediante voluntate ;
procedit simphcior causa, si Spiritus sanctuspro-
tamen aliquid per modum in-
in divinis cedit a phiribus secundum quod suiit
tehectus, scilicet Verbum, sicut et Spiri- piures ahquo modo quia simihtudo ef- :

tus sanctus per modum, vohintatis, ut fectus ad causam agentem vel dissimili-
amor. tudo attenditur secundum formam qua
agens agit Pater autem et Filius spirant
:

potentia spirativa, quae estnatura divina,

QU^STIO
Quod vero vigesimo tertio pqnitur,
(( Verbum, et ars qua
Filius procedit ut
potest Pater omnia producere Spiritus
Sanctus ut amor, quo amor vult ea pro-
ducere, » muUiplicem habet intehectum.
Potest enim intelhgi, quod Pater Fiho
XXIII. quffi est una in utroque. Non tamen ha»c
dicuntur pro tanto quod in divinis sit
causa et causatum, vel agens etfaclum;
sed hoc modo haec dicuntur secundum
; quod loquimur de divinis modo humano.
Nec etiam oportet quod si [)rocedit a phi-
ribus inquantum sunt plures, quod non
procedat totaliterab uno sed quod non ;

potest, et Spiritu sancto veht et sic fal- ; procedat ab uno sine respectu ad alte-
sum est, ut objiciens impugnat. Potest rum.

' Parm. omittit : (( et Spiritum sanctum. »

236 EXPLAXATIO DUB. DE DICT. CUJUS. EDIT.

omnino falsum est ; nisi faciat vim in hoc

quod dicitur, (( videtur » ut intelUga-
:

QUiESTIO XXVI. tur, (( videtur, » quasi sophisticum, quod

non est.
autem vigesimo sexto ponitur,
Qiiod
((Quamvis Spiritus procedat ab eis ut
sunt plures secundum numerum agen- quj:stio XXX.
tium, non tamen secundum formam eos
pluriflcatitem, » eamdem habet rationem Quod vero trigesimo ponitur, (( AUa
sicut praecedens. ratio est, quia procedit spiritus Sanctus
ab uno in aUerum, ideo videtnr magis
habere de ratione processionis » sim- :

QU^STIO XXVII. pliciter male dicitur, nisi etiam fiat vis

in hoc quod dicitur, videtur. » ((

Quod vero vigesimo septimo ponitur,

(( Non sequitur quod sit magis auctor,
sed quod alio modo auctor*, qnia et me- QU^STIO XXXI.
diate et immediate ; » si absolutum mo-
dum falsum est. Si autem intel-
intelligit, Quod autcm trigesimo primo dicitur,
ligat modum relativQm quantum ad ;
(( Uno modo dicitur temporale quod sub-
aliquid veriim est, et quanfum ad aliquid tcmporaU, et hoc modo
.jacet variationi
falsum quia relatio qua Filius est prin-
: iUud per quod elevamur supra tempus,
cipium Spiritus sancti, est communis non est temporale, sive in tempore sic :

Patri et Fiiio unde quantum ad hanc,

: vero est gratia » hoc videtur accipi ex
:

idem est modus relativus sed relatio ; eo quod Augustinus dicit, quod inquan-
qua Filius est a Patre propria est ei. Se- tum aliquid aeternum mcnte sapimus,
cundum hunc igitur modum potest dici, non in hocmundo sumus quod quidem :

quod FiHus alio modo est auctor Spiritus verum est ex parte objecti iuquod eleva-
sancti quam Pater inquantum FiUus ; mur, quod est supra mundum et supra
hoc habet ab alio, non autem Pater. Ft tcmpus sed ex parte nostri qui eleva-
;

similiter de omniltus qua>

potest dici mur, ciim simus temporales, et in mundo,
conveniunt Uatri et Filio quia omnia ;
gratia temporaUs est.
FiUus habet a Fatre, et Patera nuUo.

QUiESTIO XXXII.
QUiESTIO XXVIIl.
Quod vero trigesimo secundo ponitur,
Quod vero vigesimo octavo ponitur, ((Datio aUquando importat communica-
(( Deus generaiis est nomen essentiale tionem solam, nUqiiando etiam emana-
tractum ad persouale, sicut potentia con- tioncm, aUquando translationem; primo
juncta actui notionali est notionaUs » : modo potest (Uci qnaBlibet persona dare
sanum inteUectum habet. Nec est simile seipsam, secundo modo una persona
de essentia et potentia, ut objicitur quia : aUam, tertio modo qua^Ubet persona do-
essentia non importat aUquam habitudi- niim creatum « sane dicitur non sane
: ;

nem principii, sicut potentia secun(Uim : autemdiceretur, si diceret, quod secundo

rationem cujus liabitudinis dicitur poten- modo qua^Ubetpersona dat quam^uimque
tia generandi, idest quai est generationis aliam, ut objiciens inteUexit.
principium.

QU^STIO XXXIII.
QU^STIO XXIX.
Quod autem trigesimo tertio ponitur,
Quod vigesimo nono ponitur, (( Spiri- (( Sancti novi testamenti magis sunt dis-
tus sanctus procedit a duobus, FiUus al) positi ad rccipicndam gratiam quam
uno, unde videtur magis procederc, » Sancti veteris testamenti, propter impe-

' Parm. omittit : « sed quod alio modo auc- tor.

 ,

OPUSCULUM VIII. 237

dimentum peccati Adse
sane remotum ; » dentaliter, ut objiciens intellexit, falsum
dicitur quia etsi circumeisio a peccato
: est ; si intelligatur inhsrente, idestexis-
originali purgaret in veteri lege, ut obji- tentein agente quocumquemodo, verum
ciens dicit; non tamen tanta copia gratiae est : dicimusenim formam substanlialem
conferebatur sicut in baptismo, nec erat esse in igne, et deitatem in Deo.
solutum pretium pro redemptione totius
humani generis. quj:stio XXXVIII.

quj:stio XXXIV. Quod vero trigesimo octavo dicitur,

hoc falsum est, scilicet, quod « Deus non
Quod vero trigesimo quarto ponitur, agit in anima, nisi per novum influxum » ;

« Nonaliud ^esse anima quam quod dat nam novus influxus * potest provenire in
corpori oportet » verum est -. Si anima anima, sed nova dispositione recipientis,
enim est forma corporis, forma autem sicut nova illuminatio in aere ex nova
et materia sunt unum secundum esse, dispositione aeris. Manifestum est enim,
quod non esset verum, si aliud esset esse quod Deus in anima agit non solumcau-
formai, et aliud esset esse quod dat ma- sando in ea aliquem habitum, puta gra-
teriae. Nec propter hoc sequitur quod tiae vel virtutis, sed etiam inclinando li-

anima habeat esse corruptibile sicut cor- berumarbitrium ad hoc veladillud quod ;

pus quia ihud esse corpus potest amit-

: non proprie dicilur influere, sed magis
tere, non autem anima et propter hoc : movere ad actum.
remanet anima habens esse a corpore
separata. QU.ESTIO XXXIX.

QU^STIO XXXV. Quod vero trigesimo nono ponitur,

« In spiritualibus additum non recedit a
Quod vero trigesimo quinto
ponitur, simplicitate, » verum est, si inteUigatur
« Non fiebat missio
veteri visibilis in de additione qu» est per modum inten-
testamento » quod verum est, sed de-
: tionis ; sicut illud quod est melius, dici-
cipitur objlciens, quia non distinguit in- citur addere in bonitate supra illud quod
ter apparitiones et missiones non enim : est minusbonum nonestautem verum, ;

omnis apparitio est missio visibilis, sed si intelligatur de additione rei ad rem,
solum illa quae fit ad declarandum pro- '^
vel speciei ad speciem nam intellectus :

cessum copiosum gratiee in aliquo. minus est simplex, qui habet plures spe-
cies intelligibiles.

QU^STIO XXXVI.
QUiESTIO XL.
Quod vero trigesimo sexto dicitur, « In
fine Ecclesiffi non erit tempus propaga- Quod vero quadragesimo ponitur
tionis spiritualis ad multiplicationem « Filio convenit dari actu non aptitu-
fidelium hoc potest verum esse, si
; » dine, » credo inconvenienter dici.
intelligatur ad tempus Anti- quantum
christi non quin illo tempore aliqui ad
:
quj:stio xli.
Ecclesiam convertantur, ut Augustinus
dicit XX De
Dei; sed quia propter civ.
Quod vero quadragesimo primo ponitur
tribulationes non multi convertentur.
« Verbum increatum^ non est ratio profe-
rendi alia verba, » simpliciter falsum est.
QUiESTIO XXXVII.
QU.ESTIO XLII.
Quod vero trigesimo septimo ponitur,
(' Omne agere est a forma inhairente Quod vero quadragesimo secundo po-
agenti ; » si intelligatur inheerente acci- nitur, « Quamvis idem sitfinis utriusque.

* Parm. : « non aliud est esse. » ' Parm. : « effectus. . . pervenire. »

' Parm. : « oportet verum esse. » ^ Cod. S. Vict. : « incarnatum. »
' Parm. : « decorandura. »
 ;

^38 EXPLAxNATIO DUB. DE DICT. CUJUS. EDIT.

tameu ordo utriasque ad illum
alter est generatio habet aUquid simile motui
finem, quia Spiritus sauctus ordinatur quantum ad hoc quod accipere, sicul
ad illum per modum efficientis, » incon- dicut BasiliuS;, est commune FiUo et
venienter dicitur, si per finem intelliga- creaturffi.
tur illud propter quod est aliud nam :

Spiritus sanctus non est propter aliquem

effectum creatum si vero finis accipia- ;
QUJESTIO XLVI.
tur pro termino, sicut punctum dicitur
finis linea?, sie potest dici aliquis efTectus Quod vero q[uadragesimo sexto dioitur,
creatus flnis adquem terminatur operatio « Una persona non habetesse in seipsa, »
personae increatae. falsum est secundum quod dicitur Deus
esse in seipso quod cxpouitur magis
:

negative quam
affirmative, quia scilicet
QU^STIO XLIII. non indiget alio in quo sit, eo modo
loquendi quo dicitur Pater esse a seipso,
(Juod vero quadragesimo tertio po- quia non ab alio.
nitur, « Quod proccdit ab aliquo in aliud
sicut in objectum» non dicitur respectu
ejus procedere ut donum, » non habet QU^^STIO XLVII.
aliquam necessariam ratiouem.
Quod vero quadragesimo septimo di-
citur, Actus existendi triplex est qui-
« :

QU.ESTIO XLIY. dam omnino impermixtus, ut esse di-

vinum; alius sempor potonti* permixtus,
Quod vero quadragesimo quarto po- tale est rerura generabilium, tertins
nitur, « i^^quale potest accipi du[)licilor ; modo medio se habeus est enim po-
:

nt dicat solam relationem. aut ul oum pormixtus iu(]uantum est ab alio

toritia^

relatione importat motum ad illam primo ; partim vero nou, iuquantum est simj^lcx
modo dicitur Pater a»qualis Filio, se- et simul totus completus, et tale cst csse
cundo Filius aMjualis Patri, » nou est Angeli, » saniim potest habere intcl-
oalumniabile quantum ad id (jnod ob- loctum. Non onim scribens intendit
jicicns tangit. euim solam.Kqualitas exoludere ab esso augelioo quaslibet po- ^

relationem significat, pra^supponit lamen teutias, sed potentiam qua^ est trausmu-
unitatem. Quantum ad hoc tamon nou tabilis quae cst in rebus corruptibilibus.
bene diotum, «piod .'oqualo (|uan-
vidotiir
doque importat moLiim ad aMjualitatom :

hujusmodi enim motum non signitioal QU.ESTIO XLVIII.

ioquale sive aHiualitas, scd ada-quatio.
Dato tamen quod hujusmodi molum si- Quod vero quadragcsimo ootav(^ i>o-
gnitioarot, nou soquitur inoouveniens, nitur, « Posse et agerc rorum ;etoruarum
ex eo quod dicit Filium hoc modo csse non est totum simul, sed successivc :

a^qualem Patri nam licet in Filio non sit

: non tamen coutiiuic, sed iutorcisc » :

motus ad a^qualitatem, aocipit tamen a verum ost de aotionibus secuudum suam

Patre unde est ei aHjuaUs et ipsa ac- : naturam habcut ouim aotioues suoces-
:

ccptio quantum ad hoc idem facit in Filio sivas unde Augustiuus diclt, quod Deus
:

quod motus ad a^qualitatem in creatura. « movct croafuiam spiritualom jior tom-

j)us,» et pert(!m[)us movori ostperactio-

nes movcri; sed aotioues Angolorum, se-
QU.ESTIO XLV. ouudum (juas fruunfur Vcrbo, sunt sinc
suooossioiio ot soouudum oas sunt in
Quod vero (juadragesimo (|uinto di- j)artioipati()ne a'foruilatis. Possc efiam
citur, « Filius dicitur aMjuari Patri se- Angcli dioitur iutcroisum noii (juantum
cundum quod aequari quasi motum dicit ad essentiam j^ofoutia», scd sccuudum
ad (]uan1itatom oamdcm quam oonso- (|uod i)osse dividifur oonfra agore, (juia
quitur relatio, » sanumhabolintoUootiim :
Augolus (juaudoquo potost agerc aliquid,
nam licet in Filio non sit motus, tamen quandoque agit.

Cod. S. Vict. : « quamlibet potestatem. »

 OPUSCULUM VIII. rs9
truncate scripsit. Poterat sic bene dici :

Essentia divina est una re, cui multa

OU.^STIO XLIX. attribuuntur quae in Deo differunt sola
ratione in rebus autem creatis re, se-
;

Quod vero quadragesimo nono ponitur, cundum naturas et rationcs proprias.

« Materia a Deo distinguitur imperfecta
distinctione, quamvis Deus ab ipsa dis-
tinguatur dislinctione perfecta, » non
satis propriedicitur, licet sustineri possit.
Proprie autem diceretur, quod materia
prima distinguitur a Deo per aliquem in-
tellectum.
quj:stio L.
Quod vero quinquagesimo
QU.ESTIO LII.
Quod vero quinquagesimo secundo
' ponitur, « Ipsum suppositum divinum
a natura generali habet rationem per sc
subsistendi, a natura speciali habet ra-
tionem intelligendi, a forma singulari
rationem distinguendi, » male exceptum
est. Additenim exceptor, « divinum, » de
ponitur, suo. In scripto autem sichabetur Ipsum :

« Ordo alicujus dicitur dupliciter vel ut autem suppositum a natura generali

subjecti quod ordinatur, vel ut rationis etc. . et loquitur de supposito creato :

secundum quam ordo attenditur; primo unde parum supra dixerat animal si-
:

modo non est ia divinis ordo naturse, sed gnificat substantiam cum proprietate ge-
secundo modo » potest recte et non
: nerah, homo cum proprietate speciah,
recte intelligi. Ordo enim non est nisi Paulus cum individuali. Si vero intelU-
aliquorum distinctorum convenientium geretur de supposito divino, esset sim-
in aliquo quffienim in nuUo conveniunt,
: phcitcr male dictum, quia in divinis non
nullum habent ordinem ad invicem. est genus et species.
Ratio igitur ordinis potest accipi in di-
vinis personis vel ex parte distinctionis
personarum : et sic ratio ordinis non est QUJISTIO LIII.
natura, sed relatio; vel ex parte conve-
nientia?, et sic natura est ratio ordinis : Quod vero quinquagesimo tertio po-
propter hoc enim dicitur ordo natura^ iii nitur, « Hypostasis in intellectu suo
divinis personis, quia natura divina claudit et naturas communes, et pro-
communicatur Filio a Patre, et ab utroque prietatem, non ita quod unum horum
Spiritui sancto. insit alteri, sed ita quod utrumque sibi, »
bene dictum est; sed nimis calumniose
ab objiciente reprehenditur dicuntur
:

QU.ESTIO LI. enim proprietates inesse personis, sicut

et esse in personis :et simihter essentia

Quod vero quinquagesimo primo po- divina est in Patre, et cst Pater. Per
nitur, « Essentia in Deo una est re, sed hunc autem modum omnia quae de Deo
habet multitudinem attributorum diffe- dicuntur, reprobari possent, cum niliil
rentium in Deo sola ratione, in seipsis de Deo verbis nostris proprie dici possit.
vero re, secundum naturas et rationes
proprias » falsum est,
: et improprie
dictum, secundum quod sonant verba.
QU^STIO LIV.
Contradicit enim sibi ipsi, si stricte verba
discutiantur. Primo enim dicit, quod at- Quod vero quinquagesimo quarto po-
tributa quae habet essentia divina in se, nitur, « Deus Pater in eadem specie,
in Deo differunt sola ratione, et quod in scilicet seipso sive essentia sua, se et
seipsis differunt re idem est enim ha-
: omnia intelhgit, ideo eamdem speciem,
beri in essentia divina et esse in Deo. idest FiUum, ad se et ad omnia profe-
Haec autem falsitas contingit non ex renda de se gignit : » improprie dictum
malo iutellectu scribeutis, sed quia nimis est, sicut et si diceretur : Deus Pater de

Parm. : « per aliquod imperfectum. »

240 EXPLANATIO DUB. DE DICT. CUJUS. EDIT.

se gignit sapientias esset antem proprie ;

Filius sit species Patris ex boc quodHi-
dictum, si diceret, Filinm de se gignit larius dicit: Species est in imagine. Au-
sapientias quod est eadem species .ProT
: gustinus autem specicm interpretatur
ferre antem accipitur » pro dicere unde : pulcbritudinem. Et licet Hilarins non
convenientius diceretur Deus Pater gi- : dicat quod Filius sit species Patris po- ;

gnit de se Filium ad se et omnia dicenda : test tamen boc modo intelligi, species
Pater enim se et omnia alia dicit Verbo vel pnlcbritudo Patris, sicut dicilursplen-
suo, quod est Filius. Objiciens autem dor Patris.
male exponit proferre, idest producere.

QU.^STIO LVIII.
QU^STIO LY.

Quod veroquinquagcsimooctavo poni-

Quod vero quinqungesimo quinto po-
tur, Aliquid potest significari terminus
«
nitur, « magis convenit cum Palre
Filius actionisdupliciter, secundumrem, aliquid
quam Spiritusinexterioribus, » mScripfo secnndum rationem primo modo tcrmi- :

additur : babitudine spirativa,

idest in
nus spirandi amorem respectu Patris cst
scilicet communi spiratione, hoc accep- Filius, secundo modo Pater respectu sui
tum videtur a Ricbardo de Sancto Vic,- ipsius: » nimis obscure dictum est. Hic ta-
tore, 1 lib. De Trin. Sednon videtur con- men vidctur esse sensus. Quia enim ter-
venienter dici quia neque in divinis
:
minus actionis principaliter distingnitur
dicitur aliquid interius et exterius proprie ab agente ubi est realis distinctio, termi-
loquendo, neque Filius convenit magis num actionis ab agente dixit esse ter-
cum Patre quam Spiritus sanctus, licet in miuum secundum rem : et sic est realis
pluribus relationibus cum eo conveniat. Patrem et Filium
distinctio inlcr ubi :

autcm non est realis distinctio, dixit esse

QUJ^.STIO LVL terminum secundnm rationcm sicut in :

Patrc cum diligit seipsum, distinguitur

Quod vero quinquagesimo sexto po-
nitur, « Patcr et Filius non sunt idem
principiumSpiritus sancti «licetamultis
hoc dicatur proptor articulum quem ba-
amans et amatum ratiouc tanfum. Xon
anfem ex hoc sequitur quod Pater aliter
; diligat sc, aliter Filium, ut objicicns tan-
git sed stM]uifur, quod sc diligat ut
;

bet pronomen inclusum, ratione cujus

'
eumdem, et Filium ut alium.
videtur ad personam pertinere; tamen
hoc videtur multum non cogere, quin
possit concedi, qnod Pater et Filius sint QUiESTIO LIX.
idem principium, sicut et unnm : uti-
mur enim pronominibus communiter et Quod vero quinquagcsimo nono poni-
pro essentia et pro persona. tur, « Loquendo de amore essentiali,
Spirifus sanctus sc diligit scipso , lo-

quj:stio lvii. quendo de amorc notionali, non: » credo

falsum esse ;
quia cum amor notioualis
Quod vero quinquagesimo septimo po- nihil aliud sit qnam S[)iritus sanctus; si-
nitur, « Loquendo de spccie iiatur^e ot cuf b.ec esf vcra: Spirifus sancfus se dili-

dc specie cognitionis, dicitur Filius spe- git scipso, ita luec vera Spiritus sanclus :

ciesPatris, sccundum (juod nominativus diligit se amorc notionali nisi forte di- ;

construitur cum genitivo in rationc catur, diligcre notioiialitcr sump-

quod
caus» cfficicntis, non in ratione causa» fum est spirare amorem et sic diligere :

formalis: » non babct calumniam cx boc iiullo modo convenit Spiritui sancto.

qnod objiciens tangit : non enim sequi-

tur quod Filius sit causa efficiens Patris,
vel econvcrso sed consfrnctio est se-
;
QU.ESTIO L\.
cundum habitudinem talis causffi sccun-
dum modum bxiuendi quo (Irammatici Qiiod voro scxagcsimo ponitur, « Licet
utuntiir. Vult autcm hoc accipere, quod Spiritus sanctus non diligat se vel alte-

* Parm. : « accidit. »
' Al. : « propositura. »
 :

OPUSCULUM YIII. 241

ram personam notionaliter seipso, ta- gnitionis in genere creaturae, » verum est
men diligit creaturam
et personaliter et secundum aliquem modum perfectionis ;

essentialiter seipso » credo simpliciter : unde non obstat quod Beatorum cognitio
esse falsum secundum praedicta. est perfecta nam multiplex est modus
:

perfectionis.

QU^STIO LXI.
QUJISTIO LXVI.
Quod vero sexagesimo primo ponitur
cum dicitur « Omnia in Verbo dicit Pa-
: Quod vero sexagesimo sexto ponitur,
ter, non Verbum dicendi principium, « Ideae habent pluralitatem ex parte con-
sed terminus : » intelligendum est ex notati propter respectuum pluralitatem,
parte dicentis non enim Verbum ;
'
est etille respectus aeternus est » verum est, :

principium Patri, quod dicatur sed ; di- sed respectus ille est intellectus a Deo.
principium aliorum qua^
citur a Patre ut Deus enim ab aiterno sicut infellexit mul-
dicuntur per hoc Verbum et sic cessat : titudinem creaturarum, ita intellexitmul-
omnis objectio. titudinem respectuum, qui sunt inter ip-
sum et creaturas et hoc sulficit ad phi- :

rahtatem idearum, qua^ nihil ahud sunt

QUJISTIO LXII. quam rationes rerum, prout sunt intel-
lectae a Deo et sic neque oportet essen-
:

Quod vero sexagesimo secundo poni- tiam divinam pkirificari, neque oportet
tur, « Filius respectu alicujus actus pa- esse aliquam relationem realem a^ternam
terni non potest esseprincipium, sedter- propter proprietates personales, ut obji-
minus, » eumdem habet intellectum: etsi citur.
enim sit principium spirandi et creandi,
non tamcn est principium quo Pater spi- QU^STIO LXVII.
ret vel creet.

Quod vero sexagesimo septimo poni-

QUJESTIO LXIII. tur, « PluraUtas idearum est in Deo secun-
dum non tamen intellectus
rationem,
Quod vero sexagesimo tertio dicitur, humani, vel angelici, sed divini, » patet
«Non potest dici a^ternitas de seternitate » ex praecedenti quomodo verum est non :

male dictum est quantum ad duo primo, :

tamen sequitur quod aliqua realis dis-
quia ea ratione potest dici aeternitas de tinctio ex ideis sit inDeo, sed quod plura
ffiternitate, sicut sapientia de sapientia, intelligantur ab ipso.
vel natura de natura secundo quia ae- :

ternitas non repugnat rationi originis,

quia et FiUus et Spiritus Sanctus sunt
quj:stio lxviii.
aeterni.
Quod vero sexagesimo octavo poni-
quj:stio lxiv. tur,« Licet secundum aliud, in instanti
-

eodem seeundum rem est Angelus in

utroque termino, tamen multiphcato se-
Quod vero sexagesimo quarto ponitur, cundum rationem » hoc simpliciter fal- :

u Persona non distinguitur seipsa, sed

sum est sed hoc dicit non asserendo,
;

sua proprietate, » falsum est : nam per-

sed opinionem recitando.
sonae seipsis et proprietatibus distinguun-
tur,

QUiESTlO LXIX.
QU.ESTIO LXV.
Quod vero sexagesimo nono ponitur,
Quod vero sexagesimo quinto ponitur, « Scientia de eo quae est per speciem
« Solus Christus habet perfectionem co- alienam non est assimilatio cum rebus

1 Al. « SIC. » 2 Parm. : « vel. »

XXVII. 16
 ; ;

242 EXPLANATIO DUB. DE DICT. CUJUS. EDIT.

scitis, sed scientia per speciem pro- mala iit jam facta, bona ut fienda » obs-:

priam » obscuie dictum est, et male ab

: cure dictum est, et hunc habet sensum :

objiciente intellectum non enim loquitur : quia per divinam providentiam ordinatur
de specie qua Deus sciens scit \ sed de ut bona fiant, non autem ut mala fiant
specie qua scitum scitur quae enim ha- : sedjam facta ordinantur ad aliquod bo-
bent formam, sciuntur per proprias for- num secundum aeternam Dei providen-
mas, sicut homo
ex hoc quod co-
scitur tiam ; unde cessat objectio objicientis.
gnoscitur humanitas ejus quae vero non ;

habent formam, sicut privationes, co-

gnoscuntur per opposita. Cognoscere QU.ESTIO LXXIV.
enim ceecitatem,est cognoscere defectum
visus. Quod vero septuagesimo qnarto po-
•
nitur, « Praedestinatio est causa salutis
prima, iiberum arbitrium proxima; efTec-
QUtESTIO LXX. tus vero magis scquitur conditionem
causa? proximae, ut patet in generatione
Quod vero septuagesimo ponitur, Ma- (( inferiorum ex motu necessario superio-
lum scitur a Deo per speciem alienam, rum » quantum ad ahquid verum est,
:

non per propriam, unde quasi per acci- scilicet quantum ad contingentiam et ne-
dens,non pcr quahter intelhgcndum
se, » ccssitatem quia si causa prima est ne-
:

sit, patet ex immediate pra'ccdenti ta- : ccssaria, etsecunda contingens, sequitur

men quod dicit per accidens non per se, cfFectus contingcns sed non debuit pro- :

non usquequaquc bene dicitur: non enim poni communiter. Quod vero ol)jiciens
ca-citas per accidens cognoscitur, cum calumniatur, quod Deus cst magis causa
cognoscitur csse privatio visus. proxima quamliberumarbitrium, omnino
frivohim est est enim Deus causa proxi-
:

ma secundum efficaciam actionis, et non

QUtESTIO LXXI. secundum ordinem enunciationis ^ cau-
sarum.
Quod vero septuagcsimo primo poni-
tur, Est actio Dci intcrior et exterior
«

exterior ccssat cessantc objccto » si in- :

QU^STIO LXXV.
telligat quod Dcus agat aliqua actione
exteriori, qua' non sit sua essentia, om- Quod vero septuagesimo quinto poni-
nino falsum cst; si vero actio Deidicatur tur, « Dcus mera voluntate dat gratiam

extcrior non rationc sui ipsius, sed ra- rationabilitcr bcne usuro, ct non dat
tione objecli, sic sustincri potest. male usuro : » falsum cst, si univcrsali-
ter intelligatur, ut sensus quod nun- sit
quam dat malc usuro si vero particula- ;

QU^STIO LXXII. ritcr infcnigatiH'. ut scihcet (juandoque

(ict malc usuro, et quandoquc non dct,

Qnod vero septuagesimo sccundo po- vcrum est.

nitur,« Crearo objectum suum ponit in

tcmpore, et ideo actus est f(Mn[)orahs, et
subjaccns legibus tcmporahbus, ct po- QU^STIO LXXVI.
test non esse antcquam sit : » non cst
bene dictum de actione, sed de objecto Quod vcro scptuagesimo sexto poni-
tantum. tur, Divina potcntia ab actu cxteriori
"

nulbim recipit muhiphcitafcm, scd ab

actu intcriori potcst rccipere muHiphcita-
QU^STIO LXXIfl. tem aliquam prout enim difTcnint actus :

notionalcs ct csscntialcs interiorcs, sic

Quod vero septuagcsimo tertio poni- diffcrt potcntia actui notionah ct essen-
tur, « Qua^Iam dicuntur subjaccrc divina; tiah conjuncta: » diminute exccptum cst.
providentiai ut facta, quaidam ut fienda ;
Proponitur cnim primo quod divina po-

' Al. : « sit. » ^ Parm. : « enumerationis.

s
Co(i. S. Vict. « sanctitatis. »
 ;

OPUSCULUM VIII. 243

tenlia una tantum est, si in sua radice telligitur de his qucB sibi sunt secundum
consideretur, qua^ est divina essentia ; si modum intelligendi, ut finitus, compre-
autem consideretur divina potentia prout hensibilis : » addendum est secundum
conjuncta actibus interioribus essentia- quemdam modum intelligendi : quod
libus et notionalibus, sic habet differen- enim dicitur, Deus esse sibi finitus vel
tiam secundum modum quo dicitur dif- comprchensibilis, non eodem modo dici-
ferre in Deo absolutum et relatum ', vel tur sicut res aliae dicuntur finitse et com-
essentiale vel notionale. Potentia enim prehensibiies, sed quodam speciali modo,
generandi ratione actus est notionalis, ut intclligatur magis negative dictum
potentia intellig-endi, essentialis sed : quam affirmativc : dicitur enim sibi
potentia creandi et gubernandi vel qui- comprehensibilis, quia suum intellectum
cumque alius efFectiis adjungatur, est non excedit; finitus vero, quia non est
essentialis et sic es praecedentibus et
: sibi ignotus vel impertransibilis secun-
sequentibus patct intentionem scribentis dum intellectum; sed bonus et sapiens
absque calumnia esse. dicitur affirmative.

QUtESTIO LXXVII. quj:stio lxxx.

Quod vero septuagesimo septimo po- Quod vero octuagesimo ponitur, IUe ((

nitur, « Quantitas virtutis non est idem actus, scilicet generatio, est de Dei subs-
quod quantitas potentiae, sed universa- tantia, et ideo est ei essentiale esse infi-
lior, quia quantitas virtutis attcnditur nitum; sed productio creaturarum est ex
sive in essendo, sive in operando, sive nihilo et ideo est illi essentiale finitum » :

in durando, quantitas vero potentise in obscure diclum est quod dicit productio-
operando tantum : » bene diceretur, si nem crcaturarum esse ex nihilo et non :

adderetur quantitas potentiae activa? sic est intelligendum, quasi ipsa actio
alias diminute dictum est. productionis sit ex nihilo, sed produc-
tum; eo modo loquendi, quo dicerctur
quod operatio cultelli est ex ferro ; simi-
QUJESTIO LXXVIII. liter quod dicit productionem crcatura-
rum esse aliquod finitum, intelligit ex
Quod vero septuagesimo octavo poni- parte producti, et non ex parte actionis :

tur, « tota attenditur

Infinitas potentiae Deus enim actione infinita producit effec-
penes respectum ad possibilia -, infinitas tum finitum.
autem essentiee non solum attenditur pc-
nes esse hoc non
sed penes esse
et illud,
in hoc et in altero quolibet ente, et ' etiam quj:stio lxxxi.
in infinitis si esscnt infinita » vel male,
vel defective dicitur si enim diceret sic : : Quod vero octuagesimo primo ponitur,
Inflnitas potentiae inquantum est poten- <(Non est simile de omnipotentia, et de
tia, tota attenditur penes respectum ad omniscientia quia posse pertinet ad ac-
;

possibilia posset sustineri

,
quia po- : tioncm, scirc ad receptionem in creatura :

tentia importat respectum ad possibilia. vero non potest esse potentia activa infi-
Quod autem dicitur de inflnitate essentise, nita, sed passiva potcst, quae potest rc-
non bene explanatur non enim infinitas : duci in actum, secundum quod unitur
divinae essentise est ex hoc quod Deus agenti infinito » obscure et defective
:

potest in inflnitis, sed inflnita est. dictum est nam posse pertinet et ad ac-
:

tionem et ad receptionem. Addendum

igitur fuit quod posse potentiae activae *
QU^STIO LXXIX. ad actionem. Item non omne scire perti-
net ad receptionem, sed scirc intellectus
Quod vero septuagesimo nono poni- possibilis humani scire autem intellec-
:

tur, Deus non est quidquid sibi est, in-

(( tus divini non est per receptioncm. Quod

* Cod. Vict. : « etrelatum essentiale et reale. » ^ Parm. hic et infra : « possibilia. »

* Cod. Vict. : « et est intinitas, si essent iuti- * Supple : « pertinet, » sive aliquid simile.
nita. »
244 EXPLAiNATIO DUB. DE DICT. CUJUS. EDIT.
vero dicitiir quod
in creatura potest esse
potentia passiva infinita, non habet ca-
lumniam. Ut enim supra jam dictum est,
potentia importat respectum ad possi-
bile unde potentia passiva creaturae di-
: Quod vero octuagesimo tertio ponitur,
citur inflnita, secundum quod ad infinita
se habet sicut potentia materiai prima?
: meritum de condigno, prscessit tamen
se habet ad inflnitas formas et figuras, et
continuum est divisibile in infinitum et
similiter intellectus possibilis se habet
ad infinitas species intelligibiles. ^ec
propter hoc sequitur quod aliquid crea-
tum infinitum simpliciter, sed infi-
sit
nitum in potentia tantum. Hsec autem
potentia passiva infinita in rebus naturali-
bus non reducitur in actum tota simul,
sed successive; sed potcntia passiva ani-
mdi Christi ad inteiligendum reducitur
tiita in actum, quia scit omnia scibilia ad
qUiT intellectus humanus est in potentia
naturah, quai sunt infinita; et hoc hat)et
ex unione Yerbi quod est agens infini-
tum.
OU^STIO LXXXII.
Quod vero octuagesimo secundo po:ii-
tur, Quud aliquis non possit quidquid
« opponitur malum, fiiit iutellectum ab
aliquando potuit, potest esse dupliciter,
aut quianon habet omncs poteslales quas
aliquaiKio hal)uit, aut quia factum est
impossibilc quod aU^iuando fuit possibile
hoc secundo modo Deus non potest quic-
quid potuit, quia non est possibile Deo
quicquid fuit possibile quod enim acfu :
pra^sens est aut pra-teritum, perdit ratio-
nem » hoc omnino calumniam
possibilis,
non habet non enim Dcus potest facere
:
id quod est pra^sens simul cum est non
esse, aut id quod i^raMerilum esl non
esse prffiteritum. Ex magna autem igno-
rantia caluniuiantis procedit quod contra
hoc objicit (]uia Dous potcst id quod in
niliilum ccdil idem numero facere, et
quodeadem caro numerorcsurgat, quam-
vis aliquid ejus in nihilum cesserit
ut lu)c ei sinc qua^stione concedatur,
propler hoc sequitur quod id quod est
pra'teritum non sit praeteritum. (hiarnvis
enim Deiis faceret id qiiod in nihilum ce-
dit ilerum esse, non tamen faceret ([uod
in nihilum non cessisset.
< l>uriii. ;»'leiua ut divina vciilas. »
QUiESTIO LXXXIII.
t(Quamvis primo maliim non praecesserit
de congruo,scilicet non convertiad suum
: creatorem, » non bene dictum est nam :
primum malum est prima culpa; prima
autem culpa non est poena, unde nullum
meritum habet. Si autem intelligit de
primo malo poena^, sic oportet quod prai-
cesserit ipsum meritum de condigno.
QUiESTIO LXXXIV.
Quod vero octuagesimo quarto poni-
tur, « Mala esse futura in tcmpore, fuit
verum ab aiterno per accidens, non per
se, scilicet per speciem sui oppositi, et
quod est bona fieri; » non proprie dictum
est : nam licet malum cognoscatur per
aliud, hoc tamen non est ci peraccidens,
sed per se, ut supra dictum est. Et licet
bono a^tcrno non opponatur malum pro-
prie lo(|uendo, tamcn boniim creatumcui
aterno; et sic malum fieri potuit per
speciem sui oppositi ab a;terno intellecti.
ISec sequitur plura esse ab a'tcrno, ut ob-
: jiciens dicit sed sequitur plura esse in-
;
tellecta ab a^lerno omnia enim tempora-
:
lia sunt inlellecta ab a^terno.
QU.-ESTIO LXXXV.
Quod vero ocliiagesimo (luinto poni-
lur, Licet mala fiiliira esse sit verum
ab ffiterno veritate a^terna, non tamen
fuit veritas a^terna, quia non est verum
per se, sed per accidens » male diciliir
; :
omne enim verum ab aeterno, inquanlum
est verum, est veritas aeterna, licet res
: quia cui competit cssc scilam vere ab seterno
non non sit aterna divina vcritas \
QUiESTIO LXXXYI.
Quod vero octuagesimo sexto ponitur,
((Innocentcm interfici non cst secundum
se malum; » hoc f;ilsum est, si iiitcUiga-
tur inlcrflci ab liomine, prout verba so-
 OPUSCULUM VIII. 245
nant; sed interfici a Deo, qui occidit et aliquid accipiatur valde communiter, se-
vivere facit omnes qui vivunt et moriun- cundum quod etiam ahquid, nihil dicitur
tur tam innocentes quam nocentes, jus- et non ens dicitur ens, ut Philosophus
tum est nisi forte dicatur, quod inno-
: dicit.
centes non occiduntur a Deo, quia mors
est poenapeccati originalis, sicutobjiciens
tang-it unde nulla instantia est de par-
: QU^STIO XCII.
vulis Sodomorum.
Quod vero nonagesimo secundo poni-
tur, Mutatio accipitur stricte et proprie,
«

QU.^STIO LXXXYII. quae habet duo extrema, a quorum uno

tendit in alterum manente eodem sult-
Quod vero octuagesimo septimo poni- jecto, et sic accipitur mulatio naturali-
tur, « Ad conformitatem voluntatis di- ter » bene dictum est, si per extrema
:

vinae in actu non tenetur quis nisi liabita inteUigat terminos, et per hoc quod dicit
caritate falsum est quia quilibet tc-
; » : « naturaliter » intelUgatur idest, in ;

netur habere rectum cor quod non po- ;

scientia naturaU hoc enim quod hic di-
:

test esse nisi sit Deo conforme.

'
citur, commune est tam mutationi natu-
raiiquam violentae. Nec est instantia
quam ponit objiciens, quod in genera-
OU^STIO LXXXVIII ET LXXXIX. tioneetcorruptionenonsuntdnoextrema,
sed termini generationis et corruptionis
Quod vero octuagesimo octavo, poni- sunt privatio et forma, non autem duffi
tur, «Qui actu cogitat articulos, tenetur formffi.
credere » et quod octuagesimo nono
:

ponitur, « Qui actu cogitat divinam boni-

tatem, tenetur diligere » falsum est, si ; QUiESTIO XCIII.
non enim pec-
universaliter intelligatnr :

cat quicumque cogitans articulos lidei
non movetur actu fidei, et quicumque
cogitans Dci bonitatem non movetur actu
caritatis quia aliquando speculative tan-
: infmitum
tum potest aliquis considerare, ut in dis-
putationibus accidit et tamen non mo-
vetur aliquo actu voluntatis ad id quod
speculatur.
Quod vero nonagesimo tertio ponitur,
« In relationibus quae sunt secundum in-
tellectum non est inconveniens at)irc in
; » omnino verum est secundum
potentiam ; sed secundum actum non
; contingit esse relationes infmitas in in-
tellectu nostro : possum enim intelligere
relationem ad subjectum, et relationem
ipsius relationis, et sic in infmitum.

QU^STIO XC.
QU^STIO XCIV.
Quod nonagesimo ponitur, « Volun-
tatem nostram conformare voluntali di- Quod vero nonagesimo quarto dicitur,
vinae non tenemur in eo quod ignotum « Fieri est passio, cum habeat materiam
est » universaliter verum est in his quae
; subjectum ; sed creatio relatio tantum
ignorare possumus absque peccato untle ; est, et non passio, » verum est, si fieri
cessat calumnia objicientis. et passio accipiantur sicut in scientia na-
turali passio enim est alicujus subjecti
:

patientis, et fieri naturale est subjecto;

QUJISTIO XCI. creatio autem aUo modo dicitur fieri et
passio.
Quod vero nonagesimo primo ponitur,
« Modus productionis ahcujus ex ahquo QU^STIO XCV.
triplex est: de sua natura, aut de aliena,
aut de nulla, » improprie dicitur quia : Quod vero nonagesimoquinto ponitur,
productio aUcujus de nuUa natura, non « Creatio passio in creatura est, et est
est productio alicujus de aliquo nisi ; accidens ejus, et posterius ea naturaUter

* Parm. omittit : « sit. »

 246 EXPLANATIO DUB. DE DICT. CUJUS. EDIT.

secundum rem ; » verum est quod creatio

secundum rem nihil ponit in creato nisi

relationem tantum, a quo habet esse, quj:stio c.
quffi est quoddam accidcns et haec qui- :

dem relatio quantum ad aliud esse quod Quod vero centesimo ponitur, Res ((

habet in subjecto, accidens quoddam est dicuntur creaturae in principio temporis

et posterius subjecto sed inquantum est
terminus actionis divinai creantis habet
quamdam rationem prioritatis '.
OU^STIO
; quod mensurat primi mobilis motum, non
sicut in mensurante creationem, sed sicut
in adjaccnte; » verum csl si intelligatur,
sicut in adjacente, idest simul existcnte;
non autem si intelligatur, sicut in adja-
XCVI. cente, idest inha?rente accidentaUtcr.

Quod vero nonagesimo sexto ponitur,

<( Per generationem non possunt fieri nisi QU.ESTIO CI.
quffi habent ante se similc sua». speciei, »

non cst v(uum in qualibet generatione, Quod vero centesimo primo ponitur.
sed solum in generatione univoca. Infinitum actu nihil pra?ter Deum esse
((

potest, scd infinitum actu pro aliqua con-

ditione infinitatis potcst esse. llludautcm
QUtESTIO xcyii. inflnitum actu est secundum quid, et non
simpliciter; » quia a parte post, uon a
Ouod vero nonagesimo septimn poni- parlc ante. IIoc dictum est, (|uia si ha-
tur, n[)iiiio Moysi fuit quod mundus
(( succcssioncm, tunc non est totum in
l)ct
non csset a^ternus; » non satis rcverenter actu si non habct succssionem, tunc
:

dictum est nisi forte dicatur per compa-

: non cstinflnitum, sed quoddam simplici-
ralioncm ad opiniones ahorum ut si di- : tcr indefectibile.
cerctur, opinio Aristotclis talis fuit, scd
opinio Moysi talis, ad designandum ex-
cellentiam hujus super alios. QU.ESTIO CII.

Quod vcro ccntesimo secundo ponitur,

OU.^STIO XCVIII. (( secundum se non est fuisse ne-
In ;evo
quc futurum esse » verum est sed ; ;

Ouod vcro nonagcsimo ootavoponitur, anum noii mcnsural opcrationes Angeli

((Sol qui cst af^cns inqiroporlionatus vi- (pue sunt succcssiva', scd solum essc
fcctum communem in infcrioribus facit » : ipsius quod est uniformc ct sic cessat ;

non est verum si simpliciter accipiatur, objectio de Deo, qui non novit fuisse nec
scd solum scciindum nos sicut dicitur : fntiirum cssc, ncqne sccundum esse,
quod tcrra pcr conqjaralioiu-m ad prinuini nc(iuc sccundum opcrationcm,
de et
coelum obtinct locum conjtnicti, et non confirmatione, vel culpa Angeliquae per-
habctproportioncm ad ipsiim, scilicetse- tincnt ad o[)crationes.
cundum aspcctum noslruin.

QU.ESTIO CIII.
QU.€STIO XCIX.
Quod vcro ccntesimo tcrtio ponitur,
Quod vero nonagesimo nono ponitur, (( Mhil cns unum polcst cssc in divcrsis,
« Crcatura consequitur l)onitatcm Crea- sed aliquod unum ens in potcntia po-
toris non in seipsa, schI in participativa tcst ; » sic intelligcndum est :Nihil ensaclu
simiUtucHnc, vcrum est loquilur cniin : crcafuin potcst cssc in divcrsis nalurali-
de creatura quantum ad essc, non (]iian- tcr non cniin lucc cst falsa, Civcus non
:

tum ad operationcm, qua creatura ra- potcst viderc, licet Deus miraculose pos-
tionalis fruitur ipso Deo ct sic cessat : set ci darc visum ct sic cessant objectio-
:

ol)jcctio. lu^s. Matcria aul(>m prima urui cxistcns

AI. : « proprietatis. b
 , ,

OPUSCULUM VIII. 247

in se consicleratanon per unitatem formcB

sed per carentiam omnis formae est in
potentia ad lioc quod sit in diversis, licet quj:stio cvii.
secundum quod est in diversis non sit
una, sed multiplex. Quod vero centesimo septimo ponitur,
((Duplex est potentia : queedam determi-
nata quee agit per modum naturse; quae-
QU.ESTIO CIV. dam indeterminata, quai agit per mo-
dum penes primum accipitur
voluntatis ;

Quod vero centesimo quarto ponitur, triplex potentia imaginis penes secun- ;

(( Materia secuudum essentiam una est dum libertas arbitrii, » non bene dictum
multiplicata in singulis, » improprie dic- est quia quae ad liberum arbitrium per-
:

tum est; proprie autem diceretur, mate- tinent, etiam ad voluntatem pertinent qua?
ria secundum essentiam una, est, multi- est pars imaginis.
plicatain singulis, vel magis in singula.

QU.ESTIO CVIII.
quj:stio cv.
Quod vero centesimo octavo ponitur,
Quod vero centesimo quinto ponitur, ((Animae individuantur per materias cor-
((Infinitum simplex potest agere multa, porum, quamvis ab eis separatae reti-
fmitum simplex nonnisi unum » verum ; neant individuationem, sicut cera in im-
est si bene intelligatur, ut scilicet ac- pressione sigilli » potest et bene et malo
;

cipiatur unum genere vel specie, se-

in intelligi :intelligatur quod
si enim ani-
cundum quod exigit virtus simplex ut si ; mse individuentur per corpora, quasi cor-
diceretur, quod auditus non potest co- pora sint causa totalis individuationis
gnoscere nisiunum, scilicet sonum. animarum, falsum est si vero intelliga- ;

tur esse aliqualiter corpora causa indivi-

duationis animarum,verum est unum- :

QUJISTIO CVI. quodque enim secundum quod habet esse

Quod vero centesimo sexto pouitur.
<(Quamvis in creatione animai nova ma-
teria secundum esse creetur; tamen per
essentiam materiaj pra^existenti unitur et
conjungitur, sicut punctus puncto « nec
babet unitatem etindividuationem. Sicut
igitur corpus non est tota causa anim*,
sed anima secundum suam rationem ali-
quem ordinem ad corpus habet, cum de
ratione animae sit, quod sit unibilis cor-
; pori ita corpus non est tota causa indi-
;

bene nec intelligibiliter dicitur. viduationis hujus animae; sed de ratione

hujus animae est quod sit unibihs huic
corpori, et hsec remanet in anima etiam
corpore destructo.
 ;

OPLSCULUM IX.
RESPONSIO AD MAGISTHUM JOANNEM DE VERGELLIS
DE ARTICULIS XLII.

(edit. ROM. X.)

Reverendo inChristoPatriFratri Joanni, aliqnem qua? philosophi de

ista, » scilicet
Magistro Ordinis Fratrnni I'ra'dicatornm, ca-lo ant stellis, ct de solis et luna3 mo-
Frater Thomas de. Aqnino cnm ch-hita rc- tihns dixcrunt, « nescientem, et aliud pro
verentia se ipsum ad obedientiam promp- alio sentientcm, patienter intueor opi-
tam '. Patcrnitatis vcslrffi Httcras feria nantem hominem nec ilii obesse video, :

quartaante Pascha rccc[)i, dnm Missarnm
solcmnia agerentnr, nnilfos arlicnlos in-
terchisaschcdulacontincntes, qnil)us sin-
gnlis mihi rcspondcndum mandahatis,
rcsponsionis forma taxata an scilicct
Sancli sinl illius scntcntiae vcl opinionis
qnam continct articulus. Et si Sancti sint
vel non illius senlcntia' vel opinionis
cnm dc lc, Domine crealor omnium nos-
Irum, non credat indigna, si forte situs
ct hahilns creaturai eorporalis ignoret
ohest anlem, si h<»c ad ipsam pietatis
: doclrinam pcrrinerc arbitrctnr, et perti-
nacins affirmarc andeat qnod ignorat. «
(^>uod autem ohsit, manifestat Angustinus
\n Su/jpr Gcncsifn od /iflenifn, cn]). \\k,
\

quam articulusconlinct,sim anego,ilhns §39. « Turpe esf, » inquit, « nimis et

opinionis vel scnlenti*. Kt si noti sim, perniciosum, ac maxime cavendum, ut
an tolerahiliter dici possit. Quibus arli- Chrislianum de his rcbus qnasi secundum
cnlis slalim scquenli die sccnndnm for- chrislianns liltcras loqnentem ita delirare
mam a vohis Iradilam, pra^tcrmissis aliis qnilihct inlidclis audiat, nt quemad- ,

occupationihns, secundnm qnod milii modnm dicitur, tolo coelo errare conspi-
occurrit, respondere curavi. Fuissel ta- ciens risnm tenere vix possit. Et non
men mihi facilius respondcrc, si vobis tam molcstum est quod errans homo
scrihere placnissct ralioncs, qnihns dicli vidcatnr '; scd (jnod auctores nostri ab eis
arliculi vel asserunlur vel impngnanlur. qui foris snnl, lalia sensisse creduntur;
Sicenim potuisscm magisad intcntionem ct cum magno eorum exitio de quorum
dnbitanfinm resi^ondcrc. Nihiiominus fa- salntc safagimns, lanKjnam indocfi re-
mcn, qnanlnm pcrcipcrc pofui, iu sin- prchcndnnfur, af(jnc rcspunnfnr. rnde ><

gulis ad id quod dubitalionem facit, res- mihi videtur tntins esse ut hujusmodi *
pondcre curavi; hoc tamen in principio qna^ philosophi communitcr ^
senserunt,
protcslans, ([uod plnrcs hornm arlicuio- et noslra' lldei non rcpugnanf, nec sic
rum ad fidci (locfrinamnon i)crlinciil, scd esse asscrcnda ufdogmata fulci, et si "^

magis ad philosophorum dogmafa. Mul- aliquando suh nomine philosophorum

tum antcm nocct talia qua; ad piclalis inlrodncanlur; ncc sic csse neganda
doctrinam non spcctant, vcl asscrcrc vel lani(]U'im fidci contraria; ne sapienlibus
negarc quasi pcrlincnfiaad sacram doc- hnjns nuiudi contcnnicndi docfriiuim
trinam. Dicit enim Augustinns in V Con- fldei, occasio prsbeatur.
/Ie55. cap. V, § 9 ((Cum audio Christiannm
: Primus arliculus in schcdula proposi-

' Parm. : « promptiim. » — Cod. Vict. : « prae- • Parm. : « hapc. »

paratum. » ^ Al : " communcs. » Parm. : « communius. »
* Parni. omittit : « sim. » sed in notula dicit :
* Parm. : « licet. »
supple « sim. »
;

' « DoriJetur »

j
 opuscuLUM ix:. 249

tus, est, aii Deus moveat aliquod corpus rum vel philosopliorum negatum legisse
immediate. me supposito quod
memini. Hoc igitur
Ad quod respondendum videtur, quod Angeli moveant ccelestia corpora, hoc in
ordo communis divinitus institutus hoc dubium nulli sapienti vertitur quinomnes
iiabet, ut oorporalis creatura ab ipso motus naturales inferiorum corporum ex
moveatur spiritu mediante. Dicit enim motu coelestis corporis causentur quod ;

Augustinus in III De Trhiit. cap. iv : et ratione philosophis est probatum,

a
!( Quemadmodum corpora grossiora et *
et experimento apparet \ et auctoritati-
inferiora per subtiliora et superiora quo- bus Sanctorum confirmatur quia, ut :

dam ordine reguntur, ita omnia corpora dictiim est, Augustinus in III De Trinit.
per spiritum vitae " rationalem » et VIII ; dicit, quod « corpora grossiora in infe-
Stiper Geiies. ad
litteram cap. xxii, dicit riora per subtiliora et superiora quodam
« Deus ^ spiritualem creaturam corporali ordine reguntur : » et Dionysius dicit, IV
praeposuit. » Neque tamen divina poten- capit. De divinis nominibus, quod « solis
tia est huic ordini alligata, quin possit radiusad generationem sensibilium cor-
quandoque praeter ordinem causarum sc- porum confert, etad vitam ipsam movet,
cundarnm aliquid agere, cum sibiplacue- etnutrit, et auget et perficit. » Unde con-
rit ; sicut patet in operibus miraculosis. sequens est quod omnia quae naturaliter
Dicit enim Augustinus, XXYI Contra moventur, moveantur ministerio Ange-
Faustitm c. iii « Appellamus naturam : lorum movente corpora coelestia. **

cognitum nobis cursum solitum natur», Quartus articulus est, an infallibiliter

contra quem Deus cum aliquid facit, ma-
gnalia vel mirabilia nominantur.
Secundus articulus est, an omnia qua^
moventur naturaliter, moveantur miuis-
terio Angelorum movente *
corpora
coelestia.
Tertius articulus est, an Angeli
motores corporum coelestium.
His duobus articulis simul responden-
dum ^. "Videtur qnod secundiis dependet
ex tertio, tertius autem articulus dependet
ex primo. Si enim corpora reguntur a
Deo mediante spirituali creatura ad
ipsum autem opus regiminis divini per-
tinet motio corporum, ut Augustinus
dicit\III StiperGenes.
sit probatum, Angelosessc motores cor-
» porum ccelestium apud aliquos.
Quintus articulus est, an infallibiliter
sit probatum, Angelos esse motores coe-
lestium corporum, supposito Deum non
esse immediatum motorem illorum cor-
sint porum.
Quibus " respondeo, qiiod philosophi
tam platonici quam peripatetici hoc pro-
bare conati sunt rationibus quas efficaces
reputaverunt ; et eorum rationes fun-
dantur super prsedicto rerum ordine,
; quod scilicet Deus infcriora per superiora
regit, ut etiam sancti Doctores tradunt.
Quod autem corpora coelestia a sola na-
ad litteram^ c. xx ;
tura sua moveantur, sicut
*
corpora gra- '

consequens est quod Deus per spiritua- viora et levia, est omnino impossibile :

lem creaturam moveat ccelestia corpora. unde nisi moveantur a Deo immediate,
Et ibidem expresse dicit Augustinus : consequens est quod vel sint anlmata
« Sicut per tempus etlocum movet cor- coelestia corpora, et moveantur apropriis
pus, ipse tamen per tempus non est
**
animabus vel ; quod moveantur ab An-
conditus spiritus ita per tempus movet ; gelis, quod melius dicitur. Fuerunt ta-
conditum spiritum ipse tamen iiec per men pbilosophi, qui posuerunt
aliqui
tempus nec per locum motus conditor corpus primum coelestium corporum
spiritus. » Esse quidem animata corpora moveri a Deo, non mediante alia intelli-
coelestia Damascenus negat in II libro genlia, sed mediante animapropria alia ;

cap. VI, licet boc Augustinus sub dubio vero coelestia corpora moveri medianti-
relinquat in II Super Genes. ad litteram bus intelligentiis et animabus.
cap. xviii. Sed ccelestia corpora a spiri- Sextus articulus estan omnia inferiora
tuali creatura moveri, a nemine Sancto- naturaliter in esse producta per viam

' Al. « crassiora. »

: tertius ex prirao. »
"^
« Et Spiritus vitae irrationalis per Spiritum ^ « Ipse tantum per temuus motus conditus
vitae rationalem. » Spiritus. »
^ « Subdit creaturam corporalem creaturoe spi- ^
Parm. : « patet. »
ritali. » * Parm. : « moventium. »
*Parm. : « moventium. » *'
Parm. : « liis. »
* Parm. : « respondendum videtur, quia. .. :
^^ l^arm. : « sicut gravia et levia. »
 ;

230 RESPONSIO AD XLII ART.

motus,regantur per Angelosmediantibus tum reducta habeamus per Angelos mo-
motibus corporum coelestium. veutes corpora coelestia.
Septimus articulus est, an omnia infe- '

Dico, quod hujus etiam responsio de-

riora qaae naturaliterin esse producuutur, pendetex pra?missis. Naturaliter enim de
fiant per Angelos mediantibus motibus potentia ad actum deduci, nihil est aliud
corporum coelestium. secutulum quod quam naturahter moveri. Si ergo omnis
facere attribuitur causis naturalibus motus naturalis inferiorum corporum
idest educantur de potentia in actum. causatur a motu superiorum corporum ;

Horum etiam responsio dependet ex consequens quod hujusmodi beneficia

cst
praemissis. Si enim corpora cfelestia per proveniant ex ministerio Angelorum mo-
suum motum sunt causa * naturalium ventium ccelestia corpora.
corporum, consequens est quod si An- Decimus articulus est, an propter prae-
geli sunt causa motus cceli, sunt etiam dicta beneficia quae habemus per Ange-
causa generationis et corruptionis et om- los, eos revereri debeamus.
nium motuum naturalium infericjrum Ad hoc phma est responsio quia non :

corporum unde et Gregorius in lY

: debemus eos revereri reverentia latriae
Dialof/oritm dicit, quod « in Iioc mundo ut auctores dictorum beneficiorum, sed
visibiii nibil nisi per creatiiram invisibi- ut ministros revercntia duliae, quia
lem disponi potest. » Et ut breviter di- propter luec beneficia debemus eos ilili-
cam, omnes praedieti articuli vel parum gere. Dicit enim Augiistinus in Ide Doct.
vel nihil faciunt ad doctrinam fidei, c/iristiana, c. xxviii, §. 33: « In ' prae-
sed sunt penitus pbysici -. cepto quo debemus diligere proximum,
Octavus articuhis est, an ordine na- et sancti Angeli conlinentur, a quibus
tura3 faber posset movcre manum ad tanta nobis ofticia impenduntur miseri-
aliquid operandum sine angelico minis- cordiae. »

terio moventc corpora ccelestia. Undecimus articuius est, an Angeh

Iluic videtur per distinctionem respon- moventes corpora ccelestia, mediantibus
dendum. Quod enim aliquis non posset motibus corporum ccelestium sint facto-
movere manum, potest contingere du- '
res omnium corporum luimanorum na-
pliciter. Uno modo ex dcfectu animw turaliter esse prodiictorum, secun-
in
moventis, ut seilicct anima^ deficiat po- dum facere attril)uitur causis na-
([iiod
tentia motiva corporis et sub hoc intel-; turalihus, idest sint de potentia in ac-
leetu falsum est quod dicitur nam : tum eductores.
anima fabri movet maruim per liberum Duodecimus articulus, est, an Angeli
arbitriiim,quod non sultjacet neciue co'- moventes ctelestia corpora, mediantibus
lestibus corporibus, neqiie Angelis, sed motibus cft^Iestium corporum sint facto-
soli Deo. Alio modo potest inlclligi ex res etiam omnium animalium irratioiia-
defectu corp(»ralis momltri; sicut homo liiim quai moventur vel vivuiit tam in
qui habet maniim hgatam vel aridam, nuui (]uam in terra, naturaliter in esse
non potest eam movere ct hoc modo, : productorum.
cessante motu cadi, organum corporis Tertius decimus, an etiam omnium
non posset ab anima moveri, quia non tcrra; nascentium eodem modo.
remaneret vivum; quia corpora ciclestia (Jiiartus decimus, an etiam omnium
ad vitam movent inferiora corpora, ut metallorum etc.
patet ex auctoritale Dionysii supra in- Ad omues istos articulos est una res-
ducta. Si tamen divina virtute pra^ter na- ponsio. Ouia cum
corpora c(Klestia sint
tnrae ordinem corpus liominis vivum re- causa generationisinferiorum corporum,
maneret cessante motu coeli, et conser- ut patet per auctoritatem Dionysii supra
varetur in dispositione iUa quaest mobile inductam, conseqncns ivst quod Angeli
al) anima, posset bomo per hlierum moventes crelestia corporasint etiam bu-
arbitrium quamliltet partem movere \ Jus generationis cansa unde Augusti-
:

Nonus articulusest, anomnia Iteneficia nus in libro LXXXIII Quxstioiium dicit,

extcriora naturaliter de potentia ad ac quod unaquaeque res visibilis in hoc

* Parm. : « caiisa Renerationis el corruptionis, * Parm. « movere corporis. »

:

et oniiiiuin niotnum naturahum interioruni. » ^ Manifestum esl hoc prjrcepto quo jubemur.
* Vel : « pliilosophici. » etiam sanctos Angelos contineri. »
* l'arin. : « esse. »
 OPUSCULUM IX. 231
*
mundo habet angelicam potestatem sibi Angeli moventes orbes sint de ordine
praepositam. virtutum.
Quintus decimus articulus est, an An- Videtur mihi quod satis probabiliter
gelus habeat virtutem infinitam inferius. hoc dici possit nec video quid inconve-
:

Ad quod dicendum, quod hoc potest niens inde sequatur, cum et Origenes
capi dupliciter. Uno modo quod virtus cxponens illud Malth. xxiv Virtutes coelo- :

AngeU non sit comprehensibilis ab ali- ru)}i commovebwitur dicat « quod con- ,

quo inferiorum; et hoc modo inducitur veniens est cojlorum rationabiles vir-
in libro De causis, et a philosophis Pla- tutcs pati stuporem remotas a primis
tonicis et Dion\'sius dicit, vi cap. Cae-
: functionibus suis. » IIoc '
tamen omnino
lestis hierarchige « Quot quidem sunt et
: rendum non videtur.
quales supercffilestium substantiarum Decimus octavus articulus est, an il-
ornatus, et quaUter secundum ipsas hie- lud Eccle. I, 6 1?i circuitu pergit spiritus,
:

rarchiai perficiuntur, solam manifeste sic possit exponi Spiritus, puta angeli-
:

scire dico deificam ipsarum hierachiam; cus, pergit in circuitu coeli, et pergendo

prseterea ipsas cognovisse proprias vir- cuelum movere facit in circuitu.

tuteset illuminationes, et ipsorum sanc- Non video quare haec expositio susti-
tam et supermundanam bonam ordina- neri non possit prsesertim cum dicat
;

tionem. » Impossible est enim nos scire Augustinus in I Svper Geu. ad littcram,
supercoelestium mentium ministeria. IIoc cap. XX, § 40, quod ideo multis exitibus
enim dicitur esse imicuique infinitum verba Scriptura? exponuntur, ut se ab ir-
quod est ei incomprehensibile. Alio modo risione cohibeant litteris saicularibus
potest sic intelligi quod habeat infmitam inflati.
virtutem supra ea quse infra ipsum sunt; Decimus nonus articulus est, an si

et hoc est falsum et erroneum. Possot motus coeli cessaret, ordine naturae omne
etiam dici virtus Angeli infmita inferius, ferrum in elementa in instanti resolve-
quia non est fmita per aliquam mate- '
retur.
riam corporalem in qua recipiatur, sicut Vigesimus articulus est, an similiter
sunt fmitai virtutes formarum materia- esset de omni elemento corruptibili.
lium. Est tamen simpliciter finita virtus Vigesimus primus articulus est, an si-
Angeli secundum mensuram suee essen- militer totus mundus quantum ad cor-
tise, quffi finitaest. ruptibile.
Sextus decimus articulus est, an An- Vigesimus secundus articulus est, an
gelus possit movere totammolem terrae, si non esset lux stellarum, ordine na-
^

et usque ad globum luna;, licet nun- turae omnes homines corruptibiles mo-
quam moverit vel moturus sit. rerentur in instanti.
Videtur mihi dicendum, quod naturali Vegesimus tertius articulus est, an si-
sua virtute hoc non potest quia nulla ;
omnia animalia irrationalia.
militer
virtus creaturae potest immutare ordi- Ad omnia ista est eadem responsio.
nem partium universi,
principalium Ut enim dictum est, superiora corpora
ad quem quod terra sit in me-
pertinet per suum motum et radios " sunt causa
diolocata. Videturtamenmihicontrarium generationis et corruptionis et vitae cor-
posse tolerari absque fideipericulo, si ta- poralis in inferioribus corporibus. Non
men referat intentionem suam ad ponde- est ergo dubium quin remota tali causa
ris quanlitatem, non ad prsedictum ordi- removeatur effectus praesertim cum :

nem universi. Certum est enim quod valde consonum fidei videatur, se-
naturali sua virtute Angelus potest alicu- cundum quam ponimus, quod trans-
jus ponderis terram movere sed usque ad ; eunte figura hujus mundi et motu ,

quanti ponderis quantitatem movere pos- coelicessante per voluntatem Dei^ sola
sit, non potestanobis determinari". elementa innovata remanebunt, et homi-
Decimus septimus articulus est, an nes immortales effecti erunt virtute di-

' Al. : « infiaita, » et mox : « intinitse. » ^ Parm. « numero. »

:

2 Nec cod. S. Genov. nec cod. Vict. iiabent " Nec cod. S. Genov., nec cod. Vict. habent :

quod sequitui' in Parra. « si autem qnseritur de

: Hoc tamen omnino asserendum non videtur. »
motu circulari, per quem dictus ordo non varia- ^ Parm. « lex. »
:

tur, videtur quod naturaliter terra quiescat, ut " Parm. « lumen. »

:

vuit Plulosophus in lib. Y)e coe/o.

252 RESPONSIO AD XLII ART.
viria. Setl si fiat vis in hoc qiiod dicitur, Ad hoc dicendum est,quodcum secun-
(( in instanti, » dicitur quod licet talis dum fidem dicamus quod xorpora damna-
resolutio non sit in instanti, cum sit mo-' torum in inferno afflictionem ex igne
tus, principium tamen ejus in instanti patiantur, nec tamen consumantur. '

esse potest. secundum Augustini, XXI Dc cfvit.

illud
Yigesimus quartus articulus est, an Dei, c.Ilumana corpora non solum
II : ((

post diem judicii omnia corpora sanc- nunquam morte » dissolventur, sed in ((

torum erunt incorruptibilia per naturam, *tcrnorum quoque iguium » durabunt

sive naturaliter, quia cessabit motus ((tormentis » necesse est in eis ponere
:

coeli, qui est causa corruptionis. id quod afflictionem facit, idest recep!io-
Yigesimus quintus articulus, an simi- nem speciei sensibilis. Oportet etiam re-
liter corpora damnatorum. movere id quod consummare posset, sci-
Ad hoc videtur dicendum, quod cum licet transmutationem naturae corporum
dicitur ali(juid incorru[)til)ile esse per ipsorum \ Unde non video quid calum-
naturam, sig-nificatur naturam essc in- nii+^ habeat articulus.
incorruptionis causam cum pra^positio ; Yigesimus septimus articulus est,
(( per » causam desig-net. Est autem du- an sententia Chrisli in judicio erit cor-
plex causa scilicet per se, et per acci-
; poralis, vel spiritualis.
dens. l'er se quidem causa alicujus est Dicitur, quod licet utrumque csse pos-
quod dirccte est illius causa per suam sit, [)robabilius tamen videtur quod sit
virtutem, sicut aqua est causa inlrigi- spirilualis, quia et alia quae tunc, spi-
dandi per accidcus aulem est causa ali-
;
rilualiter divina virtute agentur. Ut
cujus, quod indirecte causat illud, [jula enim dicit Augustinus, \X De civit. Dei,
removendo causam contrariam sicul ; c. XIV, divina virtute fiet ut cuique ((

removens ignem de domo est causa in- opcra sua vel bona vel mala, cuncta in
frigidationis ejus. Cum ergo dicitur ces- memoriam revocentur, et mentis in-
sante motu coeli corpus hominis esse iii- tuitu mira celerilate cernantur, ut accu-
corrui)til)ile per naluram, si ly ((per» set vel cxcuset scientia conscienliam,
dicit causae per se,falsumest non enim : alcjue ita simul omnes et singuli judiccn-
ad hoc se extendit viitus naturie creata', tur. »

ut causare possit incorruptionem cor- Yigesimus octavus articulus est an

poris ex contrariis compositi. Si au-
lem dicit causam \)Gv accidens, sic ali-
quo modo \ crum est (piod dicitur quia
subtracta causa universalis corruptionis
naturalis, subtrahitur corru|)tio. In hoc
etiam sensu melius diceretur negative
quam privati\e
Cessante molu (•(eli, corpus hominis, si
Cbrislus non veiiil lollere nisi pcccatum
originale princi[)aliter, seu principalius
; intcr omnia peccata qua* tollcre vcnit.
A(l (juod dicendum, quod Christus,
quantuui est in se, venit tollere omnia
peccata.Donumenim Christi,ut Apostolus
: [>uta si sic dicei'clur: dicil Rom. V, lo, exccdil peccatuin Adae:
iiam judicium ex uno in condemnatio- **

divina virlule remaneat, non erit cor- nem gratia autem ex multis delictis in
;

ruptibile per naturani. Yerum, (juia justiricatiouem. Tanlo autem principalius

semperid quod cst [)cr se [)otins cst co coiilia ali([Uod pcccafum venit, ([uanto est
quod est [)er accidens polius videtur ; majus. 1'cccatum aiitcm quod originali-
diceudum, quod erit corruplibile per na- ter conlrahitur, licet sit minus gravitate
turam, sed incorruptibile per graliam, et reatu pcpucP, csl tamen maximum
vel juslitiam '. Yel si coulrarium <licalur, communilate, sccundum illud Apostoli
debet dici cum determinatione sanum Roni. V, i2 : /// (juo o/iuws peccave-
sensum exprimente. rwit. Et (luantum ad hoc [lotest dici,
Yigesimus sextus articulus est, an quod Chrislus [»rincipaliter venit loUcre
damnati in suis corporibus in inferno scn- originale unde supcr illud Joan. i, 29
: :

tiant pucnas ignis pcr apprehensioncm Eccc (jui tollit /jcccati/f/i itni/i<U, dicit
et receptionem speciei ignis per modum (ilossa Peccalum mundi diciturpeccatum
:

afflictivum et laesivum. originalc, ([uod cst commune toti^ mundo.

* Al. deest : « seci incorniiilihile... justitiam. » •^

l*arm. oniittit : (( non. »
''
Parm. omittit : quod. »
« * Sic cod. Vict. — Parm. •
nam unuin tan-
' Parni. : « nec tempus consumi. » Uim. »
" l'aiin. : <( corporuin. Neo. » ' Al. : (( totius mundi. »
 ;

OPUSCULUM IX. 233

\'igesimiisnonus articnlus est, an no- virtus principii anima;, qui est separatus
mina sanctornm digito Dei scripta sintin a corpore, et ost res divina et talis di- ;

cffilis ad honorem eorum. citur intehectus » sic possit vel debeat

:

Yidetur mihi non ei^se verum. Si tamen exponi, idest « Ille spiritus seu virtus
:

dicatur quod sic, nnllum est pericuhmi. formativa dicitur intellectus per similitu-
Trigesimus articuhis est, an nomina dinem, quia sicut intellectus operatur
impiorum in inferno esistentium, digito sine organo, ita ilia virtus. »
Dei scripta sint in terra ad vituperium Dicitur quod illam auctoritatem Philo-
eorum. sophi hoc modo exponit Commentator
Non hoc verum puto, si corporahter Q\vi%Meteororum VII.Nec diciturres divi-
iuteUigatur. In nnilo tamen fldes obsistit, na qnia sit per essentiam Deus sed per ;

ut milii videtur. quamdam similitudinis participationem

Trigesimus primus articuhis est, an in- sicut quodlibet magrmm et admirabile
fernus sit in centro vel circacentrum terrae. solet dici divinum. Nec video quid per-
Ad hoc dicendum videtur quod locus tineat ad doctrinam fldei, qualiter Philo-
inferni sit infra terram unde Augnsti- : sophi verba exponantur.
nusinhbro Retractationum II, cap. xxiv_, Trigesimusquartus artieulus est, an
dicit « De inferis magis,ut videtur \
: aliquid de substantia coeli intret compo-
dicere debuissem quod sub terris sint, sitionem corporis naturahter compositi
quam rationem reddere cur sub terris ex quatuor elementis per effectum sua?
esse dicantur. » Ubi tamen sit infer- virtutis.
nus, an circa centrum terra?, vel circa Trigcsimusquinlus articulus est, an
superficiem nihil arbitror ad doctri-
, aliquid de substantia coeli intret compo-
nam fldei pertinere et supertluum est : sitionemcorporis vivi etanimati.
de tahbus solhcitari asserendo vel impro- Dicitur quodcum aliquid diciturde sub-
bando. staulia cceh, si haec pra^positio « de »
Trigesimussecundus articulus est, an designet causam materialem sic credo ;

liceat disputare an anima Christi sit ex esse falsum, non tamen periculosum,
traduce, determinando quod verum est. nec contrafidem. Si autem designet ha-
Hicarticulus dubie positus est. Si enim bitudinem causse efflcientis sic puto ;

inteUigatur quod liceat disputare et de- non solum esse verum, sed necessarium,
terminare hoc esse verum quod anima ut patet per auctoritatem Dionysii supra
Christi sit ex traduce erroneum est, ; inductam et hic sensns determin.itur
:

quia nullius hominis anima est ex tra- per hoc quod dicitur, « per etfectum
duce multo ergo minus anima Christi,
: suae virtutis. »

cujus etiam corpus est virtute Spiritus Trigesimus sextus articulus est, an
sancti autem intelligatur
formatum. Si corpora sanctorum gloriflcata hicebunt
quod liceat disputare an anima Christi plus quam sol, et sol septuplum quam
sit ex traduce, et circa hoc determi- nunc, etcorpora sanctorum septies magis
nare iilud quod veraciter fides catholica soIe\
docet, scilicet quod non non video ; Dicitur ad primum quod Chrysostomus
quare hoc non liceat cum tota die in ;
^
exponens illud Matth. xiii : Tunc jmti
scholis Magistrorum disputetur et de fulgehunt sicut solin regno Patris eorum^
Trinitate et de aliis articulis fldei, non dicit Non qnia ita solum sicut sol, sed
:

propter dubitatiouem, sed propter veri- quiahoc sidere nihil lucidius scimus. Alia
tatis intellectum et contirmationem.
'
vero quae sequuntur, non occurrit quare
Posset tamen hoc per accidens in aliquo tute dici non possint praesertim cum in ;

casu cssc malum puta si coram simpli-

: innovatione mundi certum sit secundum
cibus et paratis ad errandum taliadispu- catholicam doctrinam quod tota creatura
tarentur. corporalis meliorabitur, qua3 revelatio-
Trigesimustertius articulus est, an nem fdiorum Dei expectat, ut dicilur
illud verbum Philosophi De animalibus Rom. vni, 1!). Hieronymus etiam dicit
lib. XVI, cap. VI, scilicet « Corpus sper- : super illudMatth. xxiv Soi obscurabi- :

matis, cum quo exit spiritus, qni est tw\ et luna non dahil lumen suum « Non :

* « Magis luilii viJeor dicere deLuisso. » '"

Parm. addit : « ot manifestalioiieai. «
"^
Parm. : « quolidie. » " Parm : « septiiplum quam tuac sol. i:
254
hoc diminutione luminis accidet, ciim
solem legamus septuplum luminis hal)i-
turum sed comparatione verai hicis-,
; scnsatus.
omnia visui apparebunt tenebrosa. »
Trigesimus septimus articulus est, an
AngeU quos vidit Maria Magdalena circa
sepulcrum Domini post ejus resurectio-
nem,lacrymabih voce consolati sinteam.
Ad hoc mihi dicendum videtur quod
ea quai in apparitionem Angeloriim con-
tingunt, ad quamdam significationem
sunt referenda, non ad proprietatem
substantise ipsorum, ut patet per Diony-
sium, uU. cap. Cosl hicrarh. unde sicut
aUqua por simililu-
in Scripturis sacris
dinem leguntur de Deo ad iram vel tris-
titiam vel aU(|uid humanum pertinentia
ita etiam nihil prohibet in apparitionibus
Angelorum aliquid tale propter aUquam
significationcm demonstrari. Et An-
geUs resurrectionis nuntiis magis con-
gruant signa gaudii propter rom nuutia-
tam, nibil tamen i)robil)ot quin aliqua
dolorissignaostendcrent, ut tales se mu-
lieri flenti osteuderent, (jualom se ipsam
interius exbil)obat, sicut (irogorius dicit
de Domino apparoute duobus discipulis
in effigie peregrini.
Trigesimus octavus arficulus esl, an
homo posset videre oculo mculis oninia
quai agunlur in corde lntmiuis habtuilia
impressionem exterius in corporc, si ha-
beret visum acutumut diabohis.
De hoc ita dicit Augustinus
(Uvuiationc </a'/no)ii(in Homiuum dis-:
positiones non solum voce prolatas, sed
ct cogitatione couceptas damioues cum
signa quanlam cx animo oxprimuutur
in corpore, tota facilitatc perdiscunt » ot
iu libro II liptractationum, c. xxx dicit
((Pervenire ista ad notitiam (komonuui,
pcr nonnulla cx[)crimonta comijoilum
cst. Sed utrum sigua qua'dam dontur
ex corpore cogitantium, illis sensibiHa,
nos autem latcntia an autom alia iu
; mam quod mihi probabilius vidcfur.
speciali cognoscant ? aut dinicillime po-
tcst ab homiuibus, aut omuiuo nou po-
tcst inveniri. » Ex quibus patet quod
dapmoucs cogitatiouos cordium coguos-
cere possunt qua? per aliquos corporis
motus manifestantur. Ncc est mirum,
cum etiam subtiles mcdici per pulsum
deprehcndant interiores anima; passio-
'
Parni. : « consignant; qiio?.
* (( An
alia vi et ea spiritaii. »
' Cod. Vict. : (( sicut in asccndentfo. »
Cod. Vict. : (( ad dominium in hora mortis. »
RESPONSIO AD XLII ART.
nes ; et dicitur Eccl. xix, Ex visu cognos-
citur vir, et ab occursu faciei cognoscitur
Trigesimus nonus articulus est, an
licet '
ascendendo immediate Marssit su-
pra Solem quantum ad situm, tamen sit
immediate supra Lunam quantum ad do-
minium * in prima hora Martis.
Ad hoc dicendum videtur quod si do-
minium Martis et Luna? referatur ad li-
herum arbitrium, est erroneum. Si autem
referatur ad corporales et naturales res,
nulla sequitur absurditas in fidei doctrina.
: Dicit enim Augustinus, Y, De civ. Dei,
c. VI, ((Nonusqucquaque absurde^dici po-
test ad solam corporum differentiam
;
afflatus quosdam valere sidereos » immo ;
otiam hoc verum cst sccundum ordinem
diorum iiam cum planetis septem ho-
:
licet rae secundum astrologos deputentur, cum
vigintiquatuor bora» sint naturalis diei,
conscquons ost ut prima foria iu vigesima
secuuda liora dioi Luua domiuium habeat,
sicutet iu prima ejusdem unde reinci- :
piendo a Saturno, vigesimatertia hora
oi deputabitur, et vigosimaquarta Jovi,
prima dioi scquoutis Marti (b^putabifur.
Sed hoc iiihil ad doctrinam fidei pertinet
nec asscrere nec improbare.
Ouadragesimus articulus est, an in in-
foruo orit flofus corporalis quantum ad
lacrymarum rcsohitionem.
Puto (juod non erif quia cum : flctus
in Ul)ro Dc iUc sit iuliuifus, ot nibil corporibus dam-
<( naforum adjiciafur por nutrimcntum, se-
queretur quod aliquaudo per fletum cor-
*
[)ora rcsolvorentur ct consumerentur ;
quod cst contra fidem.
: Ouadragosimus primus articulus est
: an iii inferno orit corporalis vermis.
IIoc Auguslinus sub dubio roliuquif,
Wi, Deciv. Dci, licet in \\ ojusdem dicaf
boc probabilius vidcri quod ignis refo-
ratur ad corpus, vcrmis fropicc ad aui-
:
(Juadragosimus socundus arficulus ost,
an sciri possit distantia supcrficiei torra'
ab ojus centro.
Vidofur ([uod sic, secundum famon
illum modum qui habelur in demous-
''
frationibus asfrologicis,quce ila nonsunt
certa3 sicut demonstraliones geometrica?
vel arithmetica'.
cum ex anima. » ^ « Dici posset ad solas... ditrcrenlins. "
* Parm. : « secundum tamou modum demons-
tratiouis astrologica;, non goometricae, •
 OPUSCULUM IX. 235
Haec sunt, Pater reverende,qu8e * mihi facultatis. Sed ex veslra injunctione fac-
respondeuda occurrunt ad prsesens arti- tum est mihi debitum quod principii
oulis a vobis transmissis, quamvis plures officii professio nuUatenus requirebat.
eorum sint prgeter iimites theologicaj

'
Parm. : « quse pro nunc occurrunt, licet plura siut extra theologiae limites requisita. »
 OPUSCULUM
RESPONSIO DE ARTICULIS XXXVI AD LECTOREM VBNETUM
Lectis vestris litteris, in eis inveni ar-
ticulorum multitudinem numero^am, su-
per quibiis a me vohis respouderi iufra
quatriduum vestra caritas postulahat.
Et licet essem in aliis plurimum occu-
patus, ne tamen deessem vestrae dilec-
tionis obsequio, dih\tis paiMimpei' aliis
quihus me infeuderc oporfehat, cpuvslio-
nibns a vobis propositis proposui per
singula respondere.
ARTICILUS L
Primus erg-o articuhis est, an Aufreli
sint molores cadorum.
Super quo duxi taliter respondendum
' Terfins articulus est, an Angeli mo-
quod hoc non sohim a IMiiU)sophis est
multipliciter prohatum, vcrum etiam a
sauctis Doctorihus evideuter asseiilur.
Dicit enim Augustiniis in V De trhiilate,
quod sicut corpora grossiora et infe-
'(
riora per suhtiliora et supcriora quodam
ordine reguutur, ita omnia corpora per
spiritum vil* rationalem. » lnlil)ro etiaui
LXXXIII QKcVstioinini dicit quod « uua-
qua^que res visihilis iu hoc ninudo hahet
angelicam potestatcm sihi j)ra'positam. »
Gregorius etiam dicit in IV Dinl., quod
(( in hoc muudo visihili nihil nisi pcr
creaturam invisil)ilcm dis[)()ui
ARTICULUS II.
Secnndus arliculus est, aii aliqui exis-
timaverunt semper infallibiliter hoc esse
probatum.
* Parm. : « dixi.
X.
(edit. ROM. XI.)
Ad hoc respondeo quod libri Philoso-
phorum hujusmodi probationibiis abun-
daiif.quas ipsi demonstrafiones putant :
mihi igifur videfur quod demousfrative
prohari possit quod ab aliquo intellectu
cor|)ora coelesfia moveantur, vel a Deo
immediate, vel mediautibus Angelis; sed
qiKid medianlil)us Augelis ea moveat,
magis congrnit rerum ordini, quem Dio-
nysius infallihilem asserit; ut inferiora a
Deo per media secundum cursum com-
muuem administreutur.
ARTICULUS III.
veant cn^los suo imperio, pofestate eis a
Deo fradita.
Su[icr (]uo qiiid dubium csse possit,
plane non video. Non enim aesfimo ali-
qiiem duhifare qiiin omne qiiod Angeli
facinnt, operentur potcstafe eis a Deo
tradifa. Si vero hoc verfatur in dubiiim
(jiioddicitnreos movere coplestia corpora
siio imperio, irrafionabilis du!)ifafio vi-
detnr. Non euim possuut movcre aliquod
corpus per confactum quautitalis, cum
sint incorporei, sed per contactum virlu-
tis. Nihii iiiitcm iu Aiigelis altiiis qnam
potest. » eoriim iutcllccfus, cum Dionysio
cti[)si a
intcllcctiis vel mentes nomiiientur undc :
eoriim motiones virfute infellectus
a
proceduiit. I|)sa aufem coucc[>fio intellec-
tiis, sccuudiim (jiiod hahct efllcaciam
arujuid fransmiitaudi, impcriiim nomina-
fiir iiude si movent, nullo modo iiisi per
:
imperium moverc possnnt.
* Parm. : « elium. »
 ;

OPUSCULUM X. 257
sit sane ita exponi Spiritus angelicus
:

pergit in circuitu: scilicet per operatio-

ARTICULUS IV. nem, qua movet coelum secundum cir-
culum.
Quartus articulus est, an Angeli mo- Non video quare non possit sane ex-
ventes coelos sint de ordine Yirtutum. poni, cum hsc senteutia vera sit secun-
Hoc quidem et mihi videtur prsecipue : dum prcedicta, et iste modus exponendi
si ordo Virtutum dicatur medius ordo a consuetudine sacrae Scripturai non dis-
secundae hierarchia?, ut vult Dionysius. crepet; sicut Roman. viii, dicitur quod
Hic enim ordo tenet primum locum inter spiritus intcrpellat, idest interpellare facit.
exequentes exteriora ministeria unde :

Dionysius viii cap, Ccelestis hierar. dicit

quod nomen Virtutum ostendit divinam
« ARTICULUS VII.
quamdam et inconcussam fortitudinem
ad omnes deiformes operaliones. » Nihil Septimus articulus est, an Angelus ha-
autem in exterioribus ministeriis majus beat virtutem inflnitam inferius.
esse videtur quam dispositio causarum Hoc potest et bene et male intelligi. Si
universalium unde maxime videtur ad-
: enim sic intelligatur quod Angelus ha-
ministratio coelestium corporum ad ordi- beat infmitam virfutem supra ea qua3
nem Virtutum pertinere. Unde Origenes infra ipsum sunt; est falsus et erroneus
exponens illud Matth. xxiv, 29 Virtiites : intellectus sic enim posset creare ali-
:

coelorum commovehuntur, dicitquod con- quid infra se, et quodlibet convertere

veniens est coelorum rationabiles virtutes quod pafet esse falsum. Est ergo sic in-
pati stuporem, remotas sciUcet a primis teUigendum quod virtus Angeli consequi-
functionibus suis. Hoc tamen omnino as- tur naturam ipsius. Sicut ergo flnitum et
serendum non videtur. infinitum invenitur in natura ejus, ita et
in virfute. Habet autem Angelus flnitam
naturam secundum operationem ad suum
ARTICULUS V.
superius quod est Deus, qui est eus et
Quintus articulus est, an Angelus suo
bonum infinifum, cujus similitudo in An-
gelo participatur finile; cum tamen An-
imperio potest movere totam molem terrai
gelus non habeat formam in maferia,
usque ad globum luuae.
non limitatur vel coufrahitur per ahquam
Istud mihi asserendum non videtur.
naturam, sicut formae materiales. Unde
Virtutes enim creaturarum se extendunt
et virtus Angeli finifaest secuudum qiiod
ad naturales effectus et ideo Angeli
:

corpora ccelestia movere possuut secun- extendituraddeterminatoseffecfus,prout

participat fiuite similitudinem primse cau-
dum rnotus convenientes naturis eorum ;
see est tamen inflnita quantum ad hoc
aliis autem motibus ea movere iion pos-
;

quod non contrahitur virfus ejus ad

sent secundum propriam virtutem, sed
agendum secundum exigentiam materia?
hoc divinitus miraculose fieri posset.
vel organi corporalis, sicut forma' mafe-
Posset autem fieri non solum virtute An-
riales et corporeae. Est etiam inflnita du-
geh, sed etiam virtute hominis quod ali-
ratione ex parfe post, quia in perpetuum
qua pars terrai per violentiam sursum
durat natura ejus, et ejus duratio nullo
feratur sed quod totum unum elemen-
:

tum extra suum ordinem naturalem po- modo temporis periodo mensuratur.
natur, non credo subjacere angelicai po-
testati et quod virtus Angeli sit infinita
:

ARTICULUS VIII.
inferius, non est sic intelligendum quod
non determinetur ad determinatos effec-
Octavus articulus est, an Angeli sunt
tus, sed quia in suis effectibus produ-
causa omnium qua? naturalifer generan-
cendis non patitur lassitudinem aut de-
tur et corrumpuntur in hoc mundo.
fectum.
Hoc ex necessitate sequitur, si sunt
causa motus coeli, qui est causa genera-
ARTICULUS VI. tionis et corruptionis in istis inferioribus
corporibus, ut Dionysius dicit iv cap. De
Sextus articulus est, an id quod dicitur div. nom. Quod enim est causa causae, est
Eccl. 1,6: In circuitu pergit spiritus, pos- causa causati.
XXVII. 17
 :

2S8 RESPONSIO AD XXXVl ART.

quorum corporum coelestium, Est ergo
ARTICULUS IX. verum quod cessante motu coeli, cessa-
rent corpora fabrorum et martellorum.
Noaus articulusest, an Angeli suntfac- Si autem supernaturali virtute et fabri et
tores omnium corporum naturaliter com- martelli remanerent, oportet dicere quod
positorum, sive humanorum, sive alio- fabrorum corpora eamdem haberent ha-
rum quia causare est aliqiiid ex aliquo
: bitudinem ad animas eorum quam nunc.
facere. Nec obstat, si dicitur quod aer non esset
Dicitur quod hoc potest habere calum- divisibilis, quia non esset corruptibilis
niam, eo quod verbo facieudi ut pluri- per cessantem motum coeli. Licet enirn
mum utimur in operibus artis, et non in hoc suam tamen naturamnonperdet,
sit,
operibus naturce non enim consuete di-
: secundum quam est facile divisibiUs ra-
citur quod pater facit fdium unde et se- : tione humiditatis et subtilitatis, ita etiam
cundum hunc modum loquendi Philoso- ut instrumentum vocalis laudis esse
phus in \lEthic., dicit quod ars est recta possit.
ratio factibilium; et secundumhoc incon-
suete dicitur quod Angeli vel corpora ARTICULUS XI.
coelestia faciant corpora humana, vel alia
corpora composita naturaliter generata. Uudecimus articulus est, an cessanti-
Illud enim videmur facere quod iu potes- bus motionibus coelestium corporum
tate nostra est quale futurum sit; cujus- omne corpus elementatum corruptibile in
modi sunt opera artis. Opera autcm na- elementa solveretur in momento.
turae non subsunt arbitrio naturalium iloc quidem aliquo modo intellectum
causarum, sed consequuntur necessita- credo esse verum, et aliquo modo esse
tem ordinis naturalis subjectam arbitrio falsum. Necesse est enim quod motus
Dei constituentis naturam undc facere : C(jeli, sicut et quilibet motus, cesset in
efTectus naturalcs magis solet attribui momento quia ultinuim instans tempo-
:

Deo. Invenitur tamen verbum faciendi
attributum etiam causis naturalibus, se-
cundum quod consuevit dici quod omne
agcns facit sibi simile prout ignis dici-
;
tur calefacere, quod nihil est aliud quam
facere calidum : et secundum
dum loquendi dici potest quod corpora
cceleslia et etiam Angcli faciunt corpora
inferiora. Sed in talibus magis sequen-
dus est usus loquendi quia sccundum
: Nullius autem motus tcrminus et princi-
Philosophum nominibus utendum est ut
plures; licet vanum videatur de nomiui-
bus contendere, ubi constat de rebus.
ris respondet ultimo instanti motus. Si
ergo intclligatur corruptionem istorum
corporum, vel resolutionem in elementa
esse in instanti, quantum ad suum prin-
cipium, verum est; si quantum ad suum
huijc mo- terminum, falsum cst. Corpora enim cce-
lestiacausant ct conservant, sive movent
unde et resohitio qua? ex corruptione talis
causae accidit, oportet quod sit per motum.
pium potest esse iu momento; sed omnis
motus eget aliquo tcmpore. Secus autem
est de subtractione conservationis Dei :

quia enim ipsc est causa essendi rebus,

immobilitcr opcrans, sicut in momento
ARTICULUS X.
rcs in esse produxit creando, et non in
temporo ita ejus opcrationc cessante,
;

Decimus articulus est, an faber natu- res in momento csse dcsincrent, et non
ralitcr possit movere manum ad malleum,
per aliqucm motum.
vel ad aliud naturalitcr operandum sinc
Angelis moventibus corpora coRlestia.
ARTICULUS XII.
lloc non hal)ct explicitam veritatem.
Manifestum est enim quod omnia corpora
mixta conservantiir in esse per motum Duodccimus articulus est, quod post
cadestium corporum, ex hoc quod certa opera sex dicrum nullum corpus Deus
periodo cadestis motus gcnerantur et. moverit immediatc.
corrumpuntur, et similiter sccundum IIoc * verum est quantum ad illas mo-
elongationem vel appropinquationem ali- tiones qua? per creaturam (leri possunt.

'
Parm :« videtur quod non, qtiantum ad similia, liunl immediate a Deo; licetquantum ad
niotus qiii per creatiirani lieri possunt. Sed nii- aliquos otlectus conjunctos non desit ministerium
racula ut mortui suiscitatiu, cffici illumiuatio, et Angelorum.

Sunt enim aliquse corporis
nullo modo
per creaturam fieri possunt,
sicut quod corpora mortua reviviscant,
quod coeli illuminentur et similia; et
tales corporum transmutationes Deus
immediate operatur, licet quantum ad
aliquos effectus conjunctos noa desit
ministerium Angelorum.
ARTIGULUS Xin.
Tertiusdecimus articulus est, an Deus
possit aut velit movere corpus imme-
diate.
Iste articulus implicite
una enim parte videtur quod Deus sua
virtuteetaltissima voluntatc potestomne
corpus movere immediate; quod non
video quin repugnet ei quod dicitur,
quod non potest corpus movere nisi
OPUSCULUM X. 259
motiones quae aliquam mutationem corporis a sua na-
turali dispositione, qua3 non potest esse
in instanti tota, Hcet ejus causa et prin-
cipiumpossit esse in instanti.
ARTICULUS XV.
Decimusquintus articulusest^ an Deus
miracula faciat ministerio Angelorum.
Hoc puto verum esse; ita tamen quod
non in omnibus miracuhs operatio An-
gelorum se potest extendere ad princi-
pales efTectus.
proponitur. Ex
ARTICULUS XVI.
Decimussextus articulus est, quod *
Deus non tantum aliqua miracula sed
:

et omnia miracula faciat ministerio An-

forte hoc quod dicitur, « Non potest mo-
gelorum visibili vel invisibih.
vere immediate, » referatur ad hoc quod
subditur « Ita quod movere, quod est
Hoc puto etiam verum quantum ad
:

aliquod Angelorum ministerium; ita

divisibile et mensuratum tempore, sit
actio divina, quae est ejus essentia sim-
tamen quod Angelorum ministerium non
extendatur ad omnia quae fmnt in mira-
plicissima » hoc enim Deus nec facere
:

culo', sicut in praedictis exemphs patet,et

potest, nec vult. Sed cum dicitur quod
in formatione corporis Christi ex Vir-
Deus aliquod corpus movet, per hoc ver-
gine.
bum « movet » non importatur actio di-
visibilis et tempore mensurata, sed actio
simplex, quae e&t suaessentia nam non :

ARTICULUS XVII.
solus Deus, sed etiam quilibet intellectus
movet per imperium, ut supra dictum
est. Imperium autem intellectus nihil est Decimusseptimus articuhis cst, an Di-
aliud quam
conceptio effectus ordinata vinitas in Christo faceret miracula auc-
ad implendum voluntatem. Velle autem toritate, et humanitas ministerio.
et intelligere Dei non est aliud quam Dicendum quod sic. Nam Divinitas
ejus essentia unde sicut actio qua Deus
:
operabatur per humanitatem sicut per
creavit res, ita et actio qua Deus imme- organum, ut dicit Damascenus. Eadem
diate potest movere corpus, nihil est autem in operando est ratio organi et
aliud quam ejus intelligere et ejus ministri quia utrumque movet per hoc
;

velle. quod estaliquid ab alio motum.

ARTICULUS XIV. ARTICULUS XVIII.

Decimusquartus articuhis est, an si Decimusoctavus articulus est, an om-

nuUa essent lumina stellarum, et nuUus nia miracula quae fmnt ab aliqua creatura
esset mctus ccelestium corporum, omnia ministerio, fiant auctoritate Dei, idest
animalia corruptibilia in momento more- per virtutem ejus, sine qua nihil potest
rentur. fieri.
De hoc quid mihi videtur, supra dic- Dicitur quod verum est, si de veris
tum est. Mors enim est per separationem miraculis inteUigant; et dico vera mira-
animae a corpore quod non fit nisi per
; cula, quae nuUa naturali virtute alicujus

' Parm. : « an Deus aliqua rniracula faciat. * Parm. : « hoc patet eliam in.
260
RESPONSIO AD XXXVI ART
fien possunt. Sunt tamen ali- Hoc habeteamdem responsionem cum
creatursB
sed quo ad preecedenti.
qua non simpliciter miracula,
ignorant;
aliquos, qui eorum causas
sicut quffidam arte humana
facta,miracula
videntur, et multo
ARTICULUS XXI.
i^norantibus artem
angelica et talia possunt
magis arte :

alicujus creaturae, licet non Yigesimus primus articulus est, an

fieri virtute
corpora damnatorum, cum erunt in in-
exclusa virtute divina.
ferno, erunt passibilia, et patientur ab
igne inferni, quia recipient speciem ignis
ARTICULUS XIX.
inferni per modum afflictivi vel lae-

sivi.
post
Decimusnonus articulus est, an Hoc non video quam calumniam ha-
erunt
diem judicii corpora sanctorum bere possit. Si enim impassibilitas poni-
scihcet per
incorruptibilia tribus modis; tur communiter dos corporis
gloriosi,
per gloriam,
divinam justitiam, item consequens est quod corpora non glo-
naturahter.
riosa passibilia erunt. Quod autem
item per naturam, sive spe-
prima
Hoc quidem quantum ad duo ciem ignis per modum afflictivi in se
quantum
calumniam habere non potest ;
recipiunt, hoc negari non potest nisi
ab
calumniam si ignem
ad tertium posset habere eo qui negat hujusmodi corpora
intelligatur quod ad
incorruptionem hu- speciem
inferni sentire. Necesse estenim
quasi quod
mani corporis solanatura sulficiat, sensibilis fieri in sensu ad hoc se-
incorruptio humani corporis
ex natura
quatur afflictio.
sicut ab agente. Non enim ad
causetur
alicujus natur»
hoc se extendil virtus
creatae ut rebus
corruptibihbus mcor- ARTICULUS XXM.
Dictum est
ruptionem possit conlerre.
ordinem
ctiam supra quod secundum Yigesimus sccundus articulus est, an
corpora humana et omnia corpora
niifura^ possit disputari in scholis, an
anima
dissoluta cor-
mixta cessante motu co'li Christi et omnes alia^ animaj rationales
rumpcrentur. Immortalitas ergo
huma-
sinl ex traducc.
norum corporum post resurrectionem Non video cur hoc non liceat; nisi forle
eritex virtute naturs, sed
ex virtute scaiulahim
non in casu, si ex hoc apud aliquos
divina, per quam corpora
humana con- oriretur; sicut aliquando contingit
quod
est quoc
serva.dur in esse. Sed verum aliqiii simpliciter audientes
de his qua'
naturuhs causa corruptionis,
qus esl sunt hdei, dispulari in scholis, credunt
motus subtracta erit. Motus enim
ccpli, ea ratione de his dispulari, quasi
dubila-
gcnerationis et con- tali casu
coeli sicut est causa retur de fidei veritate. Sed in
servationis mixtorum
corp(»rum,itaetiam
posset disputans ad hanc opinionem am-
est causa corruptionis
eorum. Supposita piilandam protestari quod disputaret noii

ergo conservatione humanorum

corpo- sed
propter disputationem de verilate,
per virtutem divinam, non
erit ali- veritalis ratio-
rum propter inquirendam
corruptionem. Lt
qua causa agens ad nem.
secundum hoc aliquo modo posset sus-
illa iiicorruptio esset
pcr na-
tineri quod
luram quia scilicet causa naturahs
:
ARTICULUS XXIII.

corruptionis subtracta erit; co

modo lo-
submersio articulus cst, an
quendi quo dici posset, quod Yigesimus tertius
gubernatorem, quia per tollere
navis est per Chrislus piincipaliter non venerit
perichtatur.
ejus ahsentiam navis nisi origiuale peccalum.
Ad quoddicendum est quod Christus
ho-
ARTICULUS XX. venit principaliter ad introilucendum
minesin vitama-ternam, sicut dicit ipso,

Joan. X, 10 E^/o veni ut vitam ha-

Vigesimus articulus est, an post diem :

beant : unde oinue impedimentum

vitai
corpora damnatorum erunt incor- con-
iudicii
scihcet pcr di- venit removere, et ideo ex
ffilernaif
ruptibilia duobus modis; peccatum.
sive sequenti venit tollere omne
vinamjustitiam, item per naturam, bonum commune est melius
Sed sicut
naturahter.
 . :

OPUSCULUM X. 261

quam bonum particulare unius hominis, autem dicitur Christus descendisse ad in-
ita malum commune multorum est pejus fimas partes terrae, sed ad inleriores; ad
unde principalius venit tollere peccatum cujus veritatem sufficit qualitercumque
originale quod totam naturam humanam inferiores nobis dicantur.
infecerat, quam singulorum particularia
peccata unde super illud Joan. i, 29
: :

Ecce qui tollit peccatum mundi, dicit ' ARTICULUS XXV.

Glossa. « Peccatum mundi dicitur origi-
nale peccatum quod est commune totius Vigesimus quintus articulus est, an
mundi : » et infra : « Quod originale possit sciri distantia a superficie terrae
peccatum, singulorum quoque super-
et usque ad infernum, supposito infernum
addita Christus relaxat. » MeUus ergo esse incentro vel circa centrum terrae.-
dicendum videtur affirm.ative quod Chris- Puto sciri posse distantiam a superfi-
tus venit principahus tollere originale cie terrae usque ad centrum, non tamen
peccatum quam alia, quam negative; usque in infernum quia non credo ab
:

sicut si ponitur quod Christus princi- homine sciri posse ubi sit infernus.
pahter non venit tohere nisi originale
peccatum nam etiam tollere actuaha
:
ARTICULUS XXVI.
peccata pertinet ad principalem Christi
intentionem, qua venit mundum salvare,
Vigesimus sextus articulus est, an
secundum illud Luc. v, 32 Notivenivo- :
« Corpus spermatis, cum quo exit spiri-
care justos, sed peccatores ad poeniten-
tus, qui est virtus principii anima?, est
tiam
separatum a corpore, et est divina, et
talis dicitur intel'ectus : » sic potest vel

ARTICULUS XXIV. debet exponi « idest ille

: spiritus, sive
virtus formativa dicitur intellectus per
similitudinem, quia sicut intellectus
Vigesimus quartus articulus est, an
operatur sine organo, ita et iUa vir-
infernus sit in centro, vel circa centrum tus. »
terrse.
Hanc expositionem Commentator (a)
quod nihil mihi videtur temere
Circa
ponit in N\[ Metaph. super illud, « Ergo
asserendum, prdecipue cum Augustinus
sicut supra dictum est quod in substan-
neminem arbitretur scire ubi sit. Non
tiis est principium et sunt hsec
etc. » :

tamen sestimo quod sit in centro terrae, ejus verba. Ideo dicit Aristoteles inlibro
quia ille est locus, quo naturaliter fe-
De animalibus quod « virtiites quaj sunt
runtur gravia : nec videtur intentionem
in seminibus, sunt similes intellectui,
naturae frustrari, utcommuniter dicitur: scilicet quia aguntactione intellectus, et
quod sequeretur, si ad centrum corpora quod istae virtutes assimilentur intellec-
gravianon pervenirent.Ef^ iterum si na- tui in hoc quod non agunt per instru-
turaliter terra circa centrum esset con-
mentum corporale. »
cava, non posset assignari naturalis
causa quae totum pondus terrae sustine-
ret, ne perveniret ad centrum. Si autem ARTICULUS XXVII.
dicitur hoc esse miraculose, nulla sub-
esse videtur miraculi ratio. Praeparatio Vigesimus septimus articulus est, an
enim inferni ab initio mundi fuit, secun- opinari possit sine periculo, quod post
^jppg. dum illud Isai.Parata * est ab xxx, 33 : communem resurrectionem luna magis
heri Tophet, secundum expositionem lucebitquam nunc sol, sol autem in
Glossae. In prima autem rerum institu- septuplum quam modo luceat corpora :

tione non est considerandum quid Deus vero beatorum septies magis sole.
possit facere, sed quid natura rerum ha- NuIIum periculum hic video quin opi-
beat ut sic flat ^, sicut dicit Augustinus nari possit, si assertio desit, quae posset
II Super Genes. ad litteram.A. i, §2. Non ad praesumptionem imputari.

* Al.: « peccata. » ras rerum secundum scripturas ejus nos conve-

* Parm. : « si etiam... quae tantum pondus nit quserere, non quid in eis vel ex eis ad mira-
sustineret. Si autem. » culum potentiae suae velit operari. »
' « Nunc quemadmodum Deus instituerit natu- (a) Averroes.
262
ARTICULUS
Vigesimusoctavus articulus
quid dicatur venire ad compositionem
alterius duobus modis. Uno modo per
essentiam suam per modum principii
materialis et formalis et sic nullomodo : Sitper Genes. ad litteram,t. xxvi, Deus eo
aliquid de natura corporis coelestis venit
in compositionem corporis humani, vel
aliorum corporum mixtorum. Secundo
modo venit ad compositionem alterius
aliquid per effectum sua^ virtutis et lioc
modo natura corporis ccelestis venit ad
composiiionem corporis liumani et om-
nium corporum mixtorum.
Hoc est ex necessitate verum quia
corpora coelestia sunt causa generationis
et corruptionis in istis infcrioribus, ut
Dionysius dicit.
ARTICULUS XXIX
Vigesimusnonus trigesimus articu- et
lus continent, an Angeli non doleant,
nec lacrymentur, sed ad modum dolen-
tium vel lacrymantium se liabeant.
Hoc est ex necessitate verum
sententia Augnstini, qui dicit in IX De
civil. Dci, c. VI « Sancti Angeli puniunt
: a'qualis sub magna vel parva dimensione.
sine ira quos accipiunt a^terna Dei lege
puniendos, et miseris sine miseriai com-
passione subveniunt, et periclitantibus
quos dilif^unt, sinc timore opitulantur
ct tamen istarum nomina passionum jjcr
consuetudinem^ Immana? locutionis etiam
in eos usuriiantur propter (juanidamope-
rum similitudincm, non pri^pter alfoctio-
jmm infirmitatem -. »
ARTICULUS XXXI.
Trigesimusprimus arficulus an,
facfa fransubstanfiatione subsfanfia? pa-
nis in subsfantiam corporis Christi mira-
culose in sacramento altaris, substanfia
corporis Christi nafuralifor sine miraculo
inhoc sacramento est sub ^ dimonsioni-
bus hosfia', qua? remanserunf, eo quod
substantia ex hoc quod cst substantia.
' « consiietu(JiiK^. » addit
* Non sic il)i S. AupiisUnus; sod
))ntost ulriim puiiiaiU... siil)V(>niant... opilulon-
lur... ot noniina in oos usnrpontur; » moxque
RESPONSIO AD XXXVI ART.
non prohibetur esse in magna et parva
dimensione.
XXYIII. Credo hoc esse falsum. Sicut enim non
quidem naturaliter, sed miraculose sub-
est^ an ali- stantia panis in substantiam corporis
Christi convertitur ita etiam miraculose;
sub dimensionibus conservatur, et non
naturaliter. Utenim dicitAugustinus, VIII
modo conservat res quo eas operatur.
Non enim est sicut a^dificator, qui opera-
tur tantum ad constructionem domus,
et postea eam dimittit sed Deus circa ;
: rem continue operatur conservans eam
in esse, secundum illud Joan. vii_, 4 7 :
Pater 7neus nsqne 7nodo operatur. Quod
autem inducitur pro ratione, quod sub-
: stantia ex eo quod est substantia,
,
non prohibetur esse in magna et parva
dimensione, non est sic intelligendum,
quod de ratione cujuslibet substantia;
sit quod possit esse in magna vel parva
dimensione sed contrarium non est de
;
et XXX. ratione substantiffi ut sic sicut non est ;
de ratione animalis quod sit rationale ;
non tamen est de ratione ejus quod sit
sine ratione. Si ergo esset de ratione
substantise quod non prohiberetur esse
in magna vel parva dimensione, seque-
: et est quod substantia corporis Christi se-
retur
cundum suam naturam haberet ut esset
Sed quia hoc non est de ratione substan-
liae, quod possit esse in magna vel parva
dimonsione, nec tamon est confra ratio-
; ncm sul)sfanfia^, pafof quod ponere sub-
sfanfiam corporis Cbristi in magna vel
parva dimonsione, non implicat contra-
dicfionem. sicuf implicat confradictionem
si ali(|uid atfribuatiir alicui quod repu-
gnaf ejus rafioni. Ad hoc ergo inducitur
illa ratio ut excludafur confradictio, non
ad lioc ut ostendatur essenaturale.
est,
ARTICULUS XXXII.
Trigesimussecundus articulus est, quod
* dimensiones corporis Christi et
propriae
dimensiones panis, quae remanserunt,
non sunt a>quales.
Isfud esf manifcsfe verum, cl contra-
rium dicere est haercticum sequerctur :
: « qua interim de sanctis angelis qUtTPstione
(3icit : « Qiionri (lilatn. »
^ l'arm. : (( sine dimensionilius. •
* Parm. : « proprie. »
 OPUSCULUM X. 263
enim quod sub una parva particula hos-
non esset totum corpus Christi.
tiae

ARTICULUS XXXVI.
ARTICULUS XXXin. Trigesimussextus- articulus est, an
omnes cogitationes cordis quae habent
Trigesimustertius articulus est, an imagines in phantasia vel quas comitan-
corpus Cliristi in sacramento
in loco. sit tur ahquse passiones in corpore, daemo-
Dicitur, quod est in loco altaris, vel nes scire possint.
in Ecclesia sed hoc verum est quod cor-
; Hoc puto verum esse de ilhs cogitatio-
pus Christi non est in sacramento ut in nibus quas comitantur aliqui motus
loco non enim comparatur ad sacra-
: corporales quicumque et hoc etiam Au- :

mentum ut locatum ad locum, quia non gustinus dicit in hbro Dc divinatione

commensuratur ei sccundum proprias dxmonum c. v. « Hominum^ » inquit,
dimensiones. « dispositiones da^mones non solum voce
prolatas, verum etiam cogitatione concep-
tas consignant
^
quae dum ex animo :

ARTICULUS XXXIV. exprimuntur in corpore tota facihtate per- ,

discunt » et de hoc verbo in libro lietrac-

:

Trigesimusquartus articulus est, an tationnm c.xxx, faciens mentionem, sic

corpus Christi inhoc sacramento movea- dicit « Dixi hoc audaciore asseveratione
:

tur ad motum hostiae. quam debui : nam pervenire ista ad no-

Verum quod non movetur
est sicut titiam dsemonum, per nonnuUa etiam
corpora moventur per se vel per acci- experimenta compertum est. Sed utrum
dens in loco : quia nec eo modo est in signa quaedam dentur ex corpore cogi-
illo loco in quo est sacramentum, sicut tantium ihis sensibiha, nos autem laten-
corpora sunt in ioco per se vel per acci- tia,aut ahavi spirituah cognoscant, aut
dens, cum aUam habeat comparationem difflcihime potest ab hominibus, aut
ad dimensiones sacramentales quam cor- omninonon potest inveniri. » Sed si spi-
pus ad dimensiones proprias seeundum rituah vi cogitationes cognoscant, muHo
quas movetnr per se, et ad vehiculum, magis motus corporales, ex quibus etiam
secundum quod movetur per accidens. homines interdum interiores dispositio-
Sed eo modo quo convenit corpori Christi nes cognoscunt : unde secundum non
esse in loco ratione dimensionum sacra- excludit primum, sed amplius dicit. So-
mentahum, convenit sibi moveri in loco. las autem species in phantasia existen-
tes non reputo sufflcientes ad hoc quod
daemones humanas cogitationes cognos-
ARTICULUS XXXV. cere possint ;
quia homo virtute rationis
et liberi arbitrii potest una specie in vi
Trigesimusquintus articulus est, an imaginativa conservata multiphciter uti
species sacramentales sine subjecto re- ad divcrsas cogitationes, vel totahter
manentes possint naturahter agere, im- actu non uti.
mutari et corrumpi, sicut prius. Haec sunt, carissime, quae ad articulos
Quantum ad ahquid verum est, et a vobis transmissos respondeo diffusius
quantum ad ahquidnon. Nihil enim po- quam petistis non enim absolute res- :

test agere vel pati nisi preesupposito suo ponderi poterat ad ea quae diversum sen-
esse. Quod autem in esse conserventur sum continere poterant praesertim cum ;

absque subjecto, miraculosum est et ;

non scripseritis quid contra hujusmodi
quantum ad hoc actio consequens mira- articulos objiceretur. Sic enim potuisset
culosa est, et similiter passio ; secun- et absolutius et certius responderi. A'a-
dum quod dimensio miraculose subsis- leat caritas vestra diu, et pro hocla- -

tens, miraculose habet officium subjecti, bore mihi orationum suffragia repen-
cujus est agere et pati. datis.

• « Cum signa qusedam ex animo » Hsec au- Cod. Vict. : « per tempora longiora. »
tem lectio retinenda est, ut patet per textum ex
libro Retractationum allegatum : « sed utrum si-
gna quaedam dentur. »
 :

OPUSCULUM XI.

RESPONSIO DE VI ARTICULIS AD LECTOREM BISUNTINUM.

EDIT. ROM. XII.

Carissimo sil»i in Chi'isto Fratri Ge-

rardo Bisuntino Ordinis Fratrum Praedi-
catorum, Frater Thomas de Aquino cjus- QUiESTIO lY.
dem Ordiiiis cum fraterna dilectione sa-
lutem. Quarta qiiaestio, an parvulae manus
Recepi litteras vestras quosdam arti-
* piicri .lesu nati creaverint stellas.
culos continentes, super quihus vobis per Ad quod respondeo quod locutio haec
me responderi petebatis. Et Hcet in pki- non est propria. Nam parvulae manus
rihus essem occupatus, tamen ne vestra^ sunt manus humanitatis, quarum non est
carilalis petitioni deessem, quam cito l"a- crcare. Sed quia unus et idem Christus est
cultas seohtulit, vobis rescribere curavi. in divina et humana natura perfectus.
potest hujusmodi locutio sane exponi, ut
dicatur: Manusparvulae istius pueri crea-
QU^STIO I, 11 ET III. verunt slellas; idcst, iste puer habens
manus parvulas,creavit stellas.Tali enim
Prima ergo quaestio fuit, an stella quae modo loquendi ad quamdam unionis
Magis apparuit, haberet tiguram crucis. expressioncm aliquando Doctores utun-
Secunda, aii haberct figuram hominis. quibusdam cantaturEcclesiis
tur, sicut in
Terlia an haheret figuram crucifixi. « Manus quae nos plasmaverunt, clavis
His simul rcspondco quod Chrysoslo- confixae sunt. » Non tamen haec sunt
mus (Auctor opcris imperfccti) qusdam cxtendenda, vel praedicanda populo. Sed
similia narrat Si/per Matth., non quasi tamen si praedicatum sit, non arbitror
asscrendo, sed potius quasi ah aliis dic- revocandum nisi super hoc error aut
;

tum recitando. Kt quia pro ccrto non ha- scandaliim oriatur, in quo casu oporteret
hctur, non rcputo lioc csse praulican- sana' locutionis sensum exponi.Non sunt
dum; pra>sertim quia non videtur proha- autem in talibus, quanlum fieri potest,
bilc quod sacri Doctores, ut Augustinus, simplicium animi sollicilandi.
Leo Papa, Gregorius ct alii in suis ser-
monihus tacuissent, si aliquod robur
auctoritatis haberet. Non enim decet prae- OU^STIO V.
dicatorem vcritatis ad fabulas ignotas di-
vcrtere. Si autem ab aliquo sit pra^dica- Quinta qua^stio est, an cx quo Simcon
tum, non arbitror cssc ncccssarinm quod dixit bcatae Virgini, Tiiam ipsius ajiimam
revocetur, nisi forte ex hoc populo scan- pertransihit gladitis, quolihet die naturali
dalum sit exortum et tunc non dcheret ut
: usiiiie ad resurrcctionem Christi septies
erroneum reprobari, sed ut incertum ex- illud recoleret pia Virgo cum dolore vehe-
poni. menti.

Parm. : « percepi. »

Ad hoc etiam respondeo quod
dem facilitate contemnitur qua
cum nullius auctoritatis robore fulciatur.
Nec aestimo hujusmodi frivola esse
praedicanda, ubi tanta suppetit copia prae-
dicandi ea qua? sunt certissima^ veritatis.
Neque tamen oportet quod revocetur,
praedicatum fuerit, nisi ex hoc scandalum
fuisset exortum.
quj:stio VI.
Sexta quaestio an circumstantias
est,
peccati trahentes in alterum genus, non
notabiliter aggravantes, teneatur homo
confiteri etiara innotescendo personam
cum qua peccaverit.
Ah hoc respondendum videtur, quod
omnino debet has homo confiteri non
enim homo confitetur peccatum suum
nisi speciem confiteatur peccati, quae
cognosci non potest nisi per circum-
stantias trahentes in aUud genus, ex qui-
bus peccatum specificatur. Circumstan-
tias vero aggravantes, quae in aUud ge-
nus peccati non trahunt, non tenetur
homo confiteri, sicut nec peccata venia-
Ua Ucet sit laudabile quod homo ea con-
; exprimendo peccati speciem, exprimat
fiteatur. Eadem enim ratio videtur esse
de hujusmodi circumstantiis, et de ve-
niaUbus peccatis. Circumstantiae autem
dicuntur in aliud genus trahere quae
specialem repugnaniiam important ad
aliquod praeceptorum divinae legis sicut
furtum simplex repugnat huic praecepto,
Non fiirtum facies; si autem furtum in
loco sacro committatur, habet jam repu-
gnantiam ad aliud praeceptum, quod est
de veneratione sacrorum, et sic additur
nova species peccati unde consequens :
est quod addat aUam repugnantiam ad
legem Dei et ideo novam deformitatem
; mihi, si placet, orationum sufTragia im-
peccati mortalis habebit, quod ex neces-
sitate confiteri tenebitur.
* Cod. S. Vict. ; « rependatis. »
;
OPUSCULUM XI. 265
istud ea- hujusmodi circumstantias aggravantes,
dicitur, quae non trahunt in aliud genus pec-
cati, non credo quod aliquis teneatur
confileri.
De expressione autem personae cum
qua aUquis peccavit, videtur mihi quod
si non sit in confessione facienda, quando
potest vitari. Primo quidem, quia pro-
dere crimen alterius et laedere famam
est peccatum; quod maxime vitandum
est in confessione, per quam quis quaerit
praeterita peccata delere. Secundo, quia
a Domino, Matth. xviii, est forma de-
nuntiandi peccatum proximi descripta,
contra quam agere non licet. Tertio,
quia in confessione est credendum pec-
catori confitenti et pro se et contra se
sed contra aUum nuUo modo est ei cre-
dendum aUoquin daretur muUis occasio
;
: fictae confessionis et fraudulentae infa-
mationis. Et ideo si potest speciem pec-
cati confiteri non innotescendo personam
cum qua peccavit, peccat eam exprimen-
do, nisi forte salvato correctionis ordine,
quem Dominus statuit. Si vero speciem
peccati exprimere non possit nisi expri-
mendo personamcum qua peccavit, puta
si cum sorore concubuit; necesse est ut
personam. Sed si fieri potest, debet
quaerere talem confessorem, qui perso-
nam sororis penitus non cognoscat.
Quod autem dixi, circumstantias ag-
gravanles quae non trahunt in aUud
; genus peccati, non esse de necessitate
confitendas, non est referendum ad nu-
merum, quem aUquis confiteri tenetur,
si potest quiajamnon est unum pecca-
;
tum, sed muUa.
Haec sunt, frater carissime, quae ad
praesens mihi occurrunt quaestionibus a
vobis propositis respondenda pro quo
:
pendatis *.
Sic igitur
 OPUSCULUM XII.

DE DIFFERENTIA VERBI DIVINI ET HUMANL

(EDIT. ROM. Vlir.)

Ad intellectum hujus nominis quod di- adextra. lllud ergopropriediciturverbum

citur « verbum, » sciendum est secun- interius quod intehigens intelligendo
,

dum Philosophum quod ea quae sunt in format. Intellectus autem duo format se-
voce, sunt signaearumquae suntin anima cundum duas ejus operationes nam se- :

passionum.ConsuetumaiitemestinScrip- cundum operationem suam quae dicitur

turis quod res significatai sortiuntur vo- indivisibilium intelligentia, format deft-
cabula signorum, et e contrario sicut ; nitionom; secundum vero operationem
ilhid Pctra (lutem crat Cliristm. De neces-
: qua componit ct dividit, format enuntia-
sitate ergo sequitur quod illud intrinse- tionem, vel aliquid tale et ideo illud sic :

cum animai nostrai quod significatur voce formatum et expressum per operationem
exteriori cum verbo nostro, verl)um vo- intellectusvel definientis vel enuntiantis,
cetur. Utrum autcm prius conveniat no- exteriori verbo significat. dicitPhi- Unde
men verbi rei exteriori voce prolata?, vel losophus, \S Metaphysicee « Ratio quam :

ipsi conceptui anima^ interiori, nihil re- significat nomon ost definitio. » Istud ((

fert ad pra^sens. Phmum tamcn est quod ergo formatum et exprossum in anima
sic
ilhid quod significatur intcrius in anima dicitur vcrbum interius et ideo compa- ;

existens, prius est quam ipsum verbum ratur ad inlellectum non sicut quo intel-
voceprolatum, utpotocausaejuscxistens. lectus intelligit, sed sicut in quo intelli-
Si vero vohimus sciro quid est interius git ;
quia in isto sic expresso et formato
verbum in anima nostra, videamus quid vidct naturam rei intcllectae. Ex his ergo
significet verbum quod exteriori voce pro- (luo possumus de verbo accipere scilicet :

fertur. quo(i verbum est sompor aliquid proce-

In intellcctu autemsunt scihcot
tria : dens ab intoUectu, et in intollectu oxis-
ipsa potentia intellectus species rei intel-
; tens ; et quod vcrbum est ratio et simili-
lectae, quaeest forma ejus, se habens ad tudo rei intellectae. Et si quidem eadem
ipsum intellectum sicut spccios coloris ad res sit intolligens et intollecta : tunc ver-
pu[;illam ot intolligoro quod ost oporatio
; bum est ratio et similitudo intellectus a
intellectus. Nulhim vero istorum signifi- quo procedit. Si autem aliud sit intellec-
catur verbo cxtoriori voce prolato : nam tus et intcllcctum ; tunc vcrbum non est
hoc nomcn « lapis » uon significat sub- ratio intelligcntis, scd roi intellecta! : si-
stanliam intoUectus, quia hoc non inton- cut conceptio quam haI)ot aliquis de la-
dit dicere nominans nec significat spe-
; pide est similitudo lapidis tantum. Sed
ciem qua intellcctus intolligit, cum ncc quando intolloclus intolligit se, tunc tale
sit ba'c intontio nominantis noc otiam ; verbum ost ratio ot similitudo intelloclus.
significal ipsum intclligero, cum intolli- Kt ideo Augustinus ponit similitudinem
gere non sit actio progrediens ab intelli- Trinitalis in anima, secundum quod mens
gente, scd in ipso manons. Verbum au- intolligit se ipsam, non autem secundum
temintorius conceptum per modum ogrc- quod intelligit alia.
dientis se baljot quod tostatur vorbum
;
Patet ergo quod in qualibet re intel-
exterius vocale quod est ejus signum : competit intelligere, necesse
lcctuali cui
ilhid onim cgredilur a dicente vocalitor cst ponere verbum de ratione enim in-
:
 OPUSCULUM XII. 267
telligendi estquodintellectusintelligendo primere et ideo oportet quod sint plura
;

aliquid formet talis autem formatio di- : verba imperfecta, per quae divisim expri-
citur verbum. Natura vero intellectualis mamusomniaquapinscientianostra sunt;
est natura bumana, angelica et divina. in Deo autemnonest sic. Cum enim ipse
Et ideo est verbum humanum unde in : intelligat et seipsum, et quidquid intelli-
Psalm. XIII, 1 Dixit insipiens in corde
: git, per essentiam suam uno actu uni- ;

suo : Non est Deus etc. Est et verbum An- cum verbum divinum expressivum est to-
geli Zachar. 1
: Dixit Aiigelus etc. Est : tius quod in Deo est non solum Patris, ;

verbum divinum Genes. 1 Dixit Dcus : : sed etiamcreaturarum; aliteressetimper-

etc. De quo Joan. i, 1 In principio erat : fectum. Unde dicit AugustinusXV Z)e Tri-
Verbum, etc. Constat quod non dixit hoc nitate, c. xiv « Si ahquid minus esset
:

de verbo humano nec angelico, quia in verbo quam in scientia continetur di-
utrumque istorum factum est, cum ver- centis,essetverbum.)) (a)Sedconstatquod
bum non praecedat dicentem hoc autem ; divinumverbumestperfectissimum. Ergo
verbum, de quo Joannes loquitur, iion est tantum unum unde Job xxxiii, 1: :

est factum, sed omnia per ipsum facta Semel loquitur Deus. Tertia differentia
su7it. Oportet ergo hoc de verbo divino est quod verbum nostrum non est ejus-
intelhgi. dem natur» nobiscum; sed verbum divi-
Et sciendum est quod verbum Dei, de num est ejusdem naturse cum Deo, et
quo loquitur Joannes, tres babetdifTeren- subsistens in natura divina. Nam ratio
tias ad verbum nostrum. Prima est se- intehectiva quam intehectus noster de ah-
cundum x\ugustinum, quia verbum nos- qua re format, habetesse in anima intel-
trumestpriusformabilequam formatum: ligibili tantum intehigere autemanimse
;

nam. cum
volo concipere rationem lapi- non est idem cum esse naturali animae_,
dis, oportet quod ad ipsum verbum ratio- quia anima non est sua operatio et ideo :

cinando perveniam et sic est in omni- ; verbum quod format intellectus noster,
bus aliis quae a nobis intehiguntur nisi ; non est de essentiaanimae, sed est acci-
forte in primis principiis, quae cum sint dens ei. In Deo autem idem est intelli-
naturaliter nota, absque discursu ratio- gere et esse ; et ideo verbum quod for-
nis statim intelliguntur seu cognoscun- mat intellectus divinus, non est aliquod
tur.Quamdiuergointellectusratiocinando accidens, sed pertinensad naturam ejus ;

discurrit, huc iUucque jactatur, necdum unde oportet quod sit subsistens, quia
formatio perfecta est, nisi quando ipsam quidquid est in natura Dei, est Deus :

rationem reiperfecte conceperit et tunc ; unde dicit Damascenus, quod

Dei ver- «
primo habet rationem verbi et indeest : bum subsistens est, et in hypostasi ens;
quod in animanostra est etiam cogitatio, rehqua vero verba. » nostrascilicet, « vir-
per quam significatur ipse discursus in- tutes sunt animee. »
quisitionis ; et verbum quod cst jam for- Ex praemissis ergo tenendum estquod
matum per perfectam contemplationem proprie loquendo verbum semper dicitur
veritatis ideo perfecta contemplatio ve-
: personaliter in divinis, cum non impor-
ritatis dicitur verbum. Sic ergo verbum tet nisiquid expressum ab intelligente.
nostrum prius est in potentia quam in Patet etiam quod verbum in divinis est
actu sed verbum divinum semper est
; similitudo ejus a quo procedit, et quod
in actu etideo nomen cogitationis verbo
; est coaeternum ei a quo procedit, cum
Dei proprienon convenit. Dicit enim Au- non fuerit prius formabile quam forma-
gustinus XV De Trinitate, c. xvi « Ita di- : tum, sed semper in actu^et quod sitaequale
citur illud Verbum Dei, ut cogitando ^
Patri, cum sit perfectum, et totius esse
non dicatur ne quid quasi volubile in
; Patris expressivum et quod sit coes- :

Deo credatur. » Et ilhid quod Anselmus
dicit quod « dicere summo Patri iiihil
aliud est quam cogitando intueri, » im-
proprie dictum est. Secunda differentia
est verbinostriad divinum,
sentiale et consubstantiale Patri, cum sit
subsistens in natura ejus. Patet etiam
quodcum in qualibet natura id quod pro-
cedit habens simihtudinem ct naturam
quianostrum ejus a quo procedit, vocetur filius et ;

estimperfectum, sed verbi Dei estperfec- hoc flt in verbo quod in Deo dicatur Fi-
tissimum quia nos nonpossumus omnia
: hus, et productio ejus dicitur generatio.
quae sunt inanimanostra, uno verbo ex-

* « Dei cogitatio ru)n dicatur. » [a) Sensus est S. Augustini in lioc loco.
 ,

OPUSCULUM XIII.

TRAGTATUS DE VERBO'.

(eDIT. ROM. XV.)

tur, sive parte imaginativa

in sicut ,

phantasma Carthaginis est verbum Car-

CAPUT I. thaginis, secundum Augustinum sive in ;

inteUcctu nostro, ubi perfecta ratio verbi

Quid sit Verbiini -. invcnitur quod ad imaginem pertinet. In
verbis enim quae in imaginativa fiunt,
Quoniam circa naturam verbi intellcc- non estratio verbi cxpressa. Aliud nam-
tus, sine quo imago Trinitatis non in- que est in ea unde similitudo cxprimitur,
venitur in homine exprcssa, multiplex et ahud in quo terminatur. Exprimitur
(iifficultas et prolixitas nimia animum enim a sensu, et tcrminatur in ipsa
involvit ideo summatim ejus naturam
; phantasia, cum phantasia sit motus fac-
tradere inlendimus, insuper et (iifficul- tus a sensu sccundum actum, secundum
tates ipsum tangentes simul maniftjs- Pbilosojilium in III l)r anima. Sed supra
tare. inteUectum nihil est in quo ab ipso ali-
Sciendum est igitur primo quod ver- quid cxprimatur; et ideo non est aliud
bum cum re dicla per verbum convenien- quod cxpi-imit ab co in quo exprimitur ;
tiam bal)et majorem in natura sua quam sicutncc in Dco aliud est Pater expri-
cum dicente, licet in dicenle sit ut in mens, et aliud in qno recipitur expres-
subjecto. Unumquodque enim ab illo na- sum. Scd adhuc in intcUectu nostro est
turam sortitur a quo speciem accipit et defcctus; qiiia nliud cst quod exprimit,
iiomen sortitur; cum species sit tota aliud ipsum vcrbiim cxpr(;ssum quod in ;

natura rei. Yerbum autem speciem ac- Dco non invenifur el ideo verbum Dei
:

cipit a re a dicente, nisi

dicta, et non cst Deus, intellectus autem nostcr ver-
forte quando dicit se sicut verbum la- : bum suum non est ncquc etiam est ,

pidis difTert specie a verbo asini verbum ; suum dicere quod est proxima causa
etiam dictum a diversis de eadem re verbi. Nascitur enim verbum nostrum ex
idem specic est. Kt hujus ratio est, quia nofifia alicujus habiti apud mcmoriam
eflectus quilibet magis convenit cum nostram, qua* nihil ahud est iu hoc h)co
principio quo agens agit, quam cum quam ipsa reccptibilitas anima^ nostrae,
agente ciil sohim assimilatur ratione
, in qua etiam tenct se, secundum .\ugus-
ipsins principii hoc enim cst (juod com-
: tinum, cfiam ciim se non disccrnit, scd
municatur ellectui per actionem agcntis. aiia quai ab cxtra acquirit, Primus ergo
Similifudo autem rei dicta^est principium proccssus in cognitione verbi est cum
quo vcrbumefficitur',quca! etiam in verbo intcllcctus accipit a mcmoria quod ab
reperitur a dicentc sibi communioata cl : ca sil)i oCrcrtur. non cam spolians quasi
ideo ipsum verbum (juandoque (hcitur in ca niliil rclinqucns, scd similifudincm
simihtudo rei, quandoque vero verbum hal)iti in se assumens et hoc est simile ;

rei, ubicumque iUa simihtudo exprimi- iUi quod in memoria habotur et ideo :

' Parm. : « ite natiira verbi intellectus. ^ Parm. ad(iit : (( rei. »

^ Desiint in Parm. cap. et lituli.

vocatur aliquando illud
accipitur, verbum memoria^, sed adhuc
non habet perfectam rationem verbi
haberet tamen, solum reci-
si intellectus
peret a memoria exprimente. Sed cum
memoria non habeat actum aliquem
sed loco actus solum tenet libere quasi
parata capienti a se ; intellectus vero in
lumine suo capit ab ea et ideo adhuc
'
perfectam rationem verbi non habet. lu
divinis vero Pater, cui respondet me-
moria in ratione ordinis, complete ge-
nerat, quia Pater id quod habet, non so-
lumtenet ut memoria apud nos, sed quia
est suppositum completum cujus est
agere, ideo generat Filium. Non enim in
generatione ista pra?supponitur aliquid
quasi a Patre accipiens, et aliud quasi
acceptum sic apud nos intellectus acci-
: speculum in quo res cernitur, sed non
pit a memoria, et praesupponitur genera-
tioni ibi vero Filius generatur a Patre,
: tur enim opere naturge ut in eo aliquid
sicut si totus intellectus noster esset a
nostra memoria, et non similitudo ista
vel illa. Cum ergo intellectus informatus
specie natus sit agere; terminus autem
cujusiibet actionisest ejus objectum; ob-
jectum autem suum est quidditas aliqua,
cujus specie iuformatur, qua^ non est
principium operationis vel actionis nisi
ex propria ratione illius cujus est spe-
cies; objectum autem non adest ipsi
animae illa specie informata^, cum objec-
tum sit extra in sua natura actio autem
animai non est ab extra quia intelli-
gere est motus ad animam tum ex
natura speciei qus in talem quiddita-
tem ducit, tum ex natura intellectus,
cujus actio non est ad extra prima au-
tem actio ejus per speciem est formatio
sui objecti, quo formato intelligit, simul
tamen tempore ipse format, et
est, et simui intelligit,
sunt motus de potentia ad actum, quia
jam factus est intellectus in actu per spe-
ciem, sed processus perfectus de actu in
actum, ubi non requiritur aliqua species
motus. Etquia, ut dictum est, hujusmodi
objectum in ipsa anima formatur, et non
extra ideo eritia anima ut in subjecto
; ;
est enim similitudo rei extra. Quod au-
tem est in anima ut in subjecto, efficitur
in ea ut habitus. De perfecta autem ra-
tione habitus est, quando actui conjun-
gitur. In hoc enim natura perflcitur per
lumen naturale intellectus involvens
' Parm. oniittit : « ab.
;
, .
OPUSCULUM XIII. 269
quod ab intellectu speciem intelligibilem in quo et sub quo
; intelligatur. Idem enim lumen quod in-
teilectus possibiiis recipit cum specie ab
agente, per actionem intellcctus infor-
mati lali specie diffunditur, cum objec-
tum formatur, et manet cum objecto for-
mato ; et hoc habet plenam rationem
verbi, cum in eo quidditas rei intelliga-
;
^ tur. Sicut in principio actionis intellectus
et species non sunt duo, sed unum est
ipse intellectus et species illustrala ita ;
unum in tine relinquitur, similitudo sci-
licet perfecta, genita et expressa ab in-
tellectu et lioc totum expressum est
:
verbum, et est totum rei dict* expressi-
vum, et totum in quo res exprimitur, et
hoc intellectum principale, quia res non
intelligitur nisi in eo. Est enimtamquani
excedens id quod in eo cernitur. Efflci-
cernatur natura autem non agit aliquid
:
superflue, et ideo non excedit speculum
hoc, idest id quod in eo videtur. Yerbum
igitur cordis est ultimum quod potest
intellectus in se operari. Ad ipsum enim
in quo quidditas rei recipitur; immo quia
ipsemet est quidditatis similitudo, termi-
natur intelligere. Sic enim habet ratio-
nem objecti intellectus. Ut vero est per
intellectum expressum ei conjungilur ,
dicere; el sic ipsum idem verbum esfc
: etrectus actus intellectus; qui est forma-
,
tivus objecti, ei ipsius dicere. Sed in hoc
, reperitur diflerentia quffidam quod :
enim intelligitur, potestessein intellectu
et manere in intellectu non intellectum
: actu; quod autem dicitur potest csse ,
dictum, sed non potest manere dictum,
nisi cum actu dicitur unde in intellectu
:
formatum potest manere species objecti in habitu.
quia ista non Illud enim dico quod formatum est, sed
manet id in quo formatum est sine lu-
mine, in quo actu aliquid intelligitur.
Inde est quod verbum nou est sine intel-
ligere in actu, licet ipsum intellectum
nudum in habitu manere possit. Ilabitus
hic dicitur non ipsa potentia memorativa
tantum, qu«pra3cedit intellectum immo :
ipse intellectus est natus retincre suum
objectum, propter tamen naturam me- '
moriae, quad piior est. Unumquodque
enim prius saivalur in suo posteriori et ;
ideo ipsa perfectio objecti habetur in
, ipsohabitu inteflectus, ut dictum est et ;
* Parm. omitlit : « el ideo.
 ;

270 TRACTATUS BE VERBO.

ibi posita est perfectio verbi superius. noster iuspiciens hanc speciem tamquam
Ex his manifestum est qualiter apud nos exemplar sibi simile, aliquid facit quasi
deficit a repr«sentatione Filii in divinis ;
verbum ejus. Sic enim non fieret unum
quia scilicet ipsa intelligentia nostra non ex intellectu cum intellectus
et specie,
est educta de memoria nostra, a qua ta- non intcUigat factus unum aliquid
nisi
men principium et rationem agendi ha- cum specie, sed iu ipsa specie formatus
bet quae si esset de memoria totahter
: agit tamtjuam aliquo sui ipsam tamen ;

educta, ipsa esset verbum memoriae suae
unde non diceret se, nec exprimeret nisi
dictatum et expressum a memoria sua
quia aliter falso diceret et exprimeret se
sicut verbum in divinis non dicit se g\g-
nendo et exprimendo, sed dicit se geni-
: non excedens. Species autem sic accepta
semper ducit in objcctum primum. Unde
: manifestum est quod ipsum verbum in-
: tellectus perficitur per actum rectum; ta-
men, quia non mittit ad aliquid aliud
conceptiones suas sicut facit sensus
, ;

tum exprcssum. Hursum manifestum

et hinc est quod potest super actus suos
est quare verbum proprie dicitur perso- reflecti cum vult quod non potest sen-
naliter tantum. Verbum enim nostrum sus : non cnim utitur medio corpore,
sempcr est in continuo
quiaperfec- fleri, cujus non cst perciperc quod in eo fit.
tum esse suum est iu fieri sed hoc non ; Sed cum sit unum agcns, cum quo et
est imperfectum, quasi totum simul non species ipsa efficitur unum spiritualiter
existens, sicut est de aliis qua» sunt iu in participando vitam ejus, percipit ac-
ficri, quae etiam semper sunt imperfocta ;
tum suum cum vult, complcte quod non
immo verbum principio sui est per-
in potest sensus nou enim iudiget anima,
:

fectum, quia conceptio perfecte formata ad hoc quod a se intcUigatur, specie illa,
est niliilominus esseejus pcrfectum ser-
; sed ad hoc ut intelligat de sc namquc :

vatur eodem modo quo gignebatur. Non habct ut iutelligatur, scd nou quod intel-
enimtransii formatio vcrbi ipso formato, ligat. lutcUigit cnim
sc sicut alia, secun-
sed cum actu intelligitur, continue for- dum Fhilosoplium lioc autem est per
:

matur verbum, quia scniper cst ut in spccicm, quia alia sic intelliguntur. Sen-
fieri, et ut in egredicndo ab aliquo, sci- sus autcm indiget organoad hoc ut agat;
licct a dicentc; et hoc cum pcrsonarum organum autcm non redit supra se, unde
processionibus convenit. Intelligcre vero, non est reflexio in sensu.
ut in quictc accipitur, ct csscntiale est in Cousidcrandum tamcii cst quod ge-
di\ inis, diccrc vero, sicut ct vcrbum, pcr- ncratio vcrbi vidctur propiiuiuissima co-
sonaliter dicitur. gnitioni rcflexse undc multi putaverunt
:

eam reflcxam. Cum enim anima infor-

mata spccie format verbum in se, non
CAPUT II. format ipsum iii ali(]uo sui, non infor-
mata specic quasi aliquid sui extendat a
Nunc restat viderc, utrum vcrbum gi- se non informatum specie prima, ut in
guatur per rcflcixioniMU actus intcllccfus 00 vcrlumi primum formotur, ct ipstim
vcl pcr actum rcctum. Ad cujus cvidcn- cssct iuformatum vcrbo in eo formato :

tiam considerandum est quod verbum sic enim videretur extendi quasi in rec-
quod est expressivum rei qua? intclligi- tum, et sic per actum rectum formarctur
tur, non cst rencxum ncc actio f|ua for-
;
vcrbum scd in se specicprima formata,
:

matur vcrbum quod cst cxprcssivum co quod formata est, actu gignitur vcr-
quidditatis rei quse concipilur, non est bum, et non in ali([uo sui nudo unde :

reflexa; alioquin omnc intclligere esset vidcturlia'C gignitio simillima rcflcxap.

rcflexum, (|uia scmpcr cum actu iiifclli- Scd scicndum cst quod cum rcllexio
gitur aliquid , \crbum forniafui'. rndc Mat rcdcundo supcr idcm; hic autem non
manifestum cst quod intellectus infra se sit reditio super speciem, nec super in-
ipsum actionem rectam exercere potcst, tcllccfum formafum spccic quia nou ,

et ha'c sempcr cst actio sua propria, qwx porcipiunfur ([uando vcrbum formatiu-
tcrminatur ad objcctum factuni iu sc ct gignitio vcrbi iion ost rcflcxa. Non enim
a se. Uniim enim constifuitur cx iutcl- generatur vcrbum ipsum per actum in-
lcctu ct spccic, qua* cst principium actio- toUccfus, noc cjus similitudo, noc ctiam
nis suae, et hujus cst agcrc unde spc- : similitudo illius spccici qua intollcctus
cics hapc est prima qua agitur, non informatur, quasi verbum essct ejus ex-
autem ad quam non enim intellectus : pressivum, sed similitudorei. lllius cnim
 ; ;

OPUSCULUM XIII. 271

similitudo generatur quod in sua simili- ad ipsam rem repraesentandam, quam

tudine cognoscitur. Est tamen ipsum
verbum similitudo illius speciei tamquam
ejus quo factum est sibi simillimum. Si-
militudo vero rei est ut ad quod formatur,
ettamquam ad ejus exemplar. Nec prop-
nuda species rei. Quia igitur res intelli-
gibilis eo ipso intelligitur quo intellectus
formatur sua specie actu; prius natura
est informari quam intelligere, sed non
tempore ideo videtur verbum quod se-
:

ter hoc oportet ipsum formantem prius quitur speciem rei, similiter sequi intel-
rem intueri, et post ad eam verbum seu ligere ejus. Hoc autem non esset, si pcr
imaginem ipsam in se formare quia : speciem rei tenderet intellectus in ipsam
habere speciem rei apud se, est sibi loco rem ut in se, sicut visus videt colorem
aspectus exemplaris. Artifices namque extra se existentem, et tunc formaret
intuentes sua exemplaria, nihil aliud ac- verbum in se re prius intellecta. Sed
quirunt nisi ipsas species exemplarium. quia intellectus accipiens speciem a re
Hsec autem species quam habet intellec- persensus, non ducitur peripsam in rem
tus, advenit sibi a re quam ipse non est ut est in sui natura, sed ut in se est,
intuitus, sed sensus. Et quia est rei si- quia ipse facit in se objectum quod estin
militudo est principium generationis
, eo intellectum; objectum autem natura-
hujus unde in intellectu potest esse
: liter prius est actione potentiae circa ob-
generatio per rectum, curii nihil ejus ge- jectum ideo verbum quod est intra ip-
:

neratur. Directe igitur a specie ipsa itur
in ipsum verbum, cum non percipitur
ejus subjectum, sed res cujus est illa si-
militudo. Huic etiam similitudini tanto
intimius est verbum, quanto perfectius
genitum est. Ideo verbum intelligentis
intimum est principio intellecto, ex quo
et specie fitunum, nec tamen informatur
subjectum simul diversis accidentibus
ejusdem speciei, quia impossibile est
eamdem superficiem simul duabus albe-
dinibus informari hoc enim est impos-
: bum et ideo intelligere in radice prius
sum intellectum, prius estipsointelligere
ad ipsum terminato. Ahud enim est hoc
a quo accipitur species, scilicet res ipsa,
et aliud ad quod terminatur actio intellec-
tus, scilicet similitudo rei formata ab in-
tellectu.
Ex dictis manifestum est quomodo at-
tenditur prioritas unius eorum ad alte-
rum. Prius enim natura est intellectus
informatus specie, quae est primum suf-
ficiens intelligendi, quam gignatur ver-
:

sibile, quando utrumque accidens est in est verbo, et verbum est terminus actio-
ratione ejus quo aliquid fieri habet. Ver- nis Sed quia objectum non
intellectus,
"
bum autem estinquo aliquid intelligitur, habetur nisi in verbo ut dictum est
,'

^ sicut lux est in qua perficitur cognitio, objectum autem prius est quam quaelibet
sicut species coloris in visu exteriori actio ad eum terininata ideo verbum
;

et forte similius si lux ex specie coloris prius est quam intelligere. Et hoc totum
generaretur, sicut ibi fit verbum ex spe- ideocontingit, quianon terminatur actio
cie exteriora enim deficiunt a reprae-
: intellectus ad rem extra, a qua acquirit
sentatione interiorum. Et propter hoc speciem ut in se est. Si enim species
licet utrumque sit accidens, species sci- nata esset ducere intellectum ad rem ut
licet, et verbum ex specie genitum, quia in se est, ut species coloris ducit in colo-
utrumque est in anima ut in subjecto ; rem, omnibus modis praecederet intelli-
verbum tamen magis transit in similitu- gere verbum. Unde manifestum est quod
dinem substantiai quam species ipsa. verbum non est quod sequitur intellec-
Quia enim intellectus nititur in quiddi- tum immediate post rationem intellectus :

tatem rei venire, ideo in specie praedicta sic enim simpliciter praecederet verbum
est virtus quidditatis substantiae spiritua- actum intellectus, qui est inteUigere ; sed
liter per quam quidditas spiritualiter
,
verbum sequitur immediate intellectum
recte formatur, sicut in calore est virtus in actu per speciem, a qua procedit ver-
formae ignis, per quam attingitur in ge- bum ut actus ex actu, et non ut actus ex
neratione ad formam substantialem ignis, potentia unde verbum posterius est
:

quod accidens per se non attingeret unde
verbum quod est ultimum quod potest
fieri intra per speciem, magis accedit
: actu intelligendi a parte intellectus; et
sic verbum sequitur ad intelligere non in
^
se, sed in sua radice, ut dictum est. Si

' Al. : « accidit. »

272
vero intellectus a verbo acciperet speciem
prius quam intelligeret ipsum verbum,
et rem in verbo, impossible foret per-
illud intelligere, vel verbum formare per
ejus principium sicut impossibiie est
, anima, sed rci dictae. Si vero nudatam
intellectum facere rem exlra, a qua spe-
ciem trahit. Ex dictis facile est scire
quare intellcclus non dicit se, quando
format verbum secundum rem. Anima
enim quasi transformata est in rem per
speciem, qua agit quidquid agit unde
cum ea informalus est actu, verbum pro-
ducit, in quo rem illam dicit cujus spe-
ciem habet^ et non se. Cum vero nititur
se apprehendere, quia non est cognos-
cibilis, nisi sicut alia per spcciem alio-
rum; quia non indiget specic ut intelli-
gat (hoc enim potcst de se) non babet in
se, ut intelligens est,
metur verbum sed accipit a se in-
sui,
telligibilem speciem nonsui, sed rei qua
nccessario informatnr ut intcUigatur, ut
dictum est. Cum igitur-iila specie infor-
matur, statiin scj intclligit; et lioc est
per reflexionem, tjuia lia'c species prius
accepta a re (juam a se informata est in-
telligibilis. Nec oportet prius formare
verl)um (juam iiitelligere sed cum in-
tellexerit, format verbum sui; ct ideo
intelligere non tempore, sed natura pra^-
cedere necesse est, cum se ipsum intel-
ligit : non ciiim cuin
tolum(d)j(M'tum, sed aliquid circa ipsum
induit enim se, ct hoc est verbum sui,
cum se intelligit nou enim est aliud a
: cilius et citius acquiritur. Et
(juo accipitur species, ab eo ad (piod
'
Al. : « cum diviniori. »
TRACTATUS DE VERBO.
terminatur, sed idem. Sed quia ista est
species rei, et non genita de essentia
niida, formatum verbum de anima per
speciem rei non est purum verbum
ab omni re se apprehenderet, et similia
^ui in se gigneret hoc ejus verbum es-
,
set purum, nihil extraneum habens ad-
mixtum. Tale est verbum Dei quod idem
est in natura cum Patre dicente ipsum
: verbum. Verbum tamen anims tali modo
se dicentis foret accidens, et pro tanto
diversai naturai foret ab anima, cum ac-
cidens sui foret, et a se etde se factum :
ipsa enim substantiam facere non potest.
Dcus autem nihil divcrsitatis in sua na-
tura habet; ideo verbum suum Deus, vir-
tus et substantia vera est. Deus autem
speciem qua for- quia omnia uaico intuitu videt, uno verbo
omnia dicit ; nos vero multa verba habe-
mus propter impotenliam intellectus
nostri in intelligendo et horum quaedam
:
oriuntur ex aliis, sicut verbum conclu-
sionis ex principiis; qua^dam vcro non,
sicut in rebus qua*. non habent connexio-
nem ad invicem ut patet de lapide
,
et ligno quaedam statim offeruntur
;
; inleUigonti, quanlam eliam cum majori,
qiia*(lam cum minori discursu. Ideo
*
verba nostra qua^dam plus, quaidam mi-
nus habent de cognitione, el quaidam
se inlelligit, facit citius et (jua^dam tardius formantur, si-
: cut scire (juarumdam coiulusionum tar-
dius et (lilficilius, quarumdam vero fa-
hiEcde verbo
dictasufficiant.
Parm. : « breviori. •
 ;

OPUSCULUM XIV.

DE SUBSTANTIIS SEPAMTIS, SEU DE ANGELORUM NATUM

AD FRATREM REGINALDUM SOCIUM SUUM CARISSIMUM.

(eDIT. ROM. XVI.)

QuiasacrisAngelorum solemniis inter- tione ; Auaxagoras autem diversarum

esse non possumus, non debet nobis
devotionis terapus transire in vacuum
sed quod psallendi offlcio subtrahitur,
scribendi studio compensetur. Intenden-
tes igitursanctorum Angelorum excel-
lentiam utcumque depromere, incipien-
dum videtur ab his quae de AngeHs anti-
quitus humana conjectura astimavit ut
si quid invenerimus fidei consonum, acci-
piamus quae vero doctrinae repugnant
;
catholicse, refutemus.
CAPUT
De opinionibus antiquorum philoso-
rerum quse sunt similium partium, infi-
nitas partes minimas prima rerum prin-
cipia aestimavit. Et quia omnibus inditum
fuit animo ut illud divinum sestimarent
quod esset primum rerum principium^
prout quisquis alicui eorum corporum
auctoritatem attribuebat primi principii,
; eidem etiam divinitatis nomen et digni-
tatem attribuendam censebat. Quffi qui-
dem ideo dicta sunt, quia his omnibus et
eorum sequacibus nullas substantias in-
corporeas esse videbatur, quas Angelos
nominamus. Sed Epicurei ex Democriti
I. doctrinis originem sumentes, deos quos-
dam ponebant, corporeos quidem utpote
humana figura figuratos quos dicebant
;

phorum. esse penitus otiosos, nihil curantes, ut sic

perpetuis voluptatibus fruentes possent
Primi quidem igitur philosophantium esse beati. Unde hapc opinio intantum in-
de rerum naturis sola corpora esse aesti- vahiit ut usque ad .Tudaeos Dei cultores
maverunt, ponentes prima principia ah- perveniret, quorum Sadducaei dicebant
qua corporea elementa, aut plura aut non esse Angehim neque spiritum.
unum. Et si unum, aut aquam, ut Tliales Iluic autem opinioni tripUci via resti-
Milesius aut aerem, ut Diogenes
: aut : terunt antiqui Pliilosophi. Primo nam-
ignem, ut Anaximander * aut vapo- ; que Anaxagoras, etsi cum ceteris philo-
rem, ut Herachtus. Et si plura aut ; sophis naturahbus natnraha principia
finita, sicut Empedocles quatuor ele- corporalia poneret, posuit tamen primus
menta, et cum his duo moventia, amici- inter philosophos quoddam incorporale
tiam el htem aut infinita, sicut Demo-
; principium, idestintellectum. Cumenim,
critus et Anaxagoras quorum uterque : secundum suam positionem, omnia cor-
posuit infinitas partes minimas esse om- poraha in omnibus mixta essent, non vi-
nium rerum priiicipia; nisi quod Demo- debatur quod ab inviccm corpora distin-
critus eas posuit genere similes, differre gui potuissent, nisi fuisset aliquod dis-
autem solum figura et ordine et posi- tinctionis principium quod ipsum secun-

* Parm. : « Ephasius. »
XXYII. 18
 ; ;

274 DE ANGELORUM NATURA.

dum se penitus esset immixtum, et nihil gentes de Socrate vel Platone aut aho
cum natura corporali habens commune. quocumque et idem apparet in aliis.
;

Sed ejus opinio etsi in veritate alias prae- Unde Plato duo genera rerum a sensibi-
cesserit, quia solummaterialem naturam libus abstracta ponebat scilicet ma- ;

ponebant, invenitur tamen a veritate de- thematica, et universaha, quai species

ficere in dnobus. Primo quidem quia, ut seu ideas nominabat. Inter quae tamen
ex ejus positione apparet, non posuit nisi haec diflerentia videbatur quod in ma- :

unum intellectum separatum, qui hunc thematicis apprehendere possumus plura

mundum etrecerat, commixta distinguen- unius speciei, puta duas lineas aquales,
do. Cum autem Deo attribuamus muudi vel duos triangulos aequilateros et aequa-
institutionem^ secundum lioc et de sub- les quod in speciebus omnino esse non
;

stantiis incorporahbus, quos Angelos dici- potest; sed homo in universah acceptus,
mus,quae suntinfraDeumetsupranaturas secundum speciem unus tantum. Sic
est
corporeas, cx ejus opinione nihil habere igitur mathematica ponebat media inter
poterimus. Sccundo, quia eliam circa species seu ideas et sensibilia quae qui- :

inteUectum, quem unum ponebant im-
mixtum, in hoc videtur deficere, quod
ejus virtutem et dig-nitatem non sulfi-
cienter expressit. Cum enim existimaret
intellectum, quem posuit separatum,
non ut universale essendi principium,
dem cum sensibilibus conveniuut iu hoc
quod plura sub eadem specie continentur
cum speciebus autem in hoc quod sunt
a materia sensibili separata. In ipsis
etiam speciebus ordiuem quemdam po-
nebat quia secundum quod aliquid erat
:

sed solum principium distinctivum, non simplicius in inteUectu, secundum hoc

ponebat quod corpora invicem commixta prius erat in ordine rerum. Id autem
essehaberent ab intellectu scparato, sed quod primo est in inteUectu, est unum et
solum quod ab eo distinctionem sorti- bonum : nihil enimnon in-
intelligit qui
rentur. telligit unum et boiium. Unum autem et
Uude Plato sufficientiori via processit bonum conscquuntuf se unde ipsam :

ad opinionem primorum Naturalium eva- primam ideam unius, quod nominabat

cuandam. Cum enim apud autiquos Na- sccundum se unum et secundum se bo-
turales poncretur ab omnibus ccrtam num, [)rimum rerum principium esse
rerum veritatem sciri non posse, tum [)onebat, ct huiic summum Dcum esse
propter rerum corporalium continuum dicebat. Sub hoc autcm uno diversos or-
fluxum, tum propter deceptionem sen- dines participantium ct participatorum
suum, quibus corpora cognoscuntur iustituebat iu substantiis a matcria se-
posuit naturas quasdam a materia fluxi- paratis quos quidcm omncs ordines
:

bihum rc^rum separatas, in quihus esset sccundos deos esse dicebat, quasi quas-
veritas fixa et sic eis inha^reudo anima
; dam unitates secundas post primam sim-
nostra verilatem cognoscorct. Unde se- [)licem unitatem. Iiursus, quia omnes
cundum lioc inteUectus vcrilatcm cognos- aliie species parfi(i[)ant uno, ita etiam
cens ahquid seorsum a[)prclu'ndit pra^ter ()[)ortet quod intcUcctus, ad hoc quod in-
naturam sensibihum rerum et sic exis-
; teUigat, participct ciitium speciebus.
timavit esso aliqua a sensii)ihbus sepa- Ideo sicut sub sumnio Deo, ([ui est unitas
rata. InteUectus autem noster du[)lici [)rima, simplex et imparti>'ipata, sunt
abstractioue utitur circa intelli^^eutiam alia* rerum s[)ccies qiiasi unitates se-
veritatis. Una quidem secundum quod cunda^ et dii sccundi ita sub ordinc
;

apprehendit mimcros matliematicos et "liaruin s[)ccicrum seu unitatum poncbat

magnitudines ct tiguras niathematicas ordincm iutcllcctuum scparatorum, ([ui
sine materiai sensibilis intellectu nou : [)artici[)aiit su|)i'adictas spccics ad hoc
enim inteUigendo binarium auttriuarium, quod sint intelligentes iu actu inter :

aut hneamct superficiem, aut triauguium (|U()s taufo unusquis([ue cst supcrior,
et ((uadratum, simul in nostia ap[)r('lien- ([uaulo j)i'tij)iui|iiior cst primo intcUcctui,
sioue aliquid cadit ([uod [^crtincat ad ca- ([ui [jlcuaiu liahct [)arti(i[)ationcm spe-

hdum vel frigidum, aul ali(|uid hujirs-
modi, quod sensu [)crci[)i possit. Alia
vero abstractione utitur intellectus iu)st(!r
intelligcndo ali^iuid universalc absque
considerationcalicujusparticularis ;puta,
cierum, sicut ct in diis seu unitatibus
tanlo unus(]uis(iue cst sii[)crior, ([uaiifo
uiiilalcm [)riinain.
[)crfcctius [)arlici[)at
Separando aulcni iutcHcctum a diis, non
excludebat quin dii essent intelligentes ;

cum intehigimus hominem, nihil inleUi- sed volcbat quod superinteUectualiter in-

telligerent, non quidem quasi partici-
pantes aliquas species, sed per seipsos
ita lamen quod nullus eorum esset bonus
et unus nisi per participationem primi
unius et boni. Rursus, quia animas
quasdam intelligentes videmus non au-
tem hoc convenit animae ex eo quod est
anima (alioquin sequeretur quod omnis
anima esset intelligens, et quod anima
secundum totum id quod cst, esset in-
tellectus) ponebat ulterius, quod sub or-
dine intellectuum separatorum esset ordo
animarum; quarum quaedam, superiores
videlicet, participant intellectuaJi virtute,
infnnae vero ab hac virtute deficiunt.
Rursus, quia corpora videntur non per
se moveri nisi sint animata, hoc ipsum
quod est per se moveri, ponebat corpo-
ribus accidere inquantum participabant
animam nam illa corpora quae ab animse
: cesse est ut ea quae intellectus separatim
participatione deficiunt, non moventur
nisi ab aUo. Unde ponebat animabus
proprium esse quod se ipsas moverent
secundum se ipsas.
Sic igitur sub animarum po-
ordine
nebat ordinem corporum ita tamen quod
supremum corporum, scilicet primum
coelum, quod primo motu movetur, par-
ticipat motum a suprema anima, et sic
deinceps usque ad infimum coelestium
corporum. Sub his autem ponebant Pla-
tonici et aha immortaha corpora, quee
perpetuo animas participant, scihcet
aerea vel atherea. Horum autem quaedam
ponebant a terrenis corporibus esse
penitus absohita, qua^ dicebant esse cor-
pora dsemonum qusedam vero terrenis
;
corporibus indita, quod pertinet ad ani-
mas hominum. Non enim pouebant, hoc
corpus terrenum humanum, quod pal-
pamus et videmus, immediateparticipare
animam sed essc ahud interius corpus
; ahquod primum movens immobile, et
animae incorruptibile etperpetuum, sicut
et ipsaincorruptibihs est; itaquod anima
cum suo perpetuo invisibih corpore est
in hoc corpore grossiori non sicut forma
in materia, sed sicut nauta in navi. Et
sicut liominum quosdam dicebant esse
bonos, quosdam autem malos, ita et
dajmonum. Animas autem
inteUectus separatos et deos omnes dice-
bant esse bonos.
Sic igitur patet quod inler nos et sum-
mum Deum quatuor ordines ponebant
scihcet deorum secundorum, inteUectuum
[a) « Sed ne illiid quidem certurn liabeo,
ad eamdem societatem pertineant sol et luna, et
.
OPUSCULUM XIV. 275
separatorum, animarum coelestium, et
;
dffimonum bonorum seu malorum. Quae
si vera essent, omnes hujusmodi medii
ordines apud nos Angelorum animae
censerentur nam et daemones in sacra
:
; ScripturaAngeh nominantur,Matth. xxu.
Ipsa3 etiam animai coelestium corporum,
si tamen sint animata, inter Angelos
sunt connumerand», ut Augustinus de-
finit in Ejichyridione, c. lviii («).
CAPUT II.
Ophiio Aristotelis et Avicennss cle numero
substantiarum separatarum
Hujus autem positionis radix invenitur
efficaciam non habere. Non enim ne-
intelhgit,separatimessehabeantinrerum
natura unde nec universaha oportet
:
separata ponere et subsistentia praeter
singularia neque etiam mathematica
:
pr»ter sensibiha ; quia universaha sunt
; essentiaeipsorum particularium, et ma-
thematica terminationes quaedam sensi-
bihumcorporum. Et ideo Aristoteles ma-
nifestiori et certiori via processit
ad in-
vestigandum substantias a materia sepa-
ratas, scilicet per viam motus. Primo
quidemconstituens etrationeet exemphs,
omne scilicet quod movetur, ab alio
moveri et si ahquid a se ipso moveri
;
non est secundum idem, sed
dicatur, lioc
secundum diversas sui partes; ita quod
scihcet una pars ejus sit movens, et aha
mota. Et cum nou sit procedere in infi-
nitum in moventibus et molis, quia re-
moto primo movente, esset consequens
etiam aha removeri oportet deveniri ad
;
ahquod primum mobile, quod movetur a
se ipso, modo quo dictum est semper :
enim quod per se ipsum est, est prius
et causa ejus quod per aliud. Rursus
constituere intendit motus aeternitatem,
et quod nuUa virtus movere potest tem-
pore infinito, uisi infinita fuerit itemque ;
coelestes et quod nuUa virtus in magnitudine sit
virtus infmita. Ex quibus concludit, quod
virtus primi motoris non est virtus cor-
poris ahcujus unde oportet primum
:
: motorem incorporeum, et absque
esse
magnitudine. Item cum in genere mobi-
utrum cuncta sidera. »
 ;

276 DE ANGELORUM NATURA.

lium inveniatur appetibile, sicut movens Sub corporibus autem coelestibus se-
non motum appetens autem sicut mo-
; cundum Aristotelem ponuntur animata
vens motum concludit ulterius, quod
; sola corpora animalium et plantarum.
primum movens immobile est sicut bo- Non enim posuit quod ahquod simplex
num quoddam appetibile; et quod pri- elemcntare corpus possit esse animatum,
mum movens se ipsum est primum mo- quia corpus simplex non potest esse con-
bile,quod movetur per appetitumipsius. veniens organum tactus, qui sensus est
Est autem considerandumulteriusquod de necessitate cujuslibet animalis et sic :

in ordiue appetituum et appetibilium inter nos et corpora coelestia nullum in-

primum est quod esl secundum intellec- fermedium corpus animatum ponebat.
tum nam : appetitus intellectivus appetit Sic igitur secundum Aristotelis posi-
id quod est secundum se bonum appe- ; tionem, inter nos etsummum Deum non
titus autem sensitivus nou potest attin- ponitur nisi duplex ordo intellcctualium
gere ad appetendum quod est secundura substantiarum scilicet substantia' sepa-
:

se bonum, sed solum ad appetendum id
quod videtur bonum. Ronum cnim sim-
pliciter et absolute non cadit sub appre-
hensione sensus, sed solius intellectus.
Unde relinquitur quod primum mobile
appetit primum movens appetitu intellec-
tuali. Kx quo potest concludi quod pri-
mum mobile sit appetcns
Et cum nihil movcatur nisi corpus, potest
concludi quod primum mobilc sit corpus
animatum aiiima intellectuali. Non autem
solum primum niobile quod est primum
coelum, movetur motu aeterno, sed etiam
omnes inferiores orbes coelestium corpo-
rum undc et unumquodque coelestium
: nisi per aliquam intellectualem subs-
corporum animatum est [)ropria anima,
et unumquodquc habet suum
separatum quod est proprius tinis sui
motus.
ratae, quae sunt fines motuum ccelestium
corporum; et animae orbium, quae sunt
moventes per appetitum et desiderium.
Haec autem Aristotelis positio certior
quidem videtur, eo quod non multum re-
cedit ab his qua? sunt manifesta secun-
dum seusum ; tamcn minus sufficiens
et intelligens. videtur quam Platonis positio.
Primo quidcm, quia multa secundum
sensus apparenf quorum ratio reddi non
potest secundum ea quce ab Aristotele
traduntur. Apparet enim in hominibus
qui a da'monibus opprimuntur, et in ma-
gorum operibus aliqua fieri non posse
fanfiam.
appetibile Tenfaverunt igitur quidam sectatorum
ArisfofeIis,ut patet inEjjistola Porphyriiad
A7iebonlcm .Etjyiitiutn(a), horum causas
'

Sic igitur sunt mult» substantia» scpa- rcducerein virtufcmco'lestiumcorporum,

rata' nullis pciiitus unita' corporilius. quasi sub quibusdam ccrfis consfellatio-
Sunt autem mulla^ intellectuales substan- nibus magorum opera efTectus quosdam
tiai co^lcstibus corporibus unita^ Harum insolitos et mirabiles assequantur, quos
autem mimerum Ai-istoteles invesligare ex stellarum impressionibus esse dicunt;
coiiatur secuiulum numerum motiium sicut qiiod iureptilii interdum aliqua fii-
coplestium corporum. Quidam aulem do fura pra'niiiitiant, ad quorum eventum
ejus sectatoribus. scilicet Avicenna, nu- fif qua^dam dispositio iii naliira per cce-

merum earum assignat non quidcm sc- leslia corpora. Sed manifcsfe siiut in ta-
cuiKhim numerum inofiium, sed inagis libus (]ua'dain opera qiue luiUo modo pos-
secundum numerum.planetarum, et alio- sunl in causam corporalem reduci sicut :

rum supcriorum corporum sciHcet orbis ; quod arreptitii inlerdiim de scientiis quas
stellati etorbis qui cst sine sfcllis. Miilfi ignorant. litteralitcr locjuuntiir. ciim sint
enim mofus ordinari videntur ad moium simpliics idiofa- et qui vix villam undc
;

unius stella'; et sicut omiiia alia corpora nafi sunf,cxierunt, aliena' genfis vulgare
co^Iestia sub uiio primo cfvlo confincntiir, polite loquiinfur. Dicunfur efiam in ma-
cujus niofu oiuiiia revolviinlur; ifacfiam goriim opcribus qua'dam imagincs fieri,
sub prima suhstantia separafa, qua? ost responsa dantcs, et se movcnfes quae :

unus Deus, omnes alia^ subslanfiffi sepa- niillo modo per aliquam caiisam corpo-
rafae orcHnanfur, et sic sub anima primi ralcm pcrfici possunf. Hiijiismodi aufem
coeli omnes cuilorum anima?. etrccfuum caiisam plauc (iiiis potcrif se-

* Parm. : « Crpmoplmntem » de CiTniophoiitp niitoni inilla mentio tit— For-

August. \ Decivit. Dei. c. xi, aiieuMt
(«) Cfr. S. ^ilan cx (^iiaMemoiie ilio saerorum perito caere-
Porpliyrius,in hac Epistola ad Ancbontem, qm-m- monio; numen suum traxcrunl.
dam CliaTomonem laliuui sacrorum itcnlum
 OPUSCHLUM XIV. 277

cundiim Platonicos assignare nisi di-
cantur hsec per dsemones procurari ?
Secundo, quia inconveniens videtur
immateriales substantias ad numerum
corporaliumsubstantiarumcoarctari.Non
enim ea quse sunt superiora in entibus,
sunt propter ea quae sunt inferiora, sed
potius e contrario id enim propter quod
: quod corporalis substantia ordinetur ad
aliquid est, nobilius est. Rationem autem
finis non sufficienter aliquis accipere po-
test ex his quse sunt ad finem,sed potius
a contrario. Unde magnitudinem
tutem superiorum rerum non sufficienter
, earum ordinetur corpus coeleste sicut ad
finem proximum. Oportet enim unam-
quamque rem esse comproportionatam
quodammodosuoproximofini.Undeprop-
ter distantiam maximam prima? imma-
terialis substantiae ad substantiam cor-
poream quamcumque, non est probabile
supremam substantiam sicut ad proxi-
mum finem. Unde etiam Avicenna posuit
causam primam non esse immediatum
et vir- finem alicujus coelestium motuum, sed
quamdam intelligentiamprimam et idem :

aliquis accipere potest ex inferiorum re- etiam potest de inferioribus motibus

dici
rum consideratione quod manifeste ap-: coelestium corporum et ideo non est ne-
;

paret in rerum corporahum ordine. Non
enim potest coelestium corporum magni-
tudo et numerus accipi ex elementarium
corporum dispositione, quae quasi nihil
sunt in comparatione ad illa. Plus autem
excedunt immateriales substantiae subs-
tantias corporales, quam corpora coeles-
tia excedant elementaria corpora. Unde
numerus et virtus et dispositio immate-
riahum substantiarum ex numero coeles-
cessarium quod non sint plures imma-
teriales substantiaj quam sit numerus
coelestium motuum. Et hoc prae.sentiens
Aristoteles non induxit hoc quasi neces-
sarium, sed quasi probabiliter dictum.
Sic enim dicit antequam praedictam ra-
tionem assignet, enumeratis coelestibus
motibus, quare substantias et principia
immobilia et sensibiha tot rationabile est
suscipere « Necessarium enim dimitta-
:

tium motuum sufficienter apprehendi non tur fortioribus dicere » non enim repii-
:

potest. tabat se sufficientem ad hoc quod in ta-

Etuthoc specialiusmanifestetur,ipsum
processum probationis Aristotehs assu-
mamus. Assumit enim quod nuUus motus
esse potest in ccelo nisi ordinatus ad ali-
cujus steUae delationem quod satis pro- :
babiUtatem habet. Omnes enim substan-
tiae orbium esse videntur propter astra,
quae sunt nobiUora inter coelestia corpora,
et manifestioremeffectumhabentia. UUe-
rius autem assumit quod omnes substan-
Hbus aUquid ex necessitate concluderet.
Potest etiam alicui videri praedictum
processum AristoteUs ad substantias im-
materialesponendasinconvenientemesse
eoquodproceditexsempiternitatemotus,
quae fidei veritati repugnat. Sed si quis
diligenter attendat rationem ejus proces-
sus, nontoUitur aeternitate motus sub-
lata. Namsicut ex aeternilate motus con-
cluditurmotoris infinitapotentia ita hoc ;

tiae superiores, impassibiles et immate- idem concludi potest ex motus unifor-

riales, sunt fines, cum sint secundum se mitate. Motor enim qui semper movere
optima : et hoc quidem rationabiUter di- non potest, necesse est quod quandoque
citur. Nam bonum habet rationem finis : citius, quandoque tardius moveat, secun-
unde iUa quae sunt per optima in en- se dum quod paulatim virtus ejus deficit
tibus, sunt fines aliorum. Sed quod con- movendo. In motibus autem coelestibus
cludit, hunc esse numerum immateria- invenitur omnimoda uniformitas unde :

lium substantiarum qui est coelestium concludipotest, quodmotori primimotus

motuum non sequitur ex necessitate.
, insit virtus ad semper movendum; et sic
Est enim finis proximus et remotus. Non idem sequitur.
est autem necessarium quod proximus
finis supremi cceU sit suprema substantia CAPUT III *.

immaterialis, quae est summus Deus;sed

magis probabile est ut inter primam im- In quo conmniat ct differat ^ opinio
materialem substantiam et corpuscoeleste Platonis et Ainstotelis.
sint multi ordines immaterialium sub-
stantiarum,quarum inferior ordinetur ad His igitur visis, de facili accipere pos-
superiorem sicut ad finem, et ad infima sumus in quo conveniant et in quo diffe-

* Capit. III et IV. Parm. Unicum inCod. cap. effi- ^ Parm. omittit : « et difTerat. »
ciunt.
278 DE ANGELORUM xNATURA.
rant positiones Aristotflis et Platouis uibus. Hursuinque idem observari putat
drca immateriales sub.stantiKs. iu ipsisanimalibus, ut suprem* quidem
Primo quidem coiiveiiiuut iu iiiodo '
coelorum animai provideaut omnibus iu-
existendi ipsarum. .Posuit enim Plato iu- ferioribus animabus, et toti generationi
feriores omnes substantias immateriales inferiorum corporum itemque supe-
:

esse unum et bonnm per participationes
primi, quod est secundum se unum et
bonum. Omne autcm participaus aliquid,
accipit id quod participat, ab eo a quo
participat et quantum ad boc, id a (juo
: hac etiam providentia^ ratione Aristoteles
participat, est causa ipsius
habet lumen participatum a sole, qui cst
causa illuminationis ipsius. Sic igitur
secundum Platouem summusDcus causa
riores animae inferioribus, scilicet anima»
dffimonum animabushominum. Ponebant
enimPlatonici, daemones esse mediatores
iliter nos et superiores substantias. Ab
; sicut aer non discordat. Ponit enim unum bonum
separatum omnibus providentcm, sicut
unum imperatorem vel dominum, sub
quo sunt tliversi rerum ordiues ita sci- ;

estomnibus immateriaUbus substautiis, licet quod superiores rerum perfectae

quod unaquaeque earum et iinum sit, et providentiae ordiuem couscquuntur, unde
bonum sit. Et hoc etiam Aristoteles po- nullus defectus in eis invenitur. luferiores
suit : quia, ut dicit, nccesse est ut id cnim entium, qui minus pcrfecte provi-
quod est maximeeus, et maxime verum, dentiw ordiucm rccipcre possunt, multis
sit causa essendi et veritatis omuibus defectibus subjacent sicut etiam in
;

ahis. domo, liberi, qui perfecte participant re-

Secundo autem conveniunt quantum
ad conditiouem natura' ipsarum quia
uterque posuit omnes Imjusmodi subs-
tantias penitus esse a materia
non tamen esse eas immunes
sitione actus
potentise vA nam omne
participans ens, oportct csse compositum
ex potentia et actu. Id enim quod reci-
pitur ut participatum, oportct csse actum
gimcn patrisfamiUas, in paucis vel nullis
: deficiuut : scrvorum autcm actiones in
pluribus inveniuntur deficere. Unde in
immunes ;
inferioribus corporibus defectus prove-
a compo- uiuut naturalis ordiuis, qui iu superio-
: ribus corporibus nunquam dcficcre in-
venitur. Similiter eliam bumanee auimae
plerumque deficiunt ab intelligcntia ve-
i'itatis ct a rccto appctitu vcri boni quod ;

ipsius substanlia' parlicipantis et sic, ; iu supcrioribus auimabus vcl iutcllectibus

cumomncssubstantia' pra^ter supremam, non inveuitur. Propter quod etiam Plato
quae est per se unum et per se bonum, posuit, dapmonum esse quosdam bonos,
sint participantes secundum Platoucm, (juosdam malos, sicut et homiues deos ;

necesse est quod omnes siut composita^ vero et intcllcctus ct ccelorum animas
ex potentia et actu quod etiam nccesse
; omnino absque maiitia esse.
est dic(!re sccundum sententiam Aristo- Secundum igitur ha^c sub-
tria circa
telis. Pouit cuim (piod ralio veri el boui stantias separatas iuvcuitur opinio Aris-
attribuitur aclui : undc illud quod est totelis cum Platouis opinione concordare.
primum vcrumctprimum bouum, oportet Sunt autem alia (juibus difierunt.
esse actum puruin qun'cum(]ue vero ab
; Primoquidcm, ut supra dictumest, Plato
boc deficiuut, oportct aliquam permix- supra C(clorum animas (bipliccm ordincm
tionem potentia» habcrc. immatcrialiuuisubslautiarum [)osuit, sci-
Tertio vero couvcniuut iu ratioue pro- licct intellcctus et deos; quos dcos dice-
videntiai. Posuit cnim Plato, quod sum- bat esse species iutelligibiles separatas,
mus Dcus, (jui boc quod cst ipsum unum, (junrum participationc intcllcclus intd-
est et i[)sum bouum, cx prim;eva rationc iigunt. Arislotclcs vcro uuivcrsalia scpa-
bonitatis proprium ]ial)ct ut infcrioribus ratanou [)onens, unuin solum ordincui
omnibus provideat et unumquodcjue : rcrum posuil supra cudorum auimas, in
iufcriorum, iuquautum particijjat bnui- (juorum ctiam ordine j^riuium suuimum
tatem primi boui, etiam providct liis (pia' Deum siciit ct Plato suuimum Dcum [)ri-
post se sunt, non solum cjusdcm ordinis. mum esse posuit in ordiue specierum,
sed etiam diversorum etsecundum lioc, ; quasi summus Deus sit [)rima idea unius
primus intcllcctus scparatus providct etboni. Huiic autcm ordiiuMu Arislotclcs
toti ordiui separatorum inti^llcctuum, ct posuit utrumque habere; ut scilicct csset
quilibet supcrior suo iufcriori, totuscpu^ iutclligcns ct iutellectum ita scilicet,
;

ordo scparatorum intcllcctuum providet quod summus Dcus iutclligcrot nou par-
ordini animarum ct iufcrioribus ordi- ticipatione alicujus superioris, quod esset
 . ,;
:

OPUSCTTLTIM XIV 279

ejus perfectio sed per esseiitiain suam

; : intelligibilem compositionem quee ia
,

et idem aestimavit esse dicendum in cete- rerum generibus invenitur, prout scilicet
ris bonis separatis substantiis sub summo ex genere et difTerentia constituilur
Deo ordinatis nisi quod, inquantum a
: species, esset in rebus ipsius compositio
simplicitate primi deficiunt et summa realis intelligenda utscilicet uniuscujus-
:

perfectione ipsius,eorum intelligere per-
ficipotcst per superiorum substantiarum
participationem.Sic igitur secundumAris-
totelem hujusmodi substantise quai sunt
fines ccelestium motuum, sunt et intel-
lectus intelligentes et intelligibiles spe-
cies non autem ita quod sintspecies vel
: quadam
naturffisensibilium substantiarum, sicut
Platonici posuerunt;, sed omnino al-
tiores.
Secundo vero, quia Plato non coarc-
tavit numerum intellectuum separatorum
numero coilestium inotuum non enim
que rei in genere existentis genus sit ma-
teria,differenlia vero forma. Secundo,
quia ajstimavit quodesse in potentia vel
esse substitutgm velesserecipiens secun-
dum unam rationem in omnibus diceretur
quibus duabus positionibus innixus
resolutoria via processit investi-
gando compositiones rerum usque ad
intellectuales substantias.
Primo enim inspexit in artificialibus,
quod componuntur ex forma artificiali et
materia, qua^ est aliqua res naturalis
: puta ferrum aut lignum qua3 se habet ad
;

ex hac causa movebatur ad ponendum formain artificialem utpotentia ad actum.

intellectus separatos, sed ipsam naturam Rursus consideravit quod hujusmodi na-
rerum secundum se considerans Aristo- : turalia corpora particularia composita,
teles vero a sensibilibus recedere nolens, erant ex elementis. Unde posuit quod
ex sola consideratione motuum, ut supra quatuor elementa comparantur ad formas
dictum pervenit ad ponendum intel-
est, particulares naturales, puta lapidis aut
lectuales substantias separatas et ideo ; ferri, sicut materia ad formam et potentia
earum numerum coarctavit ccelestibus ad actum. Iterum consideravit quod qua-
motibus. tuor elementa convenhint in hoc quod
Tertio autem, quia Aristoteles non po- quodlibet eorum est corpus differunt
;

suit aliquasanimas medias iiiter coelorum autem secundum contrarias qualitates.

animas et animas hominum, sicut posuit Unde tertio posuit quod ipsumcorpus est
Plato unde de daf.monibus nullam inve-
: materia elementorum, quam vocavit ma-
nitur nec ipse nec ejus sequaces fecisse teriamuniversalem et quod formse hujus
;

mentionem. materia^ sunt qualitates elcmentorum.

Haec igitur sunt quae de opinionibus
Platonis et Aristotelis circa substantias
separatas ex diversis scripturis collegi-
mus.
CAPUT IV.
De errore Avicebron circa immaterialita-
tem angelorum
Eorum vero
qui post secuti sunt, aliqui
ab eorum positionibus recedentes, in dete-
rius erraverunt. Primo namque Avicebron
in lib. Fontis vitx alterius conditionis
, quae subjicitur quantitati et aliis generi-
substantias separatas posuit esse. ^sti-
mavit euim omnes substantias sub Deo
constitutas ex materia et forma compo-
sitas esse quod ab opinionetam Platonis
: etiamdicit, est priina spiritualis materia.
quam Aristotelis discordat: qui quidem
dupliciter deceptus fuisse videtur. Primo
quidem, quia aestimavit quod secundum
Secundo, quiavidebat quod corpus cce-
leste convenit cum elementis in corporei-
tate, difTert vero ab eis in hoc quod non
estsusceptivum contrariarumqualitatum;
posuit quarto ordine materiam corporis
coelestis, quai etiam comparatur ad for-
mam ccelestis corporis sicut potentia ad
actum; et sic posuit quatuor ordines ma-
teriaecorporalis.
^
Rursus, quia vidit quod omne corpus
substantiam quamdamlongam,
significat
latametspissam;aestimavitquodcorporis,
inquantum estcorpus hujusmodi, tres di-
mensiones sint sicutforma,et substantia,
bus accidentium, est materia corporis
inquantum est corpus. Sic igitur substan-
tia quai sustinet novem praedicamenta, ut
Et sicut posuit in materia corporali uni-
versali, quam dixitesse corpus, quoddam
superius quod non est susceptivum con-

' Parm. : « de substantiarum separatarum es- sentia secundum Avicebron.

 280 DE ANGELORUM NATURA.
trariarum qualitatum, scilicet materiam est consequens ad esse in substantiis
ccelestis corporis et ; aliquid inferius, corporalibus erit consequens ad esse
,

quod est susceptivum contrariarum qua- in substantiis spiritualibus. Sed in subs-

litatum, quam credidit essc numeriim tantiis corporalibus invenitur triplex or-
quatuor elementorum ; ita etiam in ipsa do scilicet corpus spissum, quod est
:

subslantia posuitquiddam superius, quod corpus elementorum et corpus sub- ;

non est susceptivum (piantitatis quod ,

tile quod est corpus coeleste
,
et ite- ;

posuit esse substantiam separatam: et rum materia et fo.rma corporis Ergo .

quoddam inferius quod est susceptivum efiam in substantia spirituali invenitur

quantitatis, quam posuit esse materiam substantia spiritualis inferior, puta quae
corpoream corporum, conjungitur corpori et superior, tjuae non
;

Rursus ipsas subslantias separatas vel est conjuncta corpori et iternm materia
:

spirituales componi posuit ex materia et et forma, ex quibus substantia spiritualis

forma;ethoc probavit pluribus rationi- componitur. (juarta ratio ejus est, quod
bus. Primo quidem, quiaexistimavit quod omnissubstantia creata oportetquod dis-
nisi substantiai spirituales essent compo- tinguatur a crcatore Sed creator est
.

sitae ex materia et forma, nuUa posset unum tantum. Oportet igiturquod omnis
inter eas esse diversitas. Si enim non substantia creata non sit unum tantum,
suut composita.^ ex materia ct forma aut ; sed composita ex duobus quorum ne- :

sunt materia tantum, aut sunt formatan- cesse est ut unum sit forma, et aUud ma-
tum. Si sunt materia tantum, non potest teria quia ex duabus materiis non potest
;

esse quod sint mnlta' snbstantia' spiri- aliquid fieri, nec ex duabus formis. Quinta
tuales, quia maleria est una et eadem de ratio est, quod omnis substantia spiri-
se, et diversificatur per formas. Similiter liialiscreataestfinita. Res autem non est
etiam si substantia spiritualis sit forma finita nisi per suam formam quia res ;
\

fautnm, nou poterit assipiiari unde sub- quae non babet formam per quam fiat 1

slautia; spirituales sint diversa'. Quia si unnm, est inhnila. Omiiis igilur substan- I

dicas (juodsiut diversa; secun(kun perfec- tia spiritualis creata est composita ex
tionem et imperfectionem sequeretur , materia et forma.
(juod siibstanfia spirilnalis subjectum sit

perfecfionis et iiuperfectionis. Sed esse CAPUT V '.

subjecttim pertinet ad rationem materiae,

non autem ad ratiouem formae. Unde De reprobatiojic erroris '.

rclin(|uifnr ()no(l vel non snnt phu'es

snbslanfia'spiritnales,vel sunl com[)osita?
ex materia et forma. Secnnda ratio ejus
f
est, quia intellectus spiritualitatis est
praMer iiitellecfnm corporcitafis';
substaiifia corporalisct spiritnalis habent
j
aliquid in (juo differnut, et habenl aliqiiid
Ha»caulem qUiT>- dictasunt, in pluribus
manifestam inprobabilitatem continent.
Primo namtjnc, quia ab inferioribus
(^t ita ad suprema enliiim resolvcndo, asccndit
iii priiicij)ia matcrialia; (jnod omnino ra-
rcpuguaf. (",oin[)araturenim materia
lioiii

I
in quo conveniunl (juia utrumque est
, ad formam sicut potentia ad actum. Ma-
snbstautia. Ergo sicut iii sultsfanfia cor- nifesfum cst antein quod potentia est
porali, snbstantia est tamquam niatcria minus ens quam actiis non enim dicitur :

sustentans corporeitatem, ila in sub- potenfia ens nisi sccnndum ordincm ad

j
stantia substantia est quasi
spirituali , actum: unde non sim[)liciter dicimusesse
'

materia susfentans spiritnalifafcm ;et se- (ju» sunt in potenlia, solum quae scd
cnndiim quod inateria jihis vcl minus sunl in acln. 0'i''t"h) igitnr magis rcsol-
participat de forma spirilnalifatis, secun- vendo descenditur ad principia materialia,
jdum hoc substantia; spirituales sunt su- tanto minus invenitur de ratione entis.
periores vel inferiorcs siciit ct acr quanfo
; Snprema aiitcm iii enlibus oporlet csso
est subtilior, fanfo j)lns parlicipat (le cla- maximc cnlia naiu et iii unoqnoquo
:

ritate. Tertia ratio <^jus est, qiiia esse gcncrc suprcma qua» sunt aliorum priu-
communiter invenitur in substantiis spi- cipia, esso maxime dicuntur, sicut ignis
ritualibns et corporalibiis lam supcriori- esl calidus maxime. rnde ct Plato inves-
bus (jnam inferioribus. Illud eryo quod tigando snpremaenlium, proccssitresol-

' Caput illud cl setjucns uiiiciim in Cod. cap. ' Parm. : « reprobatio opinionis Avicebrou
efliciuiit. qunntum ad modum ponendum. »

vendo in principia formalia, ut sic supra
dictum est. Inconvenientissime igiturhic
per contrariam viam processit in princi-
pia materialia resolvendo.
Secundo, quia, quantum ex suis dictis
apparet, in antiquorum quodammodo na-
turalium opinionem rediit, qui posuerunt
quod omnia essent unumens, dum pone-
gbant substantiam rerum omnium non
esse aliud quam materiam quam non
ponebant esse aliquid in potentia tantum,
sicut Plato et Aristoteles, sed esse aliquid
ens actu. Nisi quod antiqui naturales
nihil ahud pra^ter corpora esse a^stiman-
tes, hanc materiam commuuem et sub-
stantiam omnium, aliquod corpiis esse
dicebant puta aut ignem
;
aut aerem,
aut aliquid medium. Sed iste non solum
in corporibus materiam rerum existimans
comprehendi istud unum quod posuit
, non ente fit ens. Nihil autem fit quod prius
esse primam materiam communem et
substantiam omnium, dixit esse substan-
tiam non corpoream. Et quod simili modo
posuerit hanc universalem materiam,
quam dicit esse substantiam omnium,
sicut naturales hoc ponebant de aliquo
uno corporum, manifestum est ex hoc
quod eorum quai conveniunt in genere,
ponit genus esse materiam differentias
vero, quibus species differunt, ponit esse
formas. Dicit enim, quod omnium mate-
rialium est materia communis ipsum cor-
pus: rursumque omnium substantiarum
tam corporahum quam spiritualium est
communis materia substantia ipsa. Unde
apparetquod simihs est habitudo generis
ad differentias, sicut subjecti ad proprias
passiones ut sciUcet substantia hoc
; formee sint non ordinata?! % adinviccm, ut
modo dividatur per spiritualem et corpo-
ralem, et corpus pcr cceleste et elemen-
tare, sicut numerus per par et impar, aut
animal per sanum et aegrum quorum
numerus est subjectum paris et imparis
si^r.t propriarum passiouum,
tam subjecto quam pas-
sani et aegri, et
sionibus de speciebus omnibus preedica-
tis. Sic igitur si substantia quaj praedica-
tur de omnibus, compararetur ad spiri-
tualem et corporalem sicut materia et
subjectum *, eorum, sequeretur quod
adveniunt substantiae per modum acciden-
talium passionum et similiter in omnibus
; dicaretur coloratum de superficiato per
aUis consequentibus: quod ipse expresse
concedit.Ponitenimomnesformas secun-
dum se consideratas accidentiaesse; dicit
Al. .-
« sicut materia est, et
;
OPUSCULUM XIV. 281
tamen substantiales esse per compara-
tionem ad ahquas res in quarum defini-
tioiiibus cadunt, sicut albedo est de ra-
tione hominis albi. Sedhaec positio tollit
quidem veritatem materiae primae. Quia
si de ratione materiae est quod sit in po-
tentia, oportet quod prima materia sit
omnino in potentia: unde nec de ahquo
existentium actu praedicatur, sicut ncc
: pars de toto. Tollit etiam logicae princi-
pia, auferens veram rationem generis et
speciei et substantiahs differentiae, dum
omnia in modum accidentaUs praedica-
tionisconverlit. ToUitetiam naturaUs plii-
losophiae fundamenta,auferens veramge-
nerationem et corruptionem a rebus, sicut
, et antiqui ponentes unum materiale prin-
cipium. Neque enim simpUciter aUquid
generari dicitur, nisi quia simpliciter de
erat. Si igitur aUquid fit quod prius erat
in actu, quod est simpliciter esse; seque-
retur, quod non simpUciter fiat ens hoc
quod prius non erat unde secundum :
quid generabitur, et non simpliciter. Tol-
lit demum,
ut flnaUter concludam, prae-
dicta positio etiam philosophiae prima
principia, auferens unitatem a singuUs
; rebus, et per consequens veram entita-
tem simul, etrerum diversitatem. Si enim
alicui existenti in actu superveniat aUus
actu, non erit totum unum per se, sed
solum per accidens eo quod duo actus
:
vel formae secundum se diversae sunt,
conveniunt autem solum in subjecto
esse autem unum per unitatem subjecti,
est esse unum per accidens seu duse :
album et musicum, quae sunt unum per
accidens dicimus enim quod album et
:
musicum sunt unum per accidens, quia
: insunt uni subjecto sive etiam formae
:
vel actus sint ad invicem ordinat», sicut
et animal color et superficies non enim est simpU-
:
citer unum' superficiatum et coloratum,
etsi quodammodo coloratum per se de
superficiato praedicetur; non quia super-
ficiatum significet essentiam colorati,
sicut genus significat essentiam speciei;
sed ea ratione qua subjectum ponitur in
definitione accidentis; alioquin non prae-
se, sed hoc de illo. Solo autem hoc modo
spccies est unum simpliciter, inqucintum
vere id quod est homo, animal est non :
subjectum etc. » 2^1.:« inordinate.
282 m ANGEl.ORTTM NATTTRA.
quia aniinal subjiciatur forma^ hominis ;
substantiam omnium, possibile eratex ea
-sed quia ipsa forma significata per hunr diversas res instituere, attribuendo di-
terminum « animal, » aliquaudoestforma versis partibus ejus formas diversas. Po-
hominis, non differens nisi sicut deter- terat enim in illa communi materia, cum
minatumab indeterminato. Si enim aliud corporalis esset, intclligi divisio secun-
sit animal et ahud bipcs, nou erit per se dum quantitatem. Remota autem divi-
unum animal bipes, quod esthomo, unde sione quae est secundum quantitatem,
nec erit per sc ens; et per conscquens non rcmanet nisi divisio sccundum for-
sequeretur quod quaecumque in geuerc mam vel sccundum matcriam. Si igitur
'
conveniunt, non dilTerant nisi acciden- ponatur universalis matcria, quae est*
taU difTerentia et omnia erunt unum
; communis omnium substantia, non ha-
secundum substantiam, quae estgcnus et bens in sui ratione quantitatem cjus di- ;

subjectum omnium substantiarum
si supcrficieiuna pars sit alba et alia
nigra, totum est uua supcrficies. Propter
(]uod et antiqui ponentes unammatcriam,
quai erat substantiaomnium, dc omnibus
praidicata, ponebant omnia esse uimm.
Et hsec etiam incanvenientia sequuntur
ponentcs ordincm diversarum formarum
substantialium in uno et eodcm.
Tcrtio, secundum positionis
pra^dictffi
proccssum, neccsse cst procedere in cau-
sis matcrialibus in infinitum, ita quod
nunquam sit devcnirc ad primam matc-
riam. In omnibus cnim qua' in aliquo
convcniunt et in aliquo difrcrunt, id in
quo corivcuiunt, accipitur ut matcria; id
vcro in quo differunt, accipitur ut forma,
; sicut visio non potest intelligi nisi vel secun-
dum formam, vel secundum materiam
ipsam. Cum autem dicitur quod materia
inoorporea communis partim rccipit for-
mam hauc, et partim recipit formam il-
lam; divisio materia^ prasupponitur di-
versitati formarum iu materia recepta-
rum. Non igitur illa divisio potest sccun-
dum has formas intcUigi. Si crgo iutel-
ligatur secundum formas aliquas, oportet
quod intclligatur secundum formas prio-
rcs; quas ncutra materia pcr totum reci-
pit. Uude oportet iterum in matcria pra^-
intclligere divisionem vcl distinctionem
quamcumque. Erit igitur et ha^c secun-
dum alias formas in infinitum, vel opor-
tct devcnirc ad hoc quod primadivisio sil

ut ex prwmissis patet. Si ergo una est
materia communis omnium, ad boc quod
diversas fornias rccipiat, oportct quod
nobiliorcm formam in subtiliori ct altiori
matcria recipiat, ignobiliorem vero in
sccundiim ipsam materiam. Non est au-
tem divisio secundum materiam nisi quia
matcria sccundum sc ipsimi dislinguitur,
non proptcr divcrsam dispositionem vel
formam aut quantitatcm quia hoc esset :

infcriori matcria et grossiori; puta for- distingui matcriam secundum quantita-

mam spiritualitatis In siibtiliori matcria, tcm aul formam scu dispositioncm. Opor-
formamvcro corporcitatis in inlcriori, ut tct igitur quod finaliter dcveniatur ad
ipsc dicit. l*ra'cxistit crgo in materia dif- hoc quod non sit una omnium materia,
ferentia sul)tilitatis et grossitiei ante for- sed sint multa' ct distinctae secundum se
mamspiritualitatis ct corporcitatis. n[K)r- ipsas. Matcria' autcm proprium cst in
tct igitur quod itc^rum antc grossiti«'m ])otcntia csse. Ilanc igitur materia' dis-
matcria ali-
et sul)lilitatcm pra'cxistat in tiiuiioncm accipere oportct, non secun-
qua alia ditrercntia, pcr quam una matc- (liim (jiiod est vestita diversis formis aut
ria sit cxccptiva unius, ct alia altcrius : disjiositionibus (lioc cnim cst j^ra^tcr es-
et eadcm (|ua'stio rcdibit dc illis aliis scntiam matcria'), scd sccuudum distinc-
pra^existciilibus , et sic in infinituui. tioncm potciitia' respeclu divcrsitalis for-
Quandocum(|U(; cnim deveniretur ad ma- marum. Cum cnim poteutia id quod cst,
teriam totalitcr uniroiuicm, sccuiKbim ad actum dicatur; ucocsse est ut potcu-
principia positionis pivcdicla» oportcrct lia dislingiialur sccundum id quod po-
quod non rccipcrct nisi unam formam, lcnlia (licifur. Dico aulciu primo ad ali-
ct a-qualiter per totum : et iterum mate- quid primo potcntiam dici; sicut poten-
ria illi forma' subslrala, iion rccipcrct tiam visivam ad colorcm, iiou aufcm ad
consc(jucnter nisi unam formam, ct uni- album aiit nigriim, quia cadcm cst sus-
formitcr per totum; et ita desccndcndo ccptivautriusquc et siuiilitcr supcrficies
:

usqucad infima, nulla diversitas in rebus cst susccptiva albi ct iiigri sccundum
invcniri posset. unam polcntiam, (jua' primo dicitur rcs-
Quarto, quia antiquis naturalibus po- pcctu coloris.
nentibus primam matcriam communcm Unde palet falsum cssc priucipium

.juod supponebat '. dicens potentiam et
receptionem in omnibus eodem modo iu-
veniri.
Ex hac autem ratione ulterius concludi
potest, quod spiritualis et corporalis sub-
stantia» non potest esse una materia.
Nam si est una materia
utrorumque, oportet in ipsa
nem praeintelligiante diflerentiam for-
marum, scilicet spiritualitatis et corpo-
reitatis quse quidem non potest esse
: est in entibus infimum, propinquius esse
secundum quantitatis divisionem in sub-
stantiis spiritualibus, in quibus quantita-
tis dimensiones non inveniuntnr. Unde
relinquitur quod ista distinctio sit vel se-
cundumformas seu dispositiones, vel se-
cundum ipsam materiam et cum non
possit esse secundum formas et disposi-
tiones in infmitum, oportet tandem re-
dire ad hoc quod sit distinctio in
secundum se ipsam. Erit igitur omnino
alia materia spiritualium et corporalium
substantiarum.
Item cum recipere sit proprinm mate-
rise inquantum hujusmodi, si sit eadem
materia spiritualium et corporalium sub-
stantiarum, oportet quod in utrisque sit
idem receptionis modus. Materia autem
corporalium rerum suscipit formam par-
non secundum commu-
ticulariter, idest
nem rationem formae. Nec hoc habet
materia corporalis inquantum dimensio-
nibus subjicitur aut formae corporali quia
etiam ipsam formam corporalem indivi-
dualiter materia corporalis recipit. Unde
manifestum fit quod hoc convenit tali
materiae qua^ quia est infima, debilis-
: quia est ipsa potentia formis subjecta.
simo modo recipit formam
ceptio secundum
recipientis naturam. Et
per hoc maxime deficit a completa ratione
formse, quffi est secundum totalitatem
ipsius particularitatis ipsam recipientis.
Manifestum est autem quod
stantia intellectualis recipit
tellectam secundum suam totalitatem
alioquin eam in sua totalitate intelligere
non valet sic enim intellectus intelligit
: lium substantiarum non potest esse aU-
rem secundum quod forma ejus in ipso
existit. Relinquitur igitur quod materia,
si qua sit in spirituahbus substantiis,
non est eadem cum materia corporahum
rerum, sed multo altior et sublimior, ut-
pote recipiens formam secundum ejus
totalitatem.
Adhuc ultra procedentibus manifestum
* Al. : « suppouebatur.
;
OPTJSCIILUM XIY. 283
lit quod tanto aJiquid in entibus est altius,
quanlo magis habel de ratione essendi.
Mauifestum est autem quod cum ens per
potentiam et actum dividatur, actus est
potentia perfectior, et magis habet de
ratione essendi non enim simpliciter
:
et communis esse dicimus quod est in potentia, sed
distinctio- solum quod est in actu. Oportet igitur id
quod semper est superius in entibus,
magis accedere ad actum; quod autem
potentiai. Quia igitur materia spiritua-
lium substantiarum non potest esse ea-
dem cum corporalium materia, sed longe
distat ab ea utpote altior, ut ostensum
est necesse est ut longe distet a corpo-
;
: ralium materia, secundum differentiam
potenti* et actus. Corporalium autem
materia est potentia pura, secundum
materia sententiam Aristotelis et Platonis. Relin-
quitur igitur quod materia substantiarum
spiritualium non sit potentia pura, sed
sit aliquid ens actu, potentia existens.
Non autem sic dico ens actu, quasi ex
potentia el actu compositum; quia vel
esset procedere in infmitum, vel oportet
venire ad aliquid quod esset ens in po-
tentia tantum :quod cum sit ultimum in
entibus, et per consequens non potest
recipere nisi debiliter et particulariter :
non potest esse prima materia spiritualis
et intellectualis substantise. Relinquitur
;
ergo quod si spiritualis substantise ma-
teria sit ens actu, quod sit actus vel
forma subsistens sicut et materia corpo-
;
ralium rerum ita dicitur ens in potentia,
: fit enim re- Ubicumque autem ponitur materia ens
actu, nihil difTert dicere materiam et sub-
stantiam rei. Sic enim antiqui naturales,
qui ponebant primam materiam corpora-
lium rerum esse aliquid ens actu, dice-
omnis sub- bant materiam esse omnium rerum sub-
formam in- stantiam, per modum quo artificialium
substantia nihil est aliud quam eorum
materia. Sic igitur si materia spiritua-
quid ens in potentia tantum, sed est ali-
quid ens actu, ipsa spiritualium rerum
materia est eorum substantia. Et secun-
dum hoc nihil difTert ponere materiam
in substantiis spiritualibus, et ponere
substantias spirituales simplices, non
compositas ex materia et forma.
Amplius, cum actus naturahter sit
'
Al. : « quia actus in poteutia etc.
284 DE ANGELORUM NATURA.
prior potentia et forma quam materia ;
sitatem sint diversae materiae. Nec aliud
potentia quidem dependet in suo esse ab dicimus materiam substantiam quam ip-
actu, et materia a forma; forma auteni sam potentiam quee est in genere sub-
in suo esse non dependet a materia se- stantiae. Nam genus substantiae, sicut et
cundum propriam rationem actus non : alia genera, dividitur per potentiam et
enim priora naturaliter a posterioribus actum : et secundum
lioc nihil prohibet
dependent. Si igitur aliquai sint forma; aliquas substantias qua; sunt in potentia
quae sine materia esse non possunt; hoc tantum, esse diversas, secundum quod
non convenit eis ex hoc quod sunt formse, ad diversa geuera actuum ordinantur :

sed ex hoc quod sunt tales formae, scili-
cet imperfeftai, quai per sc sustentari
non possunt, sed indigent materia^ fun-
damento.
Sed dicunt : In omni genere in (]uo in-
venitur aliquid impcrfectum, invenitur
etiam aliquid perfectum secundum natu-
ram illius generis; puta, si est ignis in
materia ahena, a qua ignis secundiim
suam rationem non dependet, necesse
est esse ignem non sustentatum in mate-
ria aliena. Sunt igitur supra formas
materiis receptas, ah(]iia» forma; pcr se
subsistentes, qua^ sunt spirituak^s sul)-
ex materia ct forma non com-
stantiai
positae.IIoc etiam apparet in infimis
substantiarum spirituahum, scihcet ani-
mabus, si quiseas jiouit corporibus uniri
ut formas. Impossibile est enim id quod
exmatcriaet forma composilum cst, esse
ahcujus corporis formam. Et simiiitcr
per (]uem modum coelestium corporum
materia a materia elementorum distin-
guitur. Nam materia coelestium corporum
est in potenlia ad actum perfectum, idest
ad formam qua? complet totam possibili-
tatem materiae, ut jam non remaneat po-
tentia ad alias formas. Materia autem
clcmcntorum cst potcntia ad formam in-
completam, quae totam terminare non
potest materiae potenliam. Sed supra has
materias, est - spiritualis materia, idest
in ipsa substantia spiritualis, qucC recipit
formam secundum suam totalitatem, in-
ferioribus malcriis formam parliculariter
recipicntibus.
Similiter cliam non tcnet deductio ex
parte formarum. Manifcstum est enim,
si res composita^ ex materia et forma
secundum formas ditferunt, quod ipsae
form* secundum sc ipsas difTerunt et
diversa» dicatur quod di-
sunt. Sed si

impossil)ile est id quod est materia ali- versarum rcrum non sunt forma' diversae
cujus, esse actum ejusdem. Nuha igitur nisi propter materiae diversitafem si- :

pars ejus quod est alicujus forma, potest cut diversi colorcs ex una solis ihustra-
esse in materia, qu* est potentia j^ura, tione causantur in aere secundum difTe-
non actus. renfiam spissifudinis ct rarifatis illius :

unde uecesse est quod anfc colorum di-

versitatcm pra^infeUigafur in aere diver-
GAPUT VI. sitas purifafis et spissitudinis et sic :

etiam nccesse erit ([uod in maferia ante

De solutione rationum Avicebi^on '. unam formam intelligatur alia forma,
sicut ctiam in coiporibus anfc colorcm
Ilis igitur visis, farile cst rationes dis- infeHigatur supcrficies. luvcnifur igifur
solvere in contrarium a(l(.luctas. in formis divcrsitas sccundum (jucmdam
Prima enim ratio concludere videbatur ordiucm perfectionis impcrfectionis. et
quod non posset esse diversitas in spi- Nam quie maferia' est propinqnior, im-
ritualibus subslantiis, si non essent cx pcrfccfior cst, et quasi iu pofcntia res-
matcria et forma com[)Osita'. (^hia' (jui- pccfu supcrvcnientis foriruT. Sic igitur
dem ratio in utraque parte suw deductio- nihil proliibet in spirifualibus subsfan-
nis deficicbat. Ncque cnim oportet quod fiis poncrc mulfitutlincm, quamvis sint

ea sunt materia' tauttmi, sint abs-

qu<'e forma' fanfum, cx hoc quod uua carum
quc neque eliani hoc opdrtet
(liversitate ; alia perfecfior cst ita quod impcrfcc-
;

de subsfantiis quaj sunt forma; tanlum. fior cst in potentia respectu perfec-
Dictum est enim quod quia materia se- tioris, us(]uo ad primam carum, qua'
cundum quod cst, cst in potcutia cns,
id csf actus fanfum, (jua' Dcus cst ut sic ;

necesse csl ut sccuudum polculia.^ divcr- omncs infcriores spirifualcs substautia',

' Parm. * « solutio rationuin Avicebron opi- ' Al. : « spirileria. •

nionis. »
 ;
OPUSCULUM
et materiae possint dici secundum hoc
quodsuntinpotentia, etformae secundum
lioc quod sunt actu.
Unde patet frivolum esse quod contra
hoc objicit, concludens, si spiritualis sub-
stantia secundum perfectionem et imper-
fectionem dilfertquod oportetipsam esse
perfectionis substitutum et sic cum : imperfectius esse participant. Accidentia
substitutum pertineat ad rationem ma-
teriae, oportet substantiam spiritualem
habere materiam. \n quo quidem dupli-
citer fallitur. Primo quidem, quia aesli-
mat perfectionem et imperfectionem
esse quasdam formas supervenientes,
vel accidentia quse subsistere indigeant:
quod quidem manifeste falsum est. Est
enim quaedam rei perfectio secundum
suam speciem substituta, qua; compara-
turadrem sicut accidens ad substitutum,
vel sicutforma ad materiam, sed ipsa
propriam speciem rei designat. Sicut
enim in numeris unus est major alio se-
cundum propriam speciem (unde inee-
quales numeri secundum speciem diffe-
runt); ita in formis tam materialibus
quam a materia separatis una est perfec-
tior alia secundum rationem proprise
naturae; inquantum scilicet propria ratio
speciei in tali gradu perfectionis consistit.
Secundo, quia esse subjectum non con-
sequitur solam materiam quae est pars
substantise, sed universaliter consequitur
omnem potentiam. Omne enim quod se
habet ad alterum ut potentia ad actum,
ei natum est subjici et per hunc etiam
; corporis esse non possit, ut probatur in
modum spiritualis substantia, quamvls
non habeat materiam partem sui, ipsa
tamen prout est ens secundum aliquid
in potentia, potest subjici intelligibihbus
speciebus.
Ex hoc etiam solutio secundae rationis
apparet. Cum enim
dicimus aliquam
substantiam corporalem esse vel spiri-
tualem, non comparamus spiritualitatem
vel corporeitatem ad substantiam sicut
formas ad materiam, vel accidentia ad
subjectum sed sicut difrerentias ad. ge-
; se ipsis hujusmodi
nus :quod sola substantiaspiritualis
ita
non per aliquod additum substantiai su«
suam substantiam
est spiritualis, sed per
sicut corporahs non per
et substantia
aliquod additum substantiae est corpo-
ralis, sed secundum propriam substan-
tiam. Non enim est alia forma perquam
species differentise prsedicationem siisci-
pit, ab ea per quam suscipit prsedicatio-
nem gencrls, ut dictum est. Unde, non
oportet quod spiritualitati spiritualis sub-
XIY. 285
stantiae subjiciatur ahquid sicut materia
vel substitutum.
non habet.
Tertia vero ratio efficaciam
Cum enim ens non univoce de omnibus
praedicetur, non est requirendus idem
modus essendi in omnibus quse esse di-
cuntur sed quaedam perfectius, quaedam
;
enim entiadicuntur, non quia in se ipsis
esse habeant sed quia esse eorum est
;
in hoc quod insunt substantise. Rursum-
que substantiis omnibus non est idem
modus essendi. Illae enim substantise quae
perfectissime esse participant, non habent
in se ipsisaliquid quod sitens inpotentia
solum unde immateriales substantiae
:
esse dicuntur. Sub bis sunt substantise
qusE etiam in se ipsis hujusmodi mate-
riam habent, quae secuudum sui essen-
tiam est ens in pbtentia tantum tota ta- ;
men earum potentialitas completur per
formam, ut in eis non remaneat po-
tentia ad aliam formam, unde et incor-
ruptibiles sunt, sicut coelestia corpora,
quae necesse est ex materia et forma
composita esse. Manifestum est enim ea
in actu existere alioquin motui subjecta
;
esse non possent, aut sensui subjacere,
aut alicujus aotionis esse principium.
Nullum autem eorum estforma tantum :
quia si essent formae absque materia,
essent substantise inteUigibiles actu simul
et intelligentessecundum se ipsas quod :
esse non potest, cum intelligere actus
libro De anima. Relinquitur ergo quod
suntquidem ex materia et forma compo-
sita sed sicut illud corpus ita est huic
:
magnitudini et figurae determinatae sub-
jectum quod tamen non est in potentia
ad aliam magnitudinem vel figuram ita :
cuelestium corporum materia est huic
formae subjecta quod non est in potentia
adaUam formam. Sub his vero substan-
tiis est tertius substantiarum gradus ;
sciUcetcorruptibilium corporum, quae in
materiam habent,
quae est ens in potentia tantum nec ta- ;
men tota potentialitas hu jusmodi materiae
completur performam unam cui subji-
citur,quiaremanet adhucin potentia ad
aliasformas. Et secundum hanc diversi-
tatem materi* invenitur in corporibus
subtilius et grossius prout coelestia cor-
pora sunt subtiliora et magis formaUa
quam quia forma pro-
elementaria. Et
portioaatiir materiae,conscqucnsest quod
coelestia corpora habeant nobiUorem for-
286
mam et magis perfectam, utpote totam
potentialitatem materiffi adimpientem.
In substantiisigitur superioribus, quibus
est omnino potentia materiae aliena, in-
venitur quidem differentiamajoris etmi-
noris subtilitatis secundum dilFerentiam
perfectionis formarum, nontamenin eis
est compositio materiee et formai.
Quartavero ratio elficaciam nonhabet.
Nonenim oportet ut si substantiae spiri-
tuales materia carent quod ideo non dis-
tinguantur sublata enim potentialitate
; ex mafcria et forma duplex ordo
materiae, remanet in eis potentia qusedam,
inquantiim non sunt ipsum esse, sed
esse participant. Nihil autem per se sub-
sistens, quod sit ipsum esse, poterit esse
nisi unum solum ; sicutnecaliqua forma,
si separata consideretur, potest essc nisi
una. Inde est enim quod ea qua; sunt di-
versa numero, sunt unum specie, quia
natura speciei secundum se considerata
est una. Sicut igifur est una secundnm
considerationem, dum per se considera-
tur; ita esset una secundum esse, si pcr
se subsisteret vel existeret. Eademque
ratio est de genere per comparationem
ad species, quousque perveniatur ad ip-
sum esse quod est communissimum. Ip-
sum igitur esse per se subsistens est
nnum tantum. Impt)ssibile
quod ipsum sit alicjuid subsistens
praiter
quod sif esse tantum omne autem (juod
: aliquam formam qua; recipiat esse in se
est, essehabet. Est igitur in quocumque,
prffiferprimum, et ipsum esse, famquam
acfus ; et Iiabens (!sse,
subsfanfia rei
tamquam receptiva hujus
rei pofentia
actus quod est esse. Potest autem quis
dicere Id quod parficii)af essesecun^bim
: yiOY
se, carens esf illo sicut superllcies,
; tiir
qu* nata est participare colorem, secun-
(lum se considerata, est non color et non
colorata. Similifer igifur id (piod parfici-
patesse, oporf^if esse non ens. Quod au-
fem est in potentia ejus,
vum ipsius ; non aufem secundum
ens. Sequiturergo(|uod ]ia])eat materiam,
quia ipsius esse recepfiva esf maferia, uf
supra dictum est. Sic igitur omne quod
cst post primum ens, quod est ipsum
csse, cum sit participative cns, habet ma-
teriam.
Sed considerandum esf, (juod ea qua^
a primo ente esse parficipant, non \)i\r-
ticipanf esse secundum universalem mo-
dum essendi, secuudnm (|uo(] est in
])rimo principio sed parficuiarifer se-
; quod a-quivoce materiam nonunabif.
cundum quemdamdeferminafum essendi
modum qui convenit huic generi vel huic
DE ANGELORUM NATURA.
speciei. Unaquaeque autem res adaptatur
ad unum determinatum modum essendi
secundum modum suae substanfiai. Mo-
dus autem uniuscujusque substantiaicom-
positaeex materia et forma, est secun-
dum formam, per quam pCrtinet ad de-
terminafam speciem. Sic igitur res com-
posita ex materia ef forma, per suam
formam fit participativa ipsius esse a Deo
secundum qucmdam proprium modum.
Invenifur igitur in substantia composita
unus :
quidem ipsius materiat ad formam alius ;
aufem ipsius rei jam composifae ad esse
participatum. Non enim est esse rei ne-
que forma ejus neque materia ipsius ;
sed aliquid adveniens rei per formam.
Sic igitur in rebus ex materia et forma
composifis, materia quidem secundum se
considerata, secundum modum suaB es-
sentiae habet esse in potentia, et hoc ip-
sum est ei ex aliqua parficipat^one primi
(uifis; caret vero sccundum se conside-
rafa, forma, per quam participat esse in
actu secundum proprium modum. Ipsa
vero res composifa in sui essentia consi-
derafa, jam liabef formam esse sed par- ;
ficipaf esse proprium sibi per formam
suam. Ouia igifur materia recipif esse
esf igitur deferminatum acfuale per formam, et
non e converso ;nihil prohibet esse
ipsa, non in aliquo subjecto non enim
:
causa (lep(Midet ab ellectu, sed potius e
converso. Ipsa igitur forma sic per se
subsistens, esse participat in se ipsa, si-
cut formamaferialisin subjecto. Si igitur
hoc quod dico, « nonens, >» removea-
soium esse in actu ; ii)sa forma
secundum se considerata, est non ens,
sed esse participans. Si aufem « uon
ens » removcaf non solnm ipsum esse iu
actu, sed etiam actum seu formam, per
est parficipati- (juam ali(juid participat esse; sic materia
se est est non ens, forma vero subsisfens non
esf non (>ns, sed est acfus, qmv. est fornia
participativa ultimi acfus, qui esf esse.
l*alet igifur in (juo dilferf pofentia qua>,
est in substanfiis spiritualibus, a potentia
qu;e esf in malcria. Nani potenfia subs-
lanlia» spiritualis alteudifur solumsecun-
(luni ordiuem i[)sius ad esse potentia ;
vero maferiae secunduin ordinem et ad
forinam ef ad esse. Si quis autem utruni-
([ue, materiamesse dicaf, manifestuni est
Quinfa^ vero rationis solutio jam e\
dictis apparet. Ouia cnim substanfia spi-
 .

OPUSCULUM XIV. 287

ritualis esse participat non secundum
sua3 communitatis infmitatem, sicut est
in primo principio, sed secuudum pro-
prium modum suse essentiae manifes-
, philosophorum pro principio, ex nihilo
tum est quod esse ejus non est infinitum,
sed finitum. Quia tamen ipsa forma non
est participata in materia, ex hac parte
non fmitur per modum quo fmiuntur
formae in materia existentes.
Sic igitur apparet gradus quidam in-
fmitatis in rebus. Nam materiales sub-
stantiae fmitse quidem sunt dupliciter
scilicet ex parte formae, qua? in materia
recipitur, et ex parte ipsius esse, quod
participat secundum proprium modum,
quasi superiuset inferius fmita existens.
Substantia vero spiritualis est quidem
finita superius, inquantum a primo prin-
cipio participat esse secundum proprium
modum; est autem aliquo modo infmita
inferius, inquantum non participatur in
subjecto. Primum vero principium, quod
Deus est, est omnibus modis infmitum.
mant, hujus opinionem sumentes ex his
quae secundum materiam causantur,
utentes communi suppositione naturali
nihil fieri. IIoc autem videtur fieri quod
habet causam sui esse. Quidquid igitur
sui esse causam habet, oportet illud ex
alio fleri. Hoc autem ex quo ahquid fit,
est materia. Si igitur spiritualcs substan-
tiaemateriam non liat)ent, consequens
videtur eas omnino causam sui esse non
;
habere.
Rursus. Fieri, moveri quoddam est,
vel mutari. Mutationis autem omnis et
motus subjectum aliquod esse oportet;
est euim motus actus existentis in po-
tentia. Oportet igitur omni ei quod fit
subjectum, ahquid praeexistere. Spiritua-
lesigitursubstantiae, siimmateriales sunt,
factae esse non possunt.
Item. In qualibet factione cum perve-
nitur ad factum esse ultimum, non re-
manet aliquid fieri sicut nec post ulti-
;

mum motum esse, remanet moveri. Vi-

demus autem in his quae generantur,
CAPUT VII. quod unumquodque eorum tunc factum
esse dicitur quasi terminata factione,
De errore ponentium angelos non creatos, quando accipit formam : est enim forma
et ejiis improbatione * generationis terminus. Adepta igitur
forma, non restat aUquid fiendum. Ila-
Sicut autem praedicta positio circa con- bens igitur formam non fit ens secun-
ditionem spiritualium substantiarum a dum suam formam. Si igitur aliquid sit
sententia Platonis et Aristotelis deviat, secundum seforma, hoc nou fit ens. Spi-
eis immaterialitatis simplicitatem aufe- rituales autem substantise sunt quaedam
rens ita et circa modum existendi ip-
; formae subsistentes, ut ex praemissis ma-
sarumaliqui a veritate deviasse inveniun- nifestum est. Non igitur spirituales sub-
tur, auferentes earum originem a primo stantiae sui esse causam habent, quasi ab
et summo auctore in quo inveniuntur
: alio factae.
diversi homines triphciter errasse. Qui- Posset ahquis ad hoc argumentari ex
dam enim posuerunt praedictas suljstan- opinionibus Aristotehs et Platonis, qui
tias omnino causam sui esse non habere. hujusmodi substantias ponunt esse sem-
Quidam posuerunt eas quidem essendi piternas. NuHumautem sempiternum vi-
causam habere, non tamen immediate detur esse factum, quia ens fit ex non
omnes eas procedcre a summo et primo enle, sicutalbum ex nou albo unde vi- ;

principio, sed quadam serie ordinis in- detur consequens ut quod fit, prius non
feriores earum a superioribus essendi fuerit. Sic igitur consequens cst, si spi-.
originem habere. Alii vero confitentur ritualcs sunt sempiternae,
substantise
omnes quidem hujusmodi substantias quod non nec habeant sui esse
sint factae,
immediate essendi liabere originem a principium et causam.
primo principio; sed in ceteris quae de Sed si quis diligenter consideret, ab
eis dicuntur, puta quod sunt vivcutes, eadem radicc inveniet hunc opinionem
intelhgenteset ahalmjusmodi, superiores procedere, et praedictam, quae materiam
inferioribus causas existere. spiritualibus substantiis adhibet. Proces-
Primum quidemigilur spirituales sub- sitenim supradicta opinio ex hocquidem
stantias omnino incausatas esse existi- quod spirituales substantias ejusdem ra-

* Parm. opiniones dicentium substantias

: <( earum reprobatio. »
immateriaies causam sui esse non liabere, et
288 DE ANGELORUM NATURA.
tionis esse existimavit cum materialibus versitati rerum a primo ente, quod est
substantiis, quse sensu percipiuntur : suum esse.
quoJ est eorum qui imaginationem' Rursus. In omni causarum ordine ne-
transcendere non.valent. Sic et ista opi- cesse est universalem causam particulari
nio ex hoc videtur procederequod elevari praeexistere. Nam causae particulares
nonpotestintellectus adintuenilum alium non agunt nisi universahum causa-
in
modum causandi quam istum qui conve- rum virtute. Manifostum est autem quod
nit materialibus rebus. Paulatim enim omnis causa per motum aliquid faciens,
humana ingenia processisse videntur ad particularis causa est, habet enim parti-
investigandam rerum originem. Primo cularem en"ectum; est enim omnismotus
namque in sola exteriori mutatione, re- ex hoc determinato in illud detcrmina-
rum originem consistere homines asti- tum, omnisque mutatio motus cujusdam
maverunt. Dico autem exteriorem origi- terminus cst. Oportet igitur supra mo-
ncm, quai fit secundum accidentales dum ficndiquo aliquid fitper mutationem
transmutationes. Primi enim philoso- vcl motum, esse aliquem modum fiendi
phantes de naturis, fieri rerum statue- seu originem rerum absque omni muta-
runt non esse ahud quam alterari ita ; tionc vol motu per influentiam essendi.
quod id quod est rerum substantia, Item. Necesse est quod per accidens
quam materiam nominabant, sit princi- est, in id reduci quodper seest. In omni
pium primum pcnitus non causatum. antem factione quae fit per motum vel
Non cnim distinctionem substautia?. ct mufationem, fit quidem hoc vel illud ens
accidentis intellectu fransccridoro
pote- per se ens autom communitor sumptum
;

rant. Ahi vero aUquantuhim ullorius per accidens fit non enim fit ex uon
:

procedentes, etiam ipsarum substantia- entc, sedex non ente hoc; ut si canis ex
rum originem invcstigaverunt, ponontes equo fiat, ut Aristotelis exemploutamur,
aliquas substantias causam sui esse ha- fit (inidem canis per se; non antom fit
boro. Sed quia nihil pra'tor oorpora monto animal per se, sod per accidens, quia ani-
percipere poterant, resolvebant quidem mal erat prius. Oportet igitnr originem
substantias in aliqua principia, sed cor- q\iamdam in rcbus considerari, socundum
poraUa, ponentes ox quibusclam cor(tori- (inam ipsnm csse communitor sumptum
bus congregatis alia fiori, ac si rorum por so aftribuitur robus, (luod omnom
origo in sola congregatione ol segroga- mufafionem et motum transcendat.
tione consisteret. Posteriores vero philo- Adhuc. Si quis ordinem rerum consi-
sophi ultorius procosscrunt, rcsolvontos dcret somper inveniot id quod est maxi-
sensibiles substantias in partos ossentia', mum, causam osso eorum quae sunt
qua sunt materia et forma et sic fieri: post ipsum ; sicut ignis, qui est calidissi-
rerum naturaiium in (juatiam transmu- mus, causa est caliditatis in ceteris ele-
tafiono posuornnt, soriindum qnod nia- montatis corporilms. Primum auttMnprin-
toria altornatimdivorsis fornils subjicitur. cipiuni, quod Donm dicimus, osf maxime
Scd ulfra huncmodum fiendi necesse est, ens. Non enim est ire in infinifum in re-
sccundum sentontiam Platonis ot Aris- rum ordine, sed ad aliquid summum de-
tofelis, poiM'ro alinm alflorom. (luin onim vonire, (|uo(i molius est osso uiinm quam
nocosso sit prinium principium siniph- plura. Quod aufoin in univorso inolius
cissimum osse, necessc est quod non est, neccsse est, esse, quia universum
hoc modo esse ponaturquasi esse parfi- dependet ex esscntia bonitatis ejus. Ne-
cipans, sed quasi ipsnm osso existons. cosse osf igitur primum ons osse causam
(juia vero esse snltsisfcMis non pofost csscntli omnibus.
esse nisi unum, sicut sui»ra habitum ost, Ilis autom visis, facile est solverc ra-
necesse est omniaaliaqua^ sub ipso sunt, tiones.
sic esse quasi ossc parlicl])anfia. Oporfot Ouod oniin anfiqni naturalos quasi
igitur communtnn (iuani(lam rosolutio- principinm snpposuorunt, o\ nihilo nihil
nom in omnibus bujusmodi fiori, socun- fieri ox hoc processit qtiia solumadpar-

dum (jnod unum(iuo(l(iue eorum infollcctu ficularom fiondi modum porvenire po-
rosolvifiir in id (luod osf, ot in snum osse. luerunf, qui est per mufafionem vel mo-
Oporfot igitur supra modum fiondi quo tum.
aTuiuid fif, forma inatoria^ advonionfe, Do qno etiam fiendi modo secunda ra-
pra-infoUigoro aliam rerum originom, tio procedebat. In his enim qua» fiunt
secundum quod esse attribuitur toti uni- pcr mutalionem vol motum, subjeotum
 OPUSCULUM
factioni praesupponitur sed in supremo
; sunt magis remota? a motu. Est enim
modo fiendi,quiestper essendiinfluxum,
jQullum subjectum factioni preesupponi-
tur quia hoc ipsum est subjectum fieri
;
secundum hunc factionis modum, quod
estsubjectumesseparticipareperinfluen-
tiam superioris entis.
Similiteretiamtertia ratio de hocmodo
fiendi procedit qui est per mutationem et
motum. Cum enim ad formamperventum
fuerit, nihil de motu restabit. Oportet
enim intelligere quod per formam res
generata esse participet ab universali
essendi principio. Non enim causae agen-
tes ad determinatas formas sunt causae
essendi nisi inquantum agunt in virtute
primi et universalis principii essendi.
Quarta etiam ratio eodem modo pro-
cedit de his quae fmnt per motum vel
mutationem, in quibus necesse est ut
non esse praecedat esse eorum quae fiunt,
quia eorum esse est terminus mutationis
vel motus. Inhis autem quae flunt absque
mutatione vel motu per simplicem ema-
nationem seu influxum, potest intelligi
aliquid esse factum praeter hoc quod
quandoque non fuerit. Sublata enim mu-
tatione vel motu noninvenitur inactione
influentis principii, prioris et posterioris
successio. Unde necesse est ut sic se ha-
beat etfectus per mfluxum causatus ad
causam influentem quamdiu agit, sicut
in rebus qufe per motum fiunt, se habet
effectus ad causam agentem in termino
actionis cum motu existentibus. Tunc
autem efTectusjam est. Necesse est igi-
turutin his quae absque motu fiunt, si-
mul cum agentis influxu
ipse effectus
sit
productus. Si autemactio influentis sine
motu extiterit, non accedit agenti dispo-
sitio ut postmodum possit agere^ cum
prius non potuerit; quiajam haec muta-
tio quaedam esset. Potuit igitur semper
agere influendo unde et effectus pro-
; ita etiam ex actione primi agentis con-
ductus intelligi potest sempei' fuisse. Et
hoc quidem aliqualiter apparet in corpo-
ralibus rebus. Ad praesentiam enim cor-
poris illuminantis producitur lumen in
aere absque aliqua aeris transmutatione
praecedente unde si * corpus illuminans
: duratio sub ejus intellectu etvirtute con-
aeri praesens semper fuisset, semperab
ipso aer lumen haberet. Sed expressius ^
hoc videtur in intellectuahbus rebus, quae
* Al. : € semper corpus. » 2
XXVII.
XIV. 289
principiorum veritas causa veritatis in
conclusionibus semper veris. Sunt enim
qua^dam necessaria quse causam suae ne-
cessitatis habent, ut etiam Aristoteles
dicit in 11 Metaphysicx, et in IV Physicn-
rum. Non ergo aestimandum est quod
Plato et Aristoteles, propter hoc quod
posuerunt substantias materiales, seu
etiam coelestia corpora semper fuisse,
eis subtraxerint causam essendi. Non
enim in hoc a sententia catholicae. fidei
deviat, quod hujusmodi posuerunt ea
semper fuisse, cujus contrariumfides ca-
tholica tenet. Non enim est necessa-
rium, quaravis origo sit ab immobili
principio absque motu, quod eorum esse
sit sempiternum. A quolibet enim agente
procedit eflectus secundum modum sui
esse. Esse autem primi principii est ejus
intelhgere et velle. Procedit igitur uni-
versitas rerum a primo principio sicut ab
intelligente et volente. Intelligentis au-
tcm et volentis est producere ahquid
non quidem ex necessitate, sicut ipsum
est, sed sicut vult et etiam intelligit. In
intellectu autem primi intelligentis com-
prehenditur omnis modus essendi, et
omnis mensura quantitatis et durationis.
Sicut igitur non eumdem modum essendi
rebus indidit quo ipsum existit, corpo-
rumque quantitatem sub determinata
mensura conclusit, cuminejuspotestate,
sicut et in intellectu, omnes mensurae
contineantur ; ita etiam dedit rebus ta-
lem durationis mensuramqualem voluit,
non qualem ipsum habet. Sicut igitur
corporum quantitas sub tali determinata
mensura concluditur, non quia actio
primi principii ad hanc mensuram quan-
titatisdeterminetur, sed quia tahs men-
sura quantitatis sequiturin effectu, qua-
lem intellectus primae causae praescripsit,
sequitur determinata durationis mensura
ex intellectu divino eam praescribente :
non quasi ipse subjaceat successivae du-
rationi, ut nunc velit aut agat aliquid
quod prius noluerit; sed quia tota rerum
cluditur, ut determinet rebus ab aeterno
mensuram durationis quam velit.
pai.m. ; «expressive» et in notula: « expres-
sius. »
19

290
CAPUT VIII
De errore ponentmm angelos creatoreSy et
eorum improbatione
Hsec' igitur et hujusmodi alii conside-
rantes asserunt quidem omnia essendi
originem trahere a primo ct summo re-
rum principio,dicimus Deum;
quem
non tamen immcdiate, sed ordine quo-
dam. Cum enim primum rerum princi-
pium sit penitus unum et simplex, non
aestimaverunt quod ab eo procederet nisi
unum. Quod quidcm etsi ceteris rebus
inferioribus simplicius sit, et magis
unum; deficit tamen a primi simpHcitate,
inquantum ipsum non
sed est suljstantia habens cssc et hanc
nominant intelligcntiam primam, a qua
quidem jam dicunt phira possc proce-
dere. Nam sccundum (juod convertitur
ad intchigendum suum simplex et pri-
mum principium, dicunt, quod ab ea
proccdit intcUigentia secunda prout
vero se ipsam intelhgit,
quod est intellectualitatis in
cit animam prout verointcl-
primi oriiis ; accidcre quod a primo principio alia pro-
ligit se ipsam quantum adid quod estin
ea de potentia, proceditab eo corpus i^ri-
mum ct sic [)Ci' ordinom usquc ad ultima
: in cssc pcr motum sccundum virtutes
corporum liunr processum
cipio dcterminant. Et ha^c est positio Avi-
ccnna^, etiam videtur supponi in
qua»
\\\)Y0 Dp raxsi^. Ucpc autcm positio ctiam
primo aspcctu reprol)al)ilis videtur. Bo-
num enim universi potius esse quam
num cujusquc particularis natura» inve-
nitur. Destruit autom rationcm boni in
particularibus cllcctibus nalura' vcl artis,
si quisperfectioncm eirectus non attribuat
intentioni agentis, cum cadem sit ratio
boni et finis ct idco Aristotclcs rcproba-
: rcspoinlcat
vit antiquorum naturalium o{)inioncm,
qui posucrunt foimas rerum (pia^ natu-
raliter generanlur, et aha naturalia bona
non cssc intcnta a natura, scd provcnirc
ex neccssitatc materia'. .>hilt() igitur ma-
gis inconveniens est ut bonum universi
non proveniat cx intentionc universalis
agcntis, sed (luadam ncccssitate ordinis
rcrum. Si autcm bonum universi, quod
in distinclione et ordine consistil par-
tium, ex intentione primi et universalis
agentis procedit, necesse est quod ipsa
Parni.
' : « Opiiiio Avicennac
priucipio, cum sua reprobatione.
.
DE ANGELORUM NATURA.
distinctio et ordo
partium universi etiam
^^ inteUectu primi principii pra^existat.
•
Et quia res procedunt ab eo sicut ab in-
quod agit secundum
lelleclivoprincipio
^
formas conceptas, non oportet ponere
quod a primo principio, etsi in essentia
sua sitsimplex, procedat unum tairtum:
et quod ab illo secundum modum sua;
compositioniset virtutisprocedant plura.
et sic inde. IIoc enim csset disfinctionem
et ordincm talemin rebus esse non ex in-
tentione primi agentis, sed ex quadam
rcrum necessitate. Potest tamen dici,
quod rerum distinctio ct ordo procedil
quidem ex intentione primi principii,
eujus intentio est non solum ad produ-
cendum primum causatum, sed ad pro-
est suum esse, ducendum totum universum tamen ;
: quodam ordine, ut ipse immediate pro-
ducat primum causatum, quo mediante
aha per ordinem producat in esse. Sed
cum sit duplex modus pro(hictiouis re-
rum unus quidcm sccundum mutatio-
:
ncm niotum ahus autem alisque mu-
et ;
: tatione et motu, ut supra jam diximus :
secundum id in eo quidem productionis modo, qui
ea, ])rodu- per motum est, hoc manifeste videmus
cedunt mediantibus causis secundis vi- :
demusenimct phuitas et animalia produci
a primo prin- superiorumcausarum ordinataruni usque
ad primum principium. Sed in eo modo
producendi qui est absque motu, per
simpliccm inthixum ipsiuscsso, hoc acci-
dcrc impossibilc cst. Sccundum cnim
1)0- hunc j^roductionis modum, quod in essc
producitur, non solum fit per se hoc ens,
scd ctiam per se fit cns simplicitcr, ut
dictum cst. Oportct autcm ctrcctus pro-
porlionalitcr causis rcspondere ut scili-
:
cct eflectus particularis causae particulari
cfTcctus autcm univcrsalis
;
univcrsali causa\ Sicut igitur cum pcr
motumalicjuid fit per se hoc ens, effectus
hujusmodi in particularem causam redu-
citur, (pia* ad dctcrniinatam forniam mo-
vet :ita etiam cum simplicilcr lil cns,
et per se et non pcr accidens, oporlct
liunc cfrectum reduci in univcrsalcm
esscndi causani. Hoc autcni csl piimum
principiuin, (|uod Dciis csl. Pra-tcr igilur
illum moduiu prodiicendi (jui est pcr mu-
tationcm vcl motum, est aliusmodus (luo
resproducunlur in essea primo principio
de Huxu rei'un) ' Parm. : « hoc.
»
 OPUSCULUM
non mediantibus causis secundis, sed eo
produclionis modo qui fit absque motu,
qui creatio nominatur, et qui in solum
Deum refertur ut in auctorem. Solo au-
tem hoc modo produci possunt in esse
immateriales substantiae, et coelestia cor-
pora, et corporum quorumcumque mate-
ria ante formam esse non potuit, sicut
dictum est de materia coelestium corpo-
rum, quae non est in potentia ad aliam
formam. Relinquitur igitur quod omnes
immateriales substantiae et coelestia cor-
pora, quae per motum produci non pos-
suntinesse, solumDeumsuiesse habeant
auctorem. Non ergoidquod est prius in
eis, est posterioribus causa essendi.
Adbuc. Quanto ahqua causa est supe-
rior, tanto est uuiversalior, et virtus ejus
ad plura seextendit. Sed id quod primum
invenitur in unoquoque ente, maxime
est commune omnibus quscumque : venit per formam materiee advenientem,
enim superadduutur, contrahunt id quod
prius inveniunt nam quod posterius in
: esse alicujus causa id quod particulari-
re intelhgitur, comparatur ad prius ut
actus ad potentiam. Per actum autem po-
tentia determinatur. Sic igitur oportet
ut id quod primum subsistit in unoquo-
que, sit eflectus supremae virlutis
quanto autem ahquod est posterius \
tanto reducatur ad inferioris causae vir-
tutem. Oportet igitur quod id quod pri-
mum subsistit in unoquoque, sicut in
corporahbus materia, et in immateriaU-
bus substantiis quod potentiale est, sit
proprius effectus primae virtutis, et uni-
versahs effectus agentis. Impossibile est
igitur quod ab aUquibus causis secuudis
aliqua producantur in esse non praesup-
posito aUquo effectu superioris agentis;
et sic nuilum agens post primum rem
totam in esse producit, quod est produ-
cere ens simpUciter per se, et non per
accidens, quod est creare, ut dictum est.
Item. AUcujus naturae vel formae du-
plex causa invenitur una quidem quae :
est per se et simpUciter causa taUs naturae
vel formae; aUa vero quae estcausa
hujus naturae vel formse in hoc. Cujus
quidemdistinctionisnecessitasapparet, si
quis causas consideret eorum quae gene-
rantur. Cum enim equus generatur,
equus generans est quidem causa quod
natura equi in hoc esse incipiat; non
tamen est per se causa naturae cquinae.
Quod enim est per se aUcujus causa na-
1 Al. : a aliquod ad posterius. »
XIV. 291
tura secundum speciem, oportetquod sit
causa ejus in omnibus habentibus illam
speciem. Ciim igitur equus generans
habeat eamdem naturam secundum spe-
ciem, oporteret quod esset sui ipsius
causa; quod esse non potest. Relinquitur
igiturquod oporteret super omnespartici-
pantes naturam equinam esse ahqaam
universalem causam totius speciei: quam
quidem causam Platonici posuerunt
speciem separatam amateria, ad modum
quo omnium artificialium principium est
forma artis, non in materia existens. Se-
cundum Aristotelem autem hanc univer-
salem causam oportet ponere in aliquo
ccelestium corporum unde et ipse has
:
duas causas distinguens, dixit, quod
homo generat hominem, et sol. Cum
autem ahquid per motum causatur,
natura communis ahcui praeexistenti ad-
vel subjecto. Potest igitur sic per motum
ter naturam illam habet, ut homo homi-
nis, aut equus equi; cum vero non per
motum causatur, tahs productio est
ipsius naturae secundum se ipsam. OpOr-
: tet igitur quod reducatur in id quod est
per se causa ilUus naturae, non autem in
aUquid quod particulariter naturam par-
ticipet. Assimilatur enim tahs productio
processui vel causalitati, qui in inteUigi-
Ijilibus invenitur, in quibus natura rei
secundum se ipsam non dependet nisi a
primo sicut natura senarii; et ejus ratio
non dependet a ternario vel binario, sed
^ab ipsaunitate. Non enim sex secundum
primam rationem speciei sunt bis tria,
sed sex solum. Alioquin oporteret unius
rei muUas substantias esse. Sic igitur
cum esse alicujus causaturabsque motu,
ejus causaUtas attribui non potest aUcui
particularium entium, quod participat
esse; sedoportet quodreducaturinipsam
universalem et primam causam essendi,
sciUcetDeum, qui est ipsum esse.
Amplius. Quanto aUqua potentiamagis
distat ab actu, majori virtute indiget ad
hoc quod in actum reducatur majori :
enim virtute ignis opus est ad resolven-
dum lapidem quod ceram. Sed nuUius
potentiae ad aUquam potentiam quantum-
cumque indispositam et remotam, nuUa
estcomparatio aut proportio non entis
:
enim ad ens nuUa est jjroportio. Virtus
 . ;

292 DE ANGELORUM NATURA.

igitur quae ex uulla potentia praexistente principii separati, quodestvita; et erit
aliquem efrectum producit, in infinitum intolligens per participationem allorius
excedit virtutem quae producit effectum separati principii, quod est ipse intellec-
ex aliqua potentia quantumcumque re- tus : ponatur quod homo sit aui-
sicut si

mota. Infinita autem virtus aliorum qui-
dem potest esse secundum quid sed
simpliciter respectu totius esse infinita
virtus non est nisi primi agentis, quod
est suum esse etper hoc est modis ora-
;
nibus infmitum, ut supra dictum est.
Sola igitur virtus primi agentis potest
effectum producere nulla potentia prae-
supposita. Talem autem oportet esse
mal per parlicipationem hujus principii
; separati quod estanimal; sit autem bipes
per participationem secundi principii,
quod est bipes.
flaec autem positio quantum adaliquid
quidem veritatem habere potest; simpli-
citer autem vora esse non potest. Eorum
enim quae accidcntaliter alicui adveniunt,
niliil prohibet id quidem quod est prius,

productionem omnium ingenerabilium ab aliqua universaliori causa procedere

et incorruptibilium,qua'absquemotu pro- quod vero est posterius ab aliquo poste-
ducuntur. Oportet igitur omuia hujus- riori principio; sicut animalia et planta;
modi a solo Deo esse producta. Sic igitur calidum quidem et frigidum ab ele-
impossibile est ut immateriales substan- mentis participant secundum determi-
ti» a Deo procedant in esse secundum natum complexionis modum ad spociem
ordincm quem dicta positio assignabat. propriam pertineutem, quem rnodum ob-
tinent ex virtute seminali, per quam ge-
nerantur. Nec est inconveniens quod ab
CAPUT IX. aliquo principio aliquid sit quantum vel
album, seucalidum; sed in his quae sub-
Dc opinione Plntonis dc ideis, et ejus stantialiter praidicantur, hoc contingere
inijjiobatione '
penitus impossibile est. Nam omnia qua3
subsfantialiter de aliquo pra?dicantur
His autem rationibus moti IMatonici Sunt j)er se et simplicitor uiuun. Unus
posuerunt quidem omnium immateria- autem effectus non roducilur in plura
om-
litim sulistantiarum et universaliter prima j)rincipiasccundum eamdem ratio-
nium cxistcntium Deum csso immeiHate uom j)rinci[)ii, (juia ofloctus non potest
causam essendi secunthim pra'dictum esse causa simplicitor, vel simplicior
productionis mudum, qui esl absque mu- prima causa. Undo et Aristoteles hac ra-
tatione vel motu; posuornnt tamcn se- tione utitur conlra Platonicos: quod si
cnmhim alias participafionos Ixmitatis ossof aliudanimal, ef aliud bipes in prin-
divinie ordinom (luemdam causahtafis in cij)iis soparatis, non esset sim[)liciter
prwdictis sul)stantiis. Utenim supra dic- unum animal bipes. Si igitur iu immate-
tum est, posuorunt abstracta principia rialibus subsfantiis aliud esset id quod
secundum ordin<'m intolligibilium con- ost osse et aliud (juod ost vivere, et aliud
ceptionnm nt scilicot sicut unum ot ons
: (juod est infolloclivum esse; ita quod
sunt comn^unissima, et primo cadunt in vivens advcniret enti, vel iuleUigens vi-
intollocfu, snb hoc autem est vita, sub venti, sicut accidens subjecto, vel forma
qua ifornm ost intollocfus, ot sic indo ;
maloria', haborof rationom (juod dicifur.
ita otiam [)rimum ol bupromum infor so- Videmus enim aliquid esso causam acci-
parata est id quod est ipsum unum, ct (lentis quod non est causa subjecti, et
iioc est primnm principium, (luod est aliquid esse causam subsfanfialis forma?
Deus, de quo jam diffum ost, ([uod ost (juod non cst c;iusa materia'. Sod in im-
suum csse. Sub hoc autoni [)osiiif aliud matoi'ialibus subsfautiis id ipsum esso '

j)rinci|)ium separatum, quod estvita; et corum est ipsum vivere eorum. Ncc est
itornm aliud, (juod ost intoUectus. Si in eis aliud vivere quam intellocfivum
igitur sif alitiua immat(!rialis subsfanfia osso : uiiile a uullo alio habouf (juod
qua* sit inlolligons, vivons of ons, orit vivaiif of intoUoctiva sint, (juam a (juo
quidom ens per participationem primi habout (juod sint. Si igitur omnes imma-
princi|)ii, (juod estij)sum esse; orit qui- teriales subsfantia^ a Deo habent imme-
dem viveus per partici[)ationem alterius diate quod sint, ab eo immediate habeut

* Parm. • opinio Platonicorum do ciruxu ro-

:
* Parm. : • a(J » cl iu noluia : » forte omil-
rura a primo principio, cum reprobatioue. » teiidum u ad »
 ;

OPUSCULUM XIV. 293

quod vivant et intellectivse sint. Si quici rialis substanti* ;et quae minus a Deo
autemadveniteissupraeorumessentiam, aversae fuerant, nobilioribus corporibus
puta intelligibiles species, vel aliquid alligarentur, qua3 autem magis, ignobi-
hujusmodi ;
quantum ad lalia potest lioribus.
Platonicorum opinio procedere ut scilicet ;
Hujus autem positionis ratio vana est,

hujusmodi in inferioribus imma+erialium et ipsa positio impossibilis cnjus qui-

:

substantiarum inveniantur ordine quo- dem impossibilitatis ralio accipi potest

dam a superioribus derivata. ex his quae jam diximus. Dictum est enim
supra, spirituales substantias immate-
riales esse. Si igitur in eis sit aliqua
CAPUT X. diversitas, oportet quod hoc sit secundum
formalem difTerentiam. In his autem qu«
De errore poncntium omnes substantias formali differentia difFerunt, aequalitas
spirituales sequales, et ejus impro- non potest. Oportet enim omncm
inveniri
batio \ formalem differentiam ad primam oppo-
sitionem reduci, quap est privationis ad
Sicut autem praedictae positiones im- formam. Unde omnium formaliter diffe-
materaUum substantiarum ordinem con- rentiumnatura unius imperfectaexistens
siderantes, non immediate, sed ordine respectu alterius se habet ad ipsum se-
quodam processum a primo principio cundum habitudinem privationis ad for-
tradiderunt ita aUqui e converso volentes
; mam. Hoc autem in diversitate specierum
salvare immediatum earum processum a nobis notarum apparet. Sic igitur spe-
principio, totahter ab eis naturae ordinem cierum differentiam in animalibus et
sustulerunt cujus positionis auctor in-
; plantis et metallis et elementis invenimus
venitur Origenes fuisse. Consideravit secundum ordinem naturae procedere,
enim quod ab uno justo auctore res di- ut palatim ab imperfectiori ad perfectis-
versae et inaequales non possent proce- simum natura consurgat quod etiam
:

dere, nisi ahqua diversitate praecedente. apparet in speciebus colorum et saporum

NuUa autem diversitas praecedere potuit et ahorum sensibiUum qualitatum. In his
primam productionem rerum a Deo, quae vero quae materialiter difTerunt, eamdem
niliil praesupponit unde ponebat omnes
: formam habentibus, nihil prohibet aequa-
res a Deo primo productas, esseaequales. Utatem inveniri. Possunt enim subjecta
Unde, quia corpora incorporalibus sub- diversa eamdem formam participare aut
stantiis aequari non possunt, posuit, in secundum aequahtatem, aut secundum
prima rerum productione corpora non excessum et defectum. Sic igitur possi-
fuisse sed postmodum rebus a Deo
; bile esset spirituales substantias omnes
productis diversitas intervenit ex diver- aequales esse, si solum secundum mate-
sitate motuum vohintatis immateriaUum riam differrent, eamdem formam se-
substantiarum, quaeex suanatura liabent cundum speciem habentes. Et forte tales
arbitrii Ubertatem. Quaedamigitur earum eas esse Origenes opinabatur, non mul-
in principium ordinato motu voluntatis tum discernens inter naturas spirituales
conversae, in meUus profecerunt, et hoc et corporales. Quia vero spiritnales sub-
diversimode secundum voluntarii motus stantiae immateriales sunt, necesse est
diversitatem. Unde et inter eas quaedam in eis ordinem naturae esse.
sunt aliis superiores effectae. Aliae vero Adhuc. Secundum hanc positionem
inordinato motu voluntatis a suo prin- necesse est spirituales substantias aut
cipio sunt aversae et haec in deterius
: imperfectas esse, aut superfluas esse.
defeceruntquaedamplus,qaaedamminus Non enim inveniuntur multa aequaUa
ita ut haec fuerit corporum producendo- in uno gradu naturae. nisi propter imper-
rum occasio, ut eis
immateriales sub- fectionem cujuslibet eorum, vel propter
tantise ab ordineboni aversae aUigarentur permanendi necessitatem ut qua» nu-
;

quasi usque ad inferiorem naturam pro- mero permanere non possunt, muUipli-
lapsae. Unde et totam diversitatem cor- cata permanearit; sicut inveniuntur in
porum dicebat procedere ex diversitate corruptibUibus rebus multa individua
inordinationis voluntarii motus immate- aequaUa secundum naturam speciei aut :

' Parm. : « opinio Origeniset ejusreprobatio. »

294
propter iiecessitatem alicujus operatio-
nis, ad quam virtus unius non sufficit,
sed oportet aggregari virtutemmultorum
quasi ad unam perfectam virtutem cons-
tituendam, ut patet in multitudine bel-
latorum, et in multitudine trahentium
navim. Illa vero quorum est virtus per-
fecta, qua^ sunt permanentia in ordine
suae naturae, non multiplicantur secun-
dum numerum in aequalitate ejusdem
speciei. Est enim unus sol tantum, qui
sufficit ad semper permanendum ad omnes
effectus producendos qui
secundum modum naturae et idem
sua",
apparet in ceteris ccelestibus corporibus.
Substantiae autem spiritualcs sunt multo
perfectiores cor{)oribus etiam coelestibus.
Non igitur in eis inveniuntur multa? in
eodem gradu naturae una enim suffi-
: nes et officia diversa in civitate existe-
cicnte aliae superfluerent.
Item. Praedicta positio universitati
rerum producetidarum
boni perfectionem. Fniuscujusque enim
cffectus perfeclio in hoc consistit quod
sua.^ assimilctur
causae quod onim se-
cundum naturam gonoratur, tunr per-
fectum est quando contingit ad similitu-
dinem gcnerantis; artificiaha etiam per
hocperfoctaredduntur(juod
conse(]uuntiir. Inprimo aulem principio
non solum consideratur quod ipsum est
bonum et cns et unum, sed etiam quod
hoc omiiuMitius pro' cotoris liabot, ot aha
ad sui lionitatom i^articipandam adducit.
Uoquirit igitur assimilatio perfecta uni-
versitatis a Deo productae non solum
quod unumquodquo sit bonum et ens,
sed el unum &uperomineal alleri, et
unum moveat alterum ad suum finem
unde et l)onum univcrsi est bonum ordi-
nis, sicut bonum oxorcitus. IIoc igifur
bonum universitati rorum subfraxif [ira'-
dicta positio, omnimodam aniualifafem
iu rerum pro(hicfione constifuens.
Amplius. Inconvonions
optimum in univorso, atfribucro casui.
Nam quod est opfimum, maximam
id
habet rafionem finis infenfi. Optimum
autom in rorum iinivoi-sitato ost l)oiuim
ordinis hoc onim ost boiium coinmun(\
: nom iion hab(M"c, iioc infoiiorum, et
cetera vero sunt singularia bona. Ilunc
autem ordiiuMn qui in rebus nuiu- invo-
nitnr, pra'dicfa posifio
socundum scilicof (juod accidif
materialium substantiarum
* Parm. : opiuio aufcrentiuni rcrura provi-
(ienliam a Dco el substantiis separatis, etcjus rc-
DE ANGELORUM NATURA.
secundum voluntatem, et aUam
ahter.
'
Est igitur praedicta positio omnino abji-
cienda.
Ratio etiam positionis manifeste con-
tinet vanitatem. Non enim est eadem
ratio justitiae in constitufione ahcujus
totius ex phiribus partibus et diversis,
et in distribufione alicujus communis
per singuhiria. Quia enim aliquod totum
perfectum fit, secundum hoc diversas
partes et inaequales ad ejus compositio-
nem conducif. Si enim omnes essent ae-
sibi conveniunt quales, jam non esset fotum perfectum :
: quod patet tam in tofo nafiirali, quam in
toto civili. Non enim esset corpus homi-
nis perfectum, nisi membra diversa et
inaquahs dignitafis haberet neque esset
;
civitas perfecfa, nisi inaequales condifio-
rent. In distribufione vero attendifur bo-
num uniuscujusquo; et ideo diversis
a Doo suljtraliit divorsa assignantur secundum diversita-
tcm in eis praecedentem, secundumquam
compefunt eis diversa. In prima igitur
: rerum productione Deus divcrsa ct ina»-
(lualia in essc produxit, aftendens ad id
(|uod roquirit porfoctio univcrsi,non ad
aliquam divorsitafem in rebus pra?exis-
artis formam fentem; sed hoc affendit in romunora-
tiono flnalis judicii, unicuique rcfribuens
secundum quod meruif.
CAPUT XI.
De crrnrc dicenthnn Deum ct angclos non
liahere wujuldriuni coijnitionem *.
: Non sohim autem in substautia et or-
dine spirifualium subsfanfiarum aliqui
orraverunf, ad modiim inforiorum lorum
do ois exislimantes sed hoc otiam qui-
;
biisdam accidit circa signafionem ct pro-
videnfiam oarumdcm. Dum enim spiri-
osf id (juod ost fualium subslanliarum intolligentiam ot
o[)orationom ad moiiiim liumaiKe inlelli-
goiifia', etoperationis dijudicarc volue-
riint, posuerunt Doum, et alias subsfan-
lias immalorial(^s singularium cognitio-
pi\Tcipuo iiumaiiorum acfiium providen-
fiam gererc. Quia enim iii nobis singula-
aftribuit casui, riiim (juidcm sonsiis ost, iiitoll(>ctus
unani im- aiifom [iro[)tor sui iminaterialifafom non
sic moveri singularium, sed univcrsalium est; con-
probalio.
 OPUSCULUM
sequens esse existimarunt ut intellectus
substantiarum spiritualium, qui sunt
multo simpliciores nostro intellectu, sin-
gularia cognoscere non possint. Non est
autem in substantiis spiritualibus, cum
sint omnino incorporea?, aliquis sensus,
cujus operatio sine corporc esse non po-
test unde videtur eis impossibile quod
: inordinatorum eventuum; puta, cum
spirituales substantiffi aliquam de singu-
laribus notitiam liabeant.
Adhuc. In majorem insaniam inde
procedentes, ajstimant Deum nihil nisi
se ipsum intellectu cognoscere. Sic enim
videmus in nobis quod iutellectum est
intelligentis perfectio et actus per hoc
: videbant
enim intellectus fit actu intelligens. Nihil
autem ahud Deo est nobilius quod possit
esse ejus perfectio. Unde ex necessitate
consequi arbitrantur quod nihil aliud sit
a Deo intellectum nisi ejus esse.
Amphus. Ea quae ex ahcujus provi-
dentia procedunt, casualia esse non pos-
sunt. Si igitur omnia quse in hoc mundo
accidunt, ex divina providentia proce-
dunt, nihil in rebus erit fortuitum et ca-
suale.
Item. Utuntur ratione Aristotelis in VI
Metaphys.^ probantis quod si omnem ef-
fectum ponamus habere causam per se,
et quod qualibet causa posita necesse sit
effectum poni, sequeretur quod omnia
futura ex necessitate coniingerent quia : missas non hoc concludere quod inten-
erit inducere quemlibet eirectum futurum
in aliquampraicedentemcausam, et illam
in aliam, et sic inde quousque veniatur
ad causam quse jam est vel qu» fuit. Haec
aulem jam positaest, ex quo in praisenti
vel in praiterito fuit. Si igitur posita
causa necesse est effectum poni, ex ne-
cessitate consequuntur omnes futuri
efTectus. Sed si omnia qu« in mundo
sunt, providentiae subduntur; omnium
causa non solum est praesens vel praeter-
ita, sed ab aeterno praecessit. Non est
autem possibile quin ea posita effectus
sequantur non enim cassatur divina
: substantia est suum esse, ita etiam ejus
providentia neque per ignorantiam ne-
que per impotentiam providentis,in quem
nullus cadit defectus. Sequeretur igitur
omnia ex necessi-ate procedere.
Adhuc. Si Deus est ipsum bonum,
oportet quod ordo providentiae ejus se-
cundum rationem boni procedat. Aut
igitur inefficax est divina providentia,
aut universaliter mabjm arebus excludit.
' Haec divisio cap. ex Cod. noa ex Parm.
XIV. 295
Videmus autem in singularibus genera-
bilium et corruptibilium multamala con-
tingere; et praecipue inter homines, in
quibus praeter naturalia mala, quae sunt
naturales defectus et corruptiones com-
munes eis et ahis corruptibilibus rebus,
superadduntur insuper mala vitiorum et
justis multoties multa mala veniunt, in-
justis autem bona. Propter hoc igitur
aliqui aestimaverunt divinam providen-
tiam se extendere usque ad substantias
immateriales et incorruptibilia, et coelcs-
tia corpora, in quibus nullum malum
:inferiora autem providentiai
subdi dicebant divinae vel aliarum spiri-
tualium substantiarum quantum ad
genera, non autem quantum ad indi-
vidua.
CAPUT XII.
Quomodo ostenditur Deum habere
omnem cognitionem *.
Et quia ea quae prsedicta sunt, com-
muni opinioni hominum repugnant, non
solum plebis, sed etiam sapientum; cer-
tis rationibus ostendendum est praedicta
veritatem non habere, et rationes prae-
dunt :et primo quidem quantum ad di-
vinam cognitionem; secundo quantum
ad ejus providentiam.
Oportet autem ex necessitate hoc flr-
mitertenere quod Deus omnium cognos-
cibihum quocumque tempore vel a quo-
cumque cognoscente, certissimam cogni-
tionem habeat ut enim supra habitum
:
est, Dei substantia est ipsum cjus esse.
Non est autem in eo aliud csse, atque
aliud intelligere sic enim non esset
:
perfecte simplex, unde nec simpliciter
primum. Oportet igitur quod sicut ejus
substantia sit suum intelligere, seu in-
telligentia, ut etiam Philosophus conclu-
dit inXII Metaphysicse. Sicut igitur ejus
substantia est ipsum esse separatum, ita
et ejus substantia est ipsum intelligere
separatum. Si autem sit aliqua forma
separata, nihil quod ad rationem illius
forma? pertinere posset, ei deesset; si-
cut si albedo separata esset, nihil quod
est.
296 DE ANGELORUM NATURA.
sub ratione albedinis comprehenditiir, ei in effectu per sui simihtudinem partici-
deficeret. Cujuslibet autem
cognoscibilis, patam, ita omnis efTectus est in sua
cognitio sub universali ratione cognitio- causa excellentiori modo secundum vir-
nis continetur. Oportct igitur Deo uullius tutem ipsius. In causa igitur prima om-
cognoscibilis cognitioncm deesse. Co- nium, qua; Deus est, oportet omnia emi-
gnitio aulem cujuslibet cognoscentis est nentius existere ex natura quam etiam
secundum motlum substantiae ejus, sicut in seipsis.Quod autem est in aliquo,
et quaelibet opcratio cst secundum mo- oportet quod in eo sit secundum moJum
dum operantis. Multo igitur magis divina substantiae ejus substantia autem Dei
:

cognitio, quae estejus substantia, est se- est ipsum intelligere ejus. Oportet igi-
cundum modum esse ipsius. Esse antem tur omnia qua^ quocumque modo sunt
ejus est unum, simplex, fixum et aitcr- in rebus,in Dco intelligibiliter existere
num. Scquitur ergo quod Dcus uno sim- sccundum cmincntiam substantiae ejus.
plici intuitu aternam et fixam de omni- Necesse est igitur Deum perfectissime
bus notitiam babeat. Adhuc autcm id omnia cognoscere.
quod abstractum est, non potest esse Scd occasionem errandi sumpserunt
nisi unum in unaquaque natura. Si enim ex demonstratione Aristotelis in XII Me-
albedo posset esse abstracta, sola una taphysic3e. Oportet autem ostendere quod
esset albedo, qua? abstracta esset; omnes Philosophi intentioncm non assequuntur.
autem aliae albedines essent eam partici- Scicndum est igitur quod secunilum Pla-
pantes. Sic igilur sicut sohi Dei substan- tonicos, ordo intelligibilium praeexiste-
tia est ipsum abstractum esse, ita sola bat ordini intcllectuum, ita quod intel-
ejus substantia cst ipsum intelligere lectus participando intclligibile fieret
omnino abstractum. Omnia igitur aha intelligens actu, ut supra jam diximus.
sicut habent esse participatum, ita par- Et per hunc modum etiam Aristoteles
ticipative inteUigunt, seuqualitercumque ostenderat prius in eodem libro, quod
cognoscunt. Omne autem quod convenit supra intcllcotum ct appctitum intellec-
alicui per participationem, perfectius tualem quo cadummuvetur, cst quoddam
invenitur in eo quud est tale per essen- intclligibile parlicipatum ab ipso intel-
tiam, a quo alia derivantur. Oportet igi- lectu ccelum movente, sic dicens : « Sus-
tur Deum omnium, a (]uibuscum(pic ceptivnm intclligibilis et substantire et
cognoscuntur, cognitioncm habere. Inde intcllcctus agit ut agcns;
quasi dicat, »

et Philosophns ])ro inconvenienti habet actu intelligil secundumhabet jam(]uo(l

ut aliquid a nobis cognitum, sit Dcvj participatnm suum intcUigibile superius :

ignotum; iit ])atet in I Deanima, et in II [ et ex hoc ultcrius concludit (]nod illud

Met(ij)/ujsicx. intclligibile magis divinum. Et inter-
sit

Item. Si Deus se ipsum cognoscit, positis quibusdam, movet qua^stionem

oportet quod perfectc cognoscat se : de intellectu bujus divinissimi. cujus
prascrtim quia si cjus intcHigere est cjus participatiune motor C(eli est intclligens
substantia, ncccsse est ut quidcjnid est actu. O^ihi si illud divinissimum non
in ejus substantia, ipsius cognitione intclligit, non erit insignc aliquid, sed
comprehendatur. Cujuscumque autem se habebit ut dormiens. Si autcm intelli-
rei perfccte substantia cognoscitur, nc- git, erit j^rimo dubifatio qimmodo intel-
cesse etiam estutvirlns perfccte cognos- ligil. \)n\A si inlclligit ])arli(Mi)aiuIo ali-
catur. Cognoscit igitur perfecte suam quid aliud superius, sicul pcr ])articipa-
virtutem. Oportet igitur (juod cognoscat tionem ejus inferior intellectus intelligit;
omnia ad qua* sua virfus cxtcnditur. Sua se(]uelur (juod crit aliquid aliud princi-
autem virtus extenditur ad omne qiu^d palc res])cctu i[)sius; quia cx quo pcr
est quocumque modo in rcbus vcl essc participationcm allcrius intelligit, non
sit proprium, sivecommune,
potest, sive est intclligens per suam esscntiam. ita
sive immcdiate ab co productum, sivc quud sua snbstanlia sit suum inlclligere;
mcdianfibus causis sccundis (juiacansie : sed magis sua substanlia crit in potcnlia
primai virtiismagis im])rimit in eircclum res])ectu intclligcntia^ sic enim se ha-
:

quam virtus causa' secundae. Oporlct bet substantia cujuslibet participantls ad

igitur Deum cognitioncm habcre dc om- id quod pcr parlicijiationcm obtinet et :

nibns (]ua' sunt (]uooum(]ue modo in re- ita ullcrius sc(]uctur quod illnd divinis-
bus. simum non crit oplima substanlia; quod
Amplius. Sicut causa est quodammodo est contra positum. Movet etiam conse-

quenter aliam dubitationem de eo quod
intelligitur ab optima substantia. Sive
enim detur quod substantia prima sit
ipsum ejus intelligere, sive substantia
ejus sit qui comparatur ad
intellectus
intelligere ut potentia; dubium erit quid
sit illud quod intelhgit prima substantia.
Aut enim inteUigit se ipsum, aut ahquid
diversum a se. Et si detur quod aliquid
diversum a se intehigat, erit ulterius
dubitabile, utrumsemperidem intehigat,
aut quandoque unum, quandoque ahud.
Et quia posset ahquis dicere quod nihil
differt quid intehigat, movet super hoc
dubitationem, utrum ahquid differat vel
nihil in quocumque intehigente intehi-
gere ahquid bouum, vel intehigere quod-
cumque contingens. Et respondet satis-
faciens huic dubitationi quod do quibus-
dam absurdum est intehigere cujus
potest esse sensus duplex. Vel quia
absurdum est intehigere de quibusdam,
utrum ea intehigere sit ita bonum sicut
quaedam aha, cum quaedam respectu
ahorum sint vel muho priora, vel
meliora. autem sensus est, quia
Alius
videmus quod intehigere quaedam in
actu, apud nos videtur esse absurdum
unde et aha Littera habet « Aut incon-
: ita, si sic sit in Deo quod ejus intellectus
veniens meditari de quibusdam. » Habito
igiturquod melius estintehigere aliquod
bonum, quam intehigere minus bonum,
concludit quod id quod intehigit prima
substantia, est optimum, et quodintehi-
gendo non mutatur, ut nunc intehigat
unum nunc ahud et hoc probat duph-
: diligenter consideranti quod non est in-
citer.Primo quidem, quia cum intehigat
id quod est nobilissimum, ut dictum est;
sequeretur, si mutaretur ad ahud intel-
hgibile, quod mutatio esset inahquid in-
dignius. Secundo, quia tahs vicissitudo
intehigibilium jam est motus quidam.
Primum autem principium oportet esse
omnibus modis immobile. Deinde redit
ad determinandam primam quaestionem,
an scilicet Dei substantia sit
an esse Dei sit suum intelh-
ligere, et
gere quod sicdupliciterprobatur. Primo
: prehendens. Inferiores vero intehectus
quidem probat quod si prima substantia
non est suum intehigere, sed est sicut
potentia, adhuc sit probabhe quod con-
tinue intehigere esset ei laboriosum.
Hoc autem dicit esse probabile ex eo
quod in nobis sic accidit. Sed quia in
nobis potest accidere non ex natura in-
tellectus, sed ex viribus inferioribus,
quibus utimur in intelhgendo; ideo non
dixit esse hoc necessarium in omnibus.
OPUSCULUM XIY. 297
Si tamen hoc probabile accipiatur ut ve-
rum, sequetur quod continue intelligere
sit laboriosum primffi substantiae, et ita
non poterit semper intelligere ;
quod est
contra praemissa. Secundo probat per
hoc, quia si substantia sua non esset
suum intelHgere, sequetur quod aliquid
ahud erit dignius quam ejus intellectus;
scihcet res intehecta, per cujus partici-
pationem fit intenigens. Quandocumque
enim substantia intehigentis non est
suum intehigere, oportet quod substan-
tia intehectus nobilitetur et perficiatur
per hoc quod actu intehigit ahquod in-
tehigibile, etiam si illud sit indignis^i-
mum. Omne autem per quod aliquid fit
actu, nobihus est. LTnde sequetur quod
ahquod indignissimum intehigibile sit
dignius quam intehectus qui non est in-
: tehigens per suam essentiam. Quare
negandum hoc scihcet quod ahquid
est :
intehectum ahud ab ipso sit perfectio
intehectus divini quia ad perfectionem
:
ipsius intehigerepertinet nobihtas ipsius
muUo intehecti quod patet ex hoc quod in
:
nobis,inquibus differt substantiacognos-
centis a cognitione actuah, dignius est
: qusdam non videre quam videre. Et
non sit sua intehigentia, et ahquid ahud
intelhgat; non erit sua intehigentia op-
tima, quia non erit optimi intelhgibihs.
Rehnquitur ergo quod se ipsum intehi-
gat, cum ipse sit nobilissimum entium.
Patet igitur pra^dicta verba Philosophi
tentio ejus exchidere a Deo simpliciter
aliarum rerum cognitionem sed quod ;
non intelhgit aha a se quasi participando
ea, ut per ea fiat intehigens ; sicut fit in
quocumque intehectu cujus substantia
non est suum intelhgere. Intehigitautem
omnia alia a se intelligendo se ipsum,
inquantum ipsius esse est universale et
fontale principium omnis esse, et suum
suum intel- intelhgere quaedam universalis radix in-
telhgendi, omnem intelligentiam com-
separati, ^uos Angelos dicimus, intelli-
gunt quidem se ipsos singuli per suam
essentiam, alia vero intelhguntsecundum
Platonicas positiones, per participatio-
nem formarum intehigibilium separata-
rum, quas dcos vocabat, ut supra dictum
est; secundum Aristotelem vero partim
per species, partim quidem per suam
essentiam, partim vero per participatio-
nem formarum intelhgibUium separata-
298
riim ipsiiis primi intelligibilis quod est
Deus, a quo et esse et intelligere partici-
pant.
CAPUT XIII.
Quomodo * Dci providejitiam
ostenditio'
,se extcudere ad omnia.
Sicut autem divinam cognitionem ne-
cesse est secundum praimissa usque ad
minima rerum se extcndere ila necesse
est sub divina; providentiae cura universa
concludere. Invenitur enim in rebus
omnibns bonum osse iii onHno qnodam,
socnndum quod res sibi inviccm snbser-
viunt et ordinanlur ad fmem. Necessc
estautem, sicut omne esse derivatur a
primo ente, quod est ipsnm esse ifa
omne bonum derivetur a primo bono,
quod cst ipsa bonitas. Oportet igitur sin-
gulorum ordinem a prima et pura Veri-
tate derivari:aqua (juidem aliquid deri-
vatur secundum quod in co est per
intelbgibilem scilicct moihmi. In hoc
autem ratio providenti* consistit quod
ab alicpio intelUgente, statuatur ordo in
rebus quai ejus providentia) subsunt.
Necesse est igitur omnia divinai provi-
dentia^ subjacere.
Adbuc. IM-imum movens immobilc,
(juod Deus cst, omnium motionum prin-
cipium est, sicut et primum cns est om-
nis esse principium. In causis autem i^er
se ordinatis tanto aH^iuid magis est causa,
quanto in ordine causarum prior est
cum ipsa aliis conlerat quod
sint. Deus igitur secun(him hoc
motionum veh^micntius causa est (juam
etiam singuUn-es caus.-e moventes. Non
est autem ahcujus causa Deiis nisi
sit intelligcns cum sua sul)stantia sit
; cimiis, prima' causa? propinquiores exis-
suum int(!Uigcrc, ul j)er
Aristotclis rnumquod^iue
vcrl)a jiatft.
aulcm agif j)cr nuxlum sua' subsfanlia'.
Deus igitur per sunm infellcctum omnia
movetad proprios fincs. Iloc autcm j)ro-
videre est. Omnia igifurdivina' providcn-
tia' subsunt.
Amplius. Si sunt res in universo dis-
posita; sicut oj)finium est eas csse, eo
quod omnia ex suiiima bonilatc dcpcn-
dent; melius est autcm aU(jua cssc ordi-
nata per se quam per accidens ordinen-
tur est igitur totius universi ordo nou
: jectiones supra positas respondere.
* Parni. : « Quod diviua providentia ad miniraa
se extendit. »
DE ANGELORUM NATURA.
per accidens, sed per se. Hoc autem re-
quiritur ad hoc quod aliqua per se ordi-
nentur, quod primi intentio feratur
usque ad ultimum si enim primum ino-
:
veret secundum, et ejus intentio ulterius
non feratur, secundum vero tertium mo-
veat; hoc erit praeter intentionem primi
moventis. Erit igitur talis ordo per acci-
dens. Oportet igitur quod primi moven-
tis et ordinantis intentio, scilicet Dei,
non solum usque ad quaedam entium
procedat, sed usque ad ultima. Omnia
igitur ejus providentiae subsunt.
Item. Quod causae etefTectui convenit,
cminenfius invenifur in causa quam in
eirccfu; a causa enim in eirectum dcriva-
tur. Quicquid igitar in inferioribus causis
existens, primae omnium causae attribui-
; tur, excellentissime convenit ei. Oportet
igitur aliquam providentiam attribuere
Deo alioquin universum casu agereti*r.
;
Oportet ergo divinam providentiam per-
fectissimam esse.
,
Sunt autcm in providentia duo consi-
deranda scilicet dispositio, et disposi-
:
torum executio : in quibus quodammodo
diversa ratio pcrfeclionis invenitur. Nam
in disposifionc tanfo j)erfcctior cst pro-
videutia, quanfoprovidensmagis singula
mente considerare et ordinare potest :
uiule ef omnes operativa' artcs fanto per-
fecfius liabcntur, quaiito (juisque singula
potest magis conjccfari. Circa executio-
nem vero tanto videtur esse providentia
perfectior, (juanto providens per phira
;
mcdia et divcrsa agcntia univcrsalius
causie movct. Divina igitur providenfia habet
omnium disposifionem infelligibilcm omnium et
singiilorum exe(juitur vero disposita
;
j)cr jiliiriiTias et varias causas intcrquas :
, sjiiritualcs subslanlia', quas Angelos di-
suj)ra posita tenfcs, univcrsalius divinam providcn-
tiam cxe(juuiitur. Suiit igitur Angcli
universalcs cxecutores divina» providcn-
tiap :unde et signanter Angeli, idest
nuufii, nominanfur: iiiintiorum enimest
cxc(jui ca qiia' a domino disponuntur.
CAPUT XIV.
'.
Solutio rntionum prxdiclarum
His igitur visis, facile est jam ad ob-
* Parm. : « pro j^rajdicta opinioue. »
 OPUSCULUM XIY. 299
Non est enim verum quod prima ratio est quod per species individuales in or-
praetendebat, intellectum Dei et Angelo- ganis corporeis receptas, vis sensitiva
riim singularia non posse cognoscere, singularia cognoscit. Inter cognitiones
si intellectus liumanus ea cognoscere nou autem intellectuales cognitio intellectus
potest. Et ut ejus differentiai evidentius humani est infima unde species intelli-
:

appareat ratio, considerandum est, quod gibiles in intellectu humano recipiuntur

cognitionis ordo est secundum propor- secundum debilissimum modum intellec-
tionem ordinis qui invenitur in rebus se- tuahs cognitionis, ita quod earum vir-
cundum esse ipsarum. In hoc enim per- tute intellectus humanus cognoscere non
fectioet veritas cognitionis existit, quod potest res nisi secundum universalem
rerum cognitarum similitudinem habeat. naturam generis vel speciei : ad quam
In rebus autem talis ordo invenitur quod reprffisentandam in sola sui universali-
superiora in entibus universalius esse et tate sunt determinatae et quodammodo
bonitatem habent non quidem ita quod ; contractae ex hoc ipso quodasingularium
obtineant esse etbonitatem solum secun- phantasmatibus abstrahuntur et sic ;

dum rationem communem, prout uni- homo singularia quidem cognoscit per
versale dicitur quod de pluribus praedi- sensum, universahaveroper intellectum.
catur sed quia quicquid in inferioribus
; Sed superiores ^
intellectus sunt univer-
invenitur, in superioribus eminentius salioris virtutisin cognoscendo, ut scili-
existit et hoc ex virtute operativa quae
: cet per intelligibilem speciem utrumque
est in rebus apparet. Nam inferiora in cognoscant, universale et singulare.
entibus habent contractas seu determina- Secunda etiam ratio efficaciam non
tas virtutes effectivas ad determinatos habet '. Cum enim dicitur quod intellec-
effectus superiora vero habent virtutes
; tum est perfectio intelligentis, hoc qui-
universaliteradmultos effectus se exten- dem veritatem habet secundum speciem
dentes et tamen virtus superior etiam
; intelhgibilem, quae est forma intellectus
in particularibus effectibus plus operatur inquantum estactu intelhgens non enim :

quam inferior et lioc maxime in corpo-:
ribus apparct. Nam in inferioribus corpo-
ribus ignis quidem per suum calorem
calefacit, et semen hujus animalis vel
planta, ita determinate producit indivi-
duum hiijus speciei, quod non producit
alterius specieiindividuum ex quo patet
natura lapidis, quae est materialis, est
perfectio intehectus humani, sed species
intelligibilis abstracta a phantasmatibus,
per quam intellectus intelhgit lapidis
naturam. Oportet autem quod cum om-
nis forma derivata ab aliquo agente pro-
: cedat agens autem sit honorabilius
;

quod virtus universalis in superioribus patiente, seu recipiente ; quod omne

entibus dicitur non ex hoc quod non se ihud agens, a quo intehectus intelligibi-
extendat ad particulares effectus, sed lem habet formam, perfectius intel-
sit
quia se extendit ad plures effectus quam lectu sicutin intellectu humano apparet,
;

virtus inferior et superior in singuhs : quod inteUectus agens est nobilior intel-
eorum vehementius operatur. Per hunc lectu passibili, qui recipit species intelii-
igiturmodum quanto virtus cognoscitiva gibiles actu ab iniellectu agente factas ;

est altior, tanto est universahor non : non autem ipsae res naturales cognitae,
quidem sic quod cognoscat solum uni- sunt intellectu passibili nobiliores. Su-
versalem naturam sic enim quanto esset : periores autem intellectus Angelorum
superior, tanto esset imperfectior co- : species intelhgibiles participant vel ab
gnoscere enim aliquid solum in univer- ideis secundum Platonicos, vel a prima
sah, est cognoscere imperfecte, et medio substantia, quae Deus est, secundum
modo inter potentiam et actum. Sed ob quod consequens est ad positiones Aris-
hoc superior cognitio universaliordicitur totelis, et sicut se rei veritas habent.
quia ad plura se extendit, et singula ma- Species autem intelligibilis intellectus di-
gis cognoscit. In ordine autem cognos- vini, per quam omnia cognoscit, non est
citivarum virtutum esL virtus sensitiva aliud quam ejus substantia, quae est
inferior et ideo non potest cognoscere
; suum intelligere, ut supra probatum est
singula nisi per species proprias singu- per verba Philosophi. Unde relinquitur
lorum. Etquiaindividuationis principium quod intellectu divino nihil aliud sit
est materia in rebus materiahbus, inde altius, per quod perficiatur; sed ab ipso

* Al. : « res. » * Al. : « non haberet. »

300 DE ANGELORUM NATURA.
intellectu divino tamquam ab altiori pro- necessarii, ad quos causas proprias ex
veniunt species intelligibiles ad intellec- necessitate agentes ordiuavit; quidam
tus Angelorum ad inlellectum autem
; vero contingentcs, ad quos causas pro-
humanum a sensibilibus rebus per actio- prias contingentes ordinavit.
nem intellectus agentis. Ex his autem apparet quintffi rationis
Tertiam vero rationem solvere facile solutio. Sicut enim a Deo, cujus esse est
est. Nihil enim prohibet aliquid esse for- per se ct summe nccessarium, proce-
tuitum et casuale, dum refertur ad infe- dunt contingentcs cffectus propter pro-
rioris agcntis intentionem, quod tamen priarum causarum conditionem ita ;

secundum superioris agentis iutentio- etiam ab eo qui est summum bonum,

nem cst ordinatum ; sicut patet si aliquis procedunt aliqui effcctus qui quidcm in
insidiose aUquem mittat ad locum ubi co quod a Deo sunt,boni sunt incidunt ;

sciat esse iatrones vel hostes, quorum tamen in eis aliqui defectus propter con-
occursus est casualis ei qui mittitur, ut- ditionem suarum causarum, propterquas
pote praeter intentioncm ejus existens; mali dicuntur. Et secundum hoc ipsum
non est autem casualis ei qui hoc praeco- bonum est quod a Dco tales dcfcctus
gitavit. Sic igitur nihil prohibet aliqua pcrmittantur evenire in rebus tum quia :

fortuito vel casualiter agi secundum ea est conveniens rerum ordini, in quo bo-
qua^ pcrtinent ad humanam cognitio- num univcrsi existit, ut cffectus sequan-
nem, qua» tamen sunt secundum divinam tur sccundum conditioncm causarum :

providcntiam ordinata. tum etiam quia ex malo unius provenit

Quartae vero rationis solutioncm ex bonum alterius, sicut in rcbus naturali-
Iioc accipere possumus quod neccssarius bus coriuptio unius cst altcrius gcnera-
consccutionis ordo cflVctus ad causam tio, ct in moralibus cx persecutione
accipiendus cst sccundum rationem cau- tyranni sequitur patientia justi unde :

sae. Non enim omnis causa eadem ra- per divinam providcntiam non decuit to-
tionc producit eircctum ; scd causa na- talitcr mala impediri.
turalis per formam naturalcm, pcr quam
est actu unde oportet quod agcns na-
:

turalc, qualc ipsum est, tale producat et CAPUT XV.

alterum. Agcns autcm rationalc producit
cfrcctum secundum rationcm forma? in- Erro)' Manichxontm circa preedicla,
tellcctae.quam intcndit in cssc dcducere :
et cjiis improbatio.
et ideo agens pcr inlellcctum tale ali-
quid producit, (piale intcUigit in esse Omncs autcm pra^dictos errores, Ma-
produccndum, nisi virtus activa dcficiat. nicha'orum crror transccndit, qui iu om-
Neccsse est autem ut cujuscumque vir- nibus pra'diclis arliculis gravitcr crrave-
tuti productio gencris aUcu-
sul)jicitur runt.
jus, ad illius etiam virtutem pertineat Primo namque rcrum origincm non
produccre iUius gcneris difTercntias pro- in unum, scd in duo crcationis principia
prias; sicut si ad aUquem pertiueret reduxcruut quorum unum dicebaut
:

constituere trianguhim, ad eum ctiam esse auctorem bonorum, aliam vero auc-
pertinct constituerc trianguhim a^quila- torcm malorum.
terum vel isoscclcm. Ncccssarium au- Sccundo crravcrunt circa conditioncm
tem et possibilc sunt propriw diffcrcntia' naturae ipsorum. Posucrunt cnim utrum-
entis. ilnde ad Deum, cujus virtus est quc principium corporale auctorcm :

propric pro(hictiva cntis, pcrtinct sccun- quidcm bonorum diccntcs cssc quamdam
dum suam pra^cognitioncm attril)uere luccm cor[)orcam infinitam vim intclli-
rebus a se productis vcl neccssitalcm vcl gendi habcntcm auctorcm vcro malo-
;

possil)ilitatcm essendi. Couccdcndum cst rum dixerunt esse quasdam corporales

igitur, quod divina providcntia ab adcrno tcncbras infinitas.
pra^existcns, causa cst omnium (dlcc- Tcrtio vcro crravcrunl pcr conscciucns
tuum qui sccundum ipsam (iuut, ct (pii in rcriim gubcrnationc, constitucnlcs
immutabili dispositionc ab ipsa procc- omnia non sub uno principatu, sed sub
dunt. Ncc tamcn sic omncs proccdunt ut conlrariis.
necessarii sint scd sicut cjus piovidcu-
; Ha'c autcm (pKT pra'dicta sunt cxpres-
tia disponit ut tales efTcctus fiant, ita sam contincnt falsitatcm,ut potcst vidcri
ctiam tlisponit ut ctfcctus quidam sint per singula.

Primo namque penitus
est utmalorum ponatur esse aliquod
primum principium, quasi contrarium
summo bono. Niliil euim potest esse ac-
tivum nisi inquantum est ens actu, quia
unumquoclque tale alterum agit, quale
ipsum est rursumque ex hoc aliquid
: dat unde crediderunt quod hic proces-
agitur quod actu sit. Unumquodque au-
tem ex hoc bonum dicimus quod actum
et perfectionem propriam consequitur;
malum autem ex lioc quod debito actu
et perfectione privatur,
corporis bonum. Yivit enim corpus se-
cundum animam, quae est perfectio et
actus ipsius; unde et mors mahim cor-
poris dicitur, per quam corpus anima
privatur. Nihil igitur agitneque agitur
nisi inquantum bonum Inquantumest.
vero unumquodque malum est, in tantum
deficit in hoc quod perfecte agatur vel
agat; sicut domum malam fieri dicimus,
si ad debitam perfectionem non perdu-
catur et aedificatorem malum dicimus, si
; secundum djfferentias specificas. Sicut
in arte aedificandi deficiat.
malum, inquantum hujusmodi, princi-
pium activum habet, neqne principium
activum esse potest, sed consequitur ex
defectu alicujus agentis.
Secundo vero impossibile
aliquod intellectum esse, aut vim intel-
lectivam habere. Intellectus euim neque
corpus est, neque corporis actus; alio-
quin non esset omnium cognoscitivus,
ut improbat Philosophus in III De anima.
Si igitur primum principium confitentur
vim intellectivam habere, quod sentiunt
omnes qui de Deo loquuntur, impossi-
bile est primum principium esse aliquid
corporale.
Tertio vero manifestum est quod bo-
num habet fmis rationem hoc enim
bonum dicimus in quod appetitus tendit.
Omnis autem gubernatio est secundum
ordinem in aliquem finem, secundum
cujus rationem ea quae sunt ad finem,
ordinantur in ipsum. Omnis igitur gu-
bernatio est secundum rationem boni.
Non potest igitur esse nec gubernatio
nec principatus aliquis seu regimen
malum inquantum est malum. Frustra
igiturp osueruntduo regna vel* principa-
tus, unum bonorum, aUud autem
rum.
Videtur autem hic error provenisse,
sicut et alii supradicti, ex eo quod quae
* Parm. : « principia cujus.
OPUSCULUM XIV. 301
irrationabile circa particulares causas considerave-
runt, conati sunt in universalem rerum
causam transferre. Viderunt enim parti-
culares effectus contrarios ex contrariis
particularibus causis procedere, sicut
quod ignis calefacit, aqua vero infrigi-
:
sus a contrariis efTectibus in contrarias
causas non deficiat usque ad prima re-
rum principia. Et quia omnia contraria
contineri videntur sub bono et malo, in-
sicut vita est quantum contrariorum semper unum est
deficierhs, ut nigrum et amarum aliud ;
vero perfectum, ut dulce et album
ideo :
ffistimaverunt quod prima omnium ac-
tiva principia sint bonum et malum.
Sed manifeste defecerunt in conside-
rando contrariorum naturam. Non enim
contrariaomnino diversa sunt, sed se-
cundum aliquid quidem conveniunt, se-
cundum aliquid autem differunt. Conve-
niunt enim in genere, differunt autem
Neque igitur igitur contrariorum sunt contrariae causae
propriae,secundum quod specificis difle-
rentiis ditrerunl ita eorum oportet esse
;
unam causam communem totius gene-
ris, in quo conveniunt. Causa autem
est corpus communis prior et superior est prop\;jis
causis particularibus. Quanto enim est
aliqua causa superior, tanto virtus ejus
major est, et ad plura se extendens. Re-
linquitur igilur contraria non esse prima
rerum activa principia, sed omnium esse
unam primam causam activam.
CAPUT XVI.
Quid secundum fidem catholicam sit
tenendum de origine Angelorum '^.
:
Quia igitur ostensum est quid de subs-
tantiis spiritualibus praecipue pbilosoplii
Plato et Aristoteles senserunt quantum
ad earum originem, conditionem na-
turae, distinctionis et gubernationis or-
dinem, et in quo ab eis alii errantes dis-
senserunt restat; ostendere quid de
singulis habeat christianai rehgionis
assertio. Ad quod ostendendum utemur
praecipue Dionysii documentis, qui su-
malo- per alios ea qua; ad spirituales substan-
tias pertinent, excellentius tradidit.
Primum quidem igitur circa spiritua-
hum substantiarum originem firmissime
* Parm. : « quod omnes substantiae separatae
sint aDeo productse. »
302 DE ANGELORUM NATURA.
docet christiana traditio, omnes splri- sit ipsum esse, patet
Exodiiii^ 14, : nam
tuales substantias, sicut et ceteras crea- quaerenti Moysi quod esset nomen Dei,
'

turas, a Deo esse productas et hoc qui- : respondit Dominus Ego siim qui sum : :

dem canonicffi Scripturffi auctoritatepro- et similiter quod sit ipsa viventium vita :

batur. In Psalm. enim cxlviu, 2, dicitur : unde dicilur Deuler. xxx, -10 : Ipse est
Laudate cum umnes Angeli ejus, laudate enim vita tua. Et hanc quidem veritatem
eum omnes virtutes cjus et enumeratis : expresse Dionysius tradit v capit. De
aliiscrealuris subditur Quia ipse dixit, : divinis noyninibus, diceus, quod « sacra
et facta sunt : ipse mandavit, et creata doctrina non aliud esse bonum dicit, et
sunt. Sed et Dionysius,iv capit. Ccclcstis aliud existens, et aliud vitam aut sapien-
hicrarchix hane originem subtiliter ex- tiam neque multas causas, et aliorum
;

plicat, dicens : u Primum illud dicere alias productivas Deilates excedentes et

verum est, quod bonitate universali su- subjectas. » lu quo removet opinionem
per essentialis Divinitas,corum qua^ sunt, Platonicorum, qui ponebant quod ipsa
essentias substituens, ad esse adjun- essentia bonitatis crat summus Deus,
xit ; » pauca subdit, quod « ipsae
et post sub quo eral alius Deus, qui est ipsum
coelestes substantiai sunt primo et muiti- esse, et sic de aliis, ut supra dictum est.
pliciter in participatione Dei factai; » et Subdit autem « Sed unius, » scilicet
:

in IV capit. De divinis nominihus, dicit, Deitatis, dicil « esse omnes bonos pro -

quod « propter divinie bonitalis radios cessus, quia scilicet et esse, et vivere,
i;

substiterunt intelligibiles et intellectua- et omnia alia hujusmodi a summa Dei-

les omnes substautia; et virtutes ct ope- tate proccduntin res. Ilocetiam difTusius
rationes. l*roptcr istos sunt et vivunt, explicat in n cai)il. Dc divinis non^inibus,
ct vitam babent indelicientem. » (Juod dicens « -Noii enim substantiam quam-
:

autem a Deo immediate productae sint (lam divjuam aut angelicam dicimus per
omnes spirituales substantia?, et non so- se esse, quod est causa quod sint omnia.
him suprema', expressit in v capit. Dc Solum enim quod sint cxistentia, et ip-
divinis fiominibus : « Sanctissima*, inquit, sum esse supersubstantiale, » scilicet
e^ providentissimai virtutes existenfes, summi Dei, « est et principium et sub-
et sicut in vestibulis supersubslantialis stantia et causa. » Principium quidem
Trinitatis collocala', ab ipsa et in ipsa et enV(tivum,sul)slautia autcm (juasi forma
csse et deilbrmiter esse liabent, et post exeinplaris, causa aulcm tinalis. Subdit
illas subjectaj, » idest inferiores supre- autem « Neque vitae generativam aliam
:

mis, « subjecte » idest inferiori modo, Deitatem dicimus, praeter superdivinam

esse habent a Deo, « et e.xtrema', idcst vilam, omniuin (jufficunKjue vivunt, et
infimo modo, sicut ad Augelos, sicul ad Ipsius |)er se vita' causam, » qua' scilicet
nos autem supermundane. » Per quod formaliter viventibus inha^ret « neque :

dat inteUigere, quod omnes spiritualium colligendo dicimus principales existen-

substanliariim (frdines cx divina dis^io- tium ct causalivas subslanlias et perso-
sitione insliluuntur, non ex hoc quod nas, quas deos existcnlium, ct creatores
una earum causetur al) alia. Et hoc ex- per se facientes dixerunt. » Ad hanc
pressius in iV capit. Coeleslis hierarchi.v : etiam positionem excludendam signanter
« Sane est, » iiuiuit, (( omniimi caiisa; Dionysius « ab esscntiali Dei b(tnilale »
etsuper omnia bonitatis proprium ad quam Plalonici summum Dcum expone-
communionem suani ea (pue sunt vo- bant, dicit : « in subslantiis sj)iritualibus
care; sicut unicui(]ue eorum quae sunt, jirocedere quod sunt et vivunt et intelli-

ex propiia dcfinilur analogia unam- : gunt et omnia alia hujusmodi ad carum

:

quam(|ue enim rem constituit in ordine perfectioncm jicrtinenlia ab ea sorliun-

qui compclit suie natura^ » tiir. » Et idem cliam rcj)licat in singulis

Similitcr etiam cln-istiana' religioni re- cajdfulis, ostendcns quod ab esse divino
pugnat quod spiriluales sul)stantia' ab habent (jiiod sunl, cf a vita divina habent
alio et alio {^rincipio lial)cant bonilalcm quod vi\ unl, ef sic de ccteris.
et esse el vitam, ct alia hujusmodi (jua; Kst autcmchrisfiana' doclrinae contra-
pertinent ad earum perfectionem. Nam riuin,ul sic dicantur spirituales substan-
in canonica Scriptura uni et oidem Dco tia' a summa Dcilafe origincm frahcro
attribuitur essentia bonilalis, ct ([uod sil quod fiicrint ab a'fcriu), sicnf Plalonici
ipsum esse. Unde dicitur Maltluei xix, et Pcripatefici posuerunt : sed hoc habet
17 Unus est bonus, Deus^ Quod autem
: assertio catholica? fidci quod cceperunt
 OPUSCULUM XIV. 303

esse postquam prius non fuerant ; unde cundo? Ne hoc quidem : tunc enim fir-

dicitur Isaiffi xl, 26 : Levate in excelsum mamentum factum Et postea sub-

est. »
oculos vestros, et videte quis creavit hsec, jicit « Nimirum ergo si ad ^ ista opera
:

scilicetsuperiora omnia et ne intellige-:
retur de corporalibus solum, subdit Qui
educitin numero militiam coeli. Solet au-
tem sacra Scriptura nominare militiam
coelispiritualiumsubstantiarumcoelestem
exercitum propter earum ordinem et vir-
Dei pertinent Angeli, ipsi ^ sunt illa lux
: quse diei nomen accepit. » Sic igitur se-
cundum sententiam Augustirii simulcum
corporalibus creata est spiritualis crea-
tura, quae significatur nomine coeli, cum
in Gen. dicitur In principio fecit Deus
:

tuteminexequendovoluntatemdivinam : coilum ct terram. Formatio autem ejus

unde dicilur Lucae ii, 13, quod facta est
cum Angelo multitudo ccelestismilitise. Da-
tur igitur intelligi, non sohim corpora,
sed etiam spirituales substantias per
creationem de non esse In esse fuisse
eductas, secundum illud Rom. iv, 17
et perfectio significatur in lucis produc-
tione, ut multipliciter prosequitur in lib.
Super Genesim ad litteram. Sed, ut Da-
mascenus dicit in III lib., quidam aiunt
quod ante omnem creationem, scilicet
: corporalis creaturaj, geniti sunt Angeli :

Vocat ea qucs non sunt^ tamquam ea quse
sunt. Unde et Dionysiusdicit, x capit.Z)e
divinisnominibus, qno& «nonomnino et
absolute ingenita et vere aeterna ubique
sacra Scriptura nominat seterna sed in-
quia, ut Gregorius Theologus dicit, pri-
mum excogitavit angelicas virtiites et coe-
]estes,et excogitatio ejus opus fuit. Et
huic sententiae ipse Damascenus consen-
; Sed et Hieronymus praedicti Gregorii
tit.

corruptibilia et immortaUa, et existentia Nazianzenidiscipuluseamdemsententiam

eodemmodo, » scihcetnominat seterna; sequitur : dicit enim
Epistolam ad
suijer
sicut quando dicit Psalm. xxiii, 7 Ele- : Titum : « Sexmillia necdum nostri tem-
vamini portx simiha quod
seternales, et poris implentur annorum et quantas ;

maxime videtur de spiritualibus substan- prius seternitates, quanta tempora, quan-

tiis dictum et postea subdit
: « Oportet
igitur non simpliciter coseterna Deo, qui
est ante aevum, arbitrari aeterna dicta. »
Sed sacra Scriptura inGenesi loquens de
principio creationis rerum, de spiritua-
lium substantiarum productione expres-
sammentionemnon facit, ne populo rudi,
: tas sseculorum origines fuisse arbitran-
dum est, in quibus Angeh, ThronietDo-
minationes, ceterique ordines servierunt
Deo absquetemporumvicibus atquemen-
suris, et Deojubente substiterunt?» Neu-
trum horum aestimo esse sanse doctrinae
contrarium quia nimis prsesumptuosum
:

quibus lexproponebatur,idololatriae dare- videretur asserere tantos Ecclesiae Docto-

tur occasio, si plures spirituales substan-
tias super omnes corporeas creaturas in-
troduceret sermo divinus.
Non potest etiam ex Scripturis canoni-
cis expresse haberi, quando creati fuerint
Angeli. Quod enim post corporalia creati
res a sana doctrina pietatis deviasse. Nam
sententia Augustini magis videtur com-
• petere sententiae eorum quiponunt inre-
rum productione non fuisse temporis or-
dinem secundum numerum dierum sena-
rium, quos Scriptura commemorat sed ;

non fuerint, ratio manifestat, quia non illos sex dies refert Augustinus ad intel-
fuit decens ut perfectiora posteriora ligentiam angelicam sex rerum generi-
crearentur et etiam ex auctoritate sa-
; bus praesentatam. Sententia vero Gre-
crae Scripturse. expresse colligitur dici- : goriiNazianzeni, Hieroaymiet Damasceni
tur enim Job. xxxviii, 7 Cum me lau- : convenientior estsecundum eorum posi-
darent simulastra matutina, ct jubilarent tionem qui ponunt in rerum productione
omnes filii Dei; per quos spirituales sub- successionem temporis secundum sex
stantiae intelliguntur. Arguit autem sic dies prsedictos. Si enim
creaturae non fue-
Augustinus, IX De civ. Dei, cap.ix: « Jam runt omnes simul productse, satis proba-
ergo erant Angeli quando facta sunt si- bile est creaturas spirituales omnia cor-
dera facta sunt autem quarto die. Num-
; pora praecessissc.
quidnam ergo tertio die factos esse An- Si vero quaeratur iibi creati sunt An-
gelos dicimus? Absit. In promptu est geh, manifestum est quod quaestio ista
enim quid iho die factum sit, ab aquis locum non habet, si creata est spiritua-
utique terra discreta. Numquidnam se- lis substantiaante omnem creaturam cor-

* « Ad istorum dierum opera. » * Ita Augustinus. Al. : « ipsi enim. »

304 DE ANGELORUM NATURA.
poream, cumlocus sit aliquid corporale ;
lavit adme unus de Seraphim : et quod est
nisi forte pro loco accipiamus spiritua- ,
amplius, flgura corporali describat, sicut
lem claritatem qua illustrantur a Dco. ibidcm de Seraphim dicitur Sex alx uni, :

Unde Basilius dicit in II Hexamer. : « Ar- et sex alse alteri et de Gabriele dicitur
:

bitramur quod si fuit quidpiam ante ins- Danielis x, o Ecce vir unus vestitus li-
:

titutionem sensibilis hujus et corruptibi- neis, et renes ejus accincti auro obrizo ; et
lismundi, profecto in luce fuit. Neque corpus ejiis quasi chrysolitus : et adhuc
enim dignitas Angelorum, nec omnium alia ad organum corporis pertinentia ibi-
coelestium militiae, vel si quid est nomi- dem subduntur.
natum, aut etiam inappellabile, aut ali- Quidam autem de Angelis dicunt quod
quid ratioualis virtus, velministrator spi- etsi non sint.corporei, est tamen in eis
ritus degcre posset in tenebris sed in ; compositio formse et materiae quod ex :

luce et Istitia decentem sibi habitum quibus rationibus accipere velint, supra
possidebat de qua re neminem puto con-
: jam diximus.
tradicturum. » Si vero simul cum corpo- Scd quodAngeli incorporei sint, cano-
rali creatura creati fuerunt Angeli, qua?s- nica; Scripturai auctoritateprobatur, qua?
tio locum potest habere, eo tamen modo eos spiritus nominat. Dicitur enim in
quo Angelis competit esse iu loco, de Psalm. ciii, 4 : Qui facit Anqclos suos spi-
quo secundum hoc qui-
infra dic(!tur. Et ritus : Apostolus dicit ad Hcbraeos i,
ct
dam dixerunt, in quodam supremo ccelo 14, de Angclis loquens Omnes sunt ad- :

splcndido Angelos esse creatos quodem- ministralorii s/jiritus, in ?ni/iisterium missi

pyreum nominant, idest igneum, non ab /iroptcr eos qui hercditatem ca/nunt salu-
ardore sed a splcndore et de hoc ccpIo : tis. Consuevit autcm Scriptura nomine
Strabus et Bedaexponunt quod dicituriu spiritus aliquid incorporeum designare,
principio (ien. Crcavit Dciis crelum et
: sccundum illud Joan. iv, 1\ S/nritus est :

terram : quamvis haec expositio ab Au- Dcus ; ct eos qui adorant eum, in s/)iritu
guslino et aliis antiquioribus Ecdesia^ et vcritatc o/)ortet adorare : et Isai. xxxi,
Doctoribus non tangatur. 3 :^Eqij/Jtus, homo, ct non Deus : et equi
corum caro, et non s/nrifus. Sic igitur con-

CAPUT XVII. sequens est, secundum sacrae Scripturae

sentcntiam, Angclos incorporeos esse. Si
Quid • tenembim sit de comlitione ([uis autcm diligcnter vclit verba sacraB
Amjclorum. Scriptura* inspiccre, ex cisdcm accipere
poterit eos immateriales esse nominat :

Deinde considerarc oportct quid de con- enim eos sacra Scriptura quasdam virtu-
ditionc spiritualium substantiarum se- tes. Dicitur enim in Psalm. cii, 20 /iene- :

cuinhim catholicai doctrime senlcntiam dicitc Domino omncs .\ngeli ejus ; et pos-
sit tenendum. tea subditur /lenedicite Domino omnes
:

Fuerunt igiturquidam (jui Angclos pu- virtutescjus ; ct Matth. xxiv, :21), dicitur :

tavcrunt corporcos esse, vel cx matcria \'irtutes cddnrum movehuntur : quod de

et forma csse comitositos quod (juidcm : saiictisAngcIisomncs Doctoresexponunt.
sensissc videturOrigenes in Periarclwn, I Quod autem materiale ost, non est vir-
ubi dicit « Solius Dci, idest Patris, ct
: tus, sed liabct virtutcm sicut non cst ;

Filii ct Spiritus saiicti, natura' id proprium esscntia, sed habens cssentiam sequitur ;

est ut sinc matcriali sul)stanlia, ct abs^iue enim csscntiam virtus. Non est autem
ulla corporeae adjectionis societat(! intcl- homo sua humanitas, neque sua esscn-
ligalur cxistcre. » Et ad hoc (piidcm (juod lia, ncque sua virtus. Similitcr autcm
Angelos corporcos poncrcnt, movcrc |)o- ncquc aliud cx matcria ct forma composi-
tuerunt cos vcrba Scrii^lura' qua' atlri- tum. Kclinquilur igitur sccundum intcn-
buunt qua^dam corporalia Angclis, cum tioncm Scriptura» Angelos immateriales
eos etiam in loco coii)oraIi csse pronun- esse. UtrunKjuc autcm Iiorum exprcsse
tict sccundum iilud .Mattluvi xviii, 10
: : Dionysii vcrbis astruitur, (lui in iv cap.
An(/eli eorum in cwlis sfinper vidcnt /ariem /)(• dir. nom. (I(! .\ngclis jotiucns dicit
Pcitris mei, qui in coclis est : et eos movcri (piod (( intellectualcs substantia^ ab uui-
asserat, secundum illud Isaia^ vi, G : Vu- versa corruptione, morle et materia

* Parm. : « de conditione subslantiarum spi- ritualium. »

 ;

OPUSCULUM XIV. 305

nmndcE existunt, et sicut incorporaies et
immateriales intelliguntur. » In I etiam
capite Ccelestis hierarch., dicitquod diviiia
dispositio immateriales A.ngelorum hie-
rarchias materialibus figuris variis tradi-
dit ; » et in ii cap. ejusdem
quare u sacros doctores ad corporalem
formationem incorporalium, scilicet An-
gelorum, venientes non figuraverunt ea
pretiosissimis figuris, sed immateriali-
bus substantiis, et deiformibus simplici-
ut per hoc detur intelligi, quod non so-
lum Angeli non sunt corpora, sed etiam
noii sunt spiritus corporibus uniti, qui
sensificando percipiant, utsic in eis inve-
niantur operationes animee sensitivse. Di-
libri quairit, cit enim in iicap. Coel. hier., quod (( fu-
ror irrationabilis ex passi motu gignitur
sed in Angelis altero modo oporlet iras-
cibile intehigere, declaraus, ut aestimo,
virilem ipsorum rationabiliLatem. » Alia
Littera habet sic : Sed in Angolis furi-
((

tatibus terrenas figuras imposuenmt. » bundum demonstrat virilem ipsorum ra-

Ex quibus patetomnibus hanc fuisse Dio-
nysii sententiam quod Angeli sunt imma-
teriales et simplices substantiap. Quod
etiam ex hoc patet quod frequenter eos
nominat coelestes intellectus, seu divinas
mentes. Intellectus autem et mens ali-
tioiiabilitatem. » Et similiter dicit quod
concupiscentia in eis significat amorem
divinum. Cui consoiiut id quod Augusti-
nus dicit in IX De civit. Dei, c. v, quod
sancti Angeli sine ira puniunt quos acci-
piunt aeterna Dei lege puniendos et mise- ;

quid incorporeum et immateriale est, ut ris sine miseriaeconipassione subveniunt,

Philosophus probat in III De anima. Au- periclitantibus, et eis quos diligunt, abs-
gustinus etiam in II Super Gen. ad litte- que timore opitulantur et tamen istarum ;

ram, c. viii, dicit quod « primo die quo
lux facta est, conditio spiritualis et intel-
lectualis creaturae lucis appellatione
timatur, iii qua natura intelliguntur om-
nes sancti Angeli atque Virtutes (a). » Da-
mascenus etiam dicit, quod Angelus est
((substantia intellectualis etiucorporea. »
Sed dubium facit quod postea siibdit
((Incorporeus autem et imiiiaterialis di-
nomiiia passionum consuetudo locutionis
humanae etiam in eos usurpat propter
in- quamdam operum similitudinem, noii
proper affectionum infirmitatem {b). »
Quod autem Angelidicuntur esse in coelis,
aut in aliquibus corporalibus locis, non
est intelligendum quod sint in eis corpo-
: rali modo, scilicet per contactum dimen-
sivae quantitatis sed modo spiritualiper
;

citur quantum ad nos omne enim compa- : quemdam contactum virtutis. Proprius
ratum ad Deum, grossum et materiale in- autem locus Angelorum est spiritualis,
venitur. » Quod ad hoc inducitur ut nou secundum quod Dionysius dicit, v cap. De
aestimetur Angelus propter suam incor- divinis nominihus, quod suprema^ spi- ((

poreitatem et immaterialitatem divinam rituales substantiae sunt in vestibulis Tri-

simplicitatem aeqaare. Corporales vero fi- nitatis collocatse ; » et Basilius dicit in II
gurae seu formae quae in Scriptura sacra Hexameron quod (( sunt inluce,et inlae-
interdum Angelis attribuiintur, per quam- titiaspiritualihabitant » etGregoriusNys-
;

dam similitudinem sunt intelligendai : senus (Nemesius) dicit in lib. De homine

quia, sicut dicit Dionysius in i cap. Coil. quod (( intelligibilia iii intelligibilibus lo-
hierar. : (( non
estpossibile nostree menti cis sunt, aut in se ipsis aut in superja-
ad immaterialem illam sursum excitari ceiitibus intelligibilibus. Cum igitur in
ccelestium hierarchiarum et imitationem corpore dicitur intellectuale aliquid loca-
et contemplationem, nisi secundum se liter esse, non ut in loco corporeo dici-
materiali manuductione utatur » sicut : tur esse sed ut in habitudine, et in eo
et de ipso Domino multa corporalia in quod adest, ut dicimusDeum esse in no-
Scripturis per quamdara similitudinem bis » et post pauca subdit
; Cum igi- : ((

dicuntur unde xv cap. Coel. hierar., Dio-

: tur in habitudine fuerit intelligibile ali-
nysius exponitquid spirituale significetur quod vel loci alicujus, vel rei ut in loco
in Angelis per omnes hujusmodi corpo- existentis abusive dicimus illic id esse
;

rales figuras. Nec solum hujusmodi for- propter actum ejus qui est ilUc, locum
mas corporeas per similitudinem de An- pro habitudine suscipientes. Cum enim
gelis asserit, sed dicit etiam quse perti- deberemus dicere, Illic agit, dicimus, II-
tent ad amotionem sensitivi appetitus ;
lic est. » Et hoc sequens Damascenus

(a) Non sic S. Augustinus, sed raodo interroga- (6) S. Augustiuus quamt utruni hoec ita sint,
tivo : « An demonstratur... appellatione inti- solutionemque queestionis difFert.
mari. »

XXVII. 20
306 OE ANGELORUM NATURA.
dixitquod ((Angelusubioperatur,ibiest.)) septem alios spiritus ncqidores se. Et
Augustinuseliam YII 5^</je;' Gen.(7c/^7^e- quamvis, ut Augustinus uarrat in IX
ram, c. xx, dicit quod spiritus creator. (( De civ. Dei, quidam posuerint et bonos
movetconditum spiritumper tempus sine et malos spiritus deos esse, et similiter
loco movet » autem corpus pertempus
;
(( bonos et malos daemones nominari; qui-
et locum. )) dam tamen melius deos non nisi bonos
Ex quibus omnibus datur intelligi sub- asserunt quos nos Angelos dicimus,
,

stantias spirituales non esse in loco daemones autem secundum communem

corporaliter, scd qnodammodo spirituali. usum loquendi non nisi in malo acci-
Et quia eodem modo competit alicui piunt quod ut dicit, rationabiliter acci-
:

moveri in loco, et esse in loco per con- ;

Daemones enim in gr»co a scientia
dit.

sequens neijue corporali modo Angeli
moventur in loco sed motus eorum qui
exprimitur in Scripturis, si referatur ad
locum corporalem, est accipiendus se-
cundum successionem virtualiscontactus
ad loca diversa vcl cst accipiendus
secundum mysticam intelligentiam, sicut
Dionysius, iv cap; De diviti. nomin. dicit
quod moveri dicuntur divinae mentes
((
circulariter quidem unifa' illuminationi-
bus pulcbri et boni; in directum autem
quando procedunt ad subjectorum pro-
nominantur quae sine caritate, secun-
;
dum sententiam Apostoli, per superbiam
inflat.
Sed causa malitiae da^monum non ea-
dem ab omnibus assignatur. Quidam
: enim eos asserunt naturaliter malos
tanKjuam a malo productos principio, et
sic etiam ([uod ipsorum natura sit mala;
quod ad Manicliaeorum errorem pertinet,
ut palet ex dictis. Sed liunc errorem effi-
cacissime Dionysius improbat, iv capit.
Do diviyiis nnmini/jus, dicens « Neque :

videntiam oblique vero quando provi-

;
daemones natura mali sunt. » Quod pro-
dentes minus babentibus ingressibiliter bat primo quidem, qua si natiiraliter mali
manent circa I)t'um. » essent, simul oporteret dicere qnod ne-
Ex bisigitur manifestum est quid circa que essent producti ex bono principio,
conditionem spirifualium substantiarum, neque inter exisfentia computarentur :

idest Angelorum, sacri Doctores tradide- (juia malum non esf natura aliqiia, nec
rint,asserentcs eos incorporeos et im- si esset aliqua naliiia, causaretur a bono

materiales esse. principio. Secundo, quia si sunt natura-

liter mali, aut sibi ipsis, et sic se ipsos
corrumpercnt quod est impossibile; ma-
CAPUT XVIII. lum enim rationem coriuptivi liabet. Si
vero sunt mali aliis, oporteret quod ea
Qziid tcnendum sit de distinctinne (juibus sunt mali, corrumperent. Quod
Anf/elornm *. aulem est naturaliter fale, esf oninibus
tale , et omnino tale. Sequerctnr ergo
Oportet auteni consequenter conside- (piod omnia, et omnino corrumperent :

rare (|uid secundum sacram doctrinam (piod est impossibile tum quia qua^dam
:

de distinclione siiiiifuum sit fcncnduni : sunl iucorru[)lil)iIia, (|ua' coi-rumpi non

ubi et primum cousitbn-andum occurrit possuiit tuin ([uia ca qna' efiam cor-
:

de dillcreufia bouonim ei malorimi. Est rumpun'ur, non tofaliter corrumj)untur.

enim apud multos receptum, esse quos- Non igitur ipsa natura da-monum cst
dam s|)iiitus bouos, (|uosdam vero ma- mala. Terfio, ([uia si ('ssenf nafuralifcr
los : (jiu)d auctoritate sacra; Scri[)lura' mali, non essent a Deo lacfi, (juia bonum
comj)robatur. I)e bonis cnim sj)iritibus bona jiroducit el subsistere facit et hoc :

dicitur llcbr. i, I i : Omnes sunt admi- est impossibile, secuiulum illud quod sn-
nistrdtorii sjiiritiis, minislcritnn missi.
i/i [)ra [)rol)atum esf, scilicet quod oporfef
proptcr rns ijiii lirreditnton cdpuint salii- omnium Dcum esse |)rincipium. Quarto,
tis. De nialis auteni spiritibus dicilur, (Uemones sem[)er codcm modo se
(juia si
Mattluei, xii, \\\ : Lmn innmmdus spiri- babent, non sunt mali quod enim esl :

tiis exierit amhulat jier loca

ab /loniinc, semjxM- idcin. boni csf j)ro[)rium. Si au-
arida qinercns rrqiiicni, et mminvenit et : tcm non semj^cr sunt mali, non sunt na-
postea subditur Tunr radit, ct assumit : tura mali. Ouinto. (juia non sunt omuino

' Pann. : « de (iislinclione ^ijiiituuin angelo- ruin. »


expertes boni, seciindum quod sunt, et
vivunt, et intelligunt, et aliquod bonum
desiderant.
Fuerunt autem alii ponentes daemones
naturaliter malos, non quia eorum natura
sitmala; sed quia habent quamdam in-
elinationem naturalem ad malum, sicut
Augustinus, X De civitate Dei, cap. xi,
introducit Porphyrium dicentem in Epis-
tola ad Anebontem, « quosdam opinari
esse quoddam » spirituum « genus, cui
exaudire sit proprium, natnra fallax,
omniforme, multimodum, simulans deos
et d«mones, et ipsas animas defuncto-
rum. » Quw quidem opinio veritatemha-
bere non potest, si ponamus daemones
incorporeos esse, et intellectus quosdam
separatos. Cum enim omnia natura bona
sint, impossibile est quod natura aliqua
habeat inclinationem ad malum, nisi sub
ratione particularis boni. Nihil enim
prohibet aliquid quod est particulariter
bonum ahcui naturse, intantum dicima-
lum , inquantum repugnat
nobilioris natura? furiosum esse,
; sicut
quoddam bonum quod tamen
est cani
malum esthomini rationem habenti. Pos-
sibile tamen esthomine secundum
in
sensibilem etcorporalem naturam, in qua
cum brutis communicat, esse quamdam
inclinationem ad furorem, quiesthomini
malum. Sed hoc de intellectuaU natura
dici non potest, quia intellectus ordinem
habetadbonum commune. Unde dicinon
potest, in daemonibus inveniri naturalem
incHnationem ad mahim, si sunt pure in-
tellectuales non habentes admixtionem
corporeae naturae.
Sciendum est ergo quod Platonici po-
suerunt, ut etiam supra dictum est, dae-
mones esse animalia quaedam corporea,
habentia intellectum et inquantum ha-:
bent corpoream et sensitivam naturam,
sunt variis animae passionibus substituti,
sicut et homines, ex quibus inclinantur
ad malum. Unde Apuleius in libro De
Deo Soct^atis defmiens daemones, dixit,
eos esse « genere animalia, animo pas-
siva, mente rationalia, corpore aerea
tempore aeterna » et sicut ipse dicit,
: qui eorum mali esse inceperint proprio
subjecta estmens daemonum passionibus
libidinum, formidinum, irarum, atque
hujusmodi ceteris. Sic ergo daemones
etiam loco discernuntur a diis, quos An-
gelos dicimus aerea loca da>monibus at-
; cessus, quia persuperbiam ultra se ipsos
tribuentes, aetherea vero Angelis,
diis. Hanc autempositionem quantum ad
aliquid aliqui Ecclesiae Doctores sequun-
, :
OPUSCULUM XTV. 307
tur. Augustinus enim III Super Genes.
ad litteram, c. x, videtur dicere, vel sub
dubio relinquere quod daemon<>s aerea
sunt animaha, quoniam corporum aereo-
rum natura vigent et propterea amorte
:
non dissolvuntur, quia prajvalet in eis
elementum quod tam adfaciendum quam
ad patiendum est aptum, scilicet aer. Et
hoc idem pluribus aliis locis dicit. Sed et
Dionysius videtur in dffimonibus ponere
ea quae ad sensibilem animam pertinent
dicit enim iv cap. De div. nomin., quod
(( est in daemonibus malum, furor irra-
tionabilis , demens concupiscentia et
phantasiaproterva. » Manifestum est au-
tem phantasiam et concupiscentiam et
iram sive furorem, non ad intellectum,
sed ad sensitivam partem animae perti-
nere. Sed et quantum ad locum quidam
cum eis consenserunt, putantes, daemo-
nes non coelestes vel supercoelestes An-
gelos fuisse, ut Augustinus narrat in
III SuperGen. adlitleram. Sed et Damas-
perfectioni cenus in suo \\hro De fid. orthod., daemo-
nes dicit ex his angelicis virtutibus
fuisse qui terrestri ordini praeerant. Sed
et Apostolus ad Ephes, vi, nominat dia-
bolum pri7icipem potestatis hujus. aeris
Sed occurrithic aliud consideratione di-
gnum. Cumenimunicuique speciei sitat-
tributa natura secundum convenientiam
suffi forma^, non videtur esse possibile
quodin tota ahqua specie sit naturaUs in-
clinatio ad id quod est malum illius speciei
&ecundumrationempropriaeformffi; sicut
non omnibus hominibus inest naturahs
inclinatio ad immoderantiam concupis-
centiae sive irae. Sic igitur non est possi-
bile omnes daemones habere naturalem
inclinationem ad fallaciam et ad alia
mala, etiam si omnes essent unius spe-
ciei. Multo ergo minus, si singuli essent
in singuhs speciebus quamvis, si sint
;
corporei, nihil impedire videatur plures
sub una specie contineri poterit enim ;
secundum diversitatem materiae diversi-
tas individuorum unius speciei causari.
Oportebit igitur dicere quod non omnes
natura, nee semper, fuerunt mali sed ali- ;
arbitrio passionum inclinationem se-
quentes. Unde Dionysius dicit quod
((aversio, » scilicot a Deo, est ipsis dae- ((
monibus malum, et quasi mentium ex-
sive sunt elati » et postea subdit qua^dam ad
;
poenam j)ertinenlia; sicul non conse- ((
cutio tinis ultimi, » et « imperfectio »
 308 DE ANGELORUM NATURA.
per carentiam debitse perfectionis, et « im- meritis bonis vel malis ahquos deemones
potentia consequendi qnod naturaliter bonos vel malos esse asserunt quamvis ;

desiderant, et infirmitas virtutis conser-' non nostra consuetudinis quos bonos

sit
vantis naturalem- in eis ordinem revo- dsemones, sed Angelorum no-
spiritus
cantem a malo. » Augustinus etiam mine nominemus. Quantum vero adhoc
dicit in III Super Gcncs. ad litteram, c. x, quod dixit, animas hominum mortuo-
quod fransgressores Angeli anie trans- rum fieri dffimones, est erronea positio.
gressionem suam [a) fuerunt in supe- Unde Chrysostomus dicit Homi/. xxviii,'
riori parte aeris propinqua copIo cum sup. Matth., exponens id quod habetur
principe suo nunc diat)olo, tunc Archan- Mattha^i viii, 28 « Duo habentes dae-
:

gelo, indistincte exprimens per trans- mones exeuntes de monumentis » « Per :

gressionem quamdam eos esse malos hoc (inquit) quod subditur, « de monu-
factos. Sed et Damascerms dicit in II mentis exeuntes, n perniciosum dogma
\ibro De firl. orth., quod « diabolus non imponere volebaiit quod auimsp morien-
natura malus factus est sod bouus , tium daimones fiant. Unde et miilti arus-
cxistens, et in bono genitus, liberi sui picum occidunt pueros, ut animam eo-
arbitrii electione versutus. » IIoc insu- rum cooperantcm habeant. Propter quod
per et Origencs in II Periarchon , et Au- et daimoniaci cUimant, quoniam auima
gustinus in II Dc civitatc Dei, aucto- illius ego sum. Non est aufcm anima de-
ritatibus sacra^, Scriptura? confirmaut ,
functi quaeclamat, sed da^monhocfingit,
inducentesid quod habetur Isa. xiv, 12, ut decipiat audientes ; si enim in {b) alte-
dictum diabolo sub similitudine regis rius corpus animam mortui possibile
Rabylonis Qnomodo cecidisti de cado
: esset intrare, multo magis in cor[tus
Lucifer.,qui manc oriebaris ? et Ezechie- suum. Sed neque habet rationem, ini-
lisxxvui, 12, ad eum dicitur in persona qua passam animam cooperari iiiiqiia
regis Tvri Tu sif/nacu/um si/ni/itudinis,
: sibi facienti vel homincin posse vir-
:

p/etius sapientia, jjerfcctus decorc, in de- tutem iucorpoream in aliam transmu-

/iciis paradisi Dei fuisti : postea sub-
et tare substantiam scilicet animam in ,

ditur : Pcrfectus iii viis tuis a die condi- substantiam dsmonis. Neque enim in
tionis tud', doncc invcnta est init/uitas in corporibus hoc machiiiari quis i^otest,
tc. Voluit Auguslinus in his vcrbis dici ut in hominis corpus faciat asiiii cor-
id quod dicitur .loauni viii, 44 ///e ho- : pus. Neque enim ralionabile est ani-
micida. erat ab initio, ct in veritate non mam a corpore separatam hic jam ober-
stctit, et etiam id quod in canonira.Ioaii- rare. Justorum enim animx in nu/nu Dei
nis cap. iii, H, dicitur quod diuhn/us a/i
I sunt. Sap. iii, Undo et qiia?puororum *,
.'{.

initio peccat, rcferenshoc ail iiiiliuni (iiio neqiio onim make suiit scd et qiho pec- ;

incepit peccare, vel ad initium conditio- catorum sunt, confestim hinc abducun-
nis human.T, (]uo dcccptum homincm fur. Et hoc manifostum est ex Lazaro et
spiritualiter occidit. Hiiic aiilcm scntcutia' divifo. » yec tamon putaudiim est PIo-
consonarc vidctur IMatonicorum opiiiio, tiniim in hoc a IMafoiiicoriim 0[)inione
qui da-moniim quosdambonos, quosdam deviasse, ponentium da?moues esseaerea
malos dicunt, quasi eos proprio aibifrio corpora ([uod aiiiuiashominiim post mor-
bonos vel malos factos. Unde et Ploliiiiis tom fiori (^xistimabat quia oliain auimae ;

ulterius procedens dixit animas liomi- homiiium socuudum IMatonicorum opi-

num da^mones esse, et ex hominibus nionem, praeter ista corpora corru[)tibilia
fieri Lares, si meriti boni sunt, Lemurcs liabont qua*dam a'tlicrea corpora, quibus
autem mali, s(>u Larvas. Mancs aufom soin|ior ofiam |)osl sousibiliiim corporiim
eos * dicit, si incertum est boiionim cos dissoliitioncin qiiasi incorru[)libililiiis
seu malorum esse meritorum; sicut Au- uniuntur. Unde Proclus dixit iu Libro
gustinus introducit IX Dc civitate Dei. diviiuirum coc/ementationum : « Omuis
Qiii quidcm (|uantiim ad hoc pra-missis anima parficipa!)iliscorporo, iititur primo
sauctorum asseitioni coiiconhit (juod pro porpeliio, ot habciifc liypostasim ingoue-

* Al. : « deos. » («) S. .Vugustinus iion dicit : « fuoruut, » sed :

' Clirysostomus
Ita ioc. cit. .\1. : « j)rcivoriiiii » « si fuerurit. »

lorte pro « parvoruin vel « parvulonim » iricp- (/ii S. Clirv-^ostomus « si in d;t'monis

: ojffiiv. »
SCIilt. jiuta Edilion. L. Vi\os sed juxla .Morellium
; ;

« si in alterius corpus. »
 OPUSCULUM XIV. 309

rabilem et incorruptibilem. » Et sic animse corporea et intellectualis substantia per

a corporibus separata:" secundum eos proprium appetitum mala fiat.
aerea animalia esse non desinunt. Adlmc. In substantia quae est intellec-
Sed secundum aliorum Sauctorum sen- tualis naturae, a corpore separata, ne-
tentiam, da^mones quos malos csse dici- cesse est quod sit operatio a tempore ab-
mus non solum fuerunt de inferiori
, soluta. Potentia enim uniuscujusque rei
Angelorum ordine, sed etiam de supe- ex ejus operatione deprehenditur ope- :

rioribus ordinibus, quos incorporeos et ratio vero recognoscitur ex objecto. In-

immateriales esse ostendimus, ita quod telligibile autem, inquantum hujusmodi,
inter eos unus est qui summus omnium neque est hic, unum numero, sed
neque
fuit. Unde Gregorius in quadam homilia, abstractum a loci dimensionibus,
sicut,
exponens illud Ezech. xxvui Omnis la- : ita et a temporum successione. Ipsa igi-
pis pretiosiis operimentum tiium, dicit tur intellectualis operatio, si per se con-
quod princeps malorum angcloium in sideretur, oportet quod sicut est abstracta
aliorum angelorum comparatione ceteris ab omni corporali dimensione, ita etiam
clarior fuit. Et in hoc consentire videtur excedat omiiem successionem tempora-
illis qui deorum quosdam bonos, quosdam lem. Et si alicui intcllectuali operationi
malos esse asserebant, secundum quod continuum vel tempus adjungatur, hoc
dii Angeli nominantur. Unde et Job. iv, non est nisi per accidens, sicut in nobis
18, dicitur Ecce qui serviunt ei, non
: accidit, inquantum intellectus noster a
sunt stabiles ; et in Angelis suis reperit phantasmatibus abstrahit intelligibiles
pravitatem. species, quas etiam in eis considerat.
Sed hoc multas difficultates habet. In Quod in substaiitia incorporeaet intellec-
substantia enim incorporea ct intellec- tuali locum habere non potest. Relinqui-
tuali nulliis appetitus esse videtur nisi tur igitur quod hujusmodi substantiae
intellectivus, qui quidem est simpliciter operatio, et per consequens substantia,
boni ut per Philosophum patet in XII Me-
, omnino sit extra omnem temporalem
taphysic3e. Nullus autem efficitur malus successionem. Unde Proclus dicit quod
ex hoc quod ejus intellectus simpliciter « omnis intellectus in aeternitate substan-
tenditin hoc quod est simpliciter bonum, tiamliabet, et materiam et operationem : »

sed ex hoc quod tendit in aliquid quod et in lib. De causis dicitur quod intelli-
est secundum quid bonum, ac si esset gentia parificatur aeternitati. Quidquid
simpliciter bonum. Non ergo videtur esse igitur substantiis illis incorporeis et in-
possibile quod proprio appetitu aliqua tellectualibus convenit, semper etabsque
incorporea et intellectualis substantia successione convenit iUis. Aut igitur
mala efficiatur. semper fuerunt malae quod est contra
Rursus. Appetitus esse non potest nisi praemissa aut nequaquam malae fieri
;

boni, vel apparentis boni, bonum enim potuerunt.

est quod omnia appetunt. Ex hoc autem
quod ahquis verum bonum appetit, non
efficitur malus. Oportet igitur in omni eo
qui per proprium appetitum malus effi-
citur quod appetat apparens bonum tam-
quam vere bonum. Hoc autem non po-
test esse nisi in suo judicio fallatur quod : poreas supra omnia corpora esse. Sed
non videtur posse contingere in substan-
tia incorporea intellectuali, qua^ falsaB
apprehensionis capax, ut videtur, esse
non potest. Nam et in nobis quando in-
telligimus vere ahquid, falsitas esse
non potest. Unde Augustinus dicit in
lib. LXXXIil Qu3estio7ium, q. xxxiii, quod
« omnis qui fallitur, id in qiio fallitur,
non intelligit. » Unde et circa ea quae
proprie intellectu capimus, sicut circa
prima principia, nullus decipi potest. Im-
possibile igitur videtur quod aliqua in-
Amplius. Cum Deus sit ipsa essentia
bonitatis, ut Dionysius dicit in i capite De
div. nom., necesse est quod tanto aliqua
sint perfectius in participatione bonitatis
firmata, quanto sunt Deo propinquiora.
Manifestum est autem substantias incor-
aliqua corpora, scilicet ccelestia, non sunt
susceptiva alicujus inordinationis vel
mali. Ergo multo minus illae supercoeles-
tes substantiae inordinationis et mali ca-
paces esse non potuerunt. Unde et Dio-
nysius dicit, iv cap. Coel. hierar., quod
((coelestium substantiarum ornatus super
solem existentia, et irrationabiliter vi-
ventia, et ea quae secundiim nos sunt
rationabilia, et participatione divinae tra-
ditionis sunt facti, et copiosiores ad Deum
habent communiones, attenti manentes,
310 DE ANGELORUM NATURA.
et semper ad superius, sicut est fas, in intellectus corporibus inferioribus uniti
fortitudine divini et indeclinabilis amoris' possunt subjici malo, non autem illae su-
extenti. » IIoc igitur videtur ordo rerum percoelestes substantia. Et hoc secuti
habere ut sicut inferiora corpora inordi- esse videntur qui posuerunt dsmones
nationi et malo possunt esse subjecta, quos malos esse dicimus, ex inferiori or-
non autem cor^lestia corpora; ita etiam dine et corporeos esse.
 OPUSGULUM
DE UNITATE INTELLECTUS CONTRA AVERROISTAS
CAPUT 1.
QucB sit auctoris inteutio.
Sicut omnes homines naturalitcr scire
desiderant veritatem, ita naturale deside-
rium inest hominibus fugiendi errores,
et eos, cum facultas afFuerit, confutandi,
Inter alios autem errores indecentior vi-
detur esse error quo circa intellectum er-
ratur, per quem nati sumus devilatis er-
roribus cognoscere veritatem. Inolevit
siquidem jamdudum circa intellectum er-
ror apud multos ex dictis Averrois su-
mens exordium, qui asserere nititur, in-
tellectum quem Aristoteles possibilem
vocat, ipse autem inconvenienti nomine
materialem ", esse quamdam substantiam
secundum esse a corpore separatam, et
ahquo modo uniri ei ut formam et ulte-
rius quod intellectus possibilis sit
omnium. Contra quem jampridem multa
conscripsimus. Sed quia errantium im-
pudentia non cessat veritati reniti, pro-
positum nostrae intentionis est iterato
contra eumdem errorem conscribere aha,
quibus manifeste praedictus error confu-
taretur,
Nec nunc agendum estut positionem
id
praidictam ostendamus erroneam, qiiia
repugnet veritati fldei cln-istianae hoc
enim cuique satis in promptu apparere
potest. Subtracta enim ab omnibus di-
versitate intellectus, qui solus inter par-
tes animde incorruptibilis et immortalis
apparet, sequitur post mortem nihil de
animabus hominum remanere
' Co(3. S. Gen. opusculum illud in capitula dis-
tribuit, quae liabent unumquodque suum
Heec aulem divisio quam restituimus deest in
XV.
\
(eDIT. ROM. XVI.)
tatem intellectus; et sic tohitur retribu-
tiopra^miorum et poenarum, et diversitas
eorumdem. Intendimus autem ostendere
positionem pra?dictam non minus contra
philosophiae principia esse quam contra
fidei documenta. Et quia quibusdam in
hacmateria verbaLatinorum non sapiunt,
sed Peripareticorum verba sectari se di-
cunt, quorum libros in hac materia nun-
quam videruut, nisi Aristotelis, qui fuit
sectse Peripatetica? institutor; ostende-
mus positionem praedictam ejus verbis et
sententiae repugnare omnino.
CAPUT II.
Quod anima intellectiva sit actus et forma
corporis, et quod aliquid animge est in-
tellectus.
; Accipienda est ergo prima definitio
unus animae quam Aristoteles in II De anima
ponit, dicens quod animaactus pri-
est «
mus corporis physici organici. » Et ne
forte aliquis diceret hanc definitionem
non omni animae competere, propter hoc
quod supra sub conditione dixerat, « Sed
oportet aliquid commune in omni anima
dicere, » quod intelligunt sic dictum,
quasi hoc esse non possit, accipienda
sunt verba ejus sequentia dicit enim: :
: (( Universaliter quidem dictum est, quid
sit anima, Substantia enim est quae se-
cundum rationem; hoc autem est quod
quid erat hujus corporis, idest formasub-
stantialis corporis physici organici. » Et
ne forte dicatur ab hac universalitate par-
nisi uni- tem intellectivam excludi, hoc remove-
Parra.
titulura. 2 Al. immatei'ialem. »
 ;

312 DE tNITATE INTELLECTUS.

tur per id quod postea dicit « Quod qui- :
dem igitur npn sit anima separabilis a
corporc, aut pars quaedam ipsins partibi-
lisapta nata est, non immanifestum est
quarumdam enimpartinm actus est ipsa.
At vero secundum quasdam nibil prolii-
bet, propter id quod nullius corporis sunt
actus; » quod non potest intelligi nisi de
his quse ad partem intellectivam perti-
nent, puta intellectus et voluntas. Ex quo
manifeste ostenditur, illius animiP quam
supra universalitcr definierat, dicens eam
esse corporis actum, quasdam partes
esse, quae sunt quarumdam partium cor-
poris actus quasdam autom nullius cor-
: istorum sine allero possit csse, concludit
poris actus esse. Aliud esL eiiim animam
esse actum corporis, et aliud partem
ejus esse corporis actum, ut infra mani-
festabitur. Unde et in boc eodem
manifcstat animam esse actum corporis,
per boc quod aliquap partes ejus sunt
corporis actus, cum dicit « Considerarc
: suit diversas esse animas in homine, se-
oportet in parlibus quod dictum est, » sci-
licct in toto. Adbuc autcmmanifestius
sequentilMis apparet, quo modo sub hac
generalitate definitionis intellectus inclu-
sunt minus certa secundum se, sed ma-
gis certa quo ad nos,
idest per etTecfus
animae, qui sunt actus ipsius. Unde sta-
tim distinguit opera animae, dicens quod
animatum distinguitur ab inanimato in
vivendo, et quod multa sunt quae perti-
nent ad vitam, scilicet intellectus, sensus
et motus et status secundum locum, et
motus secundum nutrimentum et aug-
mentum, ita quod cuicumque inesf ali-
quod horum, dicitur vivere. Etiam os-
tenso quomodo
ista se babeant ad invi-
cem, qualiter unum sine altero
idest
borum dicitur vivere, et qualiter unum
in hocquod anima sit omnium praedic-
torum principium, et quod anima deter-
minatur per suas partes vegetativo, sen-
cjipitulo sitivo ct intellcctivo et motivo, et quod
ha'c omnia contingit in uno et eodem in-
veniri, sicut in bominc. Et quia Plato po-
cundum quas diversw operationes vitae ei
e.x convcniant, conscquenfer dubitationem
movet, utrum nmimquodquc horum sit
anima per se, vel sit aliquapars animae :

ditiir, per ca (juw sequuntur. -fsam cum ct si sint partes unius auima\ utnim dif-
supra satis probaverit animam esse ac- ferant soliim sccundum rationcm, aut
tum corporis, qnia separata anima non etiam diffcrant organo. Et
loco, .idest
est viveus in actu quia tamen aliijuid
; subjungit, (piodde quibusdam hoc
d

potest dici actualc ad {ira^scnfiam alicu- difficilc non vidctur, scd qua^dam sunt
jus, non solum si sit forma, sod eliam si qua'dubitationcm hal)cnt. » Ostenditenim
sit motor; sicut combustibile ad pra-sen- consequcntcr, quod manifcsfumestde his
tiam comburentis ac'u cx)mburitur, et quae pertincnt ad animam vegetabilem,
quodlibet mobilo ad pra^scutiam moven- et de bis (jii.e pi!rlincnt ad animam sen-
tis acfu movclur; posset alicui vcnirc in sibilcm, j^crboc (piod jilanta' ct animalia
dubium, ufrum corpus sic vivat actu ad qua'dam dccisa vivuiil, ctinqualibct parte
prffisenliam anima*, sicut mobile movetur omnes operationes animae, quae sunt in
ad pra^scnfiam motoris, an sicut materia toto, apparcnt. Scd de quibus dubita-
esl in acfu ad pra-senfiam IV)rma> cf \\vvp- : tionem liabcat, osfendit cum dicit; quod
cipue quia IMalo posuit animam non « dc intcllcclu ct polentia i^crspectiva
uniri corpori ut formam, sed magis ut nihil adhuc manifcstum est : » quod non
motorcm et rectorcm, iit patct per Ploti- dicit volcns ostcndcro quod intcllectus
num (iregorium Nysscnnm quos iu id
et : non sif auima», ut Commentator pcrvcrsc
iuduco, quia non fucrunt latini, sed exponif, et sectatorcs ipsius manifcstc ;

gra^ci, llanc igifur dubitafionem iusiiniat enim hoc non sequitur ad hocquod supra
Philosopbiis, cum j^ost i^raMuissa siibjun- dixcrat « Qua'dam cnim dubitationcm
:

git : « Amplius aulcm iminanifcstiiui, si babcnt. » Undc intcHigcndum cst nihil :

sit corporis actus aiiima, siciit uaufa na- adhiic manifcslum est, an inlcllcctns sit
vis. » Quia igitur post pra^missa adbuc anima, vel parsanima' et si pars animae,
;

lioc diibiumremanebat, ideo subdil Fi- : <i utrum scparata loco, vel rationc tantiim.
guralilcr (|uidcm igilur sic detcrminctiir Et quamvis dicat hoc adhuc non csse
et dcscribafur dc anima, » quia sciliccl manifestum, tamen (piid circa hoc prima
nondum ad Ii(|uidum (icmonstravcrat vc- fronte appareat, manifcslat subdcns :

rilatcm. Ad banc igitur dubitationcm tol- <( Scd vidctur gcnus alfcrum anima^
lcndam, conscipuMilcr proccdit ad mani- essc ; » (piod nou cst iutclligcndum,
festaiidnm td (piod csl sccundum se ct sicut Comincnlator et scctalorcs ejus
secundiim rationcm ccrtius, per ea qua' perverse expomint, idco dictum esse.
 OPUSCULUM XV. 3i3

qiiia aequivoce dicatur de

intellectus et similiter etiam sanari dicitur corpore
anima, vel quod prsedicta defmitio sibi et sanitate, sed pcr prius sanitate. Et
non possit adaptari; sed qualiter sithoc sic patet scientiam esse formam animae,
intelligendnm, apparet ex eo quod sub- et sanitatem corporis. Et hoc procedit
ditur « Et hoc sohim contingere sepa-
: sic. u Anima est primum quo vivimus,

rari sicut perpetuum a corruptibili. » In quod dicit propter vegetativum « quo ;

hoc ergo est alterum genus, quia intel- sentimus, » propter sensitivum, et mo-
lectusnosterin hocvideturessequoddam vemur, propter motivum; « et intelli-
perpetuum, aliae autem partes anima?. gimus, » propter intellectum et con- :

corruptibiles. Et quia corruptibile et pei- cludit « Quia ratio quffidam utique erit,
:

petuum non videntur in unam substan- et species sed non ut materia et sub-
;

tiam convenire posse, videtur quod hoc jectum. » Manifeste ergo quod supra
solum de partibus animae, scilicet intel- dixerat animam esse actum corporis
lectum, contingat separari, non quidem physici, hic concluditnon solum de vege-
a corpore, ut Commentator perverse ex- tativo, sensitivo et motivo, sed etiam
ponit, sed ab ahis partibus animae; nec inteUectivo. Fuit ergo sententia Aristo-
in unam substantiam animae commu- telis, quod illud quo intelhgimus, sit
nicat. Et quod sic sit intehigendum, patet forma corporis physici.
ex eo quod subditur « Rehquae autem
: Sed ne ahquis dicat, qnod id quo in-
partes animae manifestum est. ex his telhgimus, non dicit hic intehectum pos-
quod non separabiles sunt, scihcet a sibilem, sed aliquid ahud; manifeste hoc
substantia animae, ratione, vel loco. » excluditur per iUud quod Aristoteles
De hoc enim supra quaesitum est, et hoc in III Dc anima dicit, de intellectu pos-
ex supradictis probatum est. Et quod sibih loquens « Dico autem intellectum,
:

non intehigatur de separabilitate a cor- quo opinatur et intehigit anima. »

pore, sed de separabilitate potentiarum Sed antequam ad verba Aristotelis,
ab invicem, patet per hoc quod subditur : quae sunt in III De anima, accedamus,
« Ratione autem quod alterae sint ad in- adhuc amphus circa verba ipsius in II
vicem manifestum est. Sensitivo enim De anima immoremur, ut ex cohatione
alterum esse et opinativo manifestum verborum ejus ad invicem appareat quae
est. » Et sicmanifeste ostendit quod hic fuerit ejus sententia de anima. Cum
determinate respondet quaestioni supra enim animam in communi definiisset,
motae. Supra enim quaesitum est, utrum incipit distinguerepotentiasejus, et dicit_,
una pars animae ab alia separata sit ra- quod potentiaeanimae suntvegetativum,
«

tione solum, aut etiam loco. Ilic dimissa
quaestione ista quantum ad intellectum,
de quo hic nihil determinat, dicit de aliis
partibus animae manifestum esse quod
non sunt separabiles, scilicet loco, sed
sensitivum, appetitivum et motivum se-
cundum locum, et intellectivum. » Et
quod intellectivum sit intehectus, patet
per id quod postea subdit, divisionem
explanans « Alterius autem inteUec-
:

sunt alterae ratione. Hoc ergo habito tivum, et intehectus, ut hominibus. »

quod anima determinatur vegetativo,
sensitivo et intehectivo et motivo, vult
ostendere quod quantum ad omnes istas
partes anima unitur corpori non sicut
nauta navi, sed sicut forma materiae. Et
sic certiflcatum erit quid sit anima in
Yult ergo quod intehectus est potentia
animae, quae est actus corporis. Et quod
hujus animae potentiam dixerit intellec-
tum, et iterum quod supra deflnitio
animae sit omnibus praedictis partibus
communis, patet per id quod conchidit :

communi, quod supra figurahter tantum « Manifestum igitur est quoniam eodem
dictum est. . modo una utique erit ratio animae et
IIoc autem probat per operationes figurae : neque enim ibi figura est preeter
animae sic. Manifestum est enim quod triangulum, et figuras, et qua? conse-
ihud quo primo operatur ahquod, est quenter fiunt neque haec anima praeter
;

formaoperantis, sicutdicimurscire anima praedictas est. » Non est ergo quaerenda

et scire scientia, per priusautem scientia alia anima praeter praedictas, quibus
quam anima quia per animam non
: communis est animae definitio supra po-
scimus nisi inquantum habet scientiam : sita. Neque plusde intehectu mentionem
*

* Sic Cod. S. Gen. — Parm. : « intentionem. » sed in notula : an « mentionera.

 .

314 DE UNITATE INTELLECTUS.

facit Aristoteles iii tioe secundo; nisi magnitudine seu loco ab aliis partibus,
quod postmodum subdit, quod « ultimam » sive non quod ipse modus loquendi
:

ostendit, « et minimam esse ratiocina- satis indicat. Considerandum enim dicit,

tionem quia scilicet in
et intellectum, » quod babet intellectus differentiam ad
paucioribus est, ut per sequentia apparet. alias animae partes, sive sit separabilis
Sed quia magna difTerentia est quan- ab eis magnitudine, seu loco, idest sub-
tum ad modum operandi inter intel- jecto, sive non, sed ratione tantum.
lectum et imaginationem, subdit quodde Unde manifestum est quod non intendit
speculativo intellectu altera ratio est. hanc differentiam ostendere, quod sit
Reservat enim hoc inquirendum usque substantia a corpore separata secundum
ad tertium. Et ne quis dicat, sicut Aver- esse (hoc enim non posset salvari cum
roes perverse exponit, quod ideo dicit utroque pradictorum) sed intendit as- ;

Aristoteles quod de intellectu speculativo signare differentiam qnantum admodum

est alia ratio, qnia intellectus neque operandi unde subdit
: « Et quomodo :

est anima, neque pars anima?; statim sit quidem intelligere ipsum. »

hoc cxchiditur in principio tertio ubi ex verbis Aris-

Sic igitur per ea qua?
resumit de inteliectu tractatum dicit : totelis accipere possumns, usque huc
enim « De parte autem animae qua
: manifestum est quod ipse voluit intel-
cognoscit anima et sapit. » Nec debet lecfum esse partem animae, quai est
aliquis dicere, quod hoc dicatur solum acfus corporis physici.
secundum quod intellectiis possibiUs Sed quia ex quibusdam verhis conse-
dividitur contra agentem, sicut aliqui quentibus Averroes accipere voluit in-
somniant. Ilocenimdictum est antequam tentionem Aristotelis fuisse, quod intel-
Aristotelcs probet intellectum possibilem lectus non sit anima qua^
actus est
et agentem unde intellectum dicit hic
: corporis, aut pars talis animae. ideo ;

parfem iti commuiii, secundum quod etiam diligentius verba se(}uentia consi-
conlinet et agentem
possibilem, sicut et deranda sunt. Sfatim igitnr post qu»s-
supra in sccundo manifeste distinxit in- tionem motam de differenfia intellectus
•
telle(^tum contra alias partes animae, ut et sensus secundum quid intel-
iiuiuirit
jam dictum est. lectus sit sensui, et secundum
similis
Est autem consideranda mirabilis di- quid ab eo dilferat. Duo enim supra de
ligentia et ordo iri processn Aristotelis. sensu terminaverat scilicef (juod seusus
:

Ab bis enim incii)it in tertio tractafu de est in potentia ad sensibilia, et quod

intellectu, qua* in secnndo reli(]uerat iii- sensus patitur et corrumpitnr ab excel-
determinatacirca intellectum. Duo autem lentiis sensibiliuin. Iloc ergo cst quod
suj)ra reli(iucrat indeterminata circa in- qna-rif Arisfotcles dicens : « Si igitur
tellectum. Priino (|ui(lem ntriim intel- esl iiitclligcre sicnt sentire, aut pati ali-
lectus ab aliis parlibus anima^ scparatur quid ulique erit ab intelligibili, ut sciUcet
ratione solum, aut etiam loco (juod : sic corrnmi)afnr infcllectus ab cxcellcnti
(inidem indctcrminatnm dimisit cum intelligibili, sicul sensns ab excellenti
(lixit : « antem el pei'spec-
I)c iiilclleitu sensibili, aliquid bujnsmodi alio
auf
liva potentia nibil adbuc manifestum rum » idest, an intelligere esf ;ili(}uid
:

est. » Et banc positionem primo rcsumit, bnjns simile, scilicet ei quod csf sentire,
cum dicit : « Sive separabili existente, » alfcrum tamcn (|naiitnm ad boc, scilicet
scilicet ab aliis aniina' parlibus, « sive quod nou sil })assibile? lluic igilnrquaes-
non secundnm magnitndineni,
separabili tioni statimrespondet; et concludit nou
sed sccundum ralionem. » Pro eodom ex praicedenfibus, sed ex sccincntibus,
enim accipit bic « separabile secniulnm qna" tamcn ex pra'ccdenfibns manifes-
magnitndinem, » pro qno supra dixeral fanfur, qnod lianc partein anima» oi^orfel
« scparabile loco. » Secundo indetermi- esse impassibilem, ut non corrumpatnr,
nalnm reliquerat de ditrcrentia intellectus sicut sensus. Est tamen qua?dam alia
ad alias anima^ parles, cum postmodnin })assio cjus, secnndum (juod infclligere
dicit : « J)c speculalivo autem inlellcctu commnni inodo pati dicitur. iu hoc ergo
allera ratio est » et hoc statim qua'rit,
: dilfert asensu. Sed consequenter osfcndil
cum dicit : « Considerandnm cjuam babet in (}uo cumsensu convcniat, qnia scilicct
dilfcrentiam. » Talcm eiiim inlendit as- oportet bujnsmodi iiarfcm esse suscep-
sigiKUc (jiue possit slare cnm nlro^inc tivain spocici iiitoUigihilis, ot quod sit in
pra^missorum ; sive sit separabilis anima poteutia ad hujusmodi speciem, cl quod
 OPUSCULUM XV. 315
non sit hoc in actu secundum suam na- turam determinatam ex naturis sensibi-
turam, sicut et de sensu supradictum hbus, qnas cognoscit; sed hanc solam
est, quod est in potentia ad sensibilia, naturam habet, quod sit possibihs, idest
et non in actu. Et ex hoc concludit quod in potentia ad ea qua intelhguntur
oportet se sic habere intellectum ad in- quantum sua natura, sed fit actu
est de
telligibiha sicut sensus ad sensibilia. illa dum eaintelligit in actu sicutsensus ;

Hoc autem induxit ad excludendum in actu fit sensibile iu actu, ut supra in

opinionem Empedochs, et ahorum anti- secundo dixerat. Concludit ergo quod
quorum, quiposuerunt quod cognoscens intellectus antequam intelhgat in actu,
est de natara cogniti, utpote quod terram nihil est actu eorum quae sunt quod est :

terra cognoscimus, aqua aquam. Aristo- contrarium his quee antiqui dicebant,
teles autem supra ostendit hoc non esse scilicetquod est actu omnia. Et quia fe-
verum in sensu quia sensitivum non
: cerat mentionem de dicto Anaxagorae
est actu, sed potentia, ea quse sentit et : loquentis de intellectu qui imperat om-
idem hic dicit de intellectu. Est autcm nibus, ne crederetur de hoc intellectu
difTerentia inter sensum et intellectum : hoc conclusisse, utitur tah modo lo-
quia sensus non est cognoscitivus om- quendi ; « Yacatur itaque animae intel-
nium, sed visus coloris tantum, auditus lectus : dico autem intellectum, quo
sonorum, et sicdeahis intellectus autem ; opinatur et intelligit anima, nihil esse
est simpliciter cognoscitivus omnium. actu eorum quse sunt ante inteUigere. »
Dicebant autem antiqui philosophi existi- Ex quo duo apparent. Primo quidem
mantes quod cognoscens deberet habere quod non loquitur hic de intellectu qui
naturam cogniti, quod animam, ad hoc sit aliqua substantia separata, sed de
quod cognoscat omnia, necesse est ex intellectu quem supra dixit potentiam et
principiis omnium esse commixtam. partem animae, quo anima intelhgit.
Quia vero Aristoteles jam probavit de in- Secundo quod supra probavit scihcet
tellectu per simihtudinem sensus, quod quod intellectus non habet naturam ali-
non est actu id quod cognoscit, sed po- quam determinatam in actu. Nondum au-
tentia tantum, coucludit e contrario, tem probavit quod non sit virtus in cor-
quod necesse est intellectum, quia co- pore, ut Averroes dicit; sed hoc statim
gnoscitomnia, esse immixtum, idestnon concludit ex prsemissis nam sequitur : :

compositum ex omnibus, sicut Empe- « Unde neque misceri est rationabile ip-
docles ponebat. Et ad hoc inducit testi- sum corpori. » Et hoc secundum probat
monium Anaxagora?, non tamen de hoc per primum quod supra probavit, scilicet
eodem intellectu loquentis, sed de intel- quod intellectus non habet aUquam in
lectu qui movet omnia. Sicut ergo Anaxa- actu de naturis rerum sensibiUum. Ex
goras dixit illum intellectum esse immix- quo patet quod non miscetur corpori :

tum, ut imperetmovendoet segregando; quia si misceretur corpori, haberet aU-

sic nos possumus dicere de intellectu quam de naturis corporeis et hoc est :

humano, quod oportet eum esse immix- quod subdit « QuaUs enim utique fiet
:

tum ad hoc ut cognoscat omnia et hoc : aliquis, aut calidus aut frigidus si or-
probat consequenter et habetur sic se-
: ganum aUquid erit, sicut sensitivo ? »
quens Littera in greeco. « Intus enim Sensus enim proportionatur suo organo,
apparens, prohibet extraneum, et obs- et trahitur quodammodo ad suam natu-
truit : quod potest intelhgi ex simiU in ram. Unde etiam secundum immuta-
visu. » Si enim esset ahquis color intrin- tionem organi immutatur operatio sen-
secus pupillae, ille color interior prohi- sus. Sic ergo inteUigitur istud non
beret videri extraneum colorem, et misceri corpori, quia non liabetorgauum
quodammodo obstrueret oculum ne sicut sensus. Et quod intellectus animae
videret aha. SimiUter si aliqua natura non habet organum, manifestat per dic-
rerum quas intellectus cognoscit, puta tum quorumdam, qui dixerunt, quod
terra, vel aqua, aut cahdum et frigidum anima est locus specierum, accipientes
et aliquid hujusmodi, esset intrinseca large locum pro omni receptivo, more
intellectui, natura intrinseca intel-
illa Platonico nisi quod esse specierum lo-
;

lectui impediret ipsum, et quodammodo cum non convenittoti animae, sed sohim
obstrueret ne aha cognosceret. Quia inteUectivaB. Sensitiva enim pars non re-
ergo omnia cognoscit, concludit, quod 'cipit in se species, sed in organo pars ;

non contingit ipsum habere ahquam na- auteminteUectiva non recipit eas in or-
 ;

316 DE UNITATE INTELLECTUS.

gano, sed tantum in se ipsa item non : teriam corporalem, scilicet intellectum.
sic est locus specierum quod habeat eas Sic ergo intellectus separatus est, quia
'

in actu sed in potentia tantum. Quia

: non est virtus in corpore, sed est virtus
igitur jam ostendit quid conveniat intel- in anima, anima autem est actus corpo-
lectui ex similitudine sensus, redit ad ris. Nec dicimus quod anima, in qua est
primum quod dixerat, quod oportet par- intoUectus, excedat materiam corpo-
sic
tem intellectivam esse passibilem; et sic ralem quod non habeat esse in corpore ;

admirabili subtilitate ex ipsa similitudine sed (juod intellectus, quem Aristoteles

sensus concludit dissimilitudinem. Os- dicit potentiam animae,non est actus cor-
tenditergo consequenter, quod non simi- poris. Neque enim anima est actus cor-
liter sit passibilis sensus et intellectus, poris mediautibus suis potentiis sed ,

per hoc quod sensus corrumpitur ab ex-
cellenti sensibili, non autem
ab excellenti intclligil)ih. Et hujus cau-
sam assignat ex supra probatis, quia
sensitivum non cst sinc corpore, sed in-
tellectus est scparatus. Hoc autem ul-
timum verbum maxime assumunt ad sui
erroris fulcimentum, volentos per hoc
anima per se ipsam est actus corporis
intollectus dans esse corpori specificum; aliqua; au-
tem potentiae ejus sunt actus partium
quarumdam corporis porficientes ipsas
ad aliquas operationos. Sic ergo poten-
tia, qua» est intellectus, nuUius partium
corporis actus est, quia ejus operatio non
fit per organum corporale. Et nc alicui

dicere, quod intclleclus nc(jue sit anima,
neque pars animae, sed quai^dam sub-
stantia separata ; sed cito obliviscuntur
ejus quod paulo supra Ariptotoles dixit.
Sicut enim hic dicitur quod sensitivum
non est sine corpore, etintellectus est se-
vidoatur quod hoc ex nostro sensu dica-
mus praeter Aristotelis intentionem, in-
ducenda sunt verba Aristotelis expresse
hoc dicentis. QuaTif onim in I! Phijsico-
rum, usque ad quantumo[)orfcat cognos-
cere speciem, et quod quid est non enim ;

paratus,sicutsupra dixit, (juodintoUectus omncm formam considerare pertinet ad

fierot qualis, aut calidus aut frigi:Uis, si Plii/siciim : ot snbdens
solvit « Aut :

aliquod organum erit ei, sicut sonsitivo. quomadmodum Modicus norvum, el faber
Ea igitur ratione liic dicit quod sensi- aes usquoquo, » idest usque ad aliquem
tivum non est sine corpore, intelloctus terminum ot usque ad quem terminum
:

autem est soparatus, quia sensus habet ostondit, subdens « Cujus onim causa
:

organum, non autom inloUoclus. unumquodque; » quasi dicat Intantum :

Manifestissime igitur apparct absquc mcdicus consideral nervum, inquantum

omni dubitatione ex verbis Aristotclis pertinct ad sanitatom propter quam ,

hanc fuisso ojus sentontiam do intonoctu norvummodicus consiJcrat ; ot similitcr

possii)ili quod intoiloclus sit aliquid faber a's proptor artificium ot quia [)hy- :

animai, qua; est actus corporis; ila tamen sicus considerat formam inquantum est
quod intellectus anima; non habdat ali- in matoria, sic cnim est forma corporis
quoil organum corporalo, sicut habont mobilis; similitcr accipiondum cst quod
cetora^ potontia' animai. naturalis infanfum consitloraf formam,
(Juomodo aulom lioc esse possit quod in(juantum cst in matcria. Terminus ergo
anima sit forma corporis, et aliqua virlus considcrationis physici de formis, est in
anima» non sit c()r[)()iis virtus, non (liffi- formis qua» sunt in matoria quodam
cile osl intolligoro, si quis oliam in aliis modo, ot alio modo non sunt in materia ;

rebus consideret. Videmus enim in mul- ista? enim forma- sunt in confinio forma-
tisquod aliqua forma est actus corporis rum separatarum et immaterialium :

ex elomentis commixti, ot tamon liabet undo subdil Et circa hoc » sciiicet

: «

aliquam virtuloni qua^ non cst virtus cst considoratio naturalis, dc formis quae
alicujus elomenti, sedcompolit tali formai sunt separata» qiiidom, species autem in
ex alio i^rincipio, puta corpore cadesti materia. » Qua^ autcm sint istas forma»,
sicut quod magnos habot virtutom at- ostondif subdons u Ilomo onim homi-
:

traliondi forrum, ot jaspis rostringtMidi nom g(!n('raf ox matcria et sol. » Forma

sanguincm; ct [)aulalim videmus (jnod crgo hominis est in matcria, et cst se-
formae. qu* sunt nobiliores, habent ali- parata. In materia quidem sccun^him csse
(jnas virtutos magis ac magis suj)orgro- quod dal cor[)ori, sic onini (^stcausa go-
tliontos matoriam. Undo ultima forma- norationis; scparafa auloni socundum
rum, quai est anima humana Jiabet ,
virtutom qu* esf propria boniini, scilicet
virtulem totalitor supergredienlom ma- sccundum intellectum. Non est ergo im-

OPUSCULUM XV.
possibile quod aliqua forma sit in mate-
ria et virtus ejus sit separata, sicut expo-
situm est de intellectu.
CAPUT III.
Rationes probantium intellectum nihil
animge esse, et earum solutioncs.
Adhuc autem alio modo procedunt ad
ostendendum quod sententia fuerit Aris-
totelis quod intellectus non sit in anima,
vel pars animae, quae unitur corpori ut
forma. Dicit enim Aristoteles in pluribus
locis, iiitellectum esse perpetuum et in-
corruptibilem, sicut patet inll De anima,
ubi dixit :« Hoc solum contingere sepa-
rari sicut perpetuum a corruptibili » et
in I ubi dixit quod « intellectus videtur
esse substantia qusedam et non cor-
, bere remanere post corpus
rumpi » et in III, ubi dixit « Separatus
: :
autem est solum hoc quod vere est; et
hoc solum immortale et perpetuum est. »
Quamvis hoc ultimum quidam non expo-
nant de intellectu possibili, sed de intel-
lectu agente. Ex quibus apparet quod
Aristoteles voluit intehectum esse aliquid
incorruptibile. Yidetur autem quod nihil
incorruptibile possit esse forma corporis
corruptibilis :non enim est accidentale
formae, sed perse ei convenit esse in ma-
teria; alioquin ex materia et forma fieret
unum per accidens. Nihil autem potest
esse sine eo quod inest ei per se. Ergo
forma corporis non potest esse sine cor-
pore. Sic ergo corpus sit corruptibile,
necesse sequeretur formam corporis cor-
ruptibilem esse. Pra^terea, formai sepa-
ratae a materia, et formae quae sunt in
materia, non sunt eadem specie, ut pro-
batur in YII Metaph. Multo ergo minus
una et eadem forma numero potest nunc
esse sine corpore, et esse nunc in cor-
pore. Destructo ergo corpore, vel des-
truitur forma corporis vel transit ad
, Sed de quo intellectu hic loquatur, du-
aliud corpus. Si ergo intellectus est
forma corporis, videtur ex necessitate
sequi quod intellectus sit corruptibilis.
Est autem sciendum quod ratio haec
plurimos movit. Nam Gregorius Nysse-
nus imponit Aristoteli e contrario
quia ponit animam esse formam corpo-
ris,
posuerit eam esse corruptibilem.
Quidam vero posuerunt propter hoc,
animam transire de corpore in corpus.
Quidam etiam posuerunt quod anima
haberet corpus quoddam incorrupti-
;
;
317
bile, a quo nunquam
separaretur. Et
ideo ostendendum est per verba Aris-
totelis quod sic posuit intellectivam
animam esse formam corporis quod
tamen posuit eam incorruptibilem. In
XI enim Metaphysicx, postquam ostende-
rat quod formae non sunt ante materias,
quia quando sanatur homo tunc est sa-
nitas, et figura aeneae sphaerae simul est
cum figura aenea; consequenter inquirit,
utrum aliqua forma remaneat post mate-
riam et dicit sic, secundum intellectum
;
Boetii « Si vero aliquid posterius re-
:
maneat, scilicet praeter materiam, consi-
derandum quibusdam enim nihil
est : in
prohibet, ut si anima hujusmodi est, non
omnis, sed intellectus omnium enim :
impossibils cst fortasse. » Patet ergo
quod anima, quae est forma quantum
ad intellectivam partem, dicit nihil prohi-
et tamen ,
ante corpus non fuisse. Cum enim abso-
lute dixisset quod causae moventes sunt
ante, non autem causae formales, non
quaesivitutrum aliqua forma esset ante
materiam, sed utrum aliqua forma rema-
neret post materiam et dicit hoc nihil
:
prohibere de forma quae est anima, quan-
tum ad intellectivampartem.
Cum igitur secundum praemissa Aris-
totelis verba, haec forma quae est anima,
post corpus remaneat, non tota, sed in-
tellectus considerandum restat, quare
;
magis anima secundum partem intellec-
tivam post eorpus remaneat quam se-
cundum alias partes, et quam aliae formae
post suas materias. Cujus quidem ratio-
nem ex ipsis Aristotelis verbis assumere
oportet. Dicit enim in III De anima :
« Separatum autem est solum hoc quod
vere est; et hoc solum immortale et per-
petuum est. » Ilanc igitur rationem as-
signare videtur, quia hoc solum immor-
tale etperpetuum esse videtur, hoc solum
est separatum,
bium esse potest; quibusdam dicentibus
quod loquitur de intellectu possibili
quibusdam quod de agente quorum :
utrumque apparet esse falsum, si dili-
genter verba Aristotelis considerentur.
quod Nam de utroque dixerat Aristoteles ,
« ipsum separatum. » Restat igitur quod
intelligatur de tota intcUcctiva parte
quae quidem separata dicitur quia non
est ei aliquod organum, sicut ex verbis
Aristotelis patet. Dixerat autem Aristo-
teles in I Be anima, quod si est aliquid
 ;

318 DE UNITATE INTELLECTUS.

animae operum passionum proprium
aiit intellectus, his quae sunt sensus ; quod
ipsam separari;
ipsius, conting-it utique praecipue apparet ex eo quod in principio
si vero nullum est proprium ipsius, nou' solutionis dicit a Si enim et quam
:

utique erit separahilis. Cujus quidem maxime gaudere aut dolere aut intelli-
communis ratio talis est Quia enim : gere motus sunt, et unumquodque mo-
unumquodque operatur inquantum est veri aliquid. autem pertinaciter
n Si ([uis
ens, eo modo unicuique competit operari dicere vellet quod Aristoteles loquitur
quo sibi oonvenit esse. Forms igitur ibi determinando; adhuc restat respon-
quae nuUam operalionem habent sine sio, quia intelligere dicitur esse actus
conjunctione suap materia*, ips* non ope- conjuncti non per se, sed per accidens;
rantur, sed compositum est quod opera- inquantum scilicet ejus olDJectum quod
tur per formam. Unde hujusmodi lormai est pbantasma, est in organo corporali
ipsa; quidem proprie loquendo non sunt, non quod iste actus per organum corpo-
sed eis aliquid est. Sicut enim calor non rale cxorceatur.
calefacit, sed calidum; ita etiam calor Si quis autem quaerat ulterius : Si
non calidum est per se proprie loquendo, intellectus sine phanfasmate non intel-
sed caHdum est per calorem. Propter ligit, quomodo ergo habcbitoperationem
quod Aristotelcs dicit in X Met(ij)hijsicx, intellcctualem, [)0stquam fuerif anima a
quod de accidentibus non vere dicitur cor[)()re separata? scire debet qui haec
quod sunt entia, sed magis quod suut objicit quod istam quaestionem solvere
entis. Et similis ratio est de formis sub- non pertinet ad naturalem. Unde Aristo-
stanfialibusqua^ nulhim operationem ha- teles in II Plti/siconim dicit, de anima
bent absque communicatione matcria^, lot[uens « Uuomodo autem separabilis
:

hoc excepto quod hujus forma^ est prin-
cipium esseruli substantialitrr. rornia
igilur (pia' habet operationem secundum
arKiuam sui potcntiam vel virtutem abs-
que communicatione su* materia^, ipsa
est qua:" habet esse nec est per esse
: substantiis
compositi tantum, sicut aVup forma^, sed
magis compositum est per esse ejus. El
ideo destructo com[)Osito destruilur iUa
forma quae est per esse com[)ositi non
autem o[)ortet quod dpstruatur ad com-
positi destructioncm iUa forma per cujus
esse est compositum, et non ipsa per
esse compositi.
Si quis autem contra hoc ot)jiciat ([uod
Aristoteles dicit in I De
((in'enigere et amare et odire non sunt
illius passiones, » idest anima?, « sed
ba^c se habeat, et quid sit, Philosophiae
prima^ opus est detcrminare. ^stiman-
dum enim quod alterum modum
est
iutelligendi habebitanima separata quam
habeat conjuncta, » similem scilicet aliis
separatis. Unde non sine
causa Aristoteles qua^rit in III De nnima,
ufnim iiitcUcctus non sc|)aratus a ma-
gnifudiue infcUigat aliquid separatum.
: I'er quod dat intelligere quod aliquid po-
terit inteHigcre se[)aratus qiiod non po-
test non scparatus. In quibus etiam
verbis valde notandum cst ([uod supra
utrumqucintcllectum, scilicet possibilem
et agentcm, dixit separatum, hic tamen
f/ninia, (piod dicit cum non scparatum. Est cnim se-
[)aratus, inquanfum iion cst actus or-
gani non scparatus vcro, inquantum
;

hujus habenlis ilhul secuiKhim quod ,

pars sive potcntia anima^ ([luc est actus
iUud baliel qu.ac et hoc corru[)f(» iumjuc
:
corporis, sicut su|)ra dictuni cst. Hujus-
meinoratiir, ne(pie amat non cnim illius : modi aufcm ([ua^stioncs ccrtissime colligi
crant, sed communis, ul diclum esl » : potest Aristolclcm solvisse in his libris
pafet responsio per (Hctum Thcmisfii . quos pafct cum scri[)sisse de substantiis
hoc cxponentis, qui (hcif « .Nnnc (hibi- : sc[)aratis, cx his qua^ dicit in principio
tanti magis ([unin doccnti assimilalur XII Mefnp/ii/sicx ; quos etiam libros vi-
Aristoteles. » INondum enim destruxerat dimus numero xiv, licct nondum trans-
o[)inionem dic(Mifium non dilTcrn' infel- linguam nostram.
latos in
lcctum ct scnsum : uikU^ in toto illo ca- Secundum hoc igifur [)afct qiiod ra-
pitulo lo([uitur d(> de
inlcllccfu sicut tioncs in contrarium ncccssitatem nou
sensu. (^Miod patct pra^ci[)uc ubi probat habcnl.
intelh-ctuin esse inc()rru|)tibilcin per ,
Esscntialc cst cnim anima» quod cor-
excm|)liiin sensus, ((iii noii corrum[)itur pori uniafur; sed hoc impcditur [)er ac-
ex sencctiitc. riidc ct [)cr tofmn sub con- cidciis non cx parte sua, sed cx parte
ditione ct sub dubio loquitur sicut inqui- corporis quod corrumpifur sicut per se :

rens, sempcr conjungens ea qua' sunt competit levi cssc sursum, ct hoc est

levi esse ut sit sursum, ut Aristoteles
dicit in VIII Physicorum; contingittamen
propter aliquod impedimentnm
sit sursum.
Ex hoc etiam patet solutio alterius ra-
tionis. Sicut enim quod habet naturam
ut sit sursum, etquod non habet naturam
ut sit sursum, specie difTerunt; et tamen
idem numero et specie est quod habet
naturam ut sit sursum, licet quandoque
sit sursumet quandoque non
propter aliquod impedimentum, ita dif-
ferunt specie dua^ forma^, quarum una
habet naturam ut uniatur corpori, alia
vero non; sed tamen unum et idem nu-
mero et specie esse potest habens natu-
ram ut uniatur corpori, licet quandoque
actu sit unitum, quandoque non actu
unitum propter aliquod impedimentum.
Adhuc autem ad sui erroris fulcimen-
tum assumunt quod Aristoteles dicit in
libro De generatione animaliam^ scilicet
intellectum solum de foris adveuire, ct
divinum esse solum. Nulla autem forma
quffi est actus materiae, advenit materia?
de foris, sed educitur de potentia mate-
riae. Intellectus igitur non est
poris.
Objiciunt etiam quod omnis forma
corporis mixti causatur ex elementis
unde si intellectus esset forma corporis
humani, non esset ab extrinseco, sed
esset ab elementis causatus.
Objiciunt ulterius contra hoc, quia se-
queretur quod etiam vegetativum et sen-
sitivum esset ab extrinseco quod est ;
contra Aristolelem praecipue si esset
;
una substantia animse, cujus potentiae
essent vegetativum et sensitivum et in-
tellectivum; cum intellectus sit ab extrin-
seco secundum x\ristotelem.
Horum autem solutio in promptu
paret secundum praemissa.
Cum enim dicitur quod omnis forma
educitur de potentia materiae, educi de
potentia materiae est duobus modis
primo modo formam dependere a mate-
ria secundum esse etoperari; aliomodo,
praeexistere formae. Si enim hoc nihil
ahud sit quam materiam praeexistere,
considerandum videtur quid sit formam
de potentia maleria3 educi. Si enim hoc
nihilaliud sit quammateriampraeexistere
in potentia ad formam, niliil prohibet sic
dicere materiam corporalem praeexisterc
in potentia ad animam intellectivam.
Unde Aristoteles in libro De generatioyie
animalium dicit : « Animam igitur vege-
OPUSCULUM XV. 319
tabilem in seminibus et conceptibus, »
scilicet nondum separatis, « haberi po-
quodnon tentia, statuendum est, non actu, prius-
quam eo modo jam sepa-
conceptus, qui
rantur, cibum
trahant, et officio ejusani-
mae fungantur. Principio enim haec om-
nia vita stirpis vivere videnlur. » De
anima quoque sensuah pari modo dicen-
dum atque etiam de intellectuali
est, :
omnes enim potentia prius haberi quam
sit sursum actu necesse est, ut nunquam secundum
eam rationem sit in potentia secundum
quam rationem convenit sibi esse actu.
Jam enim ostensum est quod ahis formis
quae non habent operationem aliquam
absque communicatione materiae, con-
venit sic esse actu ut magis ipsae sint
qufbus composita sunt, et quodammodo
compositis coexistentes, quamipsae suum
esse habeant unde sicut totum esse
:
earum est in concretione ad materiam,
ita totahter educi dicuntur de potentia
materiae. Anima autem intellectiva, cum
habeat operationem sine corpore non :
est esse suum solum in concretione ad
materiam : unde non potest dici quod
forma cor- est a principio extrinseco. l{t hoc ex
verbis Aristotelis apparet « Rehnquitur :
autem intellectum solum de foris adve-
;
nire, et divinum esse solum; » et cau-
sam assignat dicens « Nihil enimipsius :
operationi communicat corporahs opera-
tio. »
Miror autem unde secunda objectio
processerit scihcet quod si intellectiva
:
anima esset forma corporis mixti, cau-
saretur ex commixtione elementorum,
cum nulla anima ex commixtione ele-
mentorum causetur. Dicit enim Aris-
totelcs immediate post verba pra^missa :
« Sed enim omuis auimae sive virtus sive
ap- potentia corpus aliud participare vide-
tur idque magis divinum quam ea quae
;
elementa appellantur; verum proutnobi-
litate ignobilitateve animae inter se dif-
: ferunt, ita et natura ejus corporis ditrert.
inest enim in semine omnium quod facit
ut fecunda sint semina, videlicet quod
calor vocatur idque non ignis, non talis
:
facultas aliqua est, sed spiritus qui in
scmine spumosoque corpore continetur,
et natura quae in eo spiritu est, propor-
tione respondens elemento stellarum. »
Ergo ex mixtione elementorum nedum
intellectus, sed nec anima vegetativa
producitur.
Quod vero tertio objicitur quod se-
queretur sensitivum et vegetativum esse
320
ab extrinseco, uoii est ad propositum.
Jam enim patet ex verbis Aristotelis
quod ipse hoc indeterminatum reliquit',
utrum intcllectus differat ab aliis parti-
bus animse subjecto et loco, ut Plato
dixit, vel ratione tantum. Si vero detur
quod idem subjecto, sicut verius
sint
est nec ad hoc incouvcniens sequltur.
; uullum inconveniens scquitur. Non enim
Dicit cnim Aristoteles in II De aninia
quod « simiUter se habent ei quod de
figuris, ct quae secundum animam sunt. »
Scmpcr enim in eo quod est consequeu-
DE UNITATE INTELLECTUS.
sensitivo existens, aUaspecie animae est,
et aham causam productivam habet; ea-
dem tamen causa productiva est sensi-
tivi, et vcgetativi quod iuest sensitivo.
Si ergo sic dicatur quod vegctativum et
sensitivum quod inest intellectivo, est a
causa extrinseca, a qua est intellectivum,
inconvcuicns est afTectum superioris
agentis habere virtutem quam habet ef-
fectus inferioris ageutis, et adhuc am-
plius undc ctiam anima inteUectiva,
:

ter, est potentia quod prius est in figuris quamvis sit ab exteriori agente, habet
et in animatis ut in tetragono quidem
; tamen virtutes quas habent anima vege-
trigonum est, in sensitivo autem vege- tativa et sensitiva, quse sunt ab interiori-
tativum; similiter autem idem subjecto bus agentibus.
est etiam intcllectivum; quod ipse sub Sic igitur diligentcr consideratis ferc
dubio rehquit. Similiter dicendum essct omnibus verbis Aristotelis quae de in-
quod vegctativum et sensitivum sunt in tcUectu luimano dixit, apparet cum hujus
intellcctivo, ut trigonum et tctragouum quod anima humana sit
fuisse senteutiai
in pentagono. Est autem tetragonum actus corporis, et quod ejus pars sive
quidem a trigono simplicitcr alia figura poteutia sit inteUectus possibilis.
secundum spcciem, non autem a trigono
quod cst potcntia in ipso, sicut ncc qua-
tcrnariusa tcrnario qui cstparsipsius, sed CAPUT IV.
a ternario qui cst seorsum existens. Et
si contingcret diversas figuras adiversis Quid circa hoc sensenmt Peripatetici.
agentibus produci trigonum quidem ,

seorsum a tctragono cxistcns liaberct Nunc autem considcrare oportet quid

aliam causam pro(hiccntcm (juam tetra- alii hoc ipso senserunt
Peripatetici de :

gonum, sicut et habet aUam spcciem : ct accipiamus primo vcrba Thcmistii in

scd trigonum ([uod inest tctragono, lui- Cofnnwnto tle anifna, u\n sic dicit * :

berct eamdcm ciuisam producentem. Sic « -

Inlellcctus iste, quem dicimus in po-
igitur vegctativum quidcm seorsum a tentia, magis est animae connaturalis,

* Parm. roslituore volint texluni Tlicmijtii tiam rorum ahsolvat. .\t(iuo hic intcllectus scpa-
talem qualcm a S. Thoma introdiicitui- ; sed iion ratus ol impatibilis impcrmixtusquo est. Intel-
benc rem confecit, ul inlVa vidchitur. lcctus autom iiotostatis, (juamvis eadom fcre qua
^ Paraphra<li<;im Ilcrmolai IJarl^ari translalio- iiitclloclii^ apcns, dicrnitalo auctoritato^iuo pol-
nem Themistii contra lidem omniuiu codicum in- lcat; (juia tamon a!i(]uando conjunclior, additior-
vexit in Opusculum S. Thoma- Kditor, quiscum- ({ue huniana'. anini% est, videlur societatc Iiac
que is Veterc versiono, qua usus esl Aqui-
fuorit. nobilitati sua» nonnihil dispcndii dctrimentique
nas, rostituta, ad niarf^inom rejicimus Harl»ari faccro. Oiiomadmodum ita^iuo lumen cum ad
translatioiiom. Vidc Admonitioiicin pra-viiim oculos ct coloros acccdit, /.\1. cuin oculos et co-
cap. II, num. i : « Duas erf;o ditri-ronlias osso lores accij)it, item accodit,'i non modo visui, scd
liumani animi necesse est, intellectumpoteutia», coloribus etiam actuni pradiet; ita intellectus
el intelloctum agontcm. Hic priorcni illum tjuasi apons cum intollcctum potentia? agitat, non so-
adortus aiuplc\us([ue primuin (pia-^i odiicit in lu- liiiii iiitollectui actum ministrat, scd el res qute
nicn tonoi>ris, ol iii actu ((iii^tituit dciiidc ha- ; Iiolcnlia inlcllccla- siinl, lacit iil in co intcllccta'
bitum in oo queuuiam ollormat, in quo univor- sint actu atijuo ha' sunt fornuo matoriales, et no-
:

salesroriimnotiones,etscientitpcollucantur. .Nani tiones communes de singularibus sensibus col-

quomadmodum ncque riide saxum, no(]uo inipo- lccta>. » Kt j»ost pauca suhdit Qualis est orgo
: ><

allcrum doiiuis j)oh'iilia ost,

lituiii a's, (]uoiuiii artis ad suam matoriam comjiaralio, talis ost
altorum stalua, aiil hoc accipore forinaiii domus iiitcllortus aijciitis ad intolloclum j)otonlia> pro-
potosl, aut illud statua», nisi ars materias illas baiid a. Iloiii hic omnia facit, illo lit omnia. Fx

qua» ad domum et statuam comparata» sunt, tin- (luo sequitur iit in noslra potestate sit intolligere,
gat, ot formam artiliciosam imjionat, ahiuc ita et sjicculari cum volumus (juia intollectus agens
:

domum consistnt doiiius ct slatua; ita iiitollcc- nou (juomadmoduiu ars soorsum a sua matcria
tum i)otontia' ah altoro intolloctu ])crrKi oporUM : ost, scd toliis iiil(>!lcctiii jtotontia' intoxtus im-
qui quod ijisc j)crfoctiis ost, ct iii actu somjior. mcrsus(juc liabctur. 1'ingo cxcu^^sorcin iii acre
nulli potontia; aftinis consorsvc, prcPparalionom aut in ferro esse, uon cxlrinsecus nonno perva- :

illaiii intollcclui ad intollipeiidum adjunctain, ad dot iicuctrabitquc in materiam uuivpr>am? Eo-

instar artis excilel, cxcolatqiio liabitum, ct scien- deni modo intellectus ageus iutellecluipotestatis
 ;

OPUSCULUM XV. 321

scilicet quam
agens. Dico autem, non volumus. Non enim est aliquis materiae *

omni * animge, sed solum humanai. Et exterioris potentia intellec-

^, sed in*^ toti
sicut lumen potentia visui, et potentia tui, qui vestitur factivus. Ac si utique
coloribus adveniens, actu quidem visum aedificator hgnis, et aerarius aeri^^nonab
facit, et actu colores ita et intellectus ; extrinseco existeret, per totum autem
iste qui actu, non solum ipsum actu in- ipsum penetrare potens erit. Sic enim **

tellectum fecit % sed et potentia intellec- et qui secundum actum intellectus, in- '*

tiva ipse instituit. » Et post paucaconclu- tellectui potentia superveniens, unum^"

dit « Qiiam igitur rationem habet ars
: cum ipso. » Et post pauca concludit :

ad materiam, hanc et intellectus factivus « Nos ^^ igitur sumus aut qui potentia
ad eum qui in potentia. Propter quod intehectus, aut qui actu (a).
etiam in verbis ^ est intelligere, qaando Patet igitur ex praemissis verbis The-

assistens, unus cum illo redditur, propterea quod ligibilia, actu intelligibilia iste conslituit. »
una res est, quse ex materia et forma consistit; ^ Parm. « in promptu nobis.»
:

et tamen permixtio hsec rationes duas habet. » ' Parm. « ars. » :

Et qnibusdam interpositis subdit « Nos igitur :

5 Parm. « inferioris. »
:

utriusque intellectus copulatio sumus. Si ergo ita ^ Parm. « inexistit. »:

habent omnia quse ex actu et potentia concilian- ' Parm. omittit « serarius seri. » :

tur, ut in his aliud sit ipsa res", aliud essentia ^ Parm. « etiam. » :

sequitur ut aliud ego sim, aliud essentia mea :

^ Parm. « scilicet actu. »:

ita ut ego sim is qui es actu et potestate consti- ^•^

Parm. « facit. » :

tuor, essentia mea sit solus actus tantum. Onani- 1* Parm. « nos igitur sumus,utquod potentia;
:

obrem eadem quse considero, hfec etiam scribo,
et litteris mando. Scribit vero intellectus qui ex
potestate componitur scribit, inquam, nun ta- :
men quatenus ex potestate constat-, sed quatenus
intellectus agens est, quia illinc quasi omnis ac-
tio derivatur et ducitur. » Et post pauca adbuc
manifestius subdit « Ut ergo redeamus unde
: tentia coloribus adveniens, actu quidem visum
discessimus, quemadmodum aliud est animal,
aliud suum animali esse et quemadmodum suum
animali esse ab ipsa dependet animalis anima
ita aliud ego sum, aliud mihi esse, et mea essen-
tia. Heec autem ab ai<ima provenit non quidem
sensuali, quippe quae tamquam materia intellec-
tus potentise babeatur; neque item ab ipso intel-
lectu potentiae, ut qui pro materia inlellectus
agentis sit. Restat igitur ut ab intellectu agente
tantum essentia mea proficisci ac pendere dica-
tur. Solus enim intellectus
maxime censendus est
formarum; inferiora autem cetera modo subjec-
torum loco, modo formarum habentur. Sane
intellectus auteni, qui actu. »
(ajTextus Themistii juxta Cod. S. Gen.
(> quem nos dicimus in potenlia
Intellectus iste
magis est animse connaturalis, scilicet quam
agens. Dico autem nou omni anima>, sed solum
humanse. Et sicut lumen potentia visui, et po-
facit, et aetu colores, ita et intellectus iste qui
; actu non soluni ipsum actu intellectum fecit,
: sed et potentia intellectiva * ipse instituit, »
et post pauca concludit: « Quam igitur rationem
habet ars ad materiam, hancet intellectus factivus
ad eum qui in potentia, propter quod et in verbis
est intelligerp! quando volumus. Non enim est
aliquis materiae
exterioris, sed inveslitur toti
potentia intellectui qui factivus, ac si utique
aidificator lignis et aeiarius a^ri non ab extrinseco
agens proprie et existeret per totum, aut ipsuin penetrare potens
immo vero forma
forma, erit. Sic enim et qui secundum actum intellectus
intellectui potentia superveniens unum tit cum
ipso. » Et post pauca concludit « Nos igitur :

ordo naturse et processus hic est, ut respectu in- sumus aut qui potentia intellectus aut qui actu.
feriorum superioribus vice formarum utatur, Sic quidem in compositis omnibus ex eo quod
respectu superiorum inferioribus loco materise. potentia et ex eo quod actu, aliud est hic, aUud
Summam vero et supremam formarum intellec- est huic aliud utique erit ego, et aliud mihi esse.
:

tum agentera constituit, qua? simul atque pro- Et ego quidem est compositus intellectus ex po-
gressa est, receptui canit, in eoque tinem quasi tentia et actu. Mihi autem esse ex eo quod acui
extremam manum imponit, utpote quae uullam est qualiter et quse. meditor et quje sciibo, scri-
:

formam supcriorem aut nobiliorem haberet, cui bit quidem intellectus compositus ex potentia et
loco materiae subjiceret intellectum agentem. actu. Scribit autem, non qua potenlia, sed qua
Quamobrem nos proprie animus et intellectus actu operari enim inde demonstratur. » Et post
:

sumus. » Et postea reprobans quorumdarn opi- pauca adhuc manifestius sic: « Sicut igitur aliud
nionem dicit « Cum enim statuisset Aristoteles,
: quid est animal, et aliud animali esse. Animali
in omni natura allerum pro materia haberi, al- autem esse est ab anima animalis. Sic et aliud qui
terum pro forma movente perticienteque, Ne- ego, et aliud esse mihi. Esse igitur mihi ab
cesse, inquit, est easdem diiferentias in anima anima et hoc non omni. Non enim a sen-
:

reperiri, et talem aliquem intellectum adesse qui sitiva, mihi. Igitur erat phantasiae; neque rursum
pars animae rationalis prsestantissima sit. » Et a phantastica, mihi enim erat poteutia intellec-
post pauca etiam subdit « Ex ejusdem verbis il- : tus. Materia enim est factivi. A solo igitur factivo
lud subinde colligi conlirmarique cupio Aristo- estmihi esse.» Et post pauca subdit: «adhucpro-
telem opinatum fuisse intellectum agentem aut gressa natura cessavit. Tanquam nihil habens al-
aliquid uostri esse, aut plane ipsos. » terum honoratius cui faceret ipsum subjcctum.
iParm. omittit : « omni. » Nos itaque sumusactivus inte.Mectus. « Et postea
*Parm. : « facit actu sed etiam poteutia intel- reprobans quorunidam opinionem dicit cum ,

Cod. S. Viut. : << sed (>tiain potentia iutelligibilis ai:tii iatelli- gibilia ipso instituit.

XXVII. 21
 ;

322 DE UNITATE INTELLECTUS.

mistii quod iiou solum intellectum pos- Quod autem Alexander intellectum possi-
sibilem, sed etiam ageutem partem aui-- bilem posuerit esse formam corporis, et
mai humauae esse dicit, et Aristotelem etiamipse Averroes coufitetur quamvis, ;

hoc seusisse, et iteium quod hoc est id
quod est, uon ex auima seusitiva, ut
quidam meutiuutur, sed ex parte iutel-
lectiva et principaliori. Et Theophrasti
quidem libros non vidi, sed ejas verba
introduxit Themistius in Commento dc
anima, quai suut talia, sic dicens Me-
ut arbitror, perverse verba Alexandri ac-
ceperit, sicut et verba Themistii praeter
ejus intellectum assumit. Nam quod dixit,
Alexandrum dixisse intellectum possibi-
lem non esse aliud quam praeparationem
quae est in natura humana ad iutellectum
:
agentcm et ad intelligibilia hanc prae- ;

lius est autem Theophrasti proponere

'
dicta de iutellectu poteutia, et de eo qui
actu. De eo igitur, qui poleutia,haiC ait
parationem nihil aliud iutellexit quam
poteutiam intellectivam quae est iu ani-
:
ma ad intelligibilia et ideo dixit eam non ;

inteUcctusautem qualiter aloris existens, esse virtutem in corpore, quia talis po-
et tamquam superpositus, famen couna- tentia non habet corporale organum et ;

turalis? Et quia natura ipsius habet qui- non ex ea ratione, ut Averroes impugnat,
dcm naturaliter esse secundum acfum, secundum quod nulla praeparatio est vir-
potentia autem - omnia, beue finit et tus in corpore.
superius. Nou enim sic accipiendum est F^t ut a Gra^cis ad Arabes transeamus
ut neque sit ipse hoc litigiosum est
:
primo manifestum cst quod Avicenna po-
euim, sed ut subjectam ' quamdam po- suit intellectum virtutem animae, quae
tentiam, sicut etiam in maferiahbus ; est forma corporis dicit enim sic in suo :

sed hoc a formis. Igitur uou ut adjectum,

*
lit)ro De ttnima « infellectus activus, :

sed utinprima generatione comprehen- idest practicus, egetcorpore et virtutibus

deus poneudum. Iloc a formis, uon ut
objectum, sed ut ipsam comprehendens
generationem, omniuo poueudum. » Sic
igitur Theophrastus cum qua^siisset duo
primo quidem quomodo iutelleclus pos-
sibihs ab extrinseco, et tamen uobis
sit
corporalibus ad omnes actiones suas.
Coutemplativus autem intellectus eget
corpore ct virtutibus ejus, sed nec sem-
:
per nec omnino. Sufficit enim ipse sibi
per se ipsum. Nihil autem horum est
anima humana sed anima est id quod ;

connaturalis etsecundo, (juai sit natura

;
habet has virtutes, et, sicut postea decla-
intellectus possibilis respondit primo
:
rabimus, est substantia solitaria per se,
ad secuudum, quod est in potentia om- quae habet aptitudinem ad actiones: qua-
nia, non quideni sicut uihil existeus, sed rum qua^dam sunt quie non porficiuntur
sicut sensus ad seusibiUa et cx hoc :
nisi per iustrumcnta, et per usum corum
concludit responsionem prima; qussfio- ullo modo quaedam vero suut quibus
;

uis, quod non inteUigitur sic esse ab non sunt necessaria instrumenfa aliquo
extrinseco quasi aliquid adjectum acci- modo. » Item in prima parte di<Mt quod
deutahter, vel tempore procedenle sed ; « auima luimana ost perfectio prima cor-
a prima generatione, sicut coutiuens et poris naturalis iustrumentalis, secundum
comprehendens naturam humanam. quod attribuitur ei agere actionis elec-

prjedixissetsecundum Aristotelem, in omni na- tio, (s. constitutio) naturave ejas sit. Certe id quod
lura hoc quidem matfriam essc liabet, hoc au- dicitur, nihil actu esse intellectum, sed potestate
tem quod materiam movet aut perlirit necesse ait, omnia, recte hactenus dicitur, quntenus et in
et in anima existere lias diirerentias, et esse ali- sensu non tamen u«que eo ad iinum resecanda
;

qnem hunc taknu intellectum in omnialieri, hunc neque tam nihil actus probandus, ut ne-
res est,
talem in omnia facere; in animacnimaittalemin- que ipsemet sit. Cahuunia ha^c esset, et oratio
tellectum. et anima; humana' velut quamdam contentioni cavilloquo jiroxima. Sed ita intelli-
partem lionoratissimam. « Kt post pauca dicit : gendum ut in animo peneris
talis qu;rdam sui
« Ex eadem Litterd hoc convi-nil conlirmare quod potentia sit pro subjecto formariim ac gremio,
putat, scilicet Aristoteies, aut nostri aliquid esse qualis in rebus materialihus facultas illa est, quee
activum intellectum, aut nos. » constitutioni eanmi et concretioni substernitur.
' Al. ex paraphrasi Hermolai Barbari « Plane : Porro quod dicitur montem exfrinsecus accedere,
facturum lioc loco me opcra* prctium arhitror, si non ita statuendum est, ut qui vere ajipo^itus in-
verba Theophrasti de inti-llectu potestatis et vectusquc h.ilicatur; sed ut qul stalim ab ortu
agente praHexuero. De intellcclu itaque potesla- quasi comprehendere nos coniplectique soleat. »
tis ha>c dicit : Cum inlellectus, inquit, homiiii * In Cod. S. fi. € sicut et sensus. s
:

extrinsecus accedat. cumque tamqu:iiii apposilus ^ Parm. omittit « subjecJam. •

:

inveclusque sit, qua-ritur quemadmodum contfc- " Pirm, omittit « Scd hoc a formis.... gene-
:

nitus uobis dicatur, dcmum quajnam coaiirma- ratione compreheadens ponendum. »

 OPUSCULUM XV. 323

tivse deliberationis, et adinvenire medi- teles ponit, et sic argumentatur. Anima

tando, et secundum lioc quod apprelien- est principium quo vivimus et intehigi-
dit universalia. » Sed verum est quod mus. Ergo et ratio cjua^dam et species
postea dicit et probat. « Et anima hu- corporis cujusdam. Et adeo huic rationi
mana secundum id quod est sibi pro- innititur quod eam dicit esse demonstra-
prium, scilicet secundum vim intellecti- tionem nam in principio capituli sic
:

vam, non se habet ad corpus ut

sic dicit « Non cnim solum quod quid est
:

forma, nec eget ut sibi pra?paretur orga- oportet diffinitivam rationem ostendere,
num. » Deinde subjungenda sunt verba sicut plures terminorum dicunt, sed et
Algazehs sic dicentis « Cum commixtio
: causaminesse et demonstrare » etponit ;

elementorum fuerit pulchrioris et per- exernplum « sicut demonstratur quid

:

fectioris aequahtatis, qua nihil possit in- est tetragonismus, » idest quadratum,
veniri subtihus et pulchrius, tunc fiet per inventionem mediae lineae proportio-
apta ad recipiendum a datore formarum nahs. » Virtus autem hujus demonstra-
formam pulchriorem ahis formis, quae tionis insohibihtas apparet
et quia :

estanima hominis. Hujus vero animae

» quicumquc ab hac via divertere voluerit,
humanae duae sunt virtutes, unaoperans, necesse habet inconveniens dicere. Ma-
et altera sciens, quam
vocat intehectum, nifestum est enim quod hic homo sin-
ut ex consequenlibus patet. Et postea gularis intehigit nunquam enim de in-
:

multis argumentis probat, quod operatio tehectu quaereremus,nisi intehigeremus :

intehectus nonfit perorganumcorporale. nec cum quaerimus de intellectu, de aho

Hoc autem prajmisimus, non quasi vo- principio qua;rimus quam de eo quo nos
lentes. ex philosopliorum auctoritatibus inteUigimus. Unde et Aristoteles dicit:
reprobare supra positum errorem sed ; « dico autem intellectum quo intelhgit
ut ostendamusquod non solum Latini, anima. » Concludit autemsic Aristoteles:

quorum verba quibusdam non sapiunt, « Quod si ahquid est primum principium
sed et Graeci et Arabes hoc senserunt, quo intehigimus: oportet iilud esse for-
quod intehectus sit pars vel potentia sive mam corporis : » qnia ipse prius mani-
virtus animae, quae est corporis forma. festavit, quod quo primo aliquid
illud
Unde miror ex quibus Peripateticis hunc operatur, est forma. Et patet hoc per ope-
errorem se assumpsisse glorientur nisi ; rationem,quiaunumquodqueagitinquan-
forte quia minus volunt cum ceteris Peri- tum est actu. Est autem unumquodque
pateticis rectesapere,quam cum Averroe actu per formam. Unde oportet ihud quo
aberrare, qui non tam fuit Peripateticus, primo ahquid agit, esse formam. »
quam Peripateticae philosophiae deprava- Si autem dicas, quod principium hujus
tor. actus qui est intelhgere, quod nomina-
mus intellectum, non sit forma; oportet
te invenire modum quo actio ihius prin-
CAPUT V. cipii sit actio hujus hominis quod diver- :

simode quidam conati sunt dicere ; quo-

In quo ostenditur per rationes quid rum unus, scilicet Averroes ponens ,

tenendum. hujusmodi principium intehigendi quod

dicitur intellectuspossibihs, nonesseani-
Ostenso igitur ex verbis Aristotelis et mam nec partem animae nisi aequivoce,
ahorum sequentium ipsum, quod intel- sed potius quod sit substantia qua^dam
lectus estpotentia animae quae est corpo- separata; dixit, quod ihius intelhgere
ris forma, licet ipsa potentia quffi est substantiae separatae est intelhgere mei
intellectus,non sit ahcujus organi actus, vel illius, inquantum intehectus ihe pos-
quia nihil ipsius operationi communicat sibihs copulatur mihi vel tibi per phan-
corporahs operatio ut Aristotelesdicit in- ; tasmata quae sunt in me vel in te. Quod
quirendumest perrationes quidcircahoc sic fieri dicebat. Species enim intehigi-
sentire sit necesse. Et quia secundum bhis, quae fit unum cum intellectu possi-
doctrinam Aristotehs oportet ex actibus bili, cum sit forma habet
et actus ejus,
principia actuum considerare ex ipso ; duo subjecta unum ipsa phantasmata,
:

actu quidem proprio intehectus, qui est aliud intehectus possibilis continuatur
intehigere, primo hoc considerandum nobis per formam suam mediantibus
videtur in quo nullam hrmiorem ratio-
: phantasmatibus; et sic dum intehectus
nem habere possumus ea quam Aristo- possibihsintehigit, hic homointelhgit.
 ,

324 DE UNITATE INTELLECTUS.

Quod autem hoc nihil sit, patet tripli-
oiter. Primo quidem quod sic continuatio
intellectus ad hominem non esset secun-
dum primam ejus generatiouem, utTheo-
phrastiis dicit, et Aristoteles innuit in
Plnjs., ubi dicit, quod terminus naturaUs
formam
considerationis de formis est ad
secundum qnam homo ab homine gene-
ratur, et a sole Manifestum est autem
. tellectu possibili
bilisad hominem, in quo sunt phantas-
mata, quorum species sunt in intellectu
possibili, qualis est copulatio parietis, in
quo est color, ad visum, in
quo est spe-
II cies sui coloris. Sicut igitur paries non
videt, sed videtur ejus color; ita sequere-
turquodhomo non intelligeret, sed quod
ejus phantasmata intelligerentur ab in-
Impossibile est ergo
.

quod terminus considerationis naturalis salvari quod bic homo intelligat secun- ,

est intellectus. Secundum autem dictum dum positionem Averrois.

Averrois, intellectus non continuatur ho- Quidam vero videntes quod secuudum
mini secuudum suam generationem, sed viam Averrois sustineri non polest quod
secundum operationem sensus, iuquan- hic homo intelligat, in aliam divertunt
tum est sentiensin actu. Phantasmaenim viam et dicunt quod iutellectus unitur
;

est motus factus a sensu secundum actum corpori ut motor et sic inquantum ex
;

ut dicilur in 111 libro De anhna. Secundo corpore et intellectu fit unum sicut ex
vero quia ista conjunctio non esset
,
movente et moto, intellectus est pars
secundum aliquid unum, sed sccundum hujus hominis et ideo operatio intel-
:

diversa. Manifestum est enim quod spe- lectus attribuitur huichomini, sicut ope-
cies intelligibilis, secuudum qnod est in i*atio oculi, qua? est videre, attribuitur
phantasmatibus, est intellecta in potentia; huic homini. Qua'rendum est autem ab
in intellectu autem possibili est secundum eo qui hoc ponit, primo qiiid sit hoc sin-
quod est intellecta abstracta a
in actu, gulare quod est Socrates utrum Socra- :

I)l)antasmalibus. Si ergo spccies intelli- tes sit solus intelleclus, qui est mcdor,
gibilis non est forma intellectus possibilis aut sit motum ab ipso quod est corpus,
nisi secundum quod est abstracta a plian- animatum tamen anima vegetativa et
tasniatil)us, suquitur quod per speciem sensitiva; aut sit compositum ex utro-
intelliyibilem nuii continualur intellectus que. Et quantiun ex sua positiouo vide-
phantasmatibus, sed magis ab eis est se- tur, Iioc tertium accipiet, scilicet quod
paratus nisi forte dicatur, (luod intellec-
: Socrates sit aliquid composilum ex utro-
tus [)0ssibilis continuatur [)lianlasmati- quc.
bus, sicut speculatuMi continuatur boniini Procedamus ergo contra cos per ratio-
cujus species resultat in speculo. Talis ncm Aristotelis in VIII Mclap/it/sic., di-
autem continuatio manifestum est quod centis Cum enim qua^cuuKjue partes
: ((

non sufficit ad conlinnationem actus : habent, et non ut acervus, quod totum,

mauifestum est enini quod actio speculi, sed ali([ui(l incst totum [^ra^ter partes,
quae est repra_*sentare, non propter hoc est alia causa qnoniiun iu corporibus iis
:

potestattribui bomini unde nec actio in-

; (|uidem tactus causa est unum essendi ;

tellectus [)Ossil)ilis [)ro](t('r [)ra'(lirtani co- aliis vero viscositas, aut ali(|ua passio

[tulationem [)osset attribui huic honiini
([uiest Socrates, ut hichomo intelligeret.
Tertio, quia dato quod una et eadem
s[)eciesnuniero esset forma intellcctus
et esset simul in [)bantasma-
[)ossibilis,
tibus; nec adhuc talis co[)ulatio suffice-
rct ad hoc quod hic homo intelligeret.
iManifestum est cnim qnod [)cr s[i(>ciem
intelligibilem ali(|ui(l intelligitur,
potenliam intellectivam aliquis intelligit;
sicut etiam per speciem sensibileni ali-
allera. Talis vero dennitio ratio est una,
non conjunctionc, quemadmodum ilias,
sed unius esse. Quid igitur est quod facit
homincm unum, ct [iropt^u' ([iiid unum
sed non multa, puta aniinal ct l)i[)cs,
aliterque, etsiest, ut aiunt quidam, i|)-
sum aliquid animal, et ipsum bipes?
Quare nani([uc non illa i[)sa liomo est,
sed [)er et crunt sccuiiduin parlici[)ati()ncin ho-
mines, et homiuis non nnius, sed duo-
rum, scilicet animalis, non bipedis el :

quid scnlitur. [ler |)Ot('ntiam autcni sensi- totalitcr uti([ue non crit bonio nnuiii, et
tivam aliquis senlit : unde [)arics, in (juo [)lura aninial ct lii[)('s? Palani itaquc quia
cst color, cujus species sensibilis in actu sic quidem acceptantibus consueverunl
esl in visu, videtur, non videt aniinal ; (lerinirc et dicere Non conlingit reddere
:

aiiteni liabens [lotentiam visivam , in ct solvcic dubitationem. Si antciii cst.

qua est talis s|)ccies, videl. Talis aulem ut di.ximus hoc ([uidcni uiatcria, illud
est praedicta copulatio inteilectus possi- vero forma ; et hoc quidempotentia, illud
 OPUSCULUM XV. 32S

vero actu ; non adhuc dubitatio videbitur quia intelligere non nisi in intellectu est,
esse. » sicut nec visio nisi in visu unde nec :

Sed si tu dicas quod Socrates non est visio potest esse alicujus nisi illius cujus
unum quid simpliciter, sed unum quid actus est visus. Secundo, quia actio mo-
aggregatione motoris et moti sequun- ; ventis propria non attribuitur instru-
tur multainconvenientia. Primo quidem, mcnto aut moto sed magis e converso ;

quia si unumquodque est similiter unum actio instrumenti attribiiitur principali

et ens, sequetur quod Socrates non sit moventi ; non enimpotest
quod serra dici
aliquid, et quod- non sit in specie nec in^ disponat de artificio potest tamen dici ;

genere, et ulterius quod non habeat ali- quod artifex secat quod est opus perra\
quam actionem, quia actio non est nisi Propria autem operatio ipsius intellectus
entis. Unde non dicimus quod intelhgere est intelligere unde, dato etiam quod
:

nautce sit intelligere hujus totius quod intelligere esset actio transiens in alte-
estnauta et navis, sednautse tanium et ; rum, sicut movere, non sequcretur quod
similiter intelhgere non erit actus Socra- intelligere conveniret Socrati, si intellec-
tis, sed intellectus tantum utentis cor- tus uniatur ei solum ut motor. Tertio,
pore Socratis. In solo enim toto quod est quia in his quorum actiones in alterum
aliquid unum et ens, actio partis est actio transeunt, opposito modo attribuuntur
totius. Etquis aliter loquitur, im-
si actionesmoventibus et motis. Secundum
proprie loquitur. Et si tu dicas quod hoc iediflcationem enim ffidiflcator dicitur
modocoelumintelligitper motorem suum, ffidificare, sp.dificium vero aidificari. Si
est assumptio difficihoris materise. Per ergo intelligere esset actio in alterum
intellectum enim humanum oportet nos transiens, sicut movere ; adhuc nonesset
devenire ad cognoscendum intellectus dicendum quod Socrates inteihgeret ad
superiores, et non e converso. Si vero hoc quod intellectus uniretur ei ut mo-
dicatur quod hoc individuum qnod est tor sed magis quod intellectus intelli-
;

Socrates, est corpus animatum anima ve- geret , et Socrates intelligeretur ; aut
getativa et sensitiva, ut videtur sequi se- forte quod intellectus intelligendo mo-
cundum eos qui ponunt quod hic homo veret Socratem, et Socrates moveretur.
non constituitur in specie per intellec- Contingit tamen quandoque quod actio
tum, sed per animam sensitivam nobihta- moventis traducitur in rem motam, puta
tam ex aliqua instructione intellectus cum ipsum motum movet ex eo quod
possibihs tunc intellectus non se habet
; movetur, ut calefactum calefacit. Posset
ad Socratem nisi sicut movens ad mo- ergo aUquis sic dicere quod motum ab
tum. Sed secundumhoc, actio intellectus intellectu, qui intelligendo movet, ex hoc
quae est intelligere, nullo modo poterit ipso quod movetur inteUigit.
attribui Socrati quod multipliciter ap-
: Huic autem dicto Aristoteles resistit
paret. in II De anima, unde principium hujus
Primo quidem per hoc quod dicit Phi- rationis assumpsimus. Cum enim dixis-
losophus in Metaphysic, quod « quo-
II set quod id quo primo scimus et sana-
rum diversum est aliquod opus prseter mur, est forma, scilicet scientia et sani-
actionem, eo quod fit, ut
actio est in tas, subjungit « Videntur enim in pa- :

sedificatio in a^dificato, et contextio in tiente et disposito activorum inesse ac-

contexto simihter autem et in ahis, et
: tus » quod exponens Themistius dicit
: :

totaliter ut motus iu moto. Quorum vero « Nam etsi ab aliis aUquando scientia et
non est ahud aliquod opus prseter actio- sanitas est, puta a docente et medico ta- ;

nem, in eis existit actio, ut visio in vi- men in patiente et disposito facientium
dente, et speculatio in spcculante, » Sic inexistere actus ostendimus prius in his
ergo etsi intellectus ponatur uniri So- quae de natura. » Est ergo intentio Aris-
crati ut movens nihil proficit ad hoc
, totelis et evidenter est verum
, quod
quod intelHgere sit in Socrate nec , quando motum movetr, et habet actionem
quod Socrates intelligat quia intelU-
: moventis, oportet quod insit ei actus ali-
gere est actio quae est in intellectu tan- quis a movente, qui hujusmodiactionem
tum. Ex quo etiam patel falsum esse habeat : et hoc est principium quo agit,
quod dicunt quod intellectus non est ac- et est actus et forma ejus, sicut si aU-
tus corporis, sed ipsum intelhgere. Non quid est calefactum,calefacit percalorem,
enim potest esse alicujus actus intelh- qui inest ei a calefaciente. Detur ergo
gere, cujus non sit actus intellectus : quod intellectus moveat animam Socra-

326
tis velillustrando, vel qiiocumque modo
hoc quod est relictum ab impressione in-
tellectus in Socrate, estprimum quo So-
crates intelligit. Id autem quo Socrates
primo intellig-it, sicut sensu sentit, Aris-
toteles probavit esse in potcntia omnia,
et per hoc non habere naturam determi-
natam, nisi hanc quod sit possibilis, et
per consequens quod uon misceatur cor-
pori, sed sit separatus. Dato ergo quod
sit aliquis intellectus separatus
Socratem, tamen adhuc oportet quod
intelleclus possibilis, de quo Aristoteles
loquitur, sit in anima Socratis, sicut et
sensus, qui ad omnia
est in potentia
sensibilia, quo Socrates sentit. Si autem
dicatur quod hoc indivithium quod est
Socrates, non est aUquid compositum
ex intellectu et corpore animato, ncque
est corpus animatum tantum, sed cst so-
him intellectus ha^c jam erit opinio Pla-
; luntatem, ut probatur in III De anima,
Nyssenus refert,
tonis, qui, ut rirogorius
propter hanc difficultatem non vult ho-
minem ex anima et corpore essc sed
animam corpore utentem,
tam corpore. Sed ct Plotinus, ut Macro-
biusrefert, ipsam animam hominem esse
testatur, sic dicens « Qui videtur, non : pronccret ad iioc qnod Socrates intellige-
ipse verus homo est, sed ille a (juo regi-
tur qiiod videtur. Sic cum morte anima-
lis discedit animatio, cacht corpus a re-
gente viduatnm et lioc cst quod videtnr;
in homine mortale. Anima vero, (jua^ est
verus homo est ab omni mortalitatis
, intcUigimus est species et forma.
conditione aliena. » Qui quidem Plotinns
nnns dc magnis r.ommentatoribus poni-
tur infer Commentatoies
Simplicins rcfert in commento PrcetUca-
mentornm. Haec aulem sententia nec a
verbis Aristofelis videtnr discor.lare. Di-
cit enim in l.\ Kt/iir. (juod
nis cst bonnmelaboran; etiam sni ipsins
gratia intellectus enim gratia unus-
: inquantum esf homo,
quisque esse videtnr. Quod quidem non ))
dicit propter hoc qnod homo sit solns
intellectus, se«i qnia id (inod cst in bo-
mine principahus, est intellectus unde
et in soquentibns dicit quod « (juemad-
modum civilas principalissimum
vidctnr, ct omnis alia constilntio, sic ct
homo ; » unde subjungit, « quod unus-
(luisquc homo vel est hic,
lcctus, '(maxime. » Kf per hnnc mo-
vcl
(inni arbilror et Themistium in vcrbis
supra positis et Plotinum in verbis
, destruuntur moralis IMiilosophia» princi-
nnnc indnctis dixissc qnod homo est
anima vcl inf»>llccfus. ()no(i cnim homo
nojisil intcilcclns tantum vel anima tan-
;
DE UNITATE INTELLECTUS.
;
tum, multiphciter probatur. Primo qui-
.dem ab ipso Gregorio Nysseno, qui in-
ducta opinione Platonis, subdit « Habet :
autem hic sermo difficile vel indissolu-
bile quid. Qualiter enim unum esse potest
indumento anima? Non enim unum est
tunica cuminduto, » Secimdo, quia Aris-
toteles in VII Metaph., probat quod homo
et equus et similia non sunt solum
,
forma, sed totum quoddam ex forma et
movens materia, ut universale; singulare vero
ille ex ultima materia etforma, uf Socrafes.
Jam est et in aliis similiter. Et hoc pro-
bavit per hoc quod nuUa pars corporis
potest defmiri sine parte aliqua animae
et recedente anima, nec oculns nec caro
dicitnr nisi cPquivoce quod non esset, si
:
homo aut Socrates esset tantum intellec-
tus aut anima. Tertio sequeretur quod
cum intellectus non moveat nisi per vo-
noc esset subjectum voluntati quod re-
tineret hoc corpus cum veUet, et abjice-
, ret cnm vellet quod manifeste patet
:
et velut indu- esse falsum. Sic igitur patet quod intel-
tcUectus non unitnr Socrati solum ut
motor; et quod etiam si hoc esset, nihil
i(M. Qui crgo hanc positionem defcndere
volunt, aut confiteantur se nihil intelli-
gere, et indignos esse cum quibus ali(]ui
(lispntcnt ant confiteanfur quod .Vrisfo-
:
tcles condndif, scilicet quod id (juoprimo
I*otest etiam hoc concludi ex hoc quod
hic homo in aliqua specie coUocatur.
Aristotelis, ut Si)eciem autcm minquam sortitnr aUquid
nisi ex forma. Id igitur per quod hic
liomo speciem sorlitur, est forma. Unum-
qnodque anfcm ab eo speciem sorfitur
« Iioni homi- qnod cst principinm propria^ opcrationis
s])(Mici. l*ropiia anlcm opcrafio hominis,
est intclligere :
pcr hoc enim difrcrt ab aliis animdibus;
hac (^peratione Arislotclcs fe-
cf i(lc(> in
licitatem nltimam constituif. Piincipinm
: antem quo intclligimus, est intellectus,
ut Aristotclcs dicit. Oportet igitnr ipsum
maximc iiniri corpori nt formam non quidcm
:
ita (juod ipsa intcllecfiva potcntia sit ali-
cujus organi actus sed quia est virtus
;
» scilicet infel- anima^ qua» est actus corporis physici
organici.
Adhuc. Secnndum isfornm positionem
pia :snbtrahitur cnim (jnid^inid est in
nobis. Noii cnim cst ali(|nid in nobis nisi
pcr voluntatcm; unde et lioc ipsum vo-

luntarium dicitur quod in nobis
luntas autem in intellectu
per dictum Aristotelem in III De anima;
et per hoc quod in substantiis separatis
est intellectus et voluntas; et per hoc
etiam quod contingit per voluntatem ali-
quid in universah amare vel odire, sicut
odimus latronum genus, ut Aristoteles
dicit in sua Rhetorica. Si igitur intellec-
tus non est aliquid hujus hominis, vel
non est vere unum cum eo, sed unitur ei
solum per phantasmata, vel sicut hiotor;
non erit in hoc homine voluntas, sed in
intellectu separato et ita hic homo non
: est dignitas hujus formse quam capacitas
erit dominus sui actus, nec aliquis ejus
actus erit laudabiUs vel vituperabilis
quod est diveilere principia moralis phi-
losophiae. Quod cum sit absurdum et
vitae humanai contrarium (non enim esset
necesse consiliari, nec leges ferre) sequi-
tur quod intellectus sic uniatur nobis ut
vere ex eo et nobis fiat unum quod vere
non potest esse nisi eo modo quo dic-
tum est, ut sit etiam potentia animae,
quae unitur nobis ut forma. Relinquitur
igitur hic absque omni dubitatione te-
nendum non propter revelationem fldei,
'
ut dicunt sed quia hoc subtrahere est
; paratee :neque etiam esset conveniens
niti contramanifeste apparentia.
Rationes vero quas in contrarium ad-
ducunt, non difflcile est solvere. Dicunt
enim quod ex hac positione sequitur
quod intellectus sit forma materialis, et
non sit denudata ab omnibus naturis re-
rum sensibilium ; et
quidquid recipitur in intellectu, recipitur
sicut in materia individualiter, et nou
universaliter. Et ulterius quia si est
forma materialis quod non est intellecta
in actu, et ita intellectus non poterit se
intelligere; quod est manifeste falsum
nulla enipi forma materialis est intellecta
in actu. Horum autem solutio apparet ex
his quae praemissa sunt. Non enim dici-
mus animam humanam
corporis secundum intellectivam poten-
tiam, quae secundum doctrinam Aristote-
lis nullius organi actus est, unde rema-
net quod anima quantum ad intellectivam
potentiam sit immaterialis, et immate-
rialiter recipiens, etseipsam intelligens.
Unde et Aristoteles signanter dicit de
anima quod est locus specierum, non
tota, sed iutellectus.
Si autem contra hoc objiciatur quod
^ Parm. omittit « non, » et dicit in notula
: :
Forte : « sic absque dubitalione tenendum non
OPUSCULUM X^. 327
est. Vo- potentia animae non potestesse immate-
est, ut patet rialior aut simplicior quam ejus essentia :
optime procederet si ,essentia anima?
humanae sic esset forma matoriae, quod
non per esse suum esset, sed per esse
compositi, sicut est de aliis formis, qua?
secundum se nec esse nec operationem
habent praeter communicationem mate-
ria?., quae propter Iioc immorsae materiae
dicuntur. Anima autem humana, quia
secundum suum esse est forma, cui ali-
qualiter communicat materia non totali-
ter compreheudens ipsam, eo quod major
materiae nihil prohibet quin habeat ali-
;
: quam operationem velvirtutem, ad quam
materia non attingit.
, Consideret autem qui hoc dicit quod
si hoc intellectivum principium, quo nos
intelHgimus, esset secundum esse sepa-
ratum et distinctum ab anima, quse est
: corporis nostri forma, esset secundum se
intelligens et intellectum; nec quando-
que intelhgeret, quandoque non : neque
etiam indigeret ut se ipsum cognosceret
per intelligibilia et per actus, sed per es-
sentiam suam, sicut aliae substantiae se-
quod ad intelligendum indigeret phantas-
matibus nostris. Non enim invenitur in
rerum ordine quod superiores substan-
tiae ad suas principales perfectiones indi-
geant inferioribus substantiis, sicut nec
corpora coelestia formantur aut perflciun-
per consequens tur ad suas operationes ex corporibus
inferioribus. Magnam igitur improbita-
tem continet sermo dicentis quod intel-
,
lectus sit quoddamprincipjum secundum
substantiam separatum, et tamen quod
per species- a phantasmatibus acceptas
;
perflciatur^ ct flat actu intelligens.
CAPUT VI.
esse formam
Ubi ontenditur quod intellectus possibilis
non est unus omnibus.
His igitur consideratis quantum ad id
quod ponunt, intellectum non esse ani-
mam, qua^ est nostri corporis forma, ne-
que partem ipsius, sed aliquid secundum
substantiam separatum considerandum
;
restat de hoc quod dicunt, intellectum
possibilem esse unum in omnibus. Forte
solum propter etc. »
 ,

328 DE UNITATE INTELLECTUS

enim de agente hoc dicere aliquam , quod omnium hominum sit unus oculus
rationem haberet, et multi philosophi, numero inquirendum restat utrum
:

hoc posuerunt nihil enim videtur

: omnes tiomines sint unus videns vel ,

inconveniens sequi, si ab uno agente multi videntes. Ad cujus veritatis inqui-

mulfa perficiantur quemadmodum ab ,
sitionem considerare oportet, quod ahter
uno sole omnes potentiaB
perficiuntur se habet de primo movente, et aliter de
visivae animahum ad videndum quam- ; instrumento. Si enim multi homines
vis etiam hoc non sit secnndum inten- utantur uno et eodem instrumento nu-
tionem Aristotelis qui ponit intellec- ,
mero, dicentur multai operationes puta ;

tum agentemesse ahquid in anima, unde cum multi utuntur una machina ad lapi-
comparat ipsum lumini. Plato autem dum projectionem vel elevationem. Si
ponens intellectum uuum separatum vero principale agens sit unum quod
comparavit ipsum soh, ut Themistius utatur multis instrumentis nihilominus ,

dicit : est enim unus
mina a sole ad videndum. Sed
difTusa
quidquid sit de intellectu agentc, dicere
intellectum possibilem esse unum om-
nium hominum multiplicitcr impossi-
, Sic igitur unitas operantis attenditur non
bile apparet.
Primo quidem, quia si intellectus pos-
quo intelligimus, necesse est
sibilis est
dicere quod homo singularis intclligens
vel sit ipse intellectus, vel inlclloctus for-
malitcrei inha^reat, non (luidcm ita quod
sol, sed plura lu- operans est unum, sed forte operationes
divsrsae propter diversa inslrumenta.
Aliquando aulem est operatio una, licet
ad eam multa instrumenta requirantur.
secundum instrumenta, sed secuiidum
priucipale agens quod utitur instrumen-
tis. Praedicta igitur positione facta, si
oculus esset principale in homine, qui
uteretur omnibus potentiis animae et
partibus cori^oris quasi instrumentis ,

sitforma corporis sed quia est virtus , multi habeutesunumoculum essent unus
anima^ quae est forma corporis. videns. Si ergo oculus non sit principale
Si quis autem dicat quod hic homo iiominis, sed aliquid sit in eo principa-
singuha"is est ipse intellectus , conse- lins (juod utitur oculo quod diversificatur
qwens est quod hic homo singidaris non in diversis; cssent quidem multi viden-
sit alius ah illo liomine singnlari; et tes, sed uno oculo. Manifestum est autem
(piod omnes homines sint unus homo, quod intellectus est id quod est princi-
uon qui(h^m piirticipatione speciei sed , pale in homine, et utitur omnibus po-
secundum unum individuum. Si vero in- tentiis anima" et membris corporis tam-
tellectns nobis formaliter
inest sicut , quam organis : propter hoc Aristoteles
jam dictiim ost, scquitur quod diverso- subtiliter dixitquod « homo est intollec-
rum corporum sunt divorsa» anima*. Sicut tus maxime. » Si igitur sit unus intel-
enim homo ost ex corpore et anima; ita lectus omnium, ex necessitate sequitur
hic homo, scilicet Callias aut Socrates, quod sit unus intelligens, et per conse-
estcx hoc corporc et ex hac anima. Si (juons unus volons, et nnus utens pro
autem anima' sunt diversae, et intolioctus sua^ voluntalis arliitrio omnibus illis se-
possibilis est virtus anima», qua anima cundum (jua' hominos diversificantur ad
intolligit; oportet quod diHerat numoro, invicem. Kt ex hoc nltorius sc(iuiturquod
quia nec fingcro possil)ile ost (piod di- nulla difrorejilia sit inlor hominos quau-
versarum rerum sit una numero virtus. tum ad liboram voluntalis electionem,
Si quis autom dical quod homo intol- sed oadom sit omnium; si intellectus,
ligit pcr intellectum possibilem sicut pcr apud quem solum residot principalitas et
aliquid sui quod tamon ost pars ojus non dominium ulondiomnibus aliis, ost unus
ut forma, sed sicut molor jam oslon- ; ol idem in divorsis homiuibus quod est
sum ost supra quod hac positione facta, manifesfe falsum el impossibile. Repu-
nullo modo potcst dici quod Socrates iu- gnat onim his qua^ apparent, ct destruit
tcUigat. Sod demus quod Socratos intol- totam sciontiam moralom, ot omnia qua»
ligit i)or hoc quod intoUectns iufelligif, portinont ad couvorsaliQuem civilem, '

licet intolleclus solum mofor sicut

sit , qua' est omnibus naturalis, ut Aristofoles
homo vidot per hoc quod oculus videf. clicit.

Et ut similitudinem sequamur, ponafur Adhuc. Si omnes homines infelligunt

* Al. : « ad conservationem. »
 OPUSCULUM XY. 329

uno qualitercumque eis unia-

intellectu, « Quoniam potentia quodammodo est
tur, aut ut forma, sive ut motor; de intelligibilia intellectus , sed actu nihil
necessitate sequitur quod omnium ho- antequam inteUigat. Oportet autem sit,
minum sit imum numero ipsum intelli- sicut in tabula nihil est actu scriptum :

gere quod est simul et respectu unius quod quidem accidit in inteUectu. » Est
intelligibilis; puta, si ego intelligo lapi- ergo sententia Aristotelis quod inteUec-
dem, tu similiter, oportebit quod una
et tus possibilis ante addiscere aut invenire
et eadem sit intellectualis operatio et est in potentia, sicut tabula in qua nihil
mei ettui. Non enim potestesse ejnsdem est actu scriptum sed post addiscere et
;

activi principii, sive
motor respectu ejusdem objecti
, nisi
una numero operatio ejusdem speciei in
eodem tempore quod manifestum est
; in actu.
ex his quae Philosophus determinat in
V Phys. Unde, si essent multi homines
habentes unum ocuhim, omnium visio
non esset nisi una respectu ejusdem ob-
sit forma, sive sit invenire secundum habitum scientiae,
, quo potest per se ipsum operari, quam-
vis et tunc sit in potentia ad considerare
Ubi tria notanda sunt. Priuio quod ha-
bitus scientiae est actus primus ipsius
intellectus possibiUs, qui secundum hunc
fit actu, et potest per se ipsum operari.

jecti in eodem tempore. Similiter ergo si
intellectus sit unus omnium, sequitnr
quod omninm hominum idem intelli-
gentium eodem tempore sit una actio in-
tellectualis tantum et praecipue, cum ;
nihil eorum secundum quse ponuntur
homines differre ab invicem, in opera-
tione intellectuali diversificetur. Phan-
tasmata enim prseambula sunt actioni
intellectus, sicut colores actioni visus
unde per eorum diversitatem non diver-
sificatur actio intellectus,
intelligibilis ; secundum
nunt hujus a scien-
diversificari scientiam
tia alterius, inquantum hic intelUgit ea
quorum phantasmata habet, et ille ea
Non autem scientia est solum secundum
phantasmata iUustrata, ut quidam dicunt,
et quaedam facultas quae iu nobis acqui-
ritur ex frequenti meditatione et exerci-
tio, ut continuemur cum intellectu pos-
sibili per nostra phantasmata. Secundo
notandum quod ante nostrum addiscere
et invenire, ipse intellectus possibilis
est in potentia, sicut tabula in qua nihil
: est scriptum. Tertio quod per nostrum
addiscere seu invenire, ipse intellectus
maxime unius possibilis fit actu. Haec autem nullo
qua3 tamen po- modo possunt stare, si sit unus intellec-
tus possibilis omnium qui sunt et erunt
aut fuerunt. Manifestum est enim quod
species conservantur in intellectu est ;

quorum phantasmata habet. Sed in duo- enim locus specierum, ut Philosophus

bus qui idem sciunt et intelligunt, ipsa supra dixerat, et iterum scientia est ha-
operatio intelleclualis per diversitatem bitus permanens. Si ergo per aliquem
phantasmatis nullatenus diversificari po- praecedentium hominum factus estin actu
test. secundum aliquas species intelligibiles
Adhuc autem ostendendum quod est et perfectus secundum habitum scientiae,
haec positio manifeste apparet repugnans ille habitus et illae species in eo rema-
dictis Aristotelis. Cum enim dixisset de nent. Cum autem omne recipiens sit de-
intellectu possibih quod est separatus, nudatum ab eo quod recipit, impossibile
et quod est in potentia omnia, subjungit est quod per meum addiscere aut inve-
quod « cum sic singula sciat, » scilicet nire illce species acquirantur iu intellectu
in actu, « ut sciens dicitur qui secundum possibili.
actum, )) idest hoc modo sicut scientia Et si tamen aliquis dicat quod secun-
est actus, et sicut sciens dicitur esse in dum nostrum invenire, intellectus pos-
actu inquantum habet habitum unde : sibilis secundum aliquid fiat in actu de
subdit « Hoc autem confestim accidit,
: novo, puta si aliquid intelligibilium in-
cum possit operari per se ipsum. Est venio quod a nuUo praecedentium est
quidem igitur et tunc potentia quodam- inventum tamen in addiscendo hoc con-
;

modo, non tamen. simihter sicut ante tingere non potest non enim possum
:

addiscere aut invenire. » Et postea cum addiscerenisi quod docens scivit. Frustra
quaesivisset « Si intellectus simplex est
: ergo dixit quod ante addiscere aut inve-
et impassibihs, et nulh nihil habet com- nire, intellectus erat in potentia.
mune, sicut dixit Anaxagoras ; quomodo Sed et si quis addat, homines semper
inteUiget, intelhgere pati aUquidest?
si )) fuisse, secundum opinionem Aristotelis ;

Et ad hoc solvendum respondet dicens : sequeretur quod non fuerit primus homo
 ,

330 DE UNITATE INTELLECTUS.

intelligens : et sic per phantasmata nul- supra phantasmata. Si autem ponatur se-
lius species intelligibiles sunt acquisitae cundum, quod species intelligi-
scilicet
in intellectu possibili, sed sunt species in- biles illustrent phantasmata, et secundum
telligibiles intellectus possibilis aeterna'. hoc intelligantur primo quidem sequitur
:

Frustra ergo Aristoteles posuit intellec- quodphantasmata fmnt intelligibilia actu

tum agentem, qui faceret intelligibilia in
potentia, intelligibilia actu. Frustra etiam
posuit quod phantasmata se habent ad
intellectum possibilem sicut colores ad
visum, si intellectus possibilis nihil a
non per intellectum agentem, sed per
intellectum possibilem secundum suas
species. Secundo quod tahs irradiatio
phantasmatum non poterit faccre quod
phantasmata sint inf elligibiha actu non :

phantasmatibus accipit. Quamvis et hoc enim fumt phantasmatainteUigibiha actu

ipsum irralionabile videatur quod sub- nisi per abstractionem haec autem ma-
;

stantia separata a pbantasmatibus nostris gis erit receptio quam abstractio. Et ite-
accipiat, et quodnon possit se intelligere rum cum omnis receptio sit secundum
nisipost nostrum addiscereaut inveuire, naturam recepti, irradiatio specierum in-
sive intelligere quia Aristoteles post
: tcUigibilium, quaj sunt in intellectu pos-
verba pra^missa subjungit « Et ipse : sibili, non erit in phantasmatibus quae

tunc se ipsum potest intelUgere post ad- sunf in nobis, intelligibiliter, sed sensi-
discere aut invenire. » Substantia enim biliter et materialif er et sic non poteri-
;

separata per se ipsam est intelligibilis
unde per suam essentiam se intcUigeret
intellectus possibilis, si esset substantia
separata nec indigeret ad hocspeciebus
;
intelligibilibus ei supervenientibus per
nostrum intelligere aut invenire.
Si autem ha^c inconvenientia velint
evadere dicendo quod omnia pra^dicfa
: mus intelligere universale per hujus-
modi irradiafionem. Si autem species in-
telligibiles intellectus possibilis neque
accipiunfur a phantasmatibus, neque ir-
radiant super ea; crunt omnino dispa-
ratai, et nihil proportionale habentes
nec phantasmata aliquid facient ad in-
telligendum quod manifeste veritati re-
:

Aristoteles dicit dc intellectu possil)ili se- pugnat.

cundum quod continuatur nobis, et non
secundum quod in se est
dicendum est quod verba Aristotelis hoc
non sapiunt immo de ipso intellectu
;
Sic igifuromnibus modis impossibile
: primo quidem est quod intellectus possibilis sit unus
tantum omnium hominum.

possibili loquitur secundum id quod est

proprium sibi, et secundimi quod distin- CAPUT VII.
guitur ab agente. Si vero fiat vis de
verbis Aristotelis ponamus, ut dicunt
;
ftationcs punenlium nnitatcm intellectus et
quod intellectus possibilis ab aterno lia- earum sohitioncs.
buerit species intelligibiles pcr quas ,

continuetur nobis secundum i»liantas- Restat autem nunc solvere ea quibus

mata (jua' sunt in nobis. Oportct cnim ut pluralitafem infcllcctus possibilis ni-

species intclligibilcs i\uiR sunt in intel- tuntur cxcludere.

lcclu possibili, et pbantasmata qu« sunt Quorum primum est, quod omne quod

in nobis, aliquo horum trium modorum multiplicatur sccundum divisioncm ma-

se habcant. Quorum unus cst quud spe- tcria^, est forma matcrialis : unde sub-
cics intelligibilcs qua> sunt in intcllcctu stantia^ separafa' a materia uon sunt
possibili, sintaccept» a phantasmatibus phires in una specie. Si ergo plures
qu* sunt in nobis, ut sonant verba Aris- intcllcctus csscnt in pluribus hominihus
totclis (juod non potcst essc secundum
:
qui dividuntur ad invic(nn numero pcr
pra^dictam position(>m, ut ostensum est. divisioncm materiai, sequeretur ex ne-
Sccundus autem modus est ut illa» spe- cessitate quod esset forma
intellectus
cies non sint acce[»ta» a phantasmatibus, matcrialis (]U(»d cst
: contra verba Aris-
sed sint irradiantcs supcr pluuilasmata totclis, ct probationcm illius, qua probat

nostra ;
puta si spccics aruiuai cssont in quod iufcllectus est scparatus. Si ergo
ociilo irradiantes supcr colores qui sunt est separatus, et non est forma mate-
in pariete. Tertius aufem modus cst ut rialis, nullo modo multiplicaf ur sccundimi

nc(|uc spccics infcUigibilcs qua' sunt in mnltiplicatioiuMU corporum. Uuic autcm

intcllcctu possibili, sinf acccjjfa? a j^ban- rafioni tantum innitunfur, quod dicunf,
tasmatibus neque imprimanl aliquid
,
quod Deus non possct faccre plures in-

tellectusunius speciei in diversis homi-
nibus dicunt enim, quod hoc implicaret
: quod si idea esset separata,
contradictionem, quia habere materiam
ut numeraliter multiplicetur, est aliud
a natura formae separatae. Proceduntau-
tem ulterius, ex hoc concludere volentes
quod nulla forma separata est una nu-
mero, nec aliquid individuum quod
dicunt ex ipso vocabulo apparere, quia
non est unum numero quod est
nisi
unum de numero forma autem liberata
: ab aliquo, ita quod sit actus alicujus ma-
a materla non est unum de numero,
quia non habet in se causam numeri, eo
quod causa numeri est a materia.
Sed ut a posterioribus incipiamus, vi-
dentur vocem propriam ignorare in hoc
quod ultimo dictum est. Dicit enim Aris-
toteles in IV Metaphysic, quod cujusque
substantiae unum est esse non secundum
accidens, et quod nihil est aliud unum
praeter ens. Substantia ergo separata si
estens, secundum suam substantiam est
una, praecipue cum Aristoteles dicat in
VIII Mctaphysic, quod ea quae non ha-
bent materiam, non habent causam ut
sint unum et ens. Unum autem in V Me-
taphysic, dicitur quadrupliciter scilicet
: sicut est unum, ut dicitur in IV Meta-
numero, specie, genere, et proportione.
Nec est dicendum quod aliqua substantia
separata sit unum tantum specie vel ge-
nere, quia hoc non est esse simpliciter
unum. Relinquitur ergo quod quaelibet
substantia separata sit unum numero.
Nec dicitur unum numero quia
aliquid
sit unum de numero non enim numerus
: Val le autemruditer argumentantur ad
est causa unius, sed e converso, quia in
numerando non dividitur unum enim:
est id quod non dividitur. Nec iterum
hoc verum est quod omnis numerus cau-
satur a materia frustra enim Aristote-
: natura intellectus quod multiplicarettir,
les quaesivisset numerum
substantiarum
separatarum. Ponit etiam Aristoteles in
V Metaphysic, quod multum dividitur
non solum numero, sed etiam specie et
genere. Nec etiam hoc verum est quod
substantia separata non sit singularis et
individuum aliquod; alioquin non habe-
ret aliquam operationem, cum actus sint
solum singularium, ut Philosophus dicit
unde contra Platonem dicit in VII Meta-
physic, quod si idea? sint separats, non
praedicabitur de multis idea, nec poterit
defmiri, sicut nec alia individua qua? sunt
unica in sua specie, ut sol et luna. Non
enim materia est principium individua-
tionis in rebus materiahbus nisi inquan-
tum materia non est participabilis a plu-
ribus, cum sit primum subjectum non
: ;;
OPUSCULUM XV. 331
Unde et de idea Aristo-
existens in alio.
teles dicit,
essetquaedam substantiaindividua, quam
impossibile esset praedicari de multis.
Individuae ergo sunt substantia; separatae,
et singulares non autem individuantur
;
ex materia, sed ex hoc ipso quod non
: sunt natae in alio esse, et perconsequens
nec participari a multis. Ex quo sequitur
quod si aliqua forma nata est participari
teriae illa potest individuari et multipli-
cari per comparationem ad materiam.
Jam autem supra ostensum est quod in-
tellectus est unitus animae, quae est actus
corporis. In multis igitur corporibus sunt
multae animae, et in multis animabus sunt
multae virtutes intellectuales, quae vocan-
tur intellectus; nec propter hoc sequitur
quod intellectus sitvirtus materialis, ut
supra ostensum est.
autem objiciat, quod si multipli-
Si quis
cantur secundum corpora, sequitur quod
destructis corporibus non remanent mul-
tae anima"; patet solutio per ea quae dicta
sunt. Unumquodque enim sic est ens
physic Sicut igitur esse animae est qui-
dem in corpore, inquantum est forma
corporis, nec est ante corpus, destructo
tamen corpore adhuc remanet in suo esse
ita unaquaeque anima remanet in sua
unitate, et per consequens multae animae
in sua r..ultitudine.
ostendendum quod Deus facere nonpos-
set quod sint multi intellectus ejusdem
speciei, credentes hoc includere contra-
dictionem. Dato enim quod non esset
non propterhoc oporteret quod intellec-
tum multiplicari includeret contradictio-
nem. Nihil enim prohibet aliquid non
habere in sua natura causam alicujus,
quod tamen habet illud ex alia causa :
sicut grave habet ex sua natura quod non
sit sursum; tamen grave esse sursum
non includit contradictionem; sed grave
esse sursum secundum suam naturam,
contradictionem includeret. Si ergo in-
tellectus si naturaliter esset unus omnium
quia non haberet naturalem causam mul-
tiplicationis, posset tamen sortiri mul-
tiplicationem ex supernaturali causa nec :
esset implicatio contradictionis. Quod
non tantum dicimus propter propositum
sed magis ne haec argumentandi forma
ad alia extendatur sic enim possent
:

3^2
conchidere quod Deus non potest facere
quod mortui resurgant, et quod ca?ci ad
visum xeparentur.
Adhuc autem ad munimentum sui er-
roris aham rationem inducunt. Qua^runt
enim, utrum intehectum in me et in te
sit unum penitus, aut duo in numero et
unum in specic. Si enim unum intehec-
tum, tunc uuus erit intehectus
numero et unum specie, sequitur
habebunt rem inteUectam. Oiiae-
intellecta
cumque enim sunt duo in numero et
unum in specie, sunt unum
quia est una quidditas per quam inteUi-
guntur et sic procedetur in intinitum
:
quod est impossibile. Ergo impossibile
est quod sint duo intellecta numero in
me et in te. Est ergo unum tantum, et
unus intellectus numero tantum in om-
nibus hominibus.
Qua-rendum est autem ab
tam
subtihter se argumentari putant, utrum
esse duo intellecta in numero et unum iu
specie, contra rationcm intellecti in-
sit
quantum est inteUectum, aut inquantum
est inteUectum ab homine. Et manifestum
estsecunchimrationemquam ponuntquod
hocest conlrM rationem intoUccti, inqunn-
tum cst iiiteUcctum. autcmI)c
inteUecti inquantum hujusmodi, est quod
Don inchgeat quod ab eo aliquid abstra-
hatur ad hoc (juod sit intcUcctum. Ergo
secundum eorum rationcm simphcitcr
concludere possumus, quod sit unum
intellcctum tantum, et non solum unum
inteUectum ali omnibus. Et si est unum
inteUectum tantum, secundum corum
rationem sequitur (juod sit unus tanlum
inteUectus in toto mundo, et non sohim
in hominilius. Krgo intclloclus nostcr
non solum est substantia scparata, sed
eliam est ipse Deus et universalitor tol-
: abstrahunlur, quae sunt in intellcctu pos-
liturpluralitassubtantiarumsoparatarum.
Si quis aulcm voUol rcspondcro quod
intellectum ab una sul)stanlia scparata ct
intoUectum ab alia non est unum specic,
quia intcllectus diUerunt specie; soipsum
(leciporct quia id quod intoUigifur,
: nisi
comj)aratur ad inlelligcre et ad inlcUoc-
tum sicut objectum ad actum ct polcn-
tiam :objectum autem non recipit spe-
ciem ab actu neque a potcntia, scd magis
e convcrso. Esf ergo simplicitcr conco-
dcndum, quod inlellectnm uniusrei, piita
lapidis, est unum tanfum, non solum in
omiiibus hominibus, sed etiam in om-
nibus inlellectilius.
Sed inquirendum restat, quid
;
DE UNITATE INTELLECTUS.
tellectum. Sienimdicantquodintellectum
est una species immaterialis existens in
intellectu possibili latet ipsos quod quo-
;
dammodo transeunt in dogma Platonis,
qui posuit quod de rebus sensibilibus
nulla scientia potest haberi, sed omnis
scientia habetur de forma una separata.
Nihil enim refert ad propositum, utrum
; si duo in aliquis dicat quod scientia qua^ habetur
quod de lapide, habetur de una forma lapidis
separata, aut de una forma lapidis quae
cst in intellectu utrobique enim sequi-
:
intellectum, tur quod scientia^ non sunt de rebus quae
sunt hic, sed de rebus separatis solum.
; Sed quia Plato posuit hujusmodi formas
immatcriales per se subsistentes, pote-
rat etiam cum hoc ponere phires intel-
lectusparticipantesabunaformaseparata
unius veritatis cognitionem. Isti autem
' qui ponunt hujusmodi forma immateria-
his qni lcs, quas dicunt csse intollecta, necesse
habent ponere quod sit unus intellectus
tantum non solum omnium homiuum
sed etiam simpliciter.
Ks( ergo dicendum secundum senten-
tiam Aristotehs quod inteUectum quod
cst unum,est ipsa natura vel quidditas
rci. Dc rcbus cnim cst scicntia naturahs
rafione et aUa' scicutia', non de speciebus intel-
lectis. Si enim inteUectum esset non ipsa
natura hTpidis quae est in rebus, sed spe-
cics quw est intcUectu: scqucretur quod
ego nou intcUigcrem rem qua' est lapis,
sed solum intcntionem qua* est abstracta
a hipidc. Scd verum ost quod lapidis na-
tura, j)rout cst in singularibus, est in-
teUccta in potcntia sod intcUocta in actu
;
per lioc quod species a rcbus sensibiUbus
mediantibus sensibus usque ad phan-
tasiam perveniunt, et per virlutem in-
tcUectus agcntis specics inloUigibilos
sibili. Iho autom species non se liabent ad
inloUcclum possibilom ut inlcUocta, sod
sicut specics (juibus iiitelloctus inteUigit
sicut etiam species qua> sunt in visu, non
sunt ipsa visa, sed ea quibus visus videt;
inquantum intolleclus rcflcctitur su-
pra sc ipsum, (juod in sonsu accidorc
non potost. Si autcm intcUigere esset
actio fransicns in extcriorem mafcriam,
sicut comburorc ot movcrc, soqucrofiir
(juod intoUigoro cssot secundum nuiduin
qiio nafura rcaliter habct esse in singu-
laribus, sicut combuslio ignis est sccun-
(liim modum combuslibilis. Sod quia in-
toUigcrc ost aclio in ij)so inloUigonle
sit in- mauens, ut Aristoteles dicit IX Metaphy-
 OPUSGULUM XV. 333

sic, sequitur quod intelligere sit secun- de notis ad ignota et sicut sanitas in
:

dum modum intelligentis, idest secun- infirmo fit uon secundum potestatem
dum exigentiam speciei qua intellectus medici, sed secundum facultatem natu-
intelligit. Usec autem cum sit abstracta r* ita et scientia causatur in discipulo
;

a priucipiis individuantibus, non reprse- non secundum virtutem magistri, sed

sentat rem secundum conditiones indi- secuudum facultatem addiscentis.
viduales secundum naturam universalem Quod autem ulterius objiciunt, quod si
tantum. Nihii enim prohibet, si aliqua remanerent plures substantiae intellec-
duo conjunguntur in re, quin unum eo- tuales destructis corporibus, sequeretur
rum repraesentari possit etiam in sensu quod essent otios*; sicut Aristoteles in
sine altero unde color mellis vel pomi
: 11 Metaph., argumentatur, quod siessent
videtura visu sine ejus sapore. Sic igitur substantise separatae non moventes cor-
naturam universalem
intellectus intelligit pus, essent otiosae : si bene Litteram Aris-
per abstractionem ab individualibus totelis considerassent, de facili possent
principiis. Est ergo unum quod intelligi- dissolvere. Nam Aristoteles antequam
tur a me et a te; sed alio intelligitur a hancrationeminducat,praemittit: « Quare

me, et alio a te, idest alia specie intelli- et substantias et principiaimmobilia tot
gibili ; et aliud est intelligere meum, et esse, rationaleestsuscipere: necessarium
aliud tuum; et alius est intellectus meus, enim dimittatur fortioriipus dicere. » Ex
et alius tuus. Unde et Aristoteles in Pr3e- quo patet quod ipse probabilitatem quam-
dicamentis dicit, aliquam scientiam esse dam sequitur, non necessitatem inducit.
siugularem quantum ad subjectum, ut Deinde, cum otiosum sit quod non per-
quadam grammatica in subjecto quidem tingit ad fmem ad quem est, non potest
est in anima, de subjecto vero nullo di- dici etiam probabiliter, quod substantiee
citur. Unde et intellectus meus quando separatse essent otiosge, si non moverent
intelligit sc intelligere, intelligit quem- corpora; nisi forte dicatur, quod motus
dam singularem actum ;
quando autem corporum sint fines substantiarum sepa-
intelligit intelligere simpliciter, intelUgit ratarum, quod est omnino impossibile,
aliquid universale : non enim singulari- cum fmis sit potior his quae suntadfmem.
tas repugnat intelligibilitati, sed mate- Unde nec Aristoteles inducit quod essent
rialitas. Unde cum sint aliqua singnlaria otiosae si non moverent corpora, sed quod
immaterialia, sicut de substantiis sepa- « omnem substantiam impassibilem se-
ratis supra dictum cst, nihil prohibet hu- cundum se optimum fmem sortitam esse
jusmodi singulariaintelligi. Exhocautem oportet aestimare. » Est enim perfectis-
apparet quomodo eadem scientia in
sit simum uniuscujusque rei ut non solum
discipulo, et doctore. Est enim eadem sit inse bonum, sed ut bonitatem in aliis
quantumadrem scitam, non tamen quan- causet. Non erat autem manifestum qua-
tum ad species intelhgibiles quibus uter- liter substantiae separatae causarent boni-
que intelligit quantum enim ad hoc in-
: tatem in inferioribus nisi per motum
dividuatur scientia in me et in illo nec ; aliquorum corporum. Unde exhoc Aristo-
oportet quodscientiaquaeestindiscipulo, teles quamdam probabilem rationem as-
causetur a scientia quae est in magistro, sumit ad ostendendum quod non sunt
sicut calor aquae a colore ignis, sed sicut aliquae substantiae separatffi nisi quae per
sanitas quae est in materia, a sanitate motus coelestium corporum manifestan-
quae est in anima medici. Si enim in in- tur; quamvis hoc necessitatem non ha-
firmo est principium naturale sanitatis, beat, ut ipsemet dicit. Concedimus autem
cui medicus auxilia subministrat ad sani- quod anima humana a corpore separata
tatcm perficiendam ita in discipulo est
; non habet ultiman perfectionem suai na-
principium naturale scientiae, scilicet turai, cumsit pars naturae humanae nulla :

intellectus agens, et prima principia per euim pars habet omnimodam perfectio-
se nota. Doctor autem subministrat quai- nem si a toto separetur Non autem
, .

dam adminicula, deducendo consequens propter hoc est frustra; quia non estani-
ex principiis per se notis unde et medi- : mae iuimanai fuiis movere corpus sed ,

cus nititur sanare eo modo quo natura intelligere, in quo est sua lelicitas, ut
sanaret, scihcet calefaciendo et frigidan- Aristoteles probat in X Ethic.
do; et magister eodem modo inducit ad Objiciunt etiam ad sui erroris assertio-
scientiam quo inveniens per se ipsum nem, quoil si intellectus essent plures plu-
scientiam acquireret, procedendo scilicet rium hominum, cum intellectus sit incor-
 ,:;

334 DE UNITATE INTELLECTUS.

ruptibilis, sequeretur quod actu essent quaesiisset de intellectu agente utrum sit
infmiti intellectus, secundum positionem unus aut plures, subjungit solvens ^
:

Aristotelis, qui mundum eeternum et ho- Ergo patet per verba Themistii, quod nec
mines semper faisse. intellectus agens, de quo Aristoteles lo-
Ad hanc autem objectionem sic respon- quitur, estunus, qui est illustrans ; nec
det Algazel in s\xd. Metaphysica : dicit enim etiam possibilis, qui est illustratus ; sed
quod « in quocumqae fuerit unum isto- verum est quod principium illustrationis
rum sine alio, idest qaantitas vel multi- est uuum, scilicet aliqua substantia se-
tudo sine ordine infinitas non remove-
, parata, vel Deus secuudum Gatholicos,
bitur ab eo, sicut a motu cceli » et postea ; vel intelligentia ultima secundum Avicen-
subdit a Similiter etiam animas huma-
: nam. Unitatem autem hujus principii
nas quae sunt scparabiles a corporil)us separati probat Themistius per hoc quod
per mortem, concedimus esse infinitas docens et addiscensidem intelligit quod :

numero, quamvis habeant esse simul nou esset, nisi esset idem principium
quoniam non est intcr eas ordinatio natu- illustrans. Scd verum est quod postea
rahs, qua remota desinant esse anima^, dicit, quosdam dubitasse de intellectu
eo quod nulla; earum sunl causa? aliis possibili utrum sit unus. Nec circa hoc
sed simul sunt sine prius et posterius, plus loquitur, quia non erat intentio ejus
natura Non enim intelligitar in
et situ. tangere diversas opiniones Philosopho-
eis prius et posterius secuadum tcmpus rum, sed exponere seutentiam Aristotelis,
creationis suai. In essentiis autem earum Platouis et Theophrasti unde in tine
:

secundum quod sunl essentise, non est concluilit « Quod dixi pronunciare qui-
:

ordinatio ullo modo, sed sunt a*qaales in dem de eo quod dicit Philosophus, siu-
esse, e contrario spatiis et corporibus, gularis est studii et soUicitudinis. Quod
et caussE et causato. » autem maxime utique ex verbis
aliquis
Quomodo autem hac Aristoteles sol- qua? collegimus, accipiat de his senten-
veret, a nobis sciri nou potest, quia illam tiam Aristotelis et Thcophrasti, magis
partem Mctaphi/sicx non habemus quam autem ipsius Platonis, lioc promptum
fecit de substantiis scparatis. Dicit enim est propalare. Ceterum qutcrere quid
Philosophus in II Physic, quod de formis quisque de anima senserit, et loci et cur<E
quai sunt scparata», in materia autem, alterius est. At quaMium fuerit opinio
iuquantum sunt separabiles, considerarc, Aristotclis, qua Theophrasti, et qua^
est opus Philosophiii; prima\ Quiccjuid etiam Platonis, facile arbilror « colligi
autem circa hoc dicatur, manifestum cst posse ex verbis his quae supra de libris
quod ex hoc nullam auf^nistiam Catludici eorum prompsimus pra-tcxuimusque. »
patiuutur, qui pomiutmuudum incc[)issc. Ergo patet quod Aristotclos et Thco-
Patet autem falsum esse quod dicuut, phrastus et ipse IMato uon habuerunt pro
hoc fuisse principium apud omnes philo- principio, quod intellectus possibilis sil
sophantes et Arabcs et Pcripateticos
, unus iuomiiibus. Patct etiam quod Aver-
quod inlellectus non miiltiplicaretur nu- roes perverse refertsentenliamThemistii
meraliter, licetapud Latiuos noii. Algazel et Theophrasti de intellectu possibili et
enim Latinus non fuit, sed Arabs Avi- ; ageute unde merito supra diximus eum
:

ccnna etiam, qui Arabs fuit, iu suo libro Philosophia? Peripatetica' perversorem.
De anima sic dicit : « Prudeutia ct stul- Undc mirum cst quomodo aliqui solum
titia etopinio et alia his similia, non commeutum Averrois videutes, pronun-
suntnisi inessentia anima^. » Ergo anima tiare pra*sumunt, quod ipse dicit, hoc
non est una, sed sunt multa' numero, et sensisse omucs Philosophos Graicos et
ejus species una cst. Et ut (Ii-a^cos non Arabes, pra'ter Latinos. Est etiam ma-
omittamus, poncndasunt circa hoc vcrba jori aiiiniratioue, vel etiam iudigua-
Themistii in commento De animn lib. lil, tione diguum, (juod aliquis Christianum
cap. xxxii, juxta edit. Barb. Cum enim se profitens tam irreverentcr de chris-

' Al. ex citata translationd « An prinnis qiii-

: Arisloteles intellootnm non soli, sed Inmini coin-
dem intellcctnm illuminantcm crcdi iinuiiiopor- paravit. IMato autein soli. » Parin. • aut priinus
:

tet, illnminatos veio, et suhindo illiimiiKuitos illustrans, cst unus, illustrali ol illustranlos snnt
mnltos ? (Juemadmodiim «[uainquani sol est uiiiis, pluros. Sol (inidom uiuis o^t lumcn autcni
:

tamen Inx quse de sole prodit et mittilur, quasi dices partiri aliqno modo
adversus. Proplor hoc
abiungilnr ab eo et divcllitur, alquc ita in multo cnim non solcm ponit in coiiiparafionom, scilicct
obtutus distrahitur distribuilurque. Uuamobrem Aristoteies, sed lumeu; Piatu autem solem. »
 OPUSCULUM XV. 335

tiana fide loqui prsesumpserit : sicut de falso et impossibili : quod etiam Deus
cum dicit, quod « Latini pro principiis facere non potest. Quod fldelium aures
eorum ha^c non recipiunt, » scilicet quod ferrenon possunt. Non caret etiam magna
sit unus intellectus tantum, « quia forte temeritate quod de his quae ad philoso-
lex eorum est in contrarium. » Ubi duo phiam non pertinent, sed sunt purse fidei,
sunt mala: primo quia dubitat an hoc sit disputare praesumit ,sicut quod anima
contra fidem secundo quia alienum se
; patiatur ab igne inferni, et dicere, sen-
innuit ab hac lege. Et quod postmodum tentias Doctorum de hoc esse reproban-
dicit :« Haec est ratio per quam Catholici das. Pari ergo ratione posset disputare
videntur habere hanc positionem » ubi : de Trinitate, de Incarnatione, et aUis hu-
sententiam fidei positionem nominat. Nec jusmodi, de quibus non nisi balbutiens
minoris praesumptionis est quod postmo- loqueretur.
dum asserere audet, Deum facere non sunt quae in destructionem
Ilaec igitur
posse quod sint multi intellectus, quia conscripsimus, non per
praedicti erroris
implicat contradictionem. Adhuc autem documenta fidei, sed per ipsorum Philo-
gravius est quod postmodum dicit: « Per sophorumrationes etdicta. Si quis autem
rationem concludo de necessitate, quod gioriabundus de falsi nominis scientia
intellectus est unus numero firmiter
; velit contra haec quae scripsimus, ahquid
tamenteneo oppositum perfidem. » Ergo dicere non loquatur in angulis, nec coram
;

sentit quod fides sit de aliquibus quorum pueris, qui nesciunt de causis arduis judi-
contraria de necessitate concludi possunt. care sed contrahoc scriptum scribat, si
;

Cum autem de necessitate concludi non audet: et inveniet non solum me, qui alio-
possit nisi verum necessarium, cujus op- rum sum minimus, sed multos alios, qui
positum est falsumet impossibile; sequi- veritatis sunt cultores, per quos ejus er-
tur secundum ejus dictum, quod fides sit rori resistetur, vel ignorantiae consuletur.
 OPUSCULUM
TRACTATUS DE P.EGE ET REGNO
ARGUMENTUM
Cogitanti mihi quid ofrcrrom regiae
celsitudiiii dip:num, moaeque prnfessioni
congruum et officio, id
sime ofTorondum, ut regi lihrum do rogno
scriberem in (juo et regni originom, et
:
ea qufip. ad regis officium portinont, se-
cundum Scripturw divinae auctorifatem,
pliilosophorum dogma, et exempUi hiu-
datorum piincipum diligonter depromo-
rem, juxta ingonii proprii facultatem
principium, progressum, consummatio-
nom opcris ex iUius oxpectans auxiUo
qui est Rcr rcf/um et Dominus (hmutimi-
tium, pcr qucm rcfjcs rcgnfint, Dcus, mfig-
jiiis Dominus, ct rex niagnus supcr omnes
dcos.
LIBER PRIMUS.
CAPUT I.
Quid significetur nominc
Principium autem intentionis nostra*
hinc sumero, oportet ut (juid nomine
regis intenigon(him sit, cxponatur. In
omnil)US autom (jua' ad tinom ali^iuom
ordiuantur, in quihus contiiigit sic ot
aHtor procedere, opus est aii^iuo diri-
gento, per quod directe dohitum porvo-
niatur ad finom. Non onim navis, (luam
secunduin diversorum vontorum impul-
'
l'arm. : « de reginiine principum.
XVI.
'
AD REGEM CYPRI.
(eDIT. ROM. XX.)
sum in diversa moveri contingit ad ,
destinatum finem perveniret, nisi per
OPEIUS. gubernatoris industriam dirigeretur ad
portum. Hominis aulem ost aUquis finis,
adquom tota vita ojus et actio ordinatur,
cnm sit agens per inteUectum, cujus esl
occurrit potis- manifeste propter finom operari. Contin-
git autom divorsimodo homines ad finem
intontum procedere quod ipsa diversitas
:
humanorum studiorum et actionum de-
chirat. liKhget igitur homo aUquo diri-
gonte ad finom. Est autom unicuique
liominum naturahter insitum rationis
: liimon, (|U0 in suis actihus dirigatur ad
finom. Et si quidem homini conveuiret
singuhiritor vivere, sicut miiltis anima-
iium, nuUo aUo dirigenfo indigeret ad
finom, sed ipsc sil)i unusquis(jue esset
rex sub Deo sumino roge, iuiiuantnm
pcr lumon rationis (livinitus datum sibi,
in suis actibus se ijisuin dirigcret. Natu-
rale autem est homini ut sit animal so-
ciale et politicum, in multitudine vivens,
magis otiam (juam omnia alia animalia :
(juod (juiilom nafiiralis neccssitas decla-
rat. Aliis enim animalibus natura pra'pa-
ravit cibum, tegumenta pilorum, defen-
regis'. sionom, ut dentos, cornua, ungues, vel
saltom volocitatcm ad fiigam. llomo au-
tom institutus ost nullo horiim sibi a
natura pra^parato, sed loco omnium data
ost oi ratio, por (jnam sihi hapc omnia
officio mauiiuni posset pra'parare. Ad
qua' praq^aranda unus homo non suffl-
cit nam unus liomo pcr se sufficienlcr
:
vitam traiisigcro luui possot. Est igifur
hoiniui naluralo (juod iu sociotalo mul-
toriim vivat. .\inplius : aliis aniinalibiis
« Pjrm. « Qiiud necc.ssc esl humines simul
' :
Yivenles ab aliquo diligeDter regi. »

insita est naturalis industria ad
quae sunt eis utilia vel nociva, sicut ovis
naturaliter aistimat lupum inimicum.
Quaedam etiam animalia ex naturali in-
dustria cognoscunt aliquas herbas medi-
cinales, et aliqua eorum vitai necessa-
'
ria. Ilomo autem horum qu» sunt suae
vita? necessaria, naturalem cognilionem
habet solum in communi, quasi eo per
rationem valente ex universahbus prin-
cipiis ad cognitionem singulorum qu*
necessaria sunt humana; vitae
Non est autem possibile quod unus homo
ad omnia hujusmodi per suam rationem
necessariumhomini
pertingat. Kst igitur
quod in multitudine vivat, ut unus ab
aho adjuvetur, et diversi divcrsis inve-
niendis per rationem occupentur, puta
unus in medicina, alius in hoc, alius in
aho. Hoc etiam evidentissime declaratur
per hoc quod est proprium hominis lo-
cutione uti, per quam unus homo aliis
suum conceptum totahter polest expri-
mere. Alia quidem animalia exprimunt
mutuo passiones suas in communi, ut
canis in latratu iram, et alia animalia
passiones suas diversis
igitur homo est communicativus
quam quodcumque animal quod aliud
gregale videtur, ut grus, formica et apis.
Hoc ergo considerans Saiomon in Eccle-
siaste iv, 9, ait Melius est esse duos
: ad bonum commune multitudinis, sed ad
quam unum : habent enim emolumentum
mutux societatis. Si ergo naturale est
homini quodin societate multorum vivat,
necesse est in hominibus esse per quod
multitudo regatur. Multis enim existen-
tibus hominibus, et unoquoque id quod
est sibi congruum, providente, multitudo
in diversa dispergeretur, nisi etiam esset
aliquis de eo quod ad bonum multitudi-
nis pertinet, curam habens; sicut et cor-
pus hominis et cujuslibet animalis de-
flueret, nisi aliqua vis regitiva
esset
communis in corpore quae ad bonum
commune omnium membrorum inten-
deret. Quod considerans Salomon dicit
P.pw/wsProv. XI, 14 Ubi non est gubernator *,
: derivato, quia scilicet per potentiam op-
^uci. dissipabitur populus. Iloc autem rationa-
biliter accidit non enim. idem est quod
: apud antiquos, potentes quique tyranni
proprium et quod commune sccundum
propria quidem differunt, secundum au-
tem commuue uniuntur. Diversorum
autem diversae sunt causae. Oporlet igi-
tur, praeter id quod movet ad proprium
' Parm. : « alia. »
XXVII.
OPUSCULUM XVI. 337
omnia ea bonum uniuscujusque, esse aliquid quod
movet ad bonum commune multorum :
propter quod etin omnibus quae in unum
ordinantur, aliquid invenitur alterius re-
gitivum. In universitate enim corporum
per primum corpus, scilicet coeleste, alia
corpora ordine quodam divinse providen-
tiae reguntur omniaque corpora per
,
creaturam rationalem. In uno etiam ho- ,
mine anima regit corpus, atque inter
animee partes irascibilis et concupiscibi-
pervenire. lis ratione reguntur. Itemque inter mem-
bra corporis unum est principale quod
omnia movet, aut cor, aut caput. Oportet
igitur esse in omni multitudine aliquod
regitivum.
Contingit autem in quibusdam quse
"^
ordinantur ad flnem, etrecte et nonrecte
procedere. Quare et in regimine multi-
tudinis et rectum et non rectum inveni-
tur. Recte autem dirigitur unumquodque
quando ad finem convenientem deduci-
tur non recte autem quando ad finem
:
non convenientem. Alius autem est finis
conveniens multitudini hberorum et ser-
vorum. Nam liber est qui sui causa est;
modis. Magis servus autem est qui id quod est, alte-
alteri rius est. Si igitur liberorum multitudo a
regente ad bonum communemultitudinis
ordinetur, erit regimen rectum et jus-
tum, quale convenit vero non
liberis. Si
bonum privatum regentis regimen ordi-
netur, erit regimen injustum atque per-
versum unde et Dominus talibus rec-
:
toribus comminatur per Ezechielem cap.
xxxiv, 2, dicens Vse pastoribus quipas-
:
cebant semetipsos , quasi sua propria
commoda quaerentes. Nonne greqes a
pastoribus pascu7itur? Bonum siquidem
gregis pastores quaerere debent, et rec-
tores quilibet bonum multitudinis sibi
subjectae. Si igitur regimen injustum
per unum tantum fiat, qui sua commoda
ex regimine quaerat, non autem bonum
multitudinis sibi subjectae; tahs rector
tyrannus vocatur, nomine a fortitudine
primit, non per justitiam regit unde et ;
: vocabantur. Si vero injustum regimen
non per unum fiat, sed per pkires; si
quidem per paucos, « Ohgarchia » voca-
tur, idest principatus paucorum quando
scilicet pauci propter divitias opprimunt
^ l^arm. omittit: " puta. »
22
 ;

338 DE REGE ET REGXO. LIB. I.

plebem, sola pluralitate a tyranno difTc- ciae, et proptcr bonum commune regit :

rentes. Si vero iniquum regimen exer-
ceatur per multos, « Democratia » nun-
cupatur, idest potentatus populi, quando
scilicet popuius plebeiorum per poten-
tiam multitudinis opprimit divites. Sic
enim et populus totus erit quasi unus
tyrannus. Similiter autem et justum rc-
gimen distingui oportet. Si enim admi-
nisfretur per aliquammultifudiiiem, com-
muni nomine « l*olitia
cum multifudo bellatorum in civitate vel
|»rovincia dominatur. Si vero administrc-
tur per paucos, virtuosos autem, liujus-
modi regimen Aristocratia » vocatur,
« rcgiminis.
idest potentatus optimus, vel optimo-
lum, qui propterea optimates dicuntur.
Si vero justum regimen ad unum tantum
I)erliueat, ille propric rcx vocatur undc
Dominus pcr Ezeciiiclcm cap. xxxvn,:2i,
dicit Scrvus meus David rex super oni-
: salutis. Bonum autem et salus conso-
ncs erit, ct pastor u/rus erit omtiiut/i eorum.
Ex quo manifcste osfcndilur quod de
ralione rcgis est (luod sit uuus qui pra\sit,
et quod sit pastor, communcmulfiludiuis
bonum, non suum commodum qu.p-
et
rcus. autem bomini comi^etaf iu
(lum
nuLltitudine vivcrc, quia sibi nun sullicit
ad neccssaria vitce, si
oportct quod tanto sit pcrfcctior multi-
unde Salomun in Eccle. v, 8, dicit : Uni-
versse tcrrx rex imperat servienti.
CAPUT II.
Quid p/us expediat civitati vel provincia
piuridus aut uno rcyi rectore -.
» vocatur, ulj)ote autem pra^missi^ requirere opor-
llis
fct, quid provincicB vcl civitati magis ex-
pedit, ufrum a pluribus regi, vel uno.
Hoc autcm consiJerari potest ex ipso fine
Ad Iioc enim cujuslibet regentis ferri
debet intentio ut ejus quod regendum
suscepit, salufem procuret. (iubernatoris
: enim cst navcm contra maris pericula
servando ilia^sam perduccrc ad portum
ciat* ^ mullitudiuis cst ut ejus unitas
conservcfur, qua; dicitur pax; qua re-
muta suciali vita^ pcritutilitas, quinimmo
nuiltiludo disscntiens sibi ipsi fit one-
rosa. Jloc igitur est ad quod maxime
recfor multifudinis infcndcre debet, ut
jiacis unitatcm procurct. .\ec recte con-
solilariusmaneat : siliatur, an pacem faciat in multitudine
sil)i subjccta, sicut nec * medicus, an sa-

liidiuis societas, (juanto magis pcr sc nct infinnum sibi commissum. NuUus
suriicicns crit ad ncccssaria \itic. ihil)c- cniin consiliari dcbet de llne quem iu-
lur siquidcm aliqua vitaB sufficientia in tendere debet, sed de his quae sunt ad
familia domus unius, (juantum scilicet fincm. Proptcrea Apostolus commendata
ad ualurales actus nufriliouis, ct jirolis fidclis jiopuli unitatc, Solliciti, inquif
gencrauda', ct aliorum luijusmodi in : K|)lics. IV, 3 , sitis servare imitatem spi-
uno autem vico \ quantum ad ca (jua' ritus in viitculo pacis. (luanto igilur regi-
ad uniim artificium pertinent; in civitatc men cfficacius lucrit ad unitatcm pacis
vero qua'; est j^crfccta communilas
, ,
scrvandam, taiifo crif utilius. Huc cnim
quantum ad omnia ncccssaria vila; scd : ufilius dicimus (juod magis perducit ad
adbuc magis in i^rovincia una proptcr fincm. ^hinifcsfum est autem quod uni-
necessilalcm compugnationis, et mului tatcm magis cfnccrc potest quod est per
auxilii coulia Iiosfcs. rudiM|ui jHMfrctani sc unum, (luam
''
j^lnrcs; sicut cfficacis-
commuuilafein rcgif, idcst civifafcm vcl sinui causa cst cah factiunis quod cst per
provinciam, aulononuislice rex vocatur; se calidum vcl calcfaciens lltilius igi- "'".

qui aulcm donunii rcgif, non rex, sed tur cst rcgimen unius quam plurium.
pafcrfamilias dicifur; babct lamcn ali- Am|)liiis, M.inifcsfnm (>st (juod plures
qiiam simililudiuem rcgis, jjrojjlcr (juam mulfitudincm nullo modo bcno rcge-
aii(iiian(hi regcs, poj)uiorum jjafres vo- rcnt \ si oinnino disscntirenf. llcquiri-
cantur fiir oniin in |)luribus quaHhim unio ad
Ex dicfis igifur jjatct (juod rcx est qui lioc quod (|uo(jiio modo regcrc j)ussint
unius multitudinciu civifafis vid jjrovin- (jiiia nec nuilii uavcni iii unain j^arlcm

' Iii Parrn. ct in omniljiis Edit. mira prorsus * Parm. omittit ncc. » : ((

inriiiiii : « diro. » ' W. : (juod jicr plures. »

u (lu.un
iitiiius cst multiludinoni Iioniinuin si-
'*
(Jiiod " Parni. omitlil; « vcl calelaciens. »
niiil viventiuin rcgi pcr unuin (juam por plures. '
Parm. « con.servant. »
:

^ Al. : « consorlii. »
 ;

OPUSCULUM XVI. 339

traherent, nisi aliquo modo conjuncti, perunum excrcetur. Quod autcm re-
Uniri autem dicuntur plura per appropin- gnum sit optimum regimen, ostensum
quationem ad unum. Melius igitur regit est prius. Si igitur optimo opponiturpes-
unus quam plures ex eo quod appropiu- simum, necesse est quod tyraimis sit
quant ad unum. pessimum,
Adhuc. Ea quse sunt secundum natu- Adhuc. Virtus unita magis cst efficax
ram \ optime se habent in singuhs : ad eflectum inducendum quam dispersa
enim operatur natura quod optimum est. vel divisa. Multi enim congregati simul
Omne autem naturale regimen ab uno trahuntquod divisim per partes singula-
est. In membrorum enim multitudine riter a singulis trahi non posset. Sicut
unum est quod omnia movet, scilicet'
igitur utilius est virtutem ad bonum esse
cor et in partibus animae, una vis prin-
;
magis unam, ut sit virtuosior ad operan-
cipaUterpraesidet, sciUcetratio. Estetiam dum bonum ; ita magis est nocivum, si

apibus unus rex et in toto universo

, virtus operans malum sit una, quam di-
unus Deus factor omnium et rector. Et visa. Virtus autem injuste praisidentis
hoc rationabiUter. Omnis enim multitudo operatur ad malum multitudinis dum ,

derivatur ab uno. Quare si ea quee sunt
secundum artem, imitantur ea quae sunt
secundum naturam et tanto magis opus
artis est meUus, quanto magis assequi-
tur simihtudinem ejus quod est in na-
tura; necesse est quod in humana mul-
titudine optimum
regatur.
Hoc etiam experimentis apparet. Nam
provincise vel civitates quae non reguntur
ab uno, dissensionibus laborant, et abs-
que pace fluctuant, ut videatur adimpleri
quod Dominus per Prophetam conqneri-
tur, dicens Pastores multi
Jerem.
demoUti sunt vineam meam. E contrario
vero provincise et civitates qu» sub uno
rege reguntur, pace gaudent justitia
florent , rerum laitantur.
et affluentia
Unde Dominus pro magno munere per
Prophetas populo suo promittit quod po-
neret sibi caput unum, et quod princeps
unus erit in medio eorum.
commune bonum multitudinis in sui ip-
sius bonum taiitum retorquet. Sicut igi-
; tur in regimino justo, quaiito regens
est magis uuum, tanto est utilius regi-
men, et * regnum utiUus est quam aris-
tocratia, aristocratia veroqiiam politia
sit quod per unum ita e converso eritetin injusto regimine,
ut videlicet quanto regens est magis
unum, tanto magis sit nocivum. Magis
igitur est nociva tyrannis quam oligar-
chia, oligarchia autem quam democratia.
Amplius, Per hoc regimen flt injustum
quod spreto bono communi multitudi-
xii, 10 : bonum privatum regentis.
nis, qiiseritur
Quanto igitur magis receditur a bono
communi, tanto est regimen magis in-
,
justum. PIus autem receditur a bono
communi in oligarchia, in qua quaeritur
bonum paucorum^ quam in democratia,
in qua quaeritur bonum multorum; et
adhuc pliis receditur a bouo communi
in tyrannide, in qua qiiaeritur bonum
tantum unius omiii enim universitati:

propinquius multum quam pau-

est

CAPUT lll.
cum, et paucum quam unum solum.
Regimen igitur tyranni est injustissi-

Quodregimen tyranni est pessimum ^.

mum. Similiter autem manifestum flt

considerantibus divinae providentiae. or-

dinem, quae optime universa disponit.
Sicut autem regimen regis est opti- Nam bonum provenit in rebus ex una
mum, ita regimentyran.ni estpessimmn, causa perfecta, quasi omnibus adunatis
Opponitur autem politia; quidem demo- qua3 ad bonum juvare possunt; malum
cratia utrumque enim, sicut ex dictis
:
autem singillatim ex singularibus defec-
apparet est regimen quod per plures
,
tibus. Non enim est puichritudo in cor-
^
exercetur ; aristocratiaj vero oligarchia, pore nisi omnia membra fuerint
,

utrumque cuim exercetur per paucos ; decenter disposita turpitudo autem ;

regimmautem tyrannidi, utrumque enim contingit, quodcumque membrorum in-

* Sic Codd. — In Parm. :« siint ad naturam ; » mum : probaturque niultis rationibus et argu-
sed innotula: Numquid « secundum naturam? » mentis.
* Al. : « unum
est quod principaliter movet. » " Parm. : « ut regnum melius. »

' Quod douiinium unius optiraum est

siciit ^ Al. : « bene. »
quaudo est justum, ita oppositum ejus est pessi-
 ; :

340 DE REGE ET REGNO. LIB I.

decenter se habeat. Et sic turpitudo ex ne inter subditos amicitiae fcpdus firme-

pkiribus causis diversimode provenit
pulchritudo autem uno modo ex uua
causa perfecta et sic est in omnibus
bonis et malis, tamquam hoc Deo pro-
vidcnte, ut bonum ex una causa sit foi-
tius, malum autem ex phiribus causis sit
debiiius. Expedit igitur ut regimen jus-
tum sit unius tantum, ad lioc ut sit for-
tius. Quod dechnat
si
regimen, expedit magis quod sit mul-
toriim ut sit debilius, ct se inviccm
, tentcs aut divites fiant, quia de subditis
impcdiant. Inter injusta igitur regimina
tolorabihiis est democratia, pcssimuui
vero tyrannis.
Idem etiam maxime apparet, si quis
consideref mala qna* ex tyrannis prove-
ninnt. Qula cum lyraiinus contempto
tur, et pacis emolumento ad invicem
gaudeant; ut sic dum unus de altero non
: confidit, contra eorum dominium ahquid
mohri non possint. Fropter quod inter
ipsos discordias seminant, exortas nu-
triunt, et ea quae ad fuederationem ho-
minum pertinent, ut connubia et convi-
via, prohibent, et cetera hujusmodi, per
in '
injii.stitiam qiiai inter homines solet familiaritas et
- fidncia generari. Conantur etiam ne po-
secundum sna* malitiae conscientiam sus-
picantes, sicut ipsi pofentia et divitiis ad
nocendum utuntur, ita timent ne poten-
tia subditorum et divifiai eis nocivai red-
dantiir. Unde et Job xv, 21, de tyranno
dicitur Sonitus tcrroris semper in auri
:

communi bono qiiaerit privafum, conse- bus ejus ; et curn pax sit, nullo scilicef
quens est ut subditos diversimode gra- malum ei infentante, i//e semper insidias
vct, sccundum quod (hveisis passioniluis suspicatur. Ex hoc autcm confingit iif
subjacel ad l)una ahiiiia allcctanda. (^hii dum pra^sidentes, qui subditos ad vir-
enim passione cui^iditatis dctinefur, bona tufes inducere deberent, virtuli subdito-
subditorum rapit unde Salomoii Pro- : rum nequiter invident, et eam pro posse
vcrb. XXIX, A Hrjjitsfus e)'if/it tcrram,
: impediunt, sub tyrannis pauci virtuusi
vir avanis dcstruet cum. Si vero iraciiii- iiiveniantur. Aam juxta sententiam Pbi-
dia; passioni subjaceat, pro niiiilo san- losojihi apud illos inveniuntur fortes viri
giiincm fundit undeper Ezech. xxii,27, : apud quos forfissimi quiqiie honoran-
*
dicilur Priucipes cjus iu jucdio cjus tiir, et, ut TuIIiiis dicit, « jaccnt semper
\Uiu&. :

(juasi lupi rapictitcs pricdam adcfjuudcu- ct i)anim vigent (jua^ apiid quosque im-

dum sau(juiucm. lloc igitur regimcn fu- I)robantur. » Naturale ctiam est ut ho-
gieiidum esse Sapieus monct (licens , mines sub timore nutriti, in servilem de-
' Abesto. Eccli. ix, IH LomjC csto* ah Iiomiuc po-
: gcncrcnt animiim, et j)iisillanimes fiant
tcstatou liahcnte occidcndi, quia scilicet ad omnc \ irile ojuis et strenuum quod :

non pro justitia, sed per potestatem oc- experimento patct in provinciis qiiai diii
cidit pro libidine vohintatis. Sic igitur siib tyrannis fuerunt. IJudc Apostolus
nulla erit securitas scd omnia siint
'"
,
fiolosscn. lu, 21, dicif : Patrcs, ludite ad
inccrta, ciim a jiire disceditur; nec fir- imiifpiationem provocarc fi/ios vcstros, nc
mari quidquain potest (juale * sit quod pusil/o animo fiant.
[(ositum est iii altcrius voinntafe ne ,
Ilaec igitur nocumenfa fyrannidis ro\
(licam liliidine. Nec solum in corporali- Salomon considerans dicit Frov. xxviii,
bns sujjditos gravat, scd ctiain spiritiia- 12 : l\c(puintH)US impiis ruinx liomiuum:
lia eorum l»ona impe(ht : qiiia qiii pliis qiiia per neijuitiain tyrannorum
scilicet
pra^esse appetiint quam prodesse, om- siibjecfi a virfiitiim perfectione deficiunt
nem profectiim snbditonim impeditinf, ot itonim dicif ib. xxix, 2 Cum impii :

suspicanfes omnem snlxhlorum excel- sumpscriut priucipatum, gcmet popu/us

lentiam siut iniqua; domiiiatioiii pi\Tju- qiiasi sub sorvitiifo deduclus; et iteniin
dicium csse. Tyrannis euim magis boni ihid. XX VIII, 28 Cum surrcxerint impii,
:

quam mali snspecti siint, semp(>r([iic his a/)sroudeutur /lomincs ut tyraniiornin ,

aliena virfus formidolosa est. (lonanfur crudohlntoin ovadant. >\oc est miriim,
igitur pra'dicti tyraiifii ne ijisonim siib- quia homo al)S(]iio ratione sccuiidiim
difi virtuosi eflecfi magnanimilatis con- anima'; siia; libidincm pra^sidens niliil
cijjiant spii'itum, et eorum ini(juam do- dirrort a bestia unde Salomon ibid.
:

minalioiumi iion foraiif ; coiiaiitiir ctiam '

xxviii. 1.') Lco rufjicns ct ursus csuriens.
:

'
Al. : « jiislilia. » • l*nim. omillil : a qiialt! sil. »
^ P;nm. : « nt. » ^ Purin. omillil : « coiialiir etiiiin. »
" .\1. : « potcsl esse. »
 ,

OPUSCULUM XVI. 341

impius sv.per populum paupe-

prijiceps aliquis, si haberet et tales " tres vel qua-
rem £t ideo a tyrannis se abscondiint tuor civitates : parvaque servitia exacta
homines sicut a crudelibus bestiis;
,
a regibus gravius ferunlur ^" quam
idemque videtur tyranno subjici, et bes- magna onera, si a communitate civium
tia3 sffivienti substerni. imponantur quod in promotione Ro-;

mana; reipublica; servatum fuit. l\am

plebs et " ad militiam scribebatur; et
CAPUT IV. pro militantibus stipendia exsolvebat'-,
et cum stipendiis exsolvendis non suffi-
Quare subditis regia dignitas rcctorum ceret commune a^rarium, in usus publi-
odiusa '. cos opes venere privatae, adeo ut pra^ter
singulos annulos aureos singulasque ,

Quia ergo '

optimum et pessimum bullas, quai erant dignitatis insiguia ,

regnum existit ^ in monarchia, idest in nihil sibi auri ipse etiam senatus reli-
principatu unius multis quidem propter ; querit. Sed tamen '^ dissensionibus fati-
tyrannorum malitiam rcdditur regia di- gabatur continuis, quai usque ad bella
gnitas odiosa quidam vero dum regimen
;
civiliaexcreverunt ;
quibus bellis civili-
regis desiderant, incidunt in sa^vitiam bus eis libertas ad quam multum stu-
tyrannorum rectoresque quamplures ty-
; duerant, de manibus erepta est, et '* sub
rannidem exercent sub praetextu regiae potestate Imperatorum esse coeperunt ,

dignitatis. Horum quidem exemplum qui se reges a principio appellari nolue-

cvidenter apparet in Romana republica. runt, quia Romanis fuerat nomen regium
Regibus enim a populo Romano expul- odiosum. Ilorum autem quidam more
sis, dum regium, vel potius tyrannicum regio bonum commune fideliter procu-
fastum ferre non possent^, instituerunt raverunt, per quorum studium Romana
^'

sibi consules et alios magistratus, per respublica et aucta et conservata est :

quos regi coeperunt et dirigi, regnum in plurimi vero eorum in subditos quidem
aristocratiam commutare volentes : et'% tyranni, ad hostes vero effecti desides et
refert Sallustius, incredibile est memo- imbelles *% Romanam rempublicam ad
ratu, quantum adepta libertate in brevi nihihim reclegerunt. Similis etiam pro-
Romana civitas creverit. Plerumque nam- cessus fuit in populo Hebrsorum. Primo
que convenit ut homines sub rege vi- '^

quidem dum sub judicibus regebantur,

ventes, segnius ad bonum commune ni- undique diripiebantur ab hostibus. Nam
tantur, utpote aestimantes id quod ad unusquisque quod bonum erat in oculis
commune bonum impendunt, non sibi suis, hoc faciebat. Regibus vero eis divi-
ipsis proferre % sed alteri, sub cujus po- nitus datis ad eorum instantiam, prop-
testate vident esse bona communia. Cum ter eorum regiammalitiam, a cultu "'

vero bonum commune non vidcnt esse unius Dei recesserunt, et fmaliter ducti
in potestate unius, non attenduot ad bo- sunt in captivitatcm. Utrinque igitur pc-
num commune quasi ad id quod est al- ricula imminent sive dum timetur ty- :

terius, sedquilibet attendit ad illud quasi rannus, evitetur regis optimum regi-
suum unde experimento videtur quod
: men '''; sive dum hoc desideratur '**, po-
una civitas per annuos rectores admi- testas regia in mahtiam tyrannicam
nistrata, plus potest interdum quam rex convertatur.

' Quomodo variatum est dotniriium apud Ro- ^ Parm. omittit « et : tales.
manos, ef quod interdum apud eos magis aucla '*^
Parm. « ferunt. »
:

est respiiblica ex dominio pliirium. " Parni. omittit : « et »

* Parra. : « igitur. » Parm.
*'^
: « exsolvebant.»
^"
Purm. : « cunsistunt in. » '^ Parni. « cum.»
:

* Parni. : « possunt. » '" Parm. omittit « et. » :

'
r*arni. : « instituerant. » "^ Parm. « imbecilles. »
:

^'
Parm. addit « sicut. » : '8 Parm. « regnum. »
:
^
Parm. « contingit. »
:
'^
Parm. dominium.»
:

* Parra. « conterrc!. »
: '*'
Parm. « consideratur
:
 ,

342 DE REGE ET REGNO. LIB. I.

multorum quam unius, sed forte frequen-

CAPUT V. tius. Exorta namque dissensione per regi-
men plurium, contingit sa^pe unum super
Quod minus malum ex monarchia in cst alios superare, et sibi soli multitudinis
tyrannidem converti, et cpiod cum regno dominium usurpare quod quidem ex his:

plurium obtingat communius \ quaj pro tempore fuerunt, manifeste sus-

cipi^ potest. Nam fere omnium multorum
Cam autem duo ex quorum inter , regimen est in tyrannidem terminatum,
utroque imminet
periculum
eligere , ut in Romanarepublicamaxime"' apparet.
oportet illud potissime
, eligendum est Quae cum diu per plures magistratus ad-
ex quo sequitur minus malum. Ex mo- ministrata fuisset; exortis simultatibus,
narchia autem si in tyrannidem conver- dissensionibus et bellis civihbus, in cru-
tatur, minus malum sequitur quam ex dclissimos tyrannos iucidit et universa- :

regimine plurium optimatum quando ,

liter si quis prsterita facta, et qu» uunc
corrumpitur. IJissensio enim quai iduri- fiunt diligenter consideret, plures in-
,

raum sequitur ex regimine plurium ,

contrariatur bono pacis quod cst pra'ci-
puum in multitudine sociali quod qui-
dem bonum per tyrannidem non tollitur,
sed aliqua particularium hominum bona
impediuntur "-,
nisi fuerit
nidisquod in totam communitatem de-
Magis igitur praeoptandum est
saeviat.
unius regimen quam multorum, quam-
vis ex utrorpie se([uantur pcricula.
Adhuc. Ulud maj^^is fugiendum videtur
ex quo pluries sequi possunt magua peri-
cula. Frequentius autcm sequunturmaxi-
ma pericula multitudinis cx mullorum
regimiiiequamexunius. l'It'rum(|ue cnim
contingit ut ex phiribus aliquisab inten-
tione communis boni deficiat^quam quod
unustantum. Quicumfpn; autcm cx phiri-
bus pra^sidentibus divertat ab intcntione
communis boni, disscnsionis pericuhim
in subditorum multitudine imminet, quia
veniet exercuisse tyrannidem in terris
quae per multos reguntur, quam in illis
: quai gubernantur ab uno\ Si igitur regi-
men quod est optimum regimen, maxime
vitantlum videatur propter tyrannldem
cxcossus tyran- tyrannis autem non minus, sed magis
contiugere solet in regimine plurium
quam unius,relinquitursimplicitermagis
esse expediens sub rege uno vivere quam
sub rcgimiue phu-ium.
CAPUT Yl.
Qualiter providcndum est ne rex incidat
in tyj'annidcm ".
Quia ergo unius rcgimen praeeligen-
dum est, quod est optimum, et contingit
ipsum in tyrannidem converti, quod est
pessimum, ut cx dictis patet laborandum ;

dissenticutibus pi-iucipibus consc(|ucns cst diligcndi studio ut sic mullittulini pro-

est ut in muUitudiue sc(|iiatur disscnsio. vidcatur de rege, ut uon incidaut in ty-
Si vero unus pra^sit, plcrumque quidem rannum.
adbonumcommunc respicit;aut si a liono Ihimum autcm cst ncccssarium ut taiis
commuui inlentionem avcrtat. nou statim condilionis homo ab illis ad quos hoc
scquitur ut ad sub(Htorum o|>pressionem
'

spcclat onicium, promovcalur in rcgem,

inlendat, quod cst exccssus tyrannidis et quod non sit probabile in tyrannidem de-
in malitia regiminis maximum grathim cliuarc. Unde Samuel Dei provideutiam
tenens, ut supra ostensum est. Ahigis erga instilutionem rcgis commcndans,
igitur sunt fug-ienda })ericula ([ua' pro- ail Ucgum xui, 14 Quxsivit sihi Do-
1 :

veniunt ex regimine pluiium* quam qua' minusvirum secundum corsuum. Etpr*-

ex gubernatione unius. Amplius. Non mi- cepit ei Dominus ut esset dux super
nus contingit in tyrannidemverliregimen populum suum'. Deindc sic disponenda

Qnoft in dominio plnrinm niac^is s.Tnpo con-

* " Parm. : < manifesle. »

lingit dominiuni iycanniciim ({iiimi ox dominio '

Parm. : « pcr uuum. »

unius et idoo rcgimen unius mciiiis esl.

;
" Corii lioio, quod resimen unius simpliciter
- Sic Codd. in Parm. « impcndunlur.
: " cum sil oplinunn. Oslendit (|uaiiter nndtitudo se dc-
hac nolula : « au impcdiiuilur. » hct liaberc circa ipsiirn, (juia aiiferenda est ei
' Parm. : « dcprcssionem. » occasio ne tvranni/et, et (piod ctiam in lioc esl
Pai ni. : « provcniunt e.\ gui)ernatione mul- tolerandiis propter majiis ruahini vilaridiim.
torum, (|uam ex guliernalionc unius. » *'
Parm. omiUit: « et praH'('|)it ei Uomiuus ul
•''
I*arni. : t inspici. » esset diix super populum suum. »

est regni gul)ernatio, ut regi
tiitotyrannidis sublrahaturoccasio.Simul
etiam sic ejus temperetur potestas, ut in
tyrannidem de facili declinare non possit.
Quae quidem quomodo fiant, in sequen-
tibus considerandum erit. Demum vero
curandum rex in tyrannidem di-
est, si
verteret^ qualiter possetoccurri.
Et quidem si non fuerit excessus ty-
rannidis, utilius est remissam tyrannidem
tolerare ad tempus, quam contra tyran-
num agendo multis implicari periculis,
quae sunt graviora ipsa tyrannide. Potest
enim contingere ut qui contra tyrannum
agunt, prajvalere non possint, et sic pro-
vocatus tvrannus magis desaiviat. Quod
si praevalere quis possit adversus tyran-
num, ex hoc ipso proveniunt multotiens
gravissimae dissensiones in populo, sive
dum in tyrannum insurgitur, sive
post dejeclionem tyranni erga ordinatio-
nem regiminis multitudo separatur in
partes. Contingit etiam ut interdum dum
alicujus auxilio multitudo expellit tyran-
num, ille potestate accepta tyrannidem
arripiat, et timens pati ab aho quod ipse
in ahum fecit, graviori servitute subditos
opprimat. Sic euim in tyrannide solet
contingere ut posterior graviorfiat quam
praecedens, dum praecedentia gravamina
non deserit, et ipse ex sui cordis maUtia
nova excogitat unde Syracusis quondam
: sumptione immineret periculum multi-
Dionysii mortem omnibus desideranti-
bus, anus quaedam, ut incolumis et sibi
superstes esset, quotidie ^ orabat quod
ut tyrannus cognovit, cur hoc faceret in-
terrogavit. Tum iha PueHa, inquit, exis- :
tens cum gravem tyrannum haberemus,
mortem ejus cupiebam, quo interfecto
aliquantum durior successit. Ejus quoque
dominationem flniri magnum existima-
bam. Tertium te importuniorem habere
coepimus rectorem. Itaque
absumptus, deterior in locum tuum suc-
cedet.
Et si sit intolerabilis
dis,qujbusdam visum fuit ut ad iortium
virorum virTutem pertineat tyrannum in-
terimere, seque pro liberatione multitu-
dinis exponere pericuhs mortis : cujus
rei exemphim etiam testamento
habetur. Nam Aioth quidam Eglon regem
Moab, qui gravi servitute populum Dei
premebat, sica inflxa in ejus femore in-
* Parrn. : « ut liant. »
^ Al. : « quam tyranniini agendo. »
^ Parm. : « continue. »
OPUSCULUM XVI. 343
jam insti- teremit, et factus est populi judex. Sed
hoc apostolicae doctrinae non congruit.
Bocet enim nos Petrus non bonis tantum
et modestis, verum etiam dyscolis do-
^
minis reverenter subditos esse II Pet. ii. :
llaec est enim gratia si propter con- ,
scientiam Dei sustineat quis tristitias pa-
tiens injuste. Unde cum multi Romani
Imperatores fldem Christi perscquerentur
iyrannice, magnaque multitudo tam no-
bihum quam populi esset ad fidem con-
versa, non resistendo, sed mortem pa-
tienter et armati * sustinentes pro Christo
laudantur, ut in sacra Theba^orum le-
gione manifeste apparet. Magisque Ajoth
judicandus est hostem interemisse quam
populi rectorem, hcet tyrannum. Unde et
in veteri tcstamento leguntur occisi fuisse
hi qui occiderunt Joas regem Juda, quam-
dum vis a culto Dei recedentem, eorum filiis
reservatis secundum legis pra^ceptum.
Essetautemhocmultitudinipericulosum,
et ejus rectoribus, si privata praesump-
tione aliqui attentarentpraesidentium ne-
cem, etiam tyrannorum. Plerumque enim
hujusmodi periculis magis exponunt se
mali quam boni. Malis autem solet esse
grave dominium non minus regum quam
tyrannorum; quia secundum sententiam
Salomonis, Prov. xx, 26 Dissipat impios :
rex sapiens. Magis igitur ex hujus prae-
tudini de amissione boni ^ regis, quam
remedium de subtractione tyranni.
; Yidetur autem magis contra tyranno-
rum saevitiam non privata praesumptione
aliquorum, sed auctoritate publica pro-
cedendum. Primo quidem si ad jus mul-
titudinis alicujus pertineat sibi providere
de rege, non injuste ab eadem rex insti-
tutus potest destrui, vel refrenari ejus
potestas, si potestate regia tyrannice
si tu fueris abutatur. Nec putanda est talis multitudo
infldeliteragere tyrannum destituens_,
etiam si eidem in perpetuo se ante sub-
excessus tyranni- jecerat quia hoc ipse meruit, in multi-
:
tudinis regimine se non fideliter gerens,
ut exigit regis officium quod ei pactum a
subditis non reservetur. Sic Romani Tar-
quinium superbum, quem in regem sus-
in veleri ceperant, propter ejus et filiorum tyran-
nidem a regno ejecerunt, substituta
minori, scilicet consulari, potestate. Sic
etiam Domitianus, qui modestissimis
^"
Al. : « et animati. »
'^
Parm. omittit : « boni. »

344 DE REGE ET REGNO.
Imperatoribus Vespasiano Patri, et Tito
fratri ejus successerat, dum tyrannidem,
exercet, a Senatii Romano interemptus
est, omnibus quae perverse Romanis fe-
cerat, per senatusconsultum juste et sa-
lubriter in irritum revocalis. Quo factum
est ut beatus Joannes Evangelista dilec-
tus Dei discipulus, qui per ipsum Domi-
tianum in Pathmos insulam fuerat exilio
relegatus, ad Ephesum per seuatnscon-
sultum remitteretur. Si vero ad jus ali-
cujus superioris pertineat multitudini
providere de rege, expectandumestab eo
remedium contra tyranni uequitiam. Sic
Archelai, qui in Judaea pro Herode patre
suo regnare jam coeperat, paternam ma-
litiam imitantis, Judai-is contra eum
querimoniam ad Caesarem Augustum de-
ferentibus, primo quidem potestas di-
minuitur ablato sibi regio nomine, et
medietate regni sui inter duos fratres
suos divisa deinde cum ncc sic a tyran-
:
nide compesceretur, a Tiberio Caesare
relogatus est in exilium apud Lugdunum
GaUlae civitatem. Quod si omnino contra
tyrannum auxilium humanum hab(>ri non
potest, recurrendum est ad regem om-
uium Deum, qui est adjutor in opportu-
nitatibus in tribulatione. Ejus enim
potentiai subest ut cor tyranni crudcle
convertat iu mansuetudinem secundum
Salomonis sententi m
Proverb. xii, i
Domiid. Cor rerjis in monu Dci * quocumque vo-
: (|uale
luerit, inclinahit Ipse enim rcgis
illud.
Assueri crudelitatem, qui Juda^is mortem
parabat, in mansuetudinem veitit. Ipso
est qui ita Nabuchodonosor crudelem re-
gem convcrtit ({uod factus est divin;e po-
tentiae pra'dicator. Nunc igitur, iuquit,
c.go Nahuchodonosor laudmct ryiaqnifico et
ijlorifico rejem cocli :quia oficra cjus vcra,
ct vix ejus Judiciu, ct (jradicntcs in super-
hia polest humiliare Dan. iv, 34. Tyran-
: proprium bonum qiuerant.
nos vero qiios reputat conversione iiuU-
gnos, pofest auferre de medio, vcl ad iii-
fimum sfatum rcducerc, secundum illud
Sapientis Eccl. x, 17 Scdem ducum su-
: vcrfefur.
perhorum destruxit Deus, et sedere fecit
mites pro eis. Ipse cst qui videifs afflic-
tionem populi sui in .4igypto, et audiens
eorum clamorem, Pharaonem tyrannum
(iejecit cum exercitu suo in mare. Ipse
est qui memoratum Nabuchodonosor
prius superbientem non solum ejccit de
*
Mic quuMit sanctus Duclor, ([uid itr.TciiJU^»
movore debcat regcm ad regendum ; ulrum houor
. :
LIB. I.
regni soho, sed etiam de hominum con-
sortio in similitudinem besti.e commuta-
vit. Nec enim abbreviata manus ejus est,
ut populum suum atyrannis liberare non
possit. Promittit enim populo suo per
Isaiam requiem se daturum a labore et
confusione, ac servitute dura, qua ante
servierat et per Ezech. xxxiv, 10, dicit
:
Liheraho gregem meum de ore eorum,
scilicet pastorum qui pascunt se ipsos.
Sed ut hoc beneficium populus a Deo con-
sequi mereatur, debet a peccatis cessare,
quia in ultionem peccati divina permis-
sione impii accipiunt principatum, di-
cente Domino per Oseae xiii, 11 Daho :
tihiregem in furore meo ; et in Job. xxxiv,
30, dicitur quod regnare facit hommem
hypocritam propter peccata populi. Tol-
lenda est igilur culpa, ut cesset a tyrau-
norum plaga.
CAPUT VII.
Quod mundanus honor et glorianon sunt
suf/icicns prxmium regis *
Quoniam autem sccundum praedicta ,
regis est bonum multitudiuis quaerere,
nimis videtur oncrosum regis oificium,
nisi ei aliquod proprium bonum ex hoc
: proveniret. Oporfet igifur considerare,
sit boni ngis conveuiens prae-
miuin.
Quibusdam igitur visum est uon esse
aliud nisihonorem et gloriam. Unde et
TiilHus de repuhlica defiuit priucipem ci-
vifafis essc alendum gloria cujiis ratio- :
uem Aristoteles iu libro Ethic. assiguare
videtur, quia princeps cui non sufflcit
hoiior et gloria, coiiso^iucnter fyranuus
(ifficifur. lucst enim animis omiiium uf
Si ergo con-
fentus non fucrit princeps gloria et ho-
nore, qua»ret vohipfatcs ef divifias et sic ;
ad rapinas et subditorum injurias con-
Sed hanc sentenfiam receperimus,
si
j)lurima scquunfur iiicoiiveuicnfia. Primo
uamque lioc rcgibiis dispcndiosum esset,
si tat labores et sollicifudines paterentur
pro mercede tam fragili. Nihil cnim vi-
detiir in rebus huiuauis fragilius gloria,
et honore favoris houiinum, cum depen-
vol <^\ov\a : ot ponit opiniones circa hoc, quid sil
tencndum.
 OPUSCULUM XVI. 34o

deat ex opinionibns hominiinri et verbis mali esset in praesumptionis exemplo

eorum' quibus nihil mutabiUus in vita quam utilitatis in gloria
hostis occisi.
hominum : et inde est quod Isaias Pro- llabet etiam cupido gloriae aliud sibi fa-
pheta cap. xx hujusmodi gloriam nomi- miliare vitium, simulationem videlicet .

nat florem feni. Deinde humange gloria^ Quia enim difflcileest, paucisque contin-
cupido animi magnitudinem aufert Qui . git veras virtutes assequi, quibus solis
enim favorem homiuum quairit, necesse lionor debetur et gloria^ multi gloriam ;

est ut in omni eo quod dicit aut facit, cupientes viitutum simulatores flunt.
,

eorum vohmtati deserviat; et sic dum Propter quod ^ Sallustius dicit ambitio ((

placere hominibus studet, fit servus sin- multos mortales falsosUieri coegit aliud :

gulorum. Propter quod et idem Tuliius, clausum in pectore, aliud promptum ha-
in libro De officiis, cavendam dicit esse bere in lingua, magisque vultum quam
(i glorisB cupidinem : eripit animi hber- ingenium habere. » Sed et Salvator nos-
tatem, pro qua magnanimis viris omnis ter eos qui bona opera faciunt, ut ab
debet esse contentio. » Nihil autem prin- hominibus videantur, hypocritas, idest
cipem, qui ad magna^ peragenda institui- simulatores. vocat. Sicut igitur periculo-
tur, magis decet quam animi magnitudo. sum est multitudini, si princeps volup-
*
Est igitur incompetens regis offlcio hu- tates et divitias quaerat pro praemio, ne
mana^ gk)ria3 prsemium. Simul etiam est raptor'-' contumeiiosus
fiat ita periculo- ;

multitudini nocivum, si tale praemium sum cum

detinetur gloriae praemio,
est
statuatur principibus. Pertinet enim ad ne prsesumptuosus et simulator existat.
boni viri officium ut contemnat gloriam, Sed quantum ex dictorum sapientum
sicutaha temporahabona.Virtuosienimet intentione apparet, non ea ratione hono-
fortis animi est pro justitia coutemnere rem etgloriampropraemio principi decre-
gloriam, sicut etvitam: unde fit quiddam verunt tamquam ad hoc principaliter
mirabile;ut quia virtuososactus sequitur ferri debeat boniregis intentio sed quia ;

gloria, ipsa gloria virtuose contemnatur,
et ex contemptu gloria? homo gloriosus
reddatur, socundum sententiam Fabii di-
centis « Gloriam qui spreverit
: veram
habebit » et de (iatone dixit Sallustius
: :
<(Quo minus petebat gloriam, tanto magis
assequebatur illam » ipsique Christi dis-
cipuli se sicut Dei ministros exhibebant
per gloriam et ignobilitatem, per infa-
miam et bonam famam. Non
boni viri conveniens praemium gloria,
quam contemnunt boni. Si igitur hoc
solum bonum statuatur praemium prin-
cipibus, sequetur bonos viros non assu-
mere principatum, aut si assumpserint,
impra^miatos esse. Amplius ex cupidine
gloria; periculosa mala proveniunt. Multi
enim dum immoderate gloriam in rebus
bellicis qua^runt, se ac
exercitus, hbertate patriae sub hostili po-
testate redacta^: undeTorquatusRomanus
princeps in exemphim
tolerabilius est si gloriam quaerat, (]uam
si pecuniamcupiat, vel voluptatem secte-
tur'".Hoc enim vitium virtutipropinquius
, est ; cum gloria, quamhomines cupiunt,
ut ait Augustinus, nihil aliud sit quam
judicium hominum bene de hominibus
: opinantium. Cupido enim gloriae aliquod
habet virtutis vestigium, dum saltem bo-
norum approbationem qua^rit, et eis dis-
ejt igitur plicere recusat. Paucis igitur ad veram
virtutem pervenientibus tolerabilius vi-
detur, si praeferatur ad regimen qui, vel
judicium hominum metuens, saltem *' a
malis manifestis retrahitur. Qui enim
gloriam cupit, aut vera via per virtutis
opera nititur ut ab hominibus approbe-
tur, vel saltem dolis ad hoc contendit,
atque fallaciis. At qui dominari deside-
suos perdiderunt rat, si cupiditate gloriae caren* non timeat
bene judicantibus displicere, per apertis-
sima scelera quanit plerumque obtinere
"^
hnjus vitandi quod diligit unde bestias superat sive
:

discriminis, fihum qui contra imperium crudelitatis sive luxuriae vitiis, sicut iu
suum provocatus ab hoste juveniii ardore Nerone Caesare patet cujus, ut Augus- :

pugnavit, hcet vicisset, occidit, ne plus tinus dicit, tanta luxuria fuit ut nihil

' Parm. oraitlit : « et verbis eorum. » ''

Al. : « falso. »
^ Pirm. : « bima. » ^ Al. : « ut raptor. »

' Parm. : (( rediicta. » ^ Parm. a(idit « et. » :

'*
Ai. in exemplo. »
: (( '" Parm. « scqnatur. »
:

^ Parm. omiltit « et gloria. : » " Parm. omittit « sallom.» :

^ Parm. sicut (iicit. »

: <(
346 DE REGE ET REGNO. LIB. I.

putaretiir ab co virile metuendum tanta : liadiripienda proponat quid facietbonis ;

crudelitas, ut nihil moUe liabere putare-'
tur. lloc autem satis exprimitur per id
quod Aristoteles de magnanimo \nEthi-
cis dicit, quod non qua*rit bonorem et
gloriam quasi aliquid magnum, quod sit
virtutis sufficiens pramium,
regibus, qui pia intcntione Dei populum
regunt, et hostes impugnant ? Non qui-
dem terrenam, sed aelernam mercedem
eispromittit, nec in alio quam in seipso,
dicente Petro pastoribus populi Dei I,
sed nibil Pet. V, 3 Pascite quiin vohis est gregcm
:

ultra hoc ab hominibus exigit. llocenim Domini... ct cnm vencrit Princcps pasto-
omnia terrena videtur esse pra^ci-
inter rum, idest rex rcgum Christus, percipietis
puum ut homini ab hominibus testimo- inimarcescihilem glorix coronam de qua :

nium de virtute reddatur. dicit Isa.xxxvih,o Erit Dominus scrtum

:

exultationis ct diadema ghriae populo suo.

IIoc autem rationemanifestatur. Estenim
CAPUT YIII. mentibns omnium ratione utentium indi-
tum, virtutis pra^mium beatitudinem
Quod siifficiens pnpmium rcgis cst a Dco esse. Virtus enim uniuscujusque rei des-
cxpectandum *. cribitur quae « bonum facit babentem, ct
opus ejus bonum reddit. » Ad hoc autem
Quoniam ergo mundanus honor et ho- quisque bene operando nititnr pervenire
minum gloria regiai sollicitudinis non est quod est maxime desiderio inditum. Hoc
sufficiens pra^mium, inqiiirencbim rostat autem est esse felicem, quod nullus po-
quale eidem sufflciens. Kst autem
sit test non velle. Hoc igitur pra?mium vir-
conveniens ut rex pra-minm expectet a tutis convenienter expectatur, quod ho-
Deo. Minister enim pro suo ministerio minem beatum facit. Si autem bene
pra^mium expectat a domino. Rex autem o[)crarivirtutiscstopus, regis autem opus
populum gul)ernando minister Dei est, cst bcne regere subditos hoc etiam erit ;

(Ucente Apostolo Rom. xui, 1, et 4, quod pra-mium regis quod eumfaciat esse hea-
omnis potestas a Domino Deo est^ et quod lum. Ouid autem hoc sit, hinc considc-
est Dei minister, rindex in iram ei (pd landum cst. Rcatituilinem quidcm dici- ,

malc af/it: et in lil). Sap. rcgcs, Dei esse nnisultimum desidcriorum fincm. Ne^iue
ministri describuntur. Dcbeut igitiir re- cuim dcsidcrii molus usque in innnitum
ges pro suo regimine pra^mium expectare jirocedit esset enim inan(5 naturale desi-
;

a Deo. Rcmnnerat autem Dcus pro s:.o (lcrium, cum infmila [lerlransiri non [ws-
ministerio reges interdum teni[ioralibus sint. (lum autem dcsidcrium intcUectualis
bonis sed talia pra^mia sunt bonis ma-
; iiaturce sit universalis boni, hoc solum
lisque communia undeDominus, Ezech.
: bonum vere beatum facere poterit quo
xxix, 18: Nahurfindonosorre.rliahi/ljniis adcjjto nullnm boniim rcstat quod am-
servire fccit excriiluni sjtum sendtutc plius desidcrari possit beatiludo : unde et
marjna adversus Ti/rion : ct fncrces nmi dicitur bouum i)erfectum, quasi omnia
est reddita ei, de Ti/ro,
nec exercitui cJ7is desidcrabilia in se comprehendens. Tale
pro servitufe qua servivit mihi adversus autcm nou cst ali(|uo(] bonum tcrrenum :

eam, ea scilicel servitutc qua potestas, iiam (|ui divitias babcnl, am[)lius habcre
secundum Apostolum, Dei minisler est, (icsidcraut voluptatibus perfruun-
: (]ui
vindex in iram ei (jui malc agit et : Inr, ampliuset perfrui desiderant *. Et si-
postea (le ifl-aMnio subdidit Pro/itcrea : mile patet in cctcris. Et si am[)liora non
htVC dirit Dinninus Dciis: Eccc eri/n dahn (jiKPruut, dcsiilerant tamen ul ca pcrma-
Aahuchndnnnsnr m/num Uahi/lnnis in iicanl, vcl alia in locum corum succcdant :

terra jEijijpti: et diripict spolia ejus, et nihil cuim permanens invenilur in rebus
erit merccs exerritui cjiis. Si crgo reges lcrrcnis. tcrrcnum cst quod
Nibil igilur
ini(iuos contra Dci hostes pngnantes, li- ([iiiclarc dcsidcriuiu [)ossit. \cque igitur
cet non inlcntione serviendi D(M), sed sua tcrrcnum aruiuid hcalum facere potcst,
odia et cnpiditates exequendi, tanta mer- iit possit esse rcgis convcuicns pra'-
cede Domiinis rcniuneral ut de hostibns mium.
victoriam liibual, rcgna subjiciat, et spo- Adliuc. Cujuslibct rci finalis pcrfcctio

*
Ilic (lcclarat sancUis Doctor, qualis csl vorus * l'arni. « qui votuptatiinis pcrfruuutur,
: am-
linis ic^is, qui movere ipsuni (.iel)et a(i bene re- plius ct pcrfrui desidcrant. »
geudum.
 OPUSCULUM XVf. 347

et bonum completum ab aliquo superiore Ps. Lxxiv, 24 Quid mihi est in coelo, et
:

dependet quia et ipsa corporalia me-

: a te quid volui super terram ? Cui quaes-
liora redduntur ex adjunctione melio- tioni postea respondens subjungit , :

rum pejora vero, si deterioribus mis-

;
Mihi autem adhxrere Deo bonum est, et

centur si enim argento misceatur

: ponere in Domino Deo spem meam. Ipse
aurum, argentum fit melius, quod ex enim est qui dat salutem regibus, non
plumbi admixtione impurum efficitur. solum temporalem, qua communiter
Constat autem terrena omnia esse infra salvat homines et jumenta, sed etiam
mentem humanam beatitudo autem est ; eam de qua per Isa. li, 6, dicit Salus :

hominis finahs periectio, et bonum corn- autem, mea in sempiternum erit : qua ho-
pletum, ad quod omnes pervcnire desi- mines salvat, eos ad aequalitatem Ange-
derant. Nihil igitur terrenum est quod lorum perducens.
hominem possit beatum facere. Nec igi- Sic igitur veriflcari potest quod regis
tur terrenum ahquid est praimium regis praemium est honor et gloria. Quis enim
sufficiens. « Non * enim, » ut Augusti- mundanus et caducus honor huic honori
nus dicit De civit. Dei hb. V, cap. xxvi : similis esse potest, ut homo sit civis et
<(christianos principes ideo felices dici- ^
domesticus Dei, et inter Dei compu- filios
mus, quia diutius imperarunt, vel impe- tatus,et hereditatem regni coelestis asse-
ratorcs fihos morte placida rehquerunt, quatur cum Christo ? Hic est honor quem
vel liostesreipubhcse domuerunt '\ vel ci- concupiscens et admirans rex David di-
ves adversum seinsurgentes et cavere et cebat, Psal. cxxviii, 17 Nimis honorati
:

opprimere potuerunt... Sed fehces eos
dicimus, si juste imperant... si malunt
cupiditatibus potius quam gentibus qui-
buslibet imperare si omnia faciunt non
propter ardorem inanis glorise, sfed^jrop-
tei' aFdoremmanis gloriaB, sed propter
caritatem felicitatis ffiternse... Tales Im-
peTaiox.as christianos fehces dicimus in-
terim spe, postca re ipsafuturos, cum id
quod expectamus advenerit, » Sed nec
ahquid aliud creatum est quod beatum
hominem faciat, ct possit rcgi decerni
pro pra^mio. Tendit enim uniuscujusque
rei desiderium iu suum principium, a
quo esse * suum causatur. Causa vero
mentis humanajnon estaliudquamDeus,
qui eam ad suam imaginem facit. Solus
igitur Deus est qui liominis desiderium
quietare potest, et faccre hominem bea-
tum, et esse regi conveniens prgemium.
- Amphus. Mens humana universahs
sunt amici tui, Deus. Quee insuper huma-
nce laudis gloria huic comparari potest,
quam non fahax blandientium lingua,
; nondeceptahominumopinio profert, sed
ex interioris conscientiae testimonio pro-
ducitur, et Dei testimonio confirmatur,
qui suis confessoribus repromittit quod
confiteatur eos in gloria Patris coram
Angelis Dei ? Quia autem hanc gloriam
quaerunt, eam inveniunt, et quam non
quaerunt gloriam hominum, consequun-
tur, exemplo Salomonis, qui non solum
sapientiam, quam quaesivit, accepita Do-
mino, sedfactus est superreges aliosglo-
riosus.
GAPUT IX.
Quem gradum in beatitudine tenuerunt
reges beati ^.

boni cognoscitiva est per intehcctum, et

desiderativa per voluntatem. Bonum au- Considerandum autem restat ulterius,
tem universale non invenitur nisi in Deo. quod sublimem et emincntem obtine-
"^

Nihil ergo est quod possit liominem bea- bunt coelestis beatitudinis gradum, qui
tum facere, ejus implendo desiderium, officium regium digne et laudabihter
nisi Deus, de quo dicitur in Ps. cii, 5 : exequuntur. Si enim beatitudo virtutis
Qui replet in bonis desiderium tnum. In hoc est praemium, consequens est ut majori
ergo rex suum pra^mium statuere debet. virtuti major gradus beatitudiuis dcbea-
Hoc igitur considerans Davidrex dicebat tur. Est autein praicipua virtus qua homo

* Neque enim... imperantes filios... si Iia-c ^ Hic declarat sanctus Doctor, quod prfemium
omnia taciunt. » regum et principum tenet supremum gradum in
Verlia « ideo folices dicimus
'^
: » supplevimus beatitudine cujlesti et lioc multis rationibus os-
:

ex ATiguslino. tenditur, et exemplis.

' Al. : « diminuerunt. » « Parm. omittit : « sublimem. «
* Al. : « suuin priacipiura causatur. »
348 DE REGE ET REGNO. LIB. I.

aliquis non solum se ipsum, sed etiam
alios dirigere potest et tanto magis,
quanto plurium est regitiva quia et se-
cundum virtutem corporalem tanto aliquis
virtuosior reputatur, quanto plures vin-
cere potest, aut pondera plura levare. Sic
igitur major virtus requirilur ad regen-
dum domesticam familiam quam ad re-
gendum se ipsum, multoque major ad
regimen civilalis et regni. Est igiturex-
cellentis virlutis bene regium olficium
cxercere. Debetur igitur ei excellens in
beatitudine pra^minm.
Adhuc in omnibus artibus et poten-
: quod Deus
tiis laudabiliores sunt qui alios benc
regunt, quam qui secundum alienam
directionem bene se habent. In specula-
tivis enimmajus est veritatem ahis do-
cendo tradere, quam quod ab aliis
: ,
: sum a potentiore eripiat, denique si aUcui
Deo computatar in praemium, si egenti
subveniat, sidiscordes pacificet, si oppres-
quahtercumque opem vel consilium con-
ferat ad salutem. Qiianto igitur magis
laudandus est ab hominibus et pra^mian-
dus a Deo, qui totam provinciam facit
pace gaudere, ijL?PieiiH^as ^ cohibet, jus-
titiam servat, et disponit quid sit agen-
y^
dum ab hominibus suis legibus et prae-
ceptis? Ilinc etiam magnitudo regiae
virtutis apparet quod praecipue Dei simi-
liludinem gerit, dum agit in reg^no
in mundo unde : in Exod. xxii,
judices mullifu(Hnis, dii vocantur. Impe-
ratores etiam apud Romanos divi vocan-
tur\ Tanto aiifem est aliquid Deo accep-
tius, quanto magis ad ejus imitationem
accedit unde et Apostohis monet Ephes.
:

docetur, capereposse; in artificiis etiam V, 1 Estnte imitatures Dei, sicut filii ca-
:

majus aistimatur, majorique conducifur rissimi. Sed si socundum sapienfis sen-

pretio architector qui a^dificium disponit, tentiam, omne animal diligit simile sibi,
quam artifex qui secundum ejns disposi- secundum quod causa? aliqualiler simili-
tionem manualiter operatur et in rebus : tudinem habent causati consequens ;

bellicis majorem gloriam de victoria con- igitur est bonos reges Deo esse acceptis- .P/
ft^-'
sequitur* prudentia ducis quam militis simos, et ab eo maxime praemiandos. / jT
iortitudo. Sic autem se habet rector mul- Simul etiam, ut Gregorii verbis utar,'
US^
liludinis in his qua^ a singulis socundnm (( qiiid est t4HV> f>e stn 3 m»m-nisi tompestas r
virtutem sunt agenda, .«icut doclor in (Hs- mentis Quiofo autem mari recte navem
?
ciplinis, et architector in a*dificiis, etdux etiaai imperitus dirigit; turbato autem
in beUis. Est igitur rex majori pra-mio mari tempestatis fiuctibus etiam peritus
dignus, si l)ene subjectos gubernaverit, naufa conrnnditiu- uuih^ et iilerunKiue in :

quam aliquis subilitorum, si sub rege occupatione rcgiminis ipse qiuxjuo boni
IJene se habuerit. ojieris usiis porditur, qui in franquillifate
Amplius, Si virtutis est ut per eani tenebatur. n Yalde enim difiicile est si,

opus hominis bonum rcddatur, niajoris iit Augustinus dicif, iiiter linguas siibh-
virtutis esse videtur (luod nuijus Itonun! nianlinm ef honoranfinm, et obsequia
per eam ahquis opcretur. Majus autom nimis humiliter salutantium non extol-
et divinius est boninu nuiltiludinis quam liintur, sed se homines esse meminerint.
bonum unius nndt' interthnu mahmi : l{t in Eccli. xxxi, 8, dicifnr : Beatus
unius sustinetur, si in bonum muhiludi- vir... (jui post aurum non uOiit, nec spcra-
nis cedat sicut occidilur latro, ut pux
; rit pccunix thesuuris
in *
: qui potuit ' Perum
multitudini detur et ipse Deus mala : impune transf/re(/i, ct non est transgres- ^t thesai
esse in munch) non sincret, nisi ox ois sus faecre mala, ct noti fecit. Ex qiio
; et ris.

bona eliceiet ad utilitatem et pulchritu- (|nasi in virtule opere jirobafus invenifur

(hnem universi. Pertinot autem ad regis lidolis. Unde secundum Riantis prover- ,Al . i-'^
ofticium, ut bonum muhitudiiiis studioso bium principafus virum ostendit. Multi "Vo ,
procuret. Majus igitur i)ra'mium (lol)olin- oniin ad priucipafus culmon pcrvenien-
regi pro bono regimino (juam suljdito los, a virtufe doficiunt, (jiii (hini in statu
[)r() recta actione. '
essent infimo, virtuosi videbanlur. Ipsa
lloc autem manilestius fiet, si quis in igitur difficultas qua? principibus imminef
speciah considerel. Laudatur enim ab ho- ;id bone agondum, cos facil majori j^ra'-

minibus qna'vis (irivata persona, et ei a luio dignos; et si aliquando por intirmi-

* Al. : « s(?quitur. » " P.irm. : « vioientias. »

"^
Parm : « prelio » el in iiotula : an legontium :
* Parm. omittit : << imi^eratoros eliam aijuii U'>-
« pr.Tmio. » manos (tivi vocanlur. »
^ Parin. : t( hona. »
 .
\ OPUSCULUM
tatern peccaverint, apud homiiies excu-
sabiliores redduntur, et facilius a Deo
veniampromerentur; sitamen, ut Augus-
tinus ait, pro suis peccatis humilitatis et
miserationis et orationis sacrificium Deo
suo vero immolari non negligunt. In cu-
jus rei exemplum de Achab rege Isracl,
qui multum peccaverat, Dominus ad
Eham dixit III Reg. xxi, 29 : Qtiia
Inducam^^^^^^^ es/ mei causa, non inducam
alum in malum in diebus suis.
e- Non sohim autem ratione ostenditur
quod regibus excellens pra^mlum debea-
tur, sed etiam auctoritate divina firmatur.
Dicitur enim in Zach. xii, quod in illa
beatitudinis die qua erit Dominus pro-
tector habitantibus in Jerusalem, idest
in visione pacis aeternae, aliorum domus
erunt sicut domus David, quia scilicet
omnes reges erunt, et regnabunt cum
Christo, sicut membra cum capite.
domus David erit sicut domus
Dei quia
sicut regendo fideliter Dei officium gessit
iu populo, ita in preemio Deo propinquius
erit, et inhfierebit. Hoc etiam fuit apud
gentiles ahquahter somniatum, dum ci-
vitatem rectores atque servatores in deos
transformari putabant.
CAPUT X.
QucB bona perdant tyranni quse regibus
exhibentur ^
Cum regibus tam grande in coelesti
beatitudine pra^miumproponatur, si beue
in regendo se habuerint dihgenti cura ;
se ipsos observare debent, ne in tyranni-
dem convertantur. Niliil enim eis ac-
ceptabihus esse debet quam quod ex
honore regio, quo subhmantur in terris,
in cuelestis regni gloriam transferantur.
E contra^ vero tyranni,quia propter quae-
dam terrena commodajustitiam deserunt
tanto privantur pr*mio, quod adipisci
polcrant juste regendo. Quam autem
stultum sit pro hujusmodi parvis et tem-
porahbus bonis maxima et sempiterna
perdere bona, nuhus nisi stuhus aut in-
fidehs ignorat. Addendum est autem '\
quod ha-c temporaha commoda, propter
quae tyranni justitiam deseruut, magis
' Quod rex
et priaceps studere debet ad bonum
propter bonum sui ipsius, et ulily quod
res;iiiien
inde sequitur cujus contrarium sequitur regi-
: "
men tvraiinicum.
XVI. 349
adhicrum proveniunt regibus, dum jus
titiam servant. Primo namque inter
mundana omnia nihil est quod amicitiae
dignae praeferendum videatur. Ipsa nam-
que est quae virtuosos in unum conciliat,
virtutem conservat atque promovet. Ipsa
est qua omnes indigent in quibuscumque
negotiis peragendis quae nec prosperis :
humi- importune se ingerit, nec deserit in ad-
* hoc versis. Ipsa est quae maximas deiecta-
tioues affert, intantum ut quaecumque
delectabiha in teedium sine amicis ver-
tantur. Quaelibet autem aspera, facilia et
prope iiulla facit amor nec est alicujus :
tyranni tanta crudelitas ut amicitia non
delectetiir. Dionysius enim Syracusano-
rum tyrannus cum duorum amicorum,
qui Damou et Pythias dicebantur, alte-
rum occidere vehet, is qui occidendus
erat, inducias impetravit ut domum pro-
Sed fectus res sua ordinaret alter vero ami- ;
: corum sese tyranno obsidem * pro ejus
reditu dedit. Appropinquante autem pro-
misso die, nec illo redeunte, unusquis-
que fidejussorem stultitiae arguebat. At
ihe niliil se metuere de amici constantia
])r£edicabat. Eadem autem hora qua fue-
rat occidendus, rediit. Admirans autem
amborum animum tyrannus, supphcium
propter tidem amicitise remisit, insuper
rogans ut eum tertium reciperent in ami-
citiae gradu. Hoc autem amicitiae bonum
quamvis desiderent tyranni, consequi ta-
men non possunt. Dum enim commune
honum non quaerunt, sed proprium, fit
parva vel nulla communio eorum ad
subditos. Omnis autem amicitia super
ahqua communione firmatur. Eos enim
qui conveniunt vel per naturae originem,
vel per morum similitudinem, vel per
cujuscumque societatis communionem,
videmus amicitia conjungi. Parva igitur,
vel potius nulla est amicitia tyranni et
subditi simulque dum subditi per tyran-
;
nicam injustitiam opprimuntur, et se
amari non sentiunt sed contemni, nequa-
quam amaut. Est enim majoris virtutis
inimicos diligere et persequentibus be-
nefacere, quam quod a muhitudine ob-
servatur ^ Nec liabent tyranni unde de
subditis conquerantur si ab eis non dili-
guntur, quia nec ipsi tales se ipiiis exhi-
beiit ut dUigi ab eis debeant, Sed boni
2 Parm. : « errant... deserunt ;
qui : » ,
^ Parm. ; « etiam. »
Al. : « ob tidem. »
•'
Parm. omittit : « est enim... observatur,

350
reges dum communi profectui studiose
intendunt, et eorum studio subditi plura
commoda se assequi sentiunt, diliguntur
a plurimis dum subditos se amare de-
monstrant quia et hoc est majoris ma-
: limeri se a subditis tota intentione pro-
litiae quam quodin multitudine cadat, ut
odio habeantur amici, et benefactoribus
rependatur malum pro bono. Et ex hoc
amore provenit ut bonorum regum re-
gnum sit stabile, dum pro ipsis se sub-
diti quibuscumque periculis
non recusant. Cujus exemplum in Julio
Caesare apparet, de quo Suetonius refcrt,
quod milites suos usque adeo diligebat,
ut audita quorumdam csede, capillos et
barbam ante non dempserit quam
casset quibus rebus devotissimos
:
et strenuissimos milites redilidit;
quod plerique eorum capti,
sibi sub ea conditione vitam, si miUtare
adversus Csesarem vellcnt, recusarcnt.
Octavianus ctiam Augustus qui modcs-
tissime imperio usus csl, intantum dili-
gebatur a subditis, ut plcrique morientes,
victimas quas devovcrant, immohiri man-
darent, quia cum supcrstitcm rcdifpiis-
sent. Non cst crgo facile ut princi[)is
perturbctur domiiiium, quem tanto cou-
sensu populus amat propter quod Sa-:
lombn dicit Prov. xxix, 1 i Rcx cjnijddi- :
cat in justitin paiipcrcs, t/ironus cjus in
xternum firmnbitur. Tyrannorum vero
dominium diulurnum esse non potest
cum sit muhitudiui odiosum. Non potest
enimdiu conscrvari quod votis multorum
repugnat. Vix enim a quoquam praisens
vita transigitur quin ahquas adversitates
patiatur. Advcrsitatis autcm tcmporcoc-
casio decssc non potest contra tyrannum
insurgendi et ubi adsit, non deerit cx
; pcrsonam, sicut iii spcctaculis licri con-
multis vel unus qui occasione non uta-
tur. Insurgcntcm autcm popuhis votivc
prosequitur ncc dc facih carcljit clfcctu
: cata. Talisautcm piinilio iii Scripluris ira
quod cum favoro multitudinis attcntatur.
Vix ergo potest contingcre quod tyranni
dominium |)r()ten(hilur in loiigum.
lloc ctiam manifcstc patct, si quiscon-
sidcret unde tyrauni dominium conscr-
vatur. Noncnimconservatur amorc, cum
parva vcl nulla sit amicitia subjccta^mul-
titudinis ad tyrauuum, ut cx pra'hid)ilis
patct. De sulxiilurum autcm fulc tyranuis
confidcndum non est. Non enim invcni-
tur lanta virtus in muhis, ut fidclitatis
virtutc rcprimantur, nc indcbita'. scrvi-
tutis jugum, si possint, cxcutiant. For-
tassis autcm ncc hdchtati
;
DE REGE ET REGNO. LIB. I.
rcputabitur secundum opinionem multo-
rum, si t>rannicee nequitiae qualitercum-
que obvietur. Restat ergo ut solo timore
tyranui regimen sustentetur unde et :
curant. Timor autem estdebile fundamen-
tum nam qui timore sul)(luntur, si occur-
:
rat occasio qua possint impunitatem
sperare, contra prasidentcs insurgunt eo
ardcntius, quo magis contra vohintatem
exponere ex solo timore cohibcbantur, sicut si
aqua per violentiam includatur, cum adi-
tum iuvenerit, impctuosius tluit. Sed nec
ipse timor carct periculo, cum ex nimio
timorc plcriquc in dcspcratioucm incidc-
vindi- rint. Sahitis autem despcratio audacter ad
sibi quaeli[)ctattcntanda pra^cipitat. Non po-
ila tcst igitur tyranni dominium esse diu-
concessam turiuiui.
Hoc etiam non minus exemplis quam
rationibus apparct. Si quis enim antiquo-
rum gcsta ct modernurum cvcnlus con-
siderct, vix invciiict dominium tyranni
alicujus diuturnum fuisse. Unde et Aris-
totcles in sua Politica multis tyraniiis
cuumcratis, omiiium dcmonstrat domi-
niuin brcN tcmpurc fuissc hnilum quo-
i ;
rum tamcn aliqui diutius pra^fcrunt, quia
non multum iii tyraunide excedebant,
sed quaiilum ad multa imitabanturrega-
lcm modcstiam.
Adhuc autem hoc magis manifes- fit
tum ex consideralione divini judicii. Ut
cnim in Job xxxiv, 30, dicitur, Hegnnre
fncit honiiticm Iuji^ocritnm jjroptcr pec-
cnta populi. Nullus autem vcrius liypo-
crita dici potcst (piam qui regis assumit
officium, et cxliil)ct sc tyraunum. Nam
hypocrila dicitur qui altcrius rcpia.'scntat
su(!vit. Sic igitur Deus pra^fici pcrmittit
tyraunos ad puni(Mi(]um subdilorum pcc-
Dci consucvit nominari. Undc pcr Osca;
xiii, 11, Dominus dicit : Dnho vobis rc-
gcm in furore ynco. Infclix cst aulcni
rex qui populo in furorc Dci cunccdilur.
Non enim cjiis stabilc polest csse domi-
nium quia non ohliriscetur misereri
;
Deus, nec contincbit in >rn sun fnisericor-
(lins suas I'sal. i.xxvi, 10
: quiuimmo :
pcr Jucl. 11, 1:2, dicilur quod cst /^rt-
tiens, et multgs misericordij.', ct pra^stnbilis
supcr mnlitin. Non igitur pcrmillil Dcus
diii rcgnarc tyraunos, scd jiost lcmpcs-
tatcm pcr cus inductam populo, jier eo-
contrarium rum dcjcctioncm tranquillitalcm iuducet.
 OPUSCULUM XVI. 351

Unde Eccli. x, 17, dicitur : Sedes ducum magis regibus quam tyrannis ad votum
superborum destruxit Deus, et sedere fecit proveniunt propter quae tamen indebite
;

mites pro eis. adipiscenda declinat in tyrannidem prin-

Experimento etiam magis apparet quod ceps. Nullus enim a justitia declinat nisi
reges per justitiam magis adipiseuntur cupiditate alicujus commodi tractus. Pri-
divitias quam per rSpinam tyranni. Quia vatur insuper tyrannus excellentissim;!
enim dominium tyrannorum subjectae beatitudine, qua? regibus debetur pro
multitudini displicet,, ideo opus habent praemio et quod est gravius, maximum
;

multos habere satellites, per quos contra tormentum sibi acquirit in pcenis. Si
siibditos tuti reddautur; in quibus ne- enim qui unum hominem spohat vel iri

cesse est phn^a expendere quam a sub-
ditis rapiant. Regum autem dominium
quod subditis placet, omnes subditos pro
sateliitibus ad custodiam habet, in quibus
expendere opus non est; sed interdum in
uecessitatibns plura regibus sponte do-
nant quam tyranni diripere possint; et
sic impletur quod Salomon dicit Pro-
verb. :^i, 24 Alii, scilicet reges, divi-
: suaequoscumque interflcit? Tales insuper
duat propria, Itenefaciendo subjectis,
servitutem redigit vel occidit, maximam
poenam meretur; qiiantiim quidem ad
judicium liominiim mortem, quantum
vero ad judicium Dei damnationem seter
nam; quanto magis putandum est tyran-
num deteriora mereri suppUcia, qui un-
dique ab omnibus rapit, contra omnium
libertatem laborat, pro hbito voluntatis
raro poenitent vento inflati superbia;,
;

et ditiores fiunt; alii, scihcet tyranni,
rapiunt non sua, et semper in egestate
sunt. Simihter autem justo Dei contin-
git judicio, ut qui divitias injuste con-
gregant, inutiliter eas dispergant, aut
etiam juste auferantur ab eis. Ut enim
Salomon dicit Eccle. v, 9 Avarus non
implebitur pecunia ; et qui amat pecunias,
fructum non capiet ex eis : quinimmo,
ut Proverb. xv, 27, dicit, conturbat do-
mum suam qui sectatur avaritiam. Re-
merito peccatorum a Deo deserti, et adu-
lationibushominumdehbuti, rarius digne
satisfacere possunt. Quando enim resti-
tnent omnia quae pra^ter justitiae debitum
abstulerunt? Ad quae tamen restituenda
nullus dubitat eos teneri. Quando recom-
: pensabunt eis quos oppressertint, et in-
juste qualitercumque laeserunt? Adjicitur
autem ad eorum impoenitentiam quod
omnia sibi licita aestimant quse impune
sine resistentia facere potuerunt unde :

gibus vero qui justitiam qusrunt, divitiae
adduntur a Deo; sicut Salomon, qui dum
sapientiam quaesivit ad faciendum judi-
cium, promissionem de abundantia divi-
tiarum accepit.
De fama vero superfluum videtur di-
cere. Quis enim dubitet bonos reges non
solum in vita, sed magis post mortem
quodammodo laudibus hominum vivere,
et in desideriohaberi; malorum vero no-
men aut statim deficere, vel si excellentes
non solum emendare non satagunt quae
male fecerunt, sed sua consuetudine pro
auctoritate utentes, peccandi audaciam
transmittunt ad posteros; et sic non so-
lum suorum facinorum apud Deum rei
tenentur, sed etiam eorum quibus apud
Deum peccandi occasionem reliquerunt.
Aggravatur etiam eorum peccatum ex
dignitate suscepti officii. Sicut enim ter-
renus rex gravius punit suos ministros,
si invenit eos sibi contrarios ita Deus ;

in malitia fuerint, cum^ detestatione magis punieteos quos sui regiminis exe-
eorum rememorari? Unde Salomon dicit cutores et ministros facit, si nequiter
Proverb. x, 7 Memoria justi cum lau-
: agant, Dei judicium in amaritudinem
dibus, nomen autem impiorum putrescet: convertentcs. Unde et in libro Sapientiae
quia vel deficit, vel remanet cum foetore. vi, 5, ad reges iniquos dicitur Quo- :

niam cum essetis ministri regni illius, non

CAPUT XI. recle judicastis, neque custodistis legem
justitiae ^
7iec secundum voluntatem Dei
Qux supplicia sustinebunt tgranni *. ambulastis ; horrende et cito apparebit vo-
'
bis quoniam judicium durissimum /lis
:

Ex his ergo manifestum est quod sta- qui prxsunt fiet. Exigue enim conceditur
bilitas potestatiS; divitiae, honor et fama misericordia ; polentes autem potenter

* Qiiod bona etiam mundialia, ut sunt divitiff', tyranni etiam iu hac vita.
'
potcstas, honor, et farna, magis proveiiiuiit re- - A!. : « justitite iiostrse. »
gibus quani tyraanis : et dc maUs quai iucurrunt ^ Al. : « in his, »
352 DE REGE ET REGNO. LIB. I.

tormenta patientur. Et Nabuchodonosor inhomine non

divini regiminis invenitur
per Isa. xiv, 15, dicitur Ad inferymm : solum quantum ad hoc quod per ratio-
detraheris in profnndnm laci. Qui le vi- nem regitur unus homo, sed etiam quan-
deinnt, ad
inclinahuntur, teque prospi-
te tum ad hoc quod per rationem unius
cient quasi profundis in pcpnis submer- hominis regitur mujtitudo quod maxi- :

sum. Si igitur regibus abundant tempo- me pertinet ad ofhcium regis, dum, et

ralia bonaproveniunt, et excellens
et in quibusdam animalibus qua socialiter
beatitudinis gradus pra>paratur a Deo ;
vivuut, qusedam similitudo iuveniturhu-
tyranni autem a temporalibusbonis quai jus regiminis, sicut in apibus, in quibus
capiunt, plerumque frustrantur, multis et reges esse dicuntur: non quod in eis
insuper periculis subjacentes, et quod est per rationem sit regimen, sed per ins-
amplius, bonis a^ternis privantur, ad poe- tinctum natura? inditum a summo re-
nas gravissimas reservati vehementer : gente, qui est aucfor naturae. Hoc i^i-
studendum est his qui regendi officium tur officiiim rex suscepisse cognoscat, ut
suscipiunt, ut rcgcs se subditis pra^bent, sit in regno sicut in corpore anima, et
non tyrannos. De rege autem quid sit, sicut Deus in mundo. Qiiae si dihgenfer
et quod expe(hat multitudini regem ha- recogifet, ex altero justitiae in eo zelus
bere adhuc autcm quod j^ra^sidi expediat
; accenditur, dum considcrat ad hoc se
se regem multitudini exhibere subjecta?, positumufloco Dei judicium rcgno exer-
non tyrannum tanta a nobis dicta sint.
: ceat ex altero vero mansucfudiuis et
;

clementiae lenitatem acquirit, diim repu-

tat singulos qui suo subsunt regimini,
CAPUT Xil '.
sicut propria membra.

Quid sit rcgis officium -.

CAPUT XIII.
Consequcns autem ex dictis est consi-
derare quod sit regis officium et qualem Quid sit rcgi faciendum etquomodo^.
oporteat esse rcgem. Quia vero ea quae
sunt secundum artcm, imitantur ea quae Oporfet igifur considerare, quid Deus
sunt secun(him naluram, (\\ (juibus acci- in mundo faciat : sic cnim mauifcstum
pimus ut secniKhim rationem operari crit (juidimmiiicat regi faciendum. Sunt
possimus optimum videtur regis offi-
; aufem universalifer consideranda dQO
cium a forma regiminis naturalis assu- opera Dei in mundo unum quo mim- :

mere. Invenitur aut(;m in rerum natura dum instituif alfcrum quo mundum
;

regimen et universale et particulare. inslitufum gubernaf. Ila^c etiam duo

Universale (juidem secundum, quod om- opera anima habet in corpore. Nam primo
nia sub Dei regimine continentur, qui quidem virfufe animae informatur cor-
sua j)rovidcutia universa guiternaf. I^ar- pus deinde vero per animam corpus
:

ticulare autcm regimcn maxime quidem rcgituret movetur. Ilorum aufem secun-
divino regimini simile est, quod inveni- dum quidem magis proprie pertinet ad
tur in liomitK!: qui ob hoc minor mundus regis offlcium unde ad omnes rcges
:

appellatur, quia in eo invenitur forma pcrfincf gubcrnatio, et a gubernationis

universalis rcgiminis.Namsicut univcrsa rcgimine regis nomen accipifur. Pri-
creatura corporea et omnes spirituales mum autem opus non omnibus regibus
virfutes sub divino regiminc continentur; convenit: non eiiim omnes regnum aut
sic et corj)oris mcml)ra ef celerai vircs civitatcm instituunt, in quo rcgnanf scd ;

animaea nifione rcguntur et sic quodam ; rcgno ac civifafijam iustilutis rcgiminis

modo se habet ratio in hominc, sicut curam impeiidunf. Esf autem considcran-
Deus in mundo. Sed quia, sicut osfen- dum,quo(inisipraicessisset qiii insfitueret
dimus, linmo cst animal naturalifer civifalcm auf rcgnum, lociim non haberet
sociale, inmuititudine \ivens; simiUtudo gubcrnalio rcgni. Sub regis enim ofllcio

* Ilic in Cod. S. riCiiov. lih. sccundiis incipil. ^ Assiiinit cx Inc simililuifiiic niodum rcpimi-
* fVocedil ad bslendendnin rcf^is otlicinin uhi : nis, ut sicul Deus un;ini(iuanu[uc rein dislinguit
secnnduni viam nutuiai ostcndit rci^cin cssc in quodain ordinc, ct iJro|)ria operalione ct loco, ila
regiio sicul auimu esl in coipore, cl sicul Deus rex suhditos suos in regno: et codem modo de
esl in mundo. anima.

OPUSCULUM
comprehenditur etiam institutio civitalis
et regni nonnuUienimcivitates
:
institue-
runt, in quibus regnarent, ut NinusNini-
vem, etRomulus Romam. Similiteretiam
ad gubernatioiiis officium pertinet ut
gubernata conservet, ac eis utatur ad
quod suntconstituta. Nonigitur guberna-
tionis officium plene cognosci poteiit,
si institutionis ratio ignoretur. Ratio au-
tem institutionis regni ab exemplo
titutionis mundi sumenda est : in
primo consideratur ipsarum rerum pro-
ductio, deinde partium mundi ordinata
distinctio. Ulterius autem singulis mundi
partibus diversae rerum species distri-
butse videntur, ut stellae coelo, volucres
aeri, pisces aquae, animaliaterrse: deinde
singulis ea quibus indigent, abundanter
divinitus provisa videntur. Hanc autem
institutionisrationem Moyses subtiliter
et diligenter expressit.Primo enim. re-
rum productionem proponit dicens In
principio creavit Deus coilum et terram.
Deinde secundurn ordinemconvenientem
omnia divinitus distincta esse denuntiat,
videlicet diem a nocte, a superioribus
inferiora, mare ab arida. Hinc ctelum
luminaribus, avibus aerem, mare pisci-
bus animalibus terram ornatam refert
ultimo assignatum hominibus terrse ani-
maliumque dominium. Usum vero plan-
tarumtam ipsis quam animalibus ceteris
ex providentia divina, denuntiat. Insti-
tutor autem civitatis et regni de novo
producere homiiies, et loca adinhabitan-
dum, et cetera vitae subsidia non potest,
sed necesse habet his uti quae in natura
praeexistunt sicut etiam ceterae artes
; perducitur. Si igitur aliquid ad fmem
operationis suae materiam a natura acci-
piunt, ut fabri ferrum, aedificator ligna
usum assumunt.
et lapides in artis
Necesse est igitur institutori civitatis
et regni primum quidem congruum lo-
cum ehgere^qui salubritate habitores
conservet, ubertate ad victum sufficiat,
amcenitate delectet, munitione ab hosti-
bus tutos reddat. Quod si aUquid de dicta
opportunitate deficiat, tanto locus erit
convenientior, quanto plura vel magis
necessaria di pra^.dictis habuerit. Deinde
necesse est ut locum electum institutor
civitatis aut regni distinguat secundum
exigentiam eorum quae perfectio civita-
tis aut regni requirit puta, si regnum
: ut inipsa navi, unde gubernationis ratio
* Quis modus gubernandi competat regi, quia
secundum modum gubernationis divinae qui
quidem modus gubernandi a gubernatione navis
XXVIL
: . ;
XVI. 353
instituentlum sit., oportet providere quis
locus aptus sit urbibus constituendis,
quis villis, quis castris ubi conslituenda
;
sint studia litterarum, ubi exercitia mi-
litum, ubi negotiatorum conventus et ;
sic de aliis qua3 perfectio regnirequirit.
Siauleminstitutionicivitatisoperadetur,
providere oportet quis locus sit sacris,
quis juri reddendo, quis artificibus sin-
ins- gulis deputandus. Ulterius autem opor-
quo tet hominis congregare, qui sunt con-
gruis locis secundum sua officia depu-
tandi. Demum vero providendum est ut
singulis necessaria suppetant secundum
uniuscujusque constitutionem et statum:
aliter enim nequaquam posset regnum
vel civitas commanere.
Hajc igitur sunt, ut summarie dicatur,
quee ad regis officium pertinent in ins-.
titutione civitatis aut regni, ex sirailitu-
dine institutionis mundi assumpta.
:
CAPUT XIV.
Quod ratio giibernationis mundi ex dimna
guber)iatione sumenda est ^
autem institutio civitatis aut re-
Sicut
gni ex forma institutionis mundi conve-
nienter accipitur, sic et gubernationis
ratio ex gubernatione sumenda est. Est
tamen prwconsiderandum, quod guber-
nare est, id quod gubornatur, convenien-
terad debitumfinemperducere. Sicetiam
navis gubernari dicitur, dum per nautae
industriam recto itinere ad portum illaesa
extra se ordinetur, ut navis ad portum
ad gubernatoris officium pertinebit non
solum ut rem in se conservet illsesam,
sed quod ulterius ad fmem perducat. Si
vero aliquid esset cujus finis non esset
extra ipsum, ad hoc solum intenderet
giibernaloris intentio ut rem illam in sua
perfectioneconservaretillaesam. Etquam-
vis nihil tale inveniatur in rebus post ip-
sum Deum, qui est omnibus fmis, erga
id tamen quod ad extrinsecum ordinatur,
multipliciter cura impenditur a diversis.
Nam forte alius erit qui curam gerit ut
res in suo esse conservetur; aliusautem,
ut ad altiorem perfectionem perveniat :
sumpsit initium ubi et ponitur comparatio sa-
:
: cerdotalis dominii et regaiis.
23
 ;
354 DE REGE ET REGNO.
assumitur, manifeste apparet. Faber
enim lignariuscuram habet restaurandi,
si quid collapsum fuerit in navi sed ; homo vivendo secundum virtutem ad ul-
nauta sullicitudinem gerit ut navem per-
.: ducat ad portum sic etiam contingit in
: fruitione divina, ut supra jam diximus
liomine. Nam medicus curam gerit ut
vita hominis conservetur in sanitate ;
oeconomus, ut suppetantnecessaria vitae
doctor autem curam gefit ut veritatem
it> cognoscat, institutor autem morum, ut
secundum rationem vivat. Quod si homo
non ordinaretur ad aliud exterius bonum,
sufflcerent homini cura3 praedictae. Sed
estquoddam bonum extraneum homini,
ij quamdiu mortaliter vivit, scilicet ultima
beatitudo, qua3 in fruitione Dei cxpecta-
tur post mortem quia, ut Apostolus ait
: mittifur. Tanto autem est regimen su-
11 ad Corinth. v, G quamdiu su?nus in
: blimius, quanto ad flnem ulteriorem or-
corpore, pcrcrjrinamur a Domino. Unde
vb homo christianus, cui beatitudo illa est
per Christi sanguincm acquisita, et (jui
pro ea assequendaSpiritus sancti arrham
accepit, indiget alia spiritualia cura, por
quam dirigalur ad portum salutis a^ter-
1 ? na3. Ila^c autom cura per ministros Eccle-
siai Christi fldclibus exhibctur. Idom
autcm oportet esso Judicium de flne totius
multitudinis, et unius. Si igitur flnis ho-
minis esset bonum quodcumciuo in ipso
existens; et regendai multitudinis flnis
ultimus esset similiter ut talc bonum
mullitudo acquirorot, et in eo permano-
rof. Kt si quidom talis ultimus sive uniu.>
hominis sive multitudinis linis csset cor-
poralis vita ct sanitas corporis; medici
esset onicium. Si autcm ultimus finis
esset diviliarum aflhieutia, a'cononius
rex quidam multiludinis esset. Si vero
bonum cognosccnd.'e veritatis talo quid
esset ad quod possot mullitudo ])crlin-
gerc, rcx habcrot doctoris officium. .Yi-
dctur autem flnis esse multitudinis con-
gregat», vivere secundum virtulom. Ad
boc cnim hominos congroganfur ut si-
mul bcnc vivanl quud consoqui non pos-
set unusquisque singuhiritor vivens.
Rona autem vita est secundnm virtutom.
Virfuosa igitur vita cst congrogafionis
hinnana^ flnis. llujus autom signum ost
quod hi soli partes sintmultifudinis con-
gregatee qui sibi invicem communicant
in benc vivcndo. Si cnim propfor sohuu
vivore homines convenircnt animalia of
; tiani oporfof osse subditos sicut ipsi Do-
servi essent pars aliqua congregationis
civilis. Si vero propler acqnirendas di-
vitias, omncs simul ncgotiantes ad unam
civitatcm pcrtinorcnt; sicut vidomus oos
solos sub una multitudine computari qui
LIB. I.
sub eisdem legibus et eodem regimine
diriguntur ad bene vivendum. Sed quia
terioremflnem ordinatur, qui consistit in
;
oportet eumdem finem esse mulfitudinis
humanae qui est hominis unius. Non est
ergo ultimus flnis mulfifudinis congre-
gatae vivore secundum virtutem, sed per
virtuosam vitam pervenire ad fruitionem
divinam. Si quidem autemad hunc flnem
perveniriposset virtute humanae naturae,
neccsse essct ut ad offlcium regis perti-
neret dirigere homines in hunc flnem.
Ilunc enim dici rogem supponimus cui
summa rcgiminis in rebus humanis com-
dinatur. Somper enim invonitur ille ad
qucm pcrtinet ulfimus flnis imporare
oporantibus ea qua3 ad flnem ultimum
ordinantur sicut gubernator ad quem
;
pertinet navigationom disponere, imperat
ci qui navcm constituit, qualem navem
navigationi aptam facere debcat civilis
:
autem qui utitur armis, imperat fabro
qualia arma fabricet. Sed quia flnem frui-
tionis divinai non consequitur homo per
virtufom humanam, sed virtute divina,
juxfa illud Apostoli Hom. vi, 23 Gratia
:
Dei, vita xtcrna\ perducere ad illum fi-
ncm non humani crit, sed divini rcgimi-
nis. Ad illum igitur regem hujusmodi
regimen pcrtinet qui non est solum ho-
mo, sed etiam Deus, scilicct ad Domi-
num nostrum .Icsum Christum, qui ho-
mincs filios Doi facions in coelcstem glo-
riam introduxit. IIoc igitur est regimcu
citraditum quod non corrumpetur, prop-
tor quod non sohmi Sacordos, sed rox
in Scripturis sacris nominatur, dicenfo
Jercm. xxiii, o Hoijnahit rex, et sapiens
:
crit. Undc ab eo rcgalc saccrdotium de-
rivatur : et, quod cst aniplius, omnes
Chrisfi tidolcs, inquantum suiit mcmbra
ejus, reges et sacerdotes dicuntur. IIiijus
ergo rcgni ministorium, ut a terrenis
csscnt si)irifualia distincta, non torrenis
rcgibus, sod saccrdotibus est commis-
sum, et praecipue summo Sacerdoti suc-
cossori l*otri, Christi vicario, Romano
Pontifici, cui omnos rcgcs populi chris-
mino Jesu Christo. Sic enim ei ad quom
finis ultimi cura pertinet, subdi dobcnt
illi nd quos portinet cura anfoccdonfium
finium, ot ojus impi^rio dirigi. Uni^^ igitur
sacordotium gcnfilium et totus divino-

rum cultus erat propter temporalia
conquireuda, quw omnia ordinantur ad
multitudinis bonum commune, cujus
regi cura incumbit convenienter sacer-
; fit, quod rex sicut d(jminio et regimini
5 dotes gentilium regibus subdebantur. Sed
et quia in veteri lege promittebantur bo-
na terrena non a daemonibus, sed a Deo
vero religioso populo exhibenda inde et
in lege veteri sacerdotes regibus legun-
(0 tur fuisse subjecti. Sed in nova lege est
sacerdotium altius, per quod homines
traducuntur ad bona ccelestia
lege Christi reges debent sacerdotibus
esse subjecti. Propter quod mirabilitcr
ex divina providentia factum est ut in
Romana urbe, quam Deus praividerat
christiani populi principalem sedem fu-
turam, hic mos paulatim inolesceret, ut
civitatum rectores sacerdotibus subjace-
.io rent. Sicut enim Valerius Maximus refert,
((omnia post religionem ponenda semper
nostra civitas duxit, etiam in quibus
summse majestatis decus conspici voluit.
Quapropter non dubitaverunt sacris im-
peria servire, ita se humanarum rerum
habitura regimen astimantia, si divinee
potentiae bene atque constanter fuissent
famulata. » Quiaveru etiam futurum erat
ut in Gallia christiani sacerdoiii pluri-
k mum vigeret religio, divinitus est per-
missum ut etiam apud Gallos gentiles
sacerdotes, quod Druidas nominabant,
totius Galliae jus defmirent, ut refert Ju-
lius Caesar in libro quem de Bello Galli-
36" co scripsit.
GAPUT XV.
Quod regnum ordinari debet ad heatitudi-
nem consequendam principaliter \
Sicut autem ad vitam quam in coelo
speramus beatam ordinatur sicut ad
fmem vita qua hic liomines bene vivunt
ita ad bonam multitudinis vitam ordi-
nantur - sicut ad fmem quaecumque par-
ticularia bona perhominem procurantur,
sive divitiae, sive lucra, sive
sive facundia vel eruditio. Si igitur, ut
dictum est, qui de ultimo fme curam
* Quod sicut ad ultimum flnem consequendura
requiiitur ut rex subditos suos ad vivendum se-
cundum virtutem disponat, ita ad lines inedios
et ponuntur liic quse sunt illa quse ordinant ad
bene vivendum, et qute impediunt et quod re-
medium rcx apponere debet circa dicta impedi-
:;
OPUSCULUM XVI. 33.^
bona habet, praeesse debet his qui curam ha-
bent de ordinatis ad finem, et eos diri-
gere suo imperio manifestum ex dictis ;
quod administratur per sacerdotis offi-
cium subdi debet, ita praeesse debet
,
omnibus humanis oi"ficiis, et ea imperio
; sui regiminisordinare. Cuicumqueautem
incumbit aliquid pcrficerc quod ordina-
tur in ahud sicut in finem, hoc debet
attendere ut suum opus sit congruum
: unde in fmi; sicut faber facit gladium ut pugnae
convcniat et aedificator sic debet do-
,
mum disponere ut ad habitandum sit
apta.
Quia igitur vitae qua in praesenti bene
vivimus, finis est beatitudo coelestis ad :
regis ofticium pcrtinet ea ratione vitam
multitudinis bonam procurare secundum
quod congruit ad cffilestcm bcatitudinem
consequendam; ut scilicet ea praecipiat
quae ad coelestem beatitudinem ducunt,
et eorum contraria, secundum quod fue-
rit possibile, interdicat. Qua^ autem sitad
veram beatitudinem via, et quae sint
impedimenta ejus ex lege divina , co-
gnoscitur, cujus doctrina pertinet ad sa-
cerdotum officium, secundum illud Ma-
lacliiae n^ 7 Lahia sacerdotis custodient ^
:
scientiam, et legem requirent * de ore ejus.
Et ideo in Deuter. xvii, 48. Dominusprae-
cipit Postquam sederit rcx
: solio regni m
sui, descrihet sihi Deuteronomium legis
hujus in volumine, accipiois exemplar a
sacerdote Leciticae trihus, et hahehit se-
cum, legetque illud omnihus diebus vitse
suse, ut discat timere Dominum Deum
suum, et custodire verha et cseremonias
ejus qusein lege prsecepta sunt. Rex legem
igitur divinam edoctus, ad hoc praeci-
puum studium debct intendere, qualiter
multitudo sibi subdita bene vivat quod :
quidem studium in tria dividitur ut ;
primo quidem in subjecta multitudine
bonam vitam instituat, secundo ut ins-
titutam conservet, tertio ut conservatam
ad meliora promoveat.
Ad bonam autem unius hominis vitam
sanitas, duo requiruntur unum principale quod :
est operatio secundum virtutcm (virtus
enim est qua bene vivitur); aUud vero
menta.
2 Al. : « ita bonam multitudinis ordinat sicut
ad finem etc. » Parm. :« ad boaum multiludinis
ordinantur. »
: ^ Al. : « sacerdotum custodiunt. »
 .

356 DE REGE ET REGNO. LJB. 11.

secundarium et quasi instrumentale ,

integritas umversi;itaper regis studium
scilicetcorporalium bonorum sufflcien,- conservetur subjectae miiltitudinis bo-
tia, quorum usus est necessarius ad ac- num, dum soUicite curat qualiter alii in
tum virtutis. Ipsa tamen hominis unitas deflcientium locum succedant. Secundo
per naturam causalur multitudinis au-
: autem ut suislegibus et praeceptis, pGenTs
tem unitas, quae pax dicitur. per regentis et pra^miis homines sibi subjectos ab
industriam est procuranda. Sic igitur ad iniquitate coerceat, et ad opera virtuosa
bonam vitam multitudinis instituendam inducat, exempluma Deo accipiens, qui
tria requiruntur. Primo quidem ut mul- hominibus legem dedit, observantibus
titudo in unitate pacis constituatiir. Se- quidem mercedem transgredientibiis
,

cundo ut multitudo vinculo pacis unita pffinas retribuens. Tertio immiiiet regi
dirigatur ad bene agendum sicut enim: cura ut mQlti!udo sibi subjecta contra
homo bene agere potcst nisi pr.T-
nihil hostes tiita reddatur. .Xihii euim prodes-
supposita suarum partium unitate; ita set ititeriora vitare pericula, si ab exte-
hominum multitudo pacisunilate carens, rioribusdefendi non posset.
dum impugnat se ipsam, impeditur a Sic igitur bonw multitudinis institu-
bene agendo. Tertio vero requiritur ut tioni tertium restat ad regis offlcium per-
per regentis industriam necessariorum tiinjns, ut sit de promotione sollicitus ;

ad bene vivendum adsit sufflciens copia. quod flt (him iu siugulis quae pra»mis.sa
Sic igitur boua vita per regis offlcium suut, si quid inordinatum est corrigere :

in multitudine constituta, consequeus si quid deest, supplere; si quid melius

est ut ad ejus conservationem iuteudat. fieri potesl, studet perflcere. Unde et

Sunt autem tria ([iiibus bonum pubii-
cum permanere non sinitur. Quoriim
quidem unum est a natura proveniens.
Non eiiim houum multitudinis ad unum
Apostolus I Coriuth. xii, fldeles manet ut
semper a^mulentur charismata meliora.
Ha^c igitur suiit qua^ ad regis offlcium
pertinent de quibus per singula diiigen-
;

tantum tcmpus institui debet, sed ut sit tius tractare oportet.

quodammodo perpetuum. nomincs au-
tem cum sint mortalcs, iu perpetuum
durare nun possunt nec duin vivuut,
:
LIBER SEGUNDUS.
semper sunt iu codem vigorc, quia multis
variationibus humaua vita subjicitur; et
sic non sunt homines ad eadem offlcia CAPUT I.

peragenda jequaliter per totam vitam

idonei. Aliud autem impedimentum boni Quod ad ofjicium regis spectet iti

*.
publici conservandi ab interiori prove- institutione
niens, in perversitatevoluntatum cousis-
tit, (him vei sunt desides ad ea peragenda Primum pr«cipue oportet expo-
igitur
quae requirit respublica, vel insuper siinl nere regis offl^ium ab iustitutione civita-
paci muUitudinis noxii, dum transgre- tis aul rcgni. Nam sicut Vegetius dicit,

diendo justifiam, aHonim [)aceia [)crtur- poteutissima" nationes ct principes nomi-

bont. Tertium autem iiii[)ediineuluin rei- nati uuUam majorem potueruut gloriam
publicaB conservanda^ ab exteriori cau- assequi quam aut fundare novas civita-
satur, dum per iucursum lioslium nax tes, aut al» aliis conditas iii nomeu suum
dissolvilur, ct intenhim regnuni aut ci- sub qiiadam am[)liflcationc trausrerre :

vitas funditus dissipatur. Igilur circa quod quidemdocumentissacraB Scriptur*

tria praedicta triplex cura immiuet rcgi. concordat. Dicit enim Sapiens in Eccli. xl.
Primo quidcm de successione hominum, 19 quod xdificatio civitalis conprmabit
et siibstitutioiu! illorum qui diveisis offl- nomen. Ilodie nam([ue nomen Romuli
praesunt; ut sicut per diviiium regi-
ciis nescirctur, nisi quia coudidil lloinam. In
men in rebus corruptibilibus, quia sem- insfitutione autein civitatis aut rcgni. si
pereademdurare non possunt, provisum copia dctur, primo quidcm est regio per
est ut per gcneratioucm alia in locum regem eligcnda, quam fcin[)erafam esse
ahorum succedant, ut vel sic consbrvetur oportet. Ex regionis enim temperie ha-

'Quaiiter ad reRcm pertinct institiiere civila- «iiia: comnioda cx lioo, regno consLUiuanlur, rl

tem, vcl castra .Td gloriam consequcndam et ; qu<ii incoramoda de contrario.

f[uod clif^erc dclK't ad lioc loca lempcrala ; et
 .

OPUSCULUM XVI. 357

bitatores muUa commoda

consequuntur. quidem sunt, et artifi-
sunt, intellectivae
Primonamqueconsequuntur homines ex ciosss secundum animam, sine animosi-
temperieregionisincolumitatem corporis tate autem propter qnod subjecta^, qui-
:

et long-itudinem vitae. Cum enim sanitas
in quadam temperie humorum consistat,
in loco temperato conservabitur sanitas
simile namque suo" simili conservatur.
Si autem fuerit excessus caloris vel fri-
goris, necesse est quod secundum quali-
tatem aeris" corporis qualilas immuletur
unde quadam naturali industria animaha
quaedam tempore frigido ad calida loca se
transferunt, rursum tempore calido loca
dem sunt, et subjectse perseverant. Qua^
autem in mediis locis habitant, utroque
: participant; propter quod et liberi perse-
verant, et maxime politice vivere pos-
sunt, et sciunt aliis principari. Est igitur
eligenda regio temperata ad institutio-
: nem civitatis vel regni.
CAPUT II.

frigida repetentes, ut ex contraria dispo-

sitione temporis temperiem consequan- Quod locus habeat aerem salubrem '^

tur. Rursus, cum animal vivat per cali-

dumethumidum, si fuerit calorintensus, Post electionem autem res-ionis, opor-
cito naturale humidum exsiccatur, et tet civitali constituendae idoneum locum
deficit vita, sicut lucerna cito extingui- eligere in quo primo videtur aeris sa-
:

tur, si humor infusus cito per ignis lubritas requirenda. Conversationi enim
magnitudinem consumatur. Unde in qui- civili praejacet naturahs vita, quae per
busdam caUdissimis iEthiopum regioni- salubritatem acris servatur iUeesa. Locus
bus homines uUra triginta annos non autcm saluberrimus erit ut Yegetiiis ,

vivere perhibentur. In regionibus vero tradit, excelsus, non nebulosus non ,

frigidisinexcessu, naturale hiimidum de pruinosus regionesque coeU spectans

,

faciU congelatur, et calor naturalis ex- neque aestuosas neque frigidas, demum
tinguitur. Deinde ad opportunitates bel- paludibus non viciuus. Eminentia qui-
lorum, quibus tuta redditur humana so- dem loci solet ad aeris sahibritatem con-
cietas, regionis temperies phirimum ferre, quia locus eminens ventorum per-
valet. Nam, sicut Vegelius refert, omnes flationibus quibus redditur aer
patet ,

nationes quae sunt soli,

viclnae nimio purus vapores
: etiam qui virtute radii
calore siccatae, amplius quidem sapere, solaris resolvuntur a terra et ab aquis,
sed minus de sanguine habere dicuntur, multiplicantur magis in convallibus et
ac propterea constantiam atque fiduciam iu locis demissis quam iu altis unde :

de propinquo pugnandi non habent, quia in locis altis aer subtilior invenitur. Hu-
metuunt vulnera qui modicum sangui- jusmodi autem subtilitas aeris, quae ad
nem se habere noverunt. E contra sep- Uberam sinceram respirationem plu-
et
temtrionales populi remoti a soUs ardo- rimum impeditur per nebulas et
valet,
ribus inconsultiores quidem, sed tamen pruinas, quae solent in locis muUum hu-
largo sanguineredundantes, suntadbella midis abundare unde loca hujusmodi:

promptissimi. His qui temperatioribus inveniuntur salubritati esse contraria.

habitant plagis et copia sanguinis sup-
petit ad vulnerum mortisque contemp-
tum, nec prudentia deticit, quae modes-
tiam servet in castris, et non parum
prodest uti in dimlcatione consiliis.
Demum temperata regio ad politicam
vitam valet. Ut enim Aristoteles dicit in
sua Po/«V?cfl^ quae in frigidis locis habi-
tant gentes, sunt quidem plenae animo-
sitate, inteUectu autem et arte magis
deflcientes, propter quod liberae perseve-
Et quia loca paludosa nimia humiditate
abundant, oportet locuni construendae
urbi electum a paludibus esse remotum.
Cum enim aurae matutinffi sole oriente
ad locum ipsum pervenient, et eis ortae
a paludibus nebul* adjungentur, flatus
bestiarum palustrium venenatarum cum
nebulis mixtosspargent, etlocum facient
pestilentem. Si tamen moenia constructa
fuerint in paludibus quae fuerint prope
mare, spectentque ad septemtrionem ,

rant magis non vivunt autem poUtice,

; vel circa haeque paludes excelsiores
,

et vicinis propter imprudentiam princi- fuerint quam littus marinum, rationabi-

pari uou possunt. Quae autem in calidis Uter videbuntur esse constructa. Fossis

' Qualiter eligere debent reges

et principes re- bus aer sit salubris et ostendit in quo talis aer
:

giones ad civitates vel castra instituenda, in qui- cognoscitur, et quibus signis.

338 m REGE ET REGiNO.
enim diictis exitus aquae patebit ad
tus, ct mare tempestatibus auctum iu'
paludes redundaudo uon permittet ani-
malia palustria nasci. Et si aliqua ani-
malia de superioribus locis venerint, in-
consueta salsedinc occidenlur. Oporlct
ct locum urbi destinatum ad calorem et
frigus temperate disponi secundum as-
pectum ad plagas cceli diversas. Si enim
moenia, maximc propc mare constituta
spectabunt ad meridicm, non erunt sa-
lubria. Namhujusmodilocamane quidem
erunt frigida, quia non rcspiciunlur a
sole; meridie vcro cruut fcrvcntia prop-
ter solis rcspcctum. Quae autem ad occi-
dentem spectant, orto sole tepescunt vel
ctiam frigent, meridie calcnt vespcre , cojTjmoi'antium facics bene colorata^ ap-
fervent proptcr caloris continuitatcm ct
solis aspectum. Si vero ad oricntcm
spectabunt, mane quidem proptcr solis
oppositionem directum tcmpcrate cales-
cent ncc multum in meridie calor auge-
; parcant, dcbilia corpora, exinanita mem-
bitur, sole non directe spectautc ad lo-
cum, vespere vero tolaliter radiis solis
aversis loca frigcsccnt. Eademque
similis tcmperics erit, siad aquilonem
locus rcspiciat urbis, e convcrso cst
quod de meridiem rcspicientc est dic-
tum. Experimcnto autcm cognosccrc
possumus quod in majorcm cab)rcm mi-
nus sahjbrilcr aliquis transmutatur. Hua'
enima corpora traduountur
frigidis -locis
in cahda, Jion possunt (hirare, sed dis-
solvuntur, quia calor sugcndo vaporcm
naluralcs virtutcs dissolvit undc ctiam : tate ad viclum suniciat. Non cnim est
in salubribus locis corpora aistatc in-
firma redduutur. Ouiavero ad corporum
sanitatcm ('(invcnicntium ciborum usus
rcquiritur, conlcrrc opojtct dc
in Iu)c
loci sahibritafe qjii constituendai urbi
cligitur, ut ex conditionc ciborum dis-
cernatur (pii nascujitiir in tciTa quod
quidcm cxplorarc solcbaul aiitiqui cx
animalibus ibidcm nutritis. Cum enim
hominibiis aliisipic auimalil)us communc
sit uti ad uulriincutum liis qua3 nascun-
tur in tcrra, ('ous(M|uciis cst ut si occiso-
rum auimaUum viscera invcniuntur bene
valentia quod homines etiam in loco
codcm sahibribiis possint mjtriri. Si
veroauimahum occisorum ap[*arcnl juor-
bida membra, raliouabilius accipi potest
quod ncc homiiiibiis illius loci habitatio
sit salubris. Sicut aut(!in acr tcmpcratus.
' Qualilor ost laloin civilalem cons-
ncc(;ssc!
truondam a rpge, hat)ore copiam rorum vicUia-
lium, quia sinc eis civitas esse perfecta non pn-
LIB. U.
lit- ita sahibrisaqua est requirenda. Ex his
enim maxime depcndet sanitas corpo-
rum, quse saepius in usum hojninum as-
sumuntur. Et de aere quidcm manifes-
tum est quod quotidie ipsum aspirando
introrsum attrahimus usque ad ipsa vi-
talia : iinde principaliter ejus salubritas
ad incolumitatem corporum confert. Item
quia inter ea quai assumuntur per mo-
(ium nutrijncnti, aqua cst qua sapis-
sime utijnur tajn in potibus quam in
cibis ideo uihil est praeter acris purita-
;
tem magis pertinens ad loci sanitatem
quam aquarum salubj'itas. Est et ahud
signum cx quo considerari potest loci
salubritas si vidclicet hominum in loco
;
parcant, robusta coi-pora, et bene dispo-
sita mcmbi"a si pueii multi et vivaces,
;
si sencs multi rcperiantur ibidem. E cou-
vcrso, si facics hominum deformes ap-
bra vel morbida, si pauci et morbidi
pueri, etadhuc pauciores senes; dubitari
vel nuu potest locum esse mortifcrum.
CAPUT III.
Quod habcat ubcrtalctn propfer moluiimK
Oportct autem ut locus construeudai
urbi clcctus non solujn talis sit qui sa-
lubiitate habilatores conscrvet, se(J uber-
possibiic mullitudincm hominum habi-
tare ubi victjialium non suppetit copia. >
Unde,ut Yifruviiis j'cfcrt,cum Xcnocratcs
- ^
architcctor pcrilissimus Alexandro IMace-
doni dcjnonstrarct in quodam moute ci-
vitalem egregiic formai construi posse,
: interrogassc fcrtur Alexandcr, si essent
agri (jui civilati posscnt frumcntorum
copiam minisfi*ai'e. Quod ciun deficere
invcnirct, rcspondit vitupcrandum esse,
si quis in fali loco civifatcm construcrct.
Sicuf cuim jjafus infans non pofcst ali
sinc nufricis lacte, nec ad incrcmcnfum
pcrduci sic civitas sinc-ciborum abuu-
;
(hjjjfiafrcqucntiam populi liabci'c iioii
pofcsf. i)ui> faincn suiit modi quibus ali-
cui civitati potest afflueutia rerum sup-
pcterc. dictus est, propter
Uuiis, qui
rcgionis fcrtilitatem abiindc omnia pro-
tosl : ol dislinj^uit ttnplicom modum istius copiap,
])rimum tamen maeis commoiuiat.
* Pariu : « vult IMiiiosoplius. »
 OPUSCULUM XYI. 359

ducentis qua; liumanaj vitae requirit ne-
cessitas. Alius autem per mercationis
usum, ex quo ibidem necessaria vitae ex
diversis partibus adducantur. Primus au-
tem modus convenientior esse manifeste
convincitur. Tanto enim aliquid dignius
est, quanto per se sufflcientius invenitur
g-otiatio est militibus interdicta. Deniquc
civitas illa solet esse magis pacifica cujus
populus rarius congregatur, minusque
intra urbis moenia resident. Ex frequenti
enim hominum concursu datur occasio
litibus, et seditionibus materia ministra-
;
tur unde secundum Aristotelis doctrinam
:

quia quod alio indiget, deflciens esse
monstratur. Sufflcientiam autcm plenius
possidet civitas cui circumjacens regio
sufficiens est ad necessaria vitee, quam
illa quae indiget ab aliis per mercationem
Digniorenim estcivitas si abun-
accipere.
dantiam rerum liabeat ex territorio pro-
prio,quam si per mercatores abundet.
Cum hoc etiam videtur esse securius
quia pVopter bellorum eventos et diversa
viarum discrimina, dc facili potest impe-
dirivictuahum deportatio, et sic civitas
per defectum victualium opprimetur. Est
etiam hoc utilius ad conversationem ci-
/ utilius esi quidem quod populus extra
civitates exerceatur, quam quod intra ci-
vitatismoenia jugiter commoretur. Si au-
tem civitas sit mercationibus dedita_, ma-
xime necesse est ut intra urbem cives
resideant, ibique mercationes exerceant.
Melius igitur est quod civitati victualium
copia suppetat ex propriis agris, quam
;
quod civitas sit totaliter negotiationi ex-
posita. Nec tamcn negotiatores omnino
a civitate oportet excludi, quia non dc
facili potest inveniri locus qui sic omni-
bus vitge necessariis abundet quod non
indigeat aliquibus aliunde allatis eorum- ;

vilem. Nam civitas quae ad sui sustenta- que in eodemloco superabundant, eodem
tionemmercationummultitudine indiget, modo reddetur multis damnosa copia, si
necesse est ut continuum extraneorum per mercatorum offlcium ad alia loca
convictum patiatur. Extraneorum autem transferri nonposscnt. Undeoportetquod
conversatio corrumpit plurimum civium perfecta civitas moderate mercatoribus
mores, secundum Aristotelis doctrinam utatur.
in sua Politicaquia necesse est evenire
:

ut homines extranei aliis legibus et con- CAPUT IV.

suetudinibus enutriti, in multis aliter
agant quam sint civium mores et sic ; Quid sil locus amoenus \
dum cives exemplo ad agenda similia
provocantur, civilis conversatio perturba- Est etiam construendis ^ urbibus eli-
tur. Rursus si cives ipsi mercationibus gendus locus qui amoenitate habitatorcs
fuerint dediti, pandetur pluribus vitiis delectet. Non enim facile deseritur locus
aditus. Nam cum
negotiatorum studium in quo nec de fa-
delcctabiliter vivitur ^

maxime ad lucrum tendat, per negotia- ciliad locum illum confluit habitantium
. tionis usum cupiditas in cordibus civium multitudo cui deest amoenitas, eo quod
v^'
"i
traducitur, ex quo convenit ut in civitate absquc amoenitatevitahominisdiu durare
omnia fiant venalia, et fide subtracta lo- non possit. Ad hanc autem amoenitatem
cus fraudibus aperitur, publicoque bono pertinet quod sit locus camporum plani-
contempto, proprio commodo quisque tie distentus, arborum ferax, montium
deserviet, deficietque virtutis studium, propinquitate conspicuus nemoribus ,

dum honor virtutis praemium omnibus gratus, ct aquis irriguus. Yerum * nimia
dcferetur : unde necesse erit in tali amoenitas supcrflue ad delicias homines
civitate civilem conversationem cor- aflicit quod civitati plurimum nocet ideo ;

rumpi. Est ctiam negotiationis usus. con- oportet ca modcrate uti. Primo namque r
trarius quamplurimum exercitio militari. homincs vacantcs deliciis, scnsu hebe-
Negotiatores enim dum umbram colunt, tantur; immergit enim earum suavitas
a laboribus vacant et dum fruuntur de-
; scnsibus animam, ita quod in rebus de-
liciis, mollescunt animo, et corpora red- lectantibus libcrum judicium habere non
duntur debilia, ct ad labores militares possunt. Undc sccundum Aristotelis sen-
inepta unde secundum jura civiha ne-
: tcntiam, prudentia judicis pcr dclecta-

* Qnod rpgio quam rex eligit ad civitates et regnum dissipatur. X-.

castra insliluenda, del)et habere amcenitates in : « parm. : « constituentibus. »

quibus cives sunt arcendi, ut moderate eis utan- ^ Parm. : « amoenus. »

tnr, quia ssepius sunt causa dissolutionis, undc ' Parra, addit : « quia. «
360 DE REGE ET REGiNO. LIB. II.

tionem corrumpitur. Deinde delectatio- virtutem ceteris autem quilibet uti

:

nes superfliiae ab honestate virtutis debet sicut his quae sunt ad finem, et
deficere faciunt : nihil enim magis per- quantum est necessarium in prosequendo
dncit ad immoderatum augmcntum, per finem. Hoc autem non contingit in his
quod medium virtutis corrumpilur, quam quae sunt ad finem, et quanlum est ne-
delectatio tum quianatura delectationis
: cessarium in prosequendo finem. Hoc
est 'avida , modica deloclatione
et sic autem non contingit in his qui superflue
sumpta prfficipitatur in turpium delecta- delectationibus innituntur, quia tales de-
lionum illecebras, sicut ligna sicca ex lectationes non ordinantur adfinemjam
modico igne accenduntur tum etiam : dictum, immo quari vidontur ut finis :

quia delectatio appetitum non satiat, sed quo quidem modo videntur velle uti iUi
gusfata sitim sui magis inducit. Unde ad impii qui in libro Sapientiai cap. ii, 6,
virlutis officium pertinet ut homines a dicunt, non recte cogitantes ut dicta ,

delectationibus superfluis abstineant. Sic Scriptura testatur Vcnitc, fruamuf bo-

:

enim superfluitate vitata facilius ad me- 7iis qu3S sunt quod ad finem pertinet, et

dium virtutis pcrvenientur. Consequen- utamur creatura, tamquam in juvcntute

ter etiam deliciis superflue dediti mol- celeriter, et cetera qua ibidem sequun-
lescunt animo ,, et ad ardua qua^que tur. In quibus immoderatus usus delec-
attentanda, nec non ad tolerandos la- tabilium corporis utjuvenilis setatis os-
bores et pericula abhorrenda pusillani- tenditur, et digne a Scriptura repreben-
mes fiuntunde et ad belhcum usum
: dilur. Hinc est quod Aristoteles in Ethicis
deliciaiphirimum nocent quia, ut Ve- : usum delectabilium corporis, usui cibo-
getius dicit in Hbro Be rc miiitari, minus rum assimilat qui amplius minusve
:

timet mortem qui minus dehciarum se sumpti sanitatem corrumpunt qui au- ;

novit habuisse in vita. Demum deliciis tem commensurati sunt, et salvant et

resoluti plerumque
missis nccessariis stutUis et ncgotiis de-
bitis, sohs deliciis adbibent curam, in
quas qua? prius ab aliis fucrant congrc-
gata, profusi (iispergunt unde ad pau-
pertatem deducti, dum consuctis deliciis
carere non possunt, se furtis ct rapinis
exponunt, ut habcant unde possint suas
voluptates explcre. Est igitur nocivum
civitati, vel ex loci dispositione, vel ex
quibuscumque aliis rebus, doliciis su-
perfluis al)undare. Opportunum est au-
^em * in conversatione humana modicum
delectationis quasi pro comHmonto iia-
pip:rescunt, et inter- augent. Ita de virtute contingit circa
amffuitates et delicias hominum.
: CAPUT V.
(Juod neccssarium est regi ct cuicumquc
dotnino abutulare divitiis temporalibus,
quse naturales vocantur ; et ponitur
causa.
His igitur sic deductis, qus ad sub-
stantialeesse civilitatis, sive politiae, seu
regalis rogiminis requiruntnr, ad quo-
.

bere, ut animis bominum rccroonturV rum institntioncm ct providentiam rex

quia, ut Seneca (hcit Dc tranqnillitdlc principaHtor dohot intendere; agendum
animi ad Serenum, danda ost animis re- est de quibusdam quai ad rogem perti-
missio. Meliores eniin aptioroscjue re- luMit in rolatione ad suIxHtos unde et ,

quioti rosurgunt quasi prosit animo

;
suum rogimon (juielins gubcrnetur. Et
temperati^ doHciis uti, ut sal in ciboruni quamvis supra aliqualitor sit tactum in
coctura pro ipsorum suavitate quod su- genere, nunc in specie est tractandum
perfluc immissum illos corrum[)it. Am- ad majorom doclarationom eorum qua?
plius autcm, si id (juod ost ad linom, ut sunt agonda por principom.
flnis qua^ritur, tolHtur ot deslruitm- ordo Ihimum (pruiom ut in singuhs parti-
naturai sicut si faber qu»rit martellum
; bus sui rogiminis abundet in divitiis na-
propter se ipsum, aut carpentarins sor- turaHI)us (juas sic vocat Aristotelos ,

ram, sive modicus modicinam, qua; or- in sua? PolitictV vel quia naturalia
I ,

dinanlur ad suos debitos fines. Finis sunt, seu quia homo ipsis naturaliter
autcm quem rex in civitate sui regimi- indiget, ut sunt vineta, nemora, siivae,
nis debet intendere, est vivere secundum vivaria diversorum animalium, et avium

Parm. ipitur. ' Parm. :« animus tiominuin rccreatur. » Hic

ejphkit opus in Cod. S. Gen.

genera , de quibus Paladius
Comes Valentiniano Imperatori, ad
fata exhortans , luculentissimo
diffusius documentum
Hinc 1 etiam Salomon rex volens oslendere
magniticentiam sui regiminis, Mdijicavi, inquit
EccT. 11, 4, mihi domos, plaiitavi vineas, feci
hovtos et pomaria, et consevi ea cuncti generis ar-
^^^^- boribus : extruxi mihi piscinas ad * irrigandum
*• silvam lignorum gcrminantium. Cujus qiiidem
triplex ratio sumi potest. Una sumitur ex parte
usus ipsius rei, quiquidem delectabilior esse vi-
detur in repropria quam aliena, eo quod magis
uuita. Unio enimestamoris proprietas, ut tradit
Dionysius. Ad amorem autem sequitur
Cum eniiu adest quod
tiouem secum affert.
gentia operis exercita
quidem liomo sic congaudet, quanto est opus
difticilius : magis enim amamus cum non
lacile qiiod sumitur, ut Piiilosophus dicit. Ex
qua ratione et lilios diligimus et quamlibet nos-
tram facturam secundum mensuram operis. Adbi-
beudo igitur sollicitudinem circa propriasdivitias
naturales jam dictas, gratiores jara tiunt quam
aliense et si gratiores, dejectabiliores ipsas di-
: tura aves rapaces providit et caues ad hujusmodi
cemus.
Secunda sumitur ex parte officialium re-
ratio
gis. Si enim oporteat recurrere ad convi-
ipsos
caneos pro necessarus vitae sui domini, inter-
dum scandala geuerantur in subditis, vel ex
rerum commercio : in
quae emeutem vel vendentem concomitatur, vel
fraus conturbat. Unde in Prov. xx, 14, dicitur
Malum est, dicit omnti-'
tum gloriabitur, quasi fraude vendentem prseve-
ncrit et in Ecclesiastico
: monemur cavere a
corruptione emptionis et negotiatorum, quasi hoc
sit proprium eorum in mercando. Amplius au-
tem ex commercio contrahitur familiaritas ad
feminas, per quod, vel ex incauta locutione in
alterutrum, aut aspectu aut gestu causatur zelo-
typia inter cives, et inde contra regimen provo-
cantur.
Sed etiam tertia ratio hoc idem coniirmat,
quam accipimus ex parte rerum venalium. Vic-
tuaiia enim quai veuduntur, ut in i^luribus non
carent sophisraate et ideo non sunt tantae efii-
; Adhuc
cacise sicut propria ad nutriendum unde idem
Salomon in Prov. v, 15 Bibe, inquit, aquurn de
cisterna tua in hoc comprehendens omue nu-
: tatur ex suo ojtere, dum considerat in eis no-
trimentum, sed praicipue potura, quia facilius
potest sophisticari, et ipsum mmus a sua natui'a
et puritate reraotura.citius de ipsius malitiaindi-
cat. Rursuspropria victualia suutmajoris secuii-
tatis insumendo, quiapossunt facilius ab extra-
neo venenari vel esse nociva, quani si in pro-
priohorreo vel cellario reponantur. Unde et Pro-
phetalsa. xxxiii, i6,iuexaltationem retributionis
viri Panis, inquit datus est ei, et aqux
justi,
Igs ^J^^ fldeliores* sunt
; quasi, propria cibaria et
potabilia securiora sunt ad sumendum.
• Hic explicit opus in Cod. S. Victons.
OPUSCULUM XVI. 361
Palatinus
prae-
stilo ac CAPUT VI.
tradidit.
Quod expedit regi habere alias divitias naturales,
ut sunt armenta et greges, sine quibus dornini
bene regere terram non possunt.
Non solum autem preedicta ad nalurales divi-
tias pertinent, sed et diversa genera animantium
ex eadem ratione et causa, ut in prajcedenlibus
est ostensum : in quibus primo patri tamquam
pra^dominanti toti huraana^, natara?, datum est
privilegium regendi et doininandi, ut in Geu. i,
28, scribitur Crescite, inquit Dominus, et mul-
:
tipticamini, et replete terram, et dominamini pis-
delectalio. cibus maris et volatilibus cwli, et cunctis ani-
diligitur, etiam delecta- mantibus qux moventur super teriam. Unde ad
Amplius autem ipsa dili- regiam majestatera pertinet his oranibus uti et
ciica preedicta : in qua abundare et quanto plus in his dominatur, tanto
:
plus primi domini principatura habet similiorem,
est cum omnia sint ad usum hominis deputala in
creationis priinordio. Propter quod Philosophus
dicit in I PoL, quod venatio aniraalium silves-
trium naturaliter estjusta ; quia per earn homo
sibi vindicat quod suum e^t et de piscatione et
:
aucupalione similiter dici potest unde et na-
:
officium exercendum. Quia vero in piscibus uon
est aptitudo loci ad talia ministeria, loco canura
etaviumhomoretia adinveuit. Ad supplementum
igitur et decoremregni, rex indiget supradictis :
quibusdam quidem ad usum et esuin, ut sunt
quo vel Isedit avaritia, pisces et aves, armenta boum, et greges ovium,
quibus Salomon abuudavit, ut scribitur in Eccle-
: siaste et in III libro Regum, ad sui maguiticen-
cum recesserit,
emptor : et tiara ostentandam ;aliis autem animalibus rex
indiget ad ministerium, ut sunt equi et rauli,
asini et cameli ad diver*a ministeria deputati,
secundum varias consuetudines regionum Ho-
rum igitur omnium rex copiam habere debet,
quantura eidera est possibile, sive de auiman-
tibus deputatis ad esum. sive ad ministerium, et
propter causamjam de aliis divitiis naturalibus •
quia res proprise delectabiliores sunt, ut supe-
rius est ostensum, et tanto plus, quanto plus
habent de ratione vitae :unde magis accedunt
ad divinam assirailationem, quse est major causa
amoris.
sunt causae in praedictis, propter
alise
: qi.as expedit regi ipsis abundare ut propriis.
: Primo aulem ad hoc movet natura, quae delec-
vum continue modum procedeudi in suis actibus,
sive in vivendo, siveingenerando, sive in partu-
riendo,ex quibus consurgitin dominisadmiratio,
et ex admiratione delectatio. Quod autem nu-
tritiva sit causa dileclionis, et per consequens
delectationis, apparet in Exodo in filia Pha-
raonis, quai Moysen nutriri fecit, et postea ibi-
dem subjungitur quod post nutritionem ipsum
sibi adoptavit in iiliuiu qua ratione dicit Do-
:
minus in Osese xi, 3 Ego quasi nutntius Ephraim,
:
in hoc insinuans suuraaffeclum ad populura.
Amplius autem et ipsorum venatura sive sil-
vestrium animaliura, sive aliorura, pro quibus
se principes et reges gymnasiis exponunt, et
tilios suos submittunt, valet ad robur acquiren-
 :

362 DE REGE ET REGNO. LIB. II.

dum corporis, et conservandum sanitafem, et tatis, quia continet omnia opera sicut ipsarum
cordis vigorandam virtutem, si temperate utan- pretium. Si ergo quilibet indigot, multo magis
tur, ut Pliilosoplius tradit in Ethicis et hoc ;
•
rex quia si simpliciter ad simpliciter, et magis
:

cum in pace quiescunt ab hostibus, ut solent ad magis.

reges Francise et Anglia! lalibus uti, ot ut de Rursus. Virtus proportionatur natura?, et opus
Germanis in Gcstis Francorum scribit Aimoi- virtiiti. Natura autom status regalis quamdam
nus. («) habet universalitatem, eo quod communis est
Rursus equitatura ad lioc idem movetur, qua populo sibi subjecto. Er"go et- virtus et similiter
reges esse delient ornati ad docorem regni, et opus. Si ergo status dominorumsecundnm suam
ejusdem contra hostes defensionem ad quod : naturam est communicativus ergo virtus et
:

aptiores redduntur et expeditiores, si propria
habeant equoriim armenta, ut mos est regibas
ac principibus orientis, quemadrrodum ot de
Salomonescribitur in I!I Regum iv, quod in sua
ilorens prosperitate habebat quadraginta millia
prffsepia equorum curalium, et undecim millia
equorum equestrium, quos custodiebant supra-
dicti reuis jira^fecti.
Prtf-terea si de animanlibus agatur quae ordi-
nantur ad esum, adbirc magis competit habere
propria, sivo quadrii|)cdia, sive
pisces quiaomnibus his honio dolectabilius uni-
: bis et potibus prout exigebat magnihcentia regis.
tur ex hoc quod melius nutriimtur et aptiora
efficiuntur ad csum tum quia i'c cognita in uten-
: quod est nummisma, sive aurnm vel argeutum.
do magis gaudomus: tuin otiam quia securins et
liberiusnobis otroruntiir ad csum quod est actus
• magis nostrse proportionatus natui'a!, ex quo et
delectabilius agit.
Amplius autom et causa communis jam dicta
superius ad lioc facit, scihcot vitatio rommor-cii
cura civibus, quod potest osse scandali adminicu-
liim lua-cavendiim oflicialibus regis.
Riirsushoc exigit magniticentia regis iit trans-
euutibus in cibis et ])otibi.s uborins adminis-
Iretur et largius hoc autoni tit expedilius, si
: ad iilios. Sic se hahuit Pbarao ad totain terr-am
reges abundent gi-egibus ct armontis.
rcptilia, idcst
, Hoc autom sine instrumento vita> tieri non poiest
operatio. Hoc autem esse non potest sine num-
mismate, sicut nec faber nec carpentarius sine
propriis instrumentis.
Item ad idem. Secundum Philosophum in IV
Elhicor., virtus magniticenti.T magnos sumptns
respicit. Magni autem sumptusad magnanimum
pertinont, qui rex, ut ipse Philosophus
est
tangit ibidem : unde
in Esther i, scribitur de
Assuero, qiii in oriente dominabatur centum vi-
ginti septcm provinciis quod in convivio quod
fecit principibiis sui regni, ministrabatur iu ci-
Quare idom quod prius. Concluditur ergo ex
parte regis, eidcm thesauriim esse nccessarium,
qui artiliciales divitias continet.
Secunda via sumitur in comparatione ad popu-
luiu sive in genore sive in specie. Quia ad lioc
debet rex abundare pecuniis, ut possit sucp do-
mni providore in neccssnriis, et suorum subve-
nire necessitatibus subditorum. Ut enim tradit
Philosophus VIII Ethic ., sic se rex habere debet
ad populum, sicut pastor ad oves et sicut pator
i€]gy])ti, ut in Gonesi scribitur de publico.cnira
:

Concluditur ergo ex praedictis quod divitia; a^rario frumentura omit quod ingruente fame
:

nalurales necessaria" sunt regi, ut in singulisre-
gionibus ])roprias habeat ad sui regiminis et
regni muuimeu.
distribuit secundum prudontiam .losepli, ne po-
pulos fame deficorot. Sallustins etiam narrat sen-
tentiam C.atonis in Ciitiliiinrio, qualiter respu-
l)Iicaprofecit Romanis quia «rariura publicum
:

viguit Roma? : quo deliciente ad nihilum est

redacta, ut lemporibus ejusdem Catonis dicit
CAPUT VII.
accidisse.
Amplius autom quodlibot regnum, sive civitas
Quodopo7'tct regcni ahundare divitiis artificiatibus, sive castrum sive (luodcumque coliogium assi-
ut est aurum ct ai'tjentum, et iiummisma ex milatiir linmano corpori, sicut ipse Philosophus
eis coiiflatum. tradit, et lioc idom in Policratico {(') scribitur;
unde comparatur ibidom commune ararium
Sod de artificialilius divitiis, ut est aurum et regis stoinaciio, ut sicut stomacho recipiuntur
argentum ct alia motallu, et ex ij^sis conflata cibi, et dilfuiidunturad moralira ; ita eta^rarium
niiriiinismata, ueccssar'ia sunt regi ad munimen regis repletur tliosauro jiocuniarum et commu-
regiminis sui Supposito onim qiiod collegium nicatur atqiio ditlunditur, pro necessitatibus sub-
sit necossarium secundiim naturani ad rogimen ditorum ot rogni.
constituoiKiiim sive politiain, et por consoipiens Rur'sus ct in specio hoc idom contingit. Turpe
rox, et qiiiciiiuqiie dominus qui multitiidinem est enim, et muUum rogali rovorentia' derogat,
i'egat ; oiiortot ultorius conciudore de sibi con- a suis sul)ditis mutuare pro sumptibus regis vej
ncxo, videlicot tliosauro, iit ost auruni et argcn- rogiii. Amplius autem ox hac subjectione mutui
tiim, et ex eis coiillatuiu niiinniisnia, sine qiio sustinoliir a doniinis ut per subditos sive quos-
tuiim rogimen rex congruo ot opportune exer- oiimquo tirint super rognum oxactiones indebita',
ccro non potest : quodquidom ostendi potest iiiido status enorvatiir rogni.
mulliplici via. Itom ad idem. In mutuis ssepe mutuans scan-
Prima quidom manifostatur ox parto rogis. dalum patitur, quia \uvc ost nalura mutunnlis
Ilomo onim in commiiliiiioiiihus faciondis, anro ut diffioilc sit oi niutiiiim roddero. Inde sontontia
vel argento sive nummisinatc utitur ut instru- fortur esse Hiantis uniiis do soptem sapientibus
mento. rnde Philosopbus dicitin V FJhic. quod n Amico a te mutuante pooiiniam, et ipsura et

nummisma ost quasi iidejussor futura^ uecessi- pecuniani perdis. » Necessarium est igitur regi

(a) Aimoinus, monniohus lloriaronsis, auctor (M .loannos sariborionsis, dnodocimo sjpciiIo

cujusdani bistoria' Eranooruir, uude immorito post Ciiristiim floruit,ot soripsil Vnlirraticon. sivr
Ed. Paim. scribit « Ammouius. »
: de nnijis curialium, et vestiijiis Vhilosophorum.
 . ;
arlificiales divitias congregareex causisjam dictis
iii comparatioiie ad populum sive in genere sive
in specie.
Tertia autem via ad hoc idem probandum ac-
cipitur in respectu ad rem sive personam extra
regis dominium constitutas quarum quidem duo : dominiura convenit amplius quadain civilitate
sunt genera. Unum videlicet inimicorum, contra
quos oportet a^rarium publicum regis esse ple-
num. Et primo pro- suraptibus
secundo pro stipendiis militum conductorum,
cum contra hostes movet exercitum tertio ad
praesidia resarcienda vel constituenda, ne hostes
invadant terminos sui regni. Aliud autem geuus
in augmentum tendit sui regni, unde et neces-
sarius regi est thesaurus. Contingitenim interdum
regiones gravari vel penuria vel onere debitorum,
aut etiam ab hostibus recurrunt tunc ad regni
: et
subsidium; quibus subveniendo cum instrumeuto
quod est aurum vel argentum, vel quod-
vilse,
curaque nummisrna, subjiciuntur eidem, et sic
augmentatur regnum
Liquet ergo ex dictis, regi necessarias esse ar-
tihciales divitias ad conservationera sui regimi-
nis ex tribus causis jam diclis. Unde etiam in
Judith scribitur, quod Holofernes princeps Nabu-
chodonosor, quando invasit regiones Syrise et
cum exercitu magno, tulit aurum et ar-
Ciliciae
gentum multum nimis de domo regis paratura,
videlicet ad expeditionem contra suos hostes. Et
hoc idem de Salomone scribitur inlibro superius
allegato Eccle.
ii, 8 inter actus regalis magni-
licentige Coacervari, inquit, mihi aurum ct argen-
: conducuntur. Ubi autem merces pro tine praeti-
tum et substantiam regnurn acprovinciarum, subs-
tantiam vocans nummismatum thesauros propter
tributa ab ipso exacta, et patris sui David, utpatet
fl et III libr. Regum. Et hoc ideo quia secundura
Philosophum in Ethic, humauce vitee sunt instru-
mentum, ut dictum est supra.
Nec istud contradicit divino pra?cepto tradito
a Domino in Deuteronomio per Moysem quantum
ad reges et principes populi. Ibi enim lex scribi-
tur de rege, quod non habeat auri vel argenti
immensa pondera. Quod quidem inteiligendum
est ad ostentationcm sive fastum regalem ut de
Crseso rege Tndorum narrant historise ex qua
causa ruinam passus est, quia captus a Cyro rege
Persarum, nudus in alto monte patibulo est af-
fixus. Sed ad subventionem regni ommno est
necessarium propter causas jam dictas.
CAPUT VIII.
Qualiter ad regimen regni et cujuscumque dorninii,
necessarii sunt ministri : ubi incidenter distin-
guitur de duplici dominio, politico et despotico
ostendens multis rationibus quod politicum opor-
tet esse suave
Non solum autem divitiis oportet regem esse
munitum,sed etiam ministris. Unde et ille mag-
nus rex Salomon in prseallegato lib. cap. ii, 7.
dicit de se ipso Possedi servos et ancillas ct fa-
: nus subjicibiles propter quod ex eadem causa
miliam multam nimis. Quod autem possidetur, in
dominio videtur esse possidentis et ideo hocdis-
tinguendum est circa dominium incidenter. Du-
plex enim principatus ab Aristotete ponitur in
sua Politica (quorum quilibet suos habet minis-
tros, licet plures ponat in V Politicorum, ut supra
est distinctum, et infraetiam declarabitur,) poli-
ticus videlicet et despoticus. Politicus quidem,
.
OPUSCULUM XVI. 363
quando regio sive provincia sive civitas sive ca-
strum, per unum vel plures regitur secundum
ipsorum statuta, ut in regionibuscontingit Italiaj,
et pra^cipue Romse, ut per senatores et consuies
pro majori parte ab urbe condita. Horum autem
regere, eo quod in ipso sit continua de civibus
sive extraneis alternatio sicut de Romanis scri-
;
suae familiffi : bitur in I Machab. viii, ubi dicitur, quod per
singulos annos commitlunt uni homini magistra-
: tum suum dominari universa^ terree suae. Unde
duplex est in tali dominio ratio quare subdit
non rigide possint corrigi, ut in regali dominio.
Una sumitur ex parte regentis, quia tempora-
neum est ejus regimen. Ex hoc enim diminuitur
ejus soUicitudo in sibi subditis, dum considerat
siium tam brevi tempore dominiura terminari.
Propter quod et judices populi Israel, qui politice
judicabant, moderatiores fuerunt in judicando
quam reges. Unde Samuel, qui dictura populum
certis judicavit temporibus,sicaitad ipsos, voleus
ostendere suum regimen fuisse politicum et non
regale, quodelegerant, IRegumxii, 3: Loquimini,
inquit, de mc coram Domino et Christo ejus, utrum
bovcm cujusquam tulcrim, autasinum: si quempiam
calumniatus sum ; oppressi aliquem; demanu * alicu- *
Qums-
jus munus accepi: quodi qmAcm qui regaledomi-
quam.
nium habent, nonfaciunt. ut infra patebit, etin I
lib. Regura dictusPropheta ostendit. Araplius au-
tem modus regendi in partibus ubi politicum est
dorainium, mercenarius est mercede enim domini :
gitur, non tantum intenditur regimini subdito-
rura, et sic per consequens temperatur correc-
tionis rigor. Unde et Dominus in Joan, x, 12,
dicit de talibus Mcrccnarius autem, et qui non est
:
pastor, cui non est cura de ovibus, quia scilicet
ad tempus prseponitur, vidct lupum et fugit. Mer-
ccnarius autem fugit, quia mcrcenurius est; quasi
ipsa merces sit sibi tinis regiminis, et subditos
sibi postponat propter quod et antiqui Romani
:
duces, ut scribit Maximus Valerius, curam gere-
bant reipublic«e sumptibus propiiis,utM. Curius
et Fabricius, et multi alii unde reddebantur ad
:
: curam poiitiai audaciores et raagis solliciti, quasi
tota in hoc esset eorum intentio, et major effec-
tus et in talibus verificatur Catonis sententia,
:
quam Sallustius refert in Catilinario « Unde ;
respublica ex parva effecta est magna, quia in
domi fuit industria, foris justum imperium,
istis
animus in consulendo liber, neque delicto neque
libidini obnoxius. »
Secunda autem ratio unde dominium politicum
oportet esse moderatura, ac cum moderalione
exercitum, suraitur ex parte subditorum quia :
talis est eorum
dispositio secundum naturam
proportionata tali regiraini. Probat enira Ptolo-
ma3us iu Quadripartito, regiones hominum esse
distinctas secundum constellationes diversas
quantum ad morum regiraen circumscripto ,
semper, secundumipsum, super stellarura domi-
nium imperio voluntatis. Unde regiones Roma-
norum sub Marte ponuntur ab ipso, et ideo nii-
:
I)rtefatagens esse ponitur insueta pati cum suis
: terminis, et subdi nescia, uisi cum non possit
resistere; et quia impatiens alieni arbitrii, et
per consequens superiorisinvida. Inter Romanos
Pra^sidos,utI Machab. viii, cap. scribitur, nemo
portabat diadema, nec induebatur pnrpura et ;
ulterius subditur elfectus istius humilitatis, quia
non pstinvidia nec zelu'; inter eos.Quadam igitur
 364
placabilitate animi, ut natura requirit subditorum
illiiis regionis, et incessu humili rempublicnm
gubernabant quia, ut tradit Tullius in Philippi-
: rum suorum, et
cis, « nullum niajus armatorum pra-sidium cari-
tate el benevolentia civium qua oportet princi-
panteni esse munitum, non armis. » Et hanc
etiam refertSallustiu^ de Catone qiiantum ad an-
tiquos patres Ronianos. Rursus ad idem Conti-
dentia subditorum sive de exoneratione dominii
regentium, sive doniinandi in sno tempore con-
gruo, reddit ipsos ad libertatem andaces, ne colla
submittaut regentibus unde oportet politicum : quod ex duplici parte regiraen ])oliticum regali
reginien esse suave. Amplius autein est certus
modus regendi, quia secundum formam legum
sive communium, sive municipalium, cni rector
astringitur |)ropter quam causam et prudentia
: regale reg>men, sed jjoliticum po quod tuncnon
principis, f[uia non est libcia, tdllilur, et miniis
imitatur divinam. p]t quamvis lcges a jure na-
turse tiahmt originera; utTulliiis probat in tra-
ctatu Dc IkjHjuh, et jus natura; a jure divino. ut
teslatur David Pioplieta Ps. iv, 7 Signatum est,
inquicns, lumcnvultus tui suptr nos,Dominc: de-
liciunt tamen in parlicularibus actibus, quibus
omnibus legislator providere non potuit ex igno-
ranlia subditoriim futurorum. Et iiide sequitur
in regimine politico diminutio, qiiia legibus so-
lum rector polilicus judicat popuhim, (juod per
regal6 doniinium suppletur, dum non legibus
obligatus, per eara censeat qua^ est in pectore
principis: i^roptcr quod divinani igis sequitur
providentiani cui cst acru dc omniljas, \i\.in libro
; facit regale fastigiura; unde 'scriptum est in Prov.
Sapientia* dicitur.
Palet igitur ipialis est principatus politicus et
modus ejiis regendi. Nunc vidcndura est de prin-
cipatu despotico.
CAPUT
De iirincipatu despotico,
rerjalem rcducitur ubi tncidenter comparnt pidi-
:
tiium ad dcspoticum secundum dirersns rc^jvmcs
et tcmpora.
Est auteni liic adverlendum, quod principatus
despoticus dicitiir qui est domini ad servura
3uod quidera nonien gra'cum est. Inde quidam
omini illius proviihia' adlmc hiulie despoti
vocantur: queni principaliim ad rcg.ilem possu-
mus reducert.', ut cx sacra liipiet Scnptura.
Sed tnnc est qutestio, qiiia Philosophus in
Politico! um dividit regalc conlra despoticnm.
Hoc aiilera in seqiienli libro dcilarabilur, quia
ibidem occiiriil dcHnicntii maleiia; scd nuncsnf-
ticiat per dixinam Scriptmam probarc ([uod dici-
tur. radiintur enim leges regales |)erSamueiem
'I
Prophclani Israelilico ])opulo, (jiiu' servilutcm
important. Cum enira pcUvisseiit regcra a Sa-
mucle Jam «'tate liefccto, ct
domiiiantilius niodo j)olitiL'o, ut jiidiccs alii dicli
populi fecerant, coiismIIo Doinino respoudit 1
Hcg. viii, 7 Audi, inquit, coccm pointli in his
: respublica. Palef igitur (jiia considcrafione poli-
Di omni- 'luse ' loijuuntur. Vcrumtauicn contcstare cos et
. tiararegno
lus. prsedic cis jus rcgis. Filios vcstros tollci et ponet in
'
Al. : « Dei. » lloruit, scripsilque
(a) Julius Celsus paucis
DE REGE ET REGxNO. LIB. II.
curribus suis, facietque sibi equites et p7'3ecursot es
quadrigarum suarum: et constituet aratores agro-
messores segetum, ac fabros ar-
morum suorum : filias quoque vestras
faciet sibi fo-
: carias, nnguentarias, acpanificas et sic de aliis
conditionibus ad servitutem pertinentibiis, qu»
in 1 lib. Regum traduntur per hoc quasi volens
:
: ostendere quod regimen politicum, quod erat
judicum,et suura fuerat, friKituosius erat populo,
cujus tamen superius contrariura est ostensura.
Ad cujus dubii declarationeni sciendum est,
praeponitur. Primo quidem si referamus domi-
nium ad statum integrum humanae naturae, qui
status innocentia? appellatur. in quo uon fiiissct
;
fuisset dominiura quod servitutem haberet sed
prajemineutiara et subjectionera in disponendo
et gubernando multitudinem secundum merita
cujuscumqiie, ut sic vel in inlluendo, vel in reci-
; piendo iiifluentiam quilibet esset dispositus
secuiidum congruentiani suae natura^. Unde apud
sapientes et homiues virtuosos ut fuerunt antiqui
Romani, secundum imitationem talis naturae
rcginien jioliticum melius fuit. Sed quia perversi
dijftcile corriguntur ct stultnnim infiintus est
?(«mm/s, ut dicitur in Eccle. i, lo; in natura cor-
rupta rcgimen regale est fructuosius quia opor- :
tet ipsara naturam humanam sic dispositam qua-
m si ad sui Iluxum, limitibus rcfrenare. Hoc autem
XX, 8 Rcx (juiscdct in soliojudicii, dissipat omne
:
inaliim intuitu suo. Virga ergo discijilinae, quam
qiiilibct timet, et rigor justitise sunt necessaria
in gubernatiiine mundi (juia jier ea poimlus et
:
indocta multitudo melius regitur. Unde Apos-
lolusad Rom xiii, 4, dicit loijuens de rectoribus
mundi, quod non sine causa gladium portat...
l.\.
vindcx in iram ci ' qui male agit. Et Aristoleles
dicit in FJhicis, quod pu'niP in legibus instituta^
(jvis est et (jwditfr ad sunt medicina- (jiKcdam. Ergo qiiantum ad hoc
excellit regaledominiura. Anii^lius autem et sitiis
teriw secundum stellarum aspeclura regionein
unde videnius
disponit, iit dicfum est supra :
qiiasdam jtrovincias apfas ad servitutem, quasdam
autem ad libeitatera Pro])terquod Julius (u) Cel-
: sus et Aimoinus qui describnnt gcsta Erancoruni
et riermaiiorum, eos mores et aclus attribuuut
eisdem iiKjuibusefiam nunc perseverant. Roma-
ni autem civcs aliquo tempore vixerunt sub regi-
bus, a Roraulo videlicet usijue ad Tarquiniiim
I superbiim, cujus cursus annorum ducentorum
sexaginta quafuor fuit, ut historioe tradunt. Sic
et Athenicnses jiost morfein Codri regis sub ma-
gistratibus vixerunf, quia siib eodem climatc
constituti Consideranfes enini quod dicta regio
magis ajita foret ex causis jam dittis ad politi-
(uiii regimcn, sic ipsara rexerunt u^qiie ad tem-
[lora Jiilii Ca'saris siib consulibiis, dicfatoribus et
liliis suis iion juste fribunis, qiiod fuit (juadrini^ciitoruni ijuadragin-
ta ([iiatiior ainorum. In (|iio ([uideni fcmpore, ut
dictiim estsujira, tali regiraine multum jirofecit
ct regale dominiura politi.ie praepo-
minus.
commentaria (jua-dam snpcr
ante Christura aniii- Jiilii (.a'<Hiis vitain, aiin. 1473, t^-pis edila.
 OPUSCULUM
CAPUT X.
Habita distinctione dominii, hic distinguitur de
ministris secundum differeutiam domiiiorum et
quxdam genera miiiistrorum ostendit omnihus
dominis communia : postea probat servitutem in
quibusdam csse naturalem.
His igitnr sic deductis, videndum est de mi-
nistris qui ad regiminis sunt coraplementum
quia sine eis quodcumque domiuuim transire
non potest, ut per eos secundum gradum perso-
narum exerceantar ofticia, distribuanlur opera
et admiuistrcntur necessaria sive in regno sive
in qnacumque republica, et secuudura raerita cu-
juscumque in ea contenti. Unde et primus dux
in Israelitico populo Moyses a Jethro cognato suo
merito redarguitur, ut patet in Exod. xvui, 17,
quia ipse solus salisfaciebat populo suo sine mi-
uistris Slulto, inquit, labore consumeris tu etpo-
: contingit aliquos deticere a ratione propter de-
pulus iste qui tecum est; et ultra vires tuas est,
nec poteris sustinere... frovide, inquit, virospoten-
tes et timentes Deum, in quibus sit vcritas, et qui
oderint avaritiam ; ct constitue ex eis tribunos et
leca- centuriones et quinquagenarios * ac dcnarios. qui
judicent popuium. Huc et de Romanis invenitur
quia cum regum regimen cessasset ab urbe,
Brutus factus consul, parum in consulatu solus
urbem rexit, sed moventibus bellum Sabinis ei-
dem per senatum adjunctus est dictator, qui di-
gaitateconsulesprseibat, quorum primus Lamius
vocatus est. Hoc etiam tempore adjunctus est
magister equitum. qui dictaturae obsequeretur,
quorum pnmus Spurius Cassius. Post heec quasi
tirca idem tempus instituti sunt tribuni, qui in
favorem populi essent quod pro tanto sit dic-
: tise virum a Romanis captum, in servitutem re-
tum, ad osteudendum quod regimen cujuscum-
que sive provincise, sive civitatis vel
coilegii,
castri,sine ministerio diversorum officialium
bene regi non potest.
Sed circa hoc distinguendum de eis videtur se-
cundum diversitatem regiminis; quia oportet
ministros dominis ciijuscumque regiminis esse
conformes sicut membra capiti. Unde regimen
politicum ministros requirit secundum qualita-
tem politise. Propter quod hodie in Italia omnes
sunt mercenarii, sicut et domini et idoo agunt ; benevolentia et amore ad sui honoris cumulum
sicut mercede conducti nou ad utililatem subdi-
torum, sed ad lucrum suum, praestituentes in
mercede tinem. Quando vero gratis ministrabant,
ut autiqui Uomani, tunc eorum sollicitudo fige-
batur ad rempublicam sicut ad iinem; et inde
proticiebant, sicut Maximus Valerius narrat de
Camillo, qui precatus est quod si alicui deorum
felicitas Romanorum nimia viderelur, ejus invi-
dia suo et non reipublicse incommodo saliaretur.
Sed regalis regiminis alii sunt ministri perpetuis;
ofticiis deputaii ad ministrandum regi pro suo
suique populi fructu, ut sunt comites, barones
et milites siraplices, feudatarii, qui ex suo feudo
et ipsi et sui successores ad regni gubernacuia
sunt obligati perpetuo. Unde patet et miuistros
esse necessarios cuicumque domiuio, et secun-
dum ipsius dominautis conditionem ministros
debere constilui. Propter quod et in Eccli. x, 2,
dicitur Secundum judicem populi, sic et miinstri
: patet iu
'
Al. : « perpetui. »
XVI. 365
ejus : et quniii^ rnctor est civitatis, tales et inhabi-
tantes in ea. -iJistinguuntur autem et alia quatuor
genera ministrorum a Philosopho in Politicn, qui
haberi possunt regimini magis conjimcli, Qui-
dam enim sunt quos Irabet civilitas sive regimen
omniiio necessarins ad vilia ofticia extTcenda
:
dominorum, de quibus natura providit ut sint
gradus in liomimbus, sicut et in aliis rebus. Vi-
demus enim in elcraentis esse intimum et supre-
mum videmus etiam mixto semper esse ali-
: m
quod pra^dommans elementum iu plantis etiam :
qua?drim sunt deputata ad humanum cibum,
: quaedara adlimum: et eodem modo iu animali-
bus sed et
: m
horaine inter raembra corporis si-
militer erit. Hoc idem consideramus in relatione
corporis ad animam
etiam polentiis
et in ipsis
animse in .dterutrum comparatis quia qua^dam ;
ordinatse sunt ad imperandum et movendum, ut
intellectus et voluntas, quse.dam ad serviendum
eisdem secundum gradum ipsarum ita inter ho- :
mines erit et inde prubatur esse aliquos om-
:
niuo servos secundum naturam. Amplius autem
fectum natura? tales autem oportet ad opus in-
:
ducere per raodum servile quia ralione uti non
p03sunt;et hoc just\im naturale vocatur. Haec
autem omnia Philosophus tangit in I Politicorum.
Suut autem et alii miuistri ad idem deputati of-
: ficium alia ratione ut in bello devicti quod iex
: :
humana non sineratione sicstatuit ad acuendum
bellatores pro republica fortiter pugnandum, ut
videlicet victi subjiciantur victoribus jure quo -
dam quod Philosoplius in praedicto loco justum
:
legale appellat. Unde isti quamvis vigeant ra-
tione, ad statum tamen rediguntur servorum
quadam militari lege adacuendum corda bellan-
tium; et hunc modum
observaverunt Romani.
Unde tradunt historise, T. Liviumtantae eloquen-
dactum, sed propter suam probitatem a Livio no-
bilissimo Romano, sub cujus dictione traditus
erat, manumissus, ab ipso cognomen accipiens,
Titus Livius est vocatus quem libertati tradidit :
pro tiliis instituendis liberalibus artibus,cui ante
non licuisset secundum principum instituta. Hoc
etiam divina praecepit, ut in Deuterono-
et lex
mio patet. Sunt autem et alia duo genera minis-
trorum in familia assistentium videlicet vel ;
mercede conductorum, seu servientium quadam
vel virtutis profectum, utsunt ministrantes prin-
cipi in domestica domo, sive de re militari, sive
aucupii, sive venationis, sive iu aliis rebus fami-
liaribus doraus de quibus non est modo dicen-
:
dum per singula; et pro quibus quis captat vel
amicitiam vel gratiam dominorum, vel merce-
dem reportat, vel virtutis laudem acquirit. Unde
in Proverbiis xiv, 33 dicitiir quod acceptus est
regiminister intelligens et in Ecclesiastico xxxni,
:
1
31 : Si est tibi serous jidelis, sit tibi sicut anima
tua.
Concludendura est igitur quod ad compleraen-
tum regni et fulcimentum regiminis, quae dicta
sunt supra de diviliis et ministris, princeps debet
esse munitus; prupter quod Philosophus dicit
in VIII Etkio., quod non est rex qui per se non
est sufticiens, et omnibus bonis superexcellens :
quibus oranibus superabundavit rex Salomou, ut
III libro Regum x, 7 ; sed pra^cipue in
 366 m RECE ET REGNO.
ornatu et ordine ministrorum : de quo admirata
regina Saba, Majur cst, inquit, sapiaitia tua'quam
rumor quem audivi, Beati viri tui et servi tui, hi
qui astant coram te semper et audiunt sapicntiafn
tuam.
CAPUT XI.
Quod necessarium cuihbet domino in sua
est regi et
jurisdictione munitiones haberc fortissimas et
rationes quare ibi multae ponuntur.
Post haec autem ad robur dominii sive regalis
sive politici, necessaiise sunt munitiones, adquas
se conferant domestici regis, vei ipse rex. Cujus
rei documentum accipimus a rege David, qui
postquani cepil Jerusalcm, accopit montem Sion
pro suo muniminc, iliique arccm fediticavit, ubi
domatum li-tula' duceljanlur u.-que ad MpIIo, ip-
samqne arcem suain vocavit civitatem. Iloc au-
tcm ubique rcgos observant quod in singulis ci-
vitalibus et castris sj)eciale habent pra^sidium
sive arcem, ubi degit regis fauiilia et ofliciales
ejusdein. Cujus ({uiilcm rei multa^ sunl causae.
L'na sumitur ex parte principium, quia expe-
dit eis esse in loco tuto, ut in regendo, corrigendo
et gubornando sint niagis securi ol in exoquendo
juslitiam oHicianlur audacos. L'nde et Homaiii
consules et sonatores tutioiem elegerunt lociim,
\idolicet Capitolium de quo narrant historia^
: regionis, Dominus mandavit ipsos doleri. Ut
quod tota occupata ab hostibus lube Roma, in
ipso permansorunt illa-si. Ainplius aulcm et re-
gis siia^quc faniilia> major iionostas lioc oxigit,
ne vel eorum commercio cum subditis vililicetur
in conspeclu populi ipsorum majostas; vel ox
incaulo aspoctu, ubi inaxiina requiritur j)udicitia
(sicut sonos [jopuli Trojani so babobant ad Holo-
nam, ut Pliilosopbus dicit in Ethic), populus
regis indignationominturrat; vel ipse et sui
se dehonoslaiuii in subditis occasionom assu-
mant in qui-ni casum lapsus ost rox David circa
: propter vias, circa quas sollicitabantur expodilas
uxorein Lri;o sculifori Joab, quaiu lavantom vidit
de solario donius rogicO, ut scribitui' in II libro
Regum.
Socunda ralio sumitur cx parte populi, qui
niagis sonsibilibus inovotur quain ratioiie diica-
tur. Cumonini vidonl niagniticos sumptus roguiu
in muniliouilius, facilius cx admirationo incli-
nantur ab obedientian» et ad suis ptrendum
mandatis, ut Philosophus dicit in VI Politirorum.
Amplius autom niinoroin cau<aiu halicnt robol-
landi, sou subjiciondi so bostibus, dum nimiuiu
iiifostantur. Cuin onim ministros rogos miinitio-
nibus h.ibcnt pra^sentes, sollicilanturaudacius ad
defonsionom sui. Sic ot Jiidas MachnbaMis focit
do arco Sidii, quain dovictain ciiixil imiris forlis-
simis el turribus altis ]iro doroiisioiio jtatria*
contra hoslos, ul scribitur in 1 .Macliaba^oriim
et sitniliter in Bidhsuram munitiones fortissimas
extruxil contra faciom Idiinia>;r. Riirsus ad idoni
nccossaria- siinl inuiiilionos jirincipil)us jiro con-
servandis divitiis, (juibus nbiindaro doliont, ut
dictum cst sujua, cl uloisdom possint cuin sua
familia liberiusuli, unde et ministri liant ad
pra-paranduin necessaria jiromptiorfs qiiod
: ribus. ul Llaminio vol
osl doloctabilius ac li(iiiorilicoiitiiis oliani in
domostica donio. Iloc eniiii ost ju-ojirimii iu liii-
maiiis aclibus quod cx ordine dobilo caiisaut
spcciera sive pulchritudinem tamquam in rc
proporlionata et cummeusurata iii suis parlihus
LIB. 11.
undo consequitur iu nobis spiritnalis leetitia, quae
ex ?e quasi extasim facit quam passa videtur
:
regina Saba in aspectu ordinis ministrorum cu-
riae Salomonis, ut superius est ostensum.
CAPUT XII.
Quod ad bonum regimen regni sive cujuscumque
dominii pertinct stratas sice quascumque vias in
rcgione vclprovincia habere securas et liberas.
Est et aliud necessarium regi ad bonum regi-
men regni, ad quod ordiuantur ipsae muuitiones;
ut videlicet stratas faciant securas et aptas ad
Iranseundum sive pro advenis, sive pro indige-
nis, vcl rcgalibus suis. Via> enimcoinmunes sunt
omnibus quodam jure naturai et legibus gen-
tium proptor quod prohibontur a neinine occu-
:
pari, noc ulla prjoscrij.tione, ne quociim(|ue tem-
porum ciirsu jus de eisdoni posset alicui acquiri.
Lnde in libro Numororiim, via publica via regia
nominatur ad siiiniticandum ejus commuuita-
teni iibi Auguslinus in Glossa dictum verbum
:
exponit, qiiia pro tanto sic ajijielialur, quia de-
bot esse libora cuilibot transeunti innoxio, ra-
tione humana; societatis. Proptor quod et ibidem
sciibitur quod Amorrha^is coiitradicentibus ne
lilii Isracl Iransirent por eos, cum sola via regia
gradi permitterent, hoc est sine lesione aliqua
autem stratte in sua communitate sint liberaR, et
transountibus forent securse, jura principibus
pormittunt pedagia. Lnde et eis servaiitibusqua^
viatoribus sunt praodicta, ofliciales principum
ipsa morilo possunt exigere,' et proUciscentes
dohite obligantur jioEsolvore. Amplius autom et
viarum securitas in rosjimine rofiui prinoipibis
esl friictuosa, qiiia illuc magis conlluunt merca-
toros cum morcibus, undo et regnum in divitiis
crescit qua ratione in uibc auctafiiit respublica
:
iiaboro, ot strat.'p vocnbaiitur Romanap, ut horai-
nos niagis roddcrenlur securi ad doferondiim
morcos; ac sub simuiatione callida sub nomini-
hiis librarii pormutalis, nt latroncs ignoraront
tomjuis, siciit computista:' scribunt, ciim ni urbo
cololirarontur mindiiKV, sic oosdocipiobiint. Qua^-
dara otiam oxtra uibom instituta' fuerunt por
Romanos piincipes, eorumqiie sunt intitulata'
nomiiiibus, ut ox hoc majoroin obtinerent tirnii-
taloni, ot loca tuliora adveiiientibus redderen-
tiir; ut Koruni Jiilii quod in conliiiibus multariim
provinciarum, ot divorsis rogioiiibus adliuc no-
nien remansit. Amplius autcm et per diversos
consules ac senatores Roinanos slrata» sunt ius-
titutip, extendonles se ad diversas provincias,
qiiorum litulis autbenticari \iderontur, ad libe-
;
rioroin ac securiorom accossum ad urboni, vel ad
ipsoriim memoriam clariorem, ut via Aurelia ab
Aurolio j)rincipo, via .\ppia ab Appio senatoro,
qiiarum prima tondobat vorsus Rcatom, ubi liis-
toria" proviriciam Auroliam poiiunt, secunda vero
in Cami)iiiiiaiii suum habebat progrossum : ac
sicdo singiilis aliis sive consulibus, sive senato-
.F.milio, a quibus strata^
vol proviiicia' sunt nominata^ jiroj^lor causam Jain
diclam. Riirsus otdiviiius cuitus in lioc augotiir,
projitoroa quod prompliorcs suiit Iiomines ad
revorontiam divinam, cnni libor cst aditus vii-
: runi ad iiidiiUontiam sivo ad aditum saucti. Lnde

et prsecipuum molivum Romanorum
faciendi securas, divinus videlicet idolorum cul-
tus, pro quo multum zelabat respublica, ut Maxi-
mus Valerius scribit in principio libri sui. Sacra
etiam Scriptura in Esdra refert reverentiam tem-
pli impeditam fuisse propter hostes in circuitu,
propter quodtardata fuit «diticatio templi, juxta
quod. Domino dicitur in Joan. u, 20 Quadra-
ijinta et sex annis wdificatum est templum hoc, et
tu in triduo rexdificabis illud?
CAPUT XIII.
Qualiter in quolibet regno et quocumque dominio
necessarium est nummisma proprium et quot
bmia ex hoc sequuntur, et quse incommoda, si
non habeatur.
His igitur expletis agendum est de nuramis-
mate, in cujus usu vita hominis regulatur, ct
sic per consequens omne dominium, sed prceci-
pue regnum, propter varios proventus quos ex
nummismate percipit. Unde et Dominusquserens
a pharisaiis simulatorie tentantibus ipsum, Cujus
est, iuquit Matth. xxii, 21, imago hxc et supra-
scriptio ? Cumque respondissent, Csesaris, sen-
tentiam queesiti super ipsos retorsit, dicens
Reddite ergo quse sunt Csesaris Cxsari, et quse
sunt Dei Deo; quasi ipsum nummisma sit causa
ut in pluribus tributa solvendi. De materia au-
tem nummismatis, et qualiter sit regi necessa-
rium talibus abundare, supra satis est pertracta-
tum. Sed nunc ipsum accipiamus prout est
mensura qua?dam, per quam superabundantia
et defectus reducuntur ad medium, ut Philoso-
phus in V Etkic. dicit. Ad hoc enim inventum
est nummisma ut solvantur lites in commerciis,
et sit mensura in commutationibus. Et licet
multa sint genera commutationum, ut ex Philo-
sopho habemus I Politicorum, ista tamen expe-
ditior est inter omnes, propter quod inventum
dicitur esse nummisma. Unde etpolitia Lycurgi,
qui Parthis et Lydis primo leges tradidit, in
quibus nummisma prohibebat, solam commu-
tationem ex alterutrorum mercibus permittens,
per Philosophum reprobatur, ut ex jam dictis
apparet. Undeet ipse concludit eodem lib. Ethic,
nummisma constitutum propter commutationis
necessitatera, quia per ipsum expeditius tit coni-
mercium, ac tollitur in coinmutando raateria
litis. Quam quidem habemus ab Abraham patre
nostro, qui per multa tempora fuit ante Lycur-
gum et omnes philosophos. Unde de ipso scribi-
tur in Genesi xxxiii, 10, quod agrum emit pro
sepultura suorum pretio quadringentorum siclo-
rura publicx a.cprobatx monetx.
Sed quamvis ex se nummismasitnecessarium,
proprium tamen in omni regimine, sed praeci-
pue regis cujus duae sunt causse. Unam accipi-
: orbe terrarum, in quo erat Caesaris iiuago quani
mus ex parte regis; aliam vero ex parte populi
subjecti. Quantum ad primum, nummisma, sive
moneta propria, ornamentum est regis et regni
et cujuslibet regiminis, quia in ea repra^sentatur
imago regis, ut Csesaris, sicut dictum estsupra :
unde in nulla re tanta potest esse claritas me-
moriae ejus, eo quod nihil sic per manus horai-
num frequentatur quod ad regem vel quem-
cumque dominum pertineat, quautum num-
misnui.
Amplius autem inquantum moueta regula
OPUSCULUM XVI. 367
fuit stratas et mensura rcrum venalinm, iutantura monstra-
tur sua excellentia, ut videlicet imago ipsius sit
in nummo regula hominum in ipsoruin com-
merciis. Unde moneta dicitur, quia moaet raen-
tem, ne fraus inter homines, cum sit mensura
debita, comraittatur ut iinago Csesaris sit in
:
homine quasi imago divina, sicut Augustinus
: expouitpertractans dictam materiam. Nummisma
vero dicitur, quia nominibus Principum efiigie-
que designatur, ut tradit Isidorus. Per quod
manifeste apparet quod ex nuramismate majes-
tas dominorum relucet et ideo civitates, sive
:
principes sive prajlati hoc pro sua gloria singu-
lariter ab imperatoribus impetrant ut habeant
speciale nuraisma.
Rursus nummisma proprium
cedit in coramo-
;
dum ut dictum est supra
principis, quia per :
ipsum raensurantur tributa, et quaicumque
exactiones quee tiunt in populo, ut in lege man-
dabatur divina-, circa oblationes videlicet et re-
demptiones quascumque sacriiicii loco.
Amplius autem ipsius factura propter auctori-
tatem piincipis causatur commodum regi quia :
nulli alii licet sub eadem tigura et superscrip-
tione cudere, ut jura gentiura mandant. In qua
quidem, etsi liceat suura jus exigere in cudendo
nuraraisma, moderatus tamen debet esse prin-
ceps quicumque vel rex sive in rautando sive in
: diminuendo pondus vel metallum quia hoc :
cedit in detrimentum populi, cum sit rerum
mensura, sicut supra dictum est ande tantum :
est mutare monetam sive nummisraa, quantum
staterain sive quodcuraque pondus. Hoc autem
quomodo Deo displiceat, in Prov. xx, II, scribi-
tur. Pond,us, inquit, et pondus, statera et statera,
utrumque abominabile est apud Deum : de quo et
graviter rex Aragonum reprehenditur ab Inno-
centio Papo, qui nummisma rautaverat dimi-
nuendo in populi detrimentum. Propter quod et
lilium obligantem se per juramentura dictain
servare raonetam, a dicto absolvit juramento,
eidera raandans ut ipsara ad pristinuin statum
reformaret. Jura etiam in nummisraatibus fa-
vent rautuis, et pactionibus quibuscumque :
mandant enim solvi mutua, et pacta servari
juxta illius temporisnuramisma in omnimensura
qualitatis et quantitatis. Concluditur ergo quali-
ter unicuique regi nummisma proprium est ne-
cessarium.
Sed etiam ex parte populi adhuc nummisma
Regis proprium est uecessarium, ut etiam ex
jam dictis apparet. Primo quia expeditior est in
commutationibus raensura. Rursus quia certior
intcr populares est. Multi enira suiit qui alias
monetas ignorant, et de facili possunt simplices
prteveniri fraude quod est contra formam regalis
regirainis circa quod Romani principes provi-
:
derunt. Unde tradunt historiae quod tempoie
Domini nostri Jesu Christi in signuni subjectio-
nis Roraanorum unum erat nummisma in toto
:
statim cognoverunt pharisaei sciscitati a Domino
Jesu Christo ad discooperiendum eorum frau-
dem et istud nuramisma decem usuales valebat
:
denarios; quod solvebat quilibet teloneariis prae-
dictorum principum, sive eorum gorentibiis
vicem in provinciis vel civitatibus seii cas-
tris.
Rursus proprium nummisma fructuosius est.
Cum enim extraneae monet;^ communicantur in
permutationibus, oportet reeurrere ad artem
est campsoriain, cum talia nummismata nou tan-

368 DE REGE ET REGNO.
lum valeant in regionibus exlraneis quantum in
propriis et hoc sine damno e?se non potest. Et
: talia sunt de jure naturcE, quia adaequant natu-
prsecipue accidit in paitibus Tlieutonife et re-
gionibtl*; circumstantibus, propter quod coG^nn-
tur cum de loco ad locum transeunt, massam
auri vel argenti secum deferre, et quantum in
commutationibus rerum venalium indigent. tan-
tum vendunt. Uude Philosophus in lib IV spe-
cies pecuniarum distinguens, sive artis pecunia-
riae, sive nummismaticam, sive
obolostaticam et cathos primam solam dicit
;
esse naturalem, quia ad comnuitationem rerura
naturalium ordiuatur quod facit proprium
: nummismatihus, quas sunt statera et alia pon-
nummisma, et non aliud. ut es jam dictis ap-
paret Propter hoc ipsam solam commendataliis
supradictis spretis, et de quibus infra dice-
ttir.
Concludendum est igitur, in
pro con>ervatione dominii, et praecipue regalis,
necessariuin esse numniisn)a proprium, sive ex
parte popidi, sive ex parte regis vel regiminis
cujuscumqne.
CAPUT XIV.
Qaaliterad bonum regimen regni et cujuscum-
que dominii sioe politix, pondera et menswai
sunt necessariic, cxemplis et rationibus persua-
detur.
Post haec autem agendum est de ponderibus
el mensuris, qua» necessaria sunt ad dominii cu-
juscumque rfgimen conservandum, sicut et
nummisma, quia cum eis solviintur tributa, seu
etiam quia per ipsa lites diuiitnumtur, el in
emplioiiibus et venditionibus lidelitas servatur
vel ([uia, siml et tiutnnii.^mata, vit.p sunt hu-
mana? instrumcnta, immo plus imitantur natu-
ralem actionem qtiam nummisma, quia scriptum
est in lib. Sapientia^ xi cap. quod omnia dispo-
suit Deus iii tuimero, pondere et niHnsura. Si
ergo omnes creaturte his trihus limitibus termi-
nanlur, magis videtur quod pondus et mensura
a tialura trahant originem quam niimmisma
et ideo magis necessai'ia in republica sive iii re-
gno.
Ampliiisautem pondus et incnsura, in([iiantiuu
talia, semper oriJinantur ad mensurala et [>on-
derata; aliler per se niliil sunt. Sed nummisma,
quamvis sit nietisura el inslrumeiitiiin iti pcrmii-
tationibus, tamoii [»er se alicpiid csse jiotesl
puta, si coiill(!tur, erit ali(]uid, videlicel auriiin
vel argentiim. Ergo sem{)er non ordinnbiliir ad
permutationes. Et hoc etiam habet verilalem in
aliis specicbiis pccuniaruni, immo am|ilius, iit
in can)[)soria, tjua» non [)r()|)iie ordinalur ut sif
mensura rerum venaliiim, sed niagis ad perinu-
talionem nummisinalis. Item in oboloslatica,
quae consistit circa ponderis excessum in permu-
talionibus qiiibus iiiventis su|)ra [lotidus in
: corain Deo, respon-^tim bibiiit, quod non ipsum
melalla resolvuntiir, ut siint [^oiidciMtores in
trabuchetis, et aliis ponderibiis. Itcm iiec cau-
chos, idest ars fiirnaiia, ([UiP, inagis ordinaliir
ad nuinmisma sicul ad.tiiiein, aliis perinutatio-
nibus e.xcliisis de quibus s|)pciebus iu IV Politi-
; perum, ad naturiP ipsorum defectum supplcn-
corum agit l^hilosophus, ct infra dicetur, et su-
pra est tactum.
Rursus. Illi acLus sunt maxitne necessarii in
re[)ublica sive in regno, qui ex jiire natura» pro-
cedunt : (juia leges institutee per principes
;
: '
LIB. II.
habent initium, alias justae legesnon essent. Se^i
ralem juslitiam. Sic ergo ad naturam regni sive
politiae, mensurae et pondera sunt necessa-
ria.
Hinc est quod primus dux Israelitici popuh.
videlicet .Movses, ut describit Isidorus, tradendd
lcges divinas, qute priinje fuerunt, simul cum
illis pondera et mensuras constituit, sive pn»
campsoriam cibis et [lotibus, ut ephi, et gomor, et modiiis, el
sextarius; sive in terris et pannis, quae cubitales
habent mensuras, sive iu aiiro et argento et
dera. Unde cum dictus Moyses in Levitico xix, 3,
exbortaretur populura ad justitiam faciendam,
statira subjungit regulas naturalis justitise, ut
Origenes ibidem exponit. Non * facietis, inquit, »
v-f,/,
'
omni regimine iniiimim aliquid in pondere et mensura. Statera
JHsta, et aequa sint pondera, justus modius, «-
qvusque sextarius. Refert ilerum Isidorus (juod
Sidon Argus Graecis inet,suras dedit, ubi tuuc
florebat Argivorum regnum circa tempora prae-
fatiducis Moysis. Narrantetiam historiae Cererem
mensuras agriciiltura?, et frumenti Gra^cis Sicionc
tradidisse. Unde (^t doa frumentaria et demetria
est vocata.
Ex his ergo apparet quod naturaliter o[:ortel
regem vel qucmciim^jue dominiim ad bonum
ipsorum regimen mensuras et pondera populo
sibi siibjecto tradere propter causas jam dictas,
et exemplo dictorum principura, de quibus nuuc
est actum.
GAPUT XV.
:
Hic auctor declarat quod oportet regem et quemli-
bet dominum ad conservationem sui status adhi-
bere sotliciludinem ut de xrario publico provi -
deatur pauperibus et hoc exemplis et rationibus
:
probat.
Est autem et aliud quod est ad bonura regi-
men pcrtincns rogni sue provinciap, vei civila-
tis, vel cujusciimque principatus ut videlicet :
de coinmiini a^rario provideatur per principem
<|iii piiP-it iiidigentiis paiqicrum, pupillorum el
viiluarum, ac advenis ct percgrinis assistat. Si
cnim natura quacumque non delicit in neces-
.sariis, ut Philosophus dicit in III De ca>l. et mundo,
miillo minus et ars, quae imilatur naturara.
Intor omncs autem arlcs ars vivendi et re-
gcndi superior et amplior esl, iit tradit Tullius
l)e Tusculanis quxstio'iil)US. Ergo reges et princi-
pes in necessariis delicere non debenl iudigen-
tibu"^, iiniuo potiiis subvenirc
PiiPlcrca, Rcgcs el [)riiu'ipes vices Dei gerunt
in lerris, j)cr (jiios Deus miiiKluin gubernal sicul
per causas secundas. Unde el Samuel Propheta
spretns in dominio, cuin querelain proponeret
Isracliticiis po|)uliis s()revcral, sed Deutu, ciijus
vidclicet vices gcrcbal et in Prover. x\ iii, 15, di-
;
ciliir Pcr mc reges rcgnnnt, ct legum conditores
:
jus/o decernunt. Sed Deo specitliter estcura pau-
dutn [)r()[)lcr (juod sic agit divina providcnlia
;
circa indigcnleni siciit paler erga lilios im[)oten-
tes, de (jiiibus amplior incumbit sollicitudo
proptpram[)liorem nccessitalem.l nde elipse Do-
ideiii minus sibi rcputat tieri spocialiter (juod lit pau-

fieri ; ipso altestante, qni dicit Mattb. sxv, 40
Quod vni ex mlnimis meis fedstis,
Ergu 3ni islum dffectum panpenuji supplendum,
sicut vici-s Dei gfrenles in terris, principes et
preelati suut deljitores, et sicut patrcs, quos co-
git ollicium esse auxiliatores subdilorum, vit
Pbilosopbus dicit in VIII Ethic, ipsorura cnm ef-
specialem debent curam babere.
fectu bcLeticii
Talem autem sollicitudioem babuit Pbilippnsrex
Macedo Pbisiam
circa quem, nt scribii Vege-
:
tins lib. III De re militari, cum prius haberet of-
fensnm, audiens ipsum licet nobilcm babere tres
(ilias, et cnm ipsis inopia premi, ab admonenti-
bus de boc, quaerens utrnm melius foret partem
legram corporis abscindere quam curare, fami-
liariter arcersivit, et accepta de facnltatum do-
mesticarum pecunia iustruxit, et tideliorem ha-
huit.
Amplius antem quia reges et principes com-
mnnes habent actiones, et universalem diligen-
liam snbciitorum, cum non snfliciat bomo solus
ad proprias actiones, oporlet quod in multis de-
liciant quia talis actio, sive actiones, qua>, sunt
: bit
popnlum gubernare, ac unicuique suorum sub-
ditoriim secundum merita providere, transcen-
dit virtutem naturae propter quod dicitur quod
: cessarius, divinus
est ars artium regimen animarum
est valde ut qui riescit tenere moderamina vitrt",
suse, judes fiat vitae alienoe. Secundum quam
causam Sauli assumpto etuncto in regem per Sa-
muelem Propbetam pra?cipitur quod ascenderet
ad cnncum Propbetarum, ut ibidem
vationem mentis propbetando cum eis, circa po-
pulum gnbernandura ex divina intluentia babe-
ret notitiam agendorum quod el factum fuit,:
ut patet I Reg. x. Unde impossibile est reges et
principes non errare propter dictaui causara,
nisi ad illura qui oranid gubernat et omnium est
conditor, se convertant. Et propter hanc causam
dicitur in Ecclesiastico de regibus Israelitici po-
puli, quod praeter David, Ezechiam et Josiom,
qui fuerunt viri spirituales et a Deo illuminati,
omnes peccaverunt Domino. Isti aulem dcfectui
subvenitur per eleemosynse beneficium, unde
pauperes sustententur sicut pcr Danielem Pro-
; nor, inquantum ab ipso solo creati sumus, et sin-
phetom dictuni est iili principi etbnico regi Ba-
byionis Nabucbodonosor, qui in toto oriente ge-
neralis erat monarcha Dan. iv, 24 Peecata tua
imi- eleemosynis redime, et iniquitates tuas * in miseri-
diis cordiis pauperum converte. Sunt ergo ipsa? elee-
rum. mosyuEe, quas faciunt Principes indigenlibus,
quasi qnidam fidejussor coram Deo pro ipsis ad
solvendura debita peccatorum, ut Pbilosopbus
dicit de numraisniate respectu rerum venialiura.
Et sicut numraisraa est mensura in permutatio-
mbus pro vita corporali, ita eleemosyna in vita
spirituali propter quod in Eccl. xvii, 18, dicitur
•ncu- Eleemosyua viri quasi («) sacculus cum ipso, et
gratiam hominis quasi pupillam oculi conservabit.
Ex boc igitur satis esl manifestum,
opportunum est regibus et cuicumque
in ipsorura dominio, de comrauni arario reipu-
blicse, sive regali, pauperibus providere. Hinc
est quod in singulis provinciis, civitatibus et cas-
tris, ad talia ministeria exercenda sunt bospita-
lia instituta sive per reges, sive per principes et
cives,adpauperum inopiamsuble vandam,etnou
soluraapudiideles,sedetiamapudintideles.Domos
euira instituebant hospitalitatis ad pauperum
(a) Hugo a S. Cbaro : « Quasi saceulus,
XXVff.
;
OPUSCULUM XYI. 369
: subveutioncm, quas Jovis bospitalia nominabant,
mihi fecistis. ut patet in libro II Machab., propter effeclum
benevolentia:', et pietalis qui eidem attribuitur
planeta^, secundum aslrologos. De Aristotele
eliam tradunt bistoria», qnod Alexandro ex-
hortatorias litleras destinavit, quod pauperum
inopieememor esset, ad prosperitatem sui regi-
minis augmentandam.
CAPUT XVI.
Hic nuctor decJarat qiuditer oportet reijem et quem-
cumque dorninantem, ad cultum dioinum inten-
dere ; et quis fructus ex hoc sequatur.
His habitis agendum est de cultu divino, ad
quem reges etprincipes studere debent toto co-
natu et sollicitndine sicut ad linem debitum et :
idco hic in hoc ultimo capitulo traditur de quo :
rex iile raagnificus Salomon in Eccl. xii, 13, scri-
Finem loqucndi omnes pariter audiamus.
:
Deum time, et mandata ejus observa hoc est enim :
omnis homo. Et quamvisiste tinis omnibus sit ne-
videiicet cultus et 1'everentia
arduum
: et per observanliam mandatorum, ut jam dictura
est regi taraen raagis competit, et luijus rei est
;
magis debitor propter tria qua; sunt in ipso
quia videlicet homo, et quia dominus, et quia
rex.
per ele- Quia homo singulariter a Deo creatus ceteras :
enim creaturas Deus dicendo fecit cum vero ;
hominem creavit, dixit Gen. i, 26 Faeiamus :
hominem ad imaginem et similitudinem nostram.
Unde Apostolus in Act. Apostolorum xvii, 28,
refert verba Arati Poetai dicenlis Ipsius enim :
genus Deisumus. Ex hac ergo parte debitores su-
mus omnes Deo in generali ad divinam reveren-
liam, quod est primnm praeceptnm prima^ ta-
bulaj: unde dicitur pnpulo Israelitico in Deuter.
cap. VI, 4, per Moysen, et per consequens nobis:
Audi Israel Dominus Deus tuus, Dcus unus est
: :
quasi ipse solus sit cui debetur reverentia et ho-
gnlari qua'dam prterogativa producti. Et propter
hoc, habita consideratione tanti benebcii, subdit
: Moysesin eodem statim loco, dicens : Diliges
Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et in tota
aiiima tua, ct in tota fortitudine tua in hoc vo- :
leus ostendere quod totuin Deo debeamus quod
sumus. Et in recognitionem ejus praiceptum
de decimis fuit inslitutum, ad quod quilibet
obligatiir non iu quantitate numeri, sed cujus-
cumqiie rei ex dicta jam causa. Sed qnamvis
quilibet ad hoc sit obligatus, plus tamen prin-
: ceps, eliam sicut privata persona, inquantum
plus participatde nvbilitate bumanoe naturae ra-
tionesui generisunde trahitoriginem, etinde no-
qualiter bilitatem, utPbilosophusprobat m
?:\\a. Rhetorica.
domino Qua cousideralione raotus Caesar Augustus, qui
et Octavianus, ut historiae tradunt, divinos bo-
nores non sustinens, qui eidem exhibebantur a
Homano populo propter corporis ejus pulcbri-
tudinem et animi probitatcm, suum creato-
rem et factorem quaesivit a Sybilia Tyburtina,
quem et invenit et adoravit; prohibuitque edicto
ne ipsum nlterius aliquis de di(?lo populo adora-
ret, vel Deum aut Dominum vocaret.
»
24

370
Amplius autem inquaiitum dominus, quia
non est potestns nisi a J)co, nt Apostolus dicit ad
Romanos, xni cap., unde
ris, ut dictum est supra. Propter quod tota vir-
tus domini ex Deo dependet sicut ejus ministri.
Ubi aulem est dependentia in domino ', neces-
saria est superiorisreverentia, quia per se nihil
est, ut in ministris regalium curiarurn contingit.
Propter quod in Apocaiypsi quoliescumque agi-
tur de ccelestium spirituum ministerio, qui per
seniores tamquam maturiores in actionibus, et
animalia qua' j)otius aguntur quam ag.mt, ex
veliementi irradiatione divina, et in ministerio
designantur, semper de eisdem subjungitur,
quod cecidcmrit in facies suas, et adoravcrunt
Deurn qui quidem duo actus sunt latrise, seu
: soliicili, fcliciter
divini cultus. Unde et ille Naburhidonosor mo-
narcha in oriente, ut sciibitur in Daniele, quia
suum dominium non regnoscebat a Deo, secun-
dum suam imaginationeni, in bestiam est trans-
latus, et dictuni esl ei Dan. iv, 22 « Scptem
tempora mulabuntur super te, donec scias ijuod
Supcr dominetur Excelsus in rcyno * hominnm, et cni-
sgnum cumc(ue volucrit, det illud. « Circa quod etiam
monitus Alexandor, ut historia* tradiint, cum
proposito vadens JudaMim destruendi regionem,
cum appropinquanti Jerusaleni ei irato in albis
summus Pontiffx occurrissel cura ministris tem-
pli, mansuelactus, et de equo descendens, ipse
eum vico Dei reveritus est, etingressus teinplum
maximis honoravit donis, et genlem totam pro
diviua reverentia libertatc donavil,
Non solum aulem sicut honio et dominus ad
divinum obligatur cultum, .sed etiam sicut el rex,
quia inunguntur oleo consecrato, ut patet dc re-
gibus Israelitici populi, qiii oleo sancto iniinge-
bantur manibus IMdphetaium unde et Christi
Domirii vocabantur propter excellcnliam virtutis
et gratia' in conjunctionc ad Deuin, quibus prae-
diti esse dcbcbant sccundum quam uiictionem
:
consequabantur quamdam rcvcrcntiam ct dela-
tionem honoris. Proptcr quod etiani David, (piia
prfccidit chlamydem rcgisSaulis percussil pcclus
suum in poTiiludinis sigiium, ut scribitur in I
lil). Hcgum. WoK ctiam David cuin lamcnlabili-
ter dcploratinortcm Saulis et Jonatba', ila que-
relam proponit de Allopbylorum irreverenlia,
quod occidcrant rcgcm Saul, quasi non esset
sic
unclus olco ut in line scribilur secundi libri
:
Itcguin. Ciijus sanitatis ctiani argumcntum assu-
miuiusex gcstis Francoruin, dc bcati Rcniigii su-
per (>lodoveum regcm primum Christi:inum inter
regos Francorum, et dclatione olei dcsupcr pcr
columbam, quo rox prjclalus fuit inunctus, et
inungnntur postcri signis ct porlentis, ac variis
curis apparentibus in eis ex unclione pra^dicta.
Amplius autem et in dicta unctione, ul Augusti-
nus ait De civitate Dci, iigurabalur rcx verus ct
Sacerdos, juxta Daniclcm {'rcplictam ix cap.
Cum venerit, imiuit, Sanctus sanitorum, ccssal-it
unctio vestra. Inquanlum igitur liguram gerunl
in hac unctione illius qui est Rcx rcgum et Domi-
nus dominanlium, ut dicitur in Apocal. xix ca-
pit. qui cst Chrislus Dominus nostcr, dcbitore*
sunt reges ad ipsum imitandum, ut sit dcbita
proporlio ligurae ad iiguratum, umbra! ad cor-
pus in quo verus ac perfeclus cultus divinu*
:
includitur.
Patel igitur quam nccessarium
'
.\.\. : (( n dominio. «
:
DE KEGK ET KEiiNO. LiB. ill.
mino ut sit Deo devotus et reverens, sed pra-cipue
regi ad conservationem sui regiminis cujus ex- :
ct vices Dci gcrit in ter- emplum trahimus quidem a primo urbis rege,
videlicet Romulo, uthistoria^tradunt. In primor-
dio enim sui regiminis in urbe Romana fabrica-
vit asylum, quod templum pacis norniuabant,
multis aniplians gratiis; pro cujus nomine et
reverentia omnem sceleratum qui ad ipsum con-
fugeret, cujuscumque status csset, reddebat im-
munem. Qualem autem habuerint exitum pos-
teri ejus, qui in divino cultufiicrunt negligenles,
et qui fucrunt ferventcs, scribit Valerius Maxi-
mus in priucipio libri sui. Quid vero dicam de
deicolis regibus sive veteris sive novi testamenti?
Oranes enim qui ad divinam revercntiam fuerunt
suumconsummaverantcursum
qui vero e conlra, iufrliccm consecuti sunt exi-
tum. Tradunt eliam historiaj quod iu qiialibet
nionarchia ab initio sa^ciili tria se invicem per
ordinem comitata sunt divinus cultus, sapien-
:
: tia scholdstica ct siccuUiris potcntia Qux qui-
dem tria se invicem pcr ordincm consequuntur,
et in rege Salomone cx suis meritis cousi.-rvala
sunt, quia pcr divinam reverentiam cum des-
cendit in Hebron locum oralionis, a^snmptus in
rcgem con^eciitus cst sapicnliam, et ex utrocpie
ulterius in regali virtute siipcr reges sui tempo-
ris excellentiam. Cum vero a vero cultu Dei re-
cessil, infelicem exilura habuit, ut patet ia lll
libro Regum.
Ha^c igiturdc pertinentibus ad regimen cujus-
cumqiie domini, se pisecipue regalis, in hoc li-
bro in tanliim sinl dicla.
; TJRER TERTIUS.
CAPUT I.
Considcratiir et probatur omnium dimiinium esse
a Deo, considerata natura entis.
Et quia cor rcgis in manu Dei, quocumque vo-
lucrit, inclinabit illud : xxi, I,
ul in Provcrb.
scribitur qiiod ct ille maguiis monarcha in
:
oiiente, Cyrus videlicet rex Persarum, per publi-
cum coiititctur cdictum pu-^t victori im enim
:
dc BaliNlonia cousccutam, quain usquc ad soluni
destnixit,ac occiso Hallhassar rege ibidcra, sicul
historia; traduuf, sic ait, ut in piincipio libri
Esdrse i. 1,2, patet llicc dicit Cyrus rex Persa-
:
rum Oninia ngna mundi dcdit milii DominUi,
:
Dms caii inde manifcstc ajq^arct a Dco oinuc
:
provenirc dominiuin sicut a piimo domiuante :
quod quidcra ostcndi polest triplici via, quani
Philosophus tangit quia vel inquantura ens.
:
vel iiHpiantum motor, vel inquanttim iiiiis.
Hationc qiiidcm entis qui.i oportct omne ens
:
ad ens primiim icducerc sicut ad prim ipium om-
nis entis, ut ct omne calidiim ad calidum ignis,
ut patet per riiilosoplium in II Mctapliys. Qua
crgo ralionc oni nc ciis cx cnte piimo dcpendel,
eadcm et dominiiim qiiia ipsum supcr cns fun-
:
dalur, et lanto supcr noliilius cus, quanto el ad
dominandiim super bomincs in nalura coaniualcs
sit cuilibct do- eisdem pra-pouitur. l ndc et causam habet nou

superbinndi, sed humana) snum populum guber-
nandi, ut Seneca dicit in Epistoli ad Lucillum
Propter quod in Eccli. dicitur xxxii, Rectorem
le posuenint ? noli extolli, sed esto in illis quasi
psis. unus cx illis '. Sicut ergo omne ensab ente prirao
dependet quod est prima causa ita et omne do-
miniuni creatura^a Deo sicut a primo dominante
et primo ente.
Amplius autcm omnisab uno procedit, et pcr
unum mensuratur, ut patet per Philosophum in
XPrimse Philosophix{a). Ergo eodeni modo et mul-
titudo dominantium ab uno dominante trahit
originem quod est Deus sicut videmus in rega-
: cursus suos explicant, numquam illi licet ncc
libus curiis quod in diversis officiis muiti sunt
dominantes, sed omnes ex uno dependent, vide-
licet rege. Propter quod Phibjsophus in XII
Primx Philosophix dicit quod sic se habet Deus,
sive prima causa, ad totuhi universum, sicut dux
ad exercitum a quo tota multitudo castrorum
dependet. Unde et ipse Moyses in Exod. xv, 13,
Deum ducem populi vocat. Bux, inquit, fuisti in
misericordia iua populo quem. redcmisti. A Deo
igitur orane dominium habet
Rursus ad idem. Virtus est proportionata enti
cujus est virtus, et adsequatur ei quia virtus
fluit ab essentia rei, ut patet per Philosophum
in I et II lib. De calo. Sicut ergo se habet ens
creatum ad increatum quod est Deus ita virtus
cujuslibetentis creati ad virtutemincreatam, qua^
etiam est Deus quia quidquid est in Deo, Deus
: est influens in suum causatuin quam causa se-
est. Sed omne ens creatum ab ente increato tra-
hit originem. Ergo virtus creata ab increata. Hoc
autem in dominio pra^supponitur, quia non est
dominium ubi uon estpotentia sive virtus. Ergo
omne dominium erit ab increata virtute, et hgec
est Deus, ut supra dictum est et sic idem quod
prius. Unde Apostolus dicit ad Heb. i, quod
Deus portat omnia verbo virtutis sua>. In Eccli.
I, 8, etiam scribitur quod unus est altissimus
creator oranium, omnivotcns, rex potcns, metuen-
dus nimis, sedens super thronum, dominans Deus.
\n quibus verbis satis apparet, a quo omnis
creatura habet esse, virtutem et operationem, et
per consequens dominium et raulto amplius rex, ;
ut superius est ostensum.
CAPUT n.
Hoc idem probat ex consideratione molus
naturse creatse.
Non solum autem ratione entis, sed ratione
etiara motus probatur, a Deo provenire domi-
nium.
Et primo quidem assumenda est ratio Phiio-
jophi in WWPhiisicorum. Quia omne quod mo-
vetur, ab aliquo raovelur et in moventibus et ;
mntisnonest abirein iniinitum. Ergo oportet ve-
nire ad aliquod primum movens imraobile quod
est Deus, sive causa prima. Inter omnesautem ho-
raines, quiplushabent de ratione motus, suntre-
gesetprincipes,et omnes qui prsesunt^sive in guber-
nando,siveinjudicando,siveindefeiidendo,"et sic
de aliisactibus quiadcuram regiminis pertinent.
Unde Seneca De consolntionc fratris ad Polihium,
sicloquilurdeCcesare,exhortanseumad contemp-
* Al. deest vox repetita : «
* AI. : 1 regem : » forte : «
OPUSCULIIM XVI. 371
tum mundi « Cum voies omnium rerum obli-
:
visci, cogita Ca^-sarem. Vide quantam hujus vita-
I : indulgentiai fidem, quanlam industriam debeas ;
inlelliges uon magis tibi incurvari licere quara
illi. Si qiiis modo e-t fabulis traditus, cujus hii-
; meris mundusinnititur Ccesariquoque ipse, cui
;
omnialicent, propter liocipsum miiltanon licent.
Omnium domos illius vigilia defendit, omnium
otiiim illius labor, omnium delicias illius indus-
tria, omnium vacationera illius occupalio. Ex quo
se Csesar orbi terrarum dedicavit, sibi so eri-
puit et siderum modo, quai irrequieta semper
;
subsistere, nec quidquam suum facere. » Si ergo
rcges et alii domini tantum habent de ratione
motus, ipsum non possunt perlicere nisi per
inlluentiam et virtutem movenlis prirai quod
est Deus ut supeiius est probatum. Propter
;
qiiod in Sapient. ubi connumerantur effectus
lib.
diviiia'. per suam sapientiam, volens auc-
virlutis
tor ostendore qualiter orania influentiam divini
motus participant, subdit statim Sap, vii, 2-'i- :
initium. Omnibus mobilibus mobilior est sapicntia : attin-
git autem ubique proptcr suam munditiam, mun-
: ditiam vocaiis ahsolutam et supergredientem
'
ac immixtam divinam virtutem ad omnia mo-
vendum, ad similitudinem corporislucis, quse ex
; hacparte naturam imitatur divinam.
Rursus ad idem. Omnis causa primaria plus
cundaria. Causa autem prima Deus est. Ergo si
virtute primte causa^omnia raoventur et intluen-
tiam [irimi motus orania recipiunt, et motus do-
minorum erit ex virtute Dei et ex Deo raoveute.
Amplius aiitem. Si cst ordo in motibus corpo-
; multo inagis el in spiritualibus erit. Sic
ralibiis,
autem videmus iii corporibus quod inferioraper
superiora moventur, et omnia reducuntur ad
motum supremi quodest nonasphaera, secundum
Ptoloraceum in I distinct. Almagesti ; sed secun-
dum Aristotelem in II De cop/o, est octava. Si
ergo omnes motus corporales regulantur per
primuni, et a primo habent influeutiam raulto
.
magis spirituaies siibstantia-, propter majorem
assimilationem quum habent in alterutrura :
unde aptiores sunt ad recipiendam influentiam
primi et supreini nioventis, sive motoris; quod
est Deus quem quidem motum nobis tradit
:
beatus Dionysiiis in lib. Dc divinis nominihus, et
/ie cadesti hierarchia, distinguens in eis motum
cujuslihet sicut et in corporibus, videlicet circularem, rec-
tum et obliquiim. Qiiiquidem motus sunt quae-
dam illuminationes quas recipiunt a superiori-
bus ad agendum, ut idem Ductor exponit : ad
quas quidem illuminationes reci])iendas neces-
saria est dispositio uientis, in qua flt ista influen-
tia motas. luter omnes autcm homines qui pa-
ratiores esse debeant, sunt reges et principes, et
alii dominatores orbis tum ex exercitio quod
:
habent; tum ob universales actiones regirainis,
unde et raens magis elevatur ad divina; tum
etiam quia hoc eis incunihit ut se disponant ut
cura eis imposita rn gubernando grcgem ^, et
alia quffi sunt necessaria in actihus regiminis,
qnaj supra ipsum siint, et naturam particularem
excedunt, per talem raotum divinee influentiw
sufflcientius deducantur. Sic enim David rex se
disposuit propter quam causam ex motu illu-
:
munditia. » (a) Prima Philosophia, seu Metaphysica.
regnum. n

372
minationis praefatae super oranes reges et Pro-
phetas meruit in suis psalmis spiritum prophe-
tic£e intelligentiae, ut doctores Scripturse sacrfe
tradunt. Ex cujus contrario actu principes eth-
nici, de quibus Daniel Propheta mentiouem fa-
cit, ut ^'abuchodonosor et Balthassar, pater et
filius,meruerunt obumbrari unde et iniluentia
divinae ilhiminationis movit eorum phantasiam
in imaginativis visionibus, ut in Daniele est ma-
nifestura, ut scirent quid circa regale rogiraen
eis esset agendum sed quia mens ipsorum nou
: optime regit, si talis in ipso sit finis intentus.
erat disposita, sed involuta tencbris peccatorum,
ad ipsam notitiamnon potueruntvenire. Propter
quod insignito lumine prophetia? Danieli dictum
est Tibi datus fuit spiritus inteUigeiitiw ad ista
: rum ibid.
interpretandum ut veriticetur quod per Salo-
: dantius habeant. Hoc autem maxime facit rex,
monem dicitur in Proverb. vni, 14 Mcum est
cotisilium ct xquitas, mea est prudentia, et mea
est fortitudo ; per me reges regnant, et lequm con-
ditores justa decernunt : per me principes impe-
rant, et potentes decernunt justitiam.
Etsic manifestumest, qualiter omnedominium
est a Deo in consideratione motns.
CAPUT III.
Hoc idem probat per considerationem
Sed et respectu finis adhuc hoc idem apparet.
Si enim est hominis agere propter tinem ratione
sui inteilectus, qui linem in unaquaque ejus ac-
tione praestituit, unaquaeque natura quanto est
magis intellectiva, tanto magis propter tinem
agit. Cum ergo Deus sit surama intelligentia et
purus actus intelligendi, sua acfio magis riiKMu
includit. Ergo oportet dicere (juod in uno-
quoque finc uniuscujusque rei creatae praeexiga-
lur actio intellectus divini, (juam et nos divinara
prudentiam vocamus, per quain Dorainuscuncta
disponit, ct in debiturn linein deducit, ut Uoetiiis
De consolationc Vluhmphix ipsani norainat ; se-
cundum ({uam rationera dicitur in lib. Sapien-
W(p. qiiod divina sapiontia attingit a fi.ne usque
ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter. Con-
cluditur ergo ex hoc quod |uaelibet res quauto
ordinatur ad excellentiorera linera, tanto plii?
participat de actione divina. Hujusniodi autem
est regnura cujuscurnque coramiinitatis scu col-
legii sive politia', sive regalis, sive cujuscumque
conditionis quia cura intendat nobilissiraum li-
:
nem, ut Philosophus tangit in Etliic, et in I Po-
liticornm, in ipso divina pneintelligitur actio, et
suae virtuti dominorum subjicitur regiraen. Et
hinc forte traliit oiiginera veritatis quod bonum
coinmune dicitur putcntia a Philosopho inFJhic.
Ainplius. In legimine le.^islator semper debet
intcndere ut cives dirigantur ad vivendura se-
cunduin virtutem : iinmo hic
ris, ut Philosopluisdicit in II Etltic.
et Apostolus dicit ad Timotheura I cap. i,
quod finis prxcepti est caritas. Sed ad istura li-
nem veniie non possumus siue motione divina,
sicutneccalor CAlefacere sinevirtute raloris ignis,
nec liicidum lucere sine virtutc lucis et tanto
altius et excellcntius molio primi moveiitis,
quanto virlus divina supcrgrcdilur et tian<ceiidit
virtutem creatam, ct omne genus operis sed et
fortius intluit, inlantum, iit cJicat illi Isaias Pro-
pheta xxvii, 12 Omnia opcra nostra operatus es
: Et quia inter omnes regcs et principes mundi,
in nobis Domine et vox evangelica Joan. xv,
: ;>
Sine me iiiliil potestis fnrir<'.
:
m REGE ET UErxXO. LIB. 11 1.
Rursus ad idera. Finis movet eflicientem et ;
tanto efficacius, quanto finis nobilior et melior
reperitur, ut bonura gentis respectu boni civita-
tis vel familiy, sicut Philosophus dicit in I Folit.
Finis au!em ad quem principaliter lex intendere
debet in se ipso et in subditis, est aeterna bea-
: titudo, quae in visione Dei consistit. El quia ista
pcrfectissimum bonum, maxime debet
visio est
movere regem et quemciunque dominura, ut
hunc finera subditi consequautur quia tunc :
Tali autem modo suos regebat et gubernabat
lex ille et Sacerdos Christus Jesus, qui dicebat
in Joan. x, 28 Ego vitnm xtcrnam do eis ; et ite-
:
Ego vmi ut vitam habeant et abun-
1 1 :
: quando super gregem suura sicut bonus paslor
invigilat quia tiinc super eiim divina lux irra-
;
diat ad bene regendum, ul pastoribus in ortu
regis nostri et Salvatoris. Et irradialionis jara
dictte ad bonum regiraen et in principe et in
subditis motum circularem accipimus rectum et
obliquum, de quibus distinctum est supra et
beatus Dionysius loqiiitur in iv cap. De divinis
nominibus. Ilic enim motus ideo rcctus dicilur,
quia litper divinaiu illurainationem super priu-
cipe ad bene regendura et super populiim meri-
finis. tis principis. Scd obliquus vocatur, quando per
divinani illurainationem sic subditos regit quod
virtuose vivunt et in*urgit in eis divina laus el
gratiarum actio, ut sit qu^tsi quaedam arcualis
ligiira ex chorda recta et arcu obliquo. Sed cir-
cularis motusdivinorumradiorumdicilur, quando
divina illurainatio irradiat principem vel subdi-
tum ex qua qiiideni elevantur ad Deum con-
:
templandiira et diligendum qui ideo circularis :
molus vocatiir, quia est ab eo(iem ad idem et a
puncto ad punctum quod circularis mcjtus est ;
proprium. (Jncm quidem motus Philosophus
etiara ponit .\Il Metaph., ubi dicifur quod raotor
primus, sive causa prima quod est Deus, inovet
alia sicut dcsideratuin, hoc est ratione finis, qui
cst ipse. Di' quo et Propheta David loquifur in
Psalm. Lxxi, licft^ecuiKJuinsacrosdocforesadap-
tetur ad Christum regem nostrum Dens, inquit, :
jwlicinin tuum rigi da, ct justitiam tuam filio re-
ijis jiidivaie populum tuum in justitia et paupc-
:
ns tuus in judicio. Suscipitint montcspacempopuln
et colles justitinm. Qiiae quidom omnia dejireca-
liva sunt regis et cujuslibot doniini ad Deumpro
bono regiraino principaliter co-
popiili, .ad quod
nari doliot, iit dictuni est siipra. Et quia mentem
sic dispusitain hahont ad divinani innuentiam
recipiendara pro salute subditoruin, statim sub-
ditiir Dcscendet sicut pluvia invellus.et sicutstil-
:
lirida stillantin super tcrram. Orvdur in dicbus
cjns Juslitin ct abnndantia pacis. Per qua; orania
satis mauifestum est qiiod dorainiura est a Deo
est linis legislato- in relationead finem sive remotum, qui est ipso,
Proi^ler quod sive propinqiium, qui est operarl secundum vir-
.'i,
tirom.
:
CAPUT IV.
Ilic auctor dcclarnt, gualiter domininm Romaniun
;
fnit a Deo procisum propter zelitm patriae.
Hdiniui ad pra'diot,i imigis fuorunt sollicili, !>ou>
illi-< ni-ipiiavit ad bono regenduni, unde el digue

raerneriint imperiiim, ut probat Augustinus in
lib. De civ. Bei diversis causis et rationibus,
quas ad prfesens perstringendo, ad tres redocere
possuinus, ut tradalur compendiosius, re-
aliis,
secatis, quarum
jntuitu meruerunt dominiuni.
llna sumitur ex amore patria?, alia vero ex zelo
justitiae, tertia autem ex zelo
lentisp.
Prima jam dicta virtus satis erat discna domi-
nio, qua participabant quamdam naturam divi-
nam, eo quod ad communitatem suus fertur ef-
fecius versatur enim ad universales actiones
: diens
populi, sicut Deus est universalis causa rerum
unde et Philosophus dicit in I Ethic, quod bo-
num gentis est bonum divinum.
regimen et quodcumque dominium communita-
tem importat, communitatem diligens dominii,
communitatem meretur, ut sic ipsum concomi-
tetur prsemium secundum meriti qualitatem
ethoc requirit conditio divina; justitiae unicui-
que mercedem rependere juxta virtutis opus, ut
verbum scriptum in Apocalypsi impleatur in cis
Opera eorum sequuntur illos : et iterum in Matth.
XXV. cap. scribitur, quod Dominus dedit unicui-
que secundum proprium virtutem.
Amplius autem amor patriaj in radice caritatis
fundatur, qua? communia propriis, non propria
communibus anteponit, ut beatus Augustinus di-
cit exponens verbum Apostoli de caritate. Virtus
autem caritatis in raerito antecedit
tutem, quia meritum cujuscumque virtutis ex
virtute caritatis dependet. Ergo amor patrise su-
per ceteras virtutes gradum meretur honoris.
Hoc autem est dominium. Ergo ex amore digne
consequitur quis principatum. De hoc autem
amore patrise dicit Tullius in lib. De
quod « omnium societatum nulla est
nulia carior quam ea quee cum republica perse-
verat. Unicuique enim nostrum cari sunt paren-
tes, cari sunt liberi, cari sunt propinquiac fami-
liares sed omnium propinquitates patria sua
; eoriuu dominium fuisse legitimura, et eis a Deo
caritate complexa est pro qua qui bonus dubi-
: collatum. Sed et Mathatias et lilii quamvis fue-
tet mortem oppetere, si eidem sit profuturus ? »
Quantus vero fuerit anior patriae in antiquis Ro-
manis.Sallustius refert in Catilinario ex sententia
Catonis, quasdam de eis connumerando virtutes,
in quibus dictus amor includitur « Nolite, » in-
quit, « existimare majores nostros armis rempu-
blicam ex parva magnam fecisse quippe am-
plior nobis quam ipsis armorum est copia;
sed quia in eis fuit dorai industria, foris justum
imperium, in consulendo animus lil)er, nequc
delicto neque libidini obuoxius. Pro his nos lia-
bemus luxuriam atque avaritiam, publice eges-
tatem, privatim opulentiam laudamus divitias; :
sequimur inertiam inter bonos et malos nullum
;
discrimen. onmia virtutis praemia ambitio pos-
:
sidet. »
Rursus amor palria^. primum
maudatum continere videtur, de quo Evangelium
Lucae mentionem facit, quia in zelando rem
communem assimilat sibi naturam divinam, in-
quantum vice Dei diligentem circamultitudinem
adhibet curam.
Item proximi dilectionem adimplet, dum to-
tius populi sibi commissi ex atfectupaterno soUi-
citudinem gerit, et sic adimplet mandatum praj-
tiilum, de quo dicitur in Deut. vi, 5 Diliyes
Dominum Bcum tuim ex toto corde tuo, et extota
anima tua, et ex tota fortitudine tua, et proximum
tuum sicut te ipsum. Et quia in isto preecepto
divino non cadit dispensatio, inde est quodTul-
:
OPIJSCULUM XYI. 373
lius dicit de repblica, quod nulla causa interve-
nire debet unde propria patria denegctur. De
isto autem amore patriae exemplum accipimus,
ut historiai tradunt, et beatus Augustinus in V
De civit. Dei de Marco Curtio nobili milite, qui
armatum equo sedentem in abruptum terra? hia-
civilis benevo- lum se praicipitem dedit, ut pestilentia cessaret
ab urbe. Iteni de M. Regulo, qui salutem reipu-
blicos suse pra^ferens, consultus a Romano po-
pulo, et inter prajdictum populum et Poenorum
gentem mediator pacis existens, in Africam re-
Carthaginensibus est occisus. Quara
a
: mundas etiam habuerunt manus a muneribus
principes eorura, pro conservanda republica,
Et quia regale patet de M. Curio, de quo scribit Maximus Vale-
rius libro quarto quomodo Samnitum divitias
contempsit. Cum enim post victoriam de ipsis
habitara, legati eorura ad ipsura aditum habuis-
: sent, ipsumque reperissent in scamno sedentem,
et catino Jigneo coenantem, magnumque auri
pondus offerrent, suis invitatus verbis ut eo uti
vellet, vultum protinus risu solvens, « Superva-
cue, inquit. Narrate Samnitibus, M. Curium
malle locupletibus imperare cjuam locupletem
lieri: et mementote me non acie vinci, nec pe-
cunia posse corrumpi. » Simile etiam refert idem
auctor libro eodem de Fabritio, qui cura honore
et auctoritate omnibus in setate sua major, censu
vero }iar esset unicuique pauperrimo, requisitus
omnem vir- a Samnitibus, quos in clientela detinebat, pecu-
niam et servos sibi missos contempsit, ac frus-
tratos remisit « continentice suaj beneficio et
:
zeio patri* sine pecunia prsedives, et siue usu
familiee abunde comitalus quia locupletem. il-
:
lum faciebat non multa possidere, sed pauca
offic.iis, desiderare. » De talibus autem concludit dictus
gratior, Doctor, quod eisdem non datur dominandi po-
testas, nisi summi Dei providentia, quando res
liuraanas judicat talibus donis essedignas. Multa
similia ibidem dicit, per quse deiinire videtur
rint de sacerdotali geuere, propter zelum legis
et patrise in populo Israelitico meruerunt domi-
niuin, ut patet in 1 et II Machab. Cum enim
morli esset vicinus, sic filios suos alloquitur
1 Machab. u, 50 Mmulatores inquit, estote le-
:
gis,et date animas vestras pro testamento patrum,
: quod pro republica accipimus in populo pras-
dicto et postea subditur
: Et accipietis gloriam
:
rnagnum, et nomen wtcrnum quod ad filiorura
:
leferimus principatum, quorum unus alteri suc-
cessit, Judas videlicet et Jouathas et Simon et ;
quilibet eorum sacerdos et dux in eodem lloruit
populo.
et maxinlum CAPUT V.
(juuUter Romani lueruerunt dominiuin propter leges
sa7ictissimas quas tradiderunt.
Est autem et alia ratio, unde digne Romani
dominium sunt adepti zelus videlicet justitiee.
:
Quo quidem modo acquisieruntprincipatum quo-
dam jure natura', a quo habet exordium omne
: justum doniioium. Primo quidera quia, ut idem
Doctor scribit, coiisulebant patriai consilio libero,
avaritiam relegantes in dominio, sive turpis lucri
gratiam neque delicto nequelibidini obnoxii, pro
quibus jam stans dominium dissipatur. Trahe-
 :

374 m REGE ET REGNU. Lli3. 111.

bantur eniui homiue» ad ipsoriini aniorem, ut id facio, latro vocor; tu x vero « quia magua
proplfr ipsonmi justissimas leges se sponte eis- classe, diceris « Imperator. » Ista ergo ratione
»

dem suhjicereut. Unde et ipse Apostolus Pauius- R( manis a Deo collatum fuit dominium. Unde
«;um a Jiideeis uirais injuriis vexaretur, coram et idem Doctor in v ejusdem lib. dicit, quia
Festo principe tirca pai les Caesareae Palestinse, propter leges ipsorura sanctissimasnisi sunt tam-
ut in Aitibus Apostolorinn traditiii', ad Gspsarera quain recta via ad honores, imperium et gloriam:
appellavit, ac se subjecit legibus Romauis. Quales nec habent unde conqueri debeant de summi et
autem fuerint eorum leges, et quam
saucta^, sic veri Dei justitia perceperunt enim mercedem
:

ia eisdem Actibus Apostolorura sciibitur de dicto
Festo, quiacuraJerosoliraisesset, adieruiit ipsum
principes sacerdotum et sacerdotes jiostulantes
udversum Paulum damnationem mortis quihiis
dictus Festus respondit, ju-out dictis legibus Uo-
mauorum subjeclus, qiiod non est consuetudo
suam, juste videlicet dominando, ac legitime
giibernando. Qiiaiitus aufem fuerit zelus justitia^
apud romanos consules antiquos contra lualos, de
: multis est raanifestuni. Inde scribit Augustinus
in v sa^jie jam dicto libro, quod Brutus tiiios suos
occidit, quiH bellaconcilabaut iu pojtulo ex quo, :

Romanis damuare aliquem, sive donare, nisi vigore justitiae morfem merebautur. « Vicit »
pra-sentes babeat accusatores, locumque defen- euira in eo, ut ait Poela ( Virgilius £neid. vi ),
dendi accipiat ad abluenda crimina. Propter quod Aoior [lutrite, lanJuiDque imiueusa cupido.
dicit idetu Doctor Augustinus iu XVIIl \ih. J)e
r.ivit Dei, c. xvui, quod Deo j^lacuit oibem terra-
Narratetiara de Torquato, quod idem fecit de
rura per Romanos debellare, ut in unam socie- lilio,quia conlra edictum palris invasit jiivenili
latem reipublic;e leguraque productum longe la- quo(iam jtrovocafus ardore et licet victoriosus
:

teque pacaret. exliterit, (juiatamen casfra suc-e geutis discrimini

Amplius autem ad hoc. U'iia de jiire natur^je cxposiiil, ipsum mortiadjudicavit juxla militares
est ut quis gerens curani allerius mercedem re- leges ubi ideiu Doctor causam su« morlis insi-
portet, eo quod, ut scribitur in I'ro\erb. Eccli. nuat, dicens « Ne plus malt esset in exemplo
:

xvn, 12 , Vnimique manduvit D us dc pruximo imperii conlempti, quani boni in gloria hostis
occisi. c .Maxiraus autem Valerius dicit de ipso.
suo. Ex qua quidem ratione jura conceduul,
quod quis rera alienam contrcclare possit et ex- quod raaluit proprionatocarere quam discipiinae
pensas deduceie, ac j^ruuiium accijiere juxta niilitans transgressionibus indulgere. Sic ergo
meritum actionis, cum dicta bouamale traclau- patet qualifer zelo legalis justitise Romanidomi-
tur a praidonibus, vcl quibuscumque raploribus. nium merueruut.
Hoc ergo supposito, consouuni videtur naturai ut
dominium sit concessum juo jiace ac justitia
conservaiida, jnrgiis ac disi (U'diis resecandis. CAPFT VI.

Item. Ad hoc videtur jirovisum, u* mali jiiiuian-

tur, et boni jiromoveantur ; et boc cst otlicium
dorainorura, in hoc quasi oflicium gerenlium
proximorum, ut inde suara reportent mor-
cedem; quia cx hoc sua recipiiint vectigalia
et trihuta. Lnde cum Ajtosfolus ad Romanos os-
tendisset a Deo iirovenire oraue domiuium
tjuomodo concessum. est eis domi7iiuma Dco propter
ipsorum civilem benevolcntiam.
Tertia vero virtiis perquam subjugaverunt Ro-
maiii mundum, ef meruerunt dominium, fuit sin-
: gularis jtietas, ac civilis henevolentia quia ut :

Non est, inquit, Rom. xtii 1 , potestas nisi a

, tradit Maximus Valerius lib. V, humililatis dul-
Deo, et cetera qiiu^ ibi poiiuntur ad dorainium ccdo baibarorum ingenia jienetrat et hoc expe- :

periincntia ultimo conchidit

: Idco ct triiuta
: limeutum habet. Lnde etin Fccli. vi, 5, dicitur,
prxstatis ministri cnim Dci sunt, in lioc iiisum
: quod VI rbum dulce multiplicat amicos et mitigat
servicntcs. luquantum igilur homiues virluosi, ac inimicos. Item in Prov. xv, i Rcsponsio mollis :

sua j)robilate jinepolleutes jiro gubernanda jio- frangit iram scrmo durus suscitat ftrrorcm. Cu-
:

puli mullitudiue quie rege indiget, et iTClorem jiis (juidcm ralio snmitur cx gcnerositatc animi,

non Iiabet, cuiam assumuut, ct sub legibus po- ut dicit Scncca, « (jui magis dicilur qiiain fralia-
puluni diriguut, non fauliim inslinctu Dei nioveri liir. Habet enim mens quoddui sublime et alfum
videntur, sed vicem Dci gerunt iu terris, quia ac impatiens siijterioris ; sed delectatione cujus-
conservant hominum
multitudinos in civili so- dam subjicitur reverenlia', seu lenitatis per quara
cietale, nccessario homo indigel, cum sit
(jiia susjticatur ad jtaria jKtsse conscendere, et a suo
aniinal naturaliter sociale, ut Pliilosojihus dicil non rcsilirc giadti. » Projtler quod et Philoso-
1 Politic. Fnde et in isto casu dominiuin videtur jthiis dicit iu VIII Ethic , quod benevolcutia esl
esse legitimum. Uuod quidem jtrobat Augustinus jtriucipiiim amicitiip. Quanfutu autem antiqui
iu IV D'! civit. Dci, e iv ; dicit etiim sic « Rc-
: Roinani in hac excelluerint virfute, unde cxteras
mofa justitia, quid sunt ipsa rcguH ' iiisi (jiuc- natioucs ad suum traheront ainorcm, sc^jue eis-
dam latrocinia? )) Frgo ijtsa sujtposita, rctinum dcm sjtonte subjicerent, exempla ipsorum dedu-
et quodlibet domiuium esse videtur coiiccssum. cautur in inodiiim. Priino quidem de Scipione,
lulroducit autem ad suiiin probanduiu iutentura qui, ut rofert .Maximus Valerius Iib. IV, cum esset
exemplum de quodaiu jtyrata, qui vocabatur Dio- in Ilisjtania dux Roinani oxercilus confra genteiu
nides {u)\ qiii ciim liiisset cajitus ali Alcxandro, Uantiibalis, ac vcgesiniiim qitartum agens auuum
qua^sivil ab co cur iiian! haberet infestuiu. Ipse Carlhagiiiem ibiiiora a Ptcnis conditatu in suaui
« libera contumacia » respondil « Quod tibi, ut : rcdigisset jioteslatem, in ipsa virginem cepil
orbem terrarum. Scd (juia ego exiguo navigio exituia? venustalis, quam ul dcsponsatam agno

' « Quid sinit regna, nisi magna latrocinia. n (( .Vug. lib. De civit.Dci. Quve dum pei-agraivt.
(a) S. Augustiuus in IV De civitate Dei, Piratap comprehensus ost ah eo Dionides archipirata
istiiis nomon reticot. Legifur tamon etiam iu qiiidam. «
f^peculfl Historinli Vinccnt. Bcllov. lib IV, c. i.i
 OPLISCULUM XVI.
vitet nobilem, ipsam iiiviulatam parentiLus red-
didit, et auium quod
ia redemptione. ejus tradi-
tum fuerat, doti ejus adjecit. Ex quo facto ad
amorem Romanonim liostes adduxit, admirantes
de tam casta moderatione continentia^ dicti prin-
cipis :quia cuni idem ouctor ipsum referat so-
lutioris vita^. in juvenili sptate fuisse, se ipsum in
lanta libertate et potestate consistens ab omni
delicto conservavit immuneni. Unde Titns Livius
de bello Punico nurrat,Scipionemsponsum dicta^
virginis allocutum fuisse, in quo sermone suam
ostendit pudicitiam digne principibusiraitabilem,
et dominii meritoriam. Scribit etidem Titus de
ipsoqusdam benevolentiae inductivain prsedicta
victoria. Cum enim misit obsidesRomanis, primo
quidem hortatus est universos bonum babere
animum, venisseenim eos in Romanorum potes-
tatem, qui beneticio quam metu obligare homi-
nes mallent, exterasque gentes tide ac societate
.pinctas habere, qu.:m tristi subjectas servitio.
De hoc etiam dicit De civit. Dei.
Augustinus I
quod proprium ipsorura fuit parcere subjectis,
et debellare superbos, acceptaque injnria ignos-
cere quam persequi ninlebant. Refert etiam idem
Doctor in eodem iib. de Marco Marceilo, qui cum
Syracusam urbem cepisset, ante illius ruinam
suas illietfudit lacrimas, 1anta>que fuit pudicitia»
et continentis animi, benigna^que mentis, quod
priusquam oppidum jussisset invadi, publico
edicto cons'ituit ne quis corpus liberum violaret.
Quid pluribus exemplis insi>timus? Cum etiam
Machabaei, Judas videiicet, Jonathas et Simon,
de genere Judseorum, quorum est proprium
aiiarum nationum aspernari consortium, tum
quia Saturnini sunt, sicut Macrobius dicit
super somnium Scipionis, tum quia legibus
prohibehatur eisdem considerata benevolen-
, populi. Quod quidem apparet, quia prinro domi-
tia Romanorum, cum ipsis statuerunt amici-
tiam, ut in I Machabeeorum scribitur, ubi in-
ter alia commendabilia de ipsis unde populos
gentesque diversas ad suiim trahebant amorem
et subjecti(.)nem politicam, seu despoticam, snl)
compendio interseritur, quod inter pra^sides Ro-
manos nemo portabat diadema, nec induebatur
purpura, ut magniticaretur in ea. Etquiacuriam
fecerunt, et consulebant quotidie trecentos vi-
ginti, consiiium agentes semper de multitudine,
ut quee digna sunt gerant et committunt uni
: Item Dionysius in Sicilia, sub quo captivatus est
homini magistratum suura per singulos anuos
dominari universoe terrse suse et omnes obediunt
: scribit Maxinius Valerius lib. IV. De rege vero
uni, el uon estinvidia neque zelus inter eos. Ubi
attendendum quam ordinatum erat tunc temporis
regimen politicum in urbe, quod eratpraecipuum
motivum cujuscumque nationis et provinciae ipso-
rum appetere dominium et eisdem sua colla
subjicere. Aliud etiam erat in eis provocativum
subjectionis, quia ex cupidine dominandi non se
dominos vocabant, sed socios et amicos. Unde el
de Julio Caes^are in Suetonio scribitur, quodmili-
les suos non sibi subjectos, sed socios et commi-
htones vocabat. Sic et antiqui consules de Ju-
dfeis feceruut qui quidem etsi modicum habe-
: cum
reut in oriente dominium. cum Romanis tamen
c(>nt'oedei"ati sunt fcedere amicitia?. Et cum am-
plam haberent Romani monarchiam in oriente
et occidente etaliis mundi plagis, utex pra-dicto
lib. Macbab., est manifestum, non tamen dedi-
gnati sunt cum Judaiis societatem inire et ad
paria se publico in alterutrum attestari edicto.
' Al. : « consentanea vide.tur.
375
Patet igitur cx jam dictis quod meritum virtu-
tis inRonianis antiquis meretur dominium unde :
etiam alia? nationes allecta^ siint ad ipsorum do-
minium; tum ex dilectione patria^, pro qua om-
nia contemnebant tum ex vigore justitia', prop-
:
ter quam contra omnem malefactorera et pertur-
batorem pacis se opponebant tum ex civili
:
ipsorum i)enevo]entia, in qua ceteras nationes ad
sui amorem trahcbant Pro quibus omnibus ex
merito virtutum in ipsis divina bonitas consen-
sisse videtur ' ad ipsorum principatum ex causis
et rationibus assignatis. Sic enim quis meretur
dominiiim, ut Philosophus in V Ethic. tradit :
ubi dicit quod non sinimus principari hominem
in quo est natura humana tantum, sed illum qui
est perfectus secundum rationem, sicut dictum
est supra.
CAPUT VJl.
Hic Auctur dcctarul, qualiter Beiis permittit ali-
quod dominium ud punitionem malorum; et quod
tale dominium est quasi instnmentum divinx
justitix contra peccatores.
Fuit autem et alia causa, unde domininm est a
Deo permissum, (juam a sacra accipimus Scrip-
tura, nec Philosophorum et Siipientum huju- sse-
culi sententiis est contraria, vicielicet propter me-
ritapopulorum: quam beatus Augustinusassignat
in XIX De civit. Dei. Probat enim ibi servitutem
introductam propter peccatum. Unde et sacra
Scriptiira dicit in Job. xxxiv, 30, videlicet quod
facit regnarc h.ominem hypocritam propter peccata
nantes in mundo fuerunt homines iniqui, ut his-
torifp tradiint, sicut Cain, Nerabrot, Beliis, Ninus,
et Serairamis uxor ejus, qui et dominium huhue-
runt in prima et secunda aetate mundi. Causa au-
tem unde habuerunt istud dorainium, assumi po-
test ex parte siibditorum, vel dominantium quia :
tyranni siint instrumentum divina^ justitia? ad pu-
niendum delicta hominum, sicutrex Assyriorum
super Israeliticum populum, et rex Gotliorum
flagellum Dei super Italiam, ut historise. narrant.
populus. et tandem ab ipso libertate donatus, ut
Assyrioram quoraodo ad puniendum delicta sui
populi est deslinatus, sic ostenditnr per L-aiam
Prophetam, cap. x, 5 :Assur virga furoris mei.
unde baculus ipse est : in manu ejus * indigna- . ,-^
et
tio mca. Ad gentcm fallacem mittam eum, et cvn-
tra populum furoris mei mandabo illi ut auferat
spolia, et dividat * prsedam. ef ponat illum in roft-' Diripiaf.
culcationcm qiiasi lutum plaJearum : quai omnia
veriticata sunt, qnando Jerusalem obsessa est a
Clialda;is, per Nabuchodonosor regem Assyrio-
rum capta et combusta, captis principibus ejus
rege Sedecia, ejus confossis oculis, et occisis
tiliis, sicut in tine IV lib. Reguni traditur per :
qiia^. verba satis ostenditur, qualiter Deus piiiiii
peccatores per manum tyranni. Unde concludi-
tur, ipsos esse instrumentum Dei sicut daemone-,
quoruni potestas justa a sacris doctoribus poni
lur, voluiitas tamen semper iniqua. Quod etiam
oslendit nobis tyrannicum regirapn, quianon or

376 I)E REGE ET KEGNO.
dinaliir nisi ad orius ct rnolesliam subditorum.
T\'j'anni enim proprietas est pro{)riam et solaui
STii utilitatem et commodum quajrere, ut dictum,
est supra, et Pliiiosophus tradit in Vlll Efhli:. ;
ubi ponit quod sic se-liabet tyraunus ad subditos
sicut dominus ad servos, et sicut artifex ad orga-
uum et instrunienlum. Hoc autem pujuale est
subditis, et contra naturam dominii, sicut supe-
rius est probatum. Scd ex parle dominanliuin
tale dominium videtur a Deo concessum primo in
casu sujjposito, vel Ueo disi^onente pro subditis
quod est ad esitum mcliorcm, quando vidclicel
princeps ad Dei i^lacitum studet quamvis pecca-
tor, ut de Cyro rcge Persarum scribitur in ba.
cap. XLV, 1 Hscc, inquil, dicit Boininus Cliristo
:
iitco Cyro, cujus apprchcudi dcxtcram, ul subji-
cium antc faciem cjus gcntcs, et dursa rcgiim vcr-
tam. Apcriam ante facicm cjus januas, ct portx
non claudculur. Quod quideui adimpletum fuit,
ut hi:itoriae tradunt, quando subito dcsiccalo al-
veo t;uj)hratis et Tigris, (jui per mediam Habylo-
niam transibant, civitatcm intra\it, occiditquo
iJallhassar i])sorum regem cum gente sua, ip-
samque civitateni destruxit, ad Medos transfe-
rens monarchiam, ul)i tunc regnabat Dariiis Cyri
]»ropiri(juus, ut Josej^iiu.^ scribit. Hocautem Deus
sic disposuit, qiiia dicUi- Cyrus huniariitatom os-
tcndit in suis lidejibus Judans, qiii caplivi tcne-
bantur in Assyiia, qiios postea remisit liberos in
Juda-ara cinn va-;is tcmpli, et ipsuru templum
mandavit ex quibus bonis et o|)(ri-
jea'dili(;ari : iiou erat vir mclior illo. Sed post duosannos a
bus virtuosis qua^ exercuit circa divinuiu cultum,
et Dei po[)ulum, totius oriculis obtiuuit luouar-
cliiaiu, ut supcrius est o.-lcnsum. l*ra'diclus vero
Dalthassar occi.^^us fuit, iit cx seutcnlia Danielis
apjiaret, quia Dco ingiatus, et quia vasis lcmpli
Dom ni in uuo convivio estabiisus undedictuiu : quod ultimo diclus [)i inccjis fuit occisus cum li
est ci jxT Daniclein caj). v, 'li Quia u(tn huini- : liis, totaqiie ojus jirogonios a doiiiiiiio estavulsa:
liasti cor tuum, scd adccrsus dominntoicm c<rli
Elevatus dcvatum est *, et vasa dontns cjus uUata sunt coram
>•
te, et tu et optimates tui ct uxores vinuin bibistis in
In manu^^^i^ porro Ikum cwli, i/ui habct stutum tuum in
• ticatus est supcr omnes reges qui fuerant aute
la. manihiis suis * cl oiitncs vias (uns, nm iilorifirasti :
Ab co. idcirco ab ipso * missus st arlirulus inaitus conivd
i terra dc>idorabat audirc s i|(ioiitiam Salomonis.
te : quod j^ro seuteiilia diviua aciij)imus conlra
ipsum,utreiposlea probavite\cntus. Narratenim
historia Danielis quod duin liallhassar i'ex |{aby-
louiorum j)crsislcict iii Dci (onlunielia, ut ex
dictis Ii(|uct, cx ojiposilo mcii.-.a' siii coiivi\ii vi-
(iebat digitos iiianus in jiaricte scribeutis; ex qua
Scriptura j^crterrilus est, quasi i|)sa esset uuntius
suae niortis. Hcfcrl eiiim Scriptiira Daniclis (juod
fx asjjcctu scribcnlis, ciijiis iiiia::iii('in iioii vidc-
bat, uisi digitorum inaiius, facics ejus jiertcrrita
est, et cogitalioncs ejus iicrlurbabant eum, com-
pages rciium ejys dissolvebanlur, et genua ejus
ad se invicem collidcbantur ([uu^ omnia iiisi- ; facit piipnlos pcccatum. l*roh. xiv, '.W. Tradunt
nualiva eraiit tinioris immciisi, el futuri jiidlcii
super eum. Sed haiic scri[itiiraiii rex uon (iiscer-
ucns, vocatus Daiiid, iiitcr|)retalusquc sub tribiis
nomiiiibus, ipsuni denuutiavit moiifurum, vide-
licet liManc, Thcccl, Pharcs :» ((uod cx|iosuil scrip-
tura. Manc : JSitmcravit Dciis icijnnin tuuin, ct
comi>lcvit illud » lioc cst, iu tcriuino [tosuit, si-
: divino tiinore ad suoriim obsorvantiam m.inda-
cut res nuiiicrata, ([ua- tollitur et scparatur ab
acervo [lecunia^ Appcnsns es inslutcra,
w Thcccl:
et iuvcntus cs minus liabcns » unde et digniis es
: Dcum timr, ct mnndata cjus obscrva, hoc cst cnim
monc. « Vharrs Diiisum cst rcjnuin tnmn, it
: omnis hnino. Scd ct pra'ler rogcs deicolas quid
datum cst Medis et 1'crsis, » ul sujicrius est os-
tensum. Ex quibusomnibus satis est manifestum
quod ilhe claiisula' non jiroprie sunt sitrnitica-
tJViE secuudum aliijuod idioma linguanim, scd
.
LIB. III.
socuudum dispositionein divinam sicut et ,
fictum (juoddam in quo Propheta comprehen-
:
dit divinam circa nos voluutatem. Sit ergo
lioc cjuclusum, quod iu illa scriptura suam in-
sinuavit scntontiam contra Principem Babylo-
lud?-, quia projiter peccala sua diguus erat morte
el privatioue regalis principatus, juxta illud
Eccli X, 8; « Rcgnum de * gcnte in geiitem trans- * A r/i
fertur propter injustitias... ct diversos dolos. »
C.\PUT VHI.
Ilic uuctor dcclarat, cjuod inlerduin tale dominium
maluin dominaulium, quia propter ipso-
cedlt in
rum ingratiludinem in superbiam chiti gravitcr
deprimuntur
Sed adhuc insistendem est circa divinam pro-
videntiam in dominio. Contingit eniiu inlcrdum
quod cuin quis assumit princijiatum, erit homo
virtuosus, et aliquo temjioro perseverabit in eo.
Sed aliijuo tcni[)ore j)rocedcndo, ex fuvore hu-
mauo cl j)rosj)critate reruiii ngaliuiu clcva-
tur quis in sujierbiam, et de beueliciis sibi a
Deo collatis ingratus eidcm etlicilur. Uude Phi-
]oso|)hus dicit V Ethic, quod principatus virtii-
tcm ostendit sicul accidit de Saiilc, dc ([uo scri-
;
bitur I Heguiu, (juod iu tota tribu Hcniamiii
suo regimiue factus est Deo inobcdieus uudi' :
dictum est Proj)lielu' Sainueli de ipso I Reg.
XVI, 2 :Usijwtiuo tu lugcs Saul, cuin cgo pro-
jtcerim lum nc rcgnct .s»/)'T Israrl qua.-^i ex di '.'
viua senlontia irrcfragabili sit sepultus. Proptcr
undo iu Parali|)om('iion de ijiso concluditur,
quod mortuus c>t Saul propter iuiquilates suas.
Hoc aulein et de Salomone accidit, qiii raagni-
cum, iit scribitur iu Ecclesiaste, el uiiiversa
Sed, ut dicit Augustinus, .Wil hr cicil. Uci, so-
cuudu' res luffdicto rcgi fuerunt noxiie, quia
la[)sus iii luxiiriam riiit in idololatriam
, e\ :
qiio factus ost abdiuinabilis j)o|)ulo intantuui
ut servi ejus rebcllarcnt ei diri|)ioules sjiolia
suu' regionis et vastautcs terram absque resisten-
lia aliqua, cum tainen jirius omnes obcdirent ad
iiutum sicut tostalur rogina Saba, utjiatet in lil
lib. Hci:. .\d niagua igitur proiiiotus iii |)riiici[)io
sui rogiiniiiis [)ro[)tor divinam revorcntiam quani
exhibuit. in liue sui rcgiiuinis docidit in vilia
piojjler dolicta quu' commisit : Quia miseros
taiiioii Ilcbiu'i, utllieronymusrolcrt iii Commtnto
supcr Ecilcsiastc, quod in riiic vitu' sua' ex multis
vexatus suiiin recognovit crrorem, sequo dispo-
suit ad iia-niteutiam de commissis libruuKjuc
I)ra'fatuin conqiosuil in (juo sicul cx|)ertus
cuncta dcliiiit vaiiitati subjaccre, suhjicions se
toruin. liide iii fiue jinodicti libri cap. xii, t, 1
concludit Fincm logucndi pariler audiamu.<i.
:
dc i)riiici[)ibus etliiiicis dicaiu ? (|ui quamdin
fuerunl Dco grati virlutumquc cultorcs, floru»)-
runt in dominio rum vcro ex clatione dominii
;
adcoutrariumse converteruut, mala uiorle vitam
 ;

OPUSCULUM XVI. 377

finierunl, siciil contiiit^il de prapfato Cyro rege nante. Ergo stultum et praesumpluosum est glo-
Pe^sarum monarciiia. Tradunt enim historiae de riari de sua virtute. Isla autern ratio satis apcrta
ipso, quod cum totam snbjugasset Asiam, Par- esse videtur, et haberi potest ex verbis Philoso-
tiiiam, Sc^tLiiamque ferro perdomuit, tandem plii supra inductis. Quia virtus cujuslibct mobi-
lungum certauieu Sc.ytliis infereus, domiuaute lis a virtute dependet prirai moventis, et ejus
tunc Tamari regina dicl» gentis, qua? Massagetia instrumentum erit et hinc est quod Deo talis
:

vocaliatur, primo quidcm cum tiliodietai Regiua! gloria estdisplicibilis, quia tales derogant divinae
adolesceutulo dimicavit, ipsumque vicit et ucci- ])otentiae propter quod scribitur in Judith,
:

dit, nuilique parcens ietati, ingenteui mulLilu- quod de sua virLute glorianLes Deus humiliat :

dinem peremiL. Quia ergo crudelitatem exercuit et ideo subjungiL dictus ProphcLa Isaias Prop- :

et in Baljjlonia et in regno Lydi.-e, quia in utro-
que reges et j)rincipes mala morte trucidavit, et
iu regno Massagetarum similiter fecit; in lioceo-
dem judicio similiter eum Deus punivit Narraut
eniui historiai quod dicta regina congregavit ex-
ercitum contraip5imi,Scythasvidelicel, Massage-
tas et Parthos et in quihusdam montihus dicta
regina insidiis conipositis invasit caslra ejusdem
et sic impetu armatorum ahsorhuit, quod du-
cenla milla fuerunt occisa prcefati principis, et
ipse captus cui amputato capite regiua ipsum
:
ter hoc mittet dominator Dominus cxercituum in
pinguibus ejus tenuitatem, et subtus gloriam ejus
succensa ardebit quasi combustio ignis. In quo
siguiticaLur poena sensibilis, quae tahbus infer-
tur tyrannis, et annihilatio principatus, ut in
praedicLis est manifesLura. Relinquitur igitur a
Deo omne esse dominium, sive legitimum sive
tyrannicum, socundum varias vias ^ suae iiivesti-
gabilis providentiae.

in utre sanguine pleno maudavit iucludi, et sic

invectiveacclamabatureidem :<iSanguinemsitisti:
CAPUT IX.

sanguinem bibe: » quasi ipsa mors iguominiosa

quampassuse^t,fuerit argumentum sua^ alrocita- Hic autor declarat, quod homo naturaliter domi-
tis. Omnes etiammonarcliai ipsum sequentes, ut natur animalibus siloestribus etaliis rebus irra-
iuGra-cia niagnusAlexander, quamdiu cum reve- tionalibus, et quomodo quod probatur multis :

rentia suos tractavit Macedones, vocans miiites rationibus.

&UOS patres taraquam antiquiores, optime proces-
sit in monarchia sed eisdem existens ingratus,
; Nunc igitur accedendum est ad diversas spe-
a sbrore venenatus est et prsicipue quia post : cies dominandi secundum diversos modos el
victoriam Darii accepta tilia in coujugem, mili- gradus in hominibus dominii et principatus.
taria coepil postponere, luxui vita? intendens, et Et primus quidem generalis est omnium, qui
sui immemor factus dolorosa morte vitam hnivit. competit homini secundum naturam, ut tradit
Et sic de multis aliis principibus ethnicis exem- Augustinus, XVIII Be civit Dei in quo casu et :

plum potest adduci, ut de Julio Ca^sare et Han- Philosophus concordat in I Politicorum. Hoc au-
uibale, qui propter abusum douiinii diro necati tem et Scriptura sacra conlirmat, quando in sui
sunt exitu, ut eis conveniat quod in Ecclesiaste creatione tamquam naturae dicit Gen. i,28 : Do-
cap. vui, 9 scribitur Intcrdum dominutur ho-
: minamini piscibus maris et volatilibus cceli, et uni-
mo homini in malum suum : nec non et illud versis animantibus quse moventur super terram :
Isaiae Prophetae, quod in omnibus tyrannis lo- in quihus ostenditur quod naturae institutor hu-
cum habet. Cum enim ostendisset ipsos esse manae talem indidit potestatem. Qui enim dixit,
divinae justitiaeexactores contrapeccatores, sicut Germinet terra herbam virentem, et ex tali dicto
carnihces domiuorum, ut manifestum est supra data est potestas arboribus germinandi, dixit et
cum dixit cap. x, 5 Assur virga furoris mei : nobis similiter ; Dominamini piscibus maris etc.
etc. ; statim subdit Ipse autem non sic ar-
: EL sic ex jam dicLis apparet quod dominium ho-
ita. bitrabitur et cor ejus non sic sestimabit quasi minissupraceterascreaturasest naturale. UndeeL
"
;

r)je- sic agat ut Dei iustrumentum Ad contcren- : Philosophus probat secundum eamdemrationem
em. dum erit cor ejus, et ad interfectioncm quod venationes et aucupia suut a natura. EL
* gentium

;. non paucarum dixit * enim

: Numquid non prin- : Augustinus in praedicto libro hoc probat per do-
npes (^^ps * nostri simul reges sunt ? attribuens videli- rainium quod antiqui patres soliti erant habere,
cet suae virluti, et non Dei, qui movet ip.sum ad ut pastores essent pecorum, qua? et divitiae natu-
puniendum transgressores divinorum manda- rales dehnitae sunt supra. Et quamvis taie domi-
torum. Hanc autem ingratitudiuem * et prae.- uium diminutum sit propter peccata, quia etiara
sumptionem tyi'annorum Dominus statim ibidem vilia animalia domiuantur in nobis, et facta sunt
redarguit et gravissime punit, ut in jam dicLis nobis nociva, quod non contingit in homiue nisi
principibus paLet. Unde subdit Propheta in eo- propter dictam causam tanto magis tamen par-;

'dem loco « Nunquid gloriabitur securis contra

: ticiparaus de dicto dominio, quanto magis ad
eum <^^'" 9"* secat in ea ? An * exaltabit serra vontra statum attingimus innocentiai quod etiam vox :

t)-a- ^um qui se fecit ? Quomodo si elevetur virga con-
tra elevantem eam, et exaltetur baculus, qui uti-
que lignum est. Uhi consideranda est similitudo,
quia valde congrua est. Sic enim se habet vir-
tus dominantis ad Deum, sicut virtus baculi ad
evangelica nobis promittit, si ejus imitatores
fuerimus in justitia et sanctitate. Cum enim D.o-
rainus exhortaretur discipulos ad animarum sa-
lutem, verbura Dei praedicando, sic de eisdem
virtuLem denimLiaL dicens Marc. xvi, 17 In no- :

percutientem et sicut virtus seri'ae ad artihcem. rnine meo dxmonia ejicient, linguis loquentur ?zo-
Constat autem quod virtus serrae vel securis iu vis, serpentes tollent : et si mortiferum quid bibe-
artificio nulla est nisi per artilicem moventem rint, non eis nocebit. Qnod experimento didicimus
et dirigentem ita et de virtute dominantis con-
: in virtuosis et perfectissimis viris, ut in gestis
tinuit, quod nulla est sineDeo movente et guber- sanctorum patrura ^rcribitur ; ei de beato Paulo

* .Al. : « ingratitudinem ad praesuraptionem. Al. ;( rimas. »

37S m REGE ET REGNO. LIB. III.

fraditur in Actibus Apostoloruni, quia vipera

ipsum non nec bealum Joannem Evange-
laesit,
listam venenum
CAPUT X.
et sic de mullis aliis sanctissi-'
:

mis patribus, qui super crocodilos atrocissimas

bestias sive vencnosa reptilia Nilum vadabant,
ut impleretur in eis (juod Dominus in Luca
dixitdiscipulis X, ii Ecce dcdi vobis potestaUm
:
ealcandi stipcr scj-pcntes et scorpioncs, et supra
omnem virtutcm inimici Istius aulem domiuii iu
.
prima liomiiiis institutione collati ex triplici via
ratio congruentia?assignari potest. Primo qui-
dem naturw processu. Sicut cnim in ge-
ex ipso
neralione rerum naturalium intelligitur quidam
ordo quo de imperfecto ad peifectum procedi-
tur nam materia est propter formam, et forma
: Piimum autem
imperfectior est propter perfecliorem ita et in
Uic auctor declarat de dominio hominis secundum
(jradum et dignitatem; et primo de dominio
Papae qualiter prsefertur omni dominio.
Recipit igitnr divisionem dominium quadri-
merabrem cademcausa et ratione. Quia quoddam
est sacerdotale et regale similiter. Aliud autem
est regale solum, sub qiio imperiale suraitur, ct
sic de aliis, ut infra patebit Tertium vero poli-
ticum. Quartum autem ceconomicum.
ceteris antefertur mulliplici
:
via sedpraecipua suraitur ex institutione divina,
:

usu rerum naturalium nam imperfectiora ce-

;
videlicet Christi. Cum euim eidera secundura
dunt )n usum i^crfectorum plautce enim utun-
:
suam bumanitalem omnis sit collata potestas,
tur terra ad suum nutrimentum, animalia vero ut palet in Matth. xvi, 18, dictam potestatcm suo
plantis, bomo autem jilanlis et animalibus. rnde communicavit vicario cum dixit : Ego dico
concludilur, q\iod bomo naturaliter dominatur tibi, quia tu cs Pctrus, super hanc petram aedi-
et
animalibus propter qnod sicut superius est tac-
: flcabo Ecclesiam mcam et tibi dabo claves regni
:

tum, Pbilosojduis jirobat in I Puliticorum, quod calorum : et quodcumque ligaveris super terram.
venatio animalium silvestrium est iusta natura- erit ligatum et in crelis et quodcumque sotveris
:

liter. quia per eam bomo sibi vcndicat quod ua- supcr tcrram, crit solutumct inarlis. Ubi quatuor
turaliter est suum. Secundum apparet boc ex ponuntur clausula', omnes signilicativa? dominii
ordine divina providentiffi, quaj semper infe- Petri suorumque successoriira super omues iide-
viora j)er superiora gubernat unde cum bomo ; les, et jiriqjtcr quas mcrito
Pontifex summus
sit supra cetera animalia, utjiote ad imiiginem Komanus Ejiiscopus dici jiotest, rex et Sacerdos.
Dei factus, conveiiienter bominis gubernationi Si enim Doniiniis nosler Jesus Cbristus sic appei-
alia aninialia sutiduntur. Teilio apparct idem ex latiii-, ut Augiistinus jirobat, .WTI De cicit. Dei,

juoprietate bominis et aliorum animalium. lu
aliis eiiim animalibus invenitur secundum ;vsti-
mationem naturalem qua-dam
denlia' ad alicjuos jiailiculares aclus
non videtur incongruum suura sic voc;ire suces-
sorem, circumscriptis rationibus quae possenl
particijjalio jiru- adduci, quia satis est clarum. Sed rcdeunduni cst
; in bomine ad clausiilas jara dictas quaruin una sumilur e.\
:

vero reperitur qua^dam universalis ' prudcntia, nominis impositi niagnitudine, secunda vero ex
quae est ratio nalnraliumagibilium. Omne autem domiiiii fortiludine, tertia autem ex domiuii
quod est jier jjarticipatiiincm, siibditur ei ijuod amjilitudine, quarta ex dominii plenitudine.
est jier essenliam univcrsaliler. laide patet quod Primaui igitur partcm jira-fatam accijiimiis, cura
csl naturalis subjeclio aliorum animalium ad D(miinus dicit Ego dico tibi, quia tu es Petrus,
:

bominem. ct supcr hanc pctram wdificabo Ecclcstam meam.

Sed utrum dominiumbominis superliominem In hoc enim uomine, ut sacricxponunt doctores,
sit nalurale vel a Deo jiermissum, vel provisum, sicut Hilarius et Auguslinus, Dominus poteutiam
exjam dictis verilas baberi jiotcst. Quia si loqua- Pctri insinuat quia a jietra. qua» est Ciiristus,
;

murdcdominio jier modum servilis subjectionis, iit dicit Ajiostolus, cujus confessionem Petrus
introduclum est propler jicccatum, ut dictum est j»r;emiscrat, Pctriis est apjtellatus, ut secundum
supra. Sed si loquamur de dominio jirout im- etiara quamdam parlicipationcm nomen actiuiral
jioitat ofticium consulendi et dirigendi, isto modo ct potestatcm, et audire mereatur El supcr :

quasi naturale jiotesl dici, quia ctiam iii statu hiiitc petram scdificabo Ecclcsiam meam quasi :

inuoccntia' fuisset. Kt ha'C est sententia Augu.>- totuni dominium iuterlidclcs ex Petro depeudeat
lini, .\I.\. l)c cir. iJei. Tnde istud domiiiiuiu ei in cjus successorcs. Secunda vero clausula do-
comjietcbdt in quantum honio est * sociale natu- minii irajiortat fortitudinem quod signilicat :

raliler, sive politicum, ut dictum esl sujira. Ta- vcrbuui (juod sequitur EJ portx iufcri non
:

lem aulcm societatem ojiorlet ad iuviccm ordi- ]iru'vuli fiitnt lulvrrsus eum (jii;*^ sunt curiae ty-
:

nari. In bis aulem qme suut ad invicem ordi- raniioruui el persccutorum Kcclcsifp, ut doctores
naia, ojtoi tct semjxr ali(juid esse jirincijiale el Maiii ibidem tradiint sic dicta\ quia suut causa
;

dirigcns primum, ut tradit Philosojihus in I Po- omniuni jicccatorum intra Kcclesiam miiitau-
lit. Hoc etiam osfcndit ijisa ratio oidinis, sive tem. .\d talcs enim principes omnes scclerati re-
natiira quia, ut per Augiistiiium scriliitur iu
: currunt, ut accidit in curia Fcderici et Corra-
jtra-dicto libro, ordo est « parium dispariumquc dini, et Manfredi. Sed tales non pi\Tvaluerunl
rcruiii sua cuique tribucns disjiosilio. » Inde adversus Ecclesiam Homanam immo omnes ;

luanifestum est quod nonieii ordiiiis infPijualita- mala morte extirpati sunt quia, ut dicitur in :

tein imjiortat, et lioc est dc latione doiniiiii. VA libro Sajiient. iii, l!>, yntionis iuiqua' dirs; sunl
ideo secundum haiic considcratioiicm domiiiium rousummntioiti s. Dominii vero amjtlitudo os-
bominis sujier honiiiicm cst natur;ilc, etestin tcuditur cum subjungit Dominus Et libi dnbo :

.\ngclis, el fuisset in jumiuo slatu, ct est etiam rluves reyni cnlontm. In hoc enim iusinuatui
modp de quo uunc pcr ordiucm est dicenduni
: iiobis potestasPetri el successorum suorum qua-
secundum ipsiusdignilatcm et praduni. se extenditad fotam Ecclesiam, scilicet niiliim-

Al. ufilis .\u dticst. : « «inimal.

 OPUSCULUM XVI. 370

leni,et triumphantem, qute perregnumcoelorum sarum, pro argento in brachiis et pectore Gra'- ;

designantur, et quaj clauduntur ciavibus Pelri. corum vero monarchiatn pro a^reo ventre et
Sed dominii plenitudo ostenditur cum ultitno foraore, sedRomanorum ultimo, pro tibiis
dicitur: Et quodcuinque U(javeris super terram, ferreis, et pedibus partim f(U'reis, partim vcro
erit iiyatum et in coals ct quodcumque solveris
;
fii:tilibus. Sed post ha^c suscitabit, ait Propheta
superterram, erit solutum et iiicwlis. C.um enim Daniol, cap. n, 44 Dominus Beus ccBd regnum
:

summus pontifox sit caput in corpore mystico qiiod m seternum nun dissipabitur, et regnum ejus
omnium lideliuni Cliristi, et a capite sit omnis populo alteri non tradctur, comminuetque universa
motus et sensus in corpore vero sic erit in pro- ;
ixgna, et ipsurn stabit in ieternum quod to- :

posito. Propter quod oportot dicere, in summo tum ad Christum referimus; sed vice ejus ad Ro-
l^ontilice esse pleuitudinem omnium gratiarum, manam Ecclesiam, si ad pascondum grogem
quia ipse solus coufort plonara indulgentiam ejus intendat. Attendendum etiatn, quod divina
omnium peccatorum ut competat sibi quod de
: institutio dostitui non polest, quia solum dis-
primo principe Uoniino dicimus, quia de Tple- pensatores et assumpsit suos vica-
ministros
nitude ejus omnes accipimiis, Joan. i, 16. Quod rios Christus sicut Apostolus dixit I ad Corinth.
sidicatur ad solam referri spiritualem potesta- IX, 1 : Sic nos, inquit, existimct homo ut mi-
tem, iioc esse non potest quia corporale et tem- nistrosChristi, etdispensatoresmijsteriorum^ Dei.
porale ex spirituali et perpetuo dependet, sicut Solus enim Christus fundavit Ecclesiam, cujus
corporis opercitio ex virtute animie. Sicut ergo ininisterium Petro et pastoribus commisit ;

corpus peranimam habet esse, virtutem et ope- Fundamentum autem aiiad nemo potest ponere
rationem, utex vorbis Philosophi et Augustini de prseter id quod positum est, quod est Ctiristm
itnmorlalitate animae patet, ita et temporalis ju- Jesus ; I Cor. ui, 11. Unde sacri dbctores quam-
risdictio principura per spiritualem Petri, et suc- dam potestatem Chrislo altribuunt quam Petrus
cessorum ejus. Cujusquidemargumentum assumi non habuit nec sui successores et ipsam potes- ;

potest per ea qna; invenimus in actis et gestis tatem excellentom ntmcupant et sic potestas :

sunimorum Ponlilicum, et Imperatorum, quia Petri et successoremejusnonadaequatur potestati

temporali jurisdictionicesserunt. Primo quidem Christi,immo omnino transcendit. Poluit enim
in Constanlino apparet, qui Sylvestro in imperio Christus sine baptismo salvare propter quod et :

cessit. Item de Carolo Magrio quem Papa Adria- Hieronymus Sapcr Matthaeum, quod nuilum
dicit
mus Imperalorum constituit. Idom de Ottoue I sanavit iu corpore quem non sanavit in mente,
qui per Leonem croatus et imporator est consti •
et tamon sine baptismo quod tamen Potrus
;

tutus, ut historise reforunt. Sed ex dispositione non potiiit unde et Cornolium Conturionom,
:

principum auctorilate apostolica facta, satis ap-
[laret ipsorum potestas. Pritno enim invenimus
de Zacharia hanc potestatom esercuisse super re-
gemFrancorum ,quia ipsum a regno deposuit,
et omnes barones a juramento iidelitatis absol-
vit. Item de Innocentio III qui Ottoni quarto
imperium abstulit. Sed et Federico secundo hoc
idcm accidit per Honorium Innocentii imtnedia-
tum successorem. Quamvis
summi Pontihces non extenderunt manum
ratione delicti, quia ad hoc ordinatur eoruni po-
testas et cujuslibot domini, ut prosint gregi
ut in Actibus Apostolorum logitur, cum tota sua
familia baptizavit etiam post adventum Spiri-
lus sancti. Potuit etiam mutare Christus formam
sacramentorum et materiam, quod Petrus non
poluit, nec successoros ejus.
Ha3C ad praisens dicta sufficiant, subtibiliora
sapientibus relinquendo, et altiora quse dici
possent. In hoc tamen sistat conclusio prassentis
in oinnibus islis capituli, Vicarios Christi pastores Ecclesieecunctis
nisi debere prajforri exjam dictis causis.
:

unde merito pastores vocantur, quibus vigilantia

incumbit ad subditorum utililatem. Alias non
CAPUT XI.
sunt legitime domini, sed tyranni, ut probat Phi-
lo.sophus, et dictum est supra. Unde Dominus Hic auctor declarat de dominio regaii, iu quo
utitur in Joanne quadam importuna interroga- consistit, ef in quo differt a potitico, et quo
tione, ter quaMens a suo succossoro beato Petro, modo distinyuitur diversimode secundum di-
quod si ipsum diiigit, gregem pascat, Petre, versas rationes.
inquit, am,as me ? Pasce oves meas Joann, :

XXI, 17 quasi in hoc consistat tota pastovali»

;
Nunc autem ad regale dominium est proce-
cura, profectus videiicet gregis. Hoc ergo sup- dendutn ubi est distinguendum de ipso secun-
:

posito, quod pro utilitate gregisagat, sicut Chiis- dum divorsas regiones, et proHt a diversis varie
tus intendit, omne stipergreditur dominium, ut invenitur traditum Et primo quidem in sacra
ex dictis apparet quod ex visione prima Na-
; Scri[)tura aliter loges regaiis dominii traduntur
bucliodonosor satis est manifestum, de stalua in Deuteronomio per Moysen, aliter in I Reg.
videlicet quam vidit, cujus caput aureum, pectus por Samuelem Prophetam uterque tamen in
:

et bidchia de argento, veater et feniur de a^re, perscna Dei difforenter ordinat rogom ad utili-
tibiffi vero ferreye pedum quoedam pars ferrea,
: tatem subditorum, quod est proprium regum.
qusedam fictilis. Sed dictam statuam dum ut Philosophus tradit in VIII Ethic. Cum inquii
contemplatiir, abscissus est lapis de monte sine Deut. xvii, [i3,coiistitutus pieritrex,non multipii-
manibus, et omnia prcedicta contri\it. Hicautem cabitsibi C((uos, nec reducet populum in JEyyp-
lapis factus est mons magnus, et implevit uni- tum, eciuitatus nuinero sublevatus : noii habebit
versam terram quam quidem visionem Daniel
: uxores plurimas quae aUiciant animam ejus, iie^juc
Propheta, ut Hieronymus et Augustinus expo- aryenti* aut auii immensa pondcra quod quidem »
:
£i ^,,^.,
nunt, ad quatuor monarchias adaptat Assyrio- : qualiter habeat intelligi, supra traditur in hoc
rum videlicetpro aureo capite ; Medorum et Per- lihro, describetque sibi Deuteronomium regis hujus.

' Al. ministeriorum.

 '

380 DE REGE ET REGNO. LIB. III.

ft habehit secum, kyetqw illud ornnibus diebus et ministri enim Dei stmt in hoe
tributa praestaiis :

vitse suds ut discut timcre Dominum Dcum suum

; ipsi Augustinus etiam eadem verba
sercicntes.
et custodire verba ejus, et cseremonius et ut vide- jiertractans de verbis Domini, hoc idem probat.
licet possit populum diiigere secundum legem (loncludendum est ergo, legitimum regem se-
divinam. Unde et rex Salomon in principio sui cundum formam in Deuteronomio traditam, sic
regiminis hanc sapientiam a Deo petivit, ad di- debere rcgere et guliernare.
rectionem suiregiminis pro utilitate subditoriim, AJ hoceliam cxemplis monemur, qnia omni-
sicut scribitur in 111 lib. Regum. Subdit vero bus agentibus contrarium male ccssit. Priino
dictus Movses ineodem lib. ibid. 20: Necelevetur quidera regibus Romanis, quia propter eorum
cor ejus in superfluum super fratres suos, neque siipcrbiam ct violentiam quain exerccbant, ejecti
declinel in partem dexteram velsinistram, ut longo sunt a regno ut Tarquinius superbus cum iilio,
'^»'/'^'"6 rcynet ipsc et * fdius ejus super hrael. Sed sicut historia^ tradunt. Ilem Achab et Jezabel
Et filii
in 1 Regum traJuntur leges regni. magis ad uti- uxor ejiis inala morte interierunt j)ropter violen-
"

litatem regis, ut supra patuit in lib. II bujus tiam quam fecerunt Naboth de vinea sua, ut in
operis ; ubi ponuntur verba omnino pertincntia IV Regum scribitur. Traditiir etiam ibi id quod
ad condilionem servilem et tamen Sanuiel ; canes linguerunt sanguincm suorum cadaverum
leges quas tradit, cum sint penitus de.~potiea', in jna^dicta vinea, in argumentum malcticii in
dicit esse regales. Philosophus autem in Vlll Naboth commissi. Sed r:on sic rcx David, ut
Ethic, magis concordat cum primis legibus. scribitur in III lib. Regum. Cum enim vellet al-
Tria enim jionit de regc in eodem lib. videlicet : tare condcre ad Dcum placandiim jiro numera-
quod ille legitynus est rex qui j)rincipaliler bo- tione populi fa-tuosa nimis ollensum, aream
•
num subditorum intendit. Iiem qui per se sulli- emit aii Hareiima Jebusaeo ; i|isoque olTcrente
cicns reperitur, et qui omnibus bonissuperexcel- gratis recusavit rex et, ut scribitur in I Parali-
:

lit, ne videlicet subditos gravet. Item ille rex est
qui curam subditorum babet, ut bene ojicrentur,
quemadmodum jiastor ovium. tx quibus omni-
bus manifestum est quod juxta istum modum,
dcspoticum multum diilerat a regali, ut idem
Philosojihus videtur dicere in I rolit. Item (juod
regnum non est jiropter regem, sed rex jiropter
rcgnum quia ad lioc Dcus |iroviiiit de eis ut
: tiliidinem siios jirival fcudo lideles ';alios autem
regant el giibcruent, et unumqucmque in suo
jiire conservent; et hic ost liuis reginiinis qiiod
si ad aliud faciunt, in sc ipsos commodum re-
torqueiido, iion sunt reges, sed tyranni contra
(|uos dicit Dominiis iri Kzech. \x.\iv, 2 Vx pus-
' ''^''*^"^ Israel, qui pascunt ' scmetipsos. Noune
Ta<icp
'J'^il^^ pascuntur a pastoribus ? Lac coinedebatis, et
int
lanis opcriebamini, cl quod crassum crat occideba-
jiomenon, pro priffata area dedit David sexcen-
tos siclos aiiii juslissimi ponderis. Per quod ha-
beinus quod principes suis dcbent esse contenti
stijiendiis, nec suhditos suos gravare possunt iu
bonis eorum
et rebiis nisi in duobus casibus ;
videlicet ratione delicti, et pro bono communi
sui regiminis. Priino enim modo projiler iugra-
titulo jiistitife, jnopterquara sunt concessa do-
: minia, ut dictus est supra. Et in Proverbiis xxv,
.")
dicitur (juod justitia lirmatur thronus regi.s.
: Inde et lex divina transgressores divinorum
: jira-ceptoriim mandat lajiidari, et diversis cru-
ciari jiouis. Qiiod quidem consonum videtur, si
altendamiis ad (juamriimque rem creatam, et
jinociiiiic ad corjius humaiium quia ut nobiiior
:

lis (jrc(jcm autem mcuin non pasccbatis. Quod

: |iars conservclur, abjicimus viliorem amputa- ;

iiifirmim fuit non cunsoUdastis et quod wijrotuin ; mus eiiim manum ut conserveUir cor et cere-
„ . nnn sanastis ; quod confractum non alligaslis ; quod
. brum, in quibus jirincipaliter hominis vita co;i-
hauxis- (ifjjpctum non quxsistis * sed cuin austcritate im- : sistit ijuod lex evangelica apjirobal. Si, inquit
:

' perabdtis eis el cumpotmtia. In quibus vcrbis iio- .Matth. XVIII, t», oculus tuus scandalizat te, et sive
bis sutlicientcr forma rcgirainis traditur redar- manus, sivc pes (juod jiro giadu hoininum accipit
giiendo contraiium. Augustinus, crue eum, rt projicc ubs te quiu me- :

Amplius aulem rcgnum ex hominibus consti- lius est ad vitam ingrcdi debibm vel claudum.
fnitur, sicut domiis ex jiarietibus, ct corj)us quam duos nnd^is ct duas manus habentcm mitti iii
liiimanum cx membri-,, ut Pliilosojihiis dicit in III gilicnnain. llem (juod jiio bono reij)ublic* jiossit
Volit. Finis crgo rcgis est ul rcgimcn jirosj^ere- exigcre, sicut jiio dcfcnsionc regni, vcl pro qua-
liu" homines conserventui- jicr rcgcm. Et
qiiod cumque alia caiisa jiertincnte rationabililer ad
binc habet commune boniim ciijiislibet jirincijia- bonum communc sui dominii, ratio est in promj)-
Ins jiarticijialioncni diviiia' lionitatis unde : tu ; qiiia siipjiosito quod humana socielas sit
bonum comnium,' dicitiir a PliilosojilKi iii 1 Elliic, natiiralis, ut probatiim e>t supra, omnia neces-
psse quod oiniiia ajijicliinl, et esse boiiuin divi- saria ad coiiimunem conservationcm dicla» so-
num : ut sicut Deus. qui est Hex regum et Do- cietatis erunt de jure naturu'. Hoc aulem csl in
minus dominantium cujus virlute principes
, jiroposito. Sic igitur supposito legilimo dominio
imjierant, ut jirobalnm est sii|ira, nos regit et reg.ili, jiotcst rex exigcre a subditis (juod ad bo-
;;ubcrnat noii jirojitcr se iiisiim scd ju-oittcr iios- iiiim ijisorum ic^iiiiritur. Piictcrca ars imitatiir
tram saliitcm; ita ct reges faciant. ct alii doiiii- iiaturam inquantiiiii j)(ilest,ut Pliilosoplms in II
natoies in orbe. Scd quia nenio mililal stipendiis Sed iiatura non delicit iu nccessM-
1'hys., tradit.
suis unquam, et quodam jure n itiira'. de suo la- riis.Ergo nec ars. Sed inler omiies artcs ars vi-
bore unusijuisijuc debet rcjiortaie mcnedcm.ut vendi esl mclior ct amplior, uttactumest siijtra,
jirobat .\jio>tolus iu I Kjiislola ad (".oriulli. ; liinc et jirobat Tulliiis in Tusi-ulaiiis quwstiunibus, co
habemus (jiiod licct jiriiiii|)ilius a suis tribiita (piod cc(ci;e aitcs ordinaiitur ad ijisani. Sic ct iii
percijiere et annuos ceiisus : unde ciiin Ajiosto- necessitatibiis regni (piod jicrtiuet ad conscrva-
lus ad Homanos probasset omne domiiiium a lionem sociaiis liumana' vilie, rex, qui est aitife.>>
Deo esse jirovisiim, ultimo jier.-uadct eisdciu rc- anliitcctiis dida' socictalis, nou dcbcl dcliccre,
tribiiere pro labore. Idco, inquit capit. xiii, (i : scd omiiciu dclectiiiii sujijilcrc cum ijisa socie-

' Idest vassallo.>, qui iidem ijisi dcbenl.


tate. Et ideo concludendum est quod isto casn
possunt legitimae exactionos, et talliso, ac rensus
sive tributa imponi, dummodo non transcendanl
necessilatis metas. Unde Augustinus exponcns
illud Mattlisei, Reddite qux sunt Csesaris Cxsari
Igitur, inquit quod Caesar prsecipit, ferendum
est; quod imperat, tolerandum sed lit intolera-
: XV, 5. Propter quam causam ipse postea diviiii-
bile, dum prajdam exactores accumulant. Et pos-
"tea exponens verbum Joannis Baptista? quod mi-
litibus dixit Neminem concutiatis, ncque calum-
: manu dextera, quam contra templum ercxerat,
niam faciatis, sed estote contenti stipendiis vcstris
Hoc, inquit, sumi potest de miliiibus, praetori-
bus, couctisqne rectoribus.Quicumque enim sibi
stipendia publice docreta consequitur, siamplius
qua^rit, tamquam calumniator et concussor sen-
tentia Joannis condemnatur. Ex hac ergo duplici
parle principalus despoticus ad rcgale reducitur;
sed pra'cipue ratione delicti, propter quod servi-
tus est introducta, ut Augustinus dicit XVIH Be
civit. Dei. enim etiara in primo statu fuis-
Licet
set dominium, non tamen nisi ofticio consulendi
et dirigendi, non libidine dominandi, vel inlen-
tione subjiciendi serviliter, ut dictum est supra.
Leges vero traditoe de regali dominio Tsraeii-
tico popnloperSamuelern Prophetam,hfEC consi-
derationesunt datoe, quia dictus populus propter
suam ingratitudinem, et quia duros cervicis erat,
merebatur tales audire. Interdum cnini dum po-
puhis non cognoscit beneticium boni regiminis,
expedit exercere tyrannidcs, quia etiam lia? suut
instrumentum divinai justitiee undc et qusedam
; sas. Quo tempore regnavit Proca dux Komano-
insulee et provincia?, secundum quod liistoria',
narrant, semper liabent tyrannos propter mali-
tiam populi, quia aliter nisi in virga ferrea regi
non possunt. In talibus ergo regionibus sic
dyscolis necessarius est regibus principatus des-
poticus, non quidem juxta naturam regalis do-
minii, sed secundum merita et pertinacias sub-
ditorum. Et ista est ratio Augustini in pra^dicto
jam lib. Pliilosophus etiam in III Politic, ubi
distingiiit genera regni, ostendit apud qiiasdam
barbaras nationes regale dominium esse omnino
despoticum, quia aliter regi non possent quod
quidem domiuium praecipue viget in (jrsecia, et
apud Persas, saltem quantum ad regimen po-
pulare.
Hac igitur de dominio in tantum
et qualiter principatusdespoticus ad ipsum re-
ducitur, et unde dividitur contra politicum
quod in capitulo de dominio politico adhuc cla-
rius oslendetur.
CAPUT XII.
Hic sanctus Doctor decldrat de dominio imperiali,
unde istud nomen habuit origincm, ct d.e rjui-
busdam aliis nominibus ubi incidenter distin-
:
gnvntur monarchix etquantum duraverunt.
De imperiali vero post prsedicta dominia con-
gruum videtur esse dicendum, quia medium te-
net inter politicum et regale, quamvis universa-
lius; et ideo quantum ad ha?c pra>poni deberet
regali, sed aliacausaest quare postponitur, quam
nunc pr.-etermittimus.
Circa hoc quidem tria pro nunc sunt attenden-
da. Unum de nomine, quia nomen istud a su-
premo dominio fastuose et elate traliit originem,
quasi omnium dominus unde et ille superbus
: suis dixit
Nicanor, cum rogaretur a Judaus
OrUSCULUM XVI. 381
dici sanctificalii^nis,hoc est salibato, cum aiio-
giintia ab cisdcuj qua^iens, si erat potens in codo
qui impeiavit agi diem talem, respon^o^jue
accepto (jiiod erat potens in ca?lo Dominus Deus:
: Et e(jo inquit cum fastu non modico, sum potens
super terram qui impero arma sumi, II Macliab.
tus turpiler a Juda Macliab^eo. ut scribitur in II
Machab., captus in bello, ampiitatisqne capite et
: mala morte vitam iinivit. Qusedam autem alia
nomina istius dominii assumpta sunt a quibus-
daui excellentibus viris dicti principatus propter
aliquam prngrogativam in eisrepertam, ut Csesar
a Julio, ut iiistorise tradunt, sic dictus, quin, ul
scribit Isidorius lib. Etymologiarum IX, quia casii
mortusp. matris utero prolatus est, vel qiiia cum
csesarie natus a quo Imperatores sequentes sii'
:
vocati sunt, quia comati essent sed Augustus.:
ab augendorerapublicam, primiiS vocatus est Oc-
tavianus, ui idem Isidorus scribit.
Secundum autem quod hic attendimus, est de
processu istius imperii : quia supra est tactum
de quadruplici monarcliia sed nos quintam pos-
;
sumiis addere, de qua infra dicemus. Prima fiiit
Assyriorum, ciijus caput Ninus fuit tempore
Abraha?, quse duravit 1241 annos, ut scribit Au-
gustinus, IV Be cimt T)ei, usque ad Sardanapa-
lum, qui propter merita muliehria perdidit prin-
cipatum; sed Arbaces transtulit ad Medus etPer-
rum, ut idem Doctor in XVIII De civit. Dii dicit.
Secunda vero monarchia, videlicet Medorum ct
Persarum, duravit usque ad tempora Alexandri,
233 annos, quando videlicet devincitur Darius a
praedicLo principe, ut scribit idem Doctor in eod.
lib. XII. Sed monarchia Grsecorura in Alexandro
incepit, et in eodem finitur. De quo dicitur I
Mach. quod regnavit Alexandor annis duodecim,
et mortuus est. Sed quamvis Crseci non habue-
rint universale dominium, viguit tamen regnum
Macedonum usque ad mortem Alexondri, de quu
: et prsedictus liber mentionem facit, annis 483,
ut Augustinus sci*ibit in eodem XII lib. In quo
prsedictus princeps suuni inchoavit dominium.
patri suo in eodem regno succederis, ut historise
sint dicta, tradunt. Post lianc autem monarchiam Romanus
principatus vigere incepit. Temporc enim Juda'
: Machabsei, qui immediate quasi post mortem flo-
ruit Alexandri, cumPloloma^o Lagi concurrente,
in lib Machabseorum, multa de Romanis tra-
l
duntur In quibus ipsorum potentia ad omnes
:
mundi plagas videbatur diffusa, sub consulibus
tamen quia superstitibus regibus cum iinitimis
:
sollicitahantur regionibus, et modicse adliuc erant
virtutis. Duravitqiieconsulatus, immomonarchia,
usque ad tempora Julii Ca?saris, qui primus usiu--
pavit imperium ; sed parum in ipso supervixit,
a senatoribusquidemoccisus propter abusum do-
minii. Post liunc Octavianus tilius sororis sua'
successit, qui vindicta exercita contra occisore--
Julii, interfectoque Antonio, qui monarchiam te-
nebat in oriente, solus ipsam cbtinuit et prop- :
ter suafli raodestiam longo tempora in eo princi-
patum habuit, ac in quadragesimo secundo anno
sui regiminis completa septuagesima hebdomada
secundum Daniel suidominii, cessante regno et
sacerdotio in Judsea, nascitur Christus, qui fuit
verus Rex et Saccrdos, et verus Monarcha unde :
post resurrectionem suam apparens discipulis
Data est mihi umnis potestas in caioet
:
ut deferret interra quod quidera ad humanilatem oportet
:
•6H-I U\^ REGE ET KEGNU. Lm. lil.

referre secundum Augustinum et Hieronymum, quantiim ad virtutem temporalem Christi unclc :

quia de Divinitate nulli est dubium quin sem-_ ipsum Monarcham appellamus. P«ri'u/MS, inquit,
per habuerit. natus est nobis, et filius datus est nohis et factus :

est principatus super humerum cjus et vocabitur :

nomcn ejus, Admirabilis, Consiliarius, Deus for-

tis, Pater futuri ssbcuH, princeps pacis. Multipli-
CAPUT Xlll.
cabitur ejus imperium et pacis non erit finis. In
quibus verbis omnia tanguntur qua> requiruntur
Hic sanctus Doctor declarat de monarchia Christi, ad verum principem. Immo transcendit raetas
quomodo in trUms exccllit, et Octaviano Augiisto, omnium dominorum, ut in sequenti cap. decla-
quomodo gessil vices Christi. rabilur, et aspicienli patet. Hic ergo principatus
sive dominium omnes monarchias sive dominia
Et hsec quinta monarchia, qua^ successit Ro- transcendit, annibilat et confriugit, quia omnia
manis, secundum veritatem omnibus pra^cellit regna subjiciuntur eidem quod per eumdem :

ex triplici parte. Primo quidem ex annorum propbetam cap. xlv, 22, pra^nuntiatum est :

quantitate, qiiia plus duravit, el adhuc durat, et Vico cgo, dicit Dominus, quia milti curvabitur
durabit uscjuc ad mnndi renovatiouem, ut patet omne fjettu. Et Apostoius Pauius ad Philipp, cap.
in visione Danielis, iit dictum est Mipra, et adhuc 11, i 1« nomine Jesu omne geitu flcciatur, ccples-
1 :

uunc niapis dfclarabitur. Secundo apparet ejus tium, terreslrium, et infernorum. De hac monar-
excellenlia ex dominii universitate, quia in om- chia conciudit Daniei cap. ii, 44 expo>ita iNabu-
nem terram cxiiit somis eornm etin fines orbis tcrra^ ciionosor sui somnii visione In ditbus, inquit. :

verbaeorum; Psal. xvin, '6. .Nulhi> enim angulus illis, hoc est post ilias quatiior monarchias Assy-

miuidi cs', nulla plapja, in qua nomeu Christi riornm, Pcrsarum et Medorum, Gra^corum et Ho-
non adoretiir. Oninia enim subjecit sub pedibus raanorum, suscitabit Duminus * rcgnum ca^li quod ,

ejus, ut introducit Apostolus in line I Kpistolae
ad (^or. In princ. eliam Malachia^ Propheta' cap.
I, 2, ostenditur istud dominium. Ahnrtii, iiiquit,
solis usiiue ud occasum magnum est nomen meum
in gentibus, et in onnii loco sacrificutur et offertur
aomini meo oblalio munda quia ma(jnum cst no-
men mcum in yotlibus diiit Duminus ixtrcltuum. \n
quo verbo salis apparet quod domiiiiiiin (^lirisli
ordinaluh ad saiutem aniina», et ad spiritualia
bona, ut jam videbiliir licet a temporalibus non
; palu pcrcursis bominum nioiibus, terminatiii
excliidatur eo nuxio quo ad spiritualia ordinan-
tnr. F.t inde est quod quamvis Cbristus adorare-
tur a -Masis, gioi ilic.ireliir ab .\iigelis in siLcnum
universalis sui dominii, bumili tamen loco ja-
cuit, vilibus involulus ])aniiis, quia qiia via ho-
mines melius ad virtutem trabuiitur <piain armo-
riim virlutc. Et hoc quidem intendebat, licelsa'-
pius siia uleretur potentia ut veriis Dnniinus. In
hiimilitate ergo vixit, et demuni in Augusto sub-
stituit ut describfretiir universus oibis in orfu
Unif
in xternum non dissipabitur, et reijnum ejus alteri
li
non tradctur, ct comminuct univcrsa ngna hxc, ef
ipsum stabit in xlirnum Cujus quideni ralio
aeternitatis satis est in prom|)tu, quia iste priuci-
patus a^lerno conjungilur, cum iste Domiaus,
Deiis et homo sit.
Et sic comiijetus est circulus apuncto ad punc-
tum j^iobatum cst supra, a Deo omne do-
: qiiia
niinium originem traliere. In isto vero princi-
principatus sicut in re immoliiii, uilra quam nou
est niolus. Et sic oportet cx dictis concluderc
quod islud (loniinium uon potest deiicere.
CAPLT XIV.
Morctur quscstio dn monarchia Christi; quo tem-
pore inrepit, ct tjuumodo latuil, et quare etdu :

Domini, ul Lucas Evanpelista leslatur Et in hac plex assignalnr causa sux occultatiotiis, et priwK
descriplione snlvcbiitur census,>i\e tiibiiliim, ut ponitur una
bistoria? tradiint, in recognilioncm dcbila^ servi-
tutis, non sine mysterio quia ille natus crat ([ui
: Sed tunc orilur qiuTstio de isto Domini priii-
verus erat miindi Dominus ct .Monarcba, cujus cipatu, quando incepit quiaconstat multospos- :

vices eerebat Aiigiisliis, licet nori intcliigens, scd tea imperasse, iji-e vcro aiijectam vitam eiegit.
nutii Dci, sicut (>aiplias proj)helavil. Inde lioc Lnde in Maltbieo viii, 21, dicitur Vidpes foveas :

instinctu dictus mandavit tiinc teniporis,

(^a.'sar habent, et rolucrcs ca'li nidos ; filiiis autjm hominis
ut narrant hisloria', ne qiiis de Romano popiiio non hitbet ubt caput suum rcclinct. item in Joan.
Dominiim ipsum vocaret Quas quideni vices mo- scribiturqiiodcum pavisset muititudinemabscon-
narcbia> post Cliristi veri Doniini iKilivitatem ges- dit se, (jiiia volelianl cum jioiuiio rapere, ac re-
sit .\ugustus, (juatuordecim annos tnto oibe gem facere. llein in eodem xviii, 3(5, ipse dicit :

terraniin siii)acto (juia, ul acla principuin Ho-

: Rignum mmm tton cst dc hoc mundo.
manorum describunt, dictus Caesar Aiigiistus Ad iianc aiitem qiia^stionem est responsio,'quia
qiiinquaginta sex annos et menscs sex teniiit principatus Ciirisli incepit stalim in ipsa siii na-
priiicipatum. Tiberius etiam, quieidem Augiisto tivitatc temporali. Cujus argumenta sunt in eo-
successit, nlnariaiit liist(uia', (lliri^tnm tani(|uaiii dein die. .Viigelorum ministratio et deniintiatio :

verum Dominum inler deos tran.stciri voluit, li- unde in Luca .m, ad
II, ^cribilur (juod .\nijelus
cet impeditus fuerit a superbo et fastuoso senalu pastores ait Anituittio vobis gaudiiim tnagnum.
:

impaticiite alicujus doniinii. Tertio autem ajipa- quia nntus rst voliis salvntor mundi. Item Mago-
ret excellentia inonarcliia^ Clirisli super .ilias rum adoratio : tinde iii Mattb. xi. I, dicitur :

quatuor jira-cedenles, ex ilomimintis dignitate, Cum nnttis cssct Jrsus iii dn bus Hirodis rcgis, ecce
quia Deiis el lionio. Secundum quam coiisidera- Magi veniunt ab vricnlc lliirosoh/nium, dicentcs ;

tionem ininiana uatura in Ciiristo particijiat in- Vbi qui natus est rcx Judscorum 7 Vidimus enim
est
linilaiu virtnlcm, e.x (jiia niajoris fortitudinis est stcllam cjus in oricnlc, ct vi nlmus adarare eum lii
et virtiitis siipia liumanam birtitudinem ct vir- quibus actibus satis cst notii- piincipatiis ejus, ac
tntcm. Quam qiiidem describil Isaias cap. ix, 6, teraporis exordium : |>roplielaliisquideni et prff>-

per Isaiam in \erbis snpra pr.Tmis*is.
iiniitiatiis
£l attendendnm qnod in sua infautia ' plus ap-
paruit virtutis et potentite praetendentis excel-
lentiani sui dominii, quam in adnlta aitate ad
insinuandum suam intirmitatem esse volunta-
riam, non necessariam, quse assumpta est ab
ipso non publice usus nisi in casibus propter
: et
dnplicem causam, quae ad proesens sufticiant. Una
est ad docendam in priucipibus hnmiiitatem,
per quam quis redditur in regimine gratiosns.
Qnia liumilitas meretur gratiam, juxta illnd
Prov. xxis, 23 Uumilein spiritum susccpit glo-
:
mretiterumEccli. ni,19: «Inmansuetudineopera
tua pertice, et super hominum gloriam dilige-
ris » et in Canonica beati Jacobi iv, 6
: Deus su-
perbis 7'esistit, humilibus autem dat graiiam. Sed
lanto amplius in p_rincipe est necessaria, quanto
per eminentiam sui status, dentibus invidise su-
periorem non patientis laceratur. Quod conside-
rans David rex, fastuosa? regis tilise, videlicet Mi-
chol, insultanti ec dicenti quod coram ancillis
suis se discooperuisset ad Dei laudem eL reveren-
tiam divinse arcse, quae tunc pro numine habe-
batur, respousum dedit, ut patetin II Regum vi,
22 Ante Dominum, qui eleyit rnc potius quum pa-
: licatur suum verbum sujjerius allegatnm
trem tuum, ct quam omnem domum ejus, et prge-
cepit mihi ut essem dux supcr pupulum Uomini in
Israel, et ludam. et viaor fiam plusquam fadum
sum, et ero hurnilis in oculis meis. Quam regulam
Christus servare voiuitin se ipso secundum vo-
luntatem Dei Palris, j)er Prophetam Zachariam
prffinuntialam, quam Evangelista Matth. xxi, 5,
iu Christo adimpletam esse pronunliat. Ecce, in-
quit, rex tuus vcnit tibi mansuctus, sedens super
asinam et puUuin filium subjugalis Quod si prin-
cipes mundi de liumilitate coinmendantnr et pau-
pertate, per quse gratiosi facti sunt subditis, et
ipsorum prosperatum est dominium quare nou
magis commendabimus perfectam hnmilitatem
Christi? Scribit enim Valerius Maximus
de Codro Atheniensi rege, et Augustinus De ci-
vit. Dei,quod cum Peloponenses pugnarent con
tra Athenienses, ex consultatione Apollinis cer-
tioratus est quod ille exercitus prajvaleret cujus
dux morti dicaretur. Unde rex Codrus pro salute
suse gentis, in efiigie pauperis se hostibus inter-
ficiendum obtulit ipsoque mortuo in fngam
: gnnm
versisnnlhostes. Propter quod Atheniensesipsum
inter deos asserebaat fuisse translatum. Tradit
etiam idem Augustinus in praefato lib. et Vale-
rius Maximus de quibusdam consulibus Roma-
nis, et Lucio Valerio quod in tanta raortuus est
indigentia, ut cogerentur amici collectam facere
nummorum pro ejus sepultnra. Fabritius etiam
consul de hoc ipse summe commendatur. Unde
scribit idem Valerius Maximus, et Vegetius De
re militari lib. IV et diclum est supra quod cum
esset par unicuique pauperi, et legati Epirota-
ruin magnum auri ponduseidem olferrent, eo re-
cnsante, « Ndirate, » inquit, « Epirotis me malle
hsec habentibus imperare quam ipsa possidere. »
Quid plus insistimus ? Omnes magni principes et
monarchaj cum humilitate subjugaverunt mun-
dum ; sed cnm fastu elalionis perdiderunt domi-
nium, ut superius est tactum. Propter quod in
Ecclesiastico iii, 20, scribitur
es,humilia te in omnibus; et
gratiam. Amplius autem si virtus humilitatis et
benevolentiae in quocumque principe commen-
' Al. : « in sua instanlia. »
>PLISC[ILUM XVI. 383
datur, multo magis laudari debet in principe
nostro Cliristo, tamquani in supremo gradu vir-
tutis constituto.
; Concluditur ergo quod Christi humilitas et
paupertas fnit consona rationi, quamvis legitimus
esset Eteminus propter causam jam dictam.
CAPUT XV.
Secunda c.ausa assignatur quare Dominus assumpsit
ritum abjcctam et occultam, licct cssct vrrus Do-
minus mundi; et cxponuntur vcrba Isaiw Prn-
:
phetx de Christo.
Est et alia ratio quare Dominus noster statum
humilem assumpsit, quamvis Dominus mundi :
ad insinuandam videlicet dilferentiam inter suum
et aliorum principum domininm. Quamvis enim
tcmporaliter esset Dominus orbis, directe tamen
ad spiritnalem vitani suum ordinavit principa-
tum, juxta illud Joannis x, 10 Egoveni ut vitam :
habcanl, et abundanlius habeant. Hinc eliam veri-
Re- :
gnum meum non est de hoc mundo. Propter hoc
igitur hnmiliter vixit, utsuos hdeles exemplo sui
traheret ad operandum secundum virtutem,
cujus via aptior est humilitas ac mundi contemp-
tus, ut Stoici et Cynici posueruut, ut de ipsis
Augustinus et Valerius Maximns refenuit. Ipse
etiam Seneca idem oslendit, qui perfectns Stoicus
de Dei prooidcntia et de brevitate
fuit, in libello
vitx ad Pautinum per quam quis efticitur di-
:
gnus ad regnum seternnm : ad quod consequen-
dum, sui dominii fuit principalis intentio. Unde
ipse Dominus in Luca xx, 28 discipulis suisque
;
sequacibus dixit Vos estis qui pcrmansistis me-
:
citm, in tentalionibus meis : et ego dispono vobis.
lib. II sicut disposuit miliiPater mcus, regnuin, ut edatis
et mensam meam in regno meo. Vo-
bibatis super
luit igiturDominus sequaces suos humiiiter vi-
vere exemplo sui,ex causa jam dicta, jnxta illud
Matth. XI, 29 Discite a me, quia mitis sum et
:
humilis corde ac suum temporale domininm ad
:
hoc ordinare. Unde vita spirilualis lidelium, re-
coelorum vocatur, quia dilfert in vivendo
a reguo mundano, et quia ad verum regnum or-
dinatur seternum, non ad temporale domininm
tantum. Ad tollendam igitur suspiciouem de cor-
dibus hominum quod quasi principatnm assump-
serit, ut in nuindo dominaretur, et hoc esset
linis ejus, ut aliornm dominorum; vitam abjec-
tam elegit; et tamen verus erat Dominus et Mo-
narcha, quia factus est principalns super hnme-
rum ejus, ut dictum est snpra per Prophetam :
quod optime fuit in praeaiissis verbis Isaiaj prtc-
nuiitiatum quia primo praiponitur humilis et
:
abjectus Parvulus, inquit, nutus cst nobis
: pos- :
tea subjungitur cum ista parvitate virtus et ex-
cellentia sui dominii propter conjunctum : E'
filius, inquit, datus cst nobis. Qmn euim humani-
tas in Cliristo coujunctaerat Diviuitali Filii tam-
quam instrumentum ejus, omuipotentis erat
virtutis et ideo Propheta ibidem circnmloqHitur
:
:Quanto magnus ineffabile ejus dominium multis clausulis singu-
coram Deo inrcnics laiis potentiae, qiuB omnes di^tincte liabent in-
telligi, ut Hieronymus exponit ibidem, ut per
ordinem clausularum est manifestum. Primo si-
384 DE REPtE ET REG.NO. LIB. I[f.

quidem qiiantum ad dominii sccuritatcm et so- appellatur, pro zelo sua? patriaj a Carlliaginien-
liditalem : Cajus, inquit, prmcipatiis siiper hume- sibus est occisus; si Marcus Curtius in iibrnptum
rum ejus. Ea enim
portantur in humeris,
qiiae terrse hiatum se projecit ad liberationem patris;
firmiora sunt : ?ic enim oncra
solidius vehuntur. si Brntus ct Torquatus lilios occiderunt pro jus-
Secundo qnantum ad dominii novitatem unde : titia et disciplina militari conscrvandis, ut his-
scribitnr Et vorcihitnr nomen ejus AdmirubHis
: : toriae tradunt qnorum zelo respublica ex parva
;

admiratione enim dignum est quia humilis et facta est magua item si Seleucus aptid Locros
;

pauper, et tamen Domious mvmdi. Tertio quan- dominaus, ut Valeriiis Alaximus retVrt lib. VI,
tum ad sapientiae claritatem, quod esl pra?cipue lilinm uno orbavit oculo, alteroqne se ipsum
principibus necessarinm, qnia ra? terrae ciijus rtx pro adiilterio commisso, ut justitia servaretur
puer est, ut dicitur in Eccl. x, 16; quod accidit confra pra?dictum delictum per tiiium perpetra-
qnando princeps per se nihil potest, sed innixus tum, sicque admirabili ff>quitatis fcmperamcnfo
aliornm agit consiiio, sive agitur, ut melins di- se inter misericordem pafrem ct juslum lcgisla-
catur unde subjnnqitur, Ci.)nsili<irius. Quarto
: torem partifus est (]uare uon magis (Uiristiani
;

qu^intnm ad dominii dignitatem, (piia Drus. Cum reddi dcbent laudabiles, si se cxponunt passioni-
enim in ipso sit unnm suppositum et una ])er- bus et tormentis pro zelo fidci et amore Dei, ac
sona, in qua sunt imita> divina et humana na- virtutibus variis conanlur llorere, ut regnum
tura et piincipatus Christi in virtute agit divini
; consequantur a>tenium, ac Christi principatus
suppositi et idco sequitnr, fnrtis Hecipit cnim
; accrescat in eorum merifis? Ha>c antem Augus-
inllnentiam Christi priricipatus ex divina virtulc, tiniis De cirit. Dei, quasi per totuin siibtiliter
qua?'in ipso personaliler erat qua potentia us;:s : valde ac dilVuse perfractat: propler quod et dic-
est Christus circa passionem, cum Jnda>i vellent lum librura fecit. Quod etfaclnra fuit intermedio
eum occidere, et ipsum qua-rercnt qiio diccnte, : teinporc a passioiu; Domini usque ad tcmpora
E</o sum, statim cecidernnt in teiTaiu, ut iu bcati Silvestri et ConstHntini quo quidem sse-
:

•loanne scribitur. Qnre quidem lines sui succes- culi spafio inlinita populi multitndo ])er morteni
soris excedit quia constal quod vicarius Christi Chrisfo Uomiuo suodedicata est et conjuncta, ac
non est Dcus ct in hoc transcendit sna polestas
: suum (lucem et principem est secuta Primo qui-
potenliam sui successoris, ex quo Christns multa dem primi dnces Apostoli, et alii Christi disci-
potuit circa ordinationem suorum tidclium et re- puli, omnes (^liristi vicarii, et Pctri successores;
gimen, qufPi beatus Pefrus non potuit, nec sni quod fuit tempus freccnforum qninquaginta an-
successores, ut superins est osten>ium. Et ex ea- norum, in quoruni sanguine et corporibus, ac
dem parle, vidcii( el qnod iste par\ uluserat, sub- ipsornm vifa^ mcritis fundata est Ecclesia tam-
ditur sexta conditio singiilaris sui jHiiicipatns, (piam lapidibus vivis et pretio*is, ac inelTabili
quse est regendi benignitas qiiia jKUir futuri : fiindamento, contra quod nec venti nec pliivi;p,
sscuH quod ad plenifiidinem gratiie rcferre
: ncc qujpcumque procelbe diversarum passionum
possumus, qua quidem qni pleni snnf, omne ju- vel qiiarumciinuiue perlurbationum s;eviant, ip-
gum legis ieviter portant' Qna ratioue Aposlolus sum ])ossunt obrucre. Opporluno igitiir femiiore.
dicit ad Calat. v, 18 S/ spiritu ilinimivi, non
: iit miinifcsf,uefur niundo rcguiim C.bristi coin-
estis sub Uijc. Unde talibus ad regcndura virga positum, virtus Princiiiis no<ilri Jesu Chri>ti
ferrea non est necessaria et hocsingulare est in : principem mnndi sollicitavit, Constantinum vide-
principatii Cliristi. Septimum et ultimum siimi- liret, percutiens cuni lepra, ac ipsum curans
tur ex cadem causa qiiod est regcndi frampiilli- su|ira hiiman;im virfutcm. Qua probata, in do-
tas, cum ^ubilitiir, princcps pacis, efsi non cor- minio cessit vicario Cliri<li, beafo vidclicet Svl-
poris, famen pccloris. Et liaiu- (luidein suis lidc- vesfro, cui de jure debeb;itur ex causis et ratio-
libus Christus rex nosfer et princeps, et vivendo nibus superins assignalis in qua quidem ces-
:

ofTVrt, ef moriendo reliqnif. /?? mundo, inqnit sione spirituali Cliristi resno adjunctum est
Joan. xvi, :tH pressurnm Imbebitis, in mi (lutcm
: tcmpor;ilc, spirifuali nianente in suo vigore :

parim : ctiam cst singulare iii suo ]uiiici-

et lioc (iui;i illud per se qiucri dcbet a Christi fidelibus,

patu. In liumilitale ergo et ])aupertafe suuiu islud vero secund.irio tanuiuam admiuistrans
iundavit domininm, et in adversifatibus et labo- primo : aliter autem coulra intentionem tit
ribus ct aMMimni'- (iniimddo aucta fnit rc^iPiiblic.i
; Christi. Tunc ailim]defum est quod posf illam
Romanoriim, iihm videlicct fastu, vcl pom]»is su- claiisulam ;-ci ibiliir lu Isaia ix, ~ Multiplirjibitur
:

perliia-, iit Salln^^tiu^i rcfcrt ex scnfentia Catonis, cjiis imperiitm, et pacis iion crit finis. Apert;i'
et Valerius Maximiis lioc idcm {)robat. sunt en;m Ecclesi* ab eo tcnijiore, et ca^jiil
Christus prapdicari publice quod ante non poie-
rat sine pciiculo mortis. Et eodcra anno qtu)
(Ainst;infiiius ciir;iliis (>st a lepra, et conversus
CAPl T .\VI.
est ad lidcm, bajdizati siint circa ])artes Romanas
plnsqu.Tm ccnfum rnillia hominiira ex virlutibus
Hic sanctus Doctor dcclurat f/uod isto modo awla ostcnsis per dictiim Christi vicarium. Sed attcn-
fuit respublica pcr c.nmpla antiijuorum lioma- dendnm (juod dicit Pro]ihela Et pacis non eril :

norum et postea subdit dc Constanlino.

;
fiiiis. Coiisfat eniin ]uist mortcra (^.onstanlini
liiiiim cjiis luvi-esi Ari;in;i fuis>e infcclnra, et Ec-
Et liinc esl qiiod rex noster Christus principes clesiam ]ieifurl)a>se. l nde sub eo passi simt exi-
sfpculi permisit dominari, et eo vivenfe, et eo lium solcmiics Ecclesiae DoctoiTs. Ililarius Picta-
moriente, ad teminis ; (lunusque videliicf siuim vicnsis cl .Mhanasius Alcxandriuiis E])isco])i, ae
regnum essct iicrfccfum, et ordinotiim in siiis ti- Eusebius Vcrccllcnsis, ef imilti alii Ecclesiarum
delibii'^, operationibus virtiiosis, et eoriim san- doctoi"es ct ( lcrici nec noii et caput Ecclesiu»
;

iTuiiie lanrealnm. Si eniin Uigulus, qui ct .Marcus sumiuus Poiilifex ^d) Eibcrius iu verilafe fulci

la) Summus Poutife.v Eiberius d:imiiationi S. .Ulianasii causara lidei i^ropugiuintis subscrij)-
 OPUSCULUM
Aacillavit ex miilia per?ecutioiie Constantii, ut
historiae tradunt. Fost ipsum luit Julianus apos-
tata, frater Galli, et consobrinus Constantii. Hic
secundam intulit persecutionem tidelibus, sub
quo passi sunt Joannes et Paulus germani. Unde
ergo verificatur verbum Domini per Prophetam
jam dictum? Oportet autem prsedicta ad pacem
pectoris reducere, non corporis. Unde ipse Do-
minus quando pacem offert discipulis in Joan. xiv,
27, de tali pace loquitur Facem mcam do vobis
: :
von qiiomodo mundus dat, ego do vobis. Manifes-
tum est enim illa verba discipulis imminente
passione dicta. Tunc autem constat ipsos perse-
cutionem passos unde dictum est eis in eodem
: pendere, ut Gelasius Papa Anastasio scribit Im-
temporis momento Si me persecuti sunt, et vos
: peratori
persequentur. Hanc ergo pacem electi Christi
lideles perdere non possunt, nisi velint. Quod si
licuit Stoicis dicere, bona hominis, quse Tirtutes
appellant, in homine semper manere, nec auferri
posse virtuosis invitis, ut refert Aulus Gellius in
lib., ISoctium Atticarum de Dibon Stoico, et Au-
gustinus I)e civit. Dei lib. V, quare non magis di-
cemus de mentibus fidelium quod pacis eorum
non erit finis, cum inhaereant fini qui sine iiue
vivit?
CAPUT XVII.
Qnaliter imperatores Constantinopolitani sequenies
a Constantino fuerunt obedientes et reverentes
Ecclesise Romarne et hoc ostendit per quatuor
:
Concilia, quibus dicti principes se subjecerunt.
His autem peractis, Juliano in bello Persarum
interfecto, reddita est pax Ecclesiae per Jovinia-
t num fratrem ejus virum catholicum, licetparum
regnaverit. Istud autem notabile ab inde usque
ad tempora Caroli Magni, de imperatoribus re-
peritur omnes quasi obedientes et reverentes
: sanctum negabat esse Deura, Patri consubstan-
fuisse Romanae Ecclesise, tamquam ipsa princi-
patum teneret sive respectu spiritualis domi-
; reverentiae fuit ' ad Ecclesiam quod, ut scribit
nii, sicut sancta Synodus Nicaena detinit, sive
temporalis. Unde Gelasius Papa Anastasio impe-
ratori scripsit, Imperatorem ex judicio Papa> de-
pendere, ut historiae tradunt, etnon e contrario.
Vaientinianus etiam, qui immediate Joviniano
successit, sic fertur dixisse, ut Ecclesiastica his-
toria referl, cum Archiepiscopi Mediolanensis
instaret electio. « Talem, inquit, nobis in ponti-
ticali instituite sede, cui nos, qui gubernamus
imperium, sincere nostra capita submittamus, et
ejus monita, dum tamquam homines deliqueri-
mus, necessario veiuti curautis medicamina sus-
cipiamus. »
Et quia istamateria estfructuosa ad ostenden-
dam reverentiam principum circa vicarium
Chiisti, de imperatoribus usque ad tempora Ca-
roli est hic agendum. Ulterius autem a Carolo
usque ad Ottonem primum, inter qu* tempora
facta est diversitas in tribus. Primo quantum
ad modum eligendi; secundo quantum ad mo-
dum
succedendi tertio quantum ad modum
; ponebat in Christo. et duo supposita, per quae
providendi. Et ut appareat, tradendum est hic
aliquid de processu imperatorum atempore Cons-
tanlini, qui subjecti fuerunt EcclesijE, preeter
sit,non tamen haeretico dogmati consensit sed ; veritate vacillavit. »
catholicum dogma expresse retinuit unde hic
improprie dicitur: « Pontifex Liberius in fidei
XXVII.
XVI. 383
jam dictostyrannos. Sicnt enim narrant histo-
riae, postquam Constantinus cessit imperiura vi-
cario Christi. traastulit se cum satrapis et prin-
cipibus suis in provinciam Tluacise, ubiAsiama-
jur incipit, et terminatur Europa ibique unam
;
civitatem assumpsit, quaj vocabalur Byzantium.
Quam quidem, ut historise tradunt, quasi adse-
quavit urbi, et suo nomine appellavit. In hac
ergo fuit imperialis sedes ad Carolum, in cujus
persona Adrianus Papa congregato Concilio in
urbe imperium a Grsecis ti^anstuiit ad Germanos.
In quo apparet imperatores Constantinopolis a
Vicario Christi, snmmo videlicet Pontifice, de-
unde ipsorum imperium ad exequeu-
:
dum regimen tidelium secundum mandatum
summi Pontificis ordinatur, ut merito dici pos-
sint ipsorum execulores esse, et cooperatores Dei
ad gubernandura populura christiauum. Quod
quidem ostenditur primo de quatuor imperatori-
bus qui in isto medio tempore regnaverunt, nec-
non et praesentes fuerunt quatuor Conciliis so-
lemnioribus et universalioribus, et approbantes
ipsorum eisdem se similiter subjicien-
statuta, et
tes. Primum Nicsenumtrecentorem decem et
fuit
octo Episcoporum tempore Constantini, ubi
condemnatus est Arius presbyter Alexandrinus,
ut historise tradunt, qui Filium Dei asserebat
minorem Patre : ubi de dicto principe fertur
quod eidera Concilio omnes sumptus fecit, quasi
in hoc recognoscens suum dominuni vicariura
Christi cujus vices totuni gerebat Conciliura,
:
quia Beatus Sylvester absens fuerat ab eodem ex
speciali causa. Secundum autem Concilium fuit
Constantinopoli, sub Cyriaco Papa celebratum,
quidam tamen dicunt sub Daraaso, prsesente
Theodosio seniore, ut historiaj tradunt, centura
quinquaginta Episcoporura in quo multse fue-
:
runt heereses condemnatae, sed praecipue Mace-
donii Episcopi Constantinopolis, qui Spiritum
tialem et Filio. Hic autera Theodosius tantse
Gelasius Anastasio Imperatori, beato Ambrosio
prohibente eidem ingressum Ecclesiae, non fuit
ausus intrare; quin potius excomraunicavit euni,
quia consensit in necem multitudinis Thessalo-
nicae, eo quod suura judicem occidissent, ut
narrat historia tripartita. Quod totum princeps
catholicus patienter tulit, et tandem durissime
reprehensus ab ipso, publicara prius egit poeni-
tentiara, quam publicura haberet Ecclesiae in-
gressura. Tertium autem Concilium celebratum
fuit sub Theodosio juniore Arcadii filio apud
Ephesum, ducentorum Episcoporura, tempore
Caeleslini prirai, licet prajsens non fuerit, sed
ejus vices gessit Cyrillus Alexandrinns Episco-
pus confidentia Theodosii, qui tantae fuit liones-
tatis et maturiconsilii et reverentiae ad divinura
cultum quod etiam in tenella setate perraissus
est iraperare, ut historiae tradunt. Synodus au-
tem praedicta contra Nestorium Constantinopo-
lis Episcopum congregata fuit, qui duas personas
^
tollebatur vera unio utriusque naturee. Quartura
autem Concilium fuit celebratum in Chalcedonia
sexcentorum triginla Episcoporum sub Leone I
1 Al. « tanta reverentia fugit.»
:
25
 386 DE REGE ET REGNO. LIB. III.

praesente principe Marciano * de quo pro reve- Adrianus et Leo CaroUim Magnum contra Desi-
rentia Romanae Ecclesi^e sic dixisse fertur in ac- derium Aistulphi lilium quo extirpato et de-
:

tione septima prselatee Synodi « Nos, » inquit,
« ad fidem coniirmandam, non ad potentiarri
ostendendam, exemplo religiosissimi viri Cons-
tantini, hnic Consilio interesse volumus, ut in-
veuta veritate, non ultra multitudo pravis doc-
: victo cum sua gente, propter tantum beneficium
Adrianus Concilio celehrato Romse centum quin-
quaginta quinqiie Episcoporum et venerabilinm
abbatum, irapfTium in personam magnitici prin-
cipis Caroli a Graicis transtuiit in Germanos ia :

Irinis atlracta discordet. » Per quod habeo quod quo facto satis ostenditur qualiter potestas irape-
tota intentio principumantiquitus erat ad faven- rii ex judicio Pa[)ce dependet. Quamdiu enira
dum iidei et Ecclesia; Rumana? reverentite et ho- Constantinopolis principes Romanam Ecciesiam
nori. In hoc autem Conciho damnatus est Euty- defenderunt, ut iorit Justinianus per Belisarium
ches cum
Dioscoro Episcopo Alexandrino qui, : contra Gothos et Manritius coutra Longobardos,
sicut Nestorius ponebat naluras et personas Ecclesia dictos principes fovit. Postquam vero
distinctas, sic isti asserebant confusas et adraix- defecerunt, ut tempore Michaelis contemporanei
tas. Caroli, de alio principe ad suiprotectionex7i pro-
vidit.

CAPUT XVIII.
CAPUT .\LX.

De duohiis Conciliis scqucntilus post nlia quafuor,

celebratistempore JustinianietConstfUitiiii junio- modus imperii a Carolo
Qualiter diversificatus est
ris et quxfuitratio quarc imperium translatum Mayno usque ad Ottonem tertium, et unde ple7ii-
fuit a Grwcis ad Germanos. tudo potestatis summo Pontifici convenit.

Multa etiara et aiia fuerunt Concilia, licel ista f^f func diversilicafus est modus imperii : quia
fucrint principaliora, a tempore Couslanlini us- usque ad fompora Caroli in Constanfinopoli in
que ad Carolum, quibus j^rincipes se subjec-
in eligendo servabatur modus anti^juus aliquando :

tos Ecclesiai ac Udeles ostendunt sed pra»cipue ; enim assuraebantur de eodom genere, aliquando
Justinianus postcursum quintie- Synodi centum aliunde et aliquando per princij)em fiebat elec-
;

viginti E|)iscoporum praesidente Julio Papa. Iluc tio, aliquando j»er exercifum. Sed instituto Ca-
enim manifestum est ex suis legibus, quas in fa- rolo, cessavit electio, et j)er successionera assu-
vorem condidit ecclesiastici stalus. Item ex epis- mebantur de eodem genere, ut semper primo-
tola quam celebrato Concilii) in Constantinopoli gonitus esset imjjerafor et lioc duravif usque
:

per totum orbem teriarum direxit, iti (jua iusti- ad soptimam generationom qua etiam deli- :

tutis Ecclesia; se subjecit,
dem in omnibus obodirc, replicans etiain super
quatuor Conciliorum meraoratorum statuta, et
eadem coniirmans, sancliones sive leges
suas '
subjiciens ecclcsiasticis instilutis sed prtecipue
inusuris et u;atrimonio, in quibus tota vita civi-
lis versatur. Qua^ quidera Synodus celebrata fuit
contra Theodorum el ejus sectatores Constanli-
mandans populis ei- ciente,fempore Ludovici a Carolo separafi, cum
Ecclesia vexaretur ab iniquis Homanis, advoca- ^^
tus est Ofto primus dux Saxouum in Eoclesiae
subsiiiium, liberafaque Ecx-losiaa voxatioue Lon-
^
;
gobardorum, et impioriim Runianorum, ac Be-
rengarii tyranni, in imperaforera coronafur a
Leoneseptimo genere Alamano, quiet imporium
tonuif usque ad ferfiam geiioratii)nem quorum :

nopoli, (pii aliud dicebanf esse Verbum Dei, et
aliud Cliristum, neg.inlcs eliam beatum .Mariam.
Sexta autemSyuodus celebrata fuitin nrbe regia
pra^fala, Constanlino Junioie procuranle, centum
quin(piaKinfa Kpiscoporum, rogatu Agathonis
quilibet vocalus est Otto. Et ex tunc, ut liisforia^
tradunt, per Grogoriuiu qiiintiim genere siniili-
ter Theutonicum provisa est electio, ut videlicet
per sepfom j)rincij)os Alamania^ fiaf, quto usque
ad isla fempora j)ersovcrat qiiod est spafium
;

confra Macarium Aiitiocheiuim Ei^iscopum et dueciitoruiii scpluaginta aniiorum, vel circa et :

ejus socios, qui unam o|)eralionem et uiiara vo-
luntatem in Christo asserunt juxta perlidiam Eu-
tychetis. In qua (jiiidem Synodo dietus Coii^ifan-
tinus, qiii fuit ])ost Jusfinianum ])rincipcm ad
mO aniios, fidci multum favit deslruens .Mono- :
tlielitas luereficos, qiiorum [)ater et avus fueruut
fautores, restauravit Ecclesias per ipsos destruc-
tas,
fantum durabit, quanfum llomaua Ecclesia, qua}i
supremum gradum in principatu tenet, Christi
lidoiibiisexjiedionsjudicavorif. In quo casu, utex
vcrbis Dommi sujira induclisest manileslum, vi-
delicet pro bono statu universalis Ecclesia', vide-
tur vicarius Christi habere plenifudinom potos-
tatis, cui compefit dicta provisio ex frij)lici jure.
Primo quidem divino quia sic vidotur voluiase
:

Hsec pro tanfo sintdicfa ad ostendendumquod Chrisfus ex vorbis sujx-rius introductis, et iiifra
Constanfiii()i)()lis imperafores fuerunf lluiiiaiun eliam oslondefur. Socundo voro ox juro naturali :

Ecclesia" j)roteetorcs ac ])roi)Ugnalores usque ad quia siij)posito ipsum jirimum locum tenere in
temj^ora Caroli Magni. Tunc igitur gravala Ec- priucijiafu, oporfet eum dici capuf, a quo est
clesia aLongobardis t Cdiistanfinojioiis imporio
(
onuiis motus ef sensus in corpore mysfico per :

auxilium non ferenfe, (juia iorte non jioteraf, (jiiod habemiis quod omiiis intluentia regiminis
ejus pofentia dimiiiuta, advocavif Romaiiiis IV)n- ab ipso dejieiidot. Amj^lius autem in communi-
tifcx ad sui defensionem coutra pra-diclos IJar- lale oportct atfondcre ad coasor\ationom ij)sius :

baros regem Francorum. Primo quidem Pij)inum (juia hoc natura rcquirif humana, qiia» sine ?o-
Slej)hanus Pajia of sucossor Zaccharia' confra cietate vivore non iiotesf. Conservari autom ne-
Aistulphum regem Longobardorum dcinde : quif nisi pcr dirigontcm j)i imum iu quolibot

* Al. ; « Martino. » * Al. : • sanclas. n

* AI. : « quarfa^ »
 : ;

OPUSCULUM XVI. 387

gradii hominiim ethoc estin actibus hominum

: lione in oriente assumptus est contra Mauritium
primus hierarcha, qui est Cliristns unde est : imperatorem, quem postea interfecit. Aliquando
primum dirigens et consulens et movens, cujus autem eligebantur imperatores a senatoribus, nt
vices summus Pontifex gerit. Rursus auteiii dic- Trajanus et Diocletianus quamvis unus de His-
;

tum est supra in primo libro, quod princeps est j)niiia esset, alter vero de Dalmatia. Et similiter

in regno sicut Deus in mundo et anima in cor- /Elius Pertinax a senatori])us est assumptus.
.
pore Constat autem quod omnis operatio natu- Ilem non semper degonere nobili, sedde obscuro,
rge ex Deo dependet sicut gubernante, movente et ut in praiuominatis liquet Caesaribus, Vespasiano
conservante quia : m
ipso movcmur et simus, ut et Diocletiano, sicut historia} tradunt. Sic de
dicitur in Actibus Apostolorum xvii, 28, et Pro- consulibus et dictatoribus Romanis contigit, si-
pheta Isa. xxvi, 12 Orrmia opera nostra operatus
: cnl supra patuit de Lucio Valerio et Fabricio. Et
es in nohis Domine. Similiter et de anima dici Augustinus refert in V Dc civitatc Dei de Quinto
potest quia omnis aclio naturae in corpore in
: Cincinnato, qualiter cum solum quatuor haberet
triplici genere causa? dependet ex anima. Hoc jugera ad colendum, factus est dictator major.
autem videmus in Deo quod gubernando et diri- Item alia est comparatio sive similitudo, quod
gcndo mundura, permittit corruptionem parti- ipsorum dominium non transibat in posteros
cularis entis pro conservatione totius sic et na- ; uiide statim ipso mortuo dominium expirabat.
tura facit pro conservatione humani corporis ex Quantum autem adista duo exemplura habemus
virtute animse. Simile contingit in principe to- etiam modernis temporibus, quod electi sunt
tius regni quia pro conservatione regimiuis su-
: Impemtores, Rodolphus simplex comes
videlicet
per suladitos ampliatur ejus potestas imponeudo de Augsburg quo mortuo, assumptus est in
:

talias, destruendo civitates et castra pro conser- Imperatorera comes Adolphus de Anaxone quo :

vatione totius regni. Multo igitur magis hoc
conveniet summo et supremo principi, idest
Papse, ad bonum totius Christianitatis. Propter
quod et prima Synodus Nicaena pra^sente Cons-
tantino eidem primatum primis ca-
nonibus quos instituit. Jura etiam sequentia dic-
tum Concilium in his singulariter dictum prin-
cipatum attollunt, dicentia quod sic debet repu-
tari ejus sententia tamquam ab ore Dei prolata
et hoc idem Carolus Magnus contitetur ibidem.
occiso ab Alberto Rodolphi lilio, eodem modo
assumptus est. Hoc ergo generale est, nisi forte
vel ipsorum probitate contingeret ipsos assumi,
vel ex gratia patrisipsorum, ut de Arcadio et
attribuit in Honorio tiliis Theodosii contigit, et
antiquioris
similiter deTheodosio juniore Honorii tilio. Nam
quia bene rexerunt rempublicam et imperialem
aulam, meruerunt in suo genere aliquo tempore
perseverare dominium. Similiter accidit de Ro-
manis consulibus quod licet singulis annis
:

Item non licet appellare ab ejus sententia. Item eligerent consules, saltem quantumad magistra-
ipse est qui superiorem non habet. Itemipse est tum, ut patet in I Machab., ssepius tamen con-
qui vices Dei gerit in teriis. tingebat quod propter probitatem personte, vel
Et ha:'C est tertia via, sive ratio per quam os- generis transibat in posteros, utde Fabio Maximo
tenditur et conchiditur, summum Pontihcem in contigit, de quo scribit Maximus Valerius, quod
dicto caso plenitudinem potestatis habere. Tn cum a se quinquies et a patre, avo et proavo,
duobus igitur casibus ampliatur ejus potestas, majoribusque suis ssepe consulatum gestum
ut patet sup?'a vel ratione delicti, vel ad bo-
: conspiceret, animadversione quam constanter
num totius tidei quod eleganter nobis ostendit
: poluit cum populo id egit, ut aliquando vacatio-
Propheta Jeremias cap. i, 10, cui in persona vi- nem Fabiee geiiti darent, ne maxiinum iraperium
carii Christi dicitur Ecce, inquit, constitui te; in una tantum continuaretur familia.
supergentes et regna, ut evellas et dcstruas etdisper- quoque quando({ue per quamdam vio-
Accidit
das ac dissipcs quod ad rationem delicti referi-
: lentiam usurpari imperium, non ex merito vir-
mus ubi in quatuor illis vocabulis diversa ge-
: tutunijSicutfertur de CaioCaliguIasceleratissimo,
nera pwnarum accipimus, quse intligi possunt qui fuit nepos Tyberii, sub quo Christus passus
unicuique fideli sive subdito, cum dicit et su-
; est. Et similis de Nerone verilicatur sententia.
pergentes; sivedomino, cum dicit :et superregna. Hoc idera accidit de consulibus urbis, quod ex
Secundum autem est, unde accipimusampliatam eorum impietate, ut historise narrant, usurpa-
summi Pontiticis potestatem, cum postea dici- verunt dominium, sicut Sylla et Marius, commo-
tur : Et sedificcs et plantcs quod ad providcn-
: tores urbis et orbis. Ex quibus omnibus patet
tiam vicarii Christi pertinet pro bono universa- convenientia imperialis dominii cum politico.
lis Ecclesiee. Sed et cum regali extriplici parte convenientia
ostenditur.
Primo quidem ex modo regendi quia juris-
CAPUT XX.
:

dictionem habet ut reges, et eisdem quodam jure

naturse sunt ut regibus tributa et vectigalia ins-
Comparatio regalis dominii inter impcricdc et poli- tituta, qua^ettransgredinonpossuntsine peccato,
ticum (lualiter convenit cum utrisque. nisi sicut in jure regali superius deiinito quod
:

consules nequeunt, nec etiam quicumque alii

His habitis, videnda est comparatio imperialis civitatum rectores in Italia, qui politico regunt
dominii ad regale et politicum quia, ut ex : regimine, ut jam dicetur. Tributa enim et vecti-
dictis apparet, convenit cum utroque et cum : galia ad a?rarium publicum deducuntur et de :

politico quidem quantura ad tria.
Primo enim considerata electione. Sicut enim
consules Romani et dictatores, quipolitice rege-
bant populum, assumebantur per viara electio-
nis, sive a senatoribus ita et de imperatoribus
contingebat, quod assumebantur sive a Roraano
hoc Sallustius refert, quajiter reprehendit Cato
in sua concione Romanos consules sui temporis.
Cura enim commendassct eos, quod " eis fuit
domi industria, foris justiim imperium, aninius
; in consulendo liber neque libidini neque delicto
obnoxius » subjungit « Pro his nos habemus
: :

exercitu, ut Vespasianus in Palsestina, ut histo- luxuriam atque avaritiam ; publice egestatem,

ria3 tradunt, et similiter Phocas ex militari sedi- privatim opulentiam. »
388 DE REGE ET REGNO. LIB. III.

Secunda convenientia imperatorum cum regi-
corona, quia coronautur ut reges. Dupli-
biis est
cem enim habent coronam et recipiunt electi in
Imperatorem. Unam quidem prope Mediolanum,
mitibus interdum, ut in Theulonia et regno Si-
ciliae patet. Quamvis etiam Scriptura istud no-
•
men ss;pius extendat ad omne genus dominii et
prsecipue nobiiis ad cujus similitudinem quidara
:

in villa qu® dicitur Modoelia, ubi sepulli sunt Angelorum ordo vocatur principatus, quia do-
reges Longobardorum quce quidem corona
: miuantur toti provinciae. Unde et in Daniele x,
ferrea dicilur essesignum quod primus impera- 13, scribitur Princcps Persarum restitit viginti
:

tor Germanus Carolus Magnuscolla regum I.ou- uno diebus. Item etiara Joseph, qui secuadus
gobardorurn sua^que gentis perdomuit. Secun- erat a rege in .^gypto, se principem vocat, u«
dam corouam, qua; aurea esl, a summo percipit in Genes., scribitur. Secundum nomen est Comi-
PontirK.c et cum pode sibi porrigitur, insignum
; tum : quod quidem nomen fuit assumptum primo
suse subjectionis etlidolitalis adRoniHnam Eccle- a populo Romano post exactos reges. EligcbaDt
siam. Hujus autem fastigii dignilalem nec 'con- enim singulis anuis, ut tradit Isidoriis II Etymo-
sules nec dictatores habebant in urbe quia, ut : logiarum, duos consules, quorum unus rem mi-
scribitur in I Machaba-orum, inter prajsides Ro- litarem, alter vero rem adminislrabat civilem :

manos nemo portabat diadema nec induebatur etisti duo consules primo vocati sunt coraites, a
purpura, quorum utrumque faciunt imperatores commeando simul per veram concordiam. Llnde
et reges. aucta fuit respublica, ut Sallustius traditDe bcllo
Teiiia vcro convenientia quam imperatores Jugurthino. VvociiSf>a\evo temporum istud nomen
habeutcum regibus etqua dilferruntaconsulibus abolitum est a Roraano regimine, et translatura
sive rectoribus politicis, est institutio legum et est ad statura aliquem dignitatis, sub regibus
arbitraria potestas quam habent super subdilos et iraperatoribus deputatum. L'nde dicuntur
in diclis casibus pro[)ter quod est eorum domi-
: comites a comitando, quia ipsorum ofticium est
uium majestas appellatur, unperialis videlicet et pra^cipue reges et imporatores sequi in rebus
regalis quod consulibus et rectoribus politicis
: bellicis, vel quacumciue re militari, et in aliis
non convenit, quia agere ipsis non licet nisi se- quibuscumque gerendisprototius regni utilitate.
cundum formani legum eis traditam, vel ex ar- Duccs aulera a ducatu populi dicti sunt, sed
bitrio populi, ultra quam judicare non possunt. prjccipue in castris. Est enim ipsorum oflicium,
Patet igilur de qualitalibus imperialis regimi- exercitum dirigere, et ipsum in pugna praeire.
nis secundum divorsitatem temporum el com- Lnde cum tilii Israel iinpugnareulur a Cbana-
paratiouem ipsius ad regimeu politicura et re- naeis, qua^siverunt a so iiivicem, ut scribitur in
gale. lib. Judicum, rap. i. i : Quis ascendct ante nos
contra Chananxum, ct guis erit dux belli ? Et hoc
nomen tali reclori proprie convenit propter dif-
iicultatom rogendi quando quis est in pugna.
CAPUT XXI.
Unde ab excellentia rogiminis congruissime dux
vocatur. Qua ratione Josue, sive Jesus Nave,
Dc dominio principum qui subsunt imperatoribus quia [)Ugiiavitbclla Doniini, sic vocatus e^t, sicut
ct rcgihits, et de diversis nominibus eorum quid testilicatur de ipso ille egregius princeps Matha-
importcnt. tias in I MachabaH)rum ii, oj Jcsus dum implet :

verbum, factus cst duj; in hracl. Sic etiam dixe-

Determinatis his qu?e ad regimen regale et runt zolatores leiris Judaica^ Jonatha?, mortuo
impeiiale pertinent, uunc de dominiis eisdem Jiida.Machaba>o ibid. ix, 30 Eligimus te in prin-
:

anucxis est dicendura, ut sunt principes, comi-
tes, duces, marcliioncs, barones, castellani, et qui-
busdam aliis nominibus ad dignitatem pertincn-
tibussecundum divcrsasconsueludini-sre^Monum.
cipem et ducem ad btllandum bcllum nostrum.
Aliud autem nomon dignitatis deserviens impe-
ratoribus et rogibus est Marchio, qui comitatui
{p([uipollot sed lioc nomen sortitur a severitate
;

Sunt etiain alia nomina dignitatum sub regi- justili;r. Dicitiir cnim marchio, a marcha, quod
bus, de quibus Scrijjtura sacia meiitionem fa- est singulare divitum[)oiidus, per quod signilica-
cit, ut satrapa unde in Daniele capit. iii, Oi,
. tur recta et rigida justitia. Hoc autera salis con-
scribitur Con<irrguti sunt satrapx ngis Bahyh-
: grue apparet in dictis principibus quia, ut :

nix, magistratusct jinlias et ibidem eliam lit

: coramuniter reperitur, iii rogiouibusnobis notis,
nientio de optiinatibus regis. In etiam Machab.
I omnes tales [)rincipes qui islo nomine nuncupan-
quatuor pouuntur nomina dignitatum ubi di- : tur sunt in provinciis asperis, propter quoil et
citur, ([uod contra Nicanoreni Judas constituit confinia regioniini, qua? sunt loca monluosa et
populo duces, tribunos et centuriones et penta- rigida, apud aliqiios appellantur raarchia^ vel in
contarchos et decuriones. (lcsta etiam Roniano- provinciis lascivis, quorum iitriinKiue genus
rum quibusdam singularibus noininibiis suos rigoro justilia' conservatiir. Est ct aliud noinen
rectores ap[)eilant, post exactos reges; videlicet quod haro dicitur, a labore dictum sive quia :

consules, dictatores, magistratus, tribunos, se- in laboribus fortes, ut Isidorus tradit in com-
natores, patricios et pr.Tfectos. Item Sci[»ioiies, moniorato lib. « Rara » enim gr.Tce, laliiie
:

censores et censorinos. Dc quihus omnibiis t«ub ((gravis, » sivo fortis « vocatur. Moc autom
((

du[>lici tilulo est agendum. Primo (iwidem de
noininibus propriis imperatorum et regum et
annexis stalui, undo traxerunt origincm et qu.ile
fuit ipsorum rogimcn postoa voro do pro[)iiis
: piis, sive in ti»rncamonlis, ut inos fuit i|)So-
pcrtinontibus ad poliliciim [)rincipatum.
l*ropria autein iiomina dignitalum deservion-
liura imperatoribus et regibus, sunt quidem
principes, domini videlicet provinciarum, quasi
primum locum tenenies sub regali vel im[)eriali
dominio. IJnde ot dominantur haronibiis et co-
proprium est principum ut in conlinuis sint
pymnasiis, sicut in pailibus Galliee et Germa-
nia; est solitiim, sive invonationibus vol aucu-
rum anliquitus, iil AiniDinus bisloriarum scrip-
tor ogrogius scribit. Cii|us ratio ponitur a
Vegetio l)e re mililari, quia o[)ortet ipsos esse
prinios ad bellandum pro subditis, ct assuetudiue
efhciuntur audaces. Inde ipso subdit ibidem,
quod uullus attentare dubitat quod se bene di-

dicisse confidit. Et quia ad omnes principes la-
boris exercitium pertinet, ideo istud nomen
omnibns est commune, sive ad pnncipes, sive
ad comites, et sic de aliis sub regali dominio
existentibus.
CAPUT XXII.
De quibusdam nominibus dignitatum sinqularibus
in quibusdam reyionibus et quale sit omnium
: villarum doraini, qui et alicubi castellani dicun-
istorum regimen.
Sunt autem et alia nomina consequentia regale
vel imperiale dominium in quibusdam regio-
nibus sive provinciis, quae aliquid important,
ut nomen satrapse et optimatis apud Persas et
Pbilistseos. Quorum primum signilicat prompti-
tudinem serviendi : unde satrap» dicuntur quasi
quod
satis parati, principis propter
est ofticium
iidelitatem quam jurat suo superiori vel satis
rapientes, quod videtur importare ipsum nonien,
cum sit fastuosum, ut ex ipsa sacra Scriptura est
manifeslum. Optimatum autem nomen signifi-
care videtur supremum gradum sub principe, ab
optimo dictum. Magistratus a prfeeminentia con-
silii et doctrinse dicti sunt in regimine quomodo
et majores curiae regis Francia? sic vocantur,
quasi majores statu. « Steron » grsece, latine
« statio » dicitur. Judices vero quasi jus dantes
populo, qui proprie assessores dicuntur, qui
etiam praetores quasi prai aliis locum tenentes
in curia. Sed prgeses nomen est sacra" Scripturse
sic dictus, ut tradit Isidorus, quia alicujus loci
tutelam preesidialiter tenet. Sunt et alia duo no-
mina ad dignitatem pertinentia in curia regis,
de quibus tit mentio inter ofticiales curise Salo-
monis in III Regum, ut a commentariis et scriba,
quiin officiis distinguebantur quia unus praeerat
: unde et de insula Sicilise tradunt historise, quod
legionibus scribendis per principem institutis,
qupd idem videtur quod magistratus; alius autem
preejiositus erat responsivis reguni, quem et nos
cancellarium appellamus.Prseterbsec autem sunt
et alia duo nominausitata quidem in partibus
Gallise, forteex proprio idiomate alicujus gentis,
in quibus nos ab ipsis talem possumus etymolo-
giam sortiri, ut est mariscallus et seneseallus,
qui proprie reclores expositi sunt ad universalia
negotia regionis, quod utrumque nomen impor-
tat, ut mariscallus (a), idest dominus laborum
(« Maris » enim syriace, « domina, » vel « do-
minus » latine, callus autem laborem importat
sanescallus autem a « senes, : propter matudta-
tem regiminis, el « callus calli ; » in tali enim
officio non debent exponi nisi bomines magna^
experientise et laboris assidui. Apud Hispanos
autem omnes sub rege principes divites bomines
appellantur, et prsecipue in Castella cujus est : sunt alia nomina secundum diversas regiones et
ratio, quia rex providet in pecuniis singulis ba-
ronibus secundum merita sua; vel secundum
coraplacentiam hos deprimit, hos exaltnt. Ut in
pluribus enira muniliones et jurisdictiones non
habent nisi ex voluntate regis, et inde vocantur
divites homiues quia cui in majori summa pro-
; natura regiminis secundum diversos provincia-
videtur per regem, ille major ost princeps, quia
pluribus potest militibus providere; quem mo-
(ffl; Mariscallus, equorum dominus, seu equo-
rum custos, et, decursu tempoi-is, magister equi-
;
OPUSCULUM XVI. 389
dum adhuc observant Romanai militia', eo quod
sub stipendiis vivunt. Sunt ibi et alii qui vocan-
tur infantes, et alii infantiones : quorum prinii
sunt de genere regio, qui lilii vel nepotes,
sic dicti ab innocentia quia nulhim debent
,
Isedere, sed conservare, ac in justitia fovere, et
regi sicut infantes in omnibus obedire, quod
hodie male observatur ibidem. Secundi vero sic
sunt dicti, quia primos debent sequi sicut maio-
res. Sunt enim nobiles, qui ]»lus virtutis habent
quara railes simplex, etaliquorum ca.strorum et
tur. Dicti autera sunt infantiones, quia rainus
possunt inter alios principes laedere propter im-
potentiam suam, sicut pueri ab infantia receden-
tes. Si enim Isedant subditos suos, rebellant, ma-
joribus principibus adbserentes, et sic perdunt
dominium. Item nec potentiam habent majorum
principura, sicut nec puer respectu viri.
HsRC igitur de princi('ibus subjectis et subal-
ternatisregibus dicta sufliciant,etquid significent
: vel qiiid iraportent. De ceteris vero dignitatibus
supra prsemissis, quia ut in pluribus pertinent
ad politiam, licet aliqua sint communia, infra in
sequenti opere declarabitur. Nunc enim viden-
dum est quale est dictorura principimi regimen :
circa quod respondendum secundum senteri-
est
;
tiam sacrae Scripturse. Dicitur enim in Eccli. x,
2 :Secundum judicem pofuli, sic et ejus ministri
sunt. et qualiseslrector civitatis tales liuhitanies in
ea. Tales enim principes modum habent com-
muniter regendi, regaliter vel imperialiter, nisi
forte in aliquibus locis propter consuetudinem
usurpatam vel ex tyrannide, vel propter malitiam
gentis, quia aliter domari non possunt, ut dic-
tum est supra, nisi tyranico regimine, utaccidit
in insulaSardinise etCorsicse, iteni in quibusdam
insulis Grsecise, item in Cypro, in quibus dorai-
nanturnobilesprincipatu despoticovel tyrannico:
seraper fuitnutrix tyrannorum. In partibus etiam
Italise coraites et alii principes, nisi forte per
violentiam tyrannizent, oportet subditos suos
regere more polilico etcivili. Inveniuntur eliam
apud eos qusedam nomina dignitatum ex jure
imperii dependentium, et supra simplicem mi-
' litiam transcendentium, ut sunt valvasalli et
cathani, qui et proceres appellantur, jurisdictio-
nem super subditos habentes quamvis hodie ;
per civilatum potentiam sit diminuta vel sub-
tracta totaliter. Valvasalli autem vocantur a val-
vis, quia deputati erant ad custodiendum portas
)
palatii regalis sive imperialis, quos nos ostiarios
appellamus. Cathani ab universalitate operum
in curia principum et strenuitate super alios sim-
plices milites, sunt dicti, qai et proceres quasi
ante alios procedentes dicuntur. « Catha» enim uni-
versale grseco nomine signiticaraus. Multa etiam
linguas ad beneplacitum principum instituta.
Sed hoc ad praesens sufficiat, reliqua reservando
ad regimen politia?, de quo specialis debet esse
tractatus propter diflusionem materise ubi de :
nominibus dignitatum agetur, prout patietur
n:m mores, ut philosophi et historici tradunt
scriptores.
tum. Undcnon admittenda est etymologia hic ab
auctore allata.
390 DE REGE ET REGNO. LIB. IV.

prosecutione juslitise quod de regibus et aliis

:

, monarchis principibus non convenit quia in :

i])sorum pectore sunt leges recondita?, prout ca-

LIBER QUARTUS. sus occurrunt; et pro lege habetur quod principi
placet, sicnt jura gentium tradunt sed de recto-
:

ribus,i)olilicis non sic reperitur, quia uon aude-

hant aliquam facere novitatem, praiter legem
CAPUT I.
conscriptam unde in I Machabsporum vii," 15,
:

scribitur, quod Romani curiam fecerunt, et quod

De diffcrentia intcr iwiw.ipatum rajni ct principa-
tum jiolilicum, qucm dicidit in duos.
Constitues eos principps super
memores erunt nomiiii^ tui, Domine. Psalin.xvi.xvii,
Licct doininium omne si\e principalns a Deo
sit institntus, ut snpra est declaratum in III lib.,
diversus tamen in ipso traditur
pho, per sacrain Scripturam. Qnia crgo supra
et
in praifato jain libru acluin est de minianiiia
unius, puta de duminio siimnii Pontilicis, reLi.ili
et imperiali, ac ipsurnm naturam concomitan-
tibus; nunc hic con-Tue agitnr de domiiiio
plurinra, qiiod communi nomiiie politicnm aiip-d-
lamus, descriplum noiiis in })ra'sumjitis veibis
dupliciter et quanlnui
: (piidem ad modum
assnmendi, et quantum ad modnm viven li.
Modus autem assumenJi in hoc gradu electi-
vus est in quocumque huniinis gcnere noii
per natura? origiinMn, nt de rcgibus accidit,
qnod verbum institutionis importat. Constitues,
inquit, cos principcs sed addit. supcr omncm
: rcgaliter sed ]iolitice populum regerent, sicul
terram, in hoc ostendens gcncralem regiilam in
principatu politico; ut generalis sit per viam
electionis, nt statuatiir princeps; sed i|uod sit vir-
tuosns uiide subdit
: Memorcs erunt nomiuis tui,
: scd circumscripta putentia rcgis sive imperatoris
Dominc, in consideratiune scilicet divina suornm-
que pra^ceptorum, (pne siint regentibns qiurdam
quotidie C07isulebunt trecenlos vvjinti, consilium
agentcs semper de multitudine, ut qux digna sunt
gerant. Per quod habetur quod in regimine Ro-
omnem terram ;
mano a regum cxpulsione dominium fuerit poli-
ticiim,usque ad usurpationem im])erii, quod fuit
(]uando Julius Cajsar j^rostratis hostibus, videlicet
Pompeio occiso, et liliis, subjugatoqne orbe, sin-
modus a Pliiloso- gnlaresibi assumpsit domininm et monarchiam,
convertitque politiam in des])oticum principatum
sive tyrannicum. Nam, sicut historia' tradunt,
pust prsedicta ad contcmptuin senatorum vide-
batur intendere. Kx quo provocati majores urbis,
ipsum in Capitolio viginti quatuor pngionibus
Iiciforaverunt, auctoribus Miuto et Cassio, pluri-
moqiie senatu. Advertendum etiam hic, quod
qiiamvis unus do::.inarelur singulis annis, ut in
dicto lib. Machabiporum scribitur, sicut in civi-
tatibus Italia; etiam modo contingit, regimen
tamen dcpendebat ex pluribus, et ideo non re-
galc, sed politiciim ap[)eliabatur; sicut et de ju-
dicilnis lsra?litici populi accidit, cum tamen nun
dictnm est siipra. Considerandum etiam, quud
in omnibus rcgionibus, sive in Ccrmania, sive in
Scvthia, sive in (Jallia, civitates i)olilice vivunt;
ciii sub ccrlis legibus sunt astricti. Est ctiam
alia ililFcrentia quia reclores sa^pius exponuntur
:

recta ratio agciKlurum. Pii)|(ter quod in Prover- cxamini, si bene judicavcrnnt aut rexerunt se-
biis cap. vi, 2:}, dicitur, qiiod m<ind>itum Dnmini lu- cniidum leges eisdcm tiaditas, et cx contrario
cerna cst, etlex lue. Maximus et am Yalcrius de sui))icinnlur p jenis unde ipse Samuel, sicut in
:

("jpsare dicit, quod cuelesli provideiitia virtutes I Regum XII, 2, scribitnr, quia populum Isracli-

per ipsuni lovebantur, el vitia vindicabantur. I)e licum judicaverat pra'dicto modo, tali se senteu-
hoc antem princi])atu in ])rcpsenti libro est ])ci- tia' ex]i()nit, assnm])to in rcgcm Saule. Ecrc,
tractanduin : qucm Pliiloso|)bus sic dislin^uit iiupiit prdcstosum luijnimini dc mecoram Domino
:

in III Volit., et supra osteasuin est in principio
libri : quia si tale regimen gubernatnr pcr pan-
cos el virtuosos, vocatnr » Aristocratia, n ut j^er
dnos consnlcs, vel etiam dictaturcm in iiilx' Itu-
niana in j)rincipio expulsis regibus. Si autcm per
multos, veluli per consnles, tiictatorem et tribu-
nos, sicut in processii temporis in eadem coiiti-
git urbe, postca vero scnatores, ut historia' nar-
rant; tale regimen « Pulitiam » ai^pcllant. a
« polis » qiiod csl pluralilas, sive (Jivilas : qiiia
et Christo ejus, sciiicet Sanl, utrum bovem cujus-
quam tulcrim, si quctnpiam calumtiiatas sum, si
Ojipressi aliiiwm, si dc manu alicujus munus ac-
crpi. Sic ctiain dc cunsiilibns Romanis tradunt
hisloria^ Pro])ter quam causam accusatus Scipio
Africanus ab imj)iis a-mulis, quod pcciinia cor-
ruptus fuisset, urbein reliquit. Ex talibus falsis
a-miilationibus in proccssu tcmporis cxorta sunt
liclia civilia
: qiiud in rcgibus vcl Imperaloribus
lucum nun habct nisi (luoi rcgiones intcrdum
;

hoc rcgimen proprie ad pertinet, ul in

civitates eis rebcllant, si jnra rcgni transcendant, sicut in
partibns ltali;c maxime vidcnins* et olim viguit partibus llispania' et Hiingaria^ frequcntins acci-
apud Atlicnas ])ost niortcm (lodri, nt Angu-liims dit;ct indc ctiain in oricntc sa'pins machinantur
relcrt Dccivitate hci. Tuiir ciiiiii a rcgali iluminiu niurtcni duniiiiis, ut apud .Egyptum de Suld.ino
destitcrunt, magislratns leipublica' assumciites. cuntingit, ct in Perside et Assyria, de principi-
sicnt in urbe. Sed quocumque modo dixiditur hus Tartarorum. Ex qua causa quia priucij)e$
contra rcgnnm sivc monarchiam, et i])sorum oj)- sa'pe efliciuiitur tyranni, qna>dain regioncs in-
positnm contra o])]iosiliiin : qiiia si propositiiin digiuim jiidic:int, ut etiain Pliilusuplius narrat in
in ])ro])osito et ()])])osilum iii ujij^osilo. Ktiiiiuiiiam ^yii\ Volitica, quod rcgcs in iji-urum provinciis
utrnmquc pliiraiitatcm incluiiit, ista duo ad po- jicrpetuentur in hliis, hoc cst (piod iilii rcgnin
liticum se extendunt, ])rout dividitur contra rc- succedantin regno;sed ipsomorluoeligit jiopulus
gale sen dcspoticiim, ut Pliiloso])iius tangit in I (picm inagis ornatnm muribus comprchendnnt,
et III Volitic. I)e lioc ergo Iiic csl agciidiim. VX siciit liebat de iniiicraturibus^ ut sii])ra j)atuit in
primo quidein in qiio dillcrt a regali sive impc- III lib., etin .Egyplo adbuc oljscrvatiu" modcrnis
riali, sive monarciiico, (piod ex siipra dictis iii I tcmj^oribus. (juaMuntur cnim pucri clcgautcs in
et III Iib.,aliqualiter videri potest.Sed nuncetiam diversis regionibus, et pra'cipue in jiartibus Aqui-
diircrcntia csl, addenda, (iiiiaiegibiis a-tiingiintiir loiiis, quia sunt statur;p pruccra', ct ad milila-
rectores jiolitici, ucc ultra possunt proccdcre in rem disciplinam idonei. Ili de aerario publico nu-
 OPUSCULUM
triuiitur, exercitantur in gymnasiis et disciplinis
scholasticis, in civilibus actibus, et rebus bellicis
assistunt Soldaho iu ministerio, sicut traditur; et
post mortem ejus, qui probati inveniuntur, ad
principatum assumuntur. Interdum tamen impe-
ditur ex violentia, sive ex tyrannide, aut fastu
ambitionis. Simt et aliai dilTerentia; circa regi-
men, qaantum ad tempus regiminia, et alias cir-
cumstantias, de quibus Philosophus mentionem
facit in \\ Politicoimm; sed isla sufliciant et quaj
dicta sunt supra in secundo et tertio libro.
CAPUT II.
Hic ostendit necessitatem constituendi civitatem,
propter communitutcm necessariam humanse
vilae, circa quam prsecipue consistit principatus
politicus.
Et quia regimen politicum maxime consistit
in civitatibus, ut ex supradictis apparet pro- : omnia mullitudinem requirunt hominum, quaj
vincise enim magis ad regale pertinere videntur,
ut in pluribus reperitur, excepta Roma, quffi per
consules et tribunos ac senatores gubernabat or-
bem, ut in dicto libro Machabiseorum est mani-
festum, et quibusdam aliis Itaiiai civitatibus,
quaelicet dominentur provinciis, reguntur tamen
politice ideo de ipsius constitutione nunc est
: mutuo.
agendum. Et primo quidem ostendenda est ejus
constituendse uecessitas, et quse ejus commuui-
tas. Secundo vero quot sunt partes ejus, sive ex
quibus hominum generibus componitur.
Necessitudo autem apparet primo quidem
considerata humana indigentia, per quam cogi-
tur homo in societate vivere : quia, ut in Job. xiv,
I, scribitur, homonatus de muliere, brevi vivens
tempore,repleturmultis miseriis, idest necessita-
tibus vitse, in quibus miseria manifestatur
unde secundum naturam animal sociale sive
est
politicum, ut Philosophus probat in I Folitic.
et inde concluditur commuiiitatem civitatis esse
necessariam pro necessitatibus humanae vitae.
Amplius autem natura providit ceteris anima-
libus ornamenta et munimenta in sui exordio
unde ex virtute naturee aistimativa vitat contra-
ria etconvenientia diligit, nullo dirigente praevio,
ut opus naturae sit in eis opus intelligentise, si-
cut Philosophus tradit in II Physic. Sed in homine
non sic immo instructore indiget ad eligendum
:
proportionata naturae, propter quodnutricem ha-
bet ad ista docenda.
Rursus ad idem, Vestes et tegumenta, quibus
ornantur animalia et plantse statim sicut nascun-
tur, et homo caret, signiticativa sunt indigen-
tise pro quibus oportet recurrere ad hominum
:
multitudinem, unde civitas constituitur. Propter
quod Dominus ostendit in hoc lilia agri et voiu-
cres ca;li, et sic de similibus, melioris esse con-
ditionis quam homo, referendo indigentiam ad
illum magniticum regem Salomonem, qui tam
excellenter abundavit. Rcspncite, inquit Matth. vi,
26, volucres cceli, quia non serunt neque metunt,
neque congregant in horrea. Considerate lilia uqri,
qnomodu non lubarant nequc nent. Postea subdil
IHco cobis, quod nec Salomon in omni qloria sua
coopertiis est sicut unum ex istis; quasi majoris
fuerit indigentise quantum ad victum, et vesli-
« Al. et omnium
XYI. 391
menta ac tegumenta, quam plantse et animalia.
Ampliiis autem ferocitas animalium, quse
facta sunt homini nociva post lapsiim Adae, ad
lioc ipsum iiiducit. Ad majorem enim securita-
tem hominis cujuscumque rei timendse, neces-
saria est communitas hominum, ex quibus civi-
t.is coustituitiir, unde homo reddatur sccurus.
Et inde motus fuit Cain civitatem construcre, ut
iii Genesi scribitur : unde et in Ecclesiastico xl,
19, dicitur, quod sedificatio civitatis confirmabit
nomen.
Rursus praeter necessitatem in corpore sano
sunt et aliffi conditiones necessitatis pertinentes
ad corpora a^gra, quibiis homo frequenter subji-
citur. Ad sui autem repaiationem sibi liomo so-
lus non suflicit, quemadmodum animalia cum
patiuntur, quibus natura providit ut sine homi-
num medicina curentur, cognosceutia per sesti-
mativam eisinditam herbassanativas eorumdem,
seu quaecumque alia ordinata ad ipsorum salu-
tem. Homo autem horum ignarus indiget medi-
cis, medicina, et hominum * ministerio, quse
civitatem facit et sic id^em quod prius.
;
Amplius autem qiiia casus sunt multi in quos
homines incidunt per inopinatum eventum, qui
bus relevantur in societate unde in Eccl. iv, 10,
:
scribitur Vse soli; quia si a ciderit, non habctsu-
:
blevantem sc. * Si autem fuerint duo, fovebiintur^Etsi dor
mierint.
Ex quibus omnibus concluditur, civitatem esse
necessariam homini constituendam propter com-
munitatem multitudinis, sine qua homo vivere
decenter non potest et tanto magis de civitate
:
quam de castro vel quacumque villa, quanto in
ea plures sunt artes et artifices ad suflicientiam
hiimanee vitae, ex quibiis civita? constituitur. Sic
enim Augustinus defiuit eam in I De civ. Dei,
quod est « raultitudo hominum in uno societatis
: vinculo colligata. »
Advertendum autem quod superius in princi-
;
pio primi libri probatum est societatem huma-
nam esse necessariam, et hic similiter ; sed ali-
ter et aliter utrobique quia ibi secundum quod
;
partes multitudinis sibi invicem sunt necessai"iae ;
: propter quam causam necessario sunt institulae
civitates et castra, prout ordinantur ad politicum
CAPUT III.
Hic declarat hoc idem ex parte animae, sive exparte
intellcctus sivc voluntatis, scilicet constitutionem
civitatis esse necessariam.
i\'on solum autem ex parte corporis, hoc est
quantum ad sensitivam virtutem, habet persua-
sionem et veritatem continet quod secundum na-
turam constructio civitatis est necessaria ; sed
etiam ex parte anima^. rationalis hoc est mani-
festum ; et tanto amplius, quanto homo, inquan-
tum est rationalis, quod ex parte iutellectus pro-
venit, socictatem magis reqiiirit.
: Circa partcm autem ralionalem duplex distin-
guitur potentia et actus ; videlicet intellectus et
voluntas. Quantumautem ad partem intellectivam
duplices sunt actus, juxtaquos versatur politicum
 392 DE REGE ET REGx\0.
regimen videlicet speculativus et praclicus. la
; humanam.
practico quidcm includuntur virlutes morale?,
quffi referuntur ad opus et non ad scire tantum,
sicut Pliilosophus dicit in II Ethic, ut suut tem-
perantia, fortitudo, prudentia et justitia quai
quidem omnes ad alterum ordinantur, et sic re-
quirunt muititudinem lioniinum, ex quibus
conslituitur civitas, ut jam dictum est supra. Et
quamvis dictff' virtutes non omnes habeant pro
subjecto intellectum; fortitudo enim est inirasci-
bili, temperantia in concupiscibili, qua? ad par-
tem sensitivam pertinent; participant tamen ra-
tionem inquantnm reguluntur ab ipsa, unde
prudenlia est ipsarum directiva. Est enim piu-
dentia « recta ratio agibiiium, » ut Philosophus
dicit in VI Ethicor.
Amplius autem et ipsa sacra Scriptura dictas
virtutes morales ad lioc idem ordinat. Sic enim
de istis virtulibus dicit lib. Snpicnt vni, 7, lo-
*
Et pru- quens de eo quod sobrietatemet' sa}jienti(im docct,
dentiam. justitiam et virtutcm quibiis utilius vihil est in
: jiheta dicit Ps. cxxxii, i Ecce quam bonum et
vita hominibus. Deinde subdit de merilo istaruni
* Propfer
virtutum Udbcbo, in(juif, jicr ' hanr, vidclicet
: eliam
hanc. scientiam, sive experietitiam harum virlutura,
claritatcm ad turbas, et honorem apud siniores
et multa ibidem subduntur qua^ ad multilu-
alia
dinem lioniinum |)crtinent. Sel de speculativo
intellectu adhuc e-t manifcstum quia, ut vult : nninicandnm oj.era sua multitudini, ut moles-
Aristoleles in II Ethic, honio maxime ex doctrina
argumentum accipit, et scienlia; generationeni,
et expcrimento indiget et qua* omnia
tempore : amirilia, quod natura nihil solilarium amat. Ve-
respiciunt hominum nniltitudinem, ex quibus
civit.is constituitur.
Rursus. Duo sunt disciplinabiles sensus, ut
tradit Philosophus l)c sensu et sensato, visus vi-
delicet et auditus. Audilus autem multitudinem
respicit.Krgo idem quod prius.
Pra-terca. Pliilosophus dicit 1 Mrtnph. qnod
sapientis esl ordinare. Ordo aulem nnillitudmem
retpiiril est enim ordo, ut Augustinus dicit he
: sive j)artis sensitiva», sive considerata sua rafio-
civ. Dei, « parium disjiariumiiuc sua cuique tri-
buens dispo.-ilio » quod sine mullitudine essc
: Kx qua j)arle necessaria est secundum Hafuram
non polest.
Amplius autem et ipsa loquola, quae mani-
festativa est rordis, ad parteiu intcllectivam per-
tinet, ul Pliiiosophus dicit, ad allerum ordinatui':
pro[)tcr (juod in Kccli. xx, M, scribitur: Safiim-
abscimdita *. et thesaurus invisus: <iua: utilitas
Abscon- tia
in utris'/uc ? Hoc idem etde scrij)tura dici potest,
sa.
quia respicit multitudinem, sine qua uec lieri
nec exjjlaniiri valcret.
Sed ex j^iirle voluntatis, qua> potentia ratio-
nnlis jxinitur a Philosojiho, hocidcm
Uiiip enim Minl virtutes in ipsa qua^ ad alterum
ordiuantur, ac multitudinem rc(juirunt. Tna
(juidcm est justitia, qiiam rcspcclu voluntatis
jus gcntium sic detinit .liislitia est
: (( constans
et perpelua voluntas jus suum unicuique tri-
buens: » qua^quidemsivelegalis, qua" dominalum
justuin vocatur a Philosopiio, sive distributiva,
sive commutativa, qiup j)artes justitia» omnes
sunt, jiolilia» iu civitatibus sunl i^ra^cijuic neces-
saria*, immo sino eis exerceri non possunt, ut
Philosojihus tradit in V Ethic, ncc etiam ij)sae
civitates conseivari. Per (juod concludilur civita-
tis coustructionein esse ncccssariam secunduin
nalurnm resjiectu talis virtutis. Secunda vcro
qua^ in voluntate ponifur, et ad mulfiludiiicni
rcfcrtur, est amicitia, qu.n jirincipalitcr commu-
nilatom nvjiiirit mulfitudiiiis cf sinc ea non
; nifafis, ut Philosophiis refert in sua Politicn:
est i«ta virtus de (jua Pliilosojihus dicit in \ill
; ubi primo narrat opinionoiii Socrafis et Platoii >
Ethic, quod maxime esl necesssaria ad vilam
LIB. lY.
eo quod nullus eligeret vivere sine
amicis unde idem Aristoteles connumerat uti-
:
litates istius virlutis, ad ostendendam ipsius ne-
cessitatein, semper tamen respectu multitudinis:
: Primo quidem in infortuniis, quia in talibus re-
curritur ad amicos. Item in forluniis, quia per
amicos conservantur unde praecipue opus ba-
:
beut amicis, qui divitias possident et sunt in
j)rincipatibus, ut Philosophus idem ait. Amicis
aufem indigent juveues, ut religentur a concu-
piscentiis, et ad non peccandum senes vero ad
;
famulatum; et sic de singulis generibus homi-
niim. Per qua» colligitur communitafem multitu-
dinis hominibus esse necessariam secundum na-
turam, el per consequens constructio civitatis :
in qua amicitia vigeat, et nutriatur concordia,
si
civitas quamdam causat harmoniam et animae
suavitatem, ut Augustinus De civ. Dei dicit
lib. 11; ex summis videlicet, inlimis et mediis
ordinibus quibus moderatur. Propter quod Pro-
:
iliuim jucundum habHare frntres in unnm! Idem
Augustinus duas consfituit civitales in
dicfo libro secundum duos amores.
: ostendendum
Pneler ha^c vero est alia ratioad
communifatcm multitudinis hominum esse ne-
ccssjuiam aj^petitus vidclicct humanusad com-
:
tum sit eidcm aliquid virtufis agere absque ho-
minum societate unde Tullius dicit in lib. De
:
rum esl enim quod ab .\rchita Tarentino, ut
opinor, dicere solitum esse, a senibus nostris
audivi :si quisincadum ascendisset, nafuramquc
mundi ac sideruin aspexisset, pulchritudinem
insuavcm illi sine amico vel socio adniirationein
fore. Ipsap efiam divitiap nisi eirus.T in mulfitu-
dinc non clarescunt, ut Boetius dicit.
Patet igilur, hominem sive ex parte corporis,
nali nalura, necesse habere vivere in multitudine.
constructio civitatis unde Philosophus dicit in
: I
toliticorum, quod nalura quidem omnibus ine>t
ad talem communitatcm, qiialis est civitatiscom-
munifas. Kf (ju.mivis j^Timos institutores civita-
tum malos liomines Scrii^lura rcfcral, ut (".ain
fratricidam, .Nembrofh opj^ressorem hominum,
qui a?dificavit Babvlonem, Assur qui aedilicavil
Mnivcin, ut in (Jencsi scribitur, a iNembroth fii-
galum moti tainon fuorunl ad ronstiluendum
;
civitatcs propfcr hominum commoditafos jain
dici j>otcst. dictas. rotonjucndo tamon in suiim donnnium,
jiro quo consorvando ncccssaria erat in unum
multiludinis cougregalio.
CAPLT IV.
Dc communitafc rivitntis, in quo consistnt «'i
:
.iristoteles rcfert opinionem Socratis et Platon'S,
quam hic auctor declarat.
Habita igitur necessitate constituendaP! civila-
tis pr(i|ifor conimunit.itcm hominum. n.rc
quaercndum vidctur in quo sisf.it ista communi-
tas. (arca quod diversi pliilosophi et sapionfes
diversas ronstifuerunt polifias rospectu commii-
in II riililic, quod commuuitalom pouerenl in
 OPUSGULUM
sua politia quantum ad omnia, ut videlicet om-
oia essent communia, tam divitiaj quam uxores
et tilii moti quidem ex bono unionis in com-
: praecipitur.i)?'%(;s, inquitSalvatorMatth.xxii, 30,
munitate, per quam respublica commendatur et
crescit.
Amplius autem, cum bonum sit dilfusivum et
sui communicalivuni qunnto res communior
,
.est tanto plus de bonitate babere videtur. Ergo
omnia communicare plusbabet de ratione virlu-
tis et bonitatis.
Praeterea. Amor est virtus unitiva, ut Diony-
sius tradit. Ubi est ergo unionis major ratio, ibi
plus vigebit virtus amoris, qui civitatem consti-
tuit et conservat, ut Augustinus dicit et dictum
est supra. Ergo omnia babere communia, tam
divitias quam uxores etiilios,babet ratiouem ma-
jorisbonitatis.
Hae autem rationes sunt et multse alise quas
Philosopbus refert justa opiuionem Socratis et
Platonis, licet non per eadem verba, sed a senten-
tia non discordat. Etsi attendimus ad qualitatem
dictoruni Philosopborum, quia fuerunt liomines
virtutibus dediti super omnes Pliilosophos, eo
quod solas virtutes bonum houiinis ponebant,
non videtur credibile, talem communitatem eos
posuisse eo modo quo Aristoteles videtur eis im-
ponere in praedicto libro, quia hoc videtur ma-
gis bestiale quam humanum, feminas scilicet
esse communes quantum ad mixtionem carnis : animae radicatis
unde et sacra Scriptura matrem separat a hliis
et tiliam a patre et virum uxori conjungit, ac so-
lum cum sola distinguit in pi'imo hominis pra2-
cepto: propter quod in Genesi ii, 24,dicitur: Quam-
obrcm relinquet homo patrom et matrem et adhse-
rebit uxori suse : et erunt duo in carne una. Non
autem dicit plures. Sed et de filiis est impossi-
bile quia in actu generationis duo semina non
;
conveniuut, sed unum solum ex parte vi' i. Propter
quod ipsa etiam animalia suos natos cognoscunt
quanto tempore est necessarium ad nutrimen-
tum avium maxime con-
liliorum, ut in pullis
tingit,antequam advolare possunt. Quod ergo
dicamus dictos Philosophos minus compositos
animalibus, videtur absurdum, qui ad compo-
nendos mores corrigendosquetotamsuamstruxe-
runt Philosophiam, ut Augiistinus tradit de So-
crate, VIII De civit. Dei : cujus doctrina Plato ejus
discipulus fertiliscime sortitus est, ut Valerius
Maximus scribit qui cum sapientissimus om-
: cessaria est constructio civitatis, magis reperitur
nium esset suitemporis, et a juvenibus studiosis
certatim quaereretur Athenis, in Jilgyptum des-
cendens a sacerdotibus illius gentis geometriffi
multiplices numeros ccelestium rationum obser-
vare percepit, et in Italiam peragrans ab Archita
et Arione Pythagorae prseceptis instructus est
Talibus ergo et tantis viris talem politiam attri-
buere, unde ordo destrueretur naturae, non est
sine admiratione. Sed et ipsi commentatores
Aristotelis hoc eidem attribuunt quod non plene
retulerit aUorum opiniones et praecipue Socra-
; Evangelio. Si vis, inquit Matth. x, 21, perfedus
tis etPlatonis, sicut Eustratius dicit super I Eth.
circa ideam bonitatis, et Simplicius in line primi
De mlo et gcneratione mundi. Augustinus au-
leni in IX De civit. Dei boc idem refertde opinione
Stoicorum circa passiones animi quod aliqui at-
tribuebant Stoicis, quorum princeps Socrates
fuit, quod in sapientem non caderent, ut idem
Aristoteles in II £</ac., praefato imponit Philoso-
pho. Et tamen Augustinus idem dicit esse falsum,
ex sententia Auli Gellii in lib. Noctium Atticarum.
Sed haec omuia referenda sunt ad effectum amo-
ris. Quia ergo dicti Philosophi vjrtutibus erant
XVI. 393
praedili et ad hoc soUicitabatur eorum conatus ;
virtus autem amoris ad paria nobis cum proximo
proximum tuum sicut te ipsum cum ipsi sub qui-
;
i)usdem metaphoris soliti essent loqui, volentes
persuadere ad concivos amorem per quem civi-
tas proticit, communitatem posueruut iu uxori-
bus et filiis in dilectione mutua sed in posses-
;
sionibus in communicalione necessaria. Quia si
quis vidcrit fratrcm suum necessitatcm habere et
cluuserit visccra sua ab eo, quomodo amor Dei ma-
net in eo ? I Joan. m, 17, quod fuit praecipuum
Stoicorum. Rerum enim exteriorum sive divi-
tiarum contemplivi erant, ut de Socrate refert
Hieronymus.
Per hoc autem patet responsio ab objecta. Quia
unio et amor habet gradum in inferioribus enti-
bus quoniam perlectior est unio in corpore
:
animato, si in diversis organis virtus animaidif-
fundetur ad diversas operalioues unitas in una
substantia animse sicut apparet tam in animatis
;
perfectis quam in animalis quae habent solum
sensum tactus, ut sunt vermes, et quaedam anima-
lia quae Aristoteles vocat in II De anima, anima-
liaimperfecta. Propter quod et Apostolus compa-
ratcoipusmysticum,idest Ec(lesiam,verocorpori
etnaturali, in quo sunt membra diversa sub di-
ver^is potentiis et virtutibus, in uno principio
unde et uuionem allegatam
:
reprobat Apostolus in I epistola ad Corinth. xii,
17 diceus Si totum corpus oculus, uhi auditus?
:
Et totum auditus, ubi odoratus ? quasi necessa-
si
rium sit in qualibet congregatione, quse prtEci-
pue est civitas, esse dislinctos gradus in civibus
quantum ad domos et familias, quantum ad ar-
Ips ct ofhcia omnia taiuen uuita in vinculo so-
;
cietatis quod est amor suorum civium, ut dic-
tum est supra et de quo etiam Apostolus dicit
;
ad Coloss. Cum enim connumerasset quaedam
opera virtuosa ad quae cives ad invicem obligan-
tur, statim subdit Supcr hsec autem omnia cari-
:
tatem habentes quod est vinculum perfectionis et ;
pax Christi exultet in cordibus vestris, in qua vo-
cati estis in uno corpore, distincto videlicet per
membra juxta civitas statum. Ex qua diversitate
artium et ofticiorum, quanto in eis multiplicatur
amplius, tanto civitas redditur magis fumosa :
quia sufhcientia humanae vitse, propter quam ne-
iij ea.
Quod
si forte allegatur de discipulis Christi
quibus omnia fuerunt communia, non importat
legem communem, quoniam status eorum om-
nt^m modum vivendi transcendit. Ipsorum enim
politia non ordinubatur ad uxores et liiios, sed
ad civilitatem ccelestem, in qua neque nubent
neque nubentur, sed sunt sicut Angeli Uei sed ;
qriantum ad divitias bona erant communia quod :
solum pei'fectorum est, ut Dominus dicit in
rsse,vade et vendeomnia quse habes, et da pauperi-
bus fitveni sequere me. Hoc et Socratici tecerunt
;
et Piatonici, sicut contemptivi rerum teiupora-
lium, ut de Plotino scribit Mercurius Trismegis-
tus et Macrobius Super
somnium Scipionis. In
ceteris autem
civibus communis status expedit
possessiones liabere distinctas ad vitanda litigia,
sicut etiam de Abraham et Loth sciibitur in Ge-
nesi xiii, 8. Cum enim contentio oriretur inter
ipsorumpastures propastura gregura Nequaeso, :
dixit Abraham ad Lotb, sit jurgium intcr me et
tp, ft pastorrs meos et tuf>s: fratres cnim sumv.s.
 394 DE REGE ET REGNO. LIB. IV.

Ecce universa tcrra coram tc ist. Si ud sinistram Secunda ratio sumitur ex ipsa meinbrorum
dextram tenebo si dexteram elcijeris, ego
ieris, eijo ; muliebrium ineptitudine ad pugnandum. Sic
ad s mxtram pergam. Per quod habemus quod enim Philosophus distinguit De yestis animaliiim
inter cives expedit ad sociftatem servandam, iuter masculum et feminam, quia masculus ha-
ipsorum divitias esse distinctas. Et sic patet res- bet superioramembra grossiora. brachia, manus,
ponsio ad prsedicta. nervos et venas, ex quibiis vox grossior genera-
tur nates vero ct ventrem, et alia, circumstan-
;

tia subtiliora mulieres autem e converso et hoc

:

CAPIT V.
ut in actu generatiouis sint aptiores. Amplius
;

autem mammillas ad nutriendam prolem,

et
Dc opinione Socratis et Platonis circa mulieres, qu« omnia sunt impeditiva pugnse unde et de :

qmmodo sint cxponendx rebus bellicis. Amazonibus scribitur quod puellis mainmillas
ampiitabant dexteras, sinistras autem comprime-
Sed ad eamdem i)olitiam redeundo propdicto- bant, ne inipedirentur a sagittando.
rum Philosophorum, qua'dani alia Aristoteies Tertia ratio sumitur ex dispositione animse.
eisdem attribuit in pra'fato libro, quia volcbanf Tradit enim Philosojduis De ycstis animalium
mulieres instruendas in rebus Quorum bellicis. quod mulicr est masculus occasionatus unde :

argumentum inducit secundumipsos, quia vide- siciit delicit in complexione, ita et in ratione. Et
mus in avibus rapacibus ferociorcs esse femiuas inde est quod propter defectum caloris et com-
et efticacius pugnare : hoc idem et de bestiis li- plexionis sunt pavida», et niortis tiniida? quod :

quet, sicut prajcipue in ferocibus auimalibus est m b('llis maxinie fugiendum est. Projiter vero
manifeslum. defectum rationis, carent astiitiis bellicis, qui-
Aniplius autem corporale esercitium confi^rt bus pugpantes ut pliirimiim sunt victores, sicut
feminis, quautum ad viilutem corporis et forti- Vcgetius tradit De rc militari unde traduntbis- :

tudinem, sicut in ancillis familiarum et mulieri- toria- quod Alcxander quibusdamastutiis et blan-
bus ru4icauis est manifestuni, qiiia fortiores sunt difiis (jevicit .\mazones, niagis quim bellandi
et saniores. Virtutis auliin prupiiiim est quod furtitiidine : quarum regnum temporibus ejus
bonum faciat habentfm el opus suuni bonum forti^simum pofcnfissimum erat in Asia.
ct
leddat. Si ergo in gvnina<iisac rebiis bi'llicis ma- (juarta ratio sumilur ex periculoso commercio
pis confortatur ffniinea virtus, congrue opera viri et mulieris quia aclus venereus corrumpit
:

beilica videntur eisdeni compelcre. a'Slimafioiicni prudentia', ut tradit Philosophus

Anipliu-^ autem jniqiorlio qualitatum prima- in Vll Ethicornm, et imjiossibile est in eo ali-
rum ad hoc idem inducit, ut calidi et biimidi, quid inteliigere. Ex qua causa virilis animus
frifiidi, et sicci ex quibiis ad medium deducti<,
: cnervatnr unde ferunt historia? Julium Ca?sa-
:

forliticalur mixtuni in sua \irlute. Sic eniiii vi- reni, cuni bellum imniiiicret, jussisse suis om-
dcmiis lii,'iia \iridia, ex quo in eis hiuniduni c-t nes delicias sejiarari a casfris, et pra^cijuic niu-
con>umplum et ad medium deductum quud fur- lieres. Cyrus efiani rex Persarum, cum Lydos
enim videmus in avibus rapari-
lius ardent. Sic superare non posset, quia fortissimi erant et ad
bus quod femina" ratione sui motus sunt fortiori'^ labores assiieti, tandem jier ludos et usum vene-
natura' ct majoris corpiileiitia'. Cum itcilur iii ris ibidcm coiistitutos virtute el fortifudinc encr-
mulicribus abiindct liumidiini, sicnt in piiiMi-, vafos jx-rdonniit. I)c ijtsis insujtcr Honiauis anti-
per motuin consumitur, et venitad tempcramen- (juis sic sciilut Vcgciins in principio prinio li-
lum ct vires recipit. bri « Ideo ipsos perfectos ad belliim semper,
:

Hujusautem artrumentum assnmitiir de regno quia niillis voluptatibus nullisque deliciis fran-
.\niazouum ipiod forti>>iniuni fiiit in orifnti-, et (;clianfiir. » (Jiiid jilura .' qui.i cliani ci|ui fortis-
quasi tolam A-iaiii, tciliani iiartcm orbis, sub- sinii, (]ui aiias audacissimi ad pugiiandiim
suiit
jugaverunt sibi. iit bistoria' narrant, qua» de et procul odoranl bclliim, ex prirsentia equa'
Scythis orientalibus traxerunt originem unde : distraliuntur a piigna. Propter lianc ergo causam
apud ipsos Scythas, de quibus descenderunt ipsa^.^mazoncs, uthistoria.'narrant,nullumvirum
Tartari, niuliercs in rcbus licilicis exponiintur et iii sua rccijiiebant acie.

cum suis mililant viris. Kx ([uibus omniliiis moti Pafct igitur exjani dictismulieres a rebusbelli-
forte fucrunt pra'fati Philusophi in constilutione cis excludi debere.
politia', niulieres fore ad opera lieliica exponen-
das.
Sed contra hanc poliliam rationes sunt fortes,
quibus dilticile est respondcre. Una quidcm est CAPIT VI.

Aristotelis in 11 1'uUticurutu quia non est eadem :

ratio de animalibus ct huminibus, co qiiod ani- Assinnit altrrnm parfrm (jiiod non est Ponmnens
malia non subiiciiintur dominio reciinomico so- ;
mulirrcs cxponi debrrc billicis rclus ct irspon- ;

\\.\f, autem lioino

milicniatioiii iutcndil faniilia'. dit ad aryumenta in cvntrarium facta.
Qua' (iiiidcm licri iion polcst ubi niulieies expo-
nuiilur aruiis quia siciil in politica ollici sunl
: i
Scd quia niotivum dictorum Philosophorum
distincta, ita et in CEConomia. ut paterfamilias ad jirobabilifafcm habiiif, siciit in aigiimcntis ajipa-
extcriora ncgotia inlendat, mulierc^ antcm ad rct ; sol\('ii(!a' Miiit ipsuriim rafiones. ct cum re-
intrinsccos actus familia'. (lujiis (jiiidcm aigu- vcrcntid jicrtractanda'. Qiiod cnim iioiiifur cxeni-
mciitum assimieie possumii^ cx jiarte Homana' jiluin de asibus rajiacibus, ct (]iiibusdam bestiis
reiiuiiilica', qua', ut tradunt liistoria^ duosbabc- (jiiod audaciorcs et forliorcs suiit fcniin;r ad pu-
bat consules unus intcndebat bellicis reluis, al-
: gnandiim. ct cajiicndum juvTdam : crgo simili-
ter rcmpublicam i^ubernaliat. Hoc idcm ct de tcr erit in nuilicribus ad lioc est rcsponsio,
:

Amnzoiiibus sciibilur in (|iiiiriini rcgrio scii ino-

: quia non c>^t simile dc avibus et bcstiis ct mii-
narcliia, (jua' di-tiniJfucliaiiliir in olliciis, siciitdc lici ibiis. It cnim dicfum cst sujira. lionio natura-
Homanis consiilibus est dictiim. lilcr est civilis el (vcononiicus, ct in guberna-
 OPUSCULUM XVI. 393

tione suse familiae proprius actus est mulieris qui referuntur ad domcsticam domum, ut est fi-
sivp in nutritione tiliorum, sive in honestate ser- liorura curam habere, familiam dispensare, suae
vanda in domo, sive lu provisione victualium : domui providere, araicos viri sui honorare, ad
quae omnia lieri non possent, si rebus bellicis iu- dcfectus ejus supplere quse suntpropriaj opera- :

teuderent. Et propter ha^c natura ipsam sic dis- tioues conjugis, et ad bona raatrimonii perlinen-
posuit, ut ab ipsa pugnandi occasio tolleretur ; t('s, ut de Abigail uxore Nabal Carmeli scribitur,

quia, ut Philosopbns vult inhbro De animaUhus, siciit patet in Regum. Sed quia talis sollicitudo
l

nuilieres debihora habent corpora quam viri, et multas habet perturbationes, ut de Martha dicitur
suut minoris caloris, et sola illa membra gros- iu Luca IX, 41 Murtha, Martha, soUicita es, et
:

siora in eis vidcmus quae ad actum ordinantur turbaris erya plurima; cum talia sint objectum
generationis et gestum, ut venter et nates, ac ad virlutis, et fortitudinis ideo dictus Sapiens ta- :

nutrimentum mammillce. Omnia autem alia lia- lem mulierem fortem vocat, non quidem fortitu-
bent subtiliora et debiliora quam viri, et minus dine ad opera bellica, sed ad patienter guber-
nervosa, in quibus fortitudo consistit, ut sunt naudara familiam, ut superius est ostensum.
pedes, crura, manus et lacerti;et sic de singulis
membris ubi fortitudo fundatur, ut dictum est
supra.
CAPUT VII.
Quod vero dicitur quod fortitudo augetur in
eis per exercitium, hoc est verum ergo pugnare
:

expedit eis ad hoc lesponderi potest quod sola

:
Refert aliam opiuionem dictorum Philosophorum
fortitudo non suflicit ad vincendum in pugna, ut qiiantum ad principatum, quem volebant esse
probat Vegetius Be re militari in principio sed ;
perpetuum : circa qaam disputat ad utramque
astutia bellandi, qua mulieres carent. Rudis enim partem.
et indocta multitudo exposita est semper ad ne-
cem. Sic autem brevitas coiporum Romanorum Est autem et alia conditio quam Philosophus
adversus Germanorumproceritatem ]>ranaluit, ut in II Polit., attribuit politife dictorum Philosopho-
ibidem dicitur. Et preeterea mulieres non debent rum videlicet magistratus
: ad regimen juxta
actibus exponi ex quibus a virtutibus excludan- morem Atticae regionis, cujus siint Athenae, caput
tur,- quod coutiugit, si rebusbellicis deputentur, post mortein videlicet Codri regis quos quidem :

propter incentivum libidinis quod in eis est et raagistratus romaua respublica senatores voca-
respectu sni, et ex consortio viri propter quod
: bat. Hos prsefati Philosophi voluerunt esse per-
natura mulieri multa frena providit, ut est vere- petuos, et quoscumque ofhciales in sua politia
cundia, quse est praecipuum vinculum ejus, ut constitutos quorum raotivuin fuit iraitatio na-
:

Hieronymus sci'ibit ad Cellantiam virginem, ta- turae, ut Aristoteles eis imponit. Videmus enim
lares vestes, annulus in digito, servitus viri sic : in terra quod partes ejus eodem raodo semper se
enim Scriptura sacra Gen. iii, -16, testatur Quo- : liabent, ut in mineris contingit quia minera auri :

niam sub viri potestate eris. Bellicis autem rebus iu eadem parte terrae seraper generat auriira, et
intendere in republica libertatem meretur:unde minera argenti argentum unde in Job xxviri, :

et miiitibus jura gentium speciales apices privi- 1 dicitur

, Uabet argentum venarum. suarum prin-
:

legiorum concedunt. cipia, et auro locus est in quo conflatur. Ex hoc

Quod autem tertio objicitur super idem me- ergo principio sic concluduut quod si locus auri
dium de fortitudine ad bellandum, locum habe- nunquani mutatur, et argenti, ut hat locus
ret, si sola fortitudo esset causa victoria;, et plumbi vel ferri; nec lociis plumbi vei ferri, ut
aptitudo membrorum esset in feminis ad pu- tiat locus auri vel argenti sic et in principatibus :

gnandum, sicut in viris; cujus contrarium est contingere debet quia nec principes nec sui of-
:

probatum. Et prseterea natura mulieris est a viro ticiales mutari debent ut hant aliquando subditi,
pati, et non agere; puguare autera sumnia est vel quod subditi fiant ofhciales vel principes :

actio, cum sit actus fortitudinis, qui solus si lau- quia ars iraitatur naturara inquantura potest.
dabiliter exerceatur, merelur coronam. Aniplius autem ad hoc idem probandum sic
Dicendum est ergo simpliciter mulierem non argumentum assumi potest. Quia, ut Philosophus
debere exponi bellicis rebus, sed iu domo quies- dicit in principio suie Metaph., experientia facit
cere, curam gerere rei familiaris, ut dictum est artem, e1 inexperientia casum et Vegetius De :

supra unde et in hoc Salomon in tine Proverb.,

: arte militari, « Scientia, » inquit, « rei militaris
fortitudinem mulieris commendat, speciale de nutrit audaciam. Nemo enim facere metiiit quod
ipsa componens canticum, sub litteris Hebraici se beue didicisse confidit. » Ex his autem argui-
alphabeti, ac totum circa eam ad domesticam re- tur quod si hat mutatio rectorum vel priucipum
ferens actionera. Mulierem, inquit Prov. xxxi, seu magistratus, interdura assumitur inexpertus,
10, fortem quis inveniet? Procul et de uUimis fini- ex quo multi contingunt errores in politia.
bus pretium ejus; quasi multum sit reverenda, si Rursus ad idem. Talis vicissitudo regimini de-
habeat quae sequuntur. Unde primo ponit artem rogat, ut dictum est supra in II libro quia datur :

lilandi. Quwsivit, hinam et Unum, et ope-

inquit, occasio subditis non obedientiae ex spe evadendi
rata est consiHo manuum suarum; per hoc volens maniira principis, vel veniendi ad dictura princi-
ostendere quod istud sit proprium earum offi- patum : et sic motivura dictorum Philosophorum,
cium propter quod et in Gestis CaroU Magni scri-
:
Socratis videlicet et Platonis, videtur consonum
bitur quod («) tiliabus suis, quas intime dilexit, rationi.
colo et fuso mandavit insistere, et operosas esse. Sed e converso fuit motivum sapientum urbis
Ulterhis Salomon subjungit alios actus mulieris sive romanae reipublicae quiapost expulsionera :

(a) « Eilins lanificio assuescere, coloqne ac fuso (>hronograplms apud Vincent. Bellov. lib. XXIV
(ne per otium torpescerent) operam impei;dere, Spccul. Hist. c. I

atque ad omuem honestalem ei'udiri jussit. »

396
regum iinde in I Mach. viii,
statuerunt consules
Ifi, commendabilia de Ronia-
scribitur inter alia
iiis quod committunt uni homini mayistratum suum
per sinyulos annos dominuri universse terrx sux, et
omnes obediunt uni. Causam aulem assignant his-
turiae, ut nec insolens diu maneret, et modera-
tior cito succuiTerel. Q :am quidem causam Phi-
losophiis efiam tangil in II Polit. quia mutare
aliquaiido principalum ad digiiitatem, magistra-
tus persoiiis idoneis distribuere, causa est majo-
ris pacis in civitate, et in politia quacumque.
Alia autem causa assuirutur ex uno principio
Pliilosophi V Ethic, ubi dicitur quod principa-
tus virum ostendit. Contiugit enim interdum per-
sonain assiiinplam ad dignitatem csse liomiiiem
virtuosum in gradu suo; sed iiostquarn staturn
principatiis accepit, eievatur in siiperbiam et ty-
rannus eflicitur, sicnt accidit de Saule; de quo
dicilur in 1 Reg. quod quando assiim[ttus est in
regem, inter iilios Israel non erat melior vir illo,
et solis diiobiis unnis in sua jiermansit inriocpu-
tia. Postqiiam autcm factiis tyranmis et Deo ino-
bedicns, dictum est ei per SamiH^lem ibid. xv,
23 {juia abjedsti sermoncm Domini, et non obe-
: tiam; ct constitue ex eis tribunos et centuriones,
disti voci ejus, abjerit tc Dominiis ne sis rex.
Amplins autem gradiis quidam est in nalura
hominis quantum ad virtnles et gratias. Quidam
enim sunt ad subjectionem dispositi, sed ad re-
gimen minus Viileut; qiiidaiii autem e converso.
Kx opinione, qiiia iioiius est subditiis
tali t-rgo
assiimptus, el male regens, si jicrpftuetiir cum
priiicipatu, cst causa scissurjE in civitate ', cou-
veniens est mutare rectorfs.
Riirsiis. Appetitus honoris inest homini undf
Valerius Ma.xinius dicil qiiod • nulla est taiita
humilitas, ipiae liac dulcedine rion tangalur » :
et hinc sequilur aiiiid, sciiicet quod est superiu-
ris impatiens. Dare frgo jiriiicipatiim uni soli
est causa seditionis in muitiludine. VA ista e^t
eliam ratio Aii^totelis in ii
Socrales scmper facil eo^dfm priiKi|)es: quod
seditionis est causa apud niillam dignilatem po:-
sidentes. Videntes enini se omnino stalu caiere,
si contingat eos esse viiilcs ct aiiiiiiosos, ad dis-
cordias intiinliir civiuiii. Piopter (juod Valerius
Maximus refert de Fabio diK e romaiio lili. .\, de
quo dictiim est supra quod cum ssejiius consula-
tiiin habuis>('l, et in sua |trogcnie lalis dignitas
a loiigo teinitore jter Miccc.s^ionein coutiiiiiata
esset, id egit ciiin jtopiilo ut aliijiiaiido vacatio-
nein ejus honoris Pabia^ geiiti dareiit. Laudabi-
lisigitur poiitia est, in qua secundum merila uni-
ciiiqiiecivi vicis«im dislrilniuiitiir bdiiores, nt
antiqui fcccruiit Romani, quam eliam Pliiloso-
phus magis commeudat.
CAPLT VIII.
nic declarat mclius esse in potitia nnn prrprtunrr
rcctores; et rrspovdrt ad jKirtrm njifnsitnm : ul>i
ctiiim dicit, nullutn in Lnmbardiii hnberr dimii-
nium nisi per viam tijrannicam, Duce Vuutia-
ruin excepto.
Sed quod pro se indiicunt de niineris jtiipfati
Pliilosoplii, non habet similitudinem, sive neces-
* Al. : « in civilatem. »
' Al. : (( iinitetiir. »
^ .\\. : " imbiicnint. »
tn) Roberti.s (iuiscardus
DE REGE ET REGNO. LIR. IV.
: sitatem in arguendo, eo quod minerae sive auri,
sive argenti, sive cujuscumque metalli recipiunt
impressionem a corpore coelesti, quee est ad unum
determinata : unde sicut ticulnea semper ticus
j)roducit, et non alium fructum propter eadem
principia qua^ sunt in ipsa, et mediante intluen-
tia coplesti ita et eadem pnrs terra^ sic disposita
;
: ut si minera aiiri, semper facietaurum. Sed non
sic est de voluntate humana, quae sideribus uon
subjicitur, ut Plolomaeus probat in Centiloquio,
quia voluliilib est : unde actus humani ponuntur
a Pliilosopho iu Ethicis de contingenti materia,
et inde variantur de bono in maium, et e con-
verso; et ideo perpetuatio est periculosa.
Sed quod jiustea dicitur de expeiientia, hoc
supponi debet, ut eligatur expertus qui possit et
sciat i'cgere, et cives dirigere ad virtutem alias :
si eligitur unus insiifticiens pretio vel amore, jam
politia est corrujita. Formam enim eligendi tra-
dit ilie Jetro Moysi cognato suo, ut in Fxod. xviu,
21, scribitur, lo(jueus dc principibus et assessori-
bus pojtiili. Proridr, inqiiit, viros potentes deomni
populo, in yuibus sit veritas, et qui odcrint avari-
ijuinyuagenuriits ct decanos, i/ui judicent populum.
Philosophus etiam in V Ethic. dicit quod non si-
nimus hominem quo est natura hu-
j)riiicipari in
iiianatantum, qui est perfectus secun-
seii illiim
diim rationcm qiiia si aliter liat, asi-umptus ad
:
princi|tatum dat sibi jtlus de bonis et tyraunus
eflicitur
Quod autem inducitur ultimo de derogatione
si princijtatus immutetur ', hic attcn-
regiminis,
: dendum est, sicut tacliim est supi'a in H lib.,
quod regiones diversiticantur qiiantum ad iiomi-
nes et in modo vivendi, sicut cetera \:ventia sc-
cundum aspectum coeli, ut Ptolomfpus tradit in
Quadri])iirtito. Si enim planta^ transferuntur ad
aiiam rcgionem, ad cjus natiiram conveitiintur :
Vulit. : ubi dicil qii«nl simile e-t de jtiscibiis et animalibus. Sicut ergo
de viventibus, ita et de hominibus. fiallici, enim
qui se transfenint in Siciliam, ad naturam apjtli-
cantur Siciilorum quod quidem apjiaiet, quia nt
:
narranl liistoria", Jam ter est j)oj)ulata dicta iii-
sula de jiijefata gciite. Primo cniiii lemjKirc Ca-
roii .Magni; secundo ad (a> trecentos annos tcm-
pore Rolierti Cuiscardi ; et temporibiis nostris pcr
rcgem Carolnm qiii jam inituerunt ' ipsonim
:
natiirain. lloc siijij^osito, dicenduin est,
ergo
qiiod egimcii ct dominiiim ordinari itcliel seciin-
I
aura dispositionem sicnlis, sicut ipse Phiiosophus
in Politicis tradit. Onfi^dam autem provincin' snnt
•^erviiis natiir.T; et tales triibcrnari dcbent jirinci-
jtatu dcspolico, includciido in despotico eliam
regaic. (Jui aulcm viiilis animi. ct in niidacia
cordis ct in conlidcntia siiae intelligcnliap sunt,
tales regi non po«snnt nisi principatu politico,
commiini noniinc extcndendo ij)<iim ad aristo-
craticiim. Tale autcm domiiiiiiin maxime in Ita-
lia viget; undc minus sul)|icil)ilcs fueniiit semjier
propter dictarn caiisam. (Juod >i velis Iralicre ad
despoticiim jtrincipalnm, lioc esse non potest nisi
domirii tyrannizcnt. Inde jiaites insiiiares ejus-
dem. (Hia- scinpcr liabiicrniil reges et jtriiicipes,
ut Sicilia, Sardinia, et Corsica. semper babiicriint
tvrannos. in jtartibus «utem I.igiiri.T, .Kuiilia' et
Flamini;r, qua^ liodie Lombardia vocalur, nullus
S Tliomas de Aquino ann 127» vila fuuclusrst ;
undc non scripissct " ad trccentos annos (em-
:
pore Ruberli (iuiscardi.
ann. lUSo obiit,

OPUSCULUM
priucipatnm habere potest perpetuum, nisi per
viam tyrannicam, Duce Venetiarnm excepto, qni ta-
mentemperatanihabetregimeniundeprincipalus
ad tempus melius su;-tiueturin regionibus supra-
dictis. Quod enim dicitur derogare polilise, non
est verum, si eligantur idonei alias, ut dictum :
est, corrumpitur politia. Idoneos autem Aristo-
teles tradit in Politicis lib. IV, mediocres civitatis,
hoc est nec nimis potentes, quia de faciii tyran-
nizant, nec nimis inferioris conditionis, quia sta-
tim democratizant. Cum
enim se in alto conside-
rant, sui immemores sicut ignari regiminis, in
erroris barathrum submergunlur, vel de impro-
vida cura ad subditos, vei de priBsumptnosa au-
dacia ad aliorum gravamina unde et politia cor-
: isti duo haherent aequales possessiones, esset im-
rumnitur et inquietatur. Assumendi igitur sunt
rectores vicissim in politia, sive consules, sive
magistratus vocentur, sive quocumque alio no-
mine, dummodo idonei reperiantur. Amplius
autem nec periculum imminet, quia judicant se-
cundum leges eis traditas, qnibus sunt per jura-
mentum astricti; unde non
materia scandali
est
puniendo, quia lales leges ab ipsa multitudine
sunt institutae. Rursus nec dominio derogat, si
leviter puniatsecundum naturamgentissubjectse:
quia aliqnando in talibus regionibus melius po-
litia servatur dissimulando culpam, vel dimit-
tendo poenam. In quo facto epicielis *, de qua
Philosophus loquitur in V Ethic, videtur locum
habere, qusejustum legale diminuit. In quo etiam
regimine regulae illius summi pastoris sunt atten-
dendae, videlicet B. Gregorii in Registropastorali,
in quibus modum
correctionis tradit secundum
personarum statum et qualitatem.
CAPUT IX.
Hic disputat de communitate bonorum quantum ad
possessiones, quam quidam pkilosophus nomine
Pheleas dicit dehere adxquari in omnibus et ;
quod est falsum quod Lycurgus philosophus
senset.
ht quia opiniones dictorum philosophorum
versabantiu' circa communitatem possessionum,
congruum videtur de aliis dicere qui circa ipsas
suam constituerunt politiam. Dno enim fuerunt
phiiosophi, qui considerautes litigia generari in
civitatibus ex eo quod unus abundat et alterca-
ret, voluerunt in sua politia adsequare in civita-
tibus suis possessiones. IJnus fuit Pheleas Chalce-
donius, de quo Philosophus loquiturin II Polit.:
alter fuit Lycurgus Spartanorum regis tilius,
qui Lacedaemoniis jura constituit, ut tradit Jus-
tinus, ut a?quata possessio neminem potentio-
rem altero redderet. Modus autem quem teneri
voluit Pheieas in adaequando, narratur a Philo-
sophOjUt lieret videlicetin ipsa constitutione civi-
tatis habita consideratione multitudinis civium
et camporum: alias difiicile judicabat: et ut hoc
perseveraret, ordinabat matrimonia contrahi in-
ter majores et minores et sic per hoc tollebantur
; plus meretur.
jurgia, movebantur * injuria;, auferebantur arro-
gantiae vel superbiendi materia. Ad hoc etiam
movebat exemplum in aliis politiis. Quia ubi
est bonorumtcmporalium inaequalitas, contingit
saepms perturbatio ibi enim est invidendi occa-
: in entibus et per consequens in civilibus sive
sio inde cupiditas oritur, quse, juxta Aposto-
; politicis.
' Al. : « epicheiae, epicise. »
:
XVI. 397
lum, radix nmnium malorum est. Ipse etiam
Lycurgus propter hanc causam in legibus quas
Lacedaemoniis tradidit, proipsorum conservanda
politia, artiliciales sul^tiaxit divitias, sive num-
mismata commutationibus rerum venalium,
in
in solis naturalibus divitiis tales permutationes
relinquens.
Scd hanc positionem Philosophus reprobat in
II Polit., ostendens hanc ada^quationem om-
nino impossibilem et per consequens contra ra-
tioneni. Et primo ex parte humanae naturae, qnae
non sen)per in liliis mulliplicatur aequaliter
quia contingit unum patremfamilias habere
niultos tilios, alium autem nullum. Qnod ergo
possibile quia una familia deticeret in vicluali-
:
bus, altera superabundaret et hoc esset contra
:
pi'ovisionem naturae quia quae familia plus mul-
:
tiplicatur in prolem, amplius cedit ad lirmamen-
tum politiee propter ipsius angmentum, quam
quae in generatione prolis deticit et quodam
;
jure naturac magis meretur a republica sive po-
litia provideri.
Amplius autem. Natura non deticit in neces-
sariis, ut dictum est supra. Ergo nec ars, quae
civilis est regiminis. Sed hoc contingit, si in fa-
miliis adaequantur possessiones ; quia videlicet
cives moriuntur penuria, unde politia corrum-
pitur.
Non tantum autem ex parte naturae humanae
sequitur inconveniens adaequare possessiones,
sed etiam ex gradu personae. Est enim dilferentia
inter cives, quemadmodum inter membra cor-
porea, cui poUtia est superius comparata. In di-
versis autem membris virtus diversilicitur et
operatio. Constat enim quod majores expensas
cogitur facere nobilis quam ignobilis unde et :
virtus liberalitatis in principe magniticeutia vo-
catur propter magnos sumptus. Hoc autem tieri
non posset ubi possessiones essent eequales unde :
et ipsa vox evangelica testatur de illo patrefa-
milias sive rege qui peregre profectus est, qua-
liter servis suis bona distribuit, sed non aequa-
liter ;immo uni dedit quinque talenla, alteri
duo, alii vero unum, unicuique secundum pro-
priam virtutem.
Amplius autem nec ipse ordo naturse hoc pa-
titur, in quo divina providentia res creatas in
quadam inaequalitate constituit, sive quantum ad
naturam, sive quantum ad meritum. Unde po-
nere ae.qualitatem in bonis temporalibus, ut sunt
possessiones, est ordinem in rebus destruere,
quem Augustinus respectu inaequalitatis delinit
I)e civitate Dei: est enim ordo « parium et dispa-
rium rerum sua cuique tribuens dispositio. » Et
ex hoc Origenes in Periarchon reprehenditur,
quia omnia dixit aequalia ex sui natura, sed facta
suut inaequalia propter defectum nostrum, hoc
est propter peccatum Non ergo ex adaequatione
possessionum vitantur litigia, quin potius aiig-
mentantur dum in hoc destrnitur sive toHiiur
:
jus naturae, quando subtrahitur indigenti qui
Item quia contra rationem est esse orania
sequalia iu politia, cum omnia Deus instituerit
in numero pondcre et measura, ut in lib. Sa-
pient.,dicitur. quae gradum inaeqiialitatis ponunt
' AI. : « amovebantur.
 ;

398 DE REGE ET REGNO. LiB. lY

ex eo quod transiens populus quasdam aquas,
omnibus ex populo bibentibus ex aquis prsedictis
et genua tlectentihus, illi soli lambuerunt ut
CAPUT X.
canes, non poplite tlexo. Talos igitur sic electos
non videtur possibile mille in civitate reperiri
Agitur mrsus de politia PUitonis et Socratis quan- et multo minus quinque millia et sic vera est :

tvm ud (jcnira hominum qui requiruniur in ca, senteiitia Aristotelis contra et Plato- Socratem
qux suut quinquc ubi rnultum disputatur de ;
nem, intondant.
et sic
iiumero b"llntorum. Secundum vero quod Aristoteles improbat, est
de distinctione bollatorum, quasi alii cives sint
Sod redeundiim e^^t ad pulitiam Sorratis et Pla- immunes a bollo, ut consiliarii et artitices : quod
tonis quia quydam alia constitueiunt in ipsa
: non est verum, ubi «it aggrossus multitudinis hos-
praeter ea quaj dicta sunt supra. Suam enim civili- tiura contra civos. Quamvis autem bellatores
tatem distinxerunt ia quinque gencra bominum : sint aptiores ad pugnam, quia experientiam ha-
videlicet in priucipes, consiliarios, bellatores, bent et pugnandi artem et, ut ait Vegetius,
artitices et agricolas. Qua" quidem divisio salis « ncmo facere motuit quod se bene didicissecon-
videtur sufticiens ad perfectioncm civitatis, quia fidit: 1) impetum tamen
multitudinis sustinere
omnia genera huminum comprehendit quae ad non possent, nisi cum
multitudine. Sic enim
regimen poliiicum pertinent. Judas Machabffus defecit, quia cum paucis pu-
Sed Aristoleles in hoc pra^dictos Philosophos gnavit contra multitudinom Hacchidis jirincipis
videtur reprehendere. Tum (]uia mimerum po- Ucmetrii rogis, reccdente ab ipso mullitudine
nebant bcllatorum excedentem proportionem ci- sua' gentis, sicut patet in 1 lib. Machaboeorum
vitatis ponebant enim mille bellatores ad minus
: Hinc etiam quod qu;(mvis Saul elegerit tria
est
vel ad plus quinque millia. Secundum quod Phi- miilia virorum ad defonsionom sui regni (duo
losophus reprfhciidit, est, quia sic dislinguebant enim millia erant cum ipso, ubi ipse curiam te-
bellatores ab aliis, quod nullo niodo se o.xpone- neb.at, ut in .Magmas et iii Hethci, mille vero cuni
rent bellicis rebus alii cives a bellatoribus. Jonatha in domo jiropria, ut in Gabaa Heniamin :)
Sed quantum ad primum non videtur deter- nihiiominus contra muititudinem hostium mul-
minatus numeius po-se poni eo quod oinnes ci- titudine usus est unde cum Naas Ammoniles rex
:

vitates non sunt a-qualis potcntia^ et virtutis : cjusdcm regionis obsiderel cum inultitudine
unde coDsideranda est multitudo populi in civi- Jabcs (".alaa(i, treconta niillia de tiliis Israel con-
tate, et sccundum numerum constituere belia- gregavit in castris, ot Iriginta miilia de tribu
tores. Item latitudo regionis, ut sit suiticentia Juda ad expuguandum Ammonitas praefatos, ut
pascuorum et victualiuiii : unde Aristolelcs dicit scribitur I Reg.
in 11 Polit.,tanta dcbcat esse multitudo
quod si Scd ailvortondura quod miUtaris disciplina
bellatorum in civitate, oportet ipsam ada-qnari Vegotii in socuiiduin sontontiam f^acedae-
111 lil».
civitati Babylonia^, qu;e vidclicet cxccdit in gentis moniorum, sive Athcnionsium, restringit nume-
mullitudine et iii matfuitudine camporum. Scd s; rum at in exercitu armorum videiicet ad decera
attendimus ad ipsuiii numeriim beliatoiuni, (pii miiiia jiodifum et duo milliaequitum, vol ad pius
est niille, ut historia' tradunt, sccundum unaiu vigiiitimillia]>cdiliini ot (juatvior millia oijuitum,
expositionem, ]>()litia Platonis et Sorratis cum osteudons magiiam mnltitudinem esse (iamno-
civilitate concordat Homuli prinii constructoris sam, tum quia diflicilius rogitur, tiim quia labo-
urbis, a quo et istud nomen miles originem ha- riosius in victualil»us providetur. iliidcm eliam
buit unde ct niilcs dicitur electus ad licllandum
: cum oxorcitu coini»iitat non solum tyrones, sed
ex numcro millc, quia inille erant tunc exjiediti etiam auxiliatores, (luod ad alios cives referi-
bellatoies ab ipso clecti ad piiirnandum contra miis. qui non orant niilitia^ doputati. Et pia^te-
adversarios urbis, ut contra S ijiinos priino, ulte- roa idom Vegotius in lii». ubi docet eligi tyro-
1

rius vero coiitra Samnites: et sic in hoc concor- nem. ad agricolas et ai-tilices magis remittit, eo
daliat Romiiliis ciim Sociatc ct Platnne. licet quod assuoti sunt ad iabores.
primus conditor uiliis ]ier longiim tcmims Plii- Assumondi suiit iiritur cives ad pugnam non
losophos anlecesserit sa-pe dictos. Alio modo solum bollatores dislincti in quocumque genero
dicitur miles quasi unus ex mille, juxta quod sint, sive consiliarii. sive artilices sivc agricul-
Scri|ilura volcns commcndarc sanctum David tores , dummodo dispositionem corporis ha-
dc constantia et tortitudine Itilcrtus, inipiit, : beant, unde non imi»ediantur a pugna, ut sunt
Cant. V, lU mcus candidits ct ruOicundus, ehiiits hominos corpulonti ot ]»on(lerosi ad ambulan-
ex millibus (o) ut sic importet quamdam excel-
; dum, cives nimis doliciis dcditi, homines etiam
lentiam in pugnando qiins Scrii»tura sacra ex- : quos emoritos habobant anfiqui H(»mani, homi-
peditos vcrnaculos a|i]»cllal in (icncsi. Sic enim nes etiam i»rovecta> ipfafis (]uos divina iex pro-
scribitiir de Alnahani quod contra quatuor rcLres liibof a iingiia. llos oxcludoro a pupna dignum
proccssit cuni Ircceiitis dccem et octo cxpcdilis vidotur, iil i).itot iii Douloronomi^», quos ioxprje-
vernarulis, qui quinque reges devicerant capto dicta prohibof, instante exorcitu et acclamante
Loth nepote ejusdem Abralia? ciim tola familia. pra^tore ubi (]uatuor gonera hominum ponun-
:

l'nde satis credibilc vidcliir (]uod niajorcm iia- tiir, qni a piigna oxciiiiuntur iliidom, vidolicet

liiiil mullitiidiiipm ad jiugiiandiim scd isti no- ; qui a'tliti(as>ct novam domiim ef non oa fuissot
miiiantur projiter ii)sorum iuobitatem ad inva- usus \ol (jui ])laiitassaf novain vinoam (jui in
; ;

deiidum. Sic et Gcdeon trecentos elegil de po- proximo uxorom duxissol: qua' quidam tria in-
pulo Israolitico ad ])ii£ii)andum rontra castra tenfionom distraliunf a ])ugnanlo, ot ex lior efli-
Madianilarum, ut in iibro .IiKlicum tradilur, (juos cifur iiiimi< aiidax. Qnnrtiim goniis est nimis ti-
probavil divino maudato esse aptioresad pugnani, mciitiniu mortem, qui a sacra Scri|»lura lormi-

(rt) Negari forsilan posset luTC dc sanclo David . sacram scripturam dixissc.

doiosi vocantur. Vegetius etiam in principio
primi libri, inter artitices quinque genera liomi-
nutn dicit exciudenda a castris videlicet pisca-;
tores,_aucupes, dulcJarios, idestqui deliciis inten-
dunt, lenciones, idest qui rnolles sunt et flexi-
biles; item qui videntur intendere ad genesia,
idest ad opera muliebria, ut sunt opera textrina,
sive venerea.
Ceterura de ordine castrorum, sive exercitus,
et ipsius rectoribus seu motoribus, non est prse-
sentis negotii quia nostrum non videtur con-
: et suadivisio de solum tribusgeneribus horainum
gruum docere pugnare, vel de ejusdem pugna^
gymnasiis agere, sed solum veram tradere po-
litiam per quam si ad veram pertingamus, dis-
: quibus convenienter politia ipsa non regitur ut
ponimur ad vivendum secundum virtutem, et
quasi participamus ccelestem, quae est civitas
Dei, de qua gloriosa dicuntur.
CAPUT XI.
Hic declarat de politia Hyppodami Philositphi, qui
reprekenditur quantumad genera hominum, quiu
ponit solum tria, et quantum ad numerum po-
puli.
Praeter has autem quamvis Philosophus
Polit., multas pertractet politias, inter alios ta-
men a supradictis, qui multum de politia tracta-
verunt, fuit Hyppodamus pliilosophus Eriphontis
filius,sed Milesius patria, unde Thales unus ex
soptem sapientibus originem traxit. Hic enim
suam politiam ex multis, et ad plura ordinavit.
Et primo quidem in ea numerum multitudinis
determinatum tradidit civitati * circa decem mil-
lia virorum quem numerum sufticienlem puta-
: et vallaviteam, extruxitque munitiones per gyrum,
bat in omni civitate cujus forte fuit motivum
: et perfecta est obsidio, sicutaccidit de Atheuis per
quod superius traditum est de castris, quia me-
lius gubernantur, et in victualibus potest per
rectores congruentius provideri. IJictam autem
multitudinem ad tria genera liominum reduce-
bat; ad bellatores videlicet, artitices et agricolas.
In qua quidem divisione sic ponebat eos esse
distinctos quod nec bellator ad cultum terrae,
nec ad negotiationes, nec agricola ad arma trans-
iret. Horum autem generum hominum
cientiam dicehat esse, quia' ordinantur ad con-
servationem humanse vitaj. Agricolae quidem
quantum ad victum, artitices autem quantum
ad tegumentum, sed bellatores ad bonorum suo-
rum tirmamentum atten-
sive custodiara. Sed
damus ad ea quse dicta sunt supra, et infra sunt
dicenda, faciliter errorem dicti Philosophi peixi-
pere possumus ex jam dictis quia in politia de-
:
terminatum numerum dare non possumus, sed
multiplicatur in ea populus vel propter amoeni-
tatem loci, vel propter famam regionis, vel prop-
ter fecunditatera gentis. Rursus videmus civita-
tes quod quanto magis abundant in gente, tanto
majoris potentise et famosiores judicantur nec
propter hoc impediuntur in regimine, si per of-
liciaies bene disponantur et rectores quia poenae ;
* Al. « civitaiem. »
: integrum
(a) In Parm. « Vegetius eliam De arte militari,
: aequata solo fuisset ; cujus benelicii ab Aristotele
et Valerius Maximus de Aristotele referunt, » sed
nil tale igitur apud Vegetiura, qui tamen artem
bellicam in Xanthippo extollit, lib. III, Prolog.
(6) « Quod in commune multis profuerit, testis
est urbs stagira. hortatu suasuque Aristotelis in
OPUSCULUM XYI. 399
in legibus inptitutae hominum arcent malitiam,
et sunt in polilia medicinse quaedam, ut tradit
Philosophus in II Ethic. Nec iterum distingui sic
debet, quin cum opportunitas hoc requirit, iJla
tria genera sint admixta quia artihces et agri-
:
cola^, aliquando sunt bellatores cuni de istis ;
duobus generibus hominum preecipue eligantur
tyrones, ut dictura est supra ex verbis Vegetii ;
et e converso dicimus de bellatoribus ad artihces
et agricolas, cum
de eis saepius assumantur. Sed
non est sutliciens quia relinquit consiliarios et
:
sapientes, qui sunt principalis pars politiae, sine
:
enim historiae tradunt, Demosthenes Atheniensis
praefatos viros peritos, vel quoscumque senes
expertos sic se habere ad politiam detinit ut ca-
nes ad gregem, quorum custodia arcentur lupi :
sic et se habent sapientes et advocati in civitati-
bus, quia canes sunt populi. Unde TuIIius scribit
in libro De officiis, quod Solon plus profuit rei-
publicae civitatis Atheniensis, quce legibus et in-
stitutis ejus erudita fuit, quara victoria The-
mistoclis, quod bellum gestura fuerat consilio
magistratus sive senatus instituti ab eodem sa-
piente, qui fuit unus de septem unde et iu :
Eccl. IX. 18, scribi'ur Melior est sapientia qiiam
:
in II arma bellica Valerius (a). Maxiraus de Aristotele
refert quod cuu} esset vitae supremae, reliquias
senilibus atque rugosis membris in summo litte-
rarum otio vix custodiens, adeo valenter pro sa-
lute patriae (6) incubuit, ut eam hostilibus armis
quasi solo sequatam, in lectulo Athenis jacens
eriperet :et quanlum ad hoc simile in eo lib.
Eccl. IX, 14, scribitur de sapiente Civitas parva, :
ct i auci in ea viri venit contra eam rex magnus,
:
Philippum regem Macedonum, ut historiae tra-
dunt. Inventus est in ea vir pauprr et sapiens, ut
dicti philosophi, quorurafuit pi'oprium mundura
spernere, et quasi vitara religiosam eligere, si-
cut Hieronymus scribit et postea subditur in
:
eodera lib. quod liberavit urbem per sapientiam
suam. Concluditur ergo ex prapraissis, consiliarios
non debere exciudi a politia. Eodem etiam modo
sufti- nec rectores, cum sint caput uuiversitatis civilis,
ex quo totum corpus dependet.
si
CAPUT XII.
Refert etiam opinionem ejusdem quantum ad pos-
sessiours, quas in tres partes dioidit ; et in quo
salvatur suapositio.
Sunt autem et alia quae dictus Hyppodamus
posuit in sua Politia, ut est de distinctione pos-
sessionum quia in tres partes distinguebat pos-
:
: sessiones totius regionis civitatis. Quasdam eniui
deputabat ad rem sacram, quae scilicet divino
cultui dedicatantur, ut sunt hodie bona eccle-
ab Alexandro restituta, cum prius
accepti, ut memoriara conservent, stagiritae fes-
tura celebrant, quod Aristotelem nuncupant,
menseraque ipsum, in quera festum illud incidit,
Stagiritem nominant. » Ex Anstot. vit., auctore
Ammonio. <>
400 DE REGE ET REGNO.
siastica quasdam autem assignabat communes,
;
quae bellatoribus dispensabantur; quctsdam veio
proprias, quae agricolis debebantur. Artiticibus
vero nihil assignabatur, eo quod ex arte sufti-
cienter vivere possent. Sed lia-c divisio, etsi in-
sufticiens videbatur in nniltis, inquantum tamen
ad aliquid laudabilis crat, in eo videiicet quod
divin;e reverentiae deferebat. Quam quideni et
jure naturae et jure divino debemus sic enim
:
mos fuit apud atitiquos Romanos, ubi viguit dis-
ciplina. Lnde Genes. xlvu, scribitur quod tota
terra .i^gypti imminente fame tenipore Joseph,
in servitutem redacta est regis, praeter terram sa-
cerdotum, quae videlicet sic erat dedicata Deo
quod alieuari non poterat, sicut nec hodie pos-
sessiones Ecclesiae, nisi multum legitimis casibus.
Philosophus etiam refert in sua Mitiiphijsica quod
./Egvplii fuerunt de primis Philosophiir vacanti-
bus, et prcPcipue in mathematicis arlibus cujus :
rationem assignat, quia gens illa sacerdotalis
plus vacare permis-a est, ex abundantia videlicet
eorum quam habebant ex possessionibus eis con-
cessis, per quae tollitur sollicitudo in qua^rendo
victum. Et quamvis lex .Mosaica prohibeat sacer-
dotibus inter fratres suos possessiones habere,
plus tamen eisdem concessit, dum onuiium ri-
viuni possessiones in jjartem fructuum percipiunt,
videlicet decimaruni. Unde Malach. ni, 10, scri-
bitur Afferte, inquit, onnum dicimationem, nt
: verbo, vol de gestu quod dehonoratiouem Aris-
sit cibus in dom<> mea : cl de hoc quasi de opere
perfect* juslitiae se ille Pharisaeus extollit in
Luca xviii, 12 Decimas, inquit, do, videlicet
: rando,
sacerdotibus et levitis, omiintm rjuw possidco. Ratio-
nabile etiam eiatquod llyjqjodamus de bellatori-
bus seu militibus oidiuaveiat, utslifiendia perci-
perenl de l)nnis couiniuiiilatis, sicut cdmmunitali
deserviunt. Sic etiam Romaua respublica statuit,
ut de publico aerario viverenl. Quo qiiidem tilulo
dicit Joannes Baptista miiitibus, ut iu l.uca in,
14, scribilur : Estotc, inquit, contcnti stipiudiis
xestris : el Apo^tolus in 1 Kpist. ad C.or. ix, !•
Quis, inquit, militat sti}iciidds sins unijiiam/ Sed
in huc sua deliciehat polilia, inquautum sulis
agricolis proprias assignabal possessiones nisi
fort»! hoc di.atur ralioue agricultuiie, ([uia hic est
projirius eiuum aclus unde agiicola' |irtipiias
: jiolilia', uo kedatur per injustitiam, ut faciuut
dicuntur posses;,ioues habeie quanlum ad cultu-
ram, ceteri vero cives quautum ad usum. Alias
esset imperfecla politia el defectiva. (".un>tat onim
possessiuues, ul diclum est supra in 11 lib., iiiter
uaturales divitias comjuitari (jua- sic vocantur,
: sed qiiilibet scriberet singillatim in pugillaribus
quia homo ipsis naturaliter indiget ut noces^ariis
humaii» viUe, et propter ip)sarum amo-iiitatem,
ad relocillalioneni anima" : unde primus homo
primo usiis est eis divino maudalo, (piia colloca-
lus est in paradiso, (picm Uomiiius pl.iiitaveral
diversis arborum geiieiibus, et (qieiaretur et cus-
todiret illum operatione quidem dclectabili sine
fatigatione, ul Augusliiiiis expouit VIII liji. .Sj//)c/-
Genrs. ad littcrum. I)e jn iiiii', etiaiii liiiis Ada>,
videlicet Cain et Abel, historia (ienesis iiarr.it
quod prima ars quam didiccrunt, fuil guliornare
divitias naturalos, quia Cain factus est homo
agricola, Abel autem custos ovium, iu Ikic voleiis
osleudore, ijisas esse institulas ad iiidit;entiam
vilae. Ergo non solis agrit olis eraut assii^nanda'
possessiones, ul llyjipodamus dicit. Ad |ieifeclio-
nem igitur jiolitia' requiritiir utnon solum agri-
colae jiroprias haboanl jio-si^ssioiies, sed etiam
alii, nisioo modo (juo sujtia e^t declaiatum; el
tanto amjilius abundent, (juaiito iii altiori cul-
niine sunt constiUili, ut sujua do regibus est dic-
LIB. IV.
tuni, ut jam patnit ne forte ex nimia cura rernm
;
temporalium distrahantur a rehus bellicis, vel ip-
sorum nimia amoenitate moUescant, quod cedit in
politia' non modicum detrimentum. Lnde et ipse
Hyppodamus proprias eis auferebat possessiones,
ut solis armis intenderent.
CAPUT XIII.
Fonit opinionem ejusdem circa judices et assessores
politiie, ubi divisionem facit inultiphcem et nota-
bilcm circa ea quse sunt aijcnda ptr jud ces.
Et quia Philosojilius de dicto Hyppodamo
longiim adhuc sermonem fecit circa suam poli
liam, et de ipso multum est dictum, sub com-
pendio accijiienda e-t sua traditio, quae restal.
Omnium enim referre politias, cum quielibet ci-
vitas suam hal>oat, el divorsam, laboriosum essel
scribere et fastidiosum audire. Illud autem in
quo multum instilit ilictus llypjtodamus fiiit de
Piimo qui-
judiciis, ut refert Aristotelos in Polit.
deiu de judiciis respectu sui quia omuia judicii:
ad tria reduxit. in quiluis homines litigant, vi-
delicet vel de damno rerum, vel de injuria in
personam ; hoc dupliciter, vel de olfensa in
et
toteles apjiellat, secuiidum dictum Philosophum ;
vel esl dc sive percutiendo sive vulne-
la'sioiie
quam Pliilosophus mortem vocat, quia ad
mortem ordinatur, de quibus longus est sermo
in jure civili; et ha^c injustiticationem vocat ibi-
deiii, quia contra juslitiam exercentur. Disliu-
guobat etiam de judiciis ex parte judicanti'iiii,
quia ad duo geneia referebat videlicet ad pa- :
tronum ordinarium; secundum vero erat provo-
catorium, quod ijise principale vocat, in quo eral
ajijiellatioiiis refugiiiiu : et istud, ut Philosojihus
: narratin II volebal coustiliii ex sonioribus
/'<////.,
eleclis civitalis, qui male judicata revocarent,
qiios Tusci aiitianos vel priores vocant, et ad hoc
: sunt invonli. Intordum autom est svndicus consti-
tulus ad idem, sic nominalu^ quasl curam gerens
coUc^iorum ceconomi.
Item slatuit dictus Hyppodaraus in sua Politia,
in utroquo juwtorio tam ordinario quam princi-
uljuilicia lierent siiic colleclione sapieutum.
jiali,
de sententia feieuda siium consilium. qiiam or-
dinario vel judici appellationis secreto porrige-
ret :cujus causam Aristoteles assignat, ne forte
timore civiiim dejer.irot et declinaiel a vero :
queni luodiim hodie Tuscoriim observat
j)olilia
pouendo fabam sive (ienarium in pixidibus do-
putatis ad aflirmativam vel negalivam super
robus agendis j)ro rojmblica, sive pro condem-
naiiuo, sive juo absulvendo civem.
Item slaluit idem Ilyjqiodamus in sua Politia
quasdam legcs piolate plenas, et juri natur;c
consonlaneas circa qua-dam genera hominum.
Prinio qiiiilem (|iiantum ad sajiientos ut si ex :
eis aliqiiis ordiu.irel exj^ediens civilati vol castro,
hoiiorcm coiisoijiiorotur Jiixta moritum opori-^,
sicut factum esl Josc|ih per Pharaononi, ul in
(^enosi scribitur, ot sic accidit Mardocha'o per
Assuoriim el hoc proj)ler beuolicia (jua' ulcrque
;
contulerat, uuus (juidem rogioni.altor voro prin-
rijii. Hoc idem etiam dc bellatoribiis jiraTijiil,
ut si ali^jui corum morerentur in bello ob de-

fensionem patrise et bonum
ipsorum
nati acciperent cibum de quo
serario publico. In
quidem Romana respublica maxime conatum
adhibuit victoriosos milites honorare sive in
morte sive in vita, ut historiae tradunt sed prae-
cipue in iiliis quia in eis, cum sint ipsorum si-
;
militudo, satis perpetuatur memoria, ut verum
sit quod in Ecclesiastico xxx, 4 scribitur Mortmis
est mim, et qnasi non est mortuus similem enim
reiiquit post se, videiicet in beneficio adepto
causa patris.
Item statuit quod totus populus, videlicet tam
bellatoies quam artiiices, quam etiam agrico'a?,
principem eligerent nolebat enim principcm
: quod mulieri est laqueus libidinis, ut de Dina
per successionem, quemadmodum pro majoii
parte observant civitates Italiae.
Item statuit quod principes de tribns haberent
curam prsecipue videlicet de rebus communi-
: nes. Unde in Eccli. xxvi, 13, dicitur In filia non
bus, de peregrinis et orphanis orphanos vocans
omnes impotentes, qui non possunt sua jura
conseqni. Quod et iex divina specialiter pra?cipit,
eo quod eosdem alii de facili laedunt propter im-
potentiam resistendi.
Ista sunt igitur quae de politia tradit idem
Phiiosophus. Et quamvis idem Philosophus in
II Polit., ipsam repreliendat in multis quae dis-
putabiiia sunt in utramque partem, sicut actus
humani, cum sint de mat( ria contingenti multa
tamen laudabilia scribit, et quae cum politia Ro-
mana concordant, sicut infra videbitur. Et haec
de ipso intantum ad praesens sint dicta.
CAPUT XIV.
De politia Lacedaemoniorum, quam reprehendH
circa regimen servorum et mulierum, tt circa
bellatores.
Nunc igitur ad alias politias procedendum,
quas Philosophus refert in praedicto libro II, ut
Cretensium et Lacedaemoniorum, quae clarae vi-
debantur et ex fama regionis, et ipsarum antiqui-
tate, et earum auctore. Et multis Aristo-
licet in
teles commendet politiampraedictam, multa ta-
men ibidem repreliendit. Primo quidem de
remissione quantum ad servos, quia non ut sub-
ditos sed ut amicos eos babebant, et inde lasci-
viebant et efficiebantur elati, et concitabant rixas
in conlinibus Lacedaemoniorum contra tyrannos,
ut de eis illud competeretquodinProverb. xxix,
21, dicitur "Qui delicate a pueritia nutrit servum
: civit. Dei quod terrena civitas usum scorturum
suum, postea illum sentiet contumacem. Item ibi-
itdiri
^^^ ^^' dicitur Servus verbis non potest * emen-
: domiticum ipse Philosophus in VII Ethic, dicit
'
dari; quia quod dicis intelligit, et respondere con-
temnit. Sed forte hoc non sine ratione contingit
interdum, quando irominet pugna cum hostibus
quia tunc servi manumittuntur, eo quod auda-
ciores sunt ad aggrediendum, Unde in III libro
Regum scribitur quod rex Achab per pedissequos
civitatis ex mandato Dei Syriam percussit et fu-
gavit. Propter quod historiae Romanae tradunt
quod post conflictum ipsorum apud Cannas tanta
fuit ipsorum strages quod coacti sunt relegatos
et proscriptos revocare, ac servos libeiHate do-
nare, ex quibus aciem fecerunt ad defensionem
urbis. Quia ergo Lacedaemonii infestos habebant
contines, ideo servos levius tolerabant. Lacedac-
monii enim confines eraut, ut ipse Aristoteles
(a) Id ost, II Poliiir. , c. ix.
XXYII,
:
opuscuLUM xvr. 401
civitatis, dicit, duabus regionibus; Arcadiae videlicet, et
Mesenae,item Thessalonicae; ab alia autem parte
Achaiae et Tliebaeis, qui antiquilus multum viri-
les fuerunt. Reprelienduntur ergo Lacedaemonii,
; si popuiares, quos servos vocant, sustinent non
refrenando eorum stultitias ex jam dicta causa ;
sed tolerari possuut, si confines sunt nimis in-
: festi, ut dictum est supra quia pra^dictis servis
:
; datur audaiia ad invadendum et refrenandum
malitiam hostium et ex eadem causa dabatur
:
unde efficiebantur lascivae.
libertas mulieribus,
De hoc enim aPhilosopho reprehenduntur qiiod
suas mulieres non restringebant a discursibus
accidit iilia Jacob, sicut in Genesi cap. xxxiv,
scribitur, quae oppressa fuit a Sichem tilio regis
Emor, quia sine custodia discurrebat per regio-
:
: avertrnte se firma custodiam, ne inventa occasione, * Vtatur.
abutatur * se. Itaetde Lacedsemoniis contingebat
quod vivebant voluptuose propter nimiam liber-
tatem. Sed eos excusat Aristoteles propter ipso-
rum nimia bellorum exercitia, quae habebant
Lacedaemonii :unde uxores eorum cogebantur
discurrere ad gubernationem familiae; sed si
alias sustinuissent ipsorum viri, mala erat po-
litia,
; Tertium autem quod Aristoteles disputat de
LacedaRmoniorum politia, est circamilites, utrum
deberent uxores habere, vel mulieribus conjungi
quia si hoc est, distrahuntur a pugna. Ex actu
enim carnalis delectationis mollescit animus, et
minus virilis redditur, ut dictum est supra et :
sententia est Platonis, ut Theopbrastus refert
quod militaribus rebus intentis non expedit nu-
bere, Sed Aristoteles istud reprobat dicto II libro,
c, IX quia bellatores naturaliter sunt proni ad
luxin'iam, Causa autem assignatur in quodam
De problcmatibus translato de graeco in la-
libello
tinum Friderico Imperatori. Sed Philosophus
ibidem (a) introduxit Hesiodi poetae fabulam, quae
Martem cum Venere junxit unde ?i abstineant
:
a mulieribus, prolabuntur in masculos. Et ideo
Aristoteles in hoc reprobat Flatonis sententiam,
quia minus malum est mulieribus carnaliter
tommisceri, quam in vilia declinare flagitia.
Unde Augustinus dicit quod hoc facit meretrix
in mundo quod sentina in mari, vel cloaca in
palatio. Tolle cloacam, et repleliis fcetore pala-
tmm : et similiter de sentina. Tolle meretrices
de mimdo, et replebis ipsum sodomia. Propter
quam causam idem Augustinus ait in XIII De
licitam turpitudinem fecit. Hoc etiam vitium so-
acciderepropter vitiosam naturam, et perversam
consuetudinem et horum etiam non est conve-
:
: nientiam vel inconvenientiam assignare, cum
non sint per se delectabilia humanae naturae
unde medium virtutis ibi esse non potest. Ethoc
concordat cum Apostolo ad Rom, i, qui tales ac-
tus ignominiae passiones appellat,
Quartum autem quod Aristoteles reprehendit
in Lacedaemoniorum politia, est de inaequali di-
visione successionum quia unus civis quasi to-
:
tam occupabat regionem, ex re videlicet pecu-
niaria, sicut saepius accidit de feneratoribus; alii
vero cives expoliati fugiuut, et sic remanet po-
litia nuda.
Item circa uxores, quia in bonis defuncti uxor
26

402 DE REGE ET REGNO.
ratione dotis duas occapabat partes, sicut acci-
dit in Francia de medietate bonorum residuum ;
vero distinguebatur seu distribuebatur beredibus,
et pro suis legatis.Sed quanlumcumque toUeretur
apud Lacedaemonios de aliis civitatibus diminu-
tio possessionum, quantum tamen ad bellatores
sustineri non debet, quia per eos civitas conser-
vatur in sua virtute. Hoc autem Aristoteles acci-
disse Spartiatis, boc est Lacedaimonis, dicit, quia
ad nibilum sunt redacti proptcr dictam causam
cum tamen soliti essent liabero decem millia
bellatorum, quod non erat modicum apud vete-
res. Isti autem sunt illi Sparliatae, de quibus
agitur in II Macbab., qui propter virilitatem
animi cum JudBeis et Romanis specialem babe-
bant amicitiam.
CAPUT XV.
Reprehendit ctiam dictam politiam qnantum ad
legcs filiorum ct judicium, moitns tiicistioncm,
utrum pauperes sint cligendi ad regimen politi-
cum.
Est et aliud quod reprebcndit Arislotcles in
dicta politia, de generatione videlicet filiorum.
Staluerant enim in sua politia ad provocandum
cives quod zelarent multiplicationem proUs, quod
qui tres baberet lilios, assumcrelur ad dignitateui
publicorum negotiorum ; et qui qualuor, essct
sine vectigali. Hoc autem erat causa depaupe-
randi cives unde iiebant impotcntes ad inva-
: bonuui honestum,
dendum liostes, et boc luit in eis causa dissen-
sionis, unde rcgi"o diminuta est in virtuto. Istud
autem reprebensibile esse, in raliono fundatur
quia quod quis generet plurcs, non ost virtutis,
ex qua quis merelur pra.'cmincntiani, puta ul in
beliando pro republica, quod est virlulis turtitu-
dinis, vcl in consulendo civitati, quod pertmet
ad prudentiam, vel in regendo cives, quod per-
tinet ad justitiam, vei in conversando honeste
cum eis, quod pertinet ad teinperantiam. Si'd
quod in generando quis mereatur ijra-mium in
republica, iioc non esl virtutis, quia etiam vilis
liomo potest habere virlutem generativam me-
liorcm unde quod in boc lionorelur, non est
: voluntate, semper tendit ad hahendum divitias.
dignum, quia honor non dcbctur nisi proptcr
virlutem, ut Philosopbus dicit in I Etkic. In om-
nibus igitur aclibus politia^. iutcr civcs u'quc de-
bet esse ponderatio oneris et lionoris, pra-ter
quam in pra-diclis utvcrum sit quoddixit David,
: ad haliendum
sicul in I lleg. xxx, 2i- scribitur, rciuperalis
spoliis de Siceleg contra Amalecitas : Ji<jwi, in-
* Descen-
quit, C7it portio euntis * ad billum et rcmancntis
dentis ad ad sarcinas. Et quanivis lex mosaica stcrili ma-
prselium. ledictionem imprecetur, ut in Kxod. ct Deutcr.
manifrstum, el ad muUiplicandam generationem
plurium uxoruin sit iacta conressio hoc non ; Eccl. IX, 14-, scribitur, quod invcntus est vir paupcr
luit ibi concessum nisi ad virtutem, referendo
ad cultum divinum, sicut Augustinus dicil Le
civit Dci.
AUud autem quod reprehendit Philosophus in
Laceda>moniis, undc ipsorum corrupta fuil po-
litia, circa electionem judicuni, est, quia clige-
bantur paui^cres, qui pgestate compulsi corruni-
pebantur pecuniis a majoribus, et iude oppri-
mebatur justitia, ct exenchaulur lyrannides.
Comparatione ergo istius politia; democratiam
Pbilosophus magis commendat quia deticicn-
:
tibus in civilate bominibus virtuosis ad regimeu,
ex quihus constituitur principatus qui aristocra-
:
LIB. IV.
tia vocatur, meUus regitiir per divites raalos, ei
quibus constituitur principatus qui appeliatur
democratia. iSon ergo expedit politise pauperes
assumi et cupidos ad judicandum. Unde narrant
liistoriae, quod duo viri per consules Romanos
fuerunt elccti ad gubernandum Hi^paniam, quo-
rum unus nimis pauper, alter nimis erat avarus.
Cumque delatio facta fuisset in Capitolio de ipsis,
quia de boc litigabant, Scipio Africanus de neutro
;
consuluit, utrumque corruptorem deUniens po-
liti» sive cujuscumque regiminis, quia se babent
ad civitatem velut sauguisugai ad corpus buma-
num. Unde in Prov. xxx, 13, dicitur Sanguisugx :
dux sunt filiic, dicentes Affer, affcr; quasi ad boc
:
sit principalis eorum iutentio extorquere pecu-
nias. Scd quid dicemus de Fabricio consule, qui
pauperrimus fuit? ut scribit Valerius Maximus.
item de Lucio Valerio? de quo dictum est supra,
qualiter in summa paupcrlalc mortuus est.
Ad boc autem distingui oportet de duplici in-
digentia voluntaria scilicet et necessaria. Vo-
:
luntariam babuit Cbristus et sui discipuli et ;
banc habuit Fabricius, et aUus consul Romanus,
qui ut lideliter gubernarent rempublicam, divi-
tias contempserunt. Maiuit enim Fabricius divi-
tibus imperare quam locupletem Ueri, ut dictum
est supra de ipso. Ma?c ergo non repellitur a re-
gimine sed secunda necessaria quia talis raro
; :
vfl nunquam bene regil vel consulit, nisi suo ap-
petitui vacuo satis detur. Cujus ratio et dilferentia
de ulraque paupertate haheri potest ex diversi-
tate linis. Finis autem paupertatis voluntariaj est
sive bonuni virtutis; linis vero
necessaritT' inopia? est bonum utile, ad quod ap-
petitus ejus est pronus. Hoc autem est cujus
gratia aliquid agilur, ut Philosophus dicit. Quid-
quid ergo agunt qui talem hahent indigenliam,
ad huuc liufm deducunt ut suum impleant ven-
trem et hursam. Sed t[ui voluntariam, sicut con-
temptivi diviarum, ordinanl onmia ad virtutem :
et ideo cum gubernant vei regunt cives, semper
in eis bonum virtutis intendunt, quod est bonum
hnmanum, ul ideui Eth.
.Vristoteles dicit in
I
.Vmplius autem nalura nihil frustra operatur, ut
dicit l'biIosoithus m
1 bc calo. Appetitus vero
ejus qui uon luibet divilias ex necessitate et noa
Si ergo non consequitur, erit frustra et ideo :
nalura appetitus ad hoc impellit, sicut refugiens
vacuum, quod sustinere non potest. Ergo diflicile
cst vitare ut non insequatur quocumque modo
Periculosum est igilur
divitias.
pauperuui assumi ad con-
polilia' sive reipublica^
sulatum sive ad judicatum, ut Philosophus dicit,
nisi quando paupertas est placida quia tunc est
:
resecata cupiditas, qu;e omnium malorum est
radix, ul scrihit .\poslolu9. Talis enim indigens
ad regimen politiai est optimus, de quo in
ct siipicns, (jui lificravit urhnn pcr sapiaitiam
suam, nulla vidclicet cupidilatc impeditam.
CAPUT XVI.
Rcdit adhuc superpolili-im Laccdxmotiiomm guan-
tum ad ipsorum rcgctn, rcprobans tnodum i/unn
tcncljant circa ipsum, ostnidcns inconvctiicnlia
qux scqucbantur ex hoc.
Post hoc aulem et super Laceda?moniorum ro-
gimen est ageudum. Voluut eniin historici, ut
 OPUSGULUM
Justinus Hispanus, magnus gestorum scriptor,
dictam civitatem habuisse regem, et ipse Aristo-
teles in II Polit., hoc affirmat quod rex esset res-
pectu regionis et provincioe, sicutin urbe contin-
git. Hoc etiam videinus inmultispartibus EuropiB
occidentalis et borealis quod regem habent, et
quaelibet civitas suas leges et politiam, puta
Francia, Hispania, Gallia et Germania. Lacedae-
monii igitur, qui Spartiataj sive Spartani, regem
habuerunt, in quo Catellus regnavit, cujus Ly-
curgus, ut tradit idem Justinus, ut pupillari aetate
curam suscepit, ut in Cretensi politia patebit.
Circa quod quidem regimen regis Spartiatarum
seu Lacedsemoniorum procedit Philosophus in
folit., reprehendens ipsum de multis. Primo de
provisione regis, quia non sustinebant occasione
inventa quod regimen esset perpetuum. Sed nec
etiam ad vitam modum rectorum politicorum
: pes de republica non curabant ut in eorum so-
servare volentes quod in praejudicium non mo-
dicum videbatur esse regiminis quia in hoc
: exdctiones in popuiuin
enervabatur ipsorum potestas, et subditis dabatur
occasio resiUendi a legibus observandis et sic
: Propter quod, ut de publico fieret aerario, Philo-
non poterant ipsorum reges facere viros perfec-
tos et virtuosos. Propter quam causam, licetdic-
tus Philosophus non faciat mentionem, historifB
tamen tradunt Laceda?monios fuisse gentem in-
domabilem, nisi quod per dictum Lycurgum fuit
morum maturitate, ac pra?claris legihus regulata,
de quibus infra dicetur. Sequebatur etiam istud
inconveniens quod si quando civitas legatos
: tur aliud inconveniens quod navalis princeps dis-
mitteret, ut ipse Philosophus dicit, ad aliquam
civitatem vel provinciam sive regionem, cum
quidam ex eis pugnarent pro rege, quidam au-
tem hostes forent, cognoscebatur ipsorum dis-
sensio unde minus erant cari, et de sua lega-
: set ei subjectus. Facit autera- mentionem de
tioneraro reportabantintentura. Et advertendum
quod quamvis consules in urbe annuales essent,
ut dictum est supra, et assignata causa est, sicut
et magistratus Athenis; tamen non sic erat fa-
ciendum de rege; immo si non sit perpetuus,
valde periculosum est civibus. Dictum est enim
supra quod haec est differentia inter regem et
rectorem politicum quod alter, videlicetpoliticus,
solis legibus suse civitatis populum judicat; rega-
lis vero princeps ultra leges quas invenit, vel
ante statuit, opportunis temporibus legibus, quas
in pectore defert, utitur pro meliori exitu sui re-
giminis, ac suse gentis salute. Si ergo tales prin-
cipes ad tempora regnent, contingit ipsos ad ju-
dicandum esse praecipites sive contra cives qui
de ipso amovendo fuerunt solliciti, sive alicujus
rei adipiscendee cupidine, vel ut amicis prsestent
gratiam, quam siregnassent, nonfuissentfacturi,
Quantum autem ad primum habemus exemplum
illius qui dixit in Luc. xix, 27, exponendo, ut
Littera sonat : Verumtamen inimicos illos qui no-
luerunt me regnare super se, adducite huc, et in-
terficite ante me. Hoc eodem modo, ut historise
tradunt, Herodes occidit multos ex nobilibus Ju-
dseorum, qui conabantur sibi regnum auferre.
Quantum autem ad secundum, exemplum assumi
posset de villico iniquitatis in eodem Evangelio : caede oppressus occubuit. Prima autem fortitudo
quod extendi potest ad omnem gradum reginii-
nis, quia gerunt vicem dominorum in terra quod
et principes orbis faciunt in respectu Dei. Cum
enim timent amoveri ab officio, de eerario pu-
blico dominii sui jugiter sibi amicos copulant.
Ex quibus omnibus manifestum est quod maxi-
mum est periculum alicui temporali rectori con-
ferre regendi ai^bitrium in faciendo justitiam.
Sed si dominiuni est perpetuum, rector curabit
de subditis sicut de re propria, ad quam quotidie
XVI. 403
et continuo sollicitatur quasi ad suas divitias na-
turales, et ad indeticientem thesaurnm. Propter
quod sic ipse eos gubernat sicut pastor gregem,
sicut hortulanus plantam, quorum qualiscumque
Iffisio eis efficitur scandalosa.
CAPUT XVIL
Ex eadem causa ponit qusedam in dicta politia La-
ce/isemonise reprehensibilia
; qute erant materia
dissensionis in populo.
Inerat etiain quaedam consuetudo talibus do-
minis in politia Lacedeemoniorura, ex eadem
causa trahens forte originera, quia tales princi-
lemnitatibus et ostentationibus, primum fierent
unde gravati pauperes
:
seditionem concitabant, et sic enervabatur politia.
sophus in H lib. PoL, magis commendat quam :
quidem consuetudinem dicit in Creta fuisse, sive
legem constitutam. Exactiones enim sive vectiga-
lia multiplicata in populo, nisi pro urgenti causa,
ut puta pro conservatione civitatis vel regionis,
ipsam conturbant, et sunt in ea causa dissensio-
nis et litis. Ex hac etiam eadem ratione sequeba-
tinguebatur ab ipsa, ex qua sequebatur divisio
animorum et per consequens dissensio politise :
quod non accidisset, si fuisset princeps perpe-
tuus quia quicumque fuisset dux civitatis, fuis-
;
navali bello, quia Lacedsemoniimultumdomina-
bantur mari. Concluditur etiam ex eodem forte
malam esse politiam praedictorum, quia viri mi-
litares non assumebantur qui essent fortes vir-
tute, videlicet fortitudinis, qua? est una de princi-
palibus inter quatuor, qua cives exponunt se
morti pro republica, sicut Regulus apud Poenos;
sed habebant dicti milites sive principes partem
virtutis, quam Philosophus increpat in sua Poli-
tica. Distinguit enim Aristoteles in III Ethic, du-
plicem fortitudinem. Quarum alteram hic tangit,
quai militaris dicitur, quae solis viribus innititur
corporis et hanc Philosophus vocat partem vir-
;
tutis, sive fortitudinis, quia requiritur interdum
in vera fortitudine. Alia est quae gratia reipublicae
se exponit et non cedit, neque fugit periculis
excrescentibus de qua Seneca dicit in libro De
:
llei providentia : « Fortissimos, » inquit, « sibi
pares fortuna quaerit. Ignem experitur in Mutio,
paupertatcm in Fabritio, exilium in Rutilio, tor-
menta in Regulo, venenum in Socrate, mortem
in Catone » et de qua etiain dicitur in I Mach. ii,
:
66, per Mathathiam de filio Judas, inquit, fortis
:
viribus a juventute sua sit vobis princcps, et ipse
aget bclla populi ; pro qua hostibus gratia reipu-
blicae non cedens, sed j>ro ea dissolutus corde in
est imperfecta, secunda autem perfectissima vir-
tus. Assumere igitur ad bellandum sive princi-
pem, sive quemcumque militem qui non sit for-
tis secunda fortitudine, non est bonae politiae :
quia stepius tales convertuntur in tyrannos, vel
periculis cedunt, ut dictum est supra. Item ex ea-
dem causa, quia videlicet princeps non perpetuus
erat, nec ad vitam, contingebat quod non erant
in politia Lacedaemoniorum expensa^ communes
pro bellatoribus et inde sequebatur quod ex-
:
 404
perti milites non gerebant belia populi propter
defectum stipendiorum, quibus respublica provi-
dere non poterat; sed exponebantur idiotae, idest
inexperti, plebei videlicet, et amatores pecunia-'
rum ct hoc Aristoteles reprobat in dicto libro,
: omnes cives includat, rationabile quidem videtur
quia ssepius erant causa ruina?. Hsec igitur de po-
litia Lacedaemonica intantum dicfa sufliciant.
CAPUT xviir.
Hic declarat de politia Cretensi, et differentia ejus
ad Lacedxmonicam ; de auctoribus dictse politise,
et de legibus Lycurgi.
Pertractat etiam dictus Aristoteles in dicto
bro de politia Cretensium, quam dicit traditam
a Lycurgo fratre regis Lacedapmoniorum, cui no-
men Polibita, patre Catilli, ut Justinus refert. Item
a Minoe rege ejusdem insula?, qui fuorunt prinii
legum inventores in Crreoia ad qiias discendas : Lacedaemonios obligavit usque ad reditum suae
profectus est Pytliagoras, ipsasque Cretenses pcr-
docuit, sicut idem tradit Justinus de quibus etiam
duobus Philosophus in pr.Tfato libro
facit. Et licot diversrn iiistoria'
simode loquantur, nos tamon relationi ejusdom
Justini niagis insistimus, quia praeclarissimus
fuit historiarura scriptor antiquus et hinc forte
contigit Laceda^monicos cum Crotcnsibus eam-
dem habuisse poliliam unde Phik)sophus dicit
: Primo quidom auri aigontique materiam sus-
Laceda-monios in hoc imitari Crelenses, quasi ab
ipsis leges habvuTint. - vellel magistratus potestatem permisit. Kundos
Licet igitur in muUis conveniant,
mon quantum ad convivia et foslivitatcs, quia
liobant do conimuni a>rario apud Cretonses quod
dabatur ab incolis de fruclilius ot pocoribus qua^
offerobantur in sacriticiis in his quiE ad deos per-
tinent, quo modo inventje simt decimoe.
Alia dilferentia erat do mulieribus, (piia Lace-
daimonii zolabant multiplicalionom prolis, Cre-
tonses non tantuin.
Torlia dilferentia erat dea^ricultura quia ler-
ras Lacedu-moniorum colehant sorvi, terras vero
Crotensium coJobant incolae, per quos oblationos
fiebant jam dict;c.
(juarta dilforentia erat, quia apud Crotenses
eligebantur consules sive sapientos, quos Bos-
moim, idest ornatos seucs vocabant, non de om-
nihus, sed de majoribus, ot oranl pluros numoro ;
sed Laceda^monii de omiiibus, (juos A^ilKirim *
dicebant, idest procuratores reipublica', sed pau-
cioros; et lioc quidoin Aristotolos magis com-
mendat quod minor orat occasio concitandi tur-
bam.
Ratio autom dissensionis apud Cretenses, quia
olim habuerunt regem, de quo dictuni estsupra;
sed temporc Aristotelis non hahcbant nisi duccm,
quem dicti sapientes oiigohant unde ([uia popu-
lus nunquam habobat oloctionom, fonionluin
erat invidijp, ot |ier conso^juons odii. Sod Lace-
da>monii etsi haberont regem secundiim benepla-
citi tempus, eligehatur tanion a sapiontibus, as-
sumplus de omnibus gradibus civiuin et lioc
vidcb.itur con'-(inuin ralioni, iit consensu totius
consilii assiimpli ad regiiuon jiopuli liorotrox, ut
bodie communiter faciiint civitales Italiie. Sic
'
Al. : « Ephoros. » de Politia Chalcedoniorum, Aristoteies do polilia
* Loge liic et infra in lioc capitulo, et in se-
quenti « (iharchodoniorum, » soii Carthagiiiien-
: sic halliioinatus fiiissot S. Tlunn.is. qui iibri II Po-
sinm.
(a) Hic graviter errat; aiicloi- nam (lu.i- dicit
DE REGE ET REGNO. LIB. IV.
enimcivitatis nomen
importat, quae est secundum
Augustinum De f)ei, hominum multitudo,
civ.
aliquo societatis vinculo colligata unde civitas,
:
quasi civium unitas. Cum ergo nomen civitati^
ad regimen ejus de singulis generibus civium de-
bere requiri, prout exigunt merita singulorum,
ac civilis regiminis st.atus. Politia ergo Lacedae-
moniorum quam Cretensium in hoc melior vide-
batur.
In multis igitur convenientes dictae regiones,
ut Pbilosophus tradit, in aliquibus tamen ditfe-
rebaiit eo modo quo dictum est supra. Et haec de
politia Cretensium sufhciant quantum ad senteu-
tiam Aristotelis.
li- Sed quia de Lycurgo mentionem facit qiiod ;
historia de suis legibus narrat, congruum vide-
tur hic interserere. Tradit enim idem Justinus
hunc Lacedaemoniis et Cretensibus scripsisse
canones, ad quos observandos sub juramento
peregrinationis, quaiii ad templuiu Apollinis si-
: mulabat, ibidem consulturus de ipsorum salute.
nipntionem Dictus ergo legislator in Cretam s(3 transtuiit,
de Lycurgo divor- ibique moriens, suasque leges eisdem traden.-,
ossa sua in mari jactari praecepit, ut suis juribus
darot aetornitatem, quibus ipse primum docu-
: mentum operis dedit. Leges igitur quas tradidit,
sub compendio idom Justinus refert.
tuiitpopulo. Legendi senatum, vel creandi quos
dilferunt ta- omnium aequaliter intor eos divisit, ut aequata
patrimonia nominom potentiorem altero redde-
ront. Convivari omnes publice jussit, ne cujus-
({uam divitia' vel luxuria in occulto essent. Ju-
veinbus vero nou amplius una veste toto auiio
vestiri perrai^it, nec aliquom cultius quam
allorum progrodi, noc epulari opulontius. Emi
singula non pocunia, se«l coiupcnsatione mor-
ciuin jiissit. Pueros puberes non in forum, sed
: in agriim diici mandavit, ut primos annos non
in luxuria, sed in ojiere ageiont et labore; nihil
eus causa somiii sustinere; vilam sine piilmonto
degore, noquo prius in urbcm rodire quaiu viri
facli foront, jussit. Vir^Miiom sine dote nubere
voluit, ut uxores nou pccunia' causa eligerontur,
stricliusque viri siia matrimonia coerceient, cum
niillis froiiis dotis teiioronliir. Maxinuiiu hono-
reni non divitum et potontiim, sed soiiuni esse
statuit; noc usquam terrarum lucuiu honoratio-
rem (luaiu siMiocluli statuit.
Ua^c igitur sunt leges politife Lycurgi, de qui-
bus Philoj-ophus montionom non facit, el de
qiiibiis disputaio (juales sint, longus esset ser-
mo et idco (unittilur ad pnosons non tamen
: ;
contradicunt his qua? a Philosopho dicla sunt de
: ipso.
CAPUT .\I\.
Ilic drclnrnt de poUtia Chnlcedoniornm, qualiter
:
fnmosa fwrit : conviuiebant Lncedx-
et in </uo
moniiet Cretenses cumipsis, vt »'/» quo diffcnbant.
Scd et de politia (a) Chalcedoniensi * nunc est
;^ipxT,oov.(ov sou Carlhaginiensium asserit non ;
lilicornm .\rislotoiis ciunmontum exqiiisitum
scripsit.

agendum, quam Aristoteles mullum commendat,
diceus istas Lacedsemoniorum,
tres politias,
Cretensium et Chalcedoniorum apud Grsecos ma-
gis fuisse famosas, quia magis ordinatae fuerunt
secundum virtutem. Est autem Chalcedonia civitas
in Thracia sita, ubi celebratum fuit Conciliura
quartum sexcentorum trigiuta Episcoporum sub
Leone I, praesente Marciano principe quod non
fuitsice magnacopia regionis facultatem habere
ad provisionem tantee multitudinis prselatorum.
Hujus ergo politiam Aristoteles in II Pol., prap-
fert ceteris, quamvis praecedentes duae. bidem
])lurimum sunt propinquae cujus quidem per- : tus oligarchicus vocabatur. Eligebantur enim
fectionis et bonitatis Aristoteles
jungit, Unum, quia ofticiales ejusdem vivebant
ordinate, et sua tranquille exequebantur ofhcia
cum quadam stabilitate morum. Secundum
quod inter eos in niinisterio reipublicaj satis
videbatur esse concordia, nec unquam est ibi
concitata seditio taiis, unde dignum esset in
scripturis, vel quocumque modo de ipsa facere
raentionem. Tertium autem argumentum suae
bonitatis sumit Philosophus ex quieto dorainio.
Nunquam euim inter eos surrexit sive dominus,
sive nobilis, sive cujuscumque potentiae, qui
ibidem tyrannidemexerceret.
Subjungit autem Aristoteles communitatera
quara habebant Lacedaemonii cum Chalcedoniis,
sed Chalcedonii excellentiori modo. Primo qui-
dem in conviviis et festis, quse
monstrationibus honorabilium personarum, quae
faciebant utiique per contributionem sed Chal-
cedonii honestiori modo, quia sine oppressione
pauperum. Secundum autem in quo convenie-
bant, erat electio seniorum et regis sed in hoc
differebant quia Lacedaemonii
: assuraebant
quoscumque de populo, quos Aphorim vocabant,
et erant pauci, ad quos pertinebat electio regis
sed Chalcedonii plures eligebant et ex raeliori-
bus quos et Aristoteles principes appellabat; et
erantin Clialcedoniacentumquatuor : quos ideo
principes nominat propter virtutem sui regirai-
nis, in quo nemo raelius principatur.
dem Philosophus Genisios, idest honoratos, nun-
cupat, quorura officium erat et assistere regi et
ipsum eligere. Item in hoc differebant a Lace-
daemoniis, quia non eligebant de quocumque
genere, nec ex indifferentibus, sed ex eligibilio-
ribus secundum virtutem : cujus rei causara assi-
gnat Aristoteles, quia de vili loco assurapti ad
principatum, ut pluries losdunt politiara, et la?-
serunt aiiquando Chalcedoniam jaxta ilUid
PoetsB :
Asperius nih:! est hiimili eumi^iirsit ia
Unde et in Ecclesiaste scribitur cap. x, 5, quasi
hoc sit in magnum detrimentum
regiminis Est
inquit, malum quod vidi sub sole, et quasi per cr-
rorem egrediens u facie principis : positum stultum
ia dignitate sublimi et divites sedere deorsum. Vidi
servos in equis, et principes ambulare quusi servos
super terram. Item non semper eligebant de eo-
dem genere, quia natura deficit saepius in suc-
cessu suae prolis; sed assumebant Chalcedonii
ubicuraque reperirent meliorem, sive principem,
sive genisios, idest honoratos senes; et in hoc
iraitabantur politiam aristocraticarn quai est
principatus et paucioribus et virtuosis quod
quidem verum erat apud Chalcedonios, quia rex
cum aliquibus hominis honoratis et virtuosis
tractabat quae agenda erant in civitate, non re-
;
OPUSCULUM XVI. 405
quisilo populi consensu, ut de Homanis scribitur
in I Machab.,quod consiliura agebant trecentura
viginti de multitudine, ut quae digna sunt ge-
rant. Quamvis auteru istud vex posset cum prte-
dictis Iionoratis inter-dum tamen requirebat
,
populum de quibusdam agendis et licitum erat
:
populo cousentire, vel non, ita ut locum non
: haberet, nisi fuisset acceptum, postquam fuisset
pi^opositum populo : et tunc reducebatur status
politiae ad principatum democraticum, quia haec
fiebant in favorem gentis plebeae. Aliquando vero
committebatur aliquid paucis; et tunc principa-
tria signa sub- quinque ex divitibus, quos Aristoteles Penta-
contarchos appellat, ad quos pertinebat illos
centum quatuor assumere lionoratos sive Geni-
vero sios, et fuit pr'opr'ium politiae Chalcedoniorum :
quem raodum liodie observant civitates Italiae et
prafcipue Tusciae. Hic etiam ritus servatus fuit in
urbe toto temporequo consulatus duravit. Primo
enim creati sunt consules, qui erant duo postea
:
dictator et magister equitum, ut historiae tra-
dunt, ad quos pertinebat totum civile regimen;
et sic principatus aristocratice regebatur. Ulte-
rius inventi sunt tribuni in favorem plebis et
populi, sine quibus consules et alii praedicti re-
gimen exercere non poterant; et sic adjunctus
est democraticus pr'incipatus. Processu verotem-
poris senatores accepertint regendi potestatem,
fiebant in de- licet senatores prirao a Romulo sint inventi. Di-
visit enim totam civitatera in tres partes in
:
; senatores, railites et plebem et tunc existenti-
:
bus regibus, in urbe tenebant locum senum qui
erantin Lacedaemonio, qui Aphorim dicebantur,
: sive in Creta quos Bosraoira appellabant; sivein
Chalcedonia, quos nominabantGenisios, ut supra
dictum est. Et quia senatores cum primis erant
in multitudine, ideo tunc pr'incipatus Romano-
rum politicus dicebatiu'. Quando vero corrumpe-
batur politia per potentiam aliquorum, puta
tempore quo exorta sunt bella civilia, tunc re-
gebatur oligarchico principatu. Haec pr*o tanto
Istos eos- srmt dicta ad osteudendum regimen Graecorum
nrultum concordare cum nostro, etiam tempoi"e
Aristotelis.
CAPUT XX.
Quomodo Aristoteles tradit in politia Chalcedonio-
rum doGumentum de electione principis, utrum
;
dives vcl pauper sit eligendus ; et qualiter pauper
virtuosus sustentari debeat ; et utrum uni prin-
altam. vipi competant plura dominia.
Tradit etiam documentum idera Philosophus
: in dicta politia Chalcedoniorura quantum ad
electionera, ut non arte, vel sortialiter eligant,
sed virtuosos ;
quia contingit aliquando talem
sortera super pauperem cadere, cujus principatus
est periculosus quia, ut ipse dicit et supra est
;
ostensura, impossibile est egentem bene princi-
pari, ac legitime negotiis publicis posse vacare.
Propter necessitatem enim inhiat lucris, et j-esi-
lit a virtute, nec sibi ipsi vacare potest, ut quies-
cat animus, seu, ut dicit Sallustius de antiqurs
,
Romanis, sit animus in consulendo liber. Tradit
: etiam documentum Philosophus quod et Chalce-
doniae dicit contingisse in sua Politia; ut si
quando reperiretur pauper qui foret virtuosus,
ad tollendam occasionem ne se lucris immersal
406 DE REGE ET REGNO.
illicitis, ut respublica ei provideat in necessariis
unde et in orani regimine sunt instituta stipendia
sive de ferario publico, ut Auguslinus dicit De
Domini; ne forie dum sumptus
quaeritur,
verbis
prsedo grassetur; sive de bonis cujuslibet sub
regimine constituti, ut sunt tributa et vectigalia,
quse dominis debentur quodam jure naturee,
sicut probat Apostolus ad Roman. xui, 5 Ideo,
inquit, ettributa praestatis ministri enim Dci sunt,
:
in hoc ipsum servientes. Item in prima epistola
ad Corinth. x, 7 : Quis, inquit, militat stipendis
suis unquam ? Quis pascit greyem et de lacte cjus
non manducat ?
Sed tunc movetur qua?stio, quam Aristoteles
tangit in dicta politia: utrum ad principatum
semper dives eligi debeai quia iu hoc datur:
raateria ut homines sint amativi pecuniarum
quocuraque raodo, eo quod natura humana sem-
per cst appetiliva honoris, ut scribit .Maximus
Valerius. Ad quod ipse Pliilosophus multa dicit
comparans oligarchiam ad aristocratiam quia
secundum i>iiiuum principatum eUgitur dives,
juxta secundum semper assumitur virtuosus. Sive
ergo pau|)er, sive dives, dummodo vivat secun-
dum virtutem, assumondus est in vera politia.
Sed minus periculum est de divite; quia iustru-
menti sibi adsunt liumanu.' vita!, per quie honestc
suum potesl ollicium exequi, salva tanien juslitia
subditorum. Multa alia scribit Pliilosophus de
de polilia Ciialcedoniensi, comjtarans ad inviceiu
priucipalus,- duo tameii coucludit, reprohcnsibilia
dc ipsis Chalcedouiensibus. Lnum, quod susti-
nebaut principem plures principatus habere
quod Aristutelcs repiobat, ostendens multo me-
hus esse vcl dignius plures csse, vel convcnire,
ad unum jirincipatum, quam quod unus habeat
plures. Itatio autem liujus ex verbis Philosoi)hi
haberi potest ibidem quia in diversis principati-
:
bus actus uriius pi-r alium impcditur unde dat :
istud principmm, ex quo argiunenlum assuiuitiir
quodab uuo unum opus optime perlicitur cujus
rei gratia duo ponit cxempla. Linum de hstuli-
zanlibus, sive cytharizantibus, et choreariis, quia
in opere si])i contrariantur et in instrumontis.
Fistula cnim sive cylhara requirit hominein in-
telligentem in melodiis ot manus agiles ct sub-
tiles. Sed chorearius nihil horum requirit, quia
sufiicit homo eliam rusticanus cum manibus
crabrosis. Ita et de diversis contingit dominis
quod conlrariantur sibi invicem, sicul hstulans
choreario. Aliud exemplum introducit de nautico
bello et campali quia non est convoniens ut utro-
;
bique .sit unus rector, cuni non habeant simiics
actiones. Alius est enim modus pugnandi
campo et alius in aquis ;instrumenta
ot alia
requirit campale bellum et alia navale, et per
consequens alias actiunes. Lude concluditur in-
conveniens esse unum dominum liabere plura
dominia, et ea bene posse gubornare, propter
contrarias actiones et instrumenta. Amp'!is au-
tem et virtus est debilis in agente, quia vix homo
suflicit ad sui regimon. Dunim cst enim ut qui
nescit tenerc modoramina vita", sua-, judox iiat
alientT, ut Gregorius ait. Multo ergo diflicilius
est habere multa regimina, propter causas jam
dictas.
LIB. IV.
:
•
CAPUT XXI.
De politia Pythogorse, qiiam didicit a praedictis
Philosophis Minoe et Lycurgo et quomodo totus
:
:
suus conatus ad hoc fuit, assuefacere scilicet ho-
mines ad virtutes.
Praeter dictas autem politias, quas Philosophus
tangit in sua Politica, invenitur una philosophica,
de qua Aristoteles mentionem non facit; videli-
cet Pythagoroe,qui ipsum praecessit per duas
hominum quo nomen Philosophi exor-
a;tates, a
dium habuit, ut scribit Maximus Valerius non :
est enim ausus se nominare sapientem, neque
se in numero septem sapienlum computare qui
ipsum praecesserant sed se philosophum ap-
,•
pellavit, idest sapientiae amatorem. Hic, ut tradit
;
Justinus Hispanus, cum peragrasset .t^gyptum
ad perdiscendos siderum motu originenique
mundi, inde rcgressus, Cretam et Lacedaemo-
niara profectus est ad cognoscendum leges Mi-
nois et Lycurgi, de quibus dictum est supra,
ot mquiijus suam fundavit politiam. Sed praeter
leges jara diclas, idem Justinus hoc de ipso scri-
bit, quod Crolonam veniens, populum in luxu-
riam lapsum sua auctoritate ad usum frugalita-
tis rovocavit. Laudabat quotidie virtutem et vitia
roprimebat, casumquc civilatum hac peste per-
ditarum enumerabat. Tantum quoque sludmm
: ad frugalilatera perdiscendam raullitudini per-
suasit, ut aliquos ex eis luxuriatos fuisse incre-
dibile videretur. Tradit otiara Tullius de ipso,
quod quibusdam harmoniis vitia in hominibus
extinguebat luxuria-. Lnde dicit, quod Tauromi-
tanum juveneni quemdam libidine llagrantera,
cuin audivissset Pythagoras ad ostiuin araicae
meretricis insanire, jussit psalleriura spondacum
:
canere, et sic cum ad sanum raentem revocavit.
Matronarum quoque separatarura a viris doctri-
naiu el puerorura a parentibus frequenter habuit,
ut de ingressu religionis frequenter contingil ex
ignito sernione pra-dicationis, vel cx virtuosa
operatione et excellenti vita doctoris. Docebat
autem nunc hos pudicitiam, nunc illos modes-
liam, litterarumque studium. Ut matronae au-
reatas vestes ceteraque dignitatis suee ornamcnta
deponerent, velut quaedam Iiixuriae instrumenta,
omniaque in Junonis aodera deferrent, eidemque
consecrarent, suadebat, asserens matronarum
vera ornamenta pudicitiam fore. Hic autem cuin
in annos viginti esset Crotona^, Metapontura se
transtulit, ibidoraqu» decessit cujus tanta fuit
:
admiratio, ut dc ejus domo tomplura facerent,
ipsumque pro deo coleront. Scribit ctiam Hiero-
nyiiius de ipso Contra Jovinianum, quod liliam
habuH tantan pudiciti;e, ut virginitatem servans,
choro simul vu'ginum jam pra^esset, oas^que cas-
titalis instruxit doctrina.Per quod apparet quod
in sua Politia ad lioc tota sua forebatur intentio
suusquo conatus, ut homines trahorot ad viven-
dum socunduin virtutom quod et Aristoteles in
;
Polilica docet; quin etiara omnis vera polilia
corrumpitur, si ab hoc line declinetur.
 OPUSCULUM
CAPUT XXII.
De documcntis pythagoricis sub figuris ct aenigma-
tibus traditis, et de duobus pythagoricis fidelis-
simis amicis.
Tradit etiam Hieronymus ubi supra quasdam
leges pythagoricas ab conservationem suse poli-
tiae sub quibusdam paradigmis et parabolis more
antiquorum traditas. « Fugienda, » inquit, « sunt
modis omnibus et abscindenda, languor quidem
a coi'pore, imperitia ab animo, luxuria a ventre,
a civitate seditio, a domo discordia, et in com-
mune a cunctis rebus intemperantia. » Pythago-
ricorum etiam sunt ista : « amicorum omnia
esse communia, et amicum se alterum esse » :
in quo maxime fuit eorum conatus. Unde narrat
Maximus Valerius de duobus Pythagoricis seu
Pythagorffi discipulis, Damone et Pythia quod
cum alterum eorum Dionysius tyrannus morti
adjudicasset, et is tempus ab ea impetrasset, ut
prius quam periret, profectus domum res do-
mesticas ordinaret, alter vadem pro altero se
tyranno dare non dubitavit. Appropinquante au-
tem diftinita die, nec illo redeunte, cum unus-
quisque tam temerarium sponsorem stultitiai
damnasset, is nihil se amici constantiam metuere
prajdicabat. Eodem itaque momento eademque
liora per Dionysium constituta, qui eam accepe-
rat, supervenit. Admiratus tyrannus amborum
animum, supplicium remisit, eorumque tidei se
conjungi desiderans, eos ut ipsum in societatem
suse amicitise recipereiit rogavit. Scribit etiam
Hieronymus alia documenta seu leges, quas Py-
thagoras in sua tradidit Politia duorum videli-
: suavis et delectabilis auribus
cet temporum maxime curam habere, mane vi-
delicet et vespere, idest eorum quai acturi sumus,
et eorum quse gessim.us. Post Deum veritatem
colendam, qufB solahomines proximos Deos facit.
Refert etiam Hieronymus super Ecclesiasten, ])y-
thagoricam fuisse doctrinam uthomines scholas-
tici usque post quinquennium taceant, postea
vero eruditi loquantur. Item alia documenta et
leges de ipso reperiuntur sub eenigmatibus tra-
dita, qu« Hieronymus narrat Contra Jovinianum.
« Stateram, inquit, « ne transilies; » idest, ne
» robrum et tamen in qualibet parte corporis est
prsetergrediaris justitiam. « Ignem gladio ne fo-
veas; » idest, iratumet tumidum animum verbis
maledicis ne lacessas. « Coronam minime car-
pendam » idest leges urbium observandas.
, suramaj tequitatis, nutu Dei agitur moderamine
« Cor non comedendum, » idest moerorem de
animo expellendum. « Per viam publicam ne
ambules; » idest « ne multorum sequaris erro-
res. » Hirundinem in domo non habeas » idest,
« ;
garrulos et verbosos in tua societate non susci-
pias et raulta alia documenta vel his similia
: quiritur ut
leges, quse in sua Politia prfedictus Philosophus
tradidit, raagis ordinata ad regimen animai quam
corporis; qua regulata, corporalia facilius dispo-
nuntur.
Et haec ad praisens de diversorumpolitiis dicta
sufficiant. Nunc vero de vera vita politica sive
per Philosophura tradita, sive per alios sapientes,
in sequentibus est agendum.
XVI. 407
CAPUT XXIII.
In quo consistat perfecta politia, ex qua accipitur
felicitas politica ; scilicet quando partes politix
sunt bene dispositse, et sibi ad invicem corres-
pondent.
Quia vero cum de politia agitur, ad civitatem
refertur, modus agendi de ipsa ex qualitate civi-
tatis dependet. Civitas autem, ut Augustinus di-
cit in I De civitate Dei, est « hominum mnltitudo
aliquo societatis vinculo colHgata, quoe vera vir-
tute beata redditur. » Hsec autem delinitio a sen-
tentia Philosophi non discordat, qui in perfecto
poHtiae regimine felicitatcni ponit politicam, ut
ex 1 Ethymologiarum patet. Virtus enim qua rec-
tor politicus civitatem gubernat, architecta est
respectu cujuslibet aliarum virtutum quse sunt
in civibus quia cetera? virtutes civiles ordinan-
:
tur ad istam, sicut ad militarem equestris et sa-
gittaria. Et ideo in operatione ejus, cum sit virtus
suprema, consistit felicitas politica, ut Philoso-
phus videtur velle in commemorato jam libro.
Sic enim de vera et perfecta politia contingit,
quemadmodum de corpore bene disposito, in
quo vires organica? sunt in perfecto vigore. Et si
virtus suprema, quse est ratio, ceteras dirigat in-
feriores potentias, et ad suum moveantur impe-
rium, tunc insurgit quffidam suavitas et perfecta
delectatio virium in alterutrum, quam harmo-
niam vocamus. Unde Augustinus dicit in III De
civitate Dei quod respublica sive civitas bene dis-
posita melodise vocibus comparatur, in qua di-
versis sonis proportionatis ad invicem, fit cantus
qum proprie fuit
:
in statu innocentise regulata ex virtute originalis
justitise prseter actum divina^ cognitionis unde :
causabatur contemplativa felicitas, et etiam modo
secundum quamdam participatam virtutem in
viris perfectis, ut nihil velint nisi quod regula
mandat rationis, et quod Deo placet. Et ex hac
quidem ratione motus fuit Philosophus assimi-
lare rempublicam seu politiam naturali et orga-
nico corpori, in quo sunt motus dependentes ex
uno movente, sive ex duobus, ut sunt cor <it ce-
:
operatio propria primis motibus correspondens,
et in alterutrum subministrans unde hoc corpus :
divini muneris beneficio animari asserit, etquod
rationis quod et Apostolus confirmat in I epis-
:
tola ad Corinth., ostendenstotam Ecclesiam esse
unum corpus distinctum in partibus, sedunitum
vinculo caritatis.
Ad veram igitur civilitatem sive politiam re-
membra sint conformia capiti, et ad
invicem non discordent, et sint omnia sic dispo-
sita in civitate, ut dictum. Amplius au-
jum est
tem in causis ct causatis, et moventibus et motis,
ita videmus quod est debita proportio ipsorum
ad invicem quantum ad intluentiam quia iufe- :
riora moventur secundum superiorem motum,
et superiora movent quantura est inferiori con-
veniens, cuni natura non deficiat in necessariis.
Si igitur talis est ordo superiorum ad inferiora,
et e converso, in qiialibet natura ci^eata multo ;
magis esse debet in nalura intellectuali, quanto
perfectior est inter entia Si ergo talis dispositio
suavitatem facit contemplando, multo magis ope-

408 m REGE ET
rando. Et hinc Pythagorici, moti fuerunt in cce-
lestibus corporibus ponere melodiam, ut Philo-
sophus dicit in II De cce/o, propter ordinatos
motus quos habent, et indelicibiles, unde insur-
git summa suavitas et quia ip?a fore dicebant
: ipsa constitui; per bellatores, artifices et agrico-
animata, ex hacparte eisdem dabant felicitatem.
Ergo sic polilice viverc, perfectam et felicem
vitam fdcit.
Pra^terea.Ordo est « parium dispariumque
rerum, sua cuique tribuens di^positio, » ut Au-
Rustinus dicit XVIII De civit. Dci per quam
defmitionem habcmus diversum gradum in poli-
tia, in exccutione ofiiciorum, quam iu sub-
lam
jeclione sive obedientia subdilorum unde tunc
est perfecta socialis congregatio, quando quilibet
in suo statu debitam habet dispositionem et
operationcm. Sicut enitii a^dilicium est stabile,
quando partes ejus sunt bene sita? sic de poli-
tia contingit quod firmitatem habet et perpelui-
tatem quando quilibet in suo gradu, sive rector,
sive oflicialis, sive subditus, debite operatur, ut
sua; conditionis requirit actio. Et quia ibi uulla
est repugnantia, consequenler ibi
suavitas et perpi^tua lirmitas status et hoc est
proprium felicilalis politica», ut Pliilosophus
tradit. Hos autera taies rectores civitatis sive po-
litiae pro conservando in pace populo, descnbit
nobis in Exod. cap. xviii, 21, Jetro cognatus
Moysi Provide, inquit, de plebe viros potentes, in
: ter quod et Apostolus dicit Rom, xiii, 4, quod
quibus sil veritas, et qui oderint avuritiam ct con-
stitae ex eis tritunos ct ceuturioms ct (luinquage-
narios ct decanos, qui judicent populum omni tem-
pore et postea subdit
: Si koc feceris, implcbis
: palel
imperium Domini, et prxcepta ejus poteris susti-
nere, ct omnis hic populus rcicrtctur in pace ad loca
sua quasi omnia sub.-istant in ([Uddam suavilate
: Suut cliani et alia' indigentia? humame vil;r,
mentis el pace temporis, ex quibus insurgit fe-
licitas honiuiis, si tales sint gubernatores reipu-
blicae quales hic ordinantur. Tales ct Sallu^tius
dicit fuisse rectorcs Romanos unde respublica
: sitiva- hominis quod artiticum est ofticium, sive
ex parva facta est magna, (juia « in eis fuit dumi
industria, foris justum imperium, animus in
consuleudo liber, neque libidini neque deiicto
obnoxius » in quibus tales actus virtuosi regi-
: lacluni delectant, vel
minis nobis traduntur, unde i^crfecta et felix os-
leuditur politia.
CAPUT X.XIV.
JHvidit pnlitiam triplintcr; et unavviunmquc pur-
tem pruAcquitur ct jirimo qualitcr in partcs
:
distinquitur integrales secundum opinionem So-
cratis ct 1'latonis.
Nunc igitur de his in spccie est agendum in
qua*, sive in quas partes civilitas sive politia di-
viditur. Quas quidem oportct acciperc respectu
lotius civitatis, cui partcsiulcf^ralitcr rcspondcut
vel respectu sui regiminis, aut ut ad negotia or-
dinatur bellica; quia secundum banc divisionem
diversa sortiuntur vocabula adiversis historiarum
scriptoribus et auctorihus legum.
Quautum autem ad primum moduin tradciidi
divisiouem, accipcre possuiims superius tactam,
((uaj est Socratis et Platonis, qui totani politiam
in quinque colligebant parles; in rectores scili-
(;et, consiliarios, bcllatorcs, artitices et agricolas.
.\.liam autem (lua; esl Romuli priini priucipis
:
RE(;N0. LIB. IV.
urbis Romse
qui, ut historiae referunt, divisit
:
multitudinem sui populi in tres partes; videlicet
senatores, milites et plebem. Politia vero Hyp-
podami per tria genera hominum dicebatur et
las, ut supra est traditum. Harum autem quaeli-
bct sustineri potest, et rationem habet.
Prima euiiu, quae quiuque hominura geaera
comprehendit, satis videtur conveniens. Si enim
vires animai considcremus, quarum respectu
: uostra attenditur indigentia, uude accipitur cons-
titueudi civilatem neccssitas manifestum est
;
dictam divisioncm esse sufhcientem. Palitur enim
: liomo indigentiam respectu partis intellectiva!,
ut possit vivere serundum virtutem, propter
quod est sibi provisa directio in agendis ad :
quod ordinatur consilialiva, quae ponitur a Phi-
; losopho inter intellcctuales virtutes Lnde in
Eccli. xxxii, 24, scribitur : Fili, inquit, sine con-
silio nihil facias, et post factum non panitebis. Et
idco in republica sive in politia consiliarii sunt
optima pars cjus propter quod a Plutarcho
:
eril summa comparantur oculo, qui inter partes corporis est
: nobilior. Indiget etiani lefrenativa concupiscen-
tia", sive alfectiva?., quae inordinata est, ut ipse
Philosophus tradit, unde ipsas a*gritudines in
VII Ethic. appellat et inde necessarii sunt rec-
:
tores ad corrigenduin hominum malitiam prop- :
mm sine cattsa qladium portat, vindcx in iram ei
qui malc fccit. Ex qua rationc institutse sunt lcgcs
pcr principcs ct rectores, ut per Philosophum
et ipse Apostolus in epistola ad Galat. iii,
:
H», Lex, inquit, proptcr transgressores posita est
ct itcrum I Tim i, 9 Justo non est lex posita.
:
qua' respoudcnt aliis poteutiis anima', ut est tc-
gumcntum, ornamentum et nutrimentum. Duo
quidcm prima indigentiam supplent partis sen-
iu a-dihciis, sive in vestimentis, sive calceamen-
ti«, quibuscumque aliis
sive artiGcialibus rei)us,
qua^ aspectum vel auditum vel odoratum sive
eisdem conferunt supple-
meutuni. Sed ad indigentiam supplendam hu-
iiiauu>. vita' quantum ad nutrimentiim quod res-
pondet parti vegetativre, ordinantur agricola»,
sive in paue, sive in vino, sive in fructibus, sive
in grcgibus, sive in armentis, sive in volatilibus,
qiui' omnia de jiire ad civitatcm per agricolas
dcfcruutur et transportauliir. Hellatores aiitera
con,t,'rua siint pars politia», ordinata quidcm con-
tra impulsorcs aliarum partiiim, et ad ipsarum
inuiiimcii. Ad hoc enim constituitur mil''S in ci-
vilatc, ut sc pro sua patria contra hostes oppo-
nat :iiiidc ad lioc juramento astringuntur cum
ad gradiim militarcm asceudiint, pro republica
uon rccusantcs niortem, ut in Policratico tradi-
tiir, ubi de sacrameuto mililis agitur. Est ergo
bcllator in republica necessarius, et pars pnvci-
piia politia': ({uia ejus oflicium estassistere prin-
cipi pro exequeuda justitia, ut dicitur in com-
mcmorafo libro, et lidoliter et constanter cuntra
liostes piignare pro conservauda patria; et sic
iion >olum parti jtolitia', scd toti, militaris gra-
dus iii rcpiiblica singulariter est friictuosus.
Ex (|uibus omnibus manifeste patet suflicien-
lia politia* Socratis et Plalouis quantiim ad par-
tes ejus.

CAPUT XXV.
Hic ostendit sufflcienHam partium integraUum
politiae qms Hyppodamus tradit et
Sed de duobus aliis modis jam
divisio potest, quia comprehenduntur
tolerari
cum prima, cujus sufticientia est jam ostensa.
Et quidem ia divisione Romuli cum de senato-
ribus agitur, rectores accipimus politicos et sa-
pientes eis adjunctos, sive assessores, sive quos-
cumque alios jurisperitos. PIus enim principes
politici sunt consiliativi quam regales vel impe-
riales sicut et de Romanis scribitnr I Macha-
:
beeorum viu, quod consulebant quotidie trecentos
viginti de multitudine ut qu3s digna sunt gerant.
Cujus ratio esse potest, quia regimen politicum
solis roboratur legibus, ut dictum est supra
regale vero sive imperiale, etsi legibus guberne-
tur. in easibus tamen opportunis ac gerendis
quibuscumque negotiis regimen consislit in ar-
bitrio principis quia « pro lege habetur quod
: cundum Aristotelem in II Deanima, estorganurn
principi placuerit, ut jura deliniunt. Concluden-
dum est igitur, in dominio politico consiliarios
maxirae fore necessarios, quos in nomine sena-
torum includimus unde Isidorus dicit in II Ety-
:
mologiarum quod senator a consulendo et trac-
taudo est dictus, qui sic se habet ut consulat, et
nulli noceat. Unde et Augustinus De civitate Bei
senes inter senatores connumerat. Comprehen-
dimus etiam in nomine senatoris rectores, sicut
idem Isidorus tradit in praenominato libro ex
verbi Sallustii dicentis quod « Senatores patres
vocati sunt propter diligentem curam regiminis. »
Nam sicut patres filios, ita illi rempublicam gu -
bernabant. Patet igitur quod in nomine senato-
rum, quos Romulus distinxit a militibus et ple-
beis, etiam rectores et consiliarios comprehendit,
quos Socrates et Plato in sua Politia posuerunt
distinctos. Sed iu nomine plebis artiflces et agri-
colas accipere possnmus, quia utrumque genus
de gente plebea accipitur. Et apparet quod di-
visio multitudinis in civitate per prsefatos Philo-
sophos a divisione quam fecit Romulus, non dis-
cordat.
De tamen Hyppodami jam prsetacti
distinctione
videturesse dubium: quia nulla lit ibidem men-
tio de consiliariis et rectoribus, nec ad partes
reduci valent per dictum Philosophum assigna-
tas, cum actus et naturse ipsarum penitus sint
diversa. Sed si attendimus ad ea quse adcivilita-
tem ejus sunt tradita, qusestio facilius solvitur.
Pertractat enim de judicibus et assessoribus, ubi
circa ipsos suam ponit distinctionem, et nos ex
ea possemus accipere consiliarios et rectores
de quibus pro tanlo mentionem non facit cum
de partibus agit politise, eo quod illas partes so-
lum assumit quse ad indigentiara referuntur
corporalis vitse unde et sua positio quantum ad
: major potestate ac imperio cousulatu item tem-
substantiam a prima, videlicet Socratis et Plato-
nis, non videtur diflerre.
Hsec igitur de partibus politise, ex quibus con-
dicta sufliciant. Unum tamen de eis
stituitur,
adhuc considerandum videtur, de bellatoribus
videlicet, quia omnes politiui de
' Apud Vegetium : « exercendi... vflius
constat » et liic « vilius » nil aliud dicit
.
OPUSCULUM XVI. 409
mentionem cujus quidem rationem habere pos-
:
sumus a Vegetio, De arte militavi line I /«6. :
quia omnes regiones et civitates per bellatores in
suo sunt conservatffi vigore, et quod respublica
diminuta est per dissuetudinem bellandi, in urbe,
post primum bellum Punicum per annos viginti
Romulus. in pace vitam deducens unde Romanos ubique:
victores sic enervavit, « ut in secundo bello Pu-
dictis adliuc nico Annibali pares esse non possent. Tot itaque
consulibus, tot exercitibus amissis, tunc demum
ad victoriam pervenerunt, cum exercitium mili-
tare condiscere potuerunt : » etposlea concludit:
M Semper ergo legendi exercitandique sunt ju-
'
niores. Utilius enim constat suos erudire armis
quam alienos mercede conducere. » Necessarii
igitursunt bellatores omnis tempore inrepublica,
tum pro pace civium conservanda, tum pro
incursu hostium evitando quorum considerato :
fructu in republica amplior eis inter cives con-
fertur honor, tamquam magis necessariis ad
;
conservationem politiae, et prupter periculumcui
se pro ipsa debent exponere. Propter quod eis-
dem solis dabalur vicloriosis corona. Hinc est
quod in Policratico assimilantur manui, qusp. se-
organorum. Jura etiam ipsos milites ampliori
decorant privilegio inter omnes civiles, seu in
testamentis, sive in donationibus, seu in quibus-
cumque negotiis, sed prsecipue dum suut in cas-
tris, ac suum exercent officmm.
CAPUT XXVI,
Agit ulterius de aliis partibus politise respectn
regiminis, iibi vcrba exponuntnr diversorum offi-
cialium
De partibus autempolitise respectu regiminis,
quia Romana respublica magis ordinem prseci-
puum tenuit, et post Tarquinium expulsum a
regno gradus offlcialium ponitur ab historiarum
scriptoribus, de ipsis specialiter lamquam alio-
rum exemplaribus est agendum. Narrant enira
primo, consules institutos, Brutum videlicet, qui
maxime egerat ut expelleretur Tarquinius, et
Tarquinium CoUatinum maritum Lucretise sic :
dicti vel aconsulendo civibus, vel a regendo
cuncta consilio quos mutandos ideo elegerunt
:
per singulos annos, ut dictum est supra, ut nec
insolensdiu maneret, et moderatior cito succur-
reret. Propter hoc autem duos pares erant, quia
unus rem civilem, alter vero rei militaris curam
gerebat. Processu autera temporis, idest quiuto
ab ejectis regibus anno, inventa est dictatura,
occasione habita alicujus novitatis inurbe. Dum
: enira gener Tarquiuii ad vindicandum regis in-
juriara raagnum congregasset exercitum contra
civitatem, ad confortationem gentis nova inslitu-
ta est dignitas, quara dictaturara appellarunt :
:
pore excellentior quia de quinto in quintum
;
annura ipsorura expirabat ofiiciura, consulatus
autem per annum. Hi dictatores magistri a po-
pulo vocabantur, qnara dignitatem ferunt histo-
riffi habuisse .luliutn. Eodein etiam aimo tradiint
ista parte faciunt magistruni equitum institiitum, (|ui dictalori
enim « moderatiori pretio. »
quam
410 DE REGE ET REGNO.
obsequebatur. Dictator aulem primus, ut scribit
Eutropius, fuit Lamius, sed magister equitum
Spurius Cassius. Sexto autem anno, quia consules
nimis gavabant plebem, a populo institui fue-
runt tribuni, sic dicti, ut tradit Isidorus iib. IX
Etymologiarum, eo quod jura populo tribuant
quem locum in civitatibus Italiae tenent antiani,
ordinati ad defensionem gentis pleba^. Sed ad-
vertendum bic quod senatores seniper fuerunt
ex quo sunt a Romulo instituti unde tradunt :
bistoriae quod quia consules cum senatoribus po-
pulo erant infcsti, inventi fuerunt tribuni in fa-
vorem plebis.
Sunt autem et alia nomina ofticialium urbis,
de quibus historiae faciunt mcntionem, sed pra'-
cipue Isidorus lib. IX Etymologiarum videlicel : Restat autem de uno solo nomine dignitatis
censores, patritii, pra;tores, patres conscripti,
proconsules, exconsules, censorini, decurioncs
magistratus et tabellioncs, de quibus omnibus
sub compendio est dicendum. Censoria autem
dignitas apud veteres Romanos erat, quse apud
modernos est dignitas judicialis censere enim
: dunt bistoria? fuisse caecum, unde cum baculo
judicis cst. Dicuntur etiam censores patrimonio-
rum, ut tradit idem Isidorus, a censu aeris ap-
pellati quod est oflicium specialis curte in civi-
tate, sive tutoribus dandis, sive actoribus, sive
curatoribus, vel quibuscumque causis et negotiis
l)upiilorum ei viduarum, vel etiam rebus patri-
monialibusdividendis; sed patritii ideo dicuntur,
quiasicul palres liiiis, sic ilii cives Romanae rei-
publica? curam geri-bant, qualis fuit domus Fa-
bia, dc qua dictum est su]ira. Patritiatus itritur
non erat oflicium in ropublica, sed qua^dani pa-
terna reverentia popuii ad alicjuam progeniem
civitatis pro zeio politia- RonumaQ qucm gere-
bant unde et jura gentium patritialum omni
: ])ropter probitatem tantorum virorum couside-
eminentiu' sive princijiatui pra.'1'erunt sicut pater
onini cura; tutoria;. I^ra-fecti autem dicti sunt.
eo quod ])ra?loria poleslate pnrsint, unde et
pra>lores idom quod i^rjplVcti dicuntur. Imporlal
cnim tale oflicium oniiiiinodam factionem {\nn>i
pra'cipuus sit operator et cxecutor justilia-.
Sciiptura tainen sacra ad exteriores refert ac-
tiones, utin principio Exodi, cap. v, 6, scribitur
quod prxfectiis operiim ct cxarAoribns popnli di-
ccns :ycqiiafjuam ultra dahitis populo paleas ad
eouficieudos latcrcs. Ili aulom ot |ira'lores
tur ex prosccutione justitia'. I'atres autem cons-
cripti appcllabantur senatores ratione ofticii. Ut
enira refert bidorus, cum Romulns ipsosinstituit
indecem cmias, ipsos oosdom olei:it. et nomina
eorum prresonti ]>opulo in taimlas aureas contu-
lit, atquo inde nominati sunt patros conscrijtti
quos etiara in tres ordines distinxil. Primi voca-
bantur illustres, secundi spcctabilcs, tertii autem
clarissimi quorum verba oxponere kmgum es-
: Sed et de partibus ordinatis ad bellum, qua?
set. Procoiisules autom suut coadjutores
dicti
consulum quasi projecli sivo adjecti consulibus;
nec consulatu fungebantur simj^liciter, sicut nec
procuralor curatoris sive actoris vel proconsul :
dicebatur assossor, qui vico consnliim Judicaliat.
Kxconsul vero dicolialur consul amolus ab olti-
cio, peraclo vicis sute aimo unde oxconsul qiia^i
;
extra consulatum exislens. Ilabebat tamen aliqua
fastigia sui consulatus, sive alicujus immunita-
tis, sive alicujuscumque signi ominonti;p, ])or
quod cognoscobatnr fnisso consul. Consorini au-
tem minores judiccs dicobantur, ad actus cens(j-
riae curiae vel regiminis dejtutati, de qua dictum
est su|ira, quasi inferioros consores. Scd decurio-
nes ad omnem actum cnrialis oflicii, sic dicti, ut
dicil Isidorus, quia sunt dc ordine curiae et qmn
LIB. IV.
officium curiae administrant : sic vocatus est Jo-
sepb ab Arimatbaea, nobilis videlicet decurio, ac
vir justus etbonus, qui pro Domino nostro Jesu
Cbristo mercatus sindonem, officiosissimam et
reverendissimam contulit sepulturam. De ma-
: gistratu autem in tine superioris libri satis est
declaratum. Nunc autem agendum est de altero
'
officio et inlimo cujuscumque regiminis quod
est tabellio sic dictus, ut tradit Isidorus, quo-
:
niam portilor sit tabellarum et susceptor, in
quibus acta geruntur sive reipublicae, sive per-
sonae privatae. Idem etiam et scriba publicus vo-
catur, quia ca solus scribit gesta quae publica
vocanlur, quem et jura gentium servum publi-
cum appellant.
detinire quantum ad regimen politiae quod scipio
appellatur quod quidern secundum proprieta-
:
tem vocabuli baculus dicitur, cui quasi ad sui
ducatum innititur et sustentatnr, quo pater Cor-
nelii Scipionis indiguit. Hunc autem patrem tra-
sive scipione veniebat in forum. Ad cujus igitur
siinilitndinem filius ojus Publius Cornelius quia
sustontavit rem{)ublicam contra Annibalem et
Carthaginem, vocatus est Scipio et quia totam :
.\fricam subjugavit Romanis, dictus cst Scipio
Afiicanus ad ditferentiam alterius Scipionis ne-
potis ejus, qui Hispaniara devicit et vocatus est
LuciusCornelius Nnniantinusa Numantia, cjuam
subjecit ac prostravit. Scribit etiam Augustmus,
I De civ. terlium fuisse Scipionem, qui ot
Dci,
Nasica est vocatus, frater majoris Scipionis, qni
ne Carthago dostrueretur prohibuit, asserons ip-
sam esse mediciuam Romanis. Ex his igilur
rato principio unde nomen Scipionis ortum ha-
buit , scipionem logislatores vocarunt virgam
quain princeps ])ortat in manu cum sceptro qiiasi
scmpor ut ille magnus Scipio fuit.
viclorio.>^us,
liide narrat Isidorus in XVII Etymolog., quod
triumphanles ])urpuram palliatam et togatam ha-
bobant vostom, et scipionom cum scejtlro gere-
banl in nianuad imitationriin victorise Scipionis.
Ha-c igitnr de nomiuibus dignitalum respectu
regiminis intantum sint dicla.
vocaban-
CAPUT .\XVII.
Ilic declarat de partibus poUtix riuantum ad bella-
torcs, ']tius distinguit sccundum tripliccm consi-
:
derationem.
sunt partcs ])oliti;p ot oidem necessari;i>, ut su-
]iorius osf ])roli;itnm, congrunm vidolur fraderc :
quidcm bone dispositae pukhritndinem el
•[ua'
decorem ciusant et dclectationem goueraut ; ex
(]uo etiam ingens cordis augmentum, audaces-
(juo reddunt aniinos ad arduorum aggressum.
Lndo Salomou in (>anticis oxoroitum dispositum
ad bellandum pulchritudini spousae assimilat et
docori. Pulchra, inquit, Cant. vi, 3, es ct decora,
tiUa Jcrusalcm, terribilis ut castrorum acies or-
lUnatu. Sic cnim i)nIchritudo allicil, ut extasim
f;iciens nihil :»gi;rodi timoat vol formidef quod :
in excessivis amantihus maxinu> ost m.mifoslum.
Ita otiam do acie hene ordinata oonliiij^il; of idoo
il)sam torrihilem vocal sive ad aciem referens
ex causa jam dicla. Pro])ter quod non imme-
 :
OPUSCULUM
rito de partibus est ageadum, quia ad
dictis
ornatum faciunt politiae. Et quia homo in bello
prsecipue regimine indiget propter difticilem
et terribilem actum quem exercet, indet oppor-
tunum videtur ia castris exercitum dividere
in numerum certum, cuilibet assignando duca-
tum, per quem regatur et dirigatur ad pugnan-
dum cum hostibus. Quem quidem accipere pos-
sumus a Vegetio in I lib. De re militari, ubi
exercitus dividitur in legiones in quo dicitduas :
sufticere cuilibet duci vel consuli. Legionem di-
viditin decem cohortes; sed cohors prima numero
et merito antecedit. Nam genere quidem et litte-
rarum instructione viros electissimos queerit, ut
idemtradit Vegetius quod pro tanto dicit, utcas-
: dum
tra magis contidant, si tanti viri in prima expo-
nantur acie; et quia maxime requiritur sapientia,
ubi periculum totius dependet exercitus. Haec au-
tem cohors aquilam suscipit signum prsecipuum
Romanorum castrcrum et totius legionis insigne
quod etimperatoribus posterioribus est relictum.
Cnjus quidem ratio assignari polest, quia, utidem
dicit Vegetius, militaris Romana disciplina primas
acies faciebat alares inter omnes autem avium
: dicitur, quod tribuni dicebantur qui mille mili-
alas aquilinae sunt fortiores. Vel aliter dici potest
quod ideo signum aquilae eis traditur ex prseemi-
nentia, videlicet in mundo, quantum ad domi-
nium, propter coelestem et divinum elfectum,
quem implorare debent continue, ut faciebat ille
princeps Judas Machabseus, qui in pugnando auxi-
lium de coelo petebat quod prsecipue eis compe-
: juxta eorum meritum fiamma combussit. Sed
tit propter periculum cui se committunt, vel quia
merentur apud Deum ut sint victoriosi, eo quod
morti se exponunt pro populo. De quaaquila di-
citur in Ezechiele xvu, 3, loquente d^Nabuchodo-
nosor orientis monarcha Aquila grandis, magna-
: rum ad pugnandum disposita haec sunt videli-
rum alarum, longo membrorum ductu, plena plumis
et varietate, venit ad Ltbanum et tulit medullam
cedri. Post hoc subdit Vegetius numerum primae
cohortis, quam millenariam vocat, eo quod mille
centum pedites in ea sunt, equestresautem cen-
tum triginta sex. Ceteras autem vocat quinqua-
genarias, quia in qualibet ponit quingentos
quinquagintaquinque pedites, equestres autem
sexaginta sex, ut quilibet eques certum nume-
rum peditum habeat. Disponit etiam in quinla
cohorte milites fortiores, quia sicut prima dex-
trum tenet cornu, ita et quinta sinistrum. Multa
alia dicit ibi Vegetius, quae enumerare nimis es-
setlongum; et verba ejus tamquam inusitata
modernis temporibus majori indigerent exposi-
tione. Haec autem tantum ad prgesens sufficiant.
Quod si muititudo populi in politia sub certis
limitibus in gradu et numero disponitur quan-
tum ad sui directionem, multo magis in castris,
in quibus maxima et periculosissima est diflicul-
tas regiminis tum ex parte operis quod eis in-
cumbit, quia ad finem terribilium ordrnatur
quod est mors; tum ex parte hostium qui infes-
tant. Unde sicut in Exodo xvni, 21, consulitur
Moysi a cognato suo Jethro, ut onera divideret
per officia diversa injudicandopopulum, ubiait
Provide viros potentes... et qui oderint avaritiam,
et constitue ex eis tribunos et centuriones et quin-
quagenarios, et decanos, qui judicent populum
ita et Judas Machabeus cum infestaretur ab hos-
tibus, sua castra in eadem numero constituendo
duces, per tribunos videlicet, centuriones, pen-
tacontarchos et decuriones qui quidem nume- :
rus satis proportionatus est militibus ad distinc-
tionem exercitus unde unus in altero continetur,
: suam
ut facilior sit ad conjunctionem unius cum altero,
XVI. 411
cum bellandi necessitas hoc requirit. Distinctio
vero quam facit Vegetius ex dispositione acie-
rum, attenditur cumcampale bellum ordinatur,
licet etiam ipse cohortes ad centurias reducat et
decurias ex certis causis rationibus.
CAPUT XXVIII.
Ilic declarat de nominibus ducum et de numero
cohortum, et qui siynificat unumquodque.
Sed quia de uominibus agitur ducum, videa-
est de ipsis prout Scriptura sacra denomi-
nat et Romana respublica, ac moderni describunt.
Et primo quidem de tribuno quod quidem :
nomen dicit Vegetius ex tribu originem habere,
quia prseerat militibus quos Romulus elegerat,
qui ex tribu originem traxerunt. Isidorus autem
iu IX Ethymologarium dicit, quod tribuni dicit
sunt, quod unde in favo-
plebeis jura prcebent :
rem eorum sunt iustituti proconsules. Alibi vero
tibus praecerant, quos Graci chyliarchos appel-
lant, sicut centuriones a centum militibus sunt
nominati. De quinquagenariis, sive pentacontar-
chis quod idem est, Vegetius mentionem non
facit sed Scriptura sacra in praifatis jam lib. et
;
in IV lib. Regum, quos ad imprecationem Eliae
dccanos, sive decuriones, sic dictos, quod decem
militum curam habent in castris, Vegetius sub
uno contubernio et uno papilione disponit.
Nomina vero generalia multitudinis arraato-
;
cet exercitus ab exercitio, sive ab exercitando
dictus, utrumque enim in prsedicta requiritur
multitudine: vocantur et castra, a castitate dicta,
ut tradit Isidorus, eo quod ibi debet castrari li-
bido subtrahebantur enim deliciae a castris cum
:
incumberet hostium pugna, ut Vegetius scribit :
unde castra filiorum Israel devicta fuerunta Ma-
dianilis, quia fornicati sunt cum filiabus eorum,
ut scribitur in Numeris. Propter quod in Deute-
ronomio scribitur, quod Dominus ambulabat in
medio castrorum Israelitici populi, ut sint cast;ra
eorum sancta, nihilque in eis appareat foeditatis.
Vel castra dicebantur propter munitionem exer-
citus in aggeribus et vallibus ac aliis clausuris
,
fortissimis, quibus Romani principes utebantur
cum invadebant hostes. Propter quod fossores,
fabri, ac latomi assumebantur ad militarem dis-
ciplinam, ut haberent in promptu artifices ne-
cessarios ad tuitionem exercitus. Est et aliud
nomen, per quod et multitudo puguatorum ex-
primitur, videlicet legio, ab electione dicta, ut
tradit Isidorus, eo quod milites in ea coutenti
ehgebantur ab aliis tamquam magis experti.
Qusedam autem alia nomina sunt partium legio-
num, sive exercitus, quse. a Vegetio traduntur
: in II libroab Isidoro libro IX,- ut manipulus, qui
est numerusducentorum militum,sicuictus quod
mane hostes impeteret, sive quod pro signo
;
manipulos stipulse sive alicujus herbae ferret se-
cum de quibus Lucanus,
:
Convocat armatos oxtemplo a.l sigoa matilplos.
Alii vocantur velites, a volitando dicti propter
agilitatera. Romana enim respublica ([uos-
dam juvenes agiles habebat in militia legiouum.
 ;

40 DE REGE ET REGNO. LIB. IV.

qui cum invaderent hostes, consedebant post militudinem gerens, qua censu, genere, litteris,
equitum terga, tunc subito desilientes de equis forma, virtute poUentes milites innitebantur, ut
turbabanthostes. Tales autem milites Annibali', dicit cui tribunus praeerat armorum
Vegetius,
ut scribit Isidorus, multum fuerunt infesti, per scientia, virtute corporis, ac morum honestale
quos elephanti ejus in majori parte sunt inter- praecipuus quam trapellum dicunt, ad per-
:

empti qualis fuit ille Eleazarus, de quo tradi-

: formandum acies hostium appellata : hoc enim
tur in I Machab., quod exiliens in medium verbum trapellationis importat. Sed et de ofticia-
legionis contra castra regis Antiochi bestiam in- libus castrorum multa tradit Vegetius in I lib.
vasit elephantinam loricatam loricis regis, sed haec quae dicta sunt sub compendio, ad prae-
ipsamque bestiam occidit. Est et aliud genus ar- sens sufficiant quantum pertinet ad politiae trac-
matorum, quod nuncupatur ab acuitate
acies ; tatum in hoc IV lib.
quod audaciam importat
dicta, ut Isidorus dicit, Restat ulterius de principatu ceconomo, hoc
in aggrediendo hostes de qua Scriptura sacra
: est de regimine domus, quod est patrisfamilias :

saepius mentionem facit unde et de una tribu

: qui quidem materiam habet omnino distinctam
Israelitici populi scribitur in Paralipomenon, ab aliis principatibus. Etideo congruum videtur
quod egrediebantur ad pugnam in acie provo- hoc per se opus componere, distinguendo per
cantes contra hostes. Aliud etiam nomen e^tquod libros sive tractatus, et sua capitula, prout natura
cuneus appellatur, quasi coitus, quod est inunum facti rcquirit qua in re Pliilosophus eumdem
:

coliecta mullitudo ad pugnandum, el maxime modum tenet. Est ultimum de virtutibus quae
necessarius inbellando de quo in Ueuteronomio
; requirunt ad partes regiminis in quocumque
dicitur, quod uuusquisque suos cuneos prsnpara- genere, sive sint subditi, sive rectores, sive
bit ad bellum a quo forte conostabulus voca-
: principes, sive subjecti tideles; quia sic requirit
bulum trahit apud modernos usitatum, quasi ordo doctrinae in arte vivendi, et non simul ac
caput cuuei stabilis, hoc est constantis et fortis. mixtim tractare de ij^sis; ut quidam fecerunt :
Est et aliud nomen novum apud Tuscos de prima quia hoc est impedire intellectum discentis, et
cohorte, et quasi ejusdem Komanai cohortis si- est contra normam dicentis.
 OPUSCULUM XVII.

DE '
REGIMINE JUDJIORUM AD DUCISSAM BMBANTIiE (a).

(EDIT. ROM. XXI.

Excelleiitise* vestrae recepi litteras, ex vato moderamine, ut necessaria vitse sub-

quibus et piam sollicitudinem circa regi- sidia eis nullatenus subtrahantur; quia
men subditorum vestrorum, et devotam tamen oportet nos honeste ambulare
dilectionem quam habetis ad Fratres nos- etiam ad eos qui foris sunt, ne nomen
triOrdinis plenarie intellexi, Deo gratias Dominiblasphemetur^ef^Apostolusfideles
ageus, qui vestro cordi tantarum virtutum admonet suo exemplo, ut sine offensione
semina inspiravit. Quod tamen in eisdem sint^ Judseis ac Gentibus
, et Ecclesiae ,

a me requirebatis ut vobis super litteris, Dei; hoc servandum videtur, ut sicut jura
quibusdam articulis responderem, utique determinant, ab eis coacta servitia non
mihi difflcile fuit ; tumpropter occupatio- exigantur, quae ipsi prseterito tempore
nes meas, quas requirit otficium ^ lectio- facere non consueverunt quia ea quae :

nis; tum quia mihi placeret ut super his
requireretis aliorum consihum magis in
istis rebus peritorum. Yerum, quia inde-
cens reputaviut vestrae sollicitudini negh-
gens coadjutor inveniar, aut dilectioni
ingratus existam super propositis arti- ;
culis vobis pra^sentibus * respondere cu-
ravi absque pra^judicio sententise
ris.
Primo ergo vestra requirebat excellen-
tia, si liceat vobis aliquo tempore, et quo,
exactionem facere in Judseos.
sunt insolita, magis solent animos homi-
num perturbare. Secundum igitur hujus
moderationis sententiam potestis secun-
dum consuetudinem praedecessorum ves-
trorum exactionem in Judaeos facere, si
tamen aliud non obsistat.
Videtur autem, quantum conjicere po-
meho- tui,* ex his quae subsequenter^ inquiritis,
in hoc magis dubitationem vestram ves-
sari'",quod Judaei terrae vestrae niliil vi-
dentur habere nisi quae ^' acquisierunt
per usurariam pravitatem unde conse- :

Ad quam quaestionem sic absolute pro- quenter quaeritis, si liceat aliquid ab eis
positam responderipotest, quia quamvis^ exigere, cum restituenda sint sic exorta.
ut jura dicunt, Juda^i merito culpse suse Super hoc ergo sic respondendum vi-
sint vel essent perpetuse servituti addicti, detur, quod cum ea quae Judaei per usu-
et sic eorum res terrarum domini possint ras ab aliis extorserunt^ "non possint licite
accipere tamquam suas; hoc tamem ser- retinere, consequens est ut si etiam vos

* AI. : « de regimine subditoruin. » »" Parm non habet : « in hoc magis dubilaliu-
Cod Vict.
'^
« Illustri domii)8e,
: etc. frater nem vestram versari. »
Thomas de Aquino ordinis fratrum Praedicato- " Parm. : a quod. »
rum, salutem, etc. » '^Sic Cod. S. G. Parm. — non habet : « extor-
^ Parm. « operatio. » serant » sed in notula dicit
: : supple : « extorse-
* Parm. « ad praesens. »
: runt, »
^ Parm. « licet. » Ducissa
: (rt) illa fuit, ut arbitror, .\lix Burgun-
* Parm. « ut. » Henrici
: difle, III, Brabantife ducis, uxor, quse
^
Parm. : « simus. » cum eodem Henrico conventum Lovaniensem
^ Parm. : « potui, circa hoc dubitatio vestra ordinis FF. Prsedicatorum condidit, annoque
augeri. » d273 migravit ad Dominum.
^ Parm. : « consequenler. »
414
haec acceperitis ab eis,non possetis licite
retinere, nisi forsan essent talia quae a
vobis vel antecessoribns vestris hactenus
extorsissent. Si qua vero habent quse ex-
torserunt ab aliis, hac ab eis exacta illis
debetis restituere quibus Judseirestituere
tenebantur unde si inveniuntiir ceriaj
: liceat.
personae a quibus extorserunt usuras,
debet eis restitui alioquin debet in pios
usus secundum consilium dicecesani
Episcopi et aliorum proborura, vel etiam
in communem utilitatem terrae, si neces-
sitas immineat, vel exposcat communis
utilitas, erogari. Nec csset illicitum, si a
Judaeis exigcretis talia de novo, servata
consuetudine praedecessorum vestrorum,
hac intentione ut in praedictos usus expen-
derentur.
Secundo vero requirebatis, si peccave-
rit Judaeus, utrum sit pcena pecuniaria
puniendus, cum
ras.
Respondcndum vidctursecundum
dicla, quod expediteum pecuniaria poena
puniri, ne ex sua iniquitate commo(him
reportet. Videtur etiam mihi quod csset
majori jKpna puniendus Judanis, vcl qui-
cumque alius usurarius quam aUquis ,
alius in simiU '
casu,quanto pecunia qua?
aufertur ei, minusad eum noscitur perti-
nere. Potest etiam pecuniariie alia pn-na
superaddi, nc hoc solum ad poenam suf-
ficere videatur quod pecuniam aliis debi-
tam desinit possidere 1'ecunia autcm
pana' nomine ab usurariis ablataretineri
non potest, sed in usus pr.edictos debet
expendi, si nihil habeant ahud quam usu-
ras.
vero dicatur, (piod ex lioc principes
Si
terrarum damiiilicaulur hoc (himnum
sibi imputent, ufpotc ex ncgligentia eo-
rum provcniens. Mehus enim esset ut
JudaM^slaborarecompcHcrent adproprium
victumhicrandum, sicut in parlibiis Italiai
faciunt, quam quod otiosi viventes sohs
usuris ditentur, ct sic eorum domini suis
redilibus defraudenlur. Ita enim ct per
suam culpam principes defraudarenlur
'
Parm. omillit ; <<
'^
Parin. : « ?ic acceplum. »
'*
Parm. : « minus. »
' Parm. : » potest esso proplcr
1'arm. : *< est nt supra.
« Parm. « Cavorsinis. »
: bardos, vel alios advenos, qui vuigariter Cahour-
' Parm. omitlit « sibi deputatis. : »
* Parm. « lialjere. »
: prtusumant. Porro Mercalores Italici sub hoc
'••
Parm. omiltit « milii. » : nomin<> propter foenerationem usurariam erant
(a) iidem (jui Caorsini, Caorcini,
Caiiorsini
Cavorsini ct Cahoursini vocantur, sive a civitate,
DE REGIM. JUDiEORUM.
reditibus propriis, si permitterent suos
subciitos ex solo latrocinio vel furto lu-
crari.Tenerentur enim ad restitutionem
ejus quodcumque ab eis exigerent.
Tertio quaerebatur, si ultro offerant
pecuniam, velaliud exenium,an recipere
Ad quod respondendum videtur quod
; licet recipere sed expedit quod sic ac-
;
cepta - pccunia reddatur his quibus debe-
tur, vel aliter, ut supra dictum est, ex-
pendatur, si nihii aliud habeant quum
usuras.
Quarto quaeritur, siplus accipitur a Ju-
daeo quam ab eo Christianirequirant, quid
sit de residuo faciendum.
Ad quod patet responsio ex jam dictis.
Quod enim Christiani ^ a Judaeo quod est
amplius, non requirunt, * duobus modis
potest contingere vel quia forte Juda^us
nihil habet prater usu- ahquid habebat propter usurarium lu-
crum, et in tali casu licet vobis illud
prae- retinereservato moderamine supradicto :
et idem videtur dicendum, si illi extor-
scrint usuras eis qui postea bona vo-
luntate donaverunt, cum tamen Judaei
prompte sc olfcrrcnt ad rcstituendum
usuras. Yel potest contingere quod illi a
quibus acceperunt, sunt sublali demedio
vcl per mortem, vel in terris aliis mo-
rantes et tunc ipsi debent restituere. Si
;
tamen non apparent ccrtae personae qui-
bus restituere teneantur, procedendum ^
. videtur secundum modum pra^dictum.
(Juod autem dc Juda^is dictum est, in-
tcUigcndum est et de Cahorsinis {a), vel
"'
quibuscumquealiisinsistentibususurariee
pravilati.
Ouinto quaerebatis de l)ahvis et officia-
; libus vestris, si liceat eis officia vendere,
vcl mutuo ab eis recipere ahquidcertum,
donec tantum recipiant exofficiis sibide-
putatis \
Ad quod dicendum videtur quod quaes-
tio ista duas difficultates rctinere " vide-
tur quarum primacstde ofliciorum ven-
:
ditione. Circa (luamconsiderandum mihi^
videtur quod Apostolus dicit quod multa
u\ simili casu. » sive a papo Cadurcensi in Gallia, sive a Caorsa
urbe Pedemontii quondam celebriori quam nunc
est, sic api^eliati, de ipiibus statuta Synod. Eccl.
(5uo. » Carnot, aiin. IH(>8 : « Prohibemus ne quis in
» doinibus, vel in locis et terris ecclesiarum l.om-
sini dicuntur, manifestos usurario recipere
famosi. »
 :

OPUSCULUM XVII. 415

liceiit quaenon expediunt. Cumautemba- Sexto qu.TTcbatis, si liceat vobis exac-

livis et officialibus vestris nihil
tatis nisi temporalis officium potestatis,
non video quare hujusmodi officia non
liceat vobis vendere, dummodo talibus
vendatis de quibus possit prsesumi quod
sint utiles ad talia officia exercenda, et
nontantopretio vendanturofficia quodre-
cuperarinonpossitsine gravaminevestro-
rum subditorum. Sed tamen talis venditio
omnino * expediens non videtur. Primo
commit- tiones facere in vestros subditos Chris-
tianos, In quo consideraro debetis quod
principes terrarum sunt a Deo instituti
non quidem ut propria lucra qusrant,
sed ut communem populi utilitatem pro-
curent. In reprehensione enim quorum-
dam principum dicitur in Ezech. xxii, 27
Principes cjus in medio ejus quasi lupi
"
rapientes prsedam,positi ad effundendum
sanguinem, et ad perdendas
animas, et ^

quidem, quia contingit frequenter quod *

avaritiae lucra sectanda^etahbi dicitur ^t ava- :

ilh qui essent mxagis idonei ad hujusmodi per quemdam Prophetam Ezech. 34, 2 re ad sec- :

officiaexercenda, suntpauperes, ut emere
non possint et sietiam sunt divites, illi
; ipsos. Nonne greges pascuntur a pastori-^^^
qui meliores sunt, talia officia non am-
biunt, nec inhiant ad lucra ex officio ac-
quirenda. Sequitur igitur quod ut pluri-
mum illi offlcia in terra vestra suscipiant
qui sunt pejores, ambitiosi, et pecunia3
amatores quos etiam probabile est sub-
;
ditos vestros opprimere, et vestra etiam
commoda non ita fideliter procurare.
Unde magis videtur expediens ut bonos
homines et idoneos ad suscipiendum ves-
tra officia eligatis, quos etiam invitos, si
necesse fuerit, compellatis quia per
eorum bonitatem et industriam magis ^
accrescet vobis et subditis vestris, quam
de praidicta officiorum venditione acqui-
rere valentis et hoc consilium dedit
: subditi exhibeant unde possit communis
Moysi ejus cognatus. Provide inquit
Exod. XYUi, ^3, de omjiiplebc virossapien-
tes, et timentes Deum, in quibus sit veri-
tas *, et qui oderint avaritiam ; et cons-
titue ex eis tribunos, et centuriones et
Vx pastoridus Israei qui pascehant semet- tanda lu-
dus ? Lac comeaebatis, et lanis cooperie-
bamim; quod crassum erat occidebatis;
gregcm autem meum nonpascebatis. Unde
constituti sunt reditus terrarum princi-
pibus, ut ex illis viventes a spoliatione
subditorum abstineant. Unde in eodem
i^ropheta, cap. xlv, 8, Domino mandante
"^
dicitur ({woA principA erit possessio in Is-
rael^etnondepopulabunturultraprincipjes
populum meum.
Contingit tamen aliquando quod prin-
: cipes non habent sufficientes reditus ad
custodiam terrae., et ad ea " qu». immi-
nent rationabiliter principibus expen-
denda *^ Et in tali casu justum est ut
, eorum utilitas procurari. Etinde est quod
in aliquibus terris ex antiqua consuetu-
dine domini suis subditis tallias ^' certas
imponunt, quae si non sunt immoderata^,
, absque peccato exigi possunt quia se- :

quinquagenarios, etdecanos, qui judicent cundum Apostolum, nullus militat stipen-

populum omni lempore.
Secunda vero dubitatio circa hunc ar-
ticulum esse potest demutuo. Circaquod
dicendum videtur quod si hoc pacto mu-
tuum dant ut officium accipiant, absque
dubio pactum est usurarium, quia pro
mutuo accipiunt officii potestatem unde
in hoc datis eis occasionem peccandi, et
ipsi etiam tunc tenenturresignare officio
taliter acquisito.
dederitis, et post ab eis
ritisquod de suo officio possint reci-
cliis Unde princeps, qui militat uti-
suis.
litati communi, potest de communibus
vivere et communia negotia procurare
vel per reditus dcputatos, vel si hujus-
modi desint, aut sufficientes non fuerint,
per ea quse a singulis colhguntur. Et si-
: milis ratio esse videtur, si ahquis casus
emergat de novo, in quo oportet plura
expendere pro utilitate communi, velpro
Si tamen gratis officia honesto statu principis conservando, ad
mutuum accepe- qua^ non sufficiunt reditus proprii, vel
exactiones consuetse puta, si hostes ter- ;

pere;hoc^ absque omni peccato fieri po- ram invadant, vel aliquis similis casus
test. emergat. Tunc enim et preeter solitas

' Parm. omittit « omnino. » :

'^
Parm. : « queerendas. »
- Parm. « sic. » : **
Parm. : « sequenda. »
^ Parm. a majora accrescent.
: ^ Parm. : « alia. »
" Al « caritas
. : . » ^*^
Parm.
a expetenda
: » et in nota : « num-
5 Al. : « non absque. » quid exequenda, curanda. »
^ Parm. : « rapaces. » '* Parm. : « certas collectas.»
4i6 DE REGIM. JUD^ORUM.
exactiones possent licite terrarum prin- tutionem, etiam slnon fuerintnotaevobis
cipes a suis subditis aliqua exigere pro aliquee certse person» a qnibus exegerint,
utilitate communi. Si vero velint exigere ne a sua injustitia lucrum ^ reportent :

ultra id quod est institutum, pro sola li- quinimmo sunt a vobis super hoc gravius
bidine habendi, aut propter inordinatas puniendi, ut ceteri a similibus abslineant
et immoderatas expensas hoc eis om- : in futurum quia, sicut Salomon dicit Pro-
:

nino non hcet. Unde Joannes Baptista
mihtibus ad se venientibus dixit Luc. iii,
14 Neminem conciitiatis nec calumniam
: ,
faciatis ; et contenti cstote stipendiis ves-
tris. Sunt enim quasi stipendia principum
eorum reditus quibus debent esse con-
;
tenti, utultranon exigant,nisi secundum
rationem pra^dictam, et si utilitas est com-
munis.
Septimo quaerebatis, si officiales vestri
absque jurisordine aHquida subditis ex-
torserint quod ad manus vestras deve-
nerit, vel non forte, quid circa hoc facere
debeatis.
Super quo plana
est responsio quia
si ad maiius vestras devenerint, debetis
restituere vel ccrtis pcrsonis, si potestis,
verb. XIX, 2o, pestilente flarjellato stultm
sapientior erit^.
Ultimo quaeritis, si bonum est ut pro-
vinciam vestram Judaei signum distinc-
tivum a Christianis deportare cogantur.
Ad quod plana est responsio, et secnn-
dum statutum Concihi generalis, JudaM
utriusque sexus in omni Chrislianorum
provincia et in omni tcmpore aliquo ha-
bitu ab ahis populis debent distingui. Hoc
eisetiam inlege corummandatur, ut sci-
licet faciant * fimbrias per sibi angulos
palliorum, per quas ^ aij aliis discernan-
tur.
: Ilaic sunt, ilhistrisetreligiosa Domina,
quae vestris quaestionibus ad pra^sens
respondenda occurrunt iu quibns vobis :

vel in pios usus expendere, sive pro uti- noii sic meam sententiam ingero, quin
litate communi, si personas certas non magis suadeam peritiorum scntentiam
potestis invenire. Si autem ad manus ves- magis^esse tenendam. Valeat Dominatio
tras non devenerint, debetis compellere vestra pcr tempora longiora.
olficiales vestros ad consimilem '
resti-

' Parni. : « consimilos. » * Parm. faciat timbrias per quatuor angu-

* Parm. : « coninKKliini. » los. »
^ Parm. - « til. » ^ Parm. • per quos. •
:

' Parm. onutlit « magi:

 OPUSCULUM XVIII.
DE FORMA ABSOLUTIONIS AD GENERALEM MAGISTRUM SUI ORDINIS-

(eDIT. ROM. XXII.)

sius etiam expresse inxin capitulo Angc-

licse hierarchise sic dicit : « Nihil igitur
inconveniens, si purgare dicitur Theolo-
CAPUT I. gum Seraphin. Nam sicut Deus purgat
omnes, eo quod omnis purgationis est
Quod temerarivm est dicere qiiod hoc non causa magis autem propinquo utar
:

sit forma ahsohitioms, scilicet ego te exemplo, quemadmodum qui secundum

absolvo, etc \ nos est Hierarcha, idest Episcopus, per
ipsius diaconos aut sacerdotes purgans
Perlecto libello a vobis exhibito, inveni aut illuminans, ipse dicitur purgare aut
assertionem cujusdam valde temerariam, illuminare. » Patet ergo per auctoritatem
dicentis quod sacerdos absolvendo uti Dionysii quod hcet Deus ut principalis
non debet hac forma « Ego te absolvo. »
: auctor purget et ilhiminet, minister ta-
Quod quidem praesumptuosum judico, men dicitur purgare et iUuminare. Ad
quia repugnat evangelicis dictis. Dicit hoc etiam est communis consuetudo tali
eiiim Dominus Petro, Matth. xvi, 19 : forma utentium, cui aliquem contrariari
Quodcumque solveris super terram, erit non parv« pra?sumptionis est. Apostolus
solutum et in coelis : qnod ad usum cla- etiam II Corinth. ii, 10, dicit Ego quod:

vium pertinere ostenditur nam pra^mi- : donavi, propter vos in persona Christi :

serat Et tibi dabo clavcs regni caitorum :

: Glossa « Si ergo rnagister petitione dis-
:

et post quasi usum clavium exponens di- cipulorum donavit cui volueriut pecca-
cit Et quodcumque solveris. Patet ergo
: tum, multo magis discipuli prece magis-
ex dictis Salvatoris quod habens claves tri idem facere debent. » Et ut ratum ei

absolvit. Praesumptuosum est ergo, ne
dicam erroneum, ut sacerdos dicere non
possit,« Ego absolvo te, » quem Domi-
nus absolvere confitetur. Magis autem ex
verbis Domini coUigitur hanc esse for-
mam debitam absolvendi, « Ego te ab-
solvo. » Sicut enim Dominus discipulis
dixit Euntes docete
: omnes gentes, bapti-
zantes eos, Matth.
19; ita dicitult.
cui donavit, ostenderet apud Deum, sub-
dit :Et hoc feci in persona Christi; idest
ac si ipse Christus coiidonaret. Donare
autempeccatum, estabsolvere a peccato.
Ergo convenienter minister dicit, « Ego
te absolvo a peccato. » Non est etiam
parva auctoritas ejus quod in Ecclesia
cantatur,
:

Quodcumque solveris super terram. Unde, Jam bone pastor Petre clemens accipe
Vota precantium et peccati vincula
sicut conveniens est forma baptismi, ut Resolve tibi potestate tradita.
minister dicat, « Ego te baptizo, » quia
Dominus ministris actum baptizandi attri- Potestas autem tradita Petro est potestas
buit ; ita conveniensforma
est ut dicatur, clavium. Potest ergo habens claves ex
« Ego absolvo, » quia Dominus mi-
te tradita sibi potestate dicere, « Ego te
nistro actum absolvendi attribuit. Diony- absolvo. »

* Hunc titulum omittit Parm.

XXVII. :ll
 : :

418 DE FORMA ABSOLUTIONIS.

Non solum autem hoc convenienter di- non faciunt mentionem de aliqua depre-
cere potest; sed et necessarium esse vi- catione, sed magis verbo indicativo uti-
detur. Sacrameuta enim novaj legis effi- tur non enim dicit, Qufficumque petieris
:

ciunt quod figurant. Figurant autem seu esse solvenda, erunt soluta sed QucC- :

significant et ex materia et ex forma ver- cumque soiveris, erunt soluta. Si ergo iUa
borum, ut in sacramento baptismi appa- tantum dicuntur esse soluta quae habens
ret nam ablutio corporalis, quae fit per
: ciaves solverit; qui autem petit aliquid
aquam, significat interiorem ablutionem esse solvendum, non solvit miror qua :

et sacramentaliter efficit eam : similitcr temeritate aliquis asserat esse solutum,

verba quae dicuntur_, ;<Ego te baptizo, » quem habens claves non significat se
idem significant. Et idem apparet in sa- solvere, sed solum rogat esse solven-
cramento confirmationis, in quo forma dum.
est « Consigno te signo crucis, et con-
: Subest autem ratio utendi deprecativa
firmo te chrismate sakitis etc. » Quibus oratione in sacramento extraemae unctio-
verbis manifeste effectus sacramenti fi- nis, non autem in sacramento pceniteniiae,
guralur. In sacramcnto etiam Eucharisti» quia nihil hic corporale expectatur futu-
sacerdos ex persona Christi loqucns dicit rum, quod non statim ut in extrema fiat
« Hoc est corpus meum Hic est calix : unctione quinimmo certissimum est in
:

sanguinis mci » hoc significans quod iu

: hoc sacrameuto per claves Ecclesiae re-
sacramento efficitur. Similitcr etiam iu missioncm peccatorum conferri, nisi sit
sacramentoMatrimonii rcquiruntur verba inipedimentum ex parte confitentis, sicut
exprimentia consensum de praesenti in '
eliam accidit in baptismo. Dicit enim Au-
copulam conjugalem. In sacramento vero gustinus lib. II De adult. conjug. c. ix :

Ordinis, quia fit traductio potestatis, est « Non ^ crit turpis nec difficilis post pa-

forma imperativi modi, cum Pontifex trafa et purgata adulteria reconciliatio

dicit « Accipe potestatem » faciendi hoc
: conjugii, ubi per claves regni coelorum
vel illud. In solo autem sacramento Ex-
tremae Unctionis forma verborum cst sub
modo deprecativa; orationis,
dicitur Per istam unctioncm et suam
: «
sanctam ac piissimam miscricordiam in-
dulgeat tibi Deus (]uirquid deliquisti per
visum etc. » Servatur autem hoc in lioc
sacramento propter auctoritatcm sacraj
non dubifatur fieri remissio peccatorum.»
Non ergo sub incerto modo deprecativa;
sicut cum orafionis significanda est in hoc sacra-
menfo remissio peccaforum, sed sub
ccrtifudine per indicativam orationem,
Non crgo est forma in sacramento pceni-
fcnfiae, « Absolufionem, et remissionem
tribuat tibi omnipofens Deus » sed « Ego ;

Scriptura^ : dicitur cnim Jacobi v, 15, ubi tc absolvo. »

de lioc sacramento loquitur : Oratio fulei
salvabit infirnmm ct allcviahit euni Do- ,

minus et si in pcccatis sit, rcinittoitur ei

: CAPUT II.

ubi etiam ratio hujus singularis obser-

vantiae assignari videtur. In aliis enim Rationcs probare volentiutyi dictani ahso-
sacramentis nihilcorporalitcr agitur quud lutionis fornuim non dehcre tencri et
non statim ex opcratione ministri sequa- earum solutiones *.

tur; sicut statim in baptismo fit ablulio

corporalis, (^uae spiritualcm designaf, ct Sicuf aufcm fcmcrarius est in asse-

sacramcntaliter causat sanatio autem : rendo, vaniloquus in probando, dum
ifa
corporalis non statim sequitur ex unc- frivoia qua^dam pro rationibus inducit.
tionc, sed petitur praistanda a Deo undc : Primo cnim inducit quamdam postil-
ct interior sanatio, qua* per eam signa- lam super summam Ilaimunth, {a) quce
tur, sub deprecatione a Deo poscitur. In dicif quod « in talibus, » scilicet 'cxcom-
sacramento .aulem poenitcntiffi verba municatione et absolufione, « quamvis
Scriptura^, quae maximc sunt sectanda, vcrba exiganfur, uou tamen praescripfa

'
Parm. : « ot. » * Parm. « ol)jectiones cura resolutionibus »
:

' Pairn. « non atilcni siniilis ratio cst ulondi

:
* Parm. addit « al). » : —
Parm. excommuni- :

(Jeprccaliva oratione in lioc sacramento, sicul iu caliono, licct »

sacramenlo exlrema^, unclionis. » («) liaimundi a Peunafort, Canonistoe celebcr-
' « Non est... post perpetrata... rcconciiiatio rimi.
conjugum. »
 ;

OPUSCULUM XYIII. 419

est forma verbonim, siout in saoramento dam antiquos famosos Magisfros, scihcet
Baptismi etEucliaristiai. » Ubi primo deri- Magistrum Gulielmum de Altissiodoro,
et Magistrum Guhelmjim Alvernum
^
sorium est in tanta re postillam summa^
pro auctoritate adducere. Deinde, ut pos- quondam Episcopum Parisien*sem, et
tillatori non fiat injuria, dicamus quod Dominum Ilugonem (a) quondam Cardi-
alia ratio estde absolutione ab excom- nalem de quibus quod ita senserint, non
:

municatione, qua», non est sacramenta- constat. Sed etsi ita senserunt, numquid
lis, sed magis judiciaria, jurisdictionem eorum opinio praejudicare poterit verbis
consequens et aliud de absolutione a
; Domini dicentis Petro Quodcumque sol-
:

peccatis in sacramento poenitentia», qua3 veris etc? Numquid etiam si nunc vive-
consequitur potestatem clavium, et est rent, pra^judicare possent communi sen-
sacramentalis. In illa enim verba habent tentia! Magistrorum Theologise Parisius ^

efficaciam ab intentione dicentis, unde legentium*, qui contrarium sentiunt de-

non refert quibuscumque verbis utatur cernentes absque liis verbis, « Ego te ab-
ad exprimendam suam intentionem in ; solvo, » absolutionem nonesse per solam
sacramentis autem verba habent effica- deprecativam orationem?
ciam ex institutione divina, unde tenenda Quinto vero proponit de eo quod agitur
sunt verba determinata consonantia di- in sacramento extremae unctionis quod
vinee institutioni. Institutioni autem di- supra solutum est.
ceniis Quodcnmque solveris
: etc. ista Sexto objicit de hoc quod Matth. ix,
verba conveniunt, « Ego te absolvo; » cum dixisset Dominus paralytico, Re-
Euntes docete
sieut institutioni dicentis, mittuntur tibi peccata tua, dixerunt, Hic
omnes gentes baptizantes, etc. Sicut ergo blasphemat nam peccata dimittere solius
:

ista tenenda sunt in baptismo^ « Ego te est Dei non ergo sacerdotis. Hoc etiam
:

baptizo ; » ita in pcenitentia, « Ego te per verba Dionysii supra solutum est
absolvo. » quia Deiest auctoritate peccatadimittere,
Secundo autem ponit quod Magister hominis autem est ministerium ad remis-
qui sententias compilavit, non posuit sionem exhibere, dum in persona Christi
hanc formam, nec aliquem sanctorum peccata condonat, sicut dicit Apostolus.
legimus hac forma usum fuisse. Contra Septimo quod in suscitatione
objicit
quod dicendum est quod nec Magister Lazari, secundum Augustinum et Grego-
formam posuit, nec legitur de alia forma rium, significata est suscitatio ^ peccato-
qua aliquis sanctorumsitusus, necetiam rum sed Lazarus est prius a Domino vi-
;

legitur quod ahquis istam formam nega- vificatus, quam traderetur discipulis ab-
verit; legitur autem quod ipse institutor solvendus. Ex quo arguit quod nihil valet
sacramenti Quodcumque solveris,
dixit, absolutio sacerdotis antequam homo sit
quod est majus omni auctoritate. a Deo vivificatus per gratiam, et suscita-
Tertio ad hoc inducit quod in quibus- tus a morte culpae. Ergo sacerdos non
dam absolutionibus quas Ecclesia facit potest super culpam. Quae quidem ratio
in Prima et in Completorio, ante Missam, multiplices defectus habet. Primo qui-
et post pra^dicationem secundum morem dem, quia arguitur ex metaphoricis lo-
Romanae Ecclesia?, et in die cinerum, et cutionibus, ex quibus non est arguen-
coenae Domini, non fit absolutio per ora- dum, ut Dionysius et Augustinus dicunt.
tionem indicativam, sed per deprecativam Secundo, quia ratio sua non est ad pro-
tantum\ In quomiroreumnonadvertere positum. Constat enim quod Dominus
quod hujusmodi absolutiones non sunt Lazarum suscitavit, et discipulis solven-
sacramentales, sed sunt qusedam oratio- dum mandavit. Ergo discipuli absolvunt.
nes quibus dicuntur venialia peccata Per hoc ergo non ostenditur quod sacer-
dimitti, sicut per orationem dominicam, dos non absolvat, aut non debeat dicere,
qua dicitur Dimitte tiobis debita nostra. « Ego te absolvo » sed quod eum non
;

Quarto autem inducit sic sensisse quos- debet absolvere in quo signa contritionis

* Parm. omitlit « tanlum. » : 'Parm.: «suscitationis peccatorum prseparatio;

* Farm. omillit: « Alvernum. > qiiia. »
' Parm. omittit « theologiae. »
: Hugonem a S. Cliaro. ConcordaDtiarum Bi-
(d)
* Parm. a regentium, » sed non
: recte ; non invenlorem,totius Scripturap sacrse po;tillato-
bliae
omnes etenim « regentes » erant. rem conspicuum, primumque cardinalem ex FF.
Prsedicatorum ordine assumptum.
 420 DE FORMA ABSOLUT[ONIS.
non videt, per quam homo justificatur hemdicom cis ; quod videutur imitari
interius a Deo culpa remissa. _ pralati, cum Benedicat vos
dicunt, «

Et cum dicit quod sacerdos non po-

'
Deus, veldivina majestas « nec dicunt,
» ;

test super culpam potestatem, hoc potest <i

Ego te benedico. » Hic aperte decipi-
habere calumniam; quia si intelligat tur, quia benedictio ista non est sacra-
quod sacerdos sua auctoritate super cul- mentalis;sedubi sacramentalisbenedictio
pam potentiam non habet, dicit verum. occurrit, sicut in sacramentoEucharistiae,
Si autem intelligit quod sacramentum tuncipsi sacerdotes, benedicere dicuntur:
quod sacerdos ut minister tradit, non se unde Apostohis dicit I Cor. x, 16 Calix :

extendat ad remissionem culpae, falsum bcnedictionis cui benedicimus. Glossa

, :

dicit. Sicut enim per baptismum dimit- « Cau nos sacerdotes quotidie benedici-
titur omnis culpa et originaUs et actualis ;
mus. » Nec est verum quod quod subdit,
ita per sacramentum pcenitentiae remitti- hocquod dicitur, « Absolutionemetremis-

tur actuahsculpa. Contingit autem quan- sionem tribuat tibi etc, » sit forma, aut
doque inbaptismo quodahquis antequam pars formae. Non enim conveniunt ver-
sacramentumbaptismi actu percipit, dum bis Scripturae, qua» dicit Quodcumquc :

habet sa^-ramentum in voto vel in propo- solveris , etc. Quorum rcmiseritis, etc.
sito, consequitur justificationem a solo Nec hoc quod dicitiir : « Beuedictio Dei
Deo et tamen si ante conseculus non
: omnipotentis etc. » pars est formae cum ;

fuerit ex vi sacramenti, nisi obiccm op- hoc ex Scriptura tralii non possit, nec in
ponat, justificationcm consequitur sacra- usu commani habeatur, hcet ahqui hoc
mentum suscipiendo ita omnino est de : dicant.
poenitentia. NuUus enim reputatiir con- Undecimo ohjicit, quod cum clavis sit
habcat propositum sulijiciendi
tritus, nisi potestas quae est in ministro, extende- si

se Ecclesia' claviljus quod est habere ;

ret se ad culpai absohitionem, hoc esset
sacramentum in voto. Unde quandoquc per modum efficiendi, quodsoh Deo com-
ahqui consequuntur justificationem in petit. Cujus sohitio jam ex pra^missis "
ipsa absolutione, quam antc non fueranl apparct. Uolestas enim clavium se
assecuti. extendit ad absohitionem culpa?, non si-
Octavo objicit quod paris potestatis cut causa efficiens principalis, hoc enim
estbaptismo alduerc intorius, et a culpa Dei cst, sed sicut instrumentum sicut :

mortali absolvorc. Sed Deus nonrommu- et aqua baptismi, dc qua Augustinus di-
nicavit potestatem intcrius baptizandi, cit, quod « corpus tangit, et cor abluit. »

ne spes ponerctur in homine. Ergo nec Duodecimo ol)jicit, quodDominus idem

absolvcndi ab actuah pcccato. In quo vohiit ostendere dicens Quodcumque :

suam vocem ignorarc videtur contra se solveris etc, et Quorum remiscritis etc
ipsum objicicns. Sicut cnim sohis Deus NuUus autem dicit, « Ego tibi remitto pcc-
interius baptizat, et tamen quia homo cata. » Ergo nec debet dicere, « Ego te
mitiistcriumexteriusexhibet, dicit, «Ego absolvo. » Sed obhviscitur ejus quod
te baplizo, » ita Deus pcr se ipsum a Apostohis donasse peccatum non
dicit, se
peccato absolvit, ct tamon homo, qui cx- propriaauctoritatc, sed inpersonaChristi.
terius ministerium exhibet, diceredcbet, Donare autem idem est quod etiam re-
« Ego te absolvo. » mitterc. Fapa etiam sc rclaxare (Ucit ah-
Nono objicit, quod romissio peccato- quam partom de pffnitcntia injunota :

rum lit per gratiam, quam homo dare idoo onim in absohilionosacramontahpo-
non potcst. Cui diceudum est, quod licot tius utimur verbo absolutionis quam re-
homonon possit darc gratiam, potest ta- missionis, ut forma absolutionis conve-
mon dare grali* sacramculum por (juod niat verl)is instilutionis quia Hominus :

fit romissio peccatorum. exitonens chivium potestatem, his verbis

Dccimo ohjirit, quod Dominus dixit ad usus est, Quodcutnque solvcris ctc
Moysen : Loquere Aaron et filiis ejus : Tertiodocimo objicit exauctorilatc Hie-
^ic bcucdicctis /iliis /srael, ct dirctis cis : ronymi roprohondonlis (juosdam do eo
lienedicut tibi iJominus, et custndint tc : quod putaut so damuaro innoxios, vel
Numer. vi, 23, et subditur Invocubunt- : absolvere noxios. Non enim sacerdos a
quenomen tncum supcr filios Israel, ct c<jo pcccatis absolvens noxios solvit qui vo-

' Parm. : « quia vero dicit, qnod sacordos non Iiahoro poto^^t caliimniam ; sciendum est quo(i. »
polesl hab(;ro suixir culpam itolcslaLcm, et lioc * 1'arin. « dicli.s palct.
: »

OPUSCULUM
luntate noxii remanent, sed qui poeni-
tendo recedunt a noxa culpee.
Quartodecimo ohjicit de hoc quod Hie-
ronymus quod leprosi
dicit Siiper Levit.,
jubeutur ostendere se sacerdotibus, quos
illi non faciunt leprosos vel mundos, sed
discernunt, ita et hic. Decipitur autem,
quia simihtudinem nimis extendit. Absit
enim ut sacramenta novse legis solum
significent, et nihil faciant, sicutveteris
legis sacramenta. Si autem sacerdos so-
lum discernendo denuntiaret peccatoris
absolutionem, nihil faceret, sed tantum
signiflcaret. Ergo facit aliquid ministe-
rium absolutionis impendendo non ta- ; sia*.
men facit idoneos accedentes ad sacra-
mentum hoc enim solus Deus facit, qui
: justo prolatum
ad se hominum corda convertit et res- : meritum hominis, sed passio Christi, et
pectu hujus idoneitatis non habet sacer-
dos nisi discretionem, sicut et sacerdos
legalis circa lepram.
Quintodecimo objicit, quod Ambrosius
dicit, quod solus ille peccata dimittit
(c
qui pro peccatis mortuus est. » Augusti-
nus etiamdicit, quod « nemo tbllitpeccata
mundi nisi solus Christus. » Hoc solvit
Apostolus dicens, quod ipse donavit in
persona Christi, sciUcet tamquam Christi
minister, qui sua passione remissionem
meruit peccatorum a qua passione effi-
; nou
caciam habent claves Ecclesise, sicut et
cetera sacramenta.
Sextodecimo objicit de leprosis mun-
datis a Christo, Matth. vni et Luc. xvii,
quibus dixit, quod ostendereut se sacer-
dotibus tamen antequamseostenderent;
; Eho sano te, sed sanet teDominus Jesus.
mundati sunt. Quod similiter solvendum
est, sicut id quod de Lazaro supra po-
suit.
Decimo septimo resumit, quod ciim
Dominus dixisset paralytico, /)mwV^;«i/wr
tibi peccata, Judaei dixerunt, Hic blasphe-
mat. Hoc supra solutum est, nec oportet
reiterare.
CAPUT III.
Quomodo adversarius nititur quamdam
absolutionem flngere.
His autem rationibus positis, nititur
quamdam absolutionem fingere, quse
est, « Si aliquis talis dicat, quod ad mi-
nisterium sacerdotis pertinet oratio ab-
solutionem Dei impetrans, postea tamen
debet dicere judicative, « Ego te absolvo,
idest absolutum te ostendo. » Quam
;
XVllI. 421
quidem absolutionem nec ego apprObo,
si simpliciter, ut verba sonant, intelliga-
tur. Non enim oratione sacerdotis impe-
tratur remissio peccatorum, sed passione
Christi. Alioquin si sacerdos esset inpec-
cato mortali, absolvere non posset.
Pramittitur autem oratio, ut impetretur
confitenti idoncitas ad suscipieudum ef-
fectam sacramenti. Quse quidem oratio
a justo qaam a pecca-
licct plus valeat
tore oblata propter meritum personse
quod additur, tamen etiam a sacerdote
peccatore oblata non est cassa, quia
proponitur ab eo in persona totius Eccle-
In forma autem sacrameutorum non
phis facit verbum a peccatore quam a
quia non operatur ibi
;
virtus Dei. Similiter non sufficit illa ex-
positio « Ego te absolvo, idest absolu-
:
tum te ostendo » quia secundum hoc
:
in sacramentis novae legis non esset nisi
ostensio, velsignificatio^ quod idem est
sed est sensus « Ego te absolvo, »
:
idest sacramentum vel ministerium abso-
lutionis tibi impendo: nisi forte sicut ali-
quis dicitur ostendere, non solum signi-
ficando, sed etiam faciendo.
Si tamen dicta responsio sustineatur,
utile erit considerare, quam frivolis
eam rationibus impugnet. Objicit enim
primo, quod Dominus dedit potestatem
discipuhs sanandiomnes infirmitates cor-
porales et spirituales. Sed in sanatione
corporalium infirmitatum non dicebant,
Ergo nec in sanatione spirituali debet di-
cere sacerdos, « Ego te absolvo. » Non
advertit autem qui hoc objicit, quod po-
testas sanandi infirmitates erat gratia
specialiter homini data, non ad sanan-
dum, sed ad sanitatem impetrandam.
Potestas autem clavium non computatur
inter gratis datas, sed virtus sacramen-
talis, quse principaliterresidet in Christo,
instrumentaliter autem seu ministeriali-
ter in sacerdotibus claves habentibus.
Unde verbumdicentis, Sanette Dominus,
non sanabat, sed sanationem inpetrabat.
Yerba autem sacramentalia efficiuut quod
figurant, ut supra dictum est.
Secundo objicit, quod temerarium vi-
detur denuntiare aliquem esse ab omni-
bus peccatis absolutum, quia sic esset
sicut Angelus Dei. Sed multo magis est
tcmerarium dicere, quod per claves Ec-
clesiae nonfiat certaremissio peccatorum,
ut Augustinus dicit. Numquid enim est
A22 m FORMA ABSOLUTIONIS.
abbreviata manus Domini, ut quiin bap-
tismo ab omnibu^s peccatis mundat, in sa-'
cramento hoc non faciat?
poeniterjtiaB CAPUT IV.
Tertio objicit quod dicere, Ostendo te
absolutum, non est cum ostendere abso- Quod impositio manus sacerdotis non est
liitum, sicut dicere,Comedo,non cst come- de necessitate hujus sacrame?iti.
dere.In quo dccipitur non considerans,
quod forma? sacramentorum non solum Ulterius autcm non minus temerarie
sunt verba siguificativa, sed facfiva. asscrere praesumit, quodimpositiomanus
Ouarto o])jicit, quod ciim dicitur, « Ego sil dc necessitate bujns sacramenti.
le baplizo, »non est baptizare, nisi se- Primo quidem proptcr boc quod Act.
(juatur immersio, vel intinctio. Sed hoc viii, 17,dicitur bnponebant manus super
:

est valderidicuhim quia in sacramcnto

: illos, et accipiebant Spiritum sanctum.
baptismi clementum matcriale requiritnr Ula enim impositio fuit loco sacramenti
cum forniasacrainenti; sed in sacraniento confirmationis, quod datur per majores
I)a'nitentia' clcmentum exteriusnon adbi- ministros.
betur. Secundo objicit quod Marc. ult., 18,
Ouinlo ol)jicit, quod tcmcrarie sacer- dicitur Su/)cr cVfjros matius imponent,
:

dos dicit, Ostendo te ai)sohjtum, cum
ignoretan Deus absolverit. Sedsecundum
hanceimdem rationem tcmerariumesset
dicere, « Kgo te baptizo, »
aiiDeus inlcriusbaptizct. .Ncutrum autem
cst temerarium, quia sacramenta habent
certos cflectus, licet impediri possint per
et bene habebunt. Sed hoc est ridiculum:
quia non loquitur de impositione sacra-
meiitah, sed de signis faciendis.
cum ijj:norct rcrtio objicit, quod Augustinus dicit
quod sacramcntum nova" legisdebet esse
signum sacra^rei, el per naturalem simi-
litudinem quod de suo addit per hoc :

fictioncm rccipicntis, rndc saccrdos (h- volcns (hccrc, (|Uod sola verba non fa-
cens, « Ego t(; al)Solvo, vcl « Ego te ciuiit nec perficiunt sacramcntiim. Sed
baj)lizo, » cum
cerlitudiue dcnuntiat sa- patct in omni sacramento quod verba ad
cramcnti circctum. matcriam accedentia perficiunt sacra-
Similitcr dicitur ad id (|Uod scxto et mcntum. In sacramonto cuim Eucharis-
septinio objicit de in('crtitu(Jinc dimissio- tia' sola vcrba prolata supcr materiam
nis p(jMia}. consecrandam perficiunt sacramentum.
Octavo objicit, quod non potestdicerc, In bapfismo etiam vcrba prolata super
Ostendo tc absolutuin, nisi fortc ali( ui a^iuamtanfuln non faciiiut sacrameutum.
sit revclatum, sicut Joanni Kvangclista', scdsupra a(]uam adhibitam in baptismo,
velD. Virgini. Adquodctiamsuj)cri(lquod quia totum cst loco maleria^ Ipse autem
dictum est, addendum est, quod si judex peccator confitens, est sicut materia in
absquc tcmcritatc lestibus auditis potcst hoc sacramcnto. Undc verba absolutionis
pronunliarc ali(juem innoccnlcin, quam- su[)cr cuiii prolata efficiunt pcrnitentia^
vis forte sit noccns sccundum rei verita- sacramentum.
tem non temeriirie ostendit saccrdos
; Ouarlo objicit quod dicitur Matth. xix,
aliqucm absoliilum iii foro iioMiilcnlia', i;{, qiiod oblali sunt parvuli, ut eis manus
in quo creditur pd-nitciidi [)io se, ct iniponeref. Scd hoc iion polest rcferri ad
contra se. I)o'nitcntia' sacramentiim, quod parvulis
Ex quo etiam patct qiiod non est peri- iinjieiidi noii consuevit. Oblati suiil au-
cnlosum saccrdoli dicere, « Ego te ab- tcin ei, iil inaiius imjjoncrct benedicendo,
solvo, H illis iii (juil)us signa confritionis sccundiiin consuctudincm .Iiida-orum ut
videt, quai dolor de pra'tcritis ct
suiit dicit Kcmigius.
proposilum de cetero non peccandi alias : Ouintoobjicit,quod(licilur Actuum vm,
absolvere nou dcbct. Pcriculosc aiilciu 18 : Cum vidisset Sinumouod per impoai-
solain orationcm dicit, (jiiia hoc iion est linnnn tnanuum AposlDiorum, etc. IIoc
absolverc, sed sub dubio picnitcntia^ rc- aiifcin pcrlinct ad im[)ositioiicm manuum
liiKjuerc. Orare autem pro aliquo ut ah- (jiiffi fit in contirmatione, ut supra dic-
solvatnr, potest, sivc sit contrifus, sivc tum cst.
non. Scxto ohjicit ad hoc aucforilatcm Ma-
gistri (lulielmi Alverni. {a) qui an hoc

(o) Parisiensis Episcopi, qui ann. 1248 exces- sit e vivis.


OPUSCULUM
dixerit nescio ; sed scio eum non
standum
tantse auctoritatis ut ejus dicto
sit in tanta re praesertim cum
;
Dominus
Petro potestatem clavium exponens non
dixerit, Cuicumque manus imposueris,
sed Quodcumque solveris.
CAPUT V.
Objectiones contra prxdicta, et
solutiones.
Ultimo redit ad primum, resumens ra-
tiones prius adductas quod non debet
sacerdos dicere « Ego te absolvo » tum : ponendo etUgat non apponendo, prop-
quia hoc pertinet ad potestatem Dei tum
quia sacerdoti incertum est an ille ab-
solvatur quae jam supra soluta sunt.
: Inducit
Addit etiam objiciendo, quod vix tri-
ginta anni sunt quod omnes hac sola
forma utebantur, « Absolutionem et re-
missionem etc. » Sed quomodo de omni-
bus potest testimonium perhibere, qui
omnes non vidit? Scd hoc certum est
quod jam sunt mille ducenti anni et am-
plius quod dictum est Petro Quodcum- : multoties, et iterare non oportet.
que solveris etc. Quare autem non dicatur
in forma, Ego tibi remitto, sicut « Ego
te absolvo, » jam supra dictum est.
Objicit autem ulterius quod si sacerdos
potest absolvere a peccatis, utilius esset
absolvi quam accipere crucem transma-
rinam. Quod quam ridiculum sit dictum,
de facili potest adverti. Non enim crux
transmarina datur vahtura nisi absoluto
a peccatis ad remissionem totius poenae
pro peccatis debitae.
autem ulterius quod vse immi-
Objicit
net vivificanti animas quae non vivunt,
ut dicitur Ezech, xiii, 18 et sic sacerdos ;
se committit discrimini, cum nesciat
quod vivant. Sed hoc jam solutum est
quia etsi nesciat quod vivant, scit tamen
quod sacramentum justiflcare potest.
1 Parm. : « propriorum quisque peccatorum
vinculis constringitur. »
(a) Opinionem de forma absolutionis quam te-
nebat olim scriptor a S. Thoma in hoc opusculo
impugnatus, penitus erat antiquata, cum eam
suscitavit Joannes Morinus, Oratorii Presbyter,
lib. VIII De pcenitentia.liimc secuti sunt luenin,
VVitasse, Yanroy, Tournely, Piette, etalii.Faten-
turnunc in Ecclesia Latina post conc. Florentini
etTridentini detinitionem, formulam indicati-
vam necessario adhibendam esse, nec depreca-
;
XVIII. 423
fuisse Ulterius objicit quod, sicut dicit Am-
brosius, Dominus parem vim esse voluit
ligandi et solvendi. Sed sacerdos non U-
gat vinculo peccati, sed peccatorum^
suorum quisque funihus constringitur ,
ut dicitur Prov. v, 22. Ergo sacerdosnon
absolvit a vinculo culpae. Contra quod
dicendum quod lioc sacerdos facit li-
gando et solvendo per ministerium quod
Deus dedit per auctoritatem. Deus enim
earum absolvit a peccato directe, gratiam appo-
nendo; et ligat vel trahit in peccatum,
gratiam non apponendo, ut dicitur Rom. i.
Similiter sacerdos tamquam minister a
peccato solvit, sacramentum gratiae ap-
;
; ter hoc quod Ugat ad pcenam quam in-
jungit.
autem ultimo auctoritatem Hi-
larii quod soli Deo de se credendum est
et sic absolutionem a culpa, quam solus
Deus facit, sacerdosostenderenonpotest.
Item quod Dionysius dicit quod sacer-
dotibus non est utendum virtutibus hie-
rarchicis nisi quo Deitas voluerit eos.
Sed haec ex superioribus sunt soluta
Ad extremum inducit quod ante po-
testatem clavium Petro traditam fit men-
tio de revelatione sibi facta quasi ,
oporteat semper revelationem divinam
sacerdotem expectare antequam clavibus
utatur. Non advertit autem quod revela-
tio facta Petro non fuit de idoneitate ab-
solvendorum, sed de potestate Christi,
per quam sacramenta gratiae certissimos
effectus habent.
Hae sunt igitur rationes quas pro se
inducit quae non solum demonstratio-
:
nes non sunt, sed vixapparentesrationes
judicari possunt. Voluntas autem Dei
fuit ut pro defensione potestatis Petro
: traditae , in festo Cathedrae Petri hoc
opus de vestro mandato compilans labo-
rarem (a).
tionera sufficere. Sed duodecim prioribus Ecclesiae
saeculis sufticiebat, juxta illos et apud Grsecos
semper valuit, etiamnumque valet. Ast Arcadius,
natione Grsecus, diserte probat formas Graecorum,
quse videntur deprecativse non esse mere depreca-
tivaj, sed habere sensum absohitum, ac formse in-
dicativss sequivalere; insuper, Clemens Papa VIII
formam indicativam quibusdam imposuit Grsecis,
qui, etsi non omnes Greeci id agerent, utebantur
tamen ipsi forma solurnmodo deprecatoria.
 OPUSCULUM XIX.
IN DEGRETALEM I. EXP03ITI0 AD ARGIIIDIAGONUM TRIDENTINUM

(edit. rom. xvui.)

et sauguis iu sacramento altnris siib speciebus panis

De smnma Trinitatc ct
Firmiter credimus et simplieiter coufitemur quod
tiuus solus e^t verus Deus, a^ternus et immensus,
incommutabilis, inconiprebeusihilis et inetlahilis, Pa-
ter el Filius el Spiritus sanctus tres quiilem personu!,
:
sed una essenlia, substautia, seu natura, simplex
ouiuino. Pater a nullo, ^''iliiis aulein a sulo l'alre, ac
Spirilus sanctus ab utrocpie pariler, aljsijue inilio et
(ine. Pater geuerans, Filius nasceus el Spiritus sanc-
liis proceiiens; consubstantialcs et coaeqiiales, cooiu-
niputenles et coa;terui, iinuin univer^nrum priiui-
pium, creator omuium iuvisibilium el visiiiiliuni,
spirilualium et corporalium, qui sua omniiioteuti
virtute siinul ab initio temporis utraiuque lie uihilo
condidil creaturam, spiritualem el coriioralem, an-
gelicam viJelicet el muudanam, ac deiuue humauam,
quasi communem, exspirilu et cor|iore constitutam.
Diabolus enim et daBUioues alii, a Deo quidem uatiira
creali suul l)oni, sed ipsi per se facti suut uiali
liomo vero diaiioli sug(,'estiuue peccavit.
Hcfc sancla Triuitas secundum cominunem esseu-
tiani iudividua et secundum personales pro(irielates
et vini veraciter contineutur, translatis » pane in
corpus et vino in sauguiuem, potestate divina, utad
Fidc catholica. perficiendum luyslerium unitalis acci[)iamu3 ipsi de
suoqiiud accepitiiise de nostro. Et hoc utiquesacra-
meutum nemo potest conficere uisi Sacerdos qui
fiierit rile ordinatus secuudum claves Ecclesiae, quas
ipse coucessit Aposlolis el corum successoribus Jesus
(;liristus.
Sacramentum vero bantismi quod ad invocationem
iudividua; Trinitatis, videlicet Patris et Filii et Spi-
ritus sancti, consecratur in aqua, tam parvulis quam
adiiUis iii furma Ecclesiie a ijuocumque rite colla-
tiim, proficit ad salutem.
El si post susceptiouem baptismi quisquam pro-
la[)sus fuerit iu |)eccatum, per veram pceuitentiam
semper potesl reparari. Nou solum autem virgiues
et coutinentes, verum etiam conjugati, per ndem
rectam et operaliouem bouam placentes Deo, ad
aeternam merentur bealitudinem pervenire.
:
CAPUT I.
Quid sit fides, et de quibus sit '.

discreta, jier .Moysen et sanctos Prophetas, aliosque

famuios suos, ju\ta ordinatissimam dispositionem
temporiim, doctrinam humano generi tribuit salu- Salvator nostei discipulos ad prccdican-
tarem. Kl laiidem iiniuenitus Dei Filius Jesus Chris- dum mittcns, tria eis injunxit. Primo
tus a tola Triuitatecoinmiiniter iucarnalus, ex .Maria
semper virglne Spiritus sancti coo|>eratione concep- (juidcni ut doocront fidcm sccundo ut ;

tus, verus liomo factiis ex auima rationali et liiimaua credcntes imbucrcnt sacramcntis; tertio
carnc conqiositiis, una in diiabiis natiiris iiersuun,
vjam vil;!- mauifestius demonstravit. (Jiii cuiii se-
ut credcntes sacramentis imbutos ad
cundum diviuitalem sit iiuniortalis et impassibilis, observandum divina mandata induce-
ideiu ijisesecundum humanitatem factus est passi- rcnt dicitur cnim Maltli. idl. 19
: Eun- :

bilis et inortalis qiiin etiam jiro sahite huniani

:

generis in iigno crucis passus et luortuus, desceudit tes, docetc onincs f/cntcs, (luantum ad pri-
ad inferos, resiirrexit a iiiortiiis.et ascendit in cfp-
lum. Sed desceiidit in anima, resurrexit in carne,
mum : nominc Patris
baptizotttcs eos in

ascenditque pariter iu utroipie; venturus in fine ct l''i/ii quantum ad

et S/jiritns sancti,
sfficiili jiidicare vivos et mortiius, et redditurus siu- sccundum docentes cos servare omnia
:

gulis secundum ojiera sua, tam reproliis quaui elec-

cum siiis pro])riis cor[)oril)iis resiir-
(jUXcunK/uc mandavi vobis, (juantimi ad
tis. Qiii omiies
gent, uunc gestant; ut recipiant secuudiini
ipiii! tcrtium. Intcr quae tria decentcr fidci
merita sua, sive bona fiierint, sive mala; illi ciim doctrina pra^mittitur. Kst cnim fidcs om-
diabolu pamam jierpetuam, et isti cum Chrislo glo-
riniii seiupileruam, nium bonorum spiritualium fundamcn-
Uua vero est fidelium universalis Ecclesia, extra tum, sccuudum illud .Viiostoii Hcl)r. xi,
quam niillus omuino salvatiir. qua idem ipse
In
Saccrdos et sacrificium Jcsus Chrislus cujuscorpua
:
i Est autcm fidcs substantia (idest fun -
:

'
Al. : « cudestinum. » Cod. S. Vicl. ; < Tuder- ' Parin. oniiltit cap. i. Qiiid sil lides, et de
tinum. » et forsan melius. n quibus sit.
^ Parm. : « Iransubstantiatis. »
 .
:

OPUSCULUM XIX. 425

damentum) sperandarumrerum. Est enim omnipotens, de Deo fide

et si qua alia
fides per quam anima vivificatur per tonentur; quae etiam Judeei et Saraceni
gratiam, secundum illud Apostoli Galat. non diffitentur. Unde ad insinuandum
II, 20 Quod autem nunc vivo in carne,
: proprium et singulare dogma fidei chris-
in fide vivo Filii Dei; et Habac. ii, 4 : tianae, non praetitulavit fidei tractatum
^
Justus ex fide sua vivit. Ipsa est per
* de Deo, sed de « Trinitate. » Addidit
quam anima a peccatis purgatur Act. : autem, « Summa, » quia divina Trinitas
XV, 9 Fide purificans corda eorum. Ipsa
: arcem quamdam tenet inter plurimas
est per quam auinia justitia ornatur Ro- *
: trinitates ab eaderivatas. Derivatur enim
man. iii, 22 Justitia autem Dei per fi- : ab iUa Trinitate divina quaedam trinitas
dem Jesu Christi. Ipsa est per quam in anima nostra, secundum quam ad
anima Deo desponsatur Oseae ii, 20 : : imaginem Dei sumus secundum memo-
Sponsabo te mihi in fide. Ipsa est per riam, intelhgentiam et voluntatem. De-
quam homines in Dei filios adoptantur : rivantur et ab ipsa aliae trinitates in sin-
Joan. i, 12 Dedit eis potestatem filios Dei
: gulis creaturis, prout modum quemdam,
fieri, his qui credunt in nomine ejus. Ipsa speciem ordinem habent secundum
et
est per quam acceditur ad Deum Hebr. : quaj in eis divinae Trinitatis quasi quod-
XI, 6 Accedentem ad Deum oportet cre-
: dam vestigium invenitur, ut Augustinus
dere. Ipsa denique est per quam homines dicit in libro De Trinitate. Ad discretio-
aeternae vitae bravium consequuntur, se- nem igitur harum omnium trinitatum
cundum illud Joan. vi, 40 Heec est vo- : quae a divina descendunt, dicitur, « De
luntas Patris mei qui misit me, ut omnis summa Trinitate. »

qui videt Filium et credit in eum, haheat Sedde hac Trinitate divina diversi hae-
vitamaeternam. Convenienter ergoChristi reticidiversaerrantes senserunf^^quorum
Vicarius propositurus mandata quibus Sabellius abstulit personarum distinctio-
Ecclesia per Apostoiorum praedicationem nem dicens, Patris et Filii et Spiritus
fundata pacifice gubernatur, titulum de sancti esse unam essentiam et perso-
tide praemittit. nam, sed eos solum differre nominibus ;

Sed considerandum estquod cum multi Arius vero posuit trium personarum csse
sint articuli fidei, quorum quidam viden- diversas substanlias, in dignitate et du-
tur pertinere ad ipsam "
divinitatem, qui- ratione differentes quae omnia et consi-
;

dam vero ad naturam, quam humanam milia fides condemnat catholica. Quia
Filius Dei iii unitatem persona? assump- igitur de summa Trinitate et alii ad fi-
sit, alii vero ad divinitatis efTectum, fun- dem pertinentibus hic tradere intenilit
damentiim tamen totius fidei est ipsa quod fides catholica tenet ideo additur, ;

prima veritas divinitatis ', cum omnia « Et fide catholica. » Dicitur autem fides

alia ea ratione contiueantur sub fide, in- Ecclesiae catholica, idest universahs, ut
quantum ad Deum aliqualiter referuutur '*
Boetius dicit in libro De Trinitate, tum
UndeDominus discipulis dicit Joau. xiv, propter universalium praecepta regula-
1 : Creditis in Deum, et in me credite; rum, tum propterea quia ejus cultus
per quod datur intelhgi quod in Christum peromnespene mundi terminos emana-
creditur inquantum est Deus, quasi fide vit; haereticorum vero errores sub cer-
principaliter de Deo existente. Inter ea tis terrarumangulis includuntur\
vero quae de Deo fide tenemus, hoc est Quia de fide sanctae Trinitatis conside-
singulare fidei christianae ut Trinitatem randum est ;
primo oportet scire, quod
personarum in unitate divinae essentiae duplexest actus fidei, scilicet corde cre-
fateamur. Sub hac enim professioiie dere et ore confiteri ^ secundum illud Hom.
,

Christo perbaptismum sumus consignati, X, 10 Corde creditur ad justitiam, ore

:

iit patet per id quod supra inductum est autem confessio fit ad salutem. Uterque
Baptizantes eos in nomine Patris et Filii autem actus aliquid requirit ad sui per-
et Spiritus sancti. AHa vero quae de Deo fectionem. Nam interior actiis fidei exi-
asserimus, nobis et aUis communia esse git firmitatem absque omni dubitatione^
inveniuntur; puta quod Deus est uuus, quae firmitas proveuit ex iufallibilitate

' Al. ordinatur. »

: « ^ Parm. « dixerunt. »
:

* Parui. omittit « ipsam. » :

' Parm. addil :*« de reprobatione errorum tam
* Al. : « deitatis. » hsereticorum quam philosopliornm. "

' Parm. : « reducuntnr. « " Parm. : * profileri. »

''
Parm. : « addil. >'
426 IN I DECRET. EXPOSITIO.
divinse veritatis, cui fides innititur: unde autem est de ejus navitate, qui tangitur
dicitur Jac. i, 6 Po&tulet autem in fide-: cum dicitur : « Natus ex Maria Virgine. »

nihil haesitans. Sed confessio fidei debet Tertius est de ejus passione, qui langitur
esse simplex, idest absque simulatione, cum dicifur « Passus, morfuus et sepul-
:

secundum illud ad Timoth. i, 5 Finisprx-

1 : tus. » Quartus estdedescensu ad inferos :

cepti est caritas de corde puro et conscien- « Descendit ad inferos. » Quintus de re-

tia hona Debet etiamcsse

et fide nonficta. surrectione « Tertia die resurrexit a
:

simplex, idest absque erroris permix- morfuis. » Sextus de ascensione: «Ascen-

tione, secundum illudl adThessal. ii, 3
Exhortatio non fuit de errore. Dcbet etiam
esse absque variatione II ad Corinth. i,
18: Sermonoster quifudapud vos, nonfuit
in illo Estet Non. Quantum ergo ad pri-
: ditad coelos. » Septimus de adventu ad
judicium: « Inde venturus est judicare
: vivos et mortuos. » Ahi vero ponentes
duodecim articules, ponuut unumarticu-
him de tribus personis ct articulum de :

mum actum fidei dicit, « Firmiter crcdi- efrectu gloriai dividuntinduos, ut scilicet
mus » quantum ad secundum dicit,
;
alius articulussit deresurrectione carnis,
((Simplicitcr confitemur. » Ultimo autem ct aliusdc vita aetcrna et sic articuli ad :

consideraiukmi est, quod fidei christianae divinitatcm pertinentes sunt scx. Item
articulia quibusdam duodecim, aquibus- concepfioncm ct nativitafem Christi sub
dam quatuordecim computantur. Secun- uno arf iculo comprehenduut : et sic etiam
dum illos qui computant quatuordecim, articuli dc humanitate fiunt sex : unde
septem articuH [lertinent ad divinitatom, omncs * sunf duodecim.
septem vero ad humanitatem. lUi autcm
qui ad divinitatem pertinent, sic distin-
guuntur, ut uiius sit arliculus de divinae CAPPT II.
esseuliu? unitale,qui h\\\\x\\nv\n Sipnbolo
cum dicitur « Credo iu unum Deum.))
: In quo agilur de personarum pluralitate,
Secundus' est de pcrsona Patris, qui tan- et essentix unitate, ct rerum crea-
f,'itur cum dicitur : « Patrem omnipoten- tione ^
tem. Tertius est dc persona Fihi qui
))

tangitur cum dicitur « Et in .Icsum : Piimo prosequifur articulum primum

Christum Filium ejus. » Quartus est de de essentia^ unitate unde primo ponit :

persoua Spiritus sancii, qui tanp:ifur unitatcm divinge cssentiae « Unus est :

cum dicilur « Etiu Spiritum sanctum.))

: solus et verus Dcus, » sccundum illud
Quiutusest dc etrectu, quo a Deo creamur Joau. XVII, '^: L't cngtwscant te solum ve-
inesse natiira', qui tangitur cumdicitur: rum Dcum: Deut. vi, 4 Audi Isracl, Do- :

« Creatorum cadi et terra^. » Sextus est minus Deus futis * Deus unus est per •
y, ;

deefrectu Dci sccuuiluin (|uod rcvertimur (piod cxchiditur crror gcnfilinm ponen- Dowih
iu esse gratia;, qui tangitur cum dicifur : tium multos dcos. Dicitur autcm vcriis,
« Sanctam Ecclesiam catliolicam sanc- , Dcus qui est essenfialiter et naturaliter
lorum communionem et remissionem Dcus''. Dicuntur enim aliquidii non veri,
{)cccatorum,)) quia-pcrgratiamDciinuni- scd pcr ado]dioncm, vcl pcr participatio-
latemEcclcsia; congrcgamur, sacramcuta ucin divinifafis sivc nuucupafione, se-;

communicamus et remissionem pcccato- ciindum illud Psalm. lxxxi, 6 Egodijci: :

rum conscquimur. Septimus articulus dii estis. Dicunfur ^etiam aliqui dii secun-
ost dc circcfu l)ci(|uo pcrficimur in csse dum opinioncm crranfium, sccuudum il-
gloriie etquantum ad corpus ct quaufum lud Psal. xcx;o Omncsdii f/cntium dxmo-
adanimam; et hic ^ tangitur cum dici- nia. Deinde ostendit excellenliam divina?
tur: « Carnis resurrectioncm ct vitam ae- naturae sive essentiae et primo quan- :

lcruain. ArticuH vcro scpliMU ad incar-

)> tum ad hoc (juod uon comprchcnditur
nafionem j)crfincntes distiuguunfur, sic tcmpore : quod significafur cum dicifur,
ut j)rimus sit de Cliristi concepfionc, « i^"ternus. » Diciturcniin a'ternus, quia

qui taugilur cum dicitur « Qui con- : caret principio et fine, et quia ejus esse
ceptus cst dc Spirifu sancto. » Secundus non variatur pcr pra^teritum et fufurum.
'
Parni. : « scciindiiin. » ^ Parni. : « Dcus aiilera verus, qui est essen-
' Parm. addit : » euim. » tialiter ct naliiralifor nnis, uniis cst. »
' Parin. : « lioc. » ^ Parm. omitlit : « ICgo dixi Dii eslis : » di-
* Parm. « omne. «
: cuntur... secundum illud Psal. xrv, H.
* Parm. omittit hunc titulum.
 ,

OPUSCULUM XIX. 427

Nihilenim ei subtrahitur, nec aliquid ei comprehendere dicimur quaj perfecte

de novo venire potest uude dicit ad : cognoscimus quantum cognoscibilia ,

MoysenExod. iii, 14 Ego sum quisum; : sunt. Nulla autem creatura tantum potest
quia scilicet ejus esse non novit prseteri- Deum cognoscere quantum cognoscibilis
tum et futurum, sed semper piaesentjali- est; etpropter hoc nulla creatura potest
terse habet. Et Apostolus dicit ad Rom.
* eum comprehendere unde dicitur Job. :

ult. 26 : Nunc patefactum est per Scrip- XI, 7 : Forsitan vestigia Dei comprehen-
turas Prophetaruyn secundum praeceptum des, et usque ad perfeclum Omnipotentem
aeterniDei. Secundo ostenditur quod ejus reperies? quasi dicat, non. Et Jerem.
magnitudo excedit incompaiabiliter om- XXXII, 18, dicitur Dominus exercituum :

nium magnitudinem creaturarum, cum nomen tibi, magnus consilio, et incom-

dicitur, « immensus. » Illud enim mensu- prehensibilis cogitatu. Sexto ostenditur
rari potest per aliquid aliud, quod si ex- quod excedit omnem locutionem, cum
cedat iu magnitudine, tamen excessus dicitur, « InefTabilis, » quia scilicet nul-
est secundam aliquam proportionem. lus potest sufficienter effari laudem ip-
Sicut binarius mensurat senarium, in- sius unde dicitur Eccl. xuii, 33 Exal-
: :

quantum duo faciunt sex. Senarius au-

ter tatc illum quantum potestis; major est
tem excedit binarium secundum aliquam enim omni laude.
proportionem, secundumquam- binarius Deinde accedit ad articulum Trinitatis,
mensurat senarium, quia est triplum ponens quidem primo nomina trium per-
ejus. Deus autem excedit magnitudine sonarum, cum dicit « Pater etFilius et :

suae dignitatis omnera creaturam in infi- Spiritus sanctus, » quae quidem expri-
nitum et ideo dicitur « immensus, »
; muntur Matth. ult., 19 Docetc omnes :

quia nuUa est commensuratio vel pro- gentes, baptizantes eos in nomine Patris et
portio alicujus creatnra? ad ipsum: unde Filii et Spiritus sancti.
dicitur in Psalm. cxuv, 3 Magnus Do- : Sed circahaec tria nomina diversimode
minus et laudabilis nimis, et magnitudi- aliqui erraverunt. Sabellius enim dixit
nis ejus non est finis et Bariich iii : quod Pater et Filius et Spiritus sanctus
23, {^\QA\yxx: -.Magnus est, et non habet fi- solis nominibus distinguuntur, dicens,
nem, excelsus et immensus. Tertio osten- eumdem inpersona esse, qui quandoque
diturquodexcedit omnemmutabilitatem, dicitur Pater,quandoque Filius, quando-
cum dicitur, « Incommutabilis, » quia que Spiritus sanctus, propter rationes
scilicet nulla est apud ipsum variatio, se- diversas et ad hoc excludendum subdi-
:

cundum Apud quem

illud Jacob.
17 i, : tur : « Tres quidem personae : alia est
non est transmutatio nec vicissitudinis , enimpersona Patris, alia Filii, alia Spi-
obumbratio. Quarto ostenditur quod sua ritus sancti. » Arius vero posuit quod

potestas transcendit omnia, cum dicitur, Pater et Filius et Spiritus sanctus sicut
« Omnipotens, » quia simpliciter omnia sunt diversa nomina, ita sunt diversae
potest unde ipse dicitGen. xvii, 1 Ego
: : substantiae et ad excludendum hoc sub-
:

Deus omnipotens. dit « Sed una substantia. » Verum quia

:

Et si quis objiciat id quod Apostolus substantia secundum usum vocabuli ali-

dicit II ad Timoth. ii, 13 Ille fidelis per- : ter sumitur apud iios et aliter apudGrae-
manet, necjare seipsum nonpotest; et ita cos; ne circa hoc posset aliqua de- fieri
non est omnipotens dicendum quod : ceptio, subditur^ « Seu natura. » Apud
negare seipsum, est deficere a se ipso " Graecbsenim hypostasis, idestsubstantia,
non posse autem deficere non est ex de- accipitur, sicut apud nos persona, pro re
fectu potentiae, sed ex potentiae perfec- aUqua subsistente, quam dicimus suppo-
tione; sicut etiam apiid homines ex ma- situm vel rem naturse sicut hic homo ;

gna quod aliquis vinci non

fortitudine est est suppositum, vel res humana^, naturae.
possit. Inhoc ergo vere Deus omnipotens Apud nos vero secundum communem
ostenditur quod omnia potest faccre, et usum loquendi, substantia dicitur essen-
in nullo potest deficere. tia vel natura rei, secundum quod hu-
Quinto ostenditur quod excedit om- manitas dicitur natura homiiiis. Sic igi-
nium rationem et intellectum, cum dici- tur datur inteUigi, quod in divinitate tres
tur, '( Incomprehensibilis. » IUa enim sunt subsistentes, scilicet Pater et Filius

Parm. « esse. ; » cundum quam. »

* Parm. omittit ; « aliquam proportionem se- ^ Parm. : « a se. »

428
et Spiritus saiictus sed uua numero
simpliciter natura est in qua subsistunt
quod in rebus humanis contingere non
potest. Petrus enim et Paulus et .Joannes
sunt quidem tres subsisteutes in natnra
humana : sed natura humana, etsi
una specie in istis tril)us,
est una et eadem numero; et ideo Ires
homines sunt, non unus homo. Quia
vero in Patre et Filio
estuna numero divina natura, dicimus
quod Pater et FiHus et Spiritus sanctus
sunt unus Deus, et non tres dii. Posset
autem ahquis prave intelligere unam es-
sentiam trium personarum, ita scihcet
quod una pars illius natura^ esset in
Patre, alia in Fiho, aHa in Spiritu sancto
sicut si diccremus unam acjiuim esse in
tribus rivis deflucntibus ab unofonte, ita
scihcet quod una pars aqua' est in uno
rivo, alia in alio, tertia in tertio. Si au-
tem sic esset una natura trium persona-
rum, scquereturquod divina natura esset
composita ex pluribus partibus et ideo
ad hoc excludenchim sultdit, « Simplex
omnino, » idest nullam composiliouem
habens. Omne enim compositum poste-
rius est his ex quibus couqntuitur sic
igitur aliquod esset prius Ueo; quod est
impossibile.
Scd possct aliquis (jua^rcre Si trium
personarum est una sim[)lex natura, unde
ergo tres personaedistinguuntur? Et idco
ad hoc respondens sub(Ht « Patcr a
nuHo, Filius a Patre sola, ac Spiritus
sanctus i^ariter ab ulro(iue. » Ubi cousi-
derandum est quod qui(b|uid in divinis
absolute dicitur,
in tribus personis sicut quod dicitur
Deus bonus, sapicns et omnia hujus-
modi. Ibi cnim solum invenitur distinc-
tio, ubi aliquid invcnitur pertinens ad
relationem originis; quia sciHcct Patcr a
nullo est, ct sccuudum hoc innascibiHs
dicitur. Filius autem dicitur FiHus, quia
a Patre est pcr gencrationcm, sccuuilum
iHud Psalm. ii, 7 Efjo hodic f/cnui /f ; c\ :
secundum lioc Patri attribuitur paterni-
tas, et FiHo fiHatio. Spiritus autcm sanc-
tus ab utro(iue procedit; et secundum
hoc Spiritui sancto attribuitur proccssio,
Patri vero FiHo cominunis spiratio,
et
(luiasciHcct communitcrspiraiit S[(iritum
sanctum. Sic igitur quinquc sunt notio-
'
P.irin omiltil : " (Uia et. •
Qna^
^ Parm. : " e«t constitiiliva Patri:^.
;
IN I DECRET. EXPOSITfO.
, nes, secundum quas distin(^tiones per-
: sonarum designantur in divinis : scilicet
paternitas, per quam
ostenditur quod a
Patre est Filius % per quam ostenditur
quod genuit Filium; fiHatio, per quam
sit ostenditur quod FiHus est a Patre pro- ;
non tamen *
cessio per quam ostenditur quod Spiritus
saiiclus est a Patre ctFiHo; innascibili-
tas, per quam dignoscitur quod Pater a
et Spiritu sancto nullo est; communis spiratio, per quam
ostenditur quodPater et FUius communi-
ter spirant Spiritum sanctum.
Sed rursus posset alicui occurrere falsa
cogitatio, ut quia in rebus humanis fdius
a quodam principio temporis a patre ge-
neratur, et generatio ejus non semper
; (lurat, sed certotermino temporis finitur,
sic etiam sit circa originem divinarum
personarum ut scUicet FiHus ab aHquo
:
tcmpore inoepcrit a Patre generari, et
aliijuo tempore ejus generatio fuerit fl-
nita; et simiHtcr de Spiritu sancto. Ideo
ad hoc exchidcndum subdit « Absque :
: initio semper ac siiie fine Pater generans,
Filius nascens, Spiritus sanctus ab utro-
(|uc proccdens » cujns exemphim ali-
:
([uaHter in crcaturis in vcniri potest, licet
: iiu|)crfeclum. Vidcmus cnim quod a sole
ra(Hus procedit, statim quando fuit et
sol, radiiis processit ab eo, nec un(]uam
: (lcsinct radius proccdcrcquamdiusolerit.
Sic autcm Kilius procedit a Patre, ut ra-
'
(Hns a sole unde (Hcit ApostoUis ad
:
: llcbr. I, 3 : (Ji'i cum sit s//lendor f/Iorix
Spirilus autcm sanctus ab utroque pro-
cedit, sicut calor a sole et ratio unde di- :
citur in Psalm. xviii, 7 Nec est qui se :
commune est et unum abscondiit a colore cjus. Sed hoc cxem-
; [)Him dcficit quanlum ad hoc quod sol
uoii scmpcr fuit, et ideo nec radius ejus
scm[)er ab eo processit quia vero Deus :
Pater scmpcr fuit, semper ab eo proccssit
rUiiis ab utroiiuc Spiritus sancfus.
ct
Potcst ct ahud cxcmpHim poni in anima
humana, in qua verbum interius con-
ccptum, a mcmoria procedit; ct ab utro-
(|ue proccdit amor. Kt ita ctiam a Patre
Vcri)um (^jiis, et Spi-
[)roccdit Filius siciit
ritus sanctussicul amorcommiinisutrius-
que. Sed hoc excmpHim dcficit in duo-
biis. Primo qiiidcm ([uia intcHcctus
hiimanus non scin[icrfuit sccundo, quia ;
non sempcr verl)um in conlc suo actua-
liter concipit. Sed inlcllcctiis divinus
Parni. ; n cunw.
»
 OPUSCULUM XIX. 429

semper fuit, et semper absque intermis- corporalium. Alius error fuit ponen-
»

sione intelligit: unde semper in eooritur tium Deum quidemesse primum princi-
Verbum quod est Filius, et procedit amor pium productionis rerum sed tamen non ;

qui est Spiritus sanctus. immediate omnia creasse, sed medianti-

Quia vero haeretici Ariani Filium Patri bus Angelis mundum hunc esse creatum :

postponebant, et Spiritum sanctum utri- et hic fuit ertor Menandrianorum et ad :

que ideo hoc consequenter excludit. Est

;
hunc errorem excludendum subdit « Qui :

autem considerandum quod Ariani post- sua omnipotenti virtule quia scilicet : »

ponebant Filium Patri, primo quidem sola Dei virtute omnes creaturai sunt
quantum ad essentiam, dicentes quod productce, secundum illud Psalm. viii,
essentia Patris est dignior quam essentia 3 Vidcbo coelos tuos opcra dlgitorum
:

Filii et ad hoc excludendum subdit,

: tuorum. Alius fuit error Origenis ponen-
« Consubstantiales, » quia scilicet essen- tis quod Deus a principio creavit solas
tia Patris etFiUi una est, et in nuUo dif- spirituales creaturas, et postea quibus-
ferens. Secundo vero quantum ad magni- dam earum peccantibus, creavit corpora,
tudinem non quodin Deo sit magnitudo
: quibus quasi quibusdam vinculis spiri-
mohs, sed magnitudo virtutis quae est tuales substantiae alligarentur; ac si cor-
perfectio bonitatis suse. Dicebant enim porales creaturaj non fuerint ex principali
Patrem esse Filio majorem etiam secun- Dei intentione productae, quia bonum
dum divinitatem et ad lioc excludendum
: esset eas esse, sed solum ad puniendum
subdit: « Coajquales. » Secundum huma- peccatum spiritualium creaturarum cum ;

nitatem veroDominus dicit Joan. XIV, 28 : tamen dicatur Gen. i, 31 Vidit Deus :

Pater major me est. Tertio quantum ad cuncta quse fecerat, et erant valde hona.
potestatem, dicentes, Filium non esse Unde ad hoc excludendum dicit « Simul :

omnipotentem et ad hoc excludendum

: ab initio temporis utramque de nihilo
subditur, « Et coomnipotentes. » Quarto condidit creaturam, spiritualem et corpo-
quantum ad durationem, quia dicebant ralem, angeUcam videlicet et munda-
FiUum non semper fuisse : etadhoc ex- nam. » Alius
error fuit Aristotelis po-
cludendum subdit, « Coaeterni. » Quinto nentis quidem omnia a Deo producta
quantum ad operationem. Dicebant enim esse, sed ab aeterno, et nuUum fuisse
quod Pater operabatur per FiUum sicut principium temporis cum tamen scrip- ;

per instrumentum suum, vel sicut per tnm &ii Gen. i, i: Inprincipio creavit Deus
ministrum sed ad hoc excludendum
: coelum et terram. Et ad hoc excludendum
subdit, ((Unumuniversorumprincipium.» addit, Ab initio temporis. » Alius error
((

Non enim Filius est aUud principium
rerum, quasi inferius quam Pater, sed
ambo sunt unum principium et quod
dictum est de Filio, intelUgendum est
etiam de Spiritu sancto.
fuit Anaxagorae, qui posuit quidem mun-
dum a Deo factum ex aUquo principio
: temporis, sed tamen materiam mundi ab
aeterno praeextitisse, et non esse eam
factam a Deo cum tamen Apostolus di-
:

Deinde accetiit ad alium articuUim, qui cat Rom. iv, 17 Qui vivificat mortuos,
:

est de creatione rerum : ubi varias opi- et vocat ea qiige non simt tamquam ea quae
niones exchidit. Fuerunt enim aliqui hae- sunt. Et ad hoc excludendum addit, De ((

retici, sicut Manichaei, qui posuerunt nihilo. » Fuit autem aUus error Tertul-
duos creatores : unum bonum, qui crea- Uaniponentisanimamhominiscorpoream
vit creaturas invisibiles et spirituales esse; cum tamen Apostolus dicat I ad
aUum malum, quem dicunt creasse omnia Thess. v Ipse autem Deus pacis sancti-
:

haec visibilia et corporaUa. Fides autem
catholicaconfitetur, omnia, praeter Deum,
tam visibiUa quam invisibiUa, a Deo esse
creata unde Paulus dicit Act. xvii, 24
: :
Deus qiii fecit mundum et omnia quae in
eo sunt, hic coeli et terrge cum sit Domi-
ficet vos per omnia, ut integer spiritus
vester et anima et corpus sine querela in
adventu Domini nostri Jesu Christi serve-
tur : ubi manifeste a corpore animam et
spiritum distinguit. Et ad hoc excUiden-
dum subdit Deinde, » sciUcet condidit
: ((

niis, non in manufactis templis habitat : Deus, humanam, » scilicet naturam,

((

et Hebr. xi, 3 Fide credimus apta esse

: ((quasi communem, » scilicet ex spiritu ((

saecula Verbo Dei, ut cx invisibilibus visi- et corpore constitutam » componitur :

bilia fierent : unde ad hunc errorem ex- enim homo ex spirituaU natura et cor-
cludendum dicit < Creator omnium, vi-
: porali. Secundum autem praedictum Ma-
sibilium et invisibilium, spiritualium et nichaeorum erroremponentium duo prin-
 430
cipia, unum bonum
solum attendebatur distinctio quautum
ad creationem creaturarum visibilium et
invisibilium, ut scilicet invisibilia sint a
bono Deo, visibilia a malo sed etiam
IN I DECRET. EXPOSITIO.
et unum malum, non trem suum dicit Deum veteris testamenti.
qui in lemplo Juda^orum colebatur. Ariani
vero dixerunt, in veteri testamento di-
versis visionibus Filium apparuisse, non
; autem Patrem quod manifeste falsum
:

quantum ad ipsa invisibilia. Ponebant ostenditur ex hoc quod Abraha' in figu

enim primum principium esse invisibile,
et ab 00 quasdam
creaturas
esse productas, quas dicebant esse na-
turaliter malas et sic in ipsis Angelis
erant quidam naturaliter boni ad boni
Dei creationem pertinentes, qui peccare
ram Trinitatis tres viri apparuerunt, uf
invisibiles legitur Gen. xviii. Cataphryges etiam
posuerunt, Prophetas veferis testamenti
: quasi arreptitios esse locutos, non intel-
ligentes quae loquebantur, contra id quod
dicitur Dan. x, 1 Intelligentia opus est
:

non poterant et quidam naturaliter mali,

; in visione.
quos dffimones vocamus, qui non poterant Adhos excludeudos dicif
igitur errores
uon peccare contra id quod dicitur Job
: quod « haec sancta Trinitas, de qua dic-
IV, 18 Ecce fpd servumt ci, non siint
: tum est, quffi scihcet est « secundum
stabiles, et in Angelis suis reperit pracita- communem essentiam individua, et se-
teni. Similiter et circa animas bominum cundum proprietafes personales discreta
errabaiit, dicentes, quasdam esse bona? per Moysen et sanctos Prophetas alios-
creationis,qua'naturaliter bonumfaciunt, que famulos suos. » Ubi videtur distin-
quasdam autem maia' creatiouis, qua guere vetus testamentum, scilicet in le-
natnraliter faciunt mahim conlra id quod : gem quae per Moysen data est et Prophe-
*
Inximi dicitur
Eccl. vii, :iO, Dcus * fccit hominem tas, sicut fuit Isaias, Jeremias, etc. et in
(jiml fece- rectum, et ipsc imrniscuit se infmitis qua^s- eos agiographa conscripserunt, sicut
(jni
ril, . . ettionibus. Ef ideo ad hoc exchidendum, fuit Salomon, Job, et ahi hujusmodi,
i/w s'' zn-
(jjpjj .
„ Diabohis autem, » scilicet priu- quos famuh)S Dei hic vocat; secundum
nnUis mis- . ,• n •

cuerit
cipalis, (I
i
et alii
i--
da-mones quidem a Deo
i i
quam distinctionem Dominus dicit Luca'
naliira cieali sunt boni, scd ipsi per se XLiv Oportet impleri omnia qux scripta
:

mah facti sunf, » scihcet per Jiberum sunt in lege ct in Prophetis et in Psalmis
vohinlafis arhifrium « homo vero dia- : de me.
boh suggestioiie peccavit » idest, non ; « Juxta autem ordinatissimam disposi-

naturaliter, sed propria voluntate. tionem temporum » quod. ponitur ad :

exchidendum errorem gentilium, qui ir-

ridebant hdem christianam ex hoc quod
CAPUT III. fiiit post multa tempora, quasi subito
Deo iu inentcm venerit legem Evangelii
De articulis ad Cliristum pertinentibus, et hominibus dare. Non aufem subitum, fuit
aliijuibus Ecclcsix sacranwntis*. scd convenienti orchnatioiie dispositum,
ut prius humano generi per legem et Pro-
Deinde accedit ad articuhim luoarna- jthefas tieref jtra^nunfiafio de Christo,
lionis; et qiiia Kvangolium (^lnisfi, sicut tainqiiam hominibus tunc parvulis et mi-
Apostolus Uuin. i, 2
dicit Deus aute : nus eruditis, secundum iniid (lah iii, 24 :

promise7-at pcr Projj/ietas siios in Scrip- Lex pxdagogus noster fuit in Christo, et
turis sanctis ; ideo pra-mittit de praMinn- hoc est quod (hcit qiiod « juxta ordina-
tiatione Proplicfarum, circa quam erra- tissimam disposilionem tcmporum doc-
verunt multi. Nani >hinicha'i et aliiha-re- frinain huinanogeneritiihiiit salutarem,»
tici vetus tesfamenfum dixcrunt non a non mortiferam, ManichaM dicebant.
ut
bono Deo, qui esf Pater Christi, sed a Ilis igifur pra^missis, reccdit ad ipsum

malo Deoessetradifum ;ef perconsoijnens Incarnationis mysterium exphcandum, in

doctrinam veferis fesfanienfi seinper fuis- qiio etiam (hvers(»s crrorcs cxchidit. Ubi
se mortiferam quod manifeste falsum . jirinio scicndum esf, (juod Sabelliani
ostendifur per hoc quod Dominus dicit coufundentes divinas personas concede-
Joan. n, 4(5, loquens de templo Judffo- hanf Pafrem esse inuafum, quia dicebant
rum Nolite facere
: donmm Patris nici eumdein iu j^ersona csse Patrem et Fi-
domum ncyoliationis : ubi manifcstc Pa- hiim. E contrario autem Ariani dividen-

lluiic tituliini l>arm oiiiittit. ' l*arin. oiiiittit : « .'iiitem


tes substantiam divinitatis, ex hoc quod
Filius est incarnatus, et non Pater, vole-
bant concludere aliam esse essentiam
Patris et aliam Filii, et aliam operatio-
nem utriusque. Fides autem catholica
media viainter utrumqueincedens, prop-
ter distinctionem personarum dicit Fi-
hum solum esse incarnatum (est enim
facta incarnatio per unionem in persona,
non in natura, ut infra dicetur); propter
unitatem autem naturae et operationis in
tribus personis, dicit Trinitatem totam
operatam fuisse incarnationem et hoc
est quod Et tandem unigenitus
dicit : «
Dei Fihus Jesus Christus a tota Trinitate
communiter incarnatus fuit. » Fuit etiam
error Helvidii, qui posuit Mariam quidem
concepisse virginem et peperisse sed
post partum non semper virginem per-
mansisse,sed ex Joseph postmodum ahos
filios genuisse et ad hoc excludendum
: Christo, quasi ex divinitate et humani-
dicit « Ex
: Maria semper Yirgine. » Ahi
vero, scihcet Ebionitse, gravius errave-
runt, dicentes, Christum ex Joseph se-
mine esse conceptum et ad hoc exclu-
dendum subditur
perante est conceptum.
ahi, scihcet Manichaei,
Christum non veram carnem accepisse,
sed phantasticam, contra id quod Domi-
nus discipuhs post resurrectionem asti-
mautibus eum phantasma esse, dicit,
Luc. ult. 39 Spiritus carnem et ossa non
: generis iii ligno crucis passus et mor-
habet, sicut me videtis hahere : ail quod
excludendumdixit, «Verehomo factus. »
Ariani vero dixerunt quod Fihus Dei as-
sumpsit solam carnem sine anima, et
quod Verbum fuit carni loco animse. Sed
postea Apohinaristffi dixerunt eum ha-
bere animam sensitivam tantum, contra
id quod dicitur IVIatth. xxvi, 38 Tristis
est anima mea usque ad mortem et Joan.
X, 18 Potestatem habeo ponendi atiimam
: hnaris error salvare non potest. Si enim
meam: etideo ad hoc exciudendum dicit
« Ex anima rationali. » Ahi vero scilicet
sequaces Valentini, posuerunt, corpus
Christi non esse assumptum de Virgine,
sed de coelo allatum, contra id quod dici-
tur ad Galat. iv 4 Factum ex muliere
ad Roman. i, 3 Qui factus est ei ex se-
: mortuis resurrexit: similiter etiam dici
mine David secundum carnem. Et ad hoc
excludendum dicit, « Et humana carne
compositus. » Circaautemipsamunionem
cohtrarie erraverunt Nestorius et Euty-
ches quorum Nestorius posuitunionem
: excludendum praedictum errorem, prae-
esse factam solum secundum inhabitatio-
Al. : « implicat.
>
OPUSCULUM XIX. 431
nem gratiae, sicut etiam in aliis sanctis
Deus dicitur esse per inhabitantem gra-
tiam, iit sic Dei et hominis sit alia etalia
persona, contra id quod dicitur Joan. i,
1 4 : Verbum caro factum est, idest Filius
Dei factus est homo quod non potest
:
dici de aliis quos per gratiam inhabitat.
Eutyches vero posuit quod facta est unio
Dei et hominis in unam naturam ita :
scilicet quod Christum asserebat esse ex
duabus naturis, non autem in duabus
quia scilicet intendebat quod ante incar-
: nationem erant duae naturee, Dei et ho-
minis sed post incarnationem, facta esl
;
una natura. Unde ad utrumque exclu-
dendum dicit « Una in duabus naturis
:
persona viam vita? manifestius deraons-
; travit. » Fuerunt enim quidam Eutychis
sectatores, scilicet Theodosius et Gala-
nus, qui ponentes unam naturam in
tate confectam, diversimode erraverunt :
nam Theodosius posuit iham naturam
esse corruptibilem et passibilem Galanus ;
: autem incorruptibilem et impassibilem.
: « Spiritii sancto coo- Et ad hos errores exchidendos, dicit :
» Fuerunt autem « Qui cum secundum divinitatem sit im-
qui dixerunt, mortalis et impassibilis, secundum hu-
manitatem factus est passibihs et mor-
talis. »
Deinde accedit ad articulum passionis,
dicens « Qui etiam pro salute humani
,
tuus » post quem ponit articulum de
:
descensu ad inferos, dicens « Descendit :
ad inferos. » Postea vero ponit articulum
de resurrectione Christi dicens « Et, ,
resurrexit a mortuis. » Ac deinde ponit
articulum deascensione, dicens, « Ascen-
dit in coelum. »
: Sed notandum est quod horum articu-
: lorum veritatem praedictus Arii et Apol-
Christus animam non habuit, sed Verbum
fuit carni loco animae, et in morte sepa-
ratum fuit a carne consequens est quod
:
illud quod cariii convenit, de Filio Dei dici
non possit unde non potest dici quod
:
: : Filius Dei jacuit in sepulcro, vel quod a
non poterit quod ad inferos descendit,
quia divinitati secundum seipsam, cum
sit omnino immobilis, ascendere vel des-
cendere convenire|pon potest. Et ideo ad
dictorum articulorum veritatem explicat '
432
subdens Sed descendit in anima, et
: t
resurrexit in earne, aseendit que pariter
in utroque. » In morte enim Christi ani-
ma est separata a carne, sed divinitas in-
divisibiliter utrique , scilicet anim» et
carni, mansit unita
Cliristi descenderit ad
Filius Dei descendisse secundumanimam
sibi unitam Similiter etiam cum caro
. Christi reparamur ad vitam, secundum
Christi, quaj in morte quodammodo ceci-
derat, resurrexit ad vitam, dicitur Filius
Dei, qui secundum divinam naturam mori
non poterat, secundum carncm rcsur-
rexisse, pcr hoc quod caro iterato animam
resumpsit et sic secundum utrumque,
; cum dicit Una est fidelium universalis
idestsecundum animam et corpns, ascen-
dit in ccpkuTi
Deinde ponit articulum de adventu ad
judicium, dicens « Venturus in fme ju- : sia nihil est aliud
dicare vivos et mortuos. » Dicit autem
vivos eos qui rcpericntur vivi in adventu
Judicis, mortuos autem eos qui antefue-
runt praemortui quod non est sic intel-:
ligendum, quasi aliqui sint futuri qui non
moriantur; sed quia in ipso adventu Ju-
dicis morientur ct stalim resurgent. Vel
vivos et mortuos intelligere spiritualiter
possumus, idest justos et pcccatores. Et
quia aliqui fuerunt poncntes (juod in fi-
nalijudicio aliqui salvabuntur non pro-
priis meritis sed precibus aliquorum
, rem
sanctorum donati ideo ad hoc cxcludeu-
dum subdit : «
secundum opera sua,
electis. »
Deinde ponit articulum resurrectionis
gencralis, quai pcrtinct ad crTcctum glo-
riffi, diccns « {)\n oniiics tam rcprolti
: sacramcnto allaris sub speciebus panis
quam elecli cum suis propriis resurgent
corporibus, qucb nunc gestanl » (juod
poiiitur rxcludendum (piorumdam
ad
haucticorum crrorem qui dicuut, ijuod
rcsurgentes non habebunt eadem corpora
quae nunc per mortem dcponunt, scd
quadam corpora dc cfclisallata quodcst
contra ilhui Apostoli ad Corintli. xv, 53
Oportet corrnplibile hoc induere incorrup-
tionem.
Conscqucntcr autem assignat causam
resumptiouis corporuni, cum dicit Ut
recipiaut secundum opera sua sive
bona fuerint sive maia » Quia euim
, .
homo aut benc aut male opcratus cst
in anima simul ct-corpore, Justum
est ut in ulroque damnetur aut prae-
* Parm. oiiiillil : <<
IN I DECRET. EXPOSITIO.
mietur. Et quia Origenes posuit quod
poena damnatorum non erit perpetua,
simihter nec gloria beatorum; ideo ad
hoc excludendum dicit Et ilU cum dia-
: <(
bolo poenam aeternam, et isti cum Chrislo
. Unde cum anima gloriam sempiternam. » Sicut enim iu-
inferos, dicitur vidia diaboli mors intravit in orbem terra-
rum, ut dicitur Sap. ii; ita per gratiam
illud .Joan. x EcfO veni iit vitam habeant,
:
et abundantius habcant.
Deindc accedit ad articulum qui esl de
effectu gratiae et primo tangit etrectum
:
gratiae quantum ad Ecclesiae unitatem
: <(
Ecclesia extra quam nullus salvatui-
,
omnino. » Unitas autcmEccIesia^ est pra^-
cipue propter fidei unitatem nam Eccle- :
quam aggregatio fide-
lium. Et quia sine fide impossibile esl
placcre Deo, ideo extra Ecclesiam uullus
patet locus saluti. Salus autem fidelium
consummatur per Ecclesiae sacramenta,
in quibus virtus passionis Christi opera-
tur et ideo consequenter expouit quid
:
fidcs catholica seutiat circa Ecclesia? sa-
cramcnta: et primo circa eucharistiam,
cumdicit « In qua » scilicet Ecclesia »
: :
(juia scilicet ipse obtulit seipsum in ara
crucis oblationcm ct hoAtiam Dco in odo-
suavitatis, ut dicitur ad Ephes. v, 2,
; in cujus sacrificii commemorationem
Et redditurus singulis quotidie in Ecclcsia offertur sacrificium
tam rcprol)is quam siib specie paniset vini. Circa quod sacri-
fu'ium tria determiiiat I*rimo quidem .
vcritafcm rci sub sacramento contenta',
cum Cujns corpus et sanguis in
dicit : <(
tritici * vcraciter contiuentur. »
ct vin'.
: Dicit autcm, « Veracitcr, » ad excluden-
dum crrorcm quorumdam qui dixerunt
,
qiunl in hoc sacramcnlo non cst corpus
Cbristi secundum rci vcritatem, sed solum
sccundum tiguram, sive sicut in signo.
: Dicit autcm Sub spccicbus panis ct
: <(
: vini, » ad cxchulcudum errorem quorum-
dam qui dixerunl, quod in sacramento
altaris simul continctur substantia panis,
ct sul)sfantia rorporis Cliristi quod est :
: (( contravcrbumDomiuidiccntis, Luc. xxxii,
, 19: Hoc est corpus meum. Ksset enim
secundum hoc diccndum magis Hic est :
corpus mcum. Ut crgo osfendat quod in
hoc sacramcnto non rcmanct substanfia
pauis et vini, sed solum spccies, idest
liilici.
 OPUSCULUM XIX. 433

accidentia sine subjecto, dicit « Sub : ut traditur Matth. ult. 19. Secundo poni-
speciebus panis et vini. » Secundo osten- tur materia, cum dicitur, « Consecratur
dit quomodo corpus Christi incipiat esse in aqua. » Non enim in alio potest hoc
sub sacramento scihcet per hoc quod
: sacramentum vera aqua.
perfici, nisi in
substantia panis convertitur miraculose Tertio ostenditur quibus sitconferendum
in substantiam corporis Christi, et subs- hoc sacramentum, cum dicit : « Tam
tantia vini in substantiam sanguinis : et parvulisquam ad sa-adultis... proficit
hoc est quod dicit « Translatis* pane in : lutem » quod ponitur ad excludendum'
:

corpus et vino in sanguinem potestate errorem Pelagianorum, qui dicebant,

divina, ad mysterium perficiendum uni- parvulos non habere peccatumoriginale,
tatis, » idest ad celebrandum hoc sacra- propter quod oporteat eos ablui ^ per
mentum, quod est signum ecclesiasticse baptismum. Quarto tangit ministrum hu-
unitatis. « Accipimus » igitur « ipsi de jus sacramenti, cum dicit « In forma :

suo quod ipse accepit de nostro. » In hoc Ecclesise a quocumque

collatum pro- rite
enim sacramento accipimus de corpore ficit ad salutem » quod est contra erro-
:

et sanguine Christi, quae Fihus Dei acce-
pit de uostra natura. Tertio determinat
ministrumliujussacramenti, inquoetiam
tangit ordinis sacramentum
quod Et hoc utique « sacramen-
dicit, « baptisma a quocumque fuerit coilatum
tum nemo potest conficere, nisi rite fue-
ritsacerdos ordinatus » quod est contra
haeresim pauperum Lugdunensium, qui
rem Donatistarum, qui baptizatos ab hse-
reticis dicebant non suscipere verum
baptisma, sed esse baplizandos. Fides
: et lioc est autem cathohca recognoscit esse verum
in forma Ecclesia supradicta.
: Deinde accedit ad sacramentum poeni-
tentige, dicens « Si post susceptionem
:

dicunt quemlibet hominem istud sacra- baptismi quisquam « prolapsus fuerit in

mentum posse conficere. Addit autem : peccatum, per veram pcenitentiam sem-
« Secundum claves Ecclesiae, quas ipse per potest reparari » quod ponitur ad :

concessit Apostolis et eorum successo- excludendum errorem Novatianorum,

ribus Jesus Ghristus » quod dupliciter : qui dicebant, quod peccantes post bap-
potest intelhgi vel quia sacerdos rite
: tismum, non possunt reparari per pffini-
ordinatus claves Ecclesiae snscepit, vel tentiam.
quia secundum potestatem clavium sa- Deinde accedit ad sacramentum matri-
cerdotalis ordo confertur. Sunt autem monii dicens « Non solum autem virgi-
:

claves Ecclesiae auctoritas discernendi nes et continentes, verum etiam conju-

et potestas judicandi. gati, per fidem rectam et operationcm
Deinde sacramentum ba-
accedit ad bonam placentes Deo, ad aeternam me-
ptismi ; quod primo tangit for-
circa rentur iDeatitudinem pervenire » quod :

mam, cum dicit Sacramentum vero : ponitur ad excludendum errorem Tatia-

baptismi quod ad invocationem individuae norum et Manichworum, qui nuptias
Trinitatis, videlicet Patris et Fihi et Spi- damnabant. De aliis autem sacramentis
ritus sancti, consecratur. Haec est enim » mentionem non facit, quia circa ea non
forma baptismi : baptizo in
« Ego te fuit specialiter erratum.
nomine Patris etFilii etSpiritus sancti, »

* Parm. : « transubstantiatis . • * Al. : « absolvi. »

XXVII. «28
 OPUSCULUM XX.
IN DECRETALEM II EXPOSITIO AD EUMDEM.

(eDIT. ROM. XXIV.)

[traeter quodaliud iaveniri non potest. Et illa res

uon est generans neque genita, nec procedeus sed ;

est Pater qui generat, Filius qui gignitur et Spiritus

De errorc Abbatis Joachim. sanctus qui procedit ; ut distiuctioues siut in perso-
nis et unitas in natura. Licet igitur alius sit Pater,
alius Filius, alius Spiritus sanctus, nou tamen aliud :

Damnamus erRO et reprobamus libellum.sive trac- sed id quod est Paler, est Filius et Spiritus sauctus,
tatum, queni ALhas Joacliim edidit contra Mafiistnim idem omnino; ut secundum orthodoxam et catholi-
Petrum Lombanlum de uoitate seu essentia Triuita- cam fidem consubstantiales esse credantur. Pater
tis, appellans ipsuni ha^reticum, et insanum, pro eo enim ab aterno Filium generando,suam substantiam
quod ia suis dixit senteutiis, quoniam qua^dam ei dedit, juxta quod ipse testatur « Pater quod de-
;

summa res est Pater et Filius et Spiritus sanctus, et dit mihi, majus esi omnibus. » Ac dici non jio-
ia illa non est generans, ne^iue genita, nec proce- test quo(J partem suas substantiae illi dederit et par-
dens. Unde asserit (|uod ille nou tam Trinitatem tem retiuuerit ipse sibi cum substantia Patris
:

quam quaternitalem adstruehat iu Deo, videlicet tres iudivisibilis sit, utpote sim[)lex omnino. Sed nec
personas et illam communem essentiam quasi quar- dici potest quod Pater ia Filium trauslulerit suam
tam manifeste jirotestans ([uod nulla res est quiE
: substantiam generando, quasi sic dederil eam Filio,
8il Pater et Filius et Spiritus sanctus, nec est essen- quod non retinuerit ipsam sibi alioquin desiisset
:

tia, nec substantia, nec uatura; quamvis coneedat esse substantia. Patet ergo ([uod siue ulla diminu-
quod Pater ct Filius et Spiritus sanctus sunt una es- tione Filiiis uascemlo substanliaiu Patris accepit et ;

seutia, una substantia, unaque nalura. Verum uni- ita Pater et Filius habeut eauulem substantiam; et
tatem hujusmodi non veram et pro[)riam, sed quasi sic eadem res est Pater et Filius. uec aon et S|iiri-
collectivam et siinilitudinariam esse fatelur; quem- tus sauctus ab utroque procedens.
admodum dicuutur nmiti homines uuus populus, Cum ergo veritas pro lidelibus suis ad Patrem
et nuilti Hdeliis uua Ecdesia, ju.xta illud : « Jlullitu- orat « Volo » in^juiens « nl ipsi siut unum in nobis,
dinis credeulium eral cor unum et anima una » : sicut et nos unum iii uobis, sicut et nos uuum su-
et : » Qui adhiKret Deo, unus Spiritus est cum mus » hoc nomen Unum jtro fidelibus quidem ac-
:

illo. » Item « Qui f>Iantat et qui rigat, unum

: cipitur ut iutelligatur unio caritatis in gratia; pro
sunt » et Omues unuiu corpus siimus in Christo. »
: <> personis vero divinis, utatleudatur identilatis in na-
Rursus in libro Reffum Po[)ulus meus et populus
: tura unitas, quemadmodum verilas alibi ail Es- : <<

tuus unum sunt. » Ad lianc autem sententiam ads- tote perfecti, sicut et Pater vesler ccvlestis perfec-
truendam ilhid potissimum verhum indicit (7uod lusest; » ac si diceret manifestius Estote perfecti
:

Christus de lidehbus in^juit in Evauf^elio « Volo, : perfectione gratiai, sicut j^uter vester cu?lestis est |>er-
Pater, ut sint unum in nobis, sicut et nos unum su- fectione natura? utraque videlicet suo modo; (juia
:

mus, ut sint coiisuiiimuti iu uiiuui. )> Non enim, ut inter ireatorem et creaturam non potest taula simili-
ait, lideles Christi sunt unum, idost nna ([Uiedam res tudo notari, quia inter eos major sit dissimilitudo
qui-fi communis sit omnihus; sed liic modo sunt notanda.
ununi, idest una Ecclesia pro[)ter catholicas tidei uui- Si quis igitur sententiam sive doctrinam prJEfali
tatem, et tandem unum re;;nuin [tropter unionein Joacliim iu hac [)arte defendcre vel a[iprobare praj-
indissolubilis caritatis. Ouemadmodum in camtuica 8uui[)<eril, laiuijuam hffireticus ab omuibus coiifute-
Joannis enislola lef^itur « Quia tres sunt qui testi-
: lur. In nullo tamen per lioc Florensi monasterio,
monium (Jant in orio, Pater, Verbum et S|)iritus; cujus i[)se .loachim extitit instilutor, volumus dero-
sanctus; et hi tres unum sunt. » Statim(|ue subjun- gari : quoniam ibi et regularis instilulio est et ob-
gitur « Et tres sunt qui testiiuonium dant in terra
: : servautia salularis; maxime cum idem Joachim
« spiritus, aqua et sauf^uis et lii tres unum suut; n
; omnia scripta sua nobis assiguari maudaverit, a|)Of-
sicut in codicibus quibusdam invenitur. toliciE sedis judicio approbanda, seu etiam corri-
Nos auteni, sacro et universali concilio appro- geudn diclans e[)istolam, cui propria manu subs-
:

bante, credimus et coulitemur cum Petro. quod una cripsit, in ([ua firmiter confitetur se illam fidem te-
quffidam summa res est, incomprehensibilis (juideni nere ([uain Homaua teuet Eodesia, quie cuuctorum
et inelTabilis, (|ua3 veraciter est Pater et Filius et fidelium, dis[)onente Domino, mater est et magistra.
Spiritus sauctus, tres siniul [lersonac, ac sin^ulatim ReprohaiiHis eliain et damuamus [^erversissiiuum
quaelibet earumdem. Et ideo in Deo Trinitas est so- dogina iuqiii Amalrici, cujus menlem sic pater luen-
lummodo, uon quaternitas (iiiia qucelibet trium
: dacii exciecavil, ut ejus doctrina nou tam hceretica
personarum est ilia res, videlicet substantia, sive ceuseuda sit quam iusaua.
natura divina, quo! sola est universorum principium,

OPUSCULUM XX.
CAPUT I.
In quo excluditur error, et asseritur, ve-
ritas circa divinse essentiue unitatem
« Damnamus ergo et reprobamus
bellum, sive tractatum, quem Abbas Joa-
chim edidit contra Magistrum Petrum
Lombardum. » Exposita forma catholicse
fidei in praecedentibus, in hac Decretali
damnatur error Joachim^ reprobare vo-
lentis doctrinam Magistri Petri Lombardi
circa unitatem divinse essentiae et Trini-
tatem personarum. Et ut utriusque in-
tentio plenius videatur, accipiendum est
ibi quod in praecedenti est dictum quod
scilicet sancta Trinitas secundum com-
munem essentiam est individua et se-
cundumproprietates personales discreta
ut enim supra expositum est^ persona
Patris non distinguitur a persona Fihi
nisi paternitate, et Fihus distinguitur a
Patre filiatione, inquantum scihcet Pater
genuit Fihum et Filius genitus est a Pa-
tre et simihter Spiritus sanctus distin-
: pluribus congregatam, sicut multi ho-
guitur a Patre et Fiho, inquantum pro-
cedit ab utroque. Persona igitur in divi-
nis distinguitur inquantum persona
, iUud Actuum iv, 32 Multitudinis creden-
generat, vel generatur, vel procedit. Con-
sequens^ estquod distinguatur in tribus
personis, et quod sicut est alia persona
Patris, ahaFilii, alia Spiritus sancti
etiam earum alia etaha subslantiavel
sit
essentia quod in Ario damnavit Nicsena
: ad Corinth. xii, 5 Multiunum corpus su-
synodus, asserens Fihum liomousion Pa-
tri,idest coessentialem et consubstantia-
lem. Quod magister Petrus sequens do-
cuit quod una est essentia vel substantia
communis Patris et Fihi et Spiritus
sancti quae nec generat \ nec generatur
;
nec procedit, ut sit penitus indistincta,
ut patet in v distinctione I Sententiarum
eJQS. Joachim autem Abbas Florensis mo-
nasterii non bene capiens verba Magistri
praedicti, utpote in subtihbus fidei dog-
matibus rudis, praedictam Magistri Petri
doctrinam haireticamreputavit, imponens
ei quod quaternitatem induceret in divi-
nis, ponens tres personas et communem
essentiam, quam credebat sic poni a Ma-
gistro Petro quasi aliquid distinctum a
tribus personis, ut sic possit dici quasi
* Pavm. : hunc titulum
omittit.
* Parm.
« Si evgo essentia divina generat,
:
vel pi-ocedit, oonsequens est quod sicut est alia. »
. :
435
quartum. Credebat enim quod ex hoc ipso
quod dicitur Essentia divina nec est
:
generans nec genita, nec procedens, dis-
tinguatur a Patre qui generat et a Fiho
qui generatur et a Spiritu sancto qui
^
procedit. Et ideo ipse Joachim protesta-
batur * quod in divinis non est aliqua res
li- una quae sit Pater et Filius et Spiritus
sanctus, sive illa res ^ una dicatur sub-
stantia, sive essentia, sive natura his :
enim tribus nominibus idem intelligimus.
Sed ne videretur totahter a fide Nicaenae
synodi recedere, concedebat quod Pater
et Filius et Spiritus sanctus sunt una es-
sentia, una substantia, unanatura; quasi
una essentia possit prsedicari de tribus
personis, ut dicamus : tres personae sunt
una essentia, non auteme converso, ut
dicatur una : essentia est tres personaj. Sed
in hoc ipso quod concedebat tres perso-
nas esse unam essentiam vel substantiam
vel naturam, non habebat sanum intel-
lectum. Non enim ponebat unitatem es-
sentiae trium personarum esse veram,
realem et simphcem sed quasi simihtu- ;
dinariam et coUectivam, idest quasi ex
mines dicuntur unus populus, et multi
fideles dicuntur una Ecclesia, secundum
:
tium erat cor unum et anima una et se- :
cundum iUud Apostoh, I ad Cor. vi, 16 :
Qui adhaeret Deo unus spiritus est, scihcet
; ita cumipso et I ad Cor. xm, 8 Quiplan- :
tat et qui rigat, unum sunt. Prseterea I
:
mus in Christo et III Reg. xxii, o, dixit
:
Josaphat rex Juda ad regem Israel : Po-
pulus meus et populus tuus unum sunt. In
quibus omnibus significatur unitas col-
lectiva, et non vera et simplex. Quod au-
tem secundum hunc modum diceretur
esse una substantia vel essentia vel na-
tura trium personarum, probare niteba-
tur quibusdam auctoritatibus. Dicitur
enim Joan. xvii quod Dominus pro fide-
libus suis Patrem exorans, inter cetera
dixit, vers. 22 Volo Pater, ut sint, sci-
:
hcet fideles mei, unum in nohis, idest in
me et in te, per fidem et caritatem, sicut
et nos unum sumus, ut tandem in patria
sijit consummati unum. Ex quo sic ar-
in
guebat. Fideles Christi non sic suntunum
ut sit aliqua una res quse communis sit
^ Al. omittitur : « nec generat. »
" Parm. : « protestatur. »
^ Pai"m. oraittit : « res. »
 436 IN II DECRET. EXPOSITIO.
omnibus sed sunt quodammodo unum
; licet quod divina essentia cst quaedam
idest coUeetive idest una Ecclesia propter
^
summa incomprehensibilis cogitatu
res
unitatem catholicae fidei, ettandem erunt , et ineffabilis verbo, de qua vere preedi-
in patria unum regnum propter unionem cantur tres personae et simul et singilla-
indissolubilis caritatis quia caritas vise : tim. Potestcnim vcre dici quod cssentia
dissolvi potest per peccatum, caritas au- divina est Pater et Filius et Spiritus
tem patrice indissolubilis est. luducebat sanctus et iterum vere dicilur
: Essen- :

etiam adsuse opinionis assertionem quod tia divina est Pater * essentia divina est,
dicitur in .Joan. ult., 7 Trcs sunt qui tes- : Fihus, divina essentia est Spiritus saiic-
timonium dant in cwlo, Pater, Verbum, tus. Quod quidem in nobis non accidit :

et Spiritus sanctus. Pater quidem, cum non enim essentia Petri est Petrus sed ;

dixit Hic est Filius ?neus dilcctus:

: essentia Dei Patris est ipse Pater quia :

et hoc in baptismo, ut dicitur Matth. iii, Petrus est ex multis compositus non au- ;

17, et in transliguratione, ut habetur tem persona Patris, neque persoua Fihi_,

ibid. 17. Filius vero dedit testimonium nec persona Spiritus sancti.
fidei christian* per doctrinam et mira- Sccundo nbi dicit, « Et ideo in Deo Tri-
cula : Joan. vui, 18 Erjo sum
unde dicit : sohimmodo, non quaternitas, »
nitas est
qui tcstirnonium jicrhiheo de mc ipso ; et solvitrationcm quam pro se inducebat
testimonium perhibet de me qui misit me Joachim. Est enim considerandum quod
Pater. Spiritus sanctus testimonium per- nihil connnmcratur aliis nisiquod ab eis
hibuit in specie columbs super Christum distinguitnr. Viulc cum animal non dis-
apparens iu baptismo, et per adventum tinguatur al) liomine, equo et bove, quo-
suum in discipulos Christi. Et ad insi- rum quodlibct est animal ideo non pos- ;

nuandum unitatem trium personarum, sumus dicere quod homo et equus et bos
subditur ununi sunt : Et hi
quod tres : ct aninial sunt quatuor sed sunt tria
;

quidem dicitur propter essentia unita- tantnm, quia quodlihct illorum est ani-
tem. Sed ha^c Joacliim perverse trahere mal. Ita, quiaqua?libettrium personai-um
volens ad unitatem caritafis et consen- est illa res, scilicet divina essentia vel
sus, inducebat consequentem auctorita- natura, non potest dici quod tres personai
tem nam subditur ibidem 8
: Et tres : et illa ressnnt (juatuor, quia illa res non
sunt qui testimonium dant in terra, scilicet est aliquid aliud a tribus personis. Quod
spiritus, aqua ct sanguis. In quibusdam quidcin probat per hoc quod sola divina
libris jidiUtnr sunt ^- : E^t hi tres unum ;
cssentia cst principium crcansuniversa ;

scd hoc in veris oxemplaiihus non habe-
tur, sed in qnibnsdam libris dicitur esse
appositum ab ha^reticis Arianis ad per-
vertendum intellectum sanum auctorita-
tis praMnissai dc unitate essentiali triuin
pcrsonarum. Similiter ctiam Ariani ute-
bantur illa auctoiitate. Ut sint
nobis, sicut ctnos ad oston-
dcndum quod i*atcr ct Filius non sunt
uuum nisi secundum consensum amoris,
sicut ct nos, ut patet pcr Augustinum ct
ita quod nihil potcst invcniri pra'ter di-
vinam essentiam quod scilicet non sit
idcm cum essentia divina, vel nou sit
crcatum ab ca. Trcs autcm persona; non
suiit crcata^ a divina, quia increatus Pa-
ter, increatns Filius, increatus Spirifus
unum in sanctus; quinimmopossumusdiccrequod
unum sumus, Patcr ost [)rincipinm uuivcrsorum, et si-
militcr Filius ct Spiritus sanctus. Unde
manifestumcst quod divina essentianon
cst aliqnid aHud a tribus pcrsonis unde :

Ililarium, (jui dicnnt luinc fnissc pcrvcr-
sum crrorcm Arianoiiim. Undc manifes-
tumest quodJoachim in errorem Ariano-
rum incidit, licet non pcrtinaciter, quia
ipsc scripta sna apostolica' scdis judicio
subjccit, ut inlVa dicctur ct idco consc-
non est quaternitas in divinis, sed Tri-
nitas.
Sed quia Joachim crcdcbat, quod ex
dictis Magistri sequercfur quod esset
csscntia distincta iii tribus pcrsonis; idco
: tcrfio cum dicit, Ef illa res non ost
<(

quentcr ponitur determinatio Concilii j^ro generans neque gcnita nec procedens; »
vcritatc. In qua quidem determinatione ostendit quod hoc non sequitnr. Vcrum
quinquc facit. Primo cnim asscrit vcri- cst cniin (puxl non possuinns tlicerc :

tatcm quam Magistcr l*ctrns doccbal, sci- esscnfia divina cst geucrans, vel gcnifa,

• Parni. « inium coUectione. »

: inler alios Auguslinum Calmelura in commen-
^ .\l. : aUeiulitur. » Parm.
> « attoxitui'. » : tario loci citati.
" Ue liac Aquiiiatis auimadversiouo con^ule " Parm. omiltit « Paler essentia diviua est. •
:
 ; ;

OPUSCULUM XX. 437

vel procedens, sicut non possiimus ^

di- alietas in personis ; sed id ipsum quod
cere quod divina essentia est distincta est Pater, est Filius, et Spiritus sanctus,
in tribus personis (ex hoc enim aliquid quia est eadem essentia trium. Et propter
est distinctum in divinis quod est gene- hoc sunt omnino idem, si idem sit neutri
rans vel genitura vel procedens, ut dic- generis, quia hoc pertinet ad identita-
tum est ) ;
dicere quod
possumus tamen tem essentiae non autem suut idem mas-
;

essentia divina est ille qui distinguitur,
idest Pater qui distinguitur a Filio et
similiter possumus dicere quod essentia
divina est Pater qui generat, et cst Fi-
lius qui gignilur, et est Spiritus sanctus
qui procedit; ita scilicet quod distinctio-
nes importatee per haec tria adjectiva,
generans, genitum et procedens, deter-
minent ipsas personas, de quibus prae-
dicantur prsedicta adjectiva, non autem
culine, quia hoc tolleret distinctionem
: personarum. Ideo autem oportet quod
sint idem neutraliter, ut credantur esse
consubstantiales, secundum fldem ortho-
doxam, id est recte gloriantem, ab orthos
quod est rectum, et doxa quod est gloria,
et catholicam, id est universalem, sicut
supra expositum est. Hoc enim determi-
natum est in Nicaena synodo quod Filius
sit homousion, id est consubstantialis

essentiam vel naturam quse non distin- Patri.

guitur. Non ergo sequitur quod Joachim Quinto cum dicit, « Pater enim ab seter-
putabat Essentia non est generans
: no Filium generando suam substantiam
Pater est generans ergo essentia non : ei dedit, » probat quod una et eadem sit
est Pater quia etsi essentia non gene-
: essentia trium personarum. Pater enim
ret, est tamen ille qui generat, idest Pa- generando Filium, dedit ei substantiam
ter et similiter essentia non nascitur,
: suam, cum generare nihil aliud sit quam
sed est ille qui nascitur, idest Fihus : ex substantia sua alium producere. Et
neque essentia procedit, sed est ille qui sicut ab SBterno Pater genuit Filium, non
procedit, idest Spiritus sanctus. quidem prius non existentem ita etiam ;

ab seterno Pater dicit substantiam Fiho,

non quidem quasi prius non habenti, sed
CAPUT II. quia ab aeterno eam ab alio habuit, idest
a Patre. Et de ista donatione ipse Filius
In qiio ostenditur personarum distinctio- Dei testatur, Joan. x, 29 Pater meus quod :

nem in una individuali essentia ^. dedit mihi, majus omnibus est ; id enim
quod est maximum, est divina essentia.
Quarto cum
Licet igitur alius
dicit, « Sciendum tamen quod aliter se habet
sit Pater, alius Filius, alius Spiritus sanc- in generatione humana, et aliter in divi-
tus non tamen aliud, » concludit quali-
; na. Quia enim natura humana divisibilis
ter secundum fidem catholicam sit si- est, potest homo generans partem subs-
gnificanda distinctio personarum. Circa tantiae suaetransfundere in filium. Divina
quod considerandum est quod in divinis autem natura est simplex et indivisibilis
masculinum genus refertur adpersonam, et ideo subjungit quod non potest dici
neutrum autem genus refertur ad essen- quod Pater partem substantise suae Filio
tiam vel naturam sicut etiam in rebus : dederit. Similiter etiam non potest dici
humanis per masculinum genus qugeri- quod Paterdans substantiam suam Filio,
mus de persona, sicut, Quis currit? Pe- eam sibi non retinuerit quia sic Pater ;

trus per neutrum genus quairimus de

: desiisset esse divina substantia. In cor-
natura, sicut, Quid est homo? Animal poralibus enim quod datur, non retine-
rationale mortale ^. Quod igitur in divinis tur; qui dat equum, non retinet
sicut
essentia est indistincta, persorise vero ipsum sed in spiritualibus simul datur
;

distinctsB nominibus distinctivis

; ideo aliquid et retinetur; sicut qui communi-
utimur in divinis in masculino genere, cat alii scientiam, retinet ipsam. Patet
non autem in neutro. Dicimus enimquod igitur quod Filius sine ulla diminutione
licet sit alius Pater, et aliusFilius et alius accepit nascendo substantiam Patris, et
Spiritus sanctus ; non tamen sunt aliud : Pater eam retinet unde sequitur quod:

quianon est alietas *in essentia, etsi sit Pater et Filius habeant unam substan-

* Parm. omittit « non possumus

: dicere.. ^ Parm. omittit : « mortale. »
vel genita, vel procedens, sicut non. » * Al. : « alienitas. »
® Parm. omittit hunc titulura.
438 IN II DECRET. EXPOSITIO.
tiam : et eadem ratio est de Spiritu sanc- sicut et nos iimcm sumus; sic inducebat
to, qui ab utroque procedit. Pater autem Joachim ac si eodem modo accipiendum
est substantia sua, quia non est in eo ali- esset hoc quod dicitur unum, in nobis,
qua compositio, et similiter Filius et Spi- et in divinis personis. Hoc autem est
ritus sanctus. Cum ergo sit una essentia falsum ;
quia in fidelibus sic accipitur ut
trium, sequitur quod una res, quse est intelligatur unitas caritatis per gratiam ;

divina essentia, est Pater et Filius et in divinis autem personis sic accipitur
Spiritus sanctus et ideo irrefragabiliter
; ut intelligatur unitas ejusdem naturae.
est probata sententia Magistri Petri Lom- Et hoc probat pcr simile quia Dominus
:

bardi, et per consequens dictum Joachim dicit, Matth. v, 48 Estote vos perfecti,
:

infirmatum ut falsum. sicut ct Pater vester coelestis perfectus est.

Sexto cum dicit, « Cum ergo Yeritas Non tamen est idem motus perfectionis
pro fidelibus suis ad Patrcm orat etc, » humana^ ct divinse quia non potest esse
;

ponit auctoritates quas male intellectas tanta similitudo inter Creatorem et crea-
pro se Joachim inducebat. Quod enim turam, quin major inveniatur ibi dissi-
Uominus orans pro fidelil)us dicit, Joan. militudo, propter hoc quod creatura in
xvn, 21 Volo utipsiunum sintin nobis,
: infmitum distat aDeo.
 OPUSCULUM XXI.

TRAGTATDS («) DE SORTIBUS AD DOMINDM DE BURGO'.

(edIT. ROM. XXV.)

Postulavit a me vestra dilectio ut quid quid esse sestimaret circa esse divinum,
de sortibus sentiendum sit, vobis scribe- vel circa numeros, vel circa motus sohs
rem ^. Non est * fas ut preces quas fiducia- et stellarum. Alia vero sunt quae natu-
liter caritas porrigit, apud amici * animum raliter quidem contingunt et ut frequen-
repulsam patiantur. Unde petitioni ves- tius eodem modo eveniunt, quandoque
trae satisfacere cupiens, intermissis pau- tamen, sed rarius, ahter contingunt ;

lisper occupationum mearum studiis,
solemnium vacationum tempore % quid
mihi de sortibus videatur, scribendum
curavi, De quibus considerare oportet
in quibus ^ locum sors habeat, quis sit sor-
tium flnis, quis modus, quse earum vir-
tus; et utrum eis liceat uti secundum
sicut sestatem esse siccam, hiemem vero
pluviosam. Contingit tamen interdum,
sed rarius, evenire contrarium, ex eo
quod sohlus naturae cursus ex aliquibus
causis impeditur. In neutris autem prae-
dictarum rerum secundum se conside-
ratis locum sors habet. Potest quidem '^

christianae religionis doctrinam. sors locum habere non tamen secundum

CAPUT L
In qnibus rebus fiat inqidsitio per sortes.
Primo igitur considerandum est quod
rerum quaedam sunt ex necessitate et
semper, sicut Deum esse, duo et tria
esse quinque, solem oriri, et alia hujus-
modi, quse vel semper sunt, vel semper
eodem modo eveniunt. In his autem sors
locum non habet. Derisibihs enim vide-
tur, si quis sortibus explorandum ali-
quod res naturales in se considerantur,
sedsecundum quod cursus earum attingit
aliqualiter usumhumanae vita^, sicut" ab
aliquibus sorte inquiripotest ^
an fluvius
inundet et domum et agrum occupet, an
pluvia aestate abundet et '° fruges in agro
corrumpet. Sed an pluvia vel fluvius-
inundet in loeis desertis, in quibus hsec
ad usum humanae vitae non pertinent
nullus sorte inquirere studet. Ex quo
patetquod sors proprie inrel)us humanis
locum habet. Sed quia ad unumquemque
hominum pertinet solUcitari de his quae
pertinent ad usum propriae vitae et eorum

(S. G.) Jacobum de Bonego. ^ Parm. addit « : ut. »

^ Parm. conscriberem. »
: (I '" Parm. omittit : « et frugesin agrocorrum-
' Parm. « autem. »
:
pet. B
" Parm. « amiciim. »
:
(a) Cod. S. Vict. eumdem tractatulum, sod ab-
* Parm. « tempoinbus. »
:
breviatum continet. Unde legitur ad marginem :

" Parm. omittit « considerare oportet in qui-

: « Deficit prologus, scilicet Postulavit, etc. Item
:

bus. »
nulla convenientia est luijus cum alio in quo vidi.
"^
Parm. « sed si res secundo
: dictse conside Ideo vel aliud scribatur, vel exemplar aliud ba-
rantur secundum quod. beatur. »
Parm. « sic. »
**
:
440
cum quibus quocumque modo commu-
nionem habet, consequens est quod nec
ad omnes res humanas inquisitio sortis
extendatur. Niillus enimin existens
forte aliquid inquirendum curat de his
quae ad Judaeos pertinent, cum quibus
^
nullatenus in vita communicat. Sed de
his consueverunt homines sorle aliquid
inquirere quae qualitercumque ad eos
pertinent, vel ad sibi conjunctos. Rursus
autem nec in his omnibus sortes inquiri
videntur. Nullus enim sorte inquirit ea
quae per suam industriam vcl cognosce-
re, vel ad efTectum perducere potest.
Derisibile namque videtur, si quis sorte
inquirat an comedat, fruges ex agro
colligat, vel si id quod
vel equus. Relinquitur igitur quod homi-
ues sorte aliquid inquirunt in rebus hu-
manis aliqualiter ad se pertinentibus,
qua^ pcr propriam prudentiam non pos-
sunt cognoscere, nec ad efrectum perdu-
cere.
CAPUT
Osfeuditur ndfjucm /inem sortes ordinan-
tur.
Quia igitur in his aliquid sorte requi-
ritur quai pcrtinont ad
na\ necesse est (juod
secundum quod res aliquae
sortis tendat,
accommodantur usui vitae humanae. Cir-
ca ea vero qua? veniunt in usum huma-
num, primo quidem solliritantur homines
ut ea qualitcrcumque habcant secundo
vero ut habitis utantur; tertio vero ut
futurum (!ventum usus cognoscant. Et
(luiares vitae nostra' (lcservicntes in nos-
tros usus assumere non possumus nisi
eas aliqualiter habcamus res autem sc-
cundum sui naturam communes sunt
omnibus : ad hoc quod cis
nccesse fuit
distincte homincs uti possent, ut per ali-
quem moduminterhomincs dividerentur.
t}uando(jue autem communium rcrum
divisio cx humana induslria ct volunta-
tum concordia potcst ad cllccfum pcrdu-
ci ;et tunc sortibus non indigetur. Sed
quando humauus sensus non sufficit ad
concordilcr dividendum, tunc consucvc-
runt sorte dividcre, secundum illud Pro-
ver. xviii, 18 Contradictiones comprimit
: tandis potest dirigi, et tamen futurorum
'
Parm. : « Indo'5. «
DE SORTIBUS.
sors. Sicut autem est distinctio faculta-
tum, ita etiam et honorum sive dignita-
, tum. Unde quandoque contingit quod
(jallia aliqui non valenfes concorditer eligere
aliquem cui dignifas aliqua conferatur,
sorte hoc requirendum existimant. Quod
etiam in veteri lege observatum fuit, ut
sorte quffdam ad officium summi Sacer-
dotis accederent unde dicitur Luc. I
:
quod Zacharias sorte exiit ut incensum
poneret. Saul etiam sorte fuit electus in
regem, ul legiturRegum, x.
I
Sicut autem contingit dubitari circa
disfributionem honorum ita et circa
,
distributionem pcenarum. Et ideo si cre-
datur ali(juis puniendus, ignoretur au-
videt, est homo tem quem puniri oportet, sorte hoc aJi-
quibus inquirendum videtur. Sic enim
legimus Jonam fuisse in mare projec-
tum, sieut et Josue Achan de anathemate
surripienlem sorte punivit, ut legitur
Josue VII. Sic igitur uno modo sors or-
dinatur ad inquirendum quis sit habitu-
rus vel possessioncm vel dignitatem vel
pcenam; ct hapc vocari potest sors divi-
II. soria, quia per eam dividitur id quod
ignoratur' qualiter sit distribuendum :
unde et verl)um sortiendi a sortibus
sumptum essc viilctur.
Sicut autem dubilare contingit quis
rem aliquam sit habilurus; ita dubitare
usum vila' huma- conlingit ufrum rc aliqua sif utendum,
ad hoc inquisitio et univcrsalilcr utrum expcdiat aliquid
agere. iNam omnis actio usus aliquis est
vel sui ipsius, vel rei altcrius. Cum igi-
tur talis occurrit dubifatio circa agenda;
si (juidcm pcr humanam prudcntiam huic
; dubilationi satisfieri possit, ad humanum
consilium recurrendum opinamur. Sed
quia, ut dicifur Sapicn. ix, 14 Cof/ita-
:
tioncs mortalium timids' ct incertx provi-
dentiiV nostrx; ubi luimano consilio du-
; bitationi plcnarie occurri non potest, ad
sorlium in(juisilionem rccurrerunt. IIujus
excmj)liim legimus in Eslher cap. iii, 7,
ubi dicilur quod missa est sors in urnam...
quo die et quo mense gens Judxorum de-
beret inter/ici : et quia hujusmodi sors
sucocdit loco consilii, polcst dici sors
consulloria, quasi ad consultandum or-
dinata.
Sollicitanfur cliam plcrumque homines
dc fuluris cvcntibus, cx quorum cogni-
tione homo in pluribus agendis vel vi-

cognitio excedit humanam
secundum illud Eccle. viii, 6
minis afflictio qui ignorat prseterita et
futnranullo scire potestnuntio. Unde Jio-
mines, ad aliquid de futuris eventibus
cognoscendum, interdum putant esse re-
currendum ad sortes et hujusmodi sor- ;
tem divinatoriam vocare possumus
divini enim dicuntur qui aliqua de futu-
ris praenoscunt quasi sibi attribuentes
,
quod est proprium Dei,
Isa. XLi, 2 Annuntiate quse venturasunt
: sive astronomos, qui etiam genethliaci
in futurum, et sciemus quia dii estis vos.
CAPUT
In quo ostenditur quis sit modus inquirendi
per sortes.
autem oportet quod multipliciter
Scire
aliquicognitionem exquirunt eorum quae
humanam excedunt industriam. Quidam
enim manifesta responsa deposcunt vel
a Deo vel a daemonibus quorum pri-
mum pertinet ad propheticos viros, qui
quadam privilegiata
conjuncti, ab eo merentur instrui de fu-
turis eventibus aut de quibuscumque
, bellum cum rege Persarum esset factu-
supernaturaUbus rebus, secundum illud
Amos III, 7 No7i faciet Dominus Deus
: tem inveniens, tristitiae causam quaesi-
verhum nisi revelaverit secretum suum
, vit :quae respondit, Persam periisse
ad servos suos Prophetas. Revelat autem
iuterdum vigilantibus per manifestam
visionem, interdum autem per somnium,
secundum illud Num. xii, 6 Si quis
fuerit inter vos Propheta Domini, in vi-
sione apparebo ei, vel per somnium lo-
quar ad illum. Hujus autem
ticularis homines participes
plerique
efTecti * admonentur in somnis de his
quai pertinent ad eorum salutem ; unde
dicitur Job xxxiii, 15 Per somnium in
visione nocturna, quando irruit sopor su-
per homines et dormiunt in
aperit aures virorum, et erudiens eos ins-
iscipli- truit disciplinam *, iit avertat hominem
if/.
ab hisqux fecit, et liberet eum de'
super-
bia. Secundum vero pertinet ad nigro-
manticos, qui quibusdam incantationibus
et sacrificiis a daemonibus aliqua res-
ponsa exquirunt vel sermone prolata,
vel aliquibus signis demonstrata et hoc
vel in vigiha, velin somno.
Quandoque vero aliquorum occultorum
Parm. : « perfecti. »
,
OPUSCULUM XXI.
industriam, homiues exquirunt notitiam ,
quasi si-
: Midta ho- gnum eorum accipientes ex quibusdam
,
quae in aliis rebus considerant cujus :
quidem inquisitionis diverscB sunt spe-
cies. Exquirunt enim quidam occultorum
notitiam sive circa futuros eventus, sive
circa ea quae expeditagere, per conside-
: rationem coelestium motuum, inspiciendo
scilicet motus et situs eorum, ex quibus
futura et occulta se posse cognoscere
secundum illud putant quod pertinet ad mathematicos
:
appellantur propter natalium dierum con-
siderationes.
Quidam vero occultorum notitiam ex-
III. quirendam putant considerando motus
et voces aliquorum animalium, et etiam
hominum sternutationes quod totum :
pertinet ad auguria sive ad aruspicia,
quae exinde dicuntur, quia prsecipue aves
inspiciunt, et earum garritus attendunt.
Alii vero sunt qui occultorum notitiam
quaerunt ex aliquibus quae ab hominibus
dicuntur vel fiunt sub alia intentione -
: quod quidem inquisitionis genus proprie
nomen vocatur : cujus exemplum ex
familiaritate Deo Valerio Maximo accipere possumus, qui
narrat quod cum Lucius Paulus consul
rus, a curia regressus filiam suam tris-
:
decesserat enim catulus quidam nomine
Persa. Arripuit igitur omen Paulus, et
spem clarissimi triumphi animo concepit.
: Quidam vero quaerunt occulta atten-
dendo quasdam figuras in quibusdam
corporibus apparentes, ut puta secundum
gratiae par- lineas manus humanae quod dicitur chi-
romantia, vel etiam in osse spatulae cu-
jusdam animalis quod dicitur spatulantia.
Tertio vero modo aliqui notitiam pc-
: cuitorum requirunt ex his quae per eos
geruntur, eorum considerantes eventum :
lectulo, tunc quod etiam multipliciter fit. Adhoc enim
genus pertinet geomantiae usus per ,
quem quibusdam punctis descriptis eos
diversimode secundum quasdam figuras
disponendo, aliquorum occultorum pu-
tant per hoc se notitiam posse acquirere.
Pertinet etiam ad hoc genus quod qui-
busdam cedulis reconditis in occulto
; dum in quibusdam earum diversa scri-
buntur, in aliis vera nihil discernitur ,
quid accipientibus cedulas contingere
' Parm. : « aliqua attestatione. »
 '

442 DE SORTIBUS.
debeat, vel de eis quid oporteat fleri : occurrat. Et similiter aliae sortium diver-
cui etiam simile est quod quibusdam sitates facile colligi possunt secundum
festucisinaequalibus absconditis, diversa commixtionem tertii generis ad alia duo.
circa aliquos indicantur ex eo quod ma- Haic igitur de modo sortium dicta sint.
jorem vel minorera accipiunt. Ad quod
'

etiam aliqualiter pertinere videtur taxil-

lorum projectio, vel si aliquid aliud fiat, CAPUT IV.
per quod dijudicatur qualiter sit aliquid di-
videndum, vel quid oporteat agere ad co- Unde sit sortium virtus.
gnoscendumaliquodpraBteritumoccultum
futurum. Unde etiam duella videntur ad Oportet autem considerare, an sit ef-
hoc pertinere, nisi inquantum pcr artem fioax praedicta inquisitio sortium. Ad
vel virtutem plerumque unus alium su- cujus considerationem assumere oportet
perat. Videntur etiam ad hoc pertincre diversas opiniones circa rerum humana-
judicia ferri candentis vel aquae, vel alia rum eventus.
hujusmodi nisi quod in his non est
; Quidam enim fuerunt qui res humanas
evcntus indifferens unde in his requi-
: nuho superiori regimine gubernari exis-
ritur expressius divinae virtutis judicium timavcrunt; sed solum ratione humana;
quam in aliis supradictis. ita quod quaecumque praeter humanam
Nomen autem sortis ad hoc tertium providentiam flunt in rebus humanis cre-
inquisitionis genus videtur pertinere : derent esse omnino fortuita. Secuudum
cum scihcet ahquid fit ut, ejus eventu igitur horum sentcntiam nulla potest
considerato, aHquod occultum innotes- esse praecognitio futurorum. Ea enim
cat undc sortcs dicuntur projici, vol in
: quae fortuito fiunt, incognita sunt undc :

sinum mitti, vel aliquid aliut) additur in totahter sors divinatoriatolhtur. Simihter
commemoratione sortium quod pertinet etiam nec sors consultoria locum habe-
ad actum humanum secundum iUud , ret quid enim utilc sit consultanti, pen-
:

Proverb. xvi 33 Sortes mittuntur in

: satur ex fnturis evcntibus unde si fu- :

sinnm. turi eventus ignorantur consultatio,

Patet igitur ex supradictis quod sors fnistra flet. Secundum hos tameu sors
est inquisitio occulti excedentis huma- divisoria locum potost habre non quod :

nam industriam, por ahquid a nobis fac- per cam dcccrnatur qnid in divisione
tum scihcet rcl)us liumanis ad nos por-
; rerum cxpcdiat scd ut (juod ratione defl-
:

tinentibus vel habcndis vel utendis vel niri non potest, sahem rclinquatur for-
cognoscendis. tun«. Sed ha^c opinio divinam providen-
Scire autem oportct quod quandoquc tiam, quaMnflnita est, certofincconcludit.
hoc tertium inquisitionis genus quod ad ])um enim subtrabit a (Hvina providentia
sortes dictum est pertinere, potest aUcui rcshumanas, in quibustamenplerumque
praedictorum gcnerum pcrmisccri. 0'i«'^n- manifosta indioia divinae gubernationis
doque quidcm prophetica' consultationi : apparont ipsis otiam rcbus Immanis
,

sicut patct in facto (rcdeonis, qui volhis
expandcns in areo inquisivit signum
, tuare affirmat. Subtrabit etiam cujus-
roris a Domino, ut logitur .hidicum vi,
Ouandoque vcro pormisoctur nigroma-
tica^ inspoctioni, siout in
cundum quod inspiciuntur viscera ani-
malium da'inonibus immolatorum. Ouan-
doque vcro astronomioa' oonsidorationi,
etiam augurum obscrvationi, puta si hoc
facit injuriam (piasal)squc rogimino thic-
oumquerehgionis cultum, et Dei timorem
hominil)us aufcrt. Unde penitus est re-
arusi^icio, se- pudianda.
Alii vero fuorunt qui dixerunt omnes
actus humanos et evcntus eorum, et
omncs humanas neccssitati sidorum
res
subdi unde oum sit oertus ordo quo
:

aut illud facicnti, aspectus talis stellae moventur coelestia corpora ex eorum ,

vel talis avis occurrat. On^^indoquo voro
divinationi, qiuT fit pcr obsorvationom
verborum propter aliud dictorum ad
quod pertinere videtur quod aliqui in
in apertione librorum observant quid eis
oonsidoratione a^stimabant posse per cer-
titudinom futuros bominnm ovontus prae-
: nosoi, nisi quatonus ad hoc boniiiiibus
exporicntia deficit. Et quia secundum
horum scntentiam omnes actus humani

* Parm. omittit: « vel minorem. »


ex siderum necessitate proveniiint, con-
sequens est ut etiam ipsi humani actus,
qui requiruntur ad sortes secundum
siderum dispositionem procedant, ut hoc
vel illud proveniat puta, si geomanticus
;
puncta describat in pulvere, manus ejus
moveri asserunt secundum cceU virtuteiTi
ad hoc quod talis numerus punctorum
proveniat qui sit conveniens disposi-
,
tioni coelesti ; idemque
bus dicunt. Et sic secundum ea quae pro-
veniunt ex hujusmodi actibus dicunt
futura posse prsenosci, secundum quod
procedunt ex virtute ccelestium corpo-
rum, ex quibus humanos eventus dis-
poni existimabant. Et sic secundtim hanc
opinionem sors divinatoria locum habet,
per quam considerantur futuri eventus
et per consequens consultoria, quee de-
pendetex considerationefuturorum even-
tuum. Divisoria etiam sors locum habet
non solum quantum ad hoc ut rerum di-
visio sortis judiciorelinquatur sed etiam
quantum ad hoc ut sic possideantur res
sicut dispositio coelestis requirit. Et qnia
non solum actus humanos, sed etiam
ceterorum animaUum motus, atque om-
nium natnralium corporum sideribus
dicunt esse subjectos secundum prae-
dictam etiam rationem dicunt, per au-
guria, et alios praedictos
modos ad idcm genus pertinentes
,
posse futura pra^nosci, inquantum hos
motus vcl dispositiones ex virtute side-
rum dicunt procedere unde hujusmodi
nominant stellas secundas, quia in his
impressio queedam apparet ccelestium
corporum. Et quia homo dormiens non
habet perfectum rationis usum, sed se-
cundum imaginem communem movetur,
ex prsedicta etiam causa dicunt somnia
vim inquantum sci-
divinationis habere,
Ficetmotus phantasmatum quse apparent
in somnis, ex corporum ca?lestium dispo-
sitione procedunt. Sed et hsec opinio ex-
pressam continet falsitatem. Non enim
est possibile quod coelestia corpora in
ahquid incorporeum imprimant; quia
quolibetincorporeumestvirtuosius etno-
bihus quoiibet corpore. Intellectus autem
humanus neque est corpus neque virtus
corporei organi, ut Aristoteles probat
alioquin non posset omnium corporum
naturas cognoscere sicut oculus non
; tio sit in nobis ad haec vel illa facienda
posset videre omnes colores, si pupilla
' Parm. : « infecta. »
'«Posset... sicut in solaribus.
OPUSCULUM XXI. 443
esset aliquo colore afTecta *. Impossibile
est ergo quod corpus cceleste imprimat
, in intellectum humanum. Voluntas au-
tem in intellectiva parte est, et movetur
a bono per intellectum apprehenso :
unde pari ratione corpora coelestia in
eam imprimere non possunt. Omnes au-
tem actus humani principaliter ex intel-
lectu et voluntate procedunt. Non pos-
in ceteris simili- . sunt igitur per certitudinem futuri ho-
minum actus prsenosci per inspectionem
, coelestium corporum ; et multo minus
per inspectionem quorumcumque alio-
rum quse ab eis moventur, puta per gar-
ritum avium, per descriptionem puncto-
rum, et alia supradicta. Manifestum est
autem quod humanarum rerum eventus
: phirimi ab actibus humanis dependent :
unde nec evcntus humanarum rerum per
prsedicta possunt praenosci. Inquantam
tamenhumanarum rerum eventus depen-
det ex ahquibus corporeis causis, sicut
; abundantia frugum ex siccitate aeris vel
pluviarum descensu, nihil prohibet eos
ex inspectione stellarum posse praenosci,
et per consequens ex consideratione
aliorum corpornm, quae dispositionem
, stellarum sequuntur quia, sicut Augus-
:
; tinus dicit in VI De civ. Dei, c. vi « non
usquequaque absurde dici potest', ad
inquisitionis solas corporum differentias afflatus quos-
,
dam valere sidereos, sicut solaribus ac-
cessibus et recessibus. » Videmus etiam
ipsius anni tempora variari, et lunaribus
: incrementis atque decrementis augeri
aut minui quaedam genera rerum ^ unde
et nautae ex consideratione stellarum et
statu animalium praenoscunt ventos et
tempestates futuras. Nec tamen erit de
sortibus similis ratio quia per sortes :
non solum de actibus humanis inquiri-
tur, sed etiam per humanos actus inqui-
sitio ipsa procedit unde non potest dici
:
quod ipsa projectio sortium, corporum
coelestium dispositionem ex necessitate
sequatur. Quia tamen ad actus humanos
non solum concurrunt voluntas et intel-
lectus, qui impressioni siderumnon sub-
duntur, sed etiam sensitiva pars animae,
quae in eo quod corporali utitur organo,
necesse est quod corporibus coelestibus
: subjiciatur; potest dici quod ex disposi-
tione coelestium corporum aliqua inclina-
;
inquantum scilicet ad hoc inducimur per
' Parm. omittit : « rerum. »
et decesibus. »
 ,

444
imaginariam apprehensionem, per ap-
petitus sensitivi passiones, scilicet iram,
timorem et alia hujusmodi, ad quae homo
est magis minus dispositus secundum
vel
corporalem complexionem, quae subditur
dispositioni stellarum. Quia tamen homo
perintellectumet voluntatem,imaginatio-
nis phantasmata ct sensibiUs appetitus
passiones reprimere potest ex stellarum
dispositione nuUa necessitas inducitur
homini ad agendum, scd quadam incH-
natio sola quam sapientes moderando
,
refrenant. Propter quod Ptolomwus dicit
in Centilofjido quod « sapiens homo do-
minatur astris, » idest inclinationi quae
ex astrorum dispositionc relinquitur.
Stulti vero omnino sccundnm ea agun-
tur, quasi ratione non uteutes in quo
parnm discordant a bestiis
DE SORTIBUS.
et eventibus casualiter accidunt, per acci-
dens sunt; puta quod homo fodiens se-
pulcrum, inveniat thesaurum. Quod vero
per accidens est, non est unum. Fnde
nuUum agens naturale inclinare potcst
ad id quod per accidens evenit. Posset
igitur esse in homine aliqua inclinatio
naturalis ut sepulcrum foderet, quia hic
; hoc aliquid uiium cst, et similiter ad hoc
quod thesaurum quau'eret; sed hoc quod
fodienti sepulcrum thesaurus occurrat
non potest causam naturalem habere.
Non igitur per modum inclinationis ad
omnes eventus humanos secundum prae-
dictam opinionem sortium inquisitio ef-
ficax esse potest. Sed intellectus potest
accipere ut unum quod evenit per acci-
; dens, ex multis unam compositionem
secundum
, formando et ideo nihil prohibet aliqua
:

illud Psalm. xlviii, 1.'^ : Honw, cum in qua' |icr accidens evenire videntur, ab
lionorc essct, non inlcllexit; conijjiiratus aIi(iiio intcllcctu esse pra^ordinata puta, ;

est jumcntis insipicnlihus, et similis facfus si aliquis lapidem in via ponat, ad quem
est illis. Et quia « stuitorum » secundum qui ab eo miltitur, impingens cadat;
Salomonem Kccl. i, l.j infniitus est nume- casus quidem euntis est per accidens,
rus, autem perfecte ratio do-
in paucis non eveniens secundum ejus proposi-
minatur, pluribus hominum inclina-
in tum ; est autem dispositum per intellec-
tiones coelestium corporum sortiuntur tum alterius eum mittentis.
cfTectum. Et propter hoc quandocjue as- Et secuiidum hunc modum alii dicunt
trologi cx inspectione stellarum vera quod ea qua^ inhumanis evcntibus se-
pranuintiant, pra^cipue circa communes cundiim nos videntur esse fortuita, ab
eventus; qnamvis in particularibus fre- aliquo superiori intellcctu ordinantur.
quenter dcficiant propter rafionem ,
Suprcmus aulcm inlellectus Deus est,
qua3 corporibus cfplcstibus non cst sub- qui sicut sua sapicntia universa in esse
jecta unde in protractione punctorum
: produxit, ita etiam eadem sapientia con-
geomanliae actores hoc observandum
, servat et movct, omnia dirigens in dcbi-
putaiit, ut ct ille fpii protrabit puncta, tum fincm, secundum illud Sap. viii, 1 :

absquc praMueditalionc ralionis proce- Atti/u/it a fne usquc ad fncm fortitcr, et

dat ; consultat, (juasi interiori
et ilie (lui
sollicitudine instigatus interrogct, non
quasi ex deliberalione rationis quod
etiam in omnibus talibus consultalioni-
bus diciint esse servanchim. (Juamvis
autem secundum praHlictum inclinationis
modum, corpora codcstia disponant ad
dispo)iit omnia suavitcr. Divina autem
dispositione non solum moventur cor-
: pora, sed ctiam bomiimm mentes ad pro-
prias actioncs. A Dco enim illuminatur
inlellcctus humanus ad veritatem cognos-
cendam; unde Psalmista petebat Psalm.
XII, 5 Illumina oculos mcos, nc u)}(piam
:

aliijuos actus humanos nccessitalem n(ui o/jdormia)n in inortc. Ejus etiam virtute
imponendo, non tamen ad omnes even- movcntur hominum voluntates ad desi-
tus humanos talis inclinatio se potest derandum ct agendum, secundum illud
extendere. Corpora enim c(Pleslia nalu- Apostoli ad Phil. ii, \:\ Dci/s cst (jui opc-
:

raliter agunt. Est autem hoc natura' pro- ratur in lu^hisct vcllc ct pcrfccrc pro ho)ia
prium ut ad unum aliquid tiMuiat; sicut vo/untatc. Et quia inlcUectus et vohmtas
etiam actio rei naluralis ab uno procedit sunt propria principia actuiim humano-
principio, scilicet a propria forma rei, rum, ('onsc(iucns est (juod humaiii actus
qwv est naturalis actionis principium. suiidaiilnr dispositioni divina", sccundum
Iiitclleclus vero agit per formas mcnlc illud Isai. xxvi, 12 : ())n))ia opcra )\ostra
conceptas, qua* in eodem possunt multi- operatus cs in )iohis. Quia igitur el hu-
plicari et ideo potcstates rationalcs
: mani actus ct extcriorum rcrum molus
non determinantur ad unum, scd se ha- providentia' divina' subduntur, quid uni-
bent ad multa. Ea vero qua» in humanis cuique accidero debeat, ex divina dispo-
 ;

OPUSCULUM XXI. 443

sitione procedit, per quam qiiidam sui tuntur in simim, sed a Domino temperan-
propositi debitum fliiem assequuntur : tiir : et Dionysius dicit, v cap. Ecclesias-
unde Psalmista petebat, Psalm. xxiv, 5 : ticae hierar., de divina sorte quaj super
Dirige me in veritate tua. Et interdum Matthiam divinitus cecidit : « Alii quidem
etiam homines in aliquod boiium dispo- aliter dixerunt non religiose tractantes,
sitione divina indueuntur praeter eorum sicut arbitror; meam autem et ipse in-
propositum unde et Apostolus dicebat
: tentionem dicam. Videiitur mihi sacra
ad Ephes. iii, 20 Deus potens est facere
: eloquia sortem nominare thearchicum,
omnia superabundanter quampetimus aut idest divinum, quoddam donum demons-
intelligimus. Simihter etiam ex divina trans iUi hierarchico choro, » idest apos-
dispositione procedit quod homines defi- tohco, « divina electione susceptum. »
ciunt a suo proposito, secundum illud Per quod datur intelligi, ad sortem per-
Job V, 12 Qui dissipat cogitationes mali-
: tinere cum ex dono Dei per certum effec-
gnorum, ne possint implere manus eorum tum humanorum actuum declaratur ho-
quod cceperant. Interdum etiam ex divina minibus quid divina dispositio habeat vel
dispositionedejiciunturaliquiinadversa, in rebus dividendis quod pertinet ad di-
quae nec cavere potuerunt, secundum visoriam sortem vel in rebus agendis
;

illud Isai. xxiii, 7 Ducent eam pedes sui

: quod pertinet ad consultoriam; vel in
longe ad peregrinandum. Quis cogitavit futuris praenoscendis quod pertinet ad
hoc super Tyrum quondam coronatam? divinatoriam sortem.
Et postea subdit Dominus exercituum
: Gonsiderandum tamen quod divina dis-
cogitamt hoc. Et inde est quod dicitur positio quorumdam spirituum ministerio
Jer. X, 23 Scio, Domine, quia non est
: operatur, secundum illud Psalm. cii, 20 :

hominis via ejus, ?iec viri est ut ambulet Benedicite Domino omnes Afigeli ejus et :

et dirigat gressus suos. postea subditur Ministri ejus qui facitis

:

Ex his igitur patet quod humanarum voluntatem ejus unde eorum operatio in
:

rerum eventus non subduntur totaliter omnibus divinae dispositioni concordat

dispositioni humanae, sed dispositioni di-
vinffi ex qua contingit quod aUqui ad
: est judicium, et de his quae aguntur dis-
ampliora bona proveniunt quam excogi-
tare potuissent, qui dicuntur bene fortu-
nati; quidam vero ab his quae prudenter
disponunt, deficiunt, et ad inordinata
mala deveniunt, quiinfortunati dicuntur.
Hoc autem non solum
vina firmatur, sed ex sententiis philoso-
phorum patet. Aristoteles enim in hb.
De bona fortuna sic dicit « Hominis
principium non ratio, sed aliquid melius.
Quid igitur erit meUus scientia et intel-
lectu, nisi Deus? Et propter hoc bene for-
et sic de his quae per eos aguntur, idem
positione divina. Sunt tamen quidam de-
ceptores spiritus, quos daemones nomi-
namus, qui quamvis, quantum in ipsis
est, dispositionidivinae renitantur, utitur
tamen Deus eis ad suae dispositionis im-
auctoritate di- pletionem, sicut et malis hominibus uti-
tur ad implendum suae propositum vo-
luntatis, ut patet in tyrannis, quorum
: nequitia usus est ad coronas Martyribus
fabricandas. Hujusmodi autem immundi
et faUaces spiritus ambiunt honorem Di-
vinitatis sibi ab hominibus deferendum ;

tunati vocantur qui si impetum facient,
diriguntursinerationeexistentes:habeiit
enim principium tale quod est meUus in-
teUectu et consUio.
Sic igitur secundum prsedeterminata
ex divina dispositione inquisitio sortium
efficaciam potest habere, inquantum et
eventus exteriorum rerum divinae provi-
dentiae subjiciuntur,et
actus diriguntur. Et sic potest contingere,
Deo faciente, ut humani actus talem sor-
tiantur effectum sive processum qui
competit exteriorum rerum eventibus
et ideo iUis rebus se ingerunt quae ad
Deum pertinere videntur, ut divinitatis
eishonor ab hominibus deceptis exhi-
beatur. Etinde estquod imaginibus quas
a principio fecerant homines ex inordi-
nato affectu ad mortuos, daemones se in-
cluserunt, in quibus responsa dabant, ut
ex hoc divinum honorem sibi conquire-
peripsam humani rent. SimiUter autem cum per sortes vel
quoiibet aUo modo homines pra^ter debi-
tumordinemoccuUaexquirunt, ingerunt
se daemones, ut divinationis praetextu
: homines in errorem inducant unde Au- :

unde dicitur Prov. xvi, 33 Sortes mit- : gustinus in II Super Gen. ad litteram
'

* Al. redundat hic : « dicit. »

 446
cap. XVII, de mathematicis loquens, qui
per astra futuros eventus preenuntiaut,
« Fatendum est » inquit « qiiando ab
istis vera dicuntur, instinctu quodum
occultissimo dici, quem nescientes hu-
manffi mentes patiuntur quod cum ad
decipiendos homines sit, spirituum im-
'
mundorum et seductorum operatio est »
et in II De doctrina chinstiaiia c. xxni
dicit, omnia hujusmodidivinationum ge-
nera ad pacta quaidam cum dajmonibus
inita pertinere. Et ab hoc non discordat
sententia Valerii Maximi, qui dicit quod
hominum observatio aliquo contracta
religionis innixa est, quoniam non for-
tuito motu, sed divina providentia cons-
tare creditur.
Patet ex praemissis, unde sortes
caciam habent.
'
CAPUT V.
1)1 qiio ostenditur utrum sortibus liceat uti.
His igitur visis, dc facili patet utrum
sortibus hceat uti. Kt primo manifostum
est quod nuUi Christiano licet ahquod
pactum societatis cum damonibus habc-
re. Dicit cnim Apostulus I ad Cor. x, :20
Solo vos socios /icri dtvnionioruni
quam societatem pertinent non solum
manifestae da^monuiu iiivocationes, qui-
l)us iiigromanfici utunfur, sed efiam inia'-
cum(|ue occulta ' pacta cum da'munibus
iiiita. Et ideo Augiistinus, H De doctrina
ckristiana cap. xxiii pra^missis diversis
snperstitiosis boniinum ol)servati()nil)US
subdit « Umues artes'' iiujusmudi vel
: inordinatis liomiiium motibus se immis-
nugatoriai vel noxiai superstitionis ex
(piadam pestifera societate hoininum
(la-mouiim, quasi pnc ta iiindelis of dolusa^
amicifia' cuiisfitiita, penitus sunt repu-
dianda et fugieiida Christiano. » Undo ct
Deiit. xviii, 10, dicitur Non inveniatur
: iKiturali insfinctu ox improssione corpo-
i)i tc fjui lustrct (iliurn suunt aut /i/iani,
duccns jicr i(jneni ; aul qui ariolos scisci-
tctiir, et ohscrvet somnia atque auguria;
nec sit male/icus aut incantator, nec qui
Xul. jnjtlunics consulat, nec divinos, et* quxrat
a mortuis vcritalcni.
Sed adhuc dubitatio restat,
dicendai superstitiosai inqiiisitionos sor-
tium, vol quanimcumquo divinationum.
* Al. ad ciccipientcs. »
: «
^ Parni. otnitlit « occulla pacla
: cum
bus inita. Et ideo. »
DE SORTIBUS.
per quas pacta cum daemonibus contra-
huntur. Cujus quidem dubitationis solu-
tio haberi potest ex praemissis Augustini
verbis, subtihter discutiantur. Dixit
si
enim per artes nugatoriaj vel noxia? su-
: perstitionis pacta cum da^monibus fieri.
Noxia autem superstitio dicitur quce ali-
: quid manifeste illicitum continet; sicut
invocationes et sacrificia daemonum, vel
quodcumque hujusmodi. Nugatorium au-
tem dicitur quaudo aliquis utitur re ali-
qua ad quod virtus ejus extendi non po-
test hoc enim in vanum fleri
: videtur.
Vana ergo nugatoria dicimus : puta si
a^gormedicinam assumat contra morbuin
quem potest sanare, non est superstitiosa
nugatio : sed si quis culio alliget quse-
effi- dam quffi omnino ad sanitatem non per-
tinent, etiam secundum sententiam me-
dicorum hoc ad nugatoriam superstitio-
nom pertiuere videtur et simile est, cum ;
vestis a soricibus roditur, plus timere
suspicionem mah futuri quam praisens
dammim dolere et multa bujusmodi :
exempla Augustimis ponit ibidem.
Ad qu;e autom * virtus sortium se possit
oxtondore, habori potost ex praiinissis.
Ostcnsum est enim quod CfBlestium cor-
poriim virtus cxtcndit so ad corporalos
: otfoctus, non autom ad immutandum H-
: ad borum arbitriuni lioiniiiis unde si quis :
astrologum consulat utrum sit aestas fu-
tura phiviosa vel sicca; non est iiugato-
ria consultatio, sicut si quis consiilcrot
utnim sibi l(j(lionti so[)ulcrum tliosaurus
occurrat, vol quid sibi interroganti alius
sit rosponsurus uudo talis consuUatio
:
ad sociotatom da^monum pertinot, qui
cent. Idcm quoque est in augurio obscr-
et vandnm. Si ipiis enim cornicula fro(jnon-
tcr crocitante mox futuram pivonuntiot
[iluviam, non est nugatoria' suporstitio-
nis moventur onim animalia quodam
:
rum ca'lostiiim, socundum dispositionom
aoris ad tomporis cogiiitioiiom, socundiim
quod est neccssarium uaturaj ipsorum,
secundum illud Jorem. viii, 7 Milvus in :
ccvlo co(/)u)vit trmjjussi/um; turtur ct lii-
ru)ido ct cico)iia custodicrioit tcmj)us ad-
qu» siiit ventus sui. Similiter ctiam si quis ex su-
bito volatu aviiiin donuntiot ibi latore iii-
sidias, undo aves volaudo rccessorunt.
* Al. : « artilirc?. »
divmoni- Parm. omiltit : a auteni. »
 OPUSCULUM XXI. 447

110 n humana indus-

est superstitio, sed etsi optandum sit ut id potius faciant
tria. Si vero per motum vel garritum quam ad daemonia consulenda concur-
avium de humanis actibus prsenuntietur rant; tamen ista mihi displicet consuc-
aUquid, superstitiosum est. Simile etiam tudo, ad negotia saicularia et ad vitae
est in sortibus et omnibus similibus ob- hujus vanitatem divina oracula velle cpn-
servandum quod quicquid aliquam certam vertere. » Quarto, si illud quod est per
causam potest habere vel naturalem vel divinaminspirationemfaciendum,aliquis
humanum vel divinam, siiperstitiosum forte velit committere sorti; sicut ad ec-
non sed solum id nugatorium dici-
est ; clesiasticas dignitates sunt homines pro-
tur etsuperstitiosum, quodcertamhabere movendi concordia electionis, quam Spi-
non potest causam ethoc ad societatem
: ritus sanctus facit et ideo illicitum est
:

da;monum pertinet, qui talibus rebus ef- in hujusmodi electionibus sorte uti fa- :

ficaciam aliquando praestant, ut vanitati-
bus animos hominum implicent unde
in Psalm. xxxix, 5, dicitur ; Beatus vir
cujus est nomen Domini spes ejus, et 7ion
ceret enim injuriam Spiritui sancto, qui
: humanum sensum instruit ad recte judi-
candum, secundum illud I ad Corinth. ii,
V^ Spiritualis judicat omnia. « Qui autem
,

respexit in vanitates et insanias falsas. sorte eligitur, humano judicionon com-

Has igitur sortes sacri canones damnant, prehenditur, » ut dicit Ambrosius Super
quse dum noxia vel nugatoria supersti- Li^cam ; unde, sicut Beda dicit ^'^^^er ilc-
tione fiunt, ad societatem dsemonum per- tus Apostoloruni, Matthias, ante Pente-
«

tinent. costen ordinatus sorte quaeritur, quasi

Si autem ea quae naturalem vel huma- nondum Spiritus sancti plenitudine in
nam causam habent, culpa carent, multo Ecclesia effusa septem autem diaconi
;

magis ea quae divino auxilio innituntur. postea non sorte, sed discipulorum elec-
Nam ad beatitudinem hominis pertinet, tione, x^Vpostolorum vero oratione et ma-
secundum Psalmum eumdem, ut nomen nus impositione sunt ordinati. »
Domini sit spes ejus et ideo si per sor- : Prajdicta autem necessitas, in qua li-

tium projectionem aliqui divinum requi- citum est per sortes divinum judicium
rant judicium, non est secundum se pec- implorare, maxime videtur locum habere
catum. Dicit enim Augustinus Super illud quantum ad consultoriam sortem quia :

Psalm. XXX In manibus tuis sortes mex.

: etapud antiquos justos frequenter inve-
Sors non est aliquid mali, sed res in
(c nimus aliquos Deum in diibiis negotiis
humana dubietate divinam indicans vo- consultasse, sicut legitur 1 Reg. xxx, 8,
luntatem. » quod consuluit David Dominum dicens :

Sciendum tamen, quatuor modis in Persequar latrunculos hos et comprehen-

hujusmodi sortibus peccatum posse con- dam an non?
eos,
tingere. Uno modo, si absque ulla ne- Potest etiam hujusmodi necessitas ad
cessitate putet aliquis ad sortes esse re- sortemperlinere divisoriam quando sci- :

currendum : hoc enim videtur esse ten- licet contradictiones hominum super re-
tare Deum, si quis habens quod faciat ex rum divisiones aliter sopirinonpossunt,
humana industria, eo praetermisso putet iiisi per sortes divino judicio committa-
esse requirendum divinum judicium. tur, secundum illud Proverb. xviii, 18 :

Dicitur eiiim II Paralip. xx, 12 : Cum Contradictiones exprimit sors^et inter po-
ujnoremus quid agere debeamus, hoc so- tcntes quoque dijudicat. Nec solum in
lum habemus residui ut oculos nostros rerum divisioiie necessitas divisoriae sor-
dirigamus ad te. Secundo, si absqiie de- tis potest provenire; sed etiam in divi-
bita reverentia et devotione, etiam in sione eorum quae sunt a diversis agenda :

necessitate, sortibus requiritur divinum iinde Augustinus dicit in Epistola ad Ho-

judicium unde Boda dixit Super Actus
: noratum « Si inter Dei ministros sit
:

Apostolorum : « Si qui necessitate aliqua disceptatio, qui eorum persecutionis tem-

compulsi Deum putant sortibus exemplo pore maneant, ne fuga omnium; et qui
Apostolorum esse consulendum, videant eorum fugiant, ne morle omnium dese-
hocipsosApostoloscoUecto fratrum coetu ratur Ecclesia si haec disceptatio aliter
:

et precibus ad Deum fusis egisse. » Ter-
tio, si divina oracula ad humana et ter-
rena negotia convertantur unde Augus-
tinus diciiAd inquisitiones Januarii : « Hi
qui de paginis evangehcis sortes legunt,
non poterit terminari; quantum mihi
videtur, quimaneant etquifugiant, sorte
: ehgendi sunt. »
Simihter etiam sortis necessitas immi-
net, si aliquid dandum occurrat pluribus
448 DE SORTIBUS.
quod non nisi uni eorum dari possit : est vestrum nosse tempora vcl momenta
unde Augustinus dicit in I De doctrina qiiae Pater posuit in sua potestate. Si qua
c/iristia?iacai^. xxvni : « Si tibi abundaret tamen futura necessarium est prsnoscere
aliquid quod oporteret dari ei qui non sive ad cautelam Ecclesiae, sive ahcujus
haberet, nec duobus dari posset si tibi * ; singularis personae hasc per Spiritum
;

duo occurrerent quorum neuter alium sanctum fidehbus innotescunt de quo :

vel indigentia, vel egestate aliqua, vel Dominus dicit Joan. xvi, 13 Qux ven-
:

necessitate superaret nihil justius face-

"^
; tura sunt annuntiabit vobis. Unde et de
res quam ut sorte legeres cui dandum hujusmodi futuris licet per modum con-
esset quod dai-i utrique non posset. » Et sultori» sortis judicium divinum reqiii-
quia terreuffi dignitatis officium ad tem- rere; sicut legitur Judicum vi quod Ge-
poraHa dispensanda ordinatur, potest deon qua^sivit a Domino si per manus
etiam licite ad hujusmodi sorles haberi ejus populus Israel esset salvandus, pe-
recursus, si ahter electio concors esse tens signum in vellere. Sed quia diviso-
non potest quamvis enim rector qua^-
: ria sors locum posset habere etiam si
rendus sit non sorte, sed industria pru- res humanae fortuito agcrentur, ut supra
dens; tolerabihus tamen est sorte sa^cu- dictum est contingit aliquem divisoria
;

larem rectorem quaerere quam populum sorte uti, non quasi requirat diviuum ju-
dissensionibus laborare. De rectore vero dicium, sed quasi committens fortunae :

spirituah est aha ratio, ut supra jam quodmaxime videtur in taxillatorio ludo.
diximus. Iloc autem vitio vanitatis non caret. In
Sed in divi,natoria sorte prajdicta ne- tantum igitur nunc de sortibus dictum
cessitas non videtur occurrere unde et : est.
Dominus dicit discipuhs Act. i, 7 Xon :

' Al. : « poluisset. » ' tt Vel erga te aliiiua necessitudine superaret

ctc. »
 OPUSCULUM
DE JUDICIIS ASTROIIUM AD FRATREM REGINALDUM.
Quia petisti ut tiiji scriberem an liceret
judiciis astrorum uti ;
petitioni
tisfacere volens, quae a sacris doctoribus
super hoc traduntur, scribere curavi.
In primis ergo oportet te scire, quod
virtus cojlestium corporumad immutanda
corpora inferiora se extendit. Dicit enim
Augustinus, V, De civitate Dci, c.vi
« Non usquequaque absurde dicipotest
',
ad solas corporum difTerentias afflatus
quosdam sidereos pervenire. » Et ideo si
aliquis judiciis astrorum utatur ad prae-
noscendum corporales effectus, puta
tempestatem et serenitatem aeris, sani-
tatem vel infirmitatem corporis, veluber-
tatem et sterilitatem frugum, et similia
quae ex corporalibus et naturalibus cau-
sis dependent nullum videtur esse pec-
; cientes humana mentes patiuntur
catum. Nam omnes homines circa tales
effectus ahqua observatione utuntur cor-
porum coelestium sicut agricolae semi-
; ratio est quibus quffidam vera de tempo-
nant et metunt certo tempore, quod ob-
servatur secundum motum solis nautse
navigationem vitant in plenilunio; si-
militer % etiam in iunai defectu medici
circa segritudines criticos dies observant,
qui determinantur secundum cursum
Unde non est inconveniens
solis et lunai.
secundum ahquas ahas occultiores stel-
larum observationes circa corporales
efTectus uti astrorum judicio.
Hoc autem omnino tenere oportet,
quod voluntas hominis non est subjecta
»A1. posset.
XXVII.
XXII.
(eDIT. ROM. XXV.)
necessitati astrorum ; alioquin periret li-
tuffi sa- berum arbitrium quo : sublato non depu-
tarentur homini neque bona opera ad
meritum, neque mala ad culpam. Et ideo
certissime tenendum est cuilibct Chris-
tiano, quod ea qua; ex voluntate homi-
nis dependent, qualia sunt omnia hu-
: mana opera, non ex necessitate astris
subduntur et ideo dicitur Jerem. x, 2
: :
A signis copH nolite metuere, quae gentes
timent. Sed diabolus ut omnes pertra-
hat inerrorem, immiscet se operationi-
bus eorum qui judiciis astrorum inten-
dunt. IdeoAugustinus dicit II Snpei^ Gen.
ad litteram, c. xvii : « Fatendum, quando
ab Astrologis vera dicuntur, instinctu
quodam occultissimo dici, quem nes-
quod :
cum ad decipiendos homines sit, spiri-
tuum immundorum et seductorum ope-
;
ralibus rebus nosse permittitur. » Et ideo
; Augustinus dicit II De doctrina christiana,
c. XXIII, quod tales astrorum observa-
; tiones referendee sunt ad quaidam pacta
cum da^monibus habita. Est autem om-
nino Chrisliano vitandum pactum vel so-
cietatem cum daemonibus habere, secun-
dum illud Apostoli, I ad Corinth. x, 20 :
Nolo vos fieri socios daemomorum. Etideo
pro certo tenendum est, grave peccatum
esse, circa ea qua; a voluntate hominis
dependent, judiciis aslrorum uti.
^ Parm, : « vel. »
29
 OPUSCULUM XXIII.

TRACTATUS QUID SIT POSSIBILE DE iETERMTATE MUNDI'.

(eDIT. I\0M. XXVII.)

Supposito sccundum fidem catholicam, Rcstat igitur videre, utrum possihile sit
-
muiidum al» a^terno nou luissc, sicut alifiuid licri (luod scmpcr fuerit. Si autcm
quidam pliilosoplii cnantcs i^osucrunt, dicatur qnod hoc non potcst fleri hoc ;

sed quod mundus durationis initium ha- nnn potest intclligi nisi duohus modis,
huerit, sicut Scriptura sacra, qua^ falli vel duas causas veritatis hahere scih- :

non potest tcstatur dul)itatio mota cst, ;

cct vel proptcr rcmotioncm potcntiffi
utrum potucrit scmper fuissc. Cujus du- passiva^, vel propter rcpugnantiam in-
hitationis primo
ut vcritas cxplicetur, tcllcctuum. Primo modo posset dici,
distingucndum est quid est in quo cum quod antcquam Angelus sit factus, non
diccntihus contrarium convcnimus, ct potcrat Angclus flcri, quia non praecessit
quid cst illud in (juo ah cis dilfcrimus. ad cjnscsse aliqua potcntia passiva, cum
Si enimintclli{j:atur quod aliquid pi\Tter non sit lactus cx matcriapra-ccdcnti ^; ta-
Deum potucrit scmpcr fuisse, quasi mcn Deus poterat faccre Ang^elum, et po-
possit esse ali(iuid pra'ter cum, ah eo
'
tcrat facerc ut An}.^clus ficrct, quia fecit,
non factum crror ahominahilis cst non
;
ct faclus est. Sic crj.'o intclligcndo, sim-
solum in lidc, scd ctiam apud ])liiloso- plicilcrconcedendumcst secundumfidcm,
phos, qui confitcntur et prohanl (luoil (piod nou potest causatum a Deo semper
omne (juod est (juo^iuo modo, esse nori cssc quia hoc poncrc cssct poiiere po-
:

possit nisi sit causaliim ah co (jui maxinit* tcnliam passivam scmpcr fiiisse quod ;

ct vcrissimc hahct cssc. Si aulcm intcl- ha-rcticum csl. Tamcn ex hoc noii sc(jui-
ligatur aliquid scmpcr fuissc, ct tamcn turquod Dcus nou possit facere ut fiat
causatum a Dco secundum totum qiiod scmpcr aliquod cns. Secundo modo dici-
in co est vidcndum cst ulrum hoc possit
;
tnrpcrrcpuj^Miantiam intcllcclnumaliquid
stare. Si aulcm dicatur hoc im[)Ossihilc ;
non possc licri, sicut non polcsl licri ut
vel hoc dicetur quia Dcus non potuit fa- aflirmatio et negatio sint simul vera;
ccre aliquid quod scmpcr fucrit aut ; (|uamvis Dcus hoc possit facere, ut qiii-
quia non potucrit * licri, ctiam si Dcus (iam (licunt rndc Augustinus in lihro
''.

'^

possct faccrc. Inprima autcmi^arlc omiics \.\VI, CoNfra FausfufH, c. v « Ouistiue :

conScntinnt scilicct in hoc qnod Dcus

: ita dicit Si omnipotcns est Dcus, faciat
:

potuit faccrc ali(juid quod scmpcr lucrit, ut qua' facta sunt, facta non fucrint non :

considerando potentiam ipsius inllnitam. vidct hoc sc diccre : Si omnipotens est,

* Parm. : « de ffternitaUi niundi contru miir- « Parm. :« quidam vero dicunt, qnod nec Deus

miiranles. » hoc potest facere, qnia j^ositio qiia pouitur esse,

* (A)d. S. fii'nov. iion liabet : « siciit ijiiidani desfruit sc ipsam. Si t.imen ponatnr quod Deus
errantcs posucrunt, » nec
Pliilosoj)!!! « sictil : f)iile-;t facere dc lieri ut liat positio non est
;

Scriplura sacra qua* falli non potest lcstalur. » Keritica, qnamvis, ut credo, sil falsa, sicnt quod
' Parm. addit « a'tcrnuni. : > pra-teritum non fuerit, inchidit in se contradic-
* Parni. « poluit. »
: tioniMU. »
' Parni. « pra^jaccuti. »
:
' Parm. : (Juisquis itaque. »
 OPUSCULUM
faciat iit ea qua", vera sunt, co ipso quod
vera sunt, falsa sint. » Et lamen quidam
magni pie dixerunt Deum posse facere
de pra^terito quod non fueritpreeteritum;
nec fuitreputatumlia^retioum. Yidendum
est ergo, utrum in liis duobus sit repu-
gnantia intellectuum, quod aliquid sit
causatum a Deo, et tamen semperfuerit*.
Cum enim ad omnipotenlem Dei pertineat
ut omnem intellectum et virtutem exce-
dat, expresse omnipotentiae derogat qui
dicit aliquid posse intelligi in creaturis
quod a Deo fierinon possit. Nec est ins-
tantia de peccatis, quee inquantum hu-
jusmodi, nihil sunt.
In hoc ergo tota consistit qusestio,
utrum esse creatum a Deo secundum
totam substantiam, et non habere dura-
tionis principium, repugnent ad invicem,
vel non. Quod autem non repugnent, sic
ostenditur. Si enim repugnant, hoc non
cst nisi propter alterum duorum, vel
propter utrnmque aut quia oportet ut
: mae immo multo magis quia non pro-
causa agens praecedat durationc aut ;
quia oportet quod non esse praecedat esse
duratione, propter hoc dicitur creatum a
Deo ex nihilo fieri. Primo crgo ostcn-
dendum, quod non est necesse ut causa
agens, scihcet Deus, prsecedat duratione
suum causatum, si ipsc voluisset.
Primo sic. NuIIa causa producens cf-
fectum suum subito, necessario prsecedit
cffectum suum duratione. Scd Deus cst
causa produccns cffectum suum non per
motum, sed subito. Ergo non est ncces-
sarium quod duratione prcecedat effectum
suum. Primum patet per inductionem
in omnibus mutationibus subitis, sicut
cst illuminatio et hujusmodi. Nihilomi-
nus potest probari per rationcm sic. In
quocumque instanti ponitur res esse,
potcst poni principium actionis ejus, ut
patet in omnibus generabilibus quia in :
illo instanti in quo incipit ignis, incipit
csse calefactio. Sed in operatione subita,
simul, immo idem cst principium etfmis
ejus, sicut in omnibus indivisibihbus.
Ergo in quocumque instanti ponitur
agens producens effectum suum subito,
potest poni terminus actionis suae. Sed
terminus actionis cst simul cum ipso
facto. Ergo non repugnat intellectui, si
ponatur causa producens effectum suum
1 Parm.
« et quidquid de hoc verum sit, non
: tnum, non solnm non
erithaereticum dicere quia hoc potest tieri a
: possibile aliter esse et
Deo ut aliquid causatum a Deo semper fuerit.
Tamen credo quod si esset repugnantia intellec-
XXIII. 431
subito non praecederc durationc causa-
tum suum. Repugnaret autem in causis
produccntibus effectus suos per motum :
quiaoportet quod principium motus prse-
cedat fmem ejus. Et quia homines con-
sueti sunt considerarc hujusmodi factio-
ncs quae sunt permotum ideo non facilc ;
capiunt quod causa agens duratione cf-
fectum suum non praiccdat. Et inde est
quod multorumincxperti ad pauca respi-
cicntes enuntiant facilc.
Ncc potest huic rationi obviari, quia
Dcus cst causa agcns per voluntatem :
quia non cst ncccssarium quod voluntas
praecedat duratione etrcctum suum, nec
agens per voluntatem, nisiper hoc quod
agit ex deliberatione quod absit ut in Dco
;
ponamus.
Praeterca. Causa producens totam rei
substantiam, non minus potest in pro-
duccndo totam substantiam, quam causa
producens formam in productione for-
;
;
ducit educcndo de potcntia matcriae, si-
cut est in co qui producit formam. Sed
aliquod agens quod producit solum for-
mam, potcst in hoc ut forma ab eo pro-
ducta sit quandocumque ipsum est, ut
patet in sole illuminantc. Ergo multo
fortius Deus, qui producit totam rei
substantiam, potest faccre ut causatum
suum sit quandocumque ipse cst.
Praetcrca. Si aliqua sit causa qua po-
sita in aliquo instanti non possit poni ef-
fcctus ejus ab ca proccdcns in eodem
instanti, hoc non cst nisi quia illi causae
deest aliquid de complemento causa :
enim completa et causatum sunt simul.
Sed Deo nunquam dcfuit aliquid de com-
plemento. Ergo causatum cjus sempcr
potest poni eo posito et ita non cst ne-
;
ccssarium quod durationc praeccdat.
Praeterea. Voluntas volentis nihil mi-
nuit de virtute ejus, et praecipue in Deo.
Sed omnes solventes ad rationes Aristo-
telis, quibus probatur res sempcr fuisse
a Deo, per hoc quod idem scmper facit
idem, dicunt quodhoc scquerctur, sinon
essct agens per voluntatcm. Ergo et si
ponatur agcns pcr voluntatem, nihilomi-
nus scquitur quod non potest facere
ut causatum ab co nunquam non sit.
Et ita patet quod non repugnat intel-
est falsum, sed etiam im-
erroneum si aliter dica-
lur. ^)
 , :;

432 DE .ETERNITATE MUNDI.

lectui quod dicitur causa agens non prae- contingit simul esse cum eo quod dicitur
cedere eff ectum suum duratione quia in ;
fieri; oportebit dicere quod sit factus
illis quae repugnant intellectui, Deus non lucidus ex non lucido, vel tenebroso
potest facere ut illud sit, iion ita quod nunquam fuerit non luci-
Nunc rcstat videre, an repugnet intel- dus vcl tenebrosus, sed quia esset tahs,
lectui aliquid factum nunquam non fuisse si sibi soli relinqueretur. Et hoc expres-

propter lioc quod nccessarium sit non
esse ejus esse duratione pra-cedere
propter hoc quod dicitiir ex nihilo factum
esse. Sed quod hoc iu nullo repugnet,
ostenditur per dictum Ansehni in Mono-
logio, cap. viii, exponentis quomodo
creatura dicatur facta ex nihilo. « Ter-
tia, » inquit, « interpretatio,
aliquid esse factum ex nihilo, est
intelligimus esse quidem factum, sed
non esse aliquid unde sit factum. » Pcr
similemsignificationcm dici vidctur, cum
tristatur sine causa, tUcitur contristatus
deniliilo. Secundumigitur hunc scnsum,
sius patct in stcllis et orbibus qui sem-
per inuminantur a sole. Sic ergo patet
quod iii hoc quod dicitur, aliquid factum
esse a Deo et nuuquam non fuisse, non
est intellectus aliqua rcj)ugnautia. Si
enim esset aliqua repugnantia, mirum
est quomodo Augustiuus eam non vidit
qua dicitur quia efricacissima via esset ad im-
hffic
cum probandum a^ternitatcm mundi, cum ta-
men ipse multis rationibus impugnet
ffiternitatcm mundi in XI et XII De civ.
Dei. Ilanc autcni unde omnino prseter-
mittit? (Juinimmo innuerc videtur quod
nou sit ibi repugnantia intcUectuum :

si intelligatur quod supra conclusum est, unde dicit X De civ. Dei, xxx cap., de
quia prseter summam csscnliam cuiicta Platonicis loqucns : (( Id quomodo iutel-
qua^. sunt ai) codem, cxnihilo facta sunt, ligant, viderint non essc hoc videlicet
idest non ex aliquo niliil iiiconvcniens
; temporis, sed substitutionis initium. Si-
sequctur. Unde patet quod secundum ciit enim, iuquiunt. si pes semper ex
lianc cxpositionem non ponitur aiiijuis a^tcrnitatc fuissct iii pulvere, scmper ei
ordo ejus quod factum est ad nihil, quasi subesset vcstigium, quod tamcn vesti-
oportuerit prius quod factum est, nihil giumcx calcantc factum uemo dubitaret;
fuisse, et postmodum aliqnid esse. Prae- iiec altcrnm altero prius esset, quamvis
terca, supponatur, quod ordo ad nihil in altcrum ab altero factum esset sic in- :

proposiliouc importatus remancat aflir- quiuut ct muiidus ct dii iii illo creati
matus, ut sit scnsus, creatura facta est sempcr fucrunt, semper existeute eo qui
ex nihilo, idest facta est post nihil ha)c : fecit; et tamen facti sunt. » Nec unquam
diclio post » ordinem importat absointe.
(( dicit hoc uon posse intelligi scd alio :

Sed ordo multii)lex cst scilicet duratio-

: modo procedit contra cos. Item (hcit XI
nis et halura^ Si igitur ex commnni ct lib., cap. IV « (Jui autcm a Deo quidem
:

universali non sequitur proprium et par- factum mundum fatentur, non tamen
ticularc, non erit nccessariumut proptcr eum tcmporis volunt liabere, sed sua^
hoc quod crcatnram cssc jxtst niliil di- crcationis initium, ut modo qnodam vix
citiir [)rius duratione fucrit nihil, ct pos- intcUigibili scmj^cr sit factus ; dicunt
tea fuerit aliquid sed sufDcit, si prius
: quidem aliquid, unde sibi Deum videntur
nalura sit nihil quam ens; prius enim velut a fortuita tcmerifate (lcfcndcrc. »
incst unicui(jue naturalitcr quod cnnvcnit Cansa aut(Mn (luarc vix intclligibilis, tacta
sihi in sc, quam quod soium cx alio ha- cst prima ratiouc. .Mirum csl cliam quo-
bet. Esse autem non habet creatura nisi modo -nobilissimi philosoj)horum hanc
ab alio sibi autem rclicta in se conside-
; rcpngnantiam nou vidcrunt. Dicit enim
rata nihil cst uiuU^ prius natnralitcr
: Augustinus in eodcm lib. cap. v, contra
incst sibi nihil quam csse. .\cc oportct illos l()(jucns dc quibus iii pnecedenli
quod proj)tcr hoc sit simul nihil et ens, auctoritate facta est mcntio. « Cnm his
quia duratione non pra-cessit non enim : enim agimus qui efiam Deum corpornm
j)oiiitur, si crcatura scmjicr fuit, ut in ct omniuin natuiarum qna' non sunt
aliquo tcmpore nihil sit scd ponitur: quod ij)sc Clrcator cst, nobiscuni scn-
quod natura ejus est falis quod esset ni- fiunt » do quibus postea subdit
: « Isti :

hil, si sibi rcliuijueretur; ut si dicamus IMiilosophi ccferos nobilitafe at(jiie auc-

aercm scmj)cr fuisse illuminalum a sole, toritatc viccrunt. » Et hoc ctiain patet
oportebit dicere quod acr csl factus lu- diligentcr considcranti diclum corum (jui
cidus a sole. Et quia omne quod fit, cx posucrunt muiulnm scinpcr fuisse quia :

iiicontig-cnli fit, idest cx co quod nou nihilominus pouunt cum a Dco factum.

nihil de hae repug-nantia
sentientes. Ergo illi qui tam subtiliter
eam percipiunt, soli sunt homines,etcum
eis oritur sapicntia (a).
Sed quia quajdam aucioritates videntur
pro eis facere,ostendcndum est
ideo
quod pra^stant eis debile fundamentum.
Dicit enim Damascenus in lib. I, Fld.
orth., cap. viii a Non aptum natum est
: in cujus motu diccndum non est vel
quod ex non ente esse deducitur, coae-
ternum esse ei quod sine principio est
et semper cst. » Item Hugo dc sancto
Victore in principio lib. sui De sacramen-
tis dicit : « InefFabilis omnipotentiae vir-
tus non potuit aliquid praeter se habere
coa^ternum, quo in faciendo juvaretur. »
Sed barum auctoritatum
tellectus perjioc patet
ult. De consolatione
dam, cum audiunt visum
dum liunc ncc habuisse inilium tempo-
ris,nec habiturum esse defectum, hoc
modo conditori conditum mundum fieri
coa^ernum putant. Aliud enira est per
interminabiiem duci vitam quod mundo
Plato tribuit; aliud
totam pariter complexam esse
tiam quod divinae mentis proprium ma-
nifestum est, » Unde patet quod etiam
non sequitur quod quidam objiciunt
scilicet quod creatura sequaretur Deo in
duratione; et quod per hunc modum
dicatur quod nullo modo potest esse ali-
quid coaeternum Deo, quia nihil potest
*
esse immutabile nisi solus Deus quod
patet per hoc quod dicit Augustinus, Xll
De civit. Dei, cap. xv « Tempus, quo-
* « mutabilitate. v nec modo assneto U. Tiiom» in disputalionibus
(a) Notahunc passum ironiam etenim;
OPUSCULUM XXIII. 453
intellectuum niam mutabihter transcurrit, aeternitati
'
immutabili non potest esse coaeternum.
Ac per hoc etiam si immortalitas Angelo-
rum non transit in tempore, necpraeterita
est quasi jam non sit nec futura quasi
;
nondum sit tamen corum motus, qui-
:
bus tempora peraguntur in futuro, in
praeteritum transeunt. Et ideo Creatori,
fuisse quod jam non sit, vei futurum esse
quod nondum sit, coaetcrni esse non
possunt. » Similiter etiam "VIII Supcr
Ge)i.: « Quia omnino immutabilis estilla
natura Trinitatis, ob hoc ita aeterna est
ut ei aliquid coaeternum essc non pos-
sit. » Et similia verba dicit in XI lib. Con-
et similium^in- fessionum.
quod Boetius dicit Adducunt etiam pro se rationes quas
: « Non recte qui- etiam Philosophi tetigerunt et eas solve-
Platoni mun- runt; inter quas illa est difficilior quae est
de infmitate animarum quia si mundus
:
semper fuit, necesse est modo infinitas
animas esse. Sed haec ratio non est ad
propositum : quia Deus mundum facere
potuit sine hominibus et animabus vel :
interminabilis vitffi tunc etiam potuithominem facere quando
praesen- fecit, si etiam totum alium mundum fe-
cissct ab aeterno et sic non remanerent
;
post corpora anima^, infmita?. Et praetcrca
,
adhuc non est demonstratum quod Deus
non possit facere ut sint infmita actu.
Aliaeetiamrationes sunt a quarum rcs-
ponsione supersedeo ad praesens, tum
quia eisalibi responsum est, tum quia
: quaedam earum sunt ita debiles quod sua
debilitate contrariae parti videntur proba-
: bilitatem afferre.
redolet, bcne concordiit.
 OPUSCULUM XXIV
DE FATO SECUNDUM ALBERTUM '.

(edit. r.OM. xxviii.)

essc ct vitae ^ inferiorum. Hoc autem fa-

tum vocatur. Ergo fatuin habet esse.
ARTICULUS I. Item. Aristotelcs in lY Phf/sic., dicit
quod cssc iu tempore, est a quadam
A7i fatum aliquid sit. parte tcmporis mensurari. Tempus autem
cum sit unum numoro ot non multipli-
QiiaM'itiir do fato, aii sit ct qiiid sit, cetur pcr temporahum muHitudincm,
utniin iiecossitatem imponat rel)iis, an oportot quod pcr uinnn ahqnid ad (hira-
scibile sit etin quo generecausa^ incidat. tionem oinnium temporalium referatur.
Ad primum objicitur sic. Mhil dcfini- lioc aiitcm non est nisi motus circuli
^

tur nisi (piod habet csse. Fatum a lUiotio Ergo pcr motnm circuh cnplestis
co^lostis.
defiuitur iii IV De conso/afione philoso- cansatnr ct numoratnr osse ct vita oin-
phiiB pros. VI {a). Ergo habet esse. nium inferiorum; et hoc fatum vocatur.
Item. In II De «jeneratione dicit Aristo- Ergo fatnm cst. Nam motus circuli, ut
telcsquod imumquodquc mcnsuratur pe- dicit Vristotolos, cst tamquam vita exis-
riodo mensuralur cnim \)qv aliquid
: tcntibus omnil)us.
minimum quod quantitatcm mensurati Sed forte diccs quod ex motn circuli
ccrtilicat ct numerat. Si ergo vita qiue ccelestis inha?rct dispositio qua»(iam infe-
est esseinforiorum, mcnsura circuli, rioribus sed ha-c ^ vincitur a qnahtatibus
;

quffi vocatur pcriodus, mcnsnratur, cst
accipere ^ in mcnsura circuU aliquam
partem quae per se vel per a^qnale sibi
esse et vitam infcriorum cortincat. Por
gradus crgo circuli distinctos
domos duodocim certificatur esse et vita
inferiorum. Nonautem accipiturpcrioihis
sine contentis in poriodo planotis et stcl-
lis, ct his qua' acciduiit cis cx situ et
ra(hatione. Igitur * ex stellis circuli cni-
lestis et radiatione et situ eariim scitur ct
numeratur omne essc et vita ct partes
matoriai et sic fatum cxciudilur. Contra.
Infcriorcs causaj, qua? sunt in maferia,
ordinatic sunt ad superiorcs sicut matc-
rialia ad sua formalia, ot sicnt locata ad
sccundum sna loca, ct sicut muta ad sua movoutia.
Ergo supcriora informant, continent et
movent inferiora. Informantia autem,
continonfia ct movcntia sompor vincunf.
'
Ergo oinno csse ct vita infcrioris vinci-
tur ct trahifur ad dispositionem supc-
rioris.
Sed dices quod hoc verumest quantum-

* Parni.
oiiiittiL « s(>cimdum Alberlum. »
;
* Parm. omitlit : « circuli. r

'Paim. acciperc mensuram circuli iierfec-

: <i ' Parm. « liomo : vincit quamlil)et dispo.-itio-
tioncm aliquam, qua" a^quale sihi csse cl vitam neiii et non. »
inferiorum numerando manifesle. » (a) « b'atam inliajrens rebus mobilibus dispo-
' Parm. : ex slellis. »
« sitio, per quam Providentia siiis ijua^que uectit
* Pai'iii. : crgo. »
« ordiiiibus. »
* Parm. omiltit « et partes esse et vitae. »
:

OPUSCULUM XXIV.
ad corpora, sicut videtur Augustinus di-
cere V De civit. Dei quod afllatus sidereos
possumus dicere valere usque ad corpo-
rum transmutationes, non autem animse.
Contra. Vires animae vegetabilis et sensi-
bilis non operantur cxtra sui organi har-
moniam. Si ergo harmonia regatur affla-
tibus ccelestibus sidereis, per consequens
et operationes animae vegetabilis et sen-
sibilis afflatibus sidereis regulabuntur.
Ulterius. Etiam de anima rationali vi-
detur. Quia dicit Philosophus quod intel-
lectus noster est cum continuo et tem-
pore. Temporalia autem et continua
sensu et imaginatione percipiuntur ha- : forma non potest esse nisi a circulo coe-
bitum autem est jam quod taha subjacent
afflatibus sidereis. Ergo et operationes
intellectus, sive animai rationalis.
Item. Dicit Philosophus quod anima est
instrumentum inteUigentiai et quod intel-
ligentia imprimit ineam et illuminat eam.
Ergo inteUigentiamovendo causat formas
ilhiminationis in anima intellectiva. Scd
inter movens et motum non est medium,
ut dicit Philosophus VII Physic. Ergo
intelhgentia sic movens erit immediata
animae. Aut ergo per se ipsam, aut per
aU^uod medium deferens causaUtatem
suam ad animam. Non per se ipsam, quia
physice loquendo, inteUigentia est motor
orbis. Oportet ergo quod sit medium de-
ferens iUuminationes ejus ad animam.
Medium autem hic non potest accipi nisi
motus coeU influens per motum inferio-
ribus formas motoris. Ergo inteUigentia
per motum coeU regulat et causat opera-
tiones inteUectuales animee et hoc per : quasi in fortuna inventionem thesauri
simile videre possumus. Cor enim quod
secundum Aristotelem est principium
vitse etvegetationis et sensus, membris
a se distantibus virtutes has non influit
nisi per vehiculum spiritus et sic est in ; fonte scientiee Dei procedit. Connexio
omnibus moventibus et motis quae dis-
tant invicem. SimUiter est in intelUgentia
et anima quoniam: intelligentia distat, et
imprimit inanimam rationalem secun-
dum locum distans ab ea. Non enim phy-
sice dici potest quod inteUigentia veniat
inferius; quia secundum Philosophum,
inteUigentia in orbe est, et numeratur ad
numerum orbium, et ad numerum mo-
tuum orbis; et ipse orbis motus, secun-
dum Aristotelem, componitur exinteUi-
gentia movente et circulo coelesti.
Item. Somnia, ex quibus prognosti-
cantur futura, ut dicit Macrobius, sive
' Parni. : « conjcctor omnium prognosticalur
;
453
sint oracula, sive inteUigentiae, sive pro-
phetiae, flunt in nobis et causantur, ut
dicit Philosophus in I De somno et vigilia,
per signum, vel per causam vel per ac-
cidens quod, inquam, accidens est per
:
se, et non communiter. Est autem som-
nium passio sensus communis. Ergo per
aliquid dormitionis accidit somnium dor-
mienti. Accidens autem dormitionis quod
est prognosticum futuri, non potest cau-
sari a caUdo, humido, frigido et sicco,
quae sunt in materia. Ergo oportet quod
causetur a forma aliqua quae est forma
ordinis, et regula vitae interioris ; et ha^c
lesti. Ergo per circulum coelostem aliquid
inhaeret inferioribus, per quod regulatur
tota vitse dispositio et hoc fatum voca-
:
tur. Ergo fatum est.
Item. Ptolomaeus dicit quod melius '
prognosticatur qui signa futurorum ac-
cipit a stellis secundis, stellas seciindas
vocans efTectus steUariim, qua3 apparent
in inferioribus elementis, sicut in nubi-
bus, vel in aUquo hujusmodi et ex hoc :
habetur quod effectus stellarum in in-
ferioribus sunt ex quibus futura vitae
dispositio et causatur et noscitur. Hoc
autem fatum vocant mathematici. Ergo
fatum est.
Item. Boetius, VZ)e consol. philosophix
loquitur de casu et fortuna, quae causan-
tur ex duabus causis per se concurren-
tibus; sicut quando aliquis intendit fo-
dere thesaurum, et alius in eodem loco
intendens fodere sepulcrum, consequitur
et sic causatur ex duabus causis per se
concurrentibus, ut dicit Boetius. Has au-
tem causas occurrere fecit ordo iste ine-
vitabUi connexionc causarum, qui de
autem hujusmodi causarum a Boetio fa-
tum vocatur. Ergo fatum est.
Item, Boetius ibid. « Qui
: summa
providit providentia, simpUciter fatum,
dirigit singula in motum, locis, formis,
temporibus distributa. » Ergo fatum est.
Si dicatur quod fatum est ordo prae-
scientiae divinae hoc non repugnat his
:
quae dicta sunt quoniam praescientia
:
divina ea quae ordinavit, exequitur et
administrat ministerio causarum natura-
lium, ut explicitus ordo esse et vitae ab
hujusmodi causis fatum vocelur.
Contra. Dicit Gregorius in Hom. de
per signa futurorum accepta. »
456 DE FATO.
Epiph. Domini : « Absit a fidelium cordi- tius enim IV De comoL, quod fatum dicit
bus ut fatum aliquid esse credatur » et : est « mobihbus, per
dispositio inhaerens
tradit raliouem « quoniam stellae factai
: quam providentia suisquaecumque tribuit
sunt propter hominem, non liomo prop-' ordinibus («7). » Hermes autem Trisme-
ter stellas. » Si ergo stellarummotus non gistus dicit quod fatum quod Graeci
esset inhominis ministerium, stella qu» « imarmcnem » dicunt,, est « complexio
Magis apparuit, uon moveretur ad nu- causarnm singulis temporahter distri-
tum Domini quod est inconveniens.
: buens quae saoramento deorum coeles-
Item. Aug-ustinus, in hbro De doctrina tium sunt praeordinata.
cliristiana fatum dicit niliil esse et si : Ilespondeo quod fatum multiphciter
mathematici ahquaudo vera de futuris dicitur. Uno modo dicitur falum mors
pra^nuntiare videntur, dicit hoc fieri arte dispositione periodorum imUicta sic
daemonum ad deceptionem fidelinm. dioitur in Claudiano
Item. Si estfatum; aut est causa, aut
causatum. Non causatum, quia hoc regu- Livor post fata quicscit :

kitur fato, ut dicunt mathematici. Si

causa; aut inferior, aut superior. Non ct hoc modo decursum vita^, tribus deabus
fatahbus Platonici tribuebant, inoeptio-
infcrior, quia illa sunt cahdum, frigidum,
Inimidum et siccum quorum nuUum :
ncm scilioet Clotbo, Laoliesi progressum,
cst fatum. Non superior, quia causa su-
et conciusionem termini Alrope, sicut
(hoilur
perior est cnelestis circulus cum suo motu
:

quod Malhematici non dicunt csse fa-

tum, sed esse fati factivum. Fatum ergo
nihil est.
Itcm. Resnon habent nisi duplex esse,
ut dicit Augustinus scilicet in causa:
prima, in qua sunt vita et lux, quorum
neutrum est fatum ; et
esse rei in se ipsa non est fatum, ut di-
cunt Mathematici, sed potius regulatur a
fato.Ergo fatum niliil est.
Item. Augustiuus dicit quod infcrio-
rum causam su^ficit diccre vohintatem
Dcl, quia omnia fiunt Dei voluntate, vcl
permittunlur. Vohintas autem Dci non
est fatum. Ergo fatum iiibil est.
Itcm \ Omne quod babet cssc, tenet
Clotlio colum portat, Lachesis trahit, Atropos
[occat.
Et hoo modo non quaeritur hic de fato.
Seouudo modo dicitur fatum dispositio
providcntiae divinae de futuro progressu
in se ipsis. Sed esse ct vita' inferioris; qua? dispositio
oum sit a^terna, constat quod nihil ponit
in rebus; et cum explicatur in elfectu,
tunc clfectus iste per res completur tem-
porilius et locis opportunis ; sicut praeor-
(iiuatio alicujus in mcnte de agendis ne-
gntiis suis per nunlium, nibil ponit in
nuntio, scd tamen pcr nuntium expletur
(|uando nuntium dirigit, et sil)i injungit
negotium ct lioc modo loquitur Roetius
:

ordiuem ut dicit Boctius. Sed fatum non
lenet ordiuem, quia videmus indignos
cxaltari, ct dignos dcjici,
natum est; cum ergo fatum
esse ponatur fatum nihil esse vidctur.
Ilem. Si fatum est ctTectus circuli ca'-
lestis, ea qua^ suut uuius cirouli, vidcntur
esse unius fati. SedJacol) cl Esau ex uno
concubitu Isaac concepti sunt, et sic vi-
dentur esse unius circuli et tamen non
fuerunt unius fati, sicut couso(|uons pro-
bavit evcntus. Ergo falum nihil videtur
(le fato. Et hoc modo iterum non qua'ri-
tur bic de fato. Scd natura tamen hujus
quod iuordi- praeordinationis et praedes/inationis in
circa talia mente divina existens, simplex e.st et
alcMia, divina, immatcrialis, incommu-
tabilis, et cum per res temporales expli-
oatur, tom[)()iaIis fit, et matorialis el
nmltiplioata, mobilis et contingens. Ter-
tio modo dioitur fatum forma ordinis esse
;
ct vita' inferiorum, causata in i])sis ex
pcriodo codestis cirouIi,qui suis radiatio-
nibus ambit nativitatcs eorum et hoc :

esse. modo Ilermes lo([uitur tle fato, vocans

stellas et sacramenta deorum immobilem
ARTICULFS If.
dispositionom esse ct vita» inferioris.
Quid sit fatum. Esl autem ha^o forma non forma dans
esse, scd potius forma oujusdam univcr-
Sccundo qua^ritur quid sit fatum. Roe- salis ordinis esse et vita?, simplex et

' Parm. Item. Si faUim liahct cssp, tpnelor-

: quod inordiaatum pft ; ol fatum circa talia sit ;

dinom. C.nm or;,nt liitum iioii (ouiMt oniliiem, latum niliil p^sc vidptiir.
ijuia vidcmus indigiios c.\alliri, cl diguus dejici, («j Clr. uotuiam arliculi 1.
 ;
OPUSCULUM XXIV.
aeterna, multiplex in virtute. Simplex est
a simplicitate circulationis ;
multiplicita-
tem autem virtutis habet a multiplica-
tione eorum quae continentur a circulo.
Yii enim a multis stellis, et sitibus et
spatiis, et imaginibus, et radiationibus,
et multiplicibus angulis, qui scribuniur
radiorum coelestium
in intersecationibus
corporum, et radiorum productorum su-
per rem. Per aspectum enim solis, sicut
dicit Proclus, omnes virtutes eorum qui
sunt in coelesti circulo, congregantur et
adunantur. Ilaec autem talis forma me-
dium est inter necessarium et possibile.
Necessarium enim est quidquid est in
motu ccelestis circuli; possibile autcm et
mutabile quicquid est in materia genera-
bilium et corruptibilium. Forma autem
ista causata ex ccelesti circulo, et inhae-
rens generabili et corruptibili, media est
inter utrumque. Omneenim quod proce-
dit a causa nobili in causatum ignobile,
in aliquo tenet proprietatem suae causae.
tamen esse suum non est nisi quantum
permittit possibilitas ejus in quo est ;
quia omne quod recipitur in aliquo, ut
dicit Boetius et Aristoteles, est in eo in
quo recipitur, secundum potestatem re-
cipientis, et non secundum potestatem
causae a qua est. Hoc possumus videre in
his quae a Dionysio dicuntur. Processio-
nes enim divinae, sicut est vita, ratio,
sapientia, et hujusmodi, secundum quod
procedunt longius a Deo secundum gra-
dus entium, efficiuntur magis temporalia
et mutabilia et commixta, et potentiai
materiali et privationi admixta; cum ta-
men in Deo sint simplicia et eeterna et
immutabilia et immaterialia. Et similiter
est de forma ordinis esse et vita^ quai : una, quam non accipit a superiori, sed
in ccelesti circuro est necessaria, inevita-
bilis et inalterabilis in rebus autem ge-
; et instrumentum ejus
neratis, propter mutabilitatem ipsarum
esse, est recepta mutabiliter et contin-
genter. Unde Boetius in V De consoL,
figurat multos circulos, in quorum centro
ordo et causa est fati et fatalium; et iu
circulo distante, in quo continentur ge-
nerabilia et corruptibilia ejusdem fati,
est contingentia et mutabilitas per esse
generatorum et corruptorum ; et sic est
dispositio esse et vita? in mente motoris
primi, quem explet circulus juxta causa-
tum propinquior; et eodem ordine forma
dispositionis, prout est in periodo coelesti,
explet dispositionem quai est in mente
primi motoris ; et circulus a centro dis-
tans designat eamdem formam disposi-
457
tionis prout mutabiliter adhaeret genera-
tis et corruptis. Forma autem cum sit
imago periodi, potentialiter et virtualiter
praehabet totum esse et compositionem
et durationem generatorum et corrupto-
rum; et sic licet sit necessaria, est tamen
mutabilis et contingens. Hujus autem
causam optime assignat Ptolomaeus in
Quadripartito dicens" quod « secundum
,
virtutem stellarum per aliud, et per acci-
dens fmnt inferioribus. » Per aliud qui-
dem, quia per sphaeram activorum et
passivorum; per quorum qualitates acti-
vas et passivas inhaeret inferioribus per ;
accidens autem, quia haec forma etsi ef-
fluat a causa necessaria et immutabili,
accipit tamen esse in rebus contingenti-
bus et mutabilibus accidentaliter. Ex
duobus autem habet mutabilitatem sci- :
licet ex quahtatibus elementorum, per
quae defertur ad generata, et ex esse ge-
neratorum in quibus est sicutin subjecto.
Hoc ergo est fatum.
Et sic primae rationi consentimus.
Concedimus enim quod hoc modo habet
esse.
Secundam etiamhoc modo concedi- in
mus, quod quse sunt, mensurantur pe-
riodo.
Ad tertiam et quartam dicendum, quod
inferioraquidem nata sunt obedire supe-
rioribus sed inferius et superius dupli-
:
citer referuntnr ad invicem. Si enim re-
latio flat per unam simplicem formam,
quam dat superior motor, verum est
quod superiori movente de necessitate
movetur inferius et talis forte relatio est
;
inter motores superiores orbium coeles-
tium. Si autem inferior motor sit forma
refertur ad ipsum sicut directus ab ipso
nihil prohibet ;
quin percontrarium suae formae vel aliam
dispositionem impediatur, ita quod a su-
periore motum non suscipiat; et sic est
de calido et frigido relatis ad virtutes
coelestium calidum enim per propriam
:
formam, non per coelestem virtutem est
congregativum homogeneorum et dis-
gregativum heterogeneorum et frigi- ;
dum e contrario ; et ideo istae qualitates
per contrarietatem inventam in materia
et diversitatem dispositionum materiae,
saepe excludunt dispositionem et effectum
motus coelestis. Propterea Ptolomaeus
dicit, quod « sapiens homo dominatur
astris. » Unde dicit Commentator, quod
sieffectus circuli coelestis in curando hu-
 ;

458 DE FATO.
mores corpus dispoiiat ad quartaiiam, ferioris\ quod est infer percipiens
sapiens medicus hoc prffividens, per ca- et idquodpercipitur. Hoc autem, secun-
lida et humida corpora disponit ad sani-, dum sententiam Peripateticorum non
tatem et tunc excluso etrectu coelesti
; bene congruit quia sine dubio inter :

quartana non inducitur. agens et acfum, inter movens et motum,

Ad quod ulterius objicitur, dicen-
id immediatio debet esse et conjunctio se-
dum quod hoc modo ad coelum
est, cundum contactum. Propterea dicimus,
referuntur virtutes operationum vegetabi- quod sicut calor digestivus duplicis est
lium, ut sint etiam impedibiles ab oppo- virtufis ; et unam virtutem habet inquan-
sitis dispositionibus invenlis in anima fum est calor ignis secundum se consi-
sensibih. Hoc enim faciunt apprehensa deratus, quae est alferare et separare ea
in virtutibus animae sensibihs quod fa- quae sunt diversi generis et decoquere
ciunt dispositiones activarum qualitatum alteram habet inquantum est instru-
in corporibus unde imaginatione mulic-
: mentum animae, quffi est principium vitae,
ris concepta, corpus totam transmutatur secundum quam terminat digerendo ' ad
ad venerea. Propter quod etiam Avi- formam vifte ifa etiam coelestis motus :

cenna dicit, quod quidam ex imagina- duplicis est virtutis uno modo pront :

tione leprae, leprosus factus est et : est motus corporis orbicularis, et sic
patientibus fluxum sanguinis prohibot movet corpora alio modo prout est ius- ;

(lalenus aspectum rubicundorum. Si ergo trumentum intelligenficpmoventis, ethoc

hujusmodi apprebcnsa sint contraria inodo otrectus ejus efficifur in anima sen-
motui cfElesti, excludunt efrectum coeH, sibili por formas corporum et in anima
sicut per contrarias dispositiones et ap- intellecfuah per formas illuminationis :

prebensiones animales juvatur ca'lestis ([uia, sicuf pra?diximus, formae quai fiunf
effectus. Et hoc cst qnod dicit Mesalon, in aliquo, finnt secundum potestatem
quod ca;4estis efreotus, qui vocatur recipientis et non secundum potestatem
((alatre, » juvatur asapientc astronomo, dantis ^
sicut in producendis tcrra3 nascentibus Oua^cumque alia adhanc partem objecta
juvatur pcr scminatiouem ef artcm. sunf, plana sunf.
Ad hoc quod oljjicitur de causa som- Ad dictum Gregorii dicendum esf,
niorum, dc plano videtur, mihi esse con- quod ipse loquitur de fato secnndnm
cedendum, maxime de som.niis quae fiunt quod a quibusdam philosophis et haerefi-
per imaginarias visioncs. cis necessitafom robns imponere diceba-
Ad hoc quod objicitur de illuminationc fur, socundnm quod dicif Poefa :

intellectus animse rationalis, secnndum

philosopbiam respondendum est dnpli- Tc tua fata tralmnt, ne incepta relinquere possis.
citcr. liio modo sccundum Stoicos, (|ui
ponunt ([uod cum sul)stantia nol)ilior per Ad hoc quod ufrum fatum
quapritur,
imperium haheat movere inferiorem, et sif causa vel causafum, dicendum, quod
inferior obeditei sic in phanfasmafibus
; esf similitudocausw uniyersi ordinisesse
anima unius videndo alfcruni ini[)edif ef et vifa' ; ct sic esf ali([uid causae, licef non
ligat opoi-ationes ojus dicunt onim, : vera causa ef socundum quod adha^rol ;

quod virtute alicnjus natura^ superioris,
sive infcUigenfiae, sive sfella?, anima
unius ponifur in gradu suporiori ct al-
ferius in inferiori func inferior nafa
: et
esi moveri ab approhensionesuporioris,
et sic fieri fascinafionem. Et cum dicif
Aristolcles, ([uod intorm(»vens etmotum
non fit medium, non intelligit semper de
immediatione loci sive spafii, sed de
immediafione gradns
robus gonorafis, est dispositio causati,
licet similitudinom causae exprimat; est
onim forma confinens concursum ossc ct
vitio mobilitcrot contingonfor.
Ad hoc quod objicifur de gomellis, di-
coudum, quod licet possemus dicerequod
in uno concoptu somon por vicos pro-
jicifur ct per vicos a mafrico glutiatur,
et sic non cst una bora conccpforum
supcrioris et in- gominorum, tamen si dicercmus esse

* Parm. liic adrlil: « ponons oxcmpluni (juod periorilalis ot inforioritalis. qua- o^t inlcr pra^-
posl itidnctum osl : ijuia orf^auum imaginaluiuis oijuons ol id rui praTijutui'. »
uon eA imraodialuni vasis somiuariis, et tanieu * Al. : (( dirigondo. »
ad imaginem mulieris extouduntnr vasa semi- ' l'arm, : « ageulis. »
naria i;l afllint si-uiou propliT iiiuuodialum su-

unam horam conceptorum, centrum ta-
men cordis eorum, a quo incipit con-
ceptus formatio, non est unum et mutato
centro, necesse est mutari
lum, et sic horizon eorum non est unus,
nec anguli ideo nec eadem domorum
; inferiores propter adversos casus ob-
dispositio et sic tota periodus efficitur
;
diversa, et per consequens adhserens re-
bus natis dispositio fatahs necessario va-
riatur.
Et per hoc patet solutio de his qudd
qua3sita sunt de hoc articulo.
ARTICULUS
Vtrum fatum necessitatem rebus imponat.
Tertio quseritur,utrum fatum rebus
necessitatem imponat et videtur quod
sic. Cujus enim causa
ipsum est necessarium. Causa fati est
coelestis circuhis, qui est necessarius.
Ergo fatum est necessarium, et necessi-
tatem rebus imponit.
Item. Fatum est regula et mensurato-
tius vilifi et esse regulatum autem ne-
: causa necessaria est sed ex hoc non se-
cessario refertur ad regulam. Sedregula
est necessaria. Ergo
Item. Foriiora sunt superiora quam
inferiora. Ergo superiora trahunt infe-
riora ad sui dispositionem necessariam.
Cum autem fatum. sit
inferiora trahuntur ad superiora, videtur
fatum necessitatem rebus imponere.
Item. Aristoteles dicit^ quod iuter mo-
ventia superiora et inferiora concors est
harmonia sicut in chordis citharse. Sed
harmonia necessaria est quod inferiora
per omnia consequantur dispositionem
superioris. Ergo dispositio superioris
adhserens inferioribus necessitatem im-
ponit eis.
Contra. Fatum est adheerensrebus mo-
biUbus. Sed motis mobilibus moventur
eaquae sunt in ipsis. Ergo fatum est dis-
positio diversa, mutabihs, contingens
ergo contingenter se habet ad res et non
imponit necessitatem.
Respondeo dicendum, quod fatum
multipliciter dicitur esse causa, ut supra
diximus ideo nuUam necessitatem im-
; inducit in cithara
ponit rebus, sed inchnat ad effectus coe-
lestium, si non sit
materia ad contrarium movens
Al. : « superiora iQferiorum quaedam sunt
,
OPUSCULUM XXIV. 459
hujusmodi moventia assirailat Philoso-
phus in lib. De sommo ct vigitia; dupli-
; cibus consiliariis. Sapientes enim consi-
totum circu- liariicx rationibus certis persuadent ali-
quid utiliteresse faciendum, quod tamen
viantes dissuadent. Tunc solvitur lex
consilii sapienter et est verbum suum
:
tale, quod supervenientibus consiliisaliis,
consilia mutantur sapienter. « Regula
enim, » ut dicit Aristoteles, « Lesbiae
mutatur ad sedificatum. »
aedificationis
Est enim Lesbia insula in qua lapides
non ad rectam lineam sunt dolabiles et ;
IIL ideo oportet quod regula secundum
quam dolantur, aliquantulum curvctur
ad ipsas sedificationes. Et ita est de dis-
positione esse et vitse inferioris, in qua
propter causas quae sunt in materia ssepe
; mutatur dispositio sapiens circuli coeles-
est necessaria, tis, et dispositio adhaerens mobilibus,
quae fatum vocatur, extra rectitudinem
coelestium declinans exorbitat propter
multas oppositas inferiorum transmuta-
liones.
Ad primum ergo dicendum, quod fati
;
quitur aliud nisi quod sit necessarium
etc. ipsum esse, sed non sequitur quod ne-
cessitatem rebus imponat quia non in-
:
haeret eis secundum potestatem coelestium
quae necessaria sunt, sed secundum po-
vinculum per quod testatem inferiorum, quae omnino muta-
bilia et contingentia sunt.
Ad secundum dicendum, quod relatio
quae est inter regulans et regulatum, ne-
cessaria est sicut ratio quae est inter pa-
trem et filium. Sed quia mutatio causat
relationem et causat relationis destruc-
tionem ideo mutatio quae est in rebus
;
mobilibus, causa est quod regulatum non
sequitur regulam et non sequitur ad ip-
sam, etquo ad hoc etiam non regulatur.
Ad tertium dicendum, quod licet for-
tiora sint superiora quam inferiora,
tamen ex impotentia inferioris contingit
;
quod non omnino possunt in superiorum
effectus; et quo ad hoc ex parte ipsorum
solvitur vinculum.
Ad quartum dicendum, quod solutio
temperantise chordarum dissonantiam
; et similiter mutatio
et alteratio inferioris dissonaiitiam facit
dispositio fortior in ad efTecium superioris unde dicit Da-
:
; et ideo mascenus quod superiora sunt inferio- *
signa nostrorum actuum, et nullo modo causa. «
 : .

460 DE FATO.
riim quaedam signa, nostrorum autem ^
Item Dicit quod luna cxistente in
.

actuum nullo modo causa. Leone, vestimenta nova induere malum

est. Manifestum est autem quod haec
omnia si cssent scibilia, esset deductio
ARTIGULUS IV. Sed liocnonest: non
syllogistica ad ea.
enim sequitur Luna
est in Leone, ergo
:

An fatum sit scibile. malum est induere vestes novas aut, :

kiminaria sunt in capite Gorgonis, ct ra-

Quarto quseritur, an fatum sit scibile; diatio Martis a quadrato, vel ab opposito
ct videturquod non. Quia cum sit effectus diametro ergo respicit ex inimicitia
:

coelestis similitudo qua?dam

circuli, et ergo natus tunc suspendeturin cruce.
ipsius, sicut forma alicujus similis est ; Respondeo dicendum, quod duaepartes
ipsicausa ejusdem ordiuis. Sed in calesti sunt Astronomia^, sicut dicit Ptoloma^us :

eirculo quo ad nos sunt infmita conside- una est de sitibus et motibus superiorum,
randa, sicut stellse numero et specie et et quantitatibus eorum, et passionibus
virtutibus, et situs earum in circulo de- propriis et ad banc per demonstrationem
;

clivi, et extraipsum, ot distanlia?, et con- pervenitur. Alia est de ettectibus astro-

junctiones, et quantitas anguli sub quo rum in infcrioribus, qu» in rebus muta-
incidit radius, et pars forma*., et gradus bilitcr recipiuntur et ideo ad hanc opor-
:

lucidi et umbrosi in putcis et in turribus tet astronomum in ista parte secundum

cxistentes, ot liujusmodi infinila quo ad aliqucm physicum habitum inferioris ccr-
nos. Ergo videtur quod eflectus ejus a titudinis esse, et ex siguis physicis con-
nullo sciri possit. jecturari. Conjecturatio autem cum sit ex
Item. Circulus continet datorem formae signis mobilibus, generat habitum mino-
et datorem sensus et intt'']eclus, qiii ris ccrtitudiuis quam sil scicntia vel opi-
« yles, » ct « alcbato » dicitur a matlie- nio. Cum enim lia'c communia signasint
maticis : aliter enim non esset mensura ct mulabilia, non potest cx ipsis habcri
totiusvita', quia principium vitaMion in- via syliogistica, eo quod ut iu pluriljus
cluderet. Mora autem principii omuium iucludunt sigua tantum, et fiuut Judicia
est bora casu seminis in matrice. Sed qua'dam muUis dc causismutabilia, sicut
hanc quod ad nos non coulingit scire. patct per ante dicta. Et idco sa^pe astro-
Ergo ignoral)itur forma dispositionis nomus dicit vcium, quia dictum suum
totius vita', et sicignorata est disj^ositio cst quo addispositioucmca'icstiuui veris-
rerum. simum, si luuc dispositio sit u mutabili-
Nec etiam videtur ex effectibus. Sunt tate rerum exclusa.
cnim qucL'dam quorum videtur esse una Ad primum dicendum, quod multa fa-

periodus, et tameu accidcntia eorum per litcr ad nos infinifa cousidcranda

(juo
sc, sicut est sexus masculinus et fcmi- essent. Scd considerautur paucissima, ex
ninus, non sunl eadem et causam hujus : (piibus alia pra-noscunfur, de quibus ha-
non contingit sciri ex coelestis circuU ef- luilur conjccturatio; pro[)tcr quod dicifur
fectu. ]icr IMoloma^um, qiiod [>cr cudorum mofus
Similiter etiam natus octavo mense non nisi communitcr judicare debemus,
moritur ut frequentius, ct in septimo vi- et potestates rerum conscquenfcs, quas
vit. proprie rerum causae frequenter exclu-
SimiHter in geminis, quorum unus est duut.
masculus, altcr femina, rarissime contin- Ad secundum, quod hora talis diffi-

git masculum vivere, femina vero aliquan- cultcr cognoscitur: et ideo invcntum cst
do supervivit ct causam impossil)ile aut
; rcmedium ut accipiatur gradus asccndens
difficile cst assignare ex circulo ca'lesti. circuli, hoc cst hora' coujnncfionum lu-
Ilem. Luminaribus existeiitibus in ca- miuarium, cui ada'(juafur circulus, quia
pite Algon, idest Gorgonis si ea Mars , ille habet innuentiam ad communem
respectu inimicitia» radiaverit natus, ut ; necessitatem qua; proximo scquifur; vel
dicit Ptolomaius, truiu-abitur manibus et accipiafur asccndens ad nafivitatem cx
pedibus et truncatus ' suspendctur in
, utero.
crucc. Ail aliud diccndum, quod via syllogis-

' l\irm. ouiillil : « auU-iii. " - Parm. : « U-uiu-us. >>


tica scirinon potest conclusio conjectu-
ralis; sed tamen imperfectie scientise, ut
dicit Ptolomaius, quin lioc sciatur non
impedit unde sciri potest, sicut est in
: plenilunium est calida et sicca, sicut est
proguosticatione somniorum. Non enim
beatitudo syliogistica est inter somnium
et proguosticatione somnii et sic est in
; autumnus
omnibus eestimationibus conjecturalibus.
Ad aliud quod objicitur de disparitate
sexus in geminis, dicendum, quod sexus
femineus fit semper propter occasionem
defectus alicujus principiorum. Cum enim
semen masculiuum factivum sit et forma-
tivum, et incorporetur per virtutem for-
mativam quam habet in semine ipso
semper inducit formam masculini de in-
tentione propria, nisi qualitate materiffi
impediatur et ideo sexus femineus a<xi-
: medietatem circuli sui, tamen motus aii-
dit ex defectu naturae particularis, quee
nunquam intendit facere feminam sed
cum melius fieri non possit ex natura
universali, fit adjutorium generationis,
et non generatorum proprie et Iiffic cst
; Luna enim cum in conjunctione vivificum
femina : ethoc estquodDominus intendit
dicere Gen. ii, 18: Non est bonum esse
homhieyn solum; faciamus ei adjutorlum
sibi shniie. Unde dispar sexus in geminis
provenit ex defectu principiorum natu-
ralium in altera parte seminis, et iion ex
periodo coelesti. Quod autem in talibus
mas frequentius moritur, provenit exhoc
quod cum tales gemini ex uno semine
diviso generantur, fit materia male ter-
minabilis a virtute formativa quia si
fuisset beiie terminabilis, utrumque for-
masset in marem. Materia autem mas-
culi majori et multiplici indiget
tione quam materia feminse;
remanet aegrotus et debilis, intermina-
tione materiai causam habens mortis in
femina autem parva sufficit terminatio,
et propter molhtiem corporis supervivit;
frequentissimetamen ambo moriuntur.
Ad id quod dicitur de octavo mense,
diceudum nonest quod quidam dixeruut,
quod ut frequentius octavo mense mori-
tur, quia octavus mensis Saturno attri-
buitur, cujus frigiditas et siccitas
interficiunt.Hoc enim falsum probatur:
quia multi in astronomia filii Saturni esse
dicuntur, quidiu supervivunt. Causaergo
non est in circulo, sed in principiis ma-
teriae. Lunaenim est mensis dominativa,
ad cujus conversionem c(^mensurantur
conccptus et impra^gnationes ut dicit
Aristoteles. Luna eiiim est alter sol, eo
quod recipit lumen a sole; et quod sol
facit in anno luna facit in mense A
, .
,
OPUSCULUM XXIV. 461
prima enini iiitentione usque ad hoc quod
et dimidia, est calida et humida, sicut
tempus veris ; a mediatione usque ad
aistas a plenilunio usque ad secundam
;
mediationem est frigida et sicca, sicut est
a secunda mediatione usque
;
ad coiijunctionem est frigida et humida;
sicut hiems. Quod aiitem nata sit movere
humorem patet, prout est in accessu et
recessu maris, quod accessus et recessus
maris in medialunatione, quae est novem
dierum, recedit ad circulum in ascendendo
et descendendo . Si enim minimus sit
fluxusmaris, ad idem punctum parvitatis
reverteretur decimoquarto die. Licet enim
luna in media lunatioue non transcatnisi
gis ex opposito occurrens sibi complet
; aliam circulationem mediam. Luna enim
in quolibpt mense bis est in auge, sci-
licet in pVaeventione et conjunctione.
lumen a sole accipit, et cum
Venus nun-
quam Venus ha-
a sole distet longe, et
beat movere humorem seminalem; luna
quando soli conjungitur, acquirit Veneris
virtutem; e.t sic ex virtute propria movet
humores, et ex virtute solis influit vitam
humori moto, et ex virtute Veneris movet
seminis genituram ad formas geniturae
convenientes Et qiiia Mercurius habet
.
commiscibilem virtutem ex multis gira-
: tionibus ejus, quas habet super omnes
alios planetas, luna hanc virtutem lucra-
tur ex conjunctione ad ipsum, et ex illa
termina- semen viri et femiuae movetad commixtio-
et ideo mas nem. Sic ergo luna conversionibus sui
commixtioiies, conceptus et impraegna-
; tiones causat et regulat. Sunt autem in
genitura septem mutationes necessariae.
Quarum prima est seminis conversio, et
praecipue ad formas cordis. Secunda est
materiae distinctio ad formam membro-
rum principalium quae et causativas
,
habent virtutes, sicut hepar causat vir-
tutes naturales, etvasaseminaria virtutes
natum formativas conceptuum et ideo in se-
:
cunda mutatione seminis adhaerentpuncto
cordis tres vesiculae, quas facit spiritus
ad locum cerebri, hepatis et vasorum se-
minahum. Tertia mutatio est distinctio
materiae, quando vesiculae cerebri ascendit
sursum, et vesicula hepatis aliquando ad
, dextrum, et ad ultimum descenditad vesi-
culam vasorum seminalium et hiinc as- :
ceusum et descensum facit spiritus exuf-
flationc qui est in corde. Quarta mutatio
462
est totius materioB distinctio, u\ distribua-
tur locis membrorum secuiulariorum, qni
causatrices virtutes non habent et hanc
distinctionem iterum facit spiritus exuf'-
flatione cordis : quee exufflatio perforat
DE FATO.
abundans materia, tunc non est completa
complexio scptimo mense, sed quiescit
: per unam Lunse conversionem in octavo
mcnse, et facit motum ad exitum, et
nascitur nono mense, et convalescit et :

et distendit materiam,
perforando facit et hoe est ut in pluribus fere omnium nati-
viam venarum pulsatilium et quietarum vitas. Sed quando virtus est deficiens, et
et nervorum, extendendo autem distribuit inobedicns materia?, ex angustia facit
maleriam uniuscujusque membrorum in motum in septimo mensc, quando virtus
locum proprium Qiiinta mutatio est . motiva data est, et ex dispositione non
transmutatio materiae in figuram mem- comprobat ipsum nisi octavo mense, et
brorum quam figuram non reciperet,
: tunc nascitur et moritur ul in pluribus :

nisi humidum esset in ea et hanc muta-
tionem facit cum vis formativa cordis
in locum mcmbrorum per spirifum exuf-
flatur Membra autcm flgurata non
. ut in pluribus sunt vera. Multum enim
sunt apta recipcrc virtutem opcrativam
et motivam
nisi per confoederationom
et colligationem Sexla mutatio est
quap. complctur per calorcm cordis cum
: et hoc non convenit ex periodo, sed ex
dispositione et corruptione principiorum
naturalium. ITa^c autem quff- dicta sunt,
variationis faciunt complexiones femina-
rum, ct complexionesclimatum: proptcr
. quod cgo vidi unam (jnaj peperit inundc-
cimomense pucrummaxima>quantitatis :

spiritu ditfuso in mcmbris, qui exsiccans ct Aristoteles dicit sc vidisse unam qua-
superfluum humidum, consolidat et con- peperit in decimoquarto mense simihtcr.
fortat juncturas et connexiones. Septima Ad illudquodobjicitnr de natoMncapiic
mutatio est motus, scihcet per virtutes quod illcT stella" fu-
(Irorgonis, (Jicendum,
-
molivas, qui omnibus mcmbris a corde nercai sunt, et monstruosam inducant
influit. Et cum omnis motus geniturse fit vita' tcrminationcm proptcr quod ipse :

a Luna, sicut jam dictum cst, oportct ctiam Pcrscus caput avcrso vultu abscis-
(|uod scptem conversionibus Lunaj iu sum tcnct. Scd lioc, sicutprimo diximus,
liomine, quod est perfectissimum scmi- non imponit rcbus nccessitatcm sed fa- ;

nis, complcatur. Et licct ista^ mutationcs cile '

mutabilem inclinafionem.
scminis non sint successiva3 secundum Ad illud quod objicitur de nova vestc
numerum mcnsium , tamcn pcrlccfio induta, existcnte in lcone, eodem
Luna
earum non coni[)lctur nisi complcto nu- modo diccndum est. Sicut enim radiatio
mcro conversionum sccundum septcm periodi dispositionem ordinis esse et
mcnsos ct in animalibus aliisal) bominc
: durationis imprimit rcbus naturalibus ,

non lia'cita rcf^ularilcr obscrvantur proi)- ita cliam imprimit proptcr arlificiatis:
tcr ignobilitatcm snarum complcxionum; quod figuric imaginum magicarum ad
sed aliqua diutius, ut elephas, alia bre- aspcctum stellarum imprimuntur, et ficri
viori tcmpore impra^gnantur. Perfcctis pcrcipiuntur.
etiam convcrsi(niibus habct embrio ea
qua; cxiguntur ad ueocssitatcm, ct, sicut
dicit Galcnus, virtus formativa triplicilcr AUTICULUS V.
se habet ad semen seu ad matcriam. ,

Aliquando cnim matcria cst diminnta, cl /// <]no f/encre canScV fatinn incidat.
virtus abundans aliquando virtus cst
:

deficiens, ot materiasuperabundans : ali- Quinto ([ua^ritur in quo gcnere caus»

quando sunt secundum (pialitatcm pro- incidat : ct lioc solutum cst per antece-
portionata. Et (juando ([uidcm virtus est dcntia ([uia in vcritatc causa non est,
'
:

abundans, et materia diminuta, terminata scd est aliquid causa\ Est cnim forma
est complexio septimo mense; et tunc ordinis et vita» imaginem habcns, et vir-
virtus abundans fortcm facit motum ad tutem c(clcslis circuli ; ct sicut diciinus
exitum, et nascitur pucr, ct convalescit, aliquando, ([m^d aliqua non suntvcrcen-
et efficitur parvus corporc, et agilis valdc tia, scd sunt alicpiid cntis, sicut ca qu.e

in opcrationibus. Quando autcm ada^quata sunt in anima, et secundum aliquos niotus

suntvirtusctmatcria,et quandoest super- et tcm{)us, ut dicit Aviceuna.

1 Parm. omitlit : h nato in. » tioncm habet. »

"^
l\irtn. : « inilioant. » " AI. : « per acci(]cntia. »
* Parm. : u scd facilem et mulabilcm inclina-
 .:

OPUSCULUM XXIV. 463

Quidam tamen nitimtiir probare qnod
sit causa, eo quod Plato ponit compares
stellas his qua^ nascuntur, in quibus sunt
formae, quae sunt causa rerum generata-
rum, et regula esse et vitae earum. In-
ducit enim Deum deorum dicentem ad
deos corporales, quai sunt stellae, et dicit
a Horum generatorum in inferioribus
sementem ego faciam, ut vobis contra-
dam vestrum erit parare ea. » Et prse-
: nutriuntur corpora planetarum, ita quod
cipit eis quos similes sibi videt, justitiam
et pietatem colere et haec vivent * post
: primuntur et retrogradantur, et quando
terreni dissolutionem intellectus. Hoc de
hominibus dictum est quorum immortalis
est intellectus, et post mortem sidereas
sedes accipicnt, sicut a semente siderum
in generationem descendit. Propterea
dicit quod descendens per circulos pla-
netarum vires animae accipit, memoriam,
intelligentiam et voluntatem, sicut ex-
ponitMacrobius Supcr somnium Scipionis
Hoc etiam videtur tangere Ovidius
loquens de lacteo circulo, et dicens
Hac iter est superis ad magni tecta Tonantis.
tataeper culUim pietatis et justitiae reci-
piuntur ad compares stellas. Affectum
autem terrenum ad intellectuales animas
pervenire dixerunt eo modo quo afflcitur
anima secundum certam dulcedinem nu-
trimenti corporis. Posuerunt enim quod
subtihssimo vapore paludum maeotida-
rum inter duo solstitiA positarum, super
quas maximus planetarum est discursus,
quando illum attrahunt, ex gravitate de-
eumdem digerunt, elevantur, et cursu
diriguntur. Hanc autem subtilitatem in
spheera ignis et aeris nectar deorum vo-
cabant. Ethocmodo affectumterrenorum
ad animas in stellis positas pervenire
dixerunt.
Haeretici autem ab hac opiniono occa-
sionem erroris sumentes, dixerunt ani-
mas esse in cceIo cum Angelis factas, et
propter peccafum quod commiserunt, in
: corpora esse detrusas, ut hic puriflcatai
ad coelestes scdes recipiantur: et hoc est
quod dicit David Psalm. cxli^ 8 Educ :

de carccre animam meam, ctc.

Hoc etiam videtur per rationem ;
quia His ergo refutatis, dicendum est cum
quorum unus est essentialis actus, illo- Philosopho, II De causis proprietatum
rum videtur esse una natura. Intelligen- elementorum planetarum, quod cum
et
tioB autem hominis ex conceptione viri, cadit semen viri in matricem mulieris
videtur esse unus essentialis actus. Ergo decoquitur in ea decoctione forti, et fit
una natura. fructum carnis, et creatur. in ea anima
Inde ulterius. Quarumcumque forma- jussu Dei.
rum una natura est, illarum una relatio Ad primum ergo dicendum quod Plato
est ad corpus unius naturae, si in aliquo cum dicit sementes auimarum esse in
corpore esse dicuntur. Sed intelligentiae stellis, hocdicit ratione similitudinis pro-
ccelestis relatio est ad stellam, vel ad or- portionis intellectus humani ad intellec-
bem secundum comparem stellam. Ergo tum nec stellaehoc
intelligentise coelestis;
et intellectualis naturae in homine erit assequuntur nisi per ministerium, sicut
relatio ad stellam comparem. ipse Deus deorum dicit quod ipso horum
Hoc etiam videtur per dictum Com- sementem facit. Sementis enim ^ hoc
mentatoris super XI Metaph., ubi dicit non est in potentia quae sit ante actum,
quod fmis prosperitatis intellectus homi- sed est ipsa factio naturae intellectualis.
nis est, si post mortem continuetur mo- DictumautemOvidiiin Metamorph.
lib.
tori coelesti. est : Non nisi per viam candidam can-
Dicendum quod falsum et hae-
Solutio. dore innocentiae et justitiae pervenitur ad
reticum est dicere quod animae intel- magni tecta tonantis.
lectuales descendant a compare stella. Ad id quod objicitur per rationem, di-
Jlgyptiorum enim Philosophorum fuit cendum quod quorum unus est essen-
opinio, quod intellectuales animae in stel- tialis actus, illorum est una natura. Intel-
lis a Deo deorum factae ", terreno affectu, ligere autem, et contemplari intellecta,
aiiquando afficiuntur,gravantur quge ;
nonexaequo est intelligentiae ccelestis et
gravatse deprimuntur ad corpora gene- animae rationalis, sed per prius et poste-
rabiha et corruptibilia, et ibidem depu- rius quia intellectus intelligeutiai est
:

Al. : « videt. » fra, usurpatur. »

I
- Al. : «auimaj stellis a Deorum factis. » Ver- ^ ^j, .
^^ \^^q „
buni « factffi » pro « positaj, » quod habetur in-
 ,

464 DE FATO.
sine continuo et tempore, et sine colla- naturam communem, sed secundum
tione, et in ista prima rerum veritate ;
unum commune objectum speculationis
intellectus autem noster est cuin conti- ab beatitudinem post mortem pertinentis
nuo et tempore, habens se ad prima's sicut dicit Philosophus lib. Coeli et miin-
veritates rerum sicut oculus vespertilio- di, quod extra coekim non est tempus
nis ad lucem solis. Sic autem intelligere nec locus, sed vita beata intelligens
;

per prius et posterius convenit superiori extra coehim esse quod est super cursum
et inferiori, qua:' spccifice differunt. siderum in loco quiet» contemplationis
Ad dictum Commentatoris dicendum bonorum.
quod continuatio non est secundumuuam
 .

OPUSCULUM XXV.
DE PRINCIPIO INDmDDlTIONIS.

(eDIT. ROM. XXIX.)

dentium; et hoc est per modum cujus-

dam reflexionis. Reflexio autem est du-
CAPUT I. plex una ab origine potentiae, altera ab
:

origine objecti. Primo namque quaehbet

De modo cognitionis sensitivgs '
potentia fertur super objectum suum
proprium, et illud habet determinare ac-
Quoniam sunt in homine poten-
tluae tum ipsius potentiae ; unde ultra non
tiaB cognoscitivae, scilicet sensus et in- transit actus potentiae quam sub forma
manifestum est illas diversita-
tellectus ; ulteriori ipsius principalioris objecti ; ali-

tem supponere ex parte objectorum ter namque non esset id proprium ejus
suorum. Sciendum est autem quod in objectum proprium enim objectum est,
:

cognitione humana fondamentum etori- per cujus informationem potentia actum

go est sensus unde propinquior est rei
: suum sicut se habet color ad
exercet,
extranese supra quam tota actio virium visum, sonus ad auditum. Quidditas
et
sensitivarum fundatur secundum Philo- autem rei sensibihs est objectum intel-
sophum in hb. Periherm. Unde propter lectus proprium, ut dicitur in III De ani-
manifestam passionem sensuum a sen- ma : unde quocumque anima se vertit,
sibihbus tamquam a propinquo ortam, hoc objectum est sibi ratio agendi. Potest
passiones intellectuum dixit esse simili- igitur vel redire in se per actum et po-
tudines rerum, de passionibus vero sen- tentiam suam, vel redire perobjectum in
suum nullam mentionem fecit ibi. Quod ipsam originemobjecti, scihcetper phan-
tamen principaUter factum est, quia tasmata in species sensibilium. Ideo isti
passiones intellectivae sunt causae. vocum sunt duo modi reflexionis suae, quarum
immediatius quam passiones sensuum, aitera cognoscit se et quae a parte sua
de quibus tunc agere intendebat. Certum sunt; altera vero quae sunt a parte ob-
est autem accidentia ipsa, sive propria jecti sui, In utroque vero modo sua co-
sive communia, esse sensibiha, sive ob- gnitio ad ahquid singulare terminatur.
jecta sensuum, ut habetur in lib. II De Cumenimin ipso suoobjectofigituracies,
anima. Unde, cum super proprium ob- rationem universalis apprehendit quod
jectum unius potentise, altera non feratur solum in istis inferioribus ab intellectu
nisi per accidens, sicut oculus videt diilce determinaturut propriumobjectum, cum
inquantum est vel nigrum; im-
album omnia singularia apud nos materiaha
possibile est intellectum ferri super illa sint materia enim impedit intellectum,
:

accidentia nisi per accidens, inquantum singulare vero non materia namque :

scilicet agit circa ipsa phantasmata quae non est scibilis nisi per analogiam ad
sunt a parte ipsorum sensibilium acci- formam, ut dicitur I P/it/s. Si autem esset

* Parm. titulos omittit.

XXVII. 30
 466 DE PRINCIPIO INDIVIDUATIONIS.
apud nos singulare insensibile etimmate-
riale, quod tamen est impossibile, ipsum
per se sine aliqua abstractione cognosce-
retur, quia singularitas non impedit in-
tellectum, sed materialilas. Cum ergo in-
tellectus tendit in originem sui objecti,
in sensibilia scilicet, reflectitur super
objecta aliarum virium cognoscitivarum.
Cum vero ad se redit, non tendit in
objectum alicujus alterius virtutis quia
potentialitas anima?, ratione cujus ipsa se
intelligit, non potest esse completum
objectum intellectus proprii, nisi ducta
ad actum per speciem principalis objecti,
ut docet Philosopbus in 111 De anima,
quia anima intelligit se sicut et alia. Sed
intelligit alia per spcciem. Ergo non est
materialitas quae facit esse ut objectum
alterius potentiae-; facit tamen quemdam
modum singularitatis, non qui sit alicu-
jus rci completa» iu specic, sed quia esse
animae terminatur per receptibilitatem
suai naturae, cujus potenlialitas major
est potentialitateAugelorum, quiamagis
distat a Deo iu gradu naturai quam An-
gelus. Deus enim actus purus est et
quanto sibi ahquid minus appropiuquat,
tanto plus poteutialitatis et minus actua-
litalishabet non solumenim iu materia,
: abstrahit omnino a materia. Unde objec-
scd etiam qua^cumquc potenlialitas pas-
siva de ratione objecti intellectus minus
habct: quiadicit Philosophtis, IX.I/^/r?/;//.,
quod T]numquod(iuc iutclligitur secuu-
dum quod est actu ens. Undc anima ad
objecta duplicem cognitionis modum
bct. Unum in se, ut sejjarata accipitur
tunc enim cognoscibilis cst secuudum
modum sui esse, quia cst actus pcrficiens
suam potentialitatem non enim iu ani-
: speciei, spectat ad ralionem superio-
ma sunt duo acius, scilicct sua essentia
qua^ cst sua potentialitas, ct esse suum.
Sed esse suum est sua actualitas, ratione
cujus ipsa essentia animae est actus cor-
poris omnis enim forma participat ac-
:
tum, qui est primus per esscutiam scd
hoc analogicc fit. Duos autem acluscjus-
dem ordinis im;jossibilc est aliquod unum
participare simul, sicut impossibile est
eamdem malcriam duas formas substau-
simul participare. Alium aulcmmo-
tiales
dum cognitionis habet a se, inquautum
nata cst per scnsus cognosccre uude : iu duobus consistit. Est cnim individuum
non est cognoscibilis in statu iti quo
cipitur aliquid per scnsum, nisi pcr spe-
cies rciseusibilis ; omnis cognitio
et ideo
sua de so ipsa proprie est roflexa.
CAPUT II.
Quo ostenditur iibi separatur cognitio
sensus et intellectus.
Nunc ergo restat ostendere, ubi sepa-
ratur cognitio sensus et intellectus a se
: mutuo. Manifestum est enim intellectum
incipere ubi sensus desinit. Sensus autem
exteriorcs ipsa sensibilia accidentia,
communia scilicet et propria, habent pro
suis per se objectis. Omtltlitas autem rei
particularis in particulari non spectat ut
per se objectum ad illos sensus exterio-
res, cum quidditas ista substantia sit et
non accidens, ncc ad inlellectum pertinet
ut pcr se objectum ejus propter suam
materialitatem. Ideo quidditas rei mate-
rialis in ipsa sua particularitate est objec-
tum rationis particularis, cujus est con-
ferre de intentionibus particularibus, loco
cuju.s in brntis aistimativa naturalis est :
qua^ potentia per sui conjunctiouem cum
; intcllectu, ubi est ratio ipsa quai confert
de uuiversalibus, participat vim coUati-
vam :sed quia pars seusitivae est, non
tum suum proprium manet quidditas
particularis materialis. Hoc autcm nou
est quod potentia appreliendat mate-
illa
riam iu se, cum ipsa non possit sciri nisi
pcr analogiam ad formam sed quia col- ;
ha- lafio dc materia in ordine ad formam per
: ipsam materiam individuatam spectat ad
hanc potentiam; sicut cousidcrare de
matcria in communi in ordine ad formam
rcm.
CAPUT III.
; (Juo ostenditur quod cst principium
indiiiduationis.
Ex his facile est vidcrc quomodo ma-
teria est principiiim iudividuationis :
hoc enim intcudimus ostendere. Scien-
dum est ergo quod individuum apud nos
ac- in scnsibilibus ipsum ultimmn iu gcuere
substantia' quoddc nullo alio pra'dicatur :
immo ipsum est prima substantia, se-
cundum Philosophum in Pra'd., et pri-
mum fundamentum omuium aliorum.
Natura cnim forma>- matcriaUs, cum ipsa
 OPUSCULUM XXV.
non possit esse hoc aliquid completum
in specie, cujus solum esse est incom-
municabile, est communicabilis quantum
est de ratione sua; sed est incommuni-
cabilis solum ratione suppositi, quodest
aliquidcompletuminspecie, quodcuilibet
formff', non convenit, ut dictum est. Ideo
quantum est de ratione sua, communica-
bilis est, ut dictum est. Communicatio
aulem sua est, ut dictum est, per hoc
quod recipitur in aliis. Ideo quantum est
de natura sua, communicabilis est, et in
multis recipi potest, et recipitur secun-
dum unam rationem, cum una sit ratio
speciei in omnibus suis individuis. Sed
quia ipsa esse non habet, ut dictum est,
quia esse est solius suppositi, ut patet
per Philosophum VII Meta., et supposi-
tum incommunicabile est, ut dictum est;
ideo ipsa forma materialis diversificatur
secundum multa esse incommunicabiha,
manens una secundum rationcm multis
communicatam : sua autem receptio est
in materia, quia ipsa materialis est. Ex
quo patet quod de natura sua sibi relin-
quitur unitas rationis in communicatione
sua, et quod redditur incommunicabilis
per receptionem suam in materia. Ex
quo enim recipitur in materia, efficitur
individuum quod est incommunicabile,
et primumfundamentum in genere subs-
tantise, ut completum aliorum de se prae-
dicabilium subjectum. In via autem
generationis semper incompletum est
prius completo, licet in via perfectionis
sit totum e contrario. Illud ergo quod est
primum subjectum omnium in via gene-
rationis, et incompletum quod de nullo
illius generispraedicatur, materiascilicet,
necessario erit primum principium esse
incommunicabilis quod est proprium in-
dividui. Aliud est in quo salvatur ratio
individui apud nos, determinatio scilicet
ejus ad certas particulas temporis et loci,
quia proprium est esse sibi hic et nunc,
et haec determinatio debetur sibi ratione
quantitatis determinatae. Et ideo materia
sub quantitate determinata est principium
individuationis materia enim sola est
: rum subjectum. Et hac de principio in-
principium individuationis, quo ad illud
467
in quo salvatur ratio primi in genere
substantiffi quod tamen impossibile est
reperiri sine corpore et quantitate. Et
ideo quantitas determinata dicitur prin-
cipium individuationis, non quod aliquo
modo causet subjectum suum quod est
prima substantia, sed concomitatur eam
inseparabiliter, et determinat eam ad Iiic
et nunc. lllud ergo quod cadit sub ra-
tione particulari, est hoc aliquid per
naturam materiai quod autem cadat sub
;
sensu exteriori, est per quantitatem. Sed
huic objici potest quod materia de sui
natura communis est, sicut et forma,
cum possit una sub pluribus formis esse.
Unde haec communitas sua potest impe-
dire ipsam, ne sit principium primum
individuationis. Sed sciendum est quod
impossibile est formam uniri materise
quin sit particularis, et quod eam sequa-
tur quantitas determinata, per quem
modum non est ultra communicabihs
materia alteri formae, quia haec quantitas
cum alia forma reperiri non potest cum
eadem determinatione. Et ideo materia
non est communicabilis secundum eam-
dem determinationem, sicut forma est,
ut dictum est. Ratio enim materiae sub
forma aliqua est alia a ratione sua sub
alia forma, quia certificatur ratio sua per
determinationem quantitatis, quae in di-
versa proportione et dimensione requi-
ritur ad diversas formas. Essentia enim
materiae. non diversificatur sub diversis
formis sicut ratio sua ratio enim mate-
:
riae non est una et communis sicut sua
essentia est ratio enim formae in diver-
:
sis materiis est una, licel secundum esse
sit diversa. Et ideo communitas secun-
dum essentiam tantum quaj est ipsius
materiae, et non secundum eamdem ratio-
nem, non impedit materiam esse primum
principium individuationis. Sed adver-
tendum est quod accidentia non indivi-
duantur per materiam primam, sed per
subjectum proprium quod est ens actu
individuantur, sicut et formae substan-
tiales per materiam primam, quae est ea-
dividuationis ad praesens sufficiunt.
 .

OPUSGULUM XXVI.
DE ENTE ET ESSENTIA-

(eDIT. ROM. XXX.)

propositio formari potest, etiamsi illud

in re ponat per quem modum pri-
niliil ;

PRO(EMIUM. vationes et negationes entia dicunfur :

dicimus enim quod affirmatio est opposita

Quia parvus error in principio magnus
est in fine, secundum Pliilosophum in I
De coelo ct mundo, ens autem et essentia
sunt quai primo in intellectu concipiun-
tur, ut dicit Avicenna in V Metap/ii/s.,
ideo primo, ne e^c corum ignorantia er-
rare contingal, ad horum diificultalem
apericndam dicendum est quid nomine
esscntiaiet entis siguificetur, et quomodo
in diversis inveniantur, et quomodo se
habeant ad intentiones logicas, scilicet
negationi, etquod caecitas est in oculo.
Sed primo modo non potest dici aliquid
quod sit ens, nisi quod in re aliquid po-
nat; unde primo modo caecitas et hujus-
modi non sunt entia. Nomen igitur es-
sentiffi non sumitur ab ente secundo
modo dicto; aliqua enim dicuntur hoc
modo entia, quae essentiam non habent,
ut patet in privationibus; sed sumitur
essentia ah ente primo modo dicto. Unde
Commentator, in eodem loco, dicit « Ens :

genera, species et differentias. Quia vero
ex compositis cognitionem simfjHcium
accipere dchemus, et ex posteriorihus
devenire in priora, ut a facilioiihus inci-
pientil)us convenientior fiat disciphna,
ideo ex significatione entis ad signihcc^-
tionem essentia; procedendum
primo modo dictum est quod significat
suhstantiam rei. » Et quia, ut dictum
cst, cns hoc modo dictum dividitur pcr
decem gonera, oportet quod cssentia si-
gnificet aliquod commune omnibus natu-
ris per quas (Uversa enlia in diversis
est. generibus in diversis speciel)us collocan-
tur sicut luimanitas est essentia homi-
:

nis, et sic de aliis. Et quia illud per quod

CAPUT PRIMUM. res constituitur in proprio genere vel
specie, est quoil significamus per defi-
Quid significctw' cotnmimitej' noniine nitiouem indicantem quid est res inde ;

entis et essoitix '

est quod nomen essentia?! a philosophis
in nomcn quiddilatis mulatur; ct hoc cst
Sciendum quod, sicut Philosophus
est quod Philosophus, in VII Mctap/ujs., fre-
dicit in V ens pcr sc dicitur
Mctapliijs., quenter nominat quod quid erat csse,
dupliciter Uno modo, quod dividitur per
: idest hoc per quod aliquid habet esse
decem genera; alio modo quod signihcat quid. Dicitur eliam forma, sccundum
propositionum veritatem. llorum autcm quod per forniam signiticatur perfcctio
ditrerentia est quia secundo modo potcst vel certitudo nniuscujusque rei, sicut di-
dici ens omno illud de quo afhrmativa cit Avicenna in II Metap/i. Hoc etiam alio

^ In Parm. tiluli desideranlur.

 OPUSCULUM XXYI.
nomine natura dicitur, accipiendo natu-
ram secundum primum modum illorum
quatuor modorum quos Boetius, De dua-
bus naturis assignat, secundum scilicet
quod natura dicitur esse illud quod quo-
cumque modo intellectu capi potest non ; quod materia, in definitione substantiae
enim res intelligibilis est nisi per suam
definitionem et essentiam : et sic etiam
dicit Philosophus in V MetapJnjs., quod
omnis substantia est natura. Nomen au-
tem naturae hoc modo sumptse videtur
significare essentiam rei secundum quod
habet ordinem vel ordinationem ad pro-
priam operationem rei, eum nulla res
propria destituatur operatione. Quiddita-
tis vero nomen sumitur ex hoc quod per
definitionem significatur; sed essentia
dicitur secundum quod per eam et in ea
res habet esse.
CAPUT II.
Quid sit essentia in substantiis compositis.
Sed quia ens absolute et primo dicitur
de substantiis, et posterius secundum
quid de accidentibus, inde est quod es-
sentia proprie et vere e^t in substantiis
sed in accidentibus est quodammodo et
secundura quid. Substantiarum vero
qua^dam sunt simplices et qua^.dam com-
positse, et in utrisque estessentia; sed in
simpUcibus veriori et nobiliori modo.
Secundum etiam quod habent esse nobi-
lius, sunt etiam causa eorum quae com-
posita sunt, ad minus substantia prima
et simplex qua? Deus est. Sed quia illa-
rum substantiarum essentiee sunt nobis
magis occultse, ideo ab essentiis compo-
sitorum incipiendum est, ut a facilioribus
convenientior fiat disciphna. In substan-
tiis igitur composilis forma et materia
nota? sunt, utin homine anima et corpus.
Non autem potest dici quod alterum eo-
rum tantum dicatur essentia. Quod enim
materia sola non sit essentia, planum
est, quia res per suamessentiam cognos-
cibihs est et in specie ordinatur vel in
genere materia autem non est cognitio-
; oportetut essentia qua res denominatur
nis principium, nec secundum eam ali-
quid ad speciem vel ad genus determi-
natur, sed secundum id solum quo in
actu aliquid est. Neque etiam forma tan-
tum substantiae compositee essentia dici
potest, quamvis quidam hoc asserere
conentur. Ex his enim quae dicta sunt
patet quod essentia est id quod per defi-
469
nitionemrei significatur; definitio autem
substantiarum naturaUum non tantum
formam, sed et materiam continet; aliter
enim definitiones naturales et mathema-
tica3 non difTerrent. Nec etiampotest dici
naturahs, ponatur sicut additum essentiae
ejus, vel sicUt ens extra illam naturam
vei essentiam ejus, quia hic modus pro-
prius est accidentibus quae essentiam
perfecte non habent; unde oportet quod
in definitione sua substahtiam vel sub-
jectum recipiant quod est extra genus
eorum. Patet ergoquod essentiacompre-
hendit materiam et formam. Non etiam
potest dici quod essentia significet rela-
tionem quae est inter materiam et formam
vel aliquid superadditum illis, quia hoc
de necessitate esset accidens extraneum
a re, nec per eam res cognosceretur :
quas omniaessentiaenon conveniunt. Per
formam enim, quae est actus materiae,
materia efficitur ens actu et hoc aliquid;
unde illud quod superadvenit non dat
esse actu simpliciter materiae, sed esse
actu tale, sicut accidentia faciunt; ut al-
bedo facit actu album. Unde, quando talis
forma acquiritur, non dicitur generari
simpliciter, sed secundum quid.
Relinquitur ergo quod nomen essentiae
in substantiis compositis, significat illud
quod est ex materia et forma composi-
tum. Et huic positioni consonat verbum
Boetii, in comment. I Prxdicam. ubi di-
cit quod Ousia significat compositum.
Ousia enim apud Graecos idem est quod
essentia apud nos, ut ipsemet in III De
duabus naturis fatetur. Avicenna autem
dicit quod quidditas substantiarum com-
positarum est ipsa compositio formae et
materiae. Commentator autem dicit in VII
Metaphys. : « Natura quam habent spe-
cies in rebus generabilibus est aliquod
medium, idest compositum ex materiaet
forma. » Huic etiam ratio concordat, quia
esse substantiae compositae non est tan-
tum formae nec tantum materiae, sed ip-
sius compositi; essentia autem est se-
cundum quam res dicitur esse. Unde
ens, non tantum sit forma nec tantum
materia, sed utrumque, quamvis hujus-
modi esse sive essentiae sola forma suo
modo sit causa sicut in ahis videmus,
:
quae ex pluribus principiis constituuntur
quod res non denominantur ex altero
iUorum principiorum tantum, sed ab eo
quod utrumque complectitur, ut patet in
470 DE ENTE ET ESSENTIl
saporibus, quia ex actione calidi dige- potest, si inspiciatur corpus secundum
rentis humidum causatur dulcedo et : quod ponitur pars animalis et secundum
quamvis hoc modo calor sit causa dulce- quod ponitur genus non enim potest ;

dinis, non tamen denominatur corpus dici eo modo esse genus quo est pars
dulce a calore, sed a sapore qui caUdum integralis. Hoc igitur nomen quod est
et humidumcomplectitur. Sed quia indi- « corpus » multipUciter accipi potest;
viduationis principium est materia, ex corpus enim, secundum quod est in prse-
hoc forte videtur sequi quod essentia, dicamento substantiae, dicitur ex eo quod
quae complectitur in se simul et formam, habet talem naturam ut in eo designari
sittantum particularis et non universalis. possint tres dimensiones ipsai autem ;

Ex quo sequeretur universalia definitio- Ires dimensiones designatae sunt corpus

nem non habere, si essentia est id quod quod est in genere quantitatis. Contingit
per definitionem significatur. Et ideo autem in rebiis ut quod habet unam per-
sciendum est quod materia non quomo- fectionem, ad ulteriorem perfectionem
dohbet accepta est principium individua- pertingat ; sicut patet in homine, qui
tionis, sed solum materia signata. Et dico naturam sensitivam habet et ulterius in-
materiam signatam quae sub certis di- tellectivam. Similiter etiamet superhanc
mensionibus consideratur. Haec autem perfectionem, qua; est habere talem for-
materia in definitione hominis, inquan- mam ut in ea possint tres dimensiones
tum homo, nonponitur; sed poncretur designari, potest aha perfectio adjungi,
in definitione Socratis, si Socrates defi- ut vila vel aliquid hujusmodi. Potest
nitionem haberet; in definitione autem ergo hoc nomen « corpus » rem quam-
hominis ponitur materia non signata; dam designare, quae habet talemformam,
non enim in dcfinitione hominis ponitur ex qua sequitur in ipsa designabilitas
hoc os et haec caro, sed os et caro ab- trium dimensionum cum praecisione, ut
solute quae sunt materia hominis non si- scilicet ex illa forma nuUa ulterius per-
gnata. fectio sequatur, sed, si aliquid aliud su-
peradditur, sit praeter significationem
corporis, sicdicti: et hoc modo corpus
CAPUT III. erit materialis et integralis pars animalis,
quia sic anima erit praeter id quod signi-
Quomodo sc habeat cssentia ad rationem ficatum est nomine corporis, et super-
generis ct differentix. veniens ipsi corpori, ita (juod ex ipsis
duobus, scilicet ex anima ct corporc,
Patet ergo quod essentia hominis ct sicut ex partibus, constituitur animal.
Socratis non difi^erunt nisi sccundum Potest etiam hoc nomen « corpus » hoc
signatum et non signatum undc Com-: modo accipi ut significet rem quamdam
mentator dicit in YIII Mctajj/ii/s., (|nod quai habet talem formam, ex qna possiut
Socrates non aliud est quam animalitas in ea tres dimensiones designari, quae-
et rationalitas, quae sunt quidditas ejus; cumque forma sit illa, sive ex ea possit
sicut etiam essentia gcncris et essentia provenire alia ulterior pcrfcctio sive ,

speciei sccundnm signatnm et non si- non : ct boc modo corpus erit genusaui-
gnatum diflerunt, quamvis alius modns malis, quia in animali nihil cst accipere
designationis sit utrobique quia desi- : quod in corporc implicite non continea-
gnatio individni respoctu gcncris est per tur. Non cnim aniina estalia abilla forma
diirerentiam conslilulivam, (jua^ exforma pcr qnam in rc illa poterant dcsignari
rei sequitur. Ila^c autem detorminatio Ires dimcnsiones et ideo, quando dice-
;

vel designatio quw est in specie respcctu bam quod corpus cst quod habet talcm
gencris, non cst pcr aliquid in csscntia formam ex qua possunt designari tres
speciei existens quod nnllo modo in cs- dimensiones in co, iutelligebam qucecum-
sentia generis sit imo quidqnid est in
; que forma esset illa, siveanima esset,
spccio est etiam in genere, licet non de- sive lapideitas , sive quaecnmquo alia
tcrminatum. Si onim animal non esset forma ; forma animalis implicite in
et sic
totum quod cst Iiomo, scdparscjus, non corporo sive in corporis forma continc-
esset totum quod est homo, sed pars tur, proutcorpus est genus ejus. Et etiam
ejus, non prapitlicaretur de eo, cum nnlla talis est animalis habitudo ad homincm.
pars intcgralis pra^dicetnr de sno toto. Si onim animal nominan>f tanfnm rom
lloc autem quomodo contingat vitUsri talcm qua^ habct qnamdam pcrfcclionem

OPUSCULUM XXVI.
ut possit sentire et moveri per principium
in ipso existens cum praecisione alterius
perfectionis, tunc quaeciimque alia per-
fectio superveniret, haberet se ad animal
per modum partis et non sicut implicite
contenta in ratione animalis, et animal
non esset genus; sed est genus secun-
dum quod significat rem quamdam ex
cujus forma potest provenire sensus et
motus, qusecumque sit forma; sive
iila
sit anima sensibilis tantum; sive sit
anima sensibilis et rationalis simul. Sic
igitur genus significat indeterminate id
totum quod est in specie (non enim si-
gnificat tantum materiam); similiter
etiam differentia significat id to-tum quod
est in specie et non tantum formam et
etiam definitio significat totum et etiam
species, sed diversimode quia genus
;
significat totum ut quaidam denominatio
determinans id quod est materiale in re
sine determinatione propriae formai unde
genus sumitur a materia, quamvis non
sit materia. Unde patet quod corpus dici-
tur quod habet talem perfectionem ut
possintin eo designari tres dimensiones
quae quidem perfectio est, ut materialis,
se habens ad ulteriorem perfectionem.
Differentia vero e converso est sicut qua-
dam determinatio a forma determinata
sumpta, prseter hoc quod de intellectu
primo sit materia determinata ut patet ; tura numero in diversis speciebus, cui
cum animatum, scilicet illud quod
dicitur
habet animam, non determinatur quid
sit, utrum corpus vel aliquid aliud. Unde
dicit Avicenna quod genus non est in dif-
ferentia pars essentise ejus, sed
sicut
solum sicut ensextra quidditatem sive
essentiam; sicut etiam subjectum est de
intellectu passionum et ideo genus non
; determinate significabatur per genus. Et
praedicatur de differentia per seloquendo,
ut dicit Aristoteles, in 111 De aidma et IV
Topic, nisi forle sicut subjectum praedi-
catur de passione. Sed definitio sive spe-
cies comprehendit utrumque; scilicetde-
terminatam materiam quam designat
nomen generis, at determinatam formam
quam designat nomen differentiae.
Et ex hoc patet ratio quare genus et
species et diflerentia se habeant propor-
tionaliter ad materiam, formam etcom-
positum in natura, quamvis non
idem cum quia neque genus est
illis;
materia, sed sumitur a materia ut signi-
ficans totum, nec difTerentia est forma,
sed sumitur a formautsignificans totum.
Undo dicimus hominem esse animal ra-
tionale, et non ex animali ct rationali.
; ;
471
sicut dicimus eum esse ex animaetcor-
pore. Ex corpore enim et anima dicitur
esse homo, sicut ex duabus rebus quae-
dam tertia res constituta, quae neutra
illarum est. Ilomo enim nec est anima
neque corpus. Sed, si homo aliquo modo
ex animali et rationali dicatur esse, non
erit sicut res tertia ex duabus rebus, sed
sicut intellectus tertius ex duobus intel-
lectibus. Intellectus enim animaiis est
sine determinatione formai specialis na-
turam exprimens ex eo quod est
rei,
materialo respectu ultimce perfectionis.
Intellectus autem hujus differentiae « ra-
tionahs consistit in determinatione
>>
formae specialis; ex quibus duobus intel-
; lectibus constituitur intellectus speciei vel
definitionis. Etideo, sicut res constituta
cx aliquibus non recipit praedicationem
earum rerum ex quibus constituitur, ita
nec intellectus recipit praedicationem eo-
; rum intellectuumex quibus constituitur :
non enim dicimus quod definitio sit ge-
nus vel differentia.
Quamvis autem genus significet totam
essentiam speciei, non tamen oportet ut
diversarum specierum quarum est idem
genus, sit una essentia; quia unitas ge-
neris ex ipsa indeterminatione vel indif-
ferentia procedit non autem ita quod id
:
quod significatur per genus sit una na-
superveniat res alia quae sit differentia
determinans ipsum, sicut forma deter-
minat materiam quae est una numero
sed quia genus significat quamdam for-
mam, tamen non determinate hanc vel
illam quam determinate differentia expri-
mit, quae non est alia quam illa quae in-
ideo dicit Commentator, 11 Metaphys.,
quod materia prima dicitur una per re-
motionem omniumformarum, sed genus
dicitur unum per communitatem formae
signatse unde patetquod per additionem
;
difTerentiae, remota illa indeterminatione
quae erat causa unitatis generis, rema-
nent species diversae per essentiam. Et
quia, ut dictum est, natura speciei est
indeterminata respectu individui, sicut
natura generis respectu speciei inde est ;
sint quod sicut id quod est genus, prout
praedicatur de specie, imphcat in sua si-
gnificatione, quamvis indistincte, totum
id quod determinate est in specie ita id ;
quod est species, secundum quod prae-
dicatur de individuo, oportet quod signi-
ficet totum quod essentialiter est in in-
472 DE ENTE ET ESSENTIA.
dividuo, licet indistincte; et lioc modo gnificat eam ut partem, nec continet in
essentia speciei significatur nomine ho- sua signiflcatione nisi id quod est ho-
minis unde homo de Socrate praedica-
: minis inquantum homo, et praecidit om-
tur. Si autem
significatur natura speciei nem designationcm materiae, unde de
cum prscisione niateriae signatee quae est individuis hominis non praedicaretur. Et
principium individuationis, sic sehabebit propter hoc quandoque hoc nomen es- ((

permodumpartis ; et hoc modo significat sentia invenitur praedicatum de re (di-

)>

nomen humanitatis ; humanitas enim si- citur enim Socrates esscntia quaedam),
unde est homo. Materia autem
gnificat id et quandoque negatur sicut dicimus ,

signata non est ilhid unde homo est quod essentia Socratis non est Socrates.
homo; modo continetur inter
et ita nullo
illa ex quibus homo habet quod sit homo.
Cum igitur humanitas in suo intellectu CAPUT IV.
includat tantum ea ex quibus homo habet
quod sit homo, patct quod a significa- Per quem modiim sit esscntia in substantiis
tione ejus excluditur vel praeciditur ma- separatis.
teria determinata vel signata et quia :

pars non pra^dicatur de toto, inde est Viso quid significetur nomine essen-
quod hnmanitas nec de homine nec de tiae in substantiis compositis, videndum
Socrate pra^dicatur unde dicit Avicenna
: est quomodo se habcat ad rationem ge-
quod quidditas compositi non est ipsum neris, speciei et diffcrentiae. Quia autem
compositum cujus est quidditas quamvis cui convenit ratio generis speciei vel
ctiam ipsa ipsa quidditas sit composita; difrercntia», praedicatur de hoc singulari
sicut humanitas, licet sit composita, non signato impossibilc cst quod ratio ge-
;

tamen est homo, imo oportet quod sit ncris vcl speciei vel differentiae conve-
recepta in aliquo quod cst materia si- niat essentiae secundum quod per modum
gnata. Scd quia, ut dictnm est, designa- partis significatur, ut nomina humanita-
tio speciei respcctu gcncris cst pcr for- tis vcl animalitatis. Et ideo dicit Aviccnna
mas, designatio autcm individui rcspectu quod rationalitas non cst dinerentia, sed
speciei cst per materiam idco oportet ; difTercntiaeprincipium et eadem ratione ;

ut nomen significans id unde natura
generis sumitur cum pra^cisionc forma:"
determinatffi pcrficicntis speciem, signi-
ficet partem materialcm totius, sicut
corpus est pars matcrialis hominis. No-
men autcm significans id undc sumilur
humanitas non est species nec animali-
tas gcnus. Similiterctiam non potcst dici
quod rafio gcncris, spccici, differenfiae,
conveniat esse secundum quod est quae-
dam res existens extra singularia, ut
IMafonici poncbanf quia sic genus et
;

natura spccici cum pra^cisionc matcria^ spccies non praHlicarcntur dc hoc iudi-
designata^ significat partcm formalcm; viduo non enimpotest diciquod Socrates
;

et ideo humanitas significatur ut forma sit hoc quod ab eo scparatum est nec ;

quapdam. Kt dicitur quod cst forma to- scparafum illud proficit in cognifione hu-
tius, non quidcm (juasi superaddita par- jus singularis signati. Et ideo relinquitur
tibus essentiahl)us matcriai et formae, quod ratio gencris vel speciei vcl difPe-
sicutforma domus supcradditur partil)us rentiae conveniat essentiae, secundum
intcgrahbus ejus scd magis cst forma
: quod significaf pcr modum totius ut in
qua^ cst totum, sciUcct formam complcc- nomine iiominis vcl animalis, prouf im-
lcns et materiam, cum pracisionc tamcn plicitc ct indistincfe continet fotum hoc
eorum per quae matcria cst nata desi- quod in individuo est. Natura aufem vel
gnari. Sic crgo patct quod csscntia ho- cssenfia sic acccpfa potcst duplicifcr
minis significatur hoc nominc « homo » considcrari Uno modo, sccundum natu-
:

et hoc nomine « humanitas, » scd diver- ram et rafioncm propriam, et haec cst
simode, ut dictum est quia hoc nomcn : absoluta considcratio ipsius et hoc modo ;

((homo » significat cam nt totum, in
(|uantum scilicct non pra>tcn(lit dcsigna-
tioncm materia^, sed implicitc continet
eam ct indistincte, sicut diclum est quod
nibil est vcrum dc ca diccre, nisi quod
conveniat sibisccundumquod hujusmodi;
undc, quidquid aliorum sibi atfribuifur,
falsa csf atlributio v. g. homini, in eo
:

genus continct diffcrcntiam, ct idco pra^- quod cst homo, convcnif rafionalc ct
dicafur hoc nomcn liomo » dc indivi- (( animal ct alia qua; in cjus dcfinitionem
duis sed hoc nomcn u humanitas » si-
; cadunt album vero velnigrum vel quod-
;

cumque hujusmodi quod non est de ra-
tione humanitatis, non convenit homini
in eo quod est homo. Ideo si queeratur
utrum ista natura possit dici una vel
plures, neutrum concedendum est quia
utrumque est extra inteilectum humani-
tatis, et utrumque potest sibi accidere.
Si enim pluralitas esset de ratione ejus,
nunquam posset esse una, cum tamen
una sit secundum quod est in Socrate.
Similiter, si unitas esset de intellectu et
ratione ejus, tuncesset una et eadem na-
tura Socratis et Platonis, nec posset in
pluribnsplurificari. Alio modo considera-
tur, secundum quod habet esse in lioc
velin illo et sic de ipsa prsedicatur aU-
: tus adinvenitrationem speciei et attribuit
quid per accidens ratione ejus in quo
est, sicut dicitur quod homo est albus,
quia Socrates est albus, quamvis homini
non conveniat ineo quodest homo. Heec
autem natura habet duplex esse unum
in singularibus, aliudin anima et secun- ; secundum quod comparatur ad res quae
dum utrumque consequuntur accidentia
dictam naturam. Et sic in singularibus
habet multiplex esse secundum diversi-
tatem singiilarium, ettamen ipsi natursp,
secundum propriam considerationem,
scilicet absolQtam, nullum istorum esse
debet falsum enim est dicere quod natura
; tate formae intellectus unitatem intellec-
hominis, inquantum hujusmodi, habeat
esse in hoc singulari; si enim esse in
hoc singulari conveniret homini inquan-
tum est homo, non extra
esset unquam
hoc singulare similiter, si conveniret
; etiam, si esset una statua corporea re-
homini, inquantum est homo, non esse
in singulari nunquam esset in eo. Sed
verum est dicere quod homo, inquantum
est liomo, non habet quod sitin lioc sin-
gulari vel in illo. Patet ergo quod natura
hominis absolute considerata abstrahit a
quohbet esse, itaquod non fiat pracisio
alicujuseorum etlisec natura sic consi-
; dum suam absolutam consideratio.nem,
derata est quae prsedicatur de omnibus
individuis. Non tamen potest dici quod
ratio universalis conveniat naturae sic
acceptae quia de ratione universalis est
;
unitas et communitas. Naturae autem
humanae neutrum eoriim convenit secun-
dum suam absolutam considerationem
si enim communitas esset de intellectu
hominis, tunc in quocumque inveniretur
humanitas inveniretur communitas et
hoc falsum est, quia in Socrate non inve-
nitur communitas aliqua, sed quidquid
est in eo individuatum est.
Similiter etiam non potest dioi quod
ratio generis accidat naturae Immanae
secundum illud esse quod habet
OPUSCULUM XXVI. 473
viduis quia non invenitur in individuis
;
natura humana secundum
unitatem, ut
situnum quid conveniens cuilibet; quod
ratio universalis exigit.
: Rehnquitur ergo quod ratio speciei
accidat naturae humanae secundum illud
esse quod habet in intelleclu. Ipsa enim
natura liabet esse in intellectu abstrac-
tum ab omnibus individuantibus, et liabet
rationem uniformem ad omnia individua
animam, prout essentia-
quae sunt extra
imago omnium et inducens in
liter est
cognitionem omnium, inquantum sunt
homines et ex hoc quod talem relatio-
:
nem habet ad omnia individua, intellec-
sibi ; undedicitCommentator, I De anima,
quod intellectus est qui facit universali-
tatem in rebus hoc etiam Avicenna dicit
;
in VIII Metaph. Et quamvis haec natura
: intellecta habeat rationem universalis
sunt extra animam, quia est una simi-
litudo omnium, tamen, secundum quod
habet essein hdc intellectuvelin illo, est
species quaedam intellecta particularis.
Et ideo patet defectus Commentatoris,
in III De anima, qui voluit ex universi-
tus concludere quia non est universali-
;
tas illius formae secundumhoc esse quod
habet intellectum, sed secundum quod
ad res refertur ut similitudorerum; sicut
praesentans multos homines, constat
quod illa imago vel species statua^ ha-
beret esse singulare et proprium secun-
dum quod esset in hac materia, sed ha-
beret rationem communitatis secundum
quod esset commune repraesentativum
plurium. Et quianaturae humanae, secun-
convenit quod praedicetur de Socrate, et
non convenit sibi secundum
ratio.speciei
suam absolutam, scilicethumanae naturae
considerationem, sed est de accidentibus
quae consequuntur eam secundum quod-
dam esse quod habet in intellectu, ideo
: nomen specieinon praedicatur deSocrate,
ut dicatur Socrates est species
: quod ;
de necessitate accideret, si ratio speciei
; conveniret homini secundum esse quod
habet in Socrate, vel secundum suam
absolutam considerationem, scilicet in-
quantum est homo. Quidquid enim con-
venit homini inquantum est homo, prae-
dicatur de Socrate. Et tamen praedicari
in indi- convenit generi per se, cum in ejus defi-
474 DE ENTE ET ESSENTIA.
nitione ponalur. Praedicatio enim est
quoddam quod completur per actionem
intellectus componentis et dividentis,
habens tamen fundamentum in re, ipsam'
unitatem eorum quorum unum de altero
dicitur. Unde ratio praedicabilitatis potest
claudi in ratione hujus intentionis quae
est genus, quae similiter per actionem
intellectus completur; nihilominus id
cui intellectus intentionem praedicabilita-
tis attribuit, componens id cum altero,
non est ipsa intentio generis, sed potius
id cui intellectus intentionem generis
attribuit, sicut quod significatur hoc no-
mine « animal. » Sic ergo patet qualiter
essentia vel natura se habet ratione spe-
ciei quia ratio speciei non est dc illis
;
quae couveniuntei secundum suam abso-
lutam considerationem, nequc de acci-
dentibus quae consequuntur ipsam sccun-
dum esse quod habet extra animam, ut
albedo vel nigredo sed est de accidenti-
; Ubri De causis, dicitur quod inteUigentia
bus quae consequunlur eam secundum
esse quod habet inintellectu et perhunc :
modum convcnit sibi ratio generis vel
differentiae.
CAPUT V.
Qualiter dwersimode sit essentia in
diversis.
Nunc restat videre secundum quem
modum essentia sit in substantiis sepa-
ratis, scilicct in anima, intclHgentiis et
causa prima. Quamvis autem causae
primae simplicitatem omnes philosophi
concedant, tamen compositionemmatcriae
et forma', in intelUgentiis ef aiilmabiis
quidam niluntur ponere cujus posilio-
: principio, quod cst actusprimuset purus.
nis auctor fuisse dicitur Avicebron in
hbro Fontis vitae. Hoc autem dictis phi-
losophorum reperitur essc contrarium,
quia eas substantias a materia separatas
nominant et absque omni materia esse
probant cujus demonstratio potissima
; formae sunt intelligentiae
est ex virtute intelligcndi quai in cis est.
Videmus enim formas non esse intelli-
gibiles in aclu nisi secundum quod sepa-
rantur a materia et a conditionibus ejus;
nec efnciuntur inteUigibiles in actu nisi
per virtutem substantiae inteUigentis,
secundum quod recipiuntur in ea, et se-
cundum quod aguntur per eam. Unde
oportct quod in quaUbet substaiitia intol-
Ugente sit omnimoda ininmiiitas a ma-
teria; ita quod nec habeat materiam par-
tem sui, neque etiam sit sicut forma
impressa materiae, ut estde formis mate-
rialibus.
Nec potest dicere aUquis quod inteUi-
gibilitatem non impediat materia quae-
Ubet, sed materia corporahs tantum. Si
enimhoc essetralionemateriae corporalis
tantum cum materia non dicatur corpo-
;
rahs nisi secundum quod stat sub forma
corporea, tunc oporteret quod hoc haberet
materia a forma corporali, sciUcet im-
pedire inteUigibiUtatem. Et hoc nonpotest
esse, quia et ipsa forma corporaUs actu
inteUigibiUs est, sicut et aliae formae,
sciUcet quae amateria abstrahuntur. Unde
in anima intellectiva et in inteUigentia
nuUo modo est compositio ex materia et
forma, ut hoc modo accipiatur materia
in eis sicut in substantiis corporalibus,
sed est ibi compositio formae et esse.
Unde in commento nonae propositionis
est habens formam et esse, et accipitur
ibi forma pro ipsa quidditate vel essen-
tia simplici. Et quomodo hoc flt, planum
est vidcre. Quaicumque enim ita se ha-
bent ad invicem quod unum est causa
esse alterius, illud quod habet rationcm
causae potest habere esse sine altero,
sed non convertitur. Talis autem inve-
nitur habitudo materiae et formae, quod
forma dat esse materia? et ideo impos-
;
sibile cst essc aliquam materiam sine
forma tamcn non est impossibile esse
;
aliquam formam sine materia. Forma
enim non habct, in eo quod forma, de-
pcndcntiam ad materiam sed si inve-;
niantur aliquai formae quae non possunt
esse nisi in materia, hoc accidit eis se-
cundum qnod sunt distantcs a primo
Unde illse forma*. qua^ sunt propinquis-
simsB primo principio, sunt formae per
se sine matcria subsistentes non enim ;
forma secundum totumgenus suum ma*-
dictum est et hujusmodi
tcria indiget, ut ;
et ideo non
:
oportet ut essentia' vel quidditatcsharum
substantiarum sint aliud quam ipsa
forma.
In hoc ergo diffcrt essentia substantia^,
composita^ et substantiie simplicis, quod
essentia substantiaj composita; non tan-
tum formam nec tantum matcriam, sed
formam et materiam complectitur cs- ;
scntia vcro subslautia3 simplicis cst forma
tantum. Et ex hoc causanlur dua* aliai
dilFerentia^. Et una est quod esseutia

snbstantiae compositae potest significari
ut totum vel utpars, quod accidit propter
materiae designationem, ut dictum est
et ideo non quomodolibet praedicatur
essentia rei oompositae de ipsa re com-
posita non enim potest dici quod homo
; subsistens, sed materiale. Unde rehnqui-
sit quidditas sua. Sed essentia rei sim-
pHcis, quae est sua forma, non potest si-
gnificari nisi ut totum, cum niiiil sit ibi
praeter formam, quasi formamrecipiens:
et ideo, quocumque modo sumatur
sentia substantiae simpUcis, de ea praedi-
catur unde Avicenna dicit quod quid-
; et ideo dictum est quod intelligentia est
ditas substantiae simplicis est ipsummet
simplex, quia non est aliquod recipiens
ipsam. Secunda differentia est, quia ex
60 quod essentiae rerum com-positarum
recipiuntur in materia designata velmul-
tipUcantur secundum divisionem ejus,
contingit quod aUqua sint idem specie et
diversa numero. Sed, cum essentia sim-
pUcium non sit recepta in materia, non
potest ibi esse taUsmultipiicatio et ideo
non oportet quod inveniantur pluraindi-
vidua unius speciei in ilUs substantiis
sed quotquot sunt individua, tot sunt
species, utAvicenna dicit expresse. Hu-
jusmodi ergo substantiae quamvis
formae sine materia, non tamen in eis
est omnimoda simpUcitas, nec sunt actus
puri, sed habent permixtionem potentiae;
et hoc sic patet. Quidquid enim non est
de inteUectu essentiae vel quidditatis,
hoc est adveniens extra, et faciens com-
positionem cum essentia quia nuUa es-
;
sentia sine his quae sunt partes essentiae
inteUigipotest. Omnis autemessentia vel
quidditas inteUigi potest sine hoc quod
aliquid inteUigatur de esse suo facto
possum enim inteUigere quid est homo
vel phoenix, et tamen ignorare an esse
habeant in rerum natura ergo patet
: ejus, Ergo oportet quod ipsa forma vel
quod esse est aliud ab essentia vel quid-
ditate nisi forte sit aUqua res cujus
: tentia respectu esse quod a Deo recipit
quidditas sit unum esse et haec res non
; etiUud esse receptum est per modum ac-
potest esse nisi una et prima quia im-:
possibile est ut tiat plurificatio alicujus
nisi per additionem alicujus differentiae,
sicut muUipUcatur natura generis in
speciebus ; velper hoc quod forma reci-
pitur in diversis materiis, sicut
caturnaturaspecieiindiversisindividuis;
vel per hoc quod unum est abstractum
etaliudin aliquo receptum sicut, si es-
: ut dictum est, intelligentiae quidditas est
set quidam color separatus, esset alius a
colorenon separato, ex ipsa sua separa-
tione. Si autem ponatiir aUqua res quae
sit esse tantum, ita ut ipsum esse sit
; ;
OPUSCULUM XXVI. 475
snbsistens, hoc esse non recipiet additio-
nem quiajam non esset esse
differentiae,
tantum sed esse, et praiter hoc forma
;
aliqua et multo minus recipiet additio-
:
nem materiae^, quia jam esset esse non
tur quod talis res quae sit suum esse
non potest esse nisi una; unde oportet
quod, in qualibet aUa re praeter eam, sit
aliud esse suum et aliud quidditas vel
es- natura seuforma sua. Unde in intelligen-
tiis oportet quod sit esse praiter formam;
formaetesse.
Omne autem quod convenit ahcui, vel
est causatum ex principiis naturae suae,
sicut risibile in homine, vel advenit ab
ahquo principio extrinseco, sicut Uimen
in aere ex influentia soUs. Non autempo-
test esse quod ipsum esse sit causatum
ab ipsa forma vel quidditate rei, dico si-
cut a causa efficiente, quia sic aUquares
; essetcausasuiipsius,etaliquaresseipsam
in esse produceret: quodestimpossibile.
: Ergo oportet quod omnistaUs res, cujus
esse est aUud a natura sua, habeat esse
ab aUo. Et quia omne quod est per aUud
sint reducitur ad id quod est per se, sicut ad
causam primam ideo oportet quod sit
;
aUqua res quae sit causaessendi omnibus
rebus, eo quod ipsa est esse tantum :.
alias iretur in infmitum in causis, cum
omnis res quae non est esse tantum ha-
beat causam sui esse, ut dictum est. Pa-
tet ergo quod intelUgentia est forma et
esse, et quod esse habeat a primo esse
quod est esse tantum et hoc est prima;
causa, quae Deus est.
: Omne autem quod recipit aUquid ab
aUo, est in potentia respectu ilUus et ;
hoc quod receptum est in eo, est actus
quidditas quae est inteUigentia, sit in po-
tus et ita invenitur actus et potentia in
;
inteUigentiis, non tamen forma et mate-
ria, nisi aequivoce unde etiam pati, re-
;
cipere, subjectum esse et omnia hujus-
modi quae videntur rebus ratione materiae
muUipU- convenire, aequivoce conveniuntsubstan-
tiisinteUectuaUbus et corporalibus ut ,
CommentatordicitinIIIi)eanm?a.Etquia,
ipsamet intelUgentia, ideo quidditas vel
essentia ejus est ipsum quod est ipsa, et
esse suum receptum a Deo est id quod
subsistit in rerum natura et propter hoc ;

476 DE ENTE ET ESSENTIA.
a quibusdam hujusmodi substantise di-
cuntur componi ex quo est et quod est,
vel ex quo est et essentia,ut Boetius di-
cit in 1 Prxdicam. Et quia in intelligentiis
ponitur potentia et actus, non erit diffi-
cile invenire multitudinem intelligentia-
rum ;
qiiod esset impossibile, si
potentiaineis esset. Unde dicit Commen-
tator in III Be anima, quod, si natura in-
tellectus possibilis esset ignorata,
possemus invenire multitudinem in sub-
stantiis separatis. Est ergo distinctio ea-
rum ad invicem, secundum gradum po-
tentiae et actus ; ita quod intelligentia
superior, quae plus propinqua est primo,
habet plus de actu et minus de potentia,
et sic de aliis et hoc completur in anima
; ab omni esse propter quod, in commento
humana, quae tenet ultimum gradum in
intellectualibus substantiis. Unde intel-
lectus potentialis ejus se habet ad formas
intelligibiles sicut materia prima, quae
tenet ultimum gradum in esse sensibili,
ad formas sensibiles, ut Commentator in
III De anima, dicit et ideo Philosophus
; ahquam praecisionem additionis
comparat eum tabulae rasae, in qua
est depictum. Et propter hoc, quia, inter
alias substantias intelligibiles, plus
de potentia, ideo efficitur in tantum pro-
pinqua rebus materialibus, ut rcs mate-
rialis trahatur ad participandum esse
suum, ita quod ex anima et corpore re-
sultatunumcssein unocomposito ;quam-
vis illud esse, prout est anima', non
dependens a corpore. Et ideo post istam
formam, quae est anima, inveniuntur alia?
formffi plus de potcntia habcntes ct ma-
gis propinquae materia?, intantum quod
esse earum sine materia non cst. In (lui-
bus etiam invenitur ordo et gradus us-
quc ad primas foimasclemcntorum, qua?
sunt propinquissimffi materia' undc nec ; tum, in iha una qnalitate omnes qualitates
aliquam operationem habent, nisi
cundum exigentiam quahtatum activa-
rum et passivarum et aliorum quibus ma-
teria ad formam disponitur.
CAPUT VI.
Quomodo sit esseiitia in accidentibiis.
patet quomodo esscntia in-
Ilis visis,
venitur in diversis. Invcnitur autcm tri-
plex mo(his habcndi cssentiam in sub-
stantiis. Aliquid enim est, sicut Deus,
cujus cssentia est ipsum suum esse et
ideoinvcniuntnraliquiphilosophidicontcs
quod Deus non habet esscntiam, quia
;
essentia ejus non est aliud quam esse
ejus. Et ex hoc sequitur quod ipse non
sit in genere, quia omne quod est in ge-
'
nere oportet quod habeat quidditatem
praeter esse suum ;;cum quidditas autna-
tura generis aut speciei non distingua-
nulla tur secundum rationem naturae in iUis
quorum est genus vel species sed esse ;
est in diversisdiversimode^Necoportet,
non si dicimus quod Deusest esse tantum, ut
in errorem eorum incidamus qui Deum
dixerunt esse illud esse universale quo
quaelibet res formaliterest. Hocenimesse
quod Deus hujus conditionis est ut
est,
nulla sibi additio fieri possit unde per
:
ipsamsuampuritatemestesse distinctum
;
nonae propositionislibri Decausis, dicHnT
quod individuatio primae causae, quae est
esse tantum, est per puram bonitatem
ejus. Esse autem commune, sicut in in-
tellectu suo non includit aliquam addi-
tionem, ita nec includit in intellectu suo
quia, ;
nihil si hocesset, nihil posset intelligi esse in
quo super esse aliquid adderetur. /^
habet Similiter etiam,quamvis sit esse tan-
tum, non oportet quod deficiant ei reli-
quae perfectiones vcl nobilitates imo ;
habet omnes perfectiones qua? sunt ia
omnibus generibus, propter qnod per-
fectum simpliciter dicitur, utPhilosophus
sit et Commentalor, in V Metap/iy s. dlcuni
sed habet eas modo excellentiori omni-
bus rel)us, quia in eoomnes unum sunt,
sed in aliis (Hvorsitatem habent et hoc ;
est quia omnes illffi perfectiones conve-
niunt sibi secundum suum csse simplex :
sicut, si aliquispcr unamquahtatem pos-
sct efficerc oporationos omnium qnalita-
sc- haberet ita Dous in ipso esse suo omnes
:
pcrfectiones habet. Secundo modo inve-
nitur ossontia in substantiis croatis intel-
lectualibus, in quibus est aliud esse quam
esscntia ipsarum, quamvis essentia sit
sinematcria; unde esseearum non estab-
solntnm, scd rocoptnm, ot ideo limitatum
etlinitnmadcapacitatomnaturai rocipien-
tis :sed natura vol quidditas earum est
absoluta, non recepta in aliqua matcria.
Etidoo dicitur in libro De cai/sis quod in-
toUigentia^ snnt finitc suporius otintinitae
inforius sunt enim finita» qnantum ad
:
esse suum quod a supcriori rccipinut ;
; non tamon fininntnr int^orius, qnia o.irum
forma' non limitantur ad capaoitatcm ali-
cujus matcriop recipiontis eas et in tali-;
 ,

OPUSCULUM XXVI. 477

bus snbstantiis non invenitur multitudo convenitcum alia inimmaterialitate dif- :

individuorum in una specie, ut dictum ferunt autem ab invicem in gradu perfec-

est, nisi in anima humana, propter cor-
pus cui unitur. Et licet individuatio ejus
ex corpore occasionaliter dependeat
quantum ad sui inchoationem, quia non
acquiritur sibi esse individuatum nisi in
corpore cujus estactus, non tamen opor-
tet, ut, destructo corpore, individuatio
pereat; quia, cumhabeat esse absolutum
ex quo acquisitum est sibi esse indivi-
duatum, ex lioc quod facta est forma hu-
jus corporis, illud esse semper remanet
individuatum etideodicitAvicennaquod
; Gradus enim perfectionis in recipiendo
individuatio animarum et mult.ipUcatic
dependet ex corpore, quantum ad sui
principium, sed non quantum ad sui fl-
tionis, secundum recessum a potentiali-
tate et accessum ad actum purum. Et ideo
ab eo quod sequitur illas inquantum sunt
immateriales, sumitur in eis genus, si-
cutintellectuaUtas vel aliquidhujusmodi;
ab eo autem quod sequitur in eis gra-
dum perfectionis, sumitur in eis diffe-
rentia, nobis tamen ignota. Ne^ oportet
has differentias esse accidentales, quia
sunt secundummajorem et minoremper-
fectionem, quae non diversificat speciem.
eamdem formam non diversificat spe-
ciem, sicut albius et minus album inpar-
ticipandoejusdemspeciei albedinem sed :

nem. Et quia in illis substantiis quiddi- diversis gradibus perfectionis in ipsis

tas non est idem quod esse, ideo sunt formis velnaturis participatis diversificat
ordinabiles in preedicamento et propter
; speciem sicut natura procedit per gra-
:

hoc invenitur in eisgenus, species et dif-
ferentia, quamvis earum differentiae pro-
priae nobis occultae sint. In rebus enim
sensibilibus etiamipsae differentiae essen-
tiales nobis ignotae sunt unde signifi-
; divisio intellectualium substantiarum sit
cantur per differentias accidentales quae
ex esseotialibus oriuntur, sicut causa si-
gnificatur per suum effectum, sicut bipes
ponitur diflerentia hominis. Accidentia
autem propria substantiarum immateria-
lium nobis ignota sunt; unde differenUae
earum nec per se, nec per accidentales
dus de plantis ad animalia, per qusedam
quse fiunt media inter animalia et plan-
tas, secundum Philosophum in lib. De
animal. Nec iterum est necessarium ut
semper secundum differentias veras, quia
hocestimpossibilein omnibusrebus acci-
pere, ut PliUosophus dicit in II De animal.
Terti<)modo invenitur in substantiis com-
positis ex materia et forma in quibus et
esse est receptum et finitum, propter
quod et ab aUo esse liabent et iterum :

differentias nobis significari possunt. natura vel quidditas earum recepta est
Hoc tamen sciendum quod non eodem in materia signata, et ideo sunt finitae et
modo sumitur genus et differentiain ilUs superius et inferius, etin eisjam propter
substantiiset in substantiis sensibiUbus : divisionem materiae signatae possibUis
quia, in sensibilibus, genus sumitur ab est muUipUcatioindividuorum in una
eo quod est materiale in re, differentia specie ; quaUter se
et in his substantiis
vero abeo quodestformale inipsa ; unde habeat essenUa ad intentiones logicas,
dicit in I De anima quod forma,
Avicenna supra dictum est.
in rebus compositis ex materia et forma,
est differentia simplex ejus quod consti-
tuiturex illa non autem ita quod ipsa
: CAPUT VII.
forma sit differentia, sed quia est princi-
pium differentiae, ut idem dicit in sua Me- Qualiter sit genus et differentia in
taph. Talis differentia est differentia sim- accidentibus.
plex, quia sumitur ab eo quod est pars
quidditas rei, scUicet a forma. Cum au- Nunc autem restat videre quaUter es-
tem substantiae spirituales sint simplices sentia sit in accidentibus quomodo au-;

quidditates, non potest in eis differenUa sit in omnibus substantiis dictum est. Et
sumi abeo quod est pars quidditatis, sed quia^ ut dictum est, essentia per defini-
a tota quidditate et ideo dicit Avicenna
; tionemsignificatur, oportet quodeomodo
in De anima quod differentiam simpU-
I habeant essentiam quo habent definitio-
cem non habent nisi species quarum es- nem. Deflnitionem autem habeut incom-
sentiae sunt compositae ex maleria et pletam, quia non possunt deflniri nisi
forma. SimiUter etiam in eis ex tota ponatur subjectum ineorum deflnitione;
essentia sumitur genus modo tamen
, et hoc ideo est quia non habent in se
differenti una enim substantia separata
; esse absolutum per se a subjecto sed, ;

478 DE ENTE ET ESSENTIA.
sicutexforma etmateria relinquituresse
substantiale quando componitur, ita ex
accidente et subjecto relinquitur esse
accidentale quando accidens subjecto
advenit. Etideoetiamnec forma substan-
tialis completam essentiamhabet, nec ma-
teria, quia in defmitione formse
stantialis oportet quod ponatur illud
cujus estforma;etitadefinitio ejusestper
additioi^m ahcujus quod extra ejus ge-
nus est, sicut et definitio formae accidcn-
talis ut etiam in definitione animae po-
: losophus in III De anima aliqua vero ex
nitur corpus a naturali, qui considerat
animam solum inquantum formaest
physici corporis. Sed tamen inter formas
substantiales et accidcntales tantum in-
terest, quia, sicut formasubstantialisnon
habet per se esse absolutum sine eo cui
advenit, ita nec cui advenit, scilicet ma-
tcria : ex conjunctione utriusque
et idco
relinquitur iilud esse in quo res per sc
subsislit, et ex eis efficitnr unum per se;
propterquod ex conjunctione eorum re-
linquitur essentia quanlam. Unde forma,
qmimvis in sc considcrata non habeat
rationcm completae essentiae, tamen est
pars essentiaj completae. Sed illud cui ad-
vcnit accidcns, cst cns in se completum,
consistcns in suocsse quod quidom csse
;
naturaliter praccedit accidens quod su-
pervenit et ideo accidens superveniens,
; nigredo cutis est in ^thiope ex mixlione
ex conjunctione sui cum eo oui supcrve-
nit, non causat illud cssc in quo res sub-
sistit, pcr quod res est cns per se, sed
causat quoddamessc secundum, sinequo
res subsistcns intelligi potcst csse, sicut
primum potest intelligi sine secundo vcl
pra^dicatum sine su])jecto. Unde ex acci-
dente ct suhjccto non fit unum per se,
sed unum per accidcns et idco cx corum
; Accidentia vcro qua> conscquuntur for-
conjunctionc non rcsultat csscntia quav
dam, sicut cx conjunctione form» cum
matcria propter quod accidens neque
;
ralioncm complctae essentiae habet, nc-
que pars complctae essentiae esl scd si- ; Iiomine formam, quia risus contingit cx
cut cst ens sccundum quid, ita et essen-
tiam sccundum quid hybet. Sed, quia
illud quod dicitur maxime ct vcrissime
in quolibct gencrc, cst causa eorumquae
sunt post in illo genere, sicnt ignis qui
in finc caliditatis est causa caloris in re-
bus calidis, ut in secundo i>/tf/^/y>////5. dici-
tur, ideo substantia, quae est principium
in gcnerc entis maxime ct verissime
, phancitas in aere, quae complctur per
essentiamhabcns, oportet quod sit causa
accidcntinm qua^ secundario et quasi sc-
cundum (piid rationem entis participant.
Quod tamen diversimode coutingit quia
;
enim partes substantiae sunt materia et
forma, ideo quaedam accidentia principa-
literconsequuntur formam, et qusbdam
materiam. Forma autem invenitur ali-
qua cujus esse uon dependet a materia,
ut anima intellectualis materia vero non
;
sub- habet csse nisi per formam. Unde in ac-
cidentibus quae sequuntur formam est
aliquidquodnonhabet communicationem
cum materia, ut intelligere quod non est
per organum corporale, sicut probatPhi-
;
consequentibus formam sunt, quae ha-
bent communicationem cum materia, ut
sentire sed nuUum accidens sequitur
;
matcriam sine communicatione formae.
In his tamen accidcntibus quae mate-
riam consequnntur invenitur quaedam
diversitas. Qua^dam enim accidentia con-
sequuntur materiam sccundum ordinem
quem habet ad formam specialem, ut
masculinum femininum in animalibus,
et
quonim diversitas ad materiam reduci-
MetapJnjsicorum;
tur, ut diciturin (\cc.\Tao
undc, remota forma animalis, dicta acci-
dentia non remanent nisi sequivoce.
Quaedam vcro consequuntur materiam
sccundum ordincm qucm habet ad for-
mam {jrcneralcm; et ideo, rcmota forma
speciali, adhuc in ea remanent; sicut
elementorum, et non ex rationc animae
ct idco post morlemrcmanet. Et
in co
quia unaquaequeres individualur ex ma-
tcria et coUocatur in genere vel specie
pcr suam formam, ideo accidcntia qua?
consc(}uuntur matcriam sunt accidentia
individui, secundum qu* etiam individua
ejusdem speciei dincrunt ad invicem.
mam, sunt propria' passioncs vcl gcnc-
ris vel speciei; unde invcniuntur in om-
nibus participantibus naturam gcneris
vcl sppcici ; sicut risihilc consc(|uitur in
aliqua apprchcnsione anima? hominis.
Scicndum etiam est quod aruiuando ac-
cidcntia cx i^rincipiis csscntialihus cau-
santiu* sccundum actum perfcctum, sicut
calor inigne qui sempcr actu est calidus;
aliquando vcro sccundum aptitudineni
tantum, sed complemcntum accipiunt
accidcntia ex agentc cxtcriori; sicut dia-
corpus lucidum cxtcrius; ct in talibus
aptitudo cst accidcns inscparabile scd ;
comphimcntum quod advcnit cx arujuo
;
priucipio quod est extra esseutiam rei
 OPUSCULUM XXVI.
vel quod intrat constitutionem rei, est
separabile, sicut moveri et bujusmodi.
Sciendum est autem quod in accidentibus
alio modo sumuntur genus, differentia
et speciesquaminsubstantiis. Quia enim
in substantiis ex materia et forma subs-
tantiali fit per se unum, una quadam
naturaex eorumconjunctioneresultante,
quae proprie in praedicamento substantia?
collocatur, ideo in substanliis nomina
concreta quae compositum significant,
proprie in genere esse dicuntur, sicut
generavel species, ut liomo vel animal
non autem forma vel materia est in pra-
dicamento hoc modo nisi per reductio-
nem, sicut principia in genere principia-
torum esse dicuntur.. Sed ex accidente
et subjecto non fit unum per se; unde
non resultat ex eorum conjunctione ali-
qua natura cui intentio generis vel spe-
ciei possit attribui. Unde nomina acci-
deutium concretive dicta non ponuntur
in praedicamento sicut species vel genera,
ut album vel musicum nisi per reductio-
nem; sed solum secundum quod abs-
tracta significantur, ut albedo et musica.
Et quia accidentia non componuntur ex
materia et forma, ideo non potest in eis
sumi genus a materia et differentia a
forma, sicut in substantiis compositis;
sed oportet ut primum genus sumatur ex
ipso modo essend:, secundum quod ens
diversimode secundum prius et posterius
de decem generibus praedicatur; sicut
dicitur quantitas ex eo quod est mensUra
substantiae, et qualitas secundum quod
est dispositio substantiae, et sic de aliis,
secundum Philosophum in II Metaplnjs.
Differentiae vero in eis sumuntur ex
479
versitate principiorum cx quibus causan-
tur. Etquia propri» passionesexpropriis
principiis subjecti causantur, ideo sub-
jectum ponitur in definitione eorum loco
differentiae, si inabstracto defmiantur,
secundum quod sunt proprie in genere,
sicut dicitur quod simitas est nasi curvi-
tas; sed e converso esset, si eorum defi-
nitiosumeretur secundum quod concre-
tive dicuntur; sic enim subjectum in
eorum definitione poneretur sicut genus;
quia tunc defmirentur per modum subs-
: tantiarum compositarum in quibus ratio
generis sumitur a materia, sicut dicimus
quoc simum est nasus curvus. Similiter
etiam est, si unum accidens alterius ac-
cidentis principium sit, sicut principium
relationis est actio et passio et quanti-
tas; et ideo secundum haec dividit Philo-
sophus relationem in Y Metaphys. Sed
quia propria principia accidentium non
semper sunt manifesta, ideo quandoque
sumimus differentias accidentium ex eo-
rum sicut congregativum et
effectibus,
disgregativumvisus dicuntur differentiae
coloris, quae causantur ex abundantia et
paucitate lucis ex qua diversae species
coloris causantur. Sicergopatetquomodo
essentiaestin substantiiset accidentibus,
et quomodo in substantiis compositis et
simphcibus, et quomodo intentiones lo-
gicae universales in eis inveniuntur^ ex-
cepto primo principio quod est infinitae
simplicitatis, cui non convenit ratio ge-
neris vel speciei, et per consequens nec
definitio propter suam simplicitatem. In
quo sit finis et consummatio Imjus ser-
monis.
di-
 OPUSCULUM
DE PRINCIPnS NATim^ AD FRATREM SILVESTRUM.
Nota quod quoddam potest esse licet
'
non sit, quoddam vero est; illud quod -
potest esse et non est, dicitur esse po-
tentia; illad autem quod jam est, dicitur
esse actu. Scd duplex est esse scilicet
esse essentiale, sive esse substantiale
rei, ut hominem esse; et hoc est esse
simpliciter. Est autcm aliud esse acciden-
tale, ut hominem esse album; et hoc est
esse secundum quid. Ad utrumque au-
tem esse est aliquid in potentia aliquid
enim est iu potentia ut sit liomo, ut
sperma sanguis menstruus
et aUquid
inpotentia ut sit album, ut homu; tamen
illud quod est in potentia ad esse acci-
dentale, potcst dici materia, sicut sperma
hominis, et homo albeiHnis. Sed in hoc
diflerunt quia ilhid quod est iu potentia
: est actus
ad esse substantiale, dicilur materia ex
qua qnod autem est in potentia ad esse
;
accidentale, dicitur materia iu qua. Ifem,
proprieloquendo, ilhul quod est in poten-
tia ad esse substantiale, dicitur maleria
prima; quod autem est in putenfia ad
esse accidentale, dicitur subjecfum sub-
jectum cnim esse accidenti, sciUcet
da*.
cxistendi, quia accidens non habet cssc
nisi per subjcctnm unde dicitur quod :
accidcntia sunt in subjccto, non autem
dicitur quod forma substantiaUs sit in
subjecto. Et secuudum hoc differt mate-
ria a subjecto quia subjcctum ost quod
: sicut ([uando homo fit albus, nou dicitnr
nou habet esse ex co quod aUciuid ei
advenit, scd quod est per sc, ct habet
esso completum, ut homo non babet cssc
per albedinem. Sed materia dicitur quod
'
Parm. : « quoniam quoddara.
XXVII.
(edIT. ROM. XXXI.)
habet esse ex eo quod sibi advenit, quia
de se esse incompletum, immo nullum
csse habet, ut dicit Commentator in II De
anima. Unde, simpliciterloquendo, forma
: dat esse materia?, accidens autem non
dat esse subjecto, sed subjectum acci-
denti licet aliquando ponatur unum pro
;
alio, scilicet materia pro subjccto, et e
contrario. Sicut autem omne quod cst in
potcntia, potest dici matcria, ita omue a
: quo habet aliquid esse, quodcumque esse
sit iUud, sivc subsfantiale, sive accidcn-
; tale, potest dici forma; sicut homo cum
sit potentia albus, flt per albedinem actu
albus; et sperma cum sit potcntia homo,
fit actu homo per animam. Et quia forma
facit cssc in acfu, ideo dicitur quod forma
quod autem facit esse aclu
:
substantialc, dicitur forma subsfdufialis,
et quod facit acfu esse accidcntalc, dici-
tur forma accidcufalis. Et quia generafio
est motus ad formam, duplici formai res-
pondet duplcx generafio formae. subs-
:
tantiali rcspondef gcncratio simpliciter;
: formai accidentali res[)ondet gcnerafio
secnndum quid. Quando enim iufroduci-
tnr forma substantialis, dicitur aliquid
ficri simpUciter, sicut dicimns homo fit,
vcl homo gcnerafur; (juaudo aufem in-
troducifur forma accidcutalis, non dicitur
aliquid ficri simpliciter, sed fieri hoc;
simplicifer hominem ficri vel gencrari,
sed fieri vel generari albnm. Et huic du-
plici generationi opponifur duplex cor-
ruptio scilicet simplex, et sccundum
;
» ^ Parm. addit : • jam. »
 ;

OFUSCULUM XXVII. 481

quid. Generatio vero et corruptio simpli- tio sit principium, sed privatio quia ;

citer noQ sunt nisi in genere substantiae; negatio non determinat subjectum. Non
generatio vero et corruptio secundum videre enim potest dici etiam de non en-
quid sunt in omnibus aliis generibus. Et tibus, ut chimaera non videt; et iterum
quia generatio est quaedam mutatio de de entibus quae non sunt nata habere vi-
non esse vel dc non ente ad esse vel ad sum, sicut de lapidibus. Sed privatio
ens, e contrario autem corruptio debet non dicitur nisi de determinato subjecto,
esse de esse vel ente ad non esse vel non in quo scilicet natus est fieri habitus
ens. Non autem ex quolibet non esse fit sicut csecitas non dicitur nisi de his quae
generatio sed ex non ente quod est ens
;
sunt nata videre. Et quia generatio non
in potentia; sicut idolum ex cupro quod flt ex non ente simpliciter, sed ex non

est idolum in potentia, et non actu. Ad ente quod est in aliquo subjecto, et non
hoc autem quod sit generatio, tria requi- in quolibet, sed in determinato non :

runtur scilicet ens in potentia quod est

: enim ex quohbet non igne fit ignis, sed
materia et non esse actu quod est pri-
: ex tali non igne, circa quem natk sit
vatio et id per quod fit actu quod est
; fleri forma ignis; ideo diciturquod priva-
forma sicut quando ex cupro fit ido-
: tio est principium, et non negatio. Sed
lum, cuprum quod est in potentia ad in hoc ab aUis
differt quia alia sunt ;

formam idoli, est materia ; lioc autem principia et in esse et in fleri ad hoc :

quod est infiguratum sive indispositum, enim quod flat idohim, oportet quod sit
est privatio ; figura autem a qua dicitur aes, et quod ulterius sit flgura idoli et :

idolum, est forma. Non autem forma iterum, quando est jam idolum, oportet
substantialis quia cuprum ante adven- : haec duo esse. Sed privatio est principium
tum figurse habet esse actu, et ejus esse in fleri, et non in esse quia dum flt ido-
:

non dependet abillafigura, sed estforma lum, oportet quod non sit idolum si :

accidentalis omnes enim formae artifl-

: enim esset, non fleret, quia quicquid fit
ciales sunt accidentales ars enim non : non est, nisi in successivis, ut in tem-
operatur nisi circa id quodjam constitu- pore et motu sed ex quo jam idokim
:

tum est in esse perfecto a natura. Sunt est, non est ibi privatio idoli, quia afflr-
igitur tria principia naturae, scilicet ma- matio et negatio non sunt simul, simili-
teria et forma et privatio ;
quorum scilicet ter nec privatio et habitus. Item privatio
forma, est id propler quod fit generatio ; est principium per accidens, ut supra est
aha duo sunt ex parte ejus ex quo est expositum; aliavero sunt principia per
generatio. Unde materia et privatio sunt se. Ex dictis ergo patet quod materia per
idem subjecto, sed differunt ratione : se differt a forma et privatione secundum
idem enim est aes et inftgaratum ante rationem. Materia enim est id in quo in-
adventum formas; sed ex alia ratione teUigitur formaetprivatio, sicut in cupro
dicitur aes, et ex alia infiguratum unde : intelUgitur forma et inflguratum quan- ;

privatio dicitur principium non per se, doque tamen materia denominatur cum
sed per accidens, quia scilicet coincidit privatione, quandoque sine privatione :

cum materia; sicut dicimus quod est per sicut aes cum flt materia idoh, non im-
accidens quod medicus aedificat non : portat privationem, quia ex hoc quod
enim ex eo quod medicus, sed ex eo dico aes, non inteUigitur indispositum
quod domificator est, quod coincidit in sive inflguratum; sed farina cum sit ma-
medico in eodem subjecto. Sed duplex teria respectu panis, importat in se pri-
est accidens : scilicet necessarium quod vationem formae panis quia ex hoc quod ;

non separatur a re, sicut risibile ho- dico farina, signiflcatur indispositio sive
mini et non necessarium quod separa-
: inordinatio opposita formse panis. Et quia
tur, sicut album ab homine. Unde, licet in generatione materia sive subjectum
privatio sit principium per accidens, non permanet, privatio vero non, nec com-
tamen sequitur quod non sit necessarium positum ex materia et privatione; ideo
ad generationem, quia materia a priva- materia quae non importat privationem,
tione nunquam denudatur inquantum : est permanens quae autem importat, est
:

enim est sub una forma, habet privatio- transiens. Et est sciendum quod quaedam
nem alterius, et e contra; sicut in igne materia habet compositionem formae :

est privatio aeris, et in aere est privatio sicut aes, cum sit materia respectu idoh,
ignis. Et sciendum quod cum generatio ipsum tamen aes est compositum ex ma-
sit ex nonesse, non dicimusqiiod nega- 'teria et forma; et ideo aes non dicitur
XXYII. 31
482 DE PRINCIPIIS NATUK^.
materia prima, quia habet formam illa : forma; sed est solum in potentia. Et
autem materia quse intelligitur sine qua-
libet forma et privatione, sed est sub-
jecta formai et privationi, dicitur materia
prima, propter hoc quod ante ipsam non
est materia aha; et haec dicitur yle, hoc
est chaos vel confusio, graece. Et quia
omnis defmitio et omnis cognitio est per
formam ideo materia prima non potest
; est in potentia ad idolum, nou facit se
per se definiri nec cognosci, sed per
comparationem ad formam; ut dicatur
quod illud est materia prima quod hoc
modo se habet ad omnes formas et pri-
vationes sicut aes ad idolum et infigu-
^
ratum; et haic dicitur simpliciter prima.
Potest etiam aUquid dici materia prima
respeclu aUcujus gencris, sicut aqua
respcctu UquabiUum qu* tamen non:
est prima simpliciter, quia est composi-
tum ex materia et forma, unde habet
matcriam priorem. Etsciendum est quod
materia prima, et etiam forma, non gc-
neratur neque corrumpitur, quia omnis
generatio est exaUquo ad aliquid. Id au-
tem ex quo est generatio, est materia,
id autem ad quod cst generatio, est
forma. Si ergo materia et forma genera-
rentur, materiai esset materia, et formai
esset forma, et sic in infinitiim. Unde
generatio non est nisi compositi, proprie
loquendo. Sciendum est ctiam quod ma-
terid prima dicitur una numero in om-
nibus. Sed unum numcro dicitur duobus
modis; scilicet quodhabct unam formam
determinatam in numero, sicut Socratcs
et hoc modo matcria prima non dicitur
una numero, cum in se non habeat aU-
quam formam. Dicitur etiam aliquid umim
numero, quia est sine dispositionibus
quae faciunt differre secundum nume-
rum; et lioc modo dicihir matcria jjrima
unum numero, quia intcUigitur sine om-
nibus dispositionibus qua; faciunt dif-
ferre numero, vel a quibus cst differen-
tia in numcro. Scieudum etiam quod
licet matcria prima non habcat in sua
rationc aUquam formam vel privationem,
sicut in ratione aeris non est figuratum
velinflguratum; materiatamen nunquam
denudatur a forma et i^rivationc (]uaii- : est ngcns naturalo sinc dclibcrationc in-
doque enim est sub una forma, quando-
que sub aUa. Per sc autem nunquam
potcst essc; quia cum in rationc sua non
habeat aUquam formam, non potcst esso__
in actu, cum esse actu non sit nisi a
* Ai. : « sicul est.
ideo, quicquid est in actu, non potest
dici materia prima. Ex dictis ergo patet
tria esse principia naturae scUicet mate- :
riam, formam et privationem; sed non
sunt haec sufflcieutia ad generationem.
Quod enim est in potentia, non potest
se reduceread actum sicut cuprum quod :
idolum, sed indiget operante, ad hoc
quod forma idoU exeat de potentia in
actum. Forma etiam non potest se extra-
here de potentia in actum et loquor de :
forma gcuerati, quam dicimus esse ter-
minum generationis forma enim uou :
est nisi in facto esse; quod autem opera-
turcst in fieri, dum res fit. Oportet ergo
praitermateriam et formam aUquid prin-
cipium esse quod agat; et hoc dicitur
causa efficiens, vel movens, vel agens,
vel unde est principium motus. Et quia,
ut dicit Aristoteles in II Mctap/i., omne
quod agit, nou agit nisi intendendo ali-
quid, oportet esse aUud quartnm, id scili-
cet quod inteuditur ab operante; et hoc
dicilur finis. Et scicndum quodlicet omne
agens tam naturale quam voluntarium
intendat finem, non tamen sequitur quod
omnc agens cognoscat fincm, vel delibe-
ret de fine. Coguosccre autem hnem est ^^.
*"**^
necessarium in lUs quorum actiones^unt
determinata>, sed se habent ad opposita,
sicut sunt agentia vohintaria; et ideo
oportet quodcognoscant fiiiem, per quem
: suas actione's dcterminent. Sed in agen-
tibus uaturalibiis suut actiones deter-
minala^, : undc non cst necessarium eli-
gcrc ea qua) fmem et ponit
sunt ad :
excmphnn Aviccnna de citluuwdo, quem
uon oportct de qualibet percussione chor-
diirum d('lil)crare, cum pcrcussiones sint
(leterminata^ apud ipsum; alioquin esset
intcr percussioncs mora (piod essot abso-
num. Magis autem videtur de operante
voluutaric quod dclibcret, quam do
agcuto naturiUi. Et ita patet per locum a
majori quod si agcns voluntarie, dc quo
magis videlur, non deliberat aliquando,
ergo nec agcns uaturalc. Ergo possibilc
tcndcrc lincm ct hoc intcndcrc nibil
:
aliud cst quam habcrc naturalem incli-
nationcm ad aliquid. Ex dictis patct quod
sunl quatuor c;uisff! sciliccl nuilcrialis,
:
cfficiens, formalis et finalis. Licet aulem

OPUSCULUM
principiiim et cnusa dicantur convertibi-
liter, ut dicitur V Mctaph., tamen Aris-
totcles in lib. Phyi., ponit quatuor
causas et tria principia causas enim
: ipsis est prima compositio corporum na-
accipit tam pro extrinsecis quam pro
intrinsecis. Materia autem et forma di-
cuntur intrinsecce rei, eo quod suntpartes
constituentes rem; efficiens autem et
fmalis dicuntur extrinsecae, quia sunt
extra rem. Sed per principia accipit so-
lum causas intrinsecas; privatio autem
non nominatur causam, quia est
inter
principium per accidens, ut dictum est.
Et cum dicimus quatuor esse causas,
intelligimus de causis per se, ad quas
tamen omnes caiisai per accidens redu-
cuntur quiaomnequodestper accidens,
: remanet in sanguine unde non potesl
reducitur ad id quod est per se. Et licet
Aristoteles ponat principia pro causis
intrinsecis in I Phydc, tamen, ut dicitur
Y Mctaph., principium proprie dicitur de
causis extrinsecis, elementum vero de
causis quae sunt partes rei, scilicet de
causis intrinsecis, causa vero de utris-
que. Tamen aliqaando ponitur unumpro
alio omnis enim causa potest dici prin-
: manus, cujus partes sunt caro et ossa,
cipium, et omne principium causa; sed
tamen causa videtur addere supra prin-
cipium communiter dictum quia id quod ; sas secundum speciem, sicut aqua, cujus
est principium, sive ex eo consequatur
esse posterioris, sive non, potest esse
principium, sicui faber dicitur
pium cultelli, quia ex ejus operatione
cultelli ost esse.Sed quando aliquid mo-
vetur de albedine in nigredinem, dicitur
quod albcdo est principium illius motus
et universaliter omne id a quo incipit
motus, dicitur principium tamen albedo : in plus quam elementum. Et hoc est
non est id ex cujus esse consequitur
esse posterioris, scilicet nigredinis. Sed
causa solum dicitur de illo principio ex
quo consequitur esse posterioris ande
dicitur quod causa est id, ex cujus esse
consequitur aliud. Et ideo illud princi-
pium a quo incipit motus, non potest
dici perse causa, etsi dicatur principium:
et propter hoc privatio ponitur inter prin-
cipia, et non inter causas^ quia privatio
est id a quo incipit generatio. Sed potest
dici etiam causaper accidens,inquantum
coincidit cum materia, sicut supra dictum
est. Elementum autem non proprie dici-
tur nisi de causis ex quibus est compo-
sitio rei, quse proprie sunt materiales
et iterum non de qualibet causa materiali
sed de ex qua est prima compositio
illa
sicut non dicimus quod membra sint ele-
menta hominis, quia membra etiam
,
:
XXVII. 483
componuntur ex aliis sed dicimus quod
;
terra et aqua sunt elementa, quia non
componuntar ex aliis corporibus, sed ex
turalium unde Aristoteles V Metaph.,
:
dicit quod elementum est ex quo compo-
nitur res primo, et estin ea, et non divi-
ditur secundum formam. Expositio pri-
ma?- particulae scilicet « Id ex quo
,
componitur res primo » patet per ante-
dicta. Secunda parlicula, scilicet « Et est
in ea » ponitur ad differentiam illius ma-
teriffiquje ex toto corrumpitur per gene-
rationem sicat panis est materia san-
:
guinis, sed nou generatur sanguis nisi
corrumpatur panis; unde panis non
:
dici panis elementum sanguinis sed :
elementa oportet aliquo modo manere,
cum non omnino corrumpantur, ut dici-
tur in lib. De gcner. Tertia particula,
scilicet « Et non dividitur secundum for-
mam idest speciem, ponitur ad diffe-
»
rentiam eorum quae habent partes diver-
sas in forma, idest in specie sicut ;
quffi differunt secundum speciem sed :
elementum non dividitur in partes diver-
(jua^libet pars est aqua non enim opor-
:
tet ad esse elementi, ut non dividatur
princi- per quantitatem, sed sufficit si non divi-
datur secundum formam et si etiam :
nullomodo dividatur, dicitur elementum,
sicut sunt elementa dictionum.
litterae
; Patet ergo ex dictis quod principium ali-
quo modo est plus quam causa; et causa,
quod dicit Commentator in V Metaph.
Yiso autem quod sunt quatuor genera
causarum, sciendum est quod non est
: impossibile quod idem habeat plures
causas, utidolum cujus causa estcuprum
et artifex; artifex ut efficiens, cuprum
autem ut materia. Nec est impossibilo
ut idem sit causa contrariorum sicut :
gubernator est causa sahitis navis et sub-
mersionis sed hujus per suam absen-
;
tiam, illius per suam praesentiam, ut
dicit Philosophus II Phys. Sciendum est
etiam quod non est impossibile ut aliquid
idem sit causa et causatum, non quidem
respectu ejusdem, sed diversimode ut :
: ambulatio est aliquando causa sanitatis
ut efficiens, sed sanitas est causa deam-
bulationis ut fmis. Deambulatio enim est
aliquando causa sanitatis, et propter sa-
nitatem et etiam corpus est materia
:
 ;

484 DE PRINCIPIIS NATUR^.

animse, anima vero forma corporls. Effi- et potentia quam actus simpUciter tamen
;

ciens vero dicitur causa respectu fmis, loquendo, oportet actum et perfectum
cum flnis non sit in actu nisi per opera- prius esse quia quod reducit potentiam
:

tionem agentis sed fmis dicitur causa

: ad actum, actu est; et quod perficit im-
efficientis, cum efficiens non operetur perfectum, perfectum est. Materia quidem
nisi per intentionem fmis unde efficiens
: est prior forma generatione et tempore :

est causa illius quod est fmis, ut puta prius est enim id cui aliquid advenit,
deambulatio, ut sit sanitas non tamen ; quam id quod advenit : sed forma est
facit fiuem esse fmem. Et ideo non est prior materia substantia et complemento,
causa causalitatis finis, idest non facit quia materia non habet esse complemen-
finem esse causam fmalem sicut medi- : tum per formam. Simihter etiam
nisi
cus facit sanitatem esse in actu, non ta- efficiens est prius fine generatione et
men facit quod sanitas sit finis. Finis tempore, cum ab efficiente fiat motus ad
etiam non est causa illius quod est effi- finem; sed finis est prior efficiente in-
ciens, sed est causa ut efficiens sit effi- quantum est efficiens, substantia et com-
ciens sanitas enim non facit medicum
: plemento, cum actio efficientis non com-
esse medicum; et dico de sanitate quae fit pleatur nisi per finem. Ergo istae dua^
operante medico sed facit quod medicus
: causse, scilicet materialis et efficiens,
sit efficiens. Unde finis est causa causa- sunt prius per viam generationis sed ;

litatis efficientis, qui facit efficiens esse
efficiens :et similiter facit materiam esse
materiam, et formam esse formam; cum
materia non suscipiat formam nisi prop-
ter finem, et forma non perficiat matc-
riam nisi per finem. Unde dicitur quod
fmis est causa causarum, quia est causa
causafitatis in omnibus causis materia
etiam dicitur causa formai, inquantum
forma et finis sunt prius per viam per-
fectionis.' Et notandum quod duplex est
nccessitasl absoluta et conuitionalis. Ne-
cessitas quidem absoluta estquae procedit
a causis prioribus in viam generationis,
quai sunt materia et efficieus; sicut ne-
cessitas mortis quae provenit ex materia
: et dispositione contrariorum componen-
tium et Ikpc dicitur absoluta quia non
;

forma non est nisi in materia et simili- : habet impedimentum; dicilur ctiam ne-
ter forma cst causa materia;, inqiianlum cessitas materiai. Necessitas autem con-
materia non habet esse in actu nisi per ditionalis procedit a causis posterioribus
formam materia cnim et forma dicun-
: in generatione, scihcet forma et fine :

tur relativc ad inviccm, utdicitur WPhij- sicut dicimus quod necessarium est esse
sico7\ Dicuntur etiam relative ad compo- conceptioncm, si debeat generari homo :

situm sicut pars ad totum, et sicut simplex
ad compositum et similitcr compositum
;
dicilur ad partc^J Sed quia omnis causa,
inquanlum estcausa, est naturaliterprior
et ista dicitur conditionalis, quia hanc
mulierem concipere non est necessarium
simpliciter, sed sub conditione, scilicet
si debeat generari homo et haic dicitur :

suo causato, sciendum est quod prius necessitas finis. Et notandum quod tres
dicitur duobus modis, ut dicit Aristoteles caus* possunt incidere in unum, scilicet
in III Dc miimn per quorum diversitatem
: forma, finis, et efficiens sicut patet in :

potest dici aliquid prius et posterius res- gcneratione ignis ignis enim generat
:

pectu ejusdem, et causa et causatum. ignem; ergo igriis est causa efficiens in-
Dicitur enim aliquid prius altero genera- quantum generat et iterum ignis est
:

tionc ct tempore, et itcrum substantia et causa formalis, inquantum facit esse

complemenlo. Cumenimopcratio nalurce actu quod prius erat in potcntia et ite- :

procedat ab imperfecto ad perfectum, et rum finis est, inquantum terminantur ad

ab incompleto adcompletum; imperfec- ipsum operationes agentis, et inquantum
tum est prius perfecto scilicct generalionc est intentus ab agente. Scd duplex esl
et tempore, sed perfectum est prius im- finis : scilicet generationis, et rei gene-
perfecto substantia sicut potcst dici
: ratae; sicut patet in generatioae cultelli :

quod vir est ante puerum secundum
sul)stantiam et complementum, sed puer
est ante virum generatione et tem|)oro.
Sed licet in rcbus generabilibus impor-
fectum sit prius perfccto, et potentia ac-
forma enim cultelli est tinis gencraf ionis
sed iucidero, quod cst opcratio ipsius
cultelli, est hnis gencrati, scilicet culleUi.
Finis autem generationis coincidit cura
duabus dictis causis aliquando scilicet :

tu, considerando quod in uno et eodcm (piando fit gcncratio a simili in specie,
prius est imperfectum quam pcrfectum, sicul houio geuerat honiinem, et oliva
 OPUSCULUM XXVII. 485

olivam, quod non potest intelligi de fine aediflcat.Grammaticus enim dicitur causa
rei generatae. Sciendum tamen quodfmis aedificans per accidens, non inquantum
incidit cum forma in idem numero quia : grammaticus, sed inquantumaccidit aedi-
est idem numero quod estforma generati ficatori quod sit grammaticus et simi- :

et fmis generationis ; sed cum efficiente hter est in ahis causis. Item causarum
non incidit in idem numero, sed in idem quaedamestsimplex, quaedamcomposita: ^

specie impossibile est enim ut faciens

: simplex causa quando sohim causa dici-
et factum sint idem numero, sed possunt tur iUud quod per se est causa, vel solum
esse idem specie unde quando homo
: id quod per accidens est; ut si dicamus
generat hominem, homo generans et ge- apdilicatorem esse causam domus et si-
neratus sunt in numero diversi sed , miJiter dicamus medicum esse causam
si

idem specie. Materia autem non coincidit domu s composita autem causa est quando
;

cum aliis quia materia ex eo quod

,
utraque. dicitur causa ut si dicamus;

est ens in potentia, habet rationem im-
perfecti, sed aliap causse cum sint actu,
habent rationem perfecti perfectum au-
tem et imperfectum non coincidunt in
idem.
f Yiso ergo quod quatuor sunt causae,
aedificator medicus est causa domus.
Potest etiam dici causa simplex secun-
;
dum quod exponit Avicenna, ihud quod
sine adjunctione aherius est causa; sicut
cuprum est causa idoh sine adjunctione
alterius materiae ex cupro enim fit ido-
:

scihcet efficiens, formalis, materiahs et lum ; et sicut dicitur quod medicus facit
fmahs, sciendum est quod qusehbet ipsa- sanitatem, vel quod ignis calefacit. Com-
rum causarum dicitur muUis modis. Di- posita autem causa est, quando oportet
xitur enim ahquid causa per prius, ah- plura advenire ad hoc quod sit causa :

quid causa per posterius; sicut dicimus sicut unus homo non est causa motus
quod ars etmedicus sunt causa sanitatis; et sicut unus lapis non
navis, sed multi ;

'
sed ars est causa per prius, et medicus domus, sed multi. Item cau-
est materia
per posterius et similiter in causa for-
: sarum quaedam estactu, quaedam poten-
mah, et in ahis causis. Et nota quod tia; causa in actu est quae causat actu
semper debemus ducere quaestionem ad rem, ut aedificator dum aedificat, vel cu-
causam primam ut si quaeratur Quare
: : prum cum ex se fit idolum causa in po- ;

iste est sanus? Respondendum est quod
medicus sanavit eum et iterum, quare
medicus sanavit eum ? propter artem
sanandi quam habet. Sciendum est etiam
quod idem est dictum causa propinquior
quod causa posterior et causa remota
quod causa prior. Unde istae duae divi-
siones causarum, ahqua per prius, ah-
tentia est, quae hcet non causet rem in
: actu, potest tamen causare ; sicut sedifi-
cator, non quod aedificet, sed quia potest
sediflcare, et cuprum dum non est ido-
lum. Et sciendum quod loquendo de cau-
: sis in actu, necessarium est causam et
causatum simul esse, ita quod si unum
sit, et alterum si enim sit aediflcator in
:

'qua per posterius, et causarum ahqua actu, oportet quod aedificet; et si sit aedi-
propinqua, ahqua remota, idem signifi- ficatio in actu, oportet quod sit aedificator
cant.Hoc autem observandum est quod in actu. Sed hoc non est necessarium in
semper ihud quod universahus est causa causis quae sohjm suntin potentia. Scien-
remota dicitur quod autem speciahus,
: dnm est autem quod causa universahs
causa propinqua sicut dicimus quod
: comparatur causato universah, et causa
forma hominis propinqua est sua defini- singularis comparatur causato singulari,
tio, scihcet animal rationale, sed animal sicut dicimus quod aedificator est causa
estmagis remotum, et iterum substantia domus, et hic aediflcator hujus domus.
remotior. Omnia enim superiora sunt \ Sciendum est etiam quod loquendo de
formae inferiorum et simihter materia
: principiis intrinsecis, scihcet materia et
idoh propinqua est cuprum, sed remota forma, secundum convenientiam et diffe-
est metahum, et ideo remoti^corpus. rentiam principiatorum, etconvenientiam
Item causarum aha est causa pcr se, aha et differentiam principiorum quaedam ;

per accidens causa per se dicitur quse

: sunt idem numero, ut Socrates et hic
est causa ahcujus rei inquantum hujus- homo demonstrato Socrate quaedam ;

modi, sicut aedificator est causa domus, sunt diversa numero et Ldem specie,
et hgnum materia scamni causa per ac- ; sicut Socrates et Plato, qui licet differant
cidens dicitur iUa quae accidit causae per numero conveniunt tamen in specie
,

se, sicut dicimus quod grammaticus humana; quaedam vero differunt in spe-
486
cie,sed sunt idem genere, sicut homo et
asinus conveniunt in genere animalis
quaedam vero non sunt diversa in genere,
sed sunt idem solum secundum analo-
giam, sicut substantia et quantitas, quae
uon conveniunt in aliquo genere, sed
conveniunt solum secundum analoglam
conveniunt enim solum in eo quod est
cns. Ens autem non est genus, quia non
praidicatur univoce sed analogice. Et ad
Imjus intelligentiam sciendum est quod
tripliciter aliquid praidicatur de pluribus
scilicet univoce, a^quivoce ct analogice.
Univoce quidem praedicatur aliquid se-
cuudum idem nomen et secundum eam-
dem rationem, idest definitionem, sicut
animal pra^dicatur dc homine et asino
utrumque enimdicitur animal, etuterque
est substantia animata sensibihs quod
est definitio animalis.(jEquivoce praedi-
catur quod pra3ihcatur de aliquibus se-
cundum idem nomen, et secundum di-
versam rationcm sicut canis dicitur de
: mero, materia et forma non eadem sunt
de sidere coelesti, qui conve-
latrabili et
niunt in nomine, et non in definitione
nequc significatione : id
gnificatur per nomen, est definitio, sicut
dicitur lY Mcta/j/i .i^un\og\ce dicitiu- pr*-
dicari, quod pranhcatur de pluribus quo-
rum rationcs et definilioncs sunt diver-
sse, sed attribuuntur uni ahcui eidem
sicut sanum dicitur de corpore animahs,
et de urina et potione, sed non ex toto
idem significat in omnibus
tribus dicitur
cnim de urina ut de signo sanitatis, de
corpore ut de subjecto, de potione ut de
causa;sed tamen omues
attribuuntur niu fini, scilicet
Aliquando onim ea qua^ conveniunl se-
cundum analogiam et proportionem et
comparationem, attribuuntur uni fini, si-
cut patuit in pranlicto cxemplo sanitatis;
aliqnando uni agenti, sicut medicus di-
citur de eo qui operatur sine arte ut ve-
tula, et etiam de instrumeutis, sed per
' Parm. : « ornnia. *
DE PRINCIPIIS NATURiE.
attributionem ad genus quod est medi-
;
cina aliquando autem per attributionem
;
, ad unum subjectum, ut ens dicitur de
substantia, quantitate, qualitate, et ahis
preedicamentis non enim ex toto est
:
eadem ratio quia substantia est ens, et
: qualitas, et omnia alia. Sed omnia dicun-
tur ens ex eo quod attribuuntur substan-
ti.-p, quae esl aliorum sulijectum. Et ideo
ons dicitur per prius de substantia, et
per posterius de aliis. Et ideo ens non
: est genus substantiae et aliorum praedi-
camentorum, quia nulhim genus praedi-
catur secundum prius et posterius de
suis speciebns, sed ens praedicatur ana-
logice et lioc est quod dicimus quod
:
: substantia et quantitas ditTerunt genere,
sed sunt idem secundum analogiam.
Eorum ergo quse sunt idcm numero,
ctiam forma et materia sunt idem nu-
mero, sicut Tulliiet Ciceronis. Eorum au-
tcm qua^ sunt idem specie diversaque nu-
numero, sed specie, sicut Socratiset Pla-
tonis ct similiter eorum quae sunt idem
:
enim quod si- genere, ut anima et corpus asini et equi
difrerunl specic, sed sunt idem gcncre :
ct similiter eorum quae conveniunt se-
cundum analogiam sive proportionem
tantum, principia quidem sunt eadem
: socundnm analogiam tantum, sive pro-
portionem. Materiaenim et forma et pri-
vatio, sivcpotentiact actus,suntprincipia
: substantiae et aliorum genernm. Ta-
men materiae, substautiae et quantitatis,
et forma similiter et privatio diflerunt
ista; rationes genere sed conveninnt secuudum pro-
;
sanitati. portionem sohim in boc quod sicut ma-
teria substantiai sehabct ad substantiam
in ratione materiae, ita se habet materia
(piantitatis ad quantitatom sicut tamcn :
snbstantia est ceterorum causa, ita prin-
cipia substantia' sunt principia omnium '
aliorum.
 OPUSCULUM
DE NATURA MATEHIJl ET DIMENSIONIBUS INTERMINATIS.
CAPUT I.
In quo ostenditur per motus quas sit na-
tura materix, ct qualiter non requirun-
tur dimensiones interminatae ut posuit
Averroes, nec siint formx unius rei \
Postquam de principiis
est, remansit plenius naturam materiae
considerare. Sciendum est ergo quod ad
materiam causalitas creaturae
tendit, quia actio creaturse super aliud
iundatur. Materia autem non habet sub-
jectum aliquod de quo per actionem educi
possit, quia materia3 non est materia.
Unde mat&ifia non est generabilis nec
corruptibilis :'quia omne quod genera-
tur, ex materia generatur et quod cor-
rumpitur,in materiam corrumpitur; quia
materia est principium primum ex quo
aliquid fit, et ultimum in
corrumpitur, secundum Philosophum in
I Py^ys.Unde ipsa non nisi ex nihilo pro-
ducitur, et nonnisi in nihilum desinere
potest. Sicut autem ex nihilo creatura
non potest aliud producere, ita ex sub-
tractione virtutis creatae corrumpitur ali-
quid in niliilum. Creatura ergo materiam
causare non potest. Et quia omne agens
physicum mediante instrumento corporeo
agit, actio autem quai permotum exerce-
lur motus omnis agentis
est; ideo actio
physici in motu est. Motus autem in mobili
est ut in subjecto, sicut dicitur III Phjs.
< Parm. : « cap. i. quod materia prima non
potest nisi per creationem in esse produci, et
XXVIII.
( EDIT. ROM. XXXII.
Materia autem mobilis non est, quia in
omni eo quod movetur, necesse est ma-
teriam imaginari,utdicitur II Metaphysic.
Omne enim mobile habet partem et
partem, materia autem non habet par-
tem sub quantitate. Subjectum ergo
nisi
, actionis pliysicffi erit mobile inquantum
actu existens. Unumquodque vero mo-
bile movetur motu proprio per qualita-
sermo habitus tem sibi inhgerentem, quse est sibi prin-
cipium passivum sui motus, cujusmodi
sunt gravitas et levitas in motu locali :
non se ex- his enimqualitatibus inest virtus gene-
rantis ad motum localem in istis inferio-
ribus inde est quod quandoque hai
:
qualitates dicuntur principia activa mo-
tus inquantum sunt instrumenta gene-
rantis, quod est movens principale gra-
vium et levium quandoque vero passiva,
:
: inquantum sunt eirectus generantis :
effectus enim rationem passivi habet,
quia per passionem subjecti efficitur, de
quod abit quod quo educitur. Qucedam enim agentia
non solum proprios effectus causant, sed
etiam simul sua instrumenta ut gene- ;
rans ignem non solum causat motum
ejus, sed ad motum ejus facit leve in
igne :unde leve quandoque activum,
quandoque passivum principium motus
dicitur. Hae autem qualitates mobilium
non possunt esse qualitates primae, quia
solum ordinantur ad ea quae sunt extra-
nea rei, ad motum scilicet localem, per
quem non acquiritur rei aliqua forma
substantialis. Et ideo necesse est aliquas
qualitates praecedere in re, quae sunt ins-
quod ipsa est primum subjeclum in generatione
physica. »
488
trumenta generantis in acquisitione for-
mee substantialis. Hanc enim necesse est
prificedere omnemmotum localemipsius,
quia motus localis requirit quantitatem'
in mobili, et partem et partem. Forma
autem substantialis omnem quantitatem
praecedit; actio autem generantis in pro-
ductione formae substantialis est altera-
tio, cujus terminus est spoliatio materiae
a forma prioris et inductio novae formae
ct sic corruptio unius est generatio alte-
rius. Quoniam ergo alteratio est actio
physica, actio autem physica per instru-
mentum corporeum dictum
perficitur, ut
est, et omnis per motum exer-
talis actio
cetur; ideo alteratio cujus terminus est
generatio, requirit subjectum actu exis-
tens, ut mobile grave vel leve alteratio
autemmotus est, ut diciturV/Viys/c. Quia
ergo in termino cujushbet motus quae-
dam secundum naturaiii
quics invenitur
motu locali est quies
ipsius motus, ut in
secundum locum tcrminans ipsum mo-
tum in
; motu autem dealbationis,
quies est ipsa albedo termitians ipsam
dealbationem; ideo in fine dealbationis
quies cst inductio fornice substantialis.
Alteratio ergo pcr quam spoliatur mate-
ria priori forma, in se requirit subjectum
actu existens, quia ipsa motus est, ut
dictum cst in suo autem termino nonre-
: sui sunt principium agendi, quasi ali-
quirit subjectum actu existons.Torminus
autem ejus est gencratio. Undc geuera-
tio non requirit subjectum nisi in po-
tentia tantum. lloc autem sohim manet
in gencratione, quia subjoclum nocessa-
rio manet cum eo cujus est subjoctum.
Quoniam ergo generatio non est motus,
sed mutatio, ut dicitur N P/ti/s., cum ge-
ncratio sit tormiruis aclionis i^hysica»,
scihcet altcrafionis, (}ua^ proptor naturam
motus rcquirit scmper subjoctum actu
existens; materia quae est subjectum ge-
norationis, nunquam est sine forma
ideo agens in cujus actiono non oportot
praecedere aliquem terminnm actionis,
potest ex materia aliquid educere sine
alferationc aliqua, sive ox nihilo, sivo
aliquo motu pra'supposilo. Actio namque
sua cum non sit motus, neque terminus
motus, ens in potentia tantum transmu-
taro potest subito uUa alferafionc
sine
pra-cedonte quia tempus non requiri-
: in
tur, quod mensuret actionem roi nafura-
lis, nisi proptermotum adjunctum unde
* Hic incipit in Parm. cap. ii.
DE NATURA MATERItE.
non foret necessarium materiam uniri
formae per actionem divinam, cui subji-
ceretur forma unita, sed per actionem
physicam, qua? non attiug-it ens in poten-
tiatantum, sed in suo termino ubi ces-
sat motus. Ex termino ergo actionis
physicae sumi potest via ad naturam ma-
teriae inquirendam, sicut facit Pliiloso-
phus in I Phys.
: Considerandum est ergo quod termi-
'
nus actionis physicae est duplex scihcet :
primus et secundus. Primus est genera-
tio, quae est terminus aUerationis physi-
cae. Secundus vero est forma, quae est
fmis generationis hcet non semper vi
;
generationis inducatur forma, quae est
fmis generationis sicut patet de anima
:
; humana quae non introducitur per agens
physicum : unde primus terminus actio-
nis physicae in generalione Immana est
dispositio sufficiens ad introductionem
animae, quae a Philosopho dicitur gene-
ratio in II Pliys., quia homo generat ho-
minem ct sol. Proprie vero generatio est
quando forma ex natura generantis ge-
nerato adjungitur; quod fit quando prin-
cipium actionis non excedit modum
agcndi in nulla sua virtutc, sicut patet
de omnibus formis materia immersis :
tales enim formae non secundum aliquid
quid sui sit non immcrsum materiae, ali-
quid vero immersum sed omnino sunt
;
principium actionis rerum quarum sunt
formae : ideo ex vi actionis fit aliquid
simile in specie in genere talium rerum.
Sed anima hominis excedit modum ac-
tionis suae et generationis, quia anima
hominis non est forma materiae penitus
immersa generativa cnim pofentia ho-
:
minis non ost tota virtus anima? huma-
nae, sod una pars ejus quae conditiones
matoriai non excedit. Et ideo in genera-
: tiono hominis non affingifur ad idem
specio ox vi gcnerationis sicut in aliis :
(luantumcumque enim materia secun-
dum naturam disponatur ad animam hu-
manam, Deus tamen posset cam non
creare. Ex geueratione orgo quae est pri-
mus terminus acfionis physicap, accipi
pofest qu« sit natura materiae. Cum enim
non requiiatur alitjuod subjectum actu
actione nhysica nisi proptor mo-
tum, sicut de alterafione dictum est,
: et subjectum necesse sit manere in toto
 OPUSCULUM XXVIII. 489

motu; sequitur necessario, quod quam- toris in lib. De causis. Ahae autem sunt
diu est aliquid de natura alterationis et formae, quae undique sunt finitae, quae et
motus, subjectum esset in actu. Cum esse aliunde habent, quod est commune
vero motus alterationis deficit, deficit omni creaturae nihilominus recipiuntur
:

subjecti actualitas. Hsec autem est in ejus in aUqua materia. Inter quas tamen est
termino qui est generatio. Unde
in ge- magna ditferentia; quia quanto minus
neratione necessario tota actualitas sub- in materia immerguntur, tanto minus
jecti alterati peribit. Solum ergo ens in fmiuntur et ideo anima humana quo-
:

potentia manet in generatione. Ens autem dammodo est omnia, ut dicitur III De
in potentia est materia solum. £t ideo anima. Eo enim quod non immergitur
materia nuda est subjectum generatio- materiae sicutaliae formae, remanet in ea

nis. Cum ergo materia impediat cognitio- quaedam inflnitas. Unde inteUectus ad
nem, et unumquodque non cognoscatur plura se extendit, sensus vero ad pau-
nisi secundum quod est actu, ut dici- ciora nec propter hanc majorem ejus
:

tur IX Metaph. ideo materia non est

; extensionem spargitur ad multa, sed
scibilis nisi in ordine ad formam, ut dicit magis unitus remanet in acceptione plu-
Philosophus I Phys. ideo formam per
; rium intelhgibilium, quam sensus in
prius oportet cognoscere et per eam re- paucis sensibilibus; et hoc est propter
quirere naturam materiae forma euim : unitatem majorem medii per quod ipsa
est terminus actionis physicae, ut dictum cognoscit, quod est magis unum quam
est.Sciendum est ergo quod in termino medium quo perficitur sensus cognitio.
cujushbet motus nihil est in isto quod Ex his ergo constat et manifestum est,
*
per motum derelinquitur, sicut in ter- quod formae in se acceptae unitae sunt et
mino motus localis niliil est de loco a quo non dispersae. Cum vero in materia reci-
incipit motus localis et in termino deal-
; piuntur, et ei immerguntur, patiuntur
bationis nihil est de nigro, a quo incipit divisionem in sui natura. Et ideo, cum
dealbatio. Cum ergo alteratio ab actu species formam sequatur; in formis se-
form.ae substantialis iucipiat, et ipsum paratis a materia non est differentia sup-
compositum alteretur alteratione mate- positorum vel multitudo in eadem specie
ad denudandam ipsam ab omni actu
riae seu ratione formali sed quodlibet sup-
:

quem prins habebat, ut dictum est; in positum unite cohigit in se totam suam
termino ejus neccssario denudabitur ab speciem in formis vero in materia re-
;

actu primo quem habebat primum enim : ceplis, una species reperitur in multis
in constitutione est ultimum in resolu- suppositis. Sed hoc non est a natura ma-
tione. Hoc autem est actus formae sub- teriaequalitercumque acceptae cum :

stantiahs. Quodergo manet derelictum a materia sit de natura specierum in rebus

forma substantiali, hoc est materia; quia materiahbus sed hoc est per receptio-
:

per actionem creaturae non devenimus nem forma; in materia secundum quod
in nihil, ut dictum est. Sic ergo per for- est subjectum primum. Cum enim sub-
mam cognoscibilis est materia. jectum in aliqua specie, seu aliqua pars
Sciendum^ autem quod tria sunt genera subjectiva sit prima substantia, quae iu-
formarum. Quaedam enim est forma qus dividuum dicitur iUud quod tenet ratio-
;

est ipsum suum esse, et non recipitur nem primi subjecti est causa individua-
ab aliquo priori, nec communicatur ali- tionis et divisionis speciei in suppositis.
cui posteriori et tahs forma est Deus.
; Primum autem subjectum est quod in
Et ideo ipse solus est infinitus absolute. alio recipi non potest. Et ideo formae
Aliae vero sunt formae, quae licet non sint separatae, eo ipso quod in alio recipi
receptae in materia, tamen non sunt non possunt, habent rationem primi sub-
ipsum suum esse, cum in eis cadat com- jecti. Et ideo seipsis individuantur. Et
positio essentiae et esse et ideo ex una
; cum in ipsis non sit nisi forma, est in
parte sunt fmitae, et ex aha inflnitae : eis forma secundum rationem formae.
finiuntur enim secundum suum esse Et ideo cum in eis sit idem suppositum
sursum terminatum ab aho, sed non et forma, ex quo seipsis individuantur,
deorsum, cum non recipiantur in aUquo inquantum habent rationem primi sub-
inferiori. Et haec est doctrina Commenta- jecti; ad muUipIicatiouem suppositorum,

* Hic incipil in Parm. cap. iii.

490
multiplicatur in eis forma secundum ra-
tionem formse secundum se, et non per
aliud, quia non recipiuntur in alio. Om-
nis autem talis multiplicatio multiplicat
speciem et ideo in eis tot sunt species
: ratio potissima est de divisione, quia di-
quot sunt individua. In aliis vero formis
ubi est multitudo formae per receptionem
in alio quod liabet rationem primi sub-
jecti, et non secundum rationem formce,
manet eadem species in diversis suppo-
sitis. Hoc autem recipiens est materia,
non qualitercumque accepta, ut dictum
est, cum ipsa sit de intellectu pliiloso-
pliicae speciei sed sccundum quod ba-
; tcre in essentia materia;, quas in adventu
bet rationem primi subjecti, et signatio
cjus est esse sub ccrtis dimcnsionibus,
quw faciunt esse bic ct nunc ad sensum
demonstrabile. Ad hanc igitur divisio-
nem formae nou, requiritur in materia
dimcnsio aliqua intcrminata matcria
enim est principium individuationis, ut
est primum subjeclum, ut dictum est,
et solum sic : quamdiu eiiim
(juid ulferius receptibile,
ullimum quod in nulio natiim esl icci])i
si autem sint dimensioncs inlerminala',
necessario erunt iu matoria ut in sub-
jccto. Materia aulem cum
sionibus non est subjectum, primum
scd secundum se et in natura sua \)gv
quem modum non pertinet ad naluram
specici, sed prout est in acceptione iii-
tellectus, cujus est delcrminationcm scu
intention(>m speciei pcrcipcre. (lum crfio
forma recipitur iu matcria circumscriptis
omnibus pcr intcllcctum dimcnsionibus,
cxistens iu i^^cncrc substanlia'
fit ali(iui(l
et ultimuni, complet.im babcns rationcm
individui in substantin. Scd non fil liic
et nunc demonstrabile sinc dimensioni-
bus determinatis et certis, (juas babere
necessc cst, eo quod forma rccipitur in
materia cum impossibile sit eam rccipi
: aut sunt eductae de potentia materiae ei
in matcria, quin conslituatur cor[iorabs
substantiai *, snb cujus jtropria fipfnra
sunt dimensiones ipsa». Et ideo dicifur
(]uod materia sub certis dimcnsionibus
est causa individuationis non ([uod di-
mensiones causcnt indivi^hium, ciim ac-
cidens non causet snum sujijcctum
sed quia per dimensiones certas dc-
monstratur individuum hic et nunc, si-
cut pcr signum proprium individui et in-
sepurabile.
Ex'^ dictis crgopatet quod Averroiser-
' Pcirni. :« corpus substantia? » sed in notula
n an : corporalis substaulia. »
DE NATURA MATERI^.
ravit in libro De substantia orbis ponendo
dimensiones interminatas praeesse in
materia, et hoc necessario a(i productio-
nem formarum substantialium : cujus
versae formae non possunt recipi in ea-
dem parte materiai, nec materia habet
partem et partem nisi per quantitatem,
uec potest quantitas terminata intelligi,
nisipraecesserit forma substantialis ideo :
dicit Philosophum posuisse dimensiones
intcrminatas neccssarias ad constitutio-
nem rerum naturalium, et has praeexis-
forniie substantialis terminantur. Essen-
fiam vero materiae dicit spoliari uon
posse hisdimensionibus, aliter non fieret
de corpore corpus et de dimensionibus
dimeiisiones quod ipse pro inconvenienti
: habct. Si vero est aliqua forma quie non
dividitur per materiae receptionem, sicut
forma cceli non est necesse ponere tales
;
manet ali- dimensiones. Et ideo dicit Avicennam
non invcnitur crrasse, quia non posuit tales dimensio-
; nes, sed voluit primum quod iuest male-
riae, essc formam substantialem; et ideo
multa inconvenientia sequunturex dictis
tribus dimou- Aviccnna? sccuiulum Commentatorem :
(]uia sic non dividerctur forma per mate-
: riam, nec reciperetur in materia nisi
forma una tantum, et illa duraret in ea
perpetuo. Ha^c cst opinio Avcrrois de di-
mcnsionilius intcrminatis contra qucm :
raliones [)onere necesse est, ut vcrus
modus generationis rerum inveniatur :
])osfcrius vero, <;uomodo impossibile et
inconvcniens cst ponere dimcnsiones in-
lcnuinalas ostendere sic enim credimus :
inteutionem nostram posse impleri. Ar-
giiitur itaquc sic. Pranlicta^ dimensioncs
(jua^ quantitatcs sunt, etsi
esscntialitcr
uon ;'.ctu ad gcnus quantitatis |)ertineant,
subjecta», aut non. Si sunt educta^ de po-
tcntia maferia^ ergo prius ibi non erant
:
iu matcrin nisi in potcnlia matcriai per
modum aliquorum (juae de potentia ma-
: tcria^ cdncuntur. S{)oH;iri ergo potest
niatcria tabbus dimensionibus ; cujus
;
(•(intrarium iiise dicit. Kt iterumquod dc-
ducitur dc potentiamafcriae, educiturper
f ransmutationcm matcria'. Non autcm est
lr;insmutatii> iii m;»tcri;i nisi transcundo
{\i' |iotcnti;i malcria' in ;ictum forma' sub-
stanti;ilis. (tporlet igitur tales dimcnsio-
:
' Hic incipit in t^arm. cap. iv.

OPUSCULUM
nes sequi inductionem alicujus formse
substantialis in materia. Sed omnes di-
mensiones quae sequuntur formam, sunt
terminatee, secundum eumdem. Igitur
non erunt dimensiones interminatae educ-
tfe de potentia materia^ Si vero non sunt
eductffi de potentia materise, non erunt
tantum duo principia in constitutione re-
rum naturalium, materia scilicet et for-
ma; sed etiam tertiiim, scilicet dimen-
siones praedictae. Omne enim quod manet,
et non fit ex aliquo, necesse est esse
principium, ut dicitur I Phys. Et iterum
accidentia habent aliqua alia principia a
principiis substantise, scilicet dimonsio-
nes praedictas quod ipse Commentator
habet pro se, dicens dimensiones termi-
natas fieriex interminatis. Praeterea, illse
dimensiones interminatai aut distinguunt
partes materiae ab invieem, aut non. Si
distinguunt, cum omnis distinctio sit ab
aliquo actu, materia haberet distinctas
partes actu, et non ab aliqua forma sub-
stantiali; quod est impossibile, cum ma-
teria non habeat esse nisi a forma sub-
stantiali. Si vero non distinguunt nisi in
potentia, ad nihil ponuntur in materia,
quia in materia nuda est potentia ad dis-
tinctionem partium quam acquirit intro-
ducta forma quod est totum compositum
ex diversis partibus. Praeterea, in sub-
stantiis prius est intelligere essentias
rerum quam esse earum, sicut recipiens
prius est recepto naturaliter. Sed cum
accidentia non habeant esse in suis es-
sentiis, sed per eorum receptionem in
suis quibus habent esse
subjectis, in ;
naturahter prius est esse quod habent in
suis subjectis, quam essentia in conside-
ratione sui generis. Impossibile est ergo
dimensionumessentias intelligere in ma-
teria sine esse, Esse autem est primum
omnium actuum. Ergo sine actu non est
intelhgere dimensiones in materia. Prae-
terea, aut fit unum ex dimensionibus in-
terminatis et ex materia, aut non. Si fit
unum, aut per se, aut per accidens non : dimensiones in materia sine forma sub-
per quia tunc ex subjecto et accidente
se,
fieret unum per se quod est contra Phi-
losophum; si per accidens cum omne
: bet re naturah est certitudo quantitatis
per accidens ad per se habeat reduci,
ergo oportet praeexistere aliqua, ex qui-
bus fiat unum per se. Hoc autem non est
nisi compositum ex materia et forma
substantiah. Necessario ergo praeexistit
forma substantialis quibuscumque di-
mensionibus. Si non fiat unum ex mate-
ria et tahbus dimensionibus, tunc esse
:
XXVIII. 491
accidentis connumerabitur illi in quo est
quod est impossibile, nisi essent duo dis-
tincta ab invicem. Non ergo erunt dimen-
siones interminatae in materia ante for-
mam substantialem. Prseterea, omne quod
perLinet ad genus aliquod, aut est con-
tentum in illo genere, ut est species vel
genus vel individuum vel est reducibile
:
in illud genus, ut principium reducitur
ad genus principiati, et privatio ad genus
sui habitus, et pars ad genus sui toiius.
Praedictse autem dimensiones non sunt in
genere quantitatis ut species vel indivi-
duum, cum omnis species sitdenominata
seu determinata respectu sui generis, et
individuum respectu speciei. Nec sunt in
genere quantitatis, ut principium est in
genere sui principiati principium enim
:
dimensionum non est dimcnsio prima :
enim dimensio est linea, cujus princi-
pium est punctus, qui omni dimensione
caret, cum partem et partem non habeat.
Gum ergo qusedam indivisibilia siiit pro-
pria omnium dimensionum terminata-
rum, impossibile est ponere dimensiones
interminatas in materia ut principia
dimensionum terminatarum. Nec sunt
reducibiles in genere quantitatis ut pri-
vationes, quia privationes non Iiabent es-
sentias illse autem dimensiones essentia:",
;
quaedamdicuntur. Nou reducuntur etiam
sicut partes ad totum totum enim in
:
quantitate habet partes determinatas per
certas dimensiones, quantitates autem
interminatse non sunt partes alicujus
quantitatis terminatae. Prsetereaquod ha-
bet essentiam, defmiri potest, etsi esse
non habeat, quia defmitio indicat essen-
tiam rei. Sed in accidentibus impossibile
est definitionem assignare nisi per sub-
jectum in quo esse habent, quia esse eo-
rum non sequitur eorum essenl.ias in
proprio genere. Impossibile est ergo po-
nere essentias accidentium sine esse sui
siibjecti. Materia autem non habet esse
sine forma. Impossibile est ergo ponere
stantiali. Prseterea interminatum aufert
certitudinem a quantitate sed in quali-
:
posita, ultra quam et citra quam non ex-
tenditur consideratio physica secundum
Philosophum II De anima unde nec de :
materia loquitur Philosophus, cum acci-
pitur aliquid citra minimam carnem, ut
patet I Phi/sic, sed est tantum metaphy-
sica, sive intelligibilis quia cum de ea
:
loquitur Philosophus, accipit eam in or-
 ;

492 DE NATURA MATERIJ:.

dine ad formam physicam, quse est sem- essentiam mutaretur de subjecto in sub-
per terminata. De dimensionibus ergo jectum aUud enim est ipsum composi-
:

interminatis nihil ad naturalem spectat. tum, et aUud materia nuda. Ex dictis ergo
Ipse tamen Commentator dicit Philoso- manifestum est quod dimensiones inter-
phum eas invenisse, non considerans minatas in materia ponere, et praecedere
quod Philosophus extendit consideratio- omnem formam substanlialem, est im-
nem suam usque ad mathematicam tam- possibile, inteUectu tantum, sicut
nisi
quam ad terminum non sui generis unde : ponunt mathematici. Sed de hoc posterius
dimensio interminata excluditur a consi- erit sermo.
deratione physica, et non includitur in ea.
Praiterea,secundum Philosophum I Phy-
sic, si generatur homo, de necessitate CAPUT 11 ••

generatur homo animal ex non hoc ani-

mali, el non ex non animaU simpliciter hi quo ostenditur qualiter res coiistituitiir
sed si generaretur animal simpliciter, de ex materia ct forma.
necessitate generaretur ex non animali
simpHciter. Et hsc est sufficieus ratio ad Nunc vero restat modum constitutionis
ostendendum res aDeo esse productas ex rei considerare. Ubi primo attendendum
nihilo, cum sit causaentis absolute quod est quod commune penitus for-
nihil est
necessario erit ex non ente simpHciter. miP et privationi nisi materia nuda :

Hoc autem est nihil. Cum crgo dimensio- quia terminus actionis physicae, scilicet
nes simpliciter sint dimcnsiones termi- generatio, attingit nudam essentiam ma-
nata? et perfecta», necessario erun'ex non teriae, quia generatio non est motus, ut
dimensionibus simpliciter. Ilocautem est dictum est alteratio vero non attingit
:

nihil ante dimensioncs, ct hoc ipse Com- nudam essentiam materiae, cum nullum
mentator pro inconvenienti habet. Pra-- accidens sit praeter suum subjectum.
terea principium omnium dimensionum Subjectum autem aiterationis est ens actu
est punctus unde in definitione linea',
: habens diversas partes, quia altcratio
quae cst prima dimensio, punctus poni- motus est qui reqnirit diversitatem par-
tur linea enim est cujus extrema sunt
: tium. Nos enim loquimur de ea qua? sem-
duo puncta, ut dicit Euclides. Impossibile per cst abjiciens aliquid a re alterata;
est autem ponere rem aliquam, et non talis enim alterationis terminus est ge-
rei principium. Impossibile est igitur neratio. Materiam autem habere diversas
lineam sine puncto poni. Punctus autem partes secundum se est impossibile, quia
sicut est principium lineae, sic est ejus diversitas partium proprie est ipsius
terminus, ut patet per dcfinitionem linea*. compositi constituti cx partibusdivcrsis :

Impossibilc est ergo dimcnsionem inter- unde matcria sicut est in pobcntia ad for-
minatam ponere, cum nulla possit essc^ mam, cujus acquisitioest generatio com-
sinepuncto. 1'unctus autem intcrminatus positi ex partibus coustituti, ita est in
non est, cum ipse sit terminiis aliarum potentia ad diversitatem partium ipsius
dimensionum. Ergo intcrminatus noncst compositi cx ca gcnerati ex matcria :

nec esse potest. Pra^tcrea, cum dimcnsio enim non generatur forma per se secnn-
interminata fiat terminata per introduc- dum Philosophum, quia illud ex quo ge-
tionem forma% ipsa autcm dimensio in- ncratur aliquid per se, est pars ejus. Ma-
terminata aut est in materia sicut in teria autem non est pars formiP, sed
subjecto, aut in composito. Sed in ma- ipsius compositi ideo compositum per
:

teria uon potest poni, cum nihil sit im- se generatur, ut dicitur VII Mrtajtli.
mediatius matcriai quam fornia sul)stan- Compositum autcm dicitur quod habet
tialis ncc iterum foret ha;c dimcnsio
: diversas partes. Unde diversitas partium
mensura ipsius compositi, sed matcria- non est matcria', nec forma?, sed conipo-
tantum; quantitas enim sohmi est men- siti.Compositum aulem est nibil aliud
sura sui subjecti el Iiocest falsum nec
; : csse, quam materiam transmutari ad
crit in ipso composito, quia, cum termi- formam, ad quam crat in potcntia. Ex
natum et interminatum non varient es- (pu) manifestum est (]uod uon aUunde
sentiam dimensionum, idemaccidens per materia est in potentia ad partes termi-

Paim. : « cafnit v... qiialitpr rp? naturalp<; de moflo constitutionis rPi. «

generanlur generatioue physica ex matcria ; el
 OPUSCULUM
natas et distinctas, quam per id quod est
inpotentia adformam, cujus inductio est
generatio compositi ex partibus, ut dic-
tum est. Et ex lioc ulterius manifestum
est quod nuUa potentia ponenda est a
parte materise, nisi illaquse perficitur per
formam substantialem; cum ad idem
genus spectent materiaet suaforma. Po-
tentia autem qua praedictae dimensio-
in
ues ponuntur, noninformaturforma sub-
stantiali, cum ad idem genus substantige
non pertineat. Impossibile est ergo po-
nere aliquam aliam potentiam ex parte
materiae respectu formae substantialis, et
respectu diversarum partium ipsius com-
positi generati per inductionem formae in
materiam, Et ideo manifestus est error
Averrois, qui posuit dimensiones inter-
minatas in materia potentiam quamdam
ad dimensiones terminatas, aliam poten-
tiam materiae respectu formae substantia-
lis: et de hoc satis dictum est supra.
Quando ergo aliqua forma substantialis
perficit materiam; sicutpotentiamateriae
est reducta performam ad actum; ita per
illud idem esse permutatur ad distinctio-
nem et terminationem partium totius
compositi in forma enim substantiali
: beant per suam naturam, sequi videtur
non solum perfectiva materiae,
est vis
sed etiam distinctiva totius per partes. Et
huic necesse est respondere a parte ma-
teriae potentiam, quae respiciat ipsam
perfectionem suam per formam, et etiam
partium sequentium diversitatem. Ad
cujus evidentiam considerandum est quod
si tota materia activorum et passivorum
attenditur, invenitur ejus potentia in
quadam latitudine esse, quae nihil aliud
est quam amplitudo proportionis suae ad
omnes formas quae in ea simul esse pos-
sunt : si enim possibile esset ipsam to-
tam spoliari et denudari ab omni forma
quam modo habet, certum est quod nihil
diversitatis in ea reperiretur in aliqua
partium distantia, cum quantitas sine
forma substantiali in materia esse non
possit, ut dictum est; sed non propter
hoc aliquid de potentia receptibilitatis
formarum, quae de ea educi possunt, si
simul de ea omnes formae quae modo in
speciali inveniuntur, per agens sufficiens
educerentur. Si vero aliqua particularis
materia, puta ignis vel aeris a sua forma
spoliaretur, manifestum est in ipsa non
relinqui tam amplampotentiam ad formas
de ea educibiles, sicut invenitur in mate-
ria in sua universalitate unde nec tot
; materia? particularis, ad cujus similitudi-
formae scnsibiles, nec tanta quantitas de
XXVIII. 493
ea educerentur per quodcumque agens
sola sua potentia transmutata ad actum.
Patet ergo quod diversae formae simul iu
materia recipi possunt, ut sunt quatuor
formae elementares, et diversae forma^
mixtorum ex amplitudine proportionis
materiae ad suas formas, etnon ex aliqua
diversitate praeexistente in materia per
aUquam quantitatem. Unde ad susceptio-
nem diversarum formarum, si est necesse
in materia praeexistere aliquam diversi-
tatem partium, et subsequi necesse est;
et hoc ideo quia inductio diversarum for-
marum est generatio diversorum compo-
sitorum habentium partes et formas di-
versas, ut dictum est. Praecedit tamen in
materia necessario proportio capacitatis,
quam scire non possumus, nisi secundum
quod videmus in ea simul plures formas,
sicut in tota materia, vel unam tantum,
sicut in materia alicujus particularis.
Unde ponere qualemcumque partitionem
a parte materiae, quasi necessariam ad
inductionem diversarum formarum si-
mul, et hanc praeexistere, sequitur ima-
ginationem quae ponit formas dari ab
extra; quae cum in se diversitatem ha-
materiam diversitatem partium habere
per naturam quantitatis ad snscipiendas
diversas formas, cum in una parte recipi
non possint. Sed cum formae non edu-
cantur ab extra, sed educantur de potentia
materiae per ejus transmutationem, se-
cundum Philosophum; materia autem sit
illud quod est in potentia ad formas sub-
stantiales quae sunt actus ejus impossi-
:
bile est quamcumque partitionem ante
formam substantialem in eaponere, cum
inductio formae generatio compositi,
sit
cujus solum est habere partes per se :
materia autem et forma non habent par-
tes per se, sed tantum per accidens :
unde non dividitur nisi per accidens, atl
divisionem scilicet totius. Ex quo mani-
festum est quod priusquam compositum
constitueretur, nulla partibilitas fuit ex
parte materiae, cum hoc non competat
sibi nisi per accidens. Ex dictis ergo ma-
nifestum est quod ratio Commentatoris
non cogit ponere dimensiones intermi-
natas necessario praecedere vel praeesse
in materia ad inductionem formarum
substantialium diversarum, cum aliud
possit esse ratio sufflciens, ut dictum est.
Deceptus autem fuit ex consideratione
nemlocut.usest de tota materia. Videmus
494 DE NATURA MATERI^.
enim quod in materia in re particulari educi potest; ita secundum propriam ra-
habet reperiri duplex totum scilicet to- : tionem materiae corruptibilium invcnitur
tum essentisB, et totum quantitatis; et is- amplitudo capacitati ejus correspondens,
tud totum non debetur materiee nisi pcr ut dictum est aliter enim ex materia in
:

accidens : et similiter est de forma rei qualibet re particulari totum possct ge-
particularis. Materia autem secundum nerari quod gcneratur ex tota materia :

totalitatem suaB essentiae est in qualibet quod manifcste est falsum esse, cum ex
parte rei, non autem secundum totalita- minimo quod potest esse in ignc, nuUa
tem quantitatis et similiter est de forma
: alia forma educi possit.
rei particularis tota enim forma ignis
:

secundum totalitatem suae essentiae est

in qualibet parte suae materiae, cum tota
definitio ignis cuilibet parti ejus conve-
niat,non autemrespiciendo totum quan-
Quantum autem ad formas
titatis suse,
particulares scicndum est quod anima
humana non est quanta secundum se, ncc
secundum accidens. Per hunc crgo mo-
dum opinatus est Averroes ipsam ma-
tcriam in sua universalitate sccundum
totnmcsscntiw sua? iu (jualibet rc particu-
lari essc, quse est pars totius ex matcria
generati. Kt ideo posuit in ea quantita-
tem secundum sc totam, ut per quantita-
tem diversificetur pcr accidcns, ct non
esse tota totalitate quantitatis in quahbet
re particulari, in qua tamen esset tota
totalitatc essentiae. Sed cum de materia
non sit b)qucndum nisi in ordinc ad for-
mam suam sccnndum
nifestum est non esse simile de forma
inuniversali et in particulari forma cnim
in univcrsali cst f]uidquid in niatcria vol
de materia? potcntia potcst cdnci. Mani-
festa cst ergo diflerentia, quia forma
particularis tota sccundum suam cssen-
CAPUT III.
hi guo ostciifiitur qualiter posmnt conccdi
dimcnsioncs interminatse *.
Nunc ergo restat ostendere quomodo
possibile dimcnsiones ponere, et quo-
sit
modo possunt dici intcrminatap. Ad cujus
evidentiam sciendum cst quod quidam
alio modo ct rationabilius eas posuerunt,
quam Averrois. Dixcrunt enim quocl
forma secundi generis, scilicet corporis,
adveniens matcriae, dat matcriae quoddam
esse incomplctum ordinabile ad esse actu
completum quod advcnit materiae per
unam aliam formam perfectiorem. Per
istam crgo formam incompletam dicunt
in rc esse trcs dimcnsiones interminatas,
I'bil()S(q)lnim, ma- quae postea terminantur ad adventum
alterius formaa perfectioris. Et pro tanto
: rationabilius dixcrunt isli quam Avcrrois,
quia non i^osucrnnt matcriam nudam
subjcotum ali(]uarum dimensionum, sed
compositum ex matcria et forma sub-
stantiali. Sed isti itcrum erraverunt :

tiam cst in qnalibct \)i\v\o matcriap, ct quia impossibilc cst poncrc plurcs formas
matcria simiUtcr sul) (|ualibet partc for- subsfantialcs ordinabilcs ad invicem iu
mae, ut dictum est tota autcm forma in
: matcria quia materia est in potentia ad
;

universali etiam secundum totalitatem fornuis (jua? de ea educuntur. Si ergo

cssentia^ nnn cst in (]ualil)ct partc ma- csscnt plnrcs forma» snbstantialcs ordi-
tcria' alioquin in malcria qua^ cst sub
: nabilcs ad inviccm in matcria, forma
forma aeris, esset essentia formae ignis, complctior aut educeretur de potentia
et omnium aliorum quae de matcria nuda materiai, aut de potcntia totius
gcncrnntur undc nccessario proptcr
: compositi cxmatcria ct tali forma incom-
proportionem nuitcria' ad formam tota plola. Scd non cduciturdc potontia totius
matcria in communi secundum fotum cs- compositi exmateria ettali forma quia, :

sentiae suae non erit sub forma unius sicut dictum cst, tcrminus actionis phy-
eorum qua^ gcncrantur dc matcrin. Il.ec sica', scilioct gcnoratio, attingit nudam
ergo totalitas matcria* cst ipsa proj^ortio esscnliam matcria'. Cum crgo forma,
capacitatis suae esscntiae ad formam, ct qua? est terminus actionis, sit tantum
non aliquadivcrsitas introducla pcrullam illius subjccti quod attingifur pcr gencra-
quantitatcm. Sicutcnim forma inrjnadam tioncm simi^lioitor, impossibilc est quod
am[)litudinc csscntia' consistit, in (]ua talis lorma oomi^lota cduoatur de potcn-
comprchenditur (juidquid dc matcria tia talis compositi cx matcria ct forma

P.irrn. : « cniintvi. — Quid siint dimonsionos interminat.T. s(!cundum veritatem.


incompleia unde necesse est. ponentes
: nuUo modo patiuntur, cum non
plures formas ordinatas ad invicem des-
truere generationem simpliciter, et con-
sequenter necesse est ponere omnes
mas unam, scilicet primam, esse
praeter
accidentia. Sl autem forma posterior
educitur de potentia nuda materise om-
nisautemformasubstantialis solum illam
potentiam informat de qua educitur ergo
formam quam dicunt posteriorem, non
erit perfectiotalis compositi, sed materiae
nuda3 tantummodo et sic non erit ordo
; forma rei sit educta de materia ipsa,
in formis substautialibus in eadem mate-
ria commanentibiis, et hoc idem dicitur
YII Metaph. Sciendumest ergo quod om-
nes dimensiones sunt accidentia quse
sequunturmateriam inordine adformam
quam primo materia nata est induere
haec autem est forma corporis, quia totam
materiam necesse est sub forma corporis
contineri. Quod non est intelligendum
quod una creata vel increata forma
sit
corporis,qua prima materia primo infor-
metur quia secundum Commentatorem
: rendo dimensiones actu nisi altero modo
materia prima primum habilitatem habet
ad formas elementares, et postea ad for-
mas mixtorum. Ex quo manifestum est
quod eadem est forma corporis simplicis
cum forma elementi et mixti corporis
sed oportet primo quod per has formas
constituatur genus corporis, deinde spe-
cierum perfectaruni. Materia namque in
quidditate sua indivisibilis est penitus
ablata enim quantitate substantia manet
indivisibilis, ut dicitur I Phijs. Sed ex
corporeitate quam sequuntur dimensio-
nes quantitatis in actu, sequitur divisio
materiae, per quam materia ponitur sub
diversis sitibus; et secundum hoc acqui-
runtur in ea diversa^ formae. Ordo enim
in situ corporum ostendit nobilitatem eo-
rum; sicut ignis est supra aerem. Hsec
autem acquisitio formarum non ostendit
ordinem temporis, sed naturae. Patet ergo
quod dimensiones interminatae non tra-
hunt originema quocumque gradu quem
facit forma ignis in igne, sed solum a
primo. Nihilominus ignis secundum to-
tum est subjectum dimensionum, secun-
dum totum etiam mensuratur, et idem
necessario invenitur in formis corporum
mixtorum. Sed considerandum est quod
in mixtis corporibus quaedam formae
trahuntur de potentia materiae, quadam
non, ut hominum animai quee divisionem
* Hic incipit iii Parm. caput
;
(3PUSCIILUM XXVIII. 493
sint di-
mensionatae nec per se, nec per accidens.
Formaeenim qu* nuUo modo sunt eductae
for- de potentia materiae, nullo modo divisio-
nem recipiunt etiam in materia existen-
tes. Unde animae humanae, aliter terminant
; ordinem materiae ad dimensiones, quam
formae quae de materia educuntur. Cum
: enim accidentia inseparabilia oriuntur a
principiis rei, in ipsa re constituta in actu
erunt accidentia ut in subjecto. Si autem
quam sequuntur dimensiones, ipsa forma
erit, non tamen semper, sed ut in pluri-
bus, dimensionata et divisibilis per acci-
dens sicut est in lapide et in ligno, in
;
quibus dimensiones redeunt semper su-
;
per formam ipsarum rerum. Si vero forma
non sit educta de materia, non redeunt
dimensiones super formam et ideo anima
;
hominis omnino indivisibilis est. Patet
ergo quod anima hominis non terminat
ordinem materiae ad formam in acqui-
tantum, scilicet constituendo eas in actu
et hoc est in hoc homine, in quo sunt ut
accidentia in subjecto. Ordo vero niate-
riae in acquirendo dimensiones non re-
: deuntes super formam, solum terminatur
per formam quae de ea educitur. Nec
propter hoc minus potest anima humana
quam alia forma quia hoc accidit illi
:
: formae inquantum educta est de materia;
quod non est de ratione forma? ut forma
est : aliter omnis forma educeretur de
materia quod est falsum. Quidquid enim
potest forma imperfectior ut forma est,
potest anima humana, et amplius. Qiiia
ergo dimensionalitas formae potentiam
sonat et non actum, possibile est ponore
ordinem materiae ad talem formam ter-
minari in potentia, et dimensiones in po-
tentia sequi ordinem materiae ad ipsam
formam. Et quia dimensio dicit formam
propinquam actui, sive ipsi esse quod
per dimensionem acquiritur; ideo dimen-
siones sequuntur materiam in ordine ad
formam, quse est in maxima propinqui-
tate ad actum, qui est esse. Nec propter
hoc erunt diversaeessentiae dimensionum
in eadem re : quia unum et idem poteSt
simul esse in actu in uno ordine, et in
potentia in alio ordine ^
Ex Iiis ergo facile est scire, quomodo
dimensiones possunt dici interminatae.
vii.

496 DE NATURA MATERL^.
Sicut enim essentiae rernm terminantur
per sua esse, quae sunt in rebus maxime
formalia; antequam vero essentiae di;
cantur, non considerantur in actu, nec
terminatae; sic dimensiones praedictae
sunt indeterminatae antequam dicautur
esse in actu et licet actu sint in homine
: tum animae recipi. Ex quo patet quod
ut in subjecto, in quo habent rationem
mensnrandi quod est eis proprium,
esse actu habent; tamen habent esse in
potentia, et non sunt actu in illo ad quod
dependent secundum originem, ut in
subjecto, et ut redeuntes super formas
utroque modo antequam ipsum actu
fuerit,nec mensurant illud, et quia nihil
habet propriam mensuram quod nondum
habet proprium esse. Cum autem cor-
rumpitur homo, succedit forma dans no-
vum esse, et haec erat forma in ordine ad
quam dimensiones ipsae sequebantur, ut
ad materiam vel formam redeuntos
unde ea^dem dimensiones sunt in vivo et
in mortuo per essentiam, quiaidemordo
manet in materiaet ad eamdem formam,
sed secundum csse actu non manet nisi
in quadam aequaUtale, et idcm est de
ahis accidentibus quae sequuntur mixtio-
nem elementorum, ut album et nigrum
quae non remanent in mortuo quoad
sum esse actu nisi eorum simihtudo
dam. Essentiae vero hujusmodi acciden-
tium non aliter auferuntur nisi destructa
orig-ino ipsa cui immobihtcr inhaerent, ot
contrahuntur ad csse actu cum materia
quam scquuntnr in ordine pra^dicto ad
formam unde homo est homo. Et ideo
haec accidentia non mip:rant dereUn-
quendo suum subjectum, quia quod a
subjecto acceperunt, in subjecti corrup-
tione corrumpitnr; et ideo respectu essc
actu postcrioris subjecti a quo etiam or-
(linem seu origincm habent, indetermi-
natae erant dimensioncs in vivo, termi-
nantur autcm cum acquirunt esse actu
tali subjecti, ad quod pendent secundum
radicem, unde sunt propria ejus men-
sura etiam homine mortuo. Ex dictis
ergo manifestum est necesse csse ponere
essenliam ahcujus forma? inhominesine
esse, per cujus naturam dictae dimcn-
siones manent pra^dicto modo; de quo in
sequentibus agetur. Manifestum cst
etiam subjecto eodem manente dimen-
siones easdem manerc, et ipso corrupto
redigi in matcriam eamdem, de qua ite-
' Parm. : « caput —
viii. Quomodo in bomine
sunt plures foi nia' secundum essentiam, sed una
. ;
ruin eaedem numero educi non possunt
per naturam unde si per naturam eae-
:
dem specie eductae essent, non forent
aptae trahi ad esse actu ejusdem animae
si tamen per miraculum educuntur eae-
dem numero, natae erunt ad eumdem ac
idem homo numero resurget et non alius,
cum cum omnia sua principia redeant ad in-
vicem eadem numero. Anima enim hu-
mana simpUciter eadem numero manet
post mortem cum plenitudine virtutum
suarum ad perficiendum materiam in
omni gradu eodem quo prius eam pcr-
fecit. Etiam materia manet eadem nu-
mero, cum ipsa sit incorruptibiUs. Eas-
dem etiam dimensiones necesse est
manere in materia, Ucet nonnisi in po-
tentia; ahter agens physicum easdom
numero produceret:quod falsumest. Ma-
: nent ergo in potentia materiae eaedem
numero respectu agentis divini, quia ali-
tcr non foret idem numero individuum,
cum dimensiones agant ad individuatio-
nom, ut supra dictum est; et ideo ex
eadcm materia et eisdem dimensionibus
cum anima eadem resurget idem homo
;
numero et non alius.
ip-
qua*-
CAPUT IV.
In qun ostenditur quomodo possibile sit
poncre formam in /lomine siiic esse
Nunc restat ostendcre, quomodo pos-
sibile essentiam aUcujus formae po-
sit
nere in hominc, sic quod ad eam non
sequatur esse substantiale hoc enim :
supposuimus superius. Ad hujus ergo
evidentiam considcrandum est quod pro-
prium est substantiae esse simpliciter :
unde generatio quae terminatur ad for-
mam, sive esse substantiae, est generatio
simpliciter; proprium vero per accidens
est esse sccundum quid, sicut generatio
rei sub forma accidentaU, est generatio
secundum quid esse autem simpliciter
;
est esse absolutum non dependens ab
esse alterius sicutei inha^rens, Ucet om-
nia dependeant a Deo sicut a causa
prima. Sic autem aliquid continet perfec-
tam rationom essendi, secundum quod
porfecta ratio essendi reperitur in eo, ut
in substantia, ut dicitur Vi Metaph. Ad
tantuni secundum esse. u
 OPUSCULUM
istud ergo esse absoliitum participandum
accedunt partes substantiae, per quod
trahuntur ad genus sui totius. Esse vero
accidentis dependens est per modum
inhaerentis : unde accidentia non
tur in genus illius cui inha?rent. Ex quo
patet difTcrentia inter esse partis alicu-
jus totius et esse accidentis. Esse autem
alicujus totius absolutum aliquando est
proprius efTectus Dei scilicet quando tota
; tur aUquod suppositum vel individuum,
res secundum omnia principia sua dedu-
citur ex nihilo ad esse perfectum, sicut
fuit in prima productione rerum, in qua
causalitas Dei extendcbatur usque ad ip-
sam materiam quandoque vcro esse est
;
efTcctus creaturai, scilicet quando agens
physicum agit es suppositione subjecti,
non producens totumillud quod pertinet
ad esse rei, sed formam tantum, trans-
mulando materiam ad talem vel talem
formam ad materiam enim actio crea-
: esse quod est suppositum. Ad constitu-
turae non se extendit, ut supra dictum
est in hoc enim convenit agens divinum
: individui, quantitas terminata requiritur,
cum agente physico, quia utrumque ad
esse absolutum terminat actionem suam
quod est ultimum transmutationis
simplicis emanationis; licet in simplici
emanatione non sit prius et posterius,
nisisecundum intcllcctum tantum. Cum
ergo tale esse absolutum sit tcrminus
utriusque actionis, ut dictum est mate-
ria autem non est esse ut subjecti
est esse absolutum, nec etiam formse
materialis, cum ipsa non sithabens csse,
licet sit quo aliquid est; et neutra actio
terminatur ad materiam, vel formamma-
terialem, scd ad esse compositi, cujus
est pcr se etabsolutc subsistere de in-
tellectu cnim ejus est haberc esse quod
non est de rationeet intcllectu essentiae.
In tali enim composito necessario est
compositio duplex, suppositi scilicet et
essentiae, quae in re materiali diffcrunt
necessario, cum individuum in materia-
libus multa addat supra naturam specici,
quae essentiam tantum complectitur; et
ideo alia est compositio totius rei et sui
esse. In rebus vero immaterialibus ,crca-
tis tantum altera compositio invenitur,
rei scilicet ct esse. In ipsis ergo non est
essentia habcns csse pcr aliquid quod
realiter a se difTerat, cum idem sitesscn-
tia et res quae significatur ut habens
esse; idco essentia in eis est non tam-
quam principium tantum quo ahquid
citur esse, sed sicut habens esse absolu-
tum non inhaerens. In substantiis vero
compositis et materialibus, in quibus
XXYII.
XXVIll. 497
essentia realitcr diflert a supposito, es-
sentia non habet esse nisi per supposi-
tum, cujus cst esse simpliciter et abso-
lutum unde essentia in eis non est ut
:
traliun- habens esse, scd ut reductum ad esse
pcr suppositum aliquod individuum, cu-
jus est habere esse absolutum, ad quod
lerminatur actio producentis. Cum crgo
forma matcrialis sit ad quam non sequi-
cujus est habere esse absolutum ad
cjuod terminetur actio producentis, ut
dictumest; possibile erit ponere formam
aliquam substantialem sine esse, sicut
possibile est ponere id quod est princi-
pium sine relatione principii et sine
principiato. In immaterialibus vero non
est hoc invenirc, cum in eis non sit es-
sentia quge non sit suppositum unde :
posita essentia in eis nccessario ponitur
tionem autem suppositi matcrialis sive
qua? ubicumque fucrit, tale individuum
necessario erit, cum ipsa sitproprium ct
sive inseparabile signum individui, ut snpra
dictum esl. Omncs autcm formai elemen-
tares terminatas quantitates requirunt et
diversas ab invicem unde ubicumque
:
fuerit forma elementaris, necessario erit
: suppositum, cujus est habere essc com-
quod plctum et terminatam quantitatem unde :
formse elcmentarcs non possunt in cs-
sentiis suis simulessc inunarc utpatet
:
in lib. De gencrat. et corrupt. In mixtis
autcm rebus in quibus forma non educi-
tur de materia quantitatis, non scquitur
: matcriam in ordine ad talem formam,
licct esse actu per eam in re habeat, ut
dictum est cum quantitas semper rcs-
pondeal illi principio, vel redcat in prin-
cipium a quo origincm sumpsit. Anima
autemhominis non est quantapersc nec
peraccidens, ut dictum est. Undcnon re-
pugnat in tali rc poncre essentiam formae
a qua dcpcndcat quantitas secundum
origincm, sivc cum esse quod se habeat
ad illam formam ut principium ad prin-
cipiatum. Unde tah esscntiae formae ratio
actus non convenit, sicut nec matcriae,
cum esse sit actus communis et primus
non solum matcriarum, sed etiam forma-
rum; unde sine csse forma non dicitur
actus. Solum enim natura substantialis
di- esse in substantiis impedit duas formas
substantiales simul esse in eadem mate-
ria, quia esse simpliciter unde quod
:
advenit tali csse est accidens neccssario.
32

498
Esse etiam siibstantiee habei:se siciit iini-
tas rei, quia ensconvertuntur
uniim et
unde una res non potest habcre duo esse,
substantialia, nisi amittat unitatem suam
unde in re composita ex substantia et
accidente non est unitas nisi secunduni
quid. Nihil ergo contradictionis sustine-
bimus^ si posuerimus in re aliquas for-
mas, ad quas tamen non sequatur esse
simpliciter. Sokim enim per naturam ip-
sius esse simpliciter quod in substantia
reperitur, simpliciter impeditur
tas formarum substantialium ejusdem
rei. Unde certum est, et a Philosopho
ostensum quod impossibile est plura esse
substantiaUa in unare ponere, sed solum
forma ad quam esse scquitur, in re ipsa
ponitur aliae vero ci non connumeran-
;
tur. Qiiomodo autemhoc intelligi possit,
diligenter considerandnm est in rernm
progrcssu. Sciendum est igitur quod ma-
teria est in potentia ad omncs formas
quai de ea educi possunt unde quanto :
ad plures earum simul accedit, tanto phis
perficitur ejus potentia. Et ideo in elo-
mentis materia est minime perfecta, quia
solum unica forma unius elemeiiti pcrfi-
citur simul etsi quandoiiue virtus forma?
:
alterius elementi sibi adsit, hoc non cst
per modum mancntis, sed pcr modum
alterantis, sicut patetquando calor ignis
agit in aere ad inductionem form» ignis.
In corporibus vero mixtis magis perfccia
est materia ibi enim cum una forma
:
mixti dat esse, sunt omnes forma^
quff-
elementorum, virtutc tamen et non in
esscntia, quia qua^Hbct illariim rcquirit
dcbitam quantitatem ct terminatam, ut
dictum est unde cum unum sit suppo-
:
situm mixti et esse unum, una est forma
ejus. Supposita autem mixta quaeda-n
sunt animata, et pra^cipuc homo cujus
forma non producitur ex materia dispo-
sita per qualitatem mixti unde conve-
niens est, ut in animatis sint
aH(piarum formarum sine esse hocciiiin
est propinquissimum in quo animala
possunt transcendere simplicitcr mixta,
scihcet perficicndo suam matcriam in
acquisitione phirium formarum simul,
sicut videmusquod alio modo fit sini[)lcx
ex mixtis et aho modo cx matcria prima,
in qua nihilcst de actu form;e cchicenda»
antcquam fiat, siciit in acrc non cst ah-
quid de forma pliiala», ant(>quam phiala
fiat; et in ligno simihter nihil est de
lecto, antequam fiat sic enim se habet
:
materia prima ad ca qua^ ex ea fiunt.
;
:
DE NATURA MATERI^.
sicut argentum ad statuam et
se habet
hgnum ad lectum ut dicitur I Phys. In
mixto vero manent forma^ miscibilium
secundum virtutem, secundum Philoso-
phum. Yirtus autem ad actum pertinet.
Et ideo in mixto est unde agatur ad ge-
nerationem alterius miscibilium, secun-
dum quodvirtus unius miscibilium vincit
proportionem in qua salvatur forma
,
mixti unde corrupto mixto generatur
;
corpus simplex in hac namque trans-
:
pluraU- mutatione fit spoliatio omnium quae erant
ipsius mixti, nec aliquid manet nisi ma-
teria prima tantum. Sed in generatione
ipsius mixti non fit spoliatio simplicium
usqne ad materiam.primam aliter vir- :
tutes simplicium non mancrent in mixto.
Nunc autem manent. Unde non est cor-
rnptio simplicitcr. perquamfit generatio
compositi, cum elementa non corrum-
pantur penitus, sicut dicitur I Mcleor.,
quia eorum est mixtio quorum est sepa-
ratio; non enim miscentur nisi ea quai
apta sunt per se existere idem enim est :
de materia disposita per aliquam altcra-
tioncm factam circa ipsam et mixto tunc :
enim virtus formae inducenda est in ea
potentia. « Unde potentia sua non est jam
adeo rcmota ab actn forma?, sicut ante
altcrationcm antc namque alterationem
:
ipsa materia erat in potentia remota ab
actn ;inchoata vero alteratione, incipit
potcntia appropinquare actiii, sicut vin-
ccntc altero miscibilium appropinquatur
ad actnm simplicis elementi. Cnm vero
alteratio magis ac magis intenditur, plns
ct plus ad actum acccditur nnde com- :
plcla altcratione, materia est in actu
constituta. Alia igitur cst potentia ma-
teriae nudae et nondum alteratai a potentia
mixti, in ([ua est virtiis alterativa undc :
haec cst propinquior actni quam illa ct
perfectior, quia magis procedil ad suum
;
actum. Si igitur foret in mixto forma
essentia*. elemcnti simplicis, qnod cst iiniiossibile,
: sicnt supra osfiMisum cst, statim unico
virtutissu* actu foret per se existens :
esse enim est propinqnissimum essentia»
forma', licct ab inviccm diirerant in ma-
lcrialibus. Ideo licet propiiHiiiior sit po-
tcntia matcria' in qua siiNt miscibiha in
mixto actui sun quam potcntia matcria»
nuda', in ([ua nihil dc actu cst aitcratitino ;
lamcn indigct ad hoc ([uod ha'c jtotcntia
actiii suo conjungatnr undc miscibilia
:
in mixto tnnc snnt iii [>otcntia maxime
appro[tinquata aclui, ([uando mixlum est
in optima sui proportione : sed tunc

OPUSCULUM
maxime elongata sunt ab actu suo intali
genere ; non tamen tantiim distant, sicut
potentia materise nudae. Potentia autem
in qua sunt partes organicae ad esse per
se est in majori propinquitate ad esse
seorsum, quam sit potentia ipsiusmixti
quia, sicut dicitur YII Metaph., partcs
animatorum snnt in potentia propinqua
actui eorum proprio per separationem a
toto : quod verum est de toto etiam in
imperfectissimo gradu suo manente.
Unde quandoque virtus alterativa quai in
rebus invenitur animatis inquantum
mixtaesuntexquatuorprimiscorporibus,
minime agit; scilicet quando elementa
maxime ducta sunt ad medium ut est ; materiam, est quantitas. Super hanc uni-
iu homine, in quo inter omnia mixta
maxima est elongatio
a contrarietate
adhuc tamen partes animatorum sunt in
potentia maxime distante a suo termino.
Ex quo concluditur quod haec propinqui-
tas non est per dispositionem materiae
per alterationem ahquam, cujus terminus
sit inductio novae formce per essentiam.
Essentia vero formae noviter induci
non potest nisi recedento alteratione, cu-
jus terminus est productio formae de
novo. Constat tamen quod in parte a
toto separata sit forma substantiahs.
Unde, cum impossibile sit duo esse subs-
tantialia in eadem re ponere, ut supra
dictum est nec per aliquam alterationem
; sionem facta est multa in actu. Est tamen
praecedentem pars est in potentia in suo
toto maxime propinqua actui, nec forma
de novo inducitur nisi per alterationem
unde nec coelum quod est agens univer-
sale respectu istorum inferiorum nec , penitus reperitur in lapide, et in igne, et
aliquod particularium agentium agetnisi
alteret et ideo coelum est primum alte-
: bus inanimatis formaenim totius ineis,
rans secundum Philosophum. Necessario
ergo sequi videtur aliquam formam in
parte rei sine esse ponere, et ideo partem
esse in potentiamaxime propinquaactui.
Esse enim est maxime propinquum for-
mae, ut dictum est, quia non requiritur
ad hoc quod esse substantiee propriam
sequatur formam, nisi quod res per se
ponatur, quod unica actione fleri potest.
Ex dictis ergomanifestum est tripli-
*
cem esse potentiae differentiam, in qua
aliquid dicitur esse : scihcet potentia
"materiae, in qua nihil est de illo quod de
potentia educitur. Secunda est potentia
mixti, velmateriae quaeest inalteratione,
in qualicet non sit essentia formae indu-
1 Hic incipit in Parm. caput ix.
::
XXVIII. 499
cendaR, est tamen virtus. Tertia est po-
tentia totius, per quam partes sunt in
toto quae est maxime actui proprio pro-
pinqua secundum Philosopiium undein :
eis nihil est sicut agens ad proprium ac-
tum, sicut est quando harmonia est per-
fecta,necessarioeruntessentiseformariim
prope sua esse. Hoc autem facilius scie-
tur, si gradus et ordo rerum naturalium
dihgenter discutiatur. Sciendum igitur
quod communissimus unitatis modus re-
peritur in rebus materialibus, quee est
unitas continuitatis in omnibus rebus
;
materialibus haec unitas reperitur. Pri-
mum namque accidens quod sequitur
tatem reperitur in diversis rebus unilas
: suae propriae formae in quibusdam qui-
:
dem magis, in quibusdam vero minus
perfecte, ut habetur IV Metaph. Unitas
continuitatis in re reperta maxime poten-
tialisinvenitur, quia omne continuum est
unum actu et multiplex in potentia si- :
cut partes hneae non sunt aliqua duo
actu, sed unum ipsa vero linea est duo
:
in potentia, et facta divisione fit duo
actu, sola enimdivisio continui facit esse
actu unde in divisione lineae non indu-
:
citur aliquid novi inipsis divisis; sed ea-
dem essentia lineae quae priiis erat actu
una, et multiplex in potentia, por divi-
hic similitudo cujusdam corruptionis :
quia actus prior qui erat totius, ablatus
est, etpotentiaductaest ad actum poste-
riorem per divisionem solam. Consimile
in omnibus corruptibihbus et generabiU-
:
per quam habent quamdamunitatem suae
naturae super unitatem quantitatis, se-
cundum totam rationem formae est in
qualibet parte talium rerum. Unde facta
divisione manet essentia ejusdem formae
in partibus ab invicem divisis qu«libet
:
enim pars ignis est ignis, et quaelibet
pars lapidis est lapis. Est tamen in istis
divisionibus qua^dam similitudo coiTup-
tionis et generationis; non quod novae
formae per divisionemtaliuminducantur;
sed quia esse, sive actus prior aufertur
per divisionemipsam, ct potentia ducitur
ad actum proprium. Super haec autem
sunt animata imperfecta, ut plantae, et
quajdam animalia imperfecta, ut sunt
 300- DE NATURA MATKRIiE.

animalia anulosa et in ipsis idem inve-

; in perfectis vero erat sine esse simpli-
nitur quia cum avellitur ramus ab ar-
: citer sibi debito, quia duo esse substan-
bore, non advenit nova essentia vegeta- tialia impossibile cst simulponere in una
bilis, sed eadem essentia vegetabilis, re, ut dictum est. Est etiam alia diffe-
quee una erat in arbore tota, etiam actu rentia a parte divisionis ipsius quia :

uno, simul erat multiplexin potentia, et cum dividi non possit nisi quod est actu
per divisionem novum esse perdit, et quantum quantitas autem in homine non
;

actus alius et alius secutus est. Similiter est actu per formam respcctu cujus sequa-
est in animalibus anulosis una anima in tur materiam ut lediens super formam,
actu et unumesse, sed multiplex in po- sed per solamanimam, aquaesttotus ac-
tentia accidentali unde facta divisione,
: tus qui est in homine in igne vero etla-
:

remoto actu priori et unitate actus sunt pide quantitas est actu per formam, quam
multa in actu. Et sic facile est videre ipsa quantitas sequitur in materia inde :

quando essentia alicujus forma; est in est quod divisio inhominc est in quan-
potentia accidentali ad esse quod tamen titate actu pcr animam; sed quod cffici-
nondum habet et boc totum contingit
: tur per divisionem in esse acquisito,
propter imperfectioncm talium forma- non est aliquid de essentia aniina^ se-
rum; quia, cum sint sub uno actu, simul cundum aUquid esse, sed est aliquid de
sunt sub potentia multipbci respectu esse essentia formae originalis ipsius quanti-
diversorum, qua acquiruntur eis sine tatis, cui daturesse actu per divisionem.
aliqua corruptione in suis essentiis, sed In rebus vero imperfectis divisio est in
sola divisione. In animalibus vero per- quanto aclu, et hocper formam ad quam
fectis, prfficipue in bomine, forma qua sequitur ipsa quantitas, cui pcr divisio-
est una in actu, non est multiplex in po- nem aufertur unum esse actus prius ha-
utper divisionem constituatur ea-
tentia, bifum, ef ac([uirunfur duo vel plura, sub
dem essentia forma? sub diversis esse, et quibus essentia ipsadividitur, quae prius
sub divcrsis actibus; cum anima hominis crat una, socuudum quam erat unum
non dividatur nec per sc, nec per acci- esse in re ante divisioncm. Licet autem
dens, ut dictum est. Unde, cum in ho- esset unum essc ante divisionem in re-
mine sit unitas cujusdam contiiuiitatis, bus nihiljDminus illa eadem essentia
,

qua3 manifestior ost in carne sua ot ossi-
bus quam in aliis mcmbris qu» sibi
conjunguutur per naturam ipsam conti-
nuitatis neccssario erit alia ossentia
, cf eadcm numcro. Et tamcn constaf quod
forma^ in co, qua» per solam divisionem
a toto habeat csse actu. Iloc ctiam in
omnibus continuis invcnitur. ILtc enim
cst forma ros[)ecfu cujus ([uantitas se-
quitur malorium super ipsam formam
rediens, ut supra dictum ost semper
namquo forma a qua quautitas secundum
origin(>m pondet, csl (livisil)ibs por acci-
dens. Et lioc satis manifostum est quia
cum partes hominis sint in eadem pro-
pinquitato ad per se esse, sicut partos
aliarum rcrum porfectarum, sicut dicttim
est; ideo nulla nova essentia forma" in-
troducitur pcr divisionem, sed esse no-
vum acqwiritur. Forma vero hominis
dividi non potest, ut in ea acquirautur
multa nova ct diversa essc. Idoo noces-
saria erit in eo alia esscntia forma^ suae
ab esscntia forma^ qua? per divisionom
solam csse acquirit. Sed in hoc est dif-
ferentia inter auimaba poifocta ct im-
pcrfocta quia in impcrfectis non erat
: sola
illa cssentia sinc csse simplicifor, licet
formae crat in potentia acfuali ad mulfa
esse simul cum uno esse actu quod ha-
bobat, ct cjussubjectum crat matcriauna
aliuin rospoctum habet mafeiia ad esse
actu primum et alios respectus ad csse
actu per divisionem acquisita, quibus
famon rospectiluis matcriae respondebat
oadcm cssentia forma? antc ipsa csse
: actu. Licet enim potenfia materiae non
ditrerat ab eis secundum quod poton-
fia dicit principium reccpfivum, dif-
: tamcn sccuudum quod dicif rolafio-
fcrt
nem matcriae ad formam. Et isto modo
possunt essc in matoria multi rospcclus,
csscnfiatamcu ojus manonfc una. Sicut
orgo matoria por uuum respectum fautum
habct unum csse, cum aliis tamcn res-
pecfi[)us multa habct, csscntia' cfiam
forma^ sine osso pcr divisioucm acquisito
rcspondenfo; ifa sub forma [)orfocfa. cu-
jusmodi est anima humana, repcritur iii
matcria hominis nuum esse tautum, li-
I
cct in oadom matoria sint cssontia' alia-
rum formarum siuc (!ssc quod famon cis
divisiono acquirifnr. Hujus cxem-

esset sine esse acquisito per divisionem;

plum
tracta
ost rcperire iu linea of puncfo. Pro-
cnim una linea, punctus qui eam i
 OPUSCULUM
terminat : secundum quod il-
esse habet
lam lineam terminat in ipso autem
: nisi unam formam quae det sibi esse.
puncto sunt multi et diversi respectus,
secundum quod potest esse terminus
multarum linearum sed per unum res-
: cum ex una parte linea accipitur in
pectum impossibile est nisi unam lineam
recipi in puncto. Unde per alias lineas
quee in eo recipiuntur simul cum linea
prima protracta non acquiritur puncto
aliquod esse in earum terminatione, nec
illisnon protractis minus haberet punc-
tus esse in terminatione primae lineae.
Per quem modum de materia et ejus
respectibus imaginari possumus, cum
ipsa in sui natura indivisibihs, et sine
partibus sit omnino, ut punctus, licet in
multis sint dissimilia. Secundum ergo
unum respectum ejus esse, quasi per
XXYIII. 501
unam lineam, impossibile est sibiinesse
Unde, cum praedicata substantiae acci-
piuntur quasi in uno respectu, veluti
puncto; impossibile est ut prsedicata
contenta in linea praedicamenti substan-
tiae per diversas formas praedicentur de
Socrate, sed per unam et eamdem. Se-
cundum alios vero respectus quos habet
de prope ad esse per se, sine tamen esse,
poterit essentias formarum recipere. Mi-
rabilis enim est potentia materiae, nec
sciri potest nisi cognoscendo ea quae in
ea esse habent, scilicet conferendo de
formis quae in ea esse habent, ut patet I
Physic.
 OPUSCULUM XXIX.
DE MIXTIONE ELEMENTORUM, AD MAGISTRUM PHILIPPUM.

( EDIT. ROM. XXXIII. )

Dubium apud multos esse solet, quo- invisibilium sive insensibilium corporum
modo elementa sint inmixto. Vidcturau- propter parvitafem. Amplius, omnis
tem quibusdamquod, qualifatibus activis forma substantialis propriamrcquiritdis-
et passivis elemontorum ad medium ali- positionemin matcria, sine qua esse non
qualiter deductis per alterationem, forma^ potest unde alteratio est via ad genera-
:

substantialcs elemcntorum maneant si : tioncm et corrupfioncm. Impossibile est

cnim non remancant, vidctur csse cor- autcm in idcm convenire propriam dis-
ruptio quaedam elementorum, et non positionem, quae rcquiritur ad formam
mixtio. Rursus si forma substantialis ignis, et quae requiritur ad formam aqu*,
corporismixti sit actus matcria» non pne- quia sccunclum talcs dispositiones ignis
suppositis formis simplicium corporum, et aqua sunt contraria. Contraria autcm
tunc simplicia corpora elcmentorum impossibile est simul cssc in codem adae-
amittent rationem estenim elementum
: quate. Impossibile est igitur quod in ea-
ex quo componifur aliquid primo, et est dem parte mixti sint forma» substantiales
in eo, ct c^t indivisibilc sccundum spe- ignis et aqua:". Si igitur mixfum fiat rc-
ciem : sublatis enim formis substanfiali- mancnfibus formis substantialibus sim-
bus, non sic ex simplicibus corporibus plicium corporum, scquitur quod non sit
corpus mixtum componctur, quod in co vera mixtio, sed ad scnsum solum, quasi
rcmanent. Est autcm impossibilc sic se juxta se positis partibus inscnsibilibus
liabercimpossii)ile est cnim matcriam
: proptcr parvitatem. (Juidam autem vo-
secundum idcm diversasformassuscipere lentes utrasque rationes evitare, in ma-
elementorum. Si igitur in corpore mixto jus inconvcnicns incideruiit. Ut enim
forma? substantialcs elemcntorum sal- mixlioncs elcmcntorum ab corum cor-
ventur, oportcfjit diversis materiw parti- ruptione distinguerent, dixerunt formas
bus eas inesse. Materiai autem diversas quidem subsfantiales elemcntorum re-
partes accipcrc est impossil)ilc, nisi pra^- mancrc mixto aliqualiter; scd ne co-
in
intcllecta quantitate in matcria sublata
: gcrcntur diccro mixtioncm ad sensum,
enim quantitate, substantiarcmancf iiidi- et non secundum verifatem, posuerunt
visibilis, ut patet I P/iysic. Ex materia quod formae elementorum non remanent
autcm sub quantitate cxistcnte, ct forma in mixto secundumsuumcomplcmcntum,
substantiali advenicnte, corpus pliysicum sed in quoddam medium rcducantur di- :

consfituitur. Diversa^ i^itur parfes matc- cunt enim quod formae elementorum :

riffi formis clemcnforum subsistcntes suscipiunt magis et minus, ct babent

plurium corporum rationcm suscipiunt. contraricfatem ad inviccm. Sed quia Iioc
Multa autem corpora impossile est simul palam rcpugnat opinioni et dictiJIMiilo-
esse. Non igitur in qualibet parte cor- sopbi dicentis in Prxdic, quod subsfan-
poris mixti erunt quatuor elementa et ; tiae nibil est contrarium, et quod non
sic non erit vera mixtio, sed secundum suscipit magis et minus ; ulterius proce-
sensum, sicut accidit in congregat^ione dunt , ct dicunt, quod formap elemen-

torum sunt imperfectissimaR, utpote ma-
primse propiuquiores
teriae unde sunt ; album.
mediffi inter formas substantiales et acci-
dentales ; et sic, inquantum accedunt ad
naturam formarum accidentalium, magis
et minus suscipere possunt, licethabeant
contrarietatem ad invicem. Hsec autem
positio multipliciter est improbabilis.
Primo, quia esse aliquid medium inter
substantiam et accidens est omnino im-
possibile : esset enim medium
mationem et negationem. Proprium enim
accidentis est esse in subjecto, substantiae
vero in subjecto non esse. Formae autem
substantiales sunt quideminmateria,non
autem in subjecto nam subjectum est
: Ex contrariis autem qualitatibus susci-
hocaliquid; forma autem substantiahs
est quae facit subjectum hoc aliquid, non
autem praesupponit illud. Item ridiculum
est dicere medium
esse inter ea quae non
sunt unius generis quia medium et
;
extrema oportet ejusdem generis esse, ut
probatur in X Metaph. Nihil ergo potest
esse medium inter substantiam et acci-
dens, Deinde impossibile est formas sub-
stantiales elementorum suscipere magis
et minus. Omnis enim forma suscipiens
magis et minus est divisibilis per ac-
cidens, inquantum scilicet potest eam
subjectum participare magis et minus.
Secundum id autem quod est divisibile
per se vel per accidens^ contingit esse
motum continuum, ut patet in VI Phys.
Est enim loci mutatio et augmentum et
decrementum secundum locum et quan-
titatem quae sunt per se divisibilia alte-
ratio autem secundum qualitates qu*
suscipiunt magis et minus, ut calidum et
album. Si igilur formae elementorum sus-
cipiunt magis et minus, tam generatio
quam corruptio elementorum erit motus
continuus. Quod est impossibile nam
motus continuus non est nisi in tribus
generibus, scilicet quantitate, qualitate,
et ubi, ut probatur in V l^hijs. Amplius,
omnis differentia secundum formam
substantialem variat speciem. Quod au-
tem suscipitmagis et minus,
eo quod est minus, et quodammodo
OPUSCULUM XXIX. S03
ei contrarium, utmagis album et minus
forma substantialis ig-nis
Si igitur
suscipit magis et minus, magis facta vel
minus facta specicm variabit, nec erit
eadem forma, sed alia. Hinc est quod
dicit Philosophus in VIII Metaph., quod
sicut in numeris variatur species per ad-
ditionem et subtractionem, ita insubstan-
tiis. Oportet ergo alium modum inve-
nire^ quo veritas salvetur mixtionis, et
inter affir- elementa nontotaliter corrumpantur, sed
aliqualiterin mixto permaneant. Conside-
randum est igitur, quod qualitates activse
et passivae elementorum suntad iuvicem
contrariae, et suscipiunt magis et minus.
pientibus magis et minus constitui potest
media qualitas, qu» utriusque sapiat ex-
treminaturam, sicutpallidum inter album
et nigrum, ettepiduminter calidum etfri-
gidum. Sicigiturremissisexcellentiisqua-
litatum elementarium, constituitur ex eis
qua?dam qualitas media, qua? estpropria
qualitas corporis mixti, differens tamen
in diversis seeundum diversammixtionis
proportionem et heec quidem qualitas
:
est propria dispositio ad formam corporis
mixti, sicut qualitas simplex ad formam
corporis simplicis. Sicut igitur extrema
inveniuntur in medio, quod participat
utriusque naturam sic qualitates sim-
;
plicium corporuminveniuntur in propria
qualitate corporis mixti. Qualitas autem
corporis simplicis est quidem aliud a
forma substantiali ipsius agit tamen in
:
; virtute formae substantialis alioquin ca-:
lor calefaceret tantum, non autem per
ejus virtutem forma substantialis educere-
tur in actum ; cum nihil agat extra suam
speciem. Sic igitur virtutes formarum
substantialium simpliciumcorporum sal-
: vantur in corporibus mixtis. Sunt igitur
formae elementorum in mixtis non actu,
sed virtute et hoc est quod dicit Philo-
:
sophus in I J)e gener. Non igitur manent
elementa in mixto actu, ut corpus et al-
bum; nec alterantur ambo nec alterum;
differt ab salvatur enim virtus eorum.
est
 OPUSCULUM XXX.
DE OCCULTIS OPERIBUS NATUR^ AD QUEMDAM MILITEM.

SEU DE IMPRESSIONE CORPORU-M CffiLESTIUM.

(eDIT. ROM. XXXIV. )

Quoniam quibusdam naturalibus

in riori agente movetut", sicut carpentator
corporibus quapdam naturales actioncs utitur serra ad secandum. Qnse quidem
apparent, quarum principia maximc ap- scctio cst principaUtcr actio artiflcis, se-
prebendi non possunt rcquisivit a me
; cundario vcro serraeinquantumab artifice
vestra dilectio, ut quid supcr his mihi movctur non quod talis actio sequatur
:

videatur, transcribercm. Yidemus siqni- aliquam formam vel virtutemquaMnscrra

dem quod corpus elementorum in se do-
minantium motus scquitur puta quod
;
lapis movetur ad mcdium secundum pro-
prictatcm terra^ dominantis in eo mc-
rcmancat post motioncm artilicis. Si qua
cnim elcmentaria corpora a superioribus
agentibus aliquas actiones vel motus par-
: tici[)aiit, oportct altero dictorum modo-

talla ctiam sccundum proprictatem aqua;
habcnt Irigidandi virtutcm. (^Iua'cumquc
igitur actioncs et motum elcmentatorum
corporum sunt secundum proprietatcm
et virtutcm clcmentorum, cx quibus ta-
lia corpora coniponuntur. Tales autcm
actiones et motus habent manifcstam
origincm, dcquanuUa cmergit dubiialio.
Sunt autcm qua-dam opcrationcs talinm
corporum, qua; a virtutil)us clcmcnto-
rum causari non possunt puta quod
: parata^.
magnes attrahit fcrrum, ct quodqua^dam
mcdicinai quosdam dctcrminatos luimo-
rcs purgant, ct dctcrminatis corporis
partibus. Oportet igitur talcs actiones in
altiora principia rcduccre. Est autcm
considerandum, quod aliquod agcns in-
fcrius sccuiKbim supcrioris agcnlis virtii-
tcm dupliciter agit vel movetur.
modo inquantum ab eo
actio procedit
secnndnm foimam vcl virtutcm sibi im-
pressain a supcriori agente, sicut luna
ilhiminata per lumen a sole receptum.
Alio modoagit pcr solam viitutcm supc-
rioris agcntis nnlla forma rcccpta ad
agendum, scd pcr solum inotuni u supc-
rum lioc esse : scilicet quod tales actiones
conscquantur aliquas formas vel virtutes
imprcssas corporibus elemcntatis a su-
pcrioribns agentibus, vel quod tales ac-
tioncs conscquantur solam motioncm
clcmcntatorum corporum a dictis agcn-
tibns. Superioraantem agentia, qusB na-
turam elemcntorum et elementatorum
cxcedunt, sunf uon sohim cor[)ora co^lcs-
tia, scd ctiam superiorcs substanliw se-
Exutrisqueautcmaliqueeactiones
vel mofus in corporii)us inferioribus in-
veniuntur, qna^ non proccdunt ab aliqua
forina inferioril)iis corporibus im[)ressa,
scd solum ex superiornni agentium mo-
tioiic :aqna enim maris nuens et rcfluens
talcm motum sortilur pra'ter propricta-
tcm clcincnti ex virfute lunai, iion per
Uno aliquam formam sibi impressam, sed ex
luna» mofionc, qua scilicet aqua movctur
a luna. A[)parcnt cfiam qiiarnmdam ni-
gromanticarnm imagiiiiim quidam cflcc-
tus, (jui [iroccdunt non ab aliqnibus for-
mis ([uas susccperint dicta" imagines, scd
a daMnoniim actionc (jiii in dictis imagi-
nibus opcrantur quod quidcm quaudo-
:
 OPUSCULUM XXX.
que contingere credimus operatione di-
vina, vel bonorum Angelorum quod : demonstrandum proprias passiones de
enim ad umbram Petri Apostoli sanarcn-
tur infirmi, vel ad tactum reliquiarum
alicujus sancti aliqua aegritudo pellatur,
non fit per aliquam formam his corpori-
bus inditam, sed solum per operationem
divinam quae his corporibus utitur ad
tales effectus. Patet autem non omnes
operationes corporumelementatorumoc-
cuUas operatioues habentium esse tales.
Primo quidem, quia dictse operationes
quae non consequuntur ahquam formam
impressam,noninveuiuntur communiter
in omnibus quae sunt ejusdem speciei
non enim omne os nec omnes rehquiai
sanctorum tangendo sanant, sed ahquo-
rum, et aUquando nec omnes imagines
: facit actiones autem occuUae, de quibus
hujusmodi habent effectus^ nec omnis
aqua fluit et refluit secundum motum
lunae. Quaedam vero operationes occuUae
in quibusdam inveniuntur corporibus,
quae simiUter inveniuntur in omnibus
quae sunt ejusdem speciei, sicut omnis
magnes attrahit ferrum. Unde reUnquitur
tales operationesconsequiaUquod
" secum principium commune habentibus
hanc speciem. Deinde operationes, de
quibus supra dictum est, non semper ex
hujusmodi habitibus procedunt cujus :
evidens signumest, quod nonproveniunt
ex aUqua virtute indita et permanente,
sed solo motu aUcujus superioris agen-
tis ; sicut serra non semper secat Ugnum
sibiconjunctum, sed solum quando ad
hunc effectum ab artifice movetur. Quae-
dam vero operationes occultae sunt cor-
porum inferiorum, quae quandocumque
adhibentur suis passivis, similes effectus
producunt sicut rheubarbarum semper
; sed compositum. Deinde formas absque
purgat determinatum humorem. Unde
reUnquitur, talem actionem provenire ex
aUqua virtute insita et permanente in
taU corpore. Restat autem considerare,
quod sit istud principium intrinsecum
permanens a quo tales operationes pro-
cedunt. Patet autem hoc principium
potentiam quamdam esse potentiam
: feriorum corporum non apparet propter
enim dicimus principium intrinsecum
quo agens agit, vel patiens patitur quae
quidem potentia secundum quod refertur
ad uUimum in quo aUquid potest, accipit
nomen et rationem virtutis. TaUs autem
virtus quae est talium actionum vel pas-
sionum principium, maxime ostenditur
ex forma rei specifica derivari omne : Procedunt tamen tales formae a substan-
enim accidens quod est alicujus speciei
proprium, derivatur ex principiis essen-
505
et inde est quod ad
tialibus illius speciei :
suis subjectis, accipimus pro causa defi-
nitionem designantem essentialia prin-
cipia rei. Est autem essentiae et quiddi-
tatis principium forma in determinata
materia existens. Oportetigitur tales vir-
tutes procedere a formis tahum rerum
secundum quod in propriis materiis exis-
tunt. Deinde, cum natura rei dicatur i^
forma vel materia ilUus; si qua virtus
rei ab his non derivetur, non erit tali
rei naturalis virtus, et per consequens
nec actio vel passio a tah virtute proce-
: dens, erit naturalis. Tales autem actio-
nes quae sunt praeter naturam, non sunt
diuturnae, sicut quod aqua calefacta cale-
;
nunc loquimur, eodem modo se habent
semper, vel ut frequenter. ReUnquitur
ergovirtutes qnsd simt harum actionum
principia, essentiales esse, et a forma
procedere secundum quod in tali materia
existit. Formarum autem substantiaUum
Platonici quidem principium attribuebant
intrin- in substantUs separatis,
quas species vel
ideas vocabant, quarum imagines dice-
bant esse formas naturales materiae im-
pressas. Sed hoc principium non potest
sufficere. Primo quidem, quia oportet
faciens simile esse facto. Id autem quod
fit in rebus naturalibus, non est forma,
sed compositum ex materia et forma; ad
hoc enim aliquid fit, ut sit proprie autem
:
esse dicitur compositum subsistens;
forma autem dicitur esse ut quo aUquid
est. Non igitur forma proprie est id quod
fit, sed compositum. Id igiturquod facit
res naturales esse, nonest forma tantum, ^
materiaexistentesoportetimmobUesesse,
quia motus est actus existentis in po-
tentia, quod primae materiae convenit :
unde oportet quod semper eodem modo
se habeant. A causa autem eodem modo
se habente procedunt formae eodem modo
se habentes quod quidem in formis in-
:
generationem et corruptionem talium
;
corporum. Relinquitur igitur quod prin-
cipia formarum talium corporum corrup-
tibiUum sint corpora coelestia, quae
diversimodese Iiabentia secundumacces-
sum et recessum, generationem et cor-
ruptionem causant in his inferioribus.
tiisseparatis ut primis principUs, quae
mediante virtute et motu corporum coe-
506 DE OCCULTIS OPERIBUS NATURJl.
lestium imprimunt formas apud se intel-
lectas in materiam corporalem. Et quia
actiones et virtutes corporum naturalium
ex formis specificis causari ostendimus ;
consequens est quod ulterius reducantur,
sicut in altiora principia, in corpora coe-
lestia, vel in virtutes coelestium corpo-
rum, et adhuc ulterius in substantias se-
paratas intellectuales. Utrorumque autem
horum principiorum vestigium quoddam
apparet in ipsis naturalium rerum opera-
tionibus nam quod talia naturae opera
: mentis participant ex quibus componun-
fiant cumquadam transmutatione, et se-
cundum certum cujusdam temporis spa-
tium, provenitexcorpore coelesti,per cu-
jus motum temporis mensura defmitur.
Sedasubstantiisseparatisintellectualibus
invenitur in natura? operationibus, quod
determinatis viis ad determinatos fines,
rerum ordine et congruentissimo modo
procedunt, sicutet ea quae fiunt ab arte
ita quod totum opus natura» videtur opus
esse cujusdam sapientis, propter quod
natura dicitur sagaciter operari. Opus au-
tem sapieniis oportet esse ordinatum
hoc enim proprie ad sapientem dicimus
pertinere, ut omnia congruo ordine dis-
ponat. Quia igiturforma" infcriorum cor-
porum proveniunt ex sapientia substan-
tiae separata» mediante virtute et
corporum ca'lestium, oportel in Iiis for-
mis infcriorum corporum quemdam ordi-
nem invcniri ita scibcet, quod qua-dam
: ct actiones mcdiorum corporum trans-
sint imperfectiores et materiae propin-
quiores, qua^dam autem perfectiores et
proximiores superioribus agentibus im-
perfectissimse vero forma et maxime
materia? propinqu», sunt formai elemcn-
torum, exquibus inferiora corpora com-
ponuutur {a) materialitcr quae quidem
: rum dcrivantur, excepta sola rationali
tanto sunt nobiliora, quanto a contrarie-
tate elementorum magis recedentia, ad
quamdam apqualitatem mixtionis acce-
dunt proptcr quam quodammodo assi-
;
milantur corporibusccelcstibus, qua^ sunt
ab omni contrarictate aliena. lUud autem
quod est ex contrariis compositum, neu-
trum est actu contrariorum, scd potentia
tantum. Et ideo, quanto talia corpora ad
majorem aequalitatem mixtionis acce-
dunt, tanto nobiUorem formam sortiun-
tur a Deo quale est corpus liumanum,
: obtincat pra^tcr alia individua ejusdem
quod est temperatissimae mixtionis, ut
probat bonitas tactus in hominibus, et no-
bilissimam formam habet, scilicet animam
* An. : « sumere ? »
(a) Hic in Cod. S. Vict. hoc opusculum explicit,
rationalem. Yirtutes autem et actiones
oportet formis proportionari a quibus
procedunt. £t inde est quod formas ele-
mentorum quae sunt maximemateriales,
consequunturqualitatesactivaeetpassivae,
puta calidum, frigidmrx, bumidum, sic-
cum et alia similia quae pertinent ad ma-
teriaedispositionem. Formae vero mixto-
rum, scilicet inanimatorum corporum,
puta lapidum, metallorum, mineralium,
praeter virtuteset actiones quas ab ele-
tur :quasdam alias virtutes et actiones
nobiliores habent consequentes formas
eorum specificas puta, quod aurum lae-
;
tificat cor, sapphyrus sanguinem cons-
tringit ; et sic semper ascendendo, quanto
formai speciftcae sunt nobiliores, tanto
virtutes et operationes ex eis proceden-
tes excellentiores existunt intantum :
: quod nobilissima forma, quae est anima
rationalis habet virtutem et operationem
intellectivam, qua* non solum transcen-
dunt virtutem et actioncm elementorum,
: sed etiam omnem virtutem et actionem
corporalem. Ex extremis autem formis
oportct dc mediis judicium sentire *. Si-
cut enim virtus calefaciendi et infrigi-
dandi cst in igne et aqua consequens
motu proprias eorum formas et virtus et ac- ;
tio intellectualis hominc consequens
in
animam rationalcm ita omnes virtutes ;
cendentes virtutes elementorum, conse-
quuntur corum proprias formas, et re-
: ducuntur sicut in altiora principia in
virtutcs corporum
coelestium, et adhuc
altius in substantias separatas. Ex talibus
cnim principiis formae inferiorum corpo-
auima, qua; ita ab immateriali causa pro-
cedit, sciUcet a Deo, quod nuUo modo
causafur exvirtute corporum coelestium;
alioquin non possct habere virtutem et
opcrationem intellectualem a corpore
penitus absolutam. Quiaigiturtales virtu-
tes et operationes a forma specifica dcri-
vantur, qua; cstcommunis omnibus indi-
viduis cjusdcm specici, non est possibile
quod aliquod individuum aliqujus speciei
aliquam talcm virlutem vel actionem
speciei, ex hoc quod cst sub
scilicet
determinato situ corporum cojlestium
gcneratum. Possibile tamen est quod in
et legitur ad marg. : « De hoc tractatu deficit
unum bonum foUum. >-

OPUSCULUM XXX.
uno ejusdem speciei virtus et
individiio
operatio consequens speciem remissius
vel intensius inveniatur secundum di-
versam dispositionem materise et diver-
sum situm corporum coelestium in gene-
ratione hujus vel illius individui. Ex hoc
autem ulterius patet, quod formae artifi-
ciales sunt accidentia quaedam quse non
consequuntur speciem non enim potest
: agentibus, qui per imagines et sculptu-
•.esse quod aliquod artificiatum aliquam
operationem et virtutem a corpore ccelesti
in sua operatione participet vel sortiatur
ad producendum ex virtute indita ali-
quos effectus naturales transcendentes
elementorum virtutes. Tales autem vir-
tutes si quae essent in artificiatis, ex coi-
lestibus corporibus nuUam formam con-
sequerentur; cum forma artificis aliud
nihil sit quamordo, compositio et figura,
ex quibus prodire non possunt tales vir-
tutes et actiones. Unde patet quod si quas
tales virtutes artificiata perficiant, puta
quod ad ahquam sculpturam moriantur
serpentes aut immobihtentur animaha
vel laedantur, non procedit hoc ab ahqua
virtute indita et permanenti, sed ex
virtute agentis extrinseci, quod utitur
talibus sicut instrumentis ad suum efTec-
tum. Nec potest dici quod tales actiones
proveniant ex virtute |Corporum cceles-
tium, quia naturahter agunt in ista in-
feriora ; et ex eo quod aliquod corpus
sic vel sic iiguretur, nuham idoneitatem
;
507
majorem vel minorem habet ad recipien-
dum impressionem naturahs agentis :
unde non est possibile quod imagines
vel sculpturffi quse fmnt ad aliquos effec-
tus singulares producendos, efficaciam
habeant ex corporibus coelestibus, Ucet
sub certis constehationibus fieri videan-
tur; sed solum ab aliquibus superioribus
ras operantur. Sicut autem imagines ex
materia naturali fmnt, sed formam sor-
tiuntur ex arte ila etverba humana ma-
;
teriam quidem habentnaturalem, scilicet
sonos ab hominis ore prolatos, sed si-
gnificationem quasi formam habent ab
intellectusuas conceptiones per tales
sonos exprimente. Unde pari ratione nec
verba humana habent efficaciam ad ali-
quam immutationem corporis naturalis
ex virtute ahcujus causse naturalis, sed
solum ex aliqua spirituali substantia.
Bse enim actiones quse per talia verba
fmnt, vel per quascumque imagines vel
sculpturas, vel qusevis talia, non sunt
naturales, utpote non procedentes a vir-
tute intrinseca, sed tantum extrinseca
sed sunt ad superstitionem pertinentes.
Actiones vero quas supra diximus con-
sequi formas corporum, sunt naturales,
utpote ex principiis intrinsecis proce-
dentes. Et hsec de operationibus et actio-
nibus occultis adprsesensdictasufficiant.
 OPUSCULUM XXXI.
DE MOTU CORDIS, AD MAGISTRUM PHILIPPUM.

(f.DIT. ROM. XXXV.)

Quia omne quod movetur, necesse cst mah '*

intrinseca, sed ab aUqua natura
habere motorcm, {lubitabile videtur quid universaU,veletiam'- ab intclligentia.Sed
movcat cor, et qualis sit ejus motus. hocridiculum apparet'\ Inomnibusenim
Non enim videturcjus motus esse ab ani- rebus naturalibus propriae passiones ali-
ma ab anima enim nutritiva non movc-
: cujus generis vcl spcciei aliquod princi-
tur, quia anima^ nutritiva» operationes pinm intrinsecum consequuntur natu- :

sunt generare, nlimcnto uti, et augmen- ralia enim sunt quorum principium motus
tum '
ct dimiuutio, quorum nuUum motus autem proprium magis
in ipsis est. Nihil
cordis csse vidctur Et aiiima nutritiva :
-
est animalibus quam motus cordis quo ;

etiam plantis inest; motus antem cordis ccssantc, pcrit corum vita.Oportct '* igi-
animalium proprius est. Nec etiam animae tur inesse ipsis animalibus aliquod prin-
sensitivai motus esse videtur, sed nec ' cipium' hujns '^motus. Adhuc, si aliqui
intellectiva? inlcllcctus cnim et scnsus
:
* motus in corporibus infcrioribus ex natura
non movcnt nisi mcdiantc appctitu; mo- univcrsaU causcntur, non semper eis
tus autem cordis iuvoluntarius cst. Sed adsunt sicut in fluxu et refluxu maris
:

nec naturalis csse vidctur, cum sit ad con- apparct *', quod sequitur motum luna^, et
trarias partcs componitur cnim cx pulsu
: sccundum ipsum variatur. Motus autem
et tractu ; motus aulcm naturalis ad unam cordisscmpcr adcst.animali. Non estergo
partcm est, ut ignis ' sursum, et tcrrae a causa separata tantum, sed ab aliquo
dcorsum. Diccre ctiam motum cordis "^
intrinscco prinoipio. Dicunt autem aUi
esse violentum, cst omnino extra ratio- principium hujus motus in animali esse
nem. Maniteste enim hoo motu subtracto, calorem, qui per spiritum gcncratus
animal nullum ^
sul)trahitur sive moritur ; movet cor. Sed ct " hoc irrationabile est.
autcm violcntum conscrvat naturam. Yi- lUud enim (juod cst in aliqua re princi-
detur quidem i^^^itur " hic motus maximc palius, oportet csse causam. Principalius
naturalis esse; vita cnim animahs ct '^
autcm in animali vidctur csse motus cor-
hic motus se inseparabiUtcr consequun- disetmagis contemporaneumvitae, quam
tur. Dicuiit autem quidam hunc modum quaevis altcratio secundum calorem. Non
naturalem esso non abahqua'" naturaani- igitur alteratio secundum calorem, est

' Parm. « angmentatio. »

:
'" Parm. addit. « particulari.»
:

2 Parm. Haec eliam anima. » '• Parm. " animalis.»

:

» Parm. omittit: « sed. » '» Parm. omittit « etiam.»

:

* Parm. t quia. »'

:
" Parm. « est.»
" Parm. « movelur tantum... et lerra. »
:
«» Parm. « sequitur.»
* Parm. « autom. » 1» Parm. « talis.»
^
Parm. « cum tamen nullum... conservel.
:
» "5 Parm. « patet, qui sequuntur. et secun-
^ Parm. « autcm. » dum ipsam.
' Parra. : « cum vita animaIis...consequantur. » ^ Parm. omiltit : « et.
 :

OPUSCULUM XXXI. 508

causamotus cordis,sedmagis*econverso
motus cordis estcausaalterationis secun-
dum calorem unde Philosophus in lib.
: tamen cujnslibet operationis sua:; prin-
De mot. ammalium dicit Oportet quod
futurum est movere, non alteratione tale
esse, Item animal perfectum, quod est
movens seipsnm, maxime
militudinem totius universi
homo qui est perfectissimus animalium,
dicitur a quibusdam minor mundus. In
universo autem primus motus est motus
localis,qui causaest motus ^ alterationis
et aliorum motuum; unde et in an-mali
magis videlur motus locahs esse altera-
tionis principium, quam e contra unde
et Philosophus in YHI Plnjs., hanc simi-
litudinem sequens, dicit, quod motus est
ut vita quaedam natura existentibus om-
nibus. Adhuc, quod est per se, prius est
eo quod est-per accidens. Primus autem
aranea telam. Solius autemhominis est a
proposito operari, et non a natura. Sed
: cipium naturale est. Licet enim conclu-
siones scientiarum speculativarnm et
practicarum non naturaliter sciat, sed
accedit ad si- ratiocinando inveniat^ prima tamen prin-
unde : et cipiaindemonstrabilia sunt ei naturaliter
nota, exquibus adalia scienda procedat
simihter ex parte appeiitus appetere ulti-
mum finem, qni est felicitas, est homini
naturale, et fugere miseriam; sed appe-
tere alia non est einaturale, sed ex appe-
titu ultimi finis procedit in appetitu alio-
: rum : sic enim est finis in appetibilibus,
sicut principinm indemonstrabile in intel-
lectualibus, ut dicitur II Phys. Sic ergo
cum motus omnium aliorum membrorum
ex motu cordis causetur, ut probat Phi-
Iiosophus in lib. De mot. anim. motus ;

motus animalis est motus cordis calor ; quidem alii possunt esse voluntarii, sed
autem non movet localiter nisi per acci- primus motus qui est cordis, est natura-
dens per se enim caloris est alterare,
: lis.Oportet autem considerare, quodmo-
per accidens autem movere secundum tus sursum est naturahs igni, eo quod
locum. Ridicuhim igitur est dicere, quod consequitur formam ejus unde et gene- :

calor sit principium motus cordis sed : rans, quod dat formam, est per se mo-
oportet ei assignare causam quse per se vens secundum locum. Sicut autem for-
possit esse principium motus locahs. mam elementi consequitur ahquis motus
Principium ergo hujus considerationis naturalis sic nihil prohibet alias formas
:

hinc oportet accipere: quod, sicnt Philo- sequi alios motus naturales videmus :

sophus dicit in YIII Phys., quorumcum-
que principium motus in seipsis est, hoc
naturadicimus moveri unde animalqui-
dem totum natura seipsum movet cor-
pus autem e.jus contingit et natura et
extra naturam moveri. Differt enim secun-
dum qualem motum quod movetur
niat, ex quali elemento constet. Cum
et
enim quod ferrum naturaliter movetnr
ad magnetem, qui tamen motus non est
; ei naturalis secnndum rationem gravis et
: levis, sed secundum qnod habet talem
formam. Sic igitur et animal inquantum
habet taiem formam qnse est anima, nihil
eve- prohibet habere ahquem motum natura-
lem et movens hunc motum est quod dat
;

enim animai movetur deorsum, est qui- formam. Dico autem motum natnralem
dem motns naturalis et toti animali et animalis eum qui est cordis : qnia, ut
corpori, eo quod in corpore animalis ele- Philosophus dicitin Wh.De motu anima-
mentum grave dominatur, cujns natura lium, existimandum est constare animal
estmoveri deorsum cum autem animal ; quemadmodnm civitatem bene ac legitime
movetur sursum, est quidem motns natu- rectam. In civitate enim quando semen
ralis animali, quia est a principio ejus stabilitns fuerit ordo, nihil estopus sepa-
intrinseco, quod est anima non tamen ; rato monarcha, quem oporteat adesse ad
est naturalis corpori gravi undc etmagis ; singula eornm quae finnt, sed quihbetfa-
fatigatur animal in hoc motu. Motus au- cit ipsius sunt, ut ordinatum est,
quae
tem secundum locum animalibus cau-
iu et hoc post hoc propter consuetudi-
fit

satur appetitu et apprehensione sensitiva nem. In animalibus autem idem hoc per
vel intellectiva, ut Philosophus docet in naturam fit et quia natum est unum-
:

III De anima. In aliis igitur animalibus quodque sicconstantiumfacere proprinm

totus processus motus natnralis est non : opus, ut nihil opns sit in unoquoque esse
enim agunt a proposito, sed a natnra : animam, sciUcet inquantum est princi-
naturaliter enim hirundo facit nidum et pium motus, sed in quodam principio

^ Parm. : a potius e contra... est causa talis. » ' Parm. omittit : « motus. »
510
cordis quidem vivere, eo
existente alia
quod aptanata suntfacere proprium opus
propter naturam. Sic igitur motus cordis,
est naturalis quasi consequens animam,
inquantum est forma talis corporis, et
principaliter cordis. Et forte secundum
hunc intellectum dixerunt quidam motum
cordis esse ab intelligentia, inquantum
posuerunt animam ab intelligentia esse:
sicut Philosophus Physic,
dicit in YIII
motum gravium et levium esse a gene-
rante, inquantum dat formam, quae est
motus principium. Omnis autem proprie-
tas et motus consequitur aliquam formam
secundum conditionem ipsius sicut for- ; gressivus animalis causatur peroperatio-
mam nobilissimi elementi, puta ignis,
consequitur motus ad locum nobilissi-
mum, qui est sursum. Forma autcm no-
bilissima in inferioribus est anima, quae
maxime accedit ad similitudinem princi-
piimotus cadi. Unde et motus ipsam con-
sequens simillimus est motui cadi sic
enim est motus cordis in animali, sicut
motus copli in mundo. Sed tamen oportet
motum cordis a motu ca*li deficerc sicut
principiatum deficit a principio. Est an-
tem motus coili circularis et continuus,
et hoc ei competit inqnantum est princi-
pium omiiium motuum mundi accessii : moveatur pcr se, movetur tamcn por ac-
enim et recessu corpus cceleste imponit
rebus principium et fidem essendi, et
sua continuitale conservat ordinem in
motibus, qui non sunt scmper. Motus
autem cordis principium est omnium mo-
tuum qui sunt in animali unde Piiiloso-:
phus in III De part. animnimm, dicit,
quod motus delectabilinm ct trisfinm, ct
totaliter omncs sonsus hinc inci[)icntes
videntur, scilicet in corde, et ad hoc ter-
minari unde ad hoc quod cor esset prin-
: dictae ; materiale autem quod pertinet ad
cipiumet finis omnium mofuum qni sunt
in animali, habuit qucmdam mofinn non
circularcm, sed similcm circulari, compo-
sitiim scilicet ex tractu et pulsu unde
Philosophus dicit in III Dcanim., quod
movens organice ost uhi cst princi[unni
ct finis idem. Omnia autcm pnlsu et trac-
tu movcntur; propterquod oportet sicut
in circulo tnanere aliquid, et hinc inci-
pere motum. Est etiam iste motus conti-
nuus duranle vifa animalis, nisi inquan-
tum necesse est intercidcrc morulam me-
diam inter pulsum et tracfum, co quod
deficiat a motu circulari. Per hoc crgo de
facilisolvuntur qiue in confrarium objici
possunt. Neque enim dicimus motum
cordis esse cordi nafuralcm inquantum
est grave vel leve, sed inquantum est
DE MOTU CORDIS.
animatum tali anima
et duo motus qui :
videntur contrarii, sunt quasi partes
unius motus compositi ex utroque, in-
quantum deficit a simplicitate mofus cir-
cularis,quem tamen imifafur inquantum
est ab eodem in idem: et sic nonest in-
conveniens si quodammodo sit ad diver-
sas partes, quia et motus circularis ali-
qualiter sic est. Nec etiam oportet quod
causetur ex apprehensione et appetitu,
licet sit ab anima sensitiva noii enim :
causatur ab anima sensitiva pcr operatio-
ncm suam, sed inquantum est forma et
natura talis corporis. Motus autem pro-
nem sensus et appetitus et propter hoc :
mcdici distinguunt operationes vitales
ab operationibus animalibus, et dicunt
quod cessantibus animalibus remancnt
vitales, vitales appellantes quae motus
cordis concomitanfur, quibus cessantibiis
: cessat vita, et hoc rationabiliter. Yivere
enim viventibus est esse, ut dicitur II
Deanim, esse autem cuique est a pro-
:
pria forma. IIoc autem dinVrt intcr prin-
cipium motus cfpli et aiiimam, quia illud
principiumnon movetur per se neque per
accidens anima autem sensitiva licet non
:
cidens unde proveniunt in ipsa diversae
:
apprehensiones et afTectiones. Unde mo-
tus coeli semper est uniformis, motus au-
tom cordis variatur sccundiim diversas
atrectiones apprehensiones anima^
et :
non enim animae causaiitnr
atroctiones
ab alterationibus cordis, sed potius cau-
sant cas undc in passionibus anima^,
;
puta inira, formale est, quod est ex parto
atrectionis, scilicctquod sit appetitus vin-
mofum cordis, puta quod sit accensio
sangiiiHis circa cor. Non autem in rcbus
nafuraliliiis forma est propter materiam,
: sed contra, ut pafct III P/njs.; sed in
materia ost dispositio ad formam. Non
orgo propfcr lioc aliquis vindicfam ap-
petit quia sanguis circa cor accendatur,
sed ex hocaliquis cst ad iramdispositus ;
irasoifur aiilom ex appofifu vindicta'. Li-
cet autcm alicjna variatio accidat in motu
cordis ex apprcbensiono diversa et atrec-
lione, non tamen illa variatio motus est
volnntaria, sod involunfaria, quia non
fit por imporium voluntatis. Dicit onim
Pbilosophiis in lib. Dc causa tnot anim.,
quod mulfotios apparente aliquo non ,
tauKMi jiibcnto intellccfii, movefur cor et
pudenda ethujus causam assignat quia
: :
 OPUSCULUM XXXI. 511

necesse est alterari alteratione naturali motus dictarum partium, idest cordis et
animalia : alteratis autem parlibus, hoc pudendi alteratione incidente fiunt. In-
quidem augeri, hoc autem decrementum tellectus enim et phantasia passionem
pati, ut jam moveatur et permutetur natis afTerunt, ut concupiscentice, irae et hnjus-
haberi permutationibus invicem. Causa modi, ex quibus cor calescit vel infrigi-
autem motuum animalis caliditas et fri- datur. Et ha3C de motu cordis dicta suffi-
giditas, quae de foris et intus existentes ciant.
naturales et prseter rationem utique facti
 OPUSCULUM XXXII
DE INSTANTIBUS.

( EUIT. ROM. XXXVI. )

hujus ergo evidentiam considerandum

est quod est unus primus motus, qui est
CAPUT I. causa omnis motus secundi. Et ideo qua»-
cumque transmulationcs sunt circa ista
Quid sit tempns, tcmpns in istis
ct qunliter corpora infcriora, fiuntab illaprimatrans-
inferioinbus participctur, ct qux Amje- mutatione. In actionibus autem anima^,
Inrum et eorum opcrationum mensura. lioet non sit transmulatio ex parte ipsius
anima", tamen est transmutatio ex partc
Quoniam omncm duralionem oonco- phanlasmatum, pcr quorum naturam iu
mitatur instans, ideo ad naturam dura- cogitationibus anima; est continuum et
tionis aperiendam de natura instantis tempus, siout dioilur in III lib. De animn.
oportet aliquid diocre hoium enim alte-
: Et idco anima oogitationibus per-
in suis
rius notitia ad altcrius cognitionem va- cipit suocessioncm oontinuam, et appre-
let. Et quia composita sunt nobisnotiora licndit prius et postcrius in ea, et in hoc
simplicibus, ctdivisii)ilia indivisibilibus ; consistit ratio temjjoris tcmpns enim
:

ideo a lcmporis nolitia inoipicndum cst, est numerus prioris ct posterioris in

ut pcr ipsum ad inslantis cof^nitioncm, molu. Kt ab unitatc primi motus habet
et inde ad diversarum dnrationum noti- tcmpus unitatem : comparaturcnim tcm-
tiam facilius possit [icrvcniri. Soicndum pus ad primum motum non solum ut
est ergo primo (juod tcmpus dioitur IV mcnsura ad mcnsuratum, sed ctiam ut
Phys., niimcrus motus. Lioet cnim nihil acoidcns ad subjcotum. Impossibilc est
sentiamus per aliqucm scnsum exlcrio- autem in uuo subjecto essc plura acci-
rem nisi alicjuo motu faoto circa oorj)us ;
dcntia cjusdcm spccici sicut in una
;

tamcn sola oogitationum sucocssionc po- parte sujtcrfioici non possunt simul csse
test anima prius ct postcrius peroipcrc dua^ albcdiucs. autcm primus est
.Motus
in ipsa successione et ita nccessaria in
: uuus et uniformis. Unde tcmpus oportet
snoocssionc apprclicndit auima duo vel esse unum. Ad alias aulcm trausmuta-
tria vcl plura ; ct istc nuuicrusaj^jtrchcn- tioncs oomjiaralur tcuij)us ut mcnsura :

sus in snooessione cst lcmj)us. Scd hoo
dubilationcm habet. Cum cnim lcmpus
sequatui' motum primi mobilis ut cjus
propria mcnsura, actio aulcm anima»
primo mobili non subjaocat, cnm non j)cr-
fioiatur organo corporali, sola cnim oor-
pora primo corpori ci cjus motui subja-
cent, vidctur seoundum aotionem animae
tempus non posse percipi, nisi
transmutio circa corpus coutiugat.
uuum sohim cnim j)otcst esse mcnsura
plurium, ut una virga plurium panno-
rum. Kt idco tcmpus non mulliplioatur
ad mnlliplioationcm infcriorum trausmu-
tationum, scd manct unum ipsis multi-
j)Iicatis. Ex quibus patct quod in sub-
stantiis scparatis, qua* non iulclligunt
cum contiiuio et pbanlasmate, non est
ahqua tempus in oujus (lcfiuitionc cadit motus,
Ad qui est subjectum tcmporis, a quo tem-

pus habet quod sit continuum in defi-
nitioue enim temporis ponitur numerus
ut formale et ut genus, et motus ponitur
oblique ut ejus subjectum, et loco difle-
rentiae : semper enim cum accidentia
abstracto defmiuntur, ponitur subjectum
loco differentiae, sicutsimitas dicitur nasi
curvitas. Secundo namque loco debet
semper difTerentia in deflnitioneponi. Et
inde est quod tempus non est absolute
numerus sicut duo vel tria, sed est nu-
merus apphcatus rebus, sicut duae ulnae
panni et hujusmodi. In substantiis autem
separatis non est subjectum temporis sic
dicti unde mensura actionis in eis non
: determinato, puta in quantitate, cum
habet aliquam continuationemamateria,
nec ab aliquo exteriori. Sed quia non
potestabeisapprehendisimulnisi unum,
oportet quod in apprehensione plurium
cadat successiopriorisetposterioris. Sed
totum hoc est discretum, et non conti-
nuum : et tempus est in actionibus
secundum similitudinem ejus quod est
formale in eo, non autem secuudum ejus
materiale; a quo habet esse continuum
ideo tempus quo mensuratur successio
in actionibus Angelorum, est ex indivi-
sibilibus, sicut numerus componitur ex
unitatibusquaesuntindivisibiliaquaedam.
Illa autem indivisibiha non pertinent ad
genus unitates perti-
quantitatis, sicut
nent : et hoc de
cognoscitur, si na-
faeili
tura nostri temporis consideretur. Scien-
dum est ergo quod, cum ratio mensurae
primo inveniatur in quantitate discreta,
et per ejus naturam in continua nihil
poterit habere rationem mensurae in
quantitate continua nisi ex adjunctione
quantitatisdiscretaB.Etideotempus, quod
est mensura motus, a quo habet conti-
nuitatem , sicut a subjecto , formaliter
estnumerus et per hoc est mensura,
; intelhgimusunumcontinue, sicutquando
quamvis esse habeat per motum, sicut
accidens a suo subjecto. Si ergo tempus
nostrum consideretur formaliter, estnu-
merus, sive etiam quantitas discreta;
sed ratione sui subjecti est quantitas
continua; unde tempus non estnumerus
absolutus, sed applicatus rebus. Quanti-
tas autem discreta habet originem a quan-
titatecontinua,utdiciturIII/^A2/s.:propter
divisionem enim continui est additio in
numero: necforentduaeunitatesfacientes
numerum aliquarum rerum,
essent divisae ab invicem, in se tamen
retinentes unitatem. Divisio autem rerum
singularium ejusdem speciei est per ma-
teriam, non per formam, cum species
XXVII.
OPUSCULUM XXXII. 313
: sequatur formam species autem una
:
est.In Angelis autem materia non est.
Et ideo substantiae separatai a philoso-
phis vocantur. Ex quo patet quod men-
in sura actionum in Angelis cum insit eis
ut in subjecto, non pertinct ad quantita-
tem discretam divislo enim et numero-
:
sitas quae est in eis, est sohim formalis,
et nuUo modo materiahs, cumtotsintin
eis species quot individua et ideo mul-
;
titudo quae est in eis, est de transcen-
dentibus. Certum est enim quod unum
et multadividunt ens et patet quodillud
;
unum et muha non sunt in aliquo genere
unitas talis et multitudo possit reperiri
ubi nuha est quantitas, ut in Angelis.
Tempus autem quod mensurat eorum
actiones non est continuum, nec nume-
rus qui est quantitas discreta, cum ista
oriatur a continua sed est numerus qui
;
eorum est multitudo quae est de transcendenti-
bus, et extalibus indivisibihbuscomponi
habet. Et ideo non oportet inter duas ejus
: actiones quae perficiuntur in diversis in-
divisibihbus illius temporis, aliquod me-
dium cadere possunt enim duae actiones
immediate sibi succedere, sicut et duae
unitates :solum enim inter duo indivi-
sibiliatemporis nostri quod ex tahbus
componi non potest, cum sitcontinuum,
cadit medium. Sed si ex eis compone-
'
returtempus nostrum, nihil caderet me-
dium, quia partes rei immediate coirent.
Et ideo instantia in tempore nostro non
; sunt partes, cum sibi invicem immediate
succedere non possint. Ex dictis ergo
manifestum est non essetransitum, cum
Angelus aliquid morose intelligit, sicut
quando intelligit duo successive. Apud
nos autem successio quaedamest quando
intelhgimus plura successive et hujus ;
ratio dicta est quia tempus quod men-
:
surat actiones nostras, non est in eis si-
cut in subjecto, sed est mensura earum
tantum. In motu vero primo est sicut in
subjecto, et ab iUo habet transitum per
naturam, quia subjectum ejus est cum
essentia motus sicut in quodam transitu.
Et ideo quando intehigimus ahquod in-
divisibile, puta, A, oportet quod ipsum
solum simul intelhgamus, cum non ha-
nisi illaeres beat quid prius et quid posterius inteUi-
gatur, est enim indivisibile si morose
;
inteUigatur, et quiescat intellectus illud
inteUigendo, et aliud non transeundo,
mensura actionis nostrae nuUum transi-
33

514
tum habebit, cum ipsa sit tuta simul
natura enim mensurse intrinsecae est ni-
hil accipere a mensurato. Tempus autem
est mensura extrinseca omnium prster-
quam ipsius tantum in quo est sicut in
subjecto, et idem est motus primus. Erit
ergo transitus, quando intelligimus ali-
quod indivisibile non a parte actionis
nostrse causatus in ipso tempore, cum in
eo nihil causetur nisi a subjecto proprio
sed a parte ipsius temporis applicati ac-
tionibus nostris tamquammensiu'a men-
surato, et non tamquam
jecto. Cumautem Angelus
intelligitmorose, nullus transitus est,
sed est una particula ipsius temporis in-
divisibihs quo mcnsuratur actio ejus,
quaecumque mora fuerit in illud intelli-
gendo non enim aliquid continuum
:
unum uniforme est transitum habens,
cujus tempus illud sit mensura et acci-
dens, ut apud nos. ¥A ideo particula il-
lius temporis non habent transitum nec
aparte intelligibihum sil)i succedentium,
cum unum aliquid indivisibile intelliga-
tur, nec a parte aUcujus sut»jecti, cujus
existentia est in continuo motu et tran-
situ. Iloc autem imaginationem nostram
transccndit, quia imaginatio nostra non
transcendit continuum et tempus. Una
ergo particulaindivisibilisillius tomporis
mancre potest cum multo tempore uos-
tro, cujus tamen partes illi particula»
commanere non possunt. Nec
proptcr boc cst in illa particula suocessio
vel continuatio aliqua, cum tempus illud
non sit accidens alioujus in successiono
et continnitate existentis, ut diotum est.
Manifostum est ergo (|Uod univorsaliter
omne tempus consistit essentialitor in
quadam morosa successione. Accidit au-
tcm oi quod successio sit continna
illa
vel discreta ratione eorum (|uil)us ap[di-
catur. Disorctio enim illa qua- est tompo-
ris in Angelis, non est ejus ut numerus
quo numeratur, hoc enim est absolutum
a tempore sed hahot cam ab aof ionibus
;
qua*, sibi succedunt sine mcdio chorus
'.
CAPUT II.
Qiialiter iii tntn tempnre est instans idetn
re, di/fercns in ratiune.
Nuncverode ipsisinsfantibus supcrost
agere. Sciendum est ergo
* Parm. omittil : « cliorus. »
;
DE INSTANTIBUS.
: punctus se habet ad lineam, ita se habet
nunc ad tempus. Geometrae autem ima-
ginantur punctum per motum suum cau-
sare lineam quorum ratio est, quia li-
:
nea non habet nisi unam dimensionem,
unde indivisibilis est secundumlatum et
profundum et ideo non est in hnea
;
unde punctum excedat in latum. Cum
autem in longum Hnea excedat punctum,
;
si imaginemur punctum quiescere, non
poterimus imaginari ipsum esse causam
linea:'. Si vero imaginemur ipsum mo-
accidens sub- dimensio, nec
veri, licet in ipso nulia sit
aiiquod unum aliquadivisio per consequens, per natu-
ram tamen motus sui rclinquifur aliquid
divisibile. Et quia punctus non habet cau-
sare lineam nisi secundum quod linea
caret latitudine ct profunditate, non au-
tem secunchnu quod liabetlongitudinem
ideo ex natura motus sui quod relinqui-
tur, erit dimensionale una dimensione,
et tale necessario erit linea. lile tamen
punotus nihil est de ipsius linea» essen-
tia quia niliil unum et idem realiter om-
;
nibus modis indivisibile potest simul in
diversis partibus ejudem continui per-
manentis osse. Necessario tamen si esset
de cssentia linoa^ constituta' per suum
motum, foret de essentia cujuslibet par-
tis suaj quia qua ratione pertineret ad
:
unam parlom ojusdem, cadom ratione
porlinorot ad omnos, oum a'qualitor ad
omnes se habeat. Nec potest esse termi-
tamen nus ejus vel continuatio aliqua, cum ille
punctus sit aliquid uiium roaliter unde :
non i)ossiuit osso pluros punoti realiter.
In linoa tamen sunt plures puncti etrea-
liter ab invioem divisi, ut duo ejus ter-
mini, ot similitor in ojus continuationo :
linoa onim ost quanlitas positionom ha-
bens manens, nec cum puncto moto
et
transiens. Punotus ergo mafhematice
iinaginafus, qui motu suo causat Hnoam,
nooessario nihil linea^erit, sod erit ununi
seouiuhim rem, et diversum secundum
rationem et haec diversitas qucB consis
;
tit in mofu suo, rcaliter est linea, non
idonfitas sua sooundum rem. In hac ergo
linea constituta per diversitatempuncti,
erunt puncta quanlam duo actu ut ejus
termini, (pii oadunt in ojus dcnnitiono,
et inlinita alia iu poleiifia, seoundum
quod ipsa est in infinifnm divisibilis po-
tentialiter per quem moilum dc instanti
:
tcmporis ost agoiitluin nisi quod inslans :
quod sicut est de substanlia temporis. Scieiuiuin
 OPUSCULUM XXXII. 513

est ergo quod mobile est causa motus in aliquo motu

alicujus rei corruptibilis
non effieiens, sed materialis : motus ut in subjecto, sed in motu primi mobi-
enim est in mobili ut in subjecto, sicut hs tantum. Potest tamen ratio de isto
diciturin III Phys. Mensura autem ipsius tempore cuilibetmotuiparticulari aliquid
mobilis est instans, quia instans sequi- attribuere, et assignare in eo principium
tur id quod fertur, ut dicitur IV Phys. Et et finem per comparationem ad princi-
quidam referuntnr hoc ad instans avi, pium et ad terminum alicujus motus par-
dicenles ipsum esse idem secundum rem ticularis, sicut facit in die cum accipit
cum instanti temporis, differens tamen ortum et occasum talis tamquam princi-
ratione : dicentes quod primum mobile, pium et finem temporis.
cujus mensura est instans, quiaessentia
sua est tota simul, et non in aliqua suc-
cessione, sicut et essentia instantis est CAPUT III.
tota simul, ideo est unum et idem reali-
ter in toto motu suo, sed diversum et di- CuJKs sit mensura instans temporis et
versum ratione et haec ejus diversitas
: asvum.
est totus motus ejus, cujus ipsum mo-
bile secundum essentiam nihil est, sed His autem est
adversum quod dicit
est penitus extra genus ejus, cum ipsum Philosophus IV Physic. dicens ipsum ,

sit substaniia, motus vero accidens. Eo- instans sequi rem motam, sicut tempus
dem vero modoinstansquod estmensura sequitur motum per hoc quod nos deve-
ipsius mobihs sequens ipsum, est unum nimus in notitiam prioris et posterioris
secundum rem, cumnihil perdat de sub- in motu per ipsum mobile quia cum :

stantia ipsius mobilis, cujus instans est ipsum invenimus in aliqua parte magni-
mensura inseparabilis ; sed diversum et tudinis per quam movetur, statim dici-
diversum secundum rationem et ha»c ; mus motum per quem illuc advenit prae-
ejus diversitas est tempus essentialiter, teriisse, et motum per quem inde ad
cujus ipsum instans quod est mensura aliam partem magnitudinis transibit, fu-
primi mobilis, nihil est secundum eos. turum esse et sic per mobile alteratum
;

Et ideo aliud in essentia sua est instans apprehendimus numerum motus. Simi-
quod estunum in loto tempore, a quoli- liter est in tempore quia id quod dis- :

bet instanti quod est in tototempore vel
ut continuans, vel utterminus. lUud enim
instans est mensura etiam primi mobilis
secundum quod est permanens. NuUum
autem istorum instantium est mensura
essentiam alicujus, quia ipsum tempus
tinguit partes temporis ab invicem, est
nunc quod est principium temporis unius,
et finis alterius. Ergo a commutata pro-
portione, sicut se habet tempus ad mo-
tum, ita se habet nunc temporis ad mo-
bile unde videtur Philosophum velle
:

in quoreperiuntur pradicta instantia, est
mensura omnium inferiorum non solum
secundum suos motus, sed etiam secun-
dum sua esse, quia inferiora sunt trans-
mutabilia non solum secundum locum,
nunc temporis sequi ipsum mobile, ita
quod idem nunc sit mensura mobilis, et
continuans partes temporis adjuncti.
Idem etiam nunc dicit primo mensurare
tempus ipsum quia unumquodque men- :

sed etiam secundum suumesse, cum sint suratur per id quod est notius in suo ge-
corruptibilia. Unde dicunt quod multos nere unde illud de genere temporis
:

decipit a?quivocatio instantis, quae multi- est de eodem etiam nunc subjungitur
:

pliciter latet in genere, secundum Phi- quod nihil lemporis est, nisi ipsum sci-
losophum. Non enim est aliquod instans licet nunc. Ex quibus patel quod instans
quod mensuretaliquam reminferiusquod quod sequitur mobile, sit de substantia
idem sit in toto tempore ipsius motus; temporis, cujus oppositum dicebatur. Ad
cum nullum tempus sit accidens motus hujus ergo difficultatis solutionem no-
rei inferioris, sed
primi mobilis tantum. tandum est quod instans aevi non est
Unde cum res inferior movetur, motus accidens primimobilis, sedmensura tan-
ejus est accidens ejus, sed tempus ejus tum secundum illud ejus quod est inal-
non est accidens hujus motus, sed men- terabile, scilicet secundum essentiam;
sura tatitum mensura enimest accidens
; accidens vero est primi aeviterni, et se-
primi mensurati tautum in isto genere, quitur illud sicut accidens subjectum
aliorum autem mensura tantum, non au- suum, alia autem non. Unde manifestum
tem accidens. Et ideo tempus non est est quod non est idem nunc aevi et nunc

516
temporis quod seqiiitur mobile. Hoc
enim est mensura mobilis secundum
quod est idem in toto motu et accidens
ejus unde Philosophus quaerens natu-
: Et ideo Philosophus subtihssime
ram instantis in IV Physlc., docet quod
nihil temporis cst nisi instans et ad hoc
accepitrationem ex habitudine motus ad
mobile dicens quod sicut loci mutatio
: nunc et tempus esse simul, sicut mobile
et ipsum mobile sunt simul, sic numerus
mobiUs simul est cum numero motus
locahs. Sed tempus est numerus loci
mutationis. Ergo numerus ipsius mobihs
semper erit cum tempore. IIoc autcm
nihil aUud est quam nunc. Ergo nunc
et tempus sunt simul. Addit autem quod
ipsum comparatur ad id quod ferlur non
sicut numerus, sed sicut unitas cum
nunc sit indivisibile. Ex quibus manilcs-
tum est aliam esse naturam instantis
quod mensurat mobile secundum ihud
quod est, ct secundum id quod cst idcm
in toto motu, ahud autem est quod con-
tinuat tempus. Patet enim ex parte mo-
tus et mobihs mobile csse idem in toto
motu sed alterum ot alternm
rcaliter , pus. rnde Pliilosophus ibid., cum prius
ratione. Scd hsec cjus alteritas consistit
in quibnsdam indivisibilibus motus, quoi
dicuntur mutata esse, sine tamen inter-
polatione, ct hujusmodi conlinuant mo-
tum, (luando quics in ahquo ilioiumnoii
accidit. Mobile autcm niiiil est horum,
cum quodlibct liorum accidat sibi simul
tamen sunt ha^c mulata osse cum mo-
bili, quia ejus sunt ut subjecti. Sicut a
parte mobilis ita et a parle instantis
, accidcns. Jnstans ergo quod est quasi
quod sequitur moliile, est accipere di-
versa et chvcrsa essc. Et ha^c ejus divcr-
sitas consistit in ipsis
temporis quae et dicunlur mcnsurala
,
esse et ista mensurata esse sine inter-
: illo tainen ista dcrivantur et oriuntur.
polatione sunt inslantia qua' conlinuanl
tempus : et ha'c niliil aliud
versa et diversa ratio cjusdem instantis
quod idem cst rcalitcr in toto
sequcns mol)ile iiujuantum est
in toto motu huic aiitom adjungitur
; est instans quod nos vocamus aevum
instansaevi quod monsurat mobile socun-
dum se, sicut aliud nunc est mensura
cjus inquanlum essontia ojiis conjuncta
est motui.Unde sicut beno arguitiir
quod nihil motus est nisi mobilo sit, ct
tamen mobile non cst aliquid de sub-
stantia, seu de essontia motus (nisi forto
sicut subjectum dicilur pcrtinero ad
cidens suum cum
cadat in ojus dofini-
tione. Sed hoc est quia accidcntia defi-
niuntur pcr supplotionom subjectorum
quai penitussuutoxtraesscntias eorum)
: ,
DE INSTANTIBUS.
itabene arguitur quod nihil temporis sit,
nisi instans sit; nec tamen ideo sequitur
. quod illud instans sit aliquid temporis.
cum ,
vellet ostendere nihil temporis esse nisi
: nunc, non hoc directe conclusit quod in-
tendere videbatur sed directe conclusit
;
et motus sunt simul, et constat quod mo-
tum esse ipsius mobilis est continuatio
ipsius motus, non autem ipsum mobile.
Sed sicut mobile non separatur a moto
esse, nec a motu, sed semper sunt simul;
ila etiam de ipso nunc quod ipsa diversa
esse sunt essentiae ejus conjuncta non :
dico diversa esse ejus quia diversitas
,
, non attingit essentiam a^vi, licet ei con-
jungatur, sed attiugit nunc temporis :
unde haec diversa esse ei adjuncta, erunt
ahquid temporis, et non ipsum nunc
pra^ter quod tamcu niliil lemporis est;
ipsum vero instans quod in se alteratur
diversa et diversa ratione quo ad sua
esse, est ahtpiid temporis, sed non tem-
vocasset ipsum nunc numerum mobilis,
super hocenim stabat argumentum ejus,
subjungit nuncnon comparari ad mobile
sicut numerum, sed sicut unitatem nu-
mcri, quam constat non esse numcrum.
Sed ejus rephcatio quae est silii alterum
: et alterum esse, est numcrus. Ipsa autem
rcplicalio uuitatis non est ipsa unitas,
sed a(;cidcns cjus, licet ipsa quoque sit
unitas ipsius primi mobilis, secundum
Pbilosophum, non est instans aevi, quia
indivisibililnis instans ani cst aliud per essentiam ab
instantibus contiiiuanlibus tempus ab :
Sed ipsum est idem in essentia sua, in
sunt iiisi di- qua nuUa cadit alteratio, sicut in esseii-
tia primi mobilis. Nec altcrabilur etiam
tempore consequenter ad alterationem primi mo-
idom ro bilisquod alteratur secundum ubi hoc ,
;
quod est principium temporis. Unde
Boetius in lib. Ill Dc consol. Metr. ix.
... Quitempus ab aevo
Ire jubes :
(^wva ab isto instanti procedit tcmpus
ac- sicut mottis a mobili, non tamquam ab
aliquo sui gonoris, sed excmplariter, si-
cut dicimus infcrioraprocedere asuperio-
ribus. Idco suhtihter discernoiulum ost
inter ista duo nunc quia primum nunc
:

OPUSCULUM
est mensura tantum secundum vero
, sed transeat cum quahbet parte tempo-
etiam est accidens, ad genus temporis
et
pertinens, ideo dicitur mensurare tem-
pus. Unde Philosoplius, IV Physic, per
comparationem mobilis ad motum docet
quomodo instans mensurat tempus, quia
scilicet unumquodque mensuratur per id
quod est notius sui generis. Inter ea
autem quae ad tempus pertinent, notius
est inslans, sicut et ipsum mobile notius
est in motu, et per ipsum cognoscitur
ipse motus. Ubi considerandum est quod
duobus modis aliquid potest esse men-
sura alterius. Uno modo quando ipsa
mensura semel velpluries accepta aequi-
paratur mensurato, sicut trinarius alium
triiiarium mensurat, velnovenarium. Alio
modo quando unum est ratio cognoscendi
aliud. Unde de isto cognitio non habetur
nisi secuudum quod ahud ducit intellec-
tum in cognitionem ipsius ; et ideo illud
non absolute mensura
erit alterius, sed
mediantescientia. EtideoPhilosophus di-
cit X quod scientia est mensura
Mctajjh.,
scibihs. Hoc autem erit per modum ilhus
per quod intellectus ducitur in cognitio-
nemtahsrei. Istomodo mobile potest dici
mensura motus, quia per ejus notitiam
devenitur in notitiam motus, ut ibid., di-
citur, quia mobile est permanens, motus
vero transiens ideo mobile notius est
; est in primo aeviterno. Sicut enim tempus
ipso motu. Simihter instans tale notius
est tempore simphciter, quia permanens
est et idem re, tempus vero transiens
licet quandoque tempus sit nobis notius,
quia est aliquo modo subjectum sensui,
quia est sensibile commune, cum sit nu-
merus motus. Cum autem dicitur quod
nihil est praesens de tempore nisi nunc,
non significatur ahquod instans quod
continuans partes temporis ad invicem
quod cum tempore labitur, nec permanet,
ut ilerum signari possit, sicut potest
punctus in linea unus et idem existens
bis siimi, inquantum scihcet est princi-
pium respectu diversarum par-
et fmis
tium hneae; nihilominus idem nunc est
principium unius partis et fmis alterius
in tempore, sicut in hnea punctus. Sed
hoc dicitur de nunc quod sequitur, id
quod fertur. Id enim manet idem secun-
dum essentiam in toto tempore, variatum
tamen per rationem, et in ista diversitate
ejus inveniuntur multa instantia, semper
tamen labentia cum tempore. Constat
autem nuUum tahum instantium laben-
tium esse causam temporis, cum nul-
lum ipsorum maneat in toto tempore,
;
XXXII. S17
ris ipsaenim sunt diversae rationes ip-
:
sius instantis c[uod est idem in toto tem-
pore ; et ideo vocantur instantia. Quod
auteminstanspermanens patitur ahquam
aherationem sibi adjungi, quia dictum
est ipsum nunc habere diversum esse^
hoc accidit, quia unum et idem natum
cst habere diversas mensuras, sicut patet
de corpore cce.lesti quod secundum suum
esse quod est intransmutabile, mensura-
tur ffvo quod est instans permanens.
Sed c[uia idem corpus habet transmuta-
tionem adjunctam motui, movetur enim
secundum locum; tempus autem est
mensura motus, ut dictum est; ideo hoc
instans, licet sit intransmutabile, est ta-
men mutationi adjunctum ratione sui
subjecti quodmovetur secundum locum,
ut dictum est et sic accidentahter habet
:
mutationem adjunctam, sive alteratio-
nem. Similiter in substantiis separatis
reperitur quidam motus atrectionum et
intehectionum non autem secundum
,
suum esse unde ubicumque reperitur
:
natura istius nunc, semper est reperire
motum ahquem adjunctum, Ex quo ma-
nifestum est quod aevum non est ut in
subjecto in primo mobih, sed est men-
sura ejus tantum, ut in subjecto autem
respectu primi mobihs est accidens et
mensura, respectu autem motuum alio-
: rum inferiorum mensura tantum ita ;
aevum respectu primi in genere eorum
quae aevo mensurantur, est accidens et
mensura; respectu autem ahorum est
mensura tantum. Et quia primum in
quohbet genere est unum tantum; in
uno autem subjecto impossibile est plura
esse accidentia unius naturae, ab ihius
unitate erit tantum unum aevum omnium
quae aevo mensurantur, sicut tempus est
unum omnium, quia motus primi mobi-
hs est unus.
GAPUT lY.
Quid mensurat operationcs Angelorum.
Considerandum autem quod nulla
est
actio substantiae separat» meusuratur
isto nunc, cum nuHa actio sua sit sua
substantia. Sohus enim Dei actio est ejus
substantia; et ideo substantia et actio
ejus est aeterna. Cum autem Angelus agit
ahquid extra, sicut quando ahquid agit
 :;

518 DE INSTANTIBUS.
circa ista corpora illa transmutando, si-
cut factum est in Angelo Tobia, tunc
actio sua mensuratur tempore nostro. Si
autem actio sua non fueril ad extra, cu-
jusmodi est intelligere, tunc si intelligit
in Verbo, actio sua mensuratur aeternitate
tro in nullo proportionatur, nisi forte
accidentaliter, potest enim una particula
•
indivisibilis illius lemporis toti tempori
nostro commanere, et ultra hoc, secun-
dum moram qiiam faceret Angelus super
idem intelligibile ideo per naturam illius
;

participative sic enimactio sua naturam

: temporis non potest inferri quod intelli-
suam transcendit, quiapernaturam suam gere Angeli mensuretur tempore nostro,
non videret res in Verbo. Si vero intel- nec etiam quod tempus nostrum comme-
ligatper species suas, tunc actiosua,cum tiatur unicam ejiis intellectionem, ut os-
sit successiva, mensurabitur tempore tensum est nisi ex suppositioue ut si :

quod non est (idem) cum nostro, nec
etiam cum eo formale est in ipso et
hujus temporis una particula cum multo
tempore nostro esse potest nuilo medio
intercidente, quamvis in tempore nostro
multa media cadant propter ejus conti-
nuitatem. Cum vero iutelligibilia sibi
succedunt, erit ibi tempus perfectum ex
multis particulisindivisibilibus in seipsis,
et hai particul» non sunt instantia
ponatur una particula illius temporis, iu
: qua intelligit unum intelligibile, coexis-
tere alicui particulari tempori apud nos.
Tunc enim exhypotesi sequereturtempus
nostrumcommetiri ipsiintelligere Angeli,
non tamquam propria mensura ejus, sed
tamquom qiiid eam concomitans, et ad-
huc remotius quam a^vum, quia tempus
nostrum noucomparatur illi tempori sive
quia
: illi intelligere nisi pcr aevum, a quo ef-

nulla istarum est eadem in toto tali tem- (luit utrumque tempus.

pore, sicut cst instans temporis in tem-

pore. Ncc aliqua istarum est continuatio
temporis, sed qua^libet est pars sicut uni- CAPUT V.
tas numeri. Ex his mauifestum est quod
tempus nostrum nou causatur ab illo Qnid sit subjcctum xvi.
tempore, sed ab aevo quod est idem iu
toto tem[)ore. ^vo autem nuUa actio Nunc vero restat ostendere cujus sit
mensuratur, scd essc ipsorum a^viterno- aevum ut subjecti. Ad cujiis evidentiam
rum et ipsa anitcrna. .'Evum autem non considcrandum cst quod sicut dicitur X
se habet ad tempus sicut aliquid ejusdem Metaph., unumquodque mcnsuratur per
speciei, scd tamquam causa analoga :per simplicius sui generis. Est autem acci-
prius enim invenitur ratio mensurae in pere sim[)li(itcr sim[)Iicissimum secuu-
aevo quam in tempore. Unde a partc aevi dum miiltitudinem, sed nou secundam
quod toti tempori nostro coexistit et cui- magniludinem : et hoc vel simpliciter,
libet ejus instanti, inferri potest primum sicut unitas est mensura omnis numeri
Angehim toti tcmpori nostro coexistere, vel in ipso genere habens rationem ge-
scd non quod mensuretur aevo. Tempus ueris, sicut binarius est numerus simpli-
enim nostrum concomitanter se habet ad cissimus minimam habens compositio-
Angelum ratione a'vi, cui tempus nos- nem, sed non mensura simpliciter, sed
trum adjunctum. rnde si aliquo modo
est tautum numcrorum [tarium. Simplicissi-
diccretur Augelus commetiri seu mcnsu- mum autcm in motiiius sccundum multi-
rari tempori quod est mensura motus ;
tudiuem est primus motus, quo mensu-
necessario hoc foret per concomitantiam ; rantur alii motus. Secundum vero magni-
et hoc iucouveuienter posset dici, si tem- tudinem non est accipcre sim[dicissimum,
pus non habcret fiuem, sicut est IMiiloso- quia maguiludo est divisil)ilis in infini-
phi o[)inio : tunc enim lcmpus indeficien- tum. Ex statuto tamcn significatur mini-
ter sequeretur aevum. Sed quia tempus mum secumhim maguitudinem, ad quod
non semper durabit, ccssabit namque omnia mensurantur, ut pedale, vel hu-
mottis non est coucordia seu concomi-
;
jusmodi; ct iu aliquo isforum sem[)er
tantia teniporis et a'vi, uisi ut nunc.Tem- erit ista mcnsura ut in sul)jecfo. Ad alia
pus vcro quod mensurat actiones Ange- autem comparatur ut meusura tautum
lorum, concomitatur simpliciler ipsum ideo tcm[)us est iii primo molii ut in sub-
a'vum semper ciiim Angeli inteUigcut
: jecto. [)\ni\ vero in reltus ordinatis iuter
per specics rerum proprias quas a[)ud se se suprcnuim iufimi attingit inlimum su-
habent. Quia crgo hoc tempus absolutc prcmi; i.leo teni[)iis in su[)remo sui, iibi
aivum concomitatur, tem[)ori autem nos- es! sicut in siibjeclo, conjungitur a-vo
 OPUSCULUM XXXU. 519

quasi infimo sui, quia sevum non pertinet
ad co^lum nisi sicut mensura tantum.
Oporteret ergo ajvum esse ut in subjecto
in re tali, cui conjungitur seternitas in
ratione mensurse. Nulla autem creatura
secundum esse suum est sBterna; potest
ut puta ccelesti, est unde alia mensuran-
tur; ejus autem perfectio sequitur natu-
ram suam, quia non est aliquis nixus ad
oppositum suae perfectionis in eo. In An-
gelis autem non est tota perfectio a na-
tura quia potest in eis esse motus ad
:

tamen secundum actionem suam parlici- oppositum sicut patet de illis qui pecca-
:

pare aeternilatem, sicut Angelus qui in- verunt, in quibus aliqui perfectiorem na-
tuetur res in speculo aiternitatis haec: turam habebant multis qui steterunt,
enim est perfectio essentiai naturae ange- quorum natura perfecta est per gloriam :

licae, scilicet ^Evum ergo ut

visio glorise. et ille qui perfectiorem naturam habet
in subjccto erit in qui magis partici-
illo in gloria, habet in se unde alii mensu-
pat tali visione illius enim essentia est
: rentur. Et ideo secundum Commcntato-
magis perfecta, et natura sublimata. Et rem, X Metaph.y dicitur : Deus qui est
ideo, supposito quod Lucifer fuisset ma- simplicissimus, est mensura omnium
ximus Angelorum, si stetisset, in eo foret simpliciter, non tamquam ejusdem ge-
aevum ut in subjecto. Sed quia ejus na- neris, sed quia unumquodque tanlum
tura non est perfecta perfectione gloriae habet de esse et bonitate quantum ad
ffiternae, non est in eo aliquid quod sit illum plus appropinquat qui est ipsa bo-
aliis mensura, sed in eo qui magis inter nitas et ipsum esse, a quo omnia bona
omnes est gloriae particeps. Manifestum sunt, qui est Deus benedictus in secula.
estenim quod in corpore perfectissimo Amen.
quod estmaxime a corruptione remotum,
 OPUSCULUM XXXIII
DE QUATUOR OPPOSITIS.

(edit. HOM. XXXVIl. )

contraria immediata et habitus et priva-

tio contraria iiamque immediata sub-
:

CAPUT I. jectum communc habent, et simihter

habitus et privatio. Sed in his differentia
Qund ninxima oppositio,
contradictio est cst quia in quibusdam privative oppo-
:

et quod eam immediate sequitur opposi- sitis scrvatur ordo respectu subjecti, et
tio privativa. ideo non fit reditus a privatione ad habi-
tum simihter est de quibusdam contra-
:

Oiioniam quafuor sunt oppositiones, riis immcdiatis, sicut est de quibusdam

ut dicitur iii /*rxdicamentis; idco de eis infirmitatibus, qua? sunt incurabiles et ;

brevitcr agcre intendimus. Primo enim
considerandum est quod oppositio contra-
dictionis primu est, ct major intcr alias
cujus rationcm assignat JMiilosophus in
lib. Post., dicens, quod « contradictio est
oppositio, cujus secundum se non est
medium » medium enim ostcndit dis-
: per unum eorum non aufcrtur potentia
tantium convenientiam, et ideo minuit
rationem oppositionis. Cum igiturin om-
nil)us aliis oppositionibus invenirc
sit
tam in his quam in privationibus non
rclinquitur aliqua virtus in subjecto ad
: habitum. Alia autcm sunt contraria im-
mediata, sicut cst sanitas et aegritudo,
qu» quodam,
indifTcrenter, licet ordine
respiciunt suum subjcctum, ct tamen
ad reliquum. In relativis vcro non aufer-
tur potentia ad reliquum. In rclativis
vcro neutro modo est convenientia non :

mcdium; ideo omnes diminuunt de ra- enim conveniunt in subjecto idem enim :

tionc oppositionis contradictoria^. Aliae non pater et fdius

est secundum quod
cnim oppositiones mcdium habcnt quas- ;
pater rcfcrtur ad fdium : ncc convcniunt
dam tamen plus, quaidam minus etse- : in medio sui generis, cum non sit in
cundum hoc magis et minus participant relativis magis ct minushabent tamen
:

de ratione oppositionis contradictoria!, ct qucmdam specialcm modum convenicndi,

consequentcr magis ct minus opponun- quia unum illorum sccundum ijlud quod
tur.Primum enim in quolibet genere est est, dcpendet ad alterum : relativa enim
causa omnium qua? sunt in illo genere, se mutuo includunt ct ponunt et peri-
ut patet X Metaph. et idco quanto ma-
: munt, secundum IMiilosophum. In con-
gis aliquaft participant ratione primi in horum reperitur
tradictoriis vcro niliil :

genere oppositionum, tanto minus con- non enim liabent medium sui gencris,
veniunt in medio. Convenire autcm in cum altcrum extremum sit non ens
mcdio cst duphcitcr. Aliqua enim conve- simplicilcr cxtra omnc genus nec in :

niunt in mcdio ejusdcm gcneris cum cis, subjecto convenire possunt, cum noii
et iterum in medio materiw sicut album
; ens subjcctum habere non possit, nec
et nigrum convcniunl in mcdio colore, etiam illud in quo salvatur pcrfccta ratio
et iterum in sulijccto. Ali(jua vcro conve- cntis, quod cst substautia nec couvc- :

niunt in incdio malcriie tantum, sicut niunt secundum dependentiam suorum


OPUSCULUM
intellectuum, sicut relativa ens enim:
non ponit suum oppositum, scilicet non
ens, sicut pater ponit filium. Et ideo con-
tradictio simpliciter est secundum se non
habens medium : unde minime conve-
niunt contradictorie opposita, et maxime
opponuntur. Post oppositionem autem
contradictionis sequuntur aliae opposi-
tiones ordine quodam. Et ideo secundum
magis et minus reperitur in eis opposi-
tio. Privative ergo opposita, cum non
habeant medium sui generis, sicut ali-
qua contraria habent, nec dependentiam
ad invicem, sicut relativa, cum non ha-
bent subjectum commune primum lo-
;
cum tenent post contradictioncm. In his
autem alterum extremum, privatio scili-
cet, nihil ponit unde de se negatio est
: inheerendo e contrario est. Forma enim
et non ens privationes enim, secundum
: per prius inhaeret, et per ipsam ipsum
Philosophum, sunt de genere non en-
tium. Sed quia non est negatio abso-
luta, sed tahs habitus qui requirit
subjectum, ideo privatio est negatio in
subjecto privatio enim de se est tam-
: primo, sed ipsius rei, lapidis
quam alterum extremum contradictio-
nis sed ratione habitus quem sequitur^
; consequenti. Videmus enim quod esse in
determinatur ad subjectum et ad ge-
nus sui habitus. Et ideo privatio est
negatio in genere, et etiam in subjecto,
ut dictum est. Sed considerandum est,
quod non conveniunt omnino in subjec-
to; quia privatio cum inest, aufert a
subjecto rationem contrarietatis prius
habitae, cum habitus induci non possit.
Hoc autem non facit omnis contrarictas.
Unde manifestum est, privative opposita
maxime opponi, et maxime attingere
oppositionem contradictionis. Ex quo de
facih ostenditur, cui privatio nata est
opponi, et quomodo. Privatio namque id
quod oppositionem habet, accipit a con-
tradictoriis, ubi invenitur negatio abso-
hita, non esse sciHcet. Unde, cum priva-
tio sit de genere non entium quantum
in se est, quia de natura sua attingit
viHus extremum contradictionis, etsi de-
flc:at, quia omne quod est post, deflcit a
primo, unde alterum extremum contra-
dictionis terminatur ad subjectum, et ad
genus privativum, ihud cui opponitur
privatio per se erit ahquod esse in sub-
jecto, sicut esse absolutum est cui oppo-
nitur non esse primo et per se in contra-
dictione.Sicut ergo non esse, quod est
alterum extremum contradictionis, op-
ponitur ipsi esse absohite primo et per
se, ei autem ad quod sequitur ipsum
esse simphciter, sicut formae substan-
;
XXXIII. 521
tiali, vel etiam materise^ ex consequenti
solum opponitur, quia materia est ali-
quid quod requiritur ad hoc quod totum
ens habeatur, opponitur ex consequenti
ita non esse in subjecto, quod est priva-
tio, primo et per se alicui esse opponitur,
quod est natum reperiri in tah subjecto ;
ei autem ad quod sequitur tale esse,
idest habitui, opponitur ex consequenti.
In ordine enim principiorum formahum
primum est esse, quia esse est primus
actus nec aliquid designatur in actu
;
nisi per esse non enim ahquis habet
:
sanitatem actu nisi sanitas ponatur esse
in eo ideo omnes formae
: sequuntur
ipsum esse in ordine actuum, sive prin-
piorum formahum, ut dictum est. Sed
esse et ideo, considerando ipsam inhae-
;
rentiam, esse sequitur formam. Et hoc
facile est videre in re materiaU, ut puta
in lapide, ubi esse non est ipsius formae
scilicet
:
materiae; materiaB autem et formae ex
re taU per medium et quasi distanter se
habet ad formam ipsum enim esse in
:
lapide est actus rei immediate et primo,
et per rem ipsam ipsum esse actus for-
mffi reahs rei, non ut entis, sed ut ejus
quo ahquid est. Ex quibus patet quod
esse prius est in ordine actuum quam
forma. Sed quia materia immediate ha-
bet conjungi formae, cui ipsa est propor-
tionata, ex qua conjunctione resultat
compositum, cujus actus est ipsum
esse ideo forma est medium in acqui-
;
rendo esse ipsi materiae et ipsi compo-
sito ;
quia ipsum conjunctum non esset
nisi forma inhaerens esset materia?. Et
ideo secundum inhaerentiam prior est
forma, et esse posterius, ut dictum est.
Privatio enim secundum id quod opposi-
tionem contradictionis attingit, non esse
scilicet, quod est negare primum actum,
directe opponitur alicui esse, et ex con-
sequenti opponitur ilh ad quod esse se-
quitur secundum vero quod deflcit a
;
contradictione, quia accipitur ut in sub-
jecto, et per modum inheerentis, primo
repugnat habitui, quia habitus est prior
in inhaerendo, ut dictum est. Sed mani-
festum est, quod hoc debetur privationi
inquantum deflcit a perfecta ratione op-
Ex dictis ergo manifestum est
positionis.
quod phis requiritur ad oppositionem
privativam quam contradictoriam; sed
522 DE QUATUOR OPPOSITIS.
tamen quod addit oppositio priva-
id vero in quibus fit reditio, minus acceditur
tiva snpra contradictionem, non auget ad naturam privationis. Semper tamenin
oppositionem, sed minuit. Sed du-. contrariis omnibus alterum extremum est
bium est, quomodo oppositio contradic- ut privatio, et alterum ut habitus pri- :

toria major sit qnam privativa. Cum vatio enim et habitus faciunt contrarie-
enim oppositio non sit nisi elongatio po- tatcm, ut dicitar I Vhys. et ideo omnes :

tentia ab actu, sicut calor facit po- contrarietates reducuntur in habitum et

tentiam sui subjecti distarc a frigido, privationem tamquam in primam oppo-
privatio autem omnino removet a suo sitionem qua? est in genere sed in :

subjecto potentiam ad bal)itnm, cum oppositionem contradictionis reducitur

impossibiie sit habitum induci post pri- omnis contrarietas, ut in primam oppo-
vationem, unde non magis potest natura sitionem simpliciter. In ipsa enim oppo-
de ca?co facere videntem quam ex non sitione contradictionis altcrnm cxtremum
ente ens non minus viiJetur opponi vi-
; est nihil simi»]icitcr, et simpliciter nihil
sns ct caecitas, quam ens et non ens. sibi determinans tamqiuim subjectum,
Scien(]um est etiam (juod (lupliciter elon- quia nobilius ejus cxtrcmnm, scilicet
gat aliquid poleutiam al) actii. Uno modo ens, nullnm subjectum requirit quod :

ipsam potentiam removendo, ita quod manifcstum cst ex eo in quo salvatur

nihil ejns relinquatur et isto modo in
; ratio ejus perfecta, quod est substautia,
opjiositione conlradictoria elongatnr po- cujus est non esse in subjecto, secun-
tentia ab actu, quia in non ente simpli- dum Philosophum. In oppositione vero
citer nibil potentiie est ad esse. Alio privaliva alterum cxtremum vihus nihil
modo intcrponendo obstaculum, ne po- est simpliciter, cum sit de genere non
tentia ducatur ad actum; sed hoc con- entium tamen aliquid sibi determinat
;

tingit dupliciter uno modo ad tempus

: l)ro subjccto qiiod patct ex altero cjus
:

et mobiliter, sicut alhedo facit subjectum cxtrcmo, (]nod rcquirit sul)jectum, ot

suum distare a nigrcdine alio modo ; hoc est habitus ipse semper enim no- :

immobiliter et sic privatio removet po-

: bilius extremum trahit ignobilius ad
tentiam sui snljjecti ad liabitnm; non subjcctum, si ipsum babucrit subjcctum
quod potentia omnino aufcratur; sed ct si ipsum non habiicrit subjectum,
quia obstaculum indclebilc ponitur in nec aliud habebit. In oppositione autcm
ipso subjecto. Et ideo dicitur quod pri- cuntraria ntninujne extremum aliquid
vatio aufert potentiam ad actum unde : cst realitcr, licet imperfcctius deflciat
magis miracuium est iti quolibet dic magis a ratione cntis per qucm modum ;

animas creare, licet hoc minus mirctur, dicit Philosophus in lib. Dc soisu otscns.
quam ca'cnm ilhiminare quod tamcn ;
qiiod nigredo est privatio albedinis :

quia rarius est, mirabilins putatur. ct similifcr utrumque extremum requirit

idem subjcctum undc oi)ortet quod op-
:

positio contraria magis distet ab opposi-

CAPUT II. tione contradictoria quam privativa. Ve-
i'umfamcn qiiidquid oppositionis in ea
I)c oppnsitiono cont)'arifiqrto(h)iii(/is (liatat cst, t(dum csf pcr naturam contradictio-
(I contradictoria quani privatica. nis, secundum vidclicct quod alterum
extremum pertinet ad ens, alterum vero
Post privationcm
scquitnr oppositio ad non cns album cnim et nigrum
:

contraria, iii qna invenitur magis con- sunt album cf non album, sicut videns
vonientia qnam in praniictis. Kst tamcn cf ca^cus sunt vidcns ct non videns, et
in ea quidam accessus ad i^raNlictas op- in contradictionc cns et non ens; sed
positiones et quicijnid in ea opi^ositio-
: (lifrcrenter : (iiiia in confradicfionc abso-
nis est, totnm cfficilur per participatio- Iiita cns non cns accipiuntur univer-
et
nem opj^ositionis privativa^ et contradic- salitcr; in privationc vero non videns
toriffi. O'i^^'1'ini namque contraria non iion accii)itur nniversalitcr lapis cnim :

habcnt medinm sua^ natura', sicut est cst non vidcns, non taincu ilhul non vi-
samim et a'gium, sccundnm Pbiloso- dcns opponitur visioni pcr modum priva-
phum tamcn convcniunt in sultjeclo
; ;
tioiiis, scd non tamcn na-
vidcns quod
et inillis ubi non fit reditio, ut ab aegri- tum hocautem
est videre non
;
vidcns est
ludine ad sanitafcm, magis acceditnr ad in parliculari acccptum. Similifcr non al
natiiram pri\ationis cl lialiitns. Iii illis biim o])ponifur albo siciif nignim iion :
 OPUSCULUM xxxin.
quidem non album yEthiopis, sed non
aibum quod tamen natum est esse al-
bum. Ex dictis ergo manifestum est,
quod contradictio, secundum quod con-
tradictio est, nihilnegat in genere, sed
simpliciter extra genus, Quod autem
contradictoriai propositiones ut commu-
niter accipiuntur in genere, ut puta
homo albus, homo non albus, homo cur-
rit, liomo non currit, hoc non est per
naturam contradictionis simplieiter, sed
per resohitionem propositionum contra-
riarum in contradictorias, ex quibus na-
turam oppositionis accipiunt; idem enim
est homo niger et homo non albus,
iiomo non currens et homo stans. Et idco
omnes talescontradictiones habent ex-
trema in genere. Inde est quod sopliistas
decepti suut putantes alterum extremum
contradictionls, non esse scilicet, in ge-
nere contineri, quia viderunt propositio-
nem unam non esse alteri contradicto-
riam, nisi de eodem subjecto idem re
vere affirmaretur et falso negaretur, et
hoc in eodem tempore, quod acceperunt
in praedicatis contrariis resolutis tamen
in contradictoria : quae quidem praedicata
contraria necesse est convenientiam ha-
bere in subjecto et genere, ut patet de
albo quod opponitur nigredini nam : per realiter non eadem
quod non est simpliciter, non est album
adeo namque vera est propositio in qua
negatur esse album de eo quod non est,
sicut est illa in qua afflrmatur esse de
eo quod Et ideo cum dicitur, Socra-
est.
tes est albus, Socrates non est albus,
non est contradictio absolute; sed con-
tradictio participata in contrariis, in albo
scilicet et nigro. Et itleo in omnibus ta-
libus propositionibus utrumque extre-
mum est in genere. In contradictoriis
vero absolute neutrum extremum est in
genere : hujusmodi enim sunt esse et
non esse. Manifestum enim est quod ens
non est in genere, nec suum oppositum.
Et ideo, sicut omnes res qu* sunt in ge-
nere; ita omnes oppositiones rerum
genere existentium est resolvere in op-
positionem illam cujus termini non sunt
in genere. Et sicut res tanto perfectiores
sunt quauto magis participant de ente,
sicut substantia est perfectior accidente,
quia in ea reperitur perlecta ratio entis
ita oppositiones rerum tanto perfectiores
sunt in genere oppositionum, quanto
magis accedunt ad participandam oppo-
sitioncm cujus exfrcmum est ens; et
hoc reperitur in privatione et habilu quaj
52
?i=)').
sunt extrem.a primae oppositionis perti-
nentia ad substantiam.
CAPUT III.
De oppositione relativa.
Oppositio autem relativa minimum ha-
bet de contradictione non quia habeat
:
medium sui generis quod in aliis minuit
rationem oppositionis, sed quia non re-
extrcma realiter diversa. Sunt enim
quirit
qua^dam relationes qua3 sequuntur actio-
nem intellectus, sicut est de
relatione
identitatis, et de gonere et de specie, et
hujusmodi, in quibus nulla est diversitas
nisi quam facit intellectus. In aliis vero
relativis quse fundantur super quantitate
vel actione, est diversitas realis, ut patet
de diiplo et dimidio, patre et filio, ethu-
jusmodi. In omnibus autem opposi-
aliis
tionibus est reperire diversa extrema,
sicut patet de albo et nigro quai sunt
contraria, de visu et caecitale qua; sunt
privative opposita. In contradictoriis vero
absolute non sunt extrema realiter di-
versa, quia non ens non est aliqua res.
Sunt tameuextremacontradictionis sem-
quod tamen in
:
: relativisquandoque deficit, ut dictum est.
In aliis autem, scilicet relativis quorum
esse est ad aliud, propter dependentiam
eorum ad se mutuo, adhuc minus de
contradictione est quam in oppositioni-
bus aliis quarum extrema non includunt
se invicem nec ponunt, immo cum unum
inest, reliquum impossibile est inesse ;
et hoc universaliter verum est in omni-
bus oppositionibus quarum extrema con-
veniunt in aliquo subjecto, utest de albo
et nigro, visu et caicitate. Et ideo tr;ms-
mutatur subjectum secundum illa, alte-
rum relinquens et alterum requirens et ;
sic generatio unius est corruptio alte-
rius.
in
CAPUT IV.
Quomodo diversi modi trayismutatioimm
sequuntur oppositiones prxdictas.
;
Nunc ergo restat videro de modis trans-
mutatiouum quae sequuutur oppositiones
praedictas. Sciendum est ergo qnod sc-
cundum doctrinam philosophorum, res
productae sunt a Deo ad esse sunm unde :
524 DE QUATLOR OPPOSITIS.
non solum est Deus causa motus cceli,
sed etiam substantiae ejus, ut dicit Philo-
sophus. Sicut ergo cum per naturam fit
aliquid ex suo opposito, sicut esse ani-
mal fit ex non esse animal, ita necesse
est esse simpliciter quod est proprius Dei
efTectus, emanare ex non esse simplici-
ter ; et hoc est alterum extremum con-
tradictionis non quod ipsum non esse
; Socrates nongenerat Socratem,
necesse sit duratione praecedere ipsum
osse, sed natura tantum. Propria ergo
causalitas Dei attingit extrema contra-
dictionis, qua? extra gcnus sunt et ideo :
actio sua nihil supponit necessario et : Dcus vero non creat Deum Deus enim
hsec actio est creatio, quae non est de ge-
nere motuum, cum non habeat aliquod
subjectum tamquam priiicipium motus
sui motus autem semper est in mobili
: hitio vero unius rei ad aUam super ipsas
ut in suljjecto. Inde est quod haec actio
sua solummodo est, et nuUi creaturae
communicatur. Actio enim rei non exce-
dit principia ipsius per quae agit. Omnis
autem res creata in gcncre est. Unde
impossibilc est creaturam ad id quod non
est in genere altingere tamquam subjec-
tum suae actionis. Ilujusmodi autcm suut
csse et non esse, quae sunt extrema con-
tradictionis et creationis. Et ideo nulla
crcdtura creare potcst. Ad hujus evidcn-
tiam considerandum est quod essedivcr-
simode se habct ad creationem vel ad ge-
nerationem. Esse enim est prima rcrum
crcatarum, secundum auctorcm lil). />
causis non quod crcatio sit ut in sub-
: suis, cx (juibus rcs constituitur in esse
jecto in ipso esse, cum creatio passiva
sit accidens, cujus esthabere suljjectum;
sed ut iu subjecto est in ipsa crcatura.
Sed creatio secundum quod relatio cst,
terminat respectum per se ad ipsum rei
creatae, et ad rem pcr ipsum esse. Quod
patet quia extrcmum rclationis ipsius
: Anima vcro humana, licet sit forma
rcalitcr cst iu crcatura quod nou con-
;
tingeret, nisi creatura haberet esse rea-
liter.Ipsum tamencssenuniusaccidcntis
estsusceptivum, sed ipsum quodest. Ideo
in re habente esse secundum illud quod
relatio habet commuue cum aUis acci-
dentil)us, relatio pertinet ad rem sed ; qui est nihil, sive non ens simpliciter;
secundum propriam rafioucm (>jus (jua'
est refcrri adaltcrum, pertinet ad ipsum
csse rei per se, per quod res refertur ad
Dcum. Esso namque divinum proprie est
ratio crcandi quia per crcatioucm om-
: in priucijjio sui nou ac(|uiritur esse, sed
nes res commuuitcr accedunt ad partici-
pandum esse quantum cst cis possibilc,
nonautcm naturam divinam : ipsa cuim
non participatur a crcatura, licct il)idem
sitesse et natura et sapicntia etpolentia,
sivequodcumqueliujusmodi hujusmodi :
enim in paucis reperitur. In generatione
vero non ducitur generatum ipsum ad
participandum esse generantis, sed ad
participandum naturam ejus aliter, cum :
csse sit suppositi, in tali natura foret
participatio in supposito, et sic Socrates
generaret Socratem ideo in generatione
:
cum sup-
positum non habeat nisi unum esse in-
comm.unicabile, sed homo generat homi-
nem : naturaenim manet una secundum
rationem naturae, cum defmitio sit una.
:
nomen naturae est, sicut homo ens ta- ;
mcn creat ens ideo relatio creaturae ad
;
Deum fundatur super esse creaturae. Re-
res principaliter fundatur, utdictum est;
ideo proprie actio creatura ad rem termi-
natur unde compositum est quod gene-
ratur, sccundum Philosophum VII Mc-
tnph. Compositum enim habet naturam
generantis ad ipsum autem esse ex con
;
sc(juenti, cum compositi sit esse. Actio
vero Dei (pia producit totam rcm si-
mul constitutam ex suis principiis, ad
ipsum esse tcrminatur quod est iulimum
et maximc formale iure, cum inipsoesse
reisalvetur alterum extremum relationis,
ut dictum est. Ex dictis ergo manifestum
est quod actio Dei, quae dicilur creatio,
lotam rcm producit simul cum principiis
suo quod est objectumcreationis, ut dic-
tum est et ideo illa nondicuntur creata
:
quorum non est tale esse cujusmodi est ;
forma materiaUs, et materia, vel ipsa
ctiam per se accidentia talis rei sed om- ;
nia haec potius dicenda sunt concreala.
;
quia tamcn habct esse per se, licet in
corpore hocsibi acquisitum sit ct noucx-
tra quia etiam non producitur de ma-
;
tcria, sicut aliae forma' ; magis propric
dicitur crcata quam
aUa^ forma». Si enim
consideretur tcrminus aquo in creatione,
cum anima sitnon cxmateriaali^iua, sim-
pUciter creatur. Si vero considercmus tcr-
minum adqucm, quicst esseadquod ter-
minatur crcatio animae autem humanae
;
homini, sicutdocct Aviccuua; ipsaproprie-
nondicitur crcata. Sed hoc idem esso ani-
ma;est corpori communicatum :quodnon
repcritur in aliis formis. Kt idco in gc-
neralione hominis miscetur. lu aliis au-
 OPUSCULUM XXXIII. 525

tem operibus naturae vel artis, creatio generis et dliTerentiai, sed a materia ac-
tantum supponitur, in quibus omnino cipitur genus, et a forma differentia ita ;

materia in essentia sua non efficitur, sed in eis aliunde accipitur ratio speciei, a
compositum per transmutationem ma- forma scilicet aliunde vero ratio indi-
;

teria". vidui, quia a matoria. Forma enim'facit

De praedictis autem dubitari potest. speciem; et ideo dicitur differentia cons-
Nam cum esse sit terminus crealionis, tituere speciem et materia iudividuum.
ut dictum est; non solum autem compo- Manifestum estergo quod per aliquidsui
situm quod subsistit, dicitur esse, sed generis differt individuum in rebus ma-
etiam ipsa materia, vel etiam ipsa acci- terialibus a specie, et non solum per ac-
dentia videtur quod creatio terminetur
; cidentia. In rebus vero simplicibus indi-
ad materiam et ad accidentia omnia : viduum solum per accidentia differt a
enim quai habent essentiam in rerum na- specie, et non per aliquid sui generis ;

tura, necessario esse habebunt per na- et ideo in eis tot sunt species quot sunt
turam essentiai suae ; et si aliunde illud individua. Sed quia dictum est genus
eis acquiratur, nihil acquiritur. Unde fit sumi amateria, etdifferentiam aforma, et
quasiimplicatio cujusdam contradictionis materiam causare individuum, et formam
cumdicitur,Materiaest essentiaqusedam, speciem ; ideo sciendum est quod idem
sine esse tamen : quod enim est essen- est differentiam sumi a forma, etformam
tia, aliquo modo est, ut videtur, et quod constituerespeciem.Differentia enimspe-
est,habetesse quodautem estsineesse,
;
cifica sumpta facta est species. Et idem
non habet esse. Unde videtur quod es- estgenussumiamateria,etmateriam cau-
sentia quse ponitur sine esse, simul ha- sare individuum nam genus fit per ac-
:

beat esse et non habeat esse. Ad hujus tum intellectus abstrahentis universale a
ergo evidentiam considerandum est quod materia particulari, qu« est principium
licet illud quod est aliquid aliud extra- individuationis. Inde est quod sicut ma-
neum a natura sua possit habere adjunc- teria est prius in constitutione rei quam
tum, secundum Boetium, ipsum lamen forma, ita genus prius est differentia. Ex
esse nihil potest secundum compati quod dictis ergo manifestum est quod in Deo
ad ipsum non pertineat; et ideo esse se- solum idem est esse et natura et suppo-
paratum quod Deus est, simplicissimum situm omnibus modis. Inrebus vero im-
est. Gum autem in quibuscumque rebus materialibus idem est natura et suppo-
inveniatur aliquid praeter naturam ipsius situm in omnibus quae ad idem genus
rei quasi sibi adveniens, certum est illam pertinent. In compositis vero omnia prae-
rem non esse idem quod suum esse ; et dicta ad invicem differunt. In Deo ergo
hoc est commune omni creaturae., in om- esse aequaliter respicit naturam ipsam et
nibus enim creaturissunt accidentiaquee- rem naturse. Et ideo natura divina non
dam praeter illud quod spectat ad speciem habet esse ab aliquo supposito divinae
rei : et in hoc differt omnis creatura a naturae et ideo ,essentia divina est ha-
:

Deo. Ulterius in ipsis creaturis est diffe-
rentia quia in quibusdam idem est res
: esse, sed ut quo aliquidest. Quod autem
naturae etnatura ipsa secundum id quod
ad genus pertinet rei, licet res naturae
subjectum accidentium fuerit, et sic dif-
fert res naturae a natura, quia sic in re
naturae accipitur suppositum speciei
omnibus ipsum contingentibus, et haec
sunt accidentia omnia quae sequiintur
individuum. Scd res naturae et ipsa na-
tura unum et idem sunt quod simpliciter'
respondet conceptioni specieietindividui
in ea. In aliis vero, ut in rebus materia-
Hbus, differt individuum sive res naturae
ab ipsa natura non solum per accidentia
quae contingunt ipsum individuum, cu-
jusmodi est quantitas et hujusmodi; sed
per aliquid quod sui generis est. Et sicut
in eis non ab uuo simphci accipiturratio
bens esse, etsi non significatur ut habens
essentia divina sit habens esse, manifes-
tum est, cum nihil operetur nisi quod
habet esse. Cum ergo divina essentia
creet etgubernet omnia,habetipsum ne-
cum cessario esse. Inde est quod est necesse
ponere in divinis suppositum aliquod es-
sentiaead hoc quod essentia habeat esse,
licet non habeat modum suppositi, cujus
esthabere esse ;sed de perfectione ipsius
essentiae divinae est quod ipsa est suum
esse : et ideo non solum est id quo aliquid
est, sed in se est perfecte subsistens et
perfectum esse habens. In rebus vero
simplicibus cum idem sit suppositum et
essentia, ut dictum est, et differant se-
cundum rationem, necessario essentia
erit habens, sicut et suppositum abso-
 ;

526 BE QUATUOR OPPOSITIS.

lute.Sed quia ratione differunt essentia : omne id habere esse in rerum natura,
enim est ut quo aliquid est, suppositum esse dico quod sequatur essentiam, de
vero ut habens esse ideo cum essenlia ; quo propositio formari potest. Ideo cum
non sit suum esse, dicitur essentia in eis dicilur, Caecitas est in oculo, non desi-
habeFe esse per suppositum, cum qiio gnatur csecitatem habere esse sequens
tamen realiter idem est, ut dictum est. essentiam, cum privatio non habeat es-
In rebus vero materialibus, in quibus sentiam sed significatur potius quod
:

difTerunt res naturai et ipsa natura, et oculus careatquodamesse. Similitercum

utrumque ab ipso esse, ut dictum est
ipsa non habet esse nisi in re natur*,
quai est ut habens esse semper enim
suppositum in qualibet natura est habens
esse in illanatuia. Suppositum autem et
res natnraein genere substantia" est prima
substantia, secundum Philosophorum in
Prsed. cujus est per se esse, ut ibidem
: non ens non simphciter quod est nihil,
dicitur, Materia prima estnon ensper ac-
cidens, nonsigniflcatur quod aliquodesse
: sequatur essentiam materia^ ipsius, quia
esse actus est qui in materia prima de se
non reperitur, cum sit pura potentia, sed
significatur quod essentia materiae est
subjecta privationi, ratione cujus dicitur
;

dicitur, et non
aho sicut accidens nec
in sed in genere ; sicut est ipsa privatio
sicut pars et non solum hoc, sed nec
: qua3 est participatio non entis simplici-
habet dici de aliis in quo diflert ab aliis
: ter quod estalterum extremum contradic-
secundis substantiis, qua^ de aliis dicun- tionis, et propinquius quamalterum con-
tur, licet non siut in aliis. Cum ergo pro- trariorum quodponitaliquidin naturarei
prium suppositi in gencre substantia?.
sit ipsius. Et propter hoc dicit beatus Au-
per se esse, nam omnia alia, ut acciden- gustinus quod materia est prope nihil :

tia et partcs et ipsa universalia qua^ in- quod estpro[)ter privationem adjunctam.
tellectusfacit, nonperse subsistunt, sed a Ex dictis facile est solvere ea quae supe-
primasubstantia(lcpendent,quadestructa rius objectasunt. Hocenim solum creari
impossibile est aliquid aliorum remanerc dicitur quod liabet esse et hoc est sup-
;

sub rationibus propriis non enim manet : positum, sive prima substantia, cujusest
homo vel animal destructis individuis esse per se. Materia vero non dicitur esse
oninil)us utriusque nec manebit aliquid
;
nisi per talc suppositum, ncc etiam acci-
habens rationem partis istorum, iiec ali- dentia. Et ideoconcreata dicuntur potius
quid accidens eorum ipsis desfructis es- ; quam creata. iNec est etiam implicatio
sentia in rebus materialibus non habet contradictionis cum dicitur, Materia est
esse, cum suoesse;sed ipsum
difrerat a qua^dam essentia, si esse non sequitur
suppositum est habens esse, a quo ite- ipsam essentiam qniacum dicitur quod
:

rum ipsa essentia diflert. Inde in rebus materia cst essentia qua?dam, idem prae-
materialibus esse non sequitur essen- dicatur de se, quiamateriaest sua essen-
tiam, nisi quando principia ipsius es- tia quod in omnibus simplicibus inveni-
senlia^ materia scilicet et forma, consti- tur. Nonautem pcr hoc denotatur aliquod
tuunt su[)posituni per se existens quod esse seqni essentiam, quia in omni re
est prima snbstantia, qua» non potest esse creata differt esse ab ipsa re. Nec oportet
dependensabaliquo,sedpersesubsistitin quod quandocumque in propositione ali-
esse perfecto. Inde manifVslum cst quod qua ponitur « est » aliquod esse etiam
partes animatoruni, ut mauus et pedes et respondere in re, ut dictum est.
hujusmodi quai sunt in potentia propin-
quaad actum seorsum qui eis acquiritur
sola divisione a toto, sine alicujus uovae CAPUT V.
essentia' productione, habent aliud esse
de novo quod ad praedictam essentiam Quomodo excontrario fitcontrarium.
non sequebatur quia ipsa ejus principia
:

non constituebauf aliquod su|)|)(»sifum Nunc rostat ostendere ,

quomodo ex
habens csse actu, sive [)rimam substan- contrario fit contrarium. Cum enim
per
cujus solum est habcreesse per se,
tiani, naturam non possit fieri transmufatio
quod per ipsam suae essentiae convenitet inter extrenia contradictionis, nec a pri-
non aliniule, cuni essenlia non habeat valiono ad liahitnm, ut (lictinn est, liujus-
esse nisi persup[)ositnin ipsuni, cujus est modi nam(|ne motus non sunt relinqui- ;

habere esse,ut dicfumest. Ex ergo dictis lur per naturam solum transniutationem
manifestum est quod non est dicenduni esse inter coutraria inter quae attenditur
 OPUSCULUM
motus, secundum Philosophum, Scien-
dum est ergo quod contrarietas proprie
reperitur in qualitatibus activis et passi-
vis, qua:" sunt propriai passiones corpo-
rum naturalium. Unde spoliari non potest
corpus ab his qualitatibus nisi ipsum
corrumpatur, sicut calor non potest au-
ferri ab igne nisi corrumpatur ignis ca- : tia symbolum ex se generantur, alteratio
lor enim ignis sequitur formam substan-
tialemipsiusignis inseparabiliter. Et ideo
corrupto calore necesse est ignem corrum-
pi. Secundumhas autem quahtates atten-
ditur alteratio quai consistit in actione et
passione. Passiones vero proprie dicun-
tur, per quas semper abjicitur aliquid a
re. Et ideo cum alteratio fuerit perfecta
et in termino sui, necessario abjicietur
contraria qualitas et corrumpetur suum
subjectum, quod est ens actu et nihil
: Sed adhuc notandum est, quod in ele-
relinquetur nisi materia prima tantum sub
forma noviter inducta, cum corruptio
unius sit generatio alterius, secundum
Philosophum in lib. I)e (jcner. etcorrupt.
Unde impossibile est generationem fieri
sine alteratione prgpcedente Et hoc est
. litateselementares est maxime activa, et
manifestum cum ex uno elemento fit aliud,
qua3 sibi contrariantur in qualitatibus ut
est ignis et aqua; sed in his quse in qua-
litalibus conveniunt, sicut in habentibus
symbolum, ut est ignis et aer, non vide-
tur alteratio ita manifesta. Sed quia im-
possibileest eamdcm qualitatem indiver-
sis corporibus manere, cum accidens non
migret desubjectoin subjectum, necesse
erit alterationem ponere in generatione
ignis ex aere: ideo advertendum estquod
diversimode fit alteratio. Quaelibet enim
qualitas corporum naturalium duos ter-
minos habet unde ultra ilios non inve-
: cum una proportio deficit, succeditforma
uitur illa qualifas, nec citra. Secundum
hoc ergo habet considerari natura altera-
tionis nam aliter se habet in his quae
: anima humana, non salvatur
generantur per intensionem, et aliler in
illis quae generantur per remissionem.
Cumenimex aere generatur ignis, gene-
ratio fit per intensionem caloris aeris; et
ideo in tota alteratione nihil caloris au-
fertur, sed semper intenditur. Et quia
terminum habet ultra quem intendi non
potest; ideo cum calor ignis ultra inten-
ditur, simul totus calor aeris aufertur, et
non pars post partem auferendo unde : termini ipsius mixtionis simpliciter tran-
privatio facta in aere magis et magis ali-
quid abjicit non partem auferendo ut in
aliis sed quiamagis et magis facta, plus
; resolviturmixtum necessario simplex
promovet ad totum simditer auferendum.
Sed cum ex igne fit aer, minuitur paula-
tim calor ignis, hoc enim fit per remis-
XXXIII. 527
sionem: sicut enim videmus quod ignis
in materia aliena, ut in ligno, minus ca-
loris habet quam in propria; itacum ma-
teria sua disponilur ad aliam formam,
tanto plusremittitur ejuscalor; et quanto
plus disponittu-, tanto calor ejus minui-
tur et similiter cum elementa non haben-
:
semper fit perremissionem. Quando ergo
dicit Philosophus quod in habentibus
,
symbolum facilior est transmutatio, non
ideo dictum est quod eadem qualitas ma-
neat in utroque; sed quia minor resisten-
tia et minor elongatio potentiae ab actu
est in elementis convenientibus in sym-
bolo quam in aliis quod patet ex eo,
:
quod tota simul caliditas aeris manet cum
calore ignis usque adejus corruptionem.
mentis habentibus symbolum, ut sunt
ignis et aer, facilius ex uno eorum fit al-
terum quam e contrario facilius enim ex :
aere fit ignis, quam e contrario ex igue
aer; quia qualitas ignis inter omnes qua-
ideo non de facili patitur. In corporibus
; autem diversimode accipiuntur termini,
infra quos natura rei salvatur uno modo :
a parte ipsius mixtionis; alio vero modo
a parte diversarum specierum, ad quas
requiruntur divers* proportiones miscibi-
lium. A parle namque ipsius mixtionis
sunttermini, quibus transitis fit continuo
elementum simplex, cujus virtus domi-
nabatur in mixto super alia elementa. A
partevero proportionis miscibilium, quia
requiritur ad diversas forrnas, et ad di-
versa esse, sunt termini similiter. Et ideo,
dans novum esse. Gonsiderandum est
tamen, quod una forma mixti, ut puta
in aliquo
qua-
indivisibili ipsius proportionis, sed in
dam terminos tamen na-
latitudine, infra
tura; certos; nec ea remota necesse est
statim formam simplicis elementi induci,
sed aliud mixtum potest sequi unde mn- :
gis distant a se termini mixtionis simpli-
citer, in quibus salvari potest natura
mixti quam termini infra quos salvatur
,
homo, vel quodcumque animatum. Cum
siti sint, non fit nisi simplex: unde cum
simplex elementum sit ultimum in quod
,
elementum fuit primum in ejus coustitu-
tione non tamquam potentia tantum, sed
;
sicut illud cujus virtus in ipso manet,
528 DE QUATUOR OPPOSITIS.
secundum Philosophum; et haec virtus
mutatur a proportione una in aliam, ge-
nerando et corrumpendo species mixto-
rum, donec ad naturam propriam redea*
tur. Unde cum ujium mixtum fit ex alio,
non estnecesse elementa ex novo conve-
nire; immo virtutes elementorum cau-
sando diversas proportiones mixtionis
causant diversamixta unde ciim ex vivo
: una res non potest habere simul duo di-
fit mortuum, utrumque infra terminos
mixtionis salvatur, sed non infra termi-
nos proportionis uecessarios ad speciem
determinatam. Cum vero ex mixto fit sim-
plex elementum, transitur non solum
terminus proportionis miscibilium, sed
ctiam terminus mixtionis; utrumque ta-
mcn fit per virtutem formarum elemen-
torum qua- manent in mixto, secundum
Philosophum. Kx quo patet quod virtus
formae elementaris dominantis in mixto
habet non solum solvere mixtum et indu-
cere propriam formam talis elemcnti, sed
transmutarc mixtum dc una proportione
miscibilium iu aliam, quousquo in ipsam
formam propriam deveniatur. Et ideo, li-
cet forma corporis mortui non fuerit vir-
tute in vivo quia corjjus mortuum non
: cifer, non est non esse absolute, sed non
venit in constitutione corporis vivi, quod
lamen facit quidquid virtute continctur
in alio, sicutpatet in elementis quae con-
stituunf mixtum; cst tamen in vivo virtus
elcmentaris, qua; nata est solvcre propor-
tionem miscibilium, in qua salvaturvita;
ad hoc sequitur quod succedat alia forma
dans novum Manifestum est enim
esse.
quod nulla virtus erat in mixto af,'ens pcr
illam formam, quod tamen contingeret,
si virtute esset in mixto sed haec forma
; turale semper requirit subjectum actu
fuit in mixto in virtute non ij^ropria, sed
forma3 clemcntaris, ut dictum cst. Ex dic-
tis manilestum est, quod licet extrema
contradictionis absolulae et etiam oppo-
sitionis privativa; non subsint pofeiitia'
creatffi, tamen confrariefatis extrcma ei
subjecta sunt utrumquc enim ponit ali-
: tcrum eorum principiorum quae sunt in
([uid in rerum natura. Et ideo manifestum
estalterum extremum contrarietatis mi-
nus elongare potentiam materia> al) aotu
alterius extrcmi, quam in contraiHctoriis
vel privative oppositis; super qu« non
potest nisi potentia infinifa, ut dictuin
est. Sed de hoc (hibitari pofest quod ter-
: stantia'. Est ergo isfa cxfrcmacontradiclio
mini generationis physica'; sunf csse ct
non esse, sunt contradictoria
quap, et : iion albo, quod opponifur nigro
propter hoc generatio simplicitcr termi-
natur ad siibstanfiam. Substantiw autcm
contrarium secundum Piiiloso-
nihil est
phum. Unde ex his duobus videtur, quod
extrema contradictionis magis subsint
potentiae naturali quam extrema contra-
rietatis. Ad hujus ergo evidentiam consi-
derandum est quod esse est terminus ge-
nerationis ; et ideo quantumcumque
aliqiiid acquiratur ante ipsum esse, non
dicitur res generari hoc est esse sim-
; et
pliciter, secundum Philosophum. Et quia
versa esse simphciter, aliud autem esse
quam simpliciter non invenitur in sub-
stantia, sed iu accidentibus, inquibusest
magis et minus et ideo semper cum
:
unum esse acquiritur, ahud abjicitur, et
e converso; et sic generafio et corruptio
esse consequuntur, secundum Philoso-
phum. Iloc autem esse non est esse in
communi, sed esse hoc vel illud compo-
situm in specie determinata omne enim
:
agens naturale est in specie aliqua et :
ideo sua actio non extenditur ad esse
quod nonsitin sua specie, cujusmodi est
esse in communi acceptum, quod est al-
terum extremum contradictionis absolu-
tae,ut dictum est. Similiter non esse, quod
est terminus a quo in generatione simpli-
essc hoc; esse tamen aliquid utnon esse
actu, est esse in potentia, secundum Phi-
losophum. Esse autem in potentia ad
unum necessario adjungitur esse acfu
aliud, quia nunquam est esse in potentia
pura sine aliquo actu; aliter materia es-
set sine forma. Et propter hoc ista extrc-
ma sul)sunf potentiw naturali esse enim :
in potcntia propfcr esse actu adjunctum
subest ageuti naturaU agens enim na-
:
in quod agat. Et idco finis actionis sua?
cst spoliatio actus prioris et inductio novi
actus. Ex his manifestum est, quod illud
non est esse simpliciter extra genus, sed
est negatio existenfis in genere, ut prin-
cipium est in geuere, Actus euim est al-
genere, quia genus dividitur per acfum
ct potcntiam: ideo negatio hujus vel il-
lius aclus ad idem geuus pertinef, quia
negat in illo gcuere, et uon in alio ideo :
non esse, quod est tcrminus in genera-
tione simplicifer, pcrfinef ad genus sub-
pcr resolutionem, ut dictum est supra de
nihil :
eiiim iion all)um sic csf non album, quod
non sif nigrum, vel medio modo colora-
tum. Diversimode tamen fif hic et ibi
rcsolutio oppositionis poslerioris in con-
 OPUSCULUM
tradictionem : nam in qualitatibus istis
utrumque extremum est aliquid actii in
se, sicut nigredo et albedo. Et ideo ex
utraqueparte potest suminegatio potest : que extremum contradictionis iu genere
enim dici nigrum et non nigrum, sicut
dicituralbum et nonalbum. Sed in gene-
ratione simphciter alterum extremum
non est ahquid actu in se, ut patet de
materia prima,licet habeatactum adjunc-
tum. Et ideo non potest ex utraque parte
sumi negatio, sed ex altera tantum. In
generatione ergo simphciter fit resolutio
contrariorum extremorum in contradic-
toria, quia unus terminus, esse scihcet
hoc vel illud quod acquiritur per genera-
tionem, ratione quahtatis su* opponitur
actui adjuncto ipsi esse in potentia prop-
ter ejus qualitatem, sicut ignis contra-
riari ipsi aquae propter naturam cahdi et
frigidi. Sicut ergo dicitur nonalbumqiiod
tamen est nigrum vel medium, opponi
albo, etnulhimahum nonalbum ita non ; phum. Et ideo id quod nihil est, non
esse actu hoc, sive esse in potentia hoc,
cui tamen adjuuctum estesse actuaUud,
opponitur esse actu hoc. Ex dictis ergo
manifestum est, quod ad alterum extre-
mum coutradictionis simpliciter, ad esse
scilicet, pertinent ambo extrema genera-
tionis, esse scilicet hoc, et non esse hoc,
quod est esse in potentia. Esse enim in
potentia aliquo modo ad esse pertinet.
Sed comparandounum eorum adalterum,
esse in potentia est quasi non esse, quia
quod est in potentia non est, secundum
Philosophum et similiter esse album et
: quae communis est subjecto et praidicato,
non esse album, quod est esse nigrum
vel medio colore coloratum, ad esse per-
tinent, Ucet non esse album vel esse ni-
grum comparatum ad esse album sit quo
dammodo non ens, cum ad vilius extre-
mum contradictionis spectet. Quod autem
ista non sint absolute contradictoria, ma-
nifestumestex dictis. Namnon esse, quod
est alterum extremum generationis, non
est nou esse simpliciter, secundum Phi-
losophum; sed illud non esse idsm est
quod esse in potentia. Et ideo manifes-
tum est quod talis nonesse et esse oppo-
siti est commune subjectum, materia sci-
licot : et similiter est de nigro vel non
albo,quodest idem, etalbo. Horumenim
est commune subjectum quod est ens
medium. Sed contradictoria medium non
habent, secundumPhiIosophum,ut supra
dictum est. Unde ista sunt contradictoria
per resolutionem aliarum oppositionum
in contradictorias, quia oppositio contra-
dictoria includitur in omni alia opposi-
XXYII.
XXXIII. S29
tione, ut supra dictum est, sicut prius
includitur in suo posteriori.
llis objiciunt sophistaj, dicentesutrum-
esse : quorum ratio est, quia illud quod
nihil est, nihil potestnegare unde non
:
ens quod est extra genus, nihil negat.
Addunt etiam quod contraria possimt
simul esse falsa, coutradictoria vero non.
Unde non videtur eis quod oppositio
contraria possit resolvi in contradicto-
riam. Dicendum est ergo eis quod ens
uno modo dicitur quod significat verita-
tem propositionis, ut dicitur V Metaph.
Ideo enim ita vera est negatio entis de
eo quod non est, sicut ejus affirmatio de
eo qiiod est ; oppositum, necessa-
et per
rio erit falsa affirmatio entis de eo quod
non est, et negatio ontis de eo quod est.
Eo enim quod res estvel non est, oratio
dicitur vera vel falsa, secuudum Philoso-
negat aliquid quod est esse, sed negat
ahquid quod non est esse. Etideo duplex
est sermo quo dicitur quod uon est ni-
hil negat. Uno modo a parte prsedicati :
et hoc est illud quod negatur et sic :
verum est id quod non est nihil negare,
quia quod non est nihil est aliquid, et
esse aliquidaliquidest; ethocnegatur pcr
alterum contradictorium. Alio modo a
parte subjecti et sic de eo quod non
:
est, vere potest esse removeri. Unde,
cum negare pertineat ad compositionem
ipsa, cum a parte ipsius subjecti nihil
habeat,*rationem nou entis habet; a parte
vero praedicati aliquid habet ipsa com-
positio et ideo a parte subjecti removet
:
naturam rei et proprietatem subjecti; a
parte vero prajdicati naturam non remo-
vet, sed inhaerentiam tantum. Quod autem
dicunt contraria simul falsa, contradic-
toria vero nou; hoc est in propositioui-
bus ratione signorum quae in contrariis
:
sunt uuiversalia ex utraque parte in ;
contradictoriis vero non, sed ex una tan-
tum. Cum enim praedicatum aliquod
contingenter inest alicui subjecto, non
potest universaliter de eo affirmari vel
negari nisi falso; et ideo falsitas quae
est in talibus propositionibus accidit quia
accipitur utsubjectum contrariorum quod
non est subjectum secundum se, sed
secundum aliquid sui, non tamen quod
secundum se denominari potest unde :
falsitas attenditur a parte subjecti, et
non a parte contrariorum : et ideo cau-
34
530 DE QUATUOR OPPOSITIS.
satur ex additione signorum signa au-
: rum, ut dictum est. Et ideo quando ne-
tem subjectis habent addi. Si vero atten- gatur alterum extremorum de subjecto
datur natura ipsorum contrariorum tau; ahquo, ut album, patet quod ipsa negatio
tum, inter quae est oppositio, non erit supponit aliquid, a quo removet albedi-
convenientia in Sienim accipia-
falsitate. nem, scilicet subjectum; et similiter
tursubjectum secundum quod natum est quod removetur. In contradictoriis autem
subjici contrariis, ut corpus, impossibile absolute non praesupponitur aliquid tam-
est simul falso affirmare et negare de eo quam subjectum, cum nou habeant me-
alterum contrariorum : ut puta, si acci- dium, ut dictum In oppositis vero
est.
piatur aliquis homo ut subjectum sanita- relative non est transmutatio; sed tamen
tis et aegritudinis, affirmatio unius con- ipsa relatio quandoque sequitur transmu-
trariorum de eo estnegatio ejusdem quod tationem, sicut sunt relativa quae se-
est affirmatio alterius et ideo nec simul
: quuntur generationem naturaliter. lu
verae sunt nec simul falsae, sicut nec duae aliisvero generibus super quae relatio
contradictoriae absolute. Considerandum fundatur, vel est transmutatio inter ipsa
est ergo quando aliquid reperitur in con- extrema, sicut relatio inter esse et uon
trarie oppositis, utrum hoc sit a parte esse, et hoc pertinet ad genus substan-
subjecti, aut a parte extremorum. Si a tiae : vel ipsum genus consistit in ipsa
parte extremorum, attribui debet ipsi transmutalione, ut actio et passio. Trans-
oppositioni sccundum se. Si autem a mutatio autem multas habet species, ut
parte subjecti, nonnisi per accidens et ; patet in hb. Phys. sed motus qui est
:

ideo acciditquod duae propositiones con- una species, non est nisi iu tribus ge-
trariae sunt simul falsae a parte subjecti neribus, ut ibidem patet. Et haec de qua-
propositionis, et non ratione extremo- tuor oppositis dicta sufficiant.

OPUSCULUM XXXIV
DE DEMONSTRATIONE.
(edit.
Ad habendum cognitionem de demons-
tratione, sciendum quod demonstratio
est syllogismus ex veris, primis et imme-
diatis, notioribus, eausisque
prioribus,
conclusionis : et hsec est demonstratio
potissima aut ex tahbus quae per ahqua
: tis est habere angulum extrinsecum
vera et primaprincipium sua^ cognitionis
sumpserunt et haec est demonstratio
: oppositis et propter hoc passio inest
non potissima. Unde sciendum est quod
tria exiguntur ad demonstrationem sci- :
licet subjectum, passio et dignitas. Sub-
jectum est de quo praedicatur passio.
Passio autem est accidens per se conver-
tibile cum subjecto de quo prffidicatur.
Estergo demonstratio potissima, quando
praedicatur passio de subjecto universali
per medium quod est defmitio dicens
quid et propter quid. Subjectum autem
universale passionis alicujus estquod est
convertibile cum sua passione, et quod
habet causam intra se suae passionis
unde triangulus est subjectum universale
hujus passionis, quae est habere tres an-
gulos quod est convertibile cum sua
: tionemajoricadit secundusmodus dicendi
passione, quia quidquid est triangulus,
habet tres aiigulos etc, et e converso
et triangulus in eo quod triangulus est,
habet angulos. Subjectum particulare est
quod non est convertibile cum illa pas-
sione, et non habet causam intra se suae
passionis, ut isosceles ; quia non quid-
quid habet angulos tres, est isosceles
quia isosceles in eo quod isosceles, non
habet tres angulos, sed in eo quod trian-
gulus. Definilio vero dicens quid, est de-
finitiodata peressentialia, et est defmitio
subjecti, ut triangulus est figura plana
((
tribus lineis contenta. » Definitio vero
propter quid, est definitio data per cau-
;
ROM. XXXVIII.)
sam, et quae est definitio passionis, quia
defmitio passionis dicit causam inhaeren-
tiae passionis in subjecto, per quod sub-
jectum passio habet esse verbi gratia,
:
habere tres angulos aequales duobus rec-
aequalem duobus rectis intrinsecis sibi
:
triangulo per suam definitionem. Si au-
tem quaeratur propter quid habet trian-
gulus etc. respondetur quod habet an-
:
gulum extrinsecum aequalem duobus
rectis sibi oppositis. Et dico quod defi-
nitio dicens quid et propter quid, quai
scilicet est ex oppositis, et ita ex defini-
tione subjecti et passionis, est medium
in demonstratione, propter
potissima
quam praedicatur passio propria de sub-
jecto universali et adaequate verbi gra- :
tia :omnis figura plana tribus lineis
;
contenta, habens angulum extrinsecum
wqualem duobus intrinsecis sibi opposi-
tis, habet tres angulos etc. In proposi-
per se, qui est quando definitum praedi-
: catur de defmitione. Sed omnis figura
plana tribus lineis contenta habet angu-
lum extrinsecum aequalem duobus in-
trinsecis sibi oppositis. In hac minori
cadit primus modus, qui est quando de-
finitio vel pars definitionis praedicatur de
subjecto, qui est cum reduplicatione
causae ut luna propter intcrpositionem
:
interemptus propter in-
terrae deficit; et
teremptionem interiit. Aliud exemplum
est de potissima demonstratione. Omne
corpus naturale illuminatum asole priva-
tum luce aterrae objectu deficit. Luna est
hujusmodi. Ergo luna deficit. Et probatur
 :

532 DE DEMONSTRATIONE.
passio per definitionem dicentem quid et habet tres, sed in eo quod triangulus. Aut
propter quid. Demonstratio vero non po- demonstratio non potissima fit aliter
tissima fit multipliciter scilicet, quando
: scilicet quando probatusetfectus per cau-
praedicatur passio de subjecto particu- sam remotam, vel quando probatur causa
lari per medium quod est subjectum per effectum ut si probetur habere tres
;

illius passionis quia scilicet subjectum

; de isoscele non per triangulum qui est
est causa proxima passionis in subjecto causa proxima et immediata isoscelis, ut
particulari, ut si probatur habere tres de dictum est, sed per figuram planam etc,
isoscele per triangulum scilicet, Omnis : quae est defmitio trianguli et suse passio-
triangulus habet tres isosceles est trian-
: nis, dicens quid et propter quid, quod est
gulus Ergo isosceles habet tres. Unde
: causa proxima respectu subjecti univer-
iste syllogismus potest esse sophisticus, salis, et causa remota respectu subjecti
vel dialeclicus, vel demonstratio particu- particularis. Item demonstratio
aliter fit
laris. Syllogismus enim sophisticus est, non potissima, quando probatur causa
si probetur de subjecto particulari tam- per efTectum, ut si de planeta probetur
quam de subjecto uuiversaH et converti- prope esse per non scintillare, hoc modo
bili, propter identitatem quamhabet isos- omne corpus luminosum non scintillans
celescumtriangulo quandoenim propter
: est prope positum visui. Sed planeta est
identitatem in parte subjecti cum pr«di- hujusmodi. Ergo prope ponitur nobis.
cato movetur ad credeudum quicquid Ilic enim demonstratur causa ejus quod
dicatur de uno et de altero, est fallacia est non scintillare, et non e converso :

accidenlis. Syllogismus dialectus estprout non enim quia planeta non scintillat, est
probatur passio de illo, ut de isoscele, ut prope positus, sed quia prope positus non
de subjecto particulari per triangulum, scintillat. Si vero per corpus luminosum
inquantum est commune praedicabile demonstretur non scintillare, demonstra-
quoddam de pluribus manifestum est
: bitur cffectus per causam. Simile est si
enim quod in syllogismo dialoctico est probetur dc Iiina quod sit circularis, quia
communc prsedicabile de pluribus. Itcm augetur circulariter, hoc modo Omue:

demonstratio particularis est, quando corpus luminosum vel aptum illuminari

passio de isosccle ut de subjecto particu- in quo lumen augetur circulariter, est
lari pcr triangulum, secundum quod est circulare luna augetur circulariter, ideo
:

causa proxima passionis in subjecto par- est circularis. Sed quia circularis et
ticulari triangulus enim est causa pro-
: spha^rica est luna, ideo lumen circulari-
xima quare isosceles habet angulos tres : ter augetur et sic patet quod diximus.
:

non enim isosceles in eo quod isoscelcs,

 OPUSCULUM XXXV *.

BE FALLACIIS AD QUOSDAM NOBILES ARTISTAS

(eDIT. ROM. XXXIX.)

Quia logica est rationalis scientia, et dendum. Per hoc quod dicitur actus,
ad ratiocinandum inventa; ratiocinari tangitur disputationis genus et perhoc :

autem contingit recte, et non recte : quod dicitursyllogisticus, tangitur dispu-

utrumque enim ad logici consideratio- tationis instrumentum, scilicet syllogis-
nem spectat, ut perrectam ratiocinatio- mus, sub quo comprehenduntur omnes
nem adrei veramcognitionemperveniat, alisespecies argumentationis et disputa-
etfalsamratiocinationem vitandoerrorem tionis sicut imperfectum sub perfecto ;

falsitatis evitet. Uterque autem ^ ratioci- et per hoc distinguitur disputatio ab ac-
nandi modus competit uni homini, et ad tibus corporahbus, ut currere vel come-
seipsum et ^ ad alium nam et secum ali-
: dere et ab actibus voluntariis, ut amare
:

quis considerans potestrecte et non recte et obedire nam per hoc quod dicitur
:

ratiocinari,et cum alio conferens. Sed unius ad alterum, tanguntur duae per-
cum aliquis secum considerans ratiocina- sonae opponentis et respondentis, inter
tur nonrecte,prseterintentionemhocacci- quas vertitur disputatio etiam hoc addi-
:

dit;quia nullus suiipsius deceptionem in- tur ad difTerentiam ratiocinationis quam

tendit. Cum autem ad alium ratiocinatur habet qui secum ratiocinatur. Per hoc
non recte, contingit quandoque ex inten- autem quod dicit, ad propositum osten-
tione ratiocinantis, cum scilicet aliquis dendum, tangitur disputationis effectus,
de altero intendit vel experimentum su- sive terminus, aut fmis proximus et :

mere, velvictoriamhabereadsuigloriam. per hoc distinguitur disputatio a syllo-

Ratiocinatio autem qus ad seipsum est,
syllogismus dici potest, sive aliqua alia
species argumentationis. Sed ratiocinatio
quae est ad alterum, non solum est syllo-
gismus sed * argumentatio, sive ^ dispu-
tatio vertitur enim inter duos, scilicet
:
inter opponentem et respondentem
ideo de falsis ratiocinationibus tractaturi,
primo de disputatione incipiendum est.
— tativa
Disputatio est actussyllogisticusunius
ad alterum ad aliquod propositum osten-
gismisexempiaribus, qui non inducuntur
ad ostendendumpropositumaliquod, sed
ad formam syllogisticam exemplifican-
dam.
—
; et
Disputationis autem quatuor sunt spe-
cies : scilicet doctrinalis, dialectica, ten-
et sophistica, quae etiam alio
nomine dicitur litigiosa. Doctrinalis sive
demonstrativa est qu* ad scientiam ordi-
natur, procedens ex primis et veris et
per se notis, et propriis principiis illius

* Divi?io hujus opusculi in capit. deest in Cod... * Parm. : « vel. »

' Parm. omittit ; « autem. » s
Parm. : « sed. »
' Parm. omittit : « et. »
S34
scientiae de quafit disputatio ethoc ver-
titur inter docentem et addiscentem. Dia-
lectica vero dispulatio etiam est ex pro-
babilibus procedens, et ad opinionem vel
propositum tendens. Probabilia autem
dicuntur quae videntur omnibus aut plu-
ribus ^ vel sapientibus et his "-, aut om-
nibus, aut pra^cipuis aut maxime notis.
Tentativa autem disputatio est quae ordi-
natur ad experimentum sumendum de
aliquo per ea quae videntar respondcnli.
Sophistica autem est tendens ad gloriam,
ut sapiens esse videatur unde dicitur
sophistica quasi apparens sapientia et
procedit ex his quai videntur esse vera
sive probabilia, et non sunt vel simpli-
citer falsas propositiones assumendo,
quffi vidcntur esse verae vel in virtute
falsarum propositionum argumentando.
Locales enim argumentationes sunt in
virtute verarum propositionum, ex qui-
bus tota virtus argumentationis pendet,
sicut ista argumentatio Socrates est
homo ergo Socrates est animal, proce-
: falsum est inopinabile, sed non conver-
dit ex virtute hujus propositionis De
quocumque praedicatur specics, et gcnus,
quae est simpliciter vera. Sophistice sic
argumentatur Socrates cst animal ergo
: :
esthomo, quae in virlute hujtis proposi-
tionis falsae procedit De quocumqnc : licem et infortunatum si ipse sit peccator.
praedicatur genus, et species. Relictis
aliis disputationibus, ad praesons de bis
quap ad sophisticam pertincnt intondimus.
Quia vero sopbistica, ut diotum ost, ad
gloriam tendit, volens sapiens vidcri
hoc autem asscqui studot per hoc (juod
de adversario cum quo disputatvictoriam
habeat apparenlcm : quod quidem
cum ipsumadaliquod inconvouiens ducat:
ideo terminus disputationis sopbisticao
est aliquod inconvoniens, ad quod so-
pbista ducere nititur respondcntem, et
hoc dicitur meta, idest finis vel terminus.
Unde do duobus oportot tractaro primo
dc hujusmodi motis, sccundo de modis
argumcntandi, quil)us sophista» nituntur
ad mctas ducore respondentcm. Sunt au-
tem mctae quinque scilicol redargutio,
: ropotatur ad majorom oxprossionom non
falsum, inopinabile, soloocismus ot nuga-
tio. Kodargutio cst praMiogati concossio,
vel prseconcessi negatio in eadem dispu-
tatione vi argumentationis factae ut si
respondons nogavorit so carnos crudas
comedisso, sopbistico contra arguat sic
Quicquid cmisti comcdisti carnes crudas
' Parm. omittit : « aiit pluribus. »
DE FALLACIIS.
; emisti, ergo carnes crudas comedisti.
Si vi hujusmodi argumentationis respon-
dens concedat quod prius negaverit, est
redargutus et talismodus argumentandi
:
dicitur elenchus, si bonus sit syllogis-
mus vel dicitur apparens elencbus si
:
videatur et non sit aut syllogismus, aut
contradictio. Est autem olenchus syllo-
gismus contradictionis. Si autem non in
eadem disputatione, vel vi argumenti,
sed propria voluntate aliquis negat con-
cessum, vel concedat negatum, non est
: redargutio. Falsum autem, secundum
quod hic sumitur, est aliquod manifes-
tumfalsum, velconcessio alicujus mani-
; feste falsi, quod rospondens concedere
cogitur vi sophisticae argumentationis :
; sicut hic Omnis canis estlatrabilis. Cce-
:
leste sidus est canis. Ergo coeleste sidus
est latrabilo. Inopinabile est quod est
contra communem opinionem omnium,
vel plurium, quod tamen non est fal-
: sum. DifTort autem a falso, quia omne
: titur quia aliquid est contra opinionem
:
communem, quodtamen non est falsum,
erit tamen inopinabile sicut stellam :
esse majorem terra, et aliquem regom
divitom ot felicem osse miserum et infe-
,
Ad quod potost sophistice sic aliquis duci.
Quomcumque contingit ab aliquo vinci,
cst infolix, quia ille qui vincitur est in-
felix.Sed rcgemcontiugit ab hoste vinci,
: ergo est infelix. Soloecismus est vitium
in contoxtu partium orationis contra re-
gulas artis grammaticae factum, ut vir
fit, alba, et hominos currit et ad hoc potest :
aliquis sic sophistice duci, Tu scis hoc.
IIocautcm ost lapis. Ergo tu scis lapis,
quod grammatice non dicitur. Nugatio
autom est ejusdem rei ex eadom parte
inutilis repetitio, ut homo currit. Dico
: autcm ox oadem parte ; quia si ponatur
idom in suljjocto et in praedicato, non
crit nugatio, ut hic homo osthomo. luu-
tilis autem repotitio dicitur, quia si idem
orit nugatio, ut cum dicitur, Dous Dous
mous, respice in mo. Ad boc potcst aliquis
sic duci sophistice. Iste nasus est simus.
: Scd simus idom ost quod nasus simus.
Igitur istc nasus ost nasus simus. Et
: cst scionchim, quod ista inconvonicntia
: rospiciunt divcrsasscicntias nam redar- :
' Parm. « sapientibus, aut omnibns, vel pree-
:
cipuis et magis nolis. »
 OPUSCULUM XXXV. 535

gutio estcontra Metaphysicam, ad quam pium motivum, quia movet hominem ad

pertinet consideratio hujus primi princi- hoc ut argumento sophistico assentiat :

pii, Contradictoria non sunt simul vera. et hoc est in praidicto argumento unio
Falsum vero est contra scientiam natii- accidentis ad subjectum aliud est prin-
;

ralem, quae considerat res sensibiles, in cipium defectus, quia scilicet facit defec
quibus veritas et falsitas est manifesta : tum argumento et voca-
necessitatis in ;

et similiter contra mathematicam, in qua tur etiam causa non existentiae, quap. in
est maxima certitudo. Inopinabile vero praedicto argumento est diversitas sub-
est contra Dialecticam, quae procedit ex jecti et accidentis. Ex his autem duobus
probabihbus quae sunt secundum opinio- contingit hominem falli quia scilicet :

nem omnium pluriumsapientum. So-

vel apparet aliquid et non est. Unde locus
loecismus est contra Grammaticam nu- : sophisticus aUo nomine fallacia dicitur,
gatio est contra Rhctoricam, cujus est quia scilicet est causa fallendi quantum
ornate loqui. Et sic dum in scientiis sin- est de se, Hcet aliquis non fallatur per
gulis ad inconveniens sophista ducit res- ipsum inactu, nisi ignorantia adveniente.
pondentem, apparet circa omnia sciens Sicut autem loci dialectici distinguuntur
esse. penes diversas habitudines, ex quibus
Nunc autem '
restat videre de modis maxime causatur firmitas argumenti et
argumentationum, quibus ad praedicta argumenta ipsa sumuntur; ita et loci
inconvenientia sophista nititur ducere sophistici sive fallaciae distinguuntur pe-
respondentem. Est autem sciendum, quod nes principia motiva, ex quibus apparet
sicut argumentatio dialectica firmitatem esse firmitas in sophisticis argumentis.
habetex loco vero, ita argumentatio so- lloc autem contingit dupliciter. Uno qui-
phistica apparentem firmitatem habet ex demm*do ex parte vocis, quando propter
loco apparenti. Locus autem verus fir- unitatem vocis creditur esse unitas rei
mitatem dialecticae argumentationi prae- per vocem significatae sicut illa quae per
;

stans, est habitudo inferentis ad illatam^ nomen canis significantur, unum esse
quae dicitur maxima, vel differentia maxi- videntur, quia hoc nomen « canis » est
mae, ut genus, species, totum et pars : unum. Alio modo ex parte rei ex eo :

ex quorum habitudine veritas maximae scilicet quodaliquae res quae aliquo modo
propositionis oritur super quam funda- conveniunt, simpliciter unum esse vi-
tur veritas dialectici argumenti sicut ex : dentur, sicut supra dictum est de subjecto
habitudine speciei ad genus sumitur et accidente.
haec maxima, De quocumque praedicatur
species, et genus ex quo hoc argumen-
:
•
—
tum formatur, Socrates est homo, igitur
Socrates est animal. Et simihter locus
sophisticus consistit in habitudine infe- Locorum igitur sophisticorum sive fal-
rentis ad illatum, ex qua sumitur aliqua laciarum quaedam sunt in dictione, quae-
falsa propositio, sed apparens vera, se- dam extra dictionem. In dictione quidem
cundum quam procedit sophisticum ar- locus sophisticus sivefallaciaest, quando
gumentum: sicutcum dicitur Cognosco : principium motivum sive causa apparen-
venientem. Coriscus est veniens. Ergo tiae est ex parte vocis extra dictio- :

coguosco Coriscum. Hicenim proceditur nem vero quando est parte rei. Ex parte
ab accidente ad subjectum, scilicet a ve- autem vocis est principium motivum sive
niente ad Coriscum, secundum virtutem causa apparentiae ex eo quod una vox
hujus maximae, Quicquid est verum de multa significat quod contingitper mul-
:

accidente, et de subjecto quae quidem : tiplicationemvocum. Estautemmultiplex

maxima falsa est propter diversitatem triplex : scilicet actuale, potentiale, et
accidentis et subjecti videtur tamen ; phantasticum. Actuale est quando una
vera propter convenientiam utriusque. vox in nullo variata multa significat et :

Unde ad praedictum locum sophisticum hoc si sit in una

dictione, dicitur aequi-
duo concurrunt unum quod est causa
: vocalio, ut in hoc nomine, canis, pro
apparentiae, quod facit argumentum ap- latrabili, ccelesti sidere et pro pisce,

parere bcnum ; et dicitur etiam princi- marino ; si in oratione, dicitur Amphi-

' Parm. omittit : « autem. »

o36 DE FALLACIIS.
bologia, ut liber Aristotelis, idestab Aris- que accipitur vera et sic non est verus ;

totele factus vel possessus. Multiplex
potentiale est, quando una vox aliquo
modo secundum prolationein variata
multa quod quidem est in
significat
secundum accentum, ut pendere,
dictione
secundum quod gravi vel acuto accentu
profertur, multa significat. In oratione
vero est secundum compositionem et di-
syllogismus, cum non sit idem terminus
medius. Si autem accipiatur ut idem si-
gnificans in utraque, sic altera praemis-
: sarum est falsa. Sicut autem oportet in
syllogismo idem medium bis sumi in
prsemissis, ita oportet duas extremitatcs
bis sumi in syllogismo, in praemissis
scilicet semel, et semel in conclusione :

visionem, ut, duo et tria sunt quinque : undc eadem ratione potest fieri paralo-
hsec enim oratio diversa significat com- gismus, si sit aquivocatio in allera ex-
posite vel divisim prolata. Phantasticum tremitatum,ut hic Grammaticidiscunt. '
:

vero, idest apparens multiplex, est quando Grammatici sunt scientes; ergo scientes
una dictio secundum rei veritatem unum discunt discere enim aequivocum est
: ;

significat et videtur etiam aliquid ahud nam uno modo discere idem est quod in-
significare : sicut hoc nomen « homo » telligere docentem et sic, scientes^dis- ;

significat quale et quid et videtur signi- cunt. Alio modo idem est quod accipere
ficare hoc aliquid, ut dicitur in Prxdica- scientiam ab aliquo ; et sic scientes non
moitis ; et dicitur tigura dictionis, quasi discunt. Sccunda species est, quando
dictionis similitudo. Sunt igitur loci so- unum nomen principaliter unum signi-
phistici in dictione sex : scilicet a»quivo- ficat, etmetaphorice sive tran-
aliud
catio, amphibnlogia, accentus, composi- sumptive hoc verbum « ridere ^ »
: sicut
tio, divisio, et figura dictiouis. principalifer significat actum hominis
proprium metaphorice autem sive tran-
;

sum[)tive significat prati floritionem : et

formatur sic paralogismus Quidquid :

ridet, habetos. Pratumridet. Ergopratum

Primo dicendum dc a^qui-
igitur est habet os; vel sic 0>iidfpiid currit, habet :

vocatione. Est autem a^quivocalio unius pedes. Navis currit orgo habet pedes.
'"'

et ejusdem nominis diversa significatio; Non sequitur : quia « ridct » et « cur-

autemtequivocationis est dcceplio
fallacia rit :primo sumuntur proprie, et postea
))

proveniens ex eo quod unum nouien transumptive. Et ad hanc speciem redu-

[dura significat. Principium autem nioti- citurmultiplicit s nomiuum analogorum,
vum hujus fallacia*, sive causa apparen- qua» dicuntur de pluribus secundum "^

liffi in a-quivocatione est unitas dictionis prius et postorius sicul sanum dicitur :

ejusdem simpliciter; quod dicitur ad dif- aliquando de animali, urina et diaeta :

ferentiam Accentus, in quo non est diclio ct formafur paralogismus sic Omne :

una simpliciter, sed solum iii pofentia. sanum habet vitam. Sed urina est saua;
Principium autom non exisfentia^, cst * -
ergo urina habet vifam. Non sequitur :

diversitas rci ^ significata^ Specics autom quia « sanum » primo sumitur pro eo
sive modi ajqiiivocationis suut trcs. quod principaliter significat, scilicet ha-
Prima species est quando una dictio bcre sanitatem, secundo pro eo quod
principahtcr plura significat ut hoc no- : posfcrius significat, scilicet pro signante
men « canis » principaliter siguificat sanitatom. Ad hanc etiam spociem redu-
latrabile animal el marinam belluam et citur mulfiplicifas pra»positionum quia :

coeleste sidus et formatur sic paralogis-

: pra'positio unam habet habitudinem per
mus, idest apparons syllogismus Omnis : prius, et aliam per posterius et forma- :

canis est latrabilis. Cddesfe sidus ost tur sic paralogismus lu quocqmque est :

canis. Igitur co^lcste sidus est latraltilo. sanifas, illud ost animal. Sed sanitas est
Sed non sequitur : quia hoc nomen iu lumioruin adaMfuatione ergo humo- :

« canis » aliud significat in prima ct rum a{laM[uatio cst animal. Non sequitur :

aliud in secunda, secundum quod utra- quia haec pra^positio « in » primo desi-

* Parm addit : « motivum esse. » etenim, « videre » non proprium est hominis.
* Parm. addit « sivo dcfoctus. »
: Nam alia animalia vident ; sed iuter animalia
' Parm. « rerum sif^nificatarum
: » soius homo ridet.
* Parm. oraitlit: « hic. » * Parra. ; « Titter currit if?itur Tiber. :
»
* Nori ut iu Parin. : « videt ». — « Ridere. ' Parm. omittit « de pluribus. » :
 ;

OPUSCULUM XXXV. 337

gnabat habitudinem accidentis ad subjec- cum genitivo in habitudine possessionis

tum, secundo habitudinem effectus ad ad possidentem, secundo in habitudine
causam. Tertia species est, quai provenit effectus ad causam. Secunda species pro-
exdiversaconsignificatione, quae quidem venit ex eo quod una oratio plura signi-
attenditur circa accidentia partium ora- ficat propter diversam ordinationempar^
tionis, sicut secundum tempus, nume- tium, ex eo quod aliqua dictio potest
rum, genus, personam et similia : et sic construi cum alia transilive vel intransi-
formatur paralogismus Quicumque ; tive, sicut hic : Quidquid videt aliquis,
surgebat, stat. Sedens surgebat ergo : hoc videt. Sed columnam videt. Ergo
sedens stat. Non sequitur quia « se- : columna videt. Non sequitur quia hsec:

dens » in minori propositione sumebatur dictio « hoc » construitur cumhocverbo,

ut est praeteriti temporis imperfecti, in videt, transilive, et est accusativi casus;
conclusione secundum quod esttemporis et sic est vera; et estsensus Qui videt :

praesentis *. rem aliquam, est videns eam. Alio modo

potest construi intransitive, et tunc est
nominativi casus, et tunc est falsa, et
est sensus Qui videt rem unam, illa res
:

videt : conclusio et simi-

et sic procedit :

Sequitur videre de amphibologia. Sicut hter hic Quoscumque volo me accipere,

:

autem aequivocatio provenit ex eo quod volo quod ipsirecipiant me. Sed pugnan-
dictio penitus eadem plura significat, sic tes volo me accipere ergo volo quod :

amphibologia ex eo quod una oratio pe- ipsi recipiant me. Non sequitur quia :

nitus eadem plura significat, unde dici- « me » potest construi cum boc verbo
tur amphibologia ab amphi » quod estf( accipere transitive et intransitive; et in
dubium et « bole » quod est sententia et uno sensu est vera, et in alio falsa : si-

« logos » sermo, quasi dubia sententia militer hic : Quicumque sunt Episcopi,
sermonis. Fallacia autem amphibologiae sunt Sacerdotes. Isti asini sunt Episcopi.
est deceptio proveniens ex eo quod una Ergo isti asini sunt Sacerdotes. Non se-
oratio penitus eadem plura significat et : quitur quia minor est duplex, ex eo
:

dico « penitus eadem » ad differentiam quod « Episcopi » potest esse nominativi

orationis quae composita et divisa plura casus et construi intransitive, et sic est
significat. Causa apparentiae, siveprinci- falsa vel potest construi transitive, et
:

pium motivum amphibologiae est unitas sic est genitivi casus et est vera. Et est
orationis plura significantis; causa vero attendendum diversitas casuum quod
non existentise, sive principium defectus pertinetad fallaciam aniphibologiae, quia
est diversitas significationis. Species au- casus accidunt dictioni secundum quod
tem amphibologiae sunt tres. Prima spe- construitur cum alia dictione; diversitas
cies provenit ex eo quod una oratio prin- vero aliorum accidentium pertinet ad
cipaliter plura significat manente eadem aequivocationem, quia alia accidentia ac-
constructione, propter diversam habitu- cidunt dictioni secundum quod in se
dinem constructorum sicut haec oratio : considerantur. Tertia speciesest, quando
« hber Aristotelis
plura significat, si
» una oratio principaliter significat unum,
semper istae duae dictiones construantur et aliud metaphorice sive transumptive,
eodemmodo sed tamenpropterdiversam
; sicut haec oratio Littus aratur, princi- :

habitudinem diversa signiflcant. Potest paliter significat littoris scissuram, tran-

autem intelligi secundum habitudinem sumptive vero operis amissionem et :

effectus ad causam, vel possessi ad pos- formatur sic paralogismus Quandocum- :

sidentem : et formatur sic paralogismus: que littus aratur, tunc terra scinditur,
Quidquid est Aristotelis, possidetur ab Sed quando indocills docetur, littus ara-
Aristotele. Iste liber est Aristotehs. Ergo tur ergo quando indocilis docetur,
:

possidetur ab Aristotele. Non sequitur, terra sequitur propter

scinditur. Non
quia primo construebalur nominativus muitiplicitatem praedictam.

* Codex S. Genov. non habet : « Quicumque rantem et ideo si teneretur pro laborante, tune
;

sanabitur, sanus est, Laborans sanabitur. Igitur minor est falsa quia simul esset sanus et labo-
;

laborans sanus est. Minor et conchisio sunt du- rans, quod falsum est. Si autem tencatur pro
pUces qiiia hoc participium « laborans » signi-
:
laborante nunc, vera est, quia potest esse nunc
licattempus praesens ct prsteritum imperfectum laboraus, et tuuc poterat esse sanus : et e con-
unde signilicat laborantem tunc, et nunc labo- verso de conclusione. »
 ;

538 DE FALLACIIS.
Sequitur de fallacia compositionis et mus : Quemcumque possibile est esse
divisionis in quibus, sicut supra dictnm
: album, possibile est quod ipse sit albus.
est, deceptio provenit ex potentiali mul- Sed nigrum possibile est esse album.
tiplici unius orationis. Dicitur autem un,a Ergo possibile est quod niger sit albus.
oratio potentialiter multiplex pro co Non valet : quia iUud dictum, nigrum
quod dictiones eaedem diversimode com- esse album, potest supponere ei quod
poni possunt ad invicem, vel ab invicem dicitur possibile, vel ratione subjecti, et
distingui sicut cum dicitur
: Quidquid : tuncpossibilitas attribuitur subjecto dictl,
vivit,semper est, haec dictio « semper » et est modahs de re, et tunc est divisa et
potest componi cum hoc verbo « vivit, » vera; est enim sensus quod ille qui est
vel dividi ab eodem. Et quia oratio per niger, potentiam habet quod sit albus;
constitutionem partium constituitur, et vel potest idcm supponere ratione totius
ipsae partes se habent ad orationem sicut dicti, et modaJis de dicto, et est
sic est
materia, compositio vero sicut forma composita et falsa, ct est sensus quod
ubi sunt ergo eaedem partes, sed non ea- hoc dictum, album csse nigrum, sit pos-
dem compositio, est oratio eadem mul- sibilc unde
cst fallacia compositionis.
:

tiplex potentialiter et materialiter, sed Et potest etiam formari sic paralogismus.

non formaliter et actualiter. Et propter Quodcumque esse nigrum cst impossi-
hoc est multiplex potentiale, quia oratio bile, ipsum uon potcst esse nigrum. Sed
quae est una formaliter, potentialiter album esse nigrum est impossibile; igi-
phira significat et in hoc ditrerunt illae
; tur album non potest csse nigrum. Non
ab amphibologia, quia in amphi-
fallaciae valet quiaminor est duplex, sicut supra
:

bologia semper in eodem ponitur cum dictum est; et in sensu composito est
eodem, licet non uniformiter; unde est vera, et in diviso est falsa, unde est fal-
eadem compositio; et pcr consequens lacia divisionis. Sccundus modus prove-
eadem oratio formaUter et actualiter una nit cx eo quod aliquando praedicatum, in
est secundum multiplex actualc; hic au- quo plura adunantur per conjunctionem
tem non est actualis unitas et formalis, copulativam vel disjunctivam, potest at-
sed sohim potentiahs, quia unum com- tribui suhjecto conjunctim vel divisim.
ponitur cum diversis. Ditlerunt autem hae Si conjunctim, cst oratio composita; si
duae fallaciae, scilicet compositionis et divisim, oratio cstdivisa; et tunc si in
divisionis. Quando enim oratio in sensu sensu composito oratio est falsa, estfal-
composito est faisa, tunc cst fallacia se- lacia compositionis; si in sensu diviso
cundum compositionem; quando autem est falsa, cst fallacia divisionis, ut patct
in sensu diviso est falsa, tunc cst fallacia in his paralogismis Quicumque numeriis :

sccundum divisionem. Et nota quod tunc componitur ex duobus et tribus, est duo
oratio est composita, quando partos ma- et tria. Scd quinquc non sunt duo ct
gis debito ordinantur; et tunc ost divisa, tria. Ergo quinque non componitur ex
quando partes minus ordinantur. Causa duobus et tribus. Non scquitur media :

autem apparentia% sive principium mo- enim sive minor est duplex, ex eo quod
tivum est uuitas potentialis orationis hoc prapdicatum « duo et tria » potest
plura significantis; causa vero non exis- intclligi ct removcri a subjccto divisim,
tenti.-p, sive principium defectus est di- et sic est vcra est cnim sensus quod
:

versitas significationis, secundum quod quinque nec sunt duo, nec tria. Vel po-
intelligitur composita vcl divisa. Sunt test rcmovcri a subjecto conjunctim, ct
autem trcs modi sive tres species utrius- sic est falsa est cnim scnsus (luod duo
:

que fallaciae. Primusmodus est, quando ct tria simul juncta non sunt quinque.
ahquod dictum potest supponere verbo Unde in hoc sensu proccdit conclusio :

vel rationc totius, vel rationc partis si : uiidc cst fallacia compositionis. Et potest
rationc totius supponat, crit oratio com- sic formari paralogismus Qua^cumque :

posita; si ratione partis, erit divisa ora- sunt duo ct tria, sunt duo. Scd quinquc
tio; ct tuncsub composito sensu falsa
si sunt duo et tria crgo quinque sunt duo.
:

oratio crit, fnllacia est compositionis si ; Ila^c similitcr minor cst duplcx quia :

autem in sensu diviso est falsa, crit fal- in scnsu composito est vcra, ct in scnsu
lacia divisionis; si autcm in utroque sit diviso cstfalsa; unde est fallacia divisio-
falsa vel vera, tunc nuUa fallacia est; nis. Similc est si in prsdicato ponatur
quod ctiam in ahis multiplicibus intcUi- conjunctio disjunctiva, sicut hic. Omnc
gendum cst ct formatur sic paralogis-
: animal cst rationale vel irrationale. Sed
 OPUSCULUM XXXY. 539

non omne animal est rationale. Ergo « ferre » et sic est divisa et vera : est
omne animal est irrationale. Non valet : enim sensus quod ille qui modo potest
quia prima est duplex^ eo quod praedica- ferre unum solum pondus, potest quan-
tum potest attribui conjunctim subjecto, doque plura ferre unde est fallacia
:

et sic est composita et vera est enira : compositionis. Item, Quicumque vivit,
sensus quod de quolibet animali est ve- semper est. Jste asinus vivit ergo sem- :

rum dicere quod est rationale vel irra- per est. Non sequitur nam prima est :

tionale. Vel potest attribui divisim, et sic duplex, ex eo quod hoc adverbium
est falsa : est enim sensus quod altera « semper » potest componi cum verbo

istarum sit vera. Omne animal est ratio- « est » cum quo magis videtur componi,

nale, vel omne animal est irrationale; et sic est composita et falsa. Vel dividi
cum tamen utraque sit falsa : unde est ab eo, et componi cum hoc verbo « vi-

fallacia divisionis. Potest etiam sic for- vit » et sic est divisa et vera, unde est
mari paralogismus Quicquid non est
: fallaciacompositionis. E contrario est
rationale vel irrationale, nec est ratio- ut patet in his para-
fallacia divisionis^
nale nec irrationale. Sed non omne ani- logismis, Quocumque vides hunc percus-
mal est rationale vel irrationale ergo : sum, illo percussus est. Sed oculo vides
animal est quod nec est rationale nec hunc percussum ergo oculo percussus
:

irrationale. Non sequitur; nam minor est. Non valet quia minor est duplex,
:

est in sensu diviso vera, in sensu com- eo quod iste ablativus « oculo » potest
posito falsa unde est fallacia composi-
: componi cum hoc verbo, « vides » cum
tionis. Est autem sciendum quod quando quo magis videtur componi, et sic est
praedicatum comparatur ad subjectum composita et vera vel dividi ab eo, et
:

conjunctim, tunc conjunctio conjungit componi cum hoc participio « percus-

terminos; et sic accipitur in vi unius sum » et sic et divisa et falsa; unde est
propositionis, quia duo termini conjunc- fallacia divisionis. Item, Quicumque est
tim accepti sumuntur ut unum praedica- hodie natus, hodie primo incoepit esse.
tum, et cum simul attribuantur subjecto Sed tu es hodie natus, constat enim quod
subjectum erit etiam unum; ex uno au- hodie es, et es natus ergo hodie cce- :

tem subjecto et uno praedicato fit una pisti esse. Non valet quia minor est :

oratio. Quando vero termini in praedicato duplex, ex eo quod hoc adverbium

positi copulato vel diviso divisim sub- « hodie » potest componi cum hoc verbo

jecto attribuuntur, sic accipiuntur utduo « cs » et sic est composita et vera vel :

praedicata, et per consequens ut duo cum hoc participio « natus » et sic est
subjecta eis respondentia, et sic intelli- divisa et falsa. Et est notandum quod
guntur quasi du* orationes per conjunc- obliqui et adverbia magis videntur de-
tiOnem copulativam vel disjunctivam, terminare verbum quam participium, et
Tertius modus est, quando una dictio magis verbum principale quam secun-
potest conjungi diversis dtctionibus in darium quod implicatur in subjecto. Cum
locutione positis erit autem tunc se-
: enim dicitur, Quicumque currit, move-
cundum hoc composita oratio, quando tur « movetur » est verbum principale,
conjungitur cum dictione cui magis ap- « currit » secundarium in subjecto im-

paret, vel apta nata conjungi; diversa plicatum.

vero, quando ab ea disjungitur sicut :

in hoc paralogismo patet Quod potest :

unum solum ferre, plura potest ferre. Sed

quod solum unum potest ferre, non po-
test nisi unum ferre. Ergo quod non po- Sequitur de fallacia accentus. Accen-
test nisi unum solum ferre, potest plura tus autem, secundum quod hic sumitur,
ferre. Non valet nam prima est duplex,
: est modus pronuntiandi aliquam dictio-
ex eo quod haec dictio « solum » potest nem.Fallaciaautem accentus est deceptio
conjungicum hac dictione « potest, » proveniens ex eo (^uod aliqua dictio di-
cum qua magis videtur conjungi, et sic versimode pronunciata diversa significat.
est composita et falsaest enim sensus
: Sicut enim fallacia secundum composi-
quod ille qui non potest portare nisi tionem et divisionem est eadem oratio
unum solum pondus, potest plura por- materialiter, diversificata secundum for-
tare. Vel potest dividi ab hoc verbo « po- mam ; ita hic est eadem dictio materiali-
test » et conjungi cum hac dictione ter diversificata secundum diversum

540
modum pronuntiandi : et
est potentialis multiplicitas orationis, ita
est hic potentialis multiplicitas dictionis.
Causa apparenliae hujus
terialis unitas dictionis ; causa non exis-
tentiai est diversitas significationis
dictionis diversimode pronuntiatae.
autem quatuor modi hujus fallacise, se-
cundum quod quatuormodis contingit di-
versificarimodospronuntiandidictionem.
Primo namque variatur per diversos so-
nos sive accentus, qui sunt tres scilicet
accentus gravis, acutus et circumflexus.
Accentus acutus, sive sonus, est qui acuit
sive elevat syllabam, sicut patet in me-
dia syllaba cum dicitur Martinus » me-
ti
dia syllaba acuitur, sive elevatur; gravis
autem accentus est quideprimit syllabam
et deponit, sicut patet in
dictionis « Dominus
ultima syllaba
» et
hujus dictionis « Lucas » Circumflexus ; tet ergo
vero accentus est, qui acuit syllabam, et
postea deprimit, ut « Roma. » Primus
ergo modus hujus fallaciae est qui pro-
venit ex eo quodaliquadictio potest pro-
nuntiari gravi accentu, velacuto, vcl cir-
cumflexo. Acuto, ut patet in hoc parolo-
gismo Quoscumque justumcst pendere,
:
justum poenam. Sed bonos viros
est pati
justum est pendere. Ergo bonos viros
justum est pati poenam. Non sequitur
quia in prima « pendere » sumebatur
prout fertur acuto accentu, in secunda ut
fertur gravi, et sicidemest pendere quod
donare poenam. Secundo modo variatur
modus pronunliandi accentus secundum
diversa tempora qua» sunt duo scilicet
: cia figurai diclionis estdeceptio provo-
productio in syllaba longa, et corrcptio
in syllaba brevi. Secundus quidem pro-
venit ex eo quod aliqua syllaba alicujus
dictionis potest corripi vel pro(hici ut ;
patet in lioc paralogismo Omnis populus
est arbor. Sed aliqua gens cst populus
igitur aliqua gens est arbor. Non valet
quiahaec liictio «populus » aliud significat
secundum quod prima syilaba ejus pro-
ducitur, quiasicsignificat arborem quam-
dam etaliud secundum quod corripitur,
; rei,
quia sic significat gentem. Tertio modo
variatur modus pronuntiondi dictionem
secundum diversitatem spiritus, qui qui-
dem diversificatur secundum asperum vel
lene aspcr quidem spiritus desiguatur
: tres
per hanc figuram « h » lcnis vero spiritus
est, quando sine aspiratione syllaba
fertur. Tertius modus hujus
venit ex eo quod syllaba potest leniter
vel aspere proferri, ut patet in hoc para-
;
DE FALLACIIS.
ideo sicut ibl logismo:Quicquidhamatur,hamocapitur.
Sed vinum amatur igitur viuum hamo :
capitur. Non valet qnia primo « hama-
:
fallaciae est ma- tur » profertur aspere, postea leniter :
similiter hic Omnis ara est in templo.
:
sive Stabulum porcorum est hara igitur sta- :
Sunt bulum porcorum est in templo. Non se-
quitur quia hoc nomen « ara » primo
:
profertur leniter, postea aspere. Quartus
modus provenit ex eo quod aliquid po-
test proferri ut una dictio vel plures, ut
; hic Tu es qui es. Sed quies idem est
:
quod requies. Ergo tu es requies. Non
sequitur quia haec dictio « qui es » primo
:
sumitur ut oratio, postea ut dictio una :
similiter hic Quicquid Deus fecitinvite,
:
fecit invitus.Sed racemos fecit in vite :
igitur racemos fecit invitus. Non sequi-
media hujus tur quia primo haec dictio « invite » su-
:
mitur ut una dictio, postea ut plures. Pa-
ex praedictis quod accentus
denominatus secundum quod ab eo de-
nominatur haec fallacia, communior est
quam accentus qui dividitur pergravem
et acutumet circumflexum, quia com-
prehendit sub se et hunc accentum, et
ahos tres, ut dictum est.
—
:
Sequitur de fallacia figurae dictionis.
Figura dictionis, prout hic sumitur, est
similitudo unius dictionis ad alteram, si-
cut aliquid dicitur ad figuram alterius
factum quod ei assimilatur uude falla- :
niens ex eo quod aliqua dictio similis
alleri dictioni videtur habcre eumdem
modum significandi, cum tamen non
liabent ut haec dictio « homo » videtur
;
: significare hoc aliquid propter similitudi-
nem quam habet cum nomiuibus signi-
: ficantibus substantias particulares et :
sic in hac fallacia non est multiplex ve-
rum, sed phantasticum quia uua dictio :
non significat plura secundum veritatcm
sedhabet unum modum significandi,
etvidetur habere alium. Causaapparentiae
est similitudo unius dictionis cum alia
dictione ;. causa vero non existentiae est
diversus modus significandi. Sunt autcm
modi hujus fallaciae. Primus modus
provenit ex eo quod dictio qua". signifi-
pro- cat masculinum, sumitur ac si significa-
fallaciai pro- ret femininum vel neutrum, aut e con-
verso ut patet in hoc paralogismo
, :
Qua?cumque substantia coloratur albe-
 OPUSCULUM XXXV. 541

dine, est "alba. Papa coloratur albedine : omnis deceptio proveniens ex mutata
igitur Papa est alba. Non sequitur quia ;
suppositione terminorum unde cum di- :

cum Papa sit nomen viri, non significat citur Homo est spccies. Socrates est
:

foeminam, licet videatur propter similitn- homo igitur Socrates est species, hic
:

dinem quam habet cum nominibus foe- proceditur a simplici suppositione ad

mininis unde non habet sumi sub distri-
: discretam^ quse mutat quale quid in hoc
buto feminino. Yel sic Omnis substantia : aUquid.
colorata albedine, est alba. Sed vir est
substantia colorata albedine igitur vir :

est alba. Non sequitur quia masculinum / :

mutatur in foemininum. Secundus modus

provenit ex eo quod aliqua dictio quaj si- Sequitur de fallaciis extra dictionem :
gnificat per modum unius praedicamenti, quae in hoc differunt a fallaciis in dictione,
potest videri signiflcari per modum al- ut supra dictum est quia in fallaciis in
:

terius sicut hic

; Quicquid heri vidisti, : dictione principium motivum sive causa
hodie vides. Album heri vidisti ergo : apparentise est ex parte vocis in falla- :

album hodie vides. Non valet quia mu- : ciis autem extra dictionem est ex parte
tatur quid in quale vel Quantumcum- : : rei. Sicut enim in fallaciis in dictione de-
que emisti, comedisti. Sed carnes crudas ceptio provenit ex eo quod unum nomen
emisti ergo carnes crudas comedisti.
: plura significans accipitur ac si signifi-
Non sequitur quia mutatur quantum in : caret rnum, ita in fallaciis extra dictio-
quale vel sic Quotcumque digitos olim
: : nem deceptio provenit ex eo quod aliquae
habuisti, modo habes. Sed olim habuisti res aliquo modo convenientes vel difPe-
parvos ergo modo habes parvos. Non
: rentes accipiuntur ut eaedem simpliciter
sequitur quia mutatur quantum quan-
: vel diversae. Sunt autem fallaciae extra
titatis discretcB in quantum quantitatis dictionem septem : quarum prima est se-
continuffi. Et est notandum quod non fa- cundumaccidens,secundasecundumquid
cit fallaciam figurae dictionis mutatio pra^- secundum ignoran-
et simpliciter, tertia
dicamentorum quantum ad rem significa- tiam elenchi, quarta secundum petitio-
tam, sed quantum ad modum significandi. nem principii, quinta secundum conse-
Albedo enim significat qualitatem, sed si- quens, sexta secundum non causam ut
gnificateam permodum substantise, quia causam, septima secundum plures inter-
non significat eam ut inhserentem album ; rogationes ut unam. Accipiuntur autem
autem significat eam per modum quali- hae fallaciae secundum quasdam genera-
tatis,quia signiflcat eam ut inhffirentem. les entium conditiones nam ens aliud :

Et contingit hoc, quando quale quid mu- est per se, et aliud per accidens et se- :

tatur in hoc aliquid : unde hic non est cundum hoc accipitur fallacia accideatis.
fallacia figurse dictionis. Quicquid heri Item secundumperfectum etimperfectum
vidisti, hodie vides, Albedinem heri vi- accipitur fallacia secundum quid et sim-
disti igitur albedinem hodie vides. Ter-
: pliciter secundum autem oppositum et
;

tius modus provenit ex eo quod aliqua non oppositum est fallacia secundum
dictio, quae significat quale quid, signifi- ignorantiam elenchi secundum vero
:

care videtur hoc aliquid. Et dicitur signi- idem et diversum est fallacia petitionis
ficare, quale quid quod significatnaturam principii secundum vero prius et pos-
:

communem generis velspeciei, secundum terius est fallacia consequentis secun- ;

quod pertinet ad tertium modum hoc ; cundum causam et causatum est fallacia
aliquid vero significat substantiam parti- secundum iion causam ut causam se- :

cularem. Si autem sumatur quale quid, cundum autem unum et multa est falla-
secundum quod pertinet ad genus quali- cia secundum plures interrogationes ut
tatis, sic mutare quale quid in Ijoc aliquid uuum.
pertinet ad secundum modum, ut album :

currit. Socrates est albus. Ergo Socrates

currit et formatur sic paralogismus
: :

Socrates est alter ab homine. Et ipse est

homo : igitur est alter a seipso. Non se- Dicendum est ergo primo de fallacia
quitur quia proceditur ab homine ad
: accidentis. Ubi sciendum, quod accidens
Socratem, et sic mutatur quale quid in hic accipitur prout di&tinguitur contra
hoc aliquid. Et ad hunc modum reducitur per se. Per se autem dicitur inesse ali-
542 DE FALLACIIS.
quid alicui, quod iiiest ei secundum ra- quadrupes. Quadrupes enim non praedi-
tionem propriae definitionis ;
prseter hoc catur de animali ut animal est Iiomo, sed
autem quicquid inestalicui, diciturinesse secundum quod est ab homine diversum.
per accidens; unde ad hoc est inesse per Unde patet quod in praedicto argumento
se aut per accidens, tripliciter aliquid medium diversimode accipitur nam :

potest se habere. Quaedam enim sunt
quai omni modo sunt eadem secundum
substantiae rationem, ut vestis et indu-
mentum; et in his est solum per se, et
nullo modo per accidens qusdam sunt,
quorum unum est omnino extraneum a
ratione alterius, ut album ct homo; et
in istis est solummodo per accidens, et
nullomodo per se qua.'dam vero suut, ;
quorum unum ad alterius rationem ali-
quo modo pertinet,licet non sint omnino
eadem secundum definitionem, sicut se
habet supcrius et infcrius nam supe-
rius ponitur in definitione inferioris; ta-
men non est omnino eadem
inferioris et superioris,
hominis, cum definitio inferioris addat
primo accipiebatur secundum quod erat
diversum ab homine, sed in secundo se-
cundum quod est idem homini. Et ideo
quando est fallacia accidentis, semper
: est diversa acceptio medii. Dico autem
diversam acceptionem medii esse, quando
medium secundum quod convenit cum
una extremitatum, est diversum ab alia.
Fallacia accidentis est deceptio prove-
niens ex eo quod aliquid significatur si-
mile utrique eorum quae sunt aliqualiter
per accidens unum. Ex quo patet quod
: in fallacia accidcntis semper inveniuntur
tres termini, sicut in syllogismo; quo-
definitio rum duo per accidens aliquo modo con-
ut animalis et junguntur; qui quidem se habent sicut
medium, et minor cxtremitas tertium ;

super defHiilionem superioris. Et simile vero quod assignatur utrique inesse, est
est de proprio et de specie nam species : major cxtremitas. Causa vero apparen-
ponitur in definitione proprii, non tamen tiae in hac fahacia est unitas quaedam et

species et proprium sunt omnino idem idcntitas eorum qu* per accidens quo-
in definitione. Et in his est quodam- dammodo conjunguntur; causa vero non
modo per se, et quodammodo per ac- existentiae est diversitas eorumdem :

cidens inquantum partim secundum de-

; nam sicut dicit Philosophus in I Elen-
finitionem conveniunt, et partim difFe- cJior., fallacia accidentis fit ex eo quod
runt. In his ergo quae primo modo se aliquis non potest judicare idem et di-
habent, necesse est quod quicquid verum versum, unum et multa. Sunt autem tres
de uno sit, sit ctiam veriim de alio, eo modi hujus fallaciae, Primus modus pro-
quod talia sunt penitus eadem secundum venit ex eo quod proceditur ab acci-
rem, secundum nomen so-
et difrcrunt dente ad subjectum, vel e converso; si-
lum ; undenon contingit esse fal-
in his cut hic Cognosco Coriscum. Coriscus
:

laciam accidentis sed in omnibus aliis

: est veniens. Igitur cognosco venientem.
non est necessarium quod quicquid est Non scquitur quia veniens et Coriscus
:

verum de uno, sit etiam verum de al-
tero. Et ideo si ex hoc quod aliquid est
de uno verum, concludatur esse verum
de altero, est falhicia accidentis. Contin-
git autem quandoque, ut quod
de uno, concludatur esse verum de
sunt unum per accidens, et non per se.
Unde non sequitur quod quicquid est
verum de uno, sit verum de alio. IIoc
enim fallit, quando ahquid cst verum de
est vcrum uno secundum quod est diversum ab al-
al- tero, sicut liic, cognosco Coriscum Co- :

tero; quando arujuid attribuitur

scilicet
uni secundum quod est idem altcri; tunc
enim quod inest uni, et alteri inerit. Si
vero attribuitur uni secundum (|uod cst
ab altero divisum, non inerit alteri si
autem ut non diversum ab altero, erit ct
alterius sicut si album attribuatur ani-
: unum per accidens. Unde non sequitur
mali inquantum est idem homini, opor-
tet quod conveniat homini si autem
riscus enim non subjacet cognitioni se-
cundum quod cst idem vcnicnti. Unde
patet (juod cst diversificatio medii, et sic
est fallacia accidentis. Similiter hic, Iste
; canis est tuus, et est pater. Igitur est
tuus pater. Canis cnim et pater sunt
quod quicquid est verum de uno, sit ve-
; rum dc aUo secunihmi cnim quod cauis
:

animali ut est divisum ab Iiomine, non est patcr, non convcnit ei esse tuum.
oportet quod conveniat homini et si ; Secundus modus est, quando illud quod
concludalur inesse, erit fallacia acciden- convenit superiori conclutUtur in info-
tis : sicut si dicatur, Animal est quadru- riori, vel e converso, sicut bic, Homo
pes. llomo est animal igilur homo est
: est animal, et animal cst genus igilur :
 OPUSCULUM XXXV. 543

homo est genus. Non sequitur superius

enim et inferius aliquo
per accidens, licet alio modo sint unum
per se. Unde ex dictis patet, quod si
idem verificatur de uno eorum secundum
quod idem est alteri, necesse est de al-
tero verificari. Et secundam hoc sumun-
tur argumenta dialectica a genere et
specie, sive a superiori ad inferiora. Quod
autem verificatur de uuo eorum secun-
dum quod differt ab altero, non oportet
de altero verificari. Tunc autem est va-
riatio medii et fallacia accidentis, sicut
est in proposito nam esse genus non
:
: si nox ahquod tempus est. Igitur si
est,
modo sunt unum nuUum tempus est, ahquod tempus est.
Patet ergo quod iUud medium, quod est
diem non esse, est diversum ab eo quod
est noctem esse, secundum quod sequi-
tur ad hoc quod est nuUum tempus esse.
Ex hoc enim quod est diem non esse,
nisi supposito tempore, secundum quod
sequitur ad hoc est nuUum tempus esse,
supposilo tempore, sicut ex hoc quod
est videutem non esse, sequitur caecum
esse, supposito animah quod est natum
videre.

praedicatur de animaU secundum quod

est idem homini, sed secundum quod ab
eo differt sicut superius ab inferiori. Si-
mihter est hic Triangulus est figura.
: Sequitur de faUacia secundum quid et
Sed proprietas trianguli est habere tres simpUciter. SimpUciler autem hic dici-
angulos. Igitur est proprietas figurae. tur, quod nuUo modo addito dicitur ut :

Non sequitur quia triangulus et figura

: cum dicitur, Socrates est albus, vel So-
non sunt omnibus modis idem. Unde crates currit secundum quid autem di-
;

non oportet quod verificatur de uno, de citur, quod cum ahquo addilo dicitur,
ahero verificari. Simihter est hic So- : ut, iste currit bene, vel Socrates est al-
crates est ahus ab homine, Ipse autem bus secundum dentem. Hoc autem quod
esthomo igitur est ahus
: a se. Tertius additur, dupUciter se habet ad id cui ad-
modus provenit, quando proceditur a ditur : nam quandoque non
diminuit de
specie ad proprium, vel e converso, ratione ejus cui additur et tunc potest ;

sicut hic : Homo est risibihs. Sed risi- procedi ab eo quod est secundum quid
bile est proprium : igitur homo est pro- ad hoc quod est simpUciter ut cum :

prium, vel homo est species. Non sequi- dicitur : Iste currit velociter, igitur cur-
tur quia risibile et homo non sunt om-
: rit velocitas
: enim nihil diminuit de ra-
nino idem secundum defmitionem; et tione cursus : et est in praedicto argu-
ideo aliquo modo unum se habet ad al- mento locus a parte in modo. Quandoque
terum per accidens et extraneum; et vero id quod additur, diminuit ahquid
propter hoc non est necesse quod quid- de ratione ejus cui additur; ut cum di-
quid verificatur de uno, verificetur de al- citur J^thiops est albus secuudum den-
:

tero. Et est sciendum quod non est in- tem; nam haec determinatio « dentem »
conveniens, si in ahquibus praedictorum diminuit aUquid de ratione ejus quod
paralogismorum sint assignataj duse fal- dicitur albus non enim potest dici al-
:

laciae,scihcet figurffi dictionis et acciden- bus, nisi qui totus est albus, vel se-
tis,quia secundum quod provenit decep- cundum plures et principaUores partes.
tio ex simihtudine dictionis, est fahacia Et ideo si concludatur, Jii^thiops est al-
figurae dictionis secundum vero quod
; bus secundum dentem, ergo est albus,
provenit ex convenientia rerum, faUacia est locus sophisticus, vel faUacia secun-
accidentis est homo enim et Socratcs
: dum quid et simpUciter et est deceptio ;

quantum ad rem conveniunt, et quan- proveuiens ex eo quod dictum secun-

tum ad nomen simihtudinem habent.
Sciendum est etiam quod sicut fit para-
logismus accidentis ex propositionibus
categoricis, ita ex hypotheticis, ex eo
quod medium diversimode sumitur,
prout scihcet comparatur ad unam extre-
mitatem, est diversum ab aha, sicuthic
Si nuhum tempus est, dies non est, per
locum a toto in quantitate et si dies
dum quid accipitur ac si esset dictum
simpUciter. Causa apparentiae in hac fal-
lacia est convenientia ejus quod est
secundum quid, ad id quod est simpli-
citer; causa vero non existentiae est
diversitas eorumdem. Sunt autem quin-
: que modi hujus faUaciae. Et primus mo-
dus est, quando determinatio addita ha-
: bet oppositionem ad iUud cui additur :

non est, nox est, per locum ab oppositis. ut in hoc argumento, Csesar est homo
Ergo si nuUum tempus est, nox est. Sed mortuus. Ergo est liomo. Non sequitur :
S44 DE FALLACIIS.
nam esse homiRem mortuum habet op- lum. Ergo vult malum. Non sequitur :

positionem ad hominem, eo quod vivum nam amittere malum non dicit malum
est de ratione hominis, cum homo sit ani- simpliciter, sed secundum quid. Simili-
mal, et animal est substantia animata sen- ter hic Fur vult sumere bonum. Igitur
:

sitiva et sic patet quod ha^c determina-

: vult bonum. Et est eadem ratio in aliis
tio « mortuus, » tollit hominis rationem. simiUbus. Sic ergo patet ex dictis, quod
Simihter: Iste est bonus latro, igitur est haec faUacia provenit sectmdum rationem
bonus nam bonum per se suppositum
: perfecti et imperfecti : nam
determinatio
oppositionem habet ad latrocinium. Si- diminuit, eo quod significat aliquid esse
militer hic Mendax dicit verum dicendo
: imperfectum.
se dicere falsum. Ergo dicit verum. Non
sequitnr nam dicere verum opponitur
:

eiquod est dicere falsum, et e converso.

Secundus modus provenit ex eo quod
aliqua determinatio addita pertinet ad Sequitur de fallacia sccundum igno-
animai actum nam aliqui actus anima3
: rantiam elenchi. Est autem elenclms syl-
possunt esse circa existentiam, et circa logismus contradictionis qui quandoque
:

non existentiam, sicut hic: Chymara est estunus, quandoque duo. Unus quidem,
animal opinabile, igitur Cbyma^ra esl quando concludit contradictoriam alte-
animal. jNon sequifur nam opinabile : rius propositionis prius data^ sicut si ;

additum animali diminuit de ejus ra- dctur aliquod animal esse incorruptibile,
tione. SimiUter hic Ca^sar est in memo- : et procedatur sic Omne compositum ex
:

ria hominum. Igitur Ca^sar est. Sirniliter contrariis est corruptibile. Omne animal
hic Tu habes felicitatem in tua volun-
: est hujusmodi. Ergo omne animal est
tate, igitur habes feUcilatem. Tertius corruptibile. enim conclusio est
Ilaec
modus est, quando determinatio addita conlradictoria? propositionis datae. Duo
significat aliquid in potentia esse, sicut enim syllogismi constituunt elenchum,
hic: Ovum potentialiter est animal. Ergo quandoex duobussyllogismis concluditur
est animal. x\on sequifur nam esse in : contradictorie, sicut si supradiclo s}'llo-
potcntia diminuit de ratione ejus quod gismo contraponatur alius talis syllo-
est esse simpliciter. Quartus modus est, gismus. NuUum beatum est corruptibile.
qnando determiualio addita signincat Et aliquod animal est bealum igitur ali-
:

partem, sicut hic
dente. Ergo cst albus. Non sequitur
quia esse in parte diminuit de ratione
ejus quod est esse simpUciler. Sciendum
tamen, quod si a parte sit natum deno-
minari totum, non accidit faUacia, ut
patet in hoc processu. Iste est crispus
secundum caDiUos. Ergo est crisjius.
Bene sequitur quia homo denominatur:
: iEthiops est albus
: igitur de ratione elenchi est syllogismus
quod animal non cst corruptibile. Quia
et contradictio; ideo quicquid est contra
definitionem syllogismi et contradictio-
nis, est contra defmitionem elenchi. Et
ideo cum in qualibet fallacia defectus ac-
cidat propter hoc quod aliquid omittitur
dc deflnitione syllogismi et contradictio-
nis ideo omnis fallacia reducitur ad
;

crispus secundum capiUos et hic modus ; ignoranfiam elenchi sicut ad generale

se extendit ad alias partes, sciUcet loci, principium Quia vero in definitione
.

vel temporis, vel aUorum totorum. Si elenchi ponitur contradiclio, quasi diffe-
vero aliquid additur toti in loco mediante rentia quae constituit speciem ideo spe-;

parle in loco, a qua parte totum non est cialiter omissio eorum, qua» ad contradic-
natum denominari, accidit faUacia in his tionem requiruntur, ignorantiam elenchi
processibus, ut II«c dia'ta est bona in
: conslituit secundum quod est fallacia
locis agrotativis, ergo est bona. Non se- specialis. Sed quia fallacia csse non po-
quitur : quia hoc quod dicit « in locis test si apparentia desit, oportet ad hoc
aegrotativis » significat partem in loco. quod circa contradictionem sit fallacia,
SimUiter est de toto et parfe in tempore. ut sit apparens contradictio et cum hoc
sicut hic: Bibere vinum est mahim a^gro- aliquid ad veritatem contradictionis desit.
tanti. Ergo est malum. Et eadem ratio Ap[)arens autem contradictio esse non
est omnibus simiUhus. Quintus mo-
in potcst, nisi sit unius et ejusdcm quia :

dus quando determinatio addita cogit

est, nisi sit ibi unum idcm, uou vidcbitur
et
termiuum, cui adcUtur, stare materiali- csse confradictio, ut diceudo. Ilomo cur-
ter; sicut hic Sapieus vult amittero ma-
: rit, asinus nou currit. Ex vera autem
 OPUSCULUM XXXV. 545

contradictione non potest deficere nisi
ex defectu unius et ejusdem. Unde, hoc
observato, ex defectu aliquorum, quai ad
contradictionem requiruntur, fit fallacia.
Est autem contradictio oppositio unius ct
ejusdem non rei tantum, sed rei et no-
Igitur est duplum ad Ulud; non tamen
sequitur quod sit contradictio, si ad divcr-
sa referatur. Patet etiam ex dictis, quod
hsec fallacia provenit secundum genera-
lem entium contradictionem, quae est
oppositio nam est omnis contradictionis
:

minis simul sccundum idem ad idem si- principium.

militer et in* eodem tempore faliacia :

autem secundum ignorantiam elenchi

est deceptio proveniens ex eo quod non
observantur ea quai sunt necessaria ad
definitionemelenchi, etpraecipue ex parte Sequ^turde fallacia petitionisprincipii.
contradictionis unde dicitur ignorantia
: Principium Iiic dicitur principale propo-
elenchi, quee accidit deceptio solum per situm. Tunc igitur aliquis petit princi-
hoc quod definitio contradictionis ignora- pium, quando petit sibiconcedi principale
tur; causa autem apparentiae in hac propositum quod debet probare quod :

fallacia est similitudo apparens contra-
dictionis deficientis ad contradictionem
perfectam; causa vero non existentiae est
diversitas eorumdem. Modihujusfallaciae
sunt quatuor. Primus peccat contra hanc
particulam « ad idem » ut hic Duo sunt:
duplum ad unum, et non sunt duplum ad
tria :igitur sunt duplum et non duplum.
Non sequitur: quia, omisso hoc quod est
esse ad idem, non est contradictio. Se-
cundus autem peccat contra hanc parti-
culam « secundum idem » sicut hic Hoc
est duplum ad illud secundum longitu-
dinem, et non est duplum secundum la-
quidem si sub eodem nomine petat, nulia
fit sed petens videbitur deriden-
fallacia,
dus, sicut si velit probare, homo ciirrit,
et petit eamdem sibi concedi. Si vero
petat id quod vult probare sub alio vo-
cabulo, poterit esse fallacia; et tunc pro-
prie petit illud quod est in principio, id
est illud quod in se continet principale
propositum. Fallacia ergo petitionis prin-
cipii est deceptio proveniens ex eo quod
idem assumitur ad probationem sui ip-
: sius sub alio vocabulo. Causa ergo appa-
rentiae in hac fallacia est diversitas ap-
parens similitudo conclusionis est ex
;

titudinem. Ergo idem est duplum et non praemissis, causa vero non existentiae est
duplum. Non seqaitur quia omittitur
: identitas earumdem. Sunt autem modi
haec particula, secundum idem, quae requi- hujus lallaciae quinque. Primus modus
riturad contradictionem. Tertius peccat est, quando definitum petitur ad defini-
contra hanc particulam « similiter » sicut tionis probationem, vel e converso, ut si
hic Coelum movetur circulariter, et non
: debeat probari quod homo currit, et pe-
movetur sursum et deorsum. Ergo mo- tatur concedi quod animal ratione mor-
vetur et non movetur. Non sequitur: tale currat, quo concesso, arguatur sic :

quia omissio hujus particulae, simiUter, Animal rationale mortale currit igitur :

tollit contradictionem. Quartus est contra homo currit. Hsec nuUa probatio est, quia
hanc particulam « in eodem tempore » similiter dubitatur de praemissa et conclu-
sicut hic Domus est clausa in nocte,
: sione. Secundus modus est, quando
non est clausa in die. Ergo est clausa et universale petitur ad probationem parti-
nonest clausa. Non sequitur quia diver-
: cularis ut si debeat probari quod om-
;

sitastemporis impedit contradictionem. nium contrariorum eadem est disciplina,

Et est sciendum, quod ha?c fallacia con- etassumatur ista Omnium oppositorum
:

venit cum fahacia secundum quid et
simpliciter in hoc quia in utraque pro-
: trariorum eadem est disciplina. Haec prae-
ceditur ab eo quod dicitur cum determi-
natione ad id quod dicitur simpliciter.
Sed haec difTerentia, quiainfallacia secun-
dum est quid et simpUciter determinatio
diminuit de ratione ejus quod est simpli-
citer esse, quod non de necessUate acci-
, eadem est disciplina. Ergo omnium con-
missa non est magis nota quam conclu-
sio. Tertius modus est, quando petuntur
omnia particularia ad probationem uni-
versalis, ut si debeat probari quod omnium
oppositorum est eadem disciplina, et as-
sumatur ista Omnium contrariorum est
:

ditin hac faUacia sedhai determinationes

; eadem disciplina. Omnium privative op-
additae diminuunt de ratione contradic- positorum eadem est disciplina, et sic de
tionisbene enim sequitur.
: lloc est du- aliis igitur omnium oppositorum est
:

plum ad iUud secundum latitudinem. eadem disciplina Haec etiam conclusio

:

XXYU. 35
546
in prsemissis petitur. Quartus modus est,
quando petitur divisim quod debet pro-
bari conjunctim ut si debeat probari
; ceditur, est falsa
quod medicina sit scientia sani et aegri,
et sumatur ita. Medicina est scientia
: sequentia, non est fallacia consequentis
sani, et medicina est scientia aegri. Ergo
medicina est scientia sani et a?gri. Hic
etiam pctitur id quod deberet probari.
Quintus modus est, quando petitur unum
eorrelativorum ad probationem alterius
ut si debeat probari quod Socrates sit
pater Platonis, et sumatur ita Plato est : idem antecedenti cum non sit, ita fallacia
filius Socratis igitur Socratcs est pater
: accidentis provenit ex eo quod praedica-
Platonis. Ilic etiam petitur quod debcret
probari ab aliis verbis. Et est sciendum
quod haec fallacia non peccat contra vim
illativam argumentandi, quia bene sc-
quitur conclusio, datis praemissis, cum
servetur debita habitudo inferentis ad
illatum, sed peccat contra probationem
argumenti, nam debet esse
probatio
magis manifesta quod hic non observa-
tur; unde hic non acridit dcceptio ex eo
quod conclusionon inferlur expraemissis,
cum illationes prffidictae sint secundum
locos dialecticos sed accidit deceptio cx
; quod in consequentiis consequens est
eo quod petitiir idom concedi oc si esset
diversum. Unde si iu praemissis modis
argumentandi accipiautur praemissae ex
eo quod sint magis notae, et non quasi
petitae, non orit argumcntnm sophisticum
sed dialecticum. Patet autem cx prauUc-
tis quod ha^c fallacia provenit secundum
(( idem et diversum » prout non discerni-
tur iuter ea.
— antecedente
Soquiturde fallacia consequentis. Con-
sequons autem, ut liic sumitur cst, quod
sequitur ad anteccdens in propositione
conditionali, ut cum dicitur. Si Socrates
est homo, ost animal : Socratem esse
animal est conscqucns, Socratem vero
esse hominem est antecedens. Est crgo
fanaciaconsequontis deco])ti() provcnions
ex 00 quod consoquens a^stimatur cssc
idcm cum anteccdente omnino. Ex hoc
enim contingit aliquem credere quod si
consequens scquitur ad antocedons, ita
e convcrso antccodens soquatur ad con-
sequcns. Unde patot quod ha^c fallacia
consequentis in duabus consistit conse-
quentiis, quarum una est vera, et altera
falsa, sicut si dicatur. Si aliquis currit
movctnr. Sed Socrates movetur : igitnr
Socrates currit. lla^c enim consequentia:
DE FALLACIIS.
Si Socrates currit, movetur, quae primo
ponitur, est vera; sed ista, ad quam pro-
Si movetur, igitur:
currit. Ubi vero tantumponitiir una con-
:
unde si dicatur Socrates est animal; igi-
:
tur Socrates est homo, non est fallacia
consequentis ex modo argumentaudi,
sed magis fallacia accidentis nam, sicut :
;
fallacia consequentis provenit ex eo quod
consequens existimatur omuino esse
tum existimatur omnino idem esse sub-
jecto. Unde haec fallacia denominatur a
consequcndo, illa autem ab accidendo
quodest inhaerere. Et inde estquod quan-
do proceditur argumentando solum ab
ahquacathegorica, per quam significatur
aliquid inesse, est fallacia accidenlis ;
quando ab aliqua conditionah, est fallacia
consequentis. Et ideo Philosophus dicit
((quod fallaciaaccidentis est in uno,etfal-
lacia consequentis in phiribus, » scilicet
consequentiis et ex hoc etiam patet
:
aliquo modo pars accidentis nam omne :
(juod sequitur, aliquo modo accidit sed :
non omne quod accidit, sequitur. Non
enim sequitur, Si est homo, est album,
licet haec si vera quod ly homo sit al-
((
bus ». Et ideo ul)icumque est fallacia
conseqnentis aliter ordinatis terminis,
potest fieri fallacia accidentis, sed non
convertitur. Causa apparentiae in hac fal-
lacia est convenientia consequentis cum
: causa vero non existentiae
cst diversilas corumdem. Sunt autem
modi hujus duo. Primus modus
fallacia^
])rocodit e\ consccutione magis commu-
nis ad minus communc, sive magis com-
mune sit genus, sive accidens, ut patet
in bis paralogismis Si aliquid est asinus,
:
cst animal. Sed tu es animal. Igilur tu
es asinus, non sequitur : non enim con-
sequentia prius posita convertitur. Simi-
litor hic Si aliqnod cst mel, est ruboum.
:
Scd fel est rnboum, igitur fcl est mol.
Similiter hic Si aliquis cst fur, errat de
:
nocte. Sed tu erras de nocte. Igitur tues
fnr. In his onim omnibus putatur conse-
quontia convcrti, quae non oonverfitur,
undc est fallacia consequcntia^ Si autem
sumantur propositiones cathegoricaB in
eisdem tcrminis, ost fallacia accidontis
sicut;asinus cst animal. Tn es animal.
Igitnrtu es asinus et ha'c Mel est ni-
; :
beum, et fel est rubeum. Igitnr mcl ost

fel. Secundus modus est, quando proce-
ditur a consequentia oppositi ad similem
consequentiam in alio opposito, ut si
dicatur. Si aliquid est generatum, habet
principium. Sed anima non estgenerata.
Igitur anima non habet principium, sed
semper fuit non sequitur est enim in
; :
oppositis duplex consequentia, una in
ipso, altera in contrario in ipso quidem
: quae sunt causae conclusionisin terminis.
est consequentia, quando sicut ad ante-
cedens sequitur consequens, ita ad op-
positum antecedentis sequitur oppositum
consequentis, ut Si estjustum, est bo-
: sione reditur ad praemissas, et interimi-
num. Igitur si est injustum est malum.
Consequentia a contrario est, quando
sicut ad antecedens sequitur consequens,
ita ad oppositum consequentis sequitur
oppositum antecedentis, ut Si esthomo, :
est animal. Igitur si non est animal, non
est homo in oppositis enim secundum
: In syllogismis enim ostensivis, in quibus
affirmationem et negationem non est
consequentia in ipso, sed in contrario.
I£tideo quando proceditur in hujusmodi
oppositis ac si esset consequentia in ipso,
est failacia consequentis, sicut in exem-
plo patet. In his autem terminis est falla-
cia accidentis cathegoricis propositioni-
bus sumptis, ut si dicatur sic Omne
generatum habet principium. Sed anima
non est generata. Igitur non habet prin-
cipium. Et est sciendum quod sicut
primus modus peccat contra consequen-
tiam procedendo a positione consequentis
ad positionem antecedentis, ita secundus
peccat procedendo a destructione ante-
cedentis ad destructionem consequentis.
Est autem contrario modo procedendum,
scilicet a destructione consequentis ad
positionem antecedentis patet enim : vivit, non generatur, sed jam generatus
quod haec fallacia provenit secundum
rationem prioris et posterioris. Et nota
quod quoddam consequens est in plus
suo antecedente, et quoddam in minus
consequens in plus est in terminis uni-
versalibus, sicut cum dico Homo esl,
ergo animal est; consequens in minus
est, sicut totum in quantitate, et ejus
pars, ut cum dicitur Omnium opposito-
: potest ostendi quod praedicta propositio
rum eadem est disciplina. Ergo omnium
contrariorum.
Sequitur de fallacia secundum non cau-
sam ut causam. Causa autem hic dicitur
quod est causa inferendi, secundum quod
prsemissae dicuutur causa conclusionis
:
OPUSCULUM XXXV 547
esse. Ergo fallacia secundum non causam
ut causam estquandointerpraemissas^ex
quibus sequiturconclusio, poniturpropo-
sitio aliqua quffi nihil ad conclusionem
operatur, et sic non est causa. Tamen ad
hoc quod fiat fallacia, oportet quod videa-
tur esse causa quod quidem fit per hoc
:
quod convenit cum aliis propositionibus,
Ex hoc autem quod propositio quae non
estcausa, sumiturut causa, non provenit
ahqua deceptio, nisi quando ex conclu-
tur aliqua praemissarum quod quidem
:
fit in syllogismis ad impossibilc, in qui-
busper hocquod conclusio est impossibi-
lis, ostenditur aliquam praemissarum im-
possibilemfuisse.Etideo haec fallacianon
habetfierinisiin hujusmodi syllogismis.
aliud directe ostenditur,adnullum incpn-
veniens duci potestrespondens,si sumatur
in praemissis aliqua propositio quae non
est causa conclusionis ac si esset causa.
Est ergo causa apparentiae in hac fallacia
convenientia propositionis, quae non est
causa cum illis quae sunt causae. Causa
: vcro non existentiae est defectus habitu-
dinis debitae inter propositionem inferen-
tem et propositionem illatam. Formatur
autem secundum hanc fallaciam hoc
modo paralogysmus : Putas ne anima et
vita sunt idem? quo dato proceditur sic
Anima et vita sunt idem, et mors et vita
sunt contraria, et generatio et corruptio
sunt contraria. Sed mors est corruptio.
Ergo vita est generatio. Igitur vivere est
generari qnod est impossibile nam qui
;
:
est. Ergo et primum fuit impossibile,
scilicet quod anima et vita sint idem non :
sequitur, quia ista propositio Anima et :
: vita sunt idem, quae accipiebatur in prae-
missis, non fuit causa conclusionis impos-
: sibilis quod ex hoc patet, quia ea remo-
:
ta, adhuc sequitur conclusio. Unde per
hoc, quod conclusio estimpossibihs, non
sit impossibilis, sed quod magis ista sit
impossibilis ex qua sequitur, quae est
ista Mors et vita sunt contraria ex hujus
: :
enim falsitate sequitur falsitas in conclu-
sione mors enim et vita non sunt con-
:
traria, sed opponuntur ut privatio et ha-
bitus Patet ergo quod haec fallacia peccat
contra rationem causae et causati.
 ; :
548 m FALLACIIS.
Sequitur tle fallacia secundum -plures
interrogationes ut unam. Estautemidem
secundum substantiam enuntiatio, pro-
positio, interrogatio et conclusio: sed'
dicitur enuntiatio secundum quod signi-
ficat simpliciter aliquid esse, vel non esse
iuterrogatio secundum quod sub dubita-
tione proponitur propositio secundum
;
quod sumitur ad alterius probatiouem;
conclusio vero secundum quod ex aliis
probatur et ideo sicut enuntiatio est
: nalemortale etc. Sidicatur quodnon, pro-
una, vel plures, ita interrogatio, propo-
sitio et conclusio. Est autem enuntiatio
una, in qua dicitur unum de uno ut « homo
est animal, vel est albus. » Enuntiatio
vero plures, quando dicuntur plura de
uno, ut « Socrates est albus et musicus »
vel unum de pluribus, ut « Socrates et
Plato sunt albi » vcl plura de pUiribus, ut
« Socrates et Plato sunt albi et musici. »
Sciendum est autem quod quando plura
praedicantur de uno, ex quibus fit unum
per se, est enuntiatio una, ut cum dici-
tur: «Ilomo cst animalrationale morlale»
nam ex partibus definitionis fit unum per
se, quod est de natura speciei. Si autem
phira praedicanlur, exquibusfitunumpcr
accidens, tunc est enuntialio plures ul
cum dicitur « Socrates est bomo albus »
: tio est plures ex eo quod plura subjiciun-
ex homine enim et albo fit unum per ac-
cidens. Provenit crgo ha^cfallacia ex hoc,
quod ad interrogationem qua;est plures,
datur una responsio, eo quod sub uno
modo iaterrogandi proponitur, ut si
dlcatur : « Putas ne Socrates et Plato
currunt? » ex eo enim quod simul interro-
gatur de duobus, vidctur esse una inter-
rogalio cum sint plures. Cansai appareu-
tiai in hac fallacia est unitas ex parte modi
interrogandi causa vero non existeutiae
:
estplurahtas interrogationis. Modi autem
hujus fallaciai sunt duo. Primus modus
est, quando interrogatio est plures, eo
quod unum depluribus in singulari prae-
dicatur, et e converso sicut hic « Putas
:
ne homo et asinus sunt animal rationale
mortale? » Si dicam sic, procedalur sic :
Homo et asinus sunt auimal rationale
mortale. Igilur asinus est animal ratio-
cedatur sic :Homo et asinus uou sunt
animal rationale mortale igitur homo
:
non est animal rationale. Deceptio enim
haec provenit, quia ad interrogationem
praedictam cum sit plures, uon est danda
una responsio, ut dicam simpliciter sic,
vel non, sed duaj, ut dicatur sic: Homo
est animal rationale, et asinus est ani-
mal irrationale, vel non est animal ratio-
nale. Similiter hic Putas ne tu eshomo
:
ct asinus? si dicatur non igitur tu non es
;
homo si dicatur sic, concludatur Tu es
; :
asinus. Similiter hic: Putas ne ajthiops
est homo albus? si dicatur quod sic, cou-
cludatur Ergo est albus si dicatur quod
: ;
non, concludatur: Ergo nou est homo.
Secundus modus est, quando intcrroga-
tnr, vel praedicantur in plurali numero,
sicut hic IHitas ne mel et fel sunt dulcia?
:
si dicatur, non, concludatur: Igitur mel
non est dulce si dicatur, sic, concludatur
;
Igiturfel est dulce. In omnibus enim his
non est una responsio, sed plures, ut
sic, mel cst dulce, et fel non est dulce.
Patet ergo quod ha^c fallacia provenit
secundum unum et multa. Kt haec de
fallaciis dicta sufficiant.
 :
OPUSCULUM XXXXVI.
EE PROPOSlTlOiNIBUS MODALIBUS,
(edit. rom.
Quia propositio modalis a modo dici-
tur, ad sciendum quid sit propositio mo-
dalis, oportet prius scire quid sit modus.
Est autem determinatio adjacens rei, quai
quidem fit per adjectionem nominis ad-
jectivi, quod determinat substantivum,
ut cum dicitur « homo est albus » vel
per adverbium quod determinat verbum,
ut « homo curritbene. » Sciendum etiam
quod triplex est modus. Quidam determi-
nat subjectum propositionis, ut « homo
albus currit. » Quidam determinat pree-
dicatum, ut « Socrates est homo albus »
vel « Socrates currit velociter. » Quidam
determinat compositionem ipsam praedi-
cati ad subjectum, ut cum dicitur « So-
cratem currere est impossibiie » et ab hoc
solo modo dicitur propositio modahs.
Aliae vero propositiones quse modales non
sunt, dicuntur de inesse. Modi autem qui
compositionem det6rminant, sunt sex,
scilicet : verum, falsum , necessarium,
impossibile, possibile, contingens. Yerum
autem et falsum nihil addunt supra signi-
ficationes propositionum de inesse idem:
enim significatur cum « dicitur Socrates
non currit » et « Socratem currere est fal-
sum et Socrates currit, et Socratem cur-
: sic de aUis. Ilemsciendum est, quod pro-
rere est verum. » Quod non contingit de
aliis quatuor modis, quianonidem signi-
ficatur cum dicitur
Socrates currit, et
« negationem modi, et non dicti unde haec
Socratem currere est possibile. » Et ideo
praptermisso de vero et falso, de aUis qua-
tuor consideremus. Quia vero praedicatum
determinat subjectum, et non e conver-
so ; ideo ad hoc quod propositio sit mo-
dalis, oportet quod quatuor praedicti
modi prajdieentur, et verbum importans
compositionem ponatur pro subjecto
xl.)
quod quidem fit, si pro verbo indicativo
propositionis sumatur infinitivus, et pro
nominativo accusativus et dicitur dictum
:
propositionis, ^icut hujus propositionis
« Socratem currere est possibile » dictum
est Socratem currere. Quando ergo dictum
ponitur pro subjecto, et modus pro prae-
dicato, tunc est propositio modaUs, ut
cum dicitur « Socratem currere est possi-
bile. » Si autem convertatur, erit de
inesse, ut « possibile est Socratem cur-
rere.» Propositionum autem modaUum
quaedam est de dicto, quaedam est dere:
modaUs de dicto est, in qua totum dictum
subjicitur, et modus praedicatur, ut « So-
cratem currere est impossibile » modaUs
de re est, in qua modus interponitur
dicto,ut « Socratempossibileestcurrere.»
Sciendum est autemquod omnes modales
de dicto sunt singulares, eo quodmodus
praedicatur de hoc vel de iUo sicut de
iUo sicut de quodam singulari. Modalis
autem dijudicatur universaUs, particu-
:
laris, indefinita, vel singularis secundum
subjectum dicti, sicut de propositionibus
de inesso, unde hae<*. « Omnem hominem
possibile est currere » est universalis, et
positio modaUs dicitur: affirmativa, vel
negativa secundum affirmationem, vel
:
« Socratem non currere est possiliile »
est affirmativa haec vero « Socratem cur-
;
rere non est possibile » est negativa. At-
tendendum est autem quod necessariiim
habet similitudinem cum signo univer-
saU affirmativo, quia quod necesse est
esse, semper est: impossibile cum signe
universaU negativo, quia quod estimpos-
 ;

SoO DE PROPOSITIONIBUS MODALIBUS.

sibile esse, nunquam Contingens
est. utrique, subalterno.Unde sciendum, quod
vero et possibile similitudinem habent possibileet contingens idem significant:
cum signo particulari quiaquod est con- : unde propositiones de possibili contin-
tingens et possibile, quandoque est, quan- genti similiter ordinatae aequipollent.
doque non est. Et ideo necesse est esse Omnes autem propositiones sibi invicem
et impossibile est esse, sunt contraria?, aequipollentes sunt in uno ordine. Unde
et possil)ile est esse et possibile est non patet quod quatuor sunt ordines. Primus
esse, subcontrariae necesse est esse et
: ordo est: possibile est esse cum suis
possibile est esse, subalternatur, et simi- aequipollentibus. Secundus possibile est :

liter impossibile est esse et possibile est

: non esse cum suis aequipollentibus. Ter-
non esse; sed necesse est esse et possi- tius :impossibile est esse cum suis
bile est non esse, contradictoriantur aequipollentibus. Quartus necesse est:

similiter: impossibile est esse et possi- esse cum suis aequipoUentibus. Ex quo
bile est esse, ut patet in sequenti figura. patet, quod quartus ordo contrarius est
Notandum, quod omnes propositiones, tertio ergo primus subcontrarius se-
;

(|uaj sunt in eodem ordine, a^quipollcnt. cundo, terlius contradictorius primo,

Lex autem, et modus argumentandi iu quartus secundo conlradictorius, primus
contrariis,subaltcrnis et contradictoriis quartus snbalternus, et secundus tertio.
eodem modo attendilur in bis, sicut in Unde versus :

propositionibus de inesse. Sciendum est

autem circa modalium aequipollentias, Tertius est quarto sempe/^ontrarius ordo.
(juod idem operatur ncgatio posita ad Pupnat cum quarto contradicendo secundus.
Sil subcontraria linea tibi prima secuodae.
modum , sicut iit propositionibus de
TtTtius est primo contradiclorius ordj.
inesse. Nogatio in modalibus pra'posita Prima subest quartjp vicem particularis habens.
modo facit aiquipoUere suo contradic- Sed habet ad seriemse lef;e secunda sequentem.
('^rio,ut « non nccesse esi esse, et im- Vel ordo subalternus sit [)rimus sive secundus.
Primus amabimus, edentulique secundus.
possibile est non essc » a^quipollent;
Tertius illiace, purpnrea reliquus.
ncgntio vcro apposita dicto, facit a^qui- Dcstruit u. totum sed a. coniirmat ulrumque.
pollere contrario negatio vero apposita
: Destruit e. dictum, destruil i. que modum.

PUIIPUREA ILLIACE

Non possibile cst non esse. coNTRAni.E Non possibile est esso.
Non contingens est non esse. Non contingens est essc.
Impossibile est non esse. Impossibile est esse.
Necesise est esse. Necesse est non esse.
•8 C8
..

Possibile est esse. iHrBCONTRARl.r, Possibile csf non esse.

Contingcns est esse. Confingens cst non cssp.
Non possibilc est esse. lm[)ossibilc est non essc.
Non necesse est non esse. Non necesse cst esse.

AMABIMUS EDENTULI.
 OPUSGULUM XXXVII.
DE ERUDITIONE PRINGIPUM

(eUIT. ROM. HABETUR, NON SIGNATUM NUM. T. XVII P, 227.)

caecum principem statuai Nabuchodono-

sor assimilatum, cujus caput fuit ex auro
PROLOGUS. optimo, membra vero inferiora multum
erant capiti dissimilia. Quam devoti Deo
Cum pars illustris Ecclesiae si ccetus et Ecclesiae ohm principes fuerunt, no-
principum, et initium ab eis dependeat verint qui antiquas historias legunt sed, ;

vita; minorum, non est negligenda cura quantum ad multos, magna mutatio in
corum ab his, qui Ecclesise habent zelum. ipsis facta est, et non in bonum : unde
Judith V Cor metim diligens princi-
: hodie habet locum iha admiratio. Thren.
pes Israel. Non negligebat eos Paulus, IV ; Filii Sion induti et amicti auro puro,
cum scribens Timotheo obsecraret fieri quomodo reputati simt in vasa testea ?
obsecratinnes , orationes , postulationes Propterea ego in ordine fratrum Praedi-
pro regibus et aliis in sublimitate con- catorum minimus a quodam principe ro-
stitutis , I Tim. ii. Glossa Aymonis : gatus, et ad acquiescendum ejus precibus
« Obsecrationes sunt adjurationes pro a majoribus meis, quibus obedire debe-
rebus difficihbus, ut pro conversione im- bam, inductus, ad gloriam beatissima?
pii, vel mahs removendis. Orationes suiit, Trinitatis cohigere volui ahqua ad in-
iit quando jam conversis virtutes et bona structionem et ad exhortationem princi-
orantur. Postulationes sunt, ut quando pum utiha, non de meis confisus viribus,
jam justis gloria ccelestis oratur. » Nec sed de benignitate Salvatoris, qui poten-
mirum quod hsec faciebat Paulus : scie- tes non abjicit, cum
ipsepotens;
sit et
bat enim bonitatem eorum valde utilem et, in mundo natus, reges voluit de se
csse Ecclesise Dei muhumque dolendum
: instruere, et eis in splendore sideris
esse his qui Ecclesiam regunt, cum cons- apparere. Opus vero istud decrevi in
piciunt in optimatibus deteriorationem, septem libros distinguere, ut ea quae in
in generosis degenerationem, et defor- ipso continentur et facilius inveniantur,
mitatem in ihis qui debuerunt esse prse et melius in memoria teneantur. In pri-
ceteris speciosi Ad te Domine clamabo,
: mo libro agitur in communi de quibus-
aitPropheta Psalm. xxvii quia ignis co- : dam, quai ad principes pertinent in :

medit speciosa deserti. Joel i desertum ; secundo ostenditur quomodo ad Deum et

vocatmundum, propter spiritualium bo- Ecclesiam ejus habere se debeant in :

norum defectum, ibi : « Comitantur se tertio, quomodo ad seipsos in quarto, :

temporahum bonorum abundantia, et quomodo ad eos qui sunt circa ipsos in :

spirituahum indigentia. » In mundo fre- quinto, quomodo ad eos qui sunt ex ip-
quenter sunt deformiores qui videntur sis, scilicet ad fihos in sexto, quomodo
:

esse speciosiores, intus enim igne infer- ad populum sibi subditum in septimo, :

nali sunt exusti, igne videlicet ira?, vel quomodo ad eos qui sunt contra ipsos,
cupiditatis, velluxuriffi. Multum plangere scilicet ad hostes. Primus liber continet
debent qui habent zehim Dei, si videant octo partes : in prima agitur de potestate
552 DE ERUDIT. PRINCIPUM. LIB. I.

terrena in secunda, de sapientia habenti

: ter Dei ordinationem, vel populi utilita-
potestatem necessaria in tertia, de bo- : tem,, Non est hicappetitus naturalis, nec
nitate, sine qua potestas et sapientia sunt virtiitis, sed vitii 1 Cor. xiv Caritas non :

nociva in quarta, de nobilitate vera, quae

: est ambitiosa. Non habet homini velle
principem multum decet in quinta, do : alienum malum propter suum bonum.
humilitate principum in sexta, de veritate : Sapiens Si videas murem velle domi-
: ((

quam debent diligere in septima, de eo-
rum clementia in octava, de pietate.:
: nari alii muri, numquid risum teneas?
Asinus auribus intumescit cum se videt
per comparem comprehendi. » Philoso-
phus : Saevitia est inobsequium cogere
((

quod vobis fratres eadem natura conve-

LIBER PRIMUS nit. » Idest ex his quibus nobiscum con-
:

venire ostendit. IlaBC potestas multum

CAPUT I. habet impotentiae, cum a subditis depen-
dcat :nullius enim valoris est potestas
Qiiod potestas terrcna potius est timenda terrena, si in subditis desit obedientia.
quam appetcnda. (Jui magnae potestatis repulantur, non
possunt se defendere a pulicibus et mus-
Cum inordinatus amor potcstatis tcr- cis, frequenter in se infirmiores sunt
reuffi multum noccat, juxta illud Ber- ceteris, et ex parte animae, et ex parte
nardi in lib. De consid. « Nullum tiiii corporis ex parte animae, quia minus
:

venenum, nullum gladium plus formido ])ossunt resistere diabolo et vitiis ex ;

quam hbidincm dominandi ; » dilipenter parte corporis, quia facilius a?grotant, et

attendendai sunt conditiones hujus po- ininus potcntes sunt abstinenticB et labori.
testatis,cx quibus manifestum erit quod Arundineaestha>cpotestas,exteriusliabet
ipsa est timenda, et non propter se ap- nitorem,interiusvacuitatem ad honiines ;

pctcnda, licct aliquando suscipienda sit habet apparentiam, in ipsis qui praesun*
propter Dei onbnationem, et [)opuli uti- iiou habet existentiam. Potestas terrena
litatem. Sciendum ergo quod polestas baculus arundineus est Isa. xxxvi Ecce :

terrena, qua homo super alios homines confidis super baculum arundineum. Du-
est, non est res natura^, scd scfiuela cul- ratione est brevis Ecclcs. x Omnis po- :

pa\ Ha^c poteslas multum iiabcl impo- tcntatus brevis vita. In eodem, Hex hodie
tentiae, l)revis cst (Uiratione : vidctur est, et cras morietur. Quam parum duravit

altitudo esse et dominium, cum potius rcgnum Magni Alexandri, qui duodecim
sit sul)jeclio et ministcrium : honor est annis dicitur rcgnasse; sed in septimo
contcmptibilis multum habet pcriculi,
; illorum annorum pugnavit, unde patet
multum oncris, multum inquictudiuis, (juod in miscria fuit annis numero quin- ;

muitum punctionis, ct, ut frequenter,
nociva est eam bal)enti. Non est res na-
turffi, sed sc(]ucla culpa» non cnim da-
tum est homini ab initio, ut pra-essct
(jue in pace rcgnavit. HaiC potestas vide-
tur esse altitudo, sed est locus infimus,
: tamquam infcrno proximus, ct a cq'1o
rcmotus facile cnim inde ad iufcrnum
:

hominibus, sed ut praeesset creaturis irra- descenditur, et dilTicilc in coelum ascen-

tionabilibus. Cicn. i Faciamiis hojninem : ditur. Oui potestatcm recipit, sublimari
ad imaginem ct similitudincm nosfram, ct vidctur; sa'pe tamcn dcjicitur sccundum
prxsit pisciOus nutris, ct volucribus cudi. illud Ps. Lxxii : Dejecisti eos dum alleva-
et bestiis terrse. Naturaliler a^quitas est rentur frequcnter enim talis dignitas ab
:

intcr homines, non pralatio. (Iregorius : indigno, etper indigna obtiuetiir; etcum
((Omnes bomiuesnaturalitcrsunt parcs.» eam aliquis obtinuerit, indigna opcratur.
Itcm. Ibid « Non cst (latahominipra'latio
: Unde cum multuin Dcum despiciat, mul-
ut dominctui bominibus, sed bestiis terne tum a Deo despicitur, et vilior est quam
et volucribus et piscibus, idest homini- prius I Rom. xi Qui me contemnunt, :

bus quod induunt faciem borum. »

in co crunt if/nobiles Luc. xvi ; Quod altum ;

Ubi enim non dclin^iuimus, parcs sumus, est hominibus, abominatio cst ante Deum.
cum praelatio fquam multi appctunt, et Inlib. Consol. Ouanto majorest digni- ((

subjectio quam multi fugiunt, se comi- tas, tanto despcctiorcs improbos facit, et
tcntur non csl laudabilis appctitus quo
: non impune. » llcddunt namqiie improbi
aliquis appctit suam pnelationem pcr parcm diguitalibus viccm, (|uas sua
aliorum subjectioncm, nisihoc vehtprop- contagionecommaculant. Sapiens ((Non :
 ;

OPUSCULUM XXX VI!. 553

sittibiambitioaddignitatemquaUibinihil quia difficile in statu illo cavere a pec-

nisiindignitatem. majoremadducet. » Ideo cato. Inter reges Judaeorum omnes se
cave honores.quos sineculpa tenere non male habuerunt exceptis tribus. Eccl.
potes.Subhmitas honorum magnitudo xlix Prxter David et Ezechiam et Jo-
:

scelerumest:dominiumessevidetur,cum siam omnesreges commiserunt peccatum,

potius sit subjectio ministerium potest
: nam dereliquerunt legem potentis, reges
homo habere in tahbus sed verum do- ; Juda, et contempserunt timorem Dei.
minium illius est qui ait : Ego Domi- Glossa « Ili tres comparatione aliorum
:

nus, ego Dominus, Lev. xix, et cui Eccle- non dicuntur peccasse quod enim pec- :

siadicit «Tu solusDominus. » Augustus

: caverunt, condigna pcenitentia deleve-
Caesar cum toti mundo praeesset, prohi- runt, et devotione ex pietate Deo placue-
buit ne aliquis eum dominum vocaret. runt Jerem. v Ibo ad optimates etc.
: »> :

Superbi in dignitate posititerrena, prseter Ecce hi magis confrcgerunt jugum, rupe-

pessimam servitutem diaboli et vitiorum runt vincula. In majori etiam periculo
in quibus sunt, etiam illis serviunt qui- corporis sunt. Hieronymus « Honores :

bus dominari videntur, quibus providere secum pericula trahunt, cito periclitatur
tenentur etquantum ad hoc minus sunt
: potestas; quanto major honor, tauto ma-
liberi, quamilli, cum habeant multis ser- jora pericula. » Idem « Altissimi mon-
:

vire, illi verouni. Hsec potestas honor vi- tes crebris fulminibus feriuntur. » Alii
detur esse contemptibilis, non desidera- principes in suacivitate sine armatis non
bilis, quam peccati ignominiaintroduxit, audent ire quod est valde miserum. Sap.
quam ignominia servitutis multorum co- « Nonne milites melius est perire, quam

mitatur, quaaliquisministerium habet in in civitate sine armatorum prsesidio non

hisqu* Deus non ex corde suo operatur, posse vivere? » Alexander Magnus cum
scihcet inflictione poenarum Thren. iii : dominium mundi adeptus sumpto
esset,
Non humiliavit ex corde suo, et abjecit veneno, usum linguaj amisit, etmortuus
^/^05/^om2W^(!m. Viles personsereputantur est : Julius Csesar, postquam Pompeio
qui sententias judicum poenales exequun- praivaluerat, cum per triennium et octo
turmutilando homines, vel suspendendo, menses tenuisset imperium, dolo Bruti
vel aliter puniendo. Potestasistamultum etCassii occisus est. Principibus speciali-
habet pericuh. Augustinus in Regula : ter Deus comminatur, Sap. vii Audite :

(( Quanto quis in loco superiori tanto in reges et intelligite etc Horrende et cito .

periculo majori versatur. » Habenti po- apparebit vobis, quoniam judicium du-
testatem istam ex omni parte timendum rissimum in his qui prcesunt fiet. Exiguo
est. Daimones, qui coelestem altitudinem eyiim conceditur misericordia : potentes
amiserunt, positis in terrena altitudine autem potenter tormenta palientur . Ibid,
invidentes eos maxime impiignant, re- Fortiorihus fortior instat cruciatio, quia
putantes sibi honorabilius si eos sibi sub- status habentis potestatem periculosus est
jecerint, et scientes quod per eos pluri- ideo Salvator cum vidisset quod venturi
bus poterunt dominari; sicut in exercitu essent ut raperent eum, et facerent eum
hostes visibiles ducem exercitus capere regem fugit in montem solus, Jo. vi.
vel occidere' conantur, eo quod, ipso Qui quserentibus se ad mortem se ultro
capto, vel occiso, exercitus dispergatur, obtulit, Jo. xviii, volens ostendere quod
sic hostes invisibiles eum qui praeest, aliqiiibus magis expediret esse mortuos,
maxime persequuntur I Reg. ult. To- : quam terrenam habere potestatem. Heb.
tum pondus prxlii conversum est in Saul. de Christo quod proposito sibi
xii, dicitur
Subditi etiam volunt eos pervertere, alii gaudio sustinuit crucem. Hsec potestas
eis obsequendo,aIii persequendo,etbonis multum habet oneris multum oneratus :

et malis volunt eos inducere ut eorum est qui unam civitatem, vel comitatum
voluntatem faciant, et Dei voluntatem unum, regnum habet super humeros.
vel
deserant. Hsec potestas locus est praeci- De hoc onere conqueritur Moyses Num.
])itii; Bernardus « Facile est in alto se
: xii, dicens Domino Cur imposuisti pon-
:

continentem obstupescere, et de vita dus imiversi popuii hujus super me? Pec-
periclitari » II Reg. i
: Incliti Israel su-
: cata populi principi imputantur. Num.
per montes interfecti sunt. Ibid. Jonathas xxv, dixit Dominus ad Moysen Tolle :

in excelsis occisus est. Status ille pericu- cunctos principes populi, et suspejide eos
losus est quantum ad animam, et
et contra solem inpatibulis,ut avertatur fu-
quanium ad corpus. Quantum ad animam ror meus ah Israel. Glossa « Hoc si co- :
 :

354 DE fiRUDIT. PRINCIPUM LIB I.

gitarent homines, principatus non am- cinis? Terra^ non congruit esse in alto,
birent. Multum habet punctionis hsec
» quae est infima elementorum cineri etiam :

potestas, et maxime in principibus malis : non expedit ut in alto sit, ne dispergatur

in eis enim corona est spinea. Postqiiam
Saulrecessita Deo, spiritusmalus
(jitabat. I Reg. xvi. Ambitio ambitiosorum
crux, quomodo, omnes torquens,omnibus
places ? uil acerbius cruciat. Multum
liabet status iste inquietudinis, locus enim
a vento. Status humihs locus est quietus,
eum exa- et tutus, et abundans bonis. Quietus est,
quia non est ventis expositus. Isa. xxxii
Erit vir quasi qui absconditur a vcnto,
ct celat se a tempcstate. Tutus est cum
sit in imo. Augustinus Humilitas in imo : ((

est ventis expositus, perflant altissima est, et non habet quo cadat. » Bonis spi-
venti. Gregorius « Quid est potestas: ritualibus abundat velut vallis fertilis iii
culminis? tempestas mentis; specialiter Psal. LXiv Va/les abundabunt frumento.
:

perflat ibi aquilo, juxta verbum luciferi

dominantis. Sedebo in lateribus aquilonis,
Isa. XIV. Locus est frigidus sine calore CAPUT II.
caritatis, flatus Aquilonis est suggestio
diaboli ad discordiam et odium, sicflatus Quod /labcnti potestatem terrenam
Spiritus Sancti est exhortatio ad amorem necessaria sit sapientia.
et concordiam. P>equenter ha?c potes-
tas nociva est habenti Eccl. viii : Intcr- Habenti potestatem terrenam multum
(lum (lo7ninatur /wmo /iomini iti ?na/um necessaria est sapientia. Si enim desit
suum : verum honorem ut frequenter ei, nescit potestate uti. Bonum vero po-
hic honor impodit, statum gratia» scilicet testatis et aliarum rerum temporalium
et gloria?, aulert liomiulctiam seipsnm, iion est positum iii earum magnitudine,
ut non habcat tempus cogitandi de se, sed in earum laudibili usu ; Sapiens :

et operandi salutem suam, et cum cetera
eum habcant ipse se iion habet. Reriiar-
dus Eugeyio Papa^ (jim omnes te lia-
beant, esto etiam te ox habentibus unus.
Si maledictus qui partem suam facit de-
teriorem, quid ille qui se peiiitus reddit
expertem? » Sap. « Inaistim.ibile boiium
estsuumesse. Locus est boiiis spiritua-
y tia3 monct eos qui pra^sunt et natura, et
libus deficiens, quia sccuiidum Augusti-
num alta siccantur, ima replentur. »
((
((Stulto nulia re opus est, nulla enim re
scit uti. »Et maxime nescituti potestate,
: quia valde dilficile est boue uti. Sic, si-
cut insanus periculose tenet gladium ne
inde la^dat se, vel alium, sicpericulosum
est potestatom habere insipienti, ne uo-
ceat sibi, vel altori. Ad amorem sapien-
sacra Scriptura, et multa exempla. Natura
moiiot quia in corpore humaiio caput
:

Status talis mons cst, qui vix a Domino (jiiod iiitor mombra pra-eminot ot sensi-
visitatur, et ab eo visitaretur irrigatione
si busabundat, qnin(|ue seiisusliabens,cum
gratiae, flalu ventorum exsiccaretur. Ut cetera membra habeant uuuin, scilicet
frequenter propter utilitatem subditorum tactum, sic in eo qui cetoris hominibus
ponitur aliquis in tali statu potius tjuam sapientia abundare dobot. .Noii
{ira^est,
pro|)ter suam cappa pliivialis ceteris
: deditnatura eorum cornua asino stolido,
vestibus supcrponitur ad earum coiiser- por qua) in Scripturis intelligitur potes-
vationem, noii [^ropter suum boiium, noii tas. Quidam rox Romaiiorum scribens
quia carior iiaboatur, sed potius ut sola ciiidam regi Erancoruin ct orans eum ut
deturpetur. (Irogorius Misericors Deus : <i liberos suos iiistrui faceret liberalibus
quod tenere diligit, ab extremis aclioni- disciplinis, adjocit : Rex illitoratus est
bus abscondit nam et patorfamilias ad
: (juasi asinus coriiutus. De admonitioni-
eum laborom sorvos mittit a (juo subtiles , bus vero Scriptura^ paucas ponere suffi-
filios suspendit, et iiide lilii siiie cessa- ciat. Logitur Sap. vi Si dc/ectamini in :

tione decori' sunt, unde servi in pulvere sedibus et sceptris, o rcges popu/i, dilifjifc
deturpantur. » Ex pranlictis patot quod sajjicntiam, ut rcqitctis inpcrpctuum. Itcm
potestas temporalis iion est proptor se in eod. I)i/i(/itc /umcn sapicntix o/nncs
:

appetenda, sed est multum timenda, qui pnvcstis popu/is. Itom ibi Concupis- :

locus vero humilis eligendus est secun- centia sajjientia: deducct ad rc<jnum pcr-
dum consilium Salvatoris dicoiitis, llc- pctuum. (ilossa Tunc beno rogitur res-
: ((

cumhc in nocissimo loco, Luc. xiv. Hic piiblica, cum philosopliirognant, ct reg«?s
locus est coiigruens bomiiii (iiii terra est philost)[)bantur. » Magiium amorem lia-
ct cinis Eccl. x Quid supcrhis terra ct
: buit ad sapientiam Salomon cunctis re-
 OPUSCULUM XXXVII. 555

bus sapientiam praiferens, cui cum dixis- valet sapientia Eccles. x : Civitas parva
set Dominus Postula quod vis ut dem
: et pauci in ea viri, venit contra eam rex
tibi, ait Do?nino Scrvics tuus in medio
: magnm et vallavit eam, ct extruxit muni-
est populi quem elegisti, populi infiniti, tiones per gyrum et perfecta est obsidio,
qui numerari et supputari non potest prse inventusque in ea vir pauper et sapiens ct
multitudine. Dabis ergo servo tuo cor do- liberavit urbem per sapientiam suam.
cile, ut possit judicare populum tuum, et Qiiinto, quia debet populum defendere,
discernere inter bonum et malum. Jil. ad quam defensionem multum valet sa-
Reg. III. Amor sapientise in principe Deo pientia, plus etiam quam fortitudo Prov.
multum placet, principem sapientia mul- XXIV Vir sapiens fortis est, et vir doc-
:

tum decet, et populo multum utilis est. tus, robustus et validus etc. Eccl. ix Di- :

Primum patet ex lioc quod subditur post cebant ergo meliorem esse sapientiam for-
verba prius posita Placuit sermo coram : titudine. Ibid. x Meiior est sapientia quam
:

Dpmino, quod Salomon rex rem hujusce- arma bellica; Sapien. v Melior est sa- :

modi postulasset. Prov. xiv Acceptus est : pientia quam vires, et vir prudens quam
regi minister intelligens (regi inquam coe- fortis. Sexto, quiaabeo qui preeest, pro-
lesti) : iracundiam ejus inutilis sustinebit : cedere debet ordinatio in populo si vero ;

inutilis dicitur, non intelligens. Principem desit sapientia, potius procedit inde con-
multum decet sapientia ; iiidecens valde fusio etturbatio. Prov. xxvi Quasi qui :

est quod ille, qui alios dirigere habet, in mittit lapidem iti acervum Mercurii, ita
se csecitatem habeat, et in singulos alios qui tribuit insipienti honorem. Apiid gen-
duce indigeat. Utile valde est populo tilesMercurius deus est mercatorum.
quod ipsius rector sapientiam habeat : Qui computanti mittens lapidem
lapilhilis
Rex enim sapietis populi stabilimenlum in acervum lapillorum, quibus fit com-
est. Sap. VI. E contrario : Mex insipiens putatio, computum turbat, sic qui insi-
pcrdet populum suum. Eccl. x. Necessa- pienti dat honorem turbatpopulum. Sep-
ria est sapientia illi qui praeest et propter timo, quia potestatem habens in hoc te-
se, etpropterpopulum propter se^ cum : net locum Dei, et vices Dei debet agere,
sit inmajori periculo quam ceteri, a quo et secundumipsius voluntatem populum
periculo non est liberatio nisi per sapien- regere, quae per legem ipsius ei indica-
tiam Prov. x Justi liberabuntur scientia.
: tur unde non debet esse omnino igna-
;

Propter populum etiam necessarie est ei rus legis divinae. Ideo praecepit Dominus
sapientia. Primo, quiamederi habet, sed Deuter. xviii Postquam sederit rex in
:

non igne et ferro himen vero sapientise
necesse est igne et ferro medentibus, si-
cut et illis qui ahter medentur. Saluber-
rimum omnium medicamentorum
sapientia Sap. xi Per sapientiam sanati
sunt omnes qui placuerunt tibi ab initio.
Secundo, quia subditos habet regere ut
: solio regni sui, describet sibi Deuterono-
mium legis hujus in volumbie, accipiens
exemplar a sacerdotibus leviticae tribus, et
est habebit secum, legetque illud omnibus die-
: bus vitse suae, ut sciat timere Dominum
Deum suum. Item, cum Domiims com-
misisset regiium populi Josue, dixit illi :

dux eorum cacitas vero inutilem reddit

; Non recedat volumen legis hujus ab ore
hominem ducatui, secundum illud Matth. tuo, sed meditaberis in eo diebus ac ttoc-
XI : si CcBCO ducatum prsestet,
CcBcus, tibus, ut facias et custodias omnia quge
ambo foveam cadunt. Tertio, quia bona
in scripta sunt in eo. Rex secundum cor Dei,
subditorum debet portare, non eos gra- scilicet David de quo Dominus ait In- :

vare vero desit sapientia, ut frequen-

; si vetii David filium Jesse virum secutidum
ter, subditos gravat, secundum ilhid cor meutn, qui faciet omnes voluntates
Prov. XXVIII Dux indigens prudentia
: tneas, Acl. xiii, valde magnum amorem
multos opprimet per calumniam. Sapien- ad legem Dei habuit, ut patet ex multis
tiam concomitatur temporahum abun- verbis ipsiiis in Psalm. cxviii Quomodo, :

dantia_, ut patet in Salomone III Reg. iii, inquit, dilexilegem tuam, Domine? tota
et Prov. VIII Mcciim sunt divitiae et glo-
: dic meditatio ttiea est. Item Bonum mihi :

ria etc, dicit sapientia. E contrario de- : lex oris tui super millia auri et argenti,
fectum sapientiae concomitatur tempora- Josias rex bonae memoriae magnum amo-
hum indigentia, quam sequitur cahimnia rem ad legem Dei habuit, et Eccl. xlix :

ad extorsionem pecuniae facta, et oppres- Memoria Josiae iti cottipositiotie odoris

sio subditorum. Quarto, quia subditos a facta est, opus pigmentarii, in omtii orc
pericuhs liberare debet, ad quodmultum quasi mel indulcabitur ejus memoria ;
 ;

*s M Jl
oob DE ERUDIT. PRINCIPUM. LIB. I.

cum lectus iuisset ei libcr Deuteronomii, ram. Cum sapientiapretiosior sit cunctis
et audisset maledictiones scriptas in eo opibus, et praevaleat etiam regno et scep-
in transgressores legis, sciens populum tris, non est negligenda pro aliqua re
transgressum fuisse legem, multum fuit temporali. Sap. vii Prseposui cam scdi-
:

iratus, et scidit vestimenta sua ipse, et hus et rcgfiis : sicut anima quae habet cor-
misit in omnem provinciam, et congre- pus regere, nobilius est ipso corpore, et
gavit omnem populum in Jerusalem, et potentia videndi nobihor est suo organo;
stans supra gradus legit cunctis audien- sic sapientia, qua regnum regitur, ipsi
tibus omnia verba libri, et percussit foe- regno est pr*ponenda. Leguntur magni
dus coram Domino, et compulit omnes principesmagistros habuisse, ut Alexan-
sacramenta praestare ut leges Moysi per der magnus Aristotelem, Nero imperator
omnia custodirent, et delevit quae ad cul- Senecam. Si dilexcris audire,
Eccl. vi :

tum idololatriffi pertinebant.Legiturctiam sapicfis eris. hiitiuffi sapientix est veris-

de Ptolomaeo Philadelpho rege ^gypti, sitfia disciplince coficupiscentia^ Sap. yi.
qui erat infidelis quod cum nuntiatum
esset sibi apud Juda^os essc lcgem ore
ipsius Dei editam, et digito ejus scriptam, CAPUT III.
voluit eam habere, et petiit ab Eleazaro
Pontifice Judaeorum ut mitteret sibi Ju- Quod habcfiti potestatem et sapientiafn
daeos, hebraeae et graecae linguae peritos, multum iiecessaria sit bonitas.
cum lege Dei, qui ad eam transferendam
sufficerent et misit ei Eleazarus LXXII
: Ostensumest quod habcnti potestatem
interpretes, qui legem ci traustulerunt, et valde necessaria sit sapientia nunc os- ;

sciscitatusestab eisprapcipuc dc dunbus, tendendum est quod habcnti potestatem

de cognitione Dei et regni gubcrnatione. et sapicntiam bonitas multum sit neces-
Si amorem habuit Ptolomaeus ad Icgem saria. Notandum ergo quod sibonitaspo-
veterem, etvoluit eam babere, verisimile testatem et sapientiam concomitetur, cis
est quod magnum amorem habuisset ad bene utitur, et est hoc multum utile Ec-
legem clementi*, scilicet ad Evangelium, clesiae Dei si vero bonitas desit, et ma-
;

si tradita esset, et hoc ei innotuisset. htia adsit, male rtentur eis, et estEccle-
Hanc multum desiderabat Job xxxi, cum siae valde noxium, ut patet iu diabolo
dicerct Qzcis mihi tinhuat nnditorcm ut
: habcntc magiiam potestatem et astutiam
(hsidcrium meum audidt Omnipoteiis, rt sine bonitate. Si princeps malus sit, alti-
librum scrihat ipse qui judicat, ul in hu- tudo potestatis ejus mons pestifer ^%\,
mero meo portemillum? Si lucratus est unde multa mala populo proveniunt. Je-
princcps Scripturam salubrem, libenter rem. li Eccc Cfjo adte, ffions pestifer qui
:
,

debet legere si non est, pra^dicationem

: corrumpis Uftiversaffi tcrram. Nocet talis
libenter dcbet audire in qno quidom prin- : princeps populo male imperando, male
cipes multum reprchensibiles sunt, qui non corrigendo, exemplo malo ad malum
raro, vel nuuqtuim pra'dicationem andirc provocando. Prov. xxviii Rcfjfiafitihus:

volnnt, qui in vaiuim vidcntur accepissc iffipiis ruifix homifiufn. In eod. Lco ru- :

animassuas derefectionecorpusnimiam
; f/icfis, et ursus csuricfis, princeps itnpius

sollicitudiucmbabcntes, refectionemvero sfiper po/juium pau/}erem. lh\d. 29 Cutti :

anirha'. omniiio ncgligontes quantumad ;

im/jii sum/)scrifit prificipatuffi, gemct po-
illos implcta est in Ecclesia proiiiictia pulus. Dignitas principis impii cathedra
illa Isa. V Nobiles cjns ijitcricrunt fnme
; j)estilentije est : l)catus est (]ui in illa non
Psal. Esurientcs cnim et siticntes, afiima
: sedit. Et notan(Uim quod multiim desido-
eorum ifiipsis dcfecit. Dcbet priiicipcs, si randa cst bonitas corum qiii prwsuiit :

potest,procurare ut secum hahcat sapicn- bonum pcr se amabile cst, honitas ratio
tes, quorum sapientia et doclriua profi- est quare aliquid sit amandum. Augus-
ciat; Seneca « (,)ui nihil vidcntur agere,
: tinus : Notio veri et amor boni nobis
«

majoraagunt,humanaquc ctdiviiui simnl naturaUtcr insita sunt. » Scptcin vcro

tractant. » Provcrb. Audiens sajiicfissa-
i : sunt qiKH ad amorem propria» honitatis
pientior erit, et ifitcllifjcfis f/ubcrfiacula deheiit iiomines iucitare. Priinum ost pa-
possidcbit. Item in eod. xni Qui cutnsa- : tris C(Blestisbonitas, a qua degenoramus
picfitibus graditur, sapicfis crit : amicus si boni iion sumus. Soncca Pudcat : <(

nutcm stultorum siftiilis eis cfficietur ; m oum taiito patri vixisse degenerem. »

Psalm. 11 Erudimifii, (pd judicatis tcr-

: Multum periculosa cst ha.'C dcgeneralio.
 OPUSCULUM XXXVII. oo7

quae piissimum patrem nobis convertit in dicantia creatorem suum. Sapiens « Ni- :

hostem, ut nos odiat ad mortem et ad hil homini bonum sine se bono » EccL ;

mortem «teruam. Secundum est hoc quod vin Bona est substantia, cui non estpec-
:

bonum Dominum habemus, qui summe catum in conscientia. Sicut sanguis non
odit malitiam, cujus potentise non possu- est bonus corpori qui est ei materia in-
mus resistere, et cujus sapientiae nihil firmitatis, sic non pecunia homini quae
possumus abscondere, qui malitiai subdi- materia est peccati. est hoc Septimum
torum, si finalis non parcet. l)a-
fuerit, quod sicut homo
bonus, melior est
si sit

niel. III Thronus ejm flamma ignis

: ;
ceteris creaturis visibilibus, sic simalus
Malac. III Quisstabit advidendum eum ?
: miserior est ilhs : quianon solum malus
Isa. XXX Ardens fiiror ejus, etgravis ad
: est malitia poense, sed etiam culpae : de-
portandum. Tertium est hoc quod cum bitor estet mortis temporaUs et aeternae,
tantum in omnibus rebus nostris bonita- in quo deterioris conditionis est serpen-
tem amamus, magna? corruptionis est tibus et bufonibus. Simile invenitur in
quod aliquis non amet bonitatem in se, Angelo qui, si bonus sit, valde bonus
qui in omnibus suis eam amat. Augus- est; si malus sit, valde malus est, ut dia-
tinus « Bona vis habere, et bonus non
: bolus. Multum desideranda est bonitas
vis esse? quid est quod te malum velis ejus qui praeest Ecclesiw: Dei ut sit utilis.
habere? nihil omnino, non uxorem, non Si enim bonus est, bonos dirigit et cus-
servum, non tunicam, postremum non todit, malos corrigit et a malis compes-
caligam, et tamen vis habere malam vi- cit, exemplo ad bonum provocat, bona
tam? Rogo te praepone vitam tuam caligse imperat et promovet, et mala dissipat.
tuae. » Item : « Quid te ofTendit vita tua, Prov. XX Rex, qui sedet in soLio judicii,
:

quam solam vis habere malam ? » Seneca : intuitu suo dissipat omne malum. In solio
(c Nihil est cuique se vihus. » Quartum secundum aequitatem ju-
judicii sedet qui
est hoc quod Deus tantum amat bonita- dicat. Multum conformantur subditi ei
tem nostram quod propter eam ia mun- qui pra-estin malo, vel in bono. Eccl. x :

dum misit Unigenitum suum. Immittit Secundum judicem popidi, sic et ministri
etiam cordibus nostris Spiritum suum. ejus : et qualis est rector civitatis, et tales
Propter haiic etiam spiritus angelicos qui habitantinea. Matth. ii Herodesrex :

mittit in ministerium hanc petentibus ; turbatus est, et omnis Jerosolyma ciim eo ;

paratus est dare. Luc. xi Si vos cum si- : Glossa: « Propter favorem, qui asaepe po-
tis mali, nostis bona data dare filiis ves- pulus eis injuste favet, quos crudeles sus-
tris, quanto magis Pater vester coelestis tinet. » Bernardus « Patet quantum no-
:

dabit spiritum bonum pctenlibus se ? Quin- ceat iniqua potestas, quomodo caput
tumhoc est quodbonitasnostra tantiva- impium subjectos quoque conformat im-
loris est, quod cum homo praevaleat toti pietati, » Misera plane civitas, in qua
mundo, bonitas ejus bonitati totius mundi regnat Ilerodes, quoniam herodianae ma-
videturpraBvalere. Haec est qUae maxime litiae particeps erit. Magnum periculum
Deo assimilat, comparationehujus cetera est quod hostis Ecclesiee sit in capite ejus,
non reputantur. Seneca « In homine : super quo plangit Jeremias dicens Facti :

nihil ad rem pertinet quod amultis sahi-
tetur, quam pretioso recumbat lecto,
quam perlucido bibat poculo, sed quam
bonus sit. » Sextum est hoc quod a bo-
nitate hominis bonitas rerum dependet.
Si homo non sit bonus, non sunt vere
sujithostes ejus in capite. Jam dominiuni
diabolus habet, ex quo aliquis de suis
praeest, fiduciam hostis habere potest
quod totum occupet, ex quo jam arcem
tenet. Non videtur dicendus esse rex,
princeps, cui bonitas deest, Isidorus :

bona opera ipsius, sed bonorum imagi- « Reges a recte regendo vocati sunt at- ;

nes. Sapiens « Apud sapientem suntho-

: que recte facieiido regis nomen tenetur,
nesta, apud vulgus simulacra reriim ho- peccando amittitur. »
nestarum. » Plus valet unum opus viri
justi, quam infinita peccatoris. Sapiens :

« Unus dies hominum eruditorum plus CAPUT IV.

valet quam imperiti longissima aetas.
Bonaetiamtemporahapeccatorisuntmala
et noxia. Fit enim justo Dei judicio cum
aliquis est malus vero dominio quod illa
ei sint malaquibus dominatur, quasi vin-
»
Dc erroribus qui sunt circa nobilitatem.
Cum Salomon dicat, Beata terra cujus
rex cst nobilis. Eccle. x, patet quod no-
 ;;

558 DE ERUDIT. PRINCIPUM. LIB. I.

bilitas in principe est laudabilis.
quia multi circa nobilitatem errant, cre-
dentes eos nobiles qui non sunt, tan-
gendum est de erroribus hominum circa
nobilitatem, et declarandum est qaae sit
nobilitas vera, et signa ponenda. Unus
Sed cuntar, ex flore vero farinae fit nobilis pa-
nis unde pascuntur reges. Item ex eadem
radice procedunt rosa et spina. Rosa
creatura nobilis est, benefica bis qui
juxta eam sunt, gratum odorem suum
undiquc difTundendo spina vero vilis
;

error circa nobiiitatem est quod multi est pungens eum qui juxta ipsam est
credunt se, vel alios esse nobiles, prop- sic ex eisdem parentibus possunt nasci
ter nobilitatem corporis, licet habeant duo, quorum unus erit nobilis, alter vero
ignobilitatem mentis, et sint servi vitio- ignobilis : unus ad modum rosae vicinis
rum et diaboli.Sapiens Non est quod
: « suis erit beneficus, et hic nobilis erit
sibi aliquis de nobilitate generis blandia- alter vero ad modum spinae vicinos pun-
tur, si ex meliori parte sui sit famulus. gere non cessabit, in ignem infernalem
Multo indignius est mente servire quam sicut spina mittendus, et liic erit ignobi-
corpore. » Augustinus « Malus tot do-
: lis. Ex eadem arbore nascuntur duo
minorum servus cst, quot vitiorum. » p(fma, unum sanum ct aliud putridum,
Bernardus « An non servus cui domina-
: vel vermem liabens. Ex eadem libcro ar-
tur iuiquitas, et maxime nisi tu fortc bitrio procedit bonum et malum; si no-
indignius judiccs liominem tihi, quam bile esset, quidquid a nobiU procedit,
vitium dominari. » Secundus crror est pediculi, et aliae superfluitates, qu« a
quod alitjuem nobilem reputant propter nobilibus essent nobiles.
generantur,
nobiiitatem alienam. Non est aliquis sa- Quod non sit homo nobilis, eo quod or-
piens propter sapientiam quam pater tum habeat a nobilibus, ipsi Philosophi
habuit, ut in tilio Salomonis patet, qui perpenderunt. Nemo altero nobilior, nisi
fuit valde stultus, cum pater ejus fuerit cui rectius est ingcnium et bonis artibus
sapientissimus, nec aliquis dives propter aptius. Item nihil aUud est nobilitas,
divitias quas parentes ejus habuerunt, quam antiquataB divitia». Item quis est
quae ad eum non pervenerunt ; sic non eques, aut servus, aut libertinus? no-
est aliqnis gloriosus nobilitate quam pa- mina cx amhitione, vel injuria nata.
rentes ejus habuerunt, si ipse degeuera- Plato ait neminem regem nisi ex servis
vit. Sap. « Ncmo inglorius vcstrorum
: oriuudum essc, neminem servum uisi ex
vixit, nec quod ante nos fuit, noslrum regihus omnia ista longa varietas
:

est :animus nohilcm facit. « Tertius miscuit, et sursum deorsum fortuna ver-
error est, quod credunt aliquos esse no- savit. Quartus error est quod ipsi judi-
biles, quia a nohilioril)us originem ha- cant unum altcro nobiliorem secundum
bucrunt, qui error multiplicitcr potost corpus quod est scrvilis conditionis, da-
manifcstari. Primo quia si hahcatur rcs- tum euim est ad scrvicu(hnu spiritui :

pectus ad primam causam, scilicet homi- quod ridiculum est illud judicium, sicut
num, ab uno omnes originem hahemus ; si ali(juis judicaret servum vcl rusticum

undc riuautuni ad hoc omncs homincs nohiliorcm. Quin-

aliis scr\ is vcl nisticis
sunt a'(iuc nohilcs. Malacli. ii : A'////iy/</V/ tus error judicaut homines
cst, (luod
non Dcns iinus creavit nos, quare despicit habere nobilitatem per vilis portionis a
fratrem suuni unusquisque vestrum? Si corpore parentum traductionem. Noii si(\
respcctus hahcatur ad causam creatam, sentiebat .loh xvi, qui ait Pulredini :

omnes habemus primum patrcm et pri- dixi, p/itcr 7ncus es. Scxtus error est,
mam matrem, Adam scilicet et Evam. quod nohilem reputant eum qui per
Omnes ergo vel sumus nobiles vel su- ignaviam noljilitatem amisit, et non il-

mus ignohiles. Non lcgitur Dcus fccissc lum (jui virtutc cam acquisivit : illnm
unum omi nem argeutcum, unde esscnt rcpulaiit uohilcm qui a prohitatc destitit,
nobiles, et unum lutenm unde essent ig- non illum qui in prohitate perstitit, nobi-
iiobiles; seduuumquemque dcliuio terrae lem eum rcputaiit qui degeneravit, ct
^\^smiX\\\,}A-A\^c\\.\\: Xumquid nonpatcr gcuus siium ohscuravit, et nou illum
imus omnium nostrum? Augustiuus : qui gcuus suum oriiavit ct illiistravit.
« Adam et Evam inteiidamus, el omnes Sapiens « Pulchrum est nohilitati rns-
:

fratres snmus. » 1'raMcrea et ex cadem pondissc, pnlchrum cst humilius genus

radice cxcunt vilc v\ iiobile, ct cx cadcm factis illustrasse, laudahilc ost homini a
radice proccduiit llos rarina> et furlur ta- statu suo surgerc, ca[)iil csse gciicris
men furfur cihus vilis cst, quo porci pas- sui decus est. » E coutrario vero crubesci-
 :

OPUSCULUM XXXVII. 559

bile est ei a statu suo cadere, esse cau-
dam generis sui et dedecus. Septimus
error est, quod eos reputant nobiles,
quos Deus judicat viles, scilicet bomines
sibi servire nolentes, qui sunt rusUci. I
Reg. II Qui me contemnunt, cruntigno-
: pura, sed ignobilitati admixta est, vel
biles, seu viles. Simpliciter judicandus
est rusticus, qui Deo est rusticus. Nobi-
litas corporis est magni oneris
possessio
et parti valoris si sit sine nobilitate men-
in rebelles severus, parva despiciat,
magna appetat, aggrediatur ardua, non
vano timore ab eo quod aggressus est
citra consummationem desistat. Non
enim est nobilitas vera, qua? non est
sociata, qualis est in eo qui habet nobili-
tatem carnis cum ignobilitate mentis.
Non est vere nobilis qui servit diabolo et
vitiis non est vere nobilis, in quo cor-
:

tis, et sequete pestilentis. Magni bonoris pus servilis conditionis dominatur. Quo-
comitatus, vel magni episcopatus non modo enim nobilis est, qui servi sui
sufficient ad solvendum censum quo servus est? Non est iste vere nobilis,
onerata est, et faciendum expensas quas qui servus est\|ventris sui, quales erant,
requirit : immo ultra reditus quas ha- de quibus dicitur Rom. ult. Hujusmodi
:

bent, oportet, sicut nobiles aliqui reco- Christo Domino nosti^o non serviunt, sed
gnoscunt, ut se diabolo et obligent et sui ventri. Qui ventrem habent pro Domi-
regnum ccelorum impignorent, ut onus no, Dominum habent valde vilem, et
nobilitatis portare possint. Utilitas bujus improbum exactorem, multas expensas
nobilitatis est refrcenatio malis. Hie- servitium. Non est vere
requirit ejus
ronymus « Nihil aliud video in nobili-
: nobilis, qui servus est membrorum eru-
tate appetendum, nisi quod nobiles qua- bescibiUum, quae generationi sunt depu-
dam necessitate adstringuntur, ne ab tata, et adeo subjectus est eis, ut obediat
antiquorum probitate degenerent. » Sa- cum ei imperant mortem suam. Potius
piens Ad boc tantum nobilitatis me-
: eligendum esset servum esse unius le-
minimus, ut cum claritate generis prosi, quam esse in servitute tah. Vere
morum sanctitate contendas, et cum nobilem nulla rusticitas superat eum sibi
nobililate corporis animi nobilitate profi- assimilando rnsticus est qui rusticita-
:

Sequelam pestilentem habet, quia

cias.| tem facit, quia vult Deus filios perfecte
secundum verbum sapientis, commune esse nobiles, ut nulHus rusticitatis occa-
malum nobilitatis est superbia, quam sione sibi facta rusticitatem faciant. Pa-
multa mala sequuntur regina etenim : rum nobihs est qui primo rusticitatem
vitiorum est, unde non vadit sola immo ; nulU facit, provocatus tamen eam reddit,
comitantur eam inulta mala. Eccl, x : cum non exeat de sacco nisi quod est in
Initium omnis peccati superbia est, qui eo. Ahquid rusticitatis videtur esse in
tenuerit eaniy aaimplebitur maledictis. eo, qui occasione sumpta ab alio rustici-
tatem Vere nobilis turpitudinem
facit.
abhorret, et illam quae est immunditiae
CAPUT V.
peccati, et illam quee est perditionis. Im-
munditiam peccati, quae aliam immundi-
De vera nobilitate.
tiam excedit, pro posse suo cavet et si :

contingat eam incurrere, diu eam susti-

Vera nobilitas animi ests ecundum illud
nere non potest. Vere nobilis omnibus
Nobilitas sola est animum quae moribus ornat. fidem inviolabiliter servat, et cavet ne
erga aliquem proditiose agat, et maxime
Et hac duplex quaedam naturahs, de
est : erga Deum qui Dominus est ipsius super
qua dixit Sapiens Quis est genorosus ad
: alios dominos. Proditiose erga Deum
virtutem? bene a natura compositus item •
agit, qui ex ejus bonis vivit et senescit,
nemo altero nobilior nisi eui rectius est si eum impugnat, et diabolo inimico Do-
ingenium, et bonis artibus aptius; altera mini et suo adhaeret. Haec proditio coram
est gratuita, quae filios Dei etChristi cohse- toto mundo, si non de ea satisfecerit,
redes facit. Ad veram principis nobilitatem ipsi objicielur. Vere nobilis ad largito-
pertinet ut ipse sit sine ignobihtate, sine rem bonorum bene se habet. In corde
erubescibili servitute, a nuUa rusticitate nobili plus proficiunt bona, in corde
superari se permittat, turpitudinem om- servili plus mala. Servi non emendantur
nem abhorreat, ad largitatem bonorum nisi suppliciis. Prov. xxix Servus verbis
:

bene sc habeat, bona sua libenter et libera- erudiri nun potest. Multi qui reputantur
liter tribuat, subjectis sit clemens et pius, nobiles, in hoc magnum patiuntur de-
560 m ERUDIT. PRINCIPUM. LIB. I.

fectum nobililatis multas enim rustici-

: ipse dicit eis ut, habito consilio de res-
tates Deo faciunt bonorum omnium lar- ponsioue ad invicem, sibi dicerent, quee
gitori, quas homini non facerent. Qui esset maxima rusticitas et cum, habito
:

beneficium recepit, et benefactoris et cousilio de responsione, convenire non

benefu;ii dicitur reminisci ipsi vero : possent, ipse increpavit eos dicens,quod
cjuanto plura beneficia a Deo recipiunt, posuerat eos in via per quam possent
tanto minus ipsius memores sunt, invenire responsionem sicut enim dare
:

Oseae iii Adimpleti sunt, saturati sunt,

: curialissimum, ita auferre, quod est ei
et elevaverunt cor snum; unde Grego- contrarium, rusticissimum est, et subdi-
rius : « Qui felicitatem quaesitam in dit, vos ergo qui non cessatis auferre
terris invenit, auctorem qui eam tri- pauperibus, rusticissimi estis. Vero uo-
buit non requirit. » Item « Qui ho- : bilis clemens est subjectis et pius sicut :

mini gratias agunt de minimo xenio, leo animal nobile hominibus prostratis
non agent gratias Deo de maximo be- ante se et infirmioribus animalibus par-
neficio?» Item « Minus Deum diligunt,
: cere dicitur, in repugnantia vero saevire.
qiii plura ab eo recipiunt, et minus ab Yere nobilis parva despicit, et magna
ejus offensa se custodiuut, et quanto appetit. Non
est vere nobilis qui terra^
majorem terram ab eo teneiit, tanto amorem adhaerens de rcgno coelorum
minus servitium ei exhibcnt. » De bo- non curat sicut cor nobile non habet
:

nis etiam Domini, qua in manibus suis qui terram unius pauperis militis ad se
habent, nolunt Deo per pauperes petenti pertinentem ex parte matris, uni magno
dare, vel ad centuplas usuras commo- regno pertinenli ad se ex parle patris
dare, quod uiii Judaeo, vel Saraceno fa- praiponeret. Ex parte matris nostrai
cerent, si sine peccato hoc facere pos- Evae pertinet ad nos miseria prai^sentis
sent. Auguslinus ad avarum « Dixit : exilii, ex parte patris coelestis regnum
tibi Christus Da mihi ex eo quod tibi
: coelorum. Ad vere nobilem pertinet di-
dedi, de meo qua^ro, da et redde ha- ; cere illud cum David Psal. lxxi Quid :

buisti me largitorem, fac me dd)itorem. mihi est in cado, et a te quid volui supcr
Parum cst quod dixi, habuisti me largi- terram? Vere nobilis leoni similis nullo
torem, habeam te foeneratorem pauca : vano timore terretur Prov. xxx Leo :

tradas, plura reddam; temporalia mihi fortissimus bestiarum ad nulliiis pavebit

das, aterna restituam. » Yere nobilis occursum.
bona sua libenter communicat, imitator
Dei qui est nobilissimus et liberalissi-
mus. Tanta est ejus liberaHtas, ut non CAPUT VI.
solum sua, sed etiam seipsum largiafur,
nec solum servientibus sibi, sed etiam Quod principibus superbia cavenda
sit et
hostibus suis bona sua communicat : timenaa, et humditas amancla.
Ipse enim solem suum oriri fucit super
oonos malos, pluit super justos ot in-
et Qiiia potestatcm terrenam frequenter
justos, Malth. V. Ipsc proptcr libcrali- comitatur superbia, ostendcridum est
tatem fecit quaicumque fecit, creaturas quod superbia principibus rtiultuin sit ti-
rationales ut eis daret, alias ut eas daret. inenda et cavenda; humilitas vero miil-
Leo animal nobile et rex animalium Ubc- tum amanda. Ut principes superbiam
ralis estunde Aristoteles dicit illuin
: cavcant, vult Dominus ut ruinam supcrbi
esse communicativum. Kt sicut liberali- Augeh attcndant unde Ezech. xxviii
: :

tas signum esl nobilitatis, sic rapacitas Cherubim in terram projeci te, ante fa-
signum est ruslicitatis unde aliqui qui : ciem regujn dedi te ul cernerent te ci :

reputantur nobiles, rusticissimi sunt, co quibusiiam interpositis subditur .V/7//7 :

quod bonis suis spolicnt |)auperes, sicut factus es, et non eris vi perpetuum. Mul-
ostendit magister .\Ianus quibusdam nii- tum timendus est mous superbia», in
litibus,qui audito, qiiod tantiis clericus quo Angelus adco dcterioratus cst. Rcr-
csset, quod ad omnia interrogata res- nardus « iSoniie hic est mons, in queni
:

poiideret,accedentes ad eum dc com- Angehis ascendit, et diabolus factus cst? »

muui consilio, qua*sicrunt ab eo qua; Attcndcre etiam debcntprincipcs ad illos
esset maxima curialitas, qui respondit regcs, qui propter supcrbiam suam sunt
dare, qui
eis, quoil curialissinuiin esset dcjccti; ct ut causa excm[)li de inullis
responsionem ejus acceptaverunt. Tunc paucos proferamus in mcdium, Saul hu-
 ; :

OPUSCULUM XXXVII. 561

milis in regem est siiblimatus ; superbus eos despicit, aliquando potestatem et al-
vero a regno est dejectus; I Reg. xv, ait titudinem suam amittit, sicut accidit Ro-
ei Samuel : Nonne cum esses parvulus in boam filio Salomonis stulto et superbo.
oculis tuis, caput in tribubus Israel factas II r Reg. XII Dicit Roboam populo Patcr
: :

es? et quibusdam interpositis subdituf : meus aggravavit jugum vestrum, ego au-
Quia projecisti scrmonem Domini, projecit tem addam jugo vestro pater meus ceci- :

te Dominus ne sis Rex super Israel. De ditvos flagellis, ego cedam vos scorpmni-
Ozia legitur II Paral. xxvi, quod cum : bus, propter hoc amisit majorem partem
roboratus esset, elevatum est cor ejus in regni. Scorpio dicitur rubus aculeatus,
interitum suicm, et neglexit Domimim vel flagellum virgarum nodosum. Multum
Deum suum, et volens usurpare officium voluit Dominus regem popuh sui cavere
sacerdotale percussus est lepra, et fuit le- superbiam unde Deut. xvii Non pote-
: :

prosusomnibus diebus vitae suse: et Dan. iv, ris alterius gentis hominem tibi regem fa-
sic legitur Deambulabat rex Nabucho-
: cere, qui non frater tuus : cumque fue-
sit
donosor in aula Babylonis :et ait Nonne : rit constitutus,non multiplicabit sibi
haec est Babyhm civitas magna, quam ego equos. Item in eodem Describet sibi :

xdificavi in domum regni in robore forti- Deuteronomium, ne elevetur cor ejus in

tudinis mess, et in gloria decoris mei? superbiam super fratres suos nimium :

Cumque ad^huc esset sermo in ore regis, Dan. IV Dominatur excelsus in regno
:

vox de coelo ruit : Tibi dicitur Nabucho- hominum et cuicumque voluerit, dabit
donosor rex : Regnum tuum transit a te : illud, et humillimum hominum constituet
ibid. V Quando elevatum est cor Nabu-
: super eos. Multum dissuadet Sciiptura
chodonosor et spiritus ejus obfirmatus est
, sacra superbiam his qui praesunt. Eccl. xi
ad superbiam, depositus est de solio regni In die honoris tui ne extollaris Ibid. xxxii :

sui, et gloria ejus ablata est Isa. xxxvii : Rectorem teposuenmt, noli extolli, esto in
Dicit Dominus Sennacherib : Superbia, illis quasi unus ex ipsis. Superbia in eo

tua ascendit in aures meas etc. subditur
Ibid. de ejus dejectione Egressus Ange-
lusDomini percussit in castris Assgriorum
centum octuaginta quinque millia homi-
num, et reversus est rex Sennacherib rex
qui praeest, multum ipsi est periculosa et
: Deo, et hominibus multum exosa, subdi-
tis nociva et onerosa, principi periculosa^
tamquam infirmitas quae in eo difficile
sanatur materiam enim magnam habet
:

Aszyriorum, adoraret in templo

et cum
Deum suum, fdii ejus percusserunt eum
gladio : Eccles. x Sedes ducum superbo-
rum destruxit Deus. Non debet princeps
reputare se magnum, eo quod in altitu-
dine potestatis sitpositus, sicul nec gra-
superbiendi, et quasi adhaBrens est ma-
teria, unde difficile evacuatur. Dignitates
: enim multum amantur, et difficile relin-
quuntur. Praeterea superbiam tamquam
vitiorum reginam multitudo vitiorum
comitatur. Eccl. x hiitium omnis peccati
:

num magnum est, licet in monte

milii superbia. Cum status habentis potestatem
est. Sapiens « Nemo istorum quos di-
: multum sit ex se periculosus, secundum
vitiae et honores in posue-
alto fastigio illud Augustini « Quantoquis in loco su-
:

runt, magnus est, sed tibi magnus vide- periori, tanto in periculo majori versa-
tur, quia cum basi illum metiris; non est tur. Superbia etiam multum flt pericu-
))

magnum milium, licetin monte constite- losa, secundum illud Eccl. iv : Synagogx
rit. )) Non
debet superbire princeps ex superbormm non erit saiiitas etc. Si prin-
hoc quod in alto positus est. Aliquando ceps superbiam non vitat, vix est quin
enim in alto milia levantur, etpretiosain peccet, cum scriptum sit Eccl. x Odibi- :

imo remanent tenet granum locum in

: lis coram Deo et hominibus est superbia.
infimum, palea vero est sursum. Non de- Miiltum est cavenda ei qni praeest, qui
bet se reputare meliorem his quibus secundum verbumAugustini «plus debet
praeest, nec eos despicere. Et si caput appetere amari asubditis quam timeri. »
corpore humano corpus tamen sit altius, Ad Deum etiam, a quo honorem habet,
est majuscorpus regitur a capite, sed
; et cujus minister est, sic se debet habere
caput portatur a corpore non minus in- : ut ab eo non odiatur, sed ametur. Spe-
diget caputcorpore,quam corpus capite: ciale odium habet Deus ad superbiam,
caput habet a corpore quod sit in alto, quae eum primo inhonoravit, Multum
corpore subjecto quod quantumin seest, comminatur Deus in sacra Scriptura su-
esset in imo. Sic princeps a subditis ha- perbiae eorum qui praesunt. Isa. xxviu :

bet potestatem, et quod in alto sit et cum ; Vx corones superbise. In eodem : Pedibns
XXYII. 36
 562 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. I.

conculcabitur corona superbise. Abd. i : tione esse humilem, magna prorsus et

Si exaltatus fueris ut aquila et intersydera rara virtus est humilitas honorata. »
nidiim tuum posueris, inde extraham te, Quantumcumque homoin hacvita in alto
dicit Dominus Job. xx Si ascenderit in
: : sit, tamen terra est, et cinis, unde non
coelo superbia ejm, et caput ejus nubes est ei superbiendum. Eccl. x : Quid su-
tetigerit, quasi sterquilinium in fine pe.r- perbis terra ct cinis ? In principe salubris
detur. Nociva est superbia prlncipis, et est capula, ut cogitans se esse summum,
eam sequitur ira, odium, jurgium, guer- cogitet se esse cinerem vihssimum haec :

rae. Nam pix principem malum desi-
gnans, secundum Josephum, ex se ignem
producit, sic princeps superbus, iracun-
dus, odiens vicinos suos, jurgia et guer-
ras faciens. Prov. xiii Inter superbos
humilitas in principe multum ad hoc ju-
vat, ut a terrena dignitate transeat ad
coelestem. Pauperum enim spiritu, scih-
cet \\\xxmY\\im,regnum cvelorum est. Matth.
: V. Apoc. III Ecce dedi ostium apertum
:

sempcr jurgia sunt. Ibid. xxxii Armaet : coram te quod ncmo potest claudere, quia
gladii in via superbi : Eccle. xxvii E^u- : modicam habcs virtutem, scilicet humili-
sio sanguinis hi rixa superbi : In Psal. ix : tatem. Superbia vero multiim hoc impe-
Bum superbit impius, ijicenditur pauper. dit, Matth. xviii Nisi conversi fueritis,
:

et efficiamini sicut parvuli, non intrabitis

Quicquid delirant reges, plectuntur achivi. in regnum ccelorum.

Oncrosa
est superbia principis subdi-
tis,quia magnas expensasrequirit, unde CAPUT VII.
frequenter ('omitatur eam paupertas, se-
cundum illud Eccl. xxi Domus, qux ni- : Quod principi sit cave?idum mendacium.
mis locuples est, annnllabitur superbia ;
paupertatcm vero principis scquilur gra- Cum multum deceat principem veritas.
vamen exactionum in subditis. In digni- ostendendum est quod tam falsitas quam
tate positum plus debet magnitudo one- vanitas veritati opposita, principi multum
ris, quod habet siipra se, ad humilitatem sit cavenda, et veritas multum amanda.
inclinare, quam altitudo honoris in su- Quod princeps vanitatem, et falsitatera
perbiam elevare. Eccl. iii : Quanto major cavcre dcbcat, intellexit rcx Salomon,
es, humilia onmibus. Supcr omnia
le in qui ait Domino Vanitatem et verba men-
;

eos qui pia^sunt, debet ad humihtatcm dacii longe fac a mc^ Prov. xxx. Caven-
inducere Christi humilitas, qui regum dum est [jrincipi mendacium ut venenum.
estrex ct capiit Ecclesi», qui huniillimus Caveant sibi principes multum a corpo-
fuit. Magna perversitas et deformifas rali vencno, amplius cavendum est eis a
est quod aliquod membrorum corporis vcneno mendacii quod adeo mortiferum
altius sit capite. Indecens est valde «juod est quod adhuc existens in ore hominem
regc sedente ad terram, scrvi ejus sc- occiiiit, secundum illud Sap. i Os qnod :

deant in alto. Augustinus loqucns dc illo mcntitur, occidit, animam. IIoc venenum
verbo Apostoli ad Phil. u, IJumiliavit sc- habuit in ore scrpcns, qui Evam matrcm
metipsum Ecce habemus humilitatis
: '( nostram decepit, cum Nequaquam ait :

exemplum , superbiai mcdicamcntum. moriemini, (len. vencnum occasio

iii. IIoc
Princeps tuus humilisest, ettu superbus? dicitur fuisse quod serpens veuenum
Caput est humilc, ct membrum super- corporale habcat in ore. Cavendum est
bum?» Licethominibus cunctismedicina mendacium, eo quod ei multum noceat,
tumoris sit humilitas Clu-isli, specialiter Deo mulfum displiceat, et eum oppro-
iamcn hisqui pra^sunt. Isa. xliv Ctinam : brium hominum faciat. Qua' difTerentia
disrumperes coilos et vcnircs, a facie tua est inter dcnarium bonum et falsum, est
montes defluerent, idest principes humi- inter principcm meiidacem et veracem ;

liarentur. Perversitas magna cst quod
superbiat qui habet solum ministerium,
ciim humiliari videat eum qui habct do-
minium. Pulchrum ornamentum in prin-
cipe est humilitas. Bcrnardus Nescio
quo pacto vis humilitatis major in majo-
ribus, clamor iii clamoribus comproba-
tur. » Idem : (( Non cst
vihs est denarius falsiis rcspectu boni,
ccntum enim falsi non valcnt unum bo-
num, sic princeps mendax parvi valoris
est. Cum princeps nolit unumde denariis
: (( suis falsum esse, quomodo so velit esso
falsum et mendacem? videtur se habero
viliorem dcnario uno. Cum principes
magnum in abjec- monetai falsarios graviter puniant, quid
 OPUSCULUM XXXVII. 563

faciet princeps summus de illis principi- furantis laedit et non famam, mendacium
bus qui seipsos falsificant? qui enim dc- vero laedit famam; Deo etiam amplius
bent liabereinseveritatem, destructa ea, nocet, ad cujus ministerium principem
habent falsitatem et mendacitatem dia- in magnaparteredditinutilem;cum eum
boli imaginem, de quo dicit Salvator ad ministerium ejus perlineat, scilicet
Joan. VIII Dum loquitur mendacium, ex
: populum docere, et ei impcrare, aucto-
propriis loquilur, qiiia mendax est et pa- ritatem docendi perdit si mendax fuerit :

terejus. Aliquando auditurus est princeps ideo Salomon specialiter a Deo sapientlam
mendax Cvjus est hsnc imago? et cum
:
petiit, ut ejus populum posset docere III
responsumfuerit:diaboli,dicetur:reddite Reg. iii Proximo etiam plus nocet
; :

quod est diaboli diabolo, et cum ipso furtum enim nocet proximo in re con-
ignem seternum. Mendacium
mittetur in temptibili,scilicet terrena, qua^est bonum
multum displicet Deo in quocumque ho- minimum, mendacium vero nocet per-
mine, sive princeps sive de populo
sit, : sonse ipsius non ex parte corporis, sed
unde enumeraturlinguamendax inter ea in nobiliori parte ejus, scilicet anima,
quae speciaUter odit, Prov. vi : Sex sunt nobilem partem ipsius, scilicet oculum
qu3S odit Dominus et septimum detestatur
, intellectus obtenebrando, faciendo eum
anima ejus, Oculos sublimes, linguam errare. Mendacium principem, qui debuit
mendacem, etc. Mendacium est immundi- esse filius Dei, filium facit diaboh quod
tia membrorum nobile maculans, scilicet non est parvum opprobrium; Joan. viii,
os; unde Salvator falsum testimonium dicit Salvator de diabolo Ipse est men-:

eimmeT3ii \n\eT ea qu3s coinquitiant homi- dax, et pater ejus, sciMcei meinla.cu. In
nem, Matth. xxv. Debet ergo homo abo- eodem dixit de Judaeis Vos ex patre :

minari mendacium, quod si non facit, si diaholo estis. Deus virtutis amator veri-
ei placet, ipsi Deo abominabiUs efficitur, esse tutor unde sui nominis
tatis voluit :

secundum illud, Prov. xii Abominatio : assumptione veritatem voluit confirmari.

sunt Deo labia mendacia. Specialiter est Yult etiam quod princeps qui ejus locum
abominabilis Deo princeps mendax, qui tenet, ejus sit tutor, et scriptura sua, et
immunditiam oris cavere debuit, nec so- sigillo suo eam confirmet; sed cum vivae
lum propter membri quod maculat nobi- voci principis mendacis non credatur,
litatem, sed et propter generis nobilita- quomodo scripturae et sigillo ejus cre-
tem et dignitatis sublimitatem nec : detur?Mendacium exmagna parte aufert
solum displicet Deo princeps mendax, vahditatem sermonis, maxime tamquam
sed et hominibus, secundum illud Eccl. estrespectu proximi. Deo enim cui omne
XXV Tres species odivit anima mea, el
: cor patet, et omnis voluntas loquitur,
aggravor valde animae illorum, pauperem non est sermo tam necessarius, sed ad
superbum, divitem mendacem,senem fa- hoc est sermo necessarius, ut homines
tuum, et insensatum ; versus : per eum sibi invicem suas indicent vo-
luntates sed si quis mendax est, et sibi
:

Tres species vere Salomonis displicuere :

creditur, ejus
J sermone vohmtas alteri
'" "'"? "''^^^^
Vir mendax, fatuusque senex, pauperque
r r 1 super- .„ „
'
^ -j^^^)
jjQjj manilestatur. Cum autem princeps
non solum voluntatem suam, sed etiam
Dives mendax est princeps mendax, divinamsermonepopulo habeatindicare,
plus habens in bonis temporahbus, quam multum ejus mendacium obest qui hanc :

centum, vei miUe alii homines. Menda- ulihtatem aufert, quodammodo os Dei
cium principem opprobrium hominum est, ejus voluntatem indicando quod ne-
facit. Opprobrium nequam in
Eccl. II : farium est mendacio inquinare. Cavere
homine mendacium, et subdit Potior est : debet princeps mendacium non solum iii
fur, quam assiduus vir in mendaciis. Cum his quae asserit cum juramento, sed etiam
mendacium sit opprobrium, et princeps verbo simplici. Sapiens « Cujus dictum
:

phis debeat cavere opprobrium quam ilU
qui sunt de populo propter suam nobili-
tatem, et propter dignitatem, plus debet
cavere assiduitatem mentiendi, quam
furtum. Primo quia plus sibi nocet; plus
etiam nocet Deo, et proximo sibi quia
non habet pondus jusjurandi, ejus jusju-
randum quodUbet vUe est. » Multi vero
principes adeo facti sunt mendaces, ut
etiam juramentis eorum non credatur.
Mendacitas infidelitas est; utostendit Au-
: gustinus in Ub. De doct. chris. dicens :

cum furtum ut frequenter sit omnibus « Omnis qui mentitur, inique facit. Nemo
hominibus occultum,solam conscientiam enim mentiens in eo quod meutitur, ser-
 ;

564 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. I.

vat fidem : nam hoc

utique vult, ut men-
titur, sibi iidem habeat, quam tameu
mentiendo ei non servat omnis aiitem
fidei violator impius est. » Idem insinuat
Salomon Prov. xxu, qui post iUud, Abo-
minatio est Domino labia mendacia, sub-
dit, Qui autcm fideliter agunt, placent ei.
Infideliter agit qui fidem ei non servat,
dc quo vult ut sibi fidem adhibeat fideri-
ter vero agit, qui contrarium facit. Cum
igitur nobilitatem principis vilium inli-
delitatis, vel proditionis,
ceat, omnino indccens
mendax existat.
CAPUT
Quod principi contemnmda
Contcmnenda est vanitas principi. Sa-
tcmptibihbus contemptibilia dantur, g
tia et gloria sunt vera bona, bonis
; amicis Dei propria, habentibus ea semj
utiha, cum eis ncmo malc
utatur. » Te
poraliaboua principi sunt contemnen
tamquam boua infima, quae non c(
gruunt ejus magnanimitati, et tamquj
bona ut frequenter majoris boni im[
; ditiva, scihcet coelestis dignitatis. Priuct
terrenus in praesenti regno se debet 1
bere fidchter, ut in futuro regno fehci
nuUo modo de- audiat iUud dulce verbum Salvator
estquod princeps Eu(je,serve bone etfidelis, quiasuperpah
fuisti fidclis, super multa te constitua
Mattb. XXVI. Yana sunt temporaha, ci
YIII. non conferant plenitudinem continei]
sccundum iUud Eccl. v: Avarus noni
sit vatiitas. plcbitur pecunia nec fulcimentum ia]
tenti, secundum iUud, Qui confidunt
divitiis, corruunt. Proverb. xi nec fructi ;

piens : « Fundamentum bonae mentis est optatum et speratum in eis laborau

non gaudere vanis » fundamentumesse : secundum iUud, Qui amat divitias, fri
dixi, culmen cst. Vanacst omnis creatura tum non capiet ex eis. Eccl. v. Et b(
comparatione creatoris qui verissime est. temporalia sint vana, tamen amicis i

Yana est scihcct vadens in nibilum

, : vana non sunt,qui ordinate se habent
sicut enim ex niliilo est, sic, quantum iu ea diligendo, et utendo, iii eis enim bo
se cst, ad nihilum tendit. Augustiims : temporalia gratia? Dei descrviunt, et
« Dcus ex niliilo omniafccit, et si sc sub- gloriam contemplandam vclacquireiKh
tralicret, redigcrcntur
in niliilum
» . admiuicula sunt; vanitantium est vanitf
(Jregorius • Esse omnium ([UoB dc ni-
: 11011 oorum qui veritatem sectantur, qua

hilo sunl, in nibilum tcnderct, nisi ea fuit David, rex secundumcor Dei, qui ai
omnium auctor manu rcgimin.s retinc- Via?n veritatis ele<ji. Salomon sccundij
ret »: quia nihil est crcatum respcctu aliam Litteram: Vanitas est vanitatum,
crcatoris undc sup. illud Eccl. i, Nati-
: omnia vanitas. Augustinus in lib. De ve
vitas etc, dicit G/ossa « De creatis pos- : relifj. (( Non frustra aihlilum
est vanitatui
sumus ca bona quidcm pcr se dicerc, sed quia vanitates detrahas, qui lamqua
si

Dco comparata (juasi niliil esse, ut hi- jirima scctantur extrema, nou erit corp
ccrna iii solis comparatione nec ccrnitur vanitas, sed iu siio geiiere quam\ ,

iucere, ct stellarum himiiui orto solc obs- extremam, pulchritudinem sine uUo (

curantur. » Spccialiter vana sunt tcmpo- rore monstrabit. » Yanitatcs suiit (|

raliacttransitoriarationccorruijtibihtatis, cxtrema bona sectautiir, ac si essc
et mutabilitatis contemptiLditatis vel
, ,
priina, dc quibus dicit Jcrem. ii Ambul :

vihtatis ratione corruptibibiatis sunt va-

; vcru)it post vanitatem, ct vani facti su/
dcutia iu nilhhim, cum corrumpaiitur Roiia temporaha qua^ habent, scctautu
ratiouc mutabiiitatis sunt vana, mutaufur sicut servus sequitur illum qui sibi don
enim in se, in eodem cnim statu non natur; ea vero quw noii liabent, seqiiui
pcrmaiient ; mutantur ctiam traiiseundo tur, ct ut freqiienter uon assequuntur,
(le i)Ossessore iii j)osscssoreiu. Ilernardus: vani (iuiit vanitate mufabilitatis, sicut »

(( Erras si maiisuras putas tibi divitias, quaei|)sidiligunl :coiil'ormanturcnim ei

(jua^. per tot maiius hominum transie- iit, seciiiidum variationem iii eis factan

ruiit; » ratioue coutemptiljilitatis, vel airccfiones doloris, vcl gaiulii, timori

vililalis sunt vaua valentia iiibil, vel pa- vel s[»ci, in ipsis varicntur.
rum, respectu verorum bonorum, qua?
sunt gralia Dei et gloria. Sigiia coiiteiui)-^ CAPUT IX.
tibilitatis eoriim siiiit, quod suiit boiiis
et lualis coiumuiiia, et [^bis dat Doiis (U> Dc vanitatc divitiarum.
iliis inimicis (luam amicis, ct pluribus
suiit noxiaquam utilia. (ircgorius Coii- : (( Yanff» suiit divitia*, vanioros deliti.i
 : ;

OPUSCULUM XXXVII. 565

gloria vero mundana, gratia et laus sunt picns : « Animus humanus non arca dives
vanissima^. Yana^ sunt divitiae non solum appellari quamvis iha plena sit
solet,
comparatione Dei vel comparatione, cum inanem divitem non pu-
te videbo,
gratiae et glorise, sed etiam comparatione tabo. » Gontentum esse suis rebus sunt
anim*, quam replere non possunttriplici maximae certissimaeque divitiae. Quasi di-
ratione. Primo, propter suam modicita- ves potcst essecupidus, sed vere dives non
tem, et animae, capacitatem. Cum enim erit; Prover. xiii. Est quasi dives cum nihil
anima capax sit Dei, non potest repleri habeat: et potius habetur a divitiis quaj!
minori Deo. Cum ergo orbis terrarum sit ei dominantur, quam ipse eas habeat.
quasi gutta roris ante lucem respectu
Dei Sapien. xi 07'bis terrarum^ respcctu
:

animse, estquasiiina gutta roris. Unde non CAPUT X.

potest eam replere. Secundo, propter di-
vitiarum indigentiam. Sicut homo habet De vanitate delitiarum.
aliquem defectum, sic et alise creaturce,
quem secum afTerunt, cum acquiruntur : Multum vanae sunt carnales delitiae.
unde cum auro, vel argento venit defectus Eccl. II Dixi in corde meo vadam, et
:

clavis et serrse, et cum vinea acquiritur, afjluam delitiis, et fruar bonis. Vidi quod
venit defectus cellarii, dohorum, et mul- hoc quoque esset vanitas. Ibid. xi Ado- :

torum ahorum, et datur necessitas plura lescentia et voluptas vana sunt. Carnales
expendendi, secundum illud Eccl. v : delitiae vanae suntratione suae brevitatis,
Ubi multse opes, multi qui comedunt eas. ratione suae utihtatis, et ratione adjunctae
Ideo verum est phirimis indigere, qui afflictionis. Breves sunt duratione. Sa-
phirima possident. Jerem, vi Aspexi ter- : piens: « Voluptas brevis fastidio objecta,
ram, et ecce vacua erat. Augustiims in quo avidius hausta est, citius in contra-
hb. De verarelig. : « Temporalium specie- rium recidens. » Idem « Improbae volup- :

rum multiformitas ab unitate Dei homi- tates non sunt solidae, non sunt fldeles,
nem lapsum per carnis sensus domina- etiam si non nocent,>fugiunt. » Bernar-
batur, et mutabih varietate multiphcavit dus « Voluptas gutturis, quae tanti hodie
:

ejus affectum et ita facta est laboriosa

: aestimatur, vix duarum habet digitorum
abundantia, et, si dici potest, copiosa latitudinem. » Augustinus in lib. Confes.
egestas. » Sapiens: « Congregatum in te, « Quod si quid arrisisset, per spiritum

Quidquid multi divites possident ex his credebat appreliendere, quia prius quam
majora cupere disces. » Idem: « AUera pene teneretur advolabat. » Delitise car-
cupiditatum ex fine alterius trahitur. » nales viles sunt. Sapiens « In voluptate :

Qui sitim cupiditatis divitiis vult extin- nihil est magnificum, iiiliil quod naturam
guere, similis est illi qui sitim corporalem Deoproximam deceat. Membrorum vihum
aqua salsa vellet extinguere aqua salsa ; ac turpium ministratio veniens, exita
inquantum aqua, habet sitim sedare, foedam adjunctam habet afflictionem. »
inquantum salsa provocare, sic divitiae Boetius « Dulccdo
: felicitatis humanae
inquantum aliquem defectum supplent, multis amaritudinibus est respersa labor :

ad sedandam cupiditatem valent, inquan- est in parando, aliqiiando major, quam

tum vero muDos defectus secum afferunt sit voluptas in utendo. » Appetitus habet
eam provocant. Tertio, quia divitiae cor- anxietatem, Hieronymus « Appetitus :

porales sunt, anima vero res spiritualis fornicationis anxietas est, satietas poeni-
est et sicut arca quaj est corporalis, sa-
: tentia. » Abusum delitiarum sequitur
pientia, quseest spiritualis, non impletur, amaritudo duplex, scilicet gravamen na-
sic nec anima quge res spiritualis est, di- turae ex excessu qui frequenter est, cum
vitiis maxime cum non in-
corporalibus, cibi suntdelicati Luc. xxi : Atfenditevobis
trent animam divitiae, sed earum simili- 7ie forte graventur corda vestra crapula
tudines Quomodo frumeiitum quod
. ct ebrietate et remorsio conscientiae Eccl.
:

ponitur in area, vel vinum quod ponitur VII Inveni amariorem morte mulierem.
:

in dolio animam implebit, in qua non po- Ilaec mulier est voluptas animam sepa-
nitur? Quid in praesenti replet animam rans a Deo et ideo amarior est morte
;

nisi gratia?Bernardus « Non plus satia- : corporis, quaeanimam separat a corpore,

tur cor hominis auro quamcorpus aura. » cum Deus melior sit anima ejus. Separa-
Ilnde verissimum est quod dicit Beata tio vel amissio pejor est et amarior pa-
Virgo Divitcs climisit inanes, Luc. ii. Sa-
: lato cordis infecto de febre iniquitatis
566 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. I.

unde sancti potius elegerunt mortem cor- vacua facta, sunt necessaria. » Noceut
porissustinere,quammorticulpapconsen- caruales delitiae et corpori, et animae.
tire.Carnalesdelitiffivanaesuntcomparatae Corpori quia multoties sunt occasio infir-
ad spirituales quas impediunt, quae multo mitatis, vel mortis. Sapiens « Potest :

meliores eis sunt. Bernardus « Delicata : autem nostraprovidentia huiccorpusculo

est divina coiisolatio, et non datur admit- moram prorogare longiorem, si volup-
tentibus alienam. Spiritus sanctus per tates quibus major pars corporum perit,
columham designatus fugit aquam car- poterimus regere et coercere. » Idem:
nalis voluptatis. Bernardus loquens de
» « Yoluptates in tormenta vertuntur. »
illo verbo Nisi ego abiero paraclitiis non
: Idem: « Quis hostis in quemquam tam
veniet ad vos. Joan. xvu « Quis audeat de : coutumeliosus fuit, sicut in quosdam vo-
cetero carnis illecebris phantasticis dedi- hiptates su* sunt? » Sufficit alicui si hos-
tus, parachtum expectare? Eccles. xxx : tem suum excaecet, sed voluptates non
Non est oblcctementum supcr cordis gau- solum excaecant voluptuosos, sed etiam
dium. »Sapiens « Ahquod bonum man-
: impotentes reddunt et contractos et
,

surum circumspice, sola virtus pi'a'stat leprosos, et ahis iufirmitatibus eos affli-
gaudium aeternum ct sccurum. » Item gunt, et taudem interficiunt. Chrysosto-
carnalcs dehtia vanae sunt comparatae ad mus : « Ili, qui in delitiis et luxuriis vi-
pcenae aeterna?. amaritudiucm ad quam tamducuut, resoluta corporaet omui cera
ducunt. (iregorius « Momcntaneum est : moUiora circumferunt, atque infirmita-
quod delectat, aeternum autem quod cru- tibus repleta. » Animae nocent quia carni, :

ciat. » Sunt et vanae comparatae ad a'ter-
nas dehtias, ad quas anima creata est,
quas ei auforuut. Itcm vana* sunt compa-
ratione ad animam delitiarum a^.tcrnarum
capacem,quoniam modicitatesuareplere,
vel satiare non [)Ossunt. Ilieronymus
« Voluntas habita famem non satietatem
periit. » Joan. iv Qui bibit ex aqua, si-
: aut nuHomodo pertransirepossitad finem
tietiterum. Ecc.l. i Non satiatur oculus
visu,nec auris auditu implctur. Augusti-
nus: «Animahumana^delectationisavida,
ex quo ab unitate recessit, cum rerum
quai concupiscit adversus spiritum, sunt
in adjutorium, et sic dc spiritu trium-
phant. » Bernardus Ad Fralrcs dc monte
Dei: « De condimenlis sufficit ut comes-
tibilcs fiant cibi nostri, uon etiam coucu-
: piscibiles vel delertahiles: sufficit enim
concupiscentia' malitia sua, quae cum vix
: explendaenecessitatis, nisiperviamquan-
ta'cumque dch'ctationis, si coepit habcre
irritamenta, fiunt duo coutra uuum, et
periclitatur conscientia et, licet delecta-
:

quahtate satiari non possit, rerum satie- tio quae necessitatem comitaiur, vix
illa
tale satiaridesidcrat. » Itcm vaiia'sunt car- possit caveri, iha tamen, quae est praeter
nalesdehlia?,quiaamatoribiissuismiiltum necessitatem, contemnenda est, et caven-
sunt noxia;; noccnt autcmeis quasi prodi- da. » De prima delectatione dicit Grego-
tione,quanto eiiim recipiuiitiirla'tius, no- rius loquens de illo vcrbo Psal. xxiv :
cent am[)lius unde dc vino dicitur Prov.
: Dr necessitatibus meis erue mc: « Neces-
xwn: l)i(jrcditur blande,in /inc mordebitiil sitates corporales lioc habeut periculo-
colubcr. Sapiens « Yolu[)tates inter res
: sum, quia in eis minime saepe dignos-
vilissimas pra'cipue aestima, (jikt" more citur, quid circa eas vitio, vel utilitatis
latronum iu hoc nos amploctuntur , ut studioagatur.» IlasnccessilatosPsalmista
jugulent. )) Delitiae carnales videnlur esse cu[)it evaderc, soiens plerunKjue v()lu[)ta-
humanae
infirmitatis medicamenta, et tiim culpas cx actione necessilatis pro-
suul nocumenta: ex eis enim infirmitas rumpere. Augustinus « Sumenda sunt :

recipit incrementa. Grogorius: « l[)sum alimcnla tamquam mcdicameuta; sod

medicamen in vulnus vertitur, qiiia cx-
quisito remedio paulo diutius inha'reutes,
ex eo gravius deficimus quod provide ad
refecliouem paramus. » (Jiii delitiis car-
nalibus assuescit, misera'servituti se sub-
jicit, et hosti suo super se malam coii-
suetudinem acquirere permittit. Sapiens
de amatoribHs volu[)tatum « Yolu[)ta-
tibusseimmergunt,([uiin consueludiiiom
adductis carere non possunt, et ob hoc
miserrimi sunt quod illis (jua; sunt super-
dum ad ([uictem satietatis gaudio ad iiidi-
gentiam transitiir, in ipso trausitu la-
queus concupisccntia^ insidiatur. Fre-
quoutor onim accidit, quod adjungit se
periculosa uccessilas, juounditas, et ple-
rumque percurrit ut ojus causa fiat, quod
causasalutisfieri dobuit, etgaudet infelix
: anima ut obtontu salutis obumbret nego-
tium voUi[)talis. » Pra-tcr necessitatcm
suut delectationes portinonles ad curio-
sos et periculosos respectus, et ad audi-
 :

OPUSCULUM XXXVII. 567

tum cantilenarura, instrumentorummusi-

corum, et offlcium rerum odoriferarum.
Aspectus curiosos et periculosos multum CAPUT XI.
dehortatur Scriptura sacra. Eccle. ix
Nerespicias mulierem muUivolam, neforte De vanitate gratix mundanas.
incidas in laqueos illius. In eod. Vir- :

ginem non conspicias, ne forte scanda- Multum contemnenda cst gratia mun-
lizeris tn decore illius. In eod ISoli : dana, tamquam valde vana, similiter et
conspicere in vicis civitatis, nec aberra- laus et gloria. Prov. ult. Fallax gratia, :

veris in plateis illius Averte faciem tuam

. et vana est pulchritudo Fallax est gratia .

a muliere compta, et ne circumspicias qua aliquis mundo patet. Vana est laus
speciem alienam. Propter speciem mu- qua aiiquis sermone hominum extollitur.
tieris multi perierunt : et hsec est concu- Vana est gratia qua aliquis opinione ho-
piscentia, qua ignis exardescit. Contem- minum magnus habetur. Vere gratia
nendus etiam est et aspectus ludorum mundi Primo, quia parum, vel
fallax est.
vanorum, etiam illorum qui in avibus nihil, velminus quam nihil valet, et mul-
coeli fiunt, et aliorum. Item cavendus est tumconstat. Secundo, quianocet. Tertio,
auditus cantuum lascivorum et collo- , quia frequenter accidit quod non habe-
quium mulierum. Eccl. ix, diciturde sal- tur, cum haberi creditur. Quarto, quia
tatrice : Ne audias
illam^ ne forte pereas cum habetur, facile amittitur. Et cum
in efficaciam illius. Ibid. dicitur de mu- minus quam nihil valeat mundi gratia,
liere aliena Colloquium illius , quasi
: potius eligenda est ejus ira quam gratia.
Contemnenda sunt instru-
ignis ardescit. Eccle. vii Melior est ira risu : per iram
:

menta musica homini in valle lacryma- enim corrigitur animus dehnquentis.

rum existenti, ad mortem incessanter Amicus mundi amicus proditoris, et
est
tendenti. Job xxi : Tenent tympanum et ejus osculiim est fraudulentum. Prov.
cytharam, et gaudent ad sonitum organi, xxviii : Meliora simt vulnera diligentis,
ducuntin bonis dies suos, etinpuncto ad quam fraudulenta oscula odientis ; unde
inferna descendunt. Specialiter indecens addaemones est illud verbumMatth. xxvi:
est ei, qui ceteris dominatur, sensibus Quemcumque osculatus fuero, ipse est,
suis esse subjectum unde Antigonus : tenete eum; sic facit mundus illi quem
Alexandri paedagogus cytharam ejusfre- amare se simulat, sicut fecit Joab Abner
git et subjecit dicens MidXi tuee jam : quem quasi osculans occidit, II Reg. xx.
regnare convenit, pudeatque in corpore Prosperitas hominem excaecat quem ,

regis voluptatem luxuriae dominari. In- adversitas illuminat ideo magis est ti-:

decens autem est quotl ille, qui donis Dei menda prosperitas quam adversitas. Gre-
utitur, delectatione eorum ita demerga- gorius « Cum omnis fortuna timenda
:

tur, datoris eorum omnino oblivis-

quod sit,magis timeada est prospera quam
catur, nec membris ipsius compatiatur. adversa, haec enim saeviendo erudit, illa
Isai. v: Cythara et lyra, tympanum et blandiendo seducit. » Multum constat
tibia et vinum in co?iviviis vestris, et opus mundi gratia, propter eam habendam
Domini ?ion respicitis, quo mirabiliter nos fiunt vestes pulchrae et pretiosae, convi-
pascit. Amos vi : Vx qui opulenti estis in via superba, vasis aureis et argenteis or-
Sion, etc. Qui canitis ad vocem psalterii, nata, et habetur familia magna, et equo-
bibentes in phialis vinum, et optimo un- rum multitudo, et fiunt tantae expensae,
guento delibuti , et nihil patiebantur quod ad eas regna et ducatus, comita-
super contritione Joseph, idest Christi tus et episcopatus non sufficiunt. Ma-
per Joseph designati. Item, contemnenda gnam gratiam apud Deum homines ha-
sunt odorifera timore fcetoris infernalis, berent, si medietatem eorum, quae pro
in quem sunt commutanda, secundum gratia mundi expendunt, pro gratia Dei
iWnA \&di. i\i: Eritpro suavi odore foetor; expenderent. Gratia mundi amatoribus
una poena inferni erit fwtor sulphuris, snis multum nocet, quia gi\atiam Dei
secundum illud Psal. x Ignis sulphur et : pretiosissimam eis aufert gratia Dei :

spiritus procellarum pars calicis eorum. pretium est regni coelestis, secundum
Isa. XXX Flatus Domini quasi torrens
: illud Roman. vii : Gm^za Z)(?ry?Va«/e;v««;
sulphuris succendens eam. et Psal. lii Confusi sunt qui homiiiibus
:

placent, quoniam Deus sprevit eos; Gal. v:

Si hominibus placerem, servus Dei non es-
568 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. I.

sem ; Jacob. Adidleri, nescitis quia ami-

iv. quae faciunt, videantur, Malth. xxiii;
citio. hujiis mundi inimica
cst Deo ? Qui- quod vere vanum est, idest nihil valens
cumque ergo vult esse amicus hujus ei qui videtur. Non est secundum natu-
saeculi, inimicus Dei constiluitur. Ali- ram ut sensatum delectetur in hoc quod
quando gratia mundi creditur haberi sentitur, sed sensus in sensato habet de-
cum non habetur Abscondunt cnim : lectari non deleclatur cibus in hoc quod
:

odium labia mendacia, Proverb. x et si ; comeditur, sed polius comedens delecta-

aliquando habetur, cito amittilur, sicut tur in cibo. Multum ergo fatue agunt
patet in Christo, quia ante passionem qui tot et tanlis expensis procurant di-
venit Jerusalem, magnam gratiam erga versas pulchritudines, utineisoculi ho-
populum habuit, sed cito gratia illa fuit minum delectentur. Qui appetunt esse in
amissa. Bernardus Ab eodem populo, : i( opinione hominum, appelunt quasi esse
in eodem loco, et ipso tempore, paucis- chimericum, quod cst in fictione, et est
simis diebus interpositis, primo cum valde vanum, iiihil valens chimera de
tanto triumpho susceplus, postea cruci- qua fit Similiter etessein dictione
fictio.
fixus est, quam dissimile est Tolle, : hominum vanum est, cum dici possit
toUe, crucifige eum, et bcnedictus qui et quod est et quod non est. Dictio utilis
venit in nomine Domini, hosanna in ex- est dicenti, cum per eam alii voluntatem
celsis. Quam dissimile est : rex Israel, indicet. Utihs etiam esse potest illi cui
et non habomus regem nisi Ca^sarem. dicitur, (juiaper eam scientia loquentis
Quam dissimile est regnum et crux, : ei communicatur Jili vero de quo dici-;

flores et spina*, cui priusprofluebant ves- tur, qui aliquando non est, inutiiis esse
timenta aliena, ccce suis exutus et sors videtur in dictione, cum esset iu signo
mittitur super illa. » Mundus hominem signilicante ad placiUim sicut insignia ;

in prosperitate diligit, in adversitate de- rcgia, ei qui non est rex ad derisionem
serit. Eccl. VI Estamicussccundumtem-
: sunt, sic ei, qui falso laudatur, est laus
pus svum, et non permanebit in tempore ad verecundiam seciUKhim illud Sapien-
tribulaliojiis. tis :Qui falso praedicantur, necesse est
((

ut suis laudibus erubescant. »

(".nm fuerisfolix, muitos numerabis amicos :

Tcmpora si fuerint nubila, solus eris.

CAPUT XII.
Sapiens Amicus qui causa utili-
: a

tatis assumptus est, tamdiu placebit, De vanitate mundanse laudis et (jlorix.

tjuamdiu utilis erit. Multum contemnenda

est laus vel gralia, tamquam multum Valde noxia est amatoribus suis laus
vana, amaloribus suis noxia, proximo cf gloria mundana : aufert enim eis non
injuriosa, Deo conliimeliosa. Mullum solum l)ona s[)iritualia, sed etiam tempo-
vana est cum niliil valeat, et mutal)ilis- ralia. Magnas enim expensas pro illis fa-
sima sit unde ejus amatores valde sunt
: ciunt, ita quod magni reditus eis non
mutabiles ipsi sunt sicut galli in turri-
;
sufficianf; sicut ventus vehemens arbo-
bus Ecrlesiarum, et sicut arundo, qua; ribus atifert fructus, sic veutus vauitatis
ad omnem ventum movctur, et sicut amatoribus vauce laudis et vanse gloricP
palea?, quas ducit ventus. Eccl. v Nc : aufert bona sua. Ventus iste, licet videa-
to rcntilcs in omnem vcntum. Job. xxi: tur levis, mari hujus muudi
tamcn in
Erunt sicut /lalcx antc facicm venti. Ber- multas naves perire facit, et etiam ne ve-
iiardus « Qui conscientias suas in alienis
: niant ad portum salutis impedit, et multas
liuguis posuerunt, modo parvi, modo magnas arbores evertit, et a rcgno Dei
iiulli videntur si!)i, prout linguis homi- transfcrt in regnum diaboli. Ventus iste
num eos laudare vel viluperare placue- contrarius est austro, spiritui scilicct in
rit. » Tales vento pascuntiir quo inflati cG^lum ducenti, cum ad infernum impel-
cruciantur. Oseae ii Effraim puscit ven- : lat. Amalores laudis et gloria» mundana»
tum. Ipsi pascuntur (hgitis homiuum, ct multum injuriantur proximo de his :

popularibus auris pascuntur ctiamfoliis

;
cnim qu* paupcrihus suhfrahunt, oculos
verborum, ut aliqui viles vermicjili. Tales divitum pascunt. Bernardus Clamant : ((

appetunt triplex essevanum, scilicet esse nudi, clamant famelici, et conqueruntur :

iu bomiuum visione, opiniono et dictione. nohis, inquiunt, fame ot frigoro miscra-

Primum appetunt quod omnia opera sua hililer lahorantibus, quid conferunt tot
 OPUSCULUM XXXYIl. 369

mutatoria, vel extensa in porticis, vel emplar speciosissimum vivendi in seipso,

plicata in manticis? Nostrum est quod quia « longum est iter per praecepta,
effunditis, nobis crudeliter subtrahitur, breve et efficax per exempla » secundum
quod inaniter expenditis. Illud inveniunt verbum Sapientis. Sed si neque sic sa-
curiosi quo delectentur, et non inveniunt piens factus est, quid amplius ei? fiet
miseri quo sustententur. » Tales Deo Is. I : Super qno percutiamvos ultraad-
magnam contumeliam inferunt, cujus dcntcs prsevaricationem. Secundo laus
gloriffi, gloriamhominum, quae in valore mundi appetenda non est, quia mundus
nihil est, pra^ferunt Joan. viii Si cgo : dihgit malum,
oditbonum; ideo non
et
glorifico meipsum, gloria mea nihil est. est ei credendum, nec contra malum,
Non est appetenda laus mundi, primo nec pro malo. Amorem, vel odium veri-
quia mundus est senex fatuus et insen- tatis, nescit judicium juxta verbum ,

satus; ideo non est curandum de verbis Bernardi. Mich. iii : Numquidnon vestrum
ejus Stultus enim fatua loquitur, Is.
: est scire judicium qui odio habetis bo-
XXXV. Nec tlmenda est, vituperatio nec num, malum? Amatores mundi
etdiligitis
quaerenda ejus laudatio. Eccl. xxv Tres : similes sunt avibus, quarum oculos nox
sunt species qucs odivit anima mea, et ag- illuminat et lux caecat. Non est curandum
gravor valde animse eorum. : Pauperem de laude, velvituperio eorum qui dicunt
superbum., divitem mendacem, senem fa- bonum malum, et malum bonum, sicut
tuum et insensatum. Pauper superbus est non esset credendum testimonio noctuae
corpus humanum, quia, secundum cor- contra lucem vel pro nocte. Ipsi sunt ve-
pus , homo nudus egreditur de utero lut jumenta viros sanctos despicientes,
matris quisquis mandatum
suae. Ita sicut jumenta aurum et argentum, et la-
evangelicum implens de duabus tunicis, pides pretiosos pedibus conculcarent.
dat unam homini non habenti, ut dicit Prov. XIV Ambulans recto itinere et ti-
:

Augustinus : « Dives homo mendax est, mens Deum, despicitur ab eo qui infami
qui plus potest quam credat, qui in his, graditur via\ ibid. xxix Abominantur :

quae ad Deum pertinet, toties mendaciter impii eos qui ifi recta via siint. Cum qui-
dicit, non possum.
» Bernardusin Ep. ad dam diceret sapienti cuidam, homines te
Frat. de monte Dei : « Ignosce Domine, contemnunt, ait, et illos asini, sed non
ignosce, excusamus, tergiversamur, vix illi asinos, nec ego illos curo. Despiciunt

est aliquis qui in his quae ad te sunt, ex- et derident maU bonos, et hoc tale est ac
periri velit quid possit etiam quod , si caecus despiceret et irrideretvidentem,
promptissime potest secundum carnem, et claudicans recte ambulantem, sed con-
vel secundum saeculum, sive timor im- temptus eorum contemnendus est, et ir-
pulit, sive cupiditas traxit. » Senex fatuus risio irridenda. Sapiens « ^Equo animo :

et insensatus mundus est Deo exosus, ad audienda sunt imperitorum convitia, et

cujus instructionem Deus studiose ope- ad honestatem tiadenti, contemnendus
ratus est, et semper est levior et vanior. est ipse contemptor. Tertio laus mundi
»
Hic, mundum inteUige eos, qui amant appetenda non est, quia maledictus est.
bona transitoria mundi usque ad con- Is. V : Vss qui dicitis bonum malum, etma-
temptumDei. Mundusiste Scilvatoremnon lum bonum. Ad singulas transgressiones
cognoscit, Joan. v Nec spiritum veritatis
: mandatorum Dei habet maledictum super
potest accipere, Ibid. xiv. Dedit ei Domi- caput suum Maledicti qui
in Ps. cviii :

nus legem naturalem, mosaicam, doc- declinant a mandatis tuis etDeut. xxviii, ,

trinam prophetarum, doctrinam philoso- dicitur transgressori mandatorum Dei.

phicam, doctrinam evangehcam, dpctri-
nam Apostolorum, doctrinam sanctorum
expositorum. Et, quia doctrina et ftagella
in omni tempore sapientia, Eccl. xxii,
Deus flagellavit eum multipliciter. Adhuc
habet supra dorsum de illa virga, qua
Maledictus eris in civitate, et maledictus
in agro, etc. A maledicto quomodo egre-
ditur beuedictio? Benedictio mundi habet
maledictionem adnexam, et maledictio
benedictionem; ideo potius timenda est
ejus benedictio quam maledictio. In
,

percussus est pro peccato primorum pa- Ps. cviii Maledicent illi, et tu benedices.
:

rentum, septem frusta, scihcet famem, Matth. V Beati estis cum maledixerint
:

sitim, calorem, frigus, laborem, infirmi- vobis homines. Benedictio mundi homini
tatem et mortem. Virga enim in dorso est venenata; maledictio vero eis est me-
ejus qiii indiget corde, idest sapientia, dicinalis. Magis ergo eis timenda est be-
Prov. X. Praeterea dedit ei Dominus ex- nedictio muudi, quam maledictio. Sa-
570 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. I.

piens Habet suum venenum blanda

: « XXIV : Non lactes quemquam lahiis tuis.
oratio. Gregorius « Idcirco Dominus
» : Item, cum
ad principem pertineat ut se
linguas detractorum in electos laxat, ut- et alios sapienter regat, multum caven-
si quid elationis in eis surrexerit, lingua dum est ei ne ad verba hominum in re-
detractoris eradat » quo verbo apparet : gimine sui et aliorum respectum habeat,
quantum Dominus malos despiciat, cum stulte enim operaretur ad voluntatem :

de lingua eorum quod est membrum Dei operando respicere debet, non ad
nobile, velit serviri bonis abstersione verba hominum, sicut dictum est de Da-
sordium eorum. Prov. xi : Qui stiiltiisest, vid, qui fuit rex juxta cor Dei. Sicut An-
servietsapienti. Lingua laudatoris ti- gelus Dei, sic est Dominus meus rex, ut
menda est sicut novacula acuta faciens nec benedictione, nec maledictione mo-
dolum, jugulat enim cum quo credit de- veatur. Angelus respicit ad voluntatem
corari. Hieronymus
Adulatores ut : « Dei, non ad verba hominum.
inimicos cave, quorum sermones super
oleum moUes, et ipsi suiit jacula. Cor-
rumpunt fictis laiidibus leves animos, et CAPUT XIII.
male credulis mentibus blandis vulnus
infligunt. » Idem « Adulator apud phi- : Quod vcritasmultum sit amanda principi.
losophos definitur blandus inimicus. »
Cum lingua adulatoris decipiat, lingua Veritas miiltum est amanda principi.
vero vituperatoris erudiat, magis ti- Omni rei temporali dedit eam prsponere :

menda adulatio quam vitupcratio.

est nec timore temporalis damni, nec amore
Is. IIIPopiile meus, qui tc beatuin di-
: lucri, nec etiam timore scandali debet
cimt, ipsi te dccipiuut. Itcm ix Erunt, : eam deserere, cujus contrarium multi
qui hcatificant pnpuluni istuni, scducoites. principes faciunt modica occasione veri-
Cum amatores mundi sint vitupcrabiles, tatem vita% vel judicii relinquentes, ut in
contemnenda est laudatio et glorificatio eis impletum sit illiid Dan. viii Prostcr- :

eorum. Non enim facit hominem lauda- netur vcritas i?i tc/ra. Veritas in terra
bilem laudes eoriim haborc (jiii non suiit prosternitur , cum pro vitando danmo
laudabiles, nec facit hominem gloriosum terreno, vel lucro rcquirendo veritas de-
habere gloriam apud eos qui suiit iiiglo- seritur. Prov. xxviii Qui cog?ioscit i?i :

rii. Sapiens « Tam turpc sittibi laudari

: judicio facicm, ?io?i bc?ic facit, etpro buc-
a turpibus, quam laudari ob turpia » cella panis dcscrit vcritate?n. Laborare
Idem « Amor turpium nisi turpi rationo
: dcbet princeps ut veritatem agnoscat, et
conciliari noii potest. » Ifem « Malis : oavere ne in scrmone veritatem amittat.
(lisplicere laudare est. » Praitcrea cum Prov. XXIV Vcritatcm eme. Veritas emi-
:

homines boiiitatcm nostram quaB iu ,

tur, quando cum labore magno, et expen-
corde cst, sint quasi ca'ci cum cam non sis, ct damno tomporalium veritatis co-
vidcant, ncc viderc valcant, talo cst cum gnitio ao(]uiritur. Ad lioc (juod in sermone
quis laudatur ab hominibus, ac si caecus non amitlatur vcritas, miiltum valet ser-
Daturalitcr judicaret de coloribus. Rcg. I monis raritas veritas enim in multilo-
:

xiii Honmws vidcnt qux apparcnt, Deus

: quia poriolitatur juxta verbum beati
,

autcm intuetur cor. Pr. xvi Spirituum : Rornardi « Princcps potestatcm suam
:

ponderator est Dominus. Item cum prin- veritati debet subjiccre, » ut dicat illud
cipem audacia deceat, iioii est appetenda Apostoli II Cor. xiii \o?i possumus ali- :

ab colaus, vcl gloria amor enim talium : quid adversus vcritatci??, scd pro veritatc.
homincm timidissimum facit, ut sonitus Princops debet veritatem defendere, cum
folii eum lcrreat, secundum illud Lev. a perversis impugnatur, ne veritas rui-
xxvii Terrebit eos so?utus folii volantis
: : nam patiatur. Is. xxviii : Corrjiit i?iplatea
folium volans est verbum vitupcrium vcritas. Si prinocps iii pi\Tsonti potosta-
sonans. Sapicns « Rclinque ambitio- : tom liabcns pro voritate fuorit, in futuro
nem, ambitio timenda est, res vana, ven- judicio pro eo veritas erit, ubi niliil
tosa. » Itcm cum principcm deceat viri- oontra veritatem fieri poterit, et- eum
litas, verecundari debot cum sc lactari liberabit. Joan. viii Vcritas /ihrrahit :

quasi pucrum ab adulantc videtur, et vos. Ksd. 11 : Vcritas ??ia?ict, ct inva/cscit

propinanti sibi lac adulationis multum in xt€?'num, ct vivit, et obti?iet t?i sxcula
indignari potest. Prov. xi Si tc lactavc- : sxcu/oru??i.
rint peccatores, nc acquicscas cis. Ibid.
 OPUSCULUM XXXVII. 571

Cicero Optandum est ut qui reipu-

: ((

bhcse praesunt, legum similes sint, quae

CAPUT
Qiwd clementia midtiimdeceat principcm.
Clementia multum decet principem.
Est autem clementia, ut dicit Sapiens
((Virtus, per quam animus in odium ali-
XIV. ad puniendum non iracundia, sed aequi-
tate ducuntur. » Ira viri injustitiam ope-
ratur. Jac. i. Justitia enim Dei est cum
tranquillitate, ira vero habet perturbatio-
nem. Quomodo habere se princeps debeat
: in ulciscendo, ostendit Seneca his ver-
bis :In hac tanta facultate rerum non
((

cujus lertiere concitatus, benignitate re- ira me ad iniqua supphcia compulit, non
tinetur : » secundum Senecam : (( Cle- juvenilis impetus, non tenuitashominum
mentia est temperantia animi in potestate et contumacia, quae saepetranquiilissimis
ulciscendi, vel potestate superioris ad- quoque pectoribus patientiam extorsit. »
versus inferiorem in pcenis constituen- Idem Alterius aetate primamotus sum,
: ((

dis. » In hoc conveniunt fideles et in- alterius ultima, quoties inveni nullam
fideles quod clementia necessaria sit misericordiae causam, tamen peperci. »
principi. Dominus primum principem po- Et notandum est quod sunt septem quae
puli sui Moysen constituit, qui erat mi- principem incitare debent ad clemen-
tissimus super omnes homincs qui mora- tiam. Primum est humana natura, cui
bantur interra. Num. xii. Et IIIReg. xx, mansuetudo congruit; est homo animal
legitur Audivimus quod
: reges domus Is- mansuetum natura, crudelitas vero ho-
rael clementes siint. Isaias petit clemen- minem bestialem facit, Seneca Quod : ((

tem dominatorem Emitte inquit agnum, : istud delectari sono catenarum ,

quo-
Domine, dominatorem terrse. Is. xvi, et cumque ventum est, mullum sanguinis
talis missus est Matth. xxi Ecce rex : efTundere, aspectu suo terrereet fugare?
tuus venit tihi mansuetus. Lex ejus voca- quae alia vita esset si leones ursique re-
im lex clementix Prov. ult., et in signum
, gnarent? si serpentibus in nos, ac noxis-
clementiai unguntur reges christiani. simo animali cuique daretur potestas?
Assuerus qui infidelis erat Esth. xiii : Ipsamet rationis inexperta natura absti-
V^oluit potentiee nequaquam ahuti magni- net a suis, et statuta etiam inter feras
tudine^ sedlenitate et clementia guhernare similitudo morum est. » Aristoteles in
subjectos. Seneca : (( Nullum ex omnibus De nat. anim., dicit
lib. ((quod non est
clementia magis quamregem, aut prin- avium unius speciei, ut se comedant. »
cipem; decet. » Item clementia efficit ut Secundum est nobilitas animorum qui
interregem et tyrannum sit difTerentia. regendi sunt. Seneca : (( Remissius im-
Ad virtutem clementia^ pertinet medio- peranti melius paretur. Non contumax
critatem servare in parcendo et ulcis- estanimus humanus, et in contrarium
cendo. Seneca Tamomnibusignoscere
: (( atque arduum nitens, facihusque sequi-
crudelitas est, quam nulli parcere mo- : tur quam Tertium est exem-
ducatur. »

dum enim tenere debemus. » Sed quia plum : inter exempla vero praecipuum
difficile temperamentum est, quidquid est exemplum summi principis, scilicet
plus aequum futuriim est, in partem hu- Dei, de quo legitur Joel. ii, quod heni-
maniorem praeponderet. Princeps maxime gnus, et misericors, et prxstabilis super
debet esse temperatus in ultione propria- malitia est. Sapient. xii Parcis omnibus, :

rum injuriarum. Seneca Quemadmo- : (( quoniam tua sunt. Seneca Si Deus : ((

dum magni animi non est qui de alieno placabilis est, et delicta potentum non
liberalis est, sed ille qui quod alteri do- statim fulminibus persequitur, quanto
nat, sibi detrahit; itaclementem voco non aequius est hominibus praepositum miti
dolore aheno facilem, sed eum qui cum animo exercere imperium ? » Etiam in
suis stimulis exagitetur, non prosilit, his creaturis inferioribus invenitur cle- v

qui intelligit magni animi esse injurias mentiae eiemplum. Seneca ponit exem-
in summa patientia pati, nec quidquam plum de rege apum, dicens Iracundis- : ((

esse gloriosius principe
Idem Magni animi proprium est pla-
: ((
cidumesse, et injurias atque otrensiones
superne despicere. » Clementiaprincipem
servat, ne impatientia, vel ahqua aUa
inordinata affectio ultionem praecipiat.
impune Iffiso. »
simae, ac pro captu corporis pugnacissim*
sunt apes, et aculeum in vulnere rclin-
quunt. Rex ipse sine aculeo est, noluit
ipsum natura nec saevum esse, nec ul-
tionem in magno constitutum petere,
telumque detraxit, iramque ejus inermem
572 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. I.

reliquit : Exemplum hoc omnibus rcgi-

bus ingerens : pudeat ab exiguis anima-
libus non trahere mores : tanto modera- CAPUT XV.
tiorhomoessedebet, quanto vehementius
nocet. Quartum est humani sanguinis
» Quod pietas necessaria sit principi.
pretiositas, quo parcissime utendum est.
Seneca: « Clementiasanguini alieno tam- Pietas multum decet principem, cum
quam suo parcit, et scit homini non esse locum ejus teneat, cui proprium est mi-
homine prodige utendum. » Quintum est sereri semper et parcere, et de quo scrip-
finis, propter quem principes sunt super tum est Psal. cxliv Misericordia ejus :

alios constituti, ut hominibus

scilicet super omnia npera cjus. Princeps enim
medeantur : unde verecundum est prin- cujus ministerest, maxime debet imitari
cipi, si eum occidit, cui mederi debuit. in misericordia. Sapiens « Maximam :

Seneca « Non minus sunt turpia prin-

: potestatem accipiens, datorempotestatis,
cipimulta supphcia, quam mcdicomulta juxta possibiUtatem suam, imitari debet.
funera. » Idem « Sapiens multa remit-
: In hoc Deum maxime imitabitur, si nihil
tit. Multos pater sani, scd et sanabilis judicaverit quam misereri pretiosius. »
ingenii scrvabit. Agricolas bonos imita- Yir misericordiae debet esse princeps,
bitur, qui nontantum rcctas procerasque sicut et fuit Christus, princeps principum,
arbores colunt, sed illis quoque quos de quo dicit Augustiuus « Quae miseri- :

aHqua depravavit causa, vincula quibus
innitantur, applicant. » Idem « Princeps
alios ex civibus suis, quia utilcs sunt et
boni, libens videat, alios in numerum
relinquat, quosdam esse gaudeat, quos-
dam esse patiatur. » Sextum cst quod
clementia principi securitatem dat et in
praescnti, et in futuro. De [)ra;senti secu-
corclia eum de coelo disposuit, et carne
: induit, ipsa pro pauperum redemptione
eum vendidit. » Augustinus de ipso, « Re-
demit venditus. » Princeps contra astu-
tias pervcrsorum debet consilium, pau-
peribus debet compassionem, imbeciUi-
bus contra violentiam potentum defen-
sionem ad iUum pertinet ad iUud Job
:

ritate dicit Seneca « Errat, si quis exis-

: XXIX Oculus fui cxco, ct pcs c/audo,
:

timat ibi tulum esse regem, ubi a rego pater cram paupcrum. Propter pauperes
nihil tutum est. Securitas sscuritate mu- venit Filius Dei in mundum, secundum
tua pascenda est. Non est opus latcra iUud Psal. XI Projjtcr miscriam innpum
:

montium abscondcre mulfipHcihus mu- ct (/emitum paupcrum, nioic eTurgam,

ris et turribus sa'pire. » Salvum regem dicit Dnminus : et propter simplices,
clementia in aperto praestabit crudeUtas : pauperes et impotentes ordinavit Deus
hostes multipHcat. Seneca « Oportet vo- : in Ecclcsia principes. MuUum valct pie-
luntas ante san'iendi deliciat, quam causa : tas ad hoc (|uod aliquis principatu sil
alioquin (juema(hno(him pra^cisae arborcs (Hgnus : uudc Machab. ii : Dnvid in sua
pluribus ramis rcpulhilant, et multa sa- miscricm'dia nbtinuit sedcm rcfpii in s3P-
torum genera, ut densiora surgant, res- cula, et cum David misericorditer egisset
cinduntur; ita r(!gia crudcHtas anget ini- cum Saul, nolens intcrflccro cum cum
micorum numerum, tolhMido. Parentcs possct, ait Sunc srin rjund certimme re-
:

enim Hl)eriquc eorum qui interfecti sunt i/naturus sis, et /mbiturus in manu tua
et propinqui, ct amici eorum in locum regnum Reg. xxiv. Princeps Dci
Isracl, I

singnlorum succednnt. » In fiituro (hit pr;c ccfcrjs miscricortha indigot, quia in

securitafcm quia in cxtrenio judicio
,
miijori i)criculo cst quam aUi : «(]uauto
Deum clementom hat)cbit, qui in inferio- cnim aliquis in loco superiori, tanto in
ribus se in prwsenti clemens fnerit. Luc. pcricuhi majori vcrsalur, » sicut dicit Au-
VI : Cnm qun mnnsvra mcnsi fuerifis, rr- gustiuus Dcus cnim misericors erit,
:

metictur vohis. Sepfimum estquod cle- si ijisc proximo miscricors fucris. Matth.
mentia regnum roborat : unde dicitur V lieati miscricnrdcs, quonirnn ipsi mise-
:

Proverb. xx, de rege, quod rnbnratur cle- ricnrdiam conscf/ucntur. Cum omne ani-
rnentia tlrroiius eius. mal diHgat si!)i simih% (piomodo mise-
ricordia Dci miscrioorJiu:'liomiuis propitia
iion erit? Augustinus : « Rivus fluit, et
fons siccahitur, » Isai. i.viii : Frangc csu-
ricnti pnnrm tuum ctc, tunr i?ivnrnbis, ct
I)(/minus cxaudicttc. Non [lofcst csse (juod
 :

OPUSCULUM XXXVII. 573

riviis misericordiae nostrse fluat ad proxi- memhra. Item attendere debet princeps
mum, et fonsdivinsemisericordiae sicous Christum tantum amorem habere erga
sit nobis. Niliil est utihus principi pietate pauperes, ut quod fit pauperi, sibi reputet
l ad Tim. iv Pietas ad omnia utilis est,
: fieri. Matth. xxv Quod imi ex minimis
:

promissionem habens vitse quse tiunc est et meis fecistis,mihi fecislis : et debet liono-
futurse. Ipse pauperes facit stipendiarios rare Christum in paupere amphus ceteris,
nostros Gregorius « Pauperes sunt con-: sicut Deus ipsum honoravit.
prae ceteris
temnendi ut egeni, sed exorandi ut pa- Prov. xiv Honorat Dotnimmi qiii misere-
:

troni. » xx de eleemosyna
Eccles. iv et : tur pauperis. Multum displicet Deo cum
Super scutum,et laiiceampugnabit pro te pauperes ab hominibus inhonorantur,
adve?'susinimicum tuum. Pietas est per quos Deus tatitum honoravit. .Jacob. ii :

quam maxime placet Deo etpo-

princeps Norme Deus paupcres elegit hoc in mundo,
pulo. Augustinus « Non est, quod ita
: Vos
divites in fide, et haeredes regni etc.
Deo amabiles faciat ut pietas. » Eccl. iv : autcm exhonorastis pauperem. Attendere
Esto pupillis misericors ut patcr, et pro etiam debet princeps pauperibus regnum
viro matri eorum, et eris tu velut filius al- ccpiorum esse datum, et sic se habere ad
tissimi. Licet virtutes communiter in eos, ut cum principatus ejus defecerit, in
principe placeant populo, plus tamen, regno ffiterno a pauperibus recipiatur.
quia populus miseriis premitur, miseri-
cordia ipsius ei dulcius sapit Prov. xix :

Qui pronus est ad misericordiam, benedi- LIBER SEGUNDU^

cetur. Multum necessaria est principi mi-
sericordia castodit enim eum ne ignis
:

zeli eum destruat Prov. xx Misericordia : PRO(EMIUM

et veritas custodiunt regem. Ignis zeli
ardere debet in oleo misericordiee defi- ; Declaratis quibusdam in praBcedenti
ciente vero hoc oleo, ignis zeli destruit libro, qusecommuniter decent principem,
principes, sicut ignis, si desit oleum ma- ostendetur in hoc secundo libro quo- ,

teriale, destruit lampadem. Gregorius modoprinceps habere se debeat ad Deum,

Sup. Ezech. : « Zeli sancti destructio de et ejus Ecclesiam. Et primo tangetur de
virtutemisericordiaenecesseestutardeat.)) fide ipsius secundo de spe: tertio de
: ti-

Flevit Salvator ex pietate destructionem more : quarto de amore.

Jerusalem, quae erat facienda ex justitia.
Misericordia debet movere principes ad
naturam, zelo vero justitiae contra cul- CAPUT I.

pam. Augustinus « Duo sunt nomina,

:

homo, peccator quia peccator est, cor-

: Quod fides sit necessaria cuilibet homini.
ripe :quia homo est, miserere, » sicut
dicit Glossa sup. ih. Matth. v Beati qui : Fides multum nccessaria est cuilibet
esuriunt et sitiunt justitiam Justitiae lu- : homini, sine qua nullus placet Deo, juxta
men est misericordia justitia siiie mi- : ilkid Ilebr. xi : Si?ie fide impossibile est
sericordia est caecus furor, est ut caecus placere Deo. Haec virtus praestat Deo pri-
sagittarius, occidenshominem, cum de- mum, subjiciensiUi intehectum nostrum:
bet occidere vitium, sicut Lamech qui ideo multum placet ei: juxtailhid Eccl. i
sagittavitGainet occidit, volens sagittare Beneplacitum est Deo fides. Respectus di-
feram. » Debet princeps attendere pau- vinaemisericordise specialiter est adfidem
perem suum esse fratrem, ne eum des- Jerem. v Domine oculi tui prospiciimt
:

piciat et opprimat. Augustinus': « Adam fidem, Ubi amor, ibi oculus. Non est re-
et Evam inlendamus, et omnes fratres missio peccatorum extra fidem, nec opus
sumus. » Isai. lviii : Carnem tuam ne aliquod vere bonum, Joan. iii Qui in- :

despexeris, Levit. xxv

Fratres vestros noti
: credulus est Filio, non videbit vitam seter-
opprimelis per \)otentiam. Itcm attendere nam, sed ira Deimanet super eum. Au-
debet princeps pauperem membrum esse gustinus superillud Rom. iu Arbitramur :

cum ipso ilhus corporis, cujus Christus hominem justificainper fidem: n\iona.,'m-
est caput, ut ei compatiatur et amore ca- quit, opera ante fidem inania sunt. Ita
etquiamembrumejusdemcorporis,
pitis, enim mihi videntur esse ut magnae vires.
cujus et ipse
I ad Cor. xu Si patitur : etcursus celerrimus praeter viam. » Nemo
unum mcmbrum, compatiuntur omnia ergo computet vere opera sua bona ante

574 DE ERUDIT. PRINCIPUM
fidem. Ubi vera fides non erat vere bo-
num opus non erat bonum enim opus
: a delectationibus transitoriis separans
intentio facit, intentionem fides dirigit. »
Fides principium est gratiae, et ordina-
trix, et causa vitae aeternae. Hebr. x
Justus ex fide vivit ; Gal. ii In fide
: dine pra^miorum. Gregorius
vivo Filii Dei I Joa. v.
; :Vitam habebitis
xtcrnam^ qui creditis in nomine Filii
Dei. Extra fidem nihil vivit vita spiri-
tuali, sicut in mari mortuo niliil vivere
potest vita corporali. Augustinus « Tan-
tam gratiam Deus fidei contulit, ut mors,
quam constat vitae esse contrariam, in-
strumentum fieret, per quod transiretur
ad vitam. » Fides radix est omnium bo-
norum; Augustinus Super Joan « Sicut : nuhus sapienter
in radice arboris nulla prorsus apparet
species pulchritudinis, et tamen quidquid
est in arbore pulchritudiiiis et decoris,
ex illa procedit; sic ex fidei humilitate
quidquid meriti, quidquidve beatitudinis
anima^ susceptum est, procedit. » Fides
ceteris virtutibus himen ministrat
sine ipsa aliai virtutes sunt quasi in te-
nebris. Fides lucerna est, ad quam in
nocte praesentis vita? ami)ulatur I Cor. v
Pcr fidcm ambulanms, et non per spe-
ciem. Non est aliquis reputandus spiri-
tuahter sanus, qui veram fidem non ha-
bet, hcet multiim abstincat, et eleemosy-
nas multas faciat. Attendeudumcst quod
nihil prohibet ahquem habere os sanum,
vel manum, qui tamen habet oculum in-
firmum. Corvus infcrnaHs muUum cona-
turocuhim fidei corrumpcre, sicutcorvus
corporalis primo currit ad oculum cada-
veris. Gregorius hdem vocat sapieutiam.
Haec est sapientia illa, dc qua hal)etur
Sap. vii Sapientia vero vincit ma/itiam,
: qua^ rcputantur nostive, liabeamus domi-
attinr/it a /inc usque ad finem fortiter, et
disponit omnia suaviter. Vere fidem non
vincit malitia peccata enim firmitati fidei
: transire velit ad dominium, ct ne in illis
non praevalcnt, juxta illud Matth. xvi
Portse inferi non prxvalebunt advcrsus
cam, scilicet adversus firmitatem fidci.
Peccata vocantur portae infcrni inter
portam et domum solum limen cst me-
dium, et inter mortale peccatum et infer-
num corpus est medium. Anima enim
separata a corpore quasi in punrto des-
cendit ad infernum, juxta illud Job. xxi
Ducuntin bonis dics suos, etin puncto ad
infcrna dcscendunt. Sapientia ista attin-
git a fine usquc ad finem, idest a crea-
tionc mundi usque ad extremum judi-
cium, per bcneficium creationis invitans
homines ad Dei servitium, et per distric-
tionem judicii extcrrens a Dei offcnsa
;
:
LIB. II.
ipsa attingit a coelo usque ad infernum,
hominesamaritudinibus suppliciorum in-
,
fernalium, et amaritudines, quai occur-
: runt in servitio Dei, dulcorans magnitu-
« Si dulcia :
quaerimus, necesse est ut amara tolere-
mus. » Eccles.i: Usque intempus sustine
patiens, et postea i^edditio jucunditatis.
Si sapientia disponit omnia suaviter gut-
: tas amaritudinis pra?sentium, immensa
dulcedine futurorum bonorum condiens,
fide cognoscithomo eum a quo est, et ad
quem est rediturus, et secundum merita
sua ab eo recepturus, sine qua cognitione
se regit.
CAPUT II.
Quod specialiter fides sit necessaria
principi.
: iinde
Specialiter fides necessaria est principi,
quia cognoscit eum sub quo est, cui ser-
: viturus cst, ciii fructuosissime bene ser-
vitur, periculosissime male. Bene autem
non servitur ei iiisi non serviatur ad vo-
luntatem suam ncc ad voluntatem suam
:
servitur ci, nisi ipsa cognoscatur, non a
casu. Voluntatem ergo ejus necesse est
principem agnoscere. Augustinus « Ini- :
tium obedientia? est quid praecipiatur velle
cognoscere, et pars servitii cst didicisse
quid facias. Indubitantcr accidere potest
ut voto obscquendi aliquis otrendat. qui
prius non didicit qualiter obsequi de-
beat. » Fide agnoscitur quod nec inrcbus,
nium, sed ministerium. Unde multum ca-
vcndum est ne a ministerio
principi,
: in quibus dcbuit habere respectum ad
Dei vohintatom, ct cjus gloriam quairere,
sequatur propriam voluntatem, et quae-
: rat gloriam propriam. l)e hoc punitus est
Nabuchodonosor quia ministerio rcgni
transierat in dominium, reputans se re-
gni sui dominum, Dan. Tihi dicitur
iv :
I\'abur/iodonosorrc.r, Regrium tuum trans-
ibit a te, ct ab hominihus ejicieris, ct citm
fcenum
bcstiis ct fcris erit habitatio tua,
quasi bos comedes, et scptem tempora mu-
tabunlur supcr tc, donec scias quod domi-
nctur cxcelsus in reqno hominum, ct cui-
cumque voluerit, det illud. Ouod verum
dominium solius Dei sit, apparet ox hoc
quod toties habetur in lcgc veteri Ego :
 OPUSCULUM XXXVII. 573

Dominus : et ex hoc qiiod Ecclesia dicit introducetis hos populos in terram quam
Christo : « Tu
solus Dominus. » IIoc vi- daboeis. In eodem Nomntrabis, Aaron,
:

detur intellexisse Gedeon Jud. viii, qui lerram quam dabo filius, eo quod incredu-
cum diceretur ei a filiis Israel Dominare : lus fueris ori meo ad aquas contradictio-
nostri tu, et filius tuus, respondit IVon : nis Eccles. vii .In gente incredibili exar-
:

dominabor vestri, nec dominabitur in vos descet ignis Matth. xvii

: O generatio :

filius sed dominabitur Dominus.

meus, incredula et perversa, usquequo vos pa-
Idem videtur intellexisse Caesar Augus- tiar ? Apoc. xxi Timidis et incredulis
:

tus, qui cum imperarct toti mundo, pro- pars illorum stagno igne ardenti et
est in
hibuit tamen ne aliquis vocaret eum do- sidphure. Fides in bello corporali et spi-
minum. Et sicut multum displicet Deo rituali triumphare facit homines, etiam
usurpatio dominii, sic multum placet ei da^mones vincens. Hebr. xi Fide muri :

intellectus ministerii, juxta illud Prov. Jerico corruerunt. Fides a Deo fortitudi-
XIV Acceptus estregiminister intelligens;
: nem recipit II Paral. xvi : Prsebet fortitu-
inquam, se tantum ministrum esse. Et dinem his qui perfecto corde credunt in
notandum quod quatuor sunt quse viden- eum. Ibid. xx Credite in Dominum Deum
:

tur pertinere ad eum qui se tantum mi- vestrum, et securi eritis. Fides a periculis
nistrum reputat. Primum est, ut soUicitus eripit, juxta illud I Mac. iii Ananias :

sit quod domini sui voluntatem impleat, Azarias, Mizael credentes liberati sunt a
sperans quod, cum necessitas fuerit, Do- flamma. Etiam fideinformi, quse sine ca-
minus voluntatem ejus implebit et hoc ; ritate est miracula fiunt, ut patet in
,

specialiter sperandum est, quando domi- Alexandro, qui cum venisset ad montes
nus bonus est, Sapient. i : Sentite de Do- Caspios, et petiissent filii captivitatis de-
mino in bonitate. Secundum est, ut sic cem tribuum ab eo licentiam egrediendi,
operetur, quasi de omnibus rationem Do- ipse, cognita causa inclusionis eorum,
mino redditurus quod speciahter agen- quod scilicet aperte recessissent a Deo
dum est, quando dominus est talis quod Israel vitulis aureis immolando, et per
nihil possit ei occultari. Boetius in iib. Prophetas Dei praedictum eis quod a cap-
De consol. : « Magna nobis, si dissimu- tivitate non essent redituri, respondit
lare non volumus, indicta est probitatis quod cumque an-
arctius includeret eos :

necessitas, cum ante oculos judicis aga- gustas vias eorum obstruere vellet mo-
mus cuncta cernentis. » Tertium est quod libus bituminatis, videns laborem huma-
si Dominus per illa quorum habet ministe- num non sufficere, oravit Deum Israel,
rium, ipse non ofTendatur, nec indigne- ut opus illud compleret, et accesserunt ad
tur, sed dicat Domiyius dedit, Dominus
: se invicem praerupta montium, et factus
abstulit : sicut Domino placuit, ita factum est locus immeabilis, ut dicit Josephus.
est, sitnomen Domini benedictum, Job i. Quid facturus est Deus pro fidelibus suis,
Attendere debet minister et onus, et pe- si tantum fecit pro infideli? Sicut fides
riculum administrationis, et mercedem bello corporali triumphare facit, juxta
quam expectat. Amore ergo mercedis ad- illud Josue i Confortare et esto robustus,
:

ministrationem patienter sustineat, si noli metuere (idest noli timere), quia

:

propter onus et periculum administratio- tecum est Dominus Deus tuus sic defectus :

nis ipsam timeat, et ejus ablationem pro fidei facit hominem vinci juxta illud.
magnaexoneratione habeat. Quartum est, Eccles. II Vse dissolutis corde, quoniam
:

iie cum Dominus petiil in suis pauperibus
de bonis suis, ipse ad dandum se dif-
ficilem exhibeat. Matth. -xxv Amen
dico vobis, quicquid fecistis uni ex his fra-
tribus meis minimis, et mihi fecistis. Et ut
verbo uno multa comprehendam, ad vo-
luntatem Domini, non ad suam, respec-
tum debet habcre minister, bona domini
non credunt Deo ; Qi ideo non protegentur
ab eo. Etiam fides informis facit trium-
: phare, sicut accidit in Alexandro, cui per
somnium Deo apparuit in habitu summi
Sacerdotis, dum adhuc ipse in Litia civi-
tate Macedoniae esset constitutus, dum-
que cogitaret utrum Asiam posset obti-
nere, jussit eum confidere nam ipse :

sui servando, vellargiendo. Multum dis- exercitum ejus perduceret, et principa-

plicet incredulitas Deo in principe qui lo- tumPersarum ei traderet. Qui promissioni
cum ejus tenet. De hac punitus est Moy- ejus credidit, et secundum fidem suam
ses et Aaron, qui synagogae praefuerunt, factum est ei. Et cum Alexauder iratus
Num. XX Quia non credidistis mihi, ut
: veniret Jerosolymam et Pontifex Judaeo-
me sanctificaretis coram fdiis Israel, non rum prsecepto Domini pontificalibus in-

576
dutus, et reliqui sacerdotes cum eo stolis
legitimis induti exirent obviam ei extra
civitatem, Alexander intuens antistitem
pontificali insignem
stolaet super ci-
darim laminam, iu qua scriptum erat no-
men Domini, descendit de equo, et adiit
eum solus; et nomen Domini adoravit, et
pontificem veneratus est et obstupuerunt
principes exercitus, putautesmeutem rc-
gis ludificatam, solus Parthemius qu*si-
vit cur sacerdotem gentisJudaeae adoras-
set et respondit Non hunc adoravi, sed
: positum Deo serviendi, et foUa debita
Deum, cujus principatum sacerdotii ge-
rit nam in tali habitu per somnium
: ficationem fidei, et det gratiam audienti-
Deum conspexi. Fides ostendit miseri-
cordiam, et justitiam Dei in servos suos,
et exhibitam et exhibendam, justitiam in
offendentes, misericordiam in debito
modo servientes. Ostendit etiam tliesau-
rum regni coelestis quod Deus daturus
est servientibus sibi debito modo.
CAPUT
Qnalis debeat esse fides priiicipis.
Fidem principis decet esse magnam,
vivam et stabilem. Ad fulei maguitiuli-
nem quin^iue videntur pertinere. Primum
est, ut homo de Deo magna sentiat, ut
Centurio Matth. vni; qui credehat Dcum
solo verbo possc sanare servum suum,
et se indignum esse ut Christus intraret
sub tectum ipsius unde dictum est de eo
: vel si aUqui, qui sunt fidei cathoUcae, in-
a Domino Non inveni tantam fidcm in
: veniautur mali muUi enim magnae mali-
Israel. Secun(himest,uthomo bonatransi-
toria intuitu aeternorum contemnat. Ilebr.
XI : Fide Moi/scs factus ncgavitse
r/ra7idis
esse filinm filix P/tarao)iis, ma(/is cli(/cns
affli(/i cum /io/ndo Dci, (/uam lcm/xjralis
/leccati hahcre jucuiulitatcm : ynajores di-
vitias existimans thesauro jEgj//)tiorum,
i)n/)ro/Jcrium Christi : as/)icic//at cnim i/i
rcmunerationcm. Tertiuui est, ut iu ad-
versis dc Dco confidat. Matfh. xiv Mo-
dicx fidei, quare dubitasti? Quartum est,
ut ad longam credeutiam bona sua Dco
tradat. Magni euim principes credenliam
rcquirunt Isa, xxvni Quicrcdiderit, non : tudincm duo valent, sciUcet consideratio
: Prov.
festinet xx He)'editas ad qua))i:
fcsti)iatur in /)rinci/)io boicdictionc carcbit
1)1 )iovissi)no : Eccl. xx
qnis, et cras rc/)etit, ct odibilis est
hujus))iodi. Quintum
aliquid pctit a Deo, et non statim accipit,
non idoo a proposifo dcsistat. Dicfumcst
mulieriinorutione stanti,
»
DE ERUDIT PRINCIPUM LIB. II.
est fides tua, ftat tibi sicut vis, Matth. xv.
Ad impetrandum multum valet fidei ma-
gnitudo. kugusiinus SuperJoa)i. « Qiian- :
: tum vas fidei attulerit quis ad fontem,
tantum implet. » Bernardus Super Ca)it. :
« Magna siquidem fides magna meretur.
Fidemprincipis oportet esse vivam fides :
; mortua est, quae est impotens ad suas
operationes. Jacob. u: Si fides no)i habet
opera, mortua estinsemetipsa. Fides viva
est quasi arbor florens per firmum pro-
habens, scilicet sermonem qui sit adaedi-
bus, et fructum debitum bonorum ope-
rum proferens II adCorinth. xiu Si cstis :
cx ftde, vosprobate per opera. Fidemetiam
principum oportet esse stabilem. Tob. ii:
Vita))i illa))i expectamus quam Dcus datu-
rus est his qui fidem sua))i )tu)tquam mu-
ta)it ab illo. Valde reprehensibiles sunt,
qui fidem illam in qua nutriti sunt et tam-
diu vixerunt, et quam parentes eorum
III. teuuerunt, pro fide ahcujus haeretici re-
linquunt, contra illud Prov. i Ne dimit-
:
tas legem matris tuse. Et sicut quijam est
in possessione rei, non de facili permittit
sibi eam aufcrri, sic non debct homo de
facili rcliuquere fidem, in qua nutritus
est. In tali casu, qui cito credit, levis est
corde, Eccl. xix. Nec debet homo moveri,
si aliquos hsereticos videat vel absti-
nentes, vel misericordes, cum plures
tales inveniantur qui sunt fidei catholicae,
;
tia? suiit inter luereficos, sed occultant
cam quautum possuut, nec mirum cuin
et seipsos occulteut.
CAPUT IV.
Expla)iatio descriptionis s/)ei.
: Dictodefide principis, dicendum est do
spe iUius. Spcs cst certa expeclatio fu-
turae bcatitudinis, veuiens ex Dci gratia,
ct merifis prieccdcutibus. Ad spci cerfi-
qui scrvienles sihi rcmu-
liltcraiitatis Dei,
ncraf su[)cr mcrita, prout decet ipsum, ct
: Uodic f(i')icratur hiec lil)cralitas vocatur gratia in dcscrip-
homo tione spei prius posita. Valel ad idcm
est, ut cum homo considcratio mcriti. Cumcnim Dcus pro-
miscrit se rcdditurum mcrcedcm scrvien-
tibus sihi dcbito modo, ct ipse vcrax sit,
niuliermag^ia quod promisit, solvit. Unde spcs quasi
 OPUSCULUM XXXVII. 577

duabus basibus innititur, scilicetDei libe- dit, Dominus in circuitu populi sui : Isai.
ralitati, servientes sibi ut eam decet re- XXVI : Urbs fortitudinis nostrss Sion Sal-
muneranti et Dei justitiae. promissa sol- vator, ponetur inea,murus et antemurale:
venti. murus est virtus divinitatis, antemurale
est meritum humanitatis, et utrumque
facit ad securitatem nostram. In Psalm.
CAPUT Y. XVII : Protector est Dominus omnium spe-
rantium in se. Ex hoc quod spes est juxta
Quod spes sit necessaria cuilibet homini. fontem bonitatis, abundanter influit ei
bona. Thren. iii Bonus est Deus speran-
:

Spesomni homini necessaria est, sicut tibus in eum. In Ps. xxxi Sperantem in :

et fldes. Fides hominem in via regni coe- Domino misericordia circumdabit. Spes
lestis dirigit,sed cum illa via sit ardua, arbor benedicta est, fructus uberes ha-
necessaria est spes qua?, cum omnipo- bens, cum amisericordia Dei abundanter
tenti innitatur, hominem potentem ad per- irrigetur. Jerem. xviii Benedictus vir qui
:

veniendum facit. Spes in hac valle mise- confidit in Domino ; et subditur Erit :

riae hominem beatum efficit. Psal. xxxiii: quasi lignum quod plantatur super aquas,
Beatus vir quisperat in eo, Proverb. xvi : et ad humorem mittit radicem suam, et
Qui sperat in Domino, beatus est. Omnes non timebit cum venerit sestus. Et in Psal.
beatitudines illae, quas ponit Salvator, I, dicitur de viro adhaerente Deo Erit :

Matth. V, dicens Beati pauperes etc, : sicut lignum quod plantatum estsecusde-
spei sunt. Spes in deserto hujus mundi cursiis aquarum. Spes in praesenti tem-
deliciis affluit, juxta illud Cant. ult. : pore, quae est quasi quaedam vigiha so-
Qax qux ascendit in deserto deliciis
est ista lemnitatis habet quasi juge
aeternae,
affluens, innixa super dilectum suum ? convivium, cumsecuritatemhabeat. Prov.
Multum debet movere hominem ad spe- XV Secura mens quasi juge convivium.
:

randum in Deo hoc, quod Deus monet Ipsainhyeme praesentis exiliihabetquasi

eum ad hoc. Augustinus « Quare Domi- : tempus vernum et floridum. Prov. xvii :

nus nos ad innitendum sibi mone-

toties Animus gaudens xtatem floridam facit.
ret, si supportare nos nollet? Non est il- De spei gaudio legitur Rom. xii Spe :

lusor Deus ut se ad supportandum nos gaudentes.

offerat et nobis inniientibus ei se subtra-
hat Rom. v Spes autem non confundit.
; :

Augustinus « Confnnditur qui quod spe-

: CAPUT VI.
rat, non invenit. » Cum Deus non fallatur,
uec sperans in eo non con-
faliere possit, Quod spes sit necessaria maxime principi.
funditur. Eccles, Nullus speravit in eo,
ii :

et confusus est. Vanitas est non praestare Principi maxime necessaria est spes
fulcimentum innitenti veritas vero est, ; tamquam ilh qui ea facturus est, ad quae
non negare fulcimentum innitenti. Undo omnino ex se insufflciens est non solum :

cum Deus sit veritas, innitenti sibi se enim habet regere se, sed etiam ahos.
non subtrahit. Item ad sperandum mo- Ad sui regimen non sufflcit, nec quan-
vere debet imbecillitas, et insufflcientia tum ad regnum cordis, nec quantum ad
nostr^. Parvulum. qui non habet vires ad regnum corporis. De regimine cordis pa-
slandum, vel ambulandum, monetnatura, tet, cum primum actum cordis, qui est
ut rei stabili quaj juxta eum est, adhae- cogitare, non sufflciat regere, juxta illud
reat, et sic casum vitet. Erubescere II Cor. III Non quod sufficientes simus
:

debet adultus, nesciat facere quod na-

si aliquid cogitare a nobis, quasi ex nobis.
turaliler facit infans, ut scihcet, cognita De regimine etiam corporis patet hoc,
infirmitate etimbecillitate sua, Deo adliae- cum non sufficiat regere linguam modi-
reat, et spe innitatur. Spes omnipotenli cum membrum corporis^ immo Domini
innititur , et juxta fontem bonitatis estgubernare linguam. Prov. xv. Sicut
plantata est. Ex hoc quod omnipotenti creatiomundi ad eum pertinet, ita et gu-
innititur,habet securitatem, et fortitudi- bernatio. Augustinus « Ubi dixisti suf- :

nem ex hoc quod est juxta fontem bo-

; flcit, ibi defecisti. » Negotium principis,
nitatis, habet bonorum ubertatem. De qui locum Dei tenet, et voluntatemx ejus
primo dicitur in Psalm. cxxiv Qui conft,- : facere intendit, et gloriam ipsius quaerit,
duntin Domino, sicut mons Sion, et sub- supra vires hominis est unde oportet :

XXVII. 37
 378 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. II.

infirmilatihnmanae Dei omnipotentiam tus siquidem cujus est auxilium a te. »

associari, ut negotinm valeat implere, Magniludo hominis ostensa est prius.
spe firma innitendo Deo. In Psal. xxv :

Sperans in Domino non infirmabor. Onus

importabile est homini habere super se CAPUT VII.
populum unius comitatus, vel ducatus,
vel regni. De hoc conqueritur Moyses De his qux adversantur spei.
Num. X, dicens Domino Ciir imposuisti :

j)ondiis nniversi popiili hujiis supcr me? Duo videntur spei adversari, scilicet
Tria requiruntur ad hoc, quod infirmitati diffidentia de Deo, et confidentia in crea-
principis Dei omnipotentia associetur, tura. Diffidens, sive desperans de Deo,
scilicet excellens status principis, insuffi- similis est Cain. Caput cordis habet tre-
cientia hominis, gravitas oneris. Princeps mulum, vagus profugus est, a pro-
et
divina habet agere, ideo divina potes- cella tentationis, a terra viventium pro-
tate indiget adjutrice. Insufficientia ho- jectus, eo quod non habeat auchoram
minis valde magnaest insufficiens enim : spei, qua refineatur. Desperatio est pec-
est ad subsistendum, et ad bene viven- catum in Spiritum Sanctum unde super :

dum. Ad subsistendum tripliciter est in- illud Gen. iv Major cst iniquitas mea
:

sufficiens.Primo, quiasicut ex nihilo est, quam ut vcniam mcrear, dicitur Des- : ((

ita in nihilum redigeretur, nisi a Deo in peratio est blasphemia in Spiritum sanc-
esse conservaretur. Dernardus in lib. tum, qu* non remittitur neque in hoc
De dilig. Deo : « Natura ita condifa fuit, sieculo, neque in futuro : quia aut pu-
ut liabeat jugiter necessarium protecto- tant Deum noUe dimittere aut noii ,

rem, quem habuit conditorem, ut qui per posse, tamquam aut omnia non possit,
ipsum non valuit esse, sine i()SO non va- aut invideat saluti. » Confidentia in crea-
leat subsistere. » Augustinus: (( Ex nihilo tura triplex est, scilicet praesumptio do
Deus omnia fecit, et si se subtraheret, in sc, confidenfia in homine, confidentia
nihilum redigcrcntur. » Secundoinsuffi- in re inferiori homine, ut in divifiis. De
ciens est ad tlefendendum se ab hostibus prima dicitur Prov. xxviii Qui confidil :

suis a da^monibus enim valde cito i^eri-

: in corde suo,stultus est : vere sfultus est
meretur, nisi a Deo defenderetur. Thren. de se praisumens, cum homo valde sit
III Misericordia Domini est quodnon sn-
: insufficiens, ut prius osfensum est. Con-
mns consumpti. Boriuirdus Si boni : (( fidcnfcs dc se malecHcfi sunt. Is. v VcB :

spiritus se a nobis clongaverint, impetum qui sapientcs est/s in oculis vcstris, Confi-
malorum quispoteril sustinere? » Tertio dentia vero in homine fallax est, homi-
insufficiens est ad subsistendum, quia nem confundens. Confundentur
Is. xx :

cil)o indiget sustentari, aUter oito deficc- ab .EtJiiopia spe sua, et ibid. xxxvi Ecce :

ret. Hanc insufticientiam non habet An- con/idit supcr baculum arundineum con-
gelus, ncc etiam lapis. Tripliciter est fractum istum super JEthiopem cui si in-
homo insufficiens ad bene vivcn(him : nixus fuerit homo, inlrabit iyi manum
primo quia non suffioit bonam vitam in- cjus, cf perforabit cam : sic Pharao rex
clioare secunilo quia non sufticit in ea
: Aiqijpti omnibus qui confidunt in eo.
proficere tertio quia non sufficit in ea
: Confidentcs in hominc maledicti sunt.
pcrseverare. Potest se homo occidere Jerem. xxvii Maledictus qui conftdit in
:

peccando, sed non potest se occisum sus- hominc, ct Is. xxix Wv qui desccfu/unt
:

citare. Sap. XVI Ilomo pcr malitiam oc-

: in JCyyptum ad auxilium etc, non smit
cidit nnimamsuam : Oseffi xiii : Perditio con/ist supcr sanctwn Israel, et Dominum
tua ex te, Is7'ael, tantummodo ex me auxi- 11071 cxquisierunt. Confi^entia in rebus
lium tuum. Itcm insufflcicns est in bono inferioribus valile pcriculosa est Circgo-
inchoafo perseverare. (Iregorius Cifo : (( rius Suj). Job : I)e Crcatore desperas-
((

bonum amittitur, nisi a largiente custo- sem, si spem in creatura posuissem. »

diatur. » Insufficiens est etiam in bono Itcm (juasi in aciuis defluenfilius funda-
in''hoato proficere. Dernardus supcr illud mentum ponere, cst in rebus lal»cntil)us
Cant. 'fra/ic mr post lc, dicitin pcrsona
I : spei liduciani vellc solidare. Sap. v :

Ecclesia? : « Domine, scio me ncquaquam Spcs impii quasi /a/iuf/o^ qux a vento tol-
pervenirc ad te, nisi gradiendo post fc ;
iitur, et ta777quam spu7na (/7'aci/is qux a
sed nec hoc quidcm nisi adjuvaiite tc, procclla dispcrqilur; .lob xxxi Si /m- :

idco precor ul tu frahas me post te. Rea- tavi aurum robur 77U'u/7i, supplc, niihi
 :

OPUSCULUM XXXVII. 579

male accidat. Prov. xi : Qui confidit in pium sapienticB ; Eccl. i : Radix sapientiae
conniet; Eccl. xxxi
divitiis s/iis, Beatus : timere Deum. Et notandum quod cum
dives qui non speravit in pecunise the- sapientia sit sapore virtutum condita
sauris : I. Tim. vi Divitibus hujus sse-
: scientia, duo vero pertinent ad sapien-
culi prsecipe non sperare in incerto divi-
, tiam, scilicet cognitio et affectio, quan-
tiarum, sed in Deo vivo. Cum aurum et tum ad cognitionem timor est princi-
argentum vix possint iiaberi secure, pium sapientiae. Primo, quia mundat cor,
etiam in areis serratis, fatuus est qui ex juxta illud Eccl. i Timor Domini expellit
:

his securitatem vult sibi facere. Qno- peccatum. Mundando vero cor, facit ocu-
modo enim possunt securitalem dare lum cordis videre clarius. Bernardus :

quam non habent? Principem decet spes
Deo totahter innitens, meritum adjunc-
tum habens, in tribulatione non defi-
ciens, sed vires suas ostendens, De
primo dicitur Esth. xiv Exaudi vocem
illorum. qui nullam specicm aliam ha-
bent nisi in te. De secundo dicit Bernar-
((Sincero oculo veritas patet. » Secundo
quia cum sit fuga mali, fugit errorem,
et cavet, qui est malum rationis ; homo
timoratus non leviter credit, quod a ra-
: tione accipitur, sed diligenter illud exa-
minat. Tertio, quia cum repellit omnem
negligentiam, secundum illud Eccl. vii :

dus Sup. Cant « Integra Ecclesiae con-

: Qui timet Deum, nihil negligit, cavet ne-
solatio cum non solum quid sibi sit gligentiam in studio, et perdiligens stu-
expectandum, sed unde sit pr^sumen- dium in sapientia proficit, Quarto, quia
dum noverit. » De tertio habetur Job xiii tumorem superbiae expellit, quae suscep-
Etiam si occiderit me, in ipso sperabo\ tionem sapientiae. impedit, et humilita-
in Psalm. xxv Si exurgat adversum me
: tem introducit, quae ad sapientiam dis-
prselium, in hoc ego sperabo. Cavenda est ponit, Bernardus Superbo oculo : ((

principi spes maledicta, quae Deum of- vcritas non videtur » Prov. xi Ubi ; :

fendit, quia de magnitudine misericor- humilitas, ibi sapientia. Quantum ad sa-

diae ejus confidit. De qua Bernardus in porem, timor est principium sapientiae,
Sermonilms, « Est infidelis fiducia, solius quia est prima affectio. Primo enim
utique maledictionis capax. » Cum vide- oportet animae desipere mala, ut post ei
licet in spe peccamus, hic peccat in bo- sapiant bona. Bernardus Bene iniUum : ((

nitatem IJei. Rom, ii An divitias bonita-

: sapientiae timor Domini, quia tunc Deus
tis ejus et patientiae, et longanimitatis primo animae sapit, cum eam afficit ad
contemnis? Item cavenda est ei spes timendum, non cum instruit ad scien-
prsesumptuosa, qua aliquis sperat, se dum. » Timor ceteras virtutes purificat,
facturum, cum voluerit, quod vires ejus opera eorum scrutatur, si quid mali in
excedit, ut cum aUquis praesumit se a eis invenitur, facit illud corrigi, etiam
maUs convertendum, cum voluerit, de tuta pertimescit, Job xi : Verebar omnia
quo Eccles. xxix Repromissio nequis-
: opera mca. Abundantiam bonorum ope-
sima midtos perdidit. Item cavenda est ei rum procurat, Eccles. xv
iUis : Qui ti-
spes falsa, qua aliquis sperat quod futu- met Deum, faciat bona; ibid. xl : Timor
rum non est, ut cum quis promittit sibi Domini sicut paradisus benedictionis. Qui
longam vitam qui cito moriturus est, ut habet timorem Domini, semper timet,
ille, cui dictum est Luc. xii Stulte, : ne faciat parum, phis eligit abundare
hac nocte repetent animam tuam a te; quam deUcere unde verum est illud
:

Isa. xxviii : Posuimus mendacium spem Eccl. XL In timore Domini non est im-
:

nostram. moratio; ibid, xix Timor Domini in :

jjlenitudine cnmmorabitur. Timor etiam

ceteras virtutes conservat, Hieronymus
CAPUT VIII. in Epist, u Timor Domini virtutum cus-
:

tos est, securitas ad lapsum facilis. » Ti-

Quod timor Dei necessarius sit omtii mor virtutes comprimit ne evanescant.
homini. Eccl. VIII Nisi te instanter tenueris in
:

timore Domiui, cito subvertetur domus

Dicto de fide ct spe principis, dicen- tua. Timor declinat pericula, quod mul-
dum de timore ipsius.
est Timor Dei tum valet ad conservationem. Prov. xvi :
necessarius est omni homini, quoniam In timore Domini declinatur a malo. Ti-
Spiritus Sanctus principium et radix sa- mentes Deum sacra Scriptura multum
pienti*. Prov. ii Timor Domini princi-
: beatiUcat, Psalm. cxi : Reatus vir qui ti^
 *
580 DE ERUDIT, PRINCIPUM LIB. II.

met Dominum. Eccl. xxv Beatus cui : pectu sordet interni judicis, quod inten-
donatum est habere timorem Domini. Ti- tione fulget operantis. » I Cor. iv Nihil :

mens Deum quod vult, a Deo impetr£j,t. mihi conscius sum, sednon in hoc justifi-
Psal. XXXII Oculi Domini super metucn-
: catus sum. Clarius videt Deus quam
tcs cum oculi, inquam, quantum ad
: liomo. Tertia causa est, quia nescitliomo
respectum misericordise. Item Quomodo : qualis futurus sit finaliter, licet in prae-
miseretur pater filiorum, misertus est Do- senti sit bonus Eccl. ix Sunt justi at-
: :

minus timentium se. Item, voluntatem cjue sapientes, et opera eorum in manu
timentium se facit. De timore Domini Dei, et ta^nen ncscit homo utrum amore
dicitur Ecclcs. Nihil mclim quam timor an odio dignus sit, intellige finaliter. Po-
Domini. Bernardussup. Cant. : In veritate test enim tiomo in momento cadere, ita
xquc esse cfficax ad gratiam
didici, nihil ut non adjiciat ut resurgat. Ubique ti-
promerendam, retinendam et recuperan- mendum est, quia de quolibet statu ali-
dam, si omni tempore coram Deo ijivenia- qui damnantur. Oscai xni Consolatio :

ris non altum sapere, sed timere. Timor abscondita est ab oculis nostris, quia ipse
Dei hominem fortem facit, etjuxtaillud, intcr fratrcs dividet loquitur deinferno.:

in via Domini timor operatur fortitudi- Matth. xxiv Duo in lecto, unus assume-
:

nem, in via saeculi debilitatem, timor tur, ct unus relinquetur, lectum intelli-
Dei multnm meliorat hominem, facit gas quietem contemplationis. Timendum
enim uiiuin praevalere mille, juxta illud est homini ex omni parte homo enim :

Eccl. XV :Mclior cst unus timcns Dcum, est siciit castrum undique portas habens
quam jnille ftlii impii. Bona etiam tcm- pcr quas capi potest portae istae sensus :

poraha meliorare videtnr, juxta ilhid sunt. Kst etiam homo sicut castrum ob-
Prov. XV Mclius est parum cum tiynore
: sessum ab hostibus undique. Sap. xiv :

Domini, qvam thcsauri magni insatiahi-
les. Kt, ut brevitcr dicamus, finis salubris
doctrinae videturesse timor Domini,juxta
ilhid Eccl. ult.: Fincm loquendi omnes pa-
riter audianius, time Denm ct mannata
CrcafurcT Dci in odiion factx sunt, et in
tcntationem anitnx homituim, et in mus-
cipulam pcdibus insipientium. Viri sancti
non solum timent in mahs, sed in bonis.
.lob ix Verebar omnia opera mea. Gre-
:

ejus observa, hoc estomnis Jiotno.Da ti- gorius in ii par. Moral. « Justi omne :

more Dei dicitur Isa. xi, quod Christum quod agunt metuunt, dum caute coii-
repleverit, cum de aliis donis tantum- siderant, ante quantum judicem sta-
modo dicatur, quod in Christo requieve- bunt. »

rint. Timor Dci rcplere debct viros sanc-

tos. Bernardus loquens de spiritu timoris :

« Iste est nimirum, qui te cum homi- C.\PUT IX.

nem, sibi debeat vindicare. » hU^m :

((Non est quo achniltas superl)iam, re- Quodmaxime sit timendum principi.
pk^tus timore Domini. » Viri sancti ti-

mont semper ct ubique. Eccl. xviii : Et licet timendum sit omni homini, ta-
Beatus homo qui srmper cst pavidus. mcn timon(him est maxime principi. Sap.
Quod semper sit timendum, ostendit \i : Ilorrcnditmet cito opparebit nobis,Ju-
Bernardus Sup. Cant. dicens Cum : (( dicium durissimum his, quiprxsunt, fiet.
adest gratia, time ne indigne opercris ex Durum orit judicium et his qui prapsunt,
ea; ampUus timc sublracta gralia, quia ot bis (ini subditi sunt, propter judiris
roUquit tc in cuslodiatua; si redierit innexibilitatem, sonlontia.MrrevocabiUta-
gratia,muUo amplius tunc limendum, nc tem, popnae qua^ infertur gravitatem. De
forte contingat pati recidivum; recidorc primo habetur Prov. vi Zelus et furor :

enim quam incidore dcterius cst. » AUa3 viri non parcct in die vindictx,ncc acquies-
tres causa3 timoris assignari possunt, cct cujusquatn prccibus, ncc suscipict pro
quarum prima tangitur in Psalm. cxvni : redemptione dona plurima. Non erit locus
De/icta quis intelligit? MuUi sunt qui, apollationi post iUam sentontiam gra- ;

licet non commitlant peccatnm moiiak', vilas poMiai orit et quantum ad acerbi-
ncsciunt tamen, utrum omittendo morta- tatoin, ot quanlum ad duralionem, sed
litcr peccent. Alia causa timoris potest illis,qui pivTsunt, erit judicium valdo
assignari csse, quia muUa vidcntur ho- durum quinquo dc causis. Primo, quia
mini bona, quae Dous intolhgit cssc juchcando peccavorutit.ot /j^;- <7?/,r /Jcmz/
mala. (jregorius Pierumque in cons-
: (( quis, pcr ha'C ct torquctur, Sap. xl. So-
 :

OPUSCULUM XXXVII. 581

cundo,propter adnexamsuperbiam,quam et sub umbra mea requiescite. Ligna su-

solet habere potestas judicaria. In Psal. per se regem ungunt, quando aliqui ali-
XXX Retribuet abundanter facientibus su-
: quem eligunt, ut eis dominetur. Notabi-
perbiam; superbia in principio inhonora- literautem dicunturungere occasionem :

vit Deum, ideo Deus speciale odium ha- enim ei dant, ut uncte et mansuete erga
bet ad eam. Tertio, quia gravius erit illis eos se debeat habere inhocquod sibi eum
judicari, qui judicare consueverunt, si- prffificiunt valde enim perversum est,
:

cut graviusestpauperemesseilli quifuit eos exhonorare qui eum in honore posue-

dives. Quarto, quia judicabuntur pro se, runt, etpotestate de manu aliquorumac-
et proaliis. Hebr, xiv Obedite prxpositis
: cepta uti in oppressionem eorumdem :

vestris et subjacete eis enim permrji-

: ipsi quse perversitas figurata est, Matth. xxvii,
lant quasi rationem reddituri pro anima- iii Iioc quod milites prsesidis accipientes

bus vestris. Quinto, quia judicium Domini arundinem demanu Christi, percutiebant
est ideo multum displicet ei, quando sci-
; inde caput ejus in arundine enim, quae
;

licet ille qui locum Dei tenet, et qui ope- vacua est, potestas terrena intelligitur,
rari debuit ut Deus, operatur ut diabo- quai nihil habet soliditatis in oliva desi- ;

lus unde ait Josaphat II Paral. ii, lo-

; gnantur qui operibus misericordiee insis-
quens judicibus Videte quid faciatis :
: tunt in ficu vero contemplativi Dei dul-
; ,

non enim hominis exercetis judicium, sed cedinem senties per vitem, propter fer-;

Domini, et quodcumque judicaveritis, in vorem vini, intelligitur homo perfectse

vos redundabit; sit timor Dominivobiscum^ caritatis et ferventis : ramnus vero genus
et cum diligentia cuncta facite. Non est rubi est quod vulgo senticem appellant,
enim apud Deum vestrum iniquitas, nec asperum nimis et aculeatum, sicut sentes,
acceptio personarum, nec cupido. Status et secundum Josephum ad impetum vent,i
principis periculosus est valde, nec est ignem naturaliter producit, et est in prin-
res propter se appetenda, sed magis ti- cipio moHis, sed postea indurescit; unde
menda, aliquando propter Dei ordi-
licet signat aliquem malum ambitiosum, qui
nationem, et populi utilitatem, sit susti- spinis vitiorum spinosus est qui spoliat
nenda. De periculo principis require su- subditos suos, sicut spinse spoliant lana
pra in lib. 1. cap. i. Qui voluntarius est oves contingentes eas qui ex se emittit ;

ad statumillum, et inordinate vult ascen- ignem perversse conversationis, quo se

dere, injuriam facit Deo, ad quem perti- et subditos suos comburit incendio in-
net ponere hominem loco sui. Luc. vi : fernali qui se subditis suis mollem in
;

Noliie judicare etnon judicabimini. Super principio exhibet, et mansuetum, deinde

illud I ad Tim. iii Si quis Episcopatum
: vero durum quia, ut tyrannidem exer-
:

desid€rateic.,d\t\l G/ossaAugustini: «Lo- ceat, talisprincipatumnon recusat.

cus superior sine quo populus regi non
potest, etsi ita teneatur atque adminis-
tretur ut decet, tamen indecenter appeti- CAPUT X.
tur. » Qui ad principatumest voluntarius
ramnum se esse ostendit legitur Judith. : De his quas valent ad hoc quod princeps
IX Quxsierunt ligna ut ungerent super
: ametur a Deo.
se regem. Dixerunt olivas, impera nobis,
numquid possum deserere
quae respondit : de amore principis, primo di-
Dicturi
pinguedinemmeam, qua dii utuntur etho- cemus de amore Dei, secundo de amore
mines, et venire ut inter linguapromovear ? proximi. Circa Dei amorem ostendentur
Dixeruntque ligna adarboremficum. Veni aliqua quse valent ad hoc quod princeps
et super nos regnum accipe, quae, respnndit ametur a Deo secundo tangetur de si-
:

eisnumquid possum deserere dulcedinem

: gnis, quibusperpenditurquodDeus ame-
meam, fructusque suavissimos, ut inter tur ab ipso tertio vero sunt quse ad hoc
:

cetera ligna promovear ? Locutaque sunt
ligna ad vitem, veni et impera nobis, qux
respondit eia, numquid possum deserere
vinum meum, quod Ixtificat Deum et ho-
mines, ut inter cetera ligna promovear?
valere possunt quod princeps a Deo ame-
tur. Primum est sapientia. Sap. vii :Sa-
pientia infinitus est thesaurus hominibus,
quo qui usi sunt, participes effecti sunt ami-
citiae Dei; in eodem Neminem diligit :

Dixeruntque omnia ligna ad ramnum : Deus, nisi eum qui cum sapientia inhabi-
veni et impera super nos, qui respondit tat. Stulti in sapientiahabitare nequeunt
eis, si vere me regem constituitis, venite stultitia cnim quae sapientiae est contra-
582 DE ERUDIT. PRh\CIPUM LIB. II.

ria, hoc non patitur : aqua ignem

sicut
non sustinet. Novit Dominus quod de
amicitia stultorum provenit ad damnum CAPUT XI.
et dedecus ideo non vult habere amici-
;

tiam cum stultis. Prov. xiv Acceptusest : De signis quibus perpenditur quod Deus
i-egi minister intelligens, rcgi, inquam, ametur a principe.
gloriae. Secundum estmunditia,
quae est
effectus sapientia^ Jac. Quse de siir- iii : Novem sunt signaquibus perpenditur
sum est sapicntia primiim quidem pudica quod Deus ab aliquo ametur. Primum est
est, idest pudicum faciens. Propter mun- si de eo libenter cogitat ubi enim amor, :

ditiam vocatus est Joannes, discipulus ibi oculus super illud Joan. xx
: Domine, :

quem diligebat Jesus. Joan. ult. Cant. ii. si tu sustulisti eum, dicito mihi ubi po-
Dilectus meus mihi, et cgo illi qui pasci- suisti, sic habetur :." Non dicit quem,
tur inter lilia ; puritate Onim delcctatur, quia in animo agere solet vis amoris ut
et mundis familiaris est. Sapient. vi : quem semper cogitat, nullumalium igno-
Incorrujjtio facit proximum esse Dco. Ter- rare credat. » Sap. vi Cogitare de illa :

liumest mansuetudo, qua? mullum assi- sensus est consummatus, loquitur de sa-
railat Deo, cujus bonitatem alicujus ma- pientia increata. Secundum est cum ali-
litia non perturbat, et ideo Deo amabilem quis amat quem credit a Deo amari, et
facit. Proptcr mansuetudinem Moyses qui odit quem credit a Deo odiri. Sapiens :

crat mansuetissimus s}(per omnes homincs, « Idcmvelle, idem uoUe, ea demum vera
qui morabantur super tcrram, iNum. xu, est amicitia. » Deus peccata summe odit,
specialiter amicus Deifuit. Eccl. xlv Di- : nihil enim odit nisi pcccatum vel propter
lectus Deo eihominihus Moyses. Quartum peccatum, virtutes vero amat. Yirtutes
libcralitas, quae multnm assimilat Dco, [)rinceps (kd)et amaro, pcccata odire et
qui liberalitate fecit quicquid fecit, crea- perscqui : undo dixit Valorius Maximus
turas rationales ut eis daret, alias crea- cuidam principi Tua providentia vir-
: «
turas, ut cas daret. Seneca « Qni dat be- : tutes benignissime foventur vitia sae- :

neficia Dcum imitatur, maximc imi-

, vissime vindicantur. » David Iniquos :

tatur eum qui dat pauperibus. » Dcum odio habui. Idcm \onne qui odcrunt te
:

maxime imitatur, qui nihil judicaverit Domine odcram ? Idem : Defectio tcnuit
quammisereripretiosius. Libcrahtasergo 7ne, propeccatoribus. Et idem Vidi prx- :

ratione similitudinis hominem Dco reddit varicantes, et tabesccbam. Ambrosius su-

amabilcm. II Cor. ix Hilarcm datorcm : por Bcati immaculnti : Si is qui noii re-
diligitDeus. Quintum esthumiUtas, prop- linquit parentes suos propter nomen Dei,
ter quam David fuit vir secuu(him cor non est Deo dignus, tanto magis qui dili-
Dei. I Roman. xv, Matth. ix. In signum git ejus inimicos, acceptus Doo esse non
amoris qucm habct Dciis ad bumilcs, Do- I)oterit. » Hioronymus xwhpist : « Nationes
minus amplexatus est parvulum. Et Rcn- adversariorum in mortaH odio porsequi-
jamin frater minimus, vocatur aman-
, mur : blaspJiomantil)us Deum clcmontem
tissimus Domini, Dout. xxxiii. Scxtum [)orrigamus maiium.» Ambrosius in Hexa-
dilectio diligit enim Dominus cos qui
: mcrone : « Quid nos dignumnostro refe-
se diligunt, alioquin cssct infidelis. Rcr- rimus creatori, ciijus cibo vescimur, et
nardus in Epist.: « Nemo se amari diffi- dissimulamus injurias? » Tertium est
dat, qui eum amat libenter, Dei amor cum aliquis pro Doo libcntcr patitur.
nostrum pra;vcnit, subscquitur. Nam Eccl. 11 In igne probatur aurum ct ar-
:

quomodo rcamare amavit pigcbit quos gentum : homincs autem rcceptibiles in

necdum amantcs? » Septimum est tcm- camino humilationis. Joan. xviii Cali- :

poralium contemptus. ]\Iatlh. xix Si vis : ccm, qucm dedit niihi Patcr mcus, non
perfectus esse etc. perfectus, inquam, in vis, ut bibam illuyyi ? (Irogorius in part. I

dilcctione Dei. Seneca « Nemo (hgnus : Morai.: « PoMia ([uippo intorrogat, si quie-
Deo qui opes non contempserit. » Tem- tus quis vcraciter amat. » Quartum cst
poralia amata inquinant, juxta verl)um amor sacrorum locorum, cum scilicet li-
Rernardi idoo anima temporalia amans
: bentcr cst in domo Doi, et immunitates
indigna est Dei amore. loci sacri servat, et facit scrvari. Luc. ii,

dicitur de Anna quod non discedebat do

tcm[)lo, ([iKT moriiit intcrosso pra'sonta-
tioni divina? in templo ; el Cbristus cum
 OPUSCULUM XXXVII. 383

esset duodecim annorum, inventus est meum ut diligatisifivicem ; I Joan. iv Hoc :

in templo. Luc. ii cum Matri suffi et , mandatum habemus a Deo, ut, qui diligit
.Josepti ait : iSescicbatis quia in his quge Deum, diligat et fratrcm suum. Maxime
Patris mei sunt oportet me esse ? et su- amor pauperum signum est quod aUquis
perillud Mattli. xx, IntravitJesusin Tcm- amet Deum iUi non amantur propterse,
;

plum sic habetur : « Ingressus urbem sed propterDeum. Proverb. xix A pau- :

primo Templum adiit, dans formam re- pere etiam amici quos habuit separantur.
ligionis, utquocumque ibimus,primo do- In eod.: Fratres hominis pauperis oderunt
mumorationis,siibiest, adeamus. « Chry- eum., et amici procul recesserunt ab eo. At-
sostomus » Proprium erat boni filii ut
: tendere debet princeps in se dilectionem
veniensprimo ad domum curreret patris, Dei, meditatione amoris, quam Deus no-
tu autem imitator Christi factus, cum ali- bis exhibuit sicut enim ignis non me-
:

quam ingressus fueris civitatem, primo
ante omnem actum adEcclesiam curras.
Quintum est amor ministrorum Dei;
qui eos spernit, Deum spcrnit, Matth. x,
sic qui eoshonorat, Deum honorat. EccL
VII :In omni virtute tua dilige cum qui te
fecit, et ministros ejus ne derelinquas. Ho-
nora Deum ex tota anima tiia, et honori-
fica Sacerdotes. Sextum est cum libenier
de Deo hbenter loquitur. De hoc habemus
exemplum in Magdalena, quae Christum
dilexit multum, cujus verba quge haben-
tur in Evangeho, vel de Deo vel cum Deo
fuerunt. Unum habes Joan. xi Domitie,
inquit, si fuisses hic, pater meus non fuis-
setmortuus. Aliatriahabet Joan, penult.:
Tulerunt, inquit, Dominummeumet nescio
Uus quam igne accenditur, nec amor ita
» melius quam amore. Nutrire etiam debet
sicut in seDeidilectionem, signis beneficiorum
divinorum generaUum et specialium quse
a Deo recepimus, et continue recipimus,
ut de ferventi Dei amore abundantia ope-
rum perfectae bonitatis procedat, ita ut in
eo locum non habeat pigritia, vel negli-
gentia, vel fastidium, nec amor vanae
laudis, vel vanse gloria^, vel aUcujus ter-
reni emolumenti caritati opus prseripiat
et sibi usurpet. Ut princeps immunita-
tem sacrorum locorum custodiat, et cus-
: todiri faciat, attendere debet quod legi-
turllMach. iii, de EUodoro, qui locum
sacrum volebat spoUare pecuniis ibi com-
modatis sicuteiiim ibi legitur, apparuit
:

ubiposuerunteum ;et paulo post Domine, : quidam equus terribilem sessorem habens
si tusustulistieum, dicito mihi, et ego eum optimis operimentis adornatus , isque
tollam. Septimum est cum aUquis liben- cum impetu EUodoro priores calces elisit.
ter Deum audit, audita a Deo memoriter Qui autem insidebat, videbatur habere
retinens, Luc. ii Maria conservabat om-: arma aurea, alii etiam apparuerunt duo
nia verba hxc, conferens in corde suo : juvenes, qui circumdederunt eum, et ex
Ejusd. X Maria, sedens secus pedes Do-
: utraque parte flagellabant sine intermis-
mini, audiebat verba illius : Joan. xiv : sione subito autem Eliodorus concidit
;

Qui audit mandata mea, et servat ea, illc in terram, et in seUa gestatoria deporta-
est qui diligit me. Octavum est cum ali- tus est ex aerario, et jacebat mutus, atque
quis dat Hbenter pro Deo, Cant. ult.: Si omni spe, et salute privatus sed postea :

dederit homo omnem substantiam pro di- precibus Onise vita ei donata est. Item cum
tectione Dei, quasi nihil despiciet eam, et Pompeius venisset Jerosolymam, irruen-
Luc. VII, dicitur de Magdalena propter tes Romani profanaverunt Templum,
beneficia ejus enumerata Dimissa sunt : equos in porticibus stabulaverunt, ob
eipeccata multa, quoniam dilexit multum ; quam rem Pompeius creditur de cetero
et Joan. iii Qui habuerit substantiam hu-
: nunquam pugnasse, quin vinceretur, qui
jus mundi, et vide?'it fratrem suum neces- hactenus fiierat fortunatissimus.
sitatem habere, et clauscrit viscera sua ab
eo, quomodo caritas Dei manet in eo ?
Nonum est cum mandatisDei aliquis obe- CAPUT XII.
dit. I Joan. v Heec est caritas Dei, ut
:

mandata ejus custodiamus. Item Joan. ii; De his qu3e incitare debent principem ad
Hxc est caritas Dei ut secundum mandata amorem proximi.
ejus ambuletis. Joan xiv Si quis diligit :

me, sermojiem meum servabit. SpeciaUler Ad amorem proximi primo incitare

signnm divini amoris est, si quis servat debet principem Scriptura sacra, quae
illum mandatum quod speciaUter Salva- muUum adhoc monetMatth. xxii et Luc.
tor dicit suum Joa. v Hoc est prxceptum : X : Diliges proximum tuum sicut teipsum;

584
Joan. XIII : Mandatum novum do
diligatis invicem. Et specialiter illa Scrip-
tura debet ad hoc incitare, quae ostendit
praeceptum de dilectione proximi specia-
literpraeceptumesseSalvaloris,Joan. xv:
Hoc est prxceptum meum ut diligatis invi-
cem. Legitur in vita beati Joannis Evan-
gelistse quod cum ipse devenisset ad
ultimam senectutem, et vix inter discipu-
lorum manus ad Ecclesiam deferretur,
nec posset plura dicere verba, ad quam-
libet pausam dicebat ; Filioli diligite alter-
utrum. Tandem discipuli et fratres, qui
aderant, audientes quod cadem verba
semper diceret, dixerunt Magister quare
semper hoc loqueris? qui respondit : Quia
prseceptum Domini est, et si solum fiat,
sufficit. Secundo debet eum incitarc ad
amorem proximi amor, qui videtur inter
animalia irrationabilia cjusdem speciei.
Eccl. XIII : Omne animal
caro ad similem sibi conjun-
sibi, et omiiis
gitur. Si lupus, leo et serpens iion exer-
ccnt illam fcrocitatem in animalia suai
spcciei quam exercent in alia, quid di-
cendum est de homine qui dcsa-vit in
alium bominem, numquid ferocior est
lupo, lcone et serpentc? Ipsa acpia, quai
naturaliter habet pugnam cum igne, pa-
cem habct cum alia aqua, qua^ est ejus-
dem speciei cum ea. Tertio dcbet in-
citarc ad amorcm proximi
naturalis, quai est inter omiics homines.
Augustinus in lib. De doct. christ. « Si
putamus noii esse proximos,
dc
eisdem parentibus nascuiitur, Adaiu vel
Evam intendamus, et omncs fratres su-
mus. Idem XII lib. De civ. Dei « Nihil
))
tam discordiosum vitio, lam socialc na-
tura, quam geiius humanum. Proptcrea
voluit Deus creare parcntem unum de
quo multitudo propagaretur, ut liac ad-
monitionc ctiam in multis concors huma-
nilas servaretur. » Quod vero illi fcmiiia
ex ejus latere facta est, etiam hic satis
significatum est, quam cara mariti et
uxoris debet csse conjunctio. Malacb. n
Numquid patcr unus ?ion est omnium nos-
trum? Quare ergo despicit rmusquisque
nostrum fratrem suum? yo\m{ Dominus
unicum liomincm formarc, cx quo omucs
proccderent, ut tamquam fratres omucs
homines se amarent. Non sic legimus
factum in Angelis, vel animalibus brutis.
Sencca « Ila^c
: societas diligcntcr ct
sancte observanda cst, quai iios omncs
omnibus miscet, et judicat aliquod esso
commune jus generis humaiii. Jus
;;
DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. II.
vobis ut il!ud videtur contineri in illis duobus
mandatis Quod ab alio oderis tibi fieri,
:
vide tu ne aliquando alterifacias, Tob. iv
et Matth. vii Quodcumque vultis ut fa-
:
ciant vobis homines, et vos eadem faciatis
illis. Seneca « Sapientiae homo pro amico
:
est : stultitiae amicus non est pro homi-
ne. » Quarto, fraternitas spiritualis, de
qua Augustinus De doct. chr. « Omnes :
quidem fratres secundum quod homines
sumus, quanto magis secundum quod
christiani sumus ad id quod homo es,
:
unus pater fuit Adam, una mater fuit
Eva ad id quod christianus, unus pater
;
: est Deus, una mater est Ecclesia. » Ilaec
fraternitas lanto melior est fraternitate
naturali, quantomeliorem habet patrem
Deum. Matth. xxui Et patrem iiolite vo- :
care vobis super lerram. Unus cst enim
pater vester, qui in coelis est. Item quanto
diligit simile mater Ecclesia melior est matre carnali,
lanto est melior hereditas coplestis quam
tcmporalis. Ilcbr. x Bapinam bo)wrum :
vestrorum cnni gaudio suAcepistis, cognos-
centes vos habere meliorem, et ma?ientem
substantiam. Si amandi sunt fratres illi
qui dividcndo hcrcditatcm, portionem
uniusoujusque miiiorem faciunt, quan-
tum aniandi suiit fralrcs illi, qui portio-
nem uuiuscujusque augcnt ? Quanto eiiim
plurcs cruntelecti, tauto amplius gaude-
fraternitas buut. Quinto, dcbct movere ad amorem
proximi exemplum Cbristi. Non enim est
: despiciendus qucm Cliristus ita carum
nisi qui Iiabuit quod pro cjus rcdcinptione mori
volucrit. Apprctiandus est proximus hoc
prctio nc nobis vilescat, Apoc. i Qui :
: dilexit nos, et lavit nos a peccatis Jiostris
in sanguine suo ; Tim. ii Qui dedit semet- :
ipsum pro nobis. Excmplo suo voluit
Christus nos ad hoc incitare cum dixit :
Sicut Joa. xv. Ad id incitare
di/e.ri vos,
dcl)ct cxcmplum .\ngcli, (jui adeo amat
homiucm, ut custodiat cum in omnibus
viis suis. Non est despiciendus homo al»
homine, qui adeo carus cst .\ngelo. Matth.
: xviii : Vidcte ne conlemnatis unum ex his
pusillis dico enim vobis quia Angeli co-
:
rum semper vident faciem Pafris mei, qui
in coelis est. A.d id dcbet etiam incitare
similitudoquamhal)ct proximusad Dcum,
licet alicjuis amct onincs hlios amici sui
tamen specialem amorem liabet ad cum,
qui amico suo amplius est similis sic, :
licct ad omnia opcra Dci am^rcm habcre
dcbcamus, tamcnspecialitcradhomincm,
quem constat csse factum ad imaginem
)) et similitudiucm Dei, Gen. i. Ad idem
 : ;;

OPUSCULUM XXXVII. 585

incitare debet quod proximus membrum habeantur, maxime qui laborant in verbo
est corporis, cujus Christus est caput. I et doctrina. Duplici honore sunt digni,
Cor. H Vos estis coryiis Christi
: non : quia bene vivunt, et bene praesunt, se-
amat caput qui non amat membra. Prae- cundum Ambrosium. Digni sunt honore
terea proximus tuus membrum est ejus- subhmi, et terreno honore sublimi ut :

dem corporis cujus es tu. Naturaliter

, eis obediatur, terreno ut eis necessaria
vero amor est inter membra corporis. ministrentur, I ad Thess. v Rogamus :

Rom. XIII Multi unum corpus sumus in

: vos, fratres, ut noveritis eos qui laborant
Christo, singuli autem altcr alterius mem- inter vos, et prsesunt vobis in Domino, et
bra. Ad idem incitare debet emolumen- monent vos, ut habeatis eos abundantius in
tum multiplex quod sequitur ex hac di- caritate.
lectione. Eccles. iv : Melius est duos esse
simulquam unum : habent enim emolu-
mentum suae societatis. Unum emolumen- CAPUT XIII.
tum est adjutorium, Proverb. xvui Fra- :

ter qui juvatur a fratre, quasi civitas Quse pcrtineant ad bonum principem, a
firma. Tullius J)e amic. ; « Virtutum ami- diversis auctoribus collecta.
citia adjutrix a natura data est, non vi-
tiorum comes, ut, quia solitaria non Quae pertineant ad bonum principem
posset virtus ad ea, quaj summa sunt, ostendit Cyprianus in lib-. De XII, abus.
pervenire, conjuncta et consociata ad eam Sxc. his verbis « Justitia regis est ne-
:

perveniret. » Aliud emolumentum est minem injuste perpotentiam opprimere;

mutuaexhortatio. Eccl. iv: Unus quomodo sine acceptationepersonaruminter virum
calefiet? iQvixnm. est consolatio. Proverb. et proximum suum juste judicare; adve-
xxvii :Vnguento et variis odoribus delec- nis, pupillis et viduis defensor esse co- ;

tatur cor, et bonis amici consiliis anima hibere furta; adulteria punire; iniquos
dulcoratur. Ultimo iiicitare debet ad amo- non exaltare impudicos et histriones
;

rem proximi damnum quod facit odium non nutrire; impios de terra perdere;
vel discordia; hoc enim facit in corpore parricidas et perimentes non sinere vi-
Ecclesiffi quod facit divisio continuitatis vere Ecclesias defendere pauperes elee-
;
;

incorpore humano, ex qua sequitur dolor mosynis alere; justos super regni ne-
magnus, et quandoque mors ideo Sal- ; gotia constituere; senes et sapientes et
vator multumrogat pro unitateEcclesiae, sobrios consiliarios habere magorum ;

Joan. XVII Pater sancte, serva eos in no-

: et ariolorum, pythonissarumque super-
mine tuo, quos dedisti mihi, ut sint unum stitionibus non intendere iracundiam ;

sieut et nos. Idem in eodem : No7ipro cis suam differre ;

patriam suam fortiter
rogo tantum, sed pro eis qui credituri sunt et juste contra adversarios defendere
per verbum eorum in me, ut omnes unum prosperitatibus animum non elevare
sint. Incitare debet principem ad amorem cuncta adversantia patienter tolerare
cleri, amor, quem in corpore humano vi- per omnia in Domino confidere fidem ;

demus inter manum et oculum; si oculo catholicam in Domino habere filios suos ;

immineat periculum, manus se opponit non sinere impie agere certis horis ora- ;

oculum protegens, et ictum suscipiens. tionibus insistere ante horas congruas

;

Secundo hoc quod Deus reputat sibi fieri
quod ministris ejus exhibetur. Matth. xvi
Qui vos audit, me audit ; et qui vos sper-
nit, me spernit. Tertio hoc quod parentes
sunt spirituales, quibus honor et amor
cibum non gustare. Haec regni prosperi-
tatem in praesenti faciunt, et regem ad
coelestia perducunt. » Item, Augustinus
in hb. De civ. Dei, ostendit ea quae ad
principem pertinent his verbis « Felices :

debetur. Basihus » Parenles nostros ut

: dicimus imperatores si juste imperant,
propria viscera diligamus. » Quarto hoc si inter linguas subUmiter honorantium,
quod ministrant spirituaha, ideo merito et obsequia nimis humihter salutantium
debentur eis temporalia. Matth. x Di- : non extolluntur; si se homines esse me-
gnus est operarius cibo suo. II Tim. ii : minerint; si suam potestatem ad Dei cul-
Laborantem agricolam oportet primum de tum maxime dilatandum majestati ejus
fructibus percipere, Gal. 6 Communicet : famulam faciunt; si Deum colunt, dili-
is quicatechizatur verbo ei quise catechizat gunt, timent; si plus amant illud re-
in omnibus bonis, I Timoth. v, Qui bene gnum, ubi non timent habere consortes ;

prxsunt prcsbxjteri, duplici honore digni si tardius vindicant, facile ignoscunt si ;

586 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB III.

eamdem vindictam pro necessitate re-

gendse tuendaeque reipublicae, nou pro
saturandis inimicitiarum odiis exercent; CAPUT I.

si eamdem veniam, nou ad impuuitatem

iniquitatis, sed ad spem correctionis in- Xc priJiceps se 7icglccto circa alios
dulgent; si quod aspere coguntur ple- occupetur.
rumque decernere, minime lenitate et
beneficiorum largitate compensant; si Si princeps, se neglecto, circa alios
luxuria tanto est ei castigatior, quanta occupctur, stulto labore consumitur, sicut
posset esse liberior si malunt cupidita-
; dixit Jethro principi Synagogae Moysi :

tibus suis, quam quibuslibet gentibus Vere stultus est labor talis cum Sapiens :

imperare. Et haec omnia faciunt non dicat proprium est stultitiai aliena vitia
((

propter ardorem inanis gloriae, sed prop-
ter caritatem felicitatis aeternae si pro
suis peccatis humilitatis et miserationis
ad orationis sacrificium Deo suo vero im-
cerncre, ct sua oblivisci. » Valde fatuum
; est quod princeps, se neglecto, aliis iu-
tcndat, cum ipse sit in majori periculo
quam alii quanto enim quis in loco
: ((

molare nou negligunt. Tales christianos
imperatores dicimus csse felices interim
spe, postea re ipsa futuros, cum id quod
expectamus, advenerit. « Item, Gregorius
ea quae ad principem pcrtinent ostendit
his verbis : « Summum bonum
gibus justitiam colerc, ac sua cuiquc jura
servare, et in subditos non sinere quod
potestatis est fieri, scd quod aequum cst
superiori, tanto in pcriculo majori versa-
tur, » juxtaverbum Augustini. Principi
ex omni parfe timendum est. Daemones,
qui ccelestem altitudinem amiserunt, po-
sifis in ferrcna alfifudine invidentes, eos
est in re- maxime impugnant, rcpuf aufes sibi hono-
rabilius, si cos sibi subjecerint, scientes
quod per eos pluribus poferunt domina-
ri. Sicutin exercifuhosfcs visibilesducem

custodiri. » Idcm « Tunc regnum benc

: exercifus caperc veloccidcre conanfur, eo
regitur, cum regnandi gloria animo non quod ipso capto, vel occiso, exercitus
dominatur. » Item, Dernarthis : « Rcs- (lispergatur; sic hostes invisibiles eum,
tringcnda sub rationc potcstas cst, ncc ([ui pra'cst, maximc
pcrscquuntur I :

quicquam agcndum quam

cst prius con- Rcg. ult. Totuni pondus prxlii versum
:

cilata ad tranquilHtatem mcns rcdcat : est in Saul. Dc pcriculo principis requirc

quoniam commotionis tempore justum supra lib. I capif. i. Si neglexerit prin-
ira putat quod feccrit. » ceps suam salufcm, non decrit qui cjus
non ncghgcf damnafioncm, sed cam non
ncgligcntcr procurabif cum j uxf a verbum ,

LIBER TERTIUS. Sapienfis ina-sfimabile bonum sit suum

esse. Mulfum esf principi nociva occupa-
tio, quae hoc bonum ei aufert. Non est
PRO(EMIUM suus, qui in pcriculo positus sibi inten-
dere non potest; si vult princeps totus
Osfensum est in prapcedenti libro, quo- csse omnium insfar Aposfoli, qui omni-
modo princcps habcre sc dcbcat ad cum bus omnia factus est, laudabilis cst huma-
qui est supcr cum, scihcet ad Dcum, vcl nifas, scd si plena sit; quomodo autem
ejus Ecclesiam in hoc tertio libro osten-
; plcna? co excluso. Ipse homo est. Ergo
detur, quomodo princeps habcrc se dc- ut plcna ct intcgrahumanifassit, coUigat
beat ad scipsum. Cavcndum cst principi ipsum intra sc, qui omncs recipit. Cum
primo ne circa alios occu[)atus scipsum omnes cum habeant, sit ipse ex haben-
negligat : secundo, ne relictis ah(iuil)us fibus maledictus qui partem
unus : si

vitiis, ahqua vitia retincat quibus pcrcat : suam facit dcfcriorem quid ille, qui sc ;

tertio,nc sulxhtis suis bona corum aufc- pcnitus rcddif cxpcrfcm? 0'ihl prodcst
rat, proptcr qua' ipsos subditos amiltat. principi, si univcrsum mundum lucrefur,
Principi etiam multum necessarium cst sc unum pcrdcns? Novcrit licet omnia
ut actioncm considcratione prancniat, mystcria, lafa tcrrae, alfa cceli, profunda
prudcntia forfitudincm suam cohibcat. maris, si sc ncscicrit, crit similis aedifi-
Trina considcrafione quod facturus cst, canfi in fundamcnfo ruinam, non struc-
debet praevenire, scilicet an liceat, an ex- turam faciens. Non cst sapiens, qui non
pcdiat, an deccat. Frcqucnfer cfiamdc sc cst sapicns in acquisifione salutis nemo :

dcbcl cogifarc quid sit, (luis, qualis. co ipsi gcrmanior.

 OPUSCULUM XXXYII. 587

speculo, illam videt qui in eo faciem

videre quaerebat; sic si macula fuerit in
CAPUT II. principe, ad eam respiciet populus, et
secundum eam se maculabit. Praeterea
Ut princeps se perfecte scrutetur. macula in principe macula est in gloria,
in statu scilicet glorioso, cum perfectio
Multum cavendum cst principi ne, ali- christianae religionis sc
sit immaculatum
quibus aliqua retineat
vitiis relictis, vitia custodire ab hoc saecuIo,.Tac. i Princeps, :

quibus pereat. Suntaliquiqui de hoc con- qui super alios est, jjerfectius hoc dcbet
fidentes quod sunt continentes, in aliis facere. Et notandum, quod multiplex est
vitiisremanent, periculum suum non macula, quam aliquis contrahil ab hoc
agnoscentes superbi enim sunt, vento-
: saeculo. Prima est superbiae, quaemultum
si, invidi, iracundi, accidiosi, raptores, timenda est homini haecluciferum, ipsis
:

mendaces, blasphemi, detractores, malo- sideribus clarius emicantem, in diabolum

rum fautores, bonorum oppressorts, in convertit. Haec macula multum excsecat
judicio personarum acceptatores. Talibus oculum cordis. Bernardus : Superbo
«

necessarium esset, ut in speculo Scriptu- oculo veritas non videtur. » Secunda ma-
rae sacrse frequenter se suspicerent. Gre- culaest avaritiae, quae valde deformis est.
gorius « Specula sunt divina prsecepta,
: Sapiens « Deterius avaritia vitium nul-
:

in quibus animae sanctae semper inspi- lum est: » Eccles. xxxi Beatus vir qui :

ciunt, et in quee sunt in eis fceditates, hwentus est sine macula, et qui post aurum
deprehendunt, » Joan. in epist. Impossi- : non abiit. Tertia est macula luxuriae, de
bile est quemquam Deo placere, qui quid qua Eccl. xlvii Inclinasti femora tua
:

ei placeat ignorat, fieri potest ut ob^e- midieribus; et paulo post subditur De- :

quendi voto ofFendat, si quomodo obsequi disti maculam in gloria tua, loquitur ad
non didicit. Bernardus Eu-
(lebeat, ante Salomonem. Haec macula valde turpis est:
genio Papae « Admovi speculum, foedus
: Gregorius « Superbia eo quod minus
:

se in eo vultus agnoscat. Inspice ne forte turpis creditur, minus vitatur, luxuriam

etsi sit unde merito placeas tibi, etiam eo magis erubcscunt homincs quia ,

in quo debeas displicere, non desit. Nolo omnes turpem noverunt. » Quarta, est
glorieris testimonio conscientiae : omnia peccatum gulae, de qua habetur in Epis-
illi desunt qui nil putat sibi deesse. » tola Judae Hi sunt i?i cpulis suis maculse
:

Principi multum cavenda est personarum convivantes varietate enim et delectabi-

:

acceptio in judicio. Bernardus ibid. : litate ciborum occasio sunt ut convivan-

« Caliginis duae sunt causa^, ira etmollior tes cum eis maculentur. Quinta macula
affectus, isjudicii censuram enervat, illa est loquacitatis, de qua Jacob. iv :

praecipitat. Turbatus prae

ira oculus cle-
menter intuetur
nil suffusus quadam
fluxa et muliebri mollitie animus rectum
non videt. Non eris innocens si aut pu-
nias eum cui fuerat forte parcendum, aut
parcas ei qui fuerat puniendus. » Impu-
nitas nociva est valde. Bernardus in lib.
De consid. « Impunitas est incuriae so-
: non auferat.
boles, insolentiae mater, radix impuden-
tiae, transgressionum nutrix. » Multum
decet principem ut sit sine macula, cum
teneat locum ejus qui est sine macula ct
vult habere ministros sine macula, jiixta
illud Psal. cx: Ambulans immaculate hic
mihiministrabit. Populus etiam multum
Lingua constituitur in membris nostris,
, quee maculat totum corpus.
CAPUT III.
Quod princeps subditis siiis bona eorum
Multum cavendum est principi nesub-
ditissuis bona eorum auferat, proptcr
quod ipsos amittat. Bernardus in lib De
consid. : Parvi dejectique animi est, de
«
subditis non profectum quaerere subdi-
torum, sed quaestum proprium non :

ad eum respicit, unde ei bene convenit mediocris gloriae est vox illa Apostoli.
illud I ad Corinth. in Spectaculum facti : No7i requiro datum, sed fructum. Inde-
sumus mundo ; et sic Sapient. vii, dicitur cens est valde principi, voluntate pro
de Christo, quiest speculum sine macula ; lege uti. Non est major Domino suo qui
ita ipsi pro possibilitate sua dcbent esse ait Non veni facere voluntatcm meam.
:

spccuhim sine macula, in quo pure relu- Non minus dejecti quam elati animi est,
ccret Christi imago. Si macula fuerit in veluti rationis expertis, non pro ralione,
588 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. III.

sed pro libito agere, nec judicio agi, sed

appetitu. Quid tam bestiale, et tam indi-
gnum cuivis utenti ratione, quam vivere CAPUT IV.
ut pecus? Quis in te rectore omnium,
tantam contumeliam naturae honoris in- Quod princeps aclioncm consideratione
juriam ferat? sic degenerando, gene- preevcniat.
rale opprobrium proprium. » fecisti tibi
Psalm. xLvni Homocum in honore esset,
: Multum necessarium est principi ut
non intellexit : comparatus at jumentis actionem consideratione praeveniat. Ad
visipie7itibus etc. « Quid tam indignum considerationem monet Bernardus scri-
tibi quam ut totum tenens, non sis con- bens ad Eugenium populi rectorem, mul-
tentus toto, nisi minutias quasdam atquc tum commendans eam ipsi his verbis
exiguas portiones ipsi et tibi credita? « Non te totum, nec semper des actioni,
universitatis,tamquam non siut tuaB, sat- sed considerationi aliquid tui et cordis
agas nescio quomodo adhucfacere tuas? et temporis sequestra. Gonsideratio ipsius
Ubi etiam meminisse volo te parabolai actionis partes benigna praesumptione
Nathan de homine qui centum oves ha- suas facit quodammodo peragendo et or-
bens, unam quae erat pauperis concupi- dinando quae agenda sunt necessario.
vit.Hoc quoque veniat factum, immo fa- Cave ne forte qua^ praevisa poterant esse
cinus, regis Acbab, qui rcrum summam proficua, pra-cipitata magis fiant peri-
tenebat, et unamvineam affectavit, aver- culo. » Consideratio primo ipsum fon-
tat Deus a te quod ille audivit : cxcidisli tem suum, idcst mentem de qua oritnr,
et possedisti. Non debet princcps
sub- purificat, demum regit afTectus, dirigit
ditos contemnere, scd ad eos immiliter actus, corrigit excessus, componit mores,
se habere. Cyprianus « Qualem cupis : vitam honeslat et ordinat, postremo di-
crga te Deum esse, talis esto ipse erga vinarum rorum ct humanarum scientiam
servum tuum. » Sencca : «Cum iuferiore confcrt. In minori mundo, scilicet ho-
sic vivas, quemadmodum superiorem mine, est defectus considerationis, quod
velis tecum vivere. » Idcm : « Quemad- in majorimundo est defectus illumina-
modum stultus est qui equum empturus tionis. Tria sunt in majori mundo ab
non ipsum aspicit, scdstratum ctfra-nus, illuminatione, sciUcet decor, directio et
sit stultissimus estqui hominom, aut ex securitas. Defieiente illuminatione decor
veste, aut ex conditione, quae vestis deest mundo, vel non prodcst, cum non
modo nobis circumdata est, existimat. » delectet, eo quod non videatur, et est
Item Seneca « Sorvi sunt, immo homi-
: confusio, et inor(Hnatio. et nulla securi-
nes servi sunt, immo conservi
: scrvi : tas sic iu homine, si desit consideratio,
;

sunt, immo humilcs amici. Yideo istos deest decor honestatis, deest ordinatio;
qui turpe existimaut cum servo suo cav confusa est enim vita, periculo,
et in
nare. Virga omne murmur compescitur, imago existcns miseriae infernalis, ubi
tota nocte jojuni pcrstant. Sic lit ut isti non est decor, noc ordo, scd horror. Pe-
de domino loquantur, quibus coram do- riculum istud verum solem fccit nasciin
mino loqui non licet, at illi quil)us non mundo isto, juxta ilhid Luc Visilavit i :

tantum ooram dominis scd ct cuni ,

uns oricns ex nlto. Illuniinnre his qui in
dominis sermoorat, quorum os non con- tcnehris sunt, et i/i lunhra mortis sedent.
suebatur, parati erant pro domino porri- Imminct mors talibus intus et exterius,
gere cervicem in conviviis loquebantur,
: juxta ilhid Thrcn. i Foris interficit gla-
:

s(hI iii tormentis jacebant. » Coloss. iii : dius ct domi mor.s sifni/is est. Qn\ habcnt
I)(nnini, quod justuyn cst et ivquum ser- ,
defoctum considcrationis, inconsidorati
vis praestnte, scicntes qiunnnm et vos Do- voliint, loquuntur et operantur. Volunfas
minum hnhetis in coelo. Specialitor prin- eornm morlem vitai pra^elcgit. Eccl. xii :

ceps dobet diligero, et honoraro sui)ditos Anfc homincm rita et mttrs, honum ct
sensatos et fiddos. Ecclcs. vii Servus : malum : quod placucrit ei, dahitur illi.
sensnfus sit tihi dilectus quasi nnimn tun. Itom cmn mors ct vita sint in manibus
lbi(L xxxm Si est servtcs fidelis, sis fihi
: lingu£e, Prov. xv, si non dirigafur lingna
quasi nnima tun, qunsi fratrcm sic cum consi(l(>rafi()no, mors pra'(>ligifur vita'.
tracta. Prov. XV : Qui cusfodit os suum, custodit
nnimnm suam : qui autcm inconsidcratus
cst ad loquendum, scntict maln. Loqucns

inconsiderate sentit haec mala,
conscientiai remorsionem. Eccl. xx: Qui
midtis utitur verbis^ Isedit animam suam.
Item, gratiae evacuationem. In eodem
Sapiens in verbis amabilem se facit: gra-
tiae autem fatuorum effundentur. Item,
confusionem. Proverb. x Os stulti con-
fusioni proximum est.
confunait et confundetur. Item, damna-
tionem. Matth. xm Ex verbis tuis justi- : iit auferatur peccatum ejus. Opera etiam
ficaberis, et ex verbis tuis condemnaberis.
Si desit consideratio, prceeligitur via du-
cens ad mortem viae quse ducit ad vitam,
et societas quae ducit in infernum illi
quae ducit in paradisum. Ex considera-
tione est desertio periculosae. viae. Psalm.
cxviii : Cogitavi vias meas, et converti
pedes meos. Homo, consideratione non
utens, est ut animal brutum, vel eo dete-
rior. Bernardus An non tibi bestiis
: «
bestialior videtur homo rationem habens,
et ratione non utens? Pecus quidem, si
ratione se non regat, excusationem habet
anatura. » Versaridebetconsideratio nos-
tracircaoperaejus quisupranosest, juxta
illud Eccl. VII Considera opera Dei, quae
: verbis patet Domini, Matth, xix, qui ait,
scilicet virtuti divinae sunt possibilia, non
humanae. Haec consideratio ad hoc utihs
est, ne eo temere praesumamus. Haec coii-
sideratio fidei est : si
injuria quod Dei proprium est ab homine
usurpatur, et creaturae altribuitur, quod
est quasi idololatria. Et si contingat quod
ad exhortationem alicujus aliquis corri-
gatur, eloquentiae et sapientiae suae hoc
attribuit, et inde gloriam suam, et lau-
dem hominum quaerit. Si vero non cor-
rigatur, offenditur, et peccatori indigna-
tur, et irascitur, incorrigibilitatem ipsius
suam contumeham
dens quod correctio peccatoris non est
opus humanae virtutis, sed divinse. Ferens
lucernam non confert visum gradienti, et
cibum ministrans confert non vitam illi
cui ministratur, et ad pugnam incitans
non dat virtutem praeliandi adminiculan-
tiasunt ista sic praedicator non dat gra-
: Quasi rhomphsea bis acuta omnis iyiiqui-
tiamquapeccatorcorrigatur. Deusest qui
correctionem operatur; unde, juxta ver-
bum Salomonis Nemo potest corrigere
: creatio, itarecreatio.
quem ille Quosdam Deus ap-
despicit.
pretiatur, quosdemanu inimiciquasivio-
lenter eripit tribulationibus multis quos-
dam vero despicit, quos velut fragmenta
vasorum, et pannos
divitiarum et delitiarum putrescere per-
mittit. Opera ejus qui contra nos est,
scihcet diaboli, considerare debemus, ut
:
OPUSCULUM XXXYII. S89
scilicet eorumdestructioni intendamus, exeroplo
Salvatoris, qui mundo visibilis apparuit,
ut ejus exemplo ad horum operum des-
: tructlonem incitaremur, juxta illud Joan.
m :In hoc apparuit Filius Dei, ut dissol-
vat operadiaboli. Ad hoc debet esse stu-
: dium et labor eorum, qui curas habent,
Ibid. xiii : Impius ut peccata in parochiis eorum destruan-
tur Isai. xxvii Iste
: omnis fructus,
nostra frequenter considerare debemus :
distincteenimexaminabunturaDeoetiam
verba otiosa. Job. xi Verebar omnia
:
operamea, sciens quod non parcis delin-
quenti: Prover. xiii: Astutus considerabit
omnes gressus suos. Opera etiam eorum,
qui siint inter nos, considerare debemus,
ut inde exempla sumamus. Prov. vi :
Vade ad formicam, o piger, et considera
vias ejus, et disce sapientiam. Quod corri-
gere aliquem, Dei sit non hominis, intel-
ligebat qui dicehat Sana me, Domine,et
:
sanabor, Jerem. xvii. Si cupiditas cor ho-
minis occupaverit, nunquam sanabitur
cor illud sine Dei operatione, sicut ex
cum juvenis habens multas possessiones
abiissettristis, auditoverbo ipsius decon-
iemptu divitiarum Amen dico vobis,
:
ipsa desit, cum Dei dives difficile intrabit in regnum ccelorum.
Item: Facilius est camelum intrare per
foramen acus quam divitem in regnum
coelorum. Et, cum hoc audito, dixissent
discipuh Quis poterit salvus esse ? Res-
:
pondit Apud homi^ies impossibile est (ut
:
scilicet per se a suis cupiditatibus con-
vertantur, ) apud Deum omnia possibilia
sunt. Idem intelhgendum est de aliis cor-
ruptionibus. Si enim amor illicitus alicu-
reputans, rion atten- jus mulieris cor occupavit, sine virtute
divina non sanabitur. Isai. xuii Ego :
sum quideleo iniquitates tuas propter me.
Oseae xiii Perditio tua, Israel, tantum ex
:
me auxilium tuum. Job xiii Quis potest :
facere mundum de immundo conceptum
; seminel nonne tu quisolus es ? Eccles xxi
tas plagse illius; non est sanitas \\v\\iie ,
scihcet humana. Sicut ad Deum pertinct
Peccatum hominem
ad nihilum redigit, et, quodammodo, ad
deterius. Bonum etiam esset ei si natus
;
non fuisset, vel nihil omnino fuisset, nisi
correctio secutura sit. Unde virtutis divi-
irreparabiles, in luto nae, non humanffi, est ad statum bonum
illum reducere, cum gratia sit supra na-
turam, ct solius Dei sit naturam animae
in esse perduccre, ipsius solum erit gra-

590 DE ERUDIT. PRINCIPUM
tiam infundere. Ps. lxxxiii : Gratiam
gloriam dabit Dominus. Jac.
tum optimum, et omne donum perfectitm
desursum est. Non sufficiunt adcorrectio-
nem verbera, quae sunt majoris efflcaciae
quam verba, juxta illud Prov. xxvii Si
contuderis stultiim in pila quasi ptisanas,
desuper ferioite pilo, non auferetur ab eo
Multominusadeorumcorrec-
5;?</^/^/aey/«.
tionem sufficit verbi exhortatio cor non
sanat nisi quod cor intrat. Non fit correc-
tio sine gratia, quae est immediate a Deo
cum datur gratia, datur spiritus, scilicet,
qui non datur uisi a Deo, cum sit donum
optimum; cum gratia datur, fit filius Dei
cuidatur, daturei jus regni, pa^na aeterna
remittitur, qua^ omuia ad Deum cons-
tat pertinere. Multum necessaria est prin-
cipi ut prudentia fortitudinem suam
cohil)eat. BernardusEugenio Papae: « Ad-
verte suavissimum amplexum virtutum,
atriiie alteram pendere ex altera, matrem
forliludinis esse prudentiam, nec fortitu-
dinem esse, sed temeritatem, quemlibet
ausum quem non parturivit prudentia. »
Haec item est, quae inter necessitates et
voluptates media, quasi quaMlam arhitra,
sedeus, utrimque certis limitibus dister-
minat, fines istis assignans et praebens
quod satis est, illis quod minus est de-
mens. Et sic ex alterutro tertiam formans
virtutem, quam dicuut temperantiam,
nempe intemperantem ipsa consideratio
censet tam eum qui nccessariis pertina-
citer demit, quam (jui iudulgetsupernuis.
Non est temperantia in solis resecandis
superfhiis, est et in admittendis necessa-
riis; tainen de justitia necesse cst men-
tcm oousidcratioue praneniri, ut se for-
met in ea. Se eniin necesse est prius
cogitet, ut ex se normam ducat justitia3.
non factiira uticjue alteri quod
fieri, iiec quod sihi fieri velil altori
tura. Non est laudabilis in principe ni-
mia audacia. Rernardus iulib. Dc consid
« Ego multo mihi tiitius judico apud ma-
jestatom timiditate, quamtemeritate peri-
clilari. » esse
CAPUT V.
Quod princcps trina considcrationc
fact.urus est prxvcniat.
Priuceps quod faotiirus esf, frinacousi-
derationo (lol)ot praivenire, scilicet an li-
ceat, an expcdiat, an dcceat. I ad Cor. x
;
LIB. III.
et Omnia mihi licent, sed 7ion omnia expe-
i : Omne da- diunt ; loquitur Apostolus de comestione
eorum quae immolata sunt idolis, ut non
omnia quai licent expediunt, idest adju-
vant in cursu praedicationis, sed magis
: impediunt. Eccl. xxxvii Non omniaom- :
nibus expediunt et subditur ab Apostolo
:
ad explanationem : Omnia mihi licent,
sed non omnia xdifcant licent omnia :
: potestate liberi arbitrii, et doctrina legis
naturalis, quae oinnia munda sunt Do- :
mini est terra et plenitudo ejus ; unde li-
cetomnia comedere, sed, ad vitandum
scandalum proximi, a tali comestione
abstinendum est. Proverb. xiii Sapicns :
mulier xdificat domum suam insipiens :
extructam quoque destruet manihus et :
subdit Apostolus Nemo quod suum est,
:
qua^rat ; Cor\n[h.xii: Caritastion quxrit
\
quss sua sinit, supplc tantum ut dicit :
Augustinus, ibid. IMiilip. ii Non quse :
sua sunt singuliconsiderantes,sedqux alio-
rum. Si quis tameii objiciat de cibis pro-
hibitis populo Judaeorum Lev. xi. et ,
Deuter. xiv, dicendum quod illi cibi non
fuerunt prohibiti propler se, sed inonus
populi, et propter significationem, et ad
restringendum peccatum gula^ quod in
populo illo multum regnahat. Apostolus
etiam revocavit prohibitionem illam Tit.
i dicens Omnia munda mundis. Cum
:
princops considerare habeat, an deceat
quod facturus est quod ad disciplinam
pertinet, scieiulum quod, sccundum Hu-
gonem de Sauoto Yiclore, « Disciplina
est omiiium membrorum motus ordina-
tus, et dispositio decens in omni habitu
et actione. »Idem « Disciplina est con-
:
versatio hona et honesta, cui parum est
non mala facore, sed studet in his qua*
hene agit per cunctairreprehensibilis ap-
sihi nolit parere. » lla'c descri[)tio videtur esse
nega- sumptacx vorhis Augustinidicentis « lu :
incossu, statu, habitu, ot iu omnibus mo-
: tibusvestris nou fiat quod cujusquam of-
fendat aspectum,sed quod vestramdeccat
sanclitatom. » Ista(lisoi[)liuai<lem vidotnr
modoslia, de qua lo([uitur Phi-
(juoil
losophus « Cujus cst decorem, seu
:
decentiam servare in extoriori conversa-
tioue, ot cst dooor istc rospootu homi-
num. » Ad videndum aulem utrum ali-
quod quid decorum, seu decens, vel non,
sit
atteudondum ost an sit naturai consenta-
noum, ot an sit persoiuT, diguum ([ua«
hoo agit, vol cum qua agifur aflonden- ;
diiui osf efiam ad congruonfiam tcmpo-
: ris, vcl looi. Dccor cst in homino quod
 OPUSCULUM XXXVII. 591

est coiisentaneum excellenti naturse ho- honorandahumana natura in Chri.sto prop-

minis, et est aliquid indecens in homine ter inhonorationem quam in cruce susti-
quod non esset indecens in bruto. Item nuit, juxta iUud Phil. ii : Humiliavit semet-
aliquid indecens est in persoua privata ipsum factus obediens usque ad mortem,
quod non esset in alia. Item aliquid mortem autem crucis,propter quodet Deus
indecens est in Rehgioso quod non exaltavit illum. Propter hoc ex institu-
esset in persona saiculari. Item aliquid tione Ecclesiae fit adoratio crucis, in qua
est indecens congruentia temporis, se- is, cui exhibetur honor ihe, est Christus

cundum illud Eccl. xx : Ex ore fatui passus ignominia vero crucis est causa
;

reprobabiiur parabola, quia non dicit ihius adorationis. De adoratione humanae

illam in tempore suo. Ratione etiam loci naturae a Fiho Dei assumptae dicit Augus-
aliquid est indecens, ut cum in sacro loco tiiiussuper ihud Psalm. xcviii Adorate :

ahquid fit indecenterquod ahbi fieret de- scabellum pedum ejus quoniam sanctum
center sacro loco magna est exhibenda
: est : Sciendum est quod
in Christo terra
reverentia. Et notandum quod revereri est, idest caro, quaesine impietate ado-
multiphciter accipitur ahquando enim : ratur. Post naturam humanam aFilio Dei
dicit motum qui est fugiendo seu resi- assumptam, exhibendus est honor Beatae
liendo ab altitudine ahcujus rei in pro- Yirgini, in qua et ex qua Filius Dei car-
priam parvitatem, et vocatur motus iste nem assumpsit. Damascenus « Dei ge- :

motus reverentiffi, et huic motui inte- imaginem, non materiam sed fi-
nitricis
riori respondet exterius elongatio, vel guram adoramus, » figuram, hicinteUige
fuga, qua humiles prius elongant se ab figuratum, seu significatum per imagi-
his, qui sunt in potestatepositi, non au- nem, et subdit Damascenus « Honor :

dentes eis appropinquare, quoniam reve-
reri dicit honorem quem aliquis exhibet
aheri gratia dignitatis, ad ostendendum
quod ipse subjectus sit ei, et paratus vo-
luntatem ejus sequi, ut est assurgere
venienti, assistere sedenti, inchnaretran-
enim qui est ad ipsam, ad eum, qui ex
ea incarnatus est, reducitur. » Hoc dicit
ideo, quia mater propter fihum honora-
tur. Tertio, exhibendus est hoiior beatis
: Angehs et sanctis, qui sunl in statu glo-
riae, ab his qui sunt in statu miseriae :

seunti, incedentem sequi. Et genuflexio status enim

miseriae, inferior est statu
exihetur et honor ahcui propter priorita- gloriae. Matth. xi Inter natos mulierum
:

tem temporis, vel naturae dignitatem, vel non surrexit major .Joanne Baptista ; qui
excehentiam in ahqua gratia. Propter su- autem minor est in regno ccelorum, major
perioritatem exhibetur honor, juxta il- est illo.Quarto, exhibendus est honor his
lud Roman. xiii Ctii honorem, honorem
: : qui praesunt inEcclesiamilitante, qui sci-
I Petr. II. Regem honorificate. Item prop- hcet sunt in gradu superiori, ab his qui
ter prioritatem temporis, ut Lev. xix : sunt in gradu inferiori qui enim prae- :

Coram cano capite consiirge^ et honora sunt, sunt in loco Dei, ideo honor eis ex-
prsesentiam senis Item propterdignitatem
. hibendus est, unde etdii vocantur, Exod.
naturae, ut Exod. xx Honorapatrem tuum
: xxiii Diis non detrahes, et principi po-
:

et matrem tuam ; et Malac. i Si ergo pa- : pxdi tui non malcdices. Praecipue honor
ter Ego sum, ubi honor meus? Propter exhibendus esthis qui prwsunt quantum
excehentiam in ahqua gratia honor exhi- ad spirituaha, juxta ihud I Tim. v Qui :

bendus est omnibus. Debemus enim cre- bene prxsunt presbyteri, duplici honore
dere quod omnes excedunt in aliqua gra- digni, habeantur, maxime qui laborant in
tia. I Petr. i : Omnes honorate : Rom. ii : verbo et doctrina. Quinto, honor exhiben-
Honore invicem preevenientes : Phil. i : In dus est amicis Dei et in statu viae qui
humilitate superiores sibi invicem drbi- sunt notae sanctitatis unde qui se repu-
;

trantes. Augustinus : a Non hoc ita de- tant peccatores, cum genuflexione sufTra-
bemus arbitrari, ut nos aestimare finga- gia solent petere a talibus status enim :

mus, sed vere sestimemus aliquid posse eorum, secundum suam reputationem,
esse occultum in ahquo, quo nobis su- est inferior statu aliorum, sicut status
perior sit, etiam si bonum nostrum, quo servi a statu domini, vel fihi fihus do- :

iUo videmur superiores esse, non sit oc- mini aservis dominusvocare solet. Matt.
cultum. » Et notandum quod dignissima XV Nonest bonwnsumerepanem filioriim,
:

species honoris creaturse exhibendi, est etdare canibus. Canes vocat peccatores ;

honor qui debetur humance naturoe quam fihos, justos : et subditur : Nam et catclli
Fllius Dei assumpsit specialiter vero est
: eclunt de micis quos cadunt dc mensa domi-
592 m ERUDIT. PRINCIPUM LIB. III.

norumstwrtim. Intelligitillosdominos, qui et potus laudat Deum si vero modum ;

primo vocati suntfilii. Dehoc honoredici- naturae debitum immoderatione voraci-

tur ad Ecclesiam. Is. xlix Vultu in terram
demisso adorabimt te. Et notandum qiiod
reverentia quae debetur rebus Deo dica-
tis, ut templo vel coemeterio, vel his quae
pertinent ad ornatum templi, vel sancto
tempori, videtur esse quidam timor, quo
: tatis excedas, et vinolentiate ingurgites,
quantumlibet laudes Dei lingua tua so-
net, vita blasphemas. » De his qui sine
benedictione et gratiarum actione, elee-
mosvnarum coUationem comedunt, dici-
tur in Canonica Judae Hi sunt in epulis :

timemus intrare templum illoti, vel non suis cum maculis convivantes, sine timore
sanctificati, velappropinquare altari vel semetipsos pascentes.
aliis rebus sacris, vel inquinare nos in
loco sancto, vel communia opera ibi
exercere. De hoc timore habetur, Gen. CAPUT YI.

XXVIII : Quam terribilis cst locus iste ? non Quod princeps frequentcr cogitet de se
est hicaliud nisi domiis Dei, ct porta coeli. quid sit, quis, qualis.
Malac. II Levi a facie nominis mei pave-
:

bat. Cum Dominus sanctus sit, in sancli- Frequenter debet princeps cogifare de
tate vult appropinquari ad ejus minisle- se quid sit, quis, qualis quid in natura, :

rium. Exod. xxviii Aaron sanctificatus : quis in persona, quahs in moribus quid, :

ministret mihi. Qui vero Deum non os- verbi gratia, Iiomo quis, rector vel
:

tendit sanctum ad ministerium ejus in princeps qualis, benignus, mansuetus,

:

sanctitate appropinquando, ipseostendet et similia. In definitione hominis, qui

cum sanctum pro immunditia sua poe-
nam a Deo recipiendo. Levit. x Arrep-
tis Nadab Abiud filii Aaron thuribulis
et
imposuerunt iynem et incensum insuper,
offerentes coram Domino i(/nem alienum,
quodcis prxceptum non erat, egressusque
ignis a Dco dcvoravit eos ; dixitque Moy-
est animal rationale mortale, conside-
: ranti is occurret fructus, ut mortale quod
est rationale humiliet,et rursumrationale
mortale confortet, quorum neutrum erit
contcmptum homini circumspecto. Mul-
tum amanda est humilitas principi, unde
ad eam admonct Eccl. iii Quanto, in- :

ses IIoc est quod loquutus est Dominus

: : quit, magnus es, humilia te in omnibus.
Sanctificabor in his qui appropinquant Ilumilitas in majoribus est laudabilior,
mihi. Non legitur Christum in Evangeho Deo gratior, et ipsis utilior. Bernardus in
tantam iram pcr zelum ostendisse, quan- lib. De consid: « Cum omni inditrerenter
tam ostcndit cum vidit quod templo non pcrsonai humilitas sit qua;dam turris for-
exhibebntur debitarevereiitia; Joan. iiet titudinis afacie iiiimici, nescio quo pacto
Matth. XXII. Tuncimpletumestillud Psal. vis cjus major in majoribus, et clarior in
i.xviii Zelus domus tux comeditme. Et
: clarioribus comprobatur. » Idem: « Nou
Marc. II legitur quod iwn sincbat ut
, altum sapcrc, sed humilibus consentire
quisquam tr^msferret vas per templum. iiil Dco carius, vel rarius apud homines. »

(*ost illud verbum Apostoli Onmia mihi : (iregorius in Moral. : « Mirum est cum
Uce)it, sub(ht Apostolus Si cum gratia : iii cordibiis sublimium regnat humilitas
parlicipo, q uid blasphcmor ? nXcsX curcado luorum. )) ncrnardus: « Non cst niaguum
iii blaspliemiam imperitorum, pro eo essc humilcm iu abjcctionc, magua pror-
quod gratias ago? Sive ergo manducalis, sus et rara virfus humilitas houorata. »
sive bibitis, sive aliud quid facitis, omnia Idcm, loqucns dc illo v.erbo, Matlh. iii,
in Dei gloriam facito, idcst in laudcm Dci. quod dixit Salvalor PraMuirsori Sinc :

Ambrosius « Cum invocationc creato-

: modo ; sic enim docct fujs imp/erc omnem
ris,ut in actibus etconversatione nostra, Justitiam «Sicplauc sic decet utvincat et
:

laudctur Deus. » Augustinus « Si ha'c : humilitalc qucm sublimitatc vinccbat. »

rectc fiunt, laudcs l)(;i sunt. » Idem : Huuiilcs Dcus ad priucipatum eligit, sa-
« Cum laudatur Deus, de bono opcrc tuo pcrbicntes vcro abjicit. 1 Kcg. xv, dictum
Deum laudas etcum bhisphcmaturDcus,
: est Sauli Noime cum parvuius csses in
:

de malo opere tuo Dcum blasphemas. » oculis tuis, caputin tribubus Israel factus
Itcm idem quod manducas ctbibis,
: « Si es? Saul abscoudit se domi cum qiuTrc-
ad rcfectioncm corporis sumis rcparatio- rctur in rcgcm I Ucg. x; ct de David su-
iicmque membroium tuorum, gratias blimando inrcgem dicitur Ibid. xvi Abjeci :

agens ci qui tibi pnebuit morlah ct fra- eum, 7iecjuxta intuilum hominis cgo ju-
gili suppleraentorum solatia, cibus luus dico. Moyses humilis priuccps constitui-
 :: :

OPUSCULUM XXXYil. 593

tiira Domino, Exod. iii : Quis sum ego, pit paleam, et humilitas granum: super-
ait MoT/ses, ut vadam ad Pharaonem, et bia accipit imaginem,
sive picturam
educam filios Israel ex jEgyptol ioh.\ : honestatis, humilitas vero honestatem.
Ponis Immilcs in sublime. Ibid. xiii Qui : Sapiens « Apud sapientes sunt honesta,
:

humiliatus fuerit, erit in gloria. Ilumilitas
praeparat ad sapientiam, quam constat
principi muUum esse necessariam. Ber-
nardus inhb. Deconsid. « Simia in tecto
rex fatuus in solio sedens ; » Prov. xi
Uhi humilitas, ibi sapientia ; Matth. xi
Revelasti ea parmdis; Ptolomseus Pliilo-
apud vulgus simnlacra rerum honesta-
rum, » opera scihcet in mortah, et cum
sinistra intentione facta. Superbia quod
: est contentionis, humilitas vero quod est
pacis. Ilumihlas recumbit in novissimo
loco, juxta iUud Salvatoris, Luc. xiv, su-
perbia vero gloriam qua^rit gloria vero :

sophus, « Inter sapientes est sapientior res contentionis est. Cum unus hiudat
qui existit tiumilior; Beda « Humihtas : superbiam, duo eam vituperant. Ilumih-
est clavis scientiae; » Gregorius : « Prima tas laudemfugit, laus vero sequitur eam
stuUitia Angeli fuit elatio cordis. Yera tamquam laude dignam. E contrario su-
sapientia efhcitur hominis humilitas suse perbus laudem sequitur, laus vero fagit
eestimationis. Humihtas facit principem
» eum tamquam laude indignum. Superbia
diligi. Chrysostomus « Nutrix dilectionis : in ore hominum se et sua ponit, ideo non
est humilitas odii mater est superbia. »
; est mirumsimorsus detractionis frequen-
Bernardus : « Sola virtus humilitatis leesae ter ibi sentit humihtas vero aUissimum
:

est reparatio caritatis. » ponit refugium suum. Ipsa enim dicit

ihud I Cor. IV Qui judicat me, Dominus
:

est; ideo morsus detractionum eam non

CAPUT YII. attingit humihtas verro turris fortissima
:

est,juxta verbum Bernardi ideo muUum ;

Quod humilitas est astutissima.
Humihtas est astutissima, sicut appa-
rere potest in divisione mundi, quam ipsa
facit cum superbia. Humilitas accipit in
terra, superbia extra unde super iUud
Job. VI : Eum
qui venit ad me non eji-
ciam foras sic habetur « Superbise est
foras ejici, quae nihil habet in bono inte-
riori, nec hic nec fuluro. » Seneca « Sa-
piens in terra, se omne bonum termina-
bit. » Ad humiles pertinet ihud Gloria
nostra haec est, testimoiiium conscientise
nostrse, II Cor. I. Ilumilitas viilt habere
crossellum, superbiaoperimento contecta
est humilitas vult habere nucieum, su-
: nocte Augelus Doniinipercussit in castris
perbia vero corticem humihtas accipit
imum, superbia vero altum h£ec montes
vult habere, illa vero yalles; idco super-
bia habet ventum, perflant enim altissi-
ma venti. Habet etiam ariditatem, juxta
illud Augustini « Alta siccantur, ima re-
: Nam
plentur. » Habet duritiem et sterilitatem
et propinqua est praecipitio.
«Facile est se in alto continentem ob-
stupescere, et de vita periclitari » op-
posita vero his babet humihtas. Superbia
necessaria est principi, qui est in majori
pcriculo quam ceteri. Multum cavendum
est principi ne superbiat de multitudine
popah cui pra^est. Rex Xerxes cum coram
se videret exercitum suum multitudinis
: innumerabihs, attendcns quod totus ille
exercitusinfracentum annosin pulverem
: convertendusesset, dixisse fertur, regem
tanti exercitus et tam fortis me vocant
: homines, ego vero fateor me regem pul-
veris. Princeps tamquam prudens, non
: sohim quod situm est ante oculos debet
intueri, sed quod et futurum est quod ita
certum est ac si jam fuisset. Cum obse-
disset Sennacherib Jerusalem, eadem
: Assyriorum centum octuaginta quinque
: millia. Porro Jerosolymitae videntes stra-
gemhostium,egressisunt etspoliaverunt
castra,spoha vero mortuorum tohentes
excusserunt ex eis pulverem tantum.
ignis divinus patenter eorum corda
incineraverat. Talis est principi sapienti
Bernardus : suus exercitus, qui non solum prajsentia,
sed et futura intuetur, ideo de iho non
: superbit. IlumilUas supplet in homine
defectus ahorum bonorum. Bernardus :

accipit florem, juxta illud Lev. xxviii « Apud Dominiim,fratres, jus haberonon
Date flores Moab. Moab interpretatur ex possumus, quoniam inmultis offendimus
patro,, et signiftcat superbos qui de pa- omnes; sed nec fallere eum, ipse enim
ternanobilitategloriantur, humUitasvero novit abscondita cordis, quanto magis
accipit fructum. Superbia accipit pul- opera manifesta ; nec resistere viri-
chrum, humUitas bonum : superbia acci- bus, quouiam omnipotens est. Quid ergo
XXYII. 38
594 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB
restft nisi ad humilitatis remedia tota
mentc confiig-cre, et qnicquid in aliis
minus habemus, de ca supplore? » Debet
princeps attendere quis sit, quoniam aliis
est prailatus : sed cum hoc
etiam debet
cog-itare humilem statnm unde ad hoc
assumptus est, et infirmitatem quam
habet, qua ceteris infirmior est, ne eva-
nescat salubris copula, ut cogitans se
summum,attcndatparitersecineremvilis-
simum non tantum iuissc, sedesse. Imi-
tctur cogitatione naturam, imitetur etiam
quod dignius est, auctorcm naturai sum-
ma imaque consocyans. Nonne enim in
partc hominis vili limo \ilsn spiraculnm
coUigavit? jVonne auctor natura; in sua
parte verbum contemperavit ? Multum
timenda cst [)rincipi prosperitas
enim prospcrilas cst ad disciplinam quod
ignis ad ceram quod solis radius ad ni-
vem, vel glaciem. Sanctus David, sapiens
Salomon fiiit; sed, blandicntibus nimis
secundis rebns, alter e.v parte,
toto dcsipnit. Magnus, qni incidens
adversa non excidit vcl parnm a sapien-
tia: nec minor cui pra^sens felicitas si
arrisit, non irrisit; ([iiamqnam facilius
invencris ([iii sapicntiam rctinucrit con-
traria sibi fortuna, quamqni propitia
pcrdiderit. TiiUiiis in [)rima ll/ict.
cilc cst illi habcrc, qui secnnda
virtiilcs
semper forluna usus sit. » Considerare
ctiam debet princcps qualis ipse sit. II»c
considcratio fenet eum in se, nec sinit
cum a sc cvolarc, nec ambularc in mag--
nis supcr se. In se dcbet consistcrc,
non infra dejici, non supra atfolli, non
evadcrc longins non cxtcndi in la-
, rili, fame pcribimus. Ig:nis eliam ad hu-
fiiis. Loni^niin dico ciim sijji Iiomo pro-
millif vilam loiigiorem; ciim supcrfliiis
animns extcndilur cnris; altum, cum do
sc plus pra'sumit; profundiim, cuin se
plusdcjicil; loniritiulo cxlrcmum
solct, dilalalio scissuram.altiludoruinam,
profundum absorptioncm. In hoc forlis
non dcjicictur, prudens longioris vita?
non adducilur iuccrlo. modcstus modcra-
bitur, curas fcinpcrabit a supcrlhiis, nou
dcerit necessariis. Multum cavenda est
principi oliosilas, maler nugariim, no-
vcrca virluliim. Cum omnia ad bumilita-
tem homincin incilcul, mirum
modo humilcs non snmus, et quomodo
adhuc in uobis supcrbiam rctincamus.
III.
CAPUT VIII.
De incitandbus ad humilitatem.
nos ad humnitatcm ferra,
Incitat
infimum elementorum, quam cum in-
spicimus, quasi ctemeferium et scpul-
crum nostrum vidcmus, quia in terram
reversuri sumus, juxta illud Gen, ni :
In sudore vultus tui vesceris pane tuo, do-
nec revertaris in terram de qua sumptus
es. Tcrra, quaj nunc est snb pedibus
nosfris, quandoque fulura est supcr ca-
put nostrum. Ad humilifatem etiam inci-
; incautis tarc nos potcst, quod tanfum fcrra indi-
gcmus. Ipsa est qua? nos susfcnfat si :
ipsa disrupfa fucrit sub pedibus nosfris,
sicut fuit sub pedibus Dalan ct Abiron,
Xum. infcrnum descendcrc-
XVI, vivi in
altcr ex mus. Ipsa etiam miro moilo Dei virtufe
in ex se producit unde pascimur quod si :
non faceret, fame pcrircmns. Item, si
Iip:ua non producerct, quibus possemus
nos calcfacerc, pcriremus frigore. Aer
etiam ad bumilifafem multum nos inci-
non tat, si aftendamus quod sine aere nec ad
: « DilTi- monicnlum [)ossumus vivere nisi enim :
ad conlis rcfri,q(!rium aercm attrahamus,
suirocamur. Ifcm, si acr a veuto friirido
commotus fuerit, multum nos affligit :
si pestilcns fuerit, nos intcrficit. Aqua
cliam raafcriam bumilitalis magnam no-
bis minislrat, quic si dcfuerit, immuiuli
erimus, ct, ferra existcnte arida et ste-
mililalom iios incilat, qiii si nobis dcfuc-
iil,uii(lc cibaria nostra co([uamus, ef nos
calefaciamus, non habebimus, et fame
ct frigore peribimus. Proptcrca ignis pa-
h;ib(TC ralus cst in tormcnliim inqiiis. Deut.
xxxii I'jnis surccnsus in furorc mco, et
:
ardehit usquc ad inferni novissima. Quo-
modo ergo snpcrbit homo facinorosus,
ad cujus combiislioucm fornax Jam suc-
censa csl ? lu lcrra ct cis ([Uic de fcrra
nascuntnr, cf brutis animalibus multam
malcriam liuuiililatis iuvcnimus, cum
mulla bona Iiabcauf quibus nos carcmus,
,
csf qiio- ul csf lulgor auri, pulcbritudo llorum.
Mattb. VI Considerate lilia atpi quo-
:
Dutdo C7'escunt, no)i laborant, ncque nent.
Diro autcm vohis, quoniam ncc Sa/omon in
o?)ini (j/oria sua coopcrtus sicut unum cj-
istis. lu avibus ctiam cst suavitas cantns
sincma{^istcrioalicuJnscreafura*,ad([uam

suavitatem homo
multis annis edoctus
non potest pertingere. Item invenitur in
brutis velocitas, fortitudo, pulchritudo,
veslitus abundans. llominem vero ab eis
oportet mendicare unde nuditalem coope-
riat,et pulchritudinem suam ornet,et tar-
ditatem suam et dobilitatem suarn juvet.
In kiminaribus etiam coeH magnam ma-
teriam Immiliandi nos habemus, quo-
rum luce multum indig-emus sine hice
enim oculi nostri sunt inutiles. In nobis
mnhas causas humiliationis invenimus
et ex parte corporis et ex parte animse.
Ex parte corporis, sive respiciamus ejus
originem, sive fmem, sive statum ejus
pra?sentem. Bernardus a Vide unde ve-:
nis, et erubesce ubi es, et ingemisce;
; riam humihationis invenimus. Si atten-
quo vadis et contremisce. » Si attenda-
tur unde corpus venit, invenitur quod ex
putredine. Job xvn Putrcdini dixi pa-
: cos, et aliis miseriis afflictos. Item, ma-
ter mcus es. Si attendatur ad quem fmem
deveniat, pulvis et cinis fit. Gen. ui
Pluvis es, et itipulvcrem reverteris. Jtem.
Gen. xvin dixit Abraham
: Loquar ad
Borninum meum, cum simpulvis et cinis.
Non est mirum si miles erigat se contra
Dominum suum, qui habet castrum su-
per rupem inexpugnabile sed valde
iatuus est qui non habet domicilium nisi
de palea, quse facilhmc potest comburi,
si contra dominum suum potentem so
erigat sic homo fatuissimus est, cujus
: dcmittere
habitatio, scihcet corpus, ad calorem fe-
brilem in ignem redigitur, nec ad ejus
incinerationem ignis requiritur, si contra
Deum se erigat. Multum deberet homi-
nem humiliare corpus spiritui, ad ipsius
humiliationem datum, quod est saccus
stercorum, et materia vermium, juxta
iilud Machab. ii ubi dicitur de pecca-
: ejus. I Pet. V
tore : Gloria ejus est stercus et vermis.
Ipse unde confundi debet, gloriatnr. Sta-
tum praesentem corporis attendebat, qui
dicebat Eumiliatio tua in medio tui,
: liumile est; si sano capite vokimus in-
Mich. III et Hieronymus
; « Quomodo
superbiet, qui semper secum sentinam
portat? » Ex parte animse multas causas
humiliationis possumus invenire; Aut
enim scimus nos esse in
non si sic, in
: inferiori
quam canis, vel porcus, vel bufo, cum
simus debitores duplicis mortis, scihcet
temporalis et a?ternse, ilh vero unicam
mortem debeant; item miseriam habe-
mus culpffi et pa;na}, Si
esse in mortah, nescit tamen se esse in
statu salutis scit se ahquando fuisse in
; cata, mukum debcnt nos humihare, ciim
statu damnationis, et nescit utrum ad-
:
OPUSCULUM XXXYII. 595
Imc peccatum sit sibi dimissum. Eccl. ix:
Sujit justi atque sapientes, et opera eorum
in manu Dei : cttamen nescit homo utriim
amore vel odio diynus sit, sed omnia in
futurum reservantur incerta. (Jregorius
ad hoc Cuncla nobis de meritis nos-
: «
tris incerta sunt, ut unam certam gra-
tiam teneamus humilitatem, etiam si
sciremus nos esse iii statu sahitis. » Ad
: humilitatem nostram possent ista valere :
neghgentia proliciendi, quam in nobis
videmus, difficultas standi, facilitas ca-
dendi (ad sibihim enim unius verbi deji-
citur aliquis), difficultas resurgendi, de-
bilitas vitia minima vincendi. Item, in
eis qua^ sunt juxta nos multam mate-
damus multos de fralribus nostris esse
leprosos, mullos ca^cos, multos mendi-
gnam materiam humiliationis inveni-
: mus, si attendamus eos qui contra nos
sunt, scilicct hostcs invisibiles, qui et
: fortiores et astuliores nobis sunt, et nos
strangularent, si Deus hoc eis permitte-
ret. Thr. iii Misericordia Domini quia
:
non sumus consuynpti. Item supra nos
; causas humiliationis invenire possumus,
si attendamus Dei omnipotentiam para-
tam ad vindictam superborum. Tribus
de causis solet aliquis se inchnare, vel
vel quia gladius ejus capiti
:
imminet vel quia transiturus est per
;
ostium hnmile; vel propter societatem
alicujus magna.^ person», quam ad ter-
ram videt sedere simihbus causis debot :
liomo per humilitatem se inclinare, si
per superbiam se erexerit. Gladius om-
nipotentis Dei est evaginatus super caput
Humiliamini suh manu
:
potentis Dei. Item, necesse habet per os-
tium Immile paradisiintrare. Augustiniis
Sup. Joan. X Ego sum ostium : Ostium
:
: trare, oportet caput demittere. Item, Al-
tissimus in mundo isto et sancti valde se
humiliter habuerunt. Matth. x Sufficit :
servo si sit sicut Dominus ejus, et Joan. xv
mortali, aut Mementote sermonis mei, quem ego dixi
statu sumus vobis Non est servus major Domino suo.
:
Et bona et mala iiostra debent nos humi-
liare. In bonis non verum dominium, sed
onus et periculum habemiis, pro illis
censum debemus, et non solum illa per-
vero nesciat se dere sed etiam pro ilhs perdi, possumus.
Mala vcro nostra, si sint mortalia pec-
pro illis patibulo infernali adjudicati si-
 596 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. III.

miis. Mirum est, cum habeamus tot liu- titur. Isa. lxi. Ad annuntiandum man-
miliantia, quomodo rcmanet in nobis me, ut darem coronam eis
sueti'] tnisit
superbia! mira vanitas, o mira fatuj- pro cinere. Multum est utilis mortis me-
tas cordis nostri, cujus elationem per- moria. Eccles, vii In omnibus operibus :

fecte dimittere, cujus cervicosos motus tuis memorare novissima tua, ct in xter-
omnino domare humilitatis materiatanta 7ium non peccabis. llieroiiymus in Epist.
non sufficit, quin adhuc superbiat terra « Platonis est sentcntia : Omuem sa-
et cinis. pieutum vitam mcditationem csse mor-
tis. )) Sapiens philosophia
: « Summa
est assidua mortis mcditatio. » Specia-
CAPUT IX. liter mortis mcmoria juveni est ne-
cessaria unde post illud Tbrcu.
: ni :

De mortis memoria. Bonum est viro cum portaverit jucjum

in culolescentia sua subditur Ponet in :

Et notandum quod multum valet ad pulvere os suum. Os sapientum est in

humilitatem mortis memoria, sicut do- cordc ipsorum, Eccl. xxv. Os-crgo in pul-
cet Ecclesia, in principio quadragesima», vere poiiit qui cogitat quod pulvis sit.
capitibus fidelium cincres imponens, In hac meditationc projicienda est cupi-
dicens Mcmcnto quia ci/iis es, ct in
: ditas, ct vanitas sa^cuU unde Lev. i, :

cinercm reverteris. Debct homo se cine- prfficepit Dominus ut faciens holocaus-

rem rcputare, ct ex parte anima"., ct tum de turturibus, vcl puUis columbae,
ex parte corporis. Ex parte corporis projicerct vcsiculam gutturis et plunias
propter propinquitatem et oertituili- in locum cincrum. Holocaustum facit dc
nem quam habet ad hoc quod in cinc- turture, qiii dat se Dco, ut ci scrviat in
rem rcdigatur sic cnim loqui solet
: claustro de cohimba tacit holocaustum,
:

Scriptura sacra, ut aliquid, quod futu- (lui dat se Deo ut cd scrviat in mundo :

rum est, dicat jam csse, propter propin-
quitatcm et ccrtitudinem. Orcgorius
« Fcre se mortuum considcrat, qui se
moriturum non iguorat » Rom vui
Corpns mortuum est propter peccalum,
idest necessitati moricndi addictum.
Quantum vcro ad animam, dcbet liomo
turfur cnim amat solitudincm, columba
: grcgatim volat. Yesicula gutturis, qiue
cst quasi horrcum avium, cupilatcm dc-
: : sigiiat, pluma vero Icvifatcm. In loco
cin(>rum vcsiculam projicif, (lui conside-
ratioiic mortis su(c cupidilatcm a sc al)ji-
cit, iioii curans acquirerc (jua^ in brevi

se cincrem rcputare quantum ad tria. perdat, et a quibus pcrdatiir. Rcrnardus :

Primo, quantum ad viUtalcm cinis : « rtinam congrcgata tantum pcrircnt,

valdc est vilis, licct m;iteria, cx qua fac- ct non cougrcgator corum. Tolcrabilius
tus est, fuerit prctiosa; sic qui cst in esset insudare labori pcrituro, quam pc-
statu peccati quasi nulhus valoris est rempto. )> Plumam iu locum cincrum
rcspccfus valoris in i\\\o crat autc pccca- projicit, qui coiisidcratiouc mortis vaiii-
tuni. In Psal. xvi Ad nihiUun (leduclas
: talcm hujus mundi rcfugit, infclligcns
est in conspcctu ejus malifjnus. Immo fatuum csse iii via ad morfcm gaudere.
minus qiiain nihil videtur csse melius : Augustiuus : « Nihil aliud est fcmpus

euim essct ci non csse, quam mabim pra-scnlis vita» quam

cursus ad nior-
csse, si in malilia pcrscvcrct. Sccuiido, tciii. » -Mcmoria mortis valct ad coiitcm-
quantum ad hoc quod cinis non potest ptum mundi. « Facilo con-
Ilicroiiymus :

resisterc modico fUitui quin ab eo disper- temnit omnia, sc scmper cogitat

qiii
gatiir; sic pcrcator iion pittcst rcsistcrc moriturum Ecclcs. xi
: Si annis mul-
)> :

sibilo vcrbi modici, juxta iUud Psal. i : tis vixcrit Itomo, ct in onmibus /j.'fus
Non sic impii, non sic, sect tamquam pul- fuerit, meminisse dcbet tcncbrosi lempo-
vis (jncm proj icit ventus. Tcrtio, quantum ris, ct dicrutn malorwn, (pii cum venc-
ad hoc quod sicut ciuis noii polcst cx sc rint, vanilalis dryuonhtr pr.rterita. In
rcdirc ad slatum nialcria', uiidc laclus inorfc vanifatis arguitur omne qiiod est
est, sed sola Dci virlulc sic peccator non
; iii mundo, concupisccntia carnis,
scilicet
potest rcduci ad statum boiium, nisi Dci concupisccntia oculorum, ct supcrbia
virlutc. Priucij)i (lui jani iial)ct corouain vita». Coucu[)isccntia oculorum in hoc
tcmporalcm, ct cui dcsidcrauda cst .'clcr- fpiod homoluidus rcvcrfilur in fcrrain,
na, mullum cxpcdit ut sua rcpulatioiic Job I Audus cfjressus sum de utero ma-
:

cinis sit, pro cinerc eiiim coroiui promit- tris mcx nudus revcrtar illuc; mauifcstc
 opuscuLUM xxxvn. 597

apparet quod fatiiiim fiiit tantum concu-

piscere terrena, cum spoliandus csset LIBER QUARTUS.
eis. Concupiscentia carnis in lioc quod
corpus, delicate nutritum, vermibus esca PROOEMIUM.
datur, satis apparet in hoc quod delitiae
non sunt qua^rendae carni non multum :
In praecedenti libro ostensum est quo-
curandum qualem escam vermes co-
est
modo princcps habere se debeat ad se
mesturi sint. Superbia vita? in lioc quod ipsum; in hoc quarto libro ostendendum
ille qui volebat esse super homines, po-
est quomodo habere se debeat ad eos
nitur sub terra; et ambulant super eum qui sunt juxta ipsum. Turpius est prin-
porci et canes. Satis ex hoc apparet, cipi quod, eo praesente, perperam agitur;
quod valde fatuum fuit velle esse super ideo ilh quos prae ocuhs habet, ita debent
alios. Qni vult navcm regere, ponit se in esse ordinati et informati ut sint specu-
fine navis sic sapiens consideratione
;
lum et forma ahorum.
flnis regit se in his quse sunt ad finem.
Illum qui dicebat Anima mea, multa :

bona habes posita in annos plurimos, re- CAPUT I.

quiesce etc. Dominus posuit in fine vitai

dicens : Stulte, hac nocte repetent animam Quod duabus de causis cavendum est
tuam a te, Luc. xii. principi ne habeat juxta se malos.

Multum cavendum ne sint

est principi,
CAPUT X. mali qui sunt juxta ihum. Bernardus in
lib. De consid.: « Ne te dixeris sanum
Ut princcps a servitute diaboli et dolentem latera, lioc est ne te dixeris bo-
vitiorum se custodiat. num^ malis innitcntem ; non sit tuta tibi
tua bonitas obsessa malis, non magis
Multum necessarium principi ut a
est quam sanitas vicino scrpente, non est
servitute diaboH et vitiorum se custo- quo te subducas malo intestino. » Et e
diat. Seneca « Recte putandus est for-
:
regione, bonum domesticum
eo amphus
tior qiii qui hostes,
cupiditates, quam saepius juvat. Buphciter nocent mali col-
vicerit. » Studium et dihgen- magnum laterales principi, scihcet convictu suo
tiam adhibere debet, ut se debito modo eum corrumpendo, et perverse ei consu-
regat. Seneca « Vis habere magnum
:
lendo. Cum peccatum sit morbus conta-
honorem? magnum imperium dabo tibi, giosus, multum timenda est malorum
impera tibi. » Qui baptizantur, cum ad societas. Non est tutum sano cum lepro-
regnum coelorum ehgantur, triphciter sis habitare. Eccles. xin Qui tetigerit :

inunguntur, scihcet in vertice, ut mo- picem, inquinabitur ab ea et qui com- :

neantur superiori parti sui, scilicet ra- municaverit superho, induet snperbiam :

tioni, principatum seu dominium ser- I. Cor. XV Corrumpioit bonos mores col-
:

vare. Prov. xxx Pcr triamovetur terra,

:
lociuia prava; simihter immo amplius,
etquartum quod non potest sustincre , per opera mala. Prov. xiii Qui cum sapien-:

servum cum regnaverit. tibus graditur, sapiens erit; amicus autem

stultorum similis eis cfficictur. Qui vult
Asperius nihil est hiimili cum surgit in altum. ire ad sanctum Jacobum;, non ponit se
in socictate eorum qui Romam vadunt :

Si corpus dominium haheat in homi- societas iion ducit nisi quo vadit. Qui
ne, magna est inordinatio : simile est vult ire in paradisum, declinare debet so-
sicut si in corpore humano pedes essent cietatem eorum qui vadunt in infernum.
in superiori parte, et caput in inferiori. Noliiit Jacob habere Esau socium itineris
[tem inungitur in scapuhs, ut moneatur sui. Gen. xxxiv. Seneca « Convictor de-:

mansuete portare onus preeceptorum di- licatus paulatim enervat et emohit ma- :

vinorum. Inungitur et in pectore, ut mo- lignus comiti quamvis candido et sim-

neatur ad proximum viscera pietalis phci rubiginem suam aCfricuit. » Ecol.
habere. In principe valde indecens est XX Quis miserebitur ei qui comitalur
:

.si servituti vitiorum et daemoniorum sc viro iniquo? Sicut non est tutum agnum
subjiciat, si Deo superiori suo non obe- habitare inter lupos, ita nec bonum habi-
diat, si adproxiraum impie se habeat. tarc inter malos.Eccl. xm Sicut commu- :
598 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. IV.

nicabit lupus cum agno aliquando, sic humiles, cum innocentibus innoccntes,
peccator justo. Multum nocent mali col- duros dure redarguant malignantes ,

laterales perverse consulendo. Malus coerceant, et superbis retributionem red-

consiliarius est oculus eruendus, jnxta
verbum Domini Matth. v Si oculus tuns
scandalizat te, erue eum, et p^^ojice abs te.
dant. Ad eligendum consiliarum mone-
: mur Eccl. vi : Mulfi, inquit, paci/ici sint
tibi, et imus de mille.
consiliarius tibi sit
Pro consiliario ante omnes eligendns est
Dens, Toh. iv Omnia consilia tua in ipso
:

CAPUT II. pcrmaneant. Deinde recurrcndum est pro

consilio ad viros bonos. InPsal. Lxxxvm:
Quod necessarium sit principi ut ad Deus qui glorificatur hi concilio sancto-
consdia bene se habeat. rum. Eccles. xxxvii Anima sajicti viri :

annuntiat aliquando vera, qiiasi scpteni

Multum utile cst principi si ad consilia circumspecforcs sedenfes in excelso ad spe-
hene se lialteat. Et notanilum qnod circa culandum Mattb. xi Abscondisti hxc a
: :

hocquinqnesunt commendahilia, scilicet: sapjiondbus ct prudcntibiis, ct revclasfi ea

gratia consiliumrequirendi, gratia consi- parvulis. Non est rcquirendum consilium
liarium eligrendi, gratia consilium dandi, a malis. Isa. xix Sapientes consiliarii :

gratia consihnm examinandi, irrafia ac- dcderunt Pharaoni consilium ins/piens :

quiescendi consilio. (iratia requirendi Prov. xii Consilia iinpiorum /raudulenta,

:

consilium est in eo qui non est pra^ceps Eccl. XXXVII A consiliario malo serva
:

ad operandum. Ille cui deest hrpc gratia, animam tuam Job. xxi Consilium im- : :

ofrendit freqnenter, juxta illnd Prov. xix: piorum longe sit a me. Item, a fatuis non
Qui festinus esf, pedibus o//rndit. \d rc- est habendum coiisilium. Eccl. viii : Cum
quirendnm consilium monet Scriptnra /atuis non habeas consilium : )io}i cnim
sacra Toh. iv Consilium semper a sapiente
: poterunt diligerc nisi qu3e eis placent. \i\
recjuire; Prov. xi LJbi non est gubernator,
: capite libri Psalmoriim scriptum dc capite
corruit popubis sahia nutem ubi multa
: Ecclesia' lieatiis vir qui non abiit in
:

consilia; simile liah(>tur ihid. xxiv Erit : consilio impiorum : undc in alio Psalmo
sa/us nbi multa comilia sunt ; Ihid. xin : dicitur In capite libri scriptum est dc
:

Astutus omnia arjit cum consilio /atuus ; rnc. I)e principe vero (|ui qiiasi c^put po-
autem aperiet stultitiam suam. In eodem: puli est, et locum Dei tenet, aiite omuia
Q}ii agunt onniia cuin consilio, reg^inlur necessarium est uf non aheat in consilio
sapientia. Tullius in O/ficiis : « Parva impiorum'. Cum homo habcat unum An-
foris sunt arma, nisi consiHnm sit domi. » geliim consiliantem bonum, ct habeat
I Machah. v : /// illa dieccciderunt Sarer- alium Angelum malum consulentem ma-
dotes iti bello, dum volunt /ortitrr /acerc, Inm, si homines mali malum consi-
dum excunt in prxlium.
sinc consilio lium hahcnt, sunt plures contra unum,
Consilium regere dehet fortifudinem. et non sine magno. periculo. Item, non
Eccl. XXX Sine consilio nihil /arias.
: est (pia»rendnm consilium a juvenibus.
Ihid. XXXVII Antr omncm acfiim prrcce-
: Rohoam magna parteregnum amisit,
pro
dat consilium stabile. Omne qnod facicn- quia consilio juvenum acquicvit, rclicto
dum est tractarc dehct princeps apiid se, consilio scnum. Eccl. xxv : Quam spr-
et cum eis qui eum diHgnnt. Tractandum riosa est veferanis sapienfia , ef gloriosus
autem estaiife factuni, (]nia, postfactnni, intcllcctus et consiliuin. Non est consilium
sera retractatio est. Providere debet prin- quaerendum ab homine dc ncgotio quod
ccps ut tales secum haheat, quihus omnia eum tangit, vel dc co quod nimis odif,
sua secrefa secure commitfat, consilia vel nimis diligit, ne forte vel fallatur, vel
commnnicef, (inibns se t(ttnm, quasi fallerc velit. Eccl. xxvii \oli consiliari
:

alteri sibi, refundat, qui si velit aliquate- cnm soccro tuo de aliquo quod videatur
nus deviare, non sinant, fra'ncnf pi\Tci- esse contra uxorrm. Non
requirenflum est
pitem, dormilanf(Mn(^xcifent, extollenlem consilinm a socero, idest uxoris patre,
reprimanf, excedentein corii^^ant, (jn(t- vel ah ainicis carnaiiltiis de liis(]ua' sunt
rum conslantia nutantem firmet, erigat contra carnem. nernardiis « Amicos :

diffidentem, qui ad ea qiup siint honesta consulat qui non legit quod inimici ho-
ctamahiHa et bona^ fama' provocent, (ini minis domesfici ejus. » .lacoh, igiiorante
vnlgus iioii spernant, pauperes lutn gra- Labaii socero siio, dc Mosopotamiareces-
vcnt, sed foveant, qui cum humiliitus sit in terram Clianaam, (lenes. xxxiii.
 OPUSCULUM XXXYII. 399

Commendabilis ctiam cst gratia dandi ritas, et qui odcrint avaritiam, veritas,
consilium, juxta illud Macliab. ii Eccc : inquam judicii, quam multum impcdit
Simon frater vestcr, scio quia vir cojisilii avaritia munera recipiens.
est, ipsiim audite semper. Praecipue com-
mendanda est hsec gratia in liis qui
habent alios regere. Gratia etiam exa- CAPUT III.

minandi consilium commendabilis est. Quod acceptio munerum multum sit

Seneca « Prudentis est proprium exam.i-
:
cavenda et timenda principi.
nare consilium, et non cito facili creduli-
tate ad falsa prolabi. » Item, commenda- Acceptiomunerum multum timenda
bilis est gratia acquiescendi consilio. est et cavenda judicibus multa enim :

Prov. XII Via stulti recta in oculis ejus

: : mala facit eis, de quibus septem ponere
qui autem sapiens est, audit consilium. sufficiat. Notandum enim quod munus
Moyses acquievit consilio Jethro, licet acceptum judicem excaecat, mutum eum
minor esset Jethro. Exod. xviii Provide^ : rcddit, eum corrumpit ad minus quantum
inquit, tibi de omniplebe viros potentes ct adfamam, in scrvitutem redigit,
male-
timentcs Deum, in quibus sit vcritas, et dictum ad omnem iniquitatem incli-
facit,
qui oderunt avaritiam. Magnam discre- nat, et tandem morti aeternse condemnat.
tionem et diligentiam debet habere prin- De excfficatione legitur Exod. xxxiii :

ceps in eHgendo, vel assumendo, qui l<!on accipias mwiera, quae excaecant pru-
secum habitent. Huic negotio nonse inge- dentcs, et subverlunt verba justorum et ;

rat rogans, consilio non jprece agendum Deut XVI Ison accipics prsemium, nequc
:

est alius pro aUo, alius pro se forte ro-

: munera, qu3e excaecant oculos sapientum,
gat; pro quo rogatur sit is suspectus, et mutant verba justorum. De secundo
qui rogaf^pro se minus est admittendus. malo dicit Gregorius: « Non potest cons-
Debet princeps collaterales suos ad amo- tanter argui a quo accipitur. Apostolus
rem justitise multum monere, ad quam noluit accipere, ne, dum acciperet, aucto-
justitiam duo obtinent, scilicet nulli no- ritatem magisterii amitteret. » Et Isa. lvi
cere, et communem utihtatem quaerere. dicitur de principibus Canes mutinon va- :

TuUius Fundamentum jiistitise est ne

: « lentes latrare. De his duobus malis dici-
cui noceas, deinde communi utilitati de- tur Eccl. XX Exenia cl dona excsecant
:

servias. » MuUum placetDeo innocentia, oculos judicum, ct quasi muto in ore aver-
et multum est utihs homini. Augustinus : titcorrectiones eorum. De tertio malo dici-
« Nihil Deo dignius,
vel carius esse potest^ tur Isa. I : Principes tui infideles socii
quam ut innoccntia tota observatione furum ; et subditur causa Omnes dili- :

teneatur. » Licet enim quis in aliis ope- f/unt munera, sequuntur retributiones.
ribus devotiis appareat, si iham non ha- Et licet aliqui non corrumpantur per mu-
buerit, sibi frustra blanditur. In Psal. tamen praesumptio habetur contra
iiera,
XXXVI Custodi innocentiam. Ambrosius
: : eos de corruptione; quia, secundum
« Beatam vitam efficiunt tranquihitas Ilieronymum, « sicut matrona non est
conscientise, et securitas innooentiai : casta, quaecum rogatur munera accipit;
quasi in statu beatorum est homo inno- itanec judex munuscula accipiens a cor-
centiam servans, nihil enim amittit, ipsa ruptione immunis judicatur. » De quarto
servata, omnia bona servantur. » Dum malo habeturl Cor. vi Omniamihi licent^ :

Adam innocentiam servavit, nihil ei no- sed ego sub nuliius redigar potestate. Lo-
cuit nihil etiam nocet hodie his qui in-
: quitur Apostolus de sumptibus recipien-
nocentiam servant Eccl. viii Quicusto- : : dis^ et innuit quod si ab eis sumptus re-
dit praeceptum^ non experietur quidqilam ciperet,jam sub eorum potestate esset.
mali. Matth. x Omnes capilli capitis ves-
: De quinto malo legitur Deuter. xvii :

trinumerati sunt. Quae videntur noxia, Malcdictus qui munera accipit, ut percu-
innocenti sunt utilia. Rom. vni Scimus : tiat animam innocentis; Isa, v Vse qui :

quoniam diliqentibus
coope- Bcum omnia Justificatisi?7ipium promujicribus. Cui^idus
rantiir in bonum
Inuocentia est ar-etc. munus accjpiens credit se solum bene-
matura Dei, quam si habueris, cum tuis dictionem accipere, unde muiius vocatur
salvuseris. Job. xxii: Salvabor in7iocc?is; benedictio, ubi dicit Naaman Elisseo IV
Ibid. IV Quis imquam innocms periit?
: Reg. V Obsecro ut accipias be?iedictionem
:

Tales debent esse collaterales principis, a se?'vo tuo sed latet maledictio quam
:

juxta consihum Jethro, in quibus sit ve- Giezi sensit, cum lepra Naaman ei adha-
 .

600 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. IV.

sit.De sexto malo habetur in Psal. xxv : rant, docens idcirco stipendia constituta
In quorum manibus iniquitates sunt, et dum sumptusquapritur, praedo
militiae, ne,
subditur causa Dextera corum repleta
: grassetur, idest latrocinetur. » Item, de-
cst munerihus. De septimo malo dicitur bet providere ne ministri inferiores ali-
Job. XV Irjnis 'devorabit tabcrnacula eo-
: quasfalsas accusationes subditorum affe-
rum qui libenter munera accipiunt. Quis rant, proptcr quas bona eorum ab eis
sanse mentis in hospitio suo libenter reci- extorqueantur. Prov. xxix Princeps qui :

piat eum a quo debeat excffcari, et tot libenter audit vcrba mendacii, omnes mi-
ahamala pati? Ouis sapiens ametea quae nistros habct impios.
suis tantum amatoribus sunt noxia ?

CAPUT V.
CAPUT IV.
Quod multum sit timcnda rapina principi
Bc quibusdam qusc snnt reprchcnsibilia in in sc et collatcralihus ct ministris infc-
acccptatoribus jnuncrum. rioribus.

SpeciaHtcr' reprehensibile est in ac- Multumtimcnda ct cavcnda est rapina

ceptaforil)us munerum si extorquoant, principi ct in sc suis cullateralibus infc-
vel etiam oblata recipiant ea, ad quorum rioribus. ^luUum cst enim Deo ct sanctis
restitutionemsciantdantes teneri, ut sunt exosa, diabolo placida, homini nociva.
usurae ct rapina' qui, secundum Hiero-
; De Dei odio habetur Isa. xu Ego Domi :

nymum, similcs sunt illis qui minores niis amans judicium, ct odio hahens ra-
pisces, devoratos a magnis, comedunt, pinam in hohcaastum.
Exosa cst Dco
qui cibus vilis cst, ct usui humanominus rapina, etiam cum inde ei obsequium
aptus. Item reprehensibile est in accepta- cxbibetur. Ecclcs. xxxiv Qni offert sa- :

toribus munerum, cum liabont ministros cri/icium cx suhstantia paujierum, quasi

inferiores impios procurantes ut ipsi suh- qui vicli)nat filium in conspectu patris.
ditis ahquid valeant cxtorquerc. IIU mi- ilum subslantia pauperum vita sit eorum,
nistri sunt quasi aucupes, juxta ilhid qui offert Domino cam, quasi vitam vel
Jer. V Inrcnti sunt in pojiuUi mco imiiii
: saniruinem paupeium, ([ui sunt filii Dci,
insidianles quasi aucvprs, laqueos pouen- ei oUVrt unde substantia paupcrum
:

tcs et pedicas ad capioulum viros. Re- sanguis vocatur Jerem. ii /;* a/is tuis :

prchensil)iles etiam sunt acceptores mu- inventus est sanf/uis animarum paupertim
ncrum, cum accipiimt muncrapro causa, AUe sunt pretiosorum pallioriini extrc-
pro qua non del)cnt, ut jiidices munera mitatcs, in ((uibus sanguis animarum
accipientes ut deserant justitiam, vel ut iiivcnitur, cum de rapinis paupcrum
justitiam faciant, (piam gratis debenl fa- fUint. Cum his alis non de facili volant iu
cere, alitcr noleutes faccre. Sicut cnim c(i'Uim. Itcm Eccl. xxxiv, rapiua occisio
iniquus csset qui capam meammihi ven- diciiur, iibi habetur
sic Qui aufcrt in
:

dere vellet, ita injustus est qui justitiam, sudorcpancm quasi qui occidit proximu77i
,

quam debet gratis ex officio facere, non suum; cu/7r 7'aj)tor paupe7'i vitam aufert,
vult faccre nisi acccpto munerc. Has Jus- qnasi i/ifcrt ci /nortcm. Aiifcrrc cnim vi-
titias judicabit Dominus, juxta illud tam, ct inferre morlemcunvcrtibiliacsse
Psalm. Lxxiv Cum accepcro tempus,
: videntiir. Saiicti odio odiunt Irapinam
Judicabo ; ']us\'\[\i\m venditam
Cfjo j?cstitias paupcrum, iit qiiasi propter eam displi-
Dominiis judicabit, ct jiro ca vcnditorcm ccat cis pivescus vila ct de Deo susti-
:

damnabit. l*rohibcre dcbct princeps coUa- nente lioc videntiir murmurarc. Eccles.
teralibus ct inferioribus ministris ne ali- IV : Utv// 7ne ad alia qux sub sole geru7i-
quam iujustitiam faciant, vcl ut ci pla- t/ir, et vidi ca/umnias ct lacry77ias i^mo-

ceant, veluteialiquidacquirantiproviclere ccnfiun, ct cousolatorcm neminc77i, nec

ctiam debct cis ut occasioncs accipiendi posse rcsistcrc eoru7n violcntix cunctorimi
munera non babcant. Ambrosius supcr auxilio destitutos, et laudavi 77iai/is 77107'-
illud Luc. II : \emine7n concntiatis : Siii- tuos qi/a77i vivc/ites, ct fcliciorem utroque
gulis (( gcneribus hominum tribuit Joaii- jitdirari qui nccdiim /latus csf, /lec vidit
nes Baptista respousum : publicanis ne 7/uila qux sub soh f/unt; Abac. i Ls- :

ultra pra^scriptum exigrant, militibus nc qiicquo, Doi/ii/io, cla/nabo, ct /lo/i exau-

calumniam faciant, pr«dam non rcqui- dies? vocifcrabor, a tc vi/7ipatiens, ct/ion
 ; :

OPUSCULUM XXXVII. 601

salvabis? Qiiarc respicis contcmptorcs, et relinqiieba.nt in mane. Peccatum rapinae

taces conculcante impio justiorcm se? Non homini insultum nocet, macula estvalde
est mirum si Deus odit rapinam intcr adhairens, vix enim aliquis perfecte res-
Christianos, cum sit proditio. Cliristiani tituit quoe rapuit videmus eos qui ha-
:

enim omnes fratres sunt et fraternitate bent vestes pretiosas novas diligenter
qua Augustinus « Adam et
naturali, de : cavere eis ab oleo et aliis liquoribus,
Evam intendamus, et omnes fratres su- quorum maculBp removeri non possunt.
mus » et fraternitate spirituali, de qua
:
Dicunt enim Perdita esset vestis, si tale
:

idem Augustinus « Fratres quidem

: qui caderet super eam sic juvenis qui :

secundum quod homines sumus, quanto nondum rapuit, debet sibi cavere a ra-
magis secundum quod Christiani sumus? pina, et dicere perditus sum, si rapere
:

ad id quod homo es, pater fuit Adam incoepero nunquam enim de cetero res-
:

unus, una mater Eva; ad id quod clnns- tituetur.

tianus es, unus pater est Deus, una ma-
ter Ecclesia. » Non est sine criminc pro-
ditionis quod ahquis deprffidetur fratrem CAPUT VII. ;

suum innocentem propterea qui deprae-

:

datur servum, in eo deprsedatur Domi- Quod Deus 7nultum sit puniturus

num; proditiose ergo agit in utrumque, raptores.
utrumque depraeda«do. Multum placet
diabolo, multum assimilans hominemei. Multa quibus perpendetur quod
siint
Ipse fuit primus raptor volens Dei altitu- Dominus multum sit puniturus raptores,
dinem rapere cum ait Ero similis Altis-
: qui sua aufcrunt pauperibus. Prhno per
simo, Isa. xiii. Et adhuc incessanter la- hoc quod ita districtejudicat eos qui sua
borat, ut bonanostra rapiat. non largiuntur pauperibus si enim dam- :

nantur qui sua auferunt pauperibus non

distribuunt, quid fiet illis qui bona eorum
CAPUT YI. auferunt? iJndo sup. Luc. xvi, habetur
« Non reprehenditur dives quod aliena

Quod in aliquihus raptorcs diabolo sunt rapuerit, sed quod sua non erogaverit. »
deteriores. Ad idem facit illud Matth. xxv : Tuncdi-
cet rex his qui a si?iistris e?'unt : Disccdilc
Non solum assimilantur raptores dia- a mc, maledicti, icjnem seternum
i?i et :

bolo, sed in aliquibus eo sunt deteriores, subditur causa, Esu?'ivi et no?i dedistis
et specialiter in tribus. Primum estquod ?nilii mcmducare. Raptoribus vero poterit
diabolus torquet eos qui mala agunt, sed dicere Esurivi, et austulistis mihi quod
:

raptores eos depraidantur et torquent qui debebam manducare ori meo subtraxis- :

a malo recedunt. Isa. lix Qiii recedit a : tis quod porcis et canibus dedistis. Porci
malo praedx patuit ; Proverb. xxix Viri : sunt homines voluptuosi canes detrac- :

sangidnum odcrunt simplicem. Poterit tatores qui auferunt de ore Dei quod po-
diabolus se justificare comparatione rap- nunt in ore diaboli. Os pauperis os Dei
torum dicendo Domino
in die judicii : est os diaboli os impii est. Ipse enim
:

Ego illos solos afflixi qui te ofTenderant servus diaboli, et sic quce ipsius sunt,
sed raptores isti illos depraedaverunt et diaboli sunt. Ad Littcram etiam de rapinis
afflixerunt qui non meruerunt, Secun- pauperum pascunt canes et sues. Se-
dum est quod diabolus defert Angelo cundo per lacrymas viduarum et pupillo-
bono ad custodiam hominis deputato, ut rum quibus injuriantur, quae contra eos
ei, quem custodit, violentiam corpora- multum provocant Dominum, de quibus
lem non inferat quod raptores non fa- legitur Eccles, xxxv : 'No?! dcspicict Do-
ciunt. Tertium est quod diabolus torquet mi?ius preces pupillorum., ?icc viduam si
homines in inferno, qui locus est tor- effundat loquela?n gc?nitus no?me la- :

mentorum, ut habetur Luc. xvi, sed cripnse viduae ad maxillam desce?uhmt, et

raptores torquent homines in mundo cxcUmiatio ejus super deducente??i eas? a
isto, ubi homines debent habere hberta- ??iaxilla e?iim asce?idu?it usque ad coelum,
tem faciendi de se et de rebus suis quod ct Do??ii?nts exaiulitor ?io?i delectabitur i?i
volunt. Ad ostensionem magnse maliticB illis. Minus dicit, etplus siguificat, immo
vocat eos in specie, scilicet lupos, Soph. multum otfendetur. Ad idem facit para-
III, dicens : Judicestiii lupi vespere, no7i bola qu* habetur Luc. xviii, de jiidice
602 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. IV.

iniquo, qui Deum non timebat, nec ho-

minem reverebatur, qui nolebat permul-
tum tempus vindicare viduam quamdam CAPUT VIII.
de adversario ejus, sed post dixit intra
se Et si Deum Jion timeo, nec homines
:
Dc poenis quas Deus infert raptoribus in
revercor, tamen quia molesta est mihi haec prscscnti.
vidua, vindicabo illam et subdit Domi- :

nus, Videte quid judex iniquitatis dicat : In mundo punit Deus raptores
isto
Deus outem non faciet vindictam electo- multipliciter paupertate
: sterihtate ,
,

rum suorum clamantium ad se die ac mortis acceleratione et quod gladio

,

nocte, et jmtientiam habebit in illis? Mul- moriuntur filii : etiam eorum mendici
tum est timendum raptoribiis de salute fiunt, et gladio pereunt. De paupertate
sua : preces enim eorum non exaudiun- lial)etur Prov. xi Alii dividunt pj'o/)ria,
:

tur propter pcccatum rapin» Isa. i Cum : ct ditiores fnint : alii rajjiunt non sua, et
multiplicaveritis orationes vestras non / semper in egestatc sunt. Ilujus pauperta-
exaudiam manus eniin vestrx sanguine
: tis potest causa quadrupliciter assignari.
plense sunt. Oralioncs bonorum pro eis Prima est quod ipsi, Deo relicto, qui est
lactffi non exaudiuntur, quia adversantur fons, et causa, et oricro bonorum, de in-
eis lacrymai pupillorum et viduarum, digcntiis pauperiim repleri volunt, de
quae violentffi sunt in precibus, ut dicit quo conqueritur Dominus. Jerem. ii :

Augustinus super ilbid Psal. xxxviii : Dcrcliquerunt me fontem aqu<B vivse.

Auribus percipe lacrymas meas. Ad Dcberent milites Deo servire, et ab eo
liauc contrarietatcm perlinet ilhid Ecclcs. necessaria spcrare, non laboribus paupe-
XXXI v Vnus orans, et unus malediccns,
: rum inhiare de paupertate enim non
:

cujus vocem cxaudict Deus? immo multi coUigitur abundantia. Seciinda causa est,
maledicentcs. Non facile quis cxau(Hct (piia alii dt'[)ra^(Iantur cos sicut ipsi spo-
in aliqua curia justa qui jus non habet, liant pauperes. Isa. xxxiii Vx qui prx- :

cum habet ibi multos adversarios fortcs. datis, nonne ct ipse prxdabcris? Abac, ii :

Tertio per magnum amorem quem Dcus
lialtct ad paupcrcs. qui tanfus cst quod
sibi reputat fieri quodeis Ot, Matlh. xxv
Quod uni ex minimis mcis fccistis, mihi
fecistis. Propter eos vcnit in mundum
istum. In Psal. xi Proptcr jniscriam
Quia tu spoliasti f/entcs multas, spoliabunt
te omncs qui rcliqui fucrint dc po/nilis.
: Tcrtia causa est, quia Deus non dat li-
benter illis qui sibi auferunt in pauperi-
bus, unde raptores plus amittunt quam
: auferant amittiint cnim quod libcralitas
:

inopum qcmitum paupcrum nunc ex-

ct erat eis dalura; nec mirum si Dcus mul-
su7'ffam, dicit Dominus. Iii primo eliam tum otrcndatur, cum pauperi ali([uid
verbo nova^ legis communicavit cis re- aufertur cum ipse sit liberalissimus,
,

p^num siium dicciis Bcati paupcrcs etc. : talcs vcro extorsioncs avaris solcnt ficri.
Unde verisimile est quod districte judi- non illis qiii libcnter dant bona sua.
caturus sit pauperum oppressores, juxta Oiiarta causa est, quia crcaturae in locis
illud Psal. i.xxi : Judicabit pauperes po- sibi deputatis conservantur et quicscunt,
puli, ct salvos facict filios paupcrum, ct in locis vero ubi violenfcr [)onuiitur, nou
humdiabit calumniatoron ; Prov. xxiii : ([uiescunt, ut pondcrosa quiescunt in in-
Noii atlhujas terminum parvulorum, ct tiinis locis, levia in su[)crnis; si vero in
agrum pupillorum ne introcas propin- : aliislocis ponuntur violcnter, ad sualoca
quus cnim illorum fortis csf, ct ijisc judi- rcvertiintur. Sic accidit dc divitiis, qua^ a
cabit contra lc causam illorum ; Ib. xxm : raptoribus violenter occu[)antur. Multo-
Non facias violcntiam paupcri, quia pau- ties stcrilitas po-na raptorum est cum :

pcr e.st, ncc confcras egenum in porta : eiiim contra Deum acquircrc velint qua^
quia Dominusjudicabit causam ipsius, ct [)0ssidcant, Domiiius ncf^at eis, vel co-
con/if/ct qui aninuim cjus.
confixcrunf riim successoribus, qiiiii ea possidcanl,
Ouarto per pauperes (juos spo-
lioc ([uod non dando eis hercdem. Eccles. xl :

liavcruiit, eriint Judiccs, juxta illud .lolt. Ncpotcs impiorum no)t multiplicabunt ra-
XXXV Paupcribus judirium fribuif. Tunc
: mos. De mortis accclcratione dicitur in
stabunt Justi in maf/?ui consfantia advcrsus Psal. V : Viri sanf/u/uum, ct dolosi non
cos qui se aw/usfiavcrunf, ct qui abstule- dimidiabutit dies suos ; Prov. ii /mpii dc :

runt laborcs eorum. Sap. v. terraperdentur, ct qui iniquc aijunt, au-

fcruntur. Quod raptores gladio morian-
 .

OPuscuLUM xxxvn. 603

tiir, liabetur. Jerem. xxii Vse qui sedifi-

: lentiaB comparanda', causa benefici esse
cant domum suam in injustitia; et qui- velint, non tanta studia eorum assequun-
busdam iuterpositis subditur : Proptei' tur quibus dederint, quanta odia quibus
hoc dicit Dominus Non ])langent eum
:
;
ademerunt. » Idem : « NuIIum vilium
vse frater, ct vx soror, non concrepabunt deterius avaritia, praesertim in principi-
ei : vse domine, sepidtura
et vse inclyte, bus et rempublicam gubernantibus ha- ;

asini sepelietur, putrefactus et projectus bere qusstui rempiiblicam nou modo

extra portas Jcrusalem. Et propter hoc
spiritus ejus a da?m.onibus rapietur
juxla verbum Gregorii dicentis « Qui
mihi visibiliterrapit, urg-entenecessitate,
subito invisibihter rapietur. » De hoc
quod fihi corum mendici fiant, et gladio
turpe est, sed et sceleratum et nefa-
.
,
rium. » Sccundum est vitium curiosita-
: tis, de qna habeiur exemplum, Luc.
XXXIV, in Ilerode, qui cupiebat Salvato-
rcm videre non causa suae salutis, sed
causa suae curiositatis de ipso sic legi- :

pereant, habetur Nalium. ii Leo cepit : tur « :Ilerodes viso Jesu gavisus est
sufficienter catulis suis, et legavit lexnis, valde erat enim ex multo tempore cu-
:

etimplevit prseda speluncam suam; et sub- piens videre eum. » Tertium vitium est
ditur Ecce ego ad te, dicit Dominus exer-
: coiitemptus simplicium, et irrisio unde :

cituum, lcunculos tuos comedet gladius, et subditur ibi « Sprevit autem illum
:

exterminando de tcrra praedam tuam. Herodes cum exercitii suo, et illusit. »

Job. xxvii Hsec est pars impii apud
: Quartam est gravamen minorum propter
Deum, et hereditas violentorum, (piam ah majores. Comparant enim gratiam poten-
Omnipotente suscipient multiplicati
, si tiim oppressione innocentum, quae nego-
fuerint ,
filii ejus in gladio erunt, etnepotes tiatio est valde iniqua et diabolica uiide :

eorum non saturabuntur pane. » Rapinae subditur « Et facti sunt amici Hcrodes
:

sunt quasi molse asinarise, fune amoris et Pilaius in illa die. » Quintum est im-
colio raptorum suspensae, in profundum misericordia, seu crudelitas ad quam ,

inferni eos submersura', juxta illud pcrtiuet quod milites Domiuo- illusiiri
Prov. XXI Rapinae impiorum detrahent
: turbam convocaverunt iit amplius eru-
eos. Et notandum quod rapina miiltum besceret, et quod ei obtulit unus ex eis
indecens est in principe sicut et furtum, acetum, et alius latus ejus jam mortui
immo plus quam furtum : universaliter lancea aperuit sic milites quodammodo
:

enimmajus maluin est manifeste peccare lanccant Cbristum in membris suis, cum
quam occulte, ut patet in adulterio.
Magis pauperibus non parcunt, q,uorum vita
ergo peccat raptor pauperi rem suam quoddam genus mortis est aceto etiam :

manifeste auferens, quam fur qui subtra- eum potant, qui ad hoc subditos suos
hit eam ipsi occulte. cogunt ut, illis meliora quae habent dan-
tes, deterioribus iitantur. Sextum vitium
est quod ipsi spoliant Ecclesias bonis,
CAPUT IX. quae ipsi, vel antecessores eoriim, contu-
lerunt eis. Ad hoc pertinet quod milites
De vitiis quae in principibus et ministris induerunt Dominum veste purpiirea, qtia
eorum solent abundare. postea spoliaverunt eum. Multum est uti-
lis principi justitia, avari-multum noxia
Princeps quantum potest debet facere tia.Prov. xxix Rex justus eriget terram,
:

ut et ipse et qui sunt cum eo, immunes vir avarus destruet eum; in eod. Rex :

sint ab illis vitiis, quae in principibus et quijudicat in veritate pauperes, thronus

ministris eorum solent abundare, de ,qui- cjus firmabitur in seternum.
bus causa brevitatis sex sufficiat ponere.
Primum est vulpina astutia ad rapien-
dum, ad quod pertinet quod dicit Domi- CAPUT X.
nus, Lucse xiv, de Herode Dicite vulpi :

illi. Tullius in
Rhet. « De re familiari
I :
Quod princeps cum discretione deheat eli-
impertiendum est, sed moderate. Quid gere qiiem constituat super familiam
stultius quam quod libenter facias curare suam
ut diu facere non possis? Ibid. « Se- i)
:

quuntur largitionem rapinse. Cum enim Quaerendum est principi

discre- cum
dando egere coeperint, alienis bouis rna- tione et diligentia quem constituat super
nus inferre coguntur; ita cum benevo- famiham suam qui si fidehs non fuerit.
:
 . ,

604 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V.

fraudabit si vero non fuerit prudens

;
,
ditur verberibus. Prov. xxii Stultitia :

fraudabitur. Ouserendum est ergo et coiligata est in corde pueri, sed virga dis-
fidelis et prudens, et danda ei potestas, cipUnx fugabit eam. Ibid. xxviu Virga :

ut quod videbitur sibi agendum, facere atque corrcctio tribuit sapientiam. Eccl.
possit, contra quem clandestinffi et su- XXII Flagella ct doctrina in omni tem-
:

surratae delationes non sunt recipienda'. pore sapientia idest causa sapientiae.
,

Fidem debet ei princeps babcre exemplo Disciplina usque ad livorem peccata fu-
illius jEgiptii, qui, omnibus traditis .lo- gat secundum illud Prov. xx Livor :

seph, ignorabat quid habebat in domo multis abstcrget mala. Et non solum sunt
sua. Bernardus « Erubescat christianus
: erndiendi pueri ignorantiae expulsione
christiano sua non credens liomo sine : sed etiam morum informatione. De prima
fide fidem tamen habuit scrvo supcr
, eruditione exemplum Prov. iv, in Salo-
omnia bona sua constitucns cum, et hic mone loqucntc dc seipso Ego, inquit, :

erat alienigena. » fui filius patris rnei tencllus et unigenitus

coram matre mea, et docebat me, atquc
dicebat : Suscipiat verba mea cor tuum.
LIBER QUINTUS. Dc alia Icgitur Job i Qui ab infantia :

docuit fUum suum timcre Deum, et absti-

nere ab omni peccato
CAPUT I.

Quod pnrcntcs (jeneralitcr debent cssc CAPUT II.

soUicili de cruditioiie prolis.

Quod ncgligcntia parcntum circa hanc
(icncrahtcr de eruditione filiorum et cruditioncm mu/tum cst rcprchensibUis.
filiarum solliciti dcbent esse parcnlcs,
sed amplius principes. Eccles. vii Filii : Negligentia parcntum circa custodiam
tibi sunt? erudi illos. Eruditioncm corum et cruditionem filiorum valdc rcprchcnsi-
requirit stalus in quo sunt pucri post Itilis cst quod polcst mullipliciter os-
pcccatum primorum parcntum liabcnt , tcndi. Et primo pcr dihgeutiam quam
cnim ignorantiam ct iuordinatam concu- Iiabcnt circa res viles diligentes enim :

piscentiam. Augustinus in lib. De civit. simt circa pecora sua custodicnda, et op-
Dei : Uui§ ignorat cum ([uanta vcrita-
« pdrtuno tcmpore cdomanda. Cariorcs
lis ignorantia, quai jam iufantibus cst vidcnlur habcrc multi porcos suos, quam
manifesla, et cum quantaB vana* cupidi- filios. Dixit Ca^sar Augustus dc llerode,
tatis abundanlia, (|ua! incipit apparcrc iu (|ui proprios filios suos occidcrat Mal- :

pucris, bomo iu liauc vitam v(Miial, ut si h-m cssc porcus Hcrodis, quam fihus ;

vivcrc dimittalur ut vclit, ct faccrc quic- qiiia, cum ipsc sit i^orcus, pascit porcos,
quid vult, in omnia, vel in multa facino- ct filios occidit. Ouodammodo filios occi-
rum et fiagitiorum gcncra perveniat? » duiit dcfcctu custodia? ct disciplinae
(jui
iSec suflicit contra isla crudilio vcrbo- cos ]tcrirc pcriniltunf. Secundo polcst ,

rum, immo ncccssaria cst cliam disci- idcm oslcutli i»cr hoc quod ad diligcn-
pbua verborum. Augustinus iu eodem : tiam circa cuslodiam et cruditioncm
« Quid sibi volunt mnHimodaiformidincs, filiorum multum incitat iialura. Naturalis
qiiaj coliibcndis parvulorum adhibcntur csl dilcctio parcnfum iii fihos, cx qiia
vanilalihus? (juid paMJagogi, quid magis- (lilcclionc scqui (lcl)ct ct corum cuslodia
tri, qnid fcrula', quid virga', quid his cl cruditio. Inarboribus miflit truncus
pienis agitur nisi ut imperitia debelletur, ad ramos humorcs, unde nulriunlur ct
cl prava cupiditas iiifra'uclur, cum qni- augcnlur: ad cuslodiam rami cl fructiis ,

i)us maHs in hoc sa'culo vivilur?
gclhi inagua': cflicacia^ suiit in crudiciido
ct corrigcndo his crudiiiiitur et corri-
: rimcnlum liabcnt. In auimalilius bnitis
guiilur cliam aniinalia irratiouabilia, cl
u(»ii soliim llagcllis pro[»riis, scd ctiam
alicuis, ut palct in lcoiic, ciii timor in-
cutitur, nagellalo coram co catulo; et in
hominibus sunt cliam magua' cfficacia»
(jui enim verbis erudiri iioii i^otcst, cru-
» Kla- corticc (»i)criuiitur : ah(iui ctiam fructus
non solum corlicis scd cliam tcsta? opc-
ualurahs csf amor ad ftcfiis suos, ct lia-
bcul curam dc corum cusfodia ct crudi-
tionc. (ialhua ul pullos suos custodiat.
sub alis suis cos congrcgat, jiixta vei
: iium Salvatoris, Maltli. xxiu. A^piila pro-
vocans ad voIan<him puUos suos, supcr
 :
.

OPUSCULUM XXXYII. 605

eos volitat. Ovem eliam docet natura ut sunt necessarii Deo homines impii. Eccl.
lupimi sibi nociturum sestimet, et eum sv : Non concupiscit Deus fliorum inf-
fugiat. Tertio, potest idem ostendi per delium multitudinem, etinutilium. Ipsis,
hoc quod ad eruditionem, et specialiter si sunt damnandi bonum esset si nati
,

ad illam quse fit per flagella, multum mo- non fuissent. Ibid. xvi ISe jucunderis :

net Scriptura. Prov. xxix Doce filium : in fliis impiis, si multiplicentur melior :

tuum, et refrigerabis te, et dabis delitias est enim unus timens Deum, quam mille
animse tux. Ibid. xxii : Noli subtralicre a flii impii et melius est mori sine liberis,
:

puero disciplinam si enim percusseris

: quam relinquere flios impios. Non debent
eum virga, non morietur. Tu virga percii- parentes gaudere si genuerunt filium
ties eum, et animam ipsius de inferno li- gehennap, quem coram toto mundo vide-
berabis. Negligentia ista est verecunda, bunt duci ad patibulum infernale. Non
periculosa damnosa et Deo multum
, plus de tali filio gaudere debent, quam
exosa. Verecunda est unde Eccles. xxii
: si genuissent bufonem vel serpentem :

Confusio patris est de filio indisciplinato unde, Luc. xxiii, dicit Salvator Filiae :

Culpa filii imputatur patri circa ejus eru- Jerusalem, nolite super me flcre, sedsuper
ditionem negligenti. Ibid. xli De patre : vosipsas flete, etsuper filios vestros quo- :

impio qucruntur flii, qui propter eum niam ecce venient dies, in quibus dicent :

sunt in opprobrio, scilicet propter defec- Beatse steriles, et ventres qui no7i genuc-
tum disciplina?. E contrario diligentia runt, et ubera qu3e non lactaverunt. PIus
patris circa filiorum disciplinam est ei videntur pueri indigere custodia et eru-
gloriosa. Eccles. xxx Qui docet flium : ditione quam animalia irrationabilia :

suum, laudabitur hi illo. Prov. x Gloria : illa enim sibi nociva timent et fugiunt,
patris flius sapiens. In eodem dicitur de et salutem suam appetunt; pueri vero
docente filium suum In medio amico- : noxia cupiunt, et salubria negligunt.
rum gloriabitur in illo. Ibid. Doce flium : Manet columba super aquas, ut videns
tuum et operare in illo, ne in turpitudine umbram accipitris eum fugiat. Cant. v,
illius offendas. Turpitudo conversationis dicitur de columbis quae resident super
filii redundat in turpitudinem patris circa fluenta plcnissima. Secundo Hierony- ,

ejus eruditionem negligentis. Periculosa mus « Aves ca^teraque animalia in eas-

:

est negligentia ista. Prov. xiii Quipar-
cit virgae, odit filium suum qui autem
diligit, instanter erudit. Eccl. xxx Qui
diligit flium suum, assiduat ei fagclla,
ut Isetetur in tiovissimo suo. Noii amat
: dem pedicas retiaque non incidunt. »
: Item, mittcns lapidem involatilia, dejiciet
: ea, Eccl. xxi. Vix potest ita caute lapis
accipi, et avibus projici, quin aves co-
gnoscant et fugiant si projiciatur canis ;

pater inordinate filium suum, qui non in aqua, natando tendit ad littus. Ista
amat in feo amplius quod valet amplius, amore salutis facere videntur. Pueri vero
ut scilicet amet amplius animam quam se habent aliter unde Proverb. i Us- :

corpus et qui non desiderat ei pretio-

: quequo, parvuli, diligitis infantiam, et
siora scilicet sapientiam et virtutes.
, stulti quse sibi simt noxia cupient? Peri-
Pretiosior est sapientia divitiis. Prov. culosa est ignorantia in brutis et in ho-
XVI Posside sapientiam, quia auro me-
: minibus : defectusenimcognitioniscausa
lior est. De virtutibus dicit Augustinus est captionis. Eccles. x : Sicui pisces ca-
quod sunt vel ambienda?, vel abjiciendai. piuntur hamo, et aves laqueo sic /lomines ,

Pius debent parentes desiderare filiis capiuntur in tempore malo. Piscis escam
coelestis partis hereditatem, quam suam : videt et non hamum, et capitur. Si ha-
sicut pater habet a Deo fihum, sic debet mum ut escam videret, non caperetur;
eum nutrire et erudire ad Dei servitium, necavis caperetur, si itavideret laqueuni
I Paral. ult. Qux de manu tua accepi-
: ut frumentum; sic capiuntur a diabolo,
mus, dedimus tibi. Honor conjugum est qui considerant delectationem momenta-
quod fdium cum Deo communem ha- neam, et non poenam aeternam, quee inde
beant, ut qui est fdius eorum secundum sequitur. Gregorius « Momentaneum :

carnem, sit Dei fdius per gratiam. Au- est quod delectat, ffiternum autem quod
gustinus « Bonum prohs est, ut qui ge-
: cruciat; » Isa. Propterca captivus
v :

niti sunt filii saeculi, generentur filii lu- ductus cst populus meus, quia non habuit
cis. » Plus debent amarc in filiis quod scientiam. Multum damnosa est negli-
suntfiliiDei, quamquod suntfdii eorum, gentia circa cruditionem liliorum bona :

et quod boni sint, quam quod sunt. Non enim quae non agnoscuntur, non deside-
606 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V.

raiitur, non quceruntur, non obtinentur; mus non solum stultus vel stultior
est; :

e contrario vero si agnoscantur, deside- multoties enim babebunt vanas occupa-

rantur, quaeruntur et obtinentur. Magna tiones, si non habeaut salubres. Pra^ter-
bona, scilicet gratiae vel gloris, aduKis a ea, cum spiritus rationalis nobilis sit, et
Deo vix danlur, nisi multum desideren- ad delitias creatus, non potest esse sine
tur. Augustinus : « Servat tibi Deus delitiis, et si non babeat spirituales, vo-
quod non vult cito dare, ut magna dis- let habere carnales ideo necessarium :

cas magne desiderare. » Multum fruc- est ei solatium sapientiae, de quo legitur,
tuosa est diligentia patris circa custodiani Sap. VIII Intrans in domum meam, con-
:

et eruditionem filiorum vivens enim et : quicscam cum iUa non cnim habct ama- :

moriens in filio docto Itetatur immo , ritucUnem conversatio iUius, neque tcsdium
morluus quodammodo in ipso vivit. convictus iUius, sed Ixtitiam et gaudium.
Prover. xxxni Qni sapicntcm gejuiit,
:

Ixtabitur in dulor vero patris /i/ius

illo :

stultus. Ib. XXIX, et Eccles. xxx, dicitur CAPUT IV.

de docente filium in vita sua. Vidit et
Igetatus cst in illo, in ohitu suo non cst Quod puei'iUs xtas optima est eruditioni et
contristatus, ncc confusus curain inimi- nurrum i)iformationi.
cis :rcUquit enim dcfcnsorem domus
contra inimicos, ct amicis rcddcntem rjra- Cum, juxta verbum Salomonis, omni
tiam. Ibid. Mortuus cst patcr, et (/uasi
: negotio tempus sit ct opportunitas, tcm-
mortuus non est, similnn cnim rcUquit pus in quo iicri potest, et opportunitas
post se. Ncgligentia ista multum est in quo melius fit, eligendum est tempus
exosa Deo, ut patet in Ileli I Reg. iii : opportunum filiis erudiendis et infor-
Suscitabo advcrsum Ueli omina qucc lo- mandis in moril)us. Pucrilis vcroa^tas ad
quutus sum super domum cjus, eo quud boc cst o|)portuni()r, ut patct cx muUis
novcrat indi(/ne aqere filios suos, ct non scripturis, et adstrui potcst variis exem-
corripuit eos. Ibid. iv Morlui siuit in : plis. Legitur, Eccl. vi FiUi, a juventutc :

bello duo filii cjus, ct ipse cccidit dc scUa tua c.rcipe doctrimim, ct usquc ad canos
rctro, et fraclis cervicibus cipiravit. invcnics sa/jicutiam. Libcntcr ct cito in-
tcndcndum est sapicntia^, et quia in brcvi
homo ibi proficit, et toto tempore vita?
CAPUT III. siK'eus(iuc (>tiam ad canos ad proficion-
dum ibi iuvonif. Eccl. vi /;/ opcrc ipsius :

Quod principes de hac cruditione dcbcnt c.rif/uam UUxmUiis, et cito cdes de gencra-
cssc soUicili. /io/iibus, idestdc friiclibus illius. Ibid. vii,
dicitur dc fdiis Ciirva iUos a pueritia
:

Debent principcs magis esse soUicili coriim. Ilcm xxx Curva ccrvicem ejus iji
:

de filiorum oruditionc, (]uia sapieiitia co- juventute, et tujulc latera ejus dum infans
rum poterit pluribus ulilis esso qui ba- csf, ne fortc indurct, ct non credat tibi.

bcbunt sc ct p()i)uluin roficrc. Sapicns : (Juiiitillianus J\tAi\s bominis tunc

: ((

« Ncmincm magis i^rincipcm (lcccl quam inaximi! formanda cst cum simulaiuli
mcliora vcl j)lura nosccrc, cujus doclrina ncscia cst, ac pijocipicntibus facilius cc-
poterit omnibus subjcctis prodcsse. » Dc dit frangitur cnim citius quam corrigas
:

liac matcria ic(]uirc priino lib. c. ii. Sa- qui in pravum duravorit. » Joan. ult.,
pientia', studiuin princii^i est valdc ne- monct bis Dominus ad pascondum agnos,
cessarium ad vitaiKiinn otii pcriculnm, et scmol monons ad pasccndum ovcs, in-
variarum occupationum, ct babcndum nnoiis innltum cssc intendcndum juvc-
lionestum solatium. (lum magnatcs labori nuin oruditioni, ct morum iiiformationi.
corporali non intcndant ut ciMcri bomi- Facilius improssioncm rccipit mollis ccra,
ncs, neccssaria cst eis liltcrarum occupa- et facilins iiironualur in l)Oiiis moribus
tio, sine qua frcqucnter eriint otiosi : a'tas tenera. Flexibilior csl virgula trabc,
quod cst valde pcriculosum MiiUam i-nim : et dirigi potost. In Juv(Miluto bnila
maUtiam docuit otiositas^ Kcclcs. xxxiii. doccntur, domaufur, et domosticautur.
SciHM-a (llium siiu^ littcrismors cst »
: (( : Tliroii. linuinn ext viro cinn portavc-
111 :

Prov. xu Qui scctatur otUim, stuUissi-

: rit jiigum ah adolcsccnlia sua.
 :

OPUSCULUM xxxvir. 607

sua moritur, qui in fine vitae sua3 poeni-

tet. Aug-ustinus : (( Si quis positus in ul-
CAPUT V. tima necessitate voluerit accipere poeni-
tentiam, et accipit, et hinc vadit, fateor
Quod midta bona scqiiuntur ex hoc quod vobis, iion ei negamus quod petit, sed
aliquis ab adolcscentia portat juguni quod secure cxeat, non pra^sumimus :

Bomini. poenitentiam possumus dare, securitateiu

vero non. » Qui ab adolescentia Domino
Ilis jugum Domini ab adolescentia
qui servierunt, securi de salutc sua decedunt
multa bona proveniunt, de qui-
tcjllunt, quod non est modicum bonum. Grego-
bus septem ponere sufficiat. Primum est rius :Initium retributionis est iii abitu
((

quod bonitas profundius infigitur, cum securitas meulis. » Quintum est majori-
inveniat subjectum magis tenerum. Phi- tas pramii. Ilabet Deus uiide melius re-
losophus Sapiunt vasa quicquid pri-
: (( muneret eos qui diutius sibi servieruntj
mum acceperint. » Poeta : ct licet salveturqui tarde convertitur, si
convertitur vere, tamen in domo Patris
Quo semel est imbuta recens servabit odorem coelestis mansiones multffi sunt. Sextum
Testa diu. estevitatio, vel minoratio cruciatus pur-
gatorii ; iicet ille salvetur qui vere in se-
Secundum est quod servitium Deo in nectute ad Dominum convertitur, tamen
adolescentia exhibitum g-ratius est illi salvus erit quasi per ignem, I Cor. iii.
(unde Joannem Evangelistam specialiter Gravius est multum ignis purgatorii. Au-
dilexit, quiaad ejus servitium adolescens gustinus Miro modo gravius est ignis
: ((

venit) quam illum qui in senectute hoc ille, licet non sit a^ternus exsuperat enim :

facit adolescens enim offert Deo de me-

: omnem poeiiam, quam aliquis in hoc
liori vitaj sua3, de flore, de vigore suo, mundo perpessus est. »
senex vero de fa^ce ideo timere debet ne:

de faece inferni bibat, secundum illud

Psal. Lxxiv Fsex ejus non est exirianita,
: CAPUT YI.
bibent omnes peccatores terrse. Adolescens
offert ei similam mundissimam, senex Quod multa mala seciuuntur ex hoc quod
vero offert ei furfur. Ipsi senes ofTerunt aliquis ab adolescentia portat jugum
ei spicas corrosas cum Cain venientes ad diaboli.
Dei servitium in senectute ; diabolo et
mundo, tamquam dominis quod pulchrius E contrario illi multiplex malum eve-
est et melius de vita sua primo offerunt, nit, qui jugum diaboli ab adolescentia
reliquias vero, et id de quo mundus non sua portaverit primum est quod obsta-
:

curat, Deo dare volunt, cum tamen electa culum secunduin quod
gratise recipit :

velit Deus sibi ofTerri. Num. xvin Omnia : naturalia bona amittit vel consumit , :

quae offertis ex decimis, ct in donaria Do- tertium amissio opportuni temporis :

mini separabitis, optima et electa cuncta quartummalumest prava consuetudinis.

erunt. Eccl. xiv Dignas Deo offer obla-
: Qui in adolescentia sua male agit, in terra
tioncs. OfTerenti quod deterius est, dici- spiiias serit, quam spinis purgare debuit,
tur Malach. i Offer illud duci tuo^sipla-
: spinas, inquam, vitiorum; ligna madefa-
cuerit, ac susceperit faciem tuam. Ibid. : cit, quai accendere intendit. Cum aqua
Maledictus qui habet masculum in grege, igni contraria, difficile ignem ligna vel
sit
et votum facicns offert Dco debile, quia candelae suscipiunt, quffi habent aquam,
rex magnus est etc. Tertium est, jucunda aqua enim resistit; sic malitia si priirio
facilitas assuefactionem sequens. Sap. i adolescentem occupaverit, bonitati resis-
Optima forma vivendi assumenda est, tit. Non est ponendaprimo immunditia in
quam jucundam reddet assuetudo. Quar- vase, in quo debet quis pretiosum liquo-
tum est, securitas in vita
et in morte rem ponere. Non est verisimile quod Deus
quod non est bonum modicum. Proverb. in vase sordido, ubi immunditia diu fuit,
XXV Secura mens qiiasi juge convivium.
: balsamum gratia? suse adeo libenter po-
De securitate in vita dicit Seneca Pul- : (( nere vase in quo immun-
velit, sicut in
chrum est ante mortem consummare ditia nunquam Ilabentpueri virtutes
fuit.
vitam, deindc expectare secure reliquam naturales, scilicet virginitatem, innocen-
temporis partem. » Incertus de salute tiam, humilitatem, propter quas talium
 !

608 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIBER V.

dicitur esse regnum coelorum. Mattli. xvi, Lazari, quo figuratus est qui assuetus est
illorum scilicet qui habeiit per gratiam, peccatis, Dominus fremuit, lacrymatus
quffi parvuli per naturam. Luc. xviii : est, clamavit quia difficile surgit quem
:

Qiiicumque non reccperit regnmn Dei' ut moles malx consuetudinis premit, ut dici-
puer, non intrabit in illud. Facilius boiiis tiir super Joan. xi. Consuetudo mala est
terrenis ditari potest, qiii liabet multa velut languor iuveteratus, qui difflcilecu-
bona a parentibus sibi dimissa, quam qui ratur. EccL x Languor proUxior gravat
:

nulla habet. Hae virtutes naturales pec- medicum; Ibid. xvm : Ante languorem
cando amittuntur, vires etiam naturales adhibe medicinam. Seneca « Minus ne- :

peccato corrumpuntur peccatum enim : gotii habet medicus, si ad recens vitium

ignis est usque ad consumptionem de- adliibetur. » Sequiintur tencri et rudes
vorans, et omnia eradicans germina. Job recta monstrantem. Non potiierunt disci-
XXXI Magnum est damnum amissio tcm-
: puli expellerc malignum spiritum a quo-
poris. Tempus enim est res valde pretiosa. dani, iu quo ferat ab infantia Matth. ix.
Bernardus « Niliil pretiosius est tem-
: Basilius Sicut noii potest quis dedis-
: (c

pore sed, heu, ab homine iiihil vilius

: cere linguam matcrnam, sic vix peccati
reputatur. » Ilffic pretiositas ex lioc appa- longam consuetudincm. » Consuetudo
ret quod hora una modica ciim Dei adju- malaestsicut giitta qiue subintravit ossa,
torio potcst aliquis a dcl)ito moitis a'tenia' qua> vix expellitiir Job xx Ossa cjus re- :

libcrari, gratiam acquirere, ct rcgnum p/iebuntur vitiis adolescentix. Difflcile tra-

cadorum promereri propter hoc tempus : bniitur ad salutem, qui vi consuetudinis
diligenter esset servan(him. Kccl. xiv : trahuntur ad damnationem. Prov. xxiv :

Fi/i, C07iscrva tempus ; Ibid. xxiv Parti-
cula dici bonx no)i te prxtereat. Maximc
vero servandum est tempus opporlunum
negotio maxime necessario, scilicet ne-
gotio salutis. U quantum gaudereut qui
: Eos,qui trahu/ttur ad intcritum, libera/'e
non cesses. Sicut difticile est retinere
e(|uum, qui inchoavif cursuin suum, sic
difticile est eum corrigere qui assuetus
cst nialis. Jcrem. VIII Xullus cst qui agat :

in inferno sunt, si una hora temporis eis
coucederetur, in qua Dci gratiam acciui-
rerent, a del)ito mortis n'terna' liberaren-
tnr, et regnum co'luruin proineierentur
Malum pravai consueludinis multuni ti-
poenitc/itiam super peccato suo dicens, quid
feci? Sed omnes conversi sunt ad cu/^sum
suuo), quasi equus c?//)> impct)i radens ad
jjrwliu//). Negligcntiam addiscendi iu ado-
lescentia sequitur verecundia. Seneca :

mendum est, quia non est modicum : « Turpis et ridiculosa res est elementa-

consnctndo enim mala est quasi catena riiis scnex. juveni parendum, seni verten-
ferrea qua aliipiis ligalur, et ligatus a duiii, Eccles. XXV
)) Qux i/i juventute :

diabolo tenetur. Augustinus in libro Con- tua non cong/'egasti, quomodo inve/iies in
fess. : « Suspirabam ligatus noii ferro senectute tua? Negligentiam addiscendi
aliciio, sed mea ferrea voluntate. Yelle iinpr()[icrat Apostohis (|uil)usdam Juda'is,
mcum tenebat inimicus; et inde mibi ca- lk'b. V, dicensCu//ideberetisesse magis-
:

teiiam fecerat,et constrinxeratmc.cpiippe trisecu/idum tempus, rursum indigetis ut

ex voluntate perversa cst facta libido, et doceamini qux si/it ele/ne/ita exordii ser-
diim consuetudininon resistitur, facta cst mo/iimi Dei.
nccessitas. » Prov. v /ni(juitatcs sux :

capiunt iynpium, et funihus pcccatorum

suorum guisf/ue constj'ingitur. hoc ser- I)e CAPUT VII.
vit dial)olo (pii peccat quod opere suo
malo se ligat, ct ligatum tradit se diabolo Quod ncgligc/is in adolesce/itia sua infor-
cruciandnm. Difficile consuetiido mala //u/tio/ic))i i)i ))io)'ibus valde est culpa-
relinquitur, cum sit quasi natura. bilis.'

Natiiiam expellas furca, tamen uscjuc recurrct. Qui in adolcsccntia informationem in

Prov. XXII Proverbium est
: Adolescens
juxta viam suam, etiam cum senuerit,/um
rcccdet ab ea. Jerem. xiii Si mutare j)o-
test /Etliiops pellem suam, et pardus va-
bonis moribus uegligit, male se habef ad
: Deum, malc se habet ad Angclum sibi a
Deo ad ciistodiam dcpntatum, et male ad
: scipsum. Ad Dcum, cum Dcus ipsum sibi
habitalioncm facere cupiaf ipse vero dia- ,

rietatem suam, et vos poteritis bencfaccre, boli habitafio esse pra^elegit. Apoc. vii ;

cum didiceritis inalum. In rcsiiscitalione Ego sto adostium, etpulso, si quis audieril

vocem meam, et apenierit mihi jamiam,
intrabo etc. Proverb. viii Delicise rnex
csse cum filiis hominum. Item, Deus ab
eo pasci quaerit, ipse vero in esca ejus
fel apponit. Paseitur Deus puritate nos-
trorum operum. Cant. i Qui pascitur ifi-
: Secundum Augustinum « Deus promit-
ter lilia. Fel est amaritudo peccati. Item,
ipse bona quse a Deo recipit, Deo con-
tempto, in servitium inimici ejus expen-
dit. Ad Angelum male se habet, qui a
tempore nativitatis ejus custodiee inten-
dit, propter quam in hac valle miseriee
moram facit ipse vero consiliis et exhor-
; joris rei bonitas sit magis optanda, et
tationibus ejus non acquiescit, reveren-
tiam non exhibet, sed quod coram uno
gubernatore facere non auderet, coram
Angelo facere audet. Bernardus « In
quovis diversorio, in quovis angulo, re-
verentiam exhibe Angelo tuo, nec audeas
ipso praesente quod me praesente non au-
deres. » Ad seipsum male se habet, quo-
niam plus vult esse malum quam bonum,
diaboli servum quam Dei fihum, in statu
latronis quam in statu regis. Qui in mor-
tah est, in statu latronis est, infernaU
patibulo adjudicatus qui habet gratiam,
;
in statu regio est ad regnum cceleste
inunctus.
CAPUT VIII . titur impius, ut moriens obUviscatur sui,
De repromissione neqjiissima
neglicjentise causa existit.
Item notandum quod vitse longae repro-
missio multoties est causa quod adoles-
cens non serviat Deo. Eccles. xxix Re-
promissio nequissima m.ultosperdidit. Haec
repromissio est nequam, quia repromit-
tens sibi usurpat quod est Dei, scihcet
disponere de tempore futuro. Act. i Non
est vestrum nosse tempora, vel momenta,
quse Pater posuit in suapotestate. Bernar-
dus « Quid de futuro, miser, temerarie
:
pr^sumis, tamquam Pater tempora et
momenta in tua, et non magis sua ,po-
suerit potestate ? » Nequior est quia
cum tempus a Patre
infiniti valoris sibi
ccelesti concessum fatue expenderit in
contumeham Dei, damnum cui et scanda-
lum proximi, tamen praisumit quod Deus
multum temporis ei daturus sit. Nequis-
sima vero est quia tempus dandum in
: suis quam alienis. NU magnificum doce-
Patris contumeha expendere proponit.
Tahs fatuissime agit, cum hora morUs
incerta sit. Matth. xxiv Veniet Domi-:
nus servi illius in die qua non sperat
XXVIL
;
OPUSCULUM XXXVII. 609
Luc. xii Qua hora non putatis, filius
:
: hominis veniet ; EccL ix Nescit homo :
/zVie/?^ 5i«<m. Pluresmoriuntur ante senec-
tutem, quam senes plures pelles agno-
;
rum feruntur ad forum, quam ovium.
:
tit poenitenti peccatorum remissionem,
sed nulli promittit crastinum diem. »
Seneca : « Juvenes mortem habent a
tergo, senes ante oculos non minns ti- :
mendus est hostis qui est a tergo, quam
qui est ante oculos. » Pra^terea cum ma-
pravitas magis timenda, si certum essct
quod vita futura esset longa, magis es-
setprovidendumquodessetbona. Augus-
: tinus « Quid differs in crastinum, vita
:
longa erit, ipsa longa bona sit si longa :
erit, mehusbona erit. » Infinitos diabolus
hoc mendacio duxitininfernum promit- :
tebat enim quod in matura «tate Deo ser-
virent, et ipsi sperabant se aliquando Deo
servituros,nuncsunt ininfernonunquam
pcenitentiam facturi. Vae ilhs qui adhuc
patrimendacii tale mendacium dicenti,
credunt.QuiDeumcontemnitinjuventute,
multum potest timere ne ipse contemna-
tur a Deo in senectute. Isa. xxxiii Vse qui :
spernis, nonne etipse sperneris ? Augusti-
nus Hac justa animadversione percu-
: <(
quidum viveret, obhtus estDei. » Multum
qux hujus timerepotest qui tanto tempore indignum
se fecit Dei adjutorio, sine quobonam vi-
tam inchoare non potest. Prov. i Quia :
vocavi, et renuistis, ego quoque in interitu
vestro ridebo.
:
CAPUT IX.
: De his qux requirenda
swit in electione
magistri disponentia adhoc ut benedo-
ceat.
In magistro qui elegitur, quinque sunt
requirenda, scihcet mens ingeniosa, vita
: honesta, humilisscientia, eloquentia, do-
cendi peritia. Mens ingeniosa, ut inter ea
qua? doceri possunt, sciatehgere mehora,
nec totum ex alienis scriptis accipiat, sed
ahqua inveniat. Sapiens « lUum eru- :
ditorem elige, quem magis mireris in
bit, qui a se nU didicU, falsoque magistri
nuncupantur auditurumnarratores, ac sic
audiendi sunt ut quirecensent rumores. »
Requirendaestvitahonesta quia« Turpe ;
39
GIO DE ERUDIT. PRINCIFUM LIR. V.

cst doctoricum culpa redarguit ipsum. » fontes tui foras. Requirenda est humilis
Sunt c]ui in discipulis suis puniunt quod sapientia. Poeta :

ipsi faciunt, super quo conqueritur Au-

gustinus de magistris suis io libro Cqh- Quod temere novit, nemo docere potest.

fessionum dicens « In scholam datus :

sum ut litteras discerem, ludere delecta- Hieronymus : « Multo tempore disce

bar, et in nos vindicabatur ab his qui ta- quod doceas. super Eccles. » Ideni :

lia agebant sed majorum nugae negotia

: « Pythagoricorurn discipUna fuit tacere

vocantur, puerorum autem cum sint, a per quinquennium, et postea eruditoslo-

majoribus puniuntur. » Multum juvat qui : » Eccl. xviii : Antequam loquaris,
vila honesta doctriuam. Seneca : « Plus discc.\\i'\(\.yLwu: Auditacens,etpro reve-
viva vox tibi et convictus, quam oratio rentia accedet tihi gratia Prov. xviii : :

proderit. Homines amplius oculis, quam Qui rcspondet prius quam audiat,stultum
auribus credunt. Longum est iter per se esse demonst?'at. Socrates cuidam in-
prffcepta, breve et efficax per exempla. » terroganti quomodo posset optime dis-
Idem « Illum elige auditorem, quemma-
: cere. Si nil, inquit, dixeris, nisi quod
gis imiteris cum videris, quam audie- l)ene sciveris. Humilis debet esse scien-
ris, » Verecundum est magistro bene do- tia : illa enim quae
non est pura, inflat,
cere, etmale vivere : quasienimhicernam nec vera scientia habet enim multos :

defert ante se, qua immunditkim suam errores adnexos, quia superbia meretur
aliis ostendit. Prov. vi Mandata lucerna : illudi, utait Augustinus, sed scientia hu-
est, et lex est lux. Litteras propriae dam- mihs vera est. Prov. xi Vbi humililas, :

nationis publicat. Rom. ii : Inquo a{iwn ibi sapientia. Superbus multa credit scire
judicas , teipsum co?idemnas. In lil)ro quae nescit. Cor. viii Si quis existityiat
1 :

Prosperi Hene loqui, et male vivere,

: « se aliquid scire, ?iondu??i cofjnovit que??i-
nil aliud est quam se sua voce damnare, admodum oporteat eum scire. Scientia iu-
seipsum confundere. » Ilieronymus : flans, scientia est diabolica, a qua etiam
« i\on confunilant opera tua scrmoncm daemones nominantur. Daemon enim
tuum » Eccles. xxix Co?i/irma verbum,
; : sciens interpretatur. Jac. iii : No?i est isla
et fideliter aqe cu??i illo. Ronum opus sapie?itiadesursu??idesce?ide?is,sedte?'?'e?ia,
verbum confhmat, malum vero illud in- diabolica. Qui de magnitudine
a?ii??uiiis,

firmat. Vitamala suspectam rcddit doctri- scientia' innatur et gloriatur, fatuissime

nam. Quis credat dicenti sibi cibum ali- agit, ciim glorietur de hoc quo est ma-
quemessevenenatum, sieovidenteipsum gnus da^mon, sive sciens. Eloquentia
sumat ? Delectatio prohibita est quasi requirendaest,unde dicitur in/*/-o/. ^^e^:
vencnata. Ouis crcdat alicui asserenti « Sapientia sine eloquentia pro- parum
viani aliquam latronil)Usplenam,et trans- dest. » Cicer « Nihil est quod male nar-
:

eunles pcr eam spoliandos esse et jugu- rando non possit depravari. » Jnvat ad
landos, si, post illam assertionem, viam cloquentiam natura, conscientia, ct ges-
illam sibi cligat? Sicut excm[)lum boni tus. Natura, (juia, sicut dicit Sapiens :

opcrisplusa-dilicatquamsermo, sicexem- « Philosophia simulari polest, sed elo-

pium mali operis magis corrumpit . quentia nonpotest. » Conscientia quia, :

ilieronymus « Proclivis est malorum : sicut dicitur Eccles. vi : Lmqua eucha-

aemulalio unde gra-ca historia narrat
: ris, idcst grata, i?i bo?io homine abitnda-
Alexandrum orbis dominatorem Lconidis bit. Seneca « Oratorem te puta, si tibi
:

pedagogi sui non potuisse vitiis carcre ipsi ante omnes quod oportet persuase-
in incessu et moribus, quibus adhuc par- ris. » Sapiens « Melius aliis suadebit, :

vulus infectus fuerat. » Indignum est qui prius sibi suascrit. » (icstus, uiule
cadestem doctrinam csse in vase im- Sapicns Eloqucntiie ornamenta in pro-
:

mundo. In Psal. xux, peccalori dixit nuntiatione apta, in convenienti corpo-

Deus Quare tu e?iarras Justitias meas?
: ris motu consistit. » Simplex debet csse
Parum proficit ejus doctrina, cui rcpu- eloqucutia. Scncca « Orafio, qua^ ve- :

gnat vita. Auguslinus in libro /)6v/oc//-///.7 ritati dat opcram, incomposita esse de-
christiatia : « Non obedienter auditur qui hct, et simplex. » Item u Oralio qua? in :

scipsumnonaudit. » (iregorius uiMoraL: sanandis mentibus adhibetur, descendero

« Cum imperio docetur, cum prius agilur in nos dcbet. » Item « Afue artcs ad :

quod dicifur. » Prov. v /iibe aquatn dc : ingcnium iiortinent, hic animi ncgotium
cistcrtia tua : et subditur Et derivc?itur : agifur non quau-it icgcr medicum elo-
:
 ;

OPUSCULUM XXXYII. 611

quentem, non erit quare gratuletur, si auditori. Valet etiam ad idem varietatis.
inciderit in medicum disertum, » Augus- In ipsa Rhetorica « Narrationemmagno-
:

tinus in lib.De doctrina chr. : « Quid pere varie oportet narrari, quoniam in
prodest clavis aurea, si aperire quod vo- omnibus rebus similitudo mater est sa-
lumus uon potest? et quid obest iignea, tietatis. » Sapiens « Hoc nobis saepe :

si potest quando nil quai^rimus nisi pa- accidit, ut cum optimis satiati sumus,
tere qnod clausumest? » Peritia docendi varictas tamen nobis ex vilioribus grata
requirenda est, ad quam quinque perti- sit. » Item Sapiens : « Gaudet natura va-
nent, scilicet apertio, brevitas, utilitas, rietate. » Maturitas, idest mediocritas in-
suavitas et maturitas. Aperta debet esse ter velocitatem et tarditatem, laudabilis
doctrina ut ab omnibus intelligatur. In est in doctrina. Seneca : « Inopia verbo-
lib. Prosperi De vita contemplativa, dici- rum et exilitas minus intentum faciunt
tur : « Tam apertus debet esse sermo do- auditorem interruptai taidio tarditatis :

centis, ut ab intelligentia sua uullos, facilius tamen iucidet qui expectatur,

quamvis imperitos, excludat. » Utendum quam qui praetervolat. » Idem « Philo-
:

est plano sermone ut nummis, ubi est sophi pronuntiatio, sicut vita, debetessc
publica forma, usitatis tutius utimur. composita. Nihil oidinatum estquodprae-
Prov. XXIX ; Doctrina prudentiim facibs cipitatur et properat, aeque stillare eum
Eccle. IV Ne abscondas sapientiam tuani
: volo et currere. » Idem « Dicendi cele- :

in decore ejus. Ad hoc quod doctrina sit ritas philosophiae non satis decora est,
manifesta, multum valent exempla. Sa- quaepouere debetverba, non projicere. »

piens :Lucidissimum genus docendi

« Tertio debet doctor in doctrina intendere,
est exemplorum subditio » et hoc mul- : scilicet ut instruat, placeat, et ad bonum
tum est utile minus capacibus. Sapiens : moneat. Augustinus in lib. De doct.
« Pars, est prima prudentise ipsum, cui christ. : « Dixit quidam eloquens, et ve-
praecepturus es, parem existimare » : rum debere dicere eloquentem,
dixit, ita
Matth. XXV Unicuique secundum suam
: ut doceat, ut delectet, ut flectat; docere
mrtutem. De hisqui simplicibus ingerunt necessitatis est, delectare suavitatis, flec-
subtilia, dicitur Isa. xix Vonfundentur : terevictoriae. Docendi necessitas inrebus
qui operabantur linum, plectentes et re- est constituta, reliqua duo in mundo quo
texentes subtilia. Laudabilis est brevitas dicimus. Qui dicit, quamdiu non intelli-
in docente si sit moderata. Ilieronymus gitur, non se existimet dixisse quod vult
Supra Gegem.: « Nimia prolixitas onerat ei, quem vult docere si vero intelligitur,
;

sensus legentium, et immoderata brevitas quocunque modo dixerit, dixit. Quod, si

praescindit studiorum desiderium. » Est delectare vult eum cui dixit, aut flectere,
autem brevitas, ut dicitur in ipsa Rheto- interest quomodo dicat. Sicut est autem,
rica, cum nullum nisi necessarium assu- ut teneatur ad audiendum, delectandus
mitur verbum unde bene, Eccl. xxi
: : auditor, ita flectendus, ut moveatur ad
Verba sapientum statera ponderabuntur. agendum et sicut delectatur, si suaviter
:

Augustinus in lib. De doct. christ.: « Si- loquaris, ita flectetur, si amet quod pol-
cut ingratus est qui incognita obnubilat, liceris, timeat quod miuaris, oderit quod
sic onerosus est qui cognita inculcat. » arguis. » Item Augustinus ineod.: « Quis
Poeta : audeat dicere adversus mendacium, in
defensoribus suis inermem debere con-
Omne supervacuum pleno de pectore manat. sistere veritatem, ut scilicet illi qui res
falsas persuadere conantur, noverint au-
Utilitas requiritur in doctrina. Isa. ditorem vel benevolum, vel intentum,
xLviii : Ego Deus tuus docens te utilia. vel docilem praemio facere, isti autem
Seneca : « Non multis opus est, sed effi- non noverint ? IUi falsa aperte, breviter,
cacibus. Suavitas laudabilis est in doc-
» verisimiliter, isti et vera sic narrent, ut
trina. Eccl. xl Tibise et spalterium sua-
: audire taedeat, intelligere nonpateat, cre-
vem faciunt melodiam, et super utramque dere postremo non libeat ? Illi fallacibus
lingua suavis. Ad suavitatem juvat elo- argumentis veritatem oppugnent, asse-
quentia, valet etiam ad eam doctorumbo- rant falsitatem isti nec vera defendere,
:

nitas vel utilitas. Prov. xiu Doctrina : ncc falsa valcant refutare. »
boiia dabit gratiam, supple ipsi doctori et :
 ;: ;
;:
:

612 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V.

sidera vias ejus et disce sapientiam. De

vif io gulae idem patet Ilieronymus « Yen- :

CAPUT X. ter pinguis non gignit tenuem sensum. »

Excessum potus sequuntur fumo-
cibi et
De /lis quse disponunt ad hoc quod aliquis sitates, quaelucem sapientiae impediunt.
bene addiscat. De ebrietate hoc planum est, quae homi-
nem quasi insanum reddit. Oseae v
Dicto de his qiia^ disponunt ad boc Ccepcrunt furere pjrincipes a vino Seneca ;

quod aliquis laudaljiliter doceatur, vel (( Nihil aliud est ebriefas, quam volunt-a-
doceat, dicendum est de his quaj dispo- riainsania; » Bernardus Yinum mo-
: ((

nunt ad hoc quod aliquis bene addiscat; dice sumpfum, intellecfui videtur acumen
inter quae bene juvat quod volens addis- inferre non modice vero potafum, ratio-
:

ccre bene vivat. Auguslinus « Errat : n(nTi perfurbat, intellectum hebefat, me-
quisquis veritatem se cognoscere posse moriam enervat. » De luxuriaidem patet,
putat, si adhuc nequiter vivat; « Eccl. i: quae hominem mulfum carnalem efficit
/'///, concupisccns sapicntiam, scrva jus- ha^cSalomoncm infatuavit. Fornicatio est
titiam et Dominus prxbebit tibi eam unumeorum qux cor auferunt, idest sen-
Ibid. xxvn Volatilia ad sibi similia con-
: sum, Osea u. Amans aliquam fatuo amo-
veniunt, et vcritas ad eos qrd opcrantur re, credit eam esse pulchram, quam om-
eam, revcrtetur. (jui male vivunt, quasi nes sciunt esse furpcm. De vitio cu-
alii

spurcilia manuum suarum, lumen divi- pidifafis et avaritia? patet idem. Cupidi
nai sa[iientia! a se repellunt. Susceptio- enim et avari habent oculos velatos sol-
nem sapientia^ impediunt vitia, sicut os- licitudine fomporalium. Exca-cafus est
tendi potest discurrendo per oa. Impedit Tobias calidis stercoribus hirundinis :

hoc superbia unde Augustinus in lib.

: sic ardens amor ad temporalia, quae
Confess. loquens Deo de se, secundum Apostolus arbitrafus est ut stercora,
pristiiuim statum « Tumore meo sepai-a-
: oculos cordis exciocat. Augusfinus iu
har a te, et acies mea inflata non sinel)at lib. Cojifess.,loquons Deo Spargis : <(

ine videre verum; » (Iregorius de super- po'naIes caecitafes supcr illicitas cupidita-
bis : Tanto a longe a luce Dei sunt,
« tcs. » Secundo.multum valet ad hoc quod
quauto apud se humiles non sunt; » Bcr- arK[uis bene addiscat, ut orafione lecfio-
nanhis ((Su[)crbooculo veritas nouvide-
: nom, vel sfudium, pr*vcniat, Cum sa-
lur sicut [ atet. » De invidia dicitur, pientia donum Doi sit, non debet aliquis
Sap. VI : Cum invidia tabesccnte iter attonfare violentia studii, Deo irrequisito,
non luibebo ,
quoniam talis homo non cam acquircrc. Jac. Si quis i?uli(jct i :

erit particcps sapicntia'. Invidi sunt ut sapientia, postulct eam a Dco Augusti- ;

noctua\ lucom bonorum operum odien- nus : Oratione melius solvunfur dubia
((

ies, et tcnebrosa opera amantes Job v quam inquisifione alia. » Tcrlio, immili-
Per dicm incurrent tenehras. (.)[)era bona fas. Matth. xi Hcvelasti ea parvulis
:

proximi sunt ut candeke lucem boni Psal. cviii Dcclaratio scr?notiu?7i tuorum
:

cxem[)li nobis ministrantes sed invidi : illumitmt, ct ititcllcctum datparvulis. Spe-

candelis istis oculos sibi cruunt. De ira cialifer bumilitas necessaria est volenfi
dicit Sapiens « Impedit ira animum, uo
: addisccre Scripturam sacram proptcr hu-
[)Ossit cernere verum » in Psalm. xvn ; : milom modum lofiucudi ([uom habcf, qui
Supcrcccidit if/nis, ignis, inquam, ira' ct : a su[)orl)is oontoinnitur. Augustinus :

7wn viderunt solem. Ira ita cxca^cat, sicut (( Scriptura sacra invitat omncs humili
ursus dicitur exca^cari ad pelvim ardon- scrmonc. Idco (loquons do se secundirm
lcm. De odio [)atot quod Inmon sapiontia> sfatum anfe conv(>rsionom suam) « Yisa :

impedit. Bornardus: « Amor, vol (idium est iiiibi, iu([uit, Scripfura sacra indigna
veritatis nescit judicium. » De pigrilia quam TuHianae dignitati compararom.
idem i^atet quod hominom dormire facit, Tumor ouim moiis rofugiobat modum
ot ([uasi oculos oi claudif. Provorb. xix : ojus; )) Idom : (( Mira [^rofundifas oloqiiio-
Vi(p'cdo immittil soporcm: Ibid. xxiv rum quoruin anfo nos superh-
fuoiiiin,
['squequo, piger, do?-mies ? Pigrum mittit cios blandiens parvulis, sed mira pro-
Salomon ad formicam, a qua doceatiir, fiindifas, Dous meus. » Ad huinilitatom
ut, v(>rocundia falis magna' pigrifia», a volonf is addiscoro portinef ut igiiorantiain
sommo oxcitatus , sa|)ientiam discat. suam fatori noii orubescaf, ot ([uod nos-
Pro. VI : Vadc pi(jcr, ad formicam et con- cil, humihter quairat. Augustinus : (( Non
 : » :

OPUSCULUM XXXVII. 613

est erubescencUim homini conriteri se qui prius totas legerit, notasque habue-
nescire quodnescit, ne dum se scire men- rit, et si nondum intellectu, jam tamen
titur, nunquam scire mereatur » Idem ; lectione dumtaxat eas quae vocantur Ca-
(( Nulla res magis memoriae mandanda nonicae : nam ceteras securius leget fide
est, quam illa verborum loquutionumque veritatis instructus. » Cavenda est nimia

genera quse ignoramus, ut cum peritior velocitas in transcurrendo animus enim :

occurrerit quwri possint. » Item, ut ab transcurrens non videt latentem senten-

omniparte addiscat. Sicut qui ab omnibus tiam. Sapiens : (( Nihil magnum non cito
accipiunt, fiunt ditiores, sic qui ab om- efflci voluit, praeposuitque cuilibet pul-
nibus addiscunt, fiunt sapientiores. Cle- cherrimo operi difficultatcm. » Cavenda

mens Papa :Nullus episcopus, propter

(( est curiositas, quae est non magnae utili-
opprobrium senectutis vel nobilitatem tati nimiam operam impendere. Seneca :

generis, a parvulis etiam, vel minimis (( Quid te quaestione quam

torques in iila

eruditis, inquirere negligat, si quid forte utilius est contempsisse quam solvere ? »
veritatis est, atque salutis » Seneca: ; Cavenda estinstabilitas in legendo. Sene-
(( Quid stultius est quam quae non didi- ca Yide ne lectio actorum et omnis
: ((

ceris, nolle etiam a malis addiscere? » generis voluminum habeat aliquid va-
Augustinus in lib. De doctrina christiana : cuum et instabile. » Cavenda est etiam
((Audiuntur utiliterqui utiliternon agunt, rixa, quae peritos in arte logicali multum
sua enim quaerere student, sed sua do- solet vexare; Augustinus : (( Cavenda est
cere non audent. Qui solum a bonis vo- rixandi libido, et puerilis quaedam osten-
lunt addiscere, similes sunt illis qui so- tatio adversarium decipiendi II Tim. ii ;

lum in scyphis argenteis vel aureis Noli verbis contendere Augustinus Ver- ; : ((

volunt bibere, nec tamen in saccis vel bis contendere est non curare quomodo
purpureis vel aliter pretiosis frumentum error veritate vincatur, sed quomodo tua
recipitur, quorum fames vel sitis mise- dictio dictioni alterius praeferatur. » Sep-
randa non est. » Quarto, valet ad hoc timus modus quantiim ad ordinem, af-
timor Dei. Prov. vi Timor Domini
: fectum, inlentionem. Hugo de Sancto
principium sajnentise. Timor addiscen- Victore Scholares nostri aut nesciunt,
: ((

tem declinare facit a malo scilicet ab er- aut nolunt modum congruum in addis-
rore, a discendi pra?sumptione, a sinistra ceiido,etidcircomuItosquideminvenimus
intentione, a negligenlia implendi quod studentes, paucos vero sapientes. » Oc-
addiscitur. Eccles. vii : Qui timet Deum, tcwo, instantia studii. Sapiens Artium : ((

nihil negligit. Si addiscenti desit timor mater est instantia, noverca eruditionis
Dei quod legit vel audit, ad alios refert, negligentia est; » Petrus in epistola Cle-
non vult secundum ea se dirigere, sed meutis Ignorantia est mater omnium
: ((

potius alios. Prudenti verbum Domini malorum, qua malitia et ignavia gigni-
lucerna est pedibus ejus non aliorum. tiir. » Nono, labor exercitii. Eccl. x Si :

Proverb. xv: Vir prudens dirigit gressus
suos et imprudens, neglectis propriis^ diri-
git alienos. » Quinto, mansuetudo, qua
auctoritati sacra? Scriptura? credatur. Au-
gustinus in lib. De doctrina christiana:
refusum fuerit ferrum, et nunc prius si
hebetatwn fucrit, multo labore exacuetur.
Ferrum vocatur humanum ingeniiim
quod ofium obtundit, denigrat, rubiginat
et consumit usus vero exacuit, dealbat,
:

((Mitescereopus estpietatis,neque contra- elimat et a corruptione rubiginis conscr-

dicere divinae Scripturae seu intellectae, vat. Hieronymus : (( Otio ingenium
seu non intellectae, sed cogitare potius et hebetatur, et desidia est quasi quaedam
credere id esse melius et verius quod ibi rubigo sapientiae. » Utilis etiam est addis-
scriptum est, etiam si lateat, quam id cendiim humilis collatio et pacifica dis-
quodpernosmetipsos sapere possumus. » putatio. Prov, xxiv: Ferrum ferro acuitur,
Sexto, diligentia quae est tamen in cor- et homo acuit faciem amici sui. Refert ta-
rectione librorum quam in indagatione meii in quibus doctrinis sensus discipu-
Scripturarum. De primo dicit Augustinus lorum exerceatur, et maxime puerorura.
in hb. De doctrina christiana : Codici- (( Non enim exercondi sunt in fabulis
bus emendandis primitusdebetinvigilare poeticiset luxuriosisfigmentis unde Va- :

solertia eorum, qui Scripturas noscere lerius Maximus refert quod Lacedaemonii
desiderant. » De secundo dicit idcm Au- libros Archeloci a civitate sua fecerunt
gustinus in eodcm libro Erit divinarum: (( exportari, eo quod parum verecundam ac
Scripturarum solertissimns indagator. nudicam arbitrarentur lectionem iiolue- :
 ::

614 DE ERUDIT. PRLNCIPUM LIB. V.

runt enim ea liberorum suorum animos pueri sunt informandi quia in puero est :

imbui, ne plus eorum moribus obesset, cPtas mollis et apta regi. Ostendeuda
quam ingeniis prodesset. Isidorus in lib. sunt ei Dei beneficia et mandata, juxta
Sent. « Ideo prohibetur christianis poe-
: iUud Deuter. vi Narrabis ea filiis tuis.
:

tarum figmenta legere, quia per oblecta-
menta fabuharum nimium mentem exci-
tant adincentiva hbidinum. » Augustinus
etiam, inlib. De conf., peccata sua conh-
Docuit Tobias fihum ab infantia timere
Deum, et recedereabomui peccato. Apos-
tolus ad hoc monens Eph. vi, sic loquitur
parentibus de fihis Educate eos in disci-
:

tens, iater aha de hac inordinatione sic plina et corrcptione Dommi ; Glossa « Dis- :

loquitur « Tenere tunc cogebar TEneae

: ciplina verborum. » Ad morum informa-
nescio cujus errores, obiitus errorum tionempertinetcoercitioamalo, et exhor-
meorum, et plorare Didonem mortuam, talioad bonum. Justitia correctoris sunt
quae se occidit ob amorem, cum interea increpationes et comminationes, virgae,
meipsum in his a te morientcm, non a te ferulai, quibus secundum Augustinum
amantem siccis oculismiscrrimusferrem. « imperitia debeUatur, et prava cupiditas
Quid enim miseriusmiserouonmiserante rofraMiatur. » Sensus et cogitatio /luniani
seipsum? » Decimo quod laborct ad- cordis malimi prona sunt ab adoles-
i/i

discens, ut quod addiscit, memoria? infi- Gen. x. Ideo in pueris huic pravi-
ce?itia,
gatur. Eccl. xxxv Sr/pientiam scrihe i/i
: tati occurrendum est, ne in actum exeal,
te/npnrc vacuitalis. Scriptura est durabile sed (Hvorsimode secundum puerorum di-
signum sapientiam scribit, qui eam
; versitatom. Aliqui enim sunt babiles ad
memoriai infigit « Non miuor est virtus
: suscipiendam discipliuam, quos non opor-
quam (lu.ererc, parta tueri. (^n'h\ prodest tot trahore, vel cogoro, sod sufficit eos
quod canis feram rapit, si eam statim di- ducore. Alios vero oportet trahere vel
miltit? Aqua de facili impressiones reci- cogere, et, si a principio profectus non
pit, sed hocinutile cst, quia eas non cus- apparet, non propter hocest diffidendum.
todit. Scriptor lentc scribit, tamon, quia Souoca « Initium eundi ad virtutes ar-
:

quod manet, in uno anno bi-

scriljitur, duum est: quouiam
lioc j^rimo imbeciliis
bham scriptam habet ad bene addiscen- et aegr* mentis est forinidare iuexperta :

dum, unde dispositus homo ante, si est itaque cogenda est ut incipiat, deiude
habeat bonum ingenium, et bonam mo- iion est acorba mediciiia, protinus enim
moriam. Ingonium sapiontiam invenit, delectat dum sanat; » I'rov. xix Erudi :

memoria vero ha^c desint,

custodit. Si /ilium tuum, ct ne despcrcs. Mu/tum po-
tarchtatem ingenii supplerc debet instan- testusus assiduus Philosophus; « l^siis :

tia studii dofectum vero momoria", cre-

: assidiius, uni roi doditus et ingenium ;

bra ruminatio et scriptura. Pariim pro- etartom siope vincit » Etlinicus: « xNihil
;

dest unum istorum, si dosit rehquum. assuetudine majus; » Hornardus Ad Eu-

Hieronymus « Divin* Scriptura^ somper
: gcnium Papam « Quid non mutat con-
:

in manibus et jugitor in monte volvan- suetudo? qiiid non usui cedat? Primo
tur; Idem Divinas Scripturas sa'pius
)) : aliquid vidobitur intolorabile, deiiule si
lege, immo nunquam sacra loctio de ma- assuescat, non adeo grave, postea vero
uibus tuis doponatur. » Undecimo quod leve, tandem etiam delectabile. » Praece-
ad doctorem suum so l)one haboat, fami- dere dobot discipliuam comininatio, si-
liaritatemcum eohal)on(lo,eum(hligendo, cut excommunicationom pra'ce>litadmo-
subjectum se ei exbibondo. Eccl. vii : nitio; ct aliquando utiliorest commiuatio
Si videris sensatum, evicjila adcum, ctgra- quam fiagellatio, quia pueri timidi sunt
dus ostiorum illius extcrat pcs tuus. Duo- ot ideo sola coinminali(>no a suis volup-
decimo, utde sapientia a Deo accepta non tatibus coercentur. Kruditor puerorum
sit ei ingratus, sed datorem suum glori- nobilium maguain sollicitudinom et dili-
ficot. Ecd. ult. Danti milii sapicntiam
: gentiam dcbet habere circa eorum infor-
dabo (jlorium. inatioiiem: confusio cst enim ei si indis-
ciplinato se habeant. Plutarchus philoso-
CAPUT XI. j)hus Trajani imperatoris instruclor iu
quodam libello quem ei scripsit, sic ait

Quomodo dilifjcnter pucri in bonis moribus « Modestiam tuam olim non appetoro prii;-
swit informnndi. cipatiim novi, quom tamon soiupor mo-
luiu ologaiitia luorori sliiduisti; (|iio qui-
Studiose et diligenler in bonis moribus dein tanto judicaris diguior, quanlo a

OPUSCULUM XXXVII.
crimine ambitionis judicaris remotior.
Itaque fortunai mese, et tuffi congratulor
virtuti, quod probemeruisti; alioquin me
(letrabentium linguis subjectum iri non
(lubito, cnm et ignaviam imperatoris Ro-
ma non lerat, et sermo publicus delicta
disoipulorum in praeceptores refundere
soleat. Sic Seneca Neronis sui merito de-
trahentium linguis carpitur: adolescen-
tium suorum temeritas in Ouintilianum
refunditur: et Socrates in pupillum suum
fuisse clementior criminatur. Tu vero
quoque quid vis, geres rectissime, si non
recesseris a te. Si primo te composueris
ad virtutem, recte tibi universa procedent.
Politicae constitutionismajores tibi vires
exsculpsi, cui si obtemperas, Pbitarchum
habebis auctorem vivendi; alioquin prai-
sentem paginam testem invoco, quod in
perniciem imperii non perges, auctore
Plutarcho. » quae est voluntarius, quibus intefligitur
CAPUT XII.
Quomodo deridendiim est illud proverbium
stultorum Sanctum juvenem futurum
: indecentis, amor facit recta.
diabolum senem.
Deridendum est illud detestabile pro-
verbium stultorum, quo dicitur Sanc-
tum juvenem futurum diabolum senem.
Differunt stultorum et sapientum prover-
bia. Stultorum proverbia sunt noxia, et
raro contingentia; sapientum vero pro-
verbia sunt utilia, et semper valent in
pluribus veritatem habentia. Contingere
potest quod pueri, in quibus apparuerunt
bonae conversationis initia, mali fiant vel
societate prava, vel educatione remissa,
vel severitate nimia. Bonitas enim eorum
est modica, et quasi tenera et nondum
firma; infirmis autem causa pusilla nocet.
Aliquando vero in pueris non est vera
simpbcitas, vel bonitas, sed simulata, vel
ob parentum vel magistri favorem, vel
flagellorum timorem, quibus cessantib.us,
malitia quae latebat, erumpit. TuUius
« Omnia flcta celeriter tamquam
decidunt, nec quidquam simulatum po-
testesse diuturnum. Nemo personam flc-
tam ferre diu potest; » Seneca « Cito in :
malitiam recidunt, quibus veritas non
subest quae autem ex solido nascuntur
:
tempore, in melius proflciunt. » Ex virga
recta speramus trabem rectam, licet vir-
gula dum tenera est, torqueri possit, et
fieri torta. Non est periti medici ex signis
,
615
bonis praesumere mortem inflrmantis :
nec sapientis et ex bono initio praesumere
malum flnem. Non est sapientis agricolae
ex zizania, quam in agro videt pullulare,
frumentum sperare, nec zizaniam ex fru-
mento. Qude seminavit homo, hxc et me-
tet. Non colliguntur ex spinis iwae nec ,
ex tribulis ficus. Non est sapiens qui ca-
put animalis quod aspicit, cognoscens
esse asini, ex hoc praesumit caudam esse
vituli, cum cauda capiti soleat respon-
dere. Cum dispositioni respondeat habi-
tus, fatuissimum est ex hoc quod homo
facit opera virtutum in juventute, pra^su-
mere quod vitiosus futurus sit in senec-
tute. Proverbio dicto improbabili et stulto
praeponendum est sapientiae proverbium,
<luo dicitur : Ex studiis suis intelligitur
puer, si munda et recta sint opera cjus,
Prov. XX. Studia illius dicuntur opera, ad
qualis est futurus, ut cum munda sunt ct
recta opera ejus, praesumitur quod sit
bonus. Opera puerorum faciunt munda
timor Dei, et hominum pudor. Timor fa-
cit declinare a malo, pudor est fuga rei
Cant. ii :
Recti diligunt te.
: CAPUT XIII.
bi quibus disciplina correctionis corporis,
cui primum intendendum est, consistit.
Puerorum eruditor volens eos in bonis
moribus informare primo debet disci-
plinae correctionis corporis intendere,
quae circa sex attenditur, quae sunt ges- :
tus, habitus, loquela, sumptio cibi et po-
tus, continentia conjugalis, vel majoris
perfectionis. Admonendi etiam sunt pueri
ad humiiitatem et patientiam, et speciali-
ter ad patientiam disciplinae, et ad filia-
lem obedientiam, sociabilitatem, pueri-
lium evacuationem, accedente virili aetate
perseverantiam, sive stabilitatem.
:
flosculi
CAPUT XIV.
Quid sit disciplina.
Et nofandum quod disciplina duobus
modis dicitur. Uno modo dicitur disci-
plina, quae ad alicujus correctionem adhi-
betur sive verba, seu verbcra sic sumi- :
tur Heb. xu, cum dicit, hi disciplina per-
 616 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V.

sevcrare; Item : Si extra disciplinam ex corruptione habet, ad bona infima

estis, ciijiis ojymes participes facti siint; compescit. Hieronymus « Qui post car- :

errjo estis adulteri, et non filii. Alio nem ambulant in ventrem et libidinem
modo diciiiir disciplina ordinatio conver- proni, tamquam irrationabiha jumenta
sationis exterioris. Cyprianus « Disei- : reputantur; » in Psal. xlviii Homo cum :

plina est mornm ordinata correctio, et in honore esset, no)i i)itellexit, comparatus
majorum praecedentium patrum regu- est ju))ie)\tis bisipioitibus , et siniilis fac-
larum observatio; » Hugo de Sancto tus est illis. Puto jumenta dicerent, si lo-
Victore : « Disciplina est membrorum qui fas esset, Ecce Adam quasi imus ex
omnium motus ordinatus, et dispositio )iobis factus est. Haec pronitas indecens
decens in omni habitu et actione. » Disci- est in homine aliter se debet habere
:

plina decorem et decentiam providet in corpus quod regit solus spiritus brutalis,
exleriori conversatione. Ad cognoscen- aliter etiam se debet habere corpus quod
dum vero an aliquid sit indecens, vcl regit Spiritus sanctus, quam illud quod
non, attendendum est ad naturam, et per- regit spiritus malus. Disciplina spiritui
sonam, ettempus, etlocum. Ad naturam, corpus subdit contra hominem quem ad
an scilicet consentancum sit naturai. Ali- statum innocentiaj reducit sicut corpus :

quid indccens est natunfi rationali quod alitor dispositum congruit in statu gratia^
non est indecens brutali. Attendendum quam in statu gloria-; sic aliter disposi-
est ad personam, qua; agit, vel cum qua tum congruit in statu gratioe, quam in
agitur. Aliquid esset indecens personae statu solius naturap corruptap. Disciplina
nol)ili, et coram rege, vel episcopo quod cst corporis honcstas, idest honoris sta-
non esset indecens coram arK]uo, qui non tus. Habct corpus humanum magnuin
esset positus in dignitate. .\liqni<l otiam honorom propter spirituin cui associatum
est indecens, quia decst congruitas tem- est ex hoc enim est corpus nobilissi-
:

poris, vel loci. Eccl. xx : Ex ore fatui re- mum, ad quod alia corpora sunt ordi-
prohabitur pnraboln quiajwn aicit enni
,
nata : ex hoc etiam magnum honorem
lempore suo. Aliquid indecens est tempore expectat, scilicet glorificationem cum spi-
sacro quod non esset indecens alio tem- ritu, cum et maximum honorem jam re-
I)orc et aliquid est indecens in loco sa-
: ccpit in Christo : associatum enim est di-
cro quod non est indecens alibi. Sicut vinitato, ct conglorificatum spiritui Christi
Deus corpus .\da' [)rim() formavit, post in croato nobilissimo. ideo valde deceus est
faciem ejus spiraculum vitae inspiravit, et ut in honore cusfodiat, et non faciat spi-
sicut in utero materno corpus primo for- rifum inglorium confcinnondo eum, qui
mafur, post rationalis spiritus oi infiindi- fecit oum gloriosum. Ibi disciplinadoest,
tur; sic ma.uMster pueiorum primo debc^t spiritus, (]ui natiiralilor dobot esse cor-
intcndere informationi et disciplinai cor- poris dominus, est corporis servus. Ser-
rectionis cor|)oris. I Cor. xv Mtm prius : vitus vero ista mulfum est ignominiosa,
quodspiritunle esf, sed rp(od nninmle. Non asj^ora, sumptuosa. Ignominiosa est, cum
est ncgligenda homini cura corporis sui spirifus croatura valdo nobilis; corpus
sit

quod datum est spiritui in adjutorium : vero comparatione spiritus creatura valde
proplcr (}uod, si peccat, snbveniri potest vilis est. Hioronymus : « Mhil vilius
ei por pncnitontia» rcmcdium quod Angolo quam a carno vinci; Provorb. xx, Xo)i
»

non potest (icnes. vii y<))i perma)icbit

: decet scn'U))i di)))ii)uiri pri)ici/)ibus. Spc-
spiritus meus i)i lio)nijie, quia caro est. cialiter indecens ci est, qui estnobilis ge-
Spiritus ibi dicitnr indignatio in eo solo : nere, si servus sif ignobiliori sui parti, et
suscoptibilis ost gratiai spiritus hominis, illiiis (]ui scrvus ojus dcbuit esse. .Vspera

in co solo est ei locus vivendi. cst, quia :

CAPUT XV. Asperius nihil est humili cum surgit in altum;

Commen da tio discip li)i3e .

Prov. XXX Per tria. jnovetur trrra, et
:

quartuni st/stinere no)i potest, scilicet per

Ad commendationem disciplina^ facit servum cu))i retpmvcrit. Corpus tam(]uam
quod ab homino brutalom simiiitudinom vilis sorvus, si dominofur, vilia iuij^oraf,
cxpollit,corpus spiritui subdil. ot ij)sum ut scilicot intondalur rofocfioni uiiius
Dei habitationom efflcif. {{rufalem simili- sacci, scilicet corp(U'is, quem Dominus
tudincm expellit, dum pravitafcm quam voeat saccum, dicens Psalm. xxix : Cons-
 ,

OPUSCULUM XXXVII. 617

cidisti sacciim meiim; et « Repletionem

loci immundi, » scilicet ventris. Sump-
tuosa servitus enim dominae gulee, cui
: CAPUT XVI.
singulis diebus parantur varia fercula, et
multoties pluries in die, de quibus nihil De disciplina iji gestii.
retinet^ sed postquam gustaverit ex illis,
in locum turpitudinis et quasi perditionis Eruditor puerorum nobilium curare de-
transmittit Joel. i Ululate qui bibitis vi-
: bet ne gestus indisciplinatos habeant. Ges-
iium in dulcedinc : periit enim ex ore ves- tus est motus, vel dispositio corporis, qui
tro; Bernardus « Voluptas gutturis, quse
: indicat motum, vel dispositionem animi,
tanti hodie sestimatur, vix duorum habet sicut effectus causam. Bernardus : « Ex
latitudinem digitorum non durat delec- : cordis thesauro procedit quicquid foris
tatio illa, nisi quantum durat transitus ille apparet vitiorum. Vanum cor vanitatis
per gulam. » Periculosa est haec servi- notam ingerit corpori. » Ad disciplinam
tus corpus enim tamquam servus male-
: in gestu monet Seneca dicens « Si con- :

volus noxia imperat, aliquando etiam tinens es, et animi tui et corporis motus
mortem spiritus. Disciplina corpus huma- observa, ne indecori sint. » Ad id monet
num Dei habitationem facit unde Spiri- : Hugo de S.Victore « Unumquodque
:

tus sanctus dicitur Spiritus disciplinae membrum opus suum tam decenter ac
Sap. et I Gor. vi Nescitis, quia membra
1 : modeste impleat, ut per indisciphnam
vestra templum sunt Spiritus sancti, qui oculos sapientium non ofTendat. » Idem :

habitat in vobis. Sicut Deus habitationem « Discretio actionum in membris conser-

suam ccelestem voluit esse ornatam, se-
cundum illud Job. xxvi Spiritus ejus or-
navit coelos; sic terrestrem habitationem
suam vult esse ordiiiatam. Ornatus hujus
habitationis est disciplina. Spiritus malus
cognoscitur in domibus suis, ut cognos-
cebatur in Saul^ quem spiritus nequam
exagitabat. I Reg. v et vi, spiritus co-
gnoscitur, scilicetin suis, scilicet in viris
disciplinatis. Defectus disciplinae nuditas
est turpitudinem hominis ostendens, se-
cundum illud Eccl. xix Amictus corporis,
vanda est^ ut scilicet id agat unumquod-
: que ad quod factum est, ut nec loquatur
manus, nec os audiat, nec oculus lingua?
officium assumat. Suntenim quinesciunt
auscultare, nisi buccis patentibus, alii lo-
quentes digitum extendunt, supercilia
erigunt. » Specialiter reprimendi sunt
pueri ne appareat in eis superbia in gestu,
vel colli extensione, vel brachiorum ven-
tilatione, vel humerorum gesticulatione,
vel tibiarum extensione, vel aliter. De su-
: perbia in gestu habetur Proverb. vi :

et risus dentium, et incessus hominis enun- Sex sunt quse odit Dominus, et septimum
tiant de illo. Disciplina corporis Dominum detestatur anima ejus ocuios sublimes,
:

glorificat, sicut ornatus templi ipsius I linguam mendacem, manus effundentes

Cor. VI : Glorificatc et portate Deum in innoxium sanguinem, cor machinans cogi-
corpore vestro ; Augustinus « Si non : tationes pessimas pedes veloces
,
ad curren-
parcis tibi, propter te, parce tibi, propter dum in malum, proferentem rnendacia,
Deum, qui fecit te sibi domum. » Proxi- testem fallacem, et septimum eum qui se-
mum aedificat Matth. v Luceat lux vestra : miyiat inter fratres discordias ; Isai. iii :

coram hominibus, ut videant opcra vestra Ambulaverunt collo extenso. Reprimendi

bona, et glorificent Patrem vestrum fjui in etiam sunt pueri arisu indisciplinato. Est
ccelis est. Disciplina est quasi vestis grati autem risus multipliciter indisciplinatus :

odoris Deo et homJnibus. Isaac sentiens
vestimentorum fragrantiam filii sui, be-
nedixit ei, Gen. xxvii. Cant. iv Odor
vestimentoruni tuorum sicut odor thuris.
Multum displicet Deo indisciplinata con-
aliquando quia est de his de quibus non
est ridendum, sicut accidit in his. Quilse-
: tantur cum male fecerint, et exultant in
rebus pessimis, Proverb. i. Indisciplinatus
est risus invidiae, de quo Poeta :

versatio multum doluit Jacob videns

:

tunicam filii sui sanguinolentam, Gen. Risus abest ubi quem risi fecere dolores.
XXXVII. Isa. IX Vestimentum mixtum
:

sanguine erit in combustionem. Multum Item risus perfidiae, de quo Proverb. x :

offensus est rex inveniens in nuptiis Quasi per risum stultus operatur scelus.
non habentem vestem congruentem Item risus insaniae, qualis est risus phre-
Matth. XXII. neticorum, de quo Augustinus « Malunt :

sapientes se habere sauos lugentes, quam


G18
phreneticos ridentes » Ecclcs. vii Sicut ;
sonitus spinarum crepitantium sub olla,
ore stulti; Seneca « Odibilerm
sic risiis in
hominem facit risus aiit superbus et cla-
rus, aut malignus et furtivus, aut alienis
malis evocatus. » Secandum Hugonem
de Sancto Victore « IndiscipHnatus est
: pitudinem assumas, » scilicet spiritua-
risus, qui est cum dentium ostensione »
secundum Senecam, qui est cum ca-
chinno. « Risus, inquit, sit sine ca-
chinno. » Indisciplinatus etiam est qui
est cum vocis exaltatione. Eccles. xv
Fatuus in risii exaltat voccm suam vir
autem sapicns vix tacite ridebit. Item ri-
sus indisciplinatus est si sit nimius. Rarus
debet esse risus in mundo isto. Primo
quia loco in quo sumus, non congruit,
vallis enim lacrymarum est hoc ostendit
puer natus lacrymans. Verecundum est
viro adulto, si non agnoscat quod osten-
dit ei puer nascens. Super illud Ep. v:
Redimentes tem/ms, quam dies mali simt,
dicit Augustinus « Puer qui nascitur,
: scilicct ut honorabilior ceteris videatur.
a ploratu incipit, nec ridere potest sta-
tim natus plorat, propheta suae calamita-
lis; nondum
loquitur, et jam prophetat.
i\on congruit etiam tt^mpori. Eccl.
Tempus flendi, ct tcmpus ridcndi. Tempus
(lendi est in prajscnti nunc enim magnam
: quod rex gloria? conversafurus cum ho-
materiam tlcndi habemus, et lacryma*
sunt in valore suo. Mala pra^sentis vita?
per se sunt materia fletus, boua vcro
temporalia pcr consequens, quia pecca-
iorum sunt occasio. Eccl. xi Si divcs
f>/eris, non eris imryiunis a dclicto. Electi
in Paradiso non habcnt mafcriam fleiuli
lacryma} vero reprobatorum in inferuo
nullius sunt valoris. Itcm malcdictus cst
risus a Domino, Luc vi
Vix gustaret aiiquis cil)um male-
ridctis.
dictum ab aliquo sancto, quantum crgo
cavendus est et timeudus risus, cui ma-
ledictionem ipse fecit Deus ?
CAPUT XVII.
De disciplina in liabilu.
Ad
disciplinam iu habitu perfinct, uf
in vestibus qiucratur nccessitas iiec
amctur in eis nimia pretiositas, vcl cx-
traneitas. Vcsfium supcrfluitas non lia-
beatur , carum suavitas contemnatur
gloriatio in eis caveatur,
ornafum corporalcm mngis csse eru-
bescibilem (juam lionoraliih^m. Ornatui
corporali [tra-ponafur spiritualis, ct ca-
:;
m ERUDIT. PRLNCIPI M LIB. V.
: vcatur macula, et specialiter macula
sanguinis. In vestibus quaerenda est ne-
: ccssitas.Unde Augustinus « Tibi vestis :
pura circumdetur non ad pulchritudinem,
sed propter necessarium tegumentum,
ne dum exquisifis vestieris, altcram tur-
; lem I Timoth. vi Habentes alimenta, et
; :
quibus tegamur, his contenti simus. Ber-
nardus loquens de illo verbo, Act. iv :
Dividebatur singulis prout cuique opus
crat : Hoc est, inquit: quantum ad indu-
: mcnta, quibus nuditatem tegeret, et
et
frigus repelleret. Non est amanda nimia
nrctiositas in vestibus unde super illud :
Luc. XVI, Induebatur purjiura et bi/sso,
dicitur « Si culfus pretiosarum vestium
:
: culpa non esset, sermo Dei non tam vi-
gilantcr exprimcret quod dives purpura
et bysso indutus apud inferos torquere-
tur; » Gregorius « Nemo pretiosa in-
:
dumenfa nisi ad inanem gloriam quccrit,
; Nemo vult ibi jtretiosis vestibus indui,
ubi a nemine potest videri. Cum Deus
» spiritum pretiosum vili carne induerit,
xm : non est verisimile quod carnem vilem
prefiosis indui volucrit. » Ad idcm facit
minibus sacco noslra; carnisi mortalis se
induit, de quo in Psalm. xxix, ait Coti- :
scidisti saccum mcum ; Sapicns « Mcrca- :
tor trosellnm ctiam prcliosum vililuis
: induif. » Unde patct quod insipienter
agit qui corpori suo vili vestes pretiosas
qua^rit. Non cst (]ua;rcnda cxtraneitas,
vcl dissimilifudo in vcstibiis Soph. i :
I super o?nnes qui induti sunt vestc
'iaitabo
: Vx vobis (/ui jteregrina. Cavcndum cst a mulfifudiiic
vcsfium superflua. Hernardus « Clamant :
midi, clamant famclici, et conqucruufur
nobis famc et frigore miserabiliter labo-
ranfibus. Quid conferunt tot mutatoria,
vcl cxtcnsa in pcrticis, vel plicata in
inanficis? » Jac. v Agitc nunc divites,
:
plorate ululantcs etc, vcstimcnta vestra a
tincis comcsta sunt. Dcbcnt viri vcsfium
suavifatcm coiitcmncrc potius congruil :
vestis suavitas inulicribus quam viris.
Exod. XXII Xo?iinduetur vir veste fcmi-
:
, nea. Cavcnda est in vestibus gloriafio.
Eccl. IX : In vrsfitu neglorieris umquam.
Ornatus vesfium crubcscibilis est, cum
,
sit sccjucla pcccati. Bernardus « Qui :
et intelligatur gloriatur de veste, similis est furi qui
gloriafur de caufcrio, quia proptcr pcc-
cTifnm Adaj infroducfus csf usus ves
lium. » Vcrccundum etiam est uobili
 :

OPUSCULUM XXXYIl. 619

creafurae, scilicet homini, a vilibus crea- mulieris occasio fnit adulterii et homici-
turis suam pulchritudinem mendicare, dii, II Reg. xi. Custodia etiam aurium
scilicet a pannis et similibus. Pra^ponen- valet ad custodiam animae frequenter ,

dus est ornatus spirituaUs corporali. Au- enim per aures mors intrat ad animam.
gustinus « Non affectetis vestibus pla-
: Hieronymus « Aures portae sunt mul-
:

cere,^sed moribus. » Potius intendendum tum timenda3, et dihgenter custodiendae,

est ornatui dominae scilicet animae,
, cum sint semper apertae unde sepiendae ;

quam ancillae, scilicet carnis. Bernardus : sunt, » secundum illud Eccle. xxviii
•

« Magna abusio et nimis magna domi- Sepi aures taas spinis, et noli audire lin-
nam ancillari, et ancillam dominari. » guam detrahentem. Aures sepiuntur cum
Pulchritudo corporis contemptibilis est ostensione trislis faciei, qua detractor
respectu pulchritudinis animae, quae est repellitur. Prov. xxv Ventus aquilo dis- :

Dei imago. Macula vel immunditia

,
,
sipat pluvias, et facies tristis linguam de-
laudabihter caveri potest. Seneca « Non : trahentem ; Hieronymus « Nemo invito :

splendeat toga, nec sordeat » Hierony- ; auditori libenter narrat. » Praecipue ad

mus « Ornatus et sordes pari modo
: custodiam cordisvalet custodiaoris, quia
sunt fugienda; » Item « Nec affectatae : non solum nocent animae quae per os
sordes, nec exquisitae delitiai laudem pa- intrant, verum etiam qua^ de ore exeunt,
riunt. » Yalde cavendum est, ne vestis secundum illud Matth. xv Quse de ore :

sanguinolenta sit sanguine peccati, quia j)rocedunt, de corde excunt, et ea coin-

est male acquisita Jer. ii In alls tuis
: : quinant hominem. Habet os duo officia,
inventus est sanguis animarum. Hae alae scilicet officium sumendi cibum et potum
intelligi possunt extremitates palliorum, toti corpori, et officium loquendi utro- :

quas habent uxores usurariorum et rap-
torum de lacrymis pauperum. His alis vo-
latur in infernum, non in coeium. In his
ahs sanguis duplex invenitur scilicet
sanguis pauperum, idest spoUa eorum,
quffijudicio sacra? Scripturae vita paupe-
rum erant. Eccl. xxxiii Panis ecjentium
bique vero potest accidere periculum.
Quantum ad primum majus periculum
est, si oris custodia neghgatur, quam
, oculorum, quia per oculos intrant rerum
similitudines, per os vero intrant ipsai
res mansurae, corpori uniendae, quae ho-
: minem multum immutant unde qui :

vita 'pauperum est qui defraudat eum,

: custodit os suum quantum ad sumptio-
homo sanguinis est. Alius sanguis est nem cibi et potus custodit animam ,

personae quae illud defert, sciens illud suam, quia custodit vitam et naturae et
esse emptum de re injuste acquisita ;
gratiae. Yitam naturae, quia hoc multum
mors enim et damnatio ejus ut frequen- valet ad sanitatem. Eccl. xxxvii Qui :

ter latet ibi. abstinensest, adjiciet vitam ; Eccl. xxxvii

In multis escisnon deeritinfirmitas. Yalet
etiam hoc ad custodiendam vitam gra-
CAPUT XYIII. tiae sobrietatem enim comitatur conti-
:

nentia unde Super Matth. iv

,
dicit ,

Quod multum necessaria est disciplina in Glossa : « Diabolus victus de gula non
locutione. tentat de libidine. » Si tentetur ahquis
de ira vel luxuria vel loquacitate post
Sequitur de disciplina iu locutione, et excessum de cibo et potu, facile acquies-
notandum quod maxime est necessaria cit non est sic, si sobrietatem servave-
:

oris disciplina in custodia oris pro magna

; rit. Custodiendum est os a cibis et poti-
parte est custodia cordis. Prov. xiii : bus quasi a proditoribus quanto cum :

Qui custodit os suiim, custodit animam majori gaudio recipiuntur, plus nocent.
suam. Os est quasi porta in homine, et Prov. xxiii, dicitur de vino Ingreditur :

sicut custodia castri, est custodia portae. blande, et in fne mordebit ut coluber.
Yalet custodia oculorum ad custodiam Seneca « Yoluptates inter res vilissimas
:

cordis, quia freqiienter per oculos mors praecipue extirpa, quae more latronum in
intrat ad animam sic intravit ad ani-
:
hoc nos amplectuntur ut jugulent. »
mam matris nostrae Evae, Gen. iii Vi- : Custodia vero oris, quantum ad locutio-
dens enim quod bomim esset lignum ad nem , specialiter valet ad custodiam
vescendum, etpulchrum oculis aspeciuque animae, et pro illa videtur specialiter Sa-
delectahile, tidit de fructu ejus, et come- lomon dixisse illud Qui custodit os suum :

dit. Simile accidit in David, cui aspectus etc. uude subdit Qui autem inconside-
:
620 DE ERUDIT. PRINCiPUiM LIB. Y.

ratus cst ad loquendum scntict mala. , circa idem pro magna parte intendit di-
Loquentem inconsiderale sequuntur hsec vina scientia.Magnum repulatur scire
mala. Primo conscientiae remorsio. Qui ea quae tres dictaj scientiae circa sermo-
multis utitur veriis, anitnam suam Isedit. nem attendunt sed vaide magnum est
;

EccL XX. Secundo gratiae evacuatio. servare ea quae in sermone scientia di-
Ibid, Sapiens in verhis amabilem se
: vina requirit. Jac. iii Qui in litijua non
:

facit, gratiae aiitem fatuorum effimden- offendit, hic perfcctus est vir Proverb. x ; :

tur. Tertio confusio, Prov. x Os stulti
confusioni proximum est; Ibid. xiii Im-
pius confundit et confundetur ; in futuro
vero damnatio. Ibid. xviii Mors etvita
: Qui moderatur labia sua, prudetitissimus
: est, non soium prudens vei prudentior.
In scrmone perpenditur, an aiiquis sit
: sapiens. Eccies. iv In lingua sapietitia
:

i?i manibus lingux. dignoscitur; ]h\i]. xxvii Ante sermoncm :

noti collaudes virittn hoc enim tentatio

;

est liominum. Ilieronymus : « In pon-

CAPUT XIX. dere verborum probatio existit humanae
vitae. Vaide indeceus est cum iinguae
))

Quod marjna dilifjentia adhihenda cst custodia negligitur, et lingua inquina-

circa custodiam Ibujux. tioni exponitur. Liiigiia enim est mem-
brum nobiie, rationis organum speciale,
Quadruplici ratione magna diligentia in quo mcml)ro homo speciaiiter iiono-
adhibenda cst circa custodiam linpuffi. ratus est a Deo, quod speciaiiter deputa-
Primo quia ejus custodia cst valde (liffi- tum est divino offlcio, eiectum speciaiitcr
cilis secundo quia est valde utilis tertio
: : a Spiritu sancto, quo fit instrumentum
quia valde indecens est circa ejus cus- gratiae et sapientiae, scilicet sermo. Valde
todiam negligentia quarto quia iiaK^. ne-
: servandnm cst ab inquinatione os huma-
gligentia est vaide pericuiosa. Difficuita- num ([uaiitnm ad labia et (luantum ad
(!t

tem custodiendi iinguam primo ostcndit iinguam. Indccens vaide est ii)i iminun-
nobis natura, qua; linguam inciusit, si- ditia propfcr ejus nobiiitatem. Qui ori
cut soicnt inciudi crudeiia aniniaiia et suo ab inquinatione non parcit, ab ho-
indomita nc noccant. Sccundo Scriplura mine quasi degcncravit, et in porcum
Psai. c.XL Pone, Domine, cusfodiam ori
: transiit. Porcus iion pius parcit ab inqiii-
meo, ct ostium etc. Proptcr (liflicullatem nationc oris (]uam pedis ubi enim ponit :

custodiendi iinguam, rogat David Doini- pcdcm, ponit ct os. Lingua, quanfiim ad
num dc ejus custodia. Proveri). xvi : usiim io([iicia', rationis organum esf. ncc
Domini est (jubernarc iinjuam. Non ."^uf- invcnitur ([uaiifnm ad usnm istum natu-
ficit ad hoc virtus vel discretio iuimaiia. ralifcr, nisi in Iiabcnte rationcm ideo a ;

Eccies. XXI Quis dahit orimeo cusfodiam ?

: rationc rcgi dciict, et ad ejus impcrium in
Ibid. xxviii Ori tuo fncito ostia, ut possit
: acfnmsnnm cxirc. Cum ad jumentum non
custodiri litiyua. .lac. iii Omnis natura : pcrtincal ioqucla, jnstc posset Deus ilii io-
hcstiarum, et volucrum, et serpentum, ct ([uciamaufcrrc([iiiut jumentumfactusest,
cetorum domafifur, et domita sunf a na- ct rationciinguain suam non regit. Cnm in
tnra humona, linjuam autrm nullus ho- incmi)ro isfo lioino pra' omnii)us creafnris
mi/ium domure ])olest : et sulxlitnr Est : a Dco sif iionoiafus, valdc ingratus est si
enim inquietum mnlum. Ufiiis est vaide eo Dcum inhonorat. Creaturai irrationaies,
custodia iiuguae si cnim iiiigua modo
: ut avcs, lingua sua Dcum iaudando iio-
dci)ito regatnr, de fructu cjus pofcst norant undc nuiifum potcst olFcndi Dcns
;

homo ditari. Prov. xii Dc fritctu oris : vidcns sc sola iingiia bumana inhonorari,
sui unusqitistjue rcplchitur bonis. Pretiosi a ([iia maximc dcbuit honorari. Lingua
fructns iiiiguai, quam Spiritus sancfns (l('[)nfata est divino officio ea enim iiomo :

regit, qui in spccie iiiigua' a[)parei'e vo- Dcum cf orat ct laudat, qnia iiia Dcus ora-

init, sunt modcstia iii ioqucndo, orafio,

: tiir. Mnltiim cavcndiim cst nc Dcus ca
Dei iaudatio, gratiarum actio, peccato- ofrendatiir ([iiia
: Cum is qui dispiicet
((

rum confessio, proximi erudifio ot con- ad infcrcedcndnm mitfitur. Irafi animus

soiatio. Lingua^ ufilitatcm osfcndit Saio- ad dcfcriora [)rovocatnr. » Itcm, qnia
mon Prov, x, diccns Vcntt vifa' osjusti. : Dcus ca landafnr, a jicccafo servanda cst,
Sermo est instriimentum sapientia\ circa quia tion cstspeciosa laus iti orcpcccatoris,
(juod intcndunt trcs magiuT scicnfin', I'!cci. XV. Cum clccta sif a Spiritu snncto.

sciiicct graminalica, iogica, rlictorica, el noii dcbct scrvire spiritui maligno. Sermo

instrumentum est
est in corde quasi in quiete, in
enim est quasi in vehiculo, per
nem enim quasi transfertur ab uno in
alterum, etiam gratiae est quasi vehicu-
hmi, quia sermone datur audienti gratia.
Ephes. IV Onuiis sermo malus de ore
: Quse pertinent ad disciplinam in locutione.
vestro nonprocedat, sed si quis bonus est,
ad xdificationem fidei, ut det gratiam au-
dientibus unde verba Christi dicuntur
; attendere quis loquatur, et cui, et de quo.
verba gratise. Luc. ii Mirahuntur omnes
in verbis gratix procedebant de ore ejus.
Negligentia circa custodiam linguae est
valde periculosa, multum enim nocet si
non servetur unde .lacob. iii, dicitur de
: nem et aliqi^is sermo decet sapientem,
ipsa, quod est Inquietum malum, plena
veneno mortifero et ibid. dicitur Lingua ; :
nostra ignis est, imiversitas iniquitatis,
Glossa, ((universitas, quia per eam fere
cuncta facinora, aut contenuantur, utla-
trocinia, stupra aut patrantur, ut per-
: cui deest scientia, sed illum cui deest
juria, falsa testimonia aut defenduntur,
ut cum quilibet ipsius scelus excusat
quod commisit. » Nocet lingua ei qui lo-
quitur evacuando mentem ejus bonis.
Bernardus Levis res sermo, sed gra-
: <(
viter vulnerat, aptissimum evacuandis
cordibus instrumentum » Eccles. xxviii
Multi ceciderunt in ore gladii, sed non sic
quasi qui interierunt per linguam suam
in eod. : Flagelli plaga livorem facit:
plaga autem tinguae comminuet ossa. No-
cet lingua audienti. Bernardus Unus
est qui loquitur et tantum unum verbum
tamen unum verbum uno mo-
profert, et
mento multitudinis audientium, dum au-
res inficit, animas
de quibus loquitur etiam valde remotis
lingua ejus qui est in Gallia, nocet ei qui
est ultra mare, vel in Hispania, dum
eum infamat immo lingua ejus, qui est
; loqui. Seneca
in terra, nocet ei qui est in ccelo, dum
eum blasphemat. Psal. lxxii Posuerunt
incoelum ossuum, etc. Et notandum quod
cum homo constet ex corpore et spiritu,
sermo, qui est ejus instrumentum, habet
aliquid quasi corporale, scilicct vqcem,
et aliquidquasi spirituale, sciUcet signifi-
cationem,rationecujusattingitnonsoIum
creaturam, sed etiam creatorem, qui ser-
mone oratur, laudatur, ^el blasphematur.
liem attingit spiritum creatum sermone
enim voluntas unius spiritus alteri mani-
festatur. Item attingit non solum pra^sen-
tia, sed etiam praeterita et futura, et non
solum propinqua, sedetiam remota ideo
multum potest nocere. liugua,
scilicet unius mali consiliarii, destruit pa-
: ;
OPUSCULUM XXXVII. 621
sapientiae. Sapientia triam unam. Eccl. xxviii dicitur Lingua :
sermone tertia civitates muratas divitam destruxit.
sermo-
CAPUT XX.
Ad disciplinam in locutione pertinet
: Item quiddicendum est,etubi,et quando,
et quomodo. Volens loqui attendere de-
bet personam loquentis aliquis enim ;
sermo decet senem, qui non decet juve-
:
qui non decet simplicem, et justum, qui
non decet peccatorem. Proverb. xviii :
Non decent stultum verba composita ;
Eccl. XX Non est speciosa in ore stiilti pa-
:
rabola. Stultum intellige non solumillum
: bona vita. Attendere debet volens loqui
ad personam cuilocuturus est, anscilicet
sitlocutus sapienti vel insipienti, benevolo
velderisori, extraneo vel familiari. Prov.
XXVIII In auribusinsipientiumneloquaris.
:
quiadespicientdoctrinam tuam. Eccl.xxii:
; Cumstulto nonmultum loquaris; Prover.
XX Noli arguere derisorem; Matth. vii
: :
;
Margaritas noli spargere ante porcos
Sapiens Quidam ea, quse solis amicis
: ((
committenda essent, his, quos habuerint
: (( obviam, narrant; » Eccles. xix Sagitta : ((
infxa femori canis, sic verbum in ore
stulti ;» in Exod. « A facie verbi partu- :
rit fatuus. » Parturiens non quiescit do-
interficit. » Nocet his nec partum emiserit, nec fatuus donec
: verbum protulerit. Attendere etiam debet
de quo loquatur, de Deo vel de aliis.
Cum reverentia et timore de Deo debet
Vitiosum estdere sacra
: ((
delicatum inferre sermonem, » Attendere
: etiam debet quiddicendum'sit Ephes. iv :
Omnis sermo malus de ore vestro nonpro-
cedat, sed si quis bonus est, ad xdificatio-
nem fidei, ut det gratiam audientibus. At-
tendere etiam debet ubi dicendum sit :
aliquid in loco sacro non est dicendum,
quod alibi dici posset. Augustinus In : ((
oratorio nemo aliquid aliud agat nisi ad
quod factum est. » Attendere etiam debet
: quando sit diceudum. Eccles. iii Tempus :
tacendi. et tempus loquendi; Ibid. xxvi :
Homo sapiens tacebit usque ad tempus
Ibid. xxviii Ex ore fatui reprobabitur
:
: parabola, quia non dicit eam in temporc
Una mala suo. Attendere etiam debet quomodo sit
dicendum iii locutione reprehensibilis
:
622 DE ERUDIT. PRL\C1PUM LIB. V.
estnimius clamor. Isa. xui Non clama- : ?ion deerit peccatum.Sichre\U.oqummyi{-
dit;Seneca « Vox sit siue clamorc. »
: let ad vitandum peccatum, Eccl. xix :

Et notandum quod ad condimentum ser- Qui oditloquacitatem,extinguitmaiiliam.

monis facit quod sermo sit purus, oppor- Clavis valet ad lingua custodiam, quae est
tunus, dulcis et utilis.De primo dicitur firmum propositum nonloquendi siue de-
Prover. xv Sermo purus, pulcherrimus
: liberatione. Hieronymus * Prius veniat :

est. Purus debetesse a falsitate, et noxie- sermu ad limam quam ad linguam Eccl. ;

tate proximi, et contumelia Dei. De se- v: Ne temerc quid loquaris ; Ibid. iv :

cundo legitur Prov. xv Sermo opportu- : Noli esse citus in linguam ; Ibid. xxi :

nus, optimus est. De tertio, EccL vi : Verba prudentium statcra ponderabuntur.

Verbum dulce multiplicat amicos, et miti- Sapiens habet os in corde, idest cordis,
rjat inimicos; Prover. xvi Qui sapiens est : scilicet potestate et dispositione : stultus
corde, ajjpellabitur pmidens; quidulciscst vero liabet cor in ore. In eodem : In ore
eloquio, majora reperiet. Magis enim pro- fatuorum cor corum, et in corde sapien-
ficinnt qui liabent dulcedinem lingua', tum os illorum. Qui non habet discretio-
quam qui liabent sapientiam magnam. nem loquendi, habeat discretionem ta-
De quarto dicit Seneca : <( Sermones uti- cendi. Seneca « Taciturnitas homini
:

les magis quam facetos et affabiles ama, stulto pro sapientia est » Prov. xvui ; :

rectos polius quam obsccundantes ; » Stultus si tacuerit, sapiens reputabitur.

Ibid. : « Non orit tibi scurrilis, sed grata Raro tamen gratia tacendi in stulto repe-
urbanitas, urbanitas tua sine dente sit. » ritur. Sapiens « >«'emo stulms tacere
:

potest. » SpeciaHter etiam loquacitas in

mensa cavenda est. Ilugo de Sancto Vic-
CAPUT XXI. toro : Liugua, quaiomni tempore prona
((

ad poccatum labitur, periculosius, cum

De quibusdam qux multum valent ad per crapulam inflammata fuerit, ad lo-
limjux custodiam . quondum relaxatur. » Propterea enimdi-
vos (lui intor opulas hviuacifati servivit,
Item notandum est, (luod (luatuorsunl post in inforuo positus volioinontius in
([ux multum valcio possunt ad lingua- Hngua ardobat.
«'ustodiam; primum est, quod auto por-
l;im oris barra' ponantur ; secuudum est,
(|Uod ha^c porta raro ai^ciiatur ; tertium, CAPUT XXli.
ut aperta cito claudatur (luartum, ut iii ;

ea clavis habeatur. (juasi barra.^ aute por- Qux attcjidat disciplina circa sumptio?iem
tam oris suut proposita decUuaiuH illas cibi et potus.
persouas, cum (luil)us por linguam pec-
care solomus ; vel loca illa, in (luiltus Circa sumptionom cibi et pofus nofan-
habcmus occasionom peccandi per liu- diim, (luod disciplina in monsa mullum
guam ; vol propositum taccndi
horis illis monibro onim illo
ost conniioudabilis. In
in (|uibus Hngua faoilo laliitur, ut post sorvaf munditiiiin, iu (pio immundifia
siiinpliouom cibi ct potus. Prov. xviii : maxime csf indocons, scilicef in ore ; et
Frater, qui adjuvatur a fratre, quasi ci- in loco immundiliain cavet, in quo ipsa
vitas /irma et judicia quasi vertes ur-
: iKmilnibusmultum dispHcot, scilicet ad
bium ; proposita ox judicio rationis facta, monsam. Por oam Doi oll\'nsam cave-
sunt (piasi voctos, vol (luasi barra". ilaro mus, quando oam multum cavere debc-
aperiendacst porta oris, ct cito claudenda. miis, scilicof (luando bonis ejus ufimur.
Sapions : « Ad
porfoctionom summam .Magna iiorvorsitas osf Doum otrondcrc,
volo te essc brevilo(iuuni, tardiloquum, cum in meusa ojus sumus. Cavonf lafro-
et submissa voce kxiuontom; » Jac. i ; nos aIi(juof diobus ne eis noccant cum
Sit omnis homo velox ad audicndum tar- (luibus comedunt. Por cam fit ut cum
dus ad ioquoulum ; ir^oncca. h Tardilo- : pascitiir hoino, pascatur cf Dous purita- :

quum ct esse jubeo, ct propo crit titii tom onim sorvaf (iiia Dous dolocfafur,
Dcus » Idem
; « Aurom vorbis froquon-
: (lant. Qui pascilur infer
I : lilia. Disci-
tius quamHnguam accommoda. » Sic mul- plina mousa» affondit cibi, of pofus, qui
tilo(iuium fro(iuontor habet poccatiim, siiinondus osf, (luautitatoin, (luaHfafem,
socuiKliiin illiid Prov. x : /// tnultilnquio foinpus sumondi ot inodiiin.
 OPUSCULUM XXXVII. G23
tas quod alii non habeant necessaria,
aliihabeant superflua? Magna perversi-
CAPUT XXIII. tas quod servus pretiosa quaerat, cum
Dominum suum in pauperibus egere
De quantitate eorum quse sumuntur. sciat. videtur vere membrum esse
Non
illius corporis, cujus Christus est caput,
Circa quantitaiem eorum qua; sumun- qui indigentiae membrorum ejus non
tur, cavendum ne nimis sumatiir, et
est compatitur. I Cor. xii Si quidem com-
:

ne ferculorum multitudo ametur, paretur patitur unum membrum, compatiimtur

vel quaeratur, et ne frequenter homo reti- omnia membra; EccL xxii : Fidem pos-
ciatur. Mullum noxia est animai et cor- side cum amico tuo in paupcrtate illius,
pori sumptio nimii cibi et potus. Eccl. ut in bonis ejus /«/eri.s;Bernardus: « Noli
xxxvn: Propter crapulam multi ohierunt; putare gratuitum quod impendis pro-
Luc. XXI Attendite ne graventur corda
: ximo vehs nolis, debitor es.
: Secun- )>

vestra crapula et ebrietate. Crapula est do, periculum quod est in acquirendo.
cruda epula, cruditas ista frequenter ac- Frequenter enim sumptus, quibus pre-
cidit in his qui nimis sumunt. Seneca : tiosa habentur, acquiruntar vel cum pe-
« Ede citra cruditatem, bibe citra ebrieta- riculo ejus qui eis utitur, vel iUius a quo
tem. )) Multum utilis est moderata sump- datur. Noluit David bibere aquam, quam
tio et animse et corpori. Chrysostomus: sibi attulerant tres fortes, sed hbavit eam
« Nihil sic salutem, nihil sic sensuum Domino dicens Propitius sit mihi Do-
:

acumen operatur, nihil sic aegritudinem minus, ne faciam hanc rem, non san-
fagat, sicut moderata refectio. )> Multi- guinem hominum istorum, qui profecti
tudo ferculorum freqaenter est occasio sunt, et animarum periculum bibam, II
quodnimis sumatur de cibo, unde nociva Reg. xxiii. Melius est sine periculo tan-
est etanimae et corpori. Seneca «Fasti- : tum panem et aquam sumere, quam cum
dientis stomachi est multa degustare, periculo pretiosa habere. II Mach. v :

quae ubi varia sunt, inquinant, non Judas secesserat in desertum locum, ibi-
alunt; » Eccl. xxxvii Inmultis escis erit
: que inter feras cum siiis vitam in montibus
hifirmitas ; Seneca de antiquis loquens : agebat, ct foeni cibo vescentes demora-
« Simplex erat, et ex esca simplici vale- bantur, ne participcs fierent coinquinatio-
tudo multos morbos multa fercula fece-
; nis. Tertio, conditio corporis. Cum enim
runt. Circa frequentiam perfectionis
)) corpus vas ubi corrumpitur quod in-
sit
notandum, quod homini, qui habet inten- funditur fatuum videtur esse ibi pretiosa
dere studio sapientiae, vel orationi, vel ponere. Joel. i Ululate qui bibitisvinum
:

alii operi spirituali, expediret, si aliud in dulcedine : periit enim ex ore vestro.
necessitas non requireret, quod semel in Non sic est in ahis sensibus non enim :

die reficeretur, et tunc temperate,

ita corrumpitur res pulchra cum semel visa
quod refectione
illa non impediretur a fuerit, nec res odorifera cum semel odo-
spirituali opere. Seneca « Vir magnus : rem ejus aliquis perceperit. Non videtur
et prudens animum deducit a corpore, et quod Deus voluerit hominem quaerero
multum cum meUori ac divina parte ver- pretiosos cibos, qui eamdem escam as-
satur, cum hac querula et fragili, quan- signavit ei cum jumentis. Gen. i Ecce :

tum necesse est; » Phythagoras : « Docto dedi vobis herbam afferentcm semen su-
hominivivere est cogitare. » per terram, et universa ligna quae habent
in semetipsis sementem sui generis, ut sint
vobis in escam, et cunctis animantibus
CIPUT XXIV. terrse. Quod cibi pretiosi quaeruntur, fre-
quenter accidit vel ex delectationis amo-
De qualltate eorum quse sumuntur. re, vel ex ambitione et ex utrobique
:

est magna fatuitas. Fatuum enim est

Clrca cavendum est ne
qualitatcm sumptus magnos facere pro brevi delec-
amentur, vel quarantur pretiosa, vel de- latione, quae tantum durat, quantum
licata, vel curiose parata. Ad primum transitus cibi per guttur solum durat.
debet movere pietas, quam
homo debet Item valde fatuum est et perversum pas-
habere ad pauperes, Dei filios et fratres, cere oculos mundi de hoc quod subtrahi-
inter quos multi sunt qui etiam panem tur in pauperibus famelico ori Dei. Se-
non possunt haberc. Qualis est fraterni- ncca « llanc sanam et salubrem formam
:
624 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V.

vitse tene, ut corpori tantum indulgeas, corporis et saepe mors sequitur. Seneca :

quantum bonae valetudini satis est. Du- ((Potest nostra providentia huic corpus-
rius etiam tractandum est ne animus culo moram prorogare longiorem, si vo-
male pereat, cibus famem sedet, potio luptates, quibus major pars corporum
sitim extinguat, vestis arceat frigus, do- perit, poterimus regere et coercere; »
mus munimentum sit adversus infesta Idem « Ipsae voluptates in tormenta
:

corpori hanc utrum sepes erexerit an

: vertuntur » Idem ; Qni hostis in : ((

varius lapis gentis alienai nibil interest. quemquam tam contumeliosus fuit, si-
Scitote bomines tam culmo bene quam cut in quosdam voluptates suse sunt?
auro tegi, contemnite omnia quae super- Sufflcit alicui hostem suum excaicat,
si
vacuus labor velut ornamentum ac dccus sed voluptates non sohim exca^cant vo-
ponit; cogitate pra^ter animum nibil esse hiptuosos, scd etiam impotentes reddunt
mirabile, cui magno nihil cst ma- et contractos et laesos, et aliis infirmifati-
gnum. » Multis de causis fatuum est bus affligunt eos,ettamdeminterficiunt.»
corpori suo delitias procurare. Primo, (Ihrysostomus Ilis qui iii luxuriis et
: ((

quia qui delioatis ulitur, infirmitati cor- dclitiis vitam ducunt, resoluta corpora ct
poris sui medium adbibet unde infirmi- omni cera moUiora circumfcrunt, atqiie
tas aggravatur. Secundum Augustiimm inflrmifatibus replefa.quibus ad cumulum
sumenda sunt alimenta sicut mcdica- malorum podagrw tremor immatura et
menta. Scd, sicut dicit (ircgorius. ipsum scnecfus acccdit, etc, sempcr vita in mc-
medicamentum in vuhuis vertitur, quia dicis et medicamentis sensus autem ;

exquisito remedio paulo diutius iniia?- tardi, graves et obtusi, ct quodammodo

rentes, ex eo gravius defecimus quod scpulfi. Sencca
» Yictus tibi sit ex : ((

provide ad refectionem paramus. Sccun- re facili, ncc ad volupfafcm, sed ad ci-

do, quia cum ahquis delicatis utitur, bum accede, pahifum tuum fames exci-
liosti ejus consuetudo mala super eum fct, non sapores, cum os non solum sibi
acquiritur, (jua vix excutitur. Soneca : cibum sumat scd foto corpori, ncc quod
(( Vohi[)tatibus se immcrgunt quibus in sumif ad mcmbra frans-
sibi retineat, sed
consuetudinem ad(hictis carere non jtos- miftaf. » Non
liabcndus respcctus in
est
sunt, et ob hoc miserrimi sunt, quod eo sumpfionc cibi ad os fanfum, sed ad
pcrvenerunt, (juod iUis, qux' sunt supcr- corpiis, Aliquando enim quod nimis csf
vacua, facta sunt necessaria. » Consuc- corpori, parum cst gula», ct qua^ gula»
tudo mala pertincns ad vitium gula; vix suiit dclcctabilia, c()r[)ori sunt noxia.
deponitur. Corvus non legitur reversus Unde si illc, qui habet multifudincm ci-
ad arcam (icn. vui. Actus, unde grava- borum dclicatorum, lantum indc ^^lt
tur hoc vitium ct augetur, multum frc- siimcr(\ quod gula sit satiafa, potest
(lucntatur idco boc vitium vix dcdisci-
; indc iiicurrcrc iiifirmitatcm, vel ctiam
tur ghitinum est valde forte et quasi
: mortcm similiter potcst accidcre in illo
:

indissohibilc. Luc. xiv Uxorcjn duxi,

: qiii in cibis non aftendff, nisi ([uod gula'
ct idra noii jiossf/m renirc. Ad matrimo- sinf dclcctabilcs quod ciiim gula' dc-
:

nium uxor ista

pcrtinet iiidissoliil)ihtas : lccfabilc csf, [)ofcst csse corpori morti-
csl voluptas cariiis in hoc matrimonio,
: fcrum. Non congruunt delitiaB tempori
in quo diabolus conjungit, sohis Dcus iii quo sumus. Dcrnardus : (( rnivcrsiim
scparat. T(>rtio, (piia (pii dclicata corpori fcm[)us pnMiifcntia^ vigilia ([iKcdam cst
suo parat, adjutoria suo hosli procurat. solcinnitafis inagna' ct (cfcrni sahbati
In lib. I)e vita soL de condim. Sulficit : (( qiiod prapstolamur. Delitiae solcmnitati
ut comestibilcs cibi nostri, non
fiaiit congruiint iion vigiliae. » Non congruunt
ctiam concupiscibilcs, vcl dclccfabil(>s. ctiam dclitia' loco in quo sumus locus :

Sufficit eiiini concupisccntia' mala sua, cniin cxilii, vallis miscriaruin, iion locus
quae cum vixaut nullo modo pcrtransire (lclifiarum. Non cjecit homincm Dcus dc
possit ad fincm cxplendo ncc(>ssitatis loco dchtiarum ut sihi dclifias procura-
nisi pcr viam qiianfaMMinKpic dclcctatio- rcf. Itcm non congriiiint dclitiai stafiii

nis, si coc[)(!rit acci[)crc irritamcnta ab corniptionis iii ([uo , nnnc cst bii-
eis qui perpctuum susce[)erunt bcllum mana nafura. {Snx^ lacile corrumpuntur,
advcrsus cjus oblectamciifa, fiuiif duo mclius scrvantiir in a([ua salsa ([uam in
circa uiiuin, cf [)criclitafur coiiscicntia. n a(|iia diilci. lloiuo. ctiam in statu natniNC
l^luarto,([uia usiim dclifiarum frc([ucn- bciic instifuta' [)ositiis. dclitiis corru[)fio-
ter excessus comilalur unde infirmilas
: ncm incurrif, ciua; tribulafio, quasi aqiia
 OPUSCULUM XXXVII. 625

salsa, etiam in statu natnrse destitutse minuat appetitum. Ycnter quidem, dum
ciistodit. Non congruunt etiam delitiae nescit, oneratur, sed varieias tollit fasti-
servili conditioni corporis. Servo male- dium. Quia enim puras, ut eas natura
volo tortura et compedes congruunt, creavit, epulas fastidimus, dum alia aliis
non delitiffi. Prov. xix Qui delkatc a : multifaric permiscentur, et spretis natu-
pueritia nutrit servumsuum, postea sen- rahlius, quos Deus indidit rcbus, qui-
tict cum conlumacem. Item, non con- busdam adultcrinis gula provocatur
grimnt delitige stultitise corporis, ad saporibus, transitur nimirum meta ne-
cujus correptionem virga necessaria est. cessitatis, sed nccdum delectatio supera-
Prov. X :Virga in dorso ejus qui indiget tur. »
corde; Ibid. xix Non decent stultum dc-
:

Utise. Per stultum cibo satiatum movctur

terra^ Prov. xxx; stultus cibo satiatus est CAPUT XXY.
homo carnalibus delitiis repletus. Non
congruunt etiam delitia:', statui christia- De tempore et modo swnendi cibum.
no. Bernardus « Christus, qui non fal-
:

litur, elegil quod carni molcstius est. Ll Attendendum est ne tcmpus come-
ergo melius, id utdius, id magis ehgen- dendi prseveniatur. Qui enim praevenit,
dum. » Exemplo ergo ipsius Christi non non expectat donec salsa parata sit, scili-
carni delectabilia, sed molesta debet cet fames, unde cibum insipidum come-
christianus ehgere Galat. v Qui Chrisli
; : dit. Seneca « Solus panis bonus tibi fiet,
:

sunt, carnem suam crucifixerunt cum vi- cum tenerum et similaginem fames red-
tiis et concupiscentiis; Matth. xi Qui : det : non est ante edendum quam
ideo
no7i accipit crucem et scciuitur me, illa imponat expectabo ergo nec anle
;
,

non est me dig^ius. Christianus debet edam quam bonum pancm habere
aut
potius eligere habere cum populo Dei potero, aut malum fastidire desiero » ;

carnis afflictionem, qnam inordina- Bernardus Prudenter sobrieque con-

: «

tam cum servis diaboli consolationem, versanti satis est ad omiie condimen-
sicut de Moyse legitur Heb. xi Magis : tum sal cum fame. » Sapiens « Deside- :

eligens affligi cum populo Dei, quam riisomnia condiuntur. « Ad modum

temporalis peccati habere jucunditatcm. sumendi cibum perlinel; munditia et tem-
Specialiter cavendum cst ne pueri deli- perantia. Secundum sseculum vakle ve-
cate nutriantur. Quintilianus « Utinam : recundum est si homo adultus nesciat so
liberorum nostrorum mores non ipsi pascere quin se maculet corporaliter, et
perderemus infantiam enim statim de-
: secundum Deum valde verecundum est
litiis solvimus : nam illa, quam indul- si homo nesciat se pascere quin ani-
gcntiam vocamus, educatio mollis ner- mam suam maculet. Utraque ergo im-
vos omnes frangit mentis. » Seneca : munditia cavenda est in mensa, et corpo-
((Educatio et disciplina mores facit, et ralis et spiritualis. Temperantia etiam
id sapit quisque quod didicit. » Non con- ibi servanda est, ut non comedatur cum
gruunt etiam delitise homini qui studet festinatione nimia, et appetitus cibi vcl
sapientise. Job xxviii Non invcnitur in.
: potus refrsenetur, et efTusio super escam
terra suaviter viventium. Hieronymus : vitetur. Eccl. xxxviii Noli esse avidus :

« Pulchre dicitur apud Grsecos Pinguis : in omni epidatione, nec te effundas su-
venter non gignit sensum tenuem. » per omnem escam. Augustinus « Fieri :

Seneca « Copia ciborum subtihtas im-

: potest ut sine omni vitio cupiditatis vel
peditur abstinentia a delitiis valet ad
: voracitatis pretiosissimo cibo sapiens
inteliigentiam. » Pueri qui cibos regios utatur, insipiens autcm f(pdissimse gulae
contempserunt, cibis grossis conlenti, flamma in vilissimum cibum ardescat, et
intelligentiores ceteris inventi sunt, Dan. sanctus quisque, Domini more, maluerit
1. De curiositatc prseparandi notandum, piscibus vesci quam lenticula more Esau.
quod qui studiose et laute cibos pr«pa- Non propter hoc continontiores sunt no-
rari facit, gladiiim hostis sui acuit. Ber- bis plerseque bestise, quia vilioribus cibis
nardus loquens dc hac curiositate : aluntur. » EfTusio vultus interioris super
« Tanta, inquit, accuratione et arte co- escam est, quando ad cibum sic ardore
quorum cuncta apparantur, ut quatuor animus trahitur, ut aliud cogitare non
vel quinque ferculis devoratis, prima sinatur. Comitari solet fffdam aviditatem
non impediant novissima, nec satietas inordinate scindendo panem, et sumendo
XXYIL 40
 :
: .

626 DE ERUDIT. PRINCIPliM LIB. V.

cibum : valet contra hanc avitlitatem est, scilicet Paradisus institutum enim :

psnlmi interpositio cum aliqua ora- est immisso sopore in Adam, (ien. ii :

tione. Et raptus est Adam in sjmnlu, et inter-

fuit curiffi ccelesti, ubi agnovit virtiitem
matrimonii et ejus rei esse sacramen-
CAPUT XXYI. tum^ et erat Adam tunc corpore in para-
diso terrestri, mente vero in paradiso
Quod monendi snnt
in xtate adolescentise ccelesti. Tertio est antiquitas : non enim
qui non possunt continere ad matriyno- de novo institutus est ordo iste, immo
nium. antiquitate excedit omnem ordinem in
terris institutum. Quarto, status innocen-
Cum in setate adoleseentiae maxime tiae in quo est institutum institutum :

sseviat ardor concupiscentiae, admonendi enim est illo felici tempore, in quo homo
sunt juvenes qui non possunt, nec volunt nondum peccaverat.
continere, ut concupiscentiam refr*nent
conjugii lege. Sic monebat Salomon
Prover. v Lxtare cum muliere adoles-
: CAPUT XXVII.
centix tuse et subditur Quare scduce-
: :

ris.fili mi, ab aliena, ct fovcris in sinu Com77\e7xda tio m a tri77io7i ii

alterius? Ad id monet Apostolus
Co- I

rinth. vii Propter fornicationem, imus-

: Tempore conjuges salva-
diluvii solos
quisque uxorem habeat (fornicationem, vit : iii arca enim salvati sunt Noe et
inquit, vitandam) et sudbitur Melius ; : uxor ejiis, et tres filii ejus et eorum
est nuberc quam uri; Itcm Ilcbr. ult.: uxores : si qiii crant concubinarii, si
Honorabile connubiuyn in omnibus, sup- quiB mcretriccs, omncs diluvio perie-
plc sit et torus immaculatus. Fornicato-
: : riint. Ilunc ordinem beata Yirgo intraie
res enim et adulteros judicabit Deus, voluit, licet proposuisset servare virgiiii-
idcst damnabit. Admonitio ista fit non tatem, qnod non parnm fuit ad honorem
valentibus continerc, et non ilUs qui va- matrimonii noluit Deus Filius caruem
:

lent, et vohint continere iilud enim : ex ea sumere, nisi donec esset in matri-
mchus est unde I Cor. vii Qui matri-
: : monio. Matrimonium est paUium, quo
monio junfjit virgincm suam, bene facif bcata Yirgo usa est quo occultaret coeles-
etqi(i7ionju7U/it,me/iu$facit; in eodem : tem conceptum sub hoc pallio celatum
:

Voio 07/i7U's /i07ni7ics csse sicut me, scih- est Diabolo mysterium redemptionis
cet continontes. Commendandum estcon- nostr». Infelices et maledictae sunt illa?
jugium ut ametur, et ad doctrinam sana» qua' potius eligunt esse in confusione
regul.p dirigendiim ut mo(k) debito con- diaboli, quam in ordiiie beata^ Yirgini*.
trabnlur, ct contractum custodiatur. Ad Confusio diaboli cst status meretricum,
commendationom ipsius quatuor faciunt qua' quandoquc peccant cum patre, post
primo, honor ei a Deo exliil)itus secun- : cum filio, quandoque cum duobus fra-
do, prcliosns ejus friictus tc^rtio, hoc : tribiis velcognatis, quandoqiie cum so-
quod sacjamenlum cst quarto, magiia : lutis, quandoque cum conjugatis, quan-
ejus efticacia. Circa primum notandum, doque cum Sacerdotibus ,
quandoquo
quod Deus honoravit conjugium illud cnm Religiosis, quaiidoquc cnm Icpro-
institucndo, et in diluvio conjuges sal- sis. Infelices etiam sunt adultera' conjii-
vaudo lionoravit etiam ilhid in incar-
: gio non dcferentes, nec linientes pallium
natione, et in nuptiis, et adhuc honorat bcata^ virginis inquinare. Ilonoravit etiam
in Ecclesia; benedictiouc. Qnantum ad conjugium in hoc quod voliiit interesse
ejus instifntiouom quafuor j)ortiiicnt ad niiptiis cum matre siia ct discipulis suis.
ejus honorein. Prinio, iiistitueiitis aiiclo- ubi voluil facore primum miraculum
ritas, cum alios ordincs instifuerit aliquis apcrtc, quod fecit coram discipulis, mu-
sanctus, ut Augustinus vel Heneilictus, tando aquam in vinum. Ilonorat ctiam
ordinem mnfriinonii instiluit ipse Deus coiijngiiiin in excellcnti bcncdictione
qui eirarc! iion [lotesl unde si culpabilis : quam Kcclosia facit conjugibus juxta al-
est qui ordinem Henedicti transgreditur, tare ad Missam in pr*sentia Dominici
conslat valde culpabilem esse qui trans- corporis. Qui pofius viilt esse concubi-
gre^Hfiir ordinem malrimonii a Deo ins- narins quam iu conjugio, pofius vnlt lia-
titutum. Sccundo,locus in quo inslitulum bcro maledictionem, quam bonediclio-
 :

OPUSCULUM XXXYII. 627

nem qiiamdiu est enim in peccato,
: rem ex omnibus non inveni. Ideo in eli-
maledictum est quidquid agat. Psal. genda uxore adhibenda est diligentia,
Noluit benedictionem, et elongabitur ab ne contingat errare errore qucm homo
eo. Concubinarii habebimt maledictio- non possit emendarc. Sapicns « Nulla :

nem, audient enim illud Matth. Discedite jam conjunctsB probatio, sed
est uxoris
a me maledicti in ignem seternum. Qui quahscumque obvenerit, cst habenda, et
autem bene se habent in matrimonio, et jugiter relinenda
etiam si iracunda, si
audient illud Veiiite, benedicti Patris
: fatua, deformis, si superba, si foeti-
si

mei. Ad commendationem matrimonii da; » Fulgentius « Uxor aut perpe- :

facit pretiosus fructus qui a matrimonio tuale refugium, aut porenne tormen-
sequitur g-enerantur inde fdii hujus
: tum. » Uxor bona virum iratum mitigat
Scecuh, qui post per adoptionem sunt (unde muher dicitur quasi mollicns vi-
fiiii Dei. Si qnis haberet vineam qua". rum) et ad Deum convertit. I Cor. vii :

annuatim ferret mille modios vini, valde
amaret eam. Quantum ergo amandum
est matrimonium, unde pueri procrean-
tur, cum puer unus prsevaleat toti vino
quod in mundo est? Ex matrimonio ge-
Sanctificatus cst enim vir infidelis per mu-
lierem fdelem. De hoc exemplum habetur
in beata Cseciha, quse desponsata mox
sponsum convertit ad Christum. Prov.
XII Mulier diligcns corona est viro suo.
:

nerantur virgines unde si virginitas

: Propter hoc, et his simiha dicuntur EccL
multum est amanda, et matrimonium XXV Mulieris bonae beatus vir et post
:
; :

muhum est amiandum. Ilieronymus : Pars bona, mulier bona. Periculosum est
« Laudo conjugium, quia virgines ge- habitarecum muhere mala unde Ec- :

nerat lego de spinis rosam, de concha

: XXV Leoni et draconi placebit magis
cles. :

margaritam. » Item, ad commendatio- commorari quam habitare cum muliere

nem matrimonii facit quod est unum de nequam. Tria dicuntur hominem expeL
sacramentis Ecclesiae; unde Apostolus lere de domo ; scihcet : fumus, stillici-
loquens de ipso dicit, Eph. v Sacra- : dium, et mala uxor.
mentum hoc magnum est, ego autem dico
in Christo et in Ecclesia. Ad commenda-
tionem ipsius facit magna ejus efficacia,
CAPUT XXVIII.
quae potest ostendi mul+ipliciter. Primo
per hoc quod opus carnale^ quod sine eo
esset mortale, cum eo est veniale, vel
Quomodo ducendo iixorem se debeat
habere.
omnino sine peccato. Secundo per hoc
quod remedium est contramala, quse ex
meretricio sequuntur, quae sunt sterili- Ehgenda est pro uxore mulier bona :

tas, prohs interfectio, incestus. Tertio adjutorium enim debet esse salutis, se-
per hoc quod adco efficax est ad concor- cundum iUud Gen. ii Faciamus ei adju- :

diam faciendam, quse multam placet torium. Si bona sit, magnum est adjulo-
Deo, sicut discordia multum ei displicet, rium sahitis, cum sit famiharissima ; si
ut tota patria una uno matrimonio quan- vero mala, magnum impedimentum
sit

doque ad concordiam reducitur. Prov. vi salutis. Sed quia nulhis potest habere
Sex simt qu3e odit Dominus, et septimum uxorem bonam, nisi a Deo detur, volens
detestatur anima ejus septimum quod
: inire conjugium^ orando et orare fa-
detestatur est Qui seminat inter fratres ciendoet eleemosynas dando, debet eam
discordias. Quarto per hoc quod defendit a Deo qua^rere. Proverb. xxx Domus et :

hominem ex ea parte qua diabohis eum divitise dantur o. parentibus, a Domino

fortius impugnat. Job xl Fortitudo ejus: vero proprie uxor prudens\ EccL xxvi :

in lumbis ejus. Ad statum conjugalem
pertinet ut vir debito modo se habeat ad
uxorem, et prolem, et domus et familise
gubernationem. Ad uxorem vero eam
ducendo, et post cohabitando. Ducendo
vero attendere debet quaUs ducatur, et
Pors bona, mulicr bona, inparte timen-
tium Beum dobitur viro pro foctis bonis.
Attendendum est etiam quod sit de bona
progenie. Timendum cst ducere etiam
filiam usurarii vel raptoris. Ha-c fuit
una de causis dihivii Videntes enim :

qua intentione. Quahs ducatur, attcn- filii Dei filias homi)mm qitod cssent pul-
dendum est : quia, ut ait Philosophus : chrse acceperunt sibi uxores ex omni-
,

Rara avis est in terris bona uxor; EccL : bus quas elegerant, Gen. vi. Fihi Dei vo-
VII : Virum unum de mille reperi; mulie- cantur qui erant de stirpe Seth, fihi ho-
628 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V
minum, qui erant de stirpe Cain. Debet Hieronymus Advers.Jovinianum, loquens
eligere uxorem similem, scilicet
sibi de quodam nimis amante uxorem suam :

nobilem, si est nobilis, iguobilem, si sit (( Origo, inquit, amoris bonesta erit,
ignobilis. Genes. ii Faciamus ei adjato-'
: magnitudo doformis nibil autem in- :

rium simile sibi. De costa viri formavit terost ex qua bonesta causa quis insa-
Deus mulierem ne posset unus contra niat. Sapions ergo judicio debet amare
)»

alterum gloriari se esse de nobiliori ge- uxorem, non affoctu nihil est fanlius :

nere. JNon formavit Deus muliorcm de quam uxorem amare (juasi adultoram.
capite, nc crederetur formata ad domi- Ilonorare debet sociam, oam tamquam
nationem nec de pede, ne crederetur
: I Petr.
III Qunsi infirmiori vascu/o mu-
:

subjicienda in servitutcm, sed dc medio, liebri, impartientcs /lonorem. Temperate

ut baberetur tamquam socia. Pocta : dobet ea uti ut nec loco, nec tempore,
nec modo indcbito ei commisceatur.
Si qua voles apte nubere, nube pari.
Tob. VI Dixit Anf/e/us :tu, cum accepe- :

Paritas illa non solum attcndenda est ris eam, pcr tres dics contincns esto. Be-
quantum ad nobilitatom, sod otiam «jiiau- nigne debet eam tractarc, cum mafrem
tum ad juvontutom ot pulcbritudinom :
ot pafrom ot alios sibi alfinentos propfer
quando enim juvenis et |iukbra nubit ipsum roliquorit. Coloss. iii: Viri, c/i/igite
seni et doformi, habet eum exosum, et uxorcs vestras, et no/ite essc amari ad i/-
adultera officitiir. Paritas ista bono in /as. Ad prolem sic dobot se habore sicut
annulo ostonditur, qui si strictior sit, di- docet Augustinus, ut scilicet amanter ((

gito non congruit si vero latior, decidit;

; suscipiafur, bonigne nufriafur, religiose
sic sehabet intor conjuges, si sint dis- educefur. »» De amore uxoris et prolis
pares, quia sinnil manoiitos non sunt dicitur. Prov. v : Ccrva carissima et gra-
concordos, vel unus al) altoro discodit. ttssimus /tinntt/us. Yalde cara dobet esse
Volons inire conjugium doiiot iialiore in- uxor, qnai sic fornicatores, sicut cerva
tentionom roctam non enim debet eam : serpeufes, persoquifur et filius valdo :

ducere causa luxuria? sed causa prolis ;

dobof osse grafus qui ad modum hinnuli
procro;.nda', ol foriiicationis vitaiuho, ot ad bona ost agilis, visu fidoi porspicax,
ut bai)oat iierodom Doi <'ult(»rom. l)osi- virtntuin variotafo distinctus. Ad gubor-
dorium babere generandi lilios
deliot nationem pertinet ut domus dominus
socundiim carnom, qui post fiant filii Dei cjus bonis moribus ct actibus oam or-
per adoptionom. 'I'(»l). vi, dixit Aiigolus nef. Sonoca Non volis dominum esse
: ((

Tobia* niin(»ri Ui <jui co)ijuijium itu sus-

: nofum a domo, sod doinnm a domino. »

ci/jiufil, ut Deum a sc ct sita mcnte cxclu- Idom Uui domum infraverit, nos po-
: ((

daut, ct SU3S libidiui ita vaccnt sicul equus tius mirofur, (}uam supollecfilom nos-
ct mu/us, fjuilnis nou cst intf'//ccfus, lid/trt tram. K contra dicif Tnllius Sallusfio
»» :

supvr cus dxmon pot<'slatcm\ iii codcm :

(( Non cst quicciuain furj^ius doini tua?,
Accipics virfjinem cum timore iJumini, quam tu ipse. » Diogenes cum illi do-
umorc ft/iorum magis quam /i/ndine duc- !;;um siiam homo turpis ostenderet, om-
tus; Ibid. vm
I)ixit To/iias minor
: :
iiibiis oa locis ia[»idil)us, of aiiro
in
Nufic, Dotnific, tu scis, (juoitiant non nitonlibus, iii faciom domini expuit, di-
/uxtirix causa accipio ttxorem meam, xitquc, nihil aliiid vilius in illa domo
scd so/a postcritatis di/cctionc, in qua be- respexisse. Quantum ad personas domus
ncdicatur nomcn tuum in sxcu/a sxcu/o- siKT sic dobot so baboro, ul domoslicos
rum. diligaf, continoat ct promovoat. I Tiin.
V Si gttis suorum,ct maxime domestico-
:

CAPUT XXIX. rum, curam non /tn/tct, ftdcm negavit, et

cst ittfdo/i dctcrior. Non dobot esso nimis
Quomodo sc debcat habcrc cutn uxore ausforus familia' sua». Kccli. iv A'o// :

sua. csse (jttnsi /cit in donto tita evcrtcns domcs-

ticos tuos. Kxtranoos hilarifor et curiali-
Postquam vcro uxorcm dnxoril, dobifo tor acci[)oro. Rom. xn
Hospita/itatcm :

modo ad oani so dobof liaboro, (iiscrofo scclantes. iiob. xiii Caritns frnternifa- :

et tompcratc oam amando, oam lioiio- tis mancat in vobis per lianc enim p/a- :

rando, lompcrate ea ufondo, bonigne cucrunt quidam, Ange/is Itospifio rcccpfis.

oani Iractando. Sapions Adnllor ost : (( Cicero i(Ampla doinus domiin^ fit dode-
:

in uxorom i)ic»i)riam amator ardoiitior. » cori, si ost in oa solitudo, of inaxiiuc si


siib aliodomino solita est frequentari »
Item Cicero « Decorum est valde domos
: tas, parvulos natos extinguere
illustrium virorum illustribus hominibus
patere. » Et intelligas viros illustres non
solum illos qui sunt prsediti potentia et
houore istius sseculi, sed magis justitia
et bonitate conspicui, etiam
sint et abjecti. Luc. xiv facis pran- : Cum
dium, aut ccenam^ noli vocare amicos
tuos, nec vicinos divites, ?ie
vitentte, et fiat tibi retributio ;
facis convivium, voca pauperes et debiles
et cxcos et claudos, et beatus
71071 habent unde retribuant tibi
tur e7iim justorum.
tibi in retributione
Circa rei familiaris administrationem
instruenda est, ut temporalia bona so-
lerter et fideliter multiplicet,
vet, et prudeuter dispenset.
GAPUT XXX.
Quodvolens continere nonsitprohibendus.
Si aliquis adolescentium, Dei inspira-
tione, voluerit continere, vel etiam Reli-
gionem intrare, non est
prohibendus, secundum illud
Noliprohibere benefacere eum
sedsivales, ctipse benefac. Timendum est
in talibus Spiritum sanctum contristare
vel extinguere, velprohibere peccatum
enim in Spiritum sanctum videtur esse.
Ephes. IV ISolite conlinstare Sphitum
: gendam commiseris, serviendum
sanctum; Ibid. : Spiritum nolite extin-
gue7'e ; Act. xi, aitPetrus : Ego
qui possem prohihere Domi^ium ? Spiri-
tus malignus, non spiritus bonus enm
ducit, qui Spiritui sancto resistit. Dici-
tur, Sap. ui, de Spiritu sancto, quod
amat bonum actum, et nihii vetat bene-
facere non est ergo a Spiritu sancto
; cum uxor servari impudica non possit,
quod aliquis prohibet propositum bonum
impleri. Quando aUquis intrat Rehgio-
nem, preesumendum est quod Spiritus
sanctus eum
ducat. Cum Maria concepis-
set, et incertus esset Joseph an res
bona, vel mala esset, Angehis in meho-
rem partem boc determinavit.
tatio in mehoiem partem est
interpretatio vero in deteriorem est
diabohca, Genes. iii, fecit diabolus ta-
lem iuterpretationem Evee dubitanti.
Cum per Spiritum concipit aUquis sa-
lubre propositum, magna crudehtas est
extinguere conceptum ipsius Hero-
OPUSCULUM XXXVII. 629
; diana malitia est, et babylonica crudeli-
hero- :
dianam vero et babylonicam malitiam
videntur excedere qui, ante nativitatem,
spiritualem conceptum in hominibus
suffocant. In hoc videntur esse pejores
si pauperes dracone infernali. Qui stetit ante mulie-
rem, quse eratparitura, ut cum peperisset,
filium ejus devoraret. Apoc. xii, et Corin.
forte hi rein- VII : Bonum est homini muliercm 7ion tan-
sed cum gere. In eodem dicitur de viduis et virgi-
nibus Bo7ium est illis si sic pe^^manserint,
:
eris, quia propterduo. Bonum esteissi sic perman-
: retribue- serint,propterpr3erogativam virginitatis,
et incommoda vitse conjugaUs. Prseroga-
tiva virginitatis inferius ostendetur in- ;
commoda vero vits conjugaUs ostendit
caute ser- Hieronymus in Ub. Adver. Joviniatmm,
in his verbis « Fertur aureolus Theo-
:
phrasti liber de nuptiis, in quo quaerit an
vir sapiens ducat uxorem. Et cum de-
fmisset, si pulchra esset, si bene mori-
gerata, si honestis parentibus, si ipse
sanus ac dives, sic sapientem aUquando
inire matrimonium, statim intuUt Haec :
autem raro in nuptiis universa concor-
dant. Non est ergo uxor ducenda sapienti.
Primum enim impediri studia philoso-
a parentibus phiai, necposse quemquamUbris etuxori
Prov. ui : pariter inservire. MuUa
esse quse matro-
qui potest, narum usibus necessaria sint, pretiosse
vestes,aurum,gemmse, sumptuSjanciUse,
suppellex varia, lecticse, et esseda deau-
: rata. Deinde per noctes totas garrulse
conquestiones. Si totam ei domum re-
est ;
si aUquid tuo arbitrio reservaveris,fidem
quis eram sibi habere non putabit, sed in odium
vertetur ac jurgia, et, nisi cito consulue-
ris, parabit venena. Anus si intromiseris
et aruspices, periculum pudicitiae est :
siprohibueris, suspicionis injuria. Verum
quid prodest etiam diUgens custodia,
pudica non debeat? Infida enim custos
est castitatisnecessitas^ etiUa vere pudica
dicenda est, cui Ucuit peccare, si voluit.
Pulchra cito adamatur, foeda facile con-
cupiscit. Difficile custoditur, quod plures
amant. Molestum est possidere, quod
Interpre- nemo habere dignetur minori tamen
;
angelica, miseria deformis habetur, quam formosa
servetur. Nihil tutum est, in quo totius
popuUvota suspiraut. AUus forma, aUus
ingenio, alius facetiis, aut liberaUtate
soUicitat aUquo modo, vel aUquando ex-
:
pugnatur quod undique incessitur. Quod
. si propter dispensationem domus, etlan-
G30 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V.

guoris solatia, et fugam solitudiuis du- ritgratiam ut vas iucliuatum. Ecd. xiii
cuutur uxores, multo melius servus Uumi/iare Deo, e/ expecta manus cjus^
lidelis dispensat, obedieus auctoritati do- mauum scibcet condonautcm mala, et
mini, et dispensationi ejus obtemperans, douantem verba bona. Ilumilitas funda-
qnam uxor qua^ in eo se a^stimat domi-
;
mentum est adificii spiritualis, ideo nc-
nam, si adversum viri faciat voluutatem, ccssaria est adolescenti tamquam vitam
idest quod placet, nou quod jubetur. As- bonam inchoanti. Augustinus * Cons- :

sidere autem a-grotanti magis possunt irucre vis fabricam magna' cclsitudiuis ?
amici vernulai beneliciis obligali,
et dc fuudamcnto cogita profuuda, humili-
quam illa qua^ iiobis iminitat lacrymas tatis » Ilieronymus « Primavirtus Chris-
; :

suas. Sapiens autcm nunquam solus po- tianorum est humilitas » (iregorius ; :

test esse bal»et secum omncs qui sunt,

: <( (trigo virlutis cst liumilitas illa in no- :

(|uiquc uuquam l)oni fuerunl, et animum bis virtus veraciter puUulal, qiia? in ra-
liberum quocumque vult, trausfert. (Juod dice propria, idest in Immilitate, perdn-
corpore uon potest, cogitationc complec- rat » Augustinus
; Arborem attendite
: (( :

titur : bominum iiiopia fiicrit, loqui-

et si tigit radiccm in humili, ut verticc tcudat

tur cum iJco uunquam miiuis suluscrit,

;
ad C(clum. » Idcin, loqucus ei qui siuc
quam cum solus fuerit. Porro liberorum humililato vult proficere Sine radice : ((

causa uxorcm ducere, ut vel nomen nos- arbor pcrit, ruiiia est non crementum. »
truin non iutcreat, vd babcamus scncc- Iliimilitas rcddit adolcsccnfcm Deo cl
utamiirbcrcdibus,
tutis [)ra*sidia, etccrtis boiniuibus amabilem, sicut superbia facit
stolidissimum est. (juid enim ad nos cum odiri. Eccles. x : 0//i/)His est Dco et
pcrtinet rcccdcntcs e mundo, si nomine /i/miini/tus sujjcr/tia. Multum valet humi-
nostro alius nominctur, ct tilius noii sta- litas adolcsccnli ad hoc iit studio sapicn-
tini i^atris vocabulum innume-
rcfcrat, et tia* proliciat. Prov. xi : Lhi /lumi/i/as, i/ii
rabiles sint, qui codcm vocantur nomine? sajjieii/ia ; Matth. xi : Rcvc/asti ea parvu-
Aut qua^ sunt senectutis anxilia, enutrire iis. Proptcr dcfectum humilitatis dixit I)i-

domi, aut pri©r te forte moriatur,

(pii dymus Philosophus Alcxandro: « Dcus
aut pcivcrsissimis moribus sit, aut ccrtc sapientiam, scd nou
pra*st() cst largiri tibi
cum ad maturam a'tatcm veiu>rit, tarde iiabcs ubi cam
» Ploloma'US iu
rccipias.
ci vidcaris mori ? Ilcrcdcs aulemmeliores A/muf/esto : « Inter sapientes sapientior
ct cerliorcs sunt amici ct propinqui, (•ompr(d>atMr(|ui humilior cxistit. t Mcda :

(luos judicio deligas, quam quos vclis no- (illuinilitas cst davis scicntia». » Ipsahu-
lis, babcrc cogaris. » militas vidctur esse pars sapicntia». Gie-
gorius « l'rima stuifitia cst elatio cor-
:

dis. Vcra sapicntia cfficifur hominis liu-

milifas sua* a'stimationis. » Augusliiius
CAPUT X.Wl. iu lib. I)r vrr/iis iJ/n/i-ni Qnanlo huini- : «

liiis scdcbat Maria, tanfo amplius capie-

Quod 7iobilihtis )/i////nni si/ ncccssaria bal contliiit cnim aiiiia ad humilifafcin
:

/iiimili/us. vallis supcrcilio monfis. » Multiim

dc
ctiam valcf adolcsccnti humilitas ad lioc
Moncndi suut adolesccntes nobiles ad nl in bonis moribus valeat iuformari,
humilitatcm. Couvcnicns ornatus nobi- nam siuc illa non informatur. Hiigo de
lium cst bumililas. jlcrnai-dus : « Ncscio Sancto Victorc « Scicndiim (piod
: siciit

quo pacto vis buiuililatis niajor in majo- ccra nisi prius cmidlita fncrit. formam
ribus, et clarior in clarioribus comi^ro- uon rccipit, sic et homo pcr mauum ac-
batur. » Item, idcm loquensdc bumilifate tionis alicna* ad formam acfionis mui flcc-

Salvatoris pctcntis a .loannc bapti/.ari : tifur, nisi prius pcr hiimilifatcm ab omiti
« Sic plane, sic dccct, ut \iucat bumili- actionis rigorc m»dliatiir ucr ciiim pcr :

tatc, qui sublimitate vincebat, » Adolcs- cxcmplum alterius potcrif in mclius rc-
ccnti mullum cst nccessaria bumilitas, formari, adhnc pcr elafiouis vifiiim
(lui
qua' nou solum (>sl gratia, scd ctiam vas boiia opputrnat, ct mala sua dc-
aliciia
ct rcccptacnhim aliaium grati;uiim : fcudil. » Valct ad buinililalcm adolcsccn-
Dms etiini /ii/nii/i//its //a/ f/ro/inni, .lac. iii, lis(iuod iion dcfur ci polcstas fcstiua in
et I Petr. v. Non
palitur uatura vacuiim bonis patcrnis. Eccl. xxx dicitiir dc piicro :

qiiin illud implcat, in'r gratia buinilita- .\r /ies i//i ///>/es/a/o/n. Damiiosum fiiif fi-

(cm, (luin illi sc infundat. Iluinilitas liaii- lio prodigo quod a patrc dafa cst ci por-
 OPUSCULUM XXXVII. «31
tio substaiitia;, qua3 eum conting-ebat. sed virga fructum salubrem ferens sicut :

Luc. XVI. Prov. XIX Substantia festhinta : virga Aaronis virga est dilectionis filios
minuetur ; Gregorius « Nummum puero : Dei dirigens in via regni ccelestis. Yirga
subtrabimus, cui tamen totam heredita- ista non est projicienda projecta enim:

tem reservamus » Gal. iii Quanto tern-

; : vertiturin colubrumquioccidit. Exod. iv:
pore heres estparvulus, nihildijfert a scrvo, Qui tribulationem sustinere non vult,
quantum ad subjectionem et disciplinam, mortem xternam incwret. Percussio is-
de qua EccL xxvi Cibaria et virga et : tius virgae lenis est et brevis, et liberat a
onus asino, panis et disciplina et opus culpa aeternae damnationis. Prov. xxiii :
servo. .SV percusseris eum virga, non morietur.
Tu virga percuties eum\ etanimamejus de
inferiio liberabis. Virga disciplinae, sicut
CAPUT XXXII. virga Moysis, de petra aquam producit :

habentes enim corda lapidea cum infir-

De radice a qua -paterna disciplina
mitate vel aliter a Deo percutiunlur ut
in lacrymas resolvantur, Deo devoti effl-
, procedit.
ciantur. Virga disciplinaestultitiamfugat,
et sapientiam inducit. Prov. xxii
Ad suscipiendam disciplinam libenter, Stul- :

titia colligata est in corde pueri, sedvirga

vel saltem patienter, priino movere de-
bet radix unde procedit, vel pietas, vel disciplinae fugabit eam. Ib. xxix Virga :

caritas paterna ; secundo utilitas disci-

atque correctio tribuit sapientiarn : Eccle.
pbnae tertio bonum patriae. Primum XXII Flagella et doctrina omni tempore
:
; os-
tendit Salvator Petro volenti impedire sapientia, idest causa sapientiae. Si sa-
tribulationempassionis sua? dicens, Joan. pientia habeatur, amittitur si disciplina
XV III Calicem, quem dedit mihi Pater,
:
abjiciatur, ut patet in Salomone, de quo
non vis ut bibam illum ? Gregorius « Ille :
Gregorius in Pastor. « Cor Salomonis id-
solus de flagello murmurat qui animum circo sapientia funditus deseruit, quo-
percussoris ignorat; » Apoc. iv Ego, :
niamipsam nuUa disciplina exterius cus-
quos amo, arcjuoet castigo; Augustinus todiyit ideo dicitur Sap. iii •.Sapientiam
;
:

" Non omnis qui parcit, amicus est, nec

etdiacipUnam qui abjicit, infelix est. Dis-
omnis quiverberat, inimicus melius est ciplina vitia extinguit, virtutes perficit.
:

cum severitate diligere quam animi le-

Gregorius dicit de beato Benedicto, qui
nitate decipere ; » Idem « Et qui pbre-
:
propter tentationem carnis projecit se in
neticum ligat, et qui letargicum excitat, spinis, quod « vulnere corporis sanavit
ambobus molestus ambos amat. » Prov. vulnus mentis; » Idem « Quis nesciat :

xxvii : Meliora sunt vulnera diligentis,

quod multo melius est ardere flammis
quam fraudulenta oscula odientis. Amari febrium, quam igne vitiorum? » Idem :

et cara debent haberi qu« a patre aman- « Durumnon a^stimes esse quodpateris,

tissimo dantur, nihil sinistrum suspicari dum exteris cruciatibus ab interna pas-
debemus in eo quod ab eo recipimus. sione liberaris; » II Cor. xii Virtus in :

infLrmitate perfjcitur. Tribulatio, velut

ignis, aurum virtutum purgat, vitia an-
nihilando hostem debilitat, scilicet cor-
CAPUT XXXIII.
pus ut a spiritu possit superari, occasio-
nem dat ut Deus gratiam augeat, I Cor.
De utilitate quse in prsesenti
ex disciplina X Fidelis est Deus, qni non permittet vos
:
provenit etpericulo quod projiciens eam
tentari supra id quod potestis, sed faciet
incurrit.
cum tentatione provenlum, idest gratiae
augmentum ut possitis sustinere. Item
Circasecundum notandum, quod virga virtutem ad viriliter agendum provocat.
nou est fugienda, sed appre-
disciplinffi
Seneca: « Multumaddit sibi virtus laces-
hendenda. Psal. ii Apprehendite disci-
:
sita. » Gregorius « Ignis flatu exprimi-
:

plinam; Glossa : etiam si fugiat. Prov. in: tur iit modis tribuhitio virtu-
crescat, his
Tene disciplinam, et ne dimittas eam. tem perficit. » Non est timenda disciplina,
Amanda est, non timenda, virga aurea, qua Pater coelestis filios suos corripit,
nam ferrea signum est
dementite, ut sed gladius quo hostes occidit. Heb. xii :

virga Assueri, et debet eam osculari illc Si extra disciplinam estis, cujus omnes
cui ostenditur. Non est virga conterens^ participes facti sunt, ergo adulteri estis,
 ; :

63:2 DK EKUDIT. PKLXCIPUM LIK. V

el non fUii ; Augustiiius: u Si cxceptus turnocerc, ct ipsi palmitcs lacrymantur,
es a passione llagellonim, exceptus es a et tamen, secundum veritatem, est ad
numero filiorum » Idem « iSoli esse ; : palmitum utilitatem, purgantur enim, iit
iniquo sensu et puerili, ut dicas pliis : j)Ostea melius friictificent sic est in :

amat pater meiis fratrem meum, cni \)vy- jmeris qui paticnter disciplinam susci-
mittit faccrc quicquid vult, quam me : j)iunt, Joan. xv. Omncm paimitem inme
quia sime moverocontraejus jussionem, non ferentcm fructum, purfjabit eum, ut
fhigellainvenio. Potiusgaude in flagellis, fructum p/us affcrnt. Lacrymas honorum
quia til)i servatur hereditas illis ad tem- ; puerorum Deus ahsterget. Apoc. xxi :

pus parcit, (juos in a?ternum damnahit ; » Abstenjct Deus omncm /ncrijmam ab ocu/is
Idem : « (J"iil mirum si flagellat custo- Sanctorum Bcrnardus ; Felices la- : ((

diens parvulos Dominus, (juos grandes cryma^, quas pia manus Conditoris abs-
(piaM-it Iieredcs ? » Mcmti : « iNoii timeas terget. »

llagellari,sed cxheredari » (ircgorius ; :

(( paterna correptione dcsidc-

Klecli feriri
rant, ct dolorem vulncris salutis mcdica- CAPUT XXXIY.
mina putant. » lhd)et disciplina amaritu-
dinempro[)ter(]uainaU(iuieam projicinnt, De bono patientix.
sicut simia projicit nuccm proptcr corticis
amariludinem, et idco pcrvcnit non ad Circa tcrtium notandum quod ad sus-
nuclei (hilcedincm vir auhMU sapicns ; ci[Vif3ndum i)alienter disci[)linam, movcrc
eain non j^rojicil, sed ad modiim disci- nos dchct boniim sapienlia', quaj com-
pliua} cam involvit quasi sub quadam nc- paliendo acquiritur et perlicitur, (juod
hula prtBScntis utilitalis, vcl admiscct honum cst valdc magnum. Dc bono j^a-
zucariim a-lcriKT dul(M*i!inis. Ilchr. xn : 1i(Mitia' edidit quemdam lihellum healns
Onuiis (/iscijj//na in /jrascnli Lidcfur non Cyj)rianiis marlyr, in quo j)alienliain
csse f/fii((/ji, scd nKrroris, postca autem commcndat his vcrbis : (( Pati(Milia
fruclum /tncatissimum exercitatis /jcr eam est virlus iiobis cum Deo communis.
rcddct justitia'. Disciplinam s('(|uilur con- (Jna' antcm gloria Deo similcin lieri ?

solatio et in jira'senli el in futnro. Dcut. tjiiantafelicitas liaherc in virtutihiis (jnod

viii : Affli-Titc /)cnuria, et dcditilii manna clivinis possel a'(juari laudibus?llle siiin-
Matlh. V : lleati f/ui /ufjent, f/uoniam i/tsi me innoccnsct juslus inter facinorosos
Cfniso/(/ljuntur ; .]()an. w : \'os contrista- (lc[)utalur, el falsis tcstimoniis j)rcmitur.
/limini scd tristitia vcstra vcrtetur in </au-
, Jiidicaturus Jndicaliir, el Dei serino ad
diuni; liaruch iv Qui inducit no/tisma/a,: victimam tacens subditur. Etcum ad cru-
ipse rursus af/fluccl juj/jis scmpitcrnam ju- cem confundanlur sidera, contremiscat
cunditntcm cum sa/utc nostra. Mulalio isla lcrra, lurhcnlur elcinenla, ille ncc loqni
irihulationis signilicala csl, .loan. ii, in tnr, iiec movelnr, ncc Majestatem snam
mulalioiic 'M\\\iv in vinuin. Pra^eligcnda Iirolitcliir. ut co plena ct perfccla pa-
in
est a(]ua trihulalionis iii \iiMiin gaiidii lienlia consnmmctur. Porro sudalurhic,
mulanda, vino traudii lem|ioralismnlan(lo \iviliirct lahoratiir, ncc sndantibus cl Im-
iii a(|uam trihiiliitioiiis.-i-tcrna'. Kxein|)liiin horantibus j^ossnnt magis alia (juam |>a-
luijiis iiiiilationis halx^s, Liic. xvi. iii di- lcntia' snhvcnirc solatia. » iNcc aliiid
vitesct Lazaro. Dirit A/)ra/iam r/iriti, Fi/i inagisjiislos et injustos discernif, (]uain
rece/jisti /jona in vita tiia, ct I.azarus simi- (jiiod in advcrsis pcr im[ialicnliam hlas-
/itcr ma/a niinc autcm liir row^^dnfur, tu
; [dicmal injiislns et (jueritiir. cl palieiilia
vero criirinris. Aj)cs nulriiintur clsi [inn- Jiislus [)rol)atur. Sccundiim IMafoncm
gant, (juia mcllilicant j)unctura tolera- : (( Paficnfiacstrobur fofius [ihilosophi» ;
»

tur, (juia jucunditas scijuilnr. (( Kccle. i : 1'rov. xiv : Qui /jaticnsest, mu/ta (juberun
[sf/uc (i(/ tcm/jiis sustine/iit /mticiis, ct /jos- tur .<ia/)icntia ; </ui autcm im/iaticus cst.
lcn rcdditio Jurunditntis; (iregorius : (( Si c.ra/lat stii/titiam siiam. Cum ira fuior
dulcia appctimns, necesse est ut hic
illic sit, secnndiiin ilhid /ra fumr
/wevises:.
prius amara tolcremns. » IMieri innocen- iin[);ificns ([iiasi fiiriosus sfiiltiliam oxid-
tcs snnl siciil iiovi j)ahnil(^s (Ihrislo tal,magnam slnllitiain agens. In codcm :

adha>rciilcs, .loan. xi : h(/(j sum ntis, ct Im/xiticns (j/jcrnbitnr slu/litiam, inimicis-

vos jia/milcs l*sal. xxiv Innocentes ct
; : simo se suhdil, ira' scilicct cf furori, ul

recti adhrrscrunt milii. (hii jialmitcs pu- se vindicct de illo ([iii sibi mcdcrefiir, si
tat, partem cornm ampiilaiulo, cis vide- ipsc susfincat pafienfcr. hcrnardus:
 : ; : :

OPUSCULUM XXXVIL 633

« Mira perversilas, irascitur medicanti, ehquat, malos damnat, vastat, ex-
rificat,
et uon irascitur sagittanti. » Prov. xix terminat. Unde in eadem affhctione maU
Ductrina viri^ (Cliristi scilicet et hominis) Deum detestantur et blasphemant, boni
multuin per jtatientiam nosc.itur. Grego- Deum deprecantur et laudunt. » Patien-
rius « Tanto quis ostenditur minus doc-
: tiam habens ad ignem tribuLitionis emit-
tus, quanto quis minus patiens convin- tit hominibus gratum
odorem Deo et :

citur : » PsaL xci. Bene patientes erunt ut impatiens vero fcetorem Dco et homini-
annuntient Cum
Beus, qui est sapien-
etc. bus exosum. Gregorius in Moral. : u Sicut
tissimus, sit patientissimus, in fine mundi aromata odorem suum cum in.cenduntur,
suas injurias est vindicaturus. Qui est expandunt, ita viri sancti omne quod de
magis patiens, magis est sapiens. MuL virtutibus redolet, in tribulationibus in-
tum est necessaria nobis patientia in hoc nolescunt; » Augustinus in lib. De civ.
loco exihi pleno mahs. Hehr. Patientia : Dei: « Non qualia, sed qualis quis patia-
vobis necessaria est Apoc. xui Hssc est : : tur, interest : nam pari motu exagitatum
patientia, et ficles Sanctorum. \n c^lo non et exhakit liorribiliter ca^.num, et suaviter
est ita necessaria patientia, ubi mala fragat Patientia hominem
unguentum. »

non sunt nec in inferno, quia mahi

; invincibilem facit. Seneca « Facilius est :

quas ibi sunt patientiam excedunt

,
gentem unam quam virum unum vin-
sed in hac valle miseriae muhum est ne- cere. » Idem, loquens de quodam qui
cessaria. Qui patientiam hanc non habet, patientia sua vicit ignem et duos reges :

etiam seipsum non habet; immo ira vel « Ego, inquit, non dubito quin magis
furor eidominatur. Luc. xxi Inpatientia : Liudem truncam illam manum Mutii,
vestra possidebitis animas vestras. IIoc do- <juam cujuslibet fortissimi salvam stetit :

minium in hoc attenditur, quia cohibet hostium flammarumque contemptor, et

hominem interiorem ab ilhcito appetitu manum in hostili foculo distillantem spec-
vindictae : exteriorem etiam cohibet, hn- tavit, donec jussum est ut invito ignis
guam a contumeha, manum a violentia. eriperetur. Hoc tanto majoris fortitudinis
Unde quod non
sicut dicitur de garrulo, putem, quanto rarius est manu amissa
potest tenere hnguam suam, de homine hostem vicisse, quam armata. Fecit bel--'
vero in verbis modesto dicilur contra- lum inermis et mancus, et iUa manus
rium sic homo patiens potens est cohi-
: trunba duos reges vicit. » Hoc Ethnicus
here se interius et exterius ab his quaB
pertinent ad vindictam. Iinpatiens si quid Maxima virtutum patientia, pugnat inermis,
habet, cito emittit iUud ignis enim irae : Armatosque solet vincere saepe viros.
omnia bona spirituaha ei aufert unde :

dicitur: Prov. xix. Qui impatiens est, Exemplum habemus de hoc in beato
sustinebit damnum., et EccL vii, de ,his Vincentio_, qui patientia sua vicit Da-
qui perdiderunt sustinentiam Qui non : tianum. Legitur quod Socrates positus in
habet patientiam, est in magno pcriculo carcere, cum esset qiii permitteret eum
sicut homo inermis qui est in mcdio hos- fugere, noluit exire, ut duarum rerum
tium suorum. Cum militia sit vita homi- gravissimarum hominibus metum aufer-
nis super terram, et continue sit homo in ret,mortis scilicet et carceris. Patientia
beho periculoso, multum indiget patien- gloriose triumphat, ut ejus triumphus
ita
tiae scuto. Patientia possessori suo mala triumpho fortitudinis praefcratur. Prov.
convertit in bona. Si patiens mortiferum XVI Melior est vir patiens viro forti, et
:

quid biberit, non ei nocebit sermo enim : qui dominatur animo suo expugnatorc
venenatus, qui alium interficeret, ei non urbium. Rarior est haec victoria, et vin-
nocet. Ipsa in igne tribulationis homi- centi utihor. Seneca « Innumcrabiles
:

nem iUaesum custodit, sicut pueros ser- suntqui populos, qui urbes habuerunt iu
vavit illffisos in fornace Babylonis,Dan. iii, sua potestate, paucissimi qui se patiens :

Isa. XLiii : Cum

ambulaveris in igne, non vincit hostem qui jam est secum in arce.
combureris. Patientiam habens in i^ne Difficihus est hosti resistere cum jam in-
tribulationis positus, est aurum, in quo travit in castrum et jam in arce est, quam
impatiens est palea. Augustinus in hb. quando est extra. Pnfiterea, qui fortior
De civ. Dei : « Sicut sub uno igne aurum est fortiori, fortior est minus forti. Cum
rutilat, et palea fumat, et ubi paleae com- aliquis multas urbes expugnavit, si post-
minuuntur, frumenta purgantur ita una : ea se ipsum superaverit, nobilior est iste
eademque vis irruens bonos probat, pu- triumphus praecedentibus, quo urbium
 ;;

634 DE ERUDIT. PRINCIPUM. LIB. V

victor est devictus. Hoc genus vincendi
solius creaturae rationalis est, cum vin-
cere alium sit eliam brutorum. » Patien- CAPUT XXXYI.
tia malis omnibus dominatur, onmia ser-
viunt ei, etiam niors. IUa servit tenebro- De /lis r/U(V ad ohedientinm monent, quge
sum carcerem corporis confringendo, et sunt : sacra doctrina, Sanctorum excm-
amicos Dei de manu persecutorum libe- pla, omnis creatura.
rando.
Monendi siint pneri ad obedientiam
filialem. Ad obedientiam multum monet
CAPUT XXXV. sacra doctrina. Saiicforum exempla, et
universa creatura. Item, obedientiamul-
Quod odsuscipien(Jnm lihcntcr disciplinam tum Deo placet, bomini multum pro-
cxcmpla multorutn possunt movcre. dest. Inobedientia cnim multum Deo
dis[)licet, bomiiii multiim nocet. De ad-
Ad suscipiendam libenter disciplinam monitione sacrae doctrina; pauca ponere
etiam multorum possunt moverc cxem- sufficiat. Deuter. xi Pro/iono vohis henc- :

pla, sicut cxem[)lum Tobiip et Job Tob. ii. ; dictionem, si ohedicritis prxceptis Domini
Ilanc lcntationem permisit [)eus cvenire Ibid. XVII Facies (juivcumf/uc dixeri)it
:

illi, ut posteris daretur excm[dum [)a- f/ui jjiwsunt /oco rjucm e/c(jit Dominus
tientiai ejus, sicut et sancti Job. Jac. v: Eccles. ult. Titne Dcum, et: mandata
Suffercntinm Jnb nudistis, et finem Domini ejus ohscrva; Maftb. xix Si vis : advitam
vidistis: (ircgorius Factapra-ccdcutiiiiu
: a iiujrrdi, scrva mandata; Rom. xiii ()m- :

patrum considercmus, et non erunt gra- jiis anima jiotestatibus suhlimiorihus siib-
via qua^ toleramus. » Item, exemi^Inm dita sit ; llcb. xiii : Olicdite jn-a'jjositis
pra'(i[)uum est exemplum Cbrisli. licr- rrstris, et suhjarete eis. Iiifcr cxempla
naniii'^ Siij)crCant. : rtrunKjuc es mibi, <( spccialitcr admoiiet cxcm[iliim Abraha',
Domine Jesu, et specubim [)atiendi, et et exemplum Cbristi. Cum homo reces-
[)ra'mium paticnti. » Utrum(|ut! fortitcr sisset a Deo per inoiiedicntiam, Deus
[»i'ov()cat, ac vcbcmentcr accciidit. (ire- volcns formarc po[)uIum sil)i acceptum,
goriiis « Si ipse binc sine (lagcllo non
: sccundum illiid Isa. xi.iii : Vopulum istum
exiit. ([ui sine peccato venit, fjuomocb) formavi jni/ii, /audcm meam narrabit
flagcllis digni non erunt, ([iii hiic cum Ahrabam, ex (]uo popiilum sibi formata-
peccato vcnerunt? » Idcm Si [^assio : <( nis crat iii probarc, et
obcdicntia \(diiit
Domini ad mcmoriam rcvocetiir, nibil [)cr cam ci vcro pi\T-
[)Iaciiif. Tri[)Iici
adeo durum ([uod non aH[no animo tole- ccpto [irobavif cjiis obcdicntiam. Primiim
retur. » Quod memoria passionis Cbristi fiiit de patria' dcserlione. (ienes. xii :

a([uas Iribulatioiiis diilroi-cl, sifjrnificatMiu /•'.'p-rdrre de terra etc. Scciiiidiim fiiif yW

est Kxod. XV, iibi ligimm ostcnsuin cst (•iiciimcisionc, ibid. xvii. Tcrfiuin dc filii
Moysi a Domino, unde a(|ua' diilcorata' iiumolatione, ibid. xxvii. Primo [)ra^cepto
suiit. De discipUna Christi Isaias miiltiim voliiit Domimis scpararc Abrabam ab
lo(|uilur, Isa. Corpns tneu/n drdi pcr-
i : bis, a ([uibiis i[tsc ortiim duxerat. Tertio
rutujntihus, et (jrnns mens vrl/entihns : fn- vcro ab eo (|ui diixcrat origincm ab eo.
riem meam nmi avcrti ah inrrepantihus rt Mcdio vcro pra'ce[ito voluit cum se[iarare
crmspucntihus iu mr. Ijttrra sccundiiin a scipso, ([iianfiim ad carnalia desidcria.
llcbiaiciim sic babct : « Dorsum mciiiu Circiimrisio enim facta in cariie monc-
[tosui ad llagella, ct genas meas ad ala- liaf ad rcsecali(tiicm siqtcrlluonini car-
[)as ; II). i.iv : Disciplina paris nostrx su- naliiim, idco licbat iii mcmbro illo ini]Uo
per cum, et livore cjus sanati sutnus; cl maxima conciipiscentia sapviehat. Circa
Tbrcn. iii : Dnhit prrrutimti sc ma.rillam. [)ra'ccpfum vcro terfiiim, ([uod fiiit dc
Ibec Cbrisliis [tassus est, non (|iiia cor- filii iuini(tlatioiic, diiodccim possiiniiis
rectione indigcrcf, scd ut c.\cm[)Iiim \v,\- affciidcrc [iciriiicnfia ad difllcullafcin
tiendi nobis daret. I Pclr. ii : C/iristus illiiis (t[)cris, iii ([iio Ahiahain Dco prap-
passus cst pro nohis, v<jhis rr/in(piens c.r- cipicnfi voliiil obcdirc. Primiim esf (jiiod
cmplnm ut sc^jnnmiui resfif/in rjw;, <pii iimicissiniiim voluit occidi. ScciiikIiiiu csI
pccjcntum non fcrit ctc. ([uod voliiif eiiin occidi coram sc et ,

cfiam a se i[)so [iro|)riismiinil)Us. Ali([uis

cnim susfincret ([iMd filius ejus occide-
 :

OPUSCULUM XXXVII. 633

tur, tamen non posset lioc aspicere, vel gorius « Non est manus vacua a mu-
:

propria manu facere. Tertium est quod nere, arca cordis plena sit bona vo-
si
filius iUe erat unigenitus non enim ha-
: luntate. » Itemvoluit Deus ipsum probare
bebat alium filium ex libera uxore. Quar- per obedientiam, in quo volebat sibi
tum est quod habuerat eum miraculose, formare populum novum. Christus non
quia de uxore vetula et sterili, cum ipse terram, sicut Abraham, sed coelum reli-
jam esset senex. Quiutum quod magna quit. Ipse matrem suam dilectissimam
promissio facta erat Abrahge de ipso. rehquit, quando gladius erat transiturus
Sextum quod ipse solatium erat matri animam ejus. Luc. ii. Ipse domum reli-
suse unde dicebatur Isaac quod inter-
: quit, quia uuUam habere voluit. Matth.
pretatur risus. Dixit enim mater ipso viii Vulpes foveas habent, et volucrescoeli
:

doto Risum fecit mihi Deiis quicumque

:
;
audierit, corridehit mihi. Gen. xxi. Quid
dixisset mater pueri si Abraham rever-
tens de filii immolatione dixisset ei Im-
molavifilium tuum? Septimum quod non
nidos; filius autem hominis non habetubi
caput suum reclinet. Ipse formam spiri-
tualis circumcisionis dedit, quando vo-
: hintati suae voluntatem patris praeposuit,
Mafth. XXV Non sicut ego volo, serl sicut
:

solum vohiit euni occidi, verum etiam tu. Ipse mandato Patris in holocaustum
incendi unde dictum est ei Offer eum
: : seipsum obtulit. Joan. xiv ^Sicut man- :

in holocaustum, quod iuterpretatur totum datum dedit mihiPater, sicfacio. Christus

incensum. Noluit ei parcere nec vivo, obedientiae vitam teuuit et in mundum
nec mortuo. Octavum quod voluit eum veniens, et in mundo manens, et de
Deus duci per triduum ad locum immo- mundo transiens. Primum oslendit Joan.
lationis, utlongitudine temporis tentatio VI, dicens Descendi de ccelo non ut fa-
:

augeretur, et curis crescentibus paterna ciam voluntalem meam, sed voluntatem

viscera cruciarentur. Nonum quod non
apparebat aliqua praecepti ulilitas. Quae
enim utiUtas innocentem occidere? dam-
num vero erat manifestum. Decimum
est quod non excusasset eum auctoritas
ejus qui misit me. Ipse per obedientiam
veniens in mundum intravit Yirginis
uterum, quia statim iii utero ejus se
recepit, cum illa verboejus perAngelum
misso obedivit, dicens Eccc ancilla :

prsecipientis, cum nullus testis affuisset Domini etc. Secundum ostendit iu iii,
nec crederetur ei si diceretDominum hoc dicens Meus cibus est ut faciam volun-
:

sibi prfficepisse. Undecimum est quod tatem ejus qui misit me. Tertium ostendit
erat rationi contrarium, nec prsecesserat ibid. XIV Ut cognoscat mundus qida
:

hujus obedientise exemplum. Duodeci- diligo Patrem, et sicut mandatum dedit

mum est quod omnium, ad quorum noti- mihi Pater sic facio. Surgite, camus ,

tiam pervenisset, imminebat scaudalum. hinc scilicet ad locum passionis. Ber-

,

Abraham vero accepto hoc praecepto tam nardus « Mementote fratres; Christus,
:

difficiU, nec se excusavit, nec causam ne perderet obedientiam perdidit vi- ,

praecepti quaesivit, sicutquidam faciunt tam, » In signum hujus filialis obedientia;

imitatores diaboh, qui ait Cur praecepit
: i?iclinato caprte emisit spiritum, Joan.
vobis Deus ut non comederetis etc. Geues. XIX. Ad obedientiam monet nos omnis
II. Item non distuUt mandatum exequi, creatura etiam creatura insensibilis
:

nulii consilium communicavit si aliquod : universaliter obedit suo creatori, De

istorum fecisset, forsitan meritum ami- creatura coelesti dicitur Psal. cxlviii :

sisset, quia Dominus dixisset ei Nole- : Praeceptum posuit, et non prgeteribit. De

bam quod faceres hoc, sed ad probandum mari et ventis dicitur Matth. viii VenU :

te hoc dixi. Item, attendendum estquau- ct mare obediunt ei. De terra dicitur
tum utile sit promptum esse ad obedien- Psalm. ciii Ascendunt montes et dcscen-
: ,

dum. Abraham filium non immolavit, et (hmt campi in locum quem posuisti cis :

tamen tanti meriti ejus obedientia fuit. tcrminum posuisti quem non transgredicn-
Genes. xxi Quia non pepercisti filio tuo
: tur. Soh daeraones et mali liomiues Deo
unigenito propter me, benedicam tibi, et nonobediunt. Ambrosius « Non medio- :

multiplicabo semen tuum ; in eod.
semine tuo bencdiccntur omnes gentes^
quia obedistivocimex. Homo qui promp-
tam habet voluntatem ad obedientiam,
In : cris pudor est, imperio Dei insensibilia
elementa parere, et homines iioii obe-
dire, quibus spiritus tributus est ab auc-
tore. Obedientia in homine multum
))

Deo in omnibusplacet, etiam pro infinitis Deo placet iiec mirum ipsa enim vere
; :

rebus quas nunquam facturus est. Gre- eum honorat, vere diligit, et propter
636 DE ERUDIT. PRLNCIPUM. LIB. V.

eam Deus hominem fecit. Yere Deum Matlh. xii Quicumque fccerit volwi-
tia?. ;

lionorat vere enim Deum habet pro Do-

: tatem Patris mei qui in coelis cst, ipse
mino. Inobediens Deum pro Domino vere meus frater et soror et mater est : immo
non habet, etsi ore Dominum vocet. Luc. diligit eum quasi seipsum. Eccl. xxxiii :

VI : Qid vocatis me Domine Domine, et Si est tibi quasi anima

servus fidelis, sit
jion facitis Inobedientes
quse dico etc. tua, quasi fratrem sic tracta eum. Obe-
ostendet Deiis non fuisse servos suos, dientia tantiim Deo placuit qiiod pro ea
cum januam rcgni ccelestis eis claudet, addiscentla et docenda Fihus Dei in mun-
Matth. VIII Non ojnnis qui dicit niihi
: dum veniL et plusquam triginla annis
Domine Domine, intrabit in re^jnum coi- hic mansit , et mortem ignominiosam
lorum sed qui facit voluntalem Patris
; sustinuit. Obedientiae et discipulus et
mei qui in ccelis est, i/jse intrabit. Cum Doctor esse voluit : multum eam dilexit,
obediens vcre honoret Dcum, merito a qui tam care cmere ipsam voluil. Hebr.
Deo honorabitur, secunduin ilhid Isa. V Etquidcm cum essct Filius Dei, didicit
:

Lviii Si (jlorificaveris Deuni dum facis

: ex his quae passus est obedientiam didi- :

vias tuas etc, extollam te supcr altitudi-
}iem lerrse; 1 Rcg. ii Quicumque /lonori-
ficarerit 7ne, fjlorificabocum ctc. KccL x
Semcn hominum honorabitur lioc quod
timet Deum semen autem hoc exhonora- ;
bilur quod jnwterit mdndatuni Domini.
Obedientia vere Dcum diligil. Joan. xiv
cit, inquam, per expeiientiam, vel in
: mcmbris suis ex his qua? passus est prop-
; : ter aliorum iuobedicntiam. Exemplo ip-
sius ex his malis quae propter inobe-
dientiam priorum parentum continue
patimur, obedientiam disccre dcbcmus.
:

Si quis dilirjit jne, sermimem meuni scrva-

bit; in eod. Qui habet ?nandata mca et : CAPUT XXXYII.
servaf ea. illc est qui dilijit me I Joan. ;

V Hxc cst caritas ut maiulata cjus custo-

".
Quod obcdientia homini multum prodest.
diamus. Item I Joan. ii IIxc cst caritas :

Dei ut ambulcmus secundwn ejus tnan- Obedicntia homini mullum [uodest.

data. Pro[)terol>C(iientiam Deus homiticm
fecit, secundum illud Kcclesiasl. ult.
Time Deum et mandata cjus observa, hoc
est omnis homo. Unde
ad (|uod factus est, jusfo Dei judicio (les-
Pcr cam homo bene se habet ad enm a
: ([uo est ct sub quo est. Ilcm ad eum qui
Jiixla eum cst, et ad id quod sub i|)so cst.
si hoc non faciat Ilomo inobediens Deo, et illi qui loco Dei
csl, cstilli a ([uo est, ingratus et ideo :

trueiKhis cst. Justissima ergo fuit sen- cjus b^MieOciis indignus. Hernardus :

lenlia ilhi Quarunujue die comedcrisex

: ((Ingraliludo est ventus urens, siccans
eo. morte morieris. Ad niliilum eliam in sibi fontcm pietatis. » Item ei sub quo
valore, licct non in subslaulia, rcdaclus cst, cst inulilis servus : ideo ira ipsius
ct
fuit [»ra'ccj)lum Dci Iransgrcdiendo, sc- dignus, sccundum illud Prov(M'b. xiv :

ciUKhim iliud verbum nernar(h l()([ucn- Iracundiam ojus inufilis sustincbit. Quan-
tis de illo « IIoc cst omnis homo. Si
: tum ad eum ([ui Juxta ipsum cst, servus
hoc est omnis homo, sine hoc nihil cst ne(]uam, conscrvum non diligcns,
est homo : iiihil, iiKjuam, in virtute iicc ei parccns quanliim ad id quod sub
ot valore, iion in subsliuilia. Sicut ino- i[)so. Servus esl inlidelis in eo in quo
bedientiaest imago veteris hominis, qui solum habet dispensationcm vel minis
Deo disphcuit sic obedicntia est imago ; tcrium.usnrpans sibi dominium. P(M'fecfe
el similitudo novi hominis, in ([uo Dcus v(M'o obcdicns in his omnibiis l)(Mie se
sibi com[dacuit. » Lnde obedicns inul- liabcl, vohmlalcm Dci mandato cjus os-
lum placet Deo, sicut similis ejus fllio tcnsam, non suam voluntafcm in his
carissimo. I Corinth. xv Sicut portavi- : im[)lcndo. Kt cum ad Deuni non solumut
mus iniajinem torreni, ita ot porfnnu^ bonns scrvus, scd uf bonus filius se ha-
iniaijinem ca-lcslis. Ad hancsimihUKhncin bcal, ncccssc (>sl ut Dciim non sohim
inducndam monet nos Apostolus, K[)hes. bonum Dominum, sed cliam bomim pa-
IV, diccns Induite novuni hominem, : trem scntiat. llic cum impleat patris
idcst simililu(lin(>m novi hominis, qiii mandatum, s[)(Marc |)otcst rcgnum pro-
sccu/iilum Dciun crralus cst, idcsl ()[)crc niissuin, sccunduni ilhid I Pcf. i : S/ierafo
divino conceptus, non hnmano. Tanlum in cani qux vobis o/ferfur jratiam revc-
placet Deo obedienlia (juod ipse diligit latio/ir Josu Chrisfi. quasi /ilii obcdicnfix.
obc(hcnlcm (|nasi omui lmmkm^c altiiKMi- Filiis inobcdicntibus parala cst pnma.
 OPUSCULUM XXXVII. 637

non gloria, secundum illud Deuteron. temptus in co qui agnoscit dominium et

XVII : Qui superbierit yiolens obedire sa- negat obsequium, quam in illo qiii non
cerdotis imperio, morietur; Ibid. xxi : tii agnoscit dominium si agnosceret, li- :

genuerit homo filium contumacem, qui benter redderet. Obedientia multum effi-
non audiat patris aut matris imperium, cax est ad salutem sacrificium est sine :

et coercifus obedire co7itempserit, lapidi- quo salus non est, et cum quo non est
bus obrueteum populus, Cum Dei bonitas damnatio, secundum illud Eccle. xxv :

hominem sine ejus meritis tantum hono- Salutare sadrificium est atlendere manda-
raverit ad imaginem et similitudinem tis. Obedientia de hoste triumphat. Prov.

ejus creando, et super tot creaturas eum XXI :Vir obediens loquitur victoriam. Po-
constituendo, verisimile est quod eum pulus judaicus cum legem transgredie-
multum honorare debeat, si ad eum modo batur, vincebatur. Josue vii Anathema :

debito se habeat. Obedientia est mater in medio tui Israel non poteris stare co-
:

virtutum, noverca vitiorum, ad meritum ram hostibus tuis. Similiter Adam factus
potens, ad salutem efficax de hoste : inobediens suo superiori, inobediens ha-
triumphat quod vult a Deo impetrat, ho- buit suum inferius. Gen. iii Comedit, et :

minem reddit benedictum, et efficit bea- aperti sunt oculi ejus Glossa Augustini ; :

tum. Secundum Gregorium « Obedientia : « Anima rationalis motus bestiales in

non tam est virtus quam mater virtutum : carne sua erubuit; » et subdit « Motus :

ipsa etiam est qua; ceteras virtutes menti iste de transgressione veniebat; » etlll
inserit insertasquecustodit, » sicut idem Reg. XI legitur de Salomone
, Fecit :

Gregorius dicit « Sicut in arbore syl-

: Salomon quod non placuerat coram Do-
vestri fit ramorum abscissio, et rami ar- mino subdit Et suscitavit Dominus ad-
; :

boris nobilis inseruntur, et sic arbor versarium Salomoni. Vir obediens potest
nobilis efficitur fructum pretiosum pro- loqui victoriam, quia habet nobilissimum
ducens sic a mente sensus proprius et
; genus triilmphi, sicut antiqui patres ha-
voluntas propria per obedientiam abscin- bita victoria solent cantare canticum lau-
duntur, et sensus divinus et divina vo- dis et gratiarum actionis. Nobilissimum
luntas assumuntur, etefficiturmens velut genus triumphi est vincere seipsum quod
arbor nobilis producens -fructum, quo facit vir obcdiens unde super illud, Me-
;

Deus Angeli et homincs sancti la^tifi-

et iior est obedientia etc, dicit Glossa Gre-
cantur. » Obedientia est noverca vitio- gorii: « Yir obediens loquitur victorias.
rum libidinem enim, sive improbam
: Dum enim alienae voci humiliter subdi-
voluptatem quaj radix est omnium vi- mur, nosmetipsos in corde superamus; »
tiorum, multum destruit. I Petr. i Cas- : Proverb. xvii Melior est qui dominatur
:

tificantes animas vestras in obedientia ca- animo suo, expugnatore urbium. Multi ur-
ritatis. Cum aliquis Dei amore pure facit besetregnasibi subjugaveruntqui tamen
quod jubetur a Deo, vel eo qui est loco ad hunc nobilem triumphum noii perve-
Dei non habet ibi locum libido. Libido
, nerunt. Hic triumphus proprium est ho-
multum obest admeritum; unde Augus- minis. Vincit leo cetera animalia, sed
tinus Super Gen. : « Oportebat ut homo seipsum vincere non potest. Obedientia
sub Domino positus, ab aliquo prohibe- quod vult, a Deo impetrat. Gregorius :

retur ut esset ei virtus merendi obedien- « fuerimus praepositis nos-

Si obedientes
tia. » Dum intendit aliquis propriam vo- tris,obedit Deus orationibus nostris. »
luntatem facere non videtur in hoc
, Augustinus in lib. De opere monachorum :
mereri nisi apud semetipsum; ab illo « Citius exauditur oratio obediensuna
enim merces expectatur, cujus voluntas quam decem milUa contemptoris: » I
fit. Non videtur ergo apud alium mereri Joan. III Si cor nostrum non reprehendit
:

nisi qui vult facere voluntatem alieriam
quod est obedientiae. Gregorius « Sola
est obedientia, qu* meritum
det. Fides sine obedientia videtur esse ad
cumulum damnationis. » Bernardus
nos, fduciam habemus quod quicquid
: petierimus, accipiemus, quia mandataejus
fidei possi- custodimus. Obedienti obediunt et creator
et etiam creaturae. De creatore habetur
: Josue X ]^on fuit postea tam longa dies,
:

« Ad cumulum damnationis videtur nobis obediente Dco voci hominis. Obedientia

relicta fides futura^ promissionis. n Fides hominem benedictum reddit dignus :

cum sit cognitio dominii Christi, aggra- enim est qui Deo obedit ut Deus ei abun-
vat culpam, et per consequens pcenam, danter bona temporalia et spiritualia
sicut ignorantia attenuat. Major est con- largiatur. Deuteron. xi Propono vobis :
638 DE ERUDIT. PRINCIPUM. LIB. V.

benedictionem , si obeflieritismnndatis Do- velociter qiiinta obedire viriliter

: sexta :

mi}ii; Ibid. xxviii : Voiicnt snjjer te omnes obedire humiliter septima obedire perse-
benedictiones istse, ct npprchendent te, si veranter. Multum valet voluntatis inten-
tamen praeccpta ejns audietis, benedictus tio ad boc quod obedientia sit grata, et
tu i)i civitate, eic. Ad ostcndendum'hoc oheiWenWfruclnosdi. Spirituttmponderatnr
Salvator in co.dum ascensurus, in Be- est Doniinus, Prov. xvi Ibid. xxi Ap- ; :

thania discipulis suis benedixit quod pendit corda Dotni^ius ;l Keg. x\i Deus :

domum obedientiai sonat. Obedientia intuctur cor ; (Treg-orius a Cor, et non :

beatum in pra^senti certa spc, in

efficit sul)stantiam Dcus peusat nec perpendit ;

futuro in re. Proverb. xxix Qui custodit : quid in cjus sacrificio, sed exquantopro-
legem, beatus est, et Simon beatificatur. feratur; Ilicronymus
)> « Oua", otrerun- :

Matth. XVI Beatus es Simon etc. In si-

: tur, non sui ponderc, sed offerentium
gnum hnjus dc Bethania Dominus in cq»- voluntate pcnsantur. Seneca t Non )> :

lum ascenditLuc.ult. Obedicntia clarcni : quantum refcrt, aut qiiid fiat, sed qua
paradisi invenit, quam inobedicntia ami- mcnte rcguma-quavit opes,quiexiguum
:

sit. Matth. XVIII Sivis ad vitam inyredi, : tribuit, sed libenter. »Parum placet sa-
serva mandata. crificium divina^majcstati, nisiplaceat et
offcrcns ncc mirum, cum bonorum nos-
:

trorum non cgcat, et utilitas ad nos per-

CAPUT XXXYIII. tincat. Coacta sacrificia ci non placeiit :

undc Exod. XXXV, ait Moyses Istc est :

Quod inobedifutia Deo multttni displicet, sermo quem prxcepit Dominus. Omnis
ct lunnini multutn nocet. voluntarius etpronusani/nu offerat primi-
tias Dofnino. David Psal. xxxiii Volun- :

Inobcdicntia in hominc multum Dco tarie sacri/lcabo tibi ; II Cor. viii Si vo- :

displicct. Ncc mirum : bomincm cnim lunfas prompta est secundum id quod
Dco aufert. (irc}-'-urius in Mm-al. ib' ino- (tccepta est. Utilius cum hominc
liabet,
bedicnte quasi jugum dominationis a
: « cum donumcjus a Deo suscipitur,
agitur
se excutit, cum per inobcdicnliam subcssc quam cum ei datur. Bcrnardus « Quis :

contfmnit. Ilanf displircntiam multum

)> mibi tribuat ut oblationem mcam dignc-
ostcndit i)(i'na dc inobctlicntia piimorum tur lanta majcsfas suscipcrc ? Duo miiiuta
parentum bumano gcneri inflicta. Idcm habeo, Dominc, corpus et aiiimam uti- :

ostcndunt flagclla qna' populo Juda'orum nam hicc pcrfecte tibi possem in sacrifi-
intulit, cum
iu^dicdicns fuif. Inobc-vi cium laudis offcrre. Bonum mihi longc-
dicnfiabominimultum nocct :l)cumcnim (juc gloriosius est alquc iililius ut tibi
etcjus bcncficia ci aufcrf. Merifo Deum oflcram, quam deseram mihi ipsi « I Pa- ;

amitfit inolicdicns, qui de sc ei injuriam ralip. ult.: Quod de manu lua accepimiis,
facit ncc digiius cst rccipcrc cjus bciic-
;
dnlinius tibi. Simplicifas obcdicnfia' Dco
ficia, cujus iiou vult implcrc mandala. imperanfi vcl jicr sc vcl pcr eum (jui est
Grcgorius * Dignum : cst ut ab cjns bc- loco sui, multum cst gloriosa et ideo ;

neficiis sit quilibct cxtraneus, (]ui cjus valde ei acccpta, cum scilicet aliquid eo
jussionibus non viilt essc subjcctus. )> (juod a \)eo dicifur, crcdiliir vcnim co :

Inol)cdicnlia lignum mortis csf sicuf obe- , (]uod ab i[)so jubctur, crcdifur bonum.
dicutia csf ligiuim vifa'. Bcrnardus « Ino- : (iloriosum est j^rincipi si simplici vcrbo
bedientiam cansam mortis omnes expe- ejus crcdafur absquc caufione pignoris,
rimur, omncs morimur proptcr illam. » vd jurjimcnli, vcl fidciiissoris confra- :

rium vcro csl ci ignominiosum. Ilippo-

cralcs ct Pylhagoras indixcrunf Iianc le-
CAPUT XXXIX. gcm discipulis suis, ut non esscnt ausi
in scnfcnliis suis intcrrogarc jiroj)tcr

De srptem laudabilHnis conditionibus qu.v (juod, scd cssct cis j)ro ralionc dicculis
ad prrfectam obcdientiam jjcrtinent. aucloritas. Multum placuil in Abraham
Deo obcdicnlia» simjdicitas. De hac com-
Etnotandum qiiod scpfcm sunt lauda- mcndat Salvator iirimifivam Flcclcsiam,
bilcs couditioncs ad i)crfccfam ohcdicu- diccns : (( /// tniilitu auriuj)! obednit
tiam pcrliuculcs. Prima csf obcdirc li- milii. Bcniardiis in libro Dc consid. :
))

benter secunda obcdirc simplicilcr

: : « Omnibus nobis in inilio conversionis

tcrfia obcdire bilarifer qnarta obcdirc : nnlla virfns mngis est ncccssaria qnam
 OPUSCULUM XXXVII. 639

simplicitas humilis, et gravitas vere- perseverantia in obedientia, quae summi

cunda. » Augustimis : « Obedientia nisi regis singularis est fdia, haec sola estre-
humilium esse non potest. » Ad hanc giii ccfilestis haeres. Bernardus : « Quid
simplicitatem pertinet illud Psahn. lxxvi : currere prodest, et ante metam cursus
Deduxisti sicut oves j)opidum tuum. Dia- deficere ? sic currite ut comprehendatis. »

bolica quaestio est, Cur praecepit nobis Specialiter puerorum voluntas, cum sit
Deus ? Genes. iii et Luc. x Qui vos
; : volatilis et vaga, obedientia regi debet
audit, me audit ; Bernardus « Non te : sub voluntate aliena. Sicut virga multum
moveat magister imperitus, indiscreta flexibilispaxillo stabili alligatur, ne vento
potestas sed memento quia non est po-
;
agitata destruatur sic puer si a parenti-
:

testas nisi a Deo, et quipotestati resistit, bus voluntati suae dimittatur, parentes
Dei ordinationi resistit » Idem « Onic- ; : iiide confunduntur. Proverb. xxix Puer :

quid vice Dei praecipit liomo quod tamen qui dimittitur voluntati suee, confundit
non sit certum displicere Deo, non aliter matremsuam. Etspecialius pueri regales
omnino accipiendum est quam si prae.ci- necesse habent obedientiam addiscere,
piat Deus. Quid enim interest utrum per qui aliquando debent aliis imperare, si-
se, aut per suos ministros sive homines cut legitur de Filio Dei Ilebr. v Et qui- :

sive Angelos, innotescat suum placitum dem cum esset Filius Dei, didicit ex his
Deus? » Hilaritas etiam obedientis muDum qusepassusestobedientiam;1\i\\ivi?> « Qui :

est grata imperanti. II Cor. ix : Hila?'em bene imperat, necesse est aliquando quod
datorem diligit Deus ; Bernardus « Se-
: paruerit et qui modeste paret, videtur
:

renitas in vultu, dulcedo in sermone mul-
tum colorant obedientiam obsequentis. »
Cum operibus obedientiae pascatur Deus,
quasi fel in escam Dei ponit, qui cum
tristitia obedit Psalm. lxviii Dedemnt in
escam meam Item grata est impe-
fel.
ranti obedientiaB velocitas. Seneca « Om-
nis benignitas properat, et proprium est
libenter facientis cito facere unde placet
aliquando quod imperare dignus sit. »
Filialis obedientia et lege universali est
debita, et Deo multnm grata est. Ephes.
VI : Filii, obedite parentibus vestris in Do-
: mino, hoc enim justum est. Unde inveni-
tur haec obedientia etiam in brutis. Co-
: loss. III :Fihiobedite parentibus vestris :
hoc enim beneplacitum est Domino.
:

principibus cum praecepta eorum veloci-

ter impleutur Prover. xxii Vidisti homi-
. » : CAPUT XL.
nem velocem in opere suo ? coram regihus
stabit. Necessaria est virilitas ad perfec- Quod pueri nobilium malam societatem
tionem obedientiae. Bernardus loquens debent cavere.
obedienti : « Manum tuam misisti ad
fortia, agendum est instanter, et cons- Monendi sunt pueri nobilium, ut ma-
tanter obediendum, nec inter asperita- lam societatem caveant, bonam diligant,
tem verborum tam regalis est semita re- sociis suis societatem bonam exhibeant.
linquenda. » Semitam obedientiae etiam Dirigendi sunt in societatis electione et
pro ignominiosa morte noluit Christus custodia. Multum est noxia malorum so-
relinquere. Phil. ii Factus est ohediens : cietas. Peccatum est morbus contagiosus,
usque ad mortem. Item, necessaria est ut lepra. Non est tutiim sanis habitare-
humilitas obedienti, quaeobedientiam cus- cum leprosis, nec bonis est tutum habi-
todiatne evanescat, etin vitium transeat. tare cum mahs. Ecci. x : Qui tetigerit
Bernardus « Magna est virtus humihtas,
: picem, inquinabitur ab ea : et qui com-
sine cujus obtentu virtus fortitudinis non municaverit superbo, induet superhiam.
solum virtus non flt, sed etiam in super- Seneca : « Malignus comes quamvis
biam erumpit. » Luc. xviii cap.: Cwn fe- candido et simplici rubiginem suam affri-
ceritis omnia quse prsecepta sunt, dicitc, cuit. » Prov. xm Amicus stultorum simi-
:

Servi inutiles sumus ; quod facere dehui- Us illis efficietar. I Cor. xiii Corrumpunt :

mus, fecimus. Sicut ramus arboris tanto bonos mores colloquia prava; et amplius
magis inclinatur, quanto magis fructu est opera prava « efficacior » enim « est
:

oneratus ; humihor esse debet qui

sic vox operis, quam vox sermonis, » ut di-
plura bona opera habet, cum omnia sint cit Bernardus. Non est tutum agnis habi-
Dei dona. I Cor. iii Quid habes quod non : tare cum lupis. Eccles. xiii Si commu- :

accepisti? Si autemaccepisti, curgloriaris nicabit lupus cum agno aliquando, sic

quasi non accepcris ? Laudabilis est valde peccator justo. Qui vult ire ad sanctum
640 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V.

Jacobum, nonponit sein socictateeorum hoc incitat, cum

naturalilcr praecepta
qui vaduut Romam sooietn.s onim non
: jiiris naturalis scripta sint in corde ho-
ducit nisi quo vadit sic qui vult ire in: minis : quorumprimum habeturTob. iv :

paradisum, declinare debet societatem, Quod ab alio tibi odis fieri, vide ne ali-
eorum quivaduntin inferimm. E contra- quando alferi facias. Secundum habetur
rio societas l)onorum vakie estutilis lio- Matth. vii : Quxcumque vulfis uf faciant
mini. Prov. xiii Qui ciun sapieiitilms
: vobis homincs, et vos eadem facife illis.
graditur, sapiens erit : Seneca « Cum : Amor est debitum naturale etiam crea- :

his conversare qui te meliorem facturi luraB irrationalcs amorem habent ad in-
sunt. » Carbo mortuus cum vivis positus vidua sua^ s[)eciei. Eccl. xiii Omne :

vivificatur; sic mahis inter bonos bonus animal simile sibi, et omnis caro ad
dilicjil

efficitur. Psal. xvii : Cwn sancto sancfi/s sibi sifyiilem conjun(/efur\ Ibid. xxvii :

eris. (jui est in societate bonorum, exem- Volatilia ad sibi similia conveniunt. Scrip-
plis eorum ad botuim provocatur, quasi tura ad idem incitat. .loan. xiv In hoc :

ad manum in paradisum trahitur, sicut coynoscent omnes quod discipuli mei estis,
de Paulo legilur Act. ix Admanus au- : si dilccfionem habueritis ad inviccm ;

tem trahentes introduxerunt Uamascum. Ibid. XV Hoc est prxccptutn ynewn ut

:

Sicut apes floribus se pascunt, sic qui in
bona societate est, exemplis bonis socio-
rum reficitur. Quintilianus « Prudentis
est quod in qiiocumque optimum est,
possit, siiiim facere. » Ad societatem
citat natura. Tuliius
« Natura niliil sohlarium auuit, ncc arKiuid
appetentius est sui similium quam na-
tura. » Societas vera non est iiisi inter
bonos, ct habet miiltnm juciinditatis et
commodi. Seiieca « .Nullius rei posses-
: corporis
dilirp/tis invicon. (Iraliahominem ad idem
incitat, ([ua' ostendit hominem esse fac-
: tum ad imaginom Doi. Licet aliquis ainet
si omnes filios amici sui, tamcn specialem
in- amorem habet ad eum qui amico suo est
in libro l)c anvcit.: similior; sic licot ad opera Dei commu-
niler amorom liabere debeamus, tamon
specialiler adhominem ad ejus imaginem
et simililudinem factum, (ien. i. Gratia
ostondil proximum miMnbrum esse illius
ciijus Chrislus est caput. 1

sio jucunda est sine socio. » Eunti in pa- Cor. 4 2 : Vos estis corptis Ch/usti. Non
radisum socius boiiiis est qiiasi vehicu- amat qui non amat membra. Item
ca[)iit,

lum. Macrobiiis « Comos facundus in

: gralia oslciulit homiiii proximum es5e
via pro vcliiciilo ost. » TuUius in libro Dv Doi lilium, Cliristi fralrom el coIuTredem,
officiis: « In (luibus eadem studia volun- et apternaB gloria» secum participem fu-
tatesque sunt ea^dem, in bis (it ut alter luriim. Si amandi siint fratres qui divi-
altero a-fiiie delocleturiit se ipso, sicquo doiido borodilatom, i^orliouom iiniiiscii-
fiat unus ex [)luril)iis. » I)e commodo so- jiis(iuomiiiorom faciiint, (luaiitum amandi
cietatis diciliir Eccles. xiv Mcliiis cst : siint illi fratres qiii portionem uniuscu-
duos esse simul quam ununi, habent entm jus^iueaiigont? (^luanto ciiim plures erunt
emolumcntum societatis sux. olocli, lanlo ampliiis gaudobit unus elcc-
toriim do gloria anima' allerius, (iiiam do
gloria proprii corporis. Ad amandum
CAPUT XLI. proximum possunt incitare etiam exem-
pla; el priiuo oxompliiin Clirisli. Non est
Quod /iiii nolnlium wcictafcm Ixmam dospiciondiis qiu>m Cliristiis ila carum
sociis suis debent cchibei^e. habuil, (]iiO(l pro ojus redomptione mori
voliiil. Appondere dcbemus proximum
Multum monondi sunt filii nobirmm, hoc ])relio, ne iiobis viloscat. Apocal. i :

ut sociis societatem bonam oxlii-

suis a pciC/tis nos-
Qi/i dilc.rif nos, ef lavit nos
beanl, amare el amari ab eis sliidoanl, fris in saiujuine suo; Timoth. ii Qui :

blandos et airabilcs sc eis exhibcant, ot dcdit semctipsum pro nobis. Sccundo

infirmilates eoriim tam morum (iiiam oxomplum Angoli, (lui adeo amat homi-
cor[)orum supporlont pationlor. Ad lioc nom, ut cuslodial oiim in omnibiis viis
quod amet proximum, primo in-
a!i(piis siiis. Non ost (b^spicioudus homo ab bo-

citat natura secundo Scriplura

: lorlio : mino, (iiii adoo cariis ost Anpclo.
gralia: quarto ad id valoro possunt oxom- Mallh. xviii Vidcte ne confcninafis i///um
:

pla : fpiinto ])otost ad lioc valore si os- ex illis pusillis. Dico eni/n vobis, quia .\n-
toiidatiir diloclionis ulililns magiia soxlo : qeli coruni scfnpcr ridrnf faricni Pafris
si ostendanlur oditi damiia. Nalura ad mei qui in coclis cst. Tcrtio oxemplum
 OPUSCULUM XXXVII. 641

sanctorum. Legitur in vita beati Joannis diligamus. » Idem : (( Tanta est vis pro-
quod cum ipse devenisset
Evangelistse, bitatis, ut eam vel in ois quos nunqnain
ad ultimam senectutem, et vix inter dis- vidimus, vel quod majus est, iu hosle di-
cipulorum manus ad Ecclesiam deferre- ligamus. » Specialiter valet ad hoc virlus
tur, uec posset plura docere, verba haec mansuetudinis. Eccl. iii Fili, in mansue- :

ad quamlibet pausam dicebat Filioli, : tudine opera tua perfice, et super gloriam
diligite alterutrum. Tandem discipuli et hominum diligeris. Mansuetiido ad mo-
fratres qui aderant, audientes quod ea- dum adamantis vim habel atlraclivam.
dem verba semper diceret, dixerunt : Ezech. III Ut adamantem et siliccm dedi
:

u Magistcr quare semper hoc loqueris? faciem tuam. Item specialitervaletad lioc
Qui respoudit quia praeceptum Domini
: virtus humilitatis. Sicut odibilis est Deo
est, et si solum fiat sufficit. » Incitare ethominibus superbia, sic amabilis est
etiam potest ad idem magna dilectionis Deo et hominibus humilitas. Superbia
utilitas. Dilectio membra in illo nobilis- dum se exaltat, alios deprimit; ideo non
simo corpore, cujus Christus est caput, est mirum si ab aliis odiatur; humilitas
nnit, et pervirtutem membrorumunitam vero dum se demittit, alios exaltat et ho-
adversario resistit, et ad perfectionem norat, ideomerito ab eis amatur. Maxime
perducit. De prim-O habetur Col. iii Super : inter omnia valet ad hoc quod aliquis '

omnia caritatem habentes, quod est vin- ametur, si ipse primo amaverit. Augus-
culum jjerfectionis. Dc alio dicit Tullius : tinus Nulla est major ad amorem in-
: ((

« Virtutum amicitia adjutrix a natura vitatio, quam

praevenire amando vel :

data est, non vitiorum comes

ut quia ; nimis durus est animus qui dilecfionem
solitaria posset virtus ad ea qu«
noii si noluit impendere, nolit rependere. »

summa sunt pervenire, conjuncta et con- Seneca Quaeris quomodo

in Epistolis : «

sociata eum altero perveniret. » Damna amicum facturus sis cito? Ego monstrabo
etiam qua^ odium facit, ad idem incitare tibi amatorium sine medicamento, sine
possunt. Hoc facit odium fraternum in herba, sine uUius veneficae carmine. Si
corpore mystico, quod facit divisio con- vis amari, ama. » Quintumestobsequium,
tinuitatis in corpore humano, ex qua se- vel beneficium. Terentius Hoc tem- : ((

quitur dolor magnus , et quandoque pore obsequium amicos, veritas odium

mors. parit.Ignis amoris lignis beneficiorum
nutriendusest,aIioquindeficit. » Beneficia
etiam feras ad amorem incitant, et inimi-
CAPUT XLII. cos efficiunt amicos. Rom. xii Si esu-
:

rieritinimicus tuus, ciba illnm si sitit, :

De his qu3B valent ad hoc quod aliquis potum da illi; hoc enim faciens carbones
a proximo ametur. congeres super caput ejus, idest cor cjus
accendes ad te amandum. Et notandum
Sunt autem quinque qua3 valere pos- quod beneficium non parat amicitiamnisi
sunt ad hoc ut aliquis a proximo ametur. discrete detur unde d'citur de fatuo,
:

Primum est discrctio unde sapientia di- : Eccl. XX Quod non erit gratia bonis
:

citur esse mater pulchrse dilectionis , illius. Qui enim edunt panem iiliiis, si
Eccl. XXIV. Fatuitas nescit acquirere vel falsae Imguae sunt, quoties et quanti irri-
conservare amicitiam. Eccl. xx Fatuonon : debimt eum? Seneca Nullum habet : ((

eris amicus. Secundum est modestia in majus malum locuples homo ex bonis suis
sermone. Eccl. xx Sapieyishi verbis ama-
: obsessus, quam quos amicos sibi putat,
bilem se facit gratia autem fatuo-
,
quibus ipsc non est quod beneficia sua
rum effundetur. Tertium est similitudo. cfficacia judicat ad conciliandum amicos,
B>cl. XXVII V olatilia ad sibi similia con-
: cum quidam quo plus debent, magis ode-
veniunt; Ambrosius « Estinsitum bonis,
: rint. Quid ergo? beneficia non parant
ut unusquisque virtutes suas in aliis amicitias? parant, si accepturos licuit eli-
amet. » E contrario dissimilitudo facit ad gere; si collocata, non sparsa sunt. »
odium. Oderunt hilarem tristes, tristem- Idem Hoc consilio sapientum utere,
: ((

que jocosi. Quartum est virtus. TuUius : ut magis existimcs pertinere adrcmquis,
(( Nihil est virtute amabilius, vel quod quam quid acccpcrit. » Tullius Apud : ((

magis ad diligendum quippe cum

alliciat ; bonos mclius quam apud fortunatos be-
propter virtutem et probitatem etiam eos nclicium coUocatum est, »
quos nunquam vidimus, quodammodo
XXVII. 41
 :
,

642 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIR. V.

negotiis prudens, ut sciat discernere

:

quid, quando et quomodo amico impo-

CAPUT XLIII. nendum sit constans, ut non de facili
:

moveatur ad amicum odiendum velminus

De his ad quse habendus est respcctus in diligendum, ut faciunt (juidam qui iras-
socii electione. cuntur, nisi fiat quod desiderant, dicen-
tes : Nisifeceritis, amittetis amorem
hoc
Eligendo socium habendus est respec- meum quorum amor tenui filo depen-
:

ius ad ridelitatem,morumhabilitatem, el det. Similitudo etiammorum respicienda

simiHtudinem. Ad fidelitatem pertinet ut est Tullius in lib. I De officiis « Nihil
; :

mcntiendo sociumnon fallat, arcanum ei est amabilius nec copulatius quam mo-
commissum non revelct, in rebus eum rum simiUtudo bonorum. » Societas iuita
non damnificet, in adversis eum non dese- firme custodienda est sicut domus. Soda-
rat. Odiosa est mendacitas homini pru- lcs vetustos nunquam pro sequentium
denti. Eccl. xxi Potior est fur, qunryi
: novitate fastidias aliter videberis sic :

assiduitas viri mendacis. Fidelis non est amicis uti quasi floribus flores enim :

qui arcanum revelat. Prov. xi Qui am- : sunt grati dum sunt recentes. Eccl. ix :

bulat fraudulcnter, revelat arcana qui : Ne derelinqiias amicum tuum antiquum

autem fidelis est, celat amici commissuni ; novus cnim Jion erit simi/is illi. ViJium
Eccl. xxvii : Qui eiiudat arcana amici. novum amicus novus; veterascet, et cum
fidem ])crdit. Non est fidclis qui iirrcbus suavitate bibes illud. Legitur de Augusto
socium damnificat. TulUus inlib. De offi- Ca^sare quod amicitias non facile admisif
ciis: « Societatis arctissimum vinculum sed consiantissime retinuit. Ad socieia-
cst, arbitrari magis conira naluram esse, iem servandam mulium valet humilitas,
hominem aliquid hoinini detrahere com- (jua homo miniis sentii de se quam de
modi sui causa, quam omnia subire in- aliis unde sensum aliorum meliorem
:

commoda. » Non est fidelis qui socinm (juam suumropufans, facilesensumsunm

d<'S(>rii in advorsis. Rernardus : « Disci- jiro sensu aliorum (Umittii, et aliis credit.
l)uhis prudcns aU(pio consorte gaudeat, Cato :

cui propriam conscientiam detegere va-

leat, qui nubila forluna diligenier subve- Vincere cum possi*, interdum cede sodali;
niat. » Dc fi(kdi soiictato ponit oxomphim
laudabile Valorius.Maxiinus IV Ub. dicons: (Jregoriiis : dum quosdam major
Sa'pe
« Duo discipuli pyihagorici tam fidelcm scientia origif, aceferorum sociefate dis-
inter se junxerunt amicitiam, ut cum al- jungit, et quasi quo pliis sapiunt, eo a
iorum ex his Dionysiiis Syracusanus iy- virlute concordia» desipiscunt. Yalet ad
rannus inlerhc(;re vollet, et is toinpns ab idein patieiitia. Prov. xv Vir iracundus :

oo qnod priusquam porirei, domum jiro- suscitat rijcas; qui autem patiens est, ttii-
feclurus ut ordinaret rcs suas, impctras- tigat suscitatas. Valet ad idem taciturni-
sot, altorva(U;m soproojus roditu tyrauno tas. Cato :

dare non (lubitavit. Aitpropin(juanto au-

tem pra'linita die, nec iUo rodeunio, unus- CoQsilium arcanum tacito commitle sodali etc.
quis(jue stultitia; temerarium sponsorem
damnabat ai is iiiliil se do amici consfan-
:

tia mctucre pra'dicabai. Eodom ila(jue CAPUT XLIV.

momonio Dionysio constituia
et liora a
occidendus supervenit ot admiratus ; Quod in adolesccntia specialiter monendi
tyrannus amborum animuin, supplicium sittit fi/ii nobiliutn ad amorem disci-
fidei remisil, oos(|ue insupor iit ipsum jilituv.
in socioiatem amicitia^ teriiumreciporoni,
rogavif. Ilabilitas morum respicenda ost Posf(juam a^talem
filii nobilium ad
oligendo sociuin, Prov. xviii Vir ama- : adolosoontia^ porvonorinf, spocialifor ad-
bilisadsocietatctn tnuf/is attii(ns erit <ittatn nionon(U siint ad amorom discipliiKT, et
fratcr. Ad amicabilitatoin tria itortincnt : (|uia tiinc i^loniiis habont usiim rationis,
bcnignus, prudens, et con-
scilicet ut sit et quia illa a'fas prona esl ad maliim, el
stans bcnignus
: nt non faciat molostas idoo niagis indigonf disciplina (jiia re-
amicitias nimis amicum onorando, V( fraMiontiir. (lon. viii : Sensus rt cogitatin
aspere corripiendo, sed j)otius se oiieret humani cordis in /na/um prona sutit ab
 :

OPUSCULUM XXXVII. 643

adolescentia sua. Ambrosius loquens de
ilio verbo Job. viii Consiimere me vis :
peccatis adolescentiae
inquit, principium aetatis ad querelam
arripuit, quia magis ad vitium esse lu-
bricam consuevit; » Job, xx Ossa ejus
implehuntur vitiis adolescentigs suas; Au-
gustiuus in lib. Confess. loquens de se
((Exarsi, inquit, Dominealiquando satiari
continens nisi Deus det; et hoc ipsum erat
sapientia, scire cujus hoc esset donum,
mex : « Pulchre, « adii Dominum , et deprecatus sum
illud. )) Si vero contingat adolescentem
cadere, ad p(3enitentiam debet recurrere
: exemplo ilHus adolescentis, de quo le-
gitur Luc. XV, quem pater cum gaudio
: suscepit; et ibid. vii, dictum est adoles-
centi filio viduas mortuo Adolescens :

inferius in adolescentia, et sylvescere tibidico, surge. Vix senes malis consueti

umbrosis amoribus ausus sum. » resurgunt. Prov. xxii Proverbium est,
:

Adolescens juxta viam suam; etiam cum

senuerit, non recedet ab ea. Incerta est
CAPUT XLV. vita adolescentium. Prov. xxx Tria :

sunt mihi difficilia, et quartum penitus

De malis, ad quss prona est adolescentia. ignoro viam aquildd in coelo, viam colubri
:

super terram, et viam viri in adolescentia.

Ad mala prona est specialiter ado-
tria Secundum Tullium in lib. I De offic. :

lescentia ad superbam impetuositatem,

: « Prima adolescentis commendatlo pro-

luxuriam et lasciviam. De primo dicit ficiscitur a modestia, deinde a pietate in

Seneca; Juvenile est vitium non posse
(( parentes, et in suos benevolentia. » Co-
regere impetum. » De secundo dicitur gnoscittir etiam ejus bonitas si ad viros
Prov. VIIConsiderando vecordem ju-
: sapientes et claroS ac bene consulentes
venem, qui transit per plateas, et ecce reipublicse se contulerit, et cum eis assi-
mulier occurrit illi ornatu meretricio duus Huic consonat illud Eccl. vi
sit. :

prseparata; et subditur Statim eam se- : ((In multitudine presbyterorum pruclen-

quitur quasi bos ductus ad victimam. De tium sta, et sapientiae eorum ex corde
tertio dicit Seneca Torpent ingenia
: (( conjimgere, ut omnem narrationem Dei
desidiosffi juventutis, nec ullius honesta? possis audire. » Multum est necessarius
rei labore vigilant,sed cantandi potius sermonis Dei auditus. Psal. cxviii :

saltandique obsc(Pna studia effeminatos In quo corriget adolescentior viam? in

tenent » Idem
; « Cum feminis stare et
: custodiendo sermones tuos. Ad haec mo-
immundis se munditiis extollere nos- nentur adolescentes exemplo Salvatoris,
trorum adolescentum specimen est, » qui cum esset duodecim annorum, sedit
idest documentum. Istorum est illud in medio Doctorum non quidem docens,
Sapien. ii Non prsetcreat nos flos tem-
: sed audiens, et interrogans, Luc. ii, de
poris. Coronemiis nos rosis antequam quo sic Bernardus loquitur « humi- :

marcescant. Adolescentibusnecessaria est litas virtutis Christi quantum confundis

majorum exhortatio, sicut Joannes Evan- superbiam nostrae vanitatis Parum ali- !

gelista exhortabatur dicens Scribo vobis
adolescentes, quoniam
Item, Scribo vobisjuvenes, quoniam. fortes
estis, et Verbum Dei majiet in vobis, et vi-
cistis malignum. Joan. ii. Proponenda
sunt etiam eis exempla fortium adoles-
centium, ut est illud II Mach. ii, septem
fratrum, quorum unus sic ait Parati
sumus mori magis quam patrias Dei leges
praevaricari. Horum unus hnguam postu-
: quid scio, vel potius scire mihi videor, et
vicistis malignum. silere non possum impudenter et impru-
denter me ingerens et ostentans, promp-
tulus ad loquendum, velox ad docendum,
tardus ad audiendum. Christus cum tanto
tempore silebat, cum seipsum absconde-
bat, numquid inanem gloriam timebat?
: utique, sed nobis, non sibi. » Contra tria
mala praedicta informandi sunt adoles-
centes tribus virtutibus contra superbam :

latus ad cruciatum, cito protulit, et manus impetuositatem, humilitate contra luxu- :

constanter extendit, et cum fiducia ait : riam, castitate contra lasciviam, matu-
:

A coelo ista possideo, sed propter Dei leges ritate. Monendi sunt ut humiliter se
hsec ipsa despicio. Item muniendi sunt habeant, et sapientes consulendo, et
armis spirituahbus. Ephes. vi Induite : majoribus obediendo. De primo dicit
vos armaturam Dei. Orationi etiam ins- Sydonius : « Plurimum
laudis juvenes
tare debent, ut Dei gratiam recipiant, suis moribus acquirunt, quoties de nego-
quaiadictismaliseos custodiat. Sap. viii liorum meritis ambigentes ad peritorum
IJt scivi, quoniam aliter non possum esse consiha recurrunt. » Propter defectum
 :

644 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V.

hujus humilitatis Roboam filiiis Salo- debant ad ejus a^latem, sluperent ad

monis partem regni sui amisit derehcto : continentiam hilaritatem frontis tem-
:

enim consiho senum, acquiescens con- perabat gravilate morum. « Taciturnitas

siho juvenum, volcns populi aggravave adolescentibus cst necessaria contra gar-
jugum, decem tribus amisit, III Rcg. xii. rulitalem. Eccles. xxii Adolescens, :

Unde dicitur Ecclos. XLvii, quod Salomon Inquerc in caiisa tua vix cum necesse
dereliquit posl se gentis sluUiliam Ro- fucrit. Si bis interroyatus fueris, habeat
boam imminutum a prudentia qui avertit caput rcsponsum tuum. In tnu/ti<i esto
f^entem consilio suo. Ad secunchmi mo- f/uasi insciu^, et audi tacens simul et quae-
nentur juvenes I Petr. ii Adolescentcs, : rens, et Inqui in medio magnato7'um non
subditi estote scniorihiis. Cyprianus mar- jnwsumas, c.t ubi sunt senes, non multa
tyr « Sicut in sensibns sobrietas et mo-
: loquaris.
rum perfectio reperitur, sic ab adoles-
centibus obseciuium et subjectio rite
debetur. » Rcrnardus « Eiigat homo
: C.\PUT XLVI.
fidelis subjectus esse magistro, sub quo
voluntas ejus frangatur, et obedientia' Quod adolesccntcs non differant induere
fra^nu concupiscenlia reprimatur. » bonos mores.
Idem :« Non esl dedignandum servo
quod domino siquidem non
iuffcessit in : Hoc mullum debet adolescentes inci-
est servus major domino suo. Ipse nam- non diirerant bonos mores in-
tare, ul
que cnm jam a^tate et sapientia apud ducre, qui vix in sencctufe induuntur.
Dcum et homincs crevisset, rum jam Kccl. XXV Qiuv in juventute tua noti con-
:

duodenis in JerusaK'in remansisset, a 'p-cijasti, qiinnindn invcnics in senectute

beata Virginc et Josepli in medio Doc- tua ? Ad idem incitare debct horae mor-
torum audiens illos et interrogans, in- tis inccrfitudo. Anselmus Nihil morte : ((

ventus, descondit cum iHis, et erat sut)- certius, sed niliil incerfins hora morfis. »
ditus ilhs. » Conlra hixuriam monendi Ambrosius : (( .Mors est juvenibus iii in-
sunf adolescentes ati verecundiam et so- sidiis, qua' in senibus est in januis. »

brietatcm. Ipsi enim ardore luxuricB a's- Tullius in lib. De

Krustra spe-
sejiect. : «

tuanlessolenl esse [^rocaces ad rdgandum raf adolescens vcl promiftit se diu victu-
vel etiam ad rapiendum nuilieres, a riiin. t^lnid enim sfultius quam. incerta
quibus verecundia cohibet; de qiia dicit pro ccrfis hahere? (Juid ctiam ? quod illa
Seneca « Verecundia in adolescente
: a'tas habet mulfas mortis causas faci- :

bonum est sigmim. » S(d>rielas eliam lius cnim in morbos adolescenlcs inci-
mullum valet ad castitalem (juia se- : diiiit, gra\ius a'grola.it. » Mors etiam

cundum Rernardum : « Periclitalur cas- adolcsccnfium gravior est ralio esf, :

titas in (Uditiis, sicul pietas in negotiis. » (piia mors contingit adolesccnfibus ad-
llicronymus : « (Juid(piid scmiiiarium (^sl vcisiinfc et rcpugiKinfc nafura. et ideo
V(dui»tatis,eliamven('iiiiin puta : » Tit. ii : gravius; senibus vcro venif (juasi si^onte,
Jiivcncs /lortarc ut snhrii smt Contra . las- nulla vi habifa, et idco levis. Sicuf ergo
civiam moneinli sunt ad maturitatem et poma cx arboribus si cruda sint, vi
tacilurnilatem : liabet enim biscivia avelluntur, scd mafura ef cocfa decidiint,
inordinatioiicm gcstuum cf l(>vitafem , sic vis adolcsccntibus vitam aufcrt, se-
verb(U"um. Conlia priinum est necessaria nibus matiuitas.
gravitas, qua* mullum |)lacet Dco in servis
suis. David Psal. xxxiv In jinpuln (fravi
:

laudfihn tc. 'rullius in lib. I)e scncrt. : CAPUT XLVII.

(( Adolescenlcm pr(d)'^ in (pio cst ali(|uid
senile. Ha*c gravitas daf aucforifafem
« : Quod moncndi sunt nobilium, ciim ad
filii

iinde Apostolus scribens Timofheo dicit setatem virilem pervenerint jtuerilia ,

\cmn adnlcsccntimn tnani cnntcninat : evacuare.

idest talifer fecxhibcasut propler a'lalcm
iion confemnaris. ilicronymus Ail Hclio- Monendi sunt filii nobilium, cum ad
dorum \e/)ntianum de hac gravitafe com- virilcm a'tatem pervenerint, ut puerilibus
mcndat dicens « Ncpofianus jiivenis
: se (^vacucnf, exemplo Aposfoli diccnlis
curam habuil, ul nullam in S(^ daret fa- I Corinlh. xv Cum es.^icm parvulus, lo-
:

liulam rumoris obscieni ut (lui mor- ; quebar ut parvulus, coijitabam ut parvu-

 :

OPUSCULUM XXXVII. 645

lus, parvulus; quando an-

sapiebam tit dis instrLimentum. » Tcrtio,
cordibus
tem factus sum vir, evacuavi qux erant quia verbum prolatum de proximo est
parvuli. Monstruosnm est hominem in testimonium vel pro eo vel contra eum,
senectnte vel viriiiaitatepuerilia retinere: ideo quasi testimonium cum deUbera-
sicut monstruosum esset si aliqua arbor tione proferendum est. Seneca « Lo- :

flores haberet, quando habere debetfruc- quens de proximo tuo, scito te pro eo
tus maturos et etiam erubescibile esset
: vel contra eum testimonium proferre. »
alicui homini barbato ad mamillam ma- Secundo evacuandum est sapere piierili-
tris pendere, immoquasi insania videre- ter, idest sapientem esse cicca modica,
tur, juxta illud : utsuntnuces, monetaplumbea, et simi-
lia.Hanc sapientiam habent illi qui circa
Ludere par impar, equitarein arundine longa, teinporalia bona quae modica sunt, sa-
Siquem delectat barbatum, insania vexat. pientes sunt; circa spiritualia vero vel ae-
terna insipientes. Praetulit Esau lenticu-
Odibile est etiam Deo et hominibus : lam hereditati suae. Hanc puerilitatem
unde Eccles. xxv Seiiex fatuus enume- : dissuadet iiobis Apostolus dicens Nolite :

ratus est inter tres species hominum qui pueri effici sensibus, I Cor. xiv. Tertio
odiuntur. Maledictus est et morte dignus evacuanda est cogitatio pueriUs, quse est
senex puerilis, juxta illud Isa. lv : Puer de solis pra^sentibus, ut non sohim prae-
centum, aymorum maledictus Sicut erit. senti vitae, sedetiamfuturaepraevideamus;
viuea quod viginti annis sine fructu de- ad qiiod monemur Prov.
ubi sic legi- vi,
bito fuisset extirparetur sic qui ad se- ; tur Vade piger ad formicam, et considera
:

nilem setatem pervenit, etnon facit debi-
tum fructum, a Deo occideretur, nisi
misericordia Dei eum sustentaret. Et ut
breviter dicam, sicut pejus est esse bes-
tialem quam esse bestiam, eo quod esse
bestiam est a natura, esse vero bestialem
est ex vitiis sic esse puerilem pejus est
;
quam esse puerum. Seneca « Pluri-
vias ejus, quae cum non habeat ducem ncc
prxceptorem, nec principem, parat aestate
cibum sibi, et congregat in messe quod co-
medat. Quarto evacuanda est a nobis
immunditia puerihs. Soleutpueriresidere
in luto, et detnrpare ornamcnta sua, si
qua liabent. Simihs pueriUtas in muUis
: est qui sunt jam senes vel in ^^irili aetate, •

mumque est, quod non pueritia, sed quod et tamen non erubescunt morari in im-
gravius est, puerilitas remanet. » munditia peccatorum suorum. Jer. xlviii:
Fcrtilis fuit Moab ab adolescentia, et re-
quievit in fsecibus suis. Ad Tim. I Infi- :

CAPUT XLVIII. dclibus nihil estmimdum., sed coinquinatse

simt mens eorum et conscientia. Nesciunt
Quod octopuerilia ab eis sicnt evacuanda. pueri se pascere, quin se maculent. In-
finiti sunt barbati, in quibus invcnitur
Notandum quodocto suntpuerilia quae haec puerUitas. Multi etiam dignitates
ab eis evacuanda sunt quorumtriaprimo : quas habent, male vivendo dcturpant
tangit Apostohis. Primnm est loqui pue- unde sapiens dicit de Nerone, quod cum
riliter, idest siue praemeditatione. Lo- quosdam non ipsos orna-
vellet ornare,
quuntur parvuli quidquid eis in os vene- vit, ornamenta deturpavit, Quinto
sed
rit e contrario autem vir non loquitur
; evacuanda est a nobis puerUis mutabili-
sine praemeditatione unde de viro justo : tas, qualis est in iUis qiii una die aggre-
dicitur Psalm. xxxvi Lingua ejus loqui- : diunturviam paradisi etalia die redeunt
tur judicium, idest examinatam senten- ad viam inferni una die «dificaut, aUa
:

tiam. Seneca « Tardiloquum te esse

: die destruunt. Eccles. xxxiv Unus aedi- :

Jubeo, et prope Deus. » Triplici

erit tibi ficans et alius destruens, quid prodest illis

ratione debemus examinare verba nostra. nisilabor? Mutabilitas est signura stul-
Primo ut possint transire per illud dis- titiae. Prov. xv Cor stultorum dissimile
:

trictum judicium, quo debent examinari, erit ; Eccl. xxvii : Homo sanctus in sa-
Matlh. XII De omni verbo otioso quod lo-
: pientia manct sicut sol nam stultus sicut
:

cuti fuerunt homines, reddent rationem de luna mutatur. Virjustus debetinprapsenti

coin die judicii. Secundo, quia multum quodammodo aeternitatem inchoare per
verbum potest nocere, nisi homo sibi ca- constantiam et per perseverantiam. Bcr-
veat. Bernardus « Sermo levis est, sed
: iiardus « Quid tantae levitati et aeterni-
:

graviter vulnerat, aptissimum evacuan- lati? » Sexto evacuandus est timor pue-
 ; ;

646 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. Y

rilis.Solent enim pueri timere falsa, ut rumillum destrueretur regnum vEgypti.
socios suos larvatos levia etiam magis : Alii volentes eripere puerum, dixerunt
timent quam gravia pericula, ut virgam quod ex pueritia hoc fecerat et fecerunt ;

matris magis timent quam gladium hos- ei aCTerre carbonem vivum, quem posuit
tis, Talis puerilitas in multis senibus est puer ad os suum, et linguam suam com-
qui divites sunt qui velut homines lar- ;
bussit, ex qua causa factus est impedi-
vati adeo timent, ut non audeant eis in tioris linguffi.Similis puerilitas est in
aliquo contradicere. Seneca « Pueri : multis, qui quam cito vident pulchritudi-
quos amant, cum quibus ludere assue- nem alicujus mulieris, concupiscunt eam,
verunt, si personatos videant, expaves- non attendentes quod dicit Hieronymus
cunt » Idem « Omnium istorum, quos
; : quod gladius igiieus species mulieris.
supra capita hominum supraque turbam Pueri etiam lusum amant unde Job. xxi: :

delicatos lectica suspendit, personata fe- Infantes eorum exultant lusibus. Modica
licitas est contemnes, si spoliaveris. »
: ex magnis quandoque pracligunt, ut po-
Pcricuiosum est valde timere hominem : mum quandoque pro castro plus dolent :

unde Prov. xxix Qui timet hnminpm, : quandoque dc amissione pomi, quam de
cito corruet\ Mach. ii: A verbis viri pec-
I /amissione regni. dissua-
Ila^c puerilitas
catoris ne tim-ueritis^ quin tjloria ejus detur nobis Prov. ubi dicitur Usqucfjuo
i, :

stcrcuset vermis : saccus est stercorum, parvulidiliyitis itifantiam, etstultiea qux

et materia vermium. Multi etiam sunt qui sibi sunt noxia, cupient? Octavo eva-
prasentia mala quae levia sunt, et quasi cuanda est anobis inverecundiapuerilis.
uml)r2efuturorummalorum,val(Ie timent: Solcnt enim pueri mamillas invcrccunde
qui suut velut « equi umbratici qiii tre- a matre susciperc, qualis piicrilitas esl
pidant ubinon est timor. » Seneca « Auc- : in eis, qui lac adulationis vel illicita» con-
toritatem habemus seiisum, et vitia pue- solationis sibi oblatum inverecunde sus-
rorum nec puerorum tantum, sed etiam
; cipiunt, coiitra illud Prov. i Fili mi, si :

infantium illi levia, hi falsa formidaiit.

: te lactaverint j)eccatores, ne acquiescas eis.
nos utraque. » Timor piicrilis est corum Valdc timcnda est pucrilitas filiis nobi-
quitimentcontemptumcontemnendorum, lium, qui dominaturi sunt populo. Valde
ct irrisioncs irridendorum qui non au- ;
cnim nociviim est poi^ulo, ct ex magna
dent bencfacere ne a malis irrideantur. Dci ira est quod tales dominos dat, sicut
Cum male agcntcs irrideant bcne ope- comminatiir Isa. ii Dahn jjau/)cres jmn-
:

rantes, tale est caecus irrideret vi- ac si cipes eorum, et effeminati dontinabuntur
dcntem, et claudus rccte incedentem eis et corruct populus.
eorum irrisio irridenda cst Scneca :

« yEquo aiiimo audienda suut imperito-

rum convitia, et ad honesta vadenti con- CAPUT XLIX.
temnendiis estipsc conteinptus. » Idem :

« Nondum es, si noiidum turba tc

felix Qund filix ab evarjatinne sunt cnhibendx.
(leridet Prov. xiv
; » Amhulans recto :

itincrCs et timens Dcum, despicitur ab eo Dictum est de custodia et eruditionc

(jui infami graditur via; Ibid. xxix : : filiorum niiiic diccndum est de custodia
;

Abominanlur impii fjui in recta via suut. et dc cniditionc filiarum, ad qiiam paren-
Septimo est evacuaiulus a nobis amor tes monentur. Ecclcs. vii iilix tibisunt, :

puerilis. Solent pueri concupiscere qua*- serva corpus earum, et non ostendas hila-
cumque pulchra quae vident, licet sint rem faciem ad illas. Ideo magna diligen-
sibi nociva uudc (|uandoquc arri[)iuiit
: tia adhibcnda est cir(\i filianim custo-
manu vel carbonem vcl gladium proptor diain (jiiia ut dicit Ilicronyinus,
: « Te-

pulchritudinem quam ibi vident. Exem- ncra rcs impudicitiffi fama, quasi flos ad
plum habemus de hoc in Moyse, do quo levem marcescitauram. » Cohibcndap sunt
narrat Joscphus, quod cum Moyses pucr firuvab cvagalionc ct discursu. ne accidal
allalus fuissct coram IMiaraonc, vidcns (>is sicut Dina", qua* egrcssa esl ut videret

Pharao elcgantiam pucri et pulchritudi- inulieres rcgionis illius, et occasione ista

nem, posuit diadema suum super caput a Sichcm corrupla est, (icncs xxxiv. Re-
cjus pucrautem vidcns imaginem idoii
: jtrchensibile esl in mulicrc quod garrula
in corona, projecit eam ad pedes suos ct sit ct vaga, (luictis impaticns, non valens
conciilcavit quod videntcs magi Pharaoni
: in domo siia consislcrc pcdibus snis
dixcrunt hocessc signum, (|uod per pue- Provcrb. vii ct Tiin. v,(licit Apostolus
: I

de quibusdam Otiose discunt circuire
:
domos, non solum autem otiose, sed et
verbose. Exemplum absconsionis habent
in beata Virgine, de qua legitur Isa. vii
Ecce Virgo concipiet. Secundum Hiero-
nymum, « pro virgine habetur inhebra?o,
Alma, quae grsece dicitur apocrypha, la-
tine virgo abscondita, videlicet quae nun-
quam aspectibus viri apparuit, sed mag-
na parentum dihgentia custodita sit. »
Mariam, sicutidem Hieronymus
gelus in •penetralibus invenit. » Bernar-
dus « Suspicandum non est quod aper-
: periculum, et vanarum occupationum
tum inveneritAngelus ostiolum Virginis,
cui nimirumin proposito erat hominum
fugere frequentias, vitare colloquia, ne
vel orantis perturbaretur silentium, vel
continentis castitas tentaretur. Maria ve-
rebatur etiam Angeli salutationem. Dicit
Ambrosius de ipsa, quod « mansit apud
Elisabeth tribus mensibus, non quia do-
mus aUena eam delectaret, sed quia in
publico frequenter videri discipliceret. »
Bernardus « Solent virgines esse pavi-
: lingua Psalmis dulcibus imbuatur, procul
dae, ut caveant timenda, etetiam tuta per-
timescant. » Ad vitandam evagationem
monet Hieronymus Eustochium virginem
hisverbis : « Rarus in publicum
sus, martyres tibi quaerantur in cubiculo
nunquam deerit causa prodeundi, si sem-
per quando necesse est processura sis. »
Timeat virgo exire in pubUcum, si vult
mundum servare cor suum.
huius habetur Tob. in Sara virgine
iii_,
dicente Miindam servavi animam meam
: studio, dicit « Certe cum Romae essem,
ab omni concupiscentia: et subditur mo-
dus vivendi quem habuit, quo hoc facere
voluit Nunquam cum ludentibus miscui
: tem subrepente fastidio interrumpatur
me, nec cum his quae in levitate ambulant
participem me prsebui. Maxime custo-
diendaB sunt fihae nobUium, quarum pa-
rentes magis debent timere et cavere op-
probrium quod frequenter ex negligentia
circa custodiam filiarum incurritur. De
patre discreto legitur Eccl. xlii Filiapa-
tris abscondita, est vigilia, et sollicitudo
ejus aufert somnum, ne forte in adoles-
centia sua efficiatur adultera in eodem
Supra fliam luxuriosam, scilicet ad luxu-
riam pronam in adolescentia, confirma
custodiam, ne quando faciat te in oppro-
briumvenire inimicis Ibid. xxi: In filia\
non avertente se firma custodiam, ne in-
venta occasione abutatur se.YWm quae ab
occasionibus peccandi se voluntarie non
avertit, nisi ab alio custodiatur, facile in
peccatum ruit.
:
OPUSCULUM XXXVII. ,
647
CAPUT L.
Quod valde utile est filias nobilium, dum
sunt in custodia, litteris imbui, ct sem-
per aliquo opere occupari.
Dum nobilium sunt sub diligenti
filia^
custodia, valde est utile ut litteris im-
ait, « An- buantur. Valde enim est necessarium eis
sapientiae studium, et ad vitandum otii
dispendium, et ad habendum honestum
solatium, sicut ostensum est supra cap. i
hujus libri. De filiis nobilium, Chrysosto-
mus Super Matth. « Mulier in quiete :
seSens inckisa, facile in peccatum carnis
labitur, maxime quia vitium hoc e vaca-
tione et otio facile nascitur. » Ideo dicit
Hieronymus Ad
Laetam de instructione
fili* : «FiliatuaPaulamundicantica igno-
ret, turpia non intelligat, et haec lenera
sit aetaslasciva puerorum fiant ei litte- :
rse eburneae, et ludat in eis, ut et ludus
ejus eruditio sit habeat et in discendo
:
sit egres- socias quibus invideat, dolens ab ilHs in
: bono superari. » Idem Ad Eustochium:
« Crebrius, lege, quam phirima disce^ te-
nente te codicem somnus obrepat, et
cadentem faciem pagina sancta susci-
Exemplum piat. » Idem Hieronymus, Marcellam
commendans de Scripturarum amore ac
:
nunquam tam festina me vidit, ut non de
Scripturis aliquid interrogaret. » Ne au-
lectio,jungenda sunt lectioni oratio et
operatio. Deorationedicit Hieronymus ^(/
Sabinam de morte Nebridii « Semper in :
manibus tuis divina sit lectio, et tam cre-
brae orationes, utomnes tentationum sa-
gittae,quibus adolescentia percuti solet,
: hujus clypeo repellantur. » De operatione
dicitidemAd Demetriademvirginem: aln.
desideriis, ut legimus, est omnis otiosus.
: : Nec ideo tibi ab opere cessandum est,
quia Deo propitio nuUa re indiges sed :
ideo cum omnibus laborandura est, ut
per occupationcm operis, nihil aliud co-
gites nisi quod ad Dei pertinet servitu-
tem : et si omnem censum in pauperem
apud Christum erit pre-
distribuas, nihil
tiosius quam cum manibus tuis ipsacon-
feceris, vel in usus proprios, vel in
exemplum virginum ceterarum. » Idem
Ad Rusticum monachum quod tam femi-
 »

648 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V.

nis quam viris est neccssarium. Aliquid placuisset. » Humilitatem Deus in ea

operis fac, ut semper te diabolus inveniat respexit, ut ipsa ait in Cantic. Magni/i- :

occupatum si quidem et iEgyptiorum

; cat anima mca Dnminum etc. postea se- ;

monasteria teneut hunc morcm, ut nUl- quitur Quia respexit humilitatcm ancillas
:

lum absqueopere et laborerecipiant, non «i/ajetc. De pietate et mansiictudine dicit

tam propter victus necessaria, quam Bcrnardus « Quid ad Mariam trepidat
:

propter anima^ salutem. Legitur in libro humana fragilitas? nibil in ea austerum,

de duodecim Ccesaribus quod Ca'sar Au- nihil lerribile : tota suavis est, plena
gustiis filiam et ueptes ita instituit, ut et pictatis ct gratia», plena mansuetudinis
lanificio assuescerent. De his tribus, in et miscricordiai : afTectu compatiendi, et
quibus consistit puellarum honesta occu- subveniendi abundat effectu invocauti- ;

patio, dicit Ilieronymus i4f/Z,a'tom de filia bus subvenit univeisis. » Idem « Sileat :

instruenda « Maue hvmnos decantet,

: miscricordiam tuam, Virgo bcata, si
orationi vero lectio, ac lectioni succedat qiiis est qui eam invocatam in uecessi-
oratio discat et tenere colum, rotare fu-
: tatibus meminit defuisse. »
suis sibi
sum, stamina pollice ducere. » Sicut Itcm de ejus mansuctudiue dicit idem
dictum cst prius de filiisnobilium quod iu Bcrnardus: Revolvetotam scriem Evan-
<(

tenera a,'tatc instriiendi suut in bonis gelii et si quid durum, si quid as[)erum
;

moribus, sic intelligyndum est et de inveueris in Maria, demum eam suspec-

puellis nobilibus et speciaHter dcbcnt
: tam habcas, ct ad eam accedcre verea-
informari iu castitate, bumilitate, pietate, ris. » (iratia discreta taciturnilatis mul-
mansuetudinc et laciturnitatc. Wie gratia' tum in casplenduit. Ipsa enim fuit lignum
multum decent pucllas nobiies. Ad has vila', qua* illum qui vita est, nobis pe-
primo iucitandffi sunt exem[)lo nobilissi- pcrit cujiis ligni folium non dcfluxit.
:

mai Virginis Mariai, in qna multuni spleu- Vcrba cjus qu* iu Evangclio inveuiuntur,
ducrunt. Ipsa propter ca.^titatem throinis sunt pauca, brevia, et ulilia pauca, quia :

eburneus dicitur III Reg. x. I[)sa castita- septem solum brevia, quia nullum pro-:

tem elegit edocta a Deo, non inchicta lui- longavil, excc[)to solo illo quod ad Dei
mano ex('m[)lo, vcl scri[)tura ali([na, vcl laudcm protulil, scilicct .Magnificat etc.
exteriori verbo. Rernardiis in expos. Stipcr Tria prima [)crliucut ad pro[)riam utilita-
Missus cst : « virgo prudens, Virgo de- tem, quae Angelo dixit tria ultima ad :

vota, quai justitia, ([ua' pagiiia vctcris ulililatcm proximi, mcdium ad laudem
testamenti vcl pra'ci[)it vcl consulit vcl Dci. Primum vcrbum quod dixit Angelo,
hortatur in carne non carnalitcr vivere, liiit vcrbum discrcta* intcrrogatiouis, sci-

et in terris angelicam duccre vitam?nec licct : Qunmodn jict istud? Secuudum hu-
pra^ceptum, nec consilium, nec exem- milis responsionis, scilicet Ecce ancilla :

plum habiiisti. Unctio do( cbalte de omni- Ihniiini. Tcrtium lidclis orationis biat :

l)U.s, ct scrmo Dei vivus et efllcax aiite sccundum vcrbum tuum, Luc. i. In-
niilii

tibi factus estmagister^iuam rilius prius : lerverba pcrlinentiaad utilitalem proximi

inslmxit mcntem, quam induit carncm. [irimuin fiiit vcrbum mansueta? correc-
Humililas in Maria mullum s[)l('n(luit, in lionis: /•"///, (juid fccisti nnbis sic?L\\c. u.
qua tanta matcria su^^crbicniji fuit. Her- Scciindum vcrbum sulfragii, scilicct, Vi-
nardus " Non est magnum in abjectione
: num non /labcnt, Joan. ii. Tertium ver-
esse humilem.Magnaprorsusctraravirtus biim cousilii, scilicet, Qundcumque dixc-
hiimililas luuiorata. » llumilitatcni r^Jiis in rit facitCy Ibid.
tcrra existcntis Filiiis Dci scnsit incu'lis,
sccundum illud Cant. i : Dtim csset rex in
ncciihitii suo, Jiardiis mca dcdit suavitatcm CAPUT Ll.
ndnris. Nardus humilis bcrba calida' ua-
lur;e dcsignat humilitatcm cx Dci amorc Quod fornicatio ponit in statu vi/i,
proccdeutem, qualis bcata Virgiiu'.
fuil in castitas in statii nobili.
lu aliquibus est humilitas ex cognitionc
mullorum dcfcctuiim ([iios habcnt. Non PucIKt nobilcs .spccialitcr possunt in-
talis fuit bumilitas bcala' Virginis, ([uam duci ad amorcm castitalis ostensione
Filius Dci in sinu Patris desccudcns scii- vilis status in (nio contrariiim castitatis,
sit: ut Dco [)lacerct cjus virginilas, fccit scilicet fornicatio, ponit, et oslcnsionc
humililas. ncrnardus Sinc hiimililalc
: (( uobilis stalus in quo castitas ponit. Rc-
audeo dicerc, nec virgiuitas .Mari;e Deo quirit lucc nobililas carnis ul vililatem
 »

OPUSCULUM XXXVII. 649

timeant caveaut, et nobilitatem spiri-

et cundus. Ipsa in ornatu sponsae Dei byssus
tiialem diligaiit. Vilissimum esse stalum est. Proverb. ult. Byssus et purpura
:

fornicautis ostendit Scriptura sacra in indumentum ejus byssus, inquam, cas-

:

multis locis. Propter hanc vilitatem Salo- titatis, et purpura charitatis. Bernardus :

mon Proverb. xi, comparat pulchram et « Optabilis valde ornatus, qui et Angelis

fatuam mulierem circulo aureo in nari- possit esse invidiosus. » Hoc dicitur
bus suis, qui omni immunditiae exponi- propter hoc quod castitas hominis quo-
tur, dicens Chxulus aureus in naribus
: dammodo est gloriosor quaai Angeli
suis mulicr pulchra et fatua; et Eccl. ix quantum ad hoc quod est fortior, ut prius
dicitur Omnis mulier qux est fornicaria,
: dictum est. Sicut in picturis corporum
quasi stercus in via conculcabitur et Psal. ; albus color substernitur, et alii colores
Lxxxii, dicitur de luxuriosis Facti sunt : superponuntur sic caslitas quasi sub-
:

ut stercus terrse; et Joel i Computrue- : stramentum super quod Deus alias

est,
rwit jumenta in stercore suo. (iregorius : gralias ponit. Eccl.xxv Gratia super :

« Jumentain stercore suo computrescere, gratiam mulier sancta et pudorata. Cas-

cst homines in fcetore luxuria; suam vi- titas Dei amicum et familiarem facit.
tam finire. » De hac viUtate dicit Hiero- Sap. VI Incorruptio facit esse proximum
:

nymus d Nihil vilius quam vinci a carne

: : Deo. Puritas magna, qua? fuit in Joanne
f[uiab ea vincitur, vilium membrorum Evangelista, amicitiae et familiaritatis
servus efficitur; » Seneca « In voluptate : ejus cum Christo occasio fuit.
nihil est quod naturam
magnificum, nihil
Deo proximam deceat, turpium membro-
rum ministerio veniens, exitu foeda. » CAPUT LIL
Dicunt magistri, aliquos esse daemones,
quimemores suee antiquae nobilitatis non Quod puellse monendae sunt ab his quee
dignantur de peccato luxuri* tentare. inimicantur castitati, abstinere.
Signum hujus est, Lucifer tentans Domi-
num in deserto, non tentavit eum de hoo Ut puellae nobiles castitatem possint
peccalo. Castitas in statu valde nobili servare, admonendae suntab his quaecas-
ponit ipsa filiabus regis domos eburneas
: titati sunt inimica, abstinere et ea quae :

facit, in quibus regem glori» delectant, ad castitatem juvant, amare. Multum

juxta verbum Psaimistae ipsa Angelis : inimicatur castitati superfluus cibus et
assimilat. Origenes « Castitas est sta-
: potus, vinum forte, et salsae acutae, et
tus qualitatis angelicas. In carne praeter aha corpus inflammantia. Jer. v Satu- :

carnem vivere, non terrena vita est, sed ravi eos, et moechati sunt; Prov. xx :

coelestis. » Multum decet puellas nobiles Luxuriosa res est vinum; Eph. vi Nolite :

decor castitatis, qui valde magnus est. inebriari vino, in quo est luxuria; Hiero-
Sap. IV quam pulchra est casta gene-
: nymus Ad Eustochium Virgo Christi :

ratio! Bernardus « Castitas non me-

: vinum fugiat ut venenum; » Idem :

diocris est decoris, qui divinos quoque « Quidquid seminarium est voluptatis,
delectare possit aspectus. Quid magis venenum puta; » Idem Ad Furiam : « Si
decorum castitate, quae mundum de im- Apostolus castigavit corpus suum, et in
mundo conceptum semine, et Angelum servitutem redegit, ne cum aliis praedi-
dehomine facit^DifTerunt inter se homo casset, reprobus efficeretur quomodo tu ;

pudicus et Angelus, sed felicitate, nou juvencula adhuc in fervore juventutis po-
virtute: illiusfelicior, istius autem fortior sita, dapibus et vino plena, de castitate
castitas esse cognoscitur. Sola est castitas eris secura? » Item idem Hieronymus :

quge in hoc mortalitatis loco et tem- « Difficileinterepulasservatur pudicitia;

pore statum immortalis gloriae reprae- Bernardus « Periclitatur castitas in de-
:

sentat. » Castitas est thesaurus niveus. litiis, e contrario abstinentia multum

Job. xxxviii : Numquid ingressus es the- juvat ad castitatem. » Hieronymus Ad
sauros nivis? Thesaurus est propter pre- Demetriadem virginem « Coelesti rore:

tiositatem. Eccle. xxv ISon est digna : et jejuniorum frigore calor puellaris
ponderatio continentis animae niveus : extinguitur, et humano corpori Ange-
propter puritatem. Castitas estprincipium lorum conversatio imperatur. » Idem :

pulchritudinis spiritualis, quaein candore « Quamdiu Eva in Paradiso abstinuit,

ct rubore cousistit, secundum illud virgo fuit : quam cito prsceptum absti-
Caiit. V Diiecius meus candidus et rubi-
: nentiai violavit, corruptionem sensit. »
GoO J)E ERUDIT. PRLNCIPUM LIB. V.
Item « Inimicatiir castitati otium. »
: nem, rugas vcstimentorum, et similia.
Item ea quae fuerunt causa iniquitatis Ab amore corporalis pulchritudinis qua-
Sodomae enumerantur Ezech. xxvi. Oyi- tuor debent eas compescere scilicet :

dius : quod haec pulchritudo est vana et fre-

quenter deformitatis spiritualis causa,
Quaeritur yEgistus quare sit factus adulter? multiim nociva et maledicta. Vana est,
In promptu causa est desidiosus erat.
:
secundum Proverb. ult.: FallcLx
illud
Otia si tollas, periere cupidinis arcus.
gratia et vana pulchritudo. Vana est cito
Otiosus erat David, cum in peccatum vadens in nibilum, propter quod flori
adultcrii cecidit. II Reg. ii. Inimicatur
comparatur, Isa. xl Omnis caro fenum, :

et omnis gloria ejus quasi flos agri. Licet

etiam castitati somnus intemperatus.
Cat.:
magnae pulcbritudinis, tamen satis
flos sit
parum amafnr ipsius pulchritudo, quia
PIus vigila semper, nec somno deditus esto. cito pcrtransit : sic parum amanda est
Nam diuturna quies vitiis alimenta ministrat. pnlchritudo corporis, quia cito amittitur,
aufert eam modica febris, ad minus in
Cavendum est etiam a balneid non ne- morte amitfitur tunc deficit quando
:

cessariis volenti servare castitatem. Ilie- magis csset necessaria, qnando eundum
ronymus « Si virgo jejuniis ac vigiliis
: cst ad curiam coelcstis rcgis, quando de-
corpus suum macerat et in servitntem bent praesentari Deo et Angelis ejus.
redigit, cur c contrario sopitum ignem Frequentcr est pnlcliritudo cansa defor-
suscitat balnconim fomcntis? » Inimica- mitafis spiritualis ef frcqncntcr corporc :

tur ctiam iinpudica socictas,

caslitati I)ulcbriores sunt spiritn (Jeformiores, et
quai laedit diipliciter scilicet exemplo et : qiiai iminundifiam plus abhorrere debue-
suggestione ideo scril)it Ilieronymus
: rant, pcccando se amplins inquinant; et
Ad l.xtnmAc insfructionc filia' « Tradc, : (jnas Dcus pliis hoiioravit pnlchfas fa-
iu(]uit, ei comitem socictatis, cujus scr- cicndo, plus cum inhonorant peccata
mo et incessus et habitus doctrina vir- commitfcndo. Immunditia spiritualis abo-
tutum sit : nunquam
al)sque te in publi- minabilem reddit in eis decorcm corpo-
cum proccdat, nnllns ci juvcnis cinrin- ris, jnxfa illud Ezecb. xvi Abominabi- :

natus arridcat. Nolo ctiam ut dc ancillis lcm fecisti decorem tuum. Frequenter
suis aliquam plus diligat, cujus « crebro qnae pulchra est corporaliter, exposita
auribus insusurret sed qnicquid uni : est immunditiae pcccati, secnndum ilJud
loquctur, boc sciant omncs placcat ci : Prov. X! Circu/us aureus in naribus suis
:

comcs ncquaquam compla atquc formosa mulicr pulchra et fatun. Si circulnm au-
qna» liquido gutture carmcn dulcc mo- rcum in naribns habcrcf, immnndissimis
(lulctur, sed gravis, pallcns, tristis. » rebus illum inficeret non enim plus par- :

Idcm Ad Demetriodem r/rf/incm : « (ira- cit nari vel ori qnam pcdi sic nec mn- :

vcs femina», ma.\imiim(juc virgincs ct
vidnae tibi comites eligantnr, quarnm
convcrsatio sit probata, sermo modcra-
vcrecundia sancta
tiis,
civiam pucllarum. »
lier parcit decori facici, immo prai ceteris
mcmbris illam operit iniqnitate et impic-
tate sua. Mnlfiim est nociva pulchrituclo
: fuge autem las- corporis. Est cnim pnlcbrifudo exurcns,
qualis cst pulcbrifndo vnlncrans, qnalis
est pulcbrifndo splcndenfis gladii. Unde
Ilicronymus (((Jladinsmnlieris species. »
:

CAPUT LIIL Pulcbrifudo corporis bonitafi advcrsatnr,

non cnim de facili bonitas habetur cum
Quod puellx nobilcs plua bonitatem quam ea undc Poefa
; :

corporalcm pulchriludincm debent di-

ligcrc. Lis est cum forma magna pudicitiic.

Admoncnda3 sniit puclla; nobilcs, ut Timcnda pofiiis cst pnUhrifudo cor-

ami»lius bonitatcm (piam corporaUmi poris (piam desideranda, cum rcm me-
pulchritudiiicm diligant, ornatnm spiri- liorcm anfcrat (jnam ipsa sif. In magno

tualcm corporali pra^ponant, et l)co,non pcricnlo csf piilcbrifndo mnlicris qiia'

mundo placerc studcant. Abominari i\{^- non abscondifnr : csf cnim vclnf fhcsan
bent qu« mcretriccs facere solcnt, ut rus qui portafur in publico. Gregorius :

capillornm linctionem, faciei dcpictio- ((Dcprajdari dcsiderat, qni fhesaurum in

 OPUSCULUM XXXVII. 651

via publice portat. » Fatnae sunt quae ne-
glecla bonitate pulchritudinem quaerunt
similes sunt pueris qui pira vel poma
vermes habentia ceteris praeeligunt quia
pulchriora sunt. Prsecipue fatuse sunt il-
et nimis magna, dominam ancillari, et
: ancillam dominari, » Ornatum pretiosum
dissuadet Scriptura per exempla, et quae
proveniant ex eo mala. Dissuadet illum
Paulus I Tim. ii, 6, dicens Volo mulieres :

la3 quae naturaliter deformes sunt, et ta- orare in habitu ornato, idest honesto,
men laborant ad hoc quod pulchrae fiant, cum sobrietatc et verecundia ornajites se,
cum hoc nullo modo obtinere possint. nou tortis crinibus, aut auro et marga-
Ad hoc autem quod sint bonae laborare ritis, vel veste pretiosa. Idem dissuadetur

nolunt, quod tamen mehus est, et ab eis I Petr. III, ubi dicitur : Mulieres subditgs

obtineri potest. Mulier quae ad hoc labo- sintviris suis; et subditur Quarum non :

rat ut sit pulchra, et non ad hoc quod sit sit exterius capillatura, aut circumdatio
bona, videtur plus amare utilitatem alte- auri etc. Idem dissuadetur multis exem-
rius quam suam quia si pulchra fuerit,
: plis. Dissuadet hoc Creator in plasmatione
alii pulchra erit, cujus oculos pascet ejus hominis, qui pretiosum spirilum sub vih
pulchritudo si autem bona fuerit, sibi-
;
sacco carnis abscondit. Non est verisimile
met bona erit, secundum illum Prover. quod voluerit vile corpus pretiosum te-

IX Si sapiens fiieris, tibimetipsi eris. Sa-

: gumentum habere, qui pretioso spiritui
piens est qui vadit ad regnum; stultus vile tegumentum voluit dare. Idem dis-

vero qui sciens et volens vadit ad infer- suadet natura, quae sub terrae vilitate
nale suspendium. Haec est difierentia aurum et alia pretiosa abscondit, et sub
vera inter stultum et sapientem, juxtu vilitate corticis nuclei dulcedinem. Saepe
illud Eccl. VI Quid habet amplius stulto
: etiam sub palholo sordido latet sapientia,
sapiens, nisi quod pergit ubi cst vita? sicut dicit sapiens. Mercatores etiam
Pulchritudo corporis est pulchritudo ma- troseUis cooperturam faciunt de vili
•ledicta, secundum illud Job. v Maledixi : panno. Quis fatuum nonjudicaret illum
jmlchritudini ejus statim loquitur de
: qui vili trosello pretiosam cooperturam
stulto. Sapiens attendens quod pulchri- faceret?
tudinem stulti concomitatur culpa quam
sequitur poena, statim pulchritudini ejus
maledicit, judicans quod eam habeat ad CAPUT LV.
malum suum stultus vero talia non
:

attendens, eam laudibus extolht. Ad Quod multa mala ex superbo et pretioso

malum suum fuerunt pulchrae, quae ornatu proveniwit.
propter pulchritudinem suam damnabun-
tur vere est maledicta pulchritudo talis.
: Ex superbo et pretioso ornatu multa
Multis potius expedivisset quod fuissent mala proveniunt. Primo spiritualem or-
leprosae, vel naso vel auribus mutilatae, natum Cyprianus
impejdit. « Serico et :

quam quod fuissent pulchrae. purpura indutae Christum induere non

possunt auro etmargaritis et monilibus
:

adornatae ornamenta cordis et pectoris

CAPUT LIV. perdiderunt. « Secundo famam laedit :

unde super illud I Timoth. ii : « Non ifi

Quod spiritualem ornatum debent tortis crinihus, Glossa Ambrosii

» dicit :

corporali prxponere. « Superbus habitus non recta facit de se

credi. » Tertio ad ignominiam et vere-

Debent puellse nobiles spiritualem or- cundiam hominis facit. Primo quia, se-
natum praeponere corporali. Habere quela et signum est peccati primorum
debent indumenta ad necessitatem, quam parentum. Sicut rosae color naturalis ad
necessitatem determinat Bernardus de : decorem sufficit, et soli claritas propria,
quo require supra eod. lib. cap. xvi. De nec alio ornatu indiget; sic primis pa-
disciplina in habitu « Non debent: rentibus ante peccatum ad decorem suf-
appetere talia indumenta unde vanam ficiebat proprius color naturahs sed per ;

gloriam habeant, vel quibus alicui male peccatum senserunt in se unde erubes-
placeant, velquorum suavitate caro, quae cereiit, propter quod vestis operimento
ad malum prona est, delectetur. » Or- indiguerunt. Bernardus « Qui gloriatur
:

iiatus decet animam dominam, non car- de veste, similis est furi glorianti de
nem ancillam. Bernardus « Magnaabusio : cauterio quia propter peccatum Adaj
:
652 DE KRUDIT. PRLNCIPUM LIB. V.

usus vestium iutroduclus est. » Secundo, mini. Tau figura fuit crucis. Crux enim
quia remedium est turpiludinis et cru- tantum tria brachia habuit ad modum T
bescentiae. ergo ad gloriam lori-
Sicut litterae sed post addita est tabula quae-
:

pedis non cedit pes ligneus, licet sit (lam a parte superiori ad scribendum
depictus, sic nec ad gloriam hominis titulum. Sexto Dei filios occidit. Chrysos-
cedit vestium ornatus. Tertio quod qui se tomus super illud Matth. vi Qui vi- :

superbe ornat, a creaturis se vilioribus derit mn/ierem adconcupiscendani eam

pulchritudincm suam mendicat, quod etc. « se decoraverit,
Mulicr, inquit, si

ignominiosum est excellentiae humauce ct oculos hominum ad se vocaverit, etsi

natura^. Guido Carthusiensis : <( Quo- plagam uon intulerit, extiemam via-
modo enim gloriabitur de pulchritudine, dictam dabit : vencnum enimintulit, etsi
qui gloriatur de turpitudine? vestes te nullus qui bibat, inventus sit. » Septimo,
ornant, pulchritudo ctiamsieas oruares. » exemplo malo corrumpit : aliis enim
QuartosuperbusornatusDeoconfumeliani mulicribus occasio est ruiuaj vcl per in-
facit, cum
pulcbritudo anima? ad imagi- , vidiam, vel per discordiam ad maritos,
nem similitudinem Dei factai despicitur
et similes ornatus eis nisi procurent, vel
et inquinatur. De pulchritudine vero cor- pcr adulfcriiim, ut habeant oruafum ab
poris, in quo jumentis similis factus est, cxtraueis, qua? iion possuut babere a
magna cura habetur: de quaperversitate maritis. Octavo, fructum orafionis eis
Dcus multum otrcnditur, cum scilicel aufert unde super illud I Tim. ii
: Son :

pulchritudocorporis, ([usi adeo parva est, in tortis crinibus, dicit G/ossa Ambrosii :

quod pellibus murium et stcrcoribus vcr- « Qui vult audiri, inclinare sc debet
mium adjuvari indigct pulchritudini , arnota a sc pompa, ut misericordiam Dci
animae, quai similis est divinae, praepo- provocet. » Habitus enim superbus non
uitur. Quinlo superbus habilus diaboli impctrat. Quomodo a Deo impctrabit, quae
subjcctionem ostendit. I/jse enim cnt rci: superbiam quam Dcus summe odit, se-
super omncs /i/ios snpcrlnx Job xi.i. , cum adducif? Causa hujus odii est hanc.
Gregorius « Evidentissimum signuin
: Su[)erbia cnim primam coutumeli.im in-
reproborum est superbia, bumilitas vero tulit Eccles. X Inilium omnis pcccati:

electorum. Ciim ergo quam (luisijuo lia- superljia; « Oratio humi/iantis sc tiu/jcs
beat cognoscitur, siib (|uo rcge mililct pcnctrabit, » Eccl. xxxv. Non sic oratio
invenitur. » Ideo pucllae nobiles superbum superbientis. Ps. ci Res/iexitinoratiotiem :

ornafum abominari dcbcut, sicut rcgina liumilium ct tutn s/ircvit /ircces corutn ;

Esthcr (lua' diccbat Domino Tu scis : .iudith X : Ilumi/ium et tnansuctorum

r/uod abonniior si(jnum su/jcrbiiV et f//o- scm/)cr /i/acuit ti/ti (/c/jrecatio. Non parum
riai, gnod est super caput mcutn iti dic damnificatur qu* pauper est spiritualiter,
ostensionis niex. Sicut aliqua persona ()iian(io friictum orationum suarum amil-
uobilis iudignarctur, si signo scrvitutis fif, iu (|ui[)us magna i)ars bouorum qua'
supcr caput ejus posito per civifatcm agif, consislit.
duceretur sic puella> cor nobilc habentcs
;

superbum ornatum abominari dcbent.

Signo crucis siguati (lchent (\ssc Chris- CAPUT LVL
liani sic sigiiafus crat Paulus (jui dicc-
:

bat Stif/mnta Domini Jcsu in cor/)orc meo

: (Juod studcrc de/icnt /)ue//x nobi/cs, nt
porto, Gal. ult. (i/ossa Augusfini « Sfig- : fi/io Dci nobi/issitno p/accant.
mata appcllavit quasi notas po-narum de
pcrsecufionibus (jiias [jaficliafiir : » Studere debcnt pucllai nobiles, ut ci

stigma cnim dicitur puncfum vcl nota (|ui vere nobilis cst, placeant, scilicct (l-

aliquo fcrro facta. Praecipuc in capifc dc- lio Altissimi. llic nobilis in rcgioncm lon-

l)ent apparerc signa bumilifafis pdMiitcn- gin([u;un al)iit, Liic. xix. Ejus nobilitas
fia^ ideo bis (|ui bapfizaufur vcl coidir-
: in linc muudi a|i|)arcbil, cum miiudum
mantur, im[)riinifur signum crucis in judicaturus in majestate seu gloria sua
fronte et in capife jcjunii capita fidcr.um
: vcnict. Proverb. ult.: Nobi/is in /mrtis vir
asperguntur cinorc. Scd hocsigno auiofo cjus, f/uani/o scdcrit rum scnatoribustctvx.
inulto alif(U' signantur, (luibus gladius W aufcin ci pcrfccte placcrc valeanf, ne-
Dci non parcct sccundum illud quod lc- cessarium cst eis ut grafiam ot amiciliam
gitur de iion habcntibus Tau. Ezech. ix : mundi dcspiciant. .Vmicitia miindi ini-

\on parcat ocu/us vcstcr, net/i/c miserca- inica csf Dco : ctqui voliKMit ainicusosse
 OPUSGULUM XXXYU. G53

mundi, inimiciis Dei constituitur, juxta (( Nihil est quod ita Domino amabilem
verbiim Jac. iv. In Psal. ui Confusi sunt
: faciat ut pietas. » Pietas etiam eas de
gui hominibus placent, quoniam Deus hoste triumphare facit unde super il- :

sprevit eos. Augustinus U lib. Con/ess.: lud Psalm. cxliii, misericordia mea et
« Computrui coram oculis tuis placens refugium meum habetur, quod de nullo ((

mihi ,et placere cupiens oculis homi- sic vincitur inimicus diabolus, ut de mi-
num. » Gal. i Si hominibus placerem,
: sericordia. » Item gratiam custodit, juxta
Christi servus non essem. Bernardus in quod legitur de eleemosyna Eccles. xix :

Epist.: Yolens placere hominibus, Doo
non placet. » Deo potius placent puellffi
nobiles ornatum corporis despiciendo,
quam de ipso curam magnam habendo.
Ambrosius De virgin.: « Dejecta decoris
Cratiam ejus quasi pupillam conservabit.
Pietas seu misericordialoco in quo sumus,
multum congruit, qui est vallis lacryma-
rum vel miseri». Populo misero multum
placet, juxta illud Bernardi Misericoi-- : ((

cura plus placet, et hoc ipsum qaod nos dia miseris dulcius sapit. » Habenti eam
non ornat, plus est. » Secundum nobili- multum utilis est, juxta illud I Tim. iv :

tatem Dei debet esse in puellis nobihbus Pietas ad omnia utilis est, promissionem
studium placendi et ea quse ei placent in- habcns quse nunc est, et futurx. Non
vitse
quirendi. Tanto majori studio placere Deo solum enim in futuro remuneratur, sed
opus est, quantomajorest cuiplacendum etiam in praesenti. Pietas a Deo quod
est. Impossibile estquemquamDeoposse vult impetrat. Eccl. xix Conclude elce- :

placere, qui quid ei placeat ignorat fieri : mosynam in sinu pauperis, et ipsa exora-
potest ut obsequendi voto offendat, si bitpro te. Isa. lviii Frange esurienti pa-
:

quo modo obsequi debeat ante non di- nem tuum etc. etsubditur : Tuncinvocabis,
(licit. Indignari debent puellae nobiles etDominus exaudiet clamabis, et dicet
: :

obsequi mundo indignus est enim ea-

: Ecce adsum, quia misericors sum Dominus
rum obsequio. Senex est fatuus et in- Deus tuus. Misericors de Dei misericordia
sensatus, contemptibilis est, et per indi- sperare potest, juxtaillud Psalm. li Ego :

gna gratia ejus acquiritur. Quee gratia
care emitur, parum vel nihil, immo mi-
nus quam nihil valet quia melior est
: dihgat omne simile sibi, Eccl. xiii, veri-
ira ejus risu, Eccl. vii, et cito amittitur.
Puellffi nobiles qua3 sic abominantur
retricum statum, abominari debent me-
retricum ornatum. Exhibere etiam debent
reverentiam Conditori suo, et cavere ne
immutando faciem ab eo conditam, eum
offendant et confundant. NatjLiralis amor
est opifici ad opus suum, et temeraria
sicut oliva fnictifera indomo Dei speravi
in misericordia Dei. Cum omne animal
simile est quod Dei misericordia miseri-
me- cordiam diiigat in homine. Non potest
esse quod misericordia nostra fluente
debito modo ad proximum_, fons divinae
misericordiae nobis siccetur. Augustinus:
((Fluit rivus, et fons siccabitur? » Mise-
ricordia loca in regno coelorum assignat,
juxta illud Eccl. xvi Omnis misericordia
:

ejus corruptione offenditur, confusionem faciet unicuique secundum intellectum pe-

snam hoc reputans. Eccl. iv Non assu- : regrinationis illius, et secundum meritum
mas faciem contra faciem tuam. De im- operum illius. Puella nobilis cum nupse-
mutante faciem a Deo sibi datam, dicit rit, pauperum refugium esse debet. Ha-
Hieronymus in Epistolis : « Qua fiducia bent naturaliter muheres corda tenera,
erigit ad coelos vultus, quosConditor iion cum viri habeant corda dura earum est ;

agnoscit? » Crinibus propriis contentae emollire viros et cum ipsae in domibus

:

esse debent, nec est earum capillum ni-
grum, album vel flavum facere. Cum no-
lint venales esse, signa venalitatis non
debent in eis apparere.
suis stabiles, viri autem earum frequen-
ter sint absentes, quando viri cum hosti-
bus suis pugnant armis, uxores debent
cumeispugnareeleemosynis. Eccl. xxix,
dicitur de eleemosyna Super scutum et
:

super lanceam adversus inimicum tuum

CAPUT LYII. pro te pugnabit. Si mulier iii domo non
fuerit, pauper ad domum veniens refrige-
Quod moncndse sunt ad amorem pietatis. rium non invenit, juxtaillud Eccl. xxxix:
Ubi non est mulier, ingemiscit egens. De-
Item monendae sunt puellse nobiles ad bent puellae nobiles, quae habent nobi -
amorein pietatis. Pietas enim eas Deo tatem carnis, habere magnum desideriuni
amabiles reddet, juxta illud Augustini : veri honoris, qui pietate acquiritur ,
 ;
:

654 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V.

juxta illud Matth. xxv :Accipite regmim tur Audivimus quod reges domus Tsrael
:

quod vobis est paratum ab origine mundi. clementes sint. Cum hac nobili couditione
Esurivi enim et dedistis mihi manducare petit Isa. XVI, regem mundo promissum
etc. dicens : Emitte agnum, Domine, domi-
natorem terrx.

CAPUT LVIII.
CAPUT LIX.
Quod monendgs sunt ad
puellae
mansuetudinem. Quod monendge sunt ad taciturnitatem.

Item monendae sunt ad mansuetudinem Item monenda', sunt puellae nobiles ad

puellaB nobiles, ad quam natura eas inci- taciturnifatem. Communiter adolescentes
tat, cum juxta verbum sapientis, homo parum debent loqui, juxta illud Eccl.
slt animal mansuetum nam habentes : xxxu .\dolcscens, loquere in tuacausa vix
:

nobilitatem carnis, decct habere nobiU- cum necesse fuerit. Si bis interrogatus fue-
tatem mentis. Yera autemnobilitas men- ris, habeat caput i'e$ponsum tuum. Cum
tis est mansuetudo, qua; in rege nosfro in adolescentibus parum sit discretionis.
splenduit, et quam suos habere voluit. j)arum debet esse in eis locutionis. Cum
Ilaec est nobilitas, quam nulla superat discretioue enim loqui oportet, eo quod
rusticitas. Super Matth. v, habetur : indiscrefe loqui valde sit periculosum :

Mansuetudo est dulcedo animi, quam non mors enim et vita est in manibus lin-
vincit amaritudo. Inter amatores mundi guie. Prov. xviu Yerba etiam uostra :

aliqui habent imperfectam nobiUtatem, examinanda sunt in districto Dei judicio,

quia nuUi primo rusticitatem faciunt ;
juxta illud Matth. xii De omni verbo :

sed si ali(]uis eis rusticitatem fecerit,
eam reddunt qui sine rusticitate non
sunt. Cum enim de sacco exire non pos-
sit nisi quod in eo est, rusticitas in iUis
est. Scrvi vero Dei perfectam habcnt no-
bilitatem insuperabilem a ruslicilate
quidquid enim eis dicatur vel fiat, nobi-
lifatem snam retinent. .Mansuetudo mul-
tum facit dilij^i, juxla iUud Kccl. \\\ Fili,
in Diansuctudinc opcra tua pcrfice, et supcr
gloriam Iwminum diligeris. Mausuetudo
liabet virtutem adamanfiuam, Adamas ad
se ferrnm tra(Ut mansuclu(h) vcro corda
; bene scribatur
otioso quod loquuti fuerint homincs, red-
dent rationem de eo in die judicii. Taci-
turnitas via est ad modestam et discipli-
natam loquelam. Si adolescens raro lo-
(juatur, ad hocpcrvcnire poterit utloqua-
: tur modeste, juxta doctrinam sapientis.
Qui vult addiscere artem scribendi, non
debct in priucipio inlendere ad hoc quod
: multum scribat, sed ad hoc ut bene scri-
bat. Si lioc solum intendat ut inultum
scribat, nunquam ad hoc perveuiet ut
scribat bene. Cito scribendo non fit ut
bene scril)eudo fit ut
:

dura ct (juasi ferrea ad sui amorem at- cito, per usum. Similiter se habct de lo-
trahit.Mansuetudo locum parat, ul)i (juela multum euim tacendo potest ad-
:

anima cum Deo quiescat. Immansuetos (liscere adolescens loqui modeste. Eecles.
et impatientcs spiritus malusexafritat, ut III :Tcmpus tacendi, et tcmpus loqucndi
patet in Saule 1 Rej.^. xvi. Puellis nobili- (iregorius : « Prius tacendi pra^mittit
bus si contingat eas nubere, multumne- tempora, et postmodum subdit loquendi
cessaria est mansuetudo, qua virorum quia non loquendo tacere, sed tacendo
crudelitas refraMietur. Mausuetudo ad im- (lebemus loijui discere » Idem Recte ; : ((

petranduma Dco (juod iiobis necessariuui per excresceutem gratiam sermonem ac-
est, multum juvat, JuxfailUul Judith ix : cipit, qui ordiuata antea per humilitatem
Ilnmilium ct ?nansuetorum scmper tibi tacet. » Valet ad hoc tacituruitas, ne in-
placuit dcprccatio. Et Domiuus ait beato noxialiugua labatur. (Ircgorius. Valdc : ((

Dionysio iu carcen? j^osito ncnii^Miitas : <( difUcile cst ut (jui uiulta lo^juitur, nou
ct dilectio (juam semper habuisti, facient cliam menliatur, » Idem : (( Qui verba
ut (jiiid(juidpetierisali(juibus, impetres. » siia meliri nesciunt, proculdubio ad
jMausuctudo virtus regia est uude Do- : otiosa verba dilabuufur iu (juibiis se :

miuus primum j^rincipem poj)uli siii miniine rci^rchcuduul, slalim ad noxia

Moysen constituit, qui erat mitissimus et coufumcliosa verba j)rosiliuut. Isti
super omnes iiomines qui morabanlur quippe sunt casus culpae crescentis, ut
in terra, Num. xu et lil Ileg. xx, legi-
: liuguacum nonrestringitur, ncquaquam
 OPUSCULUM XXXVII. 6S5

ubi ceciderit jaceat, sed semper ad dete- Vocemus pueiiam, et quaeramus vobinta-
riora descendat. » Idem « Dum otiosa
: tem ejus, Genes. xxiii. Et licet melius sit
verba cavere negligimus, ad noxia per- continere quam nubere, tamen quia con-
venimus ut prius loqui aliena libeat, et
;
tinentia de facili perditur, sine culpa viro
postmodum detractionibus eorum vitam nuptui traditur. Eccl. vii Filise tibi sunt, :

de quibus loquitur, lingua mordeat. » serva corpusillarum. In eod. Trade filiam :

Sapiens « Qui nescit tacere, nescit lo-

: (scilicet nuptui) et grande opus feceris et :

qui. » Proximus ilie Deo est, qui scit ra- homini se?isato da illam. PuellaB nobili
tione tacere. Specialiter puellas nobiles nubenti faciendae sunt admonitiones illae
decet taciturnitas, in quibus debel abun- quae factae sunt Sarae, quae habentur
dare verecundia, qua^. est fuga rei inde- Tob. IX Apprehendentes filiam suam pa~
:

centis, et timor in turpi facto. Valde enim rentes, osculati sunt eam, et dimiserunt ire
indecens est si de nobili puella possit cumviro, moyientes illayn honoraresanctos,
dici illud Jer. v :Frons mulieris meretri- diligere maritum, regere familiam, guber-
cis facta est tibi, quia nohdsti erubescere. naredomum, et seipsamirreprehemibilem
Ambrosius in libro De virgin.: « Malo exhibere. Prima admonitio pertinet ad hu-
sermonem virgini deesse, quam supe- militatemetpatientiam:nam sicutscripsit
resse. Nam mulieres etiam de rebus
si Terentius,etrecitatHieronymus:« Omnes
(livinis jubentur in Ecclesia tacere, domi socrus uno animo oderunt nurus » :

viros suos interrogare de virginibus

; ideo dicitur Eccl. lvii Noli consiliaricum
:

quid putamus, in quibus pudor ornat socero tuo. Secunda admonitio est mari-
a^tatem, taciturnitas commendat pudo- tum diligere unde Tit. ii Adolescentulas
: :

rem ? » Fatua mulier a Salomone osten- hortare ut viros suos ament. Hujus autem
ditur esse garrula Prover. v. Decet
; amoris quatuor signa viris debent osten-
omnes virgines abhorrere omnem im- dere. Primum voluntarie eis se
est, ut
munditiam et cavere, et specialiter in subdant ; unde Gen. in Sicb viri potes-
:

membris illis ubi ipsffi magis solent dis- dominabitur tui. Triplici-
tate eris, ct ipse
Ad ca-
plicere, scilicet in ore et lingua. ter debet esse subjecta uxor viro. Primo
vendam vero hanc immunditiam multum debitum ei reddendo deinde eum ti- :

valet taciturnitas. Sapiens i A detrac- : mendo, etipsi serviendo. ICor. vii Uxori :

tione parcite linguse. Nobilitas hujus vir debitum reddat, et uxor viro Eph. v ; :

membri debet sulficere ad hoc, quod de- Uxor timeat virum suum. Augustinus :

tractione vel aliis verbis inhonestis non « Subditas et pene famulas lex esse voluit

maculetur. Debent nobiles mulieres mul- uxores unde Sara obediebat Abrahae
:

tum intendere orationi, cum operibus
servilibus non intendant ideo linguam
a Dei offensa multum debent custodire
quia secundum Gregorium « Cum is qui
displicet ad intercedendum mittitur, irati
dominum eum vocans, » I Petr. m. SolU-
: cita debet esse uxor ut viro placeat, ut
: sic ab eo dUigatur, et ipse ab adulterio
: retrahatur. Patienter debet viri defectus
sustinere unde refert Hieronymus quod
:

animus ad deteriora provocatur. » Duilius, qui prius Romae navali certamine

triumphavit, Iliam virginem uxorem
duxit, quae tantae prudentiae erat, ut illo
CAPUT LX. quoque saculo pro exemplo fuerit, quo
impudicitia non vitium sed monstrum ,

Quod piiellge nobilis nupturse consensus est
requirendus, et faciendae sunt ei admo-
nitiones quae factae sunt Sarse, qu3e ha-
bentur Tob. x cap.
Sipuella nobilis nuptuitradendafuerit,
erat. Is ergo jam senex ac trementi cor-
pore in quodam jurgio sibi os foetidum
exprobrari audivit, et tristis se domum
contuUt. Cumque apud uxorem conques-
tus esset, cur se nunquam ut huic vitio
mederetur, admonuisset Hoc, inquit :

requirendus estejus consensus, cum sine dixissem, nisi os omnibus viris olere pu-
consensu nuUum sit matrimonium, et tassem : et addit Hieronymus : « Laudanda
cum invitae nuptiae soleant habere malum est in utroque pudica femiua, et nobilis
eventum. Eliezer nuntius Abrahae jam et si viri suivitiumignoravit, etsi patien-
aUas obtinuerat consensum Laban, et ter tulit, et quod maritus infelicitatem
matris RebeccaR, ut Rebeccam duceret corporis sui non uxoris fastidio, sed ini-
Isaac in uxorem. Ipso autem volente re- mici maledictis sensit. » Debet uxor viro
cedere, dixerunt mater ejus et pater : suocorpussuumcastumcustodire.Tit. ii:
636 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIBER V.

Hortare adolesccntulas esse castas. Debeiit in quibusdam Ecclesiis fiat contrarium.

autem esse castse nou castitate coacta, Augustinus in Y\h. De hono conj. « Bonum :

sed voluntaria. Amoruxoris invirum de- quidem SusanncB in conjugali castitate

l)et esse pudicus ad quam pudicitiam
: laudamus sed tamen ei bonum Anuae
;

Iria pertineat scilicet ut eum quasi spoii-

: vidua^, sed multo magis Virginis Mariae
sum, non quasi adulterum diligat utze : anteponimus. » Sed quid esset si omnes
lotypiam abjiciat, nec aliquid indecens continere vellent? si in caritate essent,
faciat ut pulchritudiue ei placeat, non se multo citius civitas Dei impleretur. Sed
pingendo, vel modo indebito ornando. non est hoc timendum quod omiies con-
Multum timenda est zelotypia : si cnim tineant, nam paucorum est coiitinentia :

maritus merito habet suspicionem de unde dictum est a Domino Matth. xxix :

uxore, vel uxor de viro, vix habent pacem. Qui potest capere, capial.
De muliere zelotypa potest intelligi illud
Eccles. VII Inveni amariorem morte mu-
:

lierem\ Eccl. xxvi Dolor cordis et luctus

: C.\PUT LXI.
mulier zelotypa (idest causa doloris). In
eod. In muliere zelotijpa flafjellum
: Quod quatuor requirehantur ad fioc quod
lincjuae omnilius communicans , nulli aliqua vidua de bonis Ecclcsi<£ susteuta-
sciiicet parcens a contumelia vel dctrac- retur.
tione. Tertia admonitio est familiam re-
gere, utscilicet filios et filias, famubjs et Et notandum quod inprimitiva Ecclesia
ancilliissccundumDeumdiligatetcrudiat, de viduis cura specialis adeo fuit, ut qua^-
nihii indisciplitiatum vel impudicum in dam earum de bonis Ecclesiasticis susten-
eis sustinens. Quarta admonitio est, gu- tarentur. Sed ad hoc quatuor oportebat
bernare domum, juxfa illud quod legitur concurrere scilicet ut esset a^talis pro-
:

Tit. II : Admone illas csse prudentes, cu- vecta^,monogama^, probat* vitae, mundi
ram domus hahentcs. (Juinta admonitio solatio destitut*. De primo habetur I
cst irreprehensibilem se exhiberc, ut sci- Tim. V Vulua cligatur non minus sexa-
:

licet gratiosa sit apud omnes. Eccl. xxiv: fjinta anfiorum

de secundo ib.
: Quod :

Gratia super f/ratinm mulier sanrta rt pn- fueril unius viri uxor de tcrtio ib. In
: :

dorata. Sancta apud Dcuin per sanclum (jjcrihus honis honum tcstimonium /tahens,
timorem, pudorataapud homines per ho- si filios educavit, si /lospitio recepit, si
nestam conversationem. .Multum caven- sanctorum/jcdes lavit, si trihulatio)iem pa-
dumest puclhe nobili et garrulitas et li- tientihus suhministravit, si omne honum
tigiositas. (larrulitas proprictas cst fatua? o/jus subscquula est. Ibid. : Viduas /lono-
mulieris. Prover. vn Tecta pcrstillantia
: ra, quxvere vidux sufit. \n eodem ^i :

in die frijoris et mulier litijiosa compa- qi/fi vifiua filios aiU nepotes /labet, discat

rantur. Sicut sub lccto pcrstillantc in fri- /jriino domuffi suaffi rcqere, et ffiutuatn
gore noii potcst liomo quicsccrc, sic nec vicctfi rcddcrc /jarcfitihus /loc efiim acre/j-:

cum litigiosa mulicre. Si conlingat ado- tum est coraffi Deo. In eodem dicitur Si :

lescentem viro mortuo viduam rcmancrc, quis fidclis viduas /lahet, siihffiifiistret illis,
attendat illud Cor. vii Mulier allijata
1 : ut fiofi gravetur Ecclcsia.
est viro f/ua>ito tempore vir vivit : quod si
dormicrit vir ejus, liherata est ; cui vult
nubat, tanium in Domino. llicronymus : CAPUT L\n.
« Non dainno biganios, immo ncc triga-

mos, sed si dici jx^tcst ncc octogamos. » Quod virijifiitas ftiatrifiwfiio sit

Ambrosius lo(|ucns dc illo verbo .\postoli I jiriTpoticfula.

Cor. VII, lieatior erit si sic pennansont se-
cufuln)nmcumconsilium{sc\\\cc\\nuu\)\ix). Ultimo in hoc libro agcndum est de
Prima', inquit, nuptia' sub bencdiclione excellcn(i;i virginali, qua' nobilibus pucl-
Dei snblimiter celebrantur secundai au- : lismiillum congruit, qua' matrimonio
tem etiam in praesenti carent gloria, sed pra'ponenda est, nisi timor Aii inconti-
propter incontincntiam conccduntur. (Uo- ncntia aliud siiascrit. Corinth. vii Qui I :

riam vocat proptcr ipsam bcncdictionem mafritfionio jutujit virjincfti suatn, bene
solcmnem, (jua sponsus et sponsa in facit qui noti juiujit, inclius facit. Iii
: el

primis nuptiis benedicuntur, scd non in eodem Mulier itmupta ct virqo cogitat
:

secundis, ubi rectus ordo servatur, licct qux Dotnifii sunt, ul sit saticta corpore et
 OPUSCULUM XXXVII. 657

spiritu : autem nupta est, cogitot

quae pore quemdam stalum immortalis gloriae
quse sunt mundi, quomodo placeat viro. repraesentat. Cyprianus « Imaginem ejus :

Porro hoc ad utilitatem vestram dico non ; qui de coelo est, portat virginitas. » Hie-
ut laqueum vobis injiciam sedad id quod ;
ronymus « In carne praeter carnem vi-
:

honestum est, et qubd facultatem prsebeat vere non terrena vita est, sed coelestis. »
sine impedimento Domitium obsecrandi. Virgines etiam regno coelorum similes
In eodem Dico non nuptis etviduis, bo-
: sunt Deiinhabitatione. Deus enim habitat
num permanserint sicut ego
est illis si sic : in eis. Luc. xii Regnum Deiintra vosest.
:

quod si se non nubant : melius

contine^it, Vita virginum, regina est. Cum ipsae
cst enim nubere quam uri. Et iiotandum sponsae sintregis coelestis ; et ideo reginae
quod virginitascorporis parum valet cum ipsae, etregnant in regno corporis sui.
corruptione mentis. Hieronymus « Nihil : Virginitas thesaurus niveus est Job.
prodest carnem habere virginem si mente xxxviii Nurnquid ingressus es thesauros
:

quis nupserit. » Augustinus in lib. De nivis? Thesaurus est propter pretiosita-

virg. : « Fehcior mihi videtur mulier lem, niveus propter speciositatem.
nupta, quam nuptura virgo habet enim :

illa quod ista cupit, prsesertim si nondum

sponsa cuiquam IUa uni studet placere
sit. CAPUT LXIV.
cui data est, haecmultis, quiaincerta cui
danda est, Hajc uno pudicitiam cogita- De ejus speciositate secundum quod lilio
tione defendit a turba quod non adulte- comparatur.
rum, sed maritum quaerit in turba. »
Propter puritatem seu speciositatem
liliocomparatur. Cant. ii Sicut lilium :

CAPUT LXIII. inter spinas, sic amica mea inter filias.

Ibid. dicitur de sponso qui pascitur inter
De virginitatis speciositate. lilia,puritate enim virginali delectatur.
Virginitas flos est, qui si debito modo
Ad commendationem virginitatis tria servetur, non decidit quem ventus tem- :

specialiter faciunt : scilicet ejus specio- poralis prosperitatis non dejicit nec ,

sitas, virtuositas, gloriaiejus specialitas. hyems adversitatis laedit. Hunc Joannes

Propter speciositatem thesaurus dicitur Evangelista fere centum annis servavit.
Matth. xni Simile est regnum coeloriim
: Hic est flos qui fructum terrenum exce-
thesauro abscondito iti agro, quemqui in- dit, cum et fructui conjugali praepona-
venit homo abscondit. In agro corporis tur. Hac occasione beatus Matthajus oc-
nostri absconditus est thesaurus virgini- cisus est, quia noluit consentire quod
tatis, quem
qui invenit pretiositatem Ephigenia quae virginitatem voverat,
,

agnoscendo, abscondit. Saeculo enim re- cuidam regi nuberet. Flori virginitatis
nuntians, monasterium sibi eligit, ubi in Deus pro fructu succedit. Sap. iii Felix :

abscondito faciei Dei vivit. Bernardus : sterilis et incoinquinata quae nescivit to-
« Necessariehabemusabscondere si quod rum in delicto habebit fructum in recep-
;

habemus boni, quoniamthesaurum regni tione animarum sanctarum. Super hunc

coelestis qui invenit abscondit propter : florem Spiritus sanctus quiescit. Isa. xi :

quod in claustro et sylvis abscondimur, Flos de radice ejus ascendet, et requiescet

nec hoc infructuose. Credo enim nullum super eum Spiritus Domi?ii. Non est virgo
essehic, quisi quartam partemquaefacit, arbor steriiis et maledicta, sed terreno
actitaret in saeculo, qui non sicut sanctus fructui praeponit coelestem et carnali spi-
adorarctur, reputaretur ut Angelus nuuc ; ritualem. Hieronymus « Nuptiae terram :

autem quotidie tamquam negligens in- replent, virginitas autem paradisum. »

crepatur. » Ad hanc pretiositatem perti- Et notandum quodlilium habet sex folia
net illud Eccl. xxvi 'Non est digna pon-: candida, et aliqua grana aurea velut ;

deratio continentis aiiimae. Thesaurus iste sex folia in virgine sunt sex quae valent
regno ccelorum simihs est vita enim : ad conservationem incorruptionis. Pri-
virginum coelesti vitae multum assimila- mum est sobrietas quod folium lacerat
tur. Matth. xxv Simile est regnum coelo-
: excessus in cibo et potu, quasi quaedam
rum decem virginibus. In resurrectione spina, quffi est via ad luxuriam. Lot ine-
non nubent, nec nubentur. Ibid. xxi. Vir- briatus perpetravit incestum, Genes.xix,
ginitas in hoc mortalitatis loco et tem- Prov. XX fMXuriosa res est vinum. Se-
:

XXVII. 42
 ;,

658 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB V.

cundum est labor, et quasi spina lace- lis pulchritudinis. Pulchritudo sponsaB
rans, est quies ignaviae vel otiositas , Christi sicut et sponsi, cousistit in candore
quaB est via ad luxuriam. Ezech. xvi : et rubore, juxta iUud Cant. v Dilectus :

Hsec fuit iniquitas soroiHS tux Sodomx, meus candidus et rubicundus. Dignior
supcrbia, saturitas panis, et abundantia species candoris spiritualis est virgini-
ctotium. Poeta: ((Qusritur.Egistusquare tas, et est quasi campus totius picturae
sit factus adulter? in promptu causa est spiritualis super eam ponit Deus pic-
:

desidiosus erat. » Tertium est habitus turam aliarum gratiarum. Eccl. xxv :

asper et humilis. Bernardus in Ej)ist. : Gratia supcr gratiam mulier sancta et

{( Non aetatem teneram ordinis asperitas pudorata.
terreat ,sed memento quod asperitas
cardui pannum facit leniorem, el con-
versationem conscientia. » Yelnt spina CAPUT LXV.
lacerans est superbushabitus, velmoUis,
quia via est ad luxuriam et fdii Israel : Quod sex sunt titncnda virginibiis.
fornicati sunt cum mulicribus Moabita-
rum qusB se ornaverant. I Tit. ii Xofi : Et nofandiim quod sex sunt multum
in tortis crinibus vc/auro c[c. Quartum timenda virginibus. Primum est super-
est custodia sensuum, praecipue illo- bia; Augustinus in lib. De virg. Non : ((

rum qui nobis remota ostendunt, ut solum est pranlicanda virginitas ut ame-
est visus, vel auditus. Quasi spina laco- tur, sed et moucnda ne iunctiir. » Idem :

rans est curiositas videndi vana, vel au- ((Superbia am[>lius amplioribus insidia-
diendi nova, quae via est ad hixuriam, tur noii ego talibus magnam curam lui-
;

ut patet in Dina quae cgressa est ut vi-

;
militatis ingero, in quibus siiperbia ipsa
deret mulieres regionis iilius et cor- , coufuuditur quo magis cst alicui unde
:

rupta est a Sichem filio Emor, (lencs. sibi placcat, co magis vcreor nc sibi pla-
XXIV. Quintum cst modcstia sermonis. cciido illi displiccal qiii supcrbis rcsisfil.
Yelut spina lacerans est io^iuacitas \v\ humilibiis autcm dat gratiam. » Bcrnar-
turpitudo scrmonis. Sencca A verbis : (( (his : (( Pulchra pcrmixtio virginitatis et
turpibus abstiiieto, quia licentia eorum bumililalis. Nou mcdiocritcr placct Deo
im[>udcntiam nutrit. » l'rov. vn : Ju(c illa aniina, iii qua virginilas cxornat Iiu-
mulicr occurrit illi ornatu meretricio pr,v- milifatcm, ct humilitas commcndat vir-
parata ad capicndas animas, fjarrula. ginilatcm. Pofcst placerc hnmilitas qiuT
1 Cor. XV Corrumpunt b(nv>s morcs col-
: virgiuitatcm dcplorat amissam. Sine hii-
lofjuia prava. Soxtum est fuga occasio- inilitate, andeo diccre nec virginilas ,

num peccandi. Yelut spina lacerans est -Maria» Dco placuissct. » Secundiim est
nimia domosticitas. Virgo debet csse fafuifas. llanc fatuitatem intelligo defec-
aliquantnlum sylvcstris. Sylvestria ani- lum carilafis. Si dilcctio Dci est honora-
malia solciit habcre pulcbriorcm pcllcni bilis sa|»icntia, ut habclur Kccl. i, defcc-
quam domcstica. Opportunitas peccandi tus divinip dilectionis est fatuifas detes-
via est ad luxuriam, ut patct in Tbainar labilis. Magna fatuitas est non cavero
corrupla ab Ainiion fratrc suo, (]uia so- dcfcclum illius rci sine qiia cetcra iion
lus cumsohi fuit. II Ucg. xiii. Gcn. xix : [)rosuut, scilicct carilatis. Fatua^ virgiucs
Nec stes in omni Solent
circa retjionc. non sumpserunt oleum secum cum lam-
virgines qua^ vera^ virgines sunt, csse padibus, Matlli. xxv. Bcrnardiis in Episf. :

pavi(bT, et nun([iiam sccur.T cssc, ct ut (( Castitas siuc carilalc lain[)as sinc olco
caveaiit ^tiam tinicnda cl lula [^ertimes- cst : sublrabc olciim, lainpas iioii liicct :

cere. Quasi grana aurca sunt ties modi tolle caritatcm castitas non placet.
, »

diligcndi Deum, quos Bcruardiis distiii- Tcrtium est tcpidilas, qua" solct accidcrc
guit dicens l)isce amare (bdcilcr,
: (( in virgiuibus cx hoc ([uod cousidcrauf
amarc [)rudciitcr, amare forlilcr. Ihilcilcr sc [)aruin [)cccasse : conlra ([uod dicit
ne illccli, pnidcntcr ne decepti, forlitcr Augustinus in lib. De virg. : Ouoniam
((

ne oppressi al) amore Domini averla- Yeritas dixif qiiod ille ciii modicum di-
mur. » (!ranaaiirca(>liampossuut iulelligi mitlitur. modicum
vos ut ardcu- diligit,

motus divini amoris cx divcrsis causis tissimc diligatis, cui diligcndo a couju-
procedcntcs. Amandiis est cnim Deus, giorum nexibus libcra? vacatis, dc[)iilatc
quia crcator, quia salvator quia rcmuuc- vobis tam(|iiam omnino dimissiim qiiid-
ralor. Yirginitas cst piincipium spirilua- ([uid a vobis uon cst illo rcgcnlc com-

missiim. Multo attentius debes diligere
illum qui flagitiosis ad sc conversis
,
qucscumque dimisit, in ea te cadere non
permisit. Quid habes quod non
aut qua perversitale minus diligis a
quo plus accepisti? Noli modicum di-
ligere quasi a quo modicum tibi dimis-
sum est sed potius dilige multum, a
: «
quo multum tibi tributum est. » Contra
banc tepiditatem valet virginibus, si ha-
beant frequenter vinum sacrse Scripturse
quod est vinum germinans virgines
Zach. idest virginales afTectiones.
IX ,
Ad idem valeat meditatio Dominicee pas-
sionis. Thren. i Torcular calcavit Do-
: severantiae, quae sola coronatur. » Idem
minus virgini filicB Juda. Istud torcular
fuit pressura crucis unde virginibus
stillat vinupi fervoris. Quartum est
cula peccati, quae in virgine est macula
in gloria. Macula est turpior in veste
alba virginitas est quasi vestis alba,
: CAPUT LXVI.
quae byssus vocatur. Prov. ult. Byssus
et purpura indumentum ejus : unde ma-
cula peccati valde indecens est in vir-
gine. Hieronymus u Prajclara est vir-
ginitas et pudicitia' virtus, si non aliis
macularum lapsibus infirmetur. » Ut
sponsa Christi vaieat cavere maculam
peccati, frequenter debet inspicere in
speculo sacrae Scripturse. Gregorius
« Specula sunt Dei praecepta, in quibus
animae sanctae semper aspiciunt, et si
quae in eis sunt foeditates deprehen-
dunt. Cant. v Oculi ejus sicut columhaB
)) : quam Angelorum.
super rivulos aquarum quse lacte sunt
lotae, etresident super fluenta pJenissima.
Columba lacte lota est
puritate virginali
Scripturae est, ut umbram accipitris in-
fernalis ibi videat, et eum caveat. Quin-
tum est divisio cordis. Augustinus lo-
quens virginibus « Toto vobis figatur
in corde qui pro vobis fixus est in
,
cruce totum teneat in animo nostro,
: Sapien. vi : Incorruptio facit proximum
quidquid noluistis occupari connubio. »
Vse duplici corde, Eccle. ii. Duplici corde
est virgo , quae vult placere Deo et
mundo. Bernardus in Epist. « Yolens
placere hominibus, Deo non placet. »
Signum quod virgo habeat cor divisum
ct velit mundo placere, est exterior or-
natus. In Psal. xliv Omnis gloria filix
regis ab intus.
«Dejecta decoris cura pius placet, et hoc
ipsum quod vos non ornatis ornatns
est. » Bernardus in Epist. « Filiee Ba-
bylonis quarum vcra tilia in confusione
, .
OPUSCULUM XXXYII. 659
cst, induuntur purpura et bysso, et sub
his conscientia pannosa jacet; fulgcnt
monilibus, et sordent moribus e contra :
accepisti, tu foris pannosa, intus sponsa rcsplen-
dens, sed divinis aspectibus, non huma-
nis. » Sexto timendum est ne desit per-
severantia. Augustinus in lib. De virg. :
Sequimini Agnum, tenendo perseve-
rantcr quod vovistis ardenter : facite
cum potcritis, ne bonum virginitatis a
vobis pcreat, cui facere nihil potestis ut
redeat. » Yirginitas amissa non recupe-
ratur, sicut lampas fracta non rcintegra-
tur. Bernardus in Epist. : « Studeto per-
:
« Scias diabolum soli sempcr perseve-
,
rantiai insidiari, quam solam riovit co-
ma- ronari. »
:
De virtuositate virginitatis
: Sequitur de virginitatis virtuositate :
quae primo apparet ex hoc quod membra
illa refraenat, in quibus coiicupisccntia
maxime savit; et secundum Hierony-
mum, interius libido virginibus majorcm
: parit famem. Dulcius enim aestimatur
quod nescitur. Yirtuositas etiam ejus
apparet ex hoc quod dicit Ambrosius :
, « Major, inquit, est victoria virginum,
Angcli enim sinc
»
,
carne vivunt liomines vcro virgines in
;
carne triumphant. Bernardus in Epist. :
sponsa Christi cum « Angelus habet virginitatem, sed non
,
quae super fluenta carncm, sane felicior quam fortior in
hac parte. Optimus et optabilis valde or-
natus ille, qui et Angclis possit csse
invidiosus. » Ad virtuositatcm etiam ip-
: sius pertinet quod Dei amicum ct fami-
liarcm facit et proximum esse Deo.
esse Deo. Joannes virgo vocatur discipu-
lus quem dihgebat Jesus. Ipse tamquam
familiaris recubuisse dicitur super pec-
: tus Domini, Joan. xiii. Beda Sup. Luc. :
« Sicut Christus in summa pace natus
est, ut sc pacem diligere ostcnderet ita :
de virgine natus cst, ut se virgincum de-
: cus diligere monstrarct. Christus virgo
)>
Ambrosius De virg. : fuit, virginem matrem habere voluit, et
virginem praecursorcm. Joscph creditur
, etiam fuissc virgo, et Joannes ejus fami-
: liaris virgo fiiit.
660 DE ERTTDIT. PRINCIPUM LIB. YI.

CAPUT LXVII. CAPUT I.

De spccialitate glorise ejiis. De doctrina Joannis data milililnis.

Sequitur de specialitate gloriee virgi- Ad cognoscendum hoc, animo atten-

nitatis. Yirginitas in praesenti est glo- dendum est ad doctrinam a Joanne Bap-
riosa, juxta illud Cypriani « Virginitas : tista militibus datam Luc. ii, dicente
est portio illustrior gregis Christi. » Au- eis : \eminem concutiatis, nec calumniam
gustinus :« Nunc nobis ad virgines faciatis, et estote contenti stipcndiis ves-
sermo est, quarum quo gloria sublimior, tris. Debet princeps ad subdilos habere
major ct cura. » In futuro vero non so- mansuctudincm, veritatem, juslitiae rec-
lum virgines habebunt commnnem glo- titndinem unde summo principi dicitur
:

riam, de qua in Psal. c.xlix (iloria hsec : Psalm. xi.iv : Reqna, propter veritatem,
e.st omnifnis sanctis ejus ; sed etiam ha- et 77iansuetudinem et justitiam. Neminem
bcbunt aurcolam, sicut martyres et prae- concutiatis comminatione poenffi eum
dicatores. l)e aureola illa qua* debetur terrendo neccalnmniam faciatis, culpam
:

virginitati, habetur super Exod. xxv. falsam imponendo ei et estote contenti :

Ad hanc coronam pertinet canticum no- stipendiis vestris; qu* crant slatnta pro
vum (juod virgines tautum coram Agno defensione rcipublica\ Mansuetudo in
concinnnt Et super ilhid Apoc. xiv
:
: principe vim irascibilem debet refra^nare,
Cantalmnt quasi canticmn ?wvuni ante ne inordinate ab eo exeat ignis irae. Ne
sedem Dei, idest a de integritate animae I)rinceps sit rhamnus ad impetum venti

et corporis exultabunt. » Mnllnm gau- su[)crbia», igncm scilicet irae ex se pro-

debunt de hacspeciah similitudine, qnam ducens seil sit oliva, vilis, vel ficus.
:

cum Christo hal)uerunt. Merito in futuro Veritas vim rationalcm ejns dirigere de-
virginibus cumulabitur gloria, qua- glo- bcl, ne falsilatcm circa subditos inve-
riam niiorum in pra'scnli am(^re Dei con- niat, vel invcntam ah aliis admiltat, ul
tempscrunt. Itcm merito specialilcr a bona eornm valcal extorquere rectitudo :

Christo gloriflcabuntur, qutfspecialiterin vero justitiae vim concupiscibilem debet

praesenti in corporibus suis ilhim glori- fraMiare, ut cum Deo voluntatcm unam
ficant, juxta illam sententiam Augnstini habcat, ct bona subdilorum inordinatn
in serm. Dc vir<j. : « Ijnanto iiiqnif, , non appelat. Dno conjungiint hominem
fragilior est scxns, quanto inlh-mius vas-