Filosofia eta Gizabide Hezkuntza 1

BATXILERGOA

Irakaslearentzako baliabideak GIDA ETA BALIABIDEAK

Batxilergoko 1. mailarako Filosofia eta Gizabide Hezkuntza gida Zubia / Santillanaren Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Enric Juan Redalen zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da. Proiektu honetan egile-talde honek esku hartu du: Begoa Domen Emilio Martnez Amparo Muoz ngel Salazar Norberto Smilg Francisco Jos Viciana Sergio Casado EDIZIOA Silvia Caunedo PROIEKTU ZUZENDARITZA Estrella Molina Ainhoa Basterretxea Llona

Zubia
Santillana

Aurkibidea
Aurkezpena ....................................................................6 1. FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA LOEn..................................................6 2. EDUKIAK..................................................................8 Kontzeptuzko edukiak ................................................8 Prozedurazko edukiak ................................................9 Jarrerazko edukiak ....................................................10 3. METODOLOGIA ....................................................10 Filosofia eta Gizabide Hezkuntzaren printzipio metodologikoak ........................................................10 Estrategia didaktikoak................................................11 4. EBALUAZIOA ........................................................12 Kontzeptua ................................................................12 Ebaluazio-irizpideak ................................................13 5. ZUBIA/SANTILLANA PROIEKTUAREN ANTOLAKETA BATXILERGO 1 MAILAKO FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA IKASGAIARI DAGOKIONEZ..............15 Edukien aukeraketa ..................................................15 Ikaskuntzaren sekuentzia ..........................................15 Lan-teknikak..............................................................15 UNITATE DIDAKTIKO BAKOITZAREN ESKEMA ......16 4. unitatea. Filosofiaren funtsezko galdera eta auziak....................................................................63 Aurkezpena................................................................63 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ............................63 Programaketa ............................................................64 Ariketen erantzunak ..................................................66 Fitxak ........................................................................71 5. unitatea. Zer da gizakia? ........................................77 Aurkezpena................................................................77 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ............................77 Programaketa ............................................................78 Ariketen erantzunak ..................................................80 Fitxak ........................................................................83 6. unitatea. Gizabanakoa, gizartea eta kultura..........89 Aurkezpena................................................................89 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ............................89 Programaketa ............................................................90 Ariketen erantzunak ..................................................92 Fitxak ........................................................................96 7. unitatea. Mundua adieraztea: gizakiaren berezitasun bat ........................................................103 Aurkezpena..............................................................103 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ..........................103 Programaketa ..........................................................104 Ariketen erantzunak ................................................106 Fitxak ......................................................................111 8. unitatea. Gizakiari buruzko ikuskera filosofikoak ..............................................................117 Aurkezpena..............................................................117 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ..........................117 Programaketa ..........................................................118 Ariketen erantzunak ................................................120 Fitxak ......................................................................124 9. unitatea. Ekintza moralaren oinarriak ................129 Aurkezpena..............................................................129 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ..........................129 Programaketa ..........................................................130 Ariketen erantzunak ................................................132 Fitxak ......................................................................135 10. unitatea. Zoriontasunaren eta justiziaren etikak ........................................................................141 Aurkezpena..............................................................141 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ..........................141 Programaketa ..........................................................142 Ariketen erantzunak ................................................144 Fitxak ......................................................................148

PROGRAKETA ETA IKASGELARAKO BALIABIDEAK

1. unitatea. Filosofia, zientzia eta beste zenbait jakintza ......................................................................21 Aurkezpena................................................................21 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ............................21 Programaketa ............................................................22 Ariketen erantzunak ..................................................24 Fitxak ........................................................................29 2. unitatea. Filosofia arrazionaltasun teorikoa den aldetik: egia eta errealitatea ......................................37 Aurkezpena................................................................37 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ............................37 Programaketa ............................................................38 Ariketen erantzunak ..................................................40 Fitxak ........................................................................44 3. unitatea. Filosofia arrazionaltasun praktikoa den aldetik: etika eta filosofia politikoa ..........................51 Aurkezpena................................................................51 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ............................51 Programaketa ............................................................52 Ariketen erantzunak ..................................................54 Fitxak ........................................................................58

11. unitatea. Herritartasun kontzeptuaren ikuspuntu filosofikoa ..............................................155 Aurkezpena..............................................................155 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ..........................155 Programaketa ..........................................................156 Ariketen erantzunak ................................................158 Fitxak ......................................................................161 12. unitatea. Botere politikoaren jatorria eta zilegitasuna ........................................................167 Aurkezpena..............................................................167 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ..........................167 Programaketa ..........................................................168 Ariketen erantzunak ................................................170 Fitxak ......................................................................172 13. unitatea. Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren oinarriak ................................177 Aurkezpena..............................................................177 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ..........................177 Programaketa ..........................................................178 Ariketen erantzunak ................................................180 Fitxak ......................................................................184 14. unitatea. Estatuaren ekintza legitimatzen duten printzipioak....................................................189 Aurkezpena..............................................................189 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ..........................189 Programaketa ..........................................................190 Ariketen erantzunak ................................................192 Fitxak ......................................................................195 15. unitatea. Demokrazia-ereduak eta herritartasun kosmopolita ..............................................................201 Aurkezpena..............................................................201 Unitatearen ikuspuntua eta egitura ..........................201 Programaketa ..........................................................202 Ariketen erantzunak ................................................204 Fitxak ......................................................................206 IRAKURKETA GIDA Teknikari buruzko gogoeta, Jos Ortega y Gasset ..........213 Giza izaerari buruzko tratatu baten laburpena, David Hume ..............................................................218 Ohituren metafisikaren funtsa, Immanuel Kant ..........................................................223 Utopia, Tomas Moro ..................................................227 MONOGRAFIAK Bi mito platoniko ......................................................233 Filosofia arimaren sendabide gisa ..............................235 Filosofia arabiarra eta judutarra Erdi Aroan ................237 Dogmen bilakaera ......................................................239

Magia, alkimia eta astrologia zientzia modernoaren hastapenean ..............................................................241 Tomas Campanella: filosofia, magia eta erreforma politikoa..........................................................................243 Neotomismoa ............................................................245 Iraultza zientifikoari buruzko gaur egungo gogoetak ..247 Harriet Taylor ............................................................249 Simone de Beauvoir....................................................251 Susmoaren filosofia ....................................................253 Vienako Zirkulua ......................................................255 Giza eskubideen funts filosofikoa ..............................257 Justiziaren teoriak ......................................................259 Zientziari, teknologiari eta gizarteari buruzko gogoeta filosofikoa......................................................261 BIOGRAFIAK San Agustn ................................................................265 Jose Luis Lopez Aranguren ........................................266 Aristoteles ..................................................................267 Averroes eta Maimonides ..........................................268 Rene Descartes ..........................................................269 Ignacio Ellakuria ........................................................270 George Wilhelm Friedrich Hegel................................271 Immanuel Kant ..........................................................272 Gottfried Wilhelm Leibniz..........................................273 Tomas Moro ..............................................................274 Friedrich Wilhelm Nietzsche......................................275 Jos Ortega y Gasset ..................................................276 Jean Piaget..................................................................277 Platon ........................................................................278 Karl Raimund Popper ................................................279 Seneka........................................................................280 Sokrates ....................................................................281 Miguel Unamuno ......................................................282 TESTU-IRUZKINAK Aristoteles: Kausak eta presokratikoak ......................285 San Tomas Akinokoa: Hirugarren bidea: Kontingentzia ............................................................287 Descartes: Pentsatzen dut, beraz, banaiz ....................289 Hume: Jatorrizko sentimendua ..................................291 Kant: Espazioa eta denbora, sentsibilitatearen a priorizko formak ....................................................293 Jos Ortega y Gasset: Bizitzaren propietateak ............295 ZINEA ETA LITERATURA Zinea eta filosofia ......................................................299 Literatura eta filosofia ................................................302 WEB BALIABIDEAK Filosofia Interneten ....................................................307

Aurkezpena

Zergatik...
Izenaren esanahia
Izenak ez dira hitzen multzo soilak. Ideiak dira, kontzepuak. Jakintzaren Etxea izenak hezkuntza-proiektuaren eta argitaratze-proiektu baten berri ematen digu. Izen horrek adierazten du badela aldez aurretik harrera egiteko eta segurtasuna nahiz konfiantza emateko asmoa. Behar bezala egituratutako ikasketarako helburuak agertzen ditu. Jakintzaren etxe nagusiaren, eskolaren, metafora da; hor hazten dira ikasleak eta hor ikasten dute. Jakintzaren Etxea proiektu gisa sortu da, ikasleei eskolan arrakasta izaten laguntzeko eta irakasleentzako zerbitzu gisa.

Gure argitalpen-proiektuaren giltzarriak

OINARRI TEORIKOA. Jakintzaren Etxea hausnarketatik sortu eta kontu handiz diseinatu zen. Honako oinarri teorikoak hauek izan dira etxea eraikitzeko planoak: gaien programaziorako oinarri teorikoak, alor bakoitzeko edukien segida erabakitzekoak, osagarri didaktikoak aukeratzekoak eta ebaluazio-proposamenak egitekoak. Plano horietan zehaztu ziren etxearen oinarri teorikoak; hau da, justifikazio psikopedagogikoak eta zientifikoak.

MATERIAL GUZTIEN ZUTABEAK. Jakintzaren Etxea proiektuko osagai guztiek aintzat hartzen dituzte balioak (elkartasuna, tolerantzia, izaera ekintzailea), IKTak eta oinarrizko gaitasunak (hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; matematikarako gaitasuna; zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna; informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna; gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna; giza eta arte-kulturarako gaitasuna; ikasten ikasteko gaitasuna; norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna).

ANIZTASUNA: GUZTIONTZAKO GUNEA. Jakintzaren Etxea guztiontzat izatea nahi genuen. Guztientzako moduko gunea. Guztiok ikasteko, hazteko eta garatzeko baliabideak aurkituko ditugun gunea. Gehiago ikasteko edo ezagutzak finkatzeko baliabideak, hobeto ulertzeko eta ikasitakoa aplikatzeko baliabideak, aukera berriak aztertzeko baliabideak. Eta gure hizkuntza ondo ez dakiten iritsi berriei harrera egiteko baliabideak.

Orain etxea egia da.Etxea diseinatzen eta egiten parte hartu dute irakasleek, diseinatzaileek, psikopedagogoek, editoreek, ilustratzaileek, argazkilariek, infografistek, maketagileek eta informatikariek. Ia amaituta dago. Baina funtsezkoa falta da: biztanleak. Beren esperientzia, lana eta ahalegina ekarriko dutenak, gelak Jakintzaz betetzeko, hormak ilusioz, eta bazterrak bizitzaz. Guztiontzat garrantzitsuena den urratsa falta da. Gure proiektua beraien proiektu bihurtzea. Eskua luzatu, eta denok batera, ikasleen arrakastaren alde lan egitea. Aurrera, hau da zuen proiektua. Zuen etxea da. Guztion etxea.

Proiektuaren nondik norakoak

Lau printzipio izan dira Jakintzaren Etxeko edukien, orientazioaren eta egituraren jarraibide: legegintza marko berrira egokitzea (LOE), ikasleen ulermena hobetzea, ikasleak informazioaren gizarterako prestatzea eta irakasleen lana errazteko material ugari eskaintzea.

IKASLEENTZAKO LIBURU BERRIAK

C M

CM

MY

CY

Y CM

Ikasleentzat ulergarriak diren irudiak barneratzen dituzten liburuak, idatzitakoa berrestera mugatzen direnak. Irudi horiek oso tresna baliagarriak dira honako gaitasunak garatzeko: behaketa, azterketa, harremana, galderak egitea, ahozko adierazpena... Helburuekin koherentzia mantentzen duten ariketez hornitutako liburuak. Ariketa horiek zailtasunaren arabera mailakatzen dira, modu horretan, ikasleek ohiturak eta trebetasunak garatuko dituzte, esanahiak taxutuko eta eratuko dituzte, eta ikasitakoa testuinguruan ipini eta orokortu egingo dute. Jakintzaren Etxean aintzat hartu ditugu honako xehetasunak: liburuen dotoretasuna, formatoa, diseinua, irudien edertasuna, paperaren ehundura. Guzti horrekin ongi egindako lanaren itxura eman nahi izan da, eta hezkuntzaren eta kulturaren garrantzia helarazi nahi izan da.

82_C 9413

P :03 08 18 8/20 01/0

1 gina

IKAGELAN LANDU AHAL IZATEKO BALIABIDE UGARI BARNERATZEN DITUEN GIDA

Y CM MY CY CM Y K

8-84

Liburuetako unitateekin zerikusia duten gidoi didaktikoak: honakoak barneratzen dituzten ikasgela-programaketez hornitua: unitate bakoitzean lantzen diren helburuak, edukiak eta gaitasunak eta, ebaluazio-irizpideak; iradokizun didaktikoak eta ariketen emaitzak. Baliabide osagarriak: datu-bankuak, irakurketarako iradokizunak Irakaslana errazteko proposamen ugari. Programa bereziak: ikerketa, zinea...

ISBN

Liburuetan arreta berezia eskaini zaio testuaren zainketari: hizkuntza argi eta sinplea, ikasleen mailarekin bat datorren hiztegia eta ulermena hobetzeko, bereziki hautatu den tipografia.

7-971

978-8

81 78 84

4-814

47 97

-3

13

7-97 ISBN : 97 -814

2-0

LAGUNTZARAKO MATERIAL DIDAKTIKOA Pdf formatuko gida. Ikasleek fotokopiagailua erabili beharrik gabe dokumentuak errazago bana ditzaten, edo ordenagailuan kontsulta dezaten.

9 78 84 81

47 97

20

Aurkezpena
Bere ikasgaiko proiektu kurrikularra egitea da irakaslearen lanik erabakigarrienetakoa. Prozesu hori gidatu behar duenak helburuak aurrez argitu eta sistematikoki programatu behar ditu: zer ikasi behar duen ikasleak (edukiak), zein hurrenkeratan (sekuentzia), zertarako (ikasleen azken gaitasunak), nola (metodologia) eta zein baliabiderekin (liburuak, koadenoa, beste materialak), horren baitan baitago, hein handi batean, irakaskuntza-ikaskuntza prozesuaren arrakasta. Elementu horiek guztiek osatzen dute, aniztasunaren trataeraren planteamenduarekin eta ebaluazio-irizpideen azalpenarekin batera, proiektu kurrikularra. Proiektu kurrikularra, horrela, irakasleari ikasgelan bere programa garatzea ahalbidetzen dion baliabide praktikoa eta publikoa bihurtzen da, eta hezkuntzaren ordezkari guztiei (zuzendaritza, irakasleak, gurasoak eta ikasleak) ikasleak aurrez jarritako helburuak lortzeko bidean zein lekutan dauden, zein zuzenketa orokor planteatu behar diren eta zein hedapen, indartze eta egokitzapen makanismo jarri behar diren jakiteko aukera ematen dien baliabide praktikoa eta publikoa. Horrela definituriko proiektu kurrikularra egitea, baita argitaletxeentzat ere, edozein material didaktikoren prestakuntzarako nahitaezko eta aurretiazko eginkizuna da. Materialak argitaletxe bakoitzaren proiektuaren zehaztapen eraginkorrak baino ez dira. ZUBIA/SANTILLANA argitaletxeak Filosofia eta Gizabide Hezkuntzako bere proiektu kurrikularra LOEren jarraibideei buruzko gogoeta teoriko-praktikoetatik eta ikasgeletako errealitate enpirikotik abiatuta egin du. Unibertsitateko irakasleek, Bigarren Hezkuntzako irakasleek eta argitaletxeko bertako adituek osatu dute lan taldea eta gure proiektua zehazten duten materialei forma eta edukia eman diete. Irakasleei eskaintzean ez dugu irakaslea bere funtzioetatik ordezkatu nahi, irakasle bakoitzari bere proiektu kurrikularra egiteko palntila eta erreferentziazko eredu baliagarria eskaini baizik.

1. FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA LOEN

Legezko markoa Batxilergoaren egitura ezartzen duen gutxieneko irakaskuntzak ezartzen dituen azaroaren 2ko 1467/2007 Erret Dekretuaren arabera, Filosofia eta Gizabide Hezkuntza Batxilegoko lehen mailako ohiko ikasgaia da. Batxilergoaren helburua ikasleei bere buruaren garapena eta garapen soziala garatu ahal izateko eta ikasleak bizitza aktiboan eta goi hezkuntzan murgildu ahal izateko prestakuntza, adimen- eta giza-heldutasuna eta trebetasunak eskaintzea da. Hezkuntzaren maiatzaren 3ko 2/2006 Lege Organikoaren IV. kapituluaren arabera, Batxilergoa hainbat modalitatetan antolatzen da. Hala, ikasgai komunak, modalitate bakoitzari dagozkion ikasgaiak eta aukerazko ikasgaiak uztartzen dira. Aipatutako legean jasotzen diren modalitate guztientzat komunak diren helburuak lortzera bideratuta. Filosofia eta Gizabide Hezkuntza Batxilergoan Erret Dekretuaren arabera, Batxilergoko Filosofia eta Gizabide Hezkuntza ikasgaiak planteamendu bikoitza du: alde batetik, filosofiaren sarrera izan nahi du eta gogoeta filosofikoa sustatu nahi du; bestetik, derrigorrezko hezkuntzan planteatutako herritartasunaren azterketari jarraituz, herritartasunari buruzko auzia berreskuratu nahi du eta arrazoiketa filosofikoari buruzko gogoeta eginarazi nahi du.

Filosofia gogoeta eta kritika eragiten duen jarduera da eta, zientziak eta beste diziplina batzuek egindako ekarpenetatik abiatuz, gizakiari, ezagutzari, jarrera egokiari eta bizitza sozial eta politikoari buruzko sintesi orokor bat egin nahi du. Aurrez planteamendu etikoak lantzen hasi ostean, ikasleak Batxilergoan hasten dute filosofiarako hurbiltze sistematikoa; hori dela eta, ikasgaiarekin hasteko, ezinbestekoa da, gogoeta filosofikoari eta lan-metodologiari buruzko azterketa egitea. Ezagutza mota ezberdinen azterketa eta ezagutza zientifikoaren espezifikotasuna abiapuntutzat hartuz, ikasleak filosofiak jakintzaren barnean duen zeregina eta lekua asmatzea eta, filosofiaren berezitasunak eta zientziarekiko dituen ezberdintasunak identifikatzea lortu nahi da. Jarduera filosofiko motak aztertuz (arrazionaltasun teorikoa eta arrazionaltasun praktikoa), historian zehar, filosofiak planteatu dituen galdera nagusiak aintzat hartu dira, modu horretan, apurka-apurka, herritarren bizimoduari dagozkien haietan arreta ezarriz, hori baita ikasgai honetako bigarren zatiko helburu. Hori dela eta, gai guztietan landu beharreko ohiko prozedurak zerrendatu ostean, lehenengo gaiak jakintza filosofikoaren ezaugarriak aztertzen ditu, beste jakintza mota batzuetatik bereiziz eta zientziarekin dituen antzekotasunak eta desberdintasunak aztertuz. Arrazionaltasunaren bi alderdi nagusiak aztertu ostean (teorikoa eta praktikoa), historian zehar filosofiak planteatu dituen arazo eta galdera nagusiak aintzat hartu dira. Horrela, jakintza eta zientzia ezberdinei buruzko ikuspegi orokorra eskaini nahi zaie ikasleei eta, era berean, filosofikoaren zereginari buruzko ikuspegi integratzailea eskaini nahi zaie. Horretartako auzi filosofiko guztiak orokorki jorratu dira, filosofiak, jakintza modura, giza-esperientzia osoan zer suposatu duen asimilatu ahal dezaten. Jakintza filosofikora hurbilketa apala egin ostean, gizakiaren alderdiak aztertzeari ekiten zaio (biologikoa, soziokulturala eta sinbolikoa), antropologia ezberdinak aintzat hartuz, pentsamenduaren historian zehar sortutako ikuskera filosofiko ezberdinei bide emanez. Jakintza filosofikoa eta gizakiaren ikuskerak ikusi ondoren, herritartasunaren gaia jorratzen da, ikasgaiaren bigarren zatia zabalduz. Modu horretan, ikasleek derrigorrezko hezkuntzan zehar garatu duten herritartasunerako Hezkuntzaren proposamena jorratzen da, bete-betean. Hiru ikasturtetan zehar, ikasleek honako gaiak ikasi dituzte haiei buruzko azterketa eta gogoetak eginez: bizimodu komunaren eta gizarte demokratikoen ezaugarri garrantzitsuenak, Espainiako Konstituzioan eta Giza Eskubideen Aldarrikapenetan ezartzen diren printzipioak eta eskubideak eta, testuinguru orokor batean herritartasun demokratikoa osatzen duten baterako balioak. Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzaren azken ikasturtean hasitako gogoetarekin jarraituz, orain, ikasleek gizarte demokratikoa osatzen duten oinarrien inguruan arrazoitzea eta sakontzea da helburua; historian zehar zein jatorri izan duten, gizarte modernoetan nolako bilakaera izan duten eta giza eskubideen argudiaketa arrazionala eta filosofikoa aztertuz. Horrela, beraz, herritartasunari buruzko gogoeta filosofikoak diziplina arteko orientazioa izan behar du, herritarren zereginaren rolak eta herritartasunaren oinarrizko alderdiak deskribatu eta funtsatu ahal izateko; horretarako, lehenengo zatian ikusitako antropologia filosofikoaren eta kulturalaren ekarpenak abiapuntutzat hartuz, teoria etikoak, soziologiaren ekarpenak, ekonomia-zientzien ekarpenak eta indibidualismotik, liberalismotik, sozialismotik, kolektibosmotik eta pertsonalismotik eratortzen diren teoria politikoen ekarpenak gaineratuko dira. Horrela, baterako bizimodua osatzen duten oinarri psikologikoak, soziologikoak, legalak eta moralak ikusi eta gero, gizarteko bizimoduak aztertuko dira eta, hortik aurrera, estatuaren agerpena, estatu-formak eta zuzenbidezko estatu demokratikoaren ezaugarriak. Boterearen eta autoritatearen jatorria eta legitimizazioa, justiziaren teoriak eta globalizaziotik eta mundializaziotik eratortzen diren arazoak izango dira ikasgaiaren azken aztergaiak. Herritartasunaren balioak eta planteamenduak eskolako esparru eta jarduera guztietara hedatzea da, oraindik ere, ikasgaiaren ezaugarri nagusietako bat; hori dela eta, ikasgai teoriko huts izatetik haratago, alderdi globalizatzaile eta praktiko batetik jorratu behar da, ikastetxetako egunerokotasunean herritartasun kontzeptua eta demokraziaren gauzapen praktikoa helarazi

nahirik, partaidetza eta konpromisoa sustatuz, ikasleak herritar arduratsu izan daitezen hala ikastetxean nola gizarte-ingurunean. Herritartasunerako Hezkuntzaren irakaskuntza gailentzeko, Filosofia eta Gizabide Hezkuntzak filosofiaren historian planteatzen den filosofiaren auzia sakontasunez aztertzeko prestatzen du ikaslea. Ikasgaiak, beraz, izaera bikoitza du, terminala eta propedeutikoa; eta ezinbestekoa da bi izaera horiek orekatzea, batak besteak baino indar gehiago har dezala ekidinez. Ikuspegi pedagogiko horretatik ikusita, ikasgelako filosofiari buruzko lana bitarteko bat izango da, ez ezagutzen transmisioarena soilik, baizik eta, batez ere, gogoeta ordenaturako, munduaren eta bere gaur egungo arazoen ulermenerako eta arazook argitzeko orientazioarena. Ezin konta ahala aldaketa ari da gertatzen gure gizartean, eta aldaketa horiek argitasunetik, sentiberatasunetik, garai jakin batekoak diren erantzun unibertsalak topatzeko borondatetik eta ezagutza mota desberdinen artean sortzen diren harremanen ezagueratik landu behar dira. Premia horrek jarrera kritikoa eta erreflexiboa eskatzen du, hain zuzen ere filosofiak ikasleen artean eragin nahi duen jarrera. Batxilergoko ZUBIA/SANTILLANAren Filosofia eta Gizabide Hezkuntza proiektuak ikaskuntzak modu egokian jasotzeko eta ikasleek arazoen hausnarketa kritikoa eta azterketa, gertaerak eta hainbat garaitako pentsamenduaren nondik norakoak ahalbidetzen dituzten lan prozedurak jasotzeko beharrezko elementuak eskaintzen ditu, horrela, gizakiaren betiereko galdera batzuk ulertu ahal izateko.

2. EDUKIAK
Edukiak hiru motatakoak dira: kontzeptuzkoak, prozedurazkoak eta jarrerazkoak. Kontzeptuzko edukiak Lau gai multzo handitan egituratuta aurkezten dira: I. Jakintza filosofikoa. II Gizakia: pertsona eta gizartea. III. Filosofia morala eta politikoa. IV. Demokrazia eta herritartasuna. I. Jakintza filosofikoa: 1. Filosofia, zientzia eta beste zenbait jakintza. 2. Filosofia arrazionaltasun teorikoa den aldetik: egia eta errealitatea. 3. Filosofia arrazionaltasun praktikoa den aldetik: etika eta filosofia politikoa. 4. Filosofiaren funtsezko galdera eta auziak.

II. Gizakia: pertsona eta gizartea: 5. Zer da gizakia? 6. Gizabanakoa, gizartea eta kultura. 7. Mundua adieraztea: gizakiaren berezitasun bat. III. Filosofia morala eta politikoa: 8. Gizakiari buruzko ikuskera filosofikoak. 9. Ekintza moralaren oinarriak. 10. Zoriontasunaren eta justiziaren etikak. 11. Herritartasun kontzeptuaren ikuspuntu filosofikoa. IV. Demokrazia eta herritartasuna: 12. Botere politikoaren jatorria eta zilegitasuna. 13. Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren oinarriak. 14. Estatuaren ekintza legitimatzen duten printzipioak. 15. Demokrazia-ereduak eta herritartasun kosmopolita. Irakasleak bere programazioa modu malguan eta sortzailean diseinatzeko askatasuna du, baina filosofiak jakintza filosofikoari, gizakiari, filosofia moralari eta herritartasun demokratikoari lotuta landu dituen oinarrizko arazoak tratatu behar ditu.

Irakasleak programazioa nukleo tematiko bakoitzeko gaiak hautatuz osa dezake, denak batera eta osotasunean lantzeko helburuarekin. Horrela, gai bakoitza unitate didaktiko bat izango da eta irakasleak kontzeptuzko edukiak banatu eta ekintzak hautatu baizik ez du egin beharko. Baina hari gidari bat jarraituz, bide kontzeptuala garatzen duten unitate didaktikoak ere egin daitezke. Horretarako irakaslearen lanak sortzaileagoa izan behar du, informazioa eta gaietako ekintzak aukeratu eta banatu beharko baititu. Prozedurazko edukiak Filosofiaren funtsezko eginkizunetako bat modu kritikoan eta sormena erabiliz pentzatzen irakastea baldin bada, orduan ezinbestekoa da ikasleengan honako prozedurazko gaitasun hauek sustatzea: Prozedurazko gaitasun orokorrak garatzea, hala nola: behatzea, definitzea, sailkatzea, aztertzea, laburtzea, alderaketak egitea, adibideak jartzea, alternatibak ezagutzea, ondorioak aurreikustea, galderak egitea, suposizioak igartzea, arrazoiak ematea, irizpideak identifikatzea eta finkatzea, argudioei eta falaziei antzematea, ikuspegi desberdintasunak aurkitzea eta eguneroko bizitzako egoeretan printzipioak erabiltzea. Zenbait informazio iturri erabiltzea, esate baterako: norberaren esperientzia, beste irakasgai batzuek edo komunikabideek eskaintzen dituzten ezagutzak, hiztegi, eskuliburu eta agiri filosofikoak eta abar. Helburua honakoa da: ikasleak informazioa biltzen eta alderatzen aritzea eta, ondoren, lantzea. Lortutako informazioa antolatzea eta sistematizatzea, hainbat estrategiaren bidez: esaterako, kontzeptuen mapa, laburpenen, eskemen eta gidoien bidez. Filosofiako hiztegi egokia eta zehatza eskuratzea. Horretarako, hainbat ariketa egingo dituzte; besteak beste, testuak irakurri, terminoen esanahia bilatu, kontzeptuen eskemak egin eta, ikasturte osoan zehar, hiztegi filosofikoa sortu. Auzi filosofikoei buruzko gogoeta kritikoa egitea. Eta horretarako, kontuan hartzea bai egungo une historikoa eta bai auzi horiek zer-nolako bilakaera izan duten historian. Testu filosofikoen iruzkina egitea, horrelakoetan landu ohi diren gaitasunak garatuz: testuak ulertuz irakurtzea, terminoak aztertzea, testua egituratzea, tesia identifikatzea, funtsezko ideiak eta bigarren mailakoak aurkitzea, laburpenak egitea, argudiaketak berriro osatzea, zein diskurtso filosofiko mota den antzematea, testua testuinguruan kokatzea, testuan azaldutako auziak eta aurrez eskuratutako ezaguerak lotzea eta, azkenik, balorazio kritikoak egitea. Gai filosofikoei buruzko norberaren iritziak argi, zuzentasunez eta koherentziaz argudiatzea, ahoz nahiz idatziz: Idazmena lantzeko, gogoeta filosofikoak egingo dituzte, ondo antolatuta eta sormena erabiliz. Helburua ikasleek norberaren iritziak adieraztea eta argudiatzea da eta, horretarako, honakoak egin beharko dituzte: ideia horien arteko loturak agerian jarri, beste iritzi edo argudiaketa batzuekin alderatu, datuak eman eta kontzeptu filosofikoak zuzen erabili. Mintzamena lantzeko, hainbat ariketa egingo dituzte: ahozko azalpenak eman, eztabaidetan parte hartu, dilemak eztabaidatu, rol jokoak edo antzezpenak egin, eztabaida planak, elkarlanerako teknikak landu eta gero denen artean adostu eta abar. Ikerketa errazak antolatzea eta egitea banaka edo taldeka, denen interesekoak diren gaiei buruz. Helburua arazoei antzemateko, horiek adierazteko eta ikerketaren ondoren lortutako ondorioak kritikoki baloratzeko gaitasuna sustatzea da. Ulermen ariketak eta argudiaketa ariketak egitea, eskuratutako kontzeptu filosofikoak eta horiek erabiltzeko modua behar bezala finkatzeko. Landutako gaien inguruko liburu errazak edo kapitulu batzuk irakurtzea eta iruzkina egitea. Liburuak, filosofikoak nahiz literarioak izan daitezke, baina hori bai, landutako auzi filosofikoak hobeto ulertzeko eta horien inguruan gogoeta egiteko lagungarri izan behar dute.

 Ikasitako auzi filosofikoei buruzko filmak edo erreportajeak ikustea eta idatziz nahiz ahoz horien iruzkina egitea. Filosofia koadernoa egitea eta, bertan, ikasturtean zehar egindako lan guztiak biltzea. Elkarrizketa filosofikorako gaitasuna lantzea, funtsezkoa baita filosofiako irakaskuntzaikaskuntza prozesua behar bezala garatzeko. Jarrerazko edukiak Pentsamendu autonomoa, kritikoa eta sormenezkoa garatzea. Irakasgaien arteko loturaren aldeko jarrera sustatzea; izan ere, egungo jakintzak erabat espezializatuak dira. Pentsatzea bizitzako esparru guztietarako guztiz garrantzitsua dela onartzea, eta arrazoimenak giza ekintza (bai gizabanakoarena eta bai talde ekintza) arautzeko duen ahalmena aintzat hartzea. Norberaren ideiak argitzeko eta egituratzeko prozesuan (bai gizabanakoarenean eta bai talde prozesuan) parte hartzearen aldeko jarrera hartzea. Nork bere gain hartzea norberaren erantzukizuna, banakako lanetan nahiz taldekoetan, eta sutsuki saiatzea elkarlanaren aldeko jarrera sortzen ikasgelan, gero gizarte bizitzan ere isla dadin. Besteen ideiak eta argudiaketak errespetuz eta arretaz entzutea. Elkarrizketa ontzat ematea: modu ezin hobea da ezagutzazko arazoak nahiz giza harremanetan sortzen direnak konpontzeko. Ikasleek horrela ikusi beharko lituzkete gizarte harremanak, pribatuak nahiz publikoak: elkarren arteko desadostasunak elkarrizketa arrazoituaren bidez eta norberaren iritziak libreki adieraziz eztabaida ditzaketen gizaki autonomoen arteko harreman gisa. Aniztasuna ontzat ematea, eta besteen iritziak, jarrera filosofikoak eta sinesmenak norberaren ikuspuntuak aberasteko, argitzeko eta probatzeko baliagarri direla uste izatea. Kritika onartzea, kulturarteko harremanen aldeko jarrera hartzea, gizarte askotarikoa eratzeko ahalegin oro ontzat ematea, betiere giza eskubideekiko errespetuan oinarrituta badago eta bizikidetza baketsua eta askatasuna, berdintasuna, elkartasuna eta horrelako balioak sustatzen baditu.

3. METODOLOGIA
Filosofia eta Gizabide Hezkuntzaren printzipio metodologikoak Filosofia eta Gizabide Hezkuntza ikasgaiaren lana orientatzen duten printzipio metodologikoak funtsezko alderdi batean laburbiltzen dira: gogoeta filosofikoan, alegia. Gogoeta hori arrazoiketa prozesu bat da, eta prozesu horri esker norberaren ideiak eta esperientziak argitu egiten dira, gizakiak gainditu beharreko arazoak kritikoki aztertzen direlako. Ondorengo galderak egiten dira gogoeta filosofikoaren inguruan: Zein da gogoeta filosofikoaren xedea? Filosofiako gaiak historian kokatuta lantzea eta gizarteko eta norberaren bizitzako praktikekin lotzea. Zein dira funtsezko helburuak? Giza esperientziak alderdi guztietatik planteatutako arazo ororentzako erantzun orokorrak ematea. Horrez gain, jakintza maila eman nahi die bere baieztapenei, interpretazioei eta ahalbidetzen dituen aukerei; eta garai bakoitzarekin hitzemana egon nahi duen arren, edozein arotarako baliagarria izatea ere nahi du. Zein dira bere ezaugarriak? Batez ere planteamendu argi eta garbiak egitea. Horri esker, elkartzeko eta elkarrizketarako egiazko borondatearekin hurbilduko baita jendea erantzun unibertsalak lortzera; eta erantzun horietan bizi dugun aldaketa handiekiko une soziokultural konplexu horrekiko sentikortasuna nabarituko da.

10

 Zein da lanerako metodologiarik egokiena? Hasteko, une historiko berean kokatzea; horrela, arazoei buruzko gogoeta abstraktuegiak ekidingo baitira. Ondoren, zenbait ariketa egitea ikasleek ohiturak har ditzaten ideiak argitzeko prozesuan parte hartzaile sentitzeko. Hirugarrenik, beharrezkoa da iraganeko diskurtso filosofikoetara hurbiltzea ere, norberaren planteamenduak aberasteko eta ordenatzeko lagungarriak izango baitira. Azkenik, gaiak lantzeko malgutasuna. Horri esker, Departamenduko irakasleek hainbat ikuspuntutatik har dezakete gaia, eta talde bakoitzarentzat egokiena dena aukeratu. Azaldutako guztiaren ondorio gisa, Batxilergoan filosofia irakastera animatzeko printzipio metodologikoak aipatuko ditugu. Printzipio horiei esker, ikasleek jakintza esanguratsua lortuko dute: Jarduera printzipioa. Gogoeta filosofikoaren prozesuan parte hartze zuzena izatea. Horretarako ideiak emango dira eta curriculumeko zenbait arlotan eskuratutako ezagutzak sartuko dira pixkanaka. Printzipio hori geureganatzeak esan nahi du ikasleek burua asko erabili beharko dutela ikaste prozesuan, beren idieiei eta ekintzei buruzko gogoeta kritikoa egin beharko baitute. Ikaskuntzak eraikitzeko printzipioa. Aurretiko esperientzietan eta ezagutzetan oinarrituta egin behar da hausnarketa, ezagutza berriak norberaren egitura kognitiboan sartu eta planteamendu pertsonalen eta ezagutza berrien artean ahalik eta harreman gehien ezartzeko. Horretarako, edozein gaitaz aritzean ikasle bakoitzaren buruan zer dagoen jakiten saiatuko gara: aurreko kontzeptuak, balioak, aurretiko ezagutzak. Horri esker, ikaskuntza esanguratsua egingo dute, beren kabuz egin ere, nahiz eta irakaslearen azalpen zehatz eta argien laguntza izan. Ikasten ikas dezatela, alegia. Motibazio printzipioa. Planteatuko diren gai filosofikoak egungo testuinguru historikotik hartu, eta gazteei interesatzen zaizkien gatazketan oinarritu behar dira, gaiei norberaren esperientziatik heldu ahal izateko. Ikasleen ideiak eta trebetasunak ere baloratu beharra dago, filosofiako beste balioak (tolerantzia, elkartasuna...) eta jarrerak bereganatzeko bakoitzaren autoestimua garatzea baita lehenbiziko balioa. Malgutasun printzipioa, gaiak planteatzerakoan, edukiei jarraipena ematerakoan eta ikastetxeko kideek hezkuntza proiekturako egin ditzaketen ekarpenak antolatzerakoan eta sartzerakoan, izan ere, hezkuntza proiektu hori ikasle taldeetara moldatu behar da. Estrategia didaktikoak Ikasgai honetako lanak gogoetara eta pentsamendu kritikoaren eta sortzailearen garapenera bideratuta egon behar du. Alde horretatik, eta lehenagoko ikuspegien isla moduan, ikasgelako taldearekin aztertuko diren arazoek ondorengo honetan aurreratzera bideraturik egon beharko dute: Ikerketarekin lotutako gaitasunen jabetza (hainbat iturritan informazioa bilatzea eta dokumentazioa erabiltzea). Lortutako datuen antolaketa: laburpenak, gidoiak, eskemak, kontzeptu mapak. Informazioaren eta testuen azterketa: garrantzitsuak diren datuen bilaketa, aurkako erreferentziena eta balorazioena, ulermen maila erakusteko galderak, iruzkin kritikoak. Arrazoizko argudiaketan oinarritutako norberaren pentsamenduaren garapena eta adierazpena: mintzaldi filosofikoak, eztabaidak, argudiatzeko eta landutako kontzeptuak aplikatzeko galderak. Estrategia horiek honako talde hauetan bana ditzakegu: Aurkezpen estrategiak, gertaeren, kontzeptuen, teorien eta arazoen aurkezpenerako, ikaslea arazo filosofikoen aurrean lekutzen laguntzeko. Estrategia horiek azaldutakoa asimilatzen lagunduko duten ekintza osagarriekin lagunduta egongo dira. Ikerketa estrategiak, ikasleak programazioak planteatzen dituen arazo filosofikoei buruz ikertzekio.

11

 Idatzizko lanen garapen estrategiak, mintzaldia, testu filosofikoen iruzkina edo beste edozein lan idatziz aurkezteko tekniken jabetza ahalbidetuko dutenak. Isiltasunen estrategiak, ikasleak bere baitan barneratzeko eta beren barnealdea aztertzeko, beren pentsamendua garatuz. Elkarrizketa estrategiak, besteekin beraien ideiak elkarbanatzeak eskaintzen duen aberastasuna esperiementa dezaten. Ikasgelako lana zenbait ekintzaren bidez eramango da aurrera, azalpenetarako, bakarkako lanetarako, talde txikitako lanetarako eta eztabaidetarako denbora eskainiz.

4. EBALUAZIOA
Kontzeptua Ikasuntzaren ebaluazioak proposatu diren helburuak zein neurritan erdietsi diren aztertzea du helburu nagusi, hau da, gai bakoitzerako Batxilergoko helburuek zehazten dituzten gaitasun kognitiboak, prozedurazkoak eta jarrerazkoak ikasleek zein neurritan bereganatu dituzten aztertzea. Ebaluazioak hiru une ditu: prozesuaren hasiera, prozesuaren garapena eta prozesuaren amaiera. Horrek desberdintasuna ezartzen du hasierako ebaluazioaren, ebaluazio hezitzailearen eta, azkenik, ebaluazio jarraituaren edo azkenaren artean. Ikaskuntza prozesuaren ebaluazioa datu bilketa, iritzi formulatze eta erabaki hartze prozesuan egiten da, baina ezin daiteke soilik ikasleengan oinarritu, beste alderdi hauek ere hartu behar dira kontuan: Errendimenduen balorazio jarraitua eta sistematikoa, lortutako emaitzen azterketa arretatsuaren eta erabilitako ebaluazio-irizpideen baliagarritasunaren eta fidagarritasunaren balorazioaren ondoren. Programazio didaktikoaren eraginkortasunean eta ikasleen gaitasunetara eta interesetara egin den egokitzapenaren ebaluazioa: gaiak, materialak eta ekintzak. Erabili den metodologia didaktikoaren eta irakaskuntza ekintzaren garapenaren balorazioa. Zentroko baliabideen erabilera arrazionala eta egokia. Filosofia eta Gizabide Hezkuntza ikasgaian, ebaluaketak funtsezko helburua bete behar du: hezkuntza-prozesuaren osotasunari buruz eta prozesu horren eta gizakiari egungo gizarteak planteatzen dizkion eskaeren, aukeren eta arazoen arteko loturari buruz gogoeta egitea ahalbidetuko duen tresna izan behar du. Beraz, ebaluazio prozesuak hezkuntza behar hauei erantzun behar die: Ikasleengan beraien prozesuari buruzko gogoeta pertsonalaren markoa ezartzea, aurretik dakitenaren eta ikasgai bakoitzean jasotzen doazen ezagueren arteko harremana ezartzen utziko diena. Irakasleari bere ikasgelan irakaskuntza-ikaskuntza prozesuaren kontrola eramateko eta kasu bakoitzean antolaketa egokiago bat antolatzeko baliabideak eskaintzea. Horrela, eginiko ebaluazioak, beraz, planteatu diren arazo filosofikoekiko, jasotako emaitzekiko eta ikasleek beren lanean filosofiaren beraren metodoak erabiltzeko jarritako arretarekiko izaera hezigarria, jarraitua izan behar du, norberaren eta taldearen gogoetaren izaera. Ebaluazio-irizpideak 1. Filosofiaren espezifikotasuna zehaztasunez eta zorroztasunez aintzat hartzea, errealitatea azaltzen duten beste jakintza edo modu batzuetatik bereiziz, filosofiaren alderdi teorikoa eta praktikoa bereiziz eta funtsezko galderetan eta arazoetan arreta jarriz. Irizpide horren bidez hauek frogatu nahi dira: jakintza filosofikoan espezifikoa dena eta hari dagozkion galdera motak zein diren ulertzen dela eta planteatutako kontzeptuen

12

eta galderen azalpenekin lortutako zehaztasun eta zorroztasun maila ulertzen dela, bai ahoz eta bai idatziz. Beraz, ez litzateke ulermen hutsa izango, azterketa filosofikoak gure garaiko arazo nagusiei egin dizkion ekarpenak baloratu egin beharko lirateke. 2. Arrazoiketak behar bezala eraikitako argudioekin egitea, azterketa kritikoa eginez eta eskuratutako ezagutzei buruzko gogoeta egokia eginez. Irizpide horren bidez, mendebaldeko pentsamenduaren ekarpen garrantzitsuenak kritikoki ulertzeko eta adierazteko gaitasuna sendotu eta indartu nahi da, datuak mekanikoki barneratzea, erreprodukzio akritikoa eta kontzeptu eta teoria berrien gogoeta prozesu aktiboaren aurka doazen inprobisazioa eta azalkeria alde batera utziz. Irizpide hori modu honetan frogatu ahal izango da: beste prozedura batzuen artean, testu-iruzkin eta azterketak eginez, kontzeptuen mapak taxutuz, idatzizko frogak eginez, ahozko adierazpenak eta lan monografikoak eginez. 3. Ikuspegi ugariak txertatzea eta pentsamendu autonomoa osatzea ahalbidetuko duten argudioak azaltzea eta norberaren testuak taxutzea. Irizpide honekin ikaslea bere iritziak eraikitzeko eta aberasteko gai dela baloratu nahi da, ikasgaiak eskaintzen duen ondare kultura espezifikoaren alde modu aktibo eta eraikitzailean lan eginez. Hori frogatzeko oso egokiak izango dira gogoeta eragiten duten ariketak. Ariketa horietan, eduki berriak esperientzia arloekin elkarlotzen dira modu esanguratsu eta funtzional batean, ulermen eta gogoeta lanaren ondorioz erdietsitako emaitza modu argian eta koherentziaz azalduz. Ildo horretatik, honakoak izan daitezke elementu baliagarrietako batzuk: eduki filosofikoak, bakarkako eta taldeko ikerketak, eztabaidak antolatzea eta egitea eta ikasgelako egunerokoa egitea. 4. Kolektiboki egia erdiesteko eta, elkarrekiko errespetua, zintzotasuna eta tolerantzia (balio demokratikoak) eztabaidari dagozkion balio gisa onartuz eta gauzatuz ikaskuntza esanguratsuak eraikitzeko, barne-prozesu modura, eztabaida erabiltzea eta baloratzea. Irizpide horren bidez, eztabaida arrazionalaren ulermen eta barneratze maila eta, hura garatzeko, gauzatzeko eta praktikan jartzeko beharrezkoak diren baldintzen ulermen maila frogatu nahi dira. 5. Hainbat iturritatik informazio adierazgarria eskuratzea eta, arazo filosofikoen, soziologikoen eta politikoen azterketan informazio hori taxutzea, egiaztatzea eta kritikoki erabiltzea. Irizpide horren bidez, informazio ezberdinak esperientzia bidez jasotakoak nahiz zientifikoak edo, informazio dibulgatiboa nahiz komunikabide eta informazio iturrietatik lortutako informazioa- aukeratzeko eta maneiatzeko gaitasuna frogatzen da. Halaber, informazio hori kritikoki erabiltzeko beharrezkoak diren trebetasun orokorrak menderatzen direla frogatzen da, esate baterako: behaketa, deskribapena, sailkapena eta sistematizazioa, konparazioa eta balorazioa, etab. 6. Gizakiaren ezaugarri zehatzak ezagutzea eta aztertzea adierazpen eta ahalbide ugariko errealitate konplexu eta ireki modura, pertsonaren osagarri diren natura eta kultura eta, gizabanako eta izaki sozial bitasunetan sakonduz. Irizpide horren bidez, gizakiaren alderdiak ulertzeko eta integratzeko gaitasuna jorratzen da, eraikuntza sozialaren eta sinbolikoaren garrantzia azpimarratuz eta egungo gizakiari buruzko ikuskera filosofikoak baloratuz. 7. Giza ekintzen izaera ezagutzea eta baloratzea, askeak, erantzuleak, arau emaileak eta eraldatzaileak diren heinean. Irizpide honen bidez, arrazoimen praktikoa ulertzeko eta ekintza moralak egiteko, eta horrenbestez, esparru pertsonalean zein sozialean konpromiso etikoak eta politikoak asimilatzeko askatasunaren beharra ulertzeko gaitasuna frogatu nahi da; bereziki, egungo gizarteko zoriontasunaren bilaketari buruz, justiziari buruz eta balioen unibertsaltasunari buruz gogoeta eginez.

13

8. Une historiko ezberdinetan, Grezia klasikotik mundu garaikideko herritartasun globaleraino, herritartasunaren kategoria definitzeko lagungarri izan diren ideia filosofikoak ulertzea eta baloratzea, Ilustrazioa eta Giza Eskubideen oinarriak bereziki azpimarratuz. Irizpide honen bidez honakoak lortu nahi dira: herritartasunaren kategoria bukatu gabeko zeregin historiko gisa ulertu den ala ez ebaluatzea, herritartasunaren oinarri etikoa eta politikoa ulertu den ala ez frogatzea eta, Giza Eskubideen marko unibertsalaren barnean, bizikidetza demokratikoa ahalbidetzen duten hiritar jarrerak onartzearen eta gauzatzearen garrantzia azpimarratzea. 9. Egungo gizarte konplexuetan dauden eta sortzen ari diren gatazkak onartzea eta aztertzea. Gizarte mota horien lorpenak eta zailtasunak, aldaketak eta herritarraren jarduera sozial eta politikoaren testuinguru diren erronka nagusienak aztertzea, desberdintza sozialak edo bazterkeria egoerak justifikatzeko saiakera ororen aurrean jarrera kritikoa azalduz. Irizpide horren bidez egungo gizarteetan dauden arazo sozial eta politiko nagusienak (anomia, deserrotzea, loturarik eza, jabetza sentimenduaren ahuldadea edo herra, kultura ezberdintasunekin lotutako gatazkak, desberdintza sozialak eta ekonomikoak, eta genero arrazoiak direla medio ematen diren desberdintzak, etab) eta, ordenamendu juridikoek eta partaidetza demokratikozko sistemak erdietsitako lorpenak eta arazo horiek konpontzeko egiten dituzten saiakerak zein neurritaraino ulertzen diren frogatu nahi da. Halaber, aipatutako arazo sozial eta politikoekiko ikasleek hartu duten jarrera ebaluatu nahi da. 10. Botere politikoaren eta hura legeztatzearekin zerikusia duten teoriak azaltzea, zuzenbidezko estatu demokratikoan oinarritzen direnak identifikatuz; horrez gain, globalizazio prozesuan murgilduta dagoen mundu bateko gizarte-egitura konplexuan parte hartzeko eta integratzeko zein eredu eskaintzen diren aztertzea. Irizpide horren bidez honakoa lortu nahi da: botere politikoaren sustraiak eta legitimitatea, estatuaren ikuskera ezberdinak eta demokraziaren oinarriak eta funtzionamendua nola asimilatzen diren baloratzea, herritarrek esku hartzeko dituzten aukerak eta betebeharrak aztertuz eta mundua gizatiarragoa izan dadin haren eraikuntzan parte hartu behar delako kontzientzia hartuz.

5. ZUBIA/SANTILLANA PROIEKTUAREN ANTOLAKETA BATXILERGO 1 MAILAKO FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA IKASGAIARI DAGOKIONEZ
Edukien aukeraketa ZUBIA / SANTILLANAren argitalpen proiektuan edukien antolaketa curriculum berri ofizialen irizpide nagusiei jarraituz osatu da. Hortik abiatuta, kasu bakoitzean gaiari emango zaion trataera ikastetxeen beharretara eta ikasle taldeen interesetara egoki daiteke. Filosofian azterketa objektu diren arazoen planteamenduari dagokionez, proiektuan jasotzen den banaketak gidaturik egon daiteke, edo ikastetxearen beraren hezkuntza beharrek gidaturik. Ikaskuntzaren sekuentzia Oso garrantzitsua da kontuan hartzea, ikasleek informazioa aztertu, pentsatu eta aplikatu ahal izateko moduan banatuta dauden ariketa multzo gisa taxututa daudela unitate didaktikoak, modu horretan, informazio hori ikasleen aurrezagutzekin uztartu daitekeelarik. Gai guztietan dago: Informazioa datu eta azalpen zehatzekin. Zenbait autorek idatzi dituzten testuak arazoei eta kontzeptuei buruz, bakoitza bere galderarekin. Lau mailatan antolatutako ekintzak:

14

 Taula bat hasierako galderekin; landuko diren edukien arreta pizteko helburua izango dute galdera horiek. Azaldutako edukiei buruzko galderak orrialdeen merjinetan; helburua informazioa ulertzen laguntzea da. Baliabideen orri bikoitza jarduera bereziekin eta gaiaren oinarrizko bibliografia. Jarduera bereziek planteaturiko arazo filosofikoak lantzeko aukera ematen dute, eta besteak beste, honako hauek aurki daitezke: beren gida didaktikoa duten pelikulak, eztabaidak, rol jokoak, dilema moralak, elkarlanen edo ikerketa lanen proposamenak, testu gehiago, etab. Ekintzek hainbat zailtasun maila dituzte, irakasleak bere ikasleen ezaugarrientzat egokienak diren horiek aukera ditzan. Ekintzen azken orrialde bat, zenbait galderekin eta mintzaldi pare batekin; horien helburua ikasleen argudiaketa gaitasuna garatzea da. Lan-teknikak ZUBIA / SANTILLANA argitaletxearen proiektuan bi lan-teknikaren erabilera azpimarratzen da: Gogoeta filosofikoa, ikasleek gaiari buruz duten aurretiko ezagutzan oinarriturik, beren gogoetak gaineratzen dituzten testu pertsonalen lanketatik abiatuta. Horretarako, argudiaketarekin lotutako gaitasunak jartzen dira abian, hau da, hipotesien planteamendua, datuen analisia eta horiei buruzko gogoeta kritikoa. Testu filosofikoen iruzkina, gai bakoitzarekin lotuta dauden norberaren ideiak barneratzeko eta ideia berriak eransteko abiapuntua eta informazio iturria dira. Testu iruzkinak honako hauek hartzen ditu barne: testuko ideia garrantzitsuenekin eta egituraren ulermen orokorrarekin lotutako alderdiak, zenbait ikuspuntutatik egindako edukien azterketa zehatza (terminologikoa, argumentatiboa eta ideologikoa), aztertutako elementuen sintesi kritikoa eta pasartearen ulermen orokorra ahalbidetuko duen kontestualizazioa. Amaitzeko, egindako ikerketa horretatik abiatuz, ondorioak garatuko dira.

15

Unitate didaktiko bakoitzaren eskema

Hasierako orrialdea
Unitate bakoitzaren hasieran orrialde bikoitza agertzen da aurkezpen moduan. Bertan, jorratuko den edukiari buruzko irudia indartsu bat, sarrerako testu labur bat eta gaian barneratzeko lagungarri izango diren hainbat galdera ematen dira. Prestaketa modura, gainera, film bat proposatzen da unitate bakoitzaren abiapuntu gisa. Hala, filma ikusi eta hari buruz hitz egin ostean gaia bideratzen da.
1 Giza izaera, gizabanakoa
eta gaitasun horien emaitzaren jabe den heinean da gizabanakoa aske, burujabe. Garai hartakoentzat, beraz, gizabanakoa jabe zen beste ororen gainetik, eta gizartea ez zen gizabanako jabe haiek osatutako multzo soila baino, gizonemakumeek denboraren joanean metatutako ondasunak eta zerbitzuak elkarren artean trukatzeko lekua besterik. Teoria horren ustez, gizabanako oro nork bere onura ateratzen saiatuko da gizarte-harreman orotan, eta estatuak gizabanakoaren askatasuna eta ondasunen jabetza pribatua babestu behar ditu, trukeek jarrai dezaten. Badakigu, ordea, indibidualismo mota horrek giza errealitatea murrizten dutela, gehiegi murriztu ere; izan ere, gizaki orok, gizaki izatera iristeko eta bere gaitasun guztiak garatzeko, behar-beharrezkoa du bere gizarteak babes eta lagun dezan. Ez dago gizabanakorik, gizartearekin zorrik batere hartu ez duenik, eta bere burua gizartearekiko erabat independentetzat har dezakeenik. Hortik sortu da indibidualismo altruista edo laguntzailea deritzona. Zeren, Immanuel Kantek esan zuen bezala, gizakiok jendekina ez den jendetasuna baitugu. Horregatik da beharrezkoa oreka bilatzea: batere elkartasunik gabeko indibidualismoaren eta gure banakotasuna ezeztatuko duen kolektibismoaren arteko oreka, hain zuzen, ez bata ez bestea ez baitator bat giza errealitatearekin, gizakiok berez garenarekin.

eta kultura
1.1. Animalia kulturala
Ez da erraza giza izaera zer den esatea. Ba al dute ezer berdinik Homo generoaren baitan elkarren jarraian egokitu diren azpigeneroek (habilis, erectus, sapiens)? Ez da, ez, galdera erraza. Horregatik, giza izaera zer den finkatzeko, lehenbizi ezaugarri biologikoak aztertzea komeni da. Baina ezaugarri biologikoak aztertzen hasitakoan, berehala konturatuko gara gizakiak berezkoa duela muga horiek gainditzeko eta kulturari irekitzeko premia. Izan ere, gizakia animalia bitxia da, haren izaera biologikoak kulturari ireki baitio bidea: hizkuntzari, teknikari, moralari, zuzenbideari, ekonomiari, zientziari, erlijioari Gizakia, beraz, animalia kulturala da.
Zenbait langile, etxe orratz bat egiten, Xangain. Halako garaieran lan egitea oso arriskutsua da; baina esperientziari esker eta modu eraginkorrean moldatzeari esker, gai dira lanari konfiantzaz ekiteko.

Kultura, berez, moldatzeko modu eraginkorra ere bada, mekanismo ugari ematen baitizkigu: hizkuntza sinbolikoa eta teknika, besteak beste. Horiei esker, gizakia gai da munduan orientatzeko, bai eta esperientziaren konplexutasuna murrizteko ere, eta bestalde, arriskuei aurre egiteko konfiantza bereganatzen du. Kulturaren mundua gizakiak sortu du, gauzak asmatzeko eta gauzei aurrea hartzeko gaitasunari esker. Berak sortutako mundu hori izugarri baliagarria zaio ezustekoekiko beldurrak uxatzeko, zalantzaren mende ez egoteko. Giza izaerak bi alderdi ditu, beraz: biologikoa eta kulturala. Elkarri lotuta daude biak: gizakiaren berariazko ezaugarri biologikoei esker sortu da kulturaren mundua; eta alderdi kulturalak gure ezaugarri biologikoen moldatzeko gaitasuna areagotzen du. Moldatzeko gaitasun handi horren ondorioz, aldaketa itzelak izan dira, berebizikoak, baina ez dakigu zenbaterainoko eragina duten gizakiaren eboluzio biologikoan.

Indibidualismo posesiboa
Indibidualismo posesiboaren suposizioak [...] proposizio hauek dira nagusiki: Besteen nahiekiko mendekotasunik ez izateak egiten ditu gizabanakoak gizaki. Besteekiko mendekotasunetik aske izateak hau esan nahi du: besteekiko harreman orotatik aske egotea, gizabanakoa bere onurarako borondatez sartu den harremanetatik izan ezik. Gizabanakoa bere buruaren eta bere gaitasunen jabe da funtsean, eta haien ordainetan ez dio gizarteari ezer zor. Gizabanakoak bere ondasun guztiak berarengan alienatu ezin baditu ere, lan egiteko gaitasuna, bai, aliena dezake. Gizakiok osatutako gizartea hainbat merkataritza-harremanen multzoa da.
CRAWFORD MACPHERSON, Indibidualismo posesiboaren teoria politikoa

Daniel Defoe ingeles idazleak idatzitako Robinson Crusoe liburuaren argitalpen baten azala, XIX. mendean Alemanian argitaratua. Robinson Crusoe pertsonaiak ederki erakusten du zein beharrezkoa zaizkion gizakiari gizartea eta kultura.

2 Gizakiaren sorrera soziala

2.1. Sozialak, izatez?
Bi erantzun mota eman izan zaizkio galdera horri. Batzuen ustez, izan ere, gizakia gizartekoia da izatez, baina beste batzuk ez daude inolaz ere ados.

1.2. Zer da gizabanakoa?

Oro har, espezieren bateko izaki oso oro da banakoa, bai animalia-erreinukoa bai landare-erreinukoa. Gizabanakoa, beraz, giza espezieko banako oro da. Gizabanako hitzak, alabaina, ez du beti esanahi bera izan, eta gizabanako izateak ez ditu beti ondorio berberak eduki. Gaur egun, gizaki bakoitza bakarra eta paregabea delako ideia da nagusi, errespetua zor zaion norbait; baina azken mendeotako kontua da hori. Aro Modernoak gizabanakoaren eskubideak eta askatasunak lortu izana du, besteak beste, ezaugarri. Beste garai batzuetan ez bezala, gaur egun uste denez gizabanako orori eskubide batzuk dagozkio, eta eskubide horiek ezin dira bazter utzi, ezta urratu ere. Errenazimentuko humanismoak, batetik, eta burgesiak gizarte-mailetan nobleziaren eta kleroaren gainetik gora egiteak, bestetik, gizabanakoa eta haren askatasuna beste modu batera hartzea eragin zuten.

Bai, gizakia izatez da gizartekoia

Aristoteles dugu jarrera horren defendatzaile nagusia eta lehena. Izan ere, haren ustez, gizakia animalia politikoa da; hots, gizartekoia da izatez: behar-beharrezkoak ditu bai gizartea bai gizartearen bidez jasotzen duen kultura, berezkoak dituen gaitasunen arabera garatu ahal izateko. Aristotelesen iritziz, gabeziaz eta premiaz betetako izakia da gizakia, eta gizartearen baitan baino ezin ditu haiek ase. Gai da perfekzioa eta zoriona lortzeko, halakoa baita eta hala eskatzen baitio bere izaerak; baina gizartean soilik lor ditzake, ez bestela. Hori guztia dela-eta, giza izaerak berak du ezinbesteko gizartean bizitzea, eta gizatiarrak ez direnak soilik bizi daitezke gizarterik gabe: animaliak edo jainko-jainkosak soilik, beraz. Gainera, Aristotelesen esanetan, gizakia da gizartean bizi daitekeen bakarra. Izan ere, morala da gizartearen oinarria eta baldintza, eta ez dago beste izakirik, gizakia ez besterik, izaera morala duenik. Ongia eta gaizkia, bidezkoa eta bidegabekoa zer diren jakiteko, ezinbestekoa da arrazoimena izatea. Eta gizakiak baino ez du arrazoimenik, gizakiak baino ez du haiek adierazteko moduko hizkuntzarik.

1. dok.
F Testuan azaldutako ideien artetik zein

ULERMEN-GALDERAK

1.3. Indibidualismoa: zer den eta zer muga dituen

Gizabanakoaren askatasunari buruzko ikusmolde sortu berri hura aldatu egin zen denboraren joanean, eta indibidualismo posesiboaren teoria deritzona bihurtu. Teoria horren arabera, norbera da bere buruaren eta bere gaitasunen jabe bakarra, eta haien ordainetan ez dio ezer zor gizarteari. Gainera, besteen nahiekiko inolako mendekotasunik gabe bere buruaren, bere gaitasunen
6. gaia

iruditzen zaizkizu egokiak, eta zein ez? Zergatik?

F Zure ustez, gaur egungo gizarteetan

F Esanahi bera al dute gizabanako

Ez, gizartean bizitzea ez da naturaren eskakizuna

Jarrera horren aldekoen iritziz, gizakia ez da gizartekoia izatez. Gizartea antolamendu artifiziala da: ezinbestean elkarrekin bizi behar dugunez, zoritxarren artean zoritxarrik txikiena aukeratu nahian bezala sortzen da,
Gizabanakoa, gizartea eta kultura

eta pertsona hitzek? Eman arrazoiak, erantzuna azaltzeko. ezaugarri biologikoak?

indarrean al dira indibidualismo posesiboaren suposizio horiek? Zertan igartzen duzu?

F Zertan hobetzen ditu kulturak gizakiaren F Azaldu zer den indibidualismo altruista

eta eman gure gizarteko zenbait adibide. 119

118

Gai nagusia
Gizarte-ordena sinbolikoa da

Unitate bakoitzeko kontzeptu nagusiak argitasunez eta sinple azaltzen dira, ulertzeko eta memorizatzeko lagungarri diren argazki eta grafikoekin lagunduta.

Gizakiaren erantzuteko gaitasuna, berezkoa, oso-oso orokorra da, lausoa eta aldakorra, eta horrek esan nahi du giza portaerak bere egiten dituen eskema jakinek eredu kulturalei jarraitzen dietela, eta ez eredu genetikoei. Gizakia, tresnak egiten dituen animalia hori, barre egin eta gezurrak esaten dituen hori, animalia osatugabea ere bada; hobeto esanda, bere burua osatzen duen animalia da gizakia. Bere buruaren egile da, beraz; eta horren ondorioz, gizakiak, eredu sinbolikoak eratzeko duen gaitasun orokorraz baliatuta, bereizgarriak zaizkion gaitasunak sortzen ditu. Edo bestela esanda, gizakiak, onerako edo txarrerako, animalia politiko egiten du bere burua, ideologiak eraikiz, gizarte-ordenako irudi eskematikoak sortuz.
CLIFFORD GEERTZ, Kulturen interpretazioa

ahalik samurrena bizi ahal izateko. Gizartea gizakion arteko hitzarmen edo kontratu baten emaitza da, eta elkarren arteko borroka saihestea du helburu. Jarrera horren aldekoak ditugu, besteak beste, hauek: Thomas Hobbes (1588-1679). Gizakiari buruzko ikuspegi txarra du. Izan ere, hara zer zioen: Gizakia otsoa da gizakiarentzat. Hobbesen ustez, gizakiak, jatorrizko egoera hipotetikoan, kaosean bizi dira: gizabanako bakoitza, berekoikeriak bultzatuta, borroka etengabean ari da besteekin. Gizakiak bulkada natural bakarra du: bizirik irautea eta beharrak asetzea. Egoera horrek hondamena baino ez dakarkie, eta arrazoimenak, irtenbide moduan, agintaritza irmo bat sortzeko moduko hitzarmen bat hartzera bultzatzen ditu. Izan ere, elkarrekin bakean bizitzeko modu bakarra dago: gizartearen buru agintari irmo eta absolutu bat izatea, denen artean libreki hautatua eta legeak ezartzeko ahalmena duena. Jean-Jacques Rousseau (1712-1778). Oso bestelako eredua azaldu zuen. Rousseauren ustez, gizakia xaloa eta bakartia da, eta berez ez du gizartearen beharrik bizitzeko; baina aldi berean, berezko errukia ere badu lagun hurkoekiko: berezkoa zaio onbera izatea, ona da izatez. Gizakiaren habitateko bizi-baldintzak ikaragarri aldatu izanaren ondorioz bizi da gizakia gizartean, eta hori, Rousseauren ustez, ona da giza garapenerako, betiere baldintza hauek betetzen badira: batetik, gizarte-antolamendua berdintasunezkoa izatea, eta bestetik, oso jendetsua ez izatea. Baina jabetza pribatuak eta hark pizten duen berekoikeriak kolokan jartzen dute gizon-emakumeak bakez bizitzen jarraitzea, eta gizakia, gizartekoi bihurtutakoan, gaizto bilakatzen dute. Irtenbidea bidezko gizartea litzateke: denon adostasuna izango luke oinarri, eta helburu, berriz, denon ongia. Hots, denon nahia izango luke euskarri. Kontuak kontu, argi dago gizakia ezin dela gizarterik gabe bizi, bai izatez gizartekoia delako edo bai egoerek horretara behartzen dutelako ere.

Tsodilo Hills-eko labar-pinturak (Botswana).

Lehenengo gizarteak
Goi Paleolitoan (duela 35.000 urte inguru), lehenengo giza taldeak berdintasunezko gizarteak ziren, eta funtsean, ehiztariak eta biltzaileak. Trukea eta elkarrekikotasuna ziren ekonomiaren oinarri. Denen artean lortzen zituzten elikagaiak, eta jan ere bai, lortutako guztia zuzen banatuta. Familiarteko klan haietan, eskarmentu handiko gizonezko bat izaten zen buruzagia, eta bitarteko-lanak egiten zituen, baita aholku eman ere, erabakiak hartzen laguntzeko. Nomadak ziren, eta beraz, txabolak, leizeak edo babeslekuak zituzten bizileku. Hala bizi izanda ere, egin zuten, bai, arte-adierazpenik, bizitzari eta naturari buruz zer-nolako sinesmen magikoak zituzten adierazteko.

2. dok.
F Gizakia bere burua osatzen duen

animalia osatugabea omen da. Nola osatzen du bere burua gizakiak?

F Geertzek dioenez, inguruko gertaerak

interpretatzeko eta ordenatzeko gaitasun sinbolikoa du gizakiak. Zer eragin du horrek gizarte-ordenaren eraikuntzan?

2.2. Antropologia kulturalaren ekarpenak

Etapa horretan, gizarte-elkarreraginak ez du hainbesterainoko garrantzia afektibitatearen aldetik, eta gizarte-rolak nahiko anonimoak izaten dira. Ez eskolan, ez kalean, ez lanean ez dira haurtzaroko harreman gozo eta samur haiek sortzen, ezta eskatzen ere. Gizarte-rolak erraz aldatzeko modukoak dira, ez baitaude pertsona jakinei lotuta; beraz, gizarte-rolekiko urrundu egiten da nolabait. Bestalde, bada aipatzeko moduko beste desberdintasun garrantzitsu bat ere: lehen mailako sozializazioan, ezaupideak ia berez barneratzen ditugu; bigarren mailakoan, berriz, teknika pedagogiko berezi eta konplexuen bidez indartu behar izaten dira. Heldutasunerako prozesu horretan, hazkuntza-krisiak izaten dira maiz. Batzuetan, lehen mailako sozializazioaren bukaeran gertatzen dira halakoak; garai horretan, izan ere, subjektuak argi ikusten du gurasoen mundua ez dela mundu bakarra, beste hainbat ikuspegi edo eredu ere badaudela, eta arazoak sortzen dizkio horrek, norberaren koherentzia eta identifikazioa direla-eta. Dena den, oso krisi bortitzak sortu beharko lirateke lehen haurtzaroan barneratutako errealitatea zapuztuta geratzeko. Oro har, bigarren mailako sozializazioak ez du iragana suntsitzen; iragana oinarri hartuz jarraitzen du eraikitzen.

120

Nekazaritza-gizarteak Antropologia kulturalak giza taldeen bizimodua eta bizimodu horietako Aurkitutako aztarnen arabera, hasierako gizarte haiek duela 10.000 urte bakoitzaren bilakaera ditu aztergai. Baina, horretarako, alderdi materialez inguru hasi ziren nekazaritza-gizarteak izaten. Garatu gabeko nekazaritza haraindi joaten da. Izan ere, antropologia kulturalaren helburua kultura zen, noski, eta gizarte mota batetik bestera pasatzearen eragilea ingurugiaztertzea da, eta kultura sinbolikoa da nahitaez, gizakiak errealitatea nola roan aldaketa ikaragarriak jazo izana izan ziren: ehiza larria toki irekietakoa, interpretatzen, eratzen eta adierazten duen erakusten baitigu. alegia agortu egin zen, biztanle kopuruak gora egin zuen... Aldaketa horiek guztiek beste irtenbide batzuk bilatzera eta beste baliabide batzuk erabilHorregatik, portaera soziala aztertzerakoan ere ezinbestean kontuan hartu tzera behartu zituzten. Baliabideak nolabait aurkitu egin behar, eta laboranbeharreko alderdia dugu hori. Izan ere, portaera soziala hainbat erakuntzara eta zenbait animalia-espezie heztera jo zuten. de eta hainbat antolamendu mota sorrarazten dituen hori ez da gizakiarengan eragiten duten baldintza materialen ondorio hutsa; aitzitik, kultuGeroztik, giza taldeak erabat aldatu ziren. Ordurako sedentarioak ziren, eta raren esparruko gatazka-egoerei aurre egiteko erantzun sinbolikoa da, eta horrek beste ekonomia mota bati eman zion bidea: ondasunak pilatzean nahitaezkoa du ingurunea eta bertan gertatzen diren giza harremanak Tradizioak, beraz, prozesu historiko baten emaitza dira; prozesu horren eta kontrolpean birbanatzean oinarritutakoari, hain zuzen. Produkzioa ulertzea eta bideratzea. bitartez, gauzei zentzua emateko moduak helarazten dizkiete aurreko areagotu egin zen, eta hortaz, soberakinak pila zitzaketen lehen aldiz. OndaMitoek, errituek eta ahaidetasun-, bizikidetasun- edobai eta boterea eta aukerak ere. Gizakioi sunak birbanatzea beharrezko bilakatu zen; gizarte biltzaileak zirenean ere belaunaldikoek ondorengoei, botere-harremanek, azken batean, gizakiek hainbat aukera egokitzen zaizkigu bizitzan: batzuk hartu egiten ditugu, egiten zuten halakorik, baina ez modu berean. Lehengoak lehiaketa-banketeen bere errealitatearekiko zer sentitzen, pentsatzen eta balioesten duten adieraztenbeste batzuk, baztertu. Historian zehar hainbat aukera alferrik galdu modukoak ziren: gizonezko bikain batek bizilagunak eta jarraitzaileak liluradute. Antropologiak kultura-adierazpen horiek eta interpretatzen ditu, eta zer esan nahi duten ulertzen saiatzen da. gertatu ohi den bezalaxe, tzea zuen helburu. Baina noizbehinka eta familiartean egiten ziren lehiaketa izan dira, jakina, gutako bakoitzaren bizitzan Eta bestalde, adierazpen horiek ulertu eta gero,dugunean beste batzuk alde batera utzi behar izaten haiek behar bihurtu ziren, zerga modura-edo denei ezarritako zerbait. bide bat urratzen izaki kultural horrek bizimoduaren eta bizikidetzaren aldetik izandako bilakaera errepikatzen saiatzen da, guk baino askoz ere Buruzagitza ez zen jada hainbaten kontua; tribu-buruaren esku zegoen. baititugu. Baina, hala ere, bistakoa da lehen gizakiek ahal den neurrian behintzat. gutxiago zituztela bizitzan. aukera Elikagaiak eta ondasunak biltzeko eta gordetzeko boterea zuena zen tribuIkuspegi horretatik, bada, ikus dezagun nolakoa izan zen, gutxi gorabehera, Tradizioa, bestalde, aginpide mota bat ere bada, mugatu eta baldintzatu burua. Horrela, urritasun garaietan herritarren beharrak asetzen zituen, gizartearen sorrera. egiten baikaitu nolabait. Hori dela-eta, tradizioa gizakiaren autodetermina- batetik, eta bestetik, buruzagiak eta mendekoek bakoitzak bere hierarkiazioaren kontrakoa dela esan izan da maiz; arrazoimenaren eta aurrerape6. ahaztu behar jakinduria Gizabanakoa, gizartea eta kultura naren kontrakoa, beraz. Baina, hala ere, ez dugu gaia eskerga ordainezina ere badela; hari esker, izan ere, ez dugu behin eta berriz hutsetik hasi beharrik, eta mundua ulertzeko eta gure gizartean moldatzeko laguntza ematen digu, lehenengo eta funtsezko laguntza, eman ere.
Bestalde, tradizioek bizirik irauteko ezinbestekoa da gizakiak haiek onartzea, berrestea eta lantzea; bestela, galdu egiten dira. Izan ere, noiz dute tradizioek aginpidea? Bada, aurrekoengandik jasotako bizipenetan uste osoa dutenek haiek ontzat ematen dituztenean. Horregatik, ez dugu ahaztu behar gizakiak beti duela tradizioak onartzeko edo haiei uko egiteko askatasuna. Aukera egin dezakegu, askatasunez; tradizio batzuk edo besteak bultza ditzakegu, betiere gure helburuak, nahiak eta aukerak kontuan hartuz. Gauzak horrela, beraz, giza errealitatea nola osatu den jakiteko, historiaren bilakaera eta gorabeherak aztertu behar dira, nahitaez, eta oinarrizko indarrak eta grinak ezagutu: diru- eta ondasun-gosea, botere-gogoa, sexugrina Eta kontuan hartu behar dira, halaber, oinarrizko indar eta grina horiek kulturen arabera izandako aldaketak.
ULERMEN-GALDERAK

ULERMEN-GALDERAK

F Laburtu eta alderatu, taula baten bidez,

Aristotelesen, Hobbesen eta Rousseauren teoriak.

F Zer aztertzen du, eta nola, antropologia

kulturalak? 121

Birsozializazioa
Birsozializazio-prozesuetan subjektuak bi eduki mota barneratzen ditu: sozializatu den gizarteaz bestelako gizarte bateko kultura-edukiak (rolak, jarrerak, balioak eta abar), edo bestela, bere gizartean bertan erabateko aldaketaren bat gertatzearen ondorioz, gizarte horretako eduki berriak. Birsozializazio-prozesuak eta lehen mailako sozializazioa antzekoak dira, baina ez erabat berdinak, lehenengoak ez baitira hutsetik abiatzen. Horren ondorioz, batetik, birsozializazio-prozesuetan ordura arteko ikuspegiak (errealitateari buruzkoak) bertan behera geratzen dira, eta bestetik, bestelako identifikazio bat sortzen da, indar afektibo handikoa. Birsozializazioa krisi sakonen ondorioz gertatu ohi da, eta hainbat arrazoik eragiten dituzte halakoak: hazkuntza pertsonaleko prozesuek, atzerrira joan eta bertako kulturan ondo ez moldatzeak, gizarte-aldaketa azkarrek Hona hemen adibide bat: sektetan sartzen diren guztiak birsozializatu egiten dira, halako taldeetako buruak oso trebeak izaten baitira horrelako kontuetan. Birsozializazio-prozesuetan aurreko biografia berriro interpretatzen da, eta iraganeko gertakariek eta pertsonek beste esanahi bat hartzen dute. Dena den, ekar ditzagun gogora George Herbert Mead-en hitzak: Gizaki orok prozesu sozialak ditu osagai, prozesu sozialen baitan eratzen da, eta gizakiak prozesu horien isla indibidualak dira; [...] baina aldi berean, gizabanako orok bere izaera du, nork bere bidea. Bi-biak bateragarriak dira; batak ez du bestea ukatzen.

Moon edo Unification Church sektako milaka lagun aldi berean ezkontzen, sektako lider Moon bera buru dela. 35.000 lagunetik gora ezkondu ziren zeremonia hartan, 1995eko abuztuan, Seulgo olinpiar estadioan (Korea), eta ezkonberri askok eta askok ez zuten une hartara arte elkar ezagutzen, inoiz ez zuten elkar ikusi ere egin. Kide berriak birsozializatzeko metodoak erabiltzen dituzte sektetan.

F Zer-nolako eragina dute komunikabideek

Tradizioa
Tradizioa askatasunaren eta historiaren une bat da beti. Baina tradiziorik jatorrenak eta ohoragarrienak ere ezinbestekoa du, lehendik baduen iraunkortasun horretaz gain, gizakiak onartzea, berrestea eta lantzea. Horrela baino ez du aurrera egiten. Tradizioa kontserbazioa da funtsean, eta beraz, hor aurkituko dugu historiako aldaketa orotan. Dena den, kontserbazioak, arrazoimenaren ekintza izan arren, badu berezitasun bat: ez du inoren arreta bereganatzen. Horregatik iruditzen zaigu berrikuntzak edo plan berriak direla arrazoimenaren ekintza eta emaitza bakarrak. Baina itxura hutsa da hori. Bizitzan sakon-sakoneko aldaketak gertatzen dira batzuetan. Horren adibide ditugu iraultza-garaiak: itxuraz gauza guztiak errotik berritzen dira, baina egia esan, belaunaldiz belaunaldi jasotako guztiaren eragina uste baino askoz ere handiagoa izaten da. Jasotako hori berrikuntzen baitan barneratzen da, beste itxura bat hartu eta baliagarri izaten jarraitzen du. Kontserbazioa askatasunean oinarritutako jokabidea da, aldaketak eta berrikuntzak bezalaxe.
HANS GEORG GADAMER, Egia eta metodoa

sozializazio-prozesuan? Zure ustez, zer komunikabide da sozializazio-eragile nagusia? Zergatik?

F Zer sozializazio mota izaten dute

immigranteek?
F Jakin badakigu sektetan sartzen direnek

mentalizazioa jasaten dutela. Ezaba al daiteke gerora mentalizazio hori?

F Zer ematen digute tradizioek eta

historiak gizabanakooi? Aukeratu zure kulturako tradizio batzuk eta esan zer ematen dizuten.

3.3. Tradizioa
Sozializazio-prozesuaren bidez, errealitatean egoteko modu jakin bat heltzen zaigu aurreko belaunaldietatik, ingurunea interpretatzeko eta interpretazio horren arabera moldatzeko modu jakin bat. Jakintza pila horren zati ditugu tradizioak. Beraz, atzetik dakarguna da tradizioa, gure aurrekoek landu eta gero jasotzen duguna. Ezaupideek, bizipenek, sinesmenek, arauek... horiek guztiek osatzen dute tradizioa; giza zeregin guztiak hartzen dituzte barne, baita gainditu ere: giza jakintza, morala, errituak eta folklorea, beraz, besteak beste.
Gizabanakoa, gizartea eta kultura

4. dok.
F Zer baldintza bete behar dira historian tradizioak aurrera egin dezan? F Aukeratu aldaketa-prozesu bat, eta adierazi zer aldatu den eta zer geratu den lehen

bezala. Zer gauza izaten dira nabarmenenak, aldatu direnak ala bere horretan geratutakoak?
F Kontserbatzea eta aldatzea, biak omen dira askatasunezko ekintzak. Zergatik dio hori?

125

126

6. gaia

16

Ariketak eta Baliabideak

Argudioak: a) Desberdintasunak soilik defendatzen dituztenentzat: 1. Kultura bakoitza gainerakoen oso bestelakoa da. Antzera pentsatzen, sinesten eta jokatzen dugunok soilik uler dezakegu elkar. 2. Kulturak identitatea ematen digu, eta ezin dugu onartu beste kultura batzuen eraginez guk geurea galtzea. Hortaz, ez da ona kulturak nahastea; izan ere, nahasketa horrek arriskuan jartzen ditu besteengandik bereizten eta berdingabe egiten gaituzten identitate-ezaugarri horiek. 3. Bultzatu egin behar dira desberdintasunak. Denok ez dugu berdin pentsatzen; ohiturak ere desberdinak ditugu. Denak errespetatu behar dira; giza talde bakoitzak bereak. 4. Garrantzitsuena giza taldea da, giza taldeak ematen baitie identitatea gizabanakoei. 5. Ez dago irizpide jakinik zer errespetatu behar den eta zer ez erabakitzeko. Testuinguru kulturalak agintzen du. Inork ezin du inor behartu bere irizpideak onartzera, beste kultura batzuk aintzat hartzeko. Madrilgo azoka b) Unibertsalismoa edo desberdintasunetatik haratago joatea defendatzen dutenentzat: 1. Kulturak identitate-ezaugarriak ematen dizkigu, bai; baina gizakiak gara denak, eta kultura desberdinekoak izan arren, gauza asko ditugu berdin guztiok. 2. Beste kultura batzuetakoek eta guk primeran uler dezakegu elkar, elkarrizketaren bidez. Ez diogu beldurrik izan behar harremanari: zuk zeu izaten jarraituko duzu; nahastea aberasgarria da, ez du deuseztatuko zu orain zarena. 3. Harremana sustatzeak ez du esan nahi geure sustraiei uko egitea. Zabalik egon behar dugu, beste kulturetako elementuak, baliotsuak iruditzen zaizkigunak, geureari gehitzeko. 4. Garrantzitsuena ez da giza taldea babestea, gizabanako bakoitza zaintzea baizik. 5. Errespetatu egin behar dira desberdintasunak, baina baldintza batekin: kultura-desberdintasunek ere gizakiak (gizaki diren aldetik) errespetatzea, eta gizaki orori eska dakizkiokeen gutxieneko arauak eta balioak onartzea. Marrakecheko azoka

Gaia azaldu ostean, ariketa orrialde eta bestelako baliabide batzuei esker, ikasitako kontzeptuak errepasatu eta auto-ebaluatu ahal izango dira hanbat galdera-sorta eta ariketa mota ugari eginez. Gainera kontzeptu horietan sakontzeko aukera emango da arretaz aukeratutako bibliografiari esker. Eta, noski, alderdi praktikoak ere (mintzaldia, iruzkin filosofikoa eta eztabaida) behar adina sakontzen dira atal honetan.

7
3 Logika 4 Artea

Mundua adieraztea: gizakiaren berezitasun bat

Hildakoen liburua laneko (K.a. 1250 inguru) Egiptoko papiro bat. British Museum, Londres.

1 Gizakia animalia sinboloduna da 2 Hizkuntza

Gizakiok bitartezko harremanak egiten ditugu bai munduarekin bai gure hurkoekin; hau da, gizakiaren harreman guztietan era bateko edo besteko zeinuak eta sinboloak daude tartean. Giza harremanak ez dira, beraz, berehalakoak, ez objektuekin ez pertsonekin. Zergatik? Bada, ahalmen berezi bat dugulako: irudikapenerako ahalmena, hain zuzen. Hura dela-eta, errealitatea eta gainerako gizakiak hainbat irudikapenen multzoak dira gure baitan. Boris Cyrulnik frantses psikiatrak eta neurologoak adierazi berri duen bezala, hortaz, gure irudikapenen multzoa gara gizakiak. Errealitateaz jabetzeko modu berezia du gizakiak, beraz, eta horixe landuko dugu, hain zuzen, gai honetan: sinbolizatzeko ahalmena, sinbolizatze horren emaitza nagusia (hizkuntza), hizkuntzak benetan zerbait adieraz eta komunika dezan bete beharreko arau garrantzitsuenak, eta azkenik, artea, irudikapenezko eta sormenezko sistema sublimea baita batzuetan.

HASIERAKO GALDERAK
F F F F

Zer-nolako garrantzia du gure bizitzan hizkuntzak? Sinbolizatzeko gai den izaki bakarra al da gizakia? Zergatik? Nola jakin dezakegu norbait esaten ari zaiguna egia ala gezurra izan daitekeen, entzun beste ezer egin gabe? Zergatik adierazten ditugu gauzak artearen bidez? Zein da zure gustukoena? Zergatik?

Espainiako eta Marokoko kale-azoka horiek oso lagungarriak izan daitezke antzekotasunei eta desberdintasunei buruzko gogoeta egiteko.

Gizabanakoa, gizartea eta kultura

133

134

Dokumentuak
Gizarte-talde alternatiboak: etorkizuna ilun eta oraina iheskor ikusi, eta
hutsune moduko bat sentitzen dute askok eta askok. Bizitzari nolabaiteko zentzua eman nahian, hainbat irtenbide bilatzen dituzte (familiagunetik kanpora ateratzea, jarduerak, hitzaldiak, bilerak), eta gizarte materialistaren kontrako jarrera izaten dute.

5 Munduko kultura ugarien aurrean

5.1. Jarrerarik hedatuenak
Kultura asko daude munduan, eta hainbat jarrera har ditzakegu gureaz bestelakoak direnen aurrean. Jarraian, hiru jarrerarik hedatuenak aztertuko ditugu: etnozentrismoa, kultura-erlatibismoa eta kulturartekotasuna.

Desberdinak direnak maitatzea

1511ko abenduko lehen igandea izan zen, nolabait, kulturaniztasunaren auziaren iturburua. Egun hartan, Antonio Montesinos domingotarra, konkistatzaileen neurrigabekeriak zirela-eta suminduta, indiarren alde mintzatu zen: Ez dira gizakiak, ala? Ez dute arrazoimenik, ala? Ez al duzue, bada, horiek ere zeuen burua beste maitatzeko betebeharrik? Ez duzue hori ulertzen? Ez duzue hori sentitzen?.
EMILIO LAMO DE ESPINOSA, Emigrazioa, arrazakeria eta gizarte kulturanitza

Kontzeptuen azalpenekin batera, hainbat testu filosofiko hautatzen dira bakoitza bere galderekin, ulermena frogatzeko helburuz eta, ikasleek testua eta gaia elkarlotzen dituzten lotuneak zein diren asma ditzaten.

Mugimendu kontrakultural guztien helburua ez da beti kultura alternatiboren bat sortzea. Batzuetan, ihesbideak baino ez dira, edo egonezina eta haserrea kanporatzeko moduak.

4.3. Kultura eta zibilizazioa

Kultura kontzeptuak beste termino bat dakarkigu beti gogora: zibilizazioa. Erabat kontzeptu desberdinak dira biak ala bata bestearen barruan dago? Zibilizazio hitza latinezko civis (hiritarra) eta civitas (hiria) terminoetatik dator. Zibilizazioa, beraz, hiriari dagokion kontzeptua da, izatez. Dena den, XVIII. mendeko entziklopedistek beste esanahi bat eman zioten zibilizazio hitzari. Haien ustez, gizakiak aurrera egiten du beti historian. Izaki basatia da hasieran; eta urratsez urrats, egoera perfektua bereganatzen du: zibilizazioa, alegia. Alde horretatik, zibilizazio hitzak singularra izan behar du: gizadi osoaren aurrerapena da; gizadiak lortu nahi duen eta lortzeko itxaropena duen egoera hobezin horretarantz egiten duen bidea.
XIX. mendean, bestelako kulturen berri jakiteko gogoak eraginda hainbat eta hainbat aztertu zituztenean, argi ikusi zuten giza talde guztiek badutela zibilizazio motaren bat, gutxi-asko aberatsa eta antzinakoa. Eta orduan, ez zibilizazioa baizik eta zibilizazioak daudela pentsatzen hasi ziren.

Sarkofago etruskoa, hildakoaren eskultura batez eta erliebedun irudi batzuez apaindua. Erroma, Villa Giuliako Museo Nazionala.
XVIII. mendeko entziklopedistek uste zutenez,

Etnozentrismoa Beste kulturak norberaren kulturaren arabera neurtzea da etnozentrismoa. Etnozentrikoek, horrenbestez, norberaren kulturaren ezaugarrien arabera aztertzen eta interpretatzen dituzte beste kulturak. Jarrera horrek bi ondorio eragiten ditu, besteak beste: alde batetik, beste kulturetako bizimoduak ulertzeko gaitasunik eza, eta bestetik, norberaren taldearekiko kohesiosentimendua gogortzea. Sentimendu horren ondorioz, taldekideek besteak baino hobeak direla uste izaten dute, eta bi jarrera hauetakoren bat hartzen dute desberdinak direnekiko: paternalismoa edo inposaketa. Etnozentriko batzuek xenofobia sentitzen dute (atzerrikoenganako gorrotoa); beste zenbaitek, arrazakeria; beste batzuek, chauvinismoa (abertzaletasun itsua); baina jarrerarik hedatuena aporofobia da (pobreenganako ezinikusia, gorrotoa eta gutxiespena). Kultura-erlatibismoa Kultura-erlatibismoaren aldekoek diotenez, kultura bakoitza bertako balioak oinarri hartuz aztertu behar da, eta ez beste kultura bateko balioen arabera. Haien esanetan, toleranteak izan behar dugu kultura-adierazpen guztiekiko. Jarrera hori etnozentrismoa baino hobea da, baina muga handiak ditu, hala eta guztiz ere. Batetik, ez du kulturen arteko elkarrizketa bultzatzen, eta bai, ordea, kultura bakoitza bere balioen baitan itxita bere horretan geratzea. Eta bestetik, ez da gai arrisku hauek eta beste zenbait eragozteko: Arrazakeria. Zenbaiten ustez, izan ere, kultura bakoitzaren ezaugarriei bere horretan iraunarazteko modurik onena kulturak ez nahastea da, nor bere herrian geratzea eta bere kulturaren arabera bizitzea. Eta immigranteak hainbat herritan sar daitezen eragozteko aitzakia bihur daiteke hori. Kulturak elkarrengandik banantzea. Jarrera horri jarraiki, izan ere, erraza da kulturek elkar onartu arren ere harremanik izan nahi ez izatea. Jarrera erromantikoa. Hainbatek, izan ere, etnozentrismoari aurre egin nahian, beste kulturen alderdi onak puzten dituzte. Hala, gehiegizko balioespen horrek eraginda, erraz gal daiteke zentzu kritikoa, eta beste kulturetako elementu guztiak onak direla pentsatu. Eta alde horretatik, bada are ondorio larriago bat: norberaren kulturaz bestelako horietan ohitura batzuek giza eskubideak urratzen direla ikusita ere axola ez izatea. Adibidez, emakumezkoei diskriminaziozko tratua ematea. Kultura-paralisia. Kulturei buruzko ikuspegi estatikoa bultzatzeak badu arrisku hori. Izan ere, tradizioei eustea omen da garrantzitsuena. Eta egia da tradizioak gorde egin behar direla, oroimen historikoa ez galtzeko; baina kultura orok bizirik behar du egon, eta egoera berrietara moldatzeko gai da. Kulturen arteko harremanak, azken batean, denontzat dira aberasgarriak. Kulturartekotasuna Beste kulturekiko errespetua du oinarri, kultura-erlatibismoak bezala; baina ez ditu haren hutsuneak, kulturen arteko berdintasunezko harremanak aldarrikatzen baititu. Hona hemen kulturartekotasunaren helburuak:

7. dok.
F Bilatu Bartolom de las Casasi buruzko

informazioa, eragin nabarmena izan baitu kulturaniztasunaren historian, Antonio Montesinosek bezala. Adierazi zer ekarpen egin zituen, eta laburbildu haren bizitza eta lana.

kultura bakoitzeko aztarna materialek kultura horren zibilizazio-maila adierazten dute. Gaur egun, alabaina, ez da hala uste.

Zibilizazio hitzak adiera ugari ditu gaur egun, baina esanahirik ohikoenaren arabera, elkarrekin zerikusia duten zenbait kulturak ezaugarri orokorrenetan lortutako sintesia da zibilizazioa. Kultura hitza partzialagoa da, eta zibilizazio, orokorragoa. Samuel P. Huntington-en esanetan, kulturaren aldetik era daitekeen talderik handiena da zibilizazioa; hau da, bi gizabanako elkarrengandik bereizten dituen identitate kulturalaren mailarik zabalena. Zibilizazioa, beraz, gizakiaren bereizgarririk orokorrena da. Bilbon jaiotako batek, adibidez, honela identifika dezake bere burua, mailaz maila: bilbotarra, bizkaitarra, euskalduna, europarra eta Mendebaldekoa. Garbi ikusten da zibilizazioa dela azken ezaugarria, identifikazio-mailarik orokorrena: Mendebaldeko zibilizazioa.
Hiria, zibilizazio-iturri
Hiria da zibilizazio-tresna nagusia, kulturarik handieneko gunea. Civitasen hezitakoari esaten zaio, izatez, zibilizatu, egunero-egunero agoran eta negozioan murgilduta dabilenari, jende-pilaketetan berez sortu ohi diren drametan eta elkarrizketetan parte hartzen duenari. Bidegurutze eta gordailu dugu hiria: ideien bidegurutze eta baliabideen gordailu, hain zuzen. Hiriak otzandu egiten du gizakiaren basakeria, eta gizalegean, fintasunean eta elkarrizketan du trebatzen. Aniztasuna eta trukea ditu ikurritzak. Hirian sortzen dira askatasuna eta asmakariak.
LUIS RACIONERO, Ekialdea eta Mendebaldea

ULERMEN-GALDERAK

F Aipatu zure kulturaren ezaugarri

batzuk. Ezaugarri horietatik zein ditu berdin eta zein desberdin beste kultura batzuekiko?
F Aldatu egin al da gure kultura, aurreko

belaunaldikoen garaikoarekin alderatuta (gurasoak, aitona-amonak...)?

6. dok.
F Zer esan nahi du zibilizazio hitzak, Racioneroren ustez? F Zer ekarpen egin dizkio hiriak zibilizazioari? F Aukeratu historian inoiz garrantzi handikoak izan diren lau hiri, bilatu haiei

buruzko informazioa eta adierazi zer ekarpen egin zituzten.

Ijtoen korroa, Juan de Echevarra y Zuricaldayren margolana (1875-1931). Bilboko Arte Eder Museoa. 129

128

6. gaia

Gizabanakoa, gizartea eta kultura

Ulermen-galderak
Testu guztian zehar banatzen diren galdera hauek oso lagungarri izango dira kontzeptuak barneratzeko eta azterketa bera aurreratzeko.

mailaren araberako bizimodua izatea lortzen zen. Hierarkia-maila hori oinordetzakoa zen, edo hori zen helburua, behintzat. Batzuk buruzagi gerrariak ziren: inguruko herrixkak baino harantzago zeudenei ere gerra egiten zieten, eta gero, menderatuak beren zerga-sarean sartzen zituzten. Halaxe sortu ziren gizarte-talde berezituak: militarrenak, erlijiosoenak, administraziokoenak eta eskulangileenak.

3 Sozializazioa: prozesu dinamikoa

3.1. Gizarte-identitatea
Gu guztiok gizarte-talde jakin batzuen baitan jaiotzen gara: familia, auzo, herri eta nazio jakin batean, besteak beste. Eta norberaren identitatea osatu ahala, gizarte-identitatea edo identitate soziala ere garatzen dugu. Norberaren identitatea dela medio, gizabanako bakoitzak ezaugarri bereizgarri jakin batzuk ditu, eta gizaki bakar eta berdingabea da; ez daude bi gizaki berdin. Gizarte-identitatea dela tarteko, berriz, gizarteko balio orokorrak geureganatzen ditugu, geuk eta gizarteko gainerako kide guztiek. Norberaren identitatea eta gizarte-identitatea besteekin eta besteen bidez geureganatzen ditugu, sozializazio-prozesuaren bitartez: gure gizarteko usadioak eta ohiturak geure egiten ditugu, eta haiekin identifikatzen gara. Alabaina, azter dezagun zertan datzan sozializazio-prozesu hori, identitate jakin bat ematen digun hori. Horrela, izan ere, beste urrats bat egingo dugu zer garen eta norberaren identitatea nola osatzen den jakiteko bidean.

Estatu sortu berriak

Lehenengo gizarte haiek estatu izatera iristeko, lehen ez zeuden hainbat ezaugarri behar izan ziren. Hona hemen ezaugarri nagusiak: Boterea zentralizatuta egotea Gizartea are maila gehiagotan banatuta egotea. Funtzioak argi eta garbi banatuta egotea. Ondasunak batere berdintasunik gabe banatuta egotea. Hiri-garapena egotea. Kultura-garapen handia egotea. Estatua sortu zen lekuetan, aldaketa handiak izan zituzten: hainbat teknika berri garatzeak nekazaritza intentsiboari eman zion bide, eta horri esker, produkzioak gora egin zuen; bizi-baldintzak hobetu egin ziren hirietan; gizarte-bizitza aberastu egin zen; lege esplizituak egin zituzten; ekonomiahazkundearen ondorioz, merkataritza sortu zen; eta kultura-adierazpen berriak agertu ziren hala nola, idazketa, lehenengo zientzia-ikerketak eta erlijio-zentzua agirien eta monumentuen bidez adieraztea.
Gudea, eserita. New York, Metropolitan Museum of Art. Mesopotamiako Lagash hiri-estatuko gobernadore izan zen Gudea, Hirugarren Dinastian (K.a. 2100. urtea). Sumerren (Mesopotamia) antolatu zuten gizartea lehenbiziko aldiz estatu moduan, eskualde hartan egoera ezin hobea zutelako nekazaritzari eta abeltzaintzari ekiteko.

3.2. Sozializazioa: zer den eta nola gertatzen den

Sozializazioaren bidez, gizabanako bakoitzak bere gizarteko kultura bereganatzen du, norberaren identitatea garatzen du, eta pertsona egiten da. Bizitza osoa ematen dugu sozializatzen, baina bi etapa bereiz daitezke sozializazio-prozesu orotan: lehen mailako sozializazioa eta bigarren mailako sozializazioa.

Gizarte-antolamendu berri hori estatua, alegia Ekialde Hurbilean agertu zen beste inon baino lehen, K.a. 3500. urte inguruan: Sumerren, Mesopotamian. Izan ere, eskualde hartan egoera ezin hobea zen nekazaritzari eta abeltzaintzari batera ekiteko. Baina ia aldi berean agertu zen beste leku batzuetan ere: Indoren haranean, Ibai Horiaren arroan, Erdialdeko Amerikan eta, zertxobait geroago, Egipton. Neolitoaren bukaeran gaude jada, beste aro batean sartzear: Brontze Aroan, gure historia dokumentatuaren hastapenean. Labur-labur azaldutako hori da antropologia kulturalaren lana: antzinako herrietan zer gertatu zen ikertzea. Halakoei esker, hobeto uler dezakegu giza espeziea nola joan den sozialki eratzen eta hainbat gizarte-eredu nahiz bizimodu garatzen. Baina gizabanako garen aldetik ere eratzen gara sozialki, sozializazio deritzon prozesuaren bidez, hain zuzen.
Behe Paleolitoa Duela 500.000 urte inguru. Homo heidelbergensis eta Homo rodhesiensis. Duela 150.000 urte inguru. Neanderthalgo gizakia da nagusi. Duela 40.000 urte inguru. Homo sapiens da nagusi (Cro-Magnongo gizakia). Duela 10.000 urte inguru. Nekazaritza-gizarteak sortzen dira. Duela 7.000 urte inguru. Nekazaritza eta abeltzaintza garatzen dira (sedentarismoa). Duela 4.500 urte inguru: Brontze Aroa. Duela 3.300 urte inguru: Burdin Aroa. Lehen estatuak sortu, eta historia dokumentala hasten da.

Lehen mailako sozializazioa

Etaparik garrantzitsuena da. Gizabanakoa gizartean sartzea du helburu, eta haurtzaroan gertatzen da, familiaren baitan. Gaur egungo gizarte industrialetan, telebistak eta Lehen Hezkuntzak ere eragin nabarmena dute etapa horretan. Lehen mailako sozializazioan, izan ere, haurrak inguruan dituen horien (gurasoen, irakasleen, aitona-amonen,

ULERMEN-GALDERAK

Erdi Paleolitoa Goi Paleolitoa Mesolitoa Neolitoa

F Antropologia kulturalak gizartearen

sorrera ulertzen laguntzen omen digu. Nola?

F Alderatu ehizan eta bilketan oinarritutako

gizarteak eta nekazaritza-gizarteak, eta ondoren, esan nola lortzen zuten gizarteratzea batean eta nola bestean.
F Zer ezaugarri bete behar izan ziren

Condorcet Lizeoko ikasleak irteten, Jean Beraud-en olio-pintura (1849-1936). Paris, Carnavalet Museoa. Gaur egungo gizarteetan, eskolak berebiziko eragina du haurrek gizarte-identitatea bereganatzeko prozesu horretan.
Gizabanakoa, gizartea eta kultura

birbanaketan oinarritutako agintaritza haiek estatu izatera iristeko? 122

Metal Aroa

6. gaia

123

17

Irakaslearentzako baliabideak
Gida honetan baliabide didaktiko ugari eransten dira, unitate didaktiko bakoitza lantzeko moduen aukera zabalduz. Laburbilduz, unitate bakoitzak osagai hauek ditu: gelako programazioa, auketen erantzunak, arazo filosofikoren batean sakontzeko edo gai hori indartzeko fitxak eta material osagarriak (biografiak, monografiak, testu-iruzkinak, baliabide filmografikoak eta literarioak, filosofia obra baten irakurketa gida bat eta eduki filosofikoei buruzko Web orrialdeen aukeraketa bat). Gida didaktiko honen helburua irakasleak eskolak ematerakoan egin beharreko lanketa erraztea eta lanketa hori egiteko laguntza ematea da. Horretarako, hainbat baliabide, ikuspuntu, fitxa eta ariketa eskaintzen zaizkio, testu-liburuko edukia zabaltzeko xedez. Unitateen egitura Aurkezpena Unitatearen ikuspuntua eta egitura Unitatearen eskema Helburuak Edukiak Lantzen diren gaitasunak Ebaluazio-irizpideak Unitateko ariketen erantzunak Azken ariketen erantzunak Fitxak: Finkatzeko Zabaltzeko Berrikusketa Ebaluazioa Sakontzeko Gidaren amaieran, Baliabide gehiago gisa, honako atal hauek barneratzen dira: Biografiak Monografiak Unibertsitaterako sarrera prestatuz Unibertsitaterako sarrera prestatuz izeneko atala da Gida Didaktikoaren berrikuntzetako bat. Bertan, unibertsitatera sartzeko froga ofizialetan erabiltzen diren testu eta iruzkinen antzeko testuak eta iruzkinak proposatzen dira. Batxilergoko lehen mailako liburuan lanketa hori agertzearen arrazoia honakoa da: ikasketa eta lanketa hori, ikasleak Batxilergoa amaitzean egingo duten azterketa-eredura ohi daitezen bideratzea. Halaber, testu filosofikoak iruzkintzeko hainbat irizpide proposatzen dira mintzaldiaren eta gogoeta filosofikoaren teknika sakontzeko asmoz, azalpen- eta argudiaketa-testuen diskurtsoari dagozkion oinarrizko arauetara egokituz.

18

PROGRAMAZIOA ETA IKASGELARAKO BALIABIDEAK

Atal honetan orientazio-gidak ematen dira, irakasleek ikasgelako programazioak taxutu ditzaten. Atala ikasturtea osatzen duten gai bakoitzari buruzko programazioarekin abiatzen da. Bertan, gai bakoitzean lantzen diren helburuak, edukiak (kontzeptuak, prozedurak eta jarrerak), gaitasunak eta ebaluazio-irizpideak azaltzen dira. Halaber, gai bakoitzari dagozkion ariketen erantzunak eta ikasgelan lantzeko hainbat proposamen eskaintzen dira: testuari buruzko galdetegiak, filmen eta artelanen azterketa, etab.

Filosofia, zientzia eta beste zenbait jakintza

zientzia formalen, natura-zientzien eta gizarte-zientzien metodoak eta filosofia-sistema nagusiak azaltzen dira, filosofiaren helburuari eta zentzuari buruz gogoeta eginez.

AURKEZPENA
Lehen unitatea funtsezkoa da ikasleek filosofiak izan dezakeen zehaztasun maila uler dezaten. Bertan, gaur egun filosofia eta zientzia ulertzeko moduen arteko ezberdintasunak azaltzen dira; hori dela eta,

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Lehen unitatea hiru puntutan egituratzen da. Lehenengoaren jakintza orokorra jorratzen da. Bigarren puntuan jakintza zientifikoa eta, zientzia hitzak historian zehar izan dituen adierak azaltzen dira. Greziar munduan ez zen bereizketarik egiten zientziaren eta filosofiaren artean, ahalik eta, Iraultza Zientifikoarekin, zientziaren kontzeptu berria sortu zen arte, esperimentazioaren eta matematiken batasun modura ulertuta. Zientziaren kontzeptu modernoa aplikatuz gero nabarmena da filosofiarekin duen aldea. XIX. eta XX. mendean zehar helburua eta metodoa bereizten zituzten zientzia ugari agertu ziren, unitatean agertzen den zientzien sailkapenaren taulan ikusten denez. Aurrerago zientzia formaletako, natura-zientzien eta gizarte-zientzien metodoak jorratzen dira. Azken puntuan jakintza filosofikoari, bere jatorri historikoari eta filosofiaren helburu bikoitzari buruzko gogoeta egiten da: Egia eta zoriontasuna bilatzea. Unitatea amaitzeko honako galderaren inguruko gogoeta egiten da: zergatik eta zertarako filosofatu?

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Zer da pentsatzea? Arrosaren izena

GAI NAGUSIA

1. Jakintzaren eremua 2. Jakintza zientifikoa 3. Jakintza filosofikoa

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

21

HELBURUAK
1. Jakintza filosofikoaren eremu zehatza ulertzea eta zientziatik bereiztea. 2. Jarduera filosofikoa, elkar ulertzeko eta inguratzen duen mundua ulertzeko gizakiaren ezinbesteko eginkizun gisa hautematea. 3. Jakintza eta bere maila, funtzio eta iturri ezberdinak aztertzea. 4. Zientzia mota ugariak bereiztea: formalak eta enpirikoak (naturalak eta sozialak). 5. Jarduera filosofikoak eskatzen duen zorroztasun metodologikoari buruzko ikuspegi argia eskuratzea. 6. Jarduera filosofikoa garatzen deneko eremu ugariak bereiztea. 7. Filosofiak gizakiaren pentsamendua garatzeko orduan duen balioa eta pentsamendu horrek bizi garen munduan izan behar duen egitekoa ulertzea. 8. Metodo zientifiko nagusiak ezagutzea.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Jakintzaren eremua. Zer da jakitea? Jakintza motak. Jakintza zientifikoa. Zientzia terminoaren eboluzioa. Zientzia al da filosofia? Jakintza zientifikoaren metodoak. Jakintza filosofikoa. Filosofiaren sorrera historikoa: mythos eta logos. Filosofiaren izaera. Metodo filosofikoak. Jakintza filosofikoak. Zergatik eta zertarako filosofatu?

PROZEDURAK

Iturri ezberdinetatik abiatuz informazioa bilatzea, hautatzea, egiaztatzea eta kritikatzea: testu-liburuak, hiztegiak, saiakerak, egunkarietako artikuluak, ikus-entzunezko materiala, multimedia eta internet. Gai osoari buruzko edo ongi zatitutako atalei buruzko eskemak, laburpenak, kontzeptuzko mapak, eta abar egitea. Testu iruzkin laburrak egitea. Metodo zientifiko ezberdinei buruzko iritziak emanez mintzaldi bat antolatzea. Aztertzen diren metodo filosofiko ezberdinak alderatzea. Ikasgelan, gaian jorratzen diren alderdi gorabeheratsuei buruzko eztabaida bat antolatzea eta bertan parte hartzea. Metodo filosofiko ezberdinak alderatuz eskema bat taxutzea.

JARRERAK

Filosofia, giza bizitza osatzen duten alderdiak, arloak eta atal ugariak barneratzen eta egituratzen dituen elementu gisa baloratzea. Pentsamendu autonomoa, kritikoa eta sormenezkoa garatzea. Metodo filosofiko ugariak ezagutzeko jakin-mina izatea. Filosofia praktikoaren aurrean jarrera positiboa izatea. Taldean lan egiteko gaitasuna izatea.
FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

22

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

BALIOETAN HEZTEA
Filosofiak pentsamendu kritiko eta sormenezkoan eta, gogoetan barneratzen gaitu. Jakintza mota ezberdinak hautematea lagungarri da pentsaera irekia eraikitzeko. Besteen ideologiak eta iritziak errespetatzea eta babestea.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Jakintza moduak eta iturriak ezagutzea. Zientzia terminoaren eboluzioa azaltzea. Zientziaren eta filosofiaren arteko bereizketa egitea. Zientzia formaletako, natura-zientzien eta gizarte-zientzien metodoak ikastea. Filosofiaren sorrera historikoa ezagutzea. Filosofiaren izaera onartzea. Metodo filosofikoak alderatzea. Jakintza filosofikoak aztertzea. Unitateko hiztegi espezifikoa erabiltzen jakitea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa 7. fitxa 8. fitxa Galdetegia Edertasunaren ideia (A zatia) Edertasunaren ideia (B zatia) Prometeo Kant: Zer ezagutu dezaket? Platon: Haitzuloaren mitoa Zientziaren eta filosofiaren metodoak Ebaluazioa

KATEGORIA
FINKATZEKO ZABALTZEKO ZABALTZEKO SAKONTZEKO FINKATZEKO FINKATZEKO BERRIKUSKETA IRAKASLANA

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

23

ARIKETEN ERANTZUNAK
14.OR. ULERMEN-GALDERAK (19.or.)

HASIERAKO GALDERAK

Azaldu zertan diren berdinak greziarren zientzia ulertzeko

Ikasleek jakitearen irrika gizakiari berez dagokion elementua dela ikas dezatela da hasierako galderen helburua. Baina jakintzek hierarkia bat dute, hala, zientifikotzat hartzen dugu bere helburua mugatzen duen eta berezko metodoa duen jakintza. Ikuspegi horretatik jorratu behar dira historiari eta filosofiari buruzko galderak. Ikasleak uneren batean planteatu diren galdera filosofikoak luzatzera bultza daitezke. Horrez gain, Arrosaren izena filma ikustea aholkatzen da, filosofia aristotelikoaren erakusgarri eta metodo enpiriko-arrazionalaren nola aplikatzen den ikusteko adibide modura. modua eta gaur egungoa. Bietan zientzia, errealitatearen egitura ezagutzen laguntzen gaituen jakintza zorrotz gisa hautematen da.

Zer gertatu zen zientziarekin Errenazimentuan?

Zer ondorio ekarri zituen horrek zientziaren etorkizunerako? Errenazimentuan natura-zientzia batzuk filosofiatik bereizten dira, berezko helburua jarriz eta metodo zehatzak eratuz. Ondorioz hainbat zientzia sortu ziren, unitatean agertzen den zientzien sailkapenaren taulan ikus daitekeen moduan.

Zergatik esaten da zientziak denboraren joanean eraikitzen

direla? Eman adibideak. Edozein aurrerapen zientifiko aurreko garapenetan oinarritzen da, haiek inbaditzeko bada ere. Esate baterako, Ptolomeoren eredu kosmologikoak fisika aristotelikoaren elementuak hartu zituen, eta, Kopernikok ere Aristoteles eta Ptolomeoren sistemako hainbat ezaugarri mantendu zituen.

JAKINTZAREN EREMUA
1. DOKUMENTUA (16.or.)

16.-17.OR.

1. Alde batetik zentzua aipatzen da sistematikoki antolatutako ezagutzaren aurrean. Eta hau, aldi berean, ezagutza enpirikoetan, matematikoetan eta filosofikoetan zatitzen da. 2. Zientzia enpirikoaren banatzeko irizpideen arabera honako definizioarekin bat datozenak dira ezagutza zientifikoak: enpirikoki egiaztatu daitezkeen eta behaketan eta esperimentazioan oinarritzen diren ezagutzak. ULERMEN-GALDERAK (17.or.)

Zer harreman dago zientzia baten autonomiaren eta

metodoaren artean? Zientzia batek bere aztergaiaren helburua mugatzen duenean eta metodo zehatz bat eratzen duenean autonomoa dela esan daiteke. 3. DOKUMENTUA (20.or.) 1. Testuko lehen argudioa dedukziozkoa da. Bigarrena hipotetikoki adierazia da eta induktiboa da, izan ere, kasu zehatz bat hartuta ondorio orokor bat ateratzen du: Damarik gabe, beltzek ez dute zereginik. Hirugarren arrazoiketa induktiboa da. ULERMEN-GALDERAK (20.or.)

Definitu zer den jakitea, zure hitzak erabiliz.

Erantzun pertsonala.

Zer esan nahi du esperientziatik ateratako datuak testuinguru

baten baitan kokatu behar direla beti, ulergarriak izan daitezen? Behaketa enpiriko batek berez ez du ezer azaltzen, testuinguru teoriko batean interpretatu behar da hipotesi bat luzatzeko.

Zer arrazoiketa mota erabiltzen da, ia erabat, zientzia

formaletan? Esan zertan datzan eta beste zer arrazoiketa motaren aurkakoa den. Premisa orokorretatik ondorio zehatzak ateratzen dituen arrazoiketa deduktiboa. Inferentzia mota honekin gauza berririk ez dugula topatzen uste da, izan ere, ondorioa premisetan dago inplizituki. Arrazoiketa hau zientzia enpirikoetan erabiltzen den induktiboaren aurkakoa da.

Aipatutako esperientzien arteko zein ekartzen du margolan

bati begira egoteak? Deskribatu. Jakintza artistikoarekin lotutako esperientzia estetikoa da, bertan, edertasuna errealitatea ezagutzeko elementu bilakatzen da.

Ba al dute inolako zerikusirik jakintza zientifikoak

eta teknikoak? Arrazoitu erantzuna. Teknika, jatorrian, zientziaren laguntza instrumentala zen. Gaur egun, garapen teknikoak beste erronka batzuk dakarzkio zientziari eta haiekin elkarreraginean dago, horregatik esaten diogu teknologia.

Bilatu hiru axioma, eta esan zer sistemari dagozkion.

Euklidesen paraleloen axioma. zuzenaren kanpoko puntuetatik zuzenaren paraleloa baino ezin da marraztu. Geometriari dagokio. Zenbaki naturalei buruzko Peanoren axiomak, aritmetikari dagozkionak. Halaber, logikari dagozkion zenbait lege eman daitezke, esate baterako, uko bikoitzaren legea (pp) edo sinplifikazio-lege bat [(p^q)p].

JAKINTZA ZIENTIFIKOA
2. DOKUMENTUA (18.or.)

18.-23.OR.

1. Iraultza Zientifikoa sorrarazi zuten elementuez ari da: esperimentazio modura ulertzen den esperientzia eta hipotesiak egiterakoan matematiken aplikazioa.

24

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

4. DOKUMENTUA (21.or.) 1. Sistematikoki antolatutako enuntziatu multzo bat dute biek eta haien bitartez azalpena eta iragarpena zilegi dira, horretan berdinak lirateke. Horrez gain, biak, erregulartasun behagarriez eta haien kausaz ari dira. Teoriak, bere erregulartasunaren eta menderatzearen arabera antolatzen eta sistematizatzen diren legeak barneratzen ditu, hori litzateke bien arteko desberdintasuna. 2. Erantzun pertsonala. Esate baterako, erlatibitatearen teoriak hainbat lege barneratzen ditu, argiaren abiadura etengabearena kasu. ULERMEN-GALDERAK (21.or.)

JAKINTZA FILOSOFIKOA
5. DOKUMENTUA (23.or.)

23.-30.OR.

1. Fenomeno arruntenek eragiten diguten mirespena, esate baterako, egunaren eta gauaren arteko aldaketa, eta, geroago, auzi kosmologiko korapilatsuagoak. 2. Bai mitoa bai filosofia elementu miresgarriz osatzen dira, hori litzateke bien arteko lotura. 3. Ez duelako beste edozein lanbidek eman ditzakeen berehalako erantzunik ematen. Artisau batek, igeltsero batek kasu, etxeak eraikitzeko ikasten du lanbidea, baina, filosofia beretzat baino ez da. ULERMEN-GALDERAK (24.or.)

Metodo hipotetiko-deduktiboaren urratsak kontuan hartuz,

esan haietako zeinetan den nagusi indukzioa, eta zeinetan dedukzioa. Behaketa, esperimentazioa eta hipotesiak egitea urrats induktiboak dira argi eta garbi, berez, fase honetan gerora berretsi beharko diren premisak prestatzen dira. Hipotesiak matematikoki formulatzea urrats deduktiboa da, esperientziaren bidez egiazta daitezkeen ondoriok ateratzen baitira. Laugarren urratsak esperientzia behar du eta bi arrazoiketa topatzen ditugu: egiaztatzea induktiboa da eta faltsutzat jotzea deduktiboa. Azkenik, bosgarren urratsak egiaztapena egin ostean hipotesia ontzat hartzea inplikatzen du, horrenbestez, induktiboa da. Ikasleek gogoan izan behar dute lege zientifikoek sekula ez dutela izaera hipotetikoa galtzen.

Zein da filosofiaren sorrera historikoa? Bilatu garai hartako

egoera geografiko, sozial, ekonomiko, politiko eta kulturalari buruzko informazioa. Filosofikoaren jatorri historikoa K.a. IV. mendean kokatzen da Jonian. Orduan, zenbait filosofo presokratiko (Tales, Anaximandro eta Anaximenes), naturaren arazoei zentzuzko erantzunak ematen saiatu ziren, azalpen mitologikoak alde batera utziz. Grezia elkarren artean gaizki komunikatutako mendiz eta haranez osatutako herrialdea da, baina, aldi berean, nabigatzaileen eta merkatarien herria izan zen. Horrek beste herri batzuekin ezagutza elkartrukatzea ahalbideratu zien, esate baterako, feniziarrekin, egiptoarrekin edo mesopotamiarrekin. Greziako gizarte arkaikoa nekazaria eta aristokratikoa zen, batez ere; boterea eta aberastasuna nobleziaren esku zegoen. Presio demografikoak eraginda hainbat kolonia finkatu ziren Mediterraneoan zehar. Aipatutako presioaz gain, erlijio-ortodoxia definituko zuen apaiz-hierarkiarik eta erlijio-libururik ez zegoenez, ideien trukea eta pentsamendu-askatasuna ohiko bilakatu ziren.

Zergatik aipatzen duten egile batzuek hipotesiak berrestea,

eta ez hipotesiak egiaztatzea? Haien ustez hipotesi bat sekula ezin delako egiatzat jo, berretsi baino ez daiteke egin. Modu horretan zientziaren izaera instrumentala baieztatzen da; ez du egia absoluturik barneratzen, aieruak eta errefusapenak besterik ez.

Nola egiazta daiteke hipotesien ondorioak baliozkoak diren

ala ez? Esperientziara joz egiazta dezakegu baliozkoa den eta berretsi edo errefusatu egin dezakegu. ULERMEN-GALDERAK (23.or.)

Zer da mitoa? Bilatu azalpen mitiko bat, eta alderatu gauza

berari buruzko azalpen arrazionalarekin. Mitoak, besteak beste, gure jatorria, ohiturak edota sinesmenak azaltzeko balio duten kontakizun fantastikoak dira, alegiaz eta alegoriaz osatuak. Ariketa hau baliabide-gidako 4.fitxan lantzen da.

Azaldu zein diren gizarte-zientzien ezaugarriak.

Erantzun pertsonala. Gizakia da gizarte-zientzien aztergaia. Gizaki hori askea da eta inguruan baldintzapenak dituen arren autodeterminatzeko gaitasuna du, horregatik, gizarte-zientziek ezin dute natura-zientziek duten iragarpenak egiteko gaitasunik izan, ezta natura-zientziek egiten dituzten orokortzerik egin ere.

Zer harreman dute mirespenek, zalantzak, jakinduria

bilatzeak eta filosofiak? Unibertso enigmatikoak edota gure izateak berak sorrarazten digun mirespenaren ondorioz gure ezagutza zalantzan jartzen dugu, ezjakintasuna aitortzeak erantzunak bilatzera garamatza eta horrek, jakintzaren eta filosofiaren hastapena suposatzen du. 6. DOKUMENTUA (25.or.) 1. Erantzun pertsonala. Hainbat elementu agertzen dituen mural bat egitea proposa diezaiekegu ikasleei; horrez gain, dialektika platonikoari buruzko informazio osagarria eman diezaiekegu, haitzuloaren alegoriaren esanahia sakonki jorratzeko. 2. Erantzun pertsonala. Haitzuloaren mitoak duen izaera alegorikoa azpimarratu behar da: esklaboak errealitateari

Aztertu gizarte-gertaera hau: Indiako kasta-sistema. Saiatu

azaltzen, ulertzen eta kritikatzen. Erantzun pertsonala. Ariketa hau egiteko irakasleak dokumentazio osagarria ematea gomendatzen dugu.

Zer bi ikuspuntu dituzte gizarte-zientzietako metodoek?

Zertan ezberdintzen dira? Lehen ikuspuntua kausei buruzko azalpenari dagokio. Bigarren ikuspuntuak gertakizunaren barnean kokatzea eskatzen du, gertakizunen esanahia hautemateko eta haiek interpretatu ahal izateko.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

25

buruzko azaleko ezagutza dutenen ordezkari dira eta ez dira haratago joaten. Gaur egun, komunikabideen, masa-saioen edota publizitatearen bitartez helarazten den jakintza adibide egokia izan daiteke. 7. DOKUMENTUA (25.or.) 1. Esperientzia eta behaketa dira natura-zientziaren funtsa. Haietatik abiatuz eraikitzen dugu munduari buruzko gure ezagutza. 8. DOKUMENTUA (26.or.) 1. Zalantzari esker Deskartesek printzipio nabari bat eskuratzen du, zalantzari bide ematen ez dion ideia argi eta ezberdina, cogitoa berezko ideia modura eta, horrek egia eta gezurra bereizteko irizpidea ematen dio. Ezagutzaren printzipioa berezko ideien arrazoimenean datza. ULERMEN-GALDERAK (26.or.)

da esperientziaren fenomenoak interpretatzen eta ezagutzen dituena.

Zein da filosofiaren zeregina, hizkuntzaren azterketaren

metodoaren arabera? Hizkuntza aztertzea eta sasi-arazoen barneko benetako arazo filosofikoak argitzea. 10. DOKUMENTUA (28.or.) 1. Filosofiaren zeregina pentsamenduak argitzea eta mugatzea da, pentsamendu horiek nahasiak izan ez daitezen. Filosofiaren jarduerak hizkuntza logika erabiliz argitu behar du eta teoria hutsa izateari utzi behar dio. 11. DOKUMENTUA (29.or.) 1. Erantzun hori emateko egin den galdera eskuratzen denean. 2. Galdera oro testuinguru historiko jakin batetik egiten delako; galderak ulertzen baditugu, enuntziatuak interpretatzeko aukera izango dugu. 3. Erantzun pertsonala. ULERMEN-GALDERAK (29.or.)

Metodo enpiriko-arrazionala erabiltzen duen norbaitek

esango al luke ez dago adimenean ezer lehenago zentzumenetan egon ez denik? Zergatik? Bai, ezagutza oro zentzumenetatik jasotako datuen araberakoa delako. Horiek abiapuntutzat hartuta, ulermena erabiliz, kontzeptu unibertsalak taxutzen ditugu.

Zergatik dira garrantzitsuak testuinguru historikoa eta

hizkuntza, metodo hermeneutikoarentzat? Testuinguru historikoaren eta hizkuntzaren bitartez ulermena eskura dezakegu. Hermeneutikaren arabera, gizakiok historiaren baitakoak gara. Elkar ulertzeko ahalegina egiten dugun unetik aurrera korronte historiko batean barneratzen gara, horregatik dio Gadamerrek gizabanakoaren auto-gogoeta txinparta baino ez dela bizitza historikoaren korronte itxian.

Aipatu metodo enpiristaren eta arrazionalistaren arteko alde

nagusiak? Enpirismoaren arabera ezagutza orok zentzumenen esperientzietan du jatorria eta indukzioa da metodorik fidagarriena zientzien esparruan. Enuntziatu zientifikoak izatezko egia izan behar dira esperientziaren egiaztatzen direlako eta informazioa ematen dutelako. Arrazionalismoak arrazoimenari ematen dio lehentasuna esperientziaren aurrean eta, gure ezagutzaren funtsa berezko ideietan kokatzen du. Metodo deduktiboaren eta arrazoizko egiaz osatzen diren matematiken alde agertzen da. 9. DOKUMENTUA (27.or.) 1. Giza arrazoimenaren funtsezko helburuak ezagutzari, ekintzari eta itxaropenari dagozkio; arrazoimenari esker gizakiak, Kantek bere kritikan erakutsi bezala, ezagutu dezakeen hura, nola jardun behar duen eta itxaron dezakeena jakiten du. 2. Gizakia delako errealitatearen ezagutza eta fenomenoen atzipena eraikitzen eta ahalbideratzen duena, sentsibilitatearen eta ulermenaren apriorizko elementuetatik abiatuz. ULERMEN-GALDERAK (27.or.)

Adiskide bati futbol-partida telebistan noiz hasten den

nahita gaizki esaten badiot, zein baliotasun-nahi ez da betetzen? Eta ordua ongi esan arren, berak ezagutzen ez duen ezkutuko kode bat erabiltzen badut? Bi kasuetan zuzentasun morala ez litzateke beteko. Gainera, lehenengo kasuan egia eta egiazkotasuna ez lirateke beteko, eta bigarrenean, ulergarritasuna ez litzateke beteko. 12. DOKUMENTUA (30.or.) 1. Ez duelako tokia aurkitzen, bere hutsunetik ihes egiten du eguneroko arazoei berehalako irtenbideak bilatuz eta muturreko eta behin-betiko jarrerak hartzeari muzin eginez. 2. Erantzun pertsonala. 3. Izateari, munduari eta egiari buruzko galderak barneisiltasunean bilatzea eta egoera trans-erreal batetik ihes egitea. ULERMEN-GALDERAK (30.or.)

Zertan datza Kantek filosofia-arloan egin zuen kopernikar

iraultza? Kanten esanetan, gizakiak eraikitzen du errealitateari buruzko bere ezagutza esperientziak emandako datuen bitartez, gizakia ez da subjektu pasibo hutsa; horregatik esaten da kopernikar iraultza gure ezagutza izatearen ikuspegitik azaldu beharrean, subjektuaren ikuspegitik abiatuz azaltzea dela. Hau ezagutzaren subjektibotasun-printzipioaren hastapena da, izan ere, gizakia

Filosofian aldaketa aplikatua gertatu dela diogunean, zer

esan nahi dugu? Teoria eta praxisa elkarlotu egin direla jakintza filosofikoa aplikatuz, modu horretan, besteak beste, bioetikari, ekonomiari edota ekologiari buruzko arazoen aurrean orientazioa lortzeko.

26

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

 Zure ustez, zientziaren eta teknologiaren aroan gauden

honetan, zergatik jotzen dute astrologoengana hainbat pertsonak, etorkizuna ezagutzeko? Erantzun pertsonala. Gurean gehien irakurtzen diren egunkariei eta aldizkariei buruzko ikerketa bat egitera eta merkatuan aurki daitezkeen okultismoari eta auto-laguntzari buruzko liburu ugariei buruzko gogoeta egitera bultza ditzakegu ikasleak.

Orain arte ikusitako bele guztiak beltzak izateak esan nahi du bele guztiak beltzak direla. Lehenengo arrazoiketa deduktiboa da (modus tollens motakoa), izan ere, hainbat premisa aintzat hartuz beharrezkoa den ondorio logikoa ateratzen da. Bigarren eta hirugarren arrazoiketak indukzio ez-osoak dira, kasu kopuru jakin batzuen behaketak ondorio orokora bate ateratzea ahalbideratzen duelako. 4. Esan zein diren azalpenaren eta ulermenaren ezaugarriak. Gero, esan zerrenda honetako gertaeren arteko zeinek behar duten azalpena soilik eta zeinek duten ulermenaren beharra: grabitate-indarra, Indiako kasta-sistema, bihotzaren funtzionatzeko era, XX. mendeko Europako arrazakeria-agerraldiak, neurosi bat, maitemintzea eta material baten erresistentzia kalkulatzea. Fenomeno bat azaltzea zergatiak ezagutzea da. Aldiz, gertaera bat ulertzea horren zentzua hartzea da eta, horretarako, ezinbestekoa da gertaeren barruan kokatzea. Beraz, grabitate-indarrak, bihotzaren funtzionatzeko erak, neurosi batek eta material baten erresistentzia kalkulatzeak azalpena eskatzen dutela esan dezakegu. Beste alde batetik, Indiako kasta-sistemak, XX. mende amaierako Europako arrazakeria-agerraldiek eta maitemintzeak ulermena eskatzen dute. 5. Baieztapen hauetako batzuk arrazoizko egiak dira, eta beste batzuk, berriz, izateko egiak. Esan zer motakoa den bakoitza. Argudiatu zure sailkapena. a) Beroak gauzak handitu egiten ditu. b) Zuzen baten kanpoaldean dagoen puntuan, zuzen horrekiko paraleloa den lerro bakar bat baino ezin da egin. c) Eguzki-sistemako azken planeta da Pluton. d) Tripode guztiek hiru hanka dituzte. e) v = e/t f) Likido batean sartzen den gorputz orok goranzko bultzada jasaten du; bultzada hori gorputzak kanporatzen duen likidoaren pisuaren baliokidea da. g) Guztia zatia baino handiagoa da. a,c eta f proposamenak izatezko egiak dira, esperientziaren bidez baino ezin baitira egiaztatu. Aldiz, b, d, e eta g proposamenak arrazoizko egiak dira, esperientziara jo gabe jakin baitezakegu enuntziatu horiek egia ala gezurra diren. 6. Lotu ondorengo baieztapen bakoitza ikusi ditugun metodo filosofikoekin. Arrazoitu zure erantzuna ahal den neurrian. Ez da ezer gertatzen arrazoirik gabe. Metodo arrazionalista. Arrazionalismoarentzat, kausalitatearen ideia dogma bidez onartzen diren berezko ideietako bat izango da; enpirismoa baieztapen horren aurka agertuko da. Garrantzitsua hitzen esanahia agertzea da; hori da filosofiaren egiazko arazoa. Hizkuntzaren azterketaren metodoa.

Bai zientziak eta bai filosofiak argudiatzen dute. Zer alde

dago bien argudioen artean? Argudio zientifikoek esperientziaren bidez errepika eta egiazta daitezkeen hipotesiak eta esperimentuak eskaintzen dituzte. Argudiaketa filosofikoa, unitatean ikus bezala, bere helburuak, metodoak eta korronte filosofikoak baldintzatzen du.

AZKEN ARIKETAK
GALDERAK

31.OR.

1. Ezer ez dakidala baino ez dakit esaldiak adierazten du jakintsua zela hori esan zuen pertsona. Nola azalduko zenuke hori? Zer da, ordea, jakintsua izatea? Sokratesen esaldi horrek, esaten duena bere ezjakintasunaz ohartzen dela esan nahi du, eta horregatik filosofatzen du, izan ere, ez dakiela jakiten duen hark izan dezake jakiteko nahia. Beste alde batetik, egia ezagutzaz gain, zoriontsu eta bidezkoa izanez ongi bizitzen dakiena jakintsua da. 2. Adierazi zeinek duen zientifismoaren aldeko jarrera eta zeinek ez, ondorengo solas honetan: ANDER. Azalpen horrek ez dit balio; agian bere geneek hala agintzen diotelako da hain altruista pertsona hori. KARMELE. Erredukzionista hutsa zara; zientziak egiaztatzen duena bakarrik onartzen duzu. ANDER. Tira, arrazoi duzu. Jainkoaren existentzia zientifikoki frogatu ez denez, niretzat ez du zentzurik inor Ruandara joan eta han bere bizia Jainkoagatik ematea. Anderren jarrera zientifista da. Zientifismoa defendatzen dutenek jakintza arrazional oro jakintza zientifikora mugatzen dute, eta hortik kanpo irrazionaltasuna baino ez dagoela diote. Bere jarrera zientifista argia abiapuntu hartuta, Anderren arabera, zientifikoki erakustean oinarrituta ez dagoen orok ez du zentzurik edo ez du baliorik. Oso erabilgarria litzateke, jarrera ezberdinak, gizakiaren izate finituaren mugak gainditzen dituen harenganako fedean eta sinesmenean oinarritzea. 3. Argudio hauetako zein dira dedukzio-bidezkoak eta zein indukzio-bidezkoak? Zergatik? Mirarik berarekin ibili nahiko balu, Gaitz guztiak sendatuko litzaizkioke Josebari. Josebari ez zaizkio gaitz guztiak sendatu. Beraz, Mirarik ez du onartu Josebarekin ibiltzea. A aberea, B aberea eta C aberea zelulaz osatuta badaude, eta A aberea, B aberea eta C aberea katuak badira, orduan katu guztiak zelulaz osatuta daude.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

27

 Zentzumenetatik datozen ideiak nahasiak eta engainagarriak dira; adimenetik datozenak, aldiz, argiak eta bistakoak. Metodo arrazionalista. Adimenean ez dago berezko ezer; zentzumenen bidezko esperientziarik gabe inoiz ere ez luke ezer esango. Metodo enpiriko-arrazionala eta metodo enpirista.

Ekintzaren zentzua ulertu gabe, ez gara gertatu denaz jabetuko. Metodo hermeneutikoa. Gauzak ulertzeko, horien kultura-testuingurua ezagutu behar da. Metodo hermeneutikoa.

28

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

1
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Zein dira jakintzaren iturriak?: a) Filosofia eta zientzia. b) Zentzumena eta arrazoimena. c) Teknika eta zientzia. 2. Matematiketara lotutako esperimentazioa: a) Greziar munduak egindako aurkikuntza izan zen. b) Metodo filosofiko bateko proposamena da. c) Iraultza Zientifikoan eman zen. 3. Axiomak/ek: a) Sistema baten barruan frogatu ezin diren funtsezko printzipioak dira. b) Sistema zientifiko bat areagotzeko baliagarri diren enuntziatu berriak ateratzea ahalbideratzen dute. c) Dedukzio bidez lortutako enuntziatuak dira. 4. Indukzioak: a) Egiazta daitezkeen munduko fenomenoak adierazten ditu. b) Ondorio orokor bat eskuratzen du hainbat kasu zehatzetatik abiatuz. c) Kasu zehatzak azaltzen ditu teoria orokorretatik abiatuz. 5. Fenomeno bat azaltzea zergatiak ezagutzea da: a) Filosofia analitikoaren oinarri bat da. b) Gizarte-zientzien oinarri metodologiko bat da. c) Metodo hipotetiko-deduktiboaren urrats bat da. 6. Logosa: a) Kosmosaren jatorria gizakiaz gaindiko indarren bidez azaltzen duten kontakizun fantastikoei dagokio. b) Mundu misteriotsu baten aurrean sortzen den mirespena da. c) Egia bilatzeko tresna bilakatuko da. 7. Metodo enpiriko-arrazionalak: a) Bi ezagutza-iturri ditugula baieztatzen du: zentzumenak eta ulermena. b) Errealitatea ezagutzeko berezko ideiak behar ditugula usten du. c) Hizkuntzaren semantika eta logika aztertzen ditu. 8. Arrazoizko egiak: a) Esperientzietara jo gabe eskura ditzakegu. b) Gure ezagutza areagotzen dute. c) Ezinbestekoak dira gauzen zentzua aurkitzeko. 9. Kopernikar iraultza(k) filosofian...: a) Ezagutza subjektuaren ikuspegitik azaldu beharrean izatearen ikuspegitik azaltzen du. b) Metodo hermeneutikoan ematen da. c) Ezagutza izatearen ikuspegitik azaldu beharrean subjektuaren ikuspegitik azaltzen du. 10. Filosofia praktikoa(k): a) Ekintzaz arduratzen da. b) Errealitatearen ezagutzaz arduratzen da. c) Gizakiaren alderdi unibertsala aztertzen du.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

29

1
IZENA:
1

2. FITXA

ZABALTZEKO

EDERTASUNAREN IDEIA (A ZATIA)

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Beraz, edertasuna ideia dela esan badugu, orduan edertasuna eta egia gauza bera dira, neurri batean. Hots, ederra denak egia izan behar du bere baitan. Baina, hain zuzen ere, egia modu berean bereizten da edertasunetik. Hau da, ideia egiazkoa da, bere esentziaren eta printzipio unibertsalaren arabera ideia den aldetik, eta hala pentsatua da. Kasu horretan, pentsamenduarentzat bere zentzumenezko eta kanpoko izaeran soilik da ideia unibertsala. Baina ideia kanpotik ere gauzatu behar da eta existentzia jakin bat hartu behar du objetibotasun natural eta espiritual modura. [...] Ederra dena, beraz, ideiaren zentzumenezko agerpen modura zehazten da. Izan ere, zentzumenak eta objektiboak, orokorrean, berez ez du inolako autonomiarik edertasunean, aitzitik, bere izatearen berehalakotasunari uko egin behar dio, izan ere, izate hori presentzia erreala eta kontzeptuaren objektibotasuna besterik ez da eta, kontzeptua bere objektibotasunarekin batera islatzen duen errealitate gisa ezartzen da eta, ondorioz, ideia bera islatzen duen errealitate gisa, kontzeptuaren agerpen modura baino baliagarri ez den errealitate eraginkor eta objektibo honetan.

[] Bere zehaztasunean arte bereziekin duen lotura hainbestekoa da, non artea forma artistikoen errealitate eraginkorra den. Izan ere, arte sinbolikoak (arte grekolatindarraren aurrekoa) arkitekturaren bidez erdiesten du bere errealitate eraginkorrena eta bere aplikazio gorena, bertan bere kontzeptuaren osotasunari esker nagusitzen da; honen aurrean, arte klasikoarentzat eskultura da formula egokiena, eta arkitektura osagarria besterik ez da, era berean, pintura eta musika oraindik ezin ditu garatu bere edukiaren barneko forma absolutu gisa; azkenik, arte erromantikoak pintura- eta musika-adierazpena hartzen ditu autonomoki eta baldintzarik gabe, gauza bera, egiten du poesia-adierazpenarekin; baina poesia edertasun mota guztien araberakoa da eta guztietan hedatzen da, izan ere, bere elementu nagusia fantasia ederra da, eta fantasia ezinbestekoa da edertasun oro sortzeko, edozein delarik ere edertasun horrek hartzen duen forma.
G. W. F. HEGEL, Estetikari buruzko irakaspenak (moldatua)

Zer da edertasuna Hegelentzat?

Nola zehazten da edertasuna?

Zer-nolako garrantzia du zentzumenak gogoeta estetikoaren barruan?

Zein arte etapa bereizten ditu Hegelek testuan?

Zure ustez, zergatik barneratzen ditu poesiak edertasun modu guztiak?

30

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

30

1
IZENA:
1

3. FITXA

ZABALTZEKO

EDERTASUNAREN IDEIA (B ZATIA)

MAILA: DATA:

Erreparatu irudi hauetan, irakurri poema eta erantzun galderei.

Gizeh-ko Piramidea.

La danza, Andr Derainek egindako olio-pintura (1906).

Harria kopeta da, bertan ametsek orro egiten dute ur zikinik eta altzifre izozturik gabe. Harria bizkarra da, denbora malkozko zuhaitzekin erabateko eta zintak eta planetak. Ikusi ditut euri grisak olatuetarantz joaten, beso leun zuloz josiak altxatuz, odola busti gabe bere gorputz-adarrak askatzen dituen harri eroriak ez jotzeko ahaleginean. Harriak haziak eta lainoak hartzen baititu, hegatxabalen eskeletoak eta ilunabarreko otsoak; baina ez du hotsik ateratzen, ez du kristalik ematen, ezta sua ere, plazak eta plazak baizik, eta murrurik gabeko beste plaza batzuk.
FEDERICO GARCA LORCA, Cuerpo presente

Diskoboloa, Mirn.

Hegelen testuari jarraituz, arteko zein etaparekin lotuko zenituzke irudiak eta Lorcaren poema?

Ados al zaude Hegelek poesiaz luzatzen duen baieztapenarekin? Arrazoitu erantzuna.

Zure ustez, adibide hauetan, poesiak bestelako arteak gainditzen ditu?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

31

1
IZENA:

4. FITXA

SAKONTZEKO

PROMETEO
MAILA: DATA:

Prometeo izenak greziar jatorria du eta aurre-ikuslea esan nahi du, edo gertakizunak aurrez iragartzen dituela. Prometeo ez da Olinpiako jainkoa, titana da (Japeto eta Climeneren semea). Prometeok bazekien Lurraren zoruan zeruetako hazia zetzala, buztina bildu, bere malkoekin busti eta oratu egin zuen, jainkoen pareko hainbat irudi taxutuz, Munduko Jaunak taxutuz: Gizakiak. Jakinduriaren jainkosa, Atenea, bere laguna zen eta titanen semearen obra mirespenez ikusi ondoren, irudietan putz jainkotiarra gaineratu zuen. Horrelaxe sortu ziren gure Lurreko lehen gizakiak. Nahiz eta denbora askoan zehar ez zuten asmatu jaso zuten zipriztin jainkotiarra erabiltzen. Orduan Prometeo bere sormenetara gerturatu eta sua maneiatzen, animaliak gobernatzen eta lanerako erabiltzen irakatsi zien; pentsamendua eta hitza erakutsi zien, itsasora joateko itsasontziak eta belaontziak eraikitzen erakutsi zien; izarrak behatzen, zenbatzen eta idazten, eta lurrazpiko metalak aurkitzen erakutsi zien. Egun batez, gatazka lehertu zen Jainkoei eman beharreko eta gizakientzat utzi beharreko sakrifikatutako animaliaren atalak erabakitzerakoan. Prometeok animalia bat sakrifikatu eta bi zaku egin zituen: batean animaliaren

haragia sartu zuen heste eta tripaz estalita, bestean, hezurrak sartu zituen politki isuritako koipez estalita. Zeusek olioa eta hezurrak zituen zakua hautatu zuen, lehen begi kolpean eztiagoa zena. Zeusek, trikimailuak haserretuta, sua kendu zien gizakiei. Prometeo, gizakiei laguntzeko asmoz, Olinpoan sartu zen isilean eta Heliosen (Eguzkia) gurditik su sakratua ostu zuen gizakiei itzultzeko. Zeus, berriro asaldatu zen bigarren ziria jasan ostean, orduan Prometeo zigortzea erabaki zuen. Hala, Kaukasoko harkaitz batzuetan lotu zuten katez, bertan, arrano batek gibela jaten zion eta, hilezkorra zenez, tortura egunez egun errepikatzen zen. Denbora joan zen, mendeak joan ziren, eta Prometeoren oihuak oraindik entzun egiten ziren. Bere oinazeak errukia sortzen zuen, baina inor ez zen hura lasaitzera ausartzen. Egun Batez, Hercules handik igaro zen argonautekin, eta arranoa Prometeoren gibela irensten ari zela ikusita, gezi batez jo zuen arranoa. Berehala kateak askatu eta berarekin eraman zuen Prometeo. Horrelaxe amaitu zen gizakientzako sua ostu zuen titanaren zigorra.

Erantzun hurrengo galderei. Laburbildu eta azaldu mitoen ezaugarriak eta mito honenak bereiziki.

Zein ekintza zehatz egin zituen Prometeok gizakien alde?

Zure ustez, zer lotura dago mitoaren eta logosaren artean, testua irakurri ostean?

32

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

1
IZENA:
1

5. FITXA

FINKATZEKO

KANT: ZER EZAGUTU DEZAKET?

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Kantek, Arrazoimen hutsaren kritikan zer ezagutu dezakegun jakin nahi du. Hala, aipatu lanean halako adierazpenak jasotzen dira: Argi eta garbi dago gure ezagutza esperientziatik abiatzen dela. Bestela, nola iratzar daiteke ezagutzeko gaitasuna, ez bada gure zentzumenean eragiten duten objektuen bidez, zeintzuk, orain berez irudikapenak sortzen dituzten, orain irudikapen horiek alderatzeko, lotzeko edo bereizteko, eta, modu horretan, zentzumenen bidez jasotako erasateen lehengaia taxutzeko ulermenaren gaitasuna abiarazten duten, esperientzia izeneko objektuen ezagutza eskuratze aldera? Ondorioz, denboraren hurrenkeran, ez dago esperientzia baino lehen eskuratzen den ezagutzarik eta ezagutza oro haren bidez abiatzen da. Baina, nahiz eta gure ezagutza oro esperientziarekin abiatzen den, horrek ez du esan nahi ezagutza oro esperientziatik eratortzen denik. Halaxe da, gerta daiteke gure ezagutza enpirikoa erasateen bidez jasotzen dugunaren eraketa bat izatea eta erasaten horietatik abiatuz gure ezagutzeko gaitasunak sortzen duen zerbait izatea.
IMMANUEL KANT, Arrazoimen hutsaren kritika

Bilatu testuan metodo enpiristarekin bat datozen esaldiak eta metodo arrazionalistarekin bat datozenak. Zure ustez, zer metodoren aldekoa da Kant?

Azaldu azpimarratutako esaldiaren esanahia.

Lotu testuaren edukia metodo transzendentalarekin.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

33

1
IZENA:
1

6. FITXA

FINKATZEKO

PLATON: HAITZULOAREN MITOA

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Testu hau unitateko 6.dokumentuan agertzen den testuaren jarraipena da. Haitzuloko gatibuetako batek ihes egiten du eta egiazko errealitatea ikusten du. Orain, kateetatik eta bere ezjakintasunetik askatzen denaren kasua aztertu, zer gertatuko litzateke honakoa berez gertatuko balitzaioke: haietako bat askatu eta berehala altxatzera, lepoa biratzera eta argirantz joatera behartuz gero []. Zer uste duzu erantzungo lukeela, gauza errealak aurrean dituela eta behar bezala ikus dezakeenean, aurretik ikusitakoa gauza hutsala baizik ez dela eta orain ikusten duena, aldiz, erreala denaren parekoa dela esaten bazaio? Eta hormaren beste aldetik igarotzen den objektu bakoitza erakutsiko balitzaio eta zer diren esatera behartuko balitzaio, ez duzu uste zailtasunak izango lituzkeela eta, aurrez ikusi dituen gauzak orain ikusten dituenak baino egiazkotzat izango dituela?

Askoz ere egiazkoagoak. [] Eta bortxaz aldapa malkartsu eta piko batera bultzatua izango balitz, Eguzkiaren argitara iritsi arte askatu gabe. [] Noski, berehala gutxienez. Ohitzea beharko luke, goran dauden gauzak begiratu ahal izateko. Lehenik eta behin itzalak begiratuko lituzke erraztasun handiagoz, gero, uretan islatzen diren gizakien soslaiak eta objektuen irudiak, ondoren gizakiak eta azkenik, objektuak zuzen-zuzenean. Jarraian, gauez, zeruan dagoen hura begiratuko luke eta zerua bera, astroen argiari so eta ilargia errazago ikusiko luke, egunez Eguzkia eta bere argia baino. Zalantzarik gabe.

Gatibuak objektuen itzalak eta islak ikusten ditu eta, azkenik, Eguzkiak argitutako objektuak. Egin ikusten dituen gauza guztien zerrenda eta esan zein diren errealagoak eta zein diren irudiak.

Ikusten al diozu inolako loturarik Platonen kontakizunaren eta guk errealitateari buruz daukagun ezagutzaren artean?

Gatibua haitzulora itzuli eta ikusi duenaren berri ematen dien bertan daudenei, zein jarrera izango dutela uste duzu?

Lotu testuaren edukia unitatean ikasitakoarekin.

34

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

1
IZENA:
1

7. FITXA

BERRIKUSKETA

ZIENTZIAREN ETA FILOSOFIAREN METODOAK

MAILA: DATA:

Lotu jarraian agertzen den baieztapen bakoitza dagokion metodo filosofiko edo zientifikoarekin.

METODOA
Axioma-sistema baten egitura eta irismena bere axiomek baldintzatuta dago. Adierazpen filosofikoak zehaztugabeak eta ilunak direlako eta, nahasmenak sortzen dituztelako planteatzen dira arazo filosofiko gehienak. Gertaera bat ulertzea bere zentzua hautematea da, eta horretarako ezinbestekoa da gertaeren barruan kokatzea. Gizabanako guztientzat komunak, unibertsalak eta beharrezkoak diren ezagutzaren, ekintzaren eta itxaropenaren baldintzak aurkitu behar dira. Protokolozko enuntziatuek enpirikoki egiaztatzeko moduko munduko fenomenoak azaltzen dituzte. Filosofiak ulermena zilegitzen duten elementuak aurkitzearekin (tradizioa, historia, hizkuntza, etab.) etsi behar du. Arrazoimena ezagutzaren baitatik eta haren irizpidez eratzen da, nahiz eta zentzumenak ere kontuan izan ditzakeen. Munduko gertaerak eta hipotesitik deduzitutako gertaerak bat ez datozenean hipotesia gezurtzat edo faltsutzat jotzen da. Ulermen faltsuak kritikatu ahal izateko irizpideak aurkitzeko ahalegina egin behar da, ulermenean aurrera egitea zilegi dela ulertuta. Metodo hau aldaketaren eta mugimenduaren esperientzia fisikotik abiatzen da eta ulermena taxutzearekin amaitzen da.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

35

8. FITXA

IRAKASKUNTZA PROZESUAREN EBALUAZIOA

IKASLEEN ASEBETETZE MAILA:

MAILA ETA IKASLE KOPURUA:

BIKAIN

ONGI

NAHIKOA

GUTXIEGI

LANTZEN DIREN GAITASUNAK 1. 2. 3. 4.

GAINDITZE MAILA %

UNITATE DIDAKTIKOA HELBURUAK

IKASLEENGANAKO EGOKITASUNA

TOPATUTAKO ZAILTASUNAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA

36

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Filosofia arrazionaltasun teorikoa den aldetik: egia eta errealitatea

eta ereduak aztertzen dira eta, beste alde batetik, egia hitzaren esanahia eta, hura definitzen, azaltzen eta ulertzen saiatu diren teoria ugariak aztertzen dira. Errealitatetzat ulertzen duguna azaltzen da, itxuraren aurka jarriz, eta historiarekin eta biziarekin lotuz.

AURKEZPENA
Bigarren unitatean arrazionaltasun teoriko eta praktiko modura ulertzen den filosofiaren eta egia eta errealitatea atzipetzearen arazoa planteatzen da. Ezagutza jarduera kognitiboaren ondorio da, baina egia bilatzeak arazoak sortzen ditu, izan ere, egiatzat zer dugun definitu behar dugu. Hori dela eta, alde batetik, ezagutzaren posibilitateak

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitatearen hasieran arrazoimen teorikoa eta arrazionaltasun praktikoa bereizten dira. Arrazionaltasun teorikoa eta jakintza metafisikoa, errealitateari buruzko behin-betiko galderak argitzeko ahalegina eginez aztertzen dira, errealitatearen barruan orientatze aldera. Ezagutzak gauzen egoera bat atzipetzea du helburu eta subjektu bat eta objektu bat egotea eskatzen ditu; guztiaren ondorioa egiaren bilaketa izango da. Kantek adierazi bezala, ezagutzaren maila plano objektibo eta subjektiboarekin duen loturaren araberakoa da; eta interes teorikoak, praktikoak edo emantzipatzaileak izan ditzake, atal honetan ematen den taulan ikus daitekeen bezala. Hurrengo puntuan egiaren esanahia jorratzen da. Egia zer den zehazteak arazoak dakartza; berez, hiru egoera kognitibo igarotzen ditugu: ezjakintasuna, zalantza eta ziurtasun subjektiboa. Egia-irizpide anitz ditugu, autoritatea, tradizioa edo ebidentzia, esate baterako. Eta ikuspegi honetatik, egiaren teoriak jorratzen dira. Azken puntuan errealitatea aztertzen da, filosofiaren helburu gisa. Errealitatea eta itxura bereizi egin behar dira. Azken hau, gauzen izate erreal gisa, gauzen izatea ezkutatzea gisa edo gauzan izate erreala ezagutzeko bide gisa uler dezakegu. Azkenik, errealitatea, historia eta bizia elkarlotzen dira, izan ere, bizi historiko modura edo bizitako historia modura pentsa dezakegu errealitatea.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Munduan orientatzeko beharra dugu Trumanen showa 1. 2. 3. 4. Arrazionaltasun teorikoaren eremua Zertan datza ezagutza? Eta zer da egia? Errealitateaz galdezka

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

1. Ariketak:
Galderak. Mintzaldiak.

2. Baliabideak:
Testu iruzkina: Parmenidesen pentsamendua. Eztabaida-plana. Ikus-entzunezkoa: Filma Matrix, A. Wachowski eta L. Wachowski.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

37

HELBURUAK
1. Arrazionaltasun teorikoa eta praktikoa bereiztea. 2. Giza ezagutzak planteatzen duen arazoa ulertzea. 3. Ezagutza azaltzeko eredu nagusiak bereiztea. 4. Ezagutzaren interesak ulertzea. 5. Egia bilatzeak dituen zailtasunak ulertzea, fidagarritasuna, erabilgarritasuna eta unibertsaltasuna barneratu asmo dituen ezagutza modura. 6. Egiaren teoriak identifikatzea. 7. Errealitate hitzaren jatorria ezagutzea. 8. Errealitate hitzaren esanahi ezberdinak bereiztea. 9. Errealitatea, historia eta bizia elkarlotzea.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Arrazionaltasun teorikoaren eremua. Arrazionaltasun teorikoa eta arrazionaltasun praktikoa. Filosofia arrazionaltasun teorikoa den aldetik. Zertan datza ezagutza? Ezagutzaren mailak. Ezagutzaren interesak. Ezagutza azaltzeko ereduak. Eta zer da egia? Egia hitzaren jatorria. Egiaren ezagutzak. Errealitateaz galdezka. Errealitate hitzaren jatorria. Itxura eta errealitatea. Errealitatea, historia eta bizia.

PROZEDURAK

Unitate honetan landutako funtsezko terminoak barneratzen dituen kontzeptuzko mapa bat taxutzea. Ezagutzaren interesak identifikatzea. Ezagutzaren zilegitasunari buruzko eztabaida bat antolatzea eta bertan parte hartzea. Ezagutzaren interesei buruzko informazioa bilatzea. Egiarekiko ziurtasun egoerak alderatzea. Egiaren teoriak sakonki jorratzea. Atal bakoitzean adierazten diren ariketak egitea.

JARRERAK

Giza ezagutzak eragiten duen arazoaren aurrean sentsibilitatea azaltzea. Errealitateari buruzko teoria ugariak aintzat hartzea. Errealitatea argitzeko eta ziurtasunezko errealitate baterantz hurbiltzeko ahaleginak errespetatzea. Ezagutzaren zilegitasunaren arazoari emandako erantzunak ezagutzeko interesa izatea. Egiaren bilaketa positiboki baloratzea, gizakiaren etengabeko lanketa modura. Taldean lan egiteko gaitasuna azaltzea.

38

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

BALIOETAN HEZTEA
Egia bilatzean gizakiaren alderdi arrazionalean eta bere pertsona mailako eraikuntzan barneratzen gara. Besteen iritziak onartzeak jarrera demokratikoak garatzen ditu eta bizikidetza errazten du. Errealitate-itxura bitasuna ulertzeak masa-komunikabideen azterketa kritikoa egitea ahalbideratzen du.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Arrazionaltasun teorikoa eta arrazionaltasun praktikoa alderatzea. Jakintza metafisikoa definitzea. Ezagutzaren interesak bereiztea. Ezagutza azaltzeko ereduak aztertzea. Egiarekiko ziurtasun egoerak bereiztea. Ezagutzaren ezaugarri garrantzitsuenak ezagutzea eta azaltzea, egiarekiko eta errealitatearekiko loturan ager daitezkeen arazoak aztertuz. Egiaren teoriak azaltzea. Errealitatearen ezagutzari dagokion arazoa aintzat hartzea. Errealitatea, historia eta bizia elkarlotzea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa Galdetegia Hiperrealismoa Egia ez dago gehiengoaren baitan Sinboloa eta imitazioa Satira filosofikoa (orrialde bikoitzeko fitxa) Ebaluazioa

KATEGORIA
FINKATZEKO SAKONTZEKO FINKATZEKO BERRIKUSKETA ZABALTZEKO IRAKASLANA

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

39

ARIKETEN ERANTZUNAK
34.OR.

HASIERAKO GALDERAK

Jarri ezagutza-maila bakoitzaren adibide bat.

Esate baterako, kolore gorria gogoko dut esatea iritzi bat izango litzateke, politikari buruzko eztabaidak sinesmenetan oinarritzen dira eta zientziaren axiomak jakintzak dira.

Unitateko lehen galderek gizakiaren ezagutzeko gogoaren sakonean dagoenari buruzko gogoeta eginarazten digute. Ezagutzaren bidez egia eskuratzen da, baina, nolakoa da ezagutzaren bidez erdiesten dugun egia? Benetan egia aurkitu nahi dugu? Ezagutzari eta egiari esker erreala zer den eta gauzen errealitatea zein den zehazten dugu, baina zenbaitetan zaila egiten zaigu zer den eta zer ez den finkatzea, gure inguruan jazotzen diren gertaerei buruz bakoitzak egiten dugun interpretazioaren arabera.

Kantek aipatzen dituen arrazoimenaren bi interesek

elkarrekin inolako loturarik ez dutela usten duzu? Arrazoitu erantzuna. Gizakiak nola jardun behar duen hausnartu eta gero gauzatu egiten duenean, ematen da lotura hori.

Apelek eta Habermasek ezagutzaren bidez

mendekotasunetik eta errepresiotik askatzea proposatzen dute. Zer esan nahi dute? Ezagutzaren interes emantzipatzaileaz ari dira. Esate baterako, ideologien kritikak herritarren arteko bizikidetza hobetzea eragiten duenean, diktadura-gobernuak mespretxatuz edo askatasuna bilatuz.

ARRAZIONALTASUN TEORIKOAREN EREMUA

1. DOKUMENTUA (36.or.) 1. Erantzun pertsonala.

36.-37.OR.

Alderatu, subjektibismoa, erlatibismoa eta perspektibismoa.

Subjektibismoaren iritziz egia zer den asmatzea gizabanako bakoitzaren arabera dago. Erlatibismoaren ustez zerbait egiatzat edo faltsutzat jotzea kultura, garai edo talde sozial bakoitzaren arabera dago. Bestalde, perspektibismoaren aburuz errealitatea ezagutu daiteke, baina horretarako perspektiba ezberdinak bateratu behar dira, izan ere, gutariko bakoitzak eta belaunaldi historiko bakoitzak errealitateari buruzko ikuspuntu propioa du.

2. Baliotasun unibertsala, gauza guztiek komunean dutena bilatzen duelako. Funtsezkotasuna, lehenengoa delako eta gainerako jakintzen jatorria delako. Beharra, beste modu batzuetako printzipioak izan ezin dituzten izakiak dituelako helburu. Komunitatea, unibertsoko fenomenoen arteko elkarrekintza suposatzen duelako. 3. Jakintza teorikoa da, baina filosofia praktikoari nolabaiteko aipamena ere egiten dio, ekintzen oinarri arauemaileei buruzko gogoeta egiten baitu. ULERMEN-GALDERAK (37.or.)

Ezagutzeko aukerei buruzko erantzunetatik zein da egokiena,

zure ustez? Zergatik? Erantzun pertsonala. 3. DOKUMENTUA (39.or.) 1. Unitatean azaltzen den moduan, hiru galderak arrazoimenaren interesaren baitakoak dira. Lehenengoa ezagutzaren eta zientziaren ikuspuntutik, bigarrena etikaren ikuspuntutik eta, hirugarrena erlijioaren ikuspuntutik. 2. Erantzun pertsonala. 4. DOKUMENTUA (40.or.) 1. Norbaitek errealitatean hautematen duena beste norbaitek hautematen duena bezain erreala da. Ortegaren ustez, errealitate kosmikoa ikuspuntu jakin batetik soilik ikus daiteke, eta horrek errealitatearen osagaietako bat dela adierazten du. Batak ez du zentzurik bestea ez badago. 2. Zorroztasunean eta testuaren arabera, ez. Beti behar izango dugu gure aurrean dagoen errealitatea behatzeko eta aztertzeko ikuspuntu jakin bat. 5. DOKUMENTUA (40.or.) 1. Subjektuak, izan ere, bere egitura kognitiboari esker da zilegi ezagutzaren eraikuntza. Berez, arrazionalistak eta enpiristak, errealitatearen gure ezagutza berezkoak izan daitezkeen edo esperientziatik har daitezkeen ideia batzuk baldintzatuta daudela esan zutenean, oker zeudela azaltzen du Kantek (1 unitatean ematen da azalpena). 2. Ikuspuntuari dagokionez iraultza bat suposatzen duelako; orain objektua da subjektuaren a priorizko egiturak zuzenduta dagoena.

Zergatik bereizten dira arrazionaltasun teorikoa eta praktikoa?

Zer alde dago? Zer erlazio dago bien artean, zure ustez? Arrazoimen teorikoa munduaren behaketan orientatzen da eta arrazoimen praktikoak ekintza orientatzen du. Lehenengoak errealitatearen ezagutzara jotzen du hura azaldu eta ulertzeko eta, bigarrenak, deliberazio-arrazoia aipatzen du aukera egokia egiteko modu gisa. Bien arteko lotua 1 dokumentuko hirugarren galderaren erantzunean azaltzen da.

ZERTAN DATZA EZAGUTZA?

2. DOKUMENTUA (38.or.)

37.-41.OR.

1. Limurtzeak ez du baliorik subjektutik at, ondorioz, erabat subjektiboa da; konbikzioak, ordea, baliotasun objektiboa du, subjektu guztiek onartzen dute. 2. Plano subjektiboaren eta objektiboaren arteko konbinazioan bila daiteke hiruen arteko lotura. Iritzi batean ez dago ziurtasunik, ez objektiboa eta ez subjektiboa, sinesmenean ziurtasun subjektiboa baino ez dugu aurkitzen eta jakintza objektiboa eta subjektiboa da. ULERMEN-GALDERAK (39.or.)

Idatzi ezagutzea eta ezagutza kontzeptuen definizioa, zure

hitzak erabiliz. Erantzun pertsonala.

40

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

6. DOKUMENTUA (41.or.) 1. Giza arrazoimena aurreiritziz kutsatuta dago (horietako batzuk legezkoak), ondorioz, giza arrazoimen hori ezin dugu purutzat hartu, izan ere, gizakia bere historian barneratuta dago eta historia horrek baldintzatzen du auto-gogoeta. 2. Testuaren arabera, aurreiritziak gizakiaren baitakoak dira eta arrazoimenaren eraketa baldintzapen indibidualaren, sozialaren eta historikoaren araberakoa da. 3. Gu historiarenak gara eta, geure burua gogoetaren bidez ulertu baino askoz lehenagotik ari gara familiaren, gizartearen eta bizi garen egoeraren bidez ulertzen, nabarmen ulertu ere. ULERMEN-GALDERAK (41.or.)

Lehenengo esapidean Ibanek esaten duena ez dela egia ulertarazi nahi da, esaten dituen enuntziatuak ez datozelako bat errealitatearekin (latinerako egia hitzaren esanahi etimologikoarekin dator bat). Bigarren esaldian Josune adiskide erabat fidagarria dela adierazi nahi da (hebreerako egia hitzaren esanahi etimologikoarekin dator bat). Azken bi esapideak hitzaren grezierako etimologiaren eta latinerako etimologiaren arteko nahasketa lirateke.

Aurkitu zeure esperientziako adibideak, egiarekiko izan

dezakezun egoera bakoitzerako. Erantzun pertsonala.

Badira egia izan gabe egiazkotzat jo izan diren ezagutzak.

Eman horietako baten berri, eta azaldu nola zehaztu den ez dela egia. Adibide asko aurki daitezke zientzian, esate baterako: Lurrak unibertsoan duen kokapena, bere biraketa-mugimendua eta translazio mugimendua, bere esfera izaera, etab. Behaketa zientifikoan izan diren aurrerapenei eta ezagutzari esker teoria horiek guztiak ezeztatu egin dira, eta orain beste teoria batzuk jotzen dira egiazkotzat. 8. DOKUMENTUA (43.or.) 1. Erantzun pertsonala. Plastikozko landareak, modan ezagunak diren marken imitazioak edota faltsifikatutako artelanak dira itxuraren eta egiaren arteko nahasketaren beste zenbait adibide. 2. Unitatean azaltzen diren egia-irizpideetako bati jarraitzen dion zerbait egiazkoa dela esan ohi da, autoritatea, tradizioa, pentsamenduaren eta errealitatearen arteko elkarrekikotasuna, koherentzia logikoa, erabilgarritasuna eta ebidentziak kasu. 3. Proposizio bat egiazkoa da koherentzia logikoaren irizpidea urratzen ez duenean. Koherentzia logikoa sistema bereko enuntziatuen artean kontraesanik ez dagoela frogatzean datzan irizpide logiko-matematikoa da. 4. Erantzun pertsonala. ULERMEN-GALDERAK (43.or.)

Definitu zuk zeuk errealismoa eta idealismoa.

Erantzun pertsonala. Ikasleak bi teorietatik esanguratsuena iruditzen zaion hura hartu beharko du bere teoria eraikitzeko.

Bilatu zein ziren Aristotelesen eta Descartesen jarduerarik

gustukoenak. Ba al dute zerikusirik jarduera horiek ezagutza ulertzeko zuten moduarekin? Aristoteles naturalista zen, enpirista zen eta erreala berez ulergarria dela uste zuen; mundua ulertzeko gure gaitasunean fidatzen zen erabat. Descartes matematikaria zen eta arrazoimenari eta berezko ideiei ematen zien lehentasuna zentzumenen aurretik, horregatik, errealaren ulergarritasuna subjektuaren baitan dagoela uste zuen.

Saiatu gertaera historiko bat azaltzen, hermeneuta batek

egingo lukeen moduan. Erantzun pertsonala. Garrantzitsua da ikasleak kontuan hartzea kontzientziak bateratzearen ondorioz sortzen dela hermeneutikak defendatzen duen ulermena.

ETA ZER DA EGIA?

7. DOKUMENTUA (42.or.)

42.-46.OR.

1. Ezagutzaren helburua egiazko emaitzak eskuratzea da. Ezagutzari jarraiki, subjektuaren eta objektuaren arteko erlazioaren bidez barneratzen da subjektua gauzetan. Gero, fenomeno kognitiboen objetibotasuna onartu ahal izateko zenbait irizpide daude, hau da, ezagutza egiaren oinarrietan aztertzen dituen epistemologia. 2. Erantzun pertsonala. 3. Ortegaren testuak zera esan nahi du, ezagutzaren bidez lortutako egietatik abiatuz, objektuetatik haratago doana adieraziko dela, objektu aniztasuna. 4. Erantzun pertsonala. Filosofo askok, filosofoaren oinarrizko lana egia bilatzea izan behar duela eta, hala ere, asko pentsamenduaren korronte erosoak edo bestelako ikerketa batzuk jorratzera mugatu direla adierazi dute kexuz. ULERMEN-GALDERAK (42.or.)

Azaldu zure hitzen bidez zer den egia-irizpidea, eta eman

adibide bat aipatutako irizpide bakoitzeko. Erantzun pertsonala. Autoritatearen irizpidea: Aristotelesen arabera mimesia oinarrizko kontzeptua da literaturarentzat; Tradizioaren irizpidea: gaur egungo gizakia Adan eta Evaren ondorengoa da; Elkarrekikotasunaren irizpidea: suak erre egiten du; Koherentzia logikoaren irizpidea: elkartasunezko pentsamenduak izan eta horren arabera jarduten badut; Erabilgarritasunaren irizpidea: labana hori ona da baldin eta mozteko balio badu; Ebidentziaren irizpidea: daukazun hipermetropia zuzendu nahi baduzu betaurrekoak erabili behar dituzu.

Aztertu enuntziatu hauek, egiaren elkarrekikotasuntzat

hartuta. Zer gertaerek baieztatuko lukete hauen egiazkotasuna? Irratia hondatuta dago. (Matxura batek baieztatuko luke). Txakur honek Mendizabal du izena. (Izen hori esan eta txakurra gerturatuko balitz baieztatuko litzateke).

Adierazi egiak esapide hauetan duen esanahia: Ez zaitez

Ibanez fio, ez du sekula egia esaten; Josune egiazko adiskidea da; Filosofiak egiaren bila dihardu; Egia lorpen edo garaipen bat da.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

41

 Hontzak ez dira ugaztunak. (Kumeak jaiotzean titirik ez hartzeak baieztatuko luke). Udazkena da. (Hosto erorkorretako zuhaitzetako hostoen erorketak baieztatuko luke). ULERMEN-GALDERAK (44.or.)

irizpidearekin zerbait egiazkotzat jo dezakegu denborarekin gezurtatu egiten den arte.

ERREALITATEAZ GALDEZKA
ULERMEN-GALDERAK (47.or.)

46.-50.OR.

Har al ditzakegu egiazkotzat enuntziatu hauek? Zergatik?

Honekin ederki asko zatika daiteke, bai, indioilarra! (Bai, baldin eta eskuan aiztoa badugu eta erabilgarritasunaren irizpidea erabiltzen badugu). Hotz denean berokia erabiltzea komeni da. (Bai, baldin eta ebidentziaren irizpidea erabiltzen badugu). Likido baten irakite-puntua presioaren araberakoa da. (Bai, baldin eta elkarrekikotasunaren irizpidea erabiltzen badugu). 9. DOKUMENTUA (45.or.) 1. Egia ideien ezaugarri bat da eta ideia hori gure bizitzara egokitzen dela esan nahi du. 2. Pragmatismoaren arabera, ideia bat egiazkoa da geureganatu, balioztatu, berretsi eta egiaztatu egin dezakegunean. 3. William Jamesen testu-zatian galdera hauek luzatzen dira: nola aplikatzen da ideia jakin bat gizabanako baten bizitzan?; nola gauzatuko da egia hori?; Zein esperientzia izango dira usteak faltsuak balira lortuko liratekeenak ez bezalakoak?. Galdera horiek dira testuan aipatzen denaren eta pragmatismotzat ulertzen dugunaren arteko lotura. 4. Matematiketan adibidez, frogatu egin daitezkeelako egia diren egiak aurki ditzakegu, baina ez dute aplikazio praktikorik zentzu pragmatikoari dagokionez. 10. DOKUMENTUA (46.or.) 1. Benetako adostasuna benetan egiten dena dira, gauzatu egiten dena, adostasun ideala solaskide guztiek egiazkotzat dutena biltzen duena da. Lan-gatazka bat izan daiteke adibide egokia, bertan, adostasun ideala langileen eta ugazaben interesak biltzen dituen hura da eta, benetako adostasuna, lortzen den adostasuna da, neurri batean guztiek atzera eginez lortzen dena. 2. Pertsona bakar baten irizpidea bilduko lukeelako soilik eta, ez lukeelako kontuan izango gainerakoekin hitz egitea, ondorioz, ez lituzke gainerakoen interesak aintzat hartuko. 3. Adostasun bat solaskide guztien adostasuna lortzen duenean dela baliozkoa. ULERMEN-GALDERAK (46.or.)

Zer zailtasun du errealitatearen definizio negatiboa lortu nahi

izateak? Definizio negatiboa zein den arabera, errealitatea itxuraren aurkakoa izan daiteke, errealitatea ez da itxuraz zirudiena, hor datza zailtasuna. Jarduteko modu honek ez digu esaten zer den errealitatea, baizik eta zer ez den errealitatea.

Ba al dago inolako harremanik errealitate hitzaren adiera

desberdinen artean? Zer-nolako harremanak daude? Zergatik? Zaila da errealitatearen oinarrizko lau adieren arteko harremanik finkatzea, baina errealitate kontingenteak eta hautemangarriak badute puntu komun bat: denboraltasuna, izan ere, existitzen eta naizen unean, objektu bat senti dezaket zentzumenen bitartez. Beste alde batetik, errealitate psikikoari esker zerbait pentsatzearen ekintza erreal bilakatzen da, Jainkoaren ideia, esate baterako. 11. DOKUMENTUA (48.or.) 1. Teknologia berriek abantaila ugari ekarri dizkigute eta, zehatzago esanez, alegiazko errealitateak gizakiaren organoak itxuratzeko aukera eman digute hiru dimentsiotan aztertzeko, halaber, eraikinak proiektatu ahal dira, hegaldien simulazioak egin ahal dira, etab. 2. Gure bizitzetan gertatzen denez eta hari esker nolabaiteko ezagutza eskuratzen dugunez, alegiazko errealitatea egiazkotzat jo dezakegu. Hala ere, teknologiak ematen digun hartan soilik oinarritzen den bizitza birtuala fikziozkoa izan daiteke. 12. DOKUMENTUA (50.or.) 1. Adimen abstraktuaren kultura, arrazoimen hutsa, ez delako bere buruarekin nahikoa duen beste bizi bat eta, ondorioz ez dezake berezkoa, lehen mailako bizia, ordezkatu. Are gehiago, arrazoimen hutsa bizian oinarritzen da bizirauteko. 2. Arrazoimen hutsa biziak hornitzen duela dio Ortegak, gorputzeko edozein organok funtzionatzeko organismoaren beharra duen moduan, horrela justifikatzen du baieztapen hori. ULERMEN-GALDERAK (50.or.)

Zer zeregin du elkarrizketak egia lortzeko?

Elkarrizketa proposizioen egia elkarlanean lortzeko ingurunea da. Zerbait egia dela badiogu, hori baieztatzeko adina arrazoi ditugulako diogu, eta gure solaskidearekin eztabaidatu beharko dugu.

Zer esan nahi da gauza baten itxura bere errealitatea ere izan
daitekeela esatean? Eman zenbait adibide? Errealitate negatiboaren definizioan errealitatea itxuraren aurkakoa da, errealitatea ez da itxuraz dirudiena eta, esaldi hau errealitatearen definizio negatibo horren aurka doa.

Zer esan nahi izaten dugu zerbait egiazkotzat hartzea

esapidea erabiltzen dugunean? Denborarekin gezurrezkoa bihur al daiteke zerbait hori? Esapide horrekin une horretan zerbaiten egiaz ziur gaudela esan nahi dugu. Unitatean ikusi dugun moduan, tradizioaren

Errealitatea berezko ahalmenen gauzatze hutsa izango balitz,

eta ez posibilitateen gauzatzetzat, esan ahal izango genuke gizakia aske denik? Ez, gizaki guztiok potentzia natural berak ditugunez, guztiok modu berean jardungo genuke.

42

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

 Pentsa al dezakegu bizi dugun errealitateaz, eragiten diguten

prozesu historikoetatik kanpo? Zergatik? Ez, historia eta bizia, une jakin bateko errealitatea antolatzeko, adierazteko eta ulertzeko balio duten bi kategoria orokor dira. Bi hitz horiekin errealitatea bizi historiko edo bizitako historia modura pentsatzen da.

b) Esaten duena eta gertatzen dena bat ez etortzeaz gain, hori dioena, kontraesanean dago; eta dioena ere zalantzan jarriko litzateke nola egiaren teoriatik hala koherentziarenetik. c) Tautologia bat da, beti egiazkoa den enuntziatu bat. d) Enuntziatu hau egiazkoa da ikasitako lau teorietatik aztertuz gero. Behar diren froga guztiak egin ditzakegu, esaten dena errealitatearekin bat datorrela ikusteko. Fisikako sistema guztiarekin koherentea da, gainera; zenbait testuingurutan (testuinguru bat edo beste asma dezakegu) oso erabilgarria izan daiteke, arazo bat konpontzen lagunduko bailiguke. Azkenik, zientzialarien artean (gutxienez) aho batez onartzen dute hori horrela dela eta, horren ondorioz, esaten dena egia dela. e) Zein testuingurutan gauden kontuan hartu beharko dugu (zein enuntziatu sistema hartuko dugun erreferentzia gisa, alegia), eta horren arabera enuntziatua egia (Espainiako zirkulazio kodea) edo gezurra (Britainia Handiko kodea) izango da. 6. Egiazkoak dira ala egiazkoak dirudite? Triangelu aldekidea (errealitate psikikoa eta hautemangarria). Heriotza (errealitate kontingentea edo beharrezkoa, egile askoren arabera). Loteria niri jaustea datorren hileko zozketan (aukera). Lara Croft (errealitate psikikoa eta alegiazkoa). Napoleon Bonaparte (bere garaian, errealitate hautemangarria eta kontingentea). Ispilatze edo miragune bat (errealitate psikikoa). Plastikozko lore bat (errealitate hautemangarria). Azterketan atera dudan nahikoa (errealitate psikikoa). Nahiko horrek eman didan poza (errealitate psikikoa). Udako nire oroitzapenak (errealitate psikikoa). Bart gaueko nire ametsa (errealitate psikikoa). Txateko nire lagunak (errealitate kontingentea eta alegiazkoa). Ispiluko nire irudia (errealitate hautemangarria). Film bat ikusterakoan sortzen zaidan sentipena (errealitate psikikoa eta hautemangarria). Film bat (errealitate hautemangarria eta alegiazkoa). 7. Errealitatea asmatu egiten da. Pentsamenduaren eta errealitatearen egiaren elkarrekikotasun irizpidea abiapuntu hartuta, pentsatu duguna eta enpirikoki existitzen dela frogatu den hura da erreala, soilik. 8. Komunikazioaren aurrerapen teknologikoek munduaren ikuskera globalizatu hori eragin dute. Komunitatean solaskide kopurua areagotu egin da eta, ondorioz, erabakiak hartzeko adostasuna areagotu egin da, hori litzateke abantailetako bat.

AZKEN ARIKETAK
GALDERAK

51.OR.

1. Ariketa honen helburua da errealitatea, existentzia eta ezagutza terminoak bereizteko eztabaida planaren abiapuntu izatea, horrez gain, hiru termino horien arteko harremana ezarriko litzateke. 2. Akatsa bada, egiazkoa ez den zerbait egiazkotzat hartzen da. Iruzur hitza, ordea, abardura moral gisa erabil daiteke: norbaitek egia jakin arren ez du esaten, eta berak gezurra dela dakien hura beste norbaitek egiazkotzat jo dezan ahalegina egitea, egoera hori izango litzateke iruzurra. Jakina, zintzoa izateak ez du esan nahi esaten duen hori egia denik, izan ere, pertsona zintzoak akatsak izan ditzake, oker egon daiteke. 3. Gezurtiaren paradoxa ospetsuaren bertsio bat da. Esaldi hori abiapuntu hartuta, gezurraren eta akatsaren arteko aldeak sakonago azter daitezke. Seriotasunez hitz egiten duen edonoren helburua egia da. Estralurtarraren esaldia ez litzateke argudiaketa serio batean esango. Ariketa hau bosgarrenarekin batera egin daiteke. 4. Esaldiak osatzeko aukera asko daude. Hona hemen horietako batzuk: Auto hau oso ona da, Carlos Sainzek hala badio (autoritate irizpidea). Aterkia erabiltzea komeni da, baldin eta euria bada (ebidentziaren irizpidea). Jon ikasle ona da, egunero ikasten badu, interesa badu, lanak garaiz egiten baditu, gelan parte hartzen badu, nota onak ateratzen baditu (elkarrekikotasun irizpidea). Miren pertsona ona da, besteez ongi pentsatzen badu (zintzoa eta bidezkoa, egiazalea eta elkartasunez betea bada) eta pentsatzen duena praktikan jartzen badu (koherentzia irizpidea). 5. a) Hasteko atsegin hitzaren zentzua aztertu beharko litzateke, baina pertsona horri gertatzen zaiona (haurrak inguruan ezin ikustea) eta esaten duena (haurrak atsegin dituela) ez datoz bat. Koherentziaren teoria hartuz gero, esaldia ulertzeko moduak (egoerak) asma ditzakegu; egoera horietan norbaitek haurrak ezingo lituzke inguruan ikusi, baina haurrei begira egotea atsegingo luke, esaterako.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

43

2
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Arrazionaltasun praktikoa: a) Jakintza metafisikoaz arduratzen da. b) Ekintza bideratzen ahalegintzen da. c) Munduaren behaketara orientatzen da. 2. Ezagutza: a) Ezkutuan dagoen egia da. b) Egia bilatzearekin lotuta dago. c) Egiazkoa da, errealitatearen egitura logikoari dagokionean. 3. Zer da subjektiboki nahiz objektiboki oinarritutako iritzia?: a) Iritzia. b) Sinesmena. c) Jakintza, zentzu zehatzean. 4. Kritizismoak: a) Ezinezkotzat jotzen du ezagutza fidagarririk eskuratzea. b) Egiazkoa erabilgarriarekin identifikatzen du. c) Gure ezagutzeko trebetasuna noraino iris daitekeen argitzeko ahalegina egiten du. 5. Eszeptizismoak: a) Gure trebetasun kognitiboen gaitasuna aurresuposatzen du. b) Ezinezkotzat jotzen du ezagutza fidagarririk eskuratzea. c) Gure ezagutzeko trebetasuna noraino iris daitekeen argitzeko ahalegina egiten du. 6. Idealismoaren arabera: a) Ez dago errealitaterik, hura ezagutzen duen subjektutik aparte. b) Errealitatea berez existitzen da. c) Gertaerak testuinguru historikoen arabera ulertu behar dira. 7. Veritas hitzak: a) Ezkutuan ez dagoen hura esanahi du. b) Egiaz dihardu, konfiantzaren ikuspegitik. c) Esatearen zehaztasuna eta zorroztasuna esanahi du. 8. Proposizioaren egiaz beste solaskideak konbentzitzeko adina arrazoi ditugula uste dugunean zerbait egia dela esan ohi dugu: a) Hori egiaren teoria pragmatistaren baieztapena da. b) Hori egiaren adostasunaren teoriaren oinarrizko baieztapena da. c) Hegelek eratutako teoria da. 9. Errealitatea itxuraren eta posibilitatearen aurkakoa da: a) Errealitatearen definizio negatiboa da. b) Errealitatearen definizio positiboa da. c) Errealitatea beharrezkotzat jotzen du baieztapen horrek, erabat erreala den zerbait gisa. 10. Nork hautematen du bizia errealitatea pentsatzeko kategoria modura?: a) Hegelek. b) Kantek. c) Diltheyk.

44

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

2
IZENA:
1

2. FITXA

SAKONTZEKO

HIPERREALISMOA
MAILA: DATA:

Begiratu irudi hauei eta erantzun galderei.

Gran Va (1974-1981). Antonio Lpezen margolana. Bilduma partikularra.

Madrileko Gran Varen bista.

Zein irudik ematen du kale horri buruzko ikuspegi errealagoa?

Lotu irudi hauen ikuspegia unitatean Itxura eta errealitateari buruz ikasi duzunarekin.

Zein errealitate mota erakusten zaigu: kontingentea, beharrezkoa, hautemangarria, psikikoa edo alegiazkoa? Zergatik?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

45

2
IZENA:
1

3. FITXA

FINKATZEKO

EGIA EZ DAGO GEHIENGOAREN BAITAN

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Egia errealitatea da. Ez dago gehiengoaren iritziaren baitan, ezta iritzi ezberdinen izendatzaile komunaren baitan ere. Hori dela eta, jende gehienak egiten edo pentsatzen duena argudio nagusi modura erabiltzea aitzakia merkea da: ahultasunari edo interesari dagokion koartada izan daiteke. Horrez gain, egiaren irizpide modura gehiengoa erabiltzeak adimena mespretxatzea suposatzen du. Frommen honako hitzak dira horren adierazgarri: Milioika pertsonak bizio berak izateak ez du esan nahi bizi horiek bertute direnik; akats berdin ugari izateak ez du esan nahi hauek egiazkoak direnik; eta milioika pertsonak adimen-patologia modu berak izateak ez du esan nahi pertsona hauek orekatuak direnik. Akats handia da egia, pertsona kopuru jakin batek proposizio bat onartze edo ez onartze hutsarekin nahastea. Egiaren eta adostasun sozialaren arteko identifikazio hori onartzen badugu, adimenari ateak itxiko dizkiogu eta eskuragarri dituzten baliabideak erabiliz adostasun hori artifizialki sortu ahal dutenen mende utziko dugu. Jadanik egiarik ez dagoela eta, bere iritzia gehiengoaz inposatzeko boterea duenak erabakitzen duena egiazkotzat jo behar dela esatea bezala da. [] Gezurra era askotan esan daiteke, ez komunikabide handien konplizitatearekin bakarrik. Komunikabideen beharrik gabe aurkitu zuen Sokratesek duela milaka urte: Bai, nire salatzaileengandik hainbeste urtez entzuten aritu zareten gezur hori, zuen baitatik ateratzeko ahalegina egin behar da, lehenbailehen. Eta nahiko nuke lortuko banu [...], baina zaila iruditzen zait eta ez dut horretarako itxaropenik [...]. Maltzurki, aktiboki, sarritan, aurrez asmo limurtzaile batekin erabakita, nitaz hitz egiten belarriak faltsukeriaz bete dizkizute duela urte askotik hona, eta oraindik ere, gezurraren kanpainarekin jarraitzen dute. Sokratesek oinarrizko egia etikoak defendatzeagatik baztertutako gizakiaren egoera islatzen du. Egiarekiko grina duen eta gehiengoaren iritzi-aldaketen eraginik jasotzen ez duen gizaki mota horri buruz ari da. Arazo erradikal hori ebazteko beren bizia eman zuten gizakiez: Zer da hobeto, gehiengoarekin batera oker egotea edo gehiengoaren aurka joanez arrazoia izatea?
J. R. AYLLN, Gizakiari buruz (moldatua)

Laburbildu testuaren edukia zure hitzak erabiliz.

Zein metodo filosofikorekin lotuko zenuke?

Azaldu azpimarratutako esaldia.

Alderatu testua egiaren adostasunaren teoriarekin. Kontraesanean daudela uste al duzu? Arrazoitu erantzuna.

46

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

2
IZENA:
1

4. FITXA

BERRIKUSKETA

SINBOLOA ETA IMITAZIOA

MAILA: DATA:

Irakurri testua eta erantzun galderei.

Sinboloa ez da imitazioa, baizik eta ideiaren bizitza erreala eta, ondorioz, zoragarria da. Saia gaitezen sinboloa, sarritan sinbolo gisa izendatzen diren irudiarekin edo ikurrarekin ez nahasten. Zentzu orokorrean, irudia beste objektu baten imitazio perfektua eta engainagarria da. Birsortu behar den hark berez izan behar du itxura eta, horrenbestez, errepikapena da. Beraz, birsortzea objektu baten errepikapen hutsa baino ez da. Kontzeptu bat sekula ezin da birsortu, baldin eta, esate baterako, ia beti irudikapen komunetik eratortzen den irudi objektibo bat ez badu. [] Baina sinboloak ezin du ikur hutsa izan. Irudiak itxurazko alderdia errepikatzen du, ikurra objektu baten alderdi abstraktuei dagokio, kontzeptuei. Objektu bat hainbat tasun edo ezaugarritan zatikatzen ahal da, eta ikur batean tasun bereizgarri bat erabiltzen da kontzeptu baterako. Ikur baten helburua ikusmenaren bitartez tasun bereizgarri bat iradokitzea baino ez da. [] Ikurra irudiarekin lotuta dago; biak ulermen komunari dagozkio, objektu zehatzari buruz igortzen dudan epairen alderdiarekin lotzen da irudia, ikurra aldiz, abstrakzioaren alderdiarekin.
K. W. F. SOLGER, Materia artistikoaren portaera sinboloan (moldatua)

Nola lotzen dira testuan irudia eta errealitatea?

Esan zein den testuko lehen paragrafoan esaten denaren eta unitatean errealitate psikikoari buruz ikasitakoaren arteko lotura.

Zure ustez, ba al dago inolako loturarik irudikapen komunaren, ulermen komunaren eta egiaren adostasunaren teoriaren artean?

Definitu, testuari jarraituz, irudia, ikurra, sinboloa eta errealitatea.

Zer-nolako lotura dago ikurraren eta sinboloaren artean? Eman zenbait adibide.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

47

2
IZENA:
1

5. FITXA

ZABALTZEKO

SATIRA FILOSOFIKOA
MAILA: DATA:

Irakurri hurrengo elkarrizketa eta erreparatu egiaren bilaketari, filosofoek egiten dituzten enuntziatuei eta hartzen duten jarrerei egiten zaien kritikan.

Caronte (antzina gizakiak bizien mundutik hildakoen mundura eramateaz arduratzen zen ontzi-zaina) eta Hermes (bidaiarien jainkoa) inframundura abiatzea espero dute hilberrien gorpuekin, tartean: Menipo (txakurra ezinenez), filosofo bat, gizon eder bat CARONTE, HERMES ETA HAINBAT HILDAKO CARONTE.Entzun gure egoera. Txalupa txikia da, ikusten duzuenez, erdi ustelduta dago, leku guztietatik ura sartzen da eta alde batera edo bestera mugitzen bada irauli eta hondoratu egingo da; gainera, zuek hainbeste etorri zarete elkarrekin! eta bakoitza fardela bete-bete eginda! Hori guztiori eraman nahi baduzue uste dut berehala damutuko zaretela, batez ere igeri egiten ez dakizuenok. HERMES.Orduan, zer egin behar dugu bidaia atsegin bat izateko? CARONTE.Neronek esango dizuet: biluzik sartu behar zarete txalupara, fardela ezdeus horiek ertzean utzita eta, hala eta guztiz ere, zaila izango da txalupak eustea. Eta zu Hermes, hemendik aurrera guztiz biluztu ez denari sartzen ez uzteaz arduratuko zara, eta esan dudan bezala, fardela bazterrean utzi dezatela. Jar zaitez eskaileraren ondoan, mia itzazu eta barnera pasaraz itzazu, biluzik. HERMES.Ongi esana, halaxe egingo dut. Eh, zeu lehenengo! Nor zara? MENIPO.Menipo naiz. Ikusten duzunez Hermes, urmaelera botatzen ditut nire zakutoa eta nire makila; estalkia ekarri ere ez dut egin eta ondo egin dut. HERMES.Igo zaitez Menipo, gizonik onena eta jar zaitez lehen postuan pilotuaren aldamenean, goran, guztiak ikus ditzazun. Eta hain polita dena hau, nor zaitugu? CARMLEO.Carmoleo de Megara, gogokoena, nire musuak bi talentu balio ditu. HERMES.Bada, kendu zure edertasuna, zure ezpainak musu eta guzti, zure ile lodia, zure masailetako lurrunak eta zure azal guztia. Horrela, prest zaude, jadanik arinduta zaude. Sartu ontzira. [] HERMES.Eta hori? hain serioa eta hain harroa dirudien hori? bekainak borobildurik dituen, gogoetan ari den eta bizar ugari duen hori, nor da? MENIPO.Filosofo bat, edo, iruzurgile bat, hobeki esanda, hitz errazekoa; beraz, desestal ezazu hori ere eta ikusiko duzu zenbat gauza barregarri dauden bere estalkiaren azpian. HERMES.Kendu, lehenik eta behin, zure itxura eta ondoren gainerako guztia. Zeus! Zein harroa den! zein ezjakina den eta nolako desadostasun espiritua, harrokeria eta galdera nahasiak dituen, nolako diskurtso gorabeheratsuak eta arrazonamendu bihurriak! Gainera, alfer-lan ugari, hizketa ugari, esamesak eta espiritu zekena eta, Zeusen gorde nazala! urrea, lizunkeria, lotsagabekeria, herra, haragikeria eta alferkeria. Zergatik ez dituzu gauza horiek ezkutatzen nahiz eta arretaz gordetzen saiatzen zaren. Kendu gezurra eta harrotasuna ere, eta baita besteak baino gehiago izatearen ideia. Izan ere, horrekin guztiorrekin sartzen bazara, ez dago horri eutsiko dion berrogeita hamar arraunlariren ontzirik. FILOSOFOA.Ondo da, dena kenduko dut gainetik, hala agintzen duzunez. MENIPO.Bizarra ere ken dezala, Hermes, ikus dezakezunez pisutsua eta lodia baita; gutxienez bost ile-lerro ditu. FILOSOFOA.Eta nork moztuko dit? HERMES.Hortxe duzu Menipo, txalupan dagoen aizkorarekin kenduko dizu, eskaileratxoa aho gisa erabiliz. MENIPO.Ez, Hermes, emadazu zerra bat, jostagarriagoa izango da.

48

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

2
IZENA:

5. FITXA

ZABALTZEKO

SATIRA FILOSOFIKOA
MAILA: DATA:

HERMES.Aizkorarekin nahikoa izango da. Ederki! Orain gizatiarragoa dirudizu, gizon harroaren kiratsa gainetik kendu ostean. MENIPO.Nahi duzu bekainak ere apur bat egitea? HERMES.Oso ondo iruditzen zait, kopetaren gainetik ditu-eta, ez dakit zer dela-eta harropuztuta. Eta hori zer da? negar egiten duzu koldar horrek, beldurra al diozu heriotzari? Sartu ontzira. MENIPO.Gauzarik pisutsuena besapean du oraindik. HERMES.Zer da Menipo? MENIPO.Zurikeria, Hermes, bizi honetan hainbeste onura ekarri dizkion zurikeria. FILOSOFOA.Orduan zuk ere, Menipo, kendu zure askatasuna eta zure zintzotasuna, minarekiko axolagabekeria, zure arimaren prestutasuna eta zure irria; zu zara etengabe barre egiten duen bakarra. HERMES.(Menipori begira) Inondik inora; manten itzazu gauza arin horiek, garraiatzen errazak eta bidaiarako erabilgarriak dira-eta. [] Ongi da. Orduan askatu sokak, ontzi-zain; ken dezagun eskailera, altxa dezatela aingura, belak zabaldu eta hartu timoia. Izan dezagula nabigatze ona! Zergatik egiten duzue negar, tuntun horiek, eta bereziki zuk, duela gutxi bizarra egin dizugun filosofoak? FILOSOFOA.Oh Hermes! arima hilezkorra zela uste bainuen. [] Eta zuri Menipo, ez zaizu axola hiltzeak?
LUCIANO, Hildakoen solasa (moldatua)

Zer iruditzen zaizu elkarrizketa honetan hildakoei egiten zaien kritika?

Bidezkoa iruditzen al zaizu elkarrizketa honetan egiaren bilaketari egiten zaion kritika?

Zer iritzi duzu, filosofoak abiatu aurretik egiten duen azken gogoetaren inguruan?

Menipok arrazoia duela uste duzu? Berarekin identifikatuagoa sentitzen zara beste pertsonaiaren batekin baino?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

49

6. FITXA

IRAKASKUNTZA PROZESUAREN EBALUAZIOA

IKASLEEN ASEBETETZE MAILA:

MAILA ETA IKASLE KOPURUA:

BIKAIN

ONGI

NAHIKOA

GUTXIEGI

LANTZEN DIREN GAITASUNAK 1. 2. 3. 4.

GAINDITZE MAILA %

UNITATE DIDAKTIKOA HELBURUAK

IKASLEENGANAKO EGOKITASUNA

TOPATUTAKO ZAILTASUNAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA

50

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Filosofia arrazionaltasun praktikoa den aldetik: etika eta filosofia politikoa

bereizten da jakintza teknikotik. Unitate honetan, jakintza moralaren helburuak azaltzen dira, hots, zoriontsu izaten jakitea aldi berean justua izanez. Horrek zoriontasunaren etikaren eta justiziaren etikaren arteko zatiketa egitera garamatza: lehenak bizitza on baterako idealak ematen ditu eta, bigarrena fenomeno moralaren dimentsio unibertsalgarriaz arduratzen da

AURKEZPENA
Arrazionaltasun praktikoaren azterketa borondatezko eta nahi gabeko ekintzez eta hura zilegitzen duten elementuez arduratzen da. Garrantzitsua da filosofia praktikoaren dimentsioak ezagutzea, gaur egun interes handia pizten baitu. Jakintza morala, bere helburuengatik, eskuratu beharreko bertute motengatik eta ematen duen ongizate motagatik

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitatearen lehen zatian, ekintza terminoa jorratzen da. Aristotelesen sailkapenari jarraituz, ekintzak nahi gabekoak eta borondatezkoak izan daitezke, baina zenbait ekintza, mistoak ere izan daitezke. Ekintza bat sortzeko, asmoa, helburuak, bitartekoak, ondorioak eta zentzua behar ditugu. Ekintzari buruzko gogoeta egiten duten jakintzak, jakintza teorikoa eta praktikoa dira, alde batetik, eta jakintza morala eta teknikoa beste alde batetik. Unitatearen azterketa-eremua banatu ostean, filosofia praktikoaren dimentsioak eta ezaugarriak aurkezten dira. Gaur egun, interes handia dago filosofia praktikoaren inguruan; zientziaren filosofiako Zientzia, teknologia eta gizartea izeneko atal batean ere, ikerketa zientifikoak eta teknologikoak dituen eraginak aztertzen dira. Etikari, zuzenbideari eta erlijioari dagozkion arauak argitzeko, etika eta morala terminoak bereizi behar dira, aipatutako hiru arlo horiek ekintzaz arduratzen dira. Ikasleek balio moralarekiko hainbat jarrera topatuko dituzte: erlatibismo morala, eszeptizismoa, subjektibismoa eta emotibismoa. Jarrera hauek ez dezakete zenbait termino moralen esanahirik argitu, ez eta gai moralei buruz argudiatzearen ekintza azaldu ere. Unitatea amaitzeko, filosofiaren zereginak eta erronkak azaltzen dira.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Filosofia arrazionaltasun praktikoa den aldetik: etika eta filosofia politikoa Lorezain leiala

GAI NAGUSIA

1. Arrazionaltasun praktikoaren zeregina 2. Filosofia praktikoa 3. Etikaren eremua 4. Filosofia politikoaren eremua

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

51

HELBURUAK
1. Borondatezko eta nahi gabeko ekintzak bereiztea. 2. Gizakien ekintzetan eragiten duten elementuak identifikatzea. 3. Filosofia praktikoaren dimentsioak azaltzea. 4. Kontzientzia eta borondatez osatutako, proiektu batek gidatutako eta harremanen eta zentzuen mundu korapilatsu bat sortzeko gai diren giza ekintzen berezitasunak ezagutzea. 5. Tradizionalki jakintza teorikoaren eta jakintza praktikoaren artean ezartzen den ezberdintasuna, eta bien arteko harremana ulertzea. 6. Morala eta etikoa bereiztea. 7. Etika filosofikoaren zereginak identifikatzea. 8. Erlatibismo moralaren, eszeptizismoaren, subjektibismoaren eta emotibismoaren arteko harremana finkatzea. 9. Filosofia politikoaren eremua eta haren erronkak aztertzea.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Arrazionaltasun praktikoaren zeregina. Ekintzaren elementuak. Filosofia praktikoa. Filosofia praktikoaren dimentsioak eta ezaugarriak. Etikaren eremua. Morala eta etika. Ekintzaren inguruko jakintza. Etika filosofikoaren zereginak. Ba al dago balio moral unibertsalik? Justiziaren etikak eta zoriontasunaren etikak. Filosofia politikoaren eremua. Erronkak.

PROZEDURAK

Egoera jakin batzuk aztertzea, horietan, inplikatutako ekintzen elementuak finkatu ahal izateko. Ekintzaren elementuei buruzko xehetasunezko deskribapena. Filosofia praktikoari dagozkion dimentsioak konparatzea. Moralari eta etikari buruzko testuak irakurtzea eta aztertzea. Jakintza teorikoari eta jakintza praktikoari buruzko xehetasunezko deskribapena. Etikaren zereginetan sakontzea. Balio unibertsalei buruz dauden jarrerak identifikatzea. Jakintza moralari buruzko eztabaida. Filosofia politikoaren eta haren izaeraren eta zereginen identifikazioa. Unitatean ageri diren testuen iruzkina.

JARRERAK

Jokabidearen barruan borondatezko ekintzak duen garrantzia aintzat hartzea. Ekintzan parte hartzen duten elementuak behar bezala bereizteko interesa izatea. Zientziaren eta teknologiaren erronkei aurre egiteko, filosofia praktikoa jarduera kritiko modura positiboki balioestea. Gizalegezko etikaren helburuekiko sentibera izatea. Balio moral unibertsalen zilegitasuna ukatzen dutenekiko jarrera kritikoak izatea.

52

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

BALORETAN HEZITZEA
Balio moral unibertsalaren aurkako jarrerek berekoikeriatik eta solidarioak ez diren jarreretatik gordetzen gaituzte. Filosofia politikoaren erronkek, justiziazko printzipioetara eta irizpidetara nahiz, bidezko gizarte baten ereduetara gerturatzen gaituzte. Unitatean, gizabanakoaren baitan eta maila orokorrean, elkartasuna eta justizia sustatzen dituzten honelako kontzeptuak lantzen dira: gizalegezko etika, etika aplikatua eta nazioarteko etika-ordena.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Borondatezko eta nahi gabeko ekintzak definitzea. Ekintzaren elementuak bereiztea. Etikaren eremua aztertzea. Morala, ez-morala eta moralik eza definitzea. Moral-, erlijio- eta zuzenbide-arauen arteko ezberdintasunez ohartaraztea. Balio moral unibertsalak ukatzen dituzten jarreren arteko harremanak finkatzea. Jakintza morala identifikatzea. Filosofia politikoaren eremua aintzat hartzea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa Galdetegia Morala, zuzenbidea eta erlijioa Moralaren inguruan Etika eta morala Kantiar moralaren dilema

KATEGORIA
FINKATZEKO BERRIKUSKETA SAKONTZEA FINKATZEKO SAKONTZEA

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

53

ARIKETEN ERANTZUNAK
54.OR. ideiak gauzen inguruan ditugun pentsamenduak dira eta gure bizitzan ez dute errealitate baliorik; hor, gure pentsamendu gisa jarduten dute eta modu horretan bakarrik. 2. Erantzun pertsonala. Galdera hau ikasleekin bizitzan dirua edo ospea bezalako helburuak izateak sorraraz dezakeen atsekabeari buruzko gogoeta egiteko balia dezakegu. ULERMEN-GALDERAK (58.or.)

HASIERAKO GALDERAK

Unitate honetako lehen galderek giza ekintzaren ideiari buruzko gogoeta eginarazi nahi digute. Horretarako, ezinbestekoa da ekintzaz arduratzen diren jakintza filosofikoak zein diren eta zer diren jakitea. Gizartearen ekintzak subjektuarekiko lotura baino haratago dagoen etikaren eta moralaren eraikuntza zehazten du modu erabakigarrian eta gizarte justu baten berme izango den moral unibertsal bat taxutzera iristen da, demokrazian bizitzeko beharrezkoak diren balioekin eta herritartasun arduratsu eta parte-hartzaile batekin.

Gauza bera al dira nahiak eta asmoak? Eta nahiak

eta xedeak? Asmoak zerbait egitera bideratzen gaituzten eta kontzienteki onartzen ditugun aiherrak dira; nahiak, berriz, kontzienteki eta esplizituki egiteko erabakia hartzen dugun ekintzen helburuekin lotzen dira. Lehenengoak ekintzaren bitartekoekin izango luke zerikusia, eta bigarrenak, helburuekin. Nahiak eta asmoak egiteko aukeren arabera lotzen dira. Zerbait nahi izan dezaket, baina, egiteko asmoa izateko, lehenengo, zilegizkoa izan behar du. Munduan bakea egoteko nahia izan dezaket, baina hura eskuratzea nire esku ez egotea gerta daiteke.

ARRAZIONALTASUN PRAKTIKOAREN ZEREGINA

1. DOKUMENTUA (56.or.)

56.-59.OR.

1. Borondatezko ekintzak helburu jakin bat lortzeko asmoz kontzienteki egiten ditugunak dira. Beste alde batetik, nahi gabeko ekintzak subjektuaren baitakoak ez direnak dira eta inkontzienteki egiten dira, bai behartuta (inor haizeak bultzatzea) bai ezjakintasunak eraginda (ikusi ez duzun inor aurretik eramatea). 2. Izan ere, ekintza horiek, gogo onez egiten ez badira ere, ekintzaren unean egitea hobestekoa da eta helburua ekintzaren uneari dagokio. ULERMEN-GALDERAK (56.or.)

Gizakion ekintzak teleologikoak omen dira. Zer esan nahi du

horrek? Ekintza baten atzean ezkutatzen diren azken helburuak edo xedeak aintzat hartu behar direla. Teleologikoak direla baieztatzeak, ez du esanahi garrantzitsuena helburua denik; gauzatzeko erabiltzen diren bitartekoak aintzat hartu behar dira beti.

Zeri esaten diogu ekintza, zentzu hertsian?

Egiten dituen eta haien erantzule den subjektuarengandik datozen haiek.

Zer hartu behar da kontuan, ezinbestean, ekintzen zentzua

ulertzeko? Ekintza baten zentzuari esker, gertatzen dena ulertzen dugu, eta ekintzen zentzua ulertzeak sineskerak eta sinboloak ezagutzea eskatzen du, eta horrek gizakien bizitzara eramaten gaitu, bizi diren gizarteko tradizioetara. ULERMEN-GALDERAK (59.or.)

Zein alde dago ezjakintasun errudunez eta errurik gabeko

ezjakintasunez gauzatutako ekintzen artean? Eman adibideak. Ezberdintasuna erantzukizunean datza: lehenengoetan ez litzateke erantzulea izango eta bigarrengoetan, bai. Lehenengoaren adibidea, pertsona batek kargu bat betetzeko beste bat izendatzea, eta azken horrek, iruzur egin eta delitu bat egitea litzateke; bigarrengoaren adibidea, berriz, estupefazienteen eraginpean egindako arduragabekeria-ekintza bat litzateke. 2. DOKUMENTUA (57.or.) 1. Gizakiek soilik eman dezakete ekintza baten berri; izan ere, giza agente baten helburu bat, motibazio bat eta asmo bat biltzen ditu. 2. Aurrez aipatutako arrazoi beragatik, ekintza bat ulergarri bihurtzen da, haren agenteak argudioak emanez haren berri ematen duenean hura burutzeko motibazioak eta helburuak azalduz. 3. DOKUMENTUA (58.or.) 1. Sinesmenak gure bizitzaren oinarri dira; errealitatetzat jotzen dugun hori gure aurrean jartzen dute. Gure jokabide guztia, intelektuala barne, gure benetako sinesmensistemaren nolakotasunaren araberakoa da. Hala ere,

Esan zein diren kontzeptu pare hauen arteko aldeak

eta antzekotasunak: jakintza teorikoa/jakintza praktikoa; praxis-poiesis. Jakintza teorikoak beste modu batzuetako printzipioak izan ezin dituzten izakiez dihardu. Ohikoa da metafisikaren eta matematikaren arloetan. Jakintza praktikoa deliberazioarrazoiaren arlokoa da, ekintzari dagokio. Praxisak ekintza bera du ardatz, eta poiesisak, teknika eta ekoizpena. Jakintza praktikoaren eta praxisaren eta poiesisaren artean bada antzekotasun bat; izan ere, bietan helburuei ez zaie besterik gabe jarraitzen, emaitza bat erdiesteko asmoz baizik.

Aristotelesek dioenez, zer jakintzek aztertzen dute giza

ekintza? Jakintza praktikoa arduratzen da giza ekintza aztertzeaz. Jakintza praktikoaren barnean, etikaren, politikaren, zuzenbidearen, ekonomiaren eta erretorikaren zeregina nabarmendu behar litzateke.

54

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

FILOSOFIA PRAKTIKOA
4. DOKUMENTUA (60.or.)

60.-61.OR.

Arrazoitu, egitura gisako moralari eta eduki gisakoari

dagokienez, singularrean edota pluralean aipa daitekeen morala. Egitura gisako moralean, singularrean hitz egin behar da, hainbat aukeraren arteko hautua egin behar baitugu. Eduki gisako moralean, pluralean hitz egin behar dugu; izan ere, arau, balio eta printzipio multzo baten arabera hautatzen dugu.

1. Kantek jakintza praktikoari ematen dio lehentasuna. Interes oro praktikoa delako eta arrazoi espekulatiboaren interesa baldintzatuta dagoelako, eta haren ideiek ez dutelako errealitate-baliorik gure bizitzan. 2. Interes teorikoak nola joka dezakegun eta behar dugun jakin dezagun ezagutzeko balio du, azken finean. 5. DOKUMENTUA (61.or.) 1. Erantzun pertsonala.

Zertan dira desberdinak moralaren, zuzenbidearen

eta erlijioaren arauak: edukian ala agintzeko moduan? Eman adibideak. Biengatik bereizten dira. Erantzun pertsonala.

Zein da etikaren zeregina?

62.-70.OR. Morala zertan datzan argitzea, morala zergatik dagoen argitzea eta aurkitutako hori aplikatzea; ekintza bideratze aldera. 8. DOKUMENTUA (66.or.) 1. Bai, izan ere, testuan aipatzen den bezala, erlatibista baten ustez, gauza bera ona eta txarra izan daiteke aldi berean. 2. Gauzez dugun iritzia gizaki bakoitzaren baitakoa dela. ULERMEN-GALDERAK (66.or.)

ETIKAREN EREMUA
6. DOKUMENTUA (62.or.)

1. Gizakiaren izaera sortzez morala dela. Jasaten duen egoera bakoitzean bere burua finkatzen du. Gizakia posibilitate egokien animaliatzat hartzen delako sortzen da ongiaren arazoa. 2. Bizitzen duen ekintza bakoitzean bere jarrerak hartuz bere burua finkatzeak. 3. Posibilitateen eta errealitateen animalia bat izatean, eta sortzez, animalia morala izatean. 7. DOKUMENTUA (63.or.) 1. Erantzun pertsonala. 2. Ez da egoera aproposa; izan ere, etsita dagoen gizakia ez da bere buruaren jabe; ez du bere bizitza bizitzen; ezta du bere patua sortzen eta egiten ere. ULERMEN-GALDERAK (64.or.)

Egin beste garai batzuetan moralaren aldetik onartzen ziren

eta gaur egun onartezintzat jotzen ditugun jokabideen zerrenda. Zein arrazoi aurkitzen duzu gaur egungo uste edo sinesmenari eusteko? Erantzun pertsonala.

Herri eta garai historiko bakoitzean jokabide jakin bat izan da.
Hori nahikoa al da jokabide hori moralaren aldetik onargarria izateko? Zergatik? Gizakiaren duintasunaren aurka doan eta ezjakintasungatik edo kultura arauen onarpen itsuagatik onartzen den edozein jokabide onartezina da. 9. DOKUMENTUA (67.or.) 1. Bai, sekula ezingo dugu gertaera baten bertutea edo bizioa deskubritu, gure sentimenduei so eginez ez bada. 2. Arrazoia pasioen esklabo da, baina egoera bakoitzean aukera onena hautatzen laguntzen digu. ULERMEN-GALDERAK (67.or.)

Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak eguneroko

morala eta gogoeta etikoa? Denboran zehar gizakiak hartzen duen izaeraz eta, egiten dituen hautuetatik eratortzen diren ohitura multzoez ari direla litzateke antzekotasuna. Etikaren eta moralaren arteko aldeari dagokionez, bi terminoen zentzu etimologikoa argitu ondoren, eguneroko bizitzan sinonimo gisa erabiltzen direla, baina akademiaren eremuan bereizi egiten direla erakuts daiteke. Moral terminoari buruzko bi zentzu bereiz ditzakegu. Batak, pertsonen eta gizarteen dimentsio bezala ikusten du, zeina gizakiari berezkoagoak izateagatik bizimodu batzuk beste batzuen ordez baitaratzen eta hautatzen ditugunean, agerian geratzen den. Gizakiaren dimentsio morala egituraren parte da, hura ezaugarritzen du, eta posibilitateak irudikatzeko dugun gaitasunaren, haien artean hautatzeko dugun askatasunaren eta gure hautuak justifikatzeko ahalmenaren arabera zilegitzen da. Beste esanahi batek morala bizitzeko modu gisa definitzen du, baina, bizitzeko modu asko dagoenez, moral ezberdinez hitz egitea komeni da (moral kristaua, budista, eskimala, etab.). Etika moralari buruzko gogoeta filosofikoa da. Etikaren eremuan, moralaren fenomenoa azaltzen eta ulertzen ahalegintzen diren teoria guztiak sartzen dira, esate baterako, teoria etiko aristotelikoa edo kantiar etika.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak erlatibismo

morala, eszeptizismoa eta subjektibismoa? Hirurek ukatu egiten dute balio moral unibertsalik dagoenik; hori litzateke antzekotasuna. Ezberdintasunei dagokienez, erlatibismoaren arabera, ongia eta gaizkia gizakien araberakoak dira; eszeptizismoaren arabera, ezinezkoa da zuzenaren eta ez-zuzenaren arteko bereizketarik egitea, eta, subjektibismoaren arabera, gai moralak subjektiboak dira.

Zer muga dituzte erlatibismoak, eszeptizismoak,

subjektibismoak eta emotibismoak? Hainbat termino moralen esanahia emateko ez dute gaitasunik eta ezin dute azaldu gai moralez ari garenean zergatik erabiltzen ditugun argudioak.

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

55

10. DOKUMENTUA (68.or.) 1. Benetako giza erlazio batek gizakiak, berez, xedetzat jotzen ditu eta duintasuna onartzen die. 2. Ez, balio-judizio oro gure sentimenduen bitartez adieraziko bailitzateke, eta gainerakoen sentimenduak manipulatzen ahaleginduko litzateke. 11. DOKUMENTUA (69.or.) 1. Ez du gizabanakoek eta komunitateek zoriontasuna bilatzeari buruz aurrez epaitu nahi; ez die gizakiei bizimodu oso bat aurrezarri nahi; ez du moralen pluraltasunik onartzen justizia printzipio askotarikoen zentzuan, eta ez die gizakiei justiziaren eta zoriontasunaren bateragarritasunari buruzko bermerik eman nahi. 2. Zoriontasun unibertsaleko eredu bat proposatzen duen edo bertutearen eta zoriontasunaren batura aldarrikatzen duen teoria etiko ororen aurka azaltzen da. 3. Zoriontasunaren idealak gizabanako bakoitzari dagozkiolako eta justizia-printzipioak unibertsalak izan daitezkeelako. ULERMEN-GALDERAK (69.or.)

Etika aplikatuaren eremuan diziplinartekotasuna behar dela

esan dugu. Zergatik behar du halakorik? Diziplinartekotasuna beharrezkoa da egunero topatzen ditugun arazoei aurre egiteko. Filosofoek esparru bakoitzeko adituekin lankidetzan modulatu behar dituzten printzipio etikoak.

Nola aplika dezakegu zuzenaren eta onaren arteko

bereizketa, moralaren aldetik onuragarria izango den nazioarteko ordena izateko? Zoriontasun-eredu guztiak eta legebidezko ezberdintasun kulturalak errespetatuz.

FILOSOFIA POLITIKOAREN EREMUA

13. DOKUMENTUA (71.or.) 1. Erantzun pertsonala.

71.-72.OR.

2. Bai, demokratikotzat hartzen den Estatu batek giza eskubideak errespetatu behar ditu. ULERMEN-GALDERAK (72.or.)

Zein bertute hartu izan da zoriontsu izatera iristeko

giltzatzat? Zergatik? Zuhurtzia, hura erabiliz gure bizitzaren osotasunerako komeni zaiguna bilatuz jarduten dakigulako.

Zer gertatu da, filosofia politikoak azken urteotan

horrenbesteko indarra hartzeko? 1970etik aurrera sortutako ongizate-estatuaren krisiaren ondotik, eta globalizazioaren eraginez sortutako Estatu nazionalaren krisiaren ostean, ezinbestekoa izan da Estatuaren nozioan eta gainditu behar dituen erronketan sakonki pentsatzea. 14. DOKUMENTUA (72.or.) 1. Gobernu motak deskribatzeaz eta gomendagarriena eta legezkoena zein den erabakitzeaz arduratzen da. 2. Antolaketa demokratikoa zuten herrialdeek hori kalte gutxien eragiten zuen gobernatzeko modua zela pentsatzen zutelako eta antolaketa demokratikoa ez zuten haiek gobernatzeko modu hori ezarri nahi zutelako.

Zein arrazoirengatik izan daitezke desberdinak zoriontasuna

bilatzeko bidea eta justizia lortzeko bidea? Zoriontasuna bilatzen duten irizpideak ezin dira unibertsalizatu eta justiziaren printzipioak, aldiz, bai. 12. DOKUMENTUA (70.or.) 1. Autonomia, ongintza eta zuzentasuna. Galdera hau, osasun sistema pribatuei buruzko eztabaida pizteko balia daiteke. ULERMEN-GALDERAK (70.or.)

Ba al dago loturarik zuzena izateko jakituriaren

eta norberaren eta taldearen onuraren gainetik denen onura bilatzeko jarreraren artean? Zergatik? Bai, zuzena izaten jakitea, talde baten edo talde askoren interesa aintzat hartzeko gaitasuna izateaz gain, denen interesa aintzat hartzeko gaitasuna izatea delako.

AZKEN ARIKETAK
1. Esan aiher hauetatik zein diren, gainera asmo:

73.OR.

Gauza bera al dira gutxienekoen etika eta justizia ardatz duen

etika? Zergatik? Bai, moralaren dimentsio unibertsalizagarriaz arduratzen direlako, izaki arrazional orori eska dakioken justizia-betebeharrez.

Jaka janzten dudan bakoitzean, lehenik beso bera sartzea beti. Neskalagunari gauero deitzea telefonoz, hamarretan. Ura edatea arratsalde erdian. Lagunak gaixorik daudenean, haiek ikustera joatea. Lurrean eseritakoan, hankak gurutzatzea. Musika-tresnen erakusleihoetan begira geratzea. Arratsaldero ikasteari lotzea. Ariketa honekin, asmoa kontzeptua ulertu denentz frogatu nahi da, hura aintzat hartzea proposatuz. Bigarren eta bosgarren jokabideak asmotzat jo daitezke argi eta garbi; izan ere, gauzatu ahal izateko, aurretik, kontzienteki barneratu behar dira. Lehenengoa eta hirugarrena ez dira asmo, eta laugarrena bi modutara interpreta daiteke. Alde batetik,

Gutxienekoen etika al da gizalegezko etika demokratikoa?

Zergatik? Izan al daiteke bateragarri gehienekoen zenbait etikarekin? Arrazoitu erantzuna. Gutxienekoen etika da, epai moral unibertsalizagarriak azaltzen dituelako eta, aldi berean, gutxieneko horiekin bateragarri diren zoriontasun-printzipio batzuk onartzen dituelako.

Zer esan nahi dugu etika aplikatua edo etika aplikatuak

diogunean? Eremu berezietan hala nola lanbideen bioetikan edo etikan, justiziaren gutxiengo eskakizunak aplikatzean datza.

56

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

inork musika erakusleihoei begira diezaieke inongo asmorik gabe, inkontzienteki; musikarekiko zaletasunagatik edo dedikazioagatik duen joera izan daiteke. Baina asmo osoz ere egon daiteke begira, esate baterako, musika-tresna bat erosteko asmoz. 2. Noiz esango dugu ekintza batek zentzua duela pertsona batentzat? Deskribatu zuretzat zentzua duen ekintza bat eta zentzurik ez duen beste bat. Erantzun pertsonala. Pertsona batentzat, ekintza batek zentzua du, asmoa, xedeak eta bitartekoak eta ondorioak haren bitartez lortu nahi diren emaitzekin bat datozenean. 3. Demagun norbaitek gaixorik duela aita, eta harekin zer egin jakin nahi duela. Beste norbait, berriz, margotzen aritzen da, eta zer-nolako koadroak margotu behar dituen jakin nahi du, jendeak gustuko izateko eta asko saltzeko. Jakintza praktikoak dira biak, baina desberdinak. Adierazi zein alde dagoen bi pertsona horien jakintzen artean. Zein bertute garatu behar dute horietako bakoitzak? Zein helburu dute? Zein ondasun mota sortzen dute? Ariketa honen bitartez, jakintza praktikoen arteko bereizketa ulertzea ahalbideratu nahi da. Gaixorik dagoen aita batekin zer egin behar den jakiteak jakintza morala izatea eskatzen du (jakintza morala). Jendearen gustukoak izan daitezen eta ongi sal daitezen zer-nolako koadroak margotu behar diren jakiteak, gainera, margolan ederrak egin ahal izateko teknika egokiak ezagutzea, edota marketing ezagutzak izatea eskatzen du; hots, ekoizpen errentagarriagoa eta produktuen salmenta eraginkorragoa izateko teknika egokiak zein diren jakin behar da (jakintza teknikoa). 4. Azaldu lau ikusmolde hauetako zeinek defendatuko lukeen ondoren azaltzen den jarrera bakoitza: erlatibismoak (erlatibismo kulturalak, etnozentrismoak edo kontestualismoak), eszeptizismoak, subjektibismoak ala emotibismoak. Zein iritzi duzu ikusmolde horiei buruz? Nire jarreraren zergatia nire jendeari baino ezin diot azaldu. Haiek bakarrik uler nazakete, inguruan nik ditudan gauza berak dituztenak: hain zuzen, ohitura berak, telebistako programa berak eta abar. Nerea lur jota badago eta bere buruaz beste egin nahi badu, nik ez dut beraren bizitzan zertan sartu: beraren kontua da, nik hamaika arrazoi emanda ere, ez baitute ezertako balioko. Nik ez dut kanibalismoa onartzen, baina, hori egiten duten tribuen kulturaren zati denez, errespetatu egin behar da. Nik ontzat dudana ona da. Ez dago zertan eztabaidatu zer den zuzena eta zer ez; inoiz ez baitugu jakingo zer den, luze pentsatuta ere. Ezinbestekoa da ikasleek emandako sailkapena azaltzeko baliatzen dituzten argudioak eta ematen dituzten iritziak aztertzea. Lehenengo jarrera nolabaiteko etnozentrismoa ezkutatzen duen erlatibismotzat jo daiteke. Bigarrena subjektibismoaren barneko ohiko jarrera litzateke. Hirugarrena kultura-erlatibismoaren ondorio izan daiteke. Laugarrena emotibista batek adieraz dezake. Eta bosgarrena, eszeptiko batek.

5. Gizakiak moralak gara ezinbestean. Zuzena al da baieztapen hori? Zergatik? Bai, ezinbestean moralak garela baiezta dezakegu. Ariketa hau unitate honetako 6. dokumentuko aipamenarekin osa daiteke. 6. Idatzi esaldi hauei buruzko iruzkina: Zoriontsu izateko, izatea nahi izan behar dugu, ez edukitzea. Zoriontasuna ez da lorpen hutsa, dohaina ere bada. Esaldi hauei buruzko iruzkina egiterakoan, izatearen eta edukitzearen arteko bereizketa ezagunean pentsatu behar da. Baieztapen hau galdera moduan eman daiteke: Zoriontsu izateko edukitzea ez, baizik eta izatea nahi izan behar dugu?, eta biak mintzaldi bateko izenburutzat proposa ditzakegu. Esan al dezakegu eta arrazoitu kultura islamdarrak eta kultura hinduak ere onartu egin beharko lituzketela giza eskubideetan bildutako balioak? Zergatik? Galdera hau, giza eskubideek aipatzen dituzten gutxienekoen etikaren eta, kultura islamdarrak eta hinduak babesten dituzten gehienekoen etikaren arteko harremanaz galdetzeko balia dezakegu. Ariketa hau unitate honetako 14. dokumentuko aipamenarekin osa daiteke. 7. Zure ustez, zein etika bota izan behar du gizarte demokratiko batek, gutxienekoen etika edo gehienekoen etika? Zergatik? Gizarte demokratiko bateko kide guztiek, guztion gutxieneko izaera moral modura, pluralismoa ahalbideratzeko herritar guztiek partekatu behar izatea agintzen duen gutxienekoen etika edo gizalegezko etika baitaratu beharko lukete, hau da, bakoitza bere modura zoriontsua izan dadin, norberak bere gehienekoen etika praktikatuz. 8. Zure ustez, zer lotura dago etikaren eta politikaren artean? Erantzun pertsonala. Etikak ekintza politikoa legezkotzen duten arrazoiak ematen dizkigu, eta hori gizarte justu bat lortzera bideratu behar da. 9. Izendatu filosofia politikoaren eremuko zenbait arazo, filosofia praktikoaren barneko dimentsio horren beharra eta gorakada nabarmena azaltzen dutenak. Zuzentasun-printzipioak eta -irizpideak topatzea, gizarte justu bat eratzeko ereduak diseinatzea, Estatuaren nozioan sakonki pentsatzea, jarduera politikoarekin konprometitutako herritartasun parte-hartzailea bultzatzea eta, azkenik, demokraziaren nozioari buruz gogoeta egitea.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

57

3
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Kasu hauetan, ekintzen jatorria, ekintza horiek gauzatzen dituzten gizabanakoarengan aurkitu behar dira: a) Nahi gabekoetan. b) Behartuetan. c) Borondatezkoetan. 2. Ekintzaren elementu gisa asmoa aipatzen dugunean, hauetaz ari gara: a) Kontzienteki eta esplizituki egin asmo ditugun nahiak. b) Zerbait egitera naramaten kontzienteki onartutako aiherrak. c) Ekintza baten emaitza. 3. Ekintzaren elementu gisa helburuak eta bitartekoak aipatzen ditugunean, hauetaz ari gara: a) Ekintza baten emaitza. b) Zerbait egitera naramaten kontzienteki onartutako aiherrak. c) Kontzienteki eta esplizituki egin asmo ditugun nahiak. 4. Honela izendatzen dugu, helburu bat erdiesteko bitarteko egokienak aplikatzen asmatzen duen gizaki trebea: a) Gizaki teknikoa. b) Gizaki zuhurra. c) Jakintsua. 5. Honela izendatzen dugu, aukeratzeko askatasunarekin eta gizakiei dagozkion bizimoduak daudela onartzeko gaitasunarekin zerikusia duen giza bizitzaren dimentsioa: a) Izaera. b) Morala. c) Etika. 6. Aginte bateko hartzaileak komunitate politiko baten kide direnean, agintea nork aldarrikatzen du?: a) Moralak. b) Erlijioak. c) Zuzenbideak. 7. Etnozentrismoa: a) Erlatibismo moralari dagokion jarrera bat da. b) Subjektibismoa izendatzeko beste modu bat da. c) Emotibismoari dagokion jarrera bat da. 8. Zein da zuzena denaren eta ez denaren arteko bereizketa ezinezkoa dela dioen teoria?: a) Emotibismoa. b) Kontestualismoa. c) Eszeptizismoa. 9. Zoriontasunaren idealak unibertsalizatu egin daitezke: a) Baieztapen faltsua da. b) Egiazko baieztapena da. c) Zenbait kulturatan baino ez da egiazkoa. 10. Filosofia politikoaren erronketako bat da: a) Estatua kontzeptuen bitartez eskuratzea. b) Errealitate soziala eta politikoa ulertzea. c) Gizarte justu bat eratzeko ereduak diseinatzea.

58

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

3
IZENA:
1

2. FITXA

BERRIKUSKETA

MORALA, ZUZENBIDEA ETA ERLIJIOA

MAILA: DATA:

Osatu zuzenbidearen, moralaren eta erlijioaren arauei buruzko taula hau eta erantzun azpian agertzen diren galderak:

ERLIJIOA Nork ematen du agindua? Zein dira hartzaileak? Noren aurrean erantzun behar da? Nork bete dezake esana?

ZUZENBIDEA

MORALA

Zein da moralaren, zuzenbidearen eta erlijioaren xedea?

Zein hiru zeregin ditu etika filosofikoak?

Zein da moralaren eta etikaren arteko ezberdintasuna?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

59

3
IZENA:
1

3. FITXA

SAKONTZEA

MORALAREN INGURUAN
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Moralaren ikuspuntua arreta gehiagoz aztertuz gero, gaur egun, hitzaren zentzu onenean egin behar den moduan, berehala ikus dezakegu haren kontzeptua ez datorrela bat aurrez ikusitako bertutearekin, etikotasunarekin, zuzentasunarekin, etab. Etikoki bertutetsua den gizaki batek ez du jadanik zertan morala izan. Izan ere, moralaren barnekoa da gogoeta eta betebeharrari dagokion kontzientzia aurrezarria, eta baita aurrezarritako kontzientzia horretan oinarritzen den ekintza ere. Betebeharra bera, berez, gizakiak modu askean ezartzen duen borondatearen legea da. Ondoren gizakiak betebehar hori bete egin behar du, ongia ongitzat jotzen duenaren arabera gauzatuz. Baina lege hori, konbentzimendu askean eta barne-kontzientzian oinarritzen den arautzat hartzen den betebehar hori, betebehar hautatu eta gauzatu hori, berez borondatearekiko abstraktuki unibertsala dena da, naturari, bulkada sentiberei, interes berekoiei, pasioei eta, laburbilduz, adorean eta bihotzean barneratzen den orori, kontrajartzen zaiona. Aurkakotasun

horretako alde batek bestea gainditzen duela uste da, eta, biak subjektuaren aurka gertatzen direnez, horrek, bere kabuz erabaki dezakeenez, bata zein bestea aukera dezake. Baina, ikuspuntu horren arabera, erabaki horrek eta horren ondorioz gauzatzen den ekintzak moral-zantzuak dituzte, alde batetik betebeharraren konbentzimendu askearen ondorioz, eta, beste alde batetik, borondate partikular, estimulu, aiher edo pasio naturalen gainean garaipena erdiestearen bitartez eta sentimendu nobleekiko eta bulkada handiekiko garaipena erdiestearen bitartez. Izan ere, moralaren ikuspuntu modernoak, abiapuntu gisa, elkarren aurka ipintzen ditu borondatearen izpirituzko unibertsaltasuna eta haren izaera natural sentibera, eta bi alde kontrajarri horien arteko baretzeari lotu beharrean, bien arteko borrokari lotzen zaio eta horretan datza, eta horrek, betebeharrarekin duen gatazkaren barnean, bulkadek betebeharren aurrean etsitzea inplikatzen du.
G. W. F. HEGEL, Estetikari buruzko ikasgaiak (moldatua)

Zein kontzepturekin ez dator bat moral kontzeptua?

Zer sartzen da moralaren barnean?

Zer da betebeharra Hegelen ustez?

Zeren aurka agertzen da borondatearen legea?

Erabaki bat hartzean, noiz suma daitezke moral arrastoak?

Zertan datza ikuspuntu moral modernoak?

60

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

3
IZENA:
1

4. FITXA

FINKATZEKO

ETIKA ETA MORALA

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Nire azalpena etikaren eta moralaren arteko ezberdintasunean oinarritzen da, eta horri buruzko eztabaida piztu nahi nuke. Egia esan, ezerk ez du inposatzen ez etimologian ez hitzen erabileraren historian; batak grezieran du jatorria, eta besteak, latinean, eta biak ohituren ideiari buruz ari dira (thos, mores); dena dela, bada abardura bat: ontzat hartzen dena edo nahitaez inposatzen dena, bietatik indartu nahi denaren arabera. Tradizioari jarraituz, etika hitza erabiliko dut ontzat hartzen diren ekintzetan oinarritzen den asebetezko bizitza baten nahia azaltzeko, eta moral hitza erabiliko dut, nahitaezkotasunaz hitz egiteko, arauez, betebeharrez, debekuez hitz egiteko, eta, era berean, unibertsaltasun-eskakizun bat eta hertsatze-eragin bat ezaugarri ditu. Bizitza onaren nahimenaren eta arauekiko esanekotasunaren arteko bereizketan, bi herentzien aurkakotasuna ikus daiteke berehala, alde batetik, aristotelikoa; horretan, ikuspegi teleologikoa (telosi dagokiona,

zeinak amaiera esanahi duen) da etikaren ezaugarria, eta beste alde batetik, kantiarra; horretan, morala arauaren betebehar gisa definitzen da, hots, ikuspuntu deontologiko batetik (deontologiko hitzak, hain zuzen ere, betebehar esanahi du). Aristotelesen edo Kanten ortodoxiaz haratago, hau azpimarratu eta arrazoitu nahi dut: 1. Etikak duen lehentasuna moralaren gainetik. 2. Hala eta guztiz ere, etikaz jabetu ahal izateko, arauaren bahetik igarotzeko beharra. 3. Nahimen edo jomuga horretan arauaren baliabidea aintzat hartzea, arauak nahimen etikoaren barnean egoerak bakarka hartzean arreta handiagoa jartzen duenera birbidaltzen duen jakintza praktikora, beste irtenbiderik ez duen gatazka baterantz garamatzanean.
P. RICOEUR, Etika eta morala

Zein bi tradizio ari da konparatzen? Zertan bereizten dira?

Testuaren arabera, zein da moralaren eta etikaren arteko ezberdintasuna?

Konparatu testuaren edukia unitate honetako 3.1 atalarekin. Zein ezberdintasun topatzen dituzu?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

61

3
IZENA:
1

5. FITXA

SAKONTZEA

KANTIAR MORALAREN DILEMA

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Betebeharraren kontzeptua, bere izaera osoan, erabilera praktikoari dagokionez, mundu guztiarentzat, zoriontasuntzat hartutako, zoriontasunarekin nahasitako edo hari dagokion beste edozein motibazio baino (motibazio mota horrek trebetasun eta gogoeta asko eskatzen du beti) hamaika aldiz sinpleagoa, argiagoa, ulerkorragoa eta naturalagoa izateaz gain, zoriontasunean interesa azaldu duten printzipioetatik eratortzen diren motibazio guztiak baino askoz indartsuagoa, sarkorragoa eta, arrakastari dagokionez, motibagarriagoa da. Eta gizakiaren iritzi tradizionalaren arabera ere hori horrela da, betebeharraren kontzeptua bere aurrean jartze hutsarekin, eta, gainera giza borondatetik bereizita aurkeztuta ere, eta are, bestelako motibazio horien aurka ere. Kasu hau izan daiteke horren adibide: norbaitek kanpotik datorren ondasun bat dauka esku artean, jabe batek eman diona, eta jabe hori hil egin da, beraren oinordekoek ondasun haren berri izan gabe eta haren berri izateko aukerarik gabe. Are gehiago, ipini kasu hau zortzi edo bederatzi urteko haur bati eta, gainera, ondasunaren jabeari, hain justu une horretan (bere errurik gabe) erabateko hondamendia gertatu zaiola gehituz, alboan familia ahul bat egonik, gabezien ondorioz etsia, eta, ondasunaren

jabe egin izan balitz bat-batean atsekabetik aterako litzateke; are gehiago: demagun gure gizona onbera eta karitatetsua dela eta oinordekoak, aberatsak, berekoiak direla eta hain harroputz eta xahutzaileak, ezen haien ondarean hori pilatzea alferrik galtzea zatekeela. Galdetu orain zure buruari ea egoera horretan ondasun hori norberaren onerako baliatzea zilegi litzatekeen. Zalantzarik gabe, erantzuna argia zatekeen: Ez!. Eta inolako argudioak eman beharrean, hau bakarrik esango luke: ez da bidezkoa, hau da, betebeharraren aurka agertzen da. Argi eta garbi; baina, noski, ez itzultzeak bere zoriontasuna ekarriko lukeelako. Izan ere, gizonak, zoriontasuna erdiestearen xedeak bere erabakia baldintzatuko lukeela esperoko balu, honela pentsatuko luke gutxi gorabehera: Kanpotik etorri den eta zure eskuetan dagoen ondare hori bat-batean benetako jabeei itzuliko bazenie, pentsatzekoa da erakutsitako zintzotasunagatik sariren bat jasoko zenukeela, edo, horrelakorik gertatzen ez bada, lau haizeetara zabalduz gero, oso baliagarria izan daitekeen ospe ona izango zenuke. Baina hori guztia benetan faltsua da.
I. KANT, Teoria eta praktika

Unitate honetan ikasi duzuna kontuan hartuta, jakintza praktikoa jakintza teorikoa baino hobea dela uste duzu?

Testua irakurri ondoren, zein iritzi duzu aurretik eman duzun erantzunari buruz?

Kantek proposatutako dilemako protagonista izango bazina, zer egingo zenuke? Bidezkoa da? Morala da? Justifikaturik legoke?

Moralari buruz dagoeneko dakizun hori aintzat hartuz, zein jarrera hartu behar luke dilemako protagonistak?

62

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Filosofiaren funtsezko galdera eta auziak

Galdera filosofikoek eremu ugari ukitzen dituzte. Kosmosaren eta unibertsoaren sorreraren galderetan, bizitzaren zentzuaren bilaketan, heriotzari buruzko gogoetan eta transzendentziatik emandako erantzunetan, jakintza zientifikoaren objetibotasunean eta ziurtasunean edo gizarte utopien helburuetan eta bideragarritasunean planteamendu filosofikoak ageri dira.

AURKEZPENA
4. unitatean filosofiaren eremuko galdera eta arazo zehatzak ematen dira. Lehen zatian filosofiaren edukiari zein galdera dagozkion argitzen da. Garrantzitsua da ikasleak elkarrizketak duen garrantziaz jabetzea, filosofatzen ikas dezaten.

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitatearen hasieran filosofia unibertsoaren aurrean sortzen den harriduraren eta zalantzaren eta, azalpen bat eskatu eta gainerakoekin eztabaidak izatea eragiten duen existentziaren ondorioz sortzen dela azaltzen da. Eztabaida errealitatea ulertzeko modu bilakatzen da; eta hortik, filosofiaren edukia osatzen duten galderak sortzen dira. Galdera horietan inguruan dugunarekiko sentitzen dugun jakin-mina islatzen da, gure burua ezagutzeko irrika eta, azken batean, gainerakoekin bizitzeko eta jarduteko modu bat suposatzen du. Unitateko bigarren atalean hainbat galdera filosofiko luzatzen dira. Kosmosari buruzko galdera gizakiarentzat unibertsoak suposatzen duen erronkaren ondorioz sortzen da. Egungo ikuspuntuaren arabera, unibertsoa duela 15.000 milioi urte sortu zen, leherketa itzel baten ondoren. Bizitzaren zentzuari buruz galdetzen badugu, zentzuaz helburu, esanahi eta balio modura hitz egin daitekeela azal daiteke. Pentsalari garrantzitsu askok heriotzaren aurrean prestatzeko modutzat ikusi zuten filosofia. Heriotzaren zentzuari buruz galdetzeak transzendentziari buruzko gogoeta egitera garamatza eta, bi erantzun eman daitezke; bata monismoaren ikuspegitik eta bestea dualismoaren ikuspegitik. Gaizkiaren inguruko gogoeta egiten dugunean gizakiaren beste funtsezko galdera bat ageri da. Gaizkia ulertzeko hiru modu daude: metafisikoa, fisikoa eta morala. Azken honen jatorria gizakiaren aukeratzeko askatasunean aurkitzen da. Ezagutza zientifikoaren objetibotasuna eta ziurtasuna, Popperren faltsazionismoaren ikuspegitik, Feyerabenden anarkismo epistemologikoaren ikuspegitik edo Kuhnek egindako paradigma zientifikoen azterketaren ikuspegitik jorra daiteke. Unitatean luzatzen den azken galderak gizakiaren dimentsio utopikoarekin du zerikusia. Haren zantzuak, formak, egin zaizkion kritikak eta horiei aurre egiteko defentsak aztertzen dira. Amaitzeko utopiak ekimenari eta berrikuntza sozialari ate berriak irekitzen dizkiola baieztatzen da.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Filosofiaren funtsezko galdera eta auziak Misioa

GAI NAGUSIA

1. Galdera eta auzi filosofikoak 2. Zenbait galdera filosofiko

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

63

HELBURUAK
1. Filosofia ikastearen eta filosofatzen ikastearen arteko bereizketa egitea. 2. Filosofiaren galderak aztertzea. 3. Galdera filosofikoen arteko harremanak finkatzea. 4. Unibertsoaren sorrerari buruzko egungo ikuspegia azaltzea. 5. Zentzua hitza definitzea. 6. Heriotzari buruzko galdera ulertzea. 7. Heriotza giza-fenomeno gisa onartzea. 8. Heriotzaren zentzuaren eta transzendentziaren arteko harremanaz jabetzea. 9. Gaizkiaren arazoaren konplexutasuna ulertzea. 10. Faltsazionismoa eta induktibismoa konparatzea. 11. Zientzian eman den bilakaera historiko eta soziologikoa aztertzea. 12. Gizakiaren dimentsio utopikoa azaltzea. 13. Utopiaren oinarrizko ezaugarriak identifikatzea.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Galdera eta auzi filosofikoak. Filosofia ikasi ala filosofatzen ikasi? Filosofiaren edukia osatzen duten galderak. Jarduera filosofikoaren galderak. Zenbait galdera filosofiko. Kosmosari buruzko galdera. Unibertsoaren sorrera. Existentziaren zentzuaz galdezka. Heriotzaz galdezka. Gaizkiaz galdezka. Gaizki metafisikotik gaizki moralera. Zientziaz galdezka. Zientziaren ikuspegiak. Utopiaz galdezka.

PROZEDURAK

Filosofiaren edukia osatzen duten galderak aztertzea. Jarduera filosofikoari buruzko galderak konparatzea. Unibertsoaren sorrerari buruzko egungo ikuspegiaren deskribapena. Informazioa bilatzea eta txosten bat taxutzea. Heriotzaren gaia arazo filosofiko gisa sakontzea. Hiru dimentsiotako gaizkiaren existentziaren arazoari buruz eztabaidatzea. Zientziaren ikuspegiak konparatzea. Utopia sozialez diharduten testuak irakurtzea eta aztertzea. Atal bakoitzean adierazitako ariketak gauzatzea.

JARRERAK

Etika aplikatuek aurre egin beharreko arazoen aurrean sentibera izatea. Unibertsoaren sorrera ezagutzeko jakin-mina izatea. Bizitzaren zentzuari buruz berezko planteamendu bat garatzea. Heriotzaren eta transzendentziaren arteko harremana ezagutzeko interesa izatea. Zientziaren baldintzatzaileak aintzat hartzea. Utopia sozialen aurrean sormenezko jarrerak garatzea.
FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

64

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

BALORETAN HEZITZEA
Bizitzaren zentzuari buruzko gogoeta eginez gure identitatea garatzen dugu eta gainerakoak hobeto ulertzen ditugu. Zientziaren azterketa errazten duten jarrera filosofikoen ezagutzak pentsamendu kritikoa sustatzen du eta, teknologiaren balizko gehiegikeriez babesten gaitu. Bidezko gizarte baten ideiak herritartasun demokratikoa eta unibertsalista garatzea dakar.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Galdetzearen zergatiak eta ondorioak bereiztea. Filosofiaren edukia osatzen duten galderak aztertzea. Unibertsoaren sorrerari buruzko egungo ikuspegia ulertzea. Zentzua hitza definitzea. Erlijioaren eta zentzuaren arteko harremana azaltzea. Heriotza, giza-fernomeno gisa identifikatzea, bere dimentsio filosofikoen barnean. Heriotzaren zentzuaren eta transzendentziaren arteko harremana finkatzea. Faltsazionismoaren eta induktibismoaren arazoa ulertzea. Zientzian eman den bilakaera historiko eta soziologikoa behar bezala ulertzea. Paradigma zientifikoa definitzea. Zientziaren baldintzatzaileak ulertzea. Gizakiaren dimentsio utopikoa ulertzea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa Galdetegia Galdera filosofikoak Gauzek politika dute? Hil naiteke? Utopia sozialak Ebaluazioa

KATEGORIA
FINKATZEKO BERRIKUSKETA ZABALTZEKO SAKONTZEKO FINKATZEKO IRAKASLANA

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

65

ARIKETEN ERANTZUNAK
74.OR.

HASIERAKO GALDERAK

Haurrek zergatik? galdetzen dutenean, pazientziaz jokatzen

duzu haiekin?

Unitate honetako lehen galderekin, funtsean, filosofiaren funtsezko arazoak aztertu nahi dira, kosmologia-sistemekin eta gizakiak unibertsoan duen egoerarekin hasi eta, moldatu nahi dugun munduari buruzko utopia sozialetaraino. Halaber, galderok bizitzaren eta heriotzaren zentzuari buruzko gogoeta eginarazten digute. Gainera, aztertzeko moduko beste bi galdera barneratzen dira: lehenengoarekin gaizkia gizakiarengan nola sortzen den asmatzeko ahalegina egiten da eta, bigarrena, zientziak eta aurrerapenek gure egunerokotasunean duten zereginari buruzkoa da.

Zure ustez, heldutakoan ez al dituzu hainbeste galdera

egingo?

Zer dira garrantzitsuenak, egiten ditugun galderak ala haiei

ematen dizkiegun erantzunak? Erantzun pertsonala. Galdera sorta hau motibagarri izan daiteke ikasleentzat, filosofia nola sortzen den eta filosofia ikastea eta filosofatzen ikastea zertan bereizten diren ezagutzerako garaian.

GALDERA ETA AUZI FILOSOFIKOAK

1. DOKUMENTUA (78.or.)

ZENBAIT GALDERA FILOSOFIKO

78.-80.OR. 3. DOKUMENTUA (81.or.)

81.-98.OR.

1. Arazoei emandako galdera zuzenen bitartez erantzunak nola erdiesten diren zehaztean datza testuaren arazo nagusia. 2. Galdera baten atzean arazo bat dagoela, hau da, galderak ez direla egiten erantzunak eskuratzeko bakarrik, benetako arazoa zein den jakiteko ere egiten direla. 3. Testuaren arabera, arazoak zu zaitu; izan ere, zuk arazoari buruzko galderak dituzu, hots, icebergaren tontorra besterik ez. 2. DOKUMENTUA (79.or.) 1. Guztiek galdera filosofikoen sostengu nagusia osatzen dutelako; hortik, inguratzen gaituena ezagutzeko eta gizakia zer den ezagutzeko irrika nahiz (filosofia teorikoa), norberak bere burua ezagutzeko eta norberak egiten dituen ekintzak ezagutzeko irrika adierazten dira (filosofia praktikoa). 2. Erantzun pertsonala. ULERMEN-GALDERAK (80.or.)

Zeruari buruz zuten esperientzia, proposamen teoriko arrazional batean txertatu zutela lotura logikoak sistematikoki bilatuz, horrela, unibertsoaren egiturari buruzko azalpenak emateko. Aristotelesek sistema geozentriko bat ezarri zuen; haren arabera, Lurra mugigaitz zegoen erdian eta haren inguruan biratzen ziren Eguzkia eta beste planetak. Lurra unibertsoaren erdigune izateari (zeina, era berean, finitua kontsideratzen zen) buruzko teoria horrek mende askoan iraun zuen, XVI. mendean Kopernikok kontzeptua aldatu eta hainbat paradigma barneratu zituen arte, Eguzkia unibertsoaren erdigune gisa joz. 4. DOKUMENTUA (82.or.) Zientziak datuak hainbat ezagutza ematen dizkigu eta, horiek abiapuntutzat hartuz, errealitatean behatutako hainbat fenomenori azalpena emateko baliagarri diren galdera filosofiko ugari eskuratzen ditugu. ULERMEN-GALDERAK (82.or.)

Unibertsoak zoriz al ditu egitura eta propietate horiek,

ala ezarritako ordena baten arabera da horrelakoa? Ezin da zehaztasunez jakin ezarritako ordena bati zor zaizkion edo zoriaren ondorio diren. Badakigu zertxobait, galaxia, konstelazio eta sistema jakin batzuei buruz, baina, gaur egun, galdera horrek ez du erantzunik.

Zein egoeretan egiten ditugu galderak?

Bizitzak galdera egitera garamatza nahitaez eta hauek harriduratik abiatzen dira, hau da, susmoa dute iturburu, genekiela uste genuen hura egiaz akatsa besterik ez zela ohartzea da abiapuntua.

Zenbateraino da aurreko galdera, galdera zientifikoa,

eta zenbateraino, filosofikoa? Galdera horrek bi jakintzei buruzko zantzuak ditu; izan ere, zientziak orain artean pilatutako datuen bitartez bilatu beharko litzateke unibertsoaren sorrerari buruzko galdera. 5. DOKUMENTUA (83.or.) 1. Lehenengoak ekintza bat gauzatzean edo obra bat sortzean datza; bigarrenak, zerbait sentitzea edo norbaitekin topo egitea suposatzen du; hau da, zentzua maitasunean aurki daiteke. Azkenik, egileak hirugarren bat proposatzen digu, aldatu ezin dugun patu bati aurre egitean datzana; guru burua gainditzeko eta gugandik haratago hazteko premia dugu. 2. Bai, sufrimendua gizakiaren gauzapen eta lorpen bilaka dadin eta, bizitza iragankorra jarrera arduratsua izateko motibazio izan dadin, baliagarri izan daitekeelako.

Zer gertatzen da galdera bat egiten dugunean?

Ikerketan eta gogoetan oinarritutako bilaketa bat hasten dela, gure pentsatzeko gaitasuna abian jartzea eskatzen duena.

Noiz da egokia galderak egitea?

Beti da une egokia errealitatearen edozein alderdiri buruzko galderak egiteko, baldin eta arazo bati irtenbidea emateko gogoz edo gehiago ezagutzeko asmoz egiten badira.

Zer galdera egin diozu zure buruari, azkenekoz? Laguntza behar al duzu galderak egiteko ala gai zara
zalantzakor edo nahasita zaudenean galdera bat egiteko?

Ba al duzu galderaren bat, zure ustez inork ere erantzun

ezin duena?

66

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

6. DOKUMENTUA (84.or.) 1. Arazo bat nire aurrean agertzen den zerbait da, mugatu eta murriztu ezin dudan zerbait, teknika egoki batekin ebatz daitekeena. Bestalde, misterioan nik neuk ere badut zerikusia, ondorioz, nire baitan eta nire aurrean dagoen horrek hasierako esanahia eta balioa galdu egiten ditu; gainera, misterio bat ezin daiteke ebatzi, izan ere, definizioz teknika hautemangarri oro ezagutarazten du. 2. Ezezaguna kontraesanik gabe eguneratu ezin daitekeen arazoaren muga da. Aitzitik, misterioa espirituaren ekintza positiboa da, esperientzia-moduen bitartez hautematen den intuizio bat da. 7. DOKUMENTUA (84.or.) 1. Birlotura lotura bat da; gauzekiko, munduarekiko eta Jainkoarekiko mendekotasuna da; eta Jainkoa da, hain zuzen, lotura horren azken urratsa. Horregatik, erlijiozko izatea gizaki izatea da berez. 8. DOKUMENTUA (85.or.) 1. Modu horretan ulertzen den erlijioa, gizakiaren eta ustez jainkotiarra den gorengo errealitate baten arteko harremana izango litzateke. Bi dimentsio ezberdin izan ditzake: elkar aurkitzearena eta erantzunarena. 9. DOKUMENTUA (85.or.) 1. Izaki bizidunak makina kimikoak dira; makina garen aldetik, unitate funtzional koherente eta oso batean sortzen gara; eta, azkenik, organismoa bere burua eraikitzen duen makina bat da. 2. Egileak bizitzari buruzko kontzeptu biologikoa darabil, izan ere, testuan ikus dezakegun moduan, bizitza beren burua eraikitzea helburu duten proteina-molekula modura taxutzen du. 3. Bai, izan ere, egilearentzat teleonomia kontzeptuak jarduera orientatua, koherentea eta konstruktiboa inplikatzen du, hau da, proiektu bat inplikatzen du. 10. DOKUMENTUA (86.or.) 1. Gizaki pentsalariak gara eta hori da, hain zuen, gizakiaren handitasuna. 11. DOKUMENTUA (87.or.) 1. Jaspersen ustez, gure finitutasunaz jabetzen garen arren eta ez existitzea litekeena izango litzatekeela pentsatu arren, gizakiak askatasuna du; eta, zenbat eta askeagoa izan eta zenbat eta zentzu gehiago izan haren bizitzak, orduan eta kontzienteki ikusten du Jainkoari zor zaiola. ULERMEN-GALDERAK (87.or.)

funtzional koherente eta oso batean sortzen gara. Biziaren kontzeptu filosofikoa, ordea, jarduera fisiko soiletatik haratagoa doa; landareen eta animalien bizitzaz gain, bada izatearen modu gizatiarra den bizi mota bat, hots, bizi praktikoa edo morala.

Egia al da lehenengo existitu eta gero izan egiten garela?

Gerta al daiteke alderantziz? Existentzialista baten arabera, gizakiaren berezitasuna edo alderdirik esanguratsuena aurkitzeko ez da bere esentzia ikertu behar, bere existentziari buruz gogoeta egin behar da. Horrek zera esan nahi du, lehenengo existitu egiten garela, eta bizi dugunaren eta baitaratzen dugun moduaren arabera, esentzia bat eskuratzen dugula.

Zer da heriotza, gizakien ikuskera dualista kontuan hartuta?

Eta ikuskera monista materialista kontuan hartuta? Ikuskera dualista batetik, giza-errealitatearen osagaiak banatzea da heriotza, hau da, arima eta gorputza banatzea. Ikuskera monista materialista batetik so eginez, ordea, heriotza existentziaren erabateko muga litzateke. 12. DOKUMENTUA (88.or.) 1. Erantzun pertsonala. 2. Patuaren aurrean mugigaitz mantentzen dena eta kanpotik datozen gauzen (onen edo txarren) eraginik jasotzen ez duena da; gainera, ez da gerta daitekeenaren beldur, ezta heriotzaren beldur ere. 3. Erantzun pertsonala. Estoizismoak aldagaiztasunaren bitartez zoriontasuna bilatzen duen heinean, gaizkiaren aurrean immunizatu egiten dela gogorazi behar zaie ikasleei. ULERMEN-GALDERAK (88.or.)

Zer esan nahi du teodizea kontzeptuak? Zer jatorri du?

Leibnizek barneratzen duen neologismo bat da; Jainkoaren aurrean gaizkia egotea justifikatzea, eta Jainkoaren beraren justizia ematen ditu aditzera.

Zein da Epikuroren dilema?

Edo Jainkoak gizakia kendu nahi du mundutik, baina ezin du; edo gizakia ken dezake, baina ez du nahi; edo ken dezake eta kendu nahi du. Kendu nahi badu eta ezin badezake kendu, ez du ahalmenik. Ken badezake eta kendu nahi ez badu, ez gaitu maite. Ez badu kendu nahi eta ezin badezake kendu, ez da Jainko ona eta, gainera, ez du ahalmenik. Ken badezake eta kendu nahi badu eta hala izango da, ziur asko Nondik dator egiazko gaizkia eta zergatik ez du desagerrarazten?.

Aipatu gaizkien adibideak.

Erantzun pertsonala. Gaizkia metafisikoari eta fisikoari dagokionez, finitutasunaren baitan dagoen edozein gauzaren adibideak eman daitezke: maite dugun gizaki baten heriotza edo, edozein hondamendi naturalak sorraraz dezakeen suntsiketa eta sufrimendua. Gaizkia moralaren adibide da edozer edo edonor kaltetzen duen berariazko edozein ekintza. 13. DOKUMENTUA (89.or.) 1. Bere bihotzeko ontasuna moduren batean saritu beharko litzatekeela. 2. Bidegabekeriak konpontzea eta emakume horrek biharamun hori izatea bermatzen duena Jainkoa da.

Pentsa al dezakegu heriotzan, biziari erreferentziarik egin gabe?

Heriotza bizitzarekin duen harremanaren arabera definitzen da. Heriotza biziaren amaiera modura hauteman daiteke, biziko jardueren behin-betiko etenaldi gisa. Ondorioz, bizitza ulertzeko dugun moduaren arabera hautemango dugu heriotza.

Zer desberdintasun dago biziaren kontzeptu biologikoaren

eta kontzeptu filosofikoaren artean? Kontzeptu biologikoaren arabera, izaki bizidunak makina kimikoak gara eta, makina garen aldetik, bere burua eraikitzen duen unitate
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

67

ULERMEN-GALDERAK (89.or.)

Bidezkoa al da gaiztoek sufritzea? Eta zintzoek sufritzea?

Ez litzateke inoren sufrimendurik justifikatu behar, baina, gaiztoak egindako ekintzen ondorioz sufritu egin beharko lukeela pentsatzen dugu, arrangurak izanez, esaterako. Pertsona zintzoen kasuan, garbi dago ezetz.

zientifikoak, aurretik, balizko kasu guztiak egiaztatu gabe. Enuntziatu singularren faltsutasunetik abiatuz, dedukzioz, enuntziatu unibertsalen faltsutasuna ondorioztatzen denean ebazten da arazoa.

Zein iraultza mota proposatzen zuten Kuhnek eta Lakatosek?

Zer ondorio zituen? Jarduera zientifikoari buruzko alderdi historikoak eta psikologikoak zientziaren baitakotzat jotzea proposatzen dute; ez alderdi logikoak eta enpirikoak bakarrik. Ondorioek jarduera zientifikoa osotasun moduan ulertzea inplikatzen dute, komunikazio-prozesu konplexu baten modura. ULERMEN-GALDERAK (92.or.)

Jainkoak justizia bermatzen du. Zer zentzutan esan

dezakegu hori? Kanten arabera, bertutetsu izan denak zorionaren eta bertutearen batasunean datzan Gorengo Ongia erdiestea bermatzen duen neurrian.

Zer erronka agertu zaizkio Filosofiari Nietzschek Jainkoaren

heriotzaz hitz egitean? Jainkoa hil ostean, gizakia bakarrik geratzen da gaizkiaren arazoari aurre egiteko. Gizakiak nola jokatu behar duen, hori da, orain, auzia. 14. DOKUMENTUA (90.or.) 1. Egiaztagarritasunaren irizpidearen arabera, enuntziatu bat enpirikoki frogatu behar da egiazkoa edo faltsua den jakiteko. Faltsugarritasunaren arabera, enuntziatu bat zientifikoa izango da, gertakariek hura faltsu edo uka dezaketen neurrian. 2. Enuntziatu unibertsalak ezin direlako enuntziatu singularretatik abiatuta deduzitu. Hori dela eta, enuntziatu singularren egiazkotasunetik enuntziatu unibertsalen faltsutasuna argudia daiteke. 15. DOKUMENTUA (91.or.) 1. Induktibistek eta faltsazionistek ez dute kontuan hartzen gertakari baten aurkikundea teoria baten aurretik edo ostean eman den; haren harreman logikoa besterik ez dute garrantzizkotzat jotzen. Teoria batek aurkikunde faktual bat iragarri duenean gertatzen den baterakidetasun historikoaren eragin irrazionalak, ez du inolako barne-zentzurik. 2. Lakatosen arabera, zientziaren historia aintzat hartu behar da. Testuaren arabera, aurreko galderan aipatzen den baterakidetasun historikoaren eragin irrazionala, ezinbestekoa da zientzia baten eraikuntza arrazionalean. ULERMEN-GALDERAK (91.or.)

Feyerabenden esanetan, zer dela-eta nagusitzen da teoria

zientifiko bat? Eta zientziaren ikuspegi erretorikoaren arabera? Feyerabenden arabera, teoria zientifiko bat gizabanakoen balio eta nahimen subjektiboetatik abiatuz hautatzen da. Ikuspegi erretorikoaren arabera, teoria zientifikoak eraikuntza metaforiko oso limurtzaileak dira. 16. DOKUMENTUA (92.or.) 1. Erantzun pertsonala 2. Erantzun pertsonala. Bi mundu-gerrek eragindako aurrerapen teknologikoei eta zientifikoei buruzko, edo, gaur egun, medikuntzaren aurrerapenei eta haien ondorio diren arazo bioetikoei buruzko informazioa bilatzera eta txosten bat taxutzera gonbida daitezke ikasleak. 3. Gizakiaren obra gauzatzen ari da etengabe eta bukatugabea da beti. 17. DOKUMENTUA (93.or.) 1. Lor daitekeenaz haratago doalako eta, eszeptizismoa eta etsaitasuna eragin ditzakeelako teoria zientifikoen aurrean; zientziari esker lor ditzakegun onurak ahantzaraziz. 2. Zientifismoaren arabera zientzia dena da; osotasuna barneratzen duen munduaren irudia da. Doktrina honek zientziari buruzko irudi nahasi bat eskaintzen digu, hari ez dagozkion arazoez arduratzeko erantzukizuna emanez. ULERMEN-GALDERAK (93.or.)

Ezagutza zientifikoa objektiboa eta neutrala al da? Zer

esango luke horri buruz goian azaldutako zientziaren ikuspegi bakoitzak? Erantzun pertsonala. Induktibismoaren arabera, ezagutza zientifikoa objektiboa, egiazkoa eta fidagarria da. Faltsazionistaren aburuz, objektiboa da, baina, gertagarritzat hartzen da. Kuhnek eta Lakatosek, baldintza historikoen araberakoa dela uste dute. Feyerabenden arabera, zientzia ez da jarduera arrazionala, eta, gizabanakoen balio eta nahimen subjektiboetatik abiatuz egiten da teoria ezberdinen arteko hautua.

Zein dira zientziaren muga epistemologikoak?

Lehen baldintzatzaileak faltsazionismoan du jatorria eta, zientzia ezagutza hutseginkorra dela baieztatzen du, egiarantz gerturatzeko modu bat. Bigarren baldintzatzailearen arabera, ezberdina izan zitekeen eboluziozko garapen baten ondorio da gure arrazionaltasuna.

Zientziaren garapena mugatu egiten dute teknologiak,

ekonomiak eta politikak. Eman adibideak. Zer harreman dute alderdi horiek? Medikuntzaren ikerketa eta medikuntzak farmakoaren industriarekin duen harreman izan daiteke adibide egokia. Ikerketan dirua inbertitzen da eta industrializatutako munduaren sendagairik komertzialenak hobetu egiten dira (antidepresiboak, antiazidoak edo analgesikoak), Hirugarren Mundurako edo GIB-aren txertoak hobetu beharrean.

Zertan datza indukzioaren arazoa? Nola konpontzen du arazo

hori ikuspegi faltsazionistak? Arazoa zera da: ezin daitekeela balizko kasu guztien erabateko indukziorik egin. Ez dago argi nola eskura daitezkeen mota bereko fenomeno guztientzat baliagarriak diren lege

68

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

 Beharrezkoa al da zientziaren eta etikaren arteko harremana?

Eman adibideak. Beharrezkoa da, zientziak pertsona askori eragiten diolako; beraz, ikerkuntza zientifikoan sortzen diren arazoei buruzko gogoeta bultzatu behar da. Telekomunikazioen garapena eta haren erabilera militar eta armamentista dira adibide argiak. ULERMEN-GALDERAK (94.or.)

Gizakiak dimentsio berekoi bat duela, baina baita beste dimentsio altruista bat ere, eskuzabala eta prestua.

Zertan dira desberdinak utopia eta utopismoa?

Utopia, epe luzera, jadanik badagoena kritikatzea eta gure ekintza orientatzea ahalbidetzen digun ideala da. Utopismoa ideala programa politiko bilakatzen tematzen da.

Zein ezaugarri izan behar dituzte utopiek, gaur egun

baliagarri izateko? Nukleo etiko unibertsal bat eta gizartea antolatzeari buruzko proposamen zehatzak barneratu behar ditu eta, errealista izan behar du. 99.OR.

Norbaitek gizarte-ordena jakin bat asmatu, baina asmatutako

hori artean inon ez egoteak, zer esan nahi du: inoiz ezingo dela inon gauzatu? Zergatik? Ez, berez, historiak erakutsi duenez, gerora izandako erregimen politiko edo gizarte asko, sortzez, teorikoak baino ez ziren izan.

Zein ondorio dakartza gizakia utopia-animalia dela esateak?

Ba al dago arrazoirik horrelakorik esateko? Baiezta daiteke, bere errealitatea eraikitzeko askatasuna delako gizakiaren oinarrizko ezaugarri antropologiko bat.

AZKEN ARIKETAK

Zein eginkizun izan ditzake utopiak?

Aldaketaren motor eta eraldaketa sozialaren eragile izan daiteke utopia. 19. DOKUMENTUA (95.or.) 1. Bai, izan ere, gizakia aurrean duen errealitate sozialarekin ados ez dagoenean, bere errealitate soziala eraikitzeko gai delako. 2. Erantzun pertsonala. 20. DOKUMENTUA (96.or.) 1. Lurraren paradisua ezin eraiki dezakegula ulertzean datza. 2. Utopismoaren aurka egiten du, utopiak bizitza hain latza ez izaten eta bidezkoagoa izaten laguntzen duelako. 21. DOKUMENTUA (97.or.) 1. Ez da beharrezkoa, indarkeria erabiltzea eta gizarte totalitarioetara jotzea eragiten duelako. 2. Gizabanakoarekin gupidagabea izateari dagokionez. Liberalismoak arlo ekonomikoan eta marxismoak herritarren askatasuna murriztuz 22. DOKUMENTUA (97.or.) 1. Dagoen hori epidemiak, gosea eta gerrak dira. Lehen utopien zeregina biziraupenerako bitartekoak zituen gizarte antolatu bat sortzea zen. Bigarrena, norberak aukeratutako lanetan lan egiteko askatasunean islatzen zen garapen pertsonala. 2. Erantzun pertsonala. 23. DOKUMENTUA (98.or.) 1. Jadanik badagoen horren ukapen historiko-soziala suposatzen duelako. 2. Erantzun pertsonala. ULERMEN-GALDERAK (98.or.)

1. Zein dira astronomiaren eta kosmologiaren arteko ezberdintasunak eta antzekotasunak? Zerk bereizten ditu astrologiarengandik? Kosmologiak astronomiako, fisikako eta matematikako azalpenen laguntzarekin, unibertsoaren sorrera eta eboluzioa ikertzen ditu. Beste alde batetik, astrologia, astroen kokapena eta gizakiaren patuan izan dezaketen eragina aztertzea besterik ez da. 2. Nola azaltzen da munduaren sorrera judu-kristautasunaren tradizioan? Eta pentsamendu grekoan? Bila ezazu horri buruzko testuren bat. Tradizio judu-kristauaren ikuspegitik, eta beranduago, tradizio musulmanaren ikuspegitik, unibertsoa antzina sortu zen; Jainkoaren ekintza sortzaile eta zuzen baten ondorioz (San Agustinen Jainkoaren hiria). Beste alde batetik, pentsamendu grekoak ezerezetik abiatutako sortzearen ideiatik at, gizakiaren eta munduaren existentzia betidaniko gertakari ukaezintzat onartzen zuen (Aristotelesen Fisika). 3. Adierazi zein den zentzua hitzaren esanahia esaldi hauetan: Kale hori zentzu bakarrekoa da. (Norabidea) Pertsona hori okerreko zentzuan doa. (Norabidea) Esaten diozunari ez diot zentzurik hartzen. (Esanahia, xedea) Zuk bakarrik jan behar baduzu, ez du zentzurik hainbeste jaki erosteak. (Balioa) Etorri gurekin eta aldatu zure bizitzaren zentzua! (Xedea, esanahia) 4. Zergatik sinesten dute gizakiek izaki transzendente batean? Transzendentziak bizi honek berez zentzua duela esanahi du, baina erabateko eta behin-betiko zoriontasunaren hitz-emate lez hautematen den etorkizuneko bizi batekin jarraipenezko harremana duena. Sakonean, arrazoia erantzuna da. Jainkotiarrarekin topo egiteak, bere bizitza nolabait aldatzera eramaten du gizakia. Erlijio gehienek erantzun hori sinesmen, erritu eta instituzio batzuen bitartez adierazten dute. 5. Kulturek eta erlijioek heriotza ulertzeko hainbat modu dituzte. Aurkitu modu horiei buruzko informazioa. Ba al da guztiek duten ezer? Zure ustez, zergatik jokatzen dugu horrela gizakiok? Hileta-errituak dituen izaki bakarrak al gara? Konparatu errituak (zeremoniak, koloreak, musika eta heriotza adierazteko erabiltzen dituzten gainerako ikurrak).

Errealitateak berak hobetzeko aukerak ditu bere baitan, zer

esan nahi du esaldi horrek?
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

69

Egokia al da, zure ustez, gizakiari buruzko definizio hau hildakoak ehorzten dituen animalia? Ariketa honetan luzatzen diren galderekin gizakiok hiltzearen kontzientzia dugun bakarrak garela adierazi nahi da, eta kontzientzia horren eraginez ezberdin bizi gara, animaliekin alderatuz gero. Heriotzaren kontzientziak zerikusi estua dauka existentziari zentzua emateko beharrarekin. Horregatik, hileta-errituak heriotzaren kontzientziaren eta bizitzaren zentzuaren adierazpen kultural ezberdin gisa hauteman daitezke. Kontraste argiak bilatze aldera, ikasleek, erritu budistei, eskimalei edota Iparramerikako hainbat tribu indigenei buruzko informazioa bila dezakete. 6. Jarri binaka, eta prestatu eztabaida bat. Pentsatu nola erantzungo lioketen Ezagutza zientifikoa objektiboa eta egiazkoa al da? galderari zientziaren bost ikuspegietako ordezkariek. Erantzun pertsonala. 7. Zer da moratoria bat? Zientzia garatzen laguntzen al dute moratoriek? Aurrerapen zientifikoa zein ondorioekin eta zein bitartekoekin ematen den hausnartzeko, ikerketa zientifikoaren prozedura erregularrean ematen den etenaldia edo atzerapena deskribatzeko erabiltzen da moratoria hitza. Moratoriei esker zientzialariek eta, orokorrean, gizarteak, ikerketaren ondorioen gainean pentsa dezakete, gogoeta eginez, arriskuei aurre hartuz. 8. Gizakiak kezkatzen dituzten arazoak gainditzeko sortzen dira utopiak. Zer arazok kezkatzen ditu, gaur egun, gizakiak? Erantzun pertsonala. Errealitateak izan behar du abiapuntu, eta hortik aurrera gelakide guztien artean, gaur egun, gizakiaren kezka diren arazoekin zerrenda bat taxutu behar da. Modu horretan, utopiaz hitz egiteak duen zentzua ulertuko dute. 9. Justifikatu zergatik esaten den utopia aldaketa sozialaren eragile dela. XVIII. mendetik aurrerako utopiek ez dute zerikusirik aurrekoekin; izan ere, amaiera irudikatzeari uzten diote, jadanik ez dute utopia gogameneko esperimentu gisa hautematen; orain, hura eskuratzeko moduez arduratzen dira, balizko bitartekoez. Aldaketa hau ahalbidetzen duen ideia

aurrerabidearen nozioa hautemateko modu berria da, eta aurrerabide hori da, hain zuzen, aldaketa sozialaren eragilea. Ariketa hau baliatuz eztabaida bat egin daiteke, ikasleek azaltzen dituzten proposamen zehatzak abiapuntutzat hartuz. Gehienen gustukoa den ikastetxe utopikoaren proposamena hautatu eta Hezkuntza-erakundeetako organismo ezberdinetara helaraz daiteke, gizarte eta politika mailako arduradunek, ikasleek gustuko duten hezkuntza eta ikastetxe eredua ezagut dezaten. 10. Zein da bidezko gizartearen benetako xedea: herritar guztiak zoriontsu izatea ala herritarrei nor bere modura zoriontsu izateko behar dituzten baldintzak eskaintzea? Zertan dira desberdinak zoriontsu egitea eta zoriontsu izateko baldintzak eskaintzea? Gaur egun, bidezko gizarte baten nozioa har daiteke eredu utopiko gisa. Oinarrizko bi alderdi barneratu behar dira: nukleo etiko bat (justiziazko gutxieneko batzuk) eta eduki utopiko bat (gizartearen eremu guztiak antolatzeko proposamen zehatzak). Bi alderdi horiek badute harremanik elkarren artean; izan ere, gizartea eta bizikidetza antolatzeko nukleo etiko hori aplikatu behar da proposamen bakoitzean. Hori lortzeko ezinbestekoa da printzipio etikoak eremu sozial bakoitzaren (ekonomikoa, politikoa, juridikoa, hezkuntzazkoa, etab.) logikara egokitzea. Horregatik da hain garrantzitsua etika aplikatua bidezko gizarte bat antolatzeko garaian. Ariketa honen bitartez, bidezko gizarte bat herritarrei zoriontasun eskaintzea ez, baizik eta, pertsona bakoitza zoriontsu izateko beharrezko baldintzak ezartzen dituen gizalegezko etika batean oinarritu behar delako ideia indartu nahi da, norberak, bere askatasunean, autonomoki, zoriontasunaren proiektua gauzatu ahal izateko gutxieneko justiziako baldintzak ezartzea. 11. Izan al gaitezke utopikoak eta errealistak aldi berean? Galdera hau mintzaldi bateko izenburu gisa erabil daiteke. Mintzaldi modura proposatzen bada, honako iradokizunak egitea komeniko litzateke: arrazoi utopikoari egindako kritikei dagokienez, utopia eta utopismoaren arteko ezberdintasunari buruzko gogoeta egin; utopiaren aldeko nahiz kontrako jarrera filosofiko batzuk bildu (adibidez, utopiaz, sozialismo utopikoak eta sozialismo zientifikoak duten trataera); utopiko izan eta errealista izan, bi baieztapen horien arteko kontrajartzearen aldeko edo aurkako iritzia justifikatu.

70

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

4
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Egungo ikuspegiari jarraiki, nola sortu zen unibertsoa?: a) Big bang izeneko leherketa itzel baten ondorioz. b) Big crunch izeneko leherketa itzel baten ondorioz. c) Ez dago ziurtasunik. 2. Zer esan nahi du, izaki bizidunak proiektu bat duten objektuak dira baieztapenak?: a) Beren burua garatzeko gaitasuna dutela. b) Daukaten informazioa aldaketarik barneratu gabe helarazteko gai direla. c) Teleonomia duten izakiak direla. 3. Monismoaren arabera: a) Filosofia heriotzarako ikaskuntza da. b) Giza-errealitatean ez dago egiturarik. c) Gizakia bi errealitate motaz eratua dago. 4. Gaizkia fisikoa(k): a) Lege naturalen funtzionamendutik eratortzen da. b) Gauzen finitutasunarekin identifikatzen da. c) Izakien askatasunean du jatorria. 5. Dualismoaren arabera: a) Filosofia heriotzarako ikaskuntza da. b) Giza-errealitatean ez dago egiturarik. c) Gizakia bi errealitate motaz eratua dago. 6. Gaizkia metafisikoa(k): a) Lege naturalen funtzionamendutik eratortzen da. b) Gauzen finitutasunarekin identifikatzen da. c) Izakien askatasunean du jatorria. 7. Non kokatuko zenuke enuntziatu singularren faltsutasunetik abiatuz, dedukzioz, enuntziatu unibertsalen faltsutasuna ondorioztatzen da baieztapena?: a) Induktibismoan. b) Zientziaren baldintzatzaile epistemologikoan. c) Faltsazionismoan. 8. Nork proposatu zuen zientzia jarduera arrazionala delako ideiari erabateko ukoa egitea?: a) Popperrek. b) Feyerabendek. c) Kuhnek. 9. Nork proposatu zuen zientziaren norabide aldaketa historiko-soziologikoa: a) Kuhnek. b) Popperrek. c) Lakatosek. 10. Zein utopiaren barnean kokatuko zenuke, jakintzan eta aurrerapen teknikoetan nahiz zientifikoetan oinarritutako gizartea?: a) Sozialistan. b) Errenazentistan. c) Libertarioan.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

71

4
IZENA:
1

2. FITXA

BERRIKUSKETA

GALDERA FILOSOFIKOAK
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

[] Argi dago jatea, mundu guztiak behar duen zerbait dela. Halaber, maitasuna eta zaintza izatea ere mundu guztiak behar du. Baina bada mundu guztiak behar duen beste zerbait ere. Nor garen eta zergatik bizi garen galderen erantzunak behar ditugu. Beraz, gure bizitzaren kausaz interesatzea ez da zigiluen bilduma egitea bezain interes ustekabekoa edo zorizkoa. Mota hauetako galderaz arduratzen den hark, gizakiak planeta honetan bizi denetik izan duen kezka beraz arduratzen da. Unibertsoa, planeta edo bizitzaren sorrerari buruzko galderak, azken negu-olinpiadetan urrezko domina gehien nork irabazi duen galdetzea baino askoz garrantzitsuagoak eta sakonagoak dira. Filosofiara hurreratzeko modurik onena zenbait galdera filosofiko luzatzea da: Nola sortu zen mundua? Ba al dago inolako borondaterik edo asmorik gertatzen denaren atzean? Ba al dago beste bizitzarik heriotzaren ostean? Nola konpon ditzakegu mota horretako arazoak? Eta, batez ere: Nola bizi behar dugu? Gizakiok garai guztietan egin ditugu halako galderak. Ez da ezagutzen gizakiaren eta munduaren jatorria jakiteaz arduratu ez den kulturarik.

Berez, ez dira gehiegi galdera filosofikoak. Dagoeneko luzatu ditugu garrantzitsuenetako batzuk. Dena den, historiak luzatutako galdera bakoitzari erantzun asko eman dizkio. Horrenbestez, argi dago errazagoa dela galderak egitea galderak erantzutea baino. Gaur egun ere, bakoitzak bere erantzunak eman behar ditu, galdera horiei dagokienez. Ezin da entziklopedia batera jo Jainkorik badagoenentz edo heriotzaren ostean bestelako bizitzarik badagoenentz jakiteko. Halaber, entziklopediak ez digu esaten nola bizi behar dugun. Hala ere, bizitzari buruzko gure iritzia garatzeko orduan, lagungarri izan daiteke beste batzuek zer pentsatu duten irakurtzea. [] Duela bi mila urte baino gehiago bizi izan zen filosofo greko zaharretako batek, filosofia gizakion harriduraren ondorioz sortu zela usten zuen. Bere ustez, gizakiari hain arraroa iruditzen zitzaion existentzia, ezen galdera filosofikoak berez sortzen baitziren.
J. GAARDER, Sofiaren mundua

Zein galdera filosofiko ageri dira testuan? Esan zer nolako zerikusia duten unitatean agertzen direnekin.

Zergatik ezin da jo entziklopedia batera Jainkorik badagoenentz jakiteko?, Zer-nolako galdera da hori?

Zein filosofok esan zuen filosofia gizakion harriduraren ondorioz sortu zela? Zergatik esan zuen?

72

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

4
IZENA:
1

3. FITXA

ZABALTZEKO

GAUZEK POLITIKA DUTE?

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

1880 inguruan, Chicagoko Cyrus McCormick segagailu fabrikan, makina moldekatzaile pneumatikoen galdategian, frogatutako eraginkortasunik gabeko berrikuntza bat sartu zen, 500.000 dolar inguruko balioaz. Ohiko interpretazio ekonomikoa eginez gero, neurri hau planta modernizatzeko eta mekanizazioak ematen duen eraginkortasun maila erdiesteko hartu zela pentsatuko genuke. [...] Garai honetan, Cyrus McCormick II lehian zen National Union of Iron Molders delakoarekin (metalurgia-sindikatua). Makina berriak bertako gizonen artean zeuden elementu txarrak alboratzeko aukera modura ikusi zituen, hau da, Chicagon toki-sindikatua antolatu zuten langile kalifikatuak desagertzeko modutzat. Halaxe izan zen, langile ez-kalifikatuek maneiatutako makina berriekin, aurreko prozesuan bainoa galdatze apalagoak egin ziren kostu handiagoan. Berez, hiru urteren buruan makinak alde batera utzi ziren, baina, garai horretarako, dagoeneko, ase zuten bete beharreko zeregina: sindikatua desagerraraztea. Hala, McCormick fabrikan jazotako garapen teknikoen kontakizuna ezin da modu egokian interpretatu, langileen antolatzeko ahaleginen edo, Chicagon,

garai horretan langileen mugimenduek jasan zuten jazarpen polizialaren kroniketatik at [...]. [...] Argi dago teknologia berriak batzuek besteenganako duten boterea, agintea eta pribilegioa areagotzeko erabil daitezkeela. Adibidez, hautagai bati hauspoa emateko telebista erabil daiteke. Gure ohiko pentsatzeko moduaren arabera, teknologiak ongi edo gaizki, onerako zein txarrerako, edo, ona eta txarraren arteko asmo batekin erabil daitezkeen tresna neutralak dira. Dena den, orokorrean, ez dugu pentsatzen tresna jakin bat, bere balizko erabileraz aurretik, ondorio logikoak sortzeko diseinatu edo eraiki ahal denentz. [] Teknologiak ebaluatzeko gure lengoaia moralaren eta politikoaren barnean tresnekin eta erabilerekin zerikusia duten mailak besterik ez badira sartzen, gure tresnen diseinuen eta prestakizunen esanahiari dagokion arretarik txertatzen ez bada, kasu horretan, itsu egongo gara intelektualki eta praktikoki erabakigarriak diren hainbat gauzen aurrean.
LANGDON WINNER, Balea eta erreaktorea (moldatua)

Laburbildu, zure hitzak erabiliz, McCormickek sindikatua desagerrarazteko erabili zuen estrategia.

Eman ditzakezu neutralak ez diren teknologien adibideak?

Lotu testuaren edukia unitatean ikasitakoarekin.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

73

4
IZENA:
1

4. FITXA

SAKONTZEKO

HIL NAITEKE?
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Gertaera bat behintzat, ziurra dela irudiko luke: gu gerturatu beharrik gabe etorriko da, lanik gabe eta kezkarik gabe, bai, etorriko da. Egia da, baina aldi berean ez da egia, eta hain justu zilegi da egia hori ez izatea, ez behintzat munduan esperimentatzen dugun egia hori, guk munduan eragiten ditugun ekintzak edo gure presentzia neurtzen duen hura, hain zuzen. Mundutik desagerrarazten nauen hark ez du bere baitan bermerik aurkitu ahal; beraz, neurri batean, bermerik gabea da, ez da ziurra. Modu horretan azaltzen da inor ez dagoela heriotzari egiazko ziurtasun baten bitartez lotuta. Inor ez dago hiltzeaz segur, inork ez du heriotza zalantzan jartzen, baina, dena den, ezin daiteke heriotza ziurra modu zalantzagarrian baino pentsatu; izan ere, heriotza pentsatzea pentsamenduan erabat zalantzagarria dena txertatzea da, ez-segurua hankaz gora ipintzea da, heriotza ziurrean benetan pentsatzeko pentsamendua zalantzan eta ez-egiazkoan murgildu beharko balitz bezala edo, are, hartaz pentsatzen jartzean, gure garuna ez, baizik eta irmotasuna eta pentsamenduaren egia hautsiko balira bezala. Horrek zera erakusten digu: gizakiok heriotzan pentsatzen ez badugu, haren atzean ezkutatzen

bagara, zalantzarik gabe, haren baitatik ihes egiteko eta ezikusiarena egiteko da, baina, ezkutatzeko modu hau zilegi bada, heriotza bera, heriotzatik etengabe ihes egitea delako da, ezikusiaren maila gorena delako. Hala, haren aurrean ezikusiarena egitea, neurri batean, bere baitan ezikusiarena egitea da. Hiltzeko zilegitasuna dagoeneko ez da zentzurik gabeko gauza bat, eta gizaki baten xedea heriotzaren zilegitasuna bilatzea izatea, ulerkor zaigu. Dena den, bilaketa hori beharrezkoa denean da zentzukoa. Erlijio-sistema nagusietan heriotza gertaera garrantzitsua da, baina ez da egiarik gabeko gertakizun gordin baten paradoxa: hain zuzen, egia sortzen den beste mundu batekiko harremana da, egiaren bidea da eta, mundu horretan hautemangarri diren ziurtasunen bermea falta zaio; beste alde batetik, ordea, eternoaren ziurtasun ukiezin baina hautsiezinen bermea du. Hil naiteke? Hiltzeko ahalmena dut? Galdera hau ihesbide guztiak xahutzen direnean da zilegi, soilik.
M. BLANCHOT, Zilegizko heriotza (moldatua)

Zer da heriotza pentsatzea?

Zer egin behar dugu heriotzaren ziurtasuna egiaz pentsatzeko?

Zein da gizakiaren xedea?

Zer da heriotza erlijio-sistema nagusietan?

74

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

4
IZENA:
1

5. FITXA

FINKATZEKO

UTOPIA SOZIALAK
MAILA: DATA:

Bete utopia sozialei buruzko hurrengo koadroa:

UTOPIAK Herrikoiak

GIZARTE EREDUA

Bidezko gizarte baten egitura, arrazoian oinarritutako eta hierarkia sozial indartsu bat duen jakintsuenen gobernua. Klase gobernatzaileentzat eta gerlarientzat ondasun-erkidegoa. Erdi Arokoak San Agustn, Jainkoaren hiria Jakintzan eta aurrerapen teknikoetan eta zientifikoetan oinarritutako gizartea. Ondasun-erkidegoa. Gizarte-egitura hierarkikoa eta planifikatua. Ilustratuak J.-J. Rousseau, Emilio Utopikoak: adibidea, gizarte emantzipatu baterantz abiatzeko eraldaketaren eragile gisa baloratzea. Komunistak: jabetza pribatua alboratzea. Iraultza: langile-klaseak boterea hartzea. Anarkistak: agintea desagerraraztea bidezko gizartearen oinarri modura. Gizakiaren borondatean konfiantza izatea. Antiutopiak A. Huxley, Mundu zoriontsua G. Orwell, 1984 R. Nozick Ekimen pribatuan eta merkatuan oinarritutako gizartea. Jabetza da oinarrizko balorea.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

75

6. FITXA

IRAKASKUNTZA PROZESUAREN EBALUAZIOA

IKASLEEN ASEBETETZE MAILA:

MAILA ETA IKASLE KOPURUA:

BIKAIN

ONGI

NAHIKOA

GUTXIEGI

LANTZEN DIREN GAITASUNAK 1. 2. 3. 4.

GAINDITZE MAILA %

UNITATE DIDAKTIKOA HELBURUAK

IKASLEENGANAKO EGOKITASUNA

TOPATUTAKO ZAILTASUNAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA

76

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Zer da gizakia?
Halaber, giza adimenaren kontzeptua aztertzen da ideia abstraktuak hautemateko gaitasun modura; eta baita gure burua errealitate modura hautematea eta niaren jarraikortasuna mantentzea ahalbidetzen diguten kontzientziaren funtzioak ere.

AURKEZPENA
Unitate honetan gizakiaren izaera problematikoa jorratzen da. Eboluzionatu egin dugu, Homo sapiens izatera heldu arte. Eboluzioa amaitu ostean gizatiartzea eman zen; naturala zenaz bereizten gintuen errealitate modura hautematen zen eta, gizaki modura erabateko garapena izan genezan helarazten den kultura sortuz.

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitate hasieran fixismoa eta eboluzionismoa bereizten dira eta, ondoren, eboluzioaren teoriak azaltzen dira, lamarckismoa eta darwinismoa, kasu. Gizakiaren eboluzioan australopitekoak eta Homo erectusak nabarmentzen dira, duela 100.000 urte agertu zen Homo sapiens espeziera iritsi arte. Unitateko bigarren puntuan gizakiaren berezitasunak aipatzen zaizkigu. Gure arbaso animaliekiko desberdintasunak biokimikoak, genetikoak, anatomikoak eta portaerazkoak dira. Gizakia zabalik dago mundura eta instintiboa baino ez den hartatik haratago egotea ahalbidetzen dion aukeramen askearen jabe da. Bizitza kulturala da gizakiaren ezaugarririk deigarriena. Gizaki soziala den aldetik, kultura deritzogun errealitate multzo baten jabe da eta, bizirauteko eta gizaki gisa garatzeko haren beharra du. Animaliekiko beste desberdintasun bat giza adimenaren kontzeptuan aurkitzen dugu; zeina, gauzak errealitatetzat ulertzeko eta ideia abstraktuak hautemateko gaitasun modura ulertzen den. Gizakiak bere gorputza esperimentatzen du eta, haren bitartez, adimenaren, sentimenduen eta borondatearen egiturazko lotura gauzatzen da. Baina, horrez gain, funtzio bikoitza duen kontzientzia baten jabe da: gure burua berezko errealitatetzat hartzea eta niaren jarraikortasuna mantentzea.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Zer da gizakia? Bildotsak lehoi 1. Giza errealitatearen sorrera 2. Gizakiaren berezitasunak 3. Norberaren gorputza ezagutzea

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

77

HELBURUAK
1. Fixismoa eta eboluzionismoa bereiztea. 2. Hurrengo kontzeptuak behar bezala definitzea: natura, kultura, eboluzio biologikoa, eboluzio kulturala, lehen mailako sozializazioa eta bigarren mailako sozializazioa. 3. Gizakiaren eboluzio-prozesua ulertzea. 4. Gizakiaren berezitasunak ikastea. 5. Gizakia izaki sozial modura nola eratzen den azaltzen duten teoria filosofikoak eta antropologikoak ezagutzea. 6. Geure burua gainerakoekin batera bizitzeko beharra dugun izaki modura ulertzeko, zer garenaz gogoeta egitea lagungarri izan daitekeela ulertzea.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Giza errealitatearen sorrera. Eboluzioaren teoriak. Gizakiaren jatorria. Gizakiaren berezitasunak. Gizakiaren eta animalien arteko portaera-desberdintasunak. Animalia-adimena ala giza adimena?

PROZEDURAK

Gizakiaren eta gertuko beste espezie batzuen arteko ezberdintasun nagusiak aztertzea. Lamarckismoa eta darwinismoa konparatzea. Kultura zilegitu duten faktoreak aintzat hartzea. Informazioa bilatzea eta unitatean jorratutako arlo ezberdinak egiaztatzea. Giza eboluzioaren xehetasunezko deskribapena. Gure arbaso animaliekiko desberdintasunak aztertzea. Unitatean agertzen diren dokumentuak eta galderak gauzatzea.

JARRERAK

Giza eboluzioa eta beste espezie batzuekin duen harremana ezagutzeko jakin-mina izatea. Gizakiaren dimentsio ezberdinak ezagutzeko interesa izatea. Gizartea eta kultura aintzat hartzea eta, halaber, bi arlo horiek gizakiaren garapenean zer nolako eragina izan duten balioestea. Gizaki guztien berdintasuna aintzat hartzea.

78

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

BALORETAN HEZITZEA
Gizaki guztiok jatorri bera dugula aitortzean, bizikidetza eta gainerakoekiko begirunea sustatzen da. Gizakiaren berezitasunak lagungarri dira gatazkak konpontzeko orduan eztabaidak duen garrantzia ulertzeko. Hainbat animalia-espeziekin batera bizitako iragana aintzat hartzean, ingurumenarekiko begirunezko jarrerak garatzen dira.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Fixismoa eta eboluzionismoa bereiztea. Gizakiaren jatorria azaltzea. Animalia-adimenaren eta giza adimenaren arteko desberdintasunak azaltzea. Gizakiaren eta animalien arteko desberdintasun biokimikoak, genetikoak, anatomikoak eta portaerazkoak definitzea. Bizitza kulturala eta gizakiaren berezitasunak elkarlotzea. Unitatean ikasitako kontzeptuak aplikatzea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUAKATEGORIA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa Galdetegia Bizitza soilarena Fikzionalizazioa Gizakia eta animaliak Suaren bila Ebaluazioa

KATEGORIA
FINKATZEKO ZABALTZEKO SAKONTZEKO FINKATZEKO SAKONTZEKO IRAKASLANA

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

79

ARIKETEN ERANTZUNAK
104.OR. AUSTRALOPITEKOAK HOMOERECTUS/HOMOSAPIENS

HASIERAKO GALDERAK

Unitateari ekiteko luzatzen diren galderei esker gizakiaren jatorria eta bere ondorioak planteatzen ditugu; galdera horien bitartez, eboluzioaren eta hura hornitu duten teorien azterketarekin jarraitzen dugu. Azkenik, bai galdera hauetan eta bai unitatean, arrazoimenaren garrantzia, jatorria eta fantasiarekin duen harremana aztertzen da sakonki, helmugak eta idealak eraikitzeko bide modura.

GIZA ERREALITATEAREN SORRERA

1. DOKUMENTUA (107.or.)

106.-108.OR.

Oihanean bizi ziren. Homo erectus 500 zentimetro kubikoko Zutik ibiltzen ziren. garezur-edukiera. 900/ 1.200 zentimetro kubikoko Homo habilis garezur-edukiera. Kopeta zabalagoa 700 Sua erabiltzen zuen. zentimetro kubikoko Hilobiratzearekin zerikusia duten garezur-edukiera. errituak. Zonalde irekietan bizi Bi aurpegitako aizkora bezalako zen. harrizko tresnak. Txabolak eta tresnak Homo sapiens eraikitzen zituen. Nomadak ziren eta ehizatu egiten zuten. Armak eta tresnak egiten zituzten. Arropa josi egiten zuten. Apaindu egiten zen, hilobiratu egiten zuen eta hildakoak adeitasunez tratatzen zituen. Artelanak egin zituen (labar-pinturak).

1. Honakoak dira arrazoimen esplizituak: biziraun dezaketenak baino gizabanako gehiago sortzen direla eta mantendu egiten diren aldaketa baliagarriak gertatzen direla. Honakoak dira arrazoimen inplizituak: baliabide baino gizabanako gehiago dagoela eta aldaketa mesedegarriak belaunaldiz belaunaldi helarazten direla. 2. Gizakiari baliagarri zaizkion aldaketak, gizakia mundura egokitzea eragiten dutelako eta hautaketa natural baten ondorio gertatzearen itxurarik ez dutelako mantentzen dira. ULERMEN-GALDERAK (107.or.)

Zertan dira desberdinak hominizazio-prozesua

eta gizatiartze-prozesua? Hominizazio-prozesuak australopitekoetatik Homo sapiens espezieraino deskribatzen du eboluzioa. Gizatiartze-prozesua gizakia ingurunetik askatu eta mundu kultural bat sortzen duenean ematen da. 109.-111.OR.

Azaldu Lamarcken teoria. Gero, bilatu teoria horren aldeko

gertakari biologiko bat eta kontrako beste bat. Azkenik, alderatu Darwinen teoriarekin. Lamarck-zale batek lertxunen hanken luzeraren, satorren ikusmenaren galeraren edo izaki bizidun batzuengan nabari daitekeen aztarna-organoen adibideak emanez babestuko du bere teoria (judizioko haginak eta heste itsuko apendize zekalea gizakiongan edo gerri pelbikoaren, femurraren eta tibiaren aztarnak baleen ehun bigunetan). Hala ere, lamarckismoa gezurtaturik geratzen da hurrengo gertakarien ondorioz: pertsona bat gimnasiora joan eta giharrak garatu arren bere ondorengoak dagoeneko giharrak garatuta ez jaiotzea, edo, sagu eme bati buztana moztu eta ondorengo belaunaldiak buztanarekin jaiotzen jarraitzea. Bi kontraadibideok erakusten dutenez eskuratutako ezaugarriak ez dira heredatzen.

GIZAKIAREN BEREZITASUNAK
3. DOKUMENTUA (109.or.) 1. Gizakiak berak sortutako izaera du.

2. Animalia arrazionala da, bere buruari jartzen dizkion helburuen arabera, bere burua perfekzionatzeko gai delako. 3. Erantzun pertsonala. Trebetasun teknikoaren adibide modura, autoekin hasi eta bidaia espazialetara irits gaitezke; hauteskunde kanpaina trebetasun dogmatikoaren adibide egokia izan daiteke, eta trebetasun moralari dagokionez, edozein kode etiko edo legezko aipa daiteke. 4. DOKUMENTUA (110.or.) 1. Irudikatzeko, fantasiak eraikitzeko, fikzioak sortzeko, istorioak sortzeko, pentsatzeko, sentitzeko...gaitasunean datza. Guri dagokigunez, idealerantz zuzentzen diren eta -nahiz eta ez eskuratu- gure bizimoduaren jarraibide diren justizia, morala edota zoriontasuna bezalako balio-sistema bat sortzeko gaitasuna izatea eragin du. 2. Arrazoimena ere barne-mundu fantastiko horren ondorio da eta, horren arabera ezartzen da harremana; trebetasun arrazional modura ipintzen den fantasia da. ULERMEN-GALDERAK (110.or.)

Zer ekarpen egin zizkion mutazionismoak eboluzioaren

teoriari? Herentzia biologikoaren azalpen bat ematen du. 2. DOKUMENTUA (108.or.) 1. Erantzun pertsonala. ULERMEN-GALDERAK (108.or.)

Azaldu, zure hitzen bidez, zertan datzan eboluzioaren teoria

sintetikoa. Erantzun pertsonala.

Adierazi, bi zutabeko taula baten bidez, zer urrats izan diren

eboluzio-prozesuan eta zer ezaugarri dituen bakoitzak.

Zein ezaugarri biokimiko, genetiko, eta anatomiko dituzte

desberdin gizakiak eta gizakiaren arbaso antropoideek?

80

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Ikuspuntu biokimikoari eta genetikoari dagokionez, gizakiak 23 kromosoma pare ditu eta tximu antropoideek 24. Desberdintasun anatomikoak nabarmenagoak dira: Gizakiak matrailezurra eta hortzak txikiagoak ditu, aldaka estuagoa du, eskuetako erpuruaren urruntasuna nabarmenagoa da eta, tibiako eta peroneko hezur luzeen osaera desberdina da.

Gauza bera al da inork zu objektu gisa hartzea eta subjektua

zarela aitortzea? Objektu hutsa izan beharrean subjektu izateak, kontzientziak hautematen dituen aukera ezberdinen artean autonomiaz aukeratzeko nolabaiteko gaitasuna izatea esan nahi du. Kontzientzia hori adimena eta sentimendua da, arrazoimena eta grina; aukerak eta mugak ikusteko gaitasuna.

Gauzak errealitatetzat hartzen omen ditugu gizakiok.

Zer esan nahi du horrek? Gizakiarentzat errealitatea ez da elkarrekintza instintiboa eskatzen duen estimulu multzo hutsa; aitzitik, haren ardura hartzen dugu eta gure beharrizanetara egokitzen dugu. 5. DOKUMENTUA (111.or.) 1. Gizakiak bere izaera animaliari dagokionez, jauzi kualitatiboa eta kuantitatiboa eman zuela; lehen mailako instintuen baitan egotetik, haietatik urrundu zen apurka; bere bizitzako eta bere existentziako faktoreak kontrolatzen hasi arte. 2. Haren mende egoteari utzi eta ematen ziren aldaketak kontrolatzen hasi zelako, besteak beste, urtaro gogorrenetan elikadura pilatzeko, landatzeko, ehizatzeko, etab. 3. Testuan adimenaren aurrerapena aipatzen denean, bere onurarako arrazoimena erabiltzeaz ari da, naturaren aldaketak kontrolatuz eta erregulatuz harekin armonian izateko eta, halaber, hura baliatuz bizitzeko. ULERMEN-GALDERAK (111.or.)

Eman egoera horietako bakoitzaren adibide bana.

Erantzun pertsonala.

AZKEN ARIKETAK
GALDERAK 1. Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei:

113.OR.

Zein da, zure ustez, testu horren egilea? Zer lanetik hartua ote da? Adierazi zer hitzi edo esaldiri erreparatu diozun asmatzeko. Testuan esaten diren gauzetatik zeinekin egongo litzateke ados gaur egungo biologia? Zeinekin ez? Testua Lamarcken Filosofia zoologikoa liburutik atera da. Lamarck-zale batek, lertxunen hanken luzeraren, satorren ikusmenaren galeraren edo izaki bizidun batzuengan nabari daitekeen aztarna-organoen adibideak emanez babestuko du bere teoria (judizioko haginak eta heste itsuko apendize zekalea gizakiongan edo gerri pelbikoaren, femurraren eta tibiaren aztarnak baleen ehun bigunetan). Hala ere, lamarckismoa gezurtaturik geratzen da hurrengo gertakarien ondorioz: pertsona bat gimnasiora joan eta bere giharrak garatu arren bere ondorengoak dagoeneko giharrak garatuta ez jaiotzea, edo, sagu eme bati buztana moztu eta ondorengo belaunaldiak buztanarekin jaiotzen jarraitzea. Bi kontraadibideok erakusten dutenez eskuratutako ezaugarriak ez dira heredatzen. 2. Zertan gara desberdinak gizakiok eta animaliak?

Behin baino gehiagotan entzungo zenuen honelako zerbait:

Nire txakurra oso animalia azkarra da. Izan al daitezke adimenduak animaliak? Zer da hor adimena? Adimenaz ulertzen dugunaren araberakoa da baieztapen hori. Animalia batek estimulu jakin batzuen aurrean adimentsutzat jo daitezkeen portaerak izan ditzake, nahiz eta, berez, bere instintuaren lehen mailako erreakzioak izan, kausa-efektu ekintzetan sortuak.

NORBERAREN GORPUTZA EZAGUTZEA ETA GIZA KONTZIENTZIA

6. DOKUMENTUA (112.or.)

112.OR.

1. Garunak gizakiaren ekintza orotan parte hartzen du. Ekintza horietatik, batzuk baino ez daude ongi bereizita garunaren zatiren batean. 2. Pentsamendua, autokontzientzia, askatasunaren gauzapena, adimenezko sormena eta sormen artistikoa. ULERMEN-GALDERAK (112.or.)

Ariketa honen bitartez 2. ataleko sarrera egin daiteke: Gizakiaren berezitasunak. Ikasleen aurrezagutzetatik eta aurre-esperientzietatik abiatzea eta, dagozkion sailkapenak justifikatzerakoan eztabaida arina antolatzea ahalbidetzen du. Plazaratzen diren ideiak geroago erabili ahal izango dira, gizakiaren berezitasun zehatzak azaltzen eta aztertzen direnean. 3. Batzuek diotenez, gizakia inoiz ez dago erabat osatua. Behean esaldi horren azalpen batzuk dituzu. Zein iruditzen zaizkizu zuzenak? Arrazoitu erantzuna. Inoiz ez dagoela asebetea. Bere burua proiektatzeko beharra duela. Bere bizitza eraikitzeko beharra duela. Helburu lortezinen atzetik dabilela beti.

Azaldu zertan diren desberdinak animalien kontzientzia

eta giza kontzientzia. Izaki bizidun guztiek dute kontzientzia, hots, inguruan duten ingurunetik eta beren baitatik informazioa jasotzeko gaitasuna; horrek, nolabaiteko independentzia ematen die inguruarekiko eta, baita ingurunea kontrolatzeko aukera ere. Gizakia, gainera, bere kontzientziari esker gauzen errealitateaz jabetzen da, haren esanahiaz eta haren aurrean ematen diren aukerez.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

Ariketa egiteko isiltasun minutu batzuk eman ondoren, zein azalpen aukeratu duten galde diezaiekegu ikasleei; azkenik, osatugabea izatearen esanahiari buruzko eztabaida bat sor daiteke. Bigarren eta hirugarren aukerak jo daitezke osatugabea kontzeptua azaltzeko modurik egokienak.

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

81

4. Gure baitan biltzeko gai izango ez bagina, zer aldatuko litzateke gugan? Gure baitan biltzeko gaitasunik izango ez bagenu kanpora begira biziko ginateke, gainerako animaliak bezala; gure buruaz eta inguratzen gaituzten gauzez pentsatzeko tarterik gabe. Ariketa hau egiteko Ortegaren testu bat balia genezake: Obras completas, V, orr. 75-76, Revista de Occidente, Madril, 1961: har genezake honakoa gizakiaren egoerak kanpoan geratzen denaz ez arduratzea ahalbidetzen dio gutxi gorabehera [] har genezake beste hau [] gizakia erretiratutako animalia da, bere baitan bildua. 5. Zer-nolako lotura dago norberaren gorputzaren berri jakitearen eta norberaren bizi-tonuaren artean? Giza-errealitatea ezagutzeko, aldez aurretik, beharrezkoa da norbere gorputza ezagutzea. Baina ez kanpotik bakarrik, hau da, ez ezaugarri anatomikoak bakarrik, baita barnetik ere: nire egoera, nire bulkadak, nire asmoak, nire mugak eta nire ahalmena. Ezagutza horrek sentimendu bat barneratzen du, kontzientzia-hartze bat. Hori dela eta, errealitateaz jabetzen garenean, zentzumenen bitartez hautematen dugun heinean, sentimentalki ukituta geratzen gara; bizi-tonu zehatz bat eskuratzen dugu eta era jakin batean jarduteko bulkada sentitzen dugu, beste era batean jardun beharrean. 6. Azaldu zer den kontzientzia pertsonala, eta zertan diren desberdinak hura eta gainerako kontzientzia motak. Kontzientzia pertsonala autokontzientzia da, gizaki adimentsuak, askeak eta barnerakoiak garen aldetik, gure aurrean zabaltzen diren aukeren kontzientzia. Esate baterako, kontzientzia moralarekin alderatuta desberdina da; azken hori, balio moralak ezagutzea eta, gure onurarako eta gizaki gisa garatzeko positiboagoak direnak aukeratzea ahalbidetzen digun gaitasuna da. 7. Hasieran, berdintasunezko gizartean bizio men zen gizakia. Apurka-apurka, alabaina, mendetasuneko eta esanekotasuneko egoerara pasatu ziren. Zergatik onartu ote zuten halakorik? Saiatu argitzen. Rousseauren iritziz ondasunak pribatizatzeko tentazioa izan zen gizakien arteko bizikidetzan gaiztakeria sortu zuena. Jabetzaren irrika neurrigabe eta justifika ezinak ezberdintasuna, gehiago izatearen sentimendua eta botere eta mendekotasun egoerak sorrarazten ditu. Antropologiak beste ikuspegi batetik eta beste bitarteko batzuekin, irudia eta prestigioa erdiestea xede zuten aldizkako eta familiako jabetza pilaketa moduetatik, erkidegoan beharrezkoa denean prebentziozko pilaketa moduetara, eta botereren jabe den agintaritza bat mantentzea xede duten zerga bidezko pilaketa modu baterantz jo dela iradokitzen du. Eboluzio horrek arrazoi ekonomiko argi bat dauka, baina arrazoi kulturalak eta erlijiosoak ere ezkutatzen dira atzean; eta baita inguruneak kasu bakoitzean eskaintzen dituen baldintzetara egokitzeko arra-zoiak ere. Taldeak finkatzen eta hazten doazen neurrian, gero eta nabarmenagoa den konplexutasun bat sortzen da, espezializatzea, lana banatzea, produktuak trukatzea eta antolaketa konplexu eta hierarkiko bat eskatzen duena. Horrekin batera, berekoikeriak, eta gizakiak gainerakoekin dituen harremanetan erakusten duen zentzugabekeriak, indartsu-ahul, nagusi-esklabo harremanak azal ditzakete.

82

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

5
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Fixismoa: a) Espezieak independenteak direla eta aldagaitz mantentzen direla babesten duen teoria da. b) Bizitza garapen baten ondorio dela baieztatzen duen teoria da. c) Kantek XVIII. mendean babestu zuen teoria bat da. 2. Organoak erabiltzearen ondorioz eskuratutako ezaugarriak, heredatu egiten dira: a) Fixismoaren oinarrizko tesia da. b) Tesi hau Darwinek babestu zuen. c) Lamarckismoaren funtsetako bat da. 3. Darwinismoaren arabera: a) Mutazioak geneetan sortzen diren aldaketak dira. b) Mutazioen teoria aukeramen naturalarekin armonian ipini behar da. c) Baliabide baino izaki bizidun gehiago dago eta, ondorioz, aukeramen natural prozesu bat sortzen da. 4. Honakoa da hominidoen artean bizirik dirauen espezie bakarra: a) Australopitekoak. b) Pongidoak. c) Homo sapiens espeziea. 5. Homo sapiens espezieak: a) Artelanak egin zituen, labar-pinturak, besteak beste. b) Zutik ibiltzen zen eta 900 eta 1.200 zentimetro kubiko bitarteko garezur-edukiera zuen. c) Bi aurpegietako aizkorak bezalako tresnak eraikitzen zituen. 6. Errealitatean bizitzeak: a) Ikurren bidez komunikatzea ahalbidetzen digu. b) Gauzak, espazioaz eta denboraz haratago, ulertzea ahalbidetzen digu. c) Inguratzen gaituena gurekin lotutako zerbait izango balitz bezala hautematea ahalbidetzen digu. 7. Osagabetasunak: a) Bizi-inguruan itxita ez gaudela suposatzen du. b) Gizakiak, sormenez, etorkizuna proiekta dezakeela esanahi du. c) Errealitateaz arduratzen garela inplikatzen du. 8. Gizakiak: a) Animalia soziala izatea du ezaugarri. b) Errealitate-multzoan oinarritutako kultura sortu du. c) Arazoak ebazteko gaitasuna du eta, horrek, gainerako animaliengandik bereizten du. 9. Mutazionismoa: a) Aldaketak ez direla heredatzen babesten duen teoria da. b) Georg Mendelek sortu zuen. c) Lamarckismoa azaltzeko sortu zen.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

83

5
IZENA:
1

2. FITXA

ZABALTZEKO

BIZITZA SOILARENA
MAILA: DATA:

Irakurri XV. mendeko testu hau eta erantzun galderei:

Gure jaiotza zeruetako iraultzen baitan dagoenez, azken hauek eragin nabarmena duten jaiotzan, bereziki eraketari dagokionean, bai ahulen kasuan bai sendoen kasuan. Arlo horretan naturak ez du botererik, eta hala izango balu, gizaki guztiak gorpuzkera osasuntsuz eta sendoz jaiotzea eragingo luke. Dena den, gizakia ulermenaren eta arrazoimenezko gaitasunaren jabe jaiotzen denez, bere kabuz, bere ernetasuna baliatuz zeruek ukatu dioten hura ordezkatuko duela usten du eta, bizitza soil bat gauzatuz bere gorpuzkera malenkoniatsuaz

askatuko dela eta, osasun onez eta urte askoz biziko dela usten du. Izan ere, eztabaidaezina da gizakia bere ahaleginaren bitartez eta bere burua zainduz zeruek ezartzen dioten aiherretatik aska daitekeela, neurri batean behintzat. Iritzi oso hedatua da, zeruek baldintzatu bai, baino ez dutela behartzen. Horregatik, adituek izarren aurrean gizakia garaile ateratzen dela esaten dute.
LUIGI CORNARO, Bizitza soilaz (moldatua)

Unitatean genetikari buruz ikasitakoaren ondotik, testuan aipatzen dena zilegizkoa dela uste duzu?

Testu hau zertaz ari da, sortzetik garena aldatzeko aukeraz edo sortzetik eman zaiguna hobetzeko aukeraz?

Gure ezaugarri fisikoan aldatzen dugun hori gure seme-alabek heredatuko zuten? Eta gure seme-alaben seme-alabek?

Azaldu zer-nolako lotura duen testu honek eboluzioari buruzko teoria bakoitzarekin.

LAMARCKISMOA

MUTAZIONISMOA

DARWINISMOA

NEODARWINISMOA

84

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

5
IZENA:
1

3. FITXA

SAKONTZEKO

FIKZIONALIZAZIOA
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Sir Francis Bacon izan zen ideia hauek plazaratzen lehena, hala, haren ustetan, frikzioak garunean nolabaiteko asebetetze izpia proiektatzen du, hain zuzen, naturak ukatzen dizkigun puntuetan. Horrek [...] aukerak asmatuz eskuraezina dena uki dezakegula erakusten du. Ikuspegi horrek luze iraun du denboran zehar eta, laurehun urte beranduago, Marshall McLuhanek fikzioaren artea gizatiarraren luzapen modura deskribatu zuen. Dena dela, ikuspegi hori epistemologia modernoa agertu zenetik fikziozko kontakizunei egin zaizkion kritikaren aurka doa. Locke fikzioen aurka ageri zen inolako errealitateekin bat ez zetozen ideia fantastikoak izateagatik eta, hamar urte baino ez zirela igaro David Humek garuneko fikzioak aipatu zituen; zeintzuk, gure esperientziak antolatzeko modua baldintzatzen baitzituen. Baina Humek, berez, epistemologiak planteatzen zituen premisa kognitiboak azaldu nahi zituen eta, Kant izan zen argudiaketa goitik behera irauli zuena; izan ere, kognizioaren mailak zerbaitekin bat egingo balute bezala interpretatu beharreko fikzio heuristikotzat hauteman zituen. Hori, Kanten aburuz, kognizioaren ezinbesteko beharrizana da. Alternatibarik gabeko beharrizanak, hala ere, egiazkoak izan behar dira; egia hori epistemologikoa ez, baizik eta antropologikoa dela onartu behar badugu ere.
WOLFGANG ISER, Fikzionalizazioa (moldatua)

Azaldu zer esaten duten Baconek, McLuhanek, Lockek, Humek eta Kantek fikzioari buruz.

Kokatu egile bakoitza bere herrialdearekin eta bere garaiarekin.

Testuan gizakiak fikzioak sortzeko gaitasuna duela esaten da, zer ondorio ateratzen duzu horri buruz?

Unitatean zehar fantasiari eta arrazoimenari buruz ikasi duzunari jarraiki, zein uste duzu dela egile bakoitzaren jarrera?

Aurreko unitatetan egia eta arrazoimena bezalako hitzak ikasi dituzu. Testua irakurri ostean aldatu al da kontzeptu horiei buruz zeneukan ideia?

Zure ustez, gizakiaren pentsamenduko eta bizitzako zein arlotan aplika daiteke fikzio hitza?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

85

5
IZENA:
1

4. FITXA

FINKATZEKO

GIZAKIA ETA ANIMALIAK

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Animalia orok ideiak ditu zentzumenak dituelako, are gehiago, neurri batean bere ideiak konbinatzen ditu; eta gizakia ez da piztiarengandik oso desberdina horretan. []; beraz, ez da ulermena, gizakia animaliarengandik espezifikoki bereizten duena, bere agente aske izaera baizik. Naturak jarraibideak ematen dizkio animalia orori eta piztiak men egiten du. Gizakiak inpresio bera jasotzen du, baina, men egiteko edo ez egiteko askea da; eta, askatasun hau hautematean erakusten da, hain zuzen, bere arimaren espiritualtasuna []. Baina auzi hauek guztiak inguratzen dituzten zailtasunek gizakiaren eta animaliaren arteko bereizketaz eztabaidatzeko bide ematen dutelarik ere, biak bereizten dituen beste trebetasun oso zehatza ageri da eta, horri buruz ez dago erantzun zilegirik: bere burua perfekzionatzeko trebetasuna, hain zuzen; trebetasun horren bitartez, egoerak aldekoak badira, gainerako guztiak garatzen dira eta gure baitan kokatzen da, bai espeziean bai gizabanakoan; animaliaren kasuan, ordea, hilabete batzuen buruan bizi guztian izango dena zehazten da eta, bere espeziea mila urte igaro ondoren ere, mila urte horien lehenengo urtean zena izango da.
J.-J. ROUSSEAU, Gizakien arteko desberdintasunari buruzko diskurtsoa (moldatua)

Rousseauren arabera, zertan datza gizakiaren eta animalien arteko egiazko desberdintasuna?

Zein motako desberdintasuna ikusten du animalia-adimena eta giza-adimenaren artean? Kuantitatiboa edo kualitatiboa?

Zertan datzala esan genezake, gizakiak bere burua perfekzionatzeko duen trebetasuna?

86

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

5
IZENA:

5. FITXA

SAKONTZEKO

SUAREN BILA
MAILA: DATA:

Filmari buruzko datuak: Suaren bila. Zuzendaria: Jean-Jacques Annaud. Gidoilaria: Gerard Brach. Musika: Phillipe Sarde. Aktore-aktoresak: Ron Perlman, Everett McGill eta Nameer El-Kadi. Urtea: 1981. Filma honetan Ulman tribuaren epopeia kontatzen da. Sua bilatzea dute xede eta hura eskuratzeko bidean beste hominoide batzuekin topatu eta lehiatuko dira. Etologiaren sortzailea, Desmond Morris, pertsonaien portaeraz arduratu zen eta, Anthony Burguess eleberrigilea, lengoaiaren sorkuntzaz. Ikasleak filma ikustera gonbida daitezke, agertzen diren pertsonaien eboluziozko ezaugarrietan errepara dezaten. Fitxan atxikitzen den taula lagungarri izan daiteke.

TEKNIKA AUSTRALOPITEKOAK Erasorako estrategia (35 m.a. 15 m.a.) (ehiza)

EZAUGARRI ANATOMIKOAK

KOMUNIKAZIOA

GIZARTEHARREMANAK

BESTERIK

Hominido-primateak Kurrinka egiten dute Erasorako Ilea Keinuak estrategiak Ibilera (besoei Lidertza eraginez) Aldaka zabala Tamaina handia Prognatismoa Arku formako hankak (besoei eraginez) Kopeta estua Homo sapiens espeziea baino garaiagoak Artikulatu egiten dute Keinuak Oihuak Rol sozialak Sua: liderra Sua zaintzen dute Gaixoak artatzen dituzten Haitzuloa zaintzen dute Jakin-mina Barre egiten ikasten dute (amaierako kontakizuna). Sortzaileak (usteldutako azala estrategia modura)

NEANDERTALAK (ERECTUS)

Haitzuloak. Lantzak (sua). Bi aurpegitako laskak/aizkorak. Arropa josi gabea. Suaren kutxa/janaria prestatzen dute. Ahoa: urria/meha. Parasitoak kentzen dituzte. Apaingarriak janzten dituzten (kanibal/hezurra). Ontziak Txabolak Arma jaurtigarriak/ propultsatzaileak Lokatza. Maskarak Sua maneiatzen dute Tresnaz betetako poltsak (espazioa-denbora) Abeltzaintza/ nekazaritza (ez dira nomadak) Esertzeko aulkia

HOMO SAPIENS (40.000)

Betile iletsuz Erabat artikulatua osatutako arkurik ez. Prognatismoarik ez Kopeta zabala Sudur fina Aldaka estua Oinez ibiltzea (besoak gurutzatuta mugituz)

Liderra Errituak: haitzuloa/ sua Irakaskuntza Ugalkortasuna Animaliak-lurrak

Barrea Gorputza margotua (apaindua) Maskarak Maitasuna/ jeloskortasuna Biltegia

Atean zeramika eta bufalo adarren hornidurak dituzten txabolak.

Homo sapiensen edukiontziak (kalabaza?) esnea edo egindako produktuak ematen dituzte.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

87

6. FITXA

IRAKASKUNTZA PROZESUAREN EBALUAZIOA

IKASLEEN ASEBETETZE MAILA:

MAILA ETA IKASLE KOPURUA: BIKAIN ONGI NAHIKOA GUTXIEGI

LANTZEN DIREN GAITASUNAK 1. 2. 3. 4.

GAINDITZE MAILA %

UNITATE DIDAKTIKOA HELBURUAK

IKASLEENGANAKO EGOKITASUNA

TOPATUTAKO ZAILTASUNAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA

88

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Gizabanakoa, gizartea eta kultura

demografiaren hazkundea izan zen nekazaritzan oinarritutako gizartea sortzea eragin zuena. Geroagoa etorriko zen estatuetan oinarritutako egungo gizartea. Unitatearen amaieran aniztasun kulturalaren ezaugarriak ematen dira eta, hainbat kulturen batasuna sustatzeko, kulturartekotasuna proposatzen da.

AURKEZPENA
Seigarren unitatean giza izaeraren arazoa planteatzen da. Eduki kulturalak barneratuz eta transmitituz sozializatzen garen gizabanakoak gara. Aristotelesek, Hobbesek eta Rousseauk dagoeneko, gizakiaren izaera gizartekoiaren auzia plazaratu zuten. Duela 35.000 urte berdintasunean oinarritutako gizartetan bizi zen gizakia; beste arrazoi batzuen artean

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitatearen hasieran gizakia animalia kulturala gisa planteatzen da. Kultura, berez, ingurura moldatzeko modu eraginkorra da, dimentsio biologikotik haratago doana. Historian zehar gizabanakoaren kontzeptuak eboluzio bat jasan du. Gaur egun, gizaki oro urratu ezin diren eskubideen jabe dela suposatzen da. Antzinatik gizakiaren gizartekoitasunari buruzko teoria ugari sortu da. Aristotelesen arabera, animalia politikoak gara, gizartekoiak gara izatez. Baina beste filosofo batzuk kontrako iritzia izan dute; Hobbesen arabera, gizakia otso bat da gizakiarentzat eta, Rousseauk gizakia izatez ona dela eta gizarteak zitaltzen duela esaten zuen. Jarraian, antropologia kulturalari jarraituz, lehen gizartetatik estatuak sortu arteko eboluzioa azaltzen da. Hurrengo puntuan gizarte-identitatearen sorrerari buruz hitz egiten da, lehen mailako eta bigarren mailako sozializazioaren bitartez. Unitatea amaitzeko kultura ugaritasuna jorratzen da Etnozentrismoaren eta kultura-erlatibismoa aurrean kulturartekotasuna proposatzen da; berdintasunean oinarritutako kulturen arteko batasun eraginkor bat gauza dadin.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Gizabanakoa, gizartea eta kultura Besteen bizitza 1. Giza izaera, gizabanakoa eta kultura 2. Gizakiaren sorrera soziala 3. Sozializazioa: prozesu dinamikoa 4. Kultura gara 5. Munduko kultura ugarien aurrean

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

89

HELBURUAK
1. 2. 3. 4. Biologiaz gain, kultura ere bagarela ulertzea. Gizabanakoaren kontzeptua aztertzea. Gizakiaren gizartekoitasunari buruzko arazoa ulertzea. Gizakiaren gizartekoitasuni buruz Aristotelesek, Hobbesek eta Rousseauk plazaratutako teorien gaineko ikuspegi argi bat eskuratzea. 5. Gizakiaren sorrera sozialaren une ugariak bereiztea. 6. Sozializazioa eta bere adierazpideak ezagutzea. 7. Kultura eta zibilizazioa elkarlotzea. 8. Munduko kultura ugarien aurrean hedatutako jarrerak ezagutzea. 9. Kultura ugaritasuna antropologia filosofikoaren ikuspegitik ulertzea, hura interpretatzen duten teoria antropologiko nagusienak ezagutuz. 10. Gizakien arteko berdintasuna gara dadin eztabaida sustatzea; aldi berean, kultura ugaritasuna errespetatuz.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Giza izaera, gizabanakoa eta kultura. Gizabanakoaren kontzeptua. Gizakiaren sorrera soziala. Sozialak, izatez? Gizakiaren sorrera soziala. Sozializazioa: prozesu dinamikoa. Kultura gara. Kulturaren ezaugarri antropologikoak. Munduko kultura ugarien aurrean. Kulturartekotasuna.

PROZEDURAK

Gizabanakoaren kontzeptua deskribatzea. Aristotelesen, Hobbesen eta Rousseauren teoriei buruzko konparazio-eskemak taxutzea. Kultura ugarien aurrean hedatutako jarrera ezberdinei buruz mintzaldi bat antolatzea, norberak bere iritzia emanez. Sozializatzeko modu ezberdinak identifikatzea. Kulturaren ezaugarri antropologikoak garatzea. Kulturartekotasuna deskribatzea. Iturri ezberdinetatik abiatuz informazioa bilatzea, hautatzea, egiaztatzea eta kritikatzea: testu-liburuak, hiztegiak, saiakerak, egunkarietako artikuluak, ikus-entzunezko materiala, multimedia eta internet. Testu iruzkin laburrak egitea.

JARRERAK

Gizakiaren ezaugarri den eta kultura eta komunikazioa ahalbidetzen dituen dimentsio sinbolikoa aintzat hartzea. Kultura eta bere garapena osatzen duten alderdi eta elementu guztiak hautemateko eta bereizteko sentikortasuna izatea. Gure kulturarekin batera bizi diren beste kultura batzuetako berezitasunak ezagutzeko interesa izatea. Kultura ugaritasunak suposatzen duen aberastasuna aintzat hartzea. Gure kulturaren desberdinak diren beste kultura batzuekiko bazterkeria edo mespretxua erakusten duten jarrerak ukatzea. Kultura aniztasunen aurrean kulturarteko jarrera irekia izatea.
FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

90

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

BALIOETAN HEZTEA
Gizabanako bakar eta errepikaezinak garela aitortzeak gizaki guztiekiko begirunea izatea inplikatzen du, edozein delarik ere haien arraza edo kultura. Kulturartekotasuna ezinbesteko sostengua da kultura ezberdinak berdintasunean oinarrituta elkar daitezen. Erlatibismoa, etnozentrismoa eta aporofobia ezagutzeak, edozein bazterkeria modu ukatzea errazten du.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Animalia kultura definitzea. Gizakiaren gizartekoitasunari buruzko teoriak bereiztea. Antropologia kulturalak giza talde ezberdinen bizimoduen azterketari egin dizkion ekarpenak aitortzea. Gizakiaren sorrera sozialaren fase desberdinak kokatzea. Sozializazio modu ugariak bereiztea. Azpikultura eta kontrakultura identifikatzea. Kultura-erlatibismoa eta etnozentrismoa definitzen jakitea. Kulturartekotasuna azaltzea. Unitatean ikasitako kontzeptuak egunerokotasunean aplikatzea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa 7. fitxa Galdetegia Estatuen sorrera Zibilizazioen arteko desberdintasunak Gizakiaren sorrera Lotu Gizartearen nozioa eta jatorria Ebaluazioa

KATEGORIA
FINKATZEKO ZABALTZEKO SAKONTZEKO FINKATZEKO BERRIKUSKETA BERRIKUSKETA IRAKASLANA

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

91

ARIKETEN ERANTZUNAK
116.OR. 2. Bere gaitasun sinbolikoari esker gizakiak gizarte-ordena eraikitzen du; izan ere, gizarte-ordenako ideologia eta irudi eskematikoak sortzen ditu. ULERMEN-GALDERAK (121.or.)

HASIERAKO GALDERAK

Oraingo honetan, unitate hasierako galderek gizakiaren izaerari buruzko gogoeta eginarazten digute, ondorioz, kulturari buruzko gogoeta eginaraziz gizakiaren bizitzaren, tradizioaren eta ohituren adierazpide gisa; lehenengo gizakietatik gaurdaino. Horrek bigarren gogoeta bat egitera garamatza munduan dauden kultura ezberdinei buruz eta, haiei jarraituz, historian zehar gizartea antolatzeko moduari buruzkoa.

Laburtu eta alderatu taula baten bidez, Aristotelesen,

Hobbesen eta Rousseauren teoriak. ARISTOTELES Gizakia gizartekoia da berez. HOBBES Gizakia bere berekoikeriak eraginda mugitzen da. Gizakia otsoa da gizakiarentzat. Agintari absolutu bat behar da gure askatasuna bere eskuetan uzteko, modu horretan, gugandik babes gaitzan. ROUSSEAU Gizakia izatez bakartia da eta berdintasunean oinarritutako erkidego batean bizi da. Jabetza pribatuak kolokan jartzen du bizikidetasuna. Gizartea borondate orokorrean sostengatzen den hitzarmen batean oinarritu behar da.

GIZA IZAERA, GIZABANAKOA ETA KULTURA

1. DOKUMENTUA (118.or.) 1. Erantzun pertsonala.

118.-119.OR.

Bere beharrizanak gizartean ase ditzake soilik. Arrazoimenaren jabe da, bidezkoa zer den eta bidegabekoa zer den jakiteko.

2. Erantzun pertsonala. Ziur aski ikasle askori zentzudunak irudituko zaizkio testuan agertzen diren proposamenak, horrek, indibidualismo posesiboak gure gizartean zer-nolako harrera duen erakutsiko digu. Gogoan izan behar dute gizabanakoa ez dagoela gizartearen gaindik, berez, gainerakoekin elkarrekintzan egoteari esker lortzen du pertsona izaera. ULERMEN-GALDERAK (119.or.)

Esanahi bera al dute gizabanako eta pertsona hitzek?

Zergatik? Ez. Gizabanako diogunean espezie bateko kide den edozein izakiri buruz ari gara, pertsona, ordea, egiten dituen ekintzetako ondorioen erantzulea da, kontzientzia morala duelako.

Zer aztertzen du, eta nola, antropologia kulturalak?

Antropologia kulturalak kultura-adierazpenak interpretatzen ditu eta zer esan nahi duten ulertzen saiatzen da. Horretarako gizakiaren bizimodua birsortzen ahalegintzen da. ULERMEN-GALDERAK (122.or.)

Zertan hobetzen ditu kulturak gizakiaren ezaugarri

biologikoak? Kulturak egokitzapen biologikoa hobetzen du, izan ere, asmatzeko eta aurre hartzeko duen gaitasunari esker etorkizunaren aurrean dagoen ziurgabetasuna murrizten du. Gaitasun hauek, besteak beste, teknikan, ekonomian edota artean nabaritu ohi dira.

Antropologia kulturalak gizartearen sorrera ulertzen

laguntzen omen digu. Nola? Gizakiak errealitatean eta gainerakoekin bizitzeko moduan esperimentatzen duen eboluzio kulturala birsortuz.

Alderatu ehizan eta bilketan oinarritutako gizarteak

eta nekazaritza-gizarteak, eta ondoren, esan nola lortzen zuten gizarteratzea batean eta nola bestean. Lehenengo gizarteetan elikagaiak zuzen banatuta lortzen zen gizarteratzea eta, eskarmentu handiko buruzagi baten aholkuei jarraituz. Nekazaritza-gizarteetan elikagaiak bilduz eta tribuko buruzagiari men eginez lortzen zen gizarteratzea.

Azaldu zer den indibidualismo altruista eta eman gure

gizarteko zenbait adibide. Gizabanakoa gizartearekin duen zorraz eta bera bezain zorionekoak ez direnei laguntzeko beharraz jabetzen denean agertu ohi da indibidualismo altruista. Giza errealitateak guztion kolaborazioa eskatzen du, pertsona modura gara gaitezen eta bidegabekeriak bazter ditzagun. Hori izango litzateke trukean ezer jaso gabe behar gehien dutenei laguntza luzatzen dieten edozein GKEren edo elkarteren kasua.

Zer ezaugarri bete behar izan ziren birbanaketan

oinarritutako agintaritza haiek estatu izatera iristeko? Bi baldintza bete behar ziren: Alde batetik 10.000-30.000 pertsonaz osatutako biztanleria behar zen, emigratzeko aukerarik ez zuena eta legeak eta zergak onartzeko prest zegoena. Halaber, elikagaiak mantentzea eta pilatzea ahalbidetuko zuen elikagai ez-galkorretan oinarritutako nekazaritza bat garatu ahal izateko, inguru geografikoaren mende zeuden. Bi baldintza hauei, gizarte-antolamendu konplexu bat eta garapen teknologiko bat (ureztatze sistemak, esate baterako) gehitu behar zaizkie.

GIZAKIAREN SORRERA SOZIALA

2. DOKUMENTUA (120.or.)

119.-122.OR.

1. Gizakiak eredu sinbolikoak eraikitzeko duen gaitasuna erabiltzen du bere burua garatzeko; modu horretan, animalia politiko bilakatzen da.

92

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

SOZIALIZAZIOA: PROZESU DINAMIKOA

3. DOKUMENTUA (124.or.)

123.-126.OR.

ematen duten informazio guztia ikuspuntu jakin batean egon ohi da eta, agian, gure gizartean izateko modua alde baterantz edo besterantz bideratzen da. Telebista da indar gehien duena, irudiak gizakiarengan oso eraginkorrak direlako eta informazioa berehala helarazten delako.

1. Mundua hitza aipatzen denean, gizabanakoak beste batzuekin harremanetan jartzen denean sortzen duen gizarte-bizimoduaz ari da. Beste alde batetik, naturak, gizakiak bere kideekin eraikitzen duen mundu sozial horri mugak ezartzen dizkio, modu horretan, giza organismoa bera ere eraldatuz. 2. Errealitate naturala une eta gune jakin batean jaiotzen garenean ematen zaigu; gizarte-errealitatea, aitzitik, gizakiek sortzen dute, historian zehar landu dituzten harremanen arabera. 3. Erantzun pertsonala. ULERMEN-GALDERAK (124.or.)

Zer sozializazio mota izaten dute immigranteek?

Immigrante bat birsozializazio-prozesu batean murgilduta egongo litzateke.

Jakin badakigu sektetan sartzen direnek mentalizazioa

jasaten dutela. Ezaba al daiteke gerora mentalizazio hori? Oso zaila da sekta bateko kide izan den inork jasan duen mentalizazioa ezabatzea, birsozializazio bikoitza emango bailitzateke: lehenengoa sektan sartzean ematen da; hala, errealitateaz zegoen aurreko ikuspegia ezabatu egiten da eta oso hunkibera den identifikazio berri bat txertatzen da gizakiarengan; bigarren birsozializazioa, sektak pertsonaren garunean gauzatutako prozesu guztia ezabatzea izango litzateke.

Azaldu, zure hitzak erabiliz, zer den lehen mailako

sozializazioa, eta eman adibideak. Lehen mailako sozializazioa gizabanakoa gizartean sartzean datza eta, haurtzaroan gertatzen da, familiaren barnean. Familiaz gain, eskolak, telebistak eta haurraren inguruan dagoen guztiak eta, rolak barneratzeko lagungarri den guztiak ere, lehen mailako sozializazioa osatzen dute.

Zer ematen digute tradizioek eta historiak gizabanakooi?

Aipatu zure kulturako tradizio batzuk eta esan zer ematen dizuten. Erantzun pertsonala. Tradizioetatik eta historiatik egoteko modu jakin bat eskuratzen dugu, ingurunea interpretatzeko eta interpretazio horren arabera moldatzeko modu bat. Atzetik dakarguna da tradizioa, gure aurrekoek landu eta gero jasotzen duguna. Ezagutzek, bizipenek, sinesmenek eta arauek osatzen dute tradizioa; gizakiaren zeregin guztiak hartzen dituzte barne, baita gainditu ere: giza jakintza, morala, errituak eta folklorea. Tradizioaren bitartez gauzei zentzua emateko moduak eman zaizkigu. Halaber, tradizioak zerotik abiatzea zerk ekiditen digun jakiteko aukera bat ematen digu eta, mundua ulertzeko eta bizi garen gizartean moldatzeko lehen laguntza eskaintzen digu.

Egin gauza bera bigarren mailako sozializazioari dagokionez.

Lehen mailako sozializazioan eskuratutako oinarrizko munduarekin topo egiten duten mundu instituzionalak barneratzeko prozesua da. Hau da, lan-, politika- eta erlijioerakundeak. Etapa horretan -muga batzuen barruan- gizakiak zer gizarte-esparrutan sartu nahi duen erabaki ahal izango du, bertako arauak barneratuz.

Bigarren mailako sozializazioan teknika pedagogikoak

behar omen dira. Zergatik? Lehen mailako sozializazioan ezagutza ia automatikoki barneratzen den artean, bigarren mailakoan, ezagutza ikaskuntza adierazgarria izan dadin, teknika pedagogiko berezi eta konplexuen bidez indartu behar izaten da. 4. DOKUMENTUA (126.or.) 1. Tradizioak historikoki aurrera egin dezan, beharrezkoa da tradizio hori gizakiak onartzea, berrestea eta lantzea. 2. Gure gertuko historian aldaketa kultural asko eman dira, tartean, teknologia berrien agerpena aipatu behar da; dena den, gure festa tradizionaletako asko oraindik ere mantendu egiten dira. 3. Gizarteak, bere osotasunean, erabakitzen duelako kontzienteki eskuratzea edo kontserbatzea, bere historiako gertakarien arabera. ULERMEN-GALDERAK (126.or.)

KULTURA GARA
5. DOKUMENTUA (127.or.)

127.-128.OR.

1. Bere bizimodua da, bere bizimodua areagotzen duen tresna. 2. Ez. Kultura beharrezkoa da, gizakia haren bitartez hezten delako eta bizi-aukerak areagotzen dizkiolako. 6. DOKUMENTUA (128.or.) 1. Egilearen arabera zibilizazioa hiriari lotuta dago erabat, civitasen hezitako eta egunero bere kideekin harremanean dagoen gizakiari lotuta dago. 2. Hiria ideien eta baliabideen gordailu handia da, zibilizazioaren tresna nagusia; hor, gizalegea, elkarrizketa, iritzi-trukaketak eta askatasuna ikasten dira. 3. Erantzun pertsonala. Historiako hiri garrantzitsuak har daitezke adibide modura: Atenas (K.a. VIII. eta III. mendeen artean), Erroma (K.a. II. mendearen eta K.o. III. mendearen artean), Toledo (Erdi Aro guztian zehar) eta Paris (Frantziako Iraultzan zehar).

Zer-nolako eragina dute komunikabideek sozializazioprozesuan? Zure ustez, zer komunikabide da sozializazioeragile nagusia? Zergatik? Erantzun pertsonala. Komunikabideek sozializazio-prozesuan duten eragina erabakigarria da, izan ere, komunikabideek
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

93

ULERMEN-GALDERAK (128.or.)

ULERMEN-GALDERAK (130.or.)

Aipatu zure kulturaren ezaugarri batzuk. Ezaugarri

horietatik zein ditu berdin eta zein desberdin beste kultura batzuekiko? Erantzun pertsonala. Interesgarria izango litzateke ikasleek, immigrante askok jomuga izango duten herrialdea hautatzerakoan egiten duten aukeraketari buruzko gogoeta egitea; antzeko tradizioak izateak aukeraketa horretan eraginik ba ote duen jakite aldera.

Zer-nolako jarrera izan dute herri kolonizatzaileek?

Zer eginkizun kultural izan dute herri horiek, bai onerako bai txarrerako, kolonizatutako herrietan? Erantzun pertsonala. Herrialde kolonizatzaileek jarrera harrapatzailea edo paternalista hartu dute. Alde batetik, kolonizatutako herrialdeetako baliabideak ateratzen eta ustiatzen zituzten, baina, aldi berean, beren legeak, ohiturak eta teknologiak barneratzen zituzten.

Aldatu egin al da gure kultura, aurreko belaunaldikoen

garaikoekin alderatuta (gurasoak, aitona-amonak)? Ariketa honen bitartez belaunaldiaren kontzeptuari buruzko eztabaida bat sorraraz daiteke: gure bizimodua eta kultura lehen hobeak ote ziren; iruditzen zaigun bezain beste aldatu ote den; teknologia berriek sozializazioan eta kulturaren hedapenean duten eragina, etab Ikasleek beren guraso edo aitonaamonekin adin horretan zituzten ohiturei buruz hitz egin dezatela iradoki daiteke, ondoren, ikasgelan hitz egindakoaren berri eman daiteke eta, azkenik, bateko zein besteko iritziak aldera daitezke.

Hainbat jarrera azaldu ditugu liburuan. Eman jarrera

bakoitzari buruzko zenbait adibide, zer egoeratan hartu izan diren eta hartu ohi diren azaltzeko. Erantzun pertsonala. Erromak Espainian, Holandan edo Ingalaterran gauzatutako kolonizazioei buruzko informazioa bilatzeko eska diezaiekegu ikasleei, ondoren guztion artean eztabaidatzeko.

AZKEN ARIKETAK
GALDERAK

131.OR.

MUNDUKO KULTURA UGARIEN AURREAN

7. DOKUMENTUA (129.or.)

1. Zure ustez, zer adierazi nahi dugu esaldi hauen bidez? 129.-130.OR. Kultura handiko pertsona da. Batere kulturarik gabea da gizon hori. Gure kultura oso aberatsa da. Masen kulturak telezaborra sortu du. Kultura herritargoa behar genuke, eta ez hain elitista. Gizaki oro subjektu kulturala da. Galdera honekin, kultura kontzeptua argi azaldu nahi da, onartzen dituen adiera ezberdinak agerian utziz. Horrelako esanahiak ager daitezke: landua; hezia; jokamolde finekoa; ezagutza handikoa; xehetasun, forma eta eduki askoren jabea; komunikabide eraginkorrenek sortutako iritzia; gutxiengo bati dagokion ezagutzaren aurka, guztiongana iristen den ezagutza hedatzea. 2. Demagun ikerketa soziologikoak eta biztanleriaren azterketak egiten dituen enpresa baten egiten duzula lan. Talde hauek sailkatzeko eskatu dizute; azpikulturakoak, kontrakulturakoak ala ez batekoak eta ez bestekoak diren esan behar duzu. Hona hemen taldeak: Abegi-etxeetan bizi diren etorkin taldeak: ez batekoak eta ez bestekoak. Skinhead-taldeak: kontrakultura. Madrileko judu-komunitatea: azpikultura. Talde ekologistak: kontrakulturazko osagairen bat izan dezakete. Hiri handien kanpoaldean kokatutako ijito-herrixkak: azpikultura. Euskal Herriko hainbat lekutan dauden Galizia Etxeak: azpikultura. Boixos Nois, Yomus, Ultra sur... eta horrelako taldeak: bertako kideak, aldi berean, hiri-tribu bateko kide izaten direnez, kontrakultura gisa har daitezke. Arabako filatelia-elkartea: ez batekoak eta ez bestekoak.

1. Bartolom de Las Casas (1484-1566) 1512an Kubara abiatu zen Pnfilo de Narvezko kaperau modura; 1514an beste eginkizun bat jaso zuen indioek meatzaritzan lan egin zezaten, baina denboraren poderioz, Las Casas sistemaren bidegabekeriaz jabetu zen. Egoera aldatzeko asmoz Espainiara abiatu zen eta Fernando Katolikoa erregearekin eta Cisneros kardinalarekin elkarrizketatu zen; azken honek, 1516an Indioen Babesle izendatu zuen. Fernando Katolikoa hiltzean errege berriarekin, Carlos lehenengoarekin, elkarrizketatu zen eta, hark, egungo Venezuelaren lurrak eman zizkion bere teoriak aplika zitzan. 1520an Espainiara itzuli zen, indioen esklabutzaren aurkako zeregina abiarazteko asmoz. Proiektuak porrot egin zuen, izan ere, bera gabe indioak matxinatu egin ziren. 1535ean Amerikara itzuli zen eta kolonizazio baketsu programa berri bat abiarazten saiatu zen Guatemalan nolabaiteko arrakasta izan zuelarik; 1540an Espainiara itzuli zen eta Valladoliden Carlos lehenengoa erregearekin elkarrizketatu zen berriz ere. Honek Las Casasen eskariak aintzat hartuz Indiako Kontseilua deitu zuen, bertan, indioen esklabutza debekatuko zuten Lege Berriak aldarrikatu ziren. Cuzcoko gotzaina izatea eskaini zitzaion -garai hartan oso zeregin garrantzitsua zen- baina ez zuen onartu eta Indioen alde lan egiten jarraitu zuen 1566an Madrilen hil zen arte. 8. DOKUMENTUA (130.or.) 1. Aporofobia hitzak pobreari, bitartekorik ez duenari, babesik gabe dagoenari diogun beldurra esanahi du. 2. Ondasunaren arabera onartzen edo ukatzen ditugulako besteak. Pobreak enbarazu gehiago egiten digu atzerritarrak baino. Erantzun pertsonala.

94

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Azpikulturetan kultura berdina bizitzeko modu ezberdinak dituzten pertsonak bateratzen dira. Kontrakulturetan gizarte batean nagusi den kulturaren aurka agertzen diren pertsonak bateratzen dira. 3. Aztertu esaldi hauen edukia (zer auzi mahaigaineratzen duten eta zer jarrera erakusten duten) eta, gero, adierazi zer iritzi izango lukeen kulturartekotasunaren aldeko batek esaldi hauei buruz. Nik onartzen zaitut, eta zure iritziak onartzen ditut. Bana zu zure etxean, eta ni neurean.: kultura-erlatibismoa. Hona etorri diren etorkinek gure bizimodua bete-betean onartu behar dute.: jarrera etnozentriko batek sorrarazitako asimilazioa. Normala da ijitoek auzo bakartuak sortzea, bere erara bizi den jendea baita. Ez dut uste hori txarra denik.: jarrera etnozentriko edo erlatibista batek sorrarazitako bazterkeria; betiere, ikasleek normala da, bere erara bizi edo ez dut uste hori txarra denik bezalako esaldiak erabiltzen dituztenean, ematen dien interpretazioaren eta entonazioaren arabera. Nolatan emango diegu lana etorkinei, geuretzako adina ere ez dugu-eta!: Ikasleek galdera hau zentzuzkoa dela uste badute ere, agerian utzi behar da atzean ezkutatzen den xenofobiazko jarrera; guztioi eragiten diguten arazoen irtenbideak bilatu beharrean liskarrak sorrarazten dituen ikuspuntu etnozentriko batek eragindakoa. Ez dago payoekin ondo konpontzerik!: etnozentrismoa. Beraien herrian gaizki bizi badira, hor konpon! Ez da gure arazoa. Zer egin dezakegu guk, bada?: etnozentrismoa. Ariketa honek eztabaida filosofikoa pizteko aukera ematen du. Horretarako, ariketak gauzatzen diren edo zuzentzen diren bitartean, galderak egin behar dira eta egoera ezberdinetako adibideak eman behar dira. Jarrerak identifikatzeko eta arrazoitzeko gaitasuna lantzeko lagungarri izan daiteke, izan ere, ikasleek ematen dituzten justifikazioak eta argudioak dira ariketa honetan garrantzitsuena. 4. Zer ekarpen egiten digute tradizioek eta historiak gizabanakooi? Aipatu zure kulturaren zati diren zenbait tradizio eta esan zer-nolako garrantzia duten zuretzat. Erantzun pertsonala. Tradizioek eta historiak zentzua, ingurua interpretatzeko moduak eta aukera gisa ulertu behar den boterea ematen digute gizabanakooi. Ariketa honetako bigarren zatia lagungarri izan daiteke modu bizi eta zuzenean tradizioaren nozioa ulertzeko. 5. Gauza bera al dira kultura eta hezkuntza? Zertan dira berdin eta zertan desberdin? Arrazoitu erantzuna. Berriro ere kontzeptu bat argitzeko asmoa duen galdera bat da. Kasu honetan, kulturaren eta hezkuntzaren arteko harremana ezartzea da asmoa. Hasiera batean, elkarri eragiten dioten hitzak direla esan genezake. Orokorrean, kultura handiko pertsona bat, aldi berean, pertsona gizalegetsua izaten da, jokamolde finak dituena. Hala ere, gerta daiteke hala ez izatea; eta era berean, gerta daiteke pertsona gizalegetsua izatea kultura ezagutza handirik izan gabe. Kulturaren kontzeptuari ematen zaion sakontasunak eta edukiak ere badute eraginik: bere ezaugarriak ezagutzetara mugatzen diren edo lanketara eta jokamoldeetara zabaltzen diren. Beste

alde batetik, hezkuntza kultura eskuratzeko bidea eta bitartekoa dela uler daiteke. Kasu honetan, hezkuntza hitzak esanahi instrumentala izango luke, eskuratu nahi den kulturaren arabera. 6. Aipatu lehen mailako edo bigarren mailako sozializazioaren ondorioz zuk dituzun alderdi batzuk: balioak, ohiturak, arauak, etab. Adierazi, halaber, zer sozializazio-eragilek helarazi dizkizun: familiak, eskolak, adiskideek, komunikabideek, bizilagunek, etab. Ariketa hau, eskuratu ditugun balioak, ohiturak eta arauak zein diren eta nork helarazi dizkigun jakiteko baliagarri izan daiteke. Arbelean koadro bat egiteak eta hartaz mintzatzeak partaidetza ahalbidera dezake. 7. Kultura gizabanakoen ondorio da ala, aitzitik, gizabanakoak dira kulturaren ondorio? Zure ustez, zer da erabakigarriagoa eta garrantzitsuagoa, gizabanakoek kulturari egiten dioten ekarpena ala kulturak gizabanakoengan duen eragina? Argi dago kultura gizabanakoen ondorio dela, baina betiere, gizabanakoak kolektibo bateko kide gisa ulertuta, ez gizabanako isolatu gisa. Giza izaera abiapuntutzat hartuta, kultura bizikidetzaren ondorio dela esan daiteke, bizikidetzan ematen diren harreman eta indar ugarien ondorio. Dena den, era berean, egia da gizarte batean jaiotzen den gizabanako bat hari zor zaiola eta bertako kulturaren arabera taxutzen dela. Hori dela eta, elkarmendekotasun estua sortzen da gizabanakoaren eta kultuaren artean, bakoitza bestearekin uler daitekeelarik soilik. Baina, galderaren xedea gizabanako batek bizi den kulturan zenbateraino eragin dezakeen jakitea bada, garbi dago, gaitasun berezia duten gizabanakoek dutela eragin nabarmena, soilik.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

95

6
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Gizabanakoaren kontzeptuak: a) Gizabanako oro eskubide urraezinen jabe dela inplikatzen du. b) Gizakiak aurre hartzeko edo asmatzeko duen gaitasunari egiten dio erreferentzia. c) Gizakia edozein ingurutara eraginkortasunez egokitzeko gai dela esanahi du. 2. Indibidualismo posesiboa(k): a) Gizabanakoa bere buruaren jabe dela eta gizartearekiko zorrik ez duela esaten dud. b) Gizarteari egiten zaizkion presioen ondorioz sortzen da. c) Gizabanakoon jabetzak, guztion artean partekatu behar direla esaten du. 3. Gizakia otsoa da gizakiarentzat: a) Aristotelesek egindako baieztapena da. b) Gizartea sortzean gizakia gaiztatu egiten dela esanahi du. c) Hobbesek egindako baieztapena da. 4. Antropologia kulturalak: a) Gizakia izatez gizartekoia dela erakutsi du. b) Kultura-adierazpenak interpretatzen ditu eta zer esan nahi duten ulertzen saiatzen da. c) Jokabide sozialak baldintza material batzuen ondoriotzat hartzen ditu. 5. Nekazaritza-gizarteetan: a) Trukearen eta elkarrekikotasunaren ekonomia da nagusi. b) Kultura-maila nabarmen areagotu zen. c) Ekonomia kontrolpeko pilaketan eta birbanaketan oinarritzen zen. 6. Lehen gizarteetan: a) Trukearen eta elkarrekikotasunaren ekonomia da nagusi. b) Gizarte-funtzioen banaketa argia eman zen. c) Ekonomia kontrolpeko pilaketan eta birbanaketan oinarritzen zen. 7. Bigarren mailako sozializazioa(k): a) Mundu instituzionalak barneratzea eragiten duen prozesua da. b) Gizabanakoa gizartean barneratzea du xede. c) Sozializazio-prozesuaren abiapuntua da. 8. Birsozializazioa: a) Funtsezkoa da egungo industria-gizarteetan. b) Krisi sakonak daudenean ematen da. c) Nor garenari buruz sakontzea inplikatzen du. 9. Gizarteari erasotzen dioten taldeak: a) Kontrakulturaren barnean kokatzen dira. b) Azpikultura dira. c) Ez dira ez batean ez bestean kokatzen. 10. Kulturartekotasuna(k): a) Berezko kulturatik abiatuz beste kultura batzuk aztertzen ditu. b) Kultura ezberdinak berdintasunean oinarrituta batzea aldarrikatzen du. c) Balioen araberako kultura-azterketen alde agertzen da.

96

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

6
IZENA:
1

2. FITXA

ZABALTZEKO

ESTATUEN SORRERA
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Lehenengo estatuak buruzagitzatik abiatuta eboluzionatu ziren, baina buruzagitza guztiek ez zuten lortu estatu bihurtu arte eboluzionatzea. Trantsizioa eman zedin bi baldintza bete behar ziren ezinbestez: Biztanle asko izateaz gain (10.000-30.000 pertsona inguru), biztanleria hori zirkunskribatuta egon behar zen, hau da, erabiltzen ez ziren lurren gabeziarik ez zuten izan behar, zergak, erreklutamenduak eta aginduak onartzen ez zituzten pertsonak bertara ihes egin zezaten. Lurralde-mugabarrua ez zegoen eskuragarri zegoen lur kopuruaren baitan soilik, lurren eta baliabide naturalen kalitatearen baitan eta, errefuxiatu taldeek, funtsean, buruzagi zapaltzaileen mende egotean espero zitekeen bizi-maila mantendu ahal izatearen baitan ere bazegoen. Hauentzako bizibide bakarrak mendi altuak, basamortuak, oihan tropikalak edo bestelako habitat desatseginak baziren, emigratzeko akuilua ez zen zorrotzegia izango. Bigarren baldintzak birbanaketa-biltegi nagusia hornitzeko behar ziren elikagaien izaerarekin zuen zerikusia. Buruzagiaren gordailua, ame edo batatak bezalako tuberkulu galkorrez beteta zegoenean, hertsa-boterea askoz urriagoa izango zen, arrozaz, gariz, artoz edo uzta batetik bestera arazorik gabe manten zitezkeen etxe-zerealez beteta zegoenean baino. Zirkunskribatu gabeko edo biltegira zitezkeen elikagai pilaketarik gabeko buruzagitzak,

sarritan, erreinu bilakatzear egon ziren, ondoren, exodo masiboen edo atsekabetutako plebeioen altxamenduen ondorioz desagertzeko. [] Lehenengo abeltzaintza eta nekazaritza guneak euriari beha zeuden, uztei ura eman ahal izateko. Biztanleriak gora egin zuenean ureztatzeari ekin zioten, lur lehorragoak lortzeko eta kolonizatzeko asmoz. Sumer horrelaxe sortu zen; euri-jasa handirik gabea bazen ere, deltan kokatuta zegoen, padura ugariko lurraldea zen eta, sarritan, Tigris eta Eufrates ibaiek gainezka egiten zutenez uholdeak sortzen ziren. Hasiera batean, ur-korronte natural baten ertzetan egotera behartuta bazeuden ere, berehala ureztatzearen baitan egotera pasa ziren bertako biztanleak; izan ere, gari eta garagar soroak urez hornitu behar zituzten, ondorioz, estaturanzko trantsiziorako azken egoeran harrapatuta geratu ziren. Erregetzarako hautagaiak lan publikoak egiteko zerga eta eskulan gehiago eskatzen hasi zitzaizkienean, Sumerreko plebeioak beste leku batera alde egiteko aukera galdu zutela ikusi zuten. Nola eramango zituzten belaunaldiz belaunaldi landutako ubideak, ureztatutako soroak, lorategiak eta baratzak? Ibaietatik urrun bizi ahal izateko artzainen edo nomaden bizimoduak hartu beharko zituzten eta, ez zuten horretarako behar zen esperientziarik eta teknologiarik.
M. HARRIS, Gure espeziea (moldatua)

Zure ustez, zergatik da hain garrantzitsua pilatutako elikagaien kalitatea, buruzagitza batetik estatu batera igarotzerakoan?

Zer-nolako lotura dute garapen teknikoak eta estatuen agerpenak? Bilatu testuan adibideren bat.

Talde txikitan jarrita bildu informazioa eta esan testuan aipatzen diren baldintzak ondorengo lekuetan betetzen diren: Mesopotamia, Indo ibarra, Ibai Horiaren arroa, Mesoamerika eta Egipto.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

97

6
IZENA:
1

3. FITXA

SAKONTZEKO

ZIBILIZAZIOEN ARTEKO DESBERDINTASUNAK

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Munduko politika fase berri batean sartzen ari da eta, intelektualek era guztietako ikuspegiak adierazi dituzte etorkizunari buruz, berehala: historiaren amaiera, estatu nazionalen arteko liskar tradizionalen itzulera eta tribalismoaren eta mundializazioaren arteko gatazkak eragindako estatu nazionalaren gainbehera, besteak beste. Ikuspegi hauetako bakoitzak indarra hartuz doan errealitate baten alderdiak erakusten ditu. Eta, aldi berean, guztiek ezinbesteko alderdi bat ahazten dute; oso garrantzitsua, etorkizunean munduko politika izango dena aipatzen duena, hain zuzen. Nire ustez, mundu berri honetako gatazka-iturri nagusiak ez du ideologiarekin edo ekonomiarekin zerikusirik izango. Gatazka-iturri nagusia kultura izango da eta haren ondorioz sortuko dira gizateriaren zatiketa handiak. Estatu nazionalak munduko auzietako partaide nagusienak izango dira oraindik ere, baina, munduko politikan emango diren gatazka nagusienak zibilizazio ezberdinetako nazioen eta taldeen artean gertatuko dira. Zibilizazioen arteko talka izango da nagusi munduko politikan. Zibilizazioen zatiketa izango da etorkizuneko borroken zio. Zibilizazioen arteko gatazka izango da mundu modernoan gatazkaren eboluzioko azken fasea. []

Zergatik gertatuko da hau? Lehenik eta behin, zibilizazioen arteko ezberdintasunak errealak izateaz gain, funtsezkoak ere badira. Historiak, hizkuntzak, kulturak, tradizioak eta are garrantzitsuagoa den alderdi batek, erlijioak, bereizten ditu zibilizazioak elkarren artetik. Zibilizazio ezberdinetako pertsonek Jainkoaren eta gizakiaren, gizabanakoaren eta taldearen, hiriaren eta estatuaren, gurasoen eta seme-alaben, edota senarraren eta emaztearen arteko harremanari buruzko ikuspegi ezberdinak dituzte; halaber, eskubideek eta erantzukizunek, askatasunak eta agintaritzak, berdintasunak eta hierarkiak duten balizko garrantziari buruz bestelako ikuspegia dute. Ezberdintasun horiek mendeetan zehar gauzatu dira. Ez dira berehala desagertuko. Ideologia politikoen eta erregimen politikoen arteko ezberdintasunak baino oinarrizkoagoak dira. Ezberdintasunak ez du gatazka ekartzen eta gatazkak ez du derrigorrez indarkeriarik ekartzen. Hala ere, mendeetan zehar, zibilizazioen arteko ezberdintasunek sorrarazi dituzte gatazkarik luzeenak eta bortitzenak.
SAMUEL P. HUNTINGTON, Zibilizazioen arteko gatazka?

Zergatik usten du egileak ezberdintasun nabarmenagoak daudela zibilizazioen artean, klase ezberdinen artean edo estatuen artean baino?

Huntingtonen arabera, zibilizazioen arteko ezberdintasunek gatazka bortitza dakarte beregain? Aipatu zentzukoagoak iruditzen zaizkizun irtenbideak.

98

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

6
IZENA:
1

4. FITXA

FINKATZEKO

GIZAKIAREN SORRERA
MAILA: DATA:

Bete hurrengo taula, garai bakoitzaren ezaugarriak azpimarratuz.

GARAIA BEHE-PALEOLITIKOA

IRAUPENA

EZAUGARRIAK

Duela 150.000 urte K.a.

GOI-PALEOLITIKOA

Homo sapiens espeziea da nagusi (Cromagnon gizakia).

MESOLITIKOA

Duela 9.000 urte K.a.

Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren garapena (sedentarismoa).

METALEN AROA

Brontzezko aroa: Burdinazko aroa:

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

99

6
IZENA:
1

5. FITXA

BERRIKUSKETA

LOTU
MAILA: DATA:

Lotu kontzeptu bakoitza bere definizioarekin.

Kultura Indibidualismo posesiboaren teoria Antropologia kulturala Sozializazioa Lehen mailako sozializazioa Kontrakultura Kultura-erlatibismoa Kulturartekotasuna

: gizaki bakoitza bere buruaren eta bere gaitasunen jabe bakarra da, gizartearekin haien zorrik izan gabe. Gizabanakoa bere buruaren, bere gaitasunen eta haien ondorioen jabe den heinean askea izango dela baieztatzen da; gainerakoen borondatearen mende egon gabe. : elkarren artean erlazionatzen eta antolatzen diren pertsona talde baten bizimodu zehatza da, batak besteari laguntza emanez: ezagutzak, pentsaerak, esateko erak, sentitzeko erak, sinesteko eta egiteko erak partekatzen dituzte. : gizakia gizartean barneratzea dute xede eta haurtzaroan garatzen da, familiaren barruan. : gizatalde ezberdinen bizimodua eta bizimodu horren eboluzioa aztertzen ditu. Horretarako ez ditu alderdi materialak soilik aintzat hartzen, izan ere, kultura aztertzen saiatzen da eta hau sinbolikoa da halabeharrez; gizakiak errealitatea interpretatzeko, eraikitzeko eta adierazteko duen modua erakusten baitu. : nazionalitate ezberdinetako taldeak eta gizarte berean bizi diren kulturak. : aztertu kultura ezberdinak haien balioak aintzat hartuz eta ez beste kultura bat abiapuntutzat hartuz; eta kultura-adierazpen ezberdinekiko errespetua azaltzeko gomendioa luzatu. : gizabanako batek bizi den gizarteko kultura barneratzeko prozesua da, gizarte horretan bizitzeko, identitatea garatzeko eta pertsona modura garatzeko. : kultura nagusiaren aurkako altxamendu bat da, kultura eta gizarte ezberdinak barneratzen dituen proiektu bat aurkezten duena.

100

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

6
IZENA:
1

6. FITXA

BERRIKUSKETA

GIZARTEAREN NOZIOA ETA JATORRIA

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Arazo beraren aurrean, pertsona askok gizaki bakar batek bezala jardun dutela esaten denean, guztiek adostasun baten arabera jardun dutela esan nahi du, irtenbide bera bilatuz. Gizartea honela uler daiteke: bizikidetza bat mantentzen duten gizakiz osatutako gorputza, betiere, bizikidetza modura elkarri laguntzea ulertuta, ez elkarrekin bizitze hutsa soilik. Betekizun hauek modu egonkor batean betetzen direnean gizartea dago: familia txiki bat edota estatuen konfederazio bat eta, halaber, elkarte profesional bat, futbol talde bat, sindikatu bat edota ikastetxe bat, besteak beste.... Dena den, laguntza oro xede bat erdiesteko denez, gizakiak ez dira gizartearentzat bizi, alderantziz baizik: gizartea gizakiaren onerako dago. Nikomakori Etika lanean gizakia gizartekoia eta, izatez, bizikidea dela irakur daiteke. Horrek zera esan nahi du: ezinezkoa dela bizitzak, berez, inori zoriontasuna ematea. Eta hori frogatuta dago inork bakarrik bizitzea aukeratzen ez duela aintzat hartzen badugu, ezta horretarako beharko liratekeen bitartekoak izanik ere. Hori horrela da, izan ere, inork ezin baitio, bere kabuz, bere buruari, behar duen guztia eskaini. Familiarik ez balego bizitza jasangaitza izango litzateke ia eta, sarritan, ez litzateke bideragarria. Baina horrez gain, gizarte zibilak familia bakarrak sortu ez dezakeen ondasun ugari eskaintzen ditu, bai artifizialak bai moralak. Beraz, gizartearekiko harremanak gizabanakoaren onerako oztopo gisa planteatzen duen hura oker legoke, izan ere, pertsonen garapena eta gizarteen garapena elkar baldintzaturik daude.
J. R. AYLLN, Gizakiari buruz (moldatua)

Laburbildu testua zure hitzetan.

Zure ustez, egilea bat dator Hobbesen teoriarekin? Arrazoitu erantzuna.

Aristotelesek gizakia izatez gizartekoia dela esan zuen. Bilatu testuan horren adibidea. Eman gizakiaren gizartekoitasunari buruzko teoria gehiago.

Zergatik behar du gizabanakoak gizartea? Argudiatu erantzuna.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

101

7. FITXA

IRAKASKUNTZA PROZESUAREN EBALUAZIOA

IKASLEEN ASEBETETZE MAILA:

MAILA ETA IKASLE KOPURUA: BIKAIN ONGI NAHIKOA GUTXIEGI

LANTZEN DIREN GAITASUNAK 1. 2. 3. 4.

GAINDITZE MAILA %

UNITATE DIDAKTIKOA HELBURUAK

IKASLEENGANAKO EGOKITASUNA

TOPATUTAKO ZAILTASUNAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA

102

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Mundua adieraztea: gizakiaren berezitasun bat

Halaber, artea errealitatea sentitzeko eta sinbolizatzeko gaitasun modura azaltzen da; esperientzia artistikoa erabakigarria da giza komunikazio prozesuetan.

AURKEZPENA
Unitate honetan gizakiari berezkoa zaion unibertso sinbolikoa aztertzen da. Hizkuntzaren hainbat alderdi jorratu dira, logika formala eta informala azpimarratuz eta argudiaketa-akatsak edo falaziak deskribatuz.

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Lehen puntuan gizakiak munduarekin harremana finkatzeko baliatzen duen unibertso sinbolikoa azaltzen da. Hizkuntzaren eta artearen bitartez, gure inguruari eta gure bizitzari zentzua ematen diogu. Baina bada gizakiaren beste funtsezko alderdi bat, fantasia, hain zuzen. Hori dela eta, gizakia animalia fantasiaduna gisa defini daiteke. Hurrengo puntuan hizkuntza aztertzen da, ezagutza finkatzeko derrigorrezko elementu modura. Hizkuntzak pertzepzioak antolatzea ahalbidetzen digu eta ezagutza zilegitzen duen baldintza da. Bestalde, alderdi sintaktikoaren, semantikoaren eta pragmatikoaren bitartez eskuratzen da hizkuntza hori. Hurrengo atalean logika formala aztertzen da; beharrezkoa da ikasleak arrazoiketa zuzenak egitearen garrantziaz jabetzea. Alde batetik, logika formalak baliozko arrazoiketak eraikitzeko erabiltzen diren arauak aztertzen ditu eta, beste alde batetik, logika informalak argudiaketak zuzenak izan daitezen bete behar diren baldintzak jorratzen ditu. Hemen falazia mota ezberdinak aztertzen dira sakonki. Artea errealitatea sentitzeko eta sinbolizatzeko dugun gaitasunarekin lotzen da. Unitatea amaitzeko esperientzia estetikoaren eta komunikazio artistikoaren ezaugarriak ematen dira.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Mundua adieraztea: gizakiaren berezitasun bat Koruko mutikoak

GAI NAGUSIA

1. Gizakia animalia sinboloduna da 2. Hizkuntza 3. Logika 4. Artea

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

103

HELBURUAK
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Zeinuak eta sinboloak bereiztea. Gizakia animalia fantasiadun gisa identifikatzea. Giza hizkuntzaren alderdiak ezagutzea. Logika formalaren ezaugarriak aztertzea. Logika informalaren helburuak ulertzea. Argudiozko elkarrizketaren arauak identifikatzea. Falazia ezberdinak bereiztea. 8. Hizkuntzaren eguneroko erabileran falaziak antzematea. 9. Hizkuntza arruntari buruzko gogoeta egitea, arau sintaktikoak, semantikoak eta pragmatikoak hautemateko eta, haiek aintzat hartzea, komunikazio eraginkorra lortzeko. 10. Testu batean edo elkarrizketa batean erabilitako argudiaketak aztertzeko lanabesak eskaintzea. 11. Esperientzia estetikoaren ezaugarriak ezagutzea.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Gizakia animalia sinboloduna da. Unibertso sinbolikoa. Animalia fantasiaduna. Hizkuntza sinbolikoa: guztion mundu horretarako bidea. Giza hizkuntzaren alderdiak. Logika aztergai. Logika formala. Logika informala. Argudiozko elkarrizketa. Argudiaketa-akatsak edo falaziak. Artea. Esperientzia estetikoa. Komunikazio artistikoa.

PROZEDURAK

Informazioa bilatzea eta unitatean jorratutako arlo ezberdinak egiaztatzea. Sinboloak interpretatzea. Egunerokotasunean erabiltzen diren arau sintaktikoak, semantikoak eta pragmatikoak identifikatzea. Faltsuzko argudioen adibide berriak deskribatzea. Bizikidetza hobetzeko xedez, egunerokotasunean hizkuntza zuzena erabiltzea positiboki baloratzea. Logikaren eta argudiozko elkarrizketaren arauak betetzen dituzten pentsamendu- eta elkarrizketa-estiloak garatzea. Komunikazio estetikoari buruzko informazioa bilatzea. Atal bakoitzean adierazten diren ariketak egitea.

JARRERAK

Ezagutzaren hizkuntza-alderdia ezagutzeko interesa izatea. Argudio zuzenak erabiltzeko eta faltsuzko argudioak salatzeko aukera balioestea. Gizakiak elkarrizketa erabiltzeko duen joera positiboki baloratzea. Informazioetan ematen diren manipulazioen aurrean eta faltsuzko argudioak erabiltzeko joeraren aurrean sentibera izatea. Taldean lan egiteko gaitasuna izatea. Esperientzia estetikoa positiboki baloratzea.
FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

104

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

BALIOETAN HEZTEA
Argudiaketa eta elkarrizketaren balioa ezagutzeak, bizikidetza eta portaera demokratikoak sustatzen ditu. Hiritartasun kritikoa eta arduratsua garatzeko eta komunikabideek ematen duten informazioa aztertzeko, lagungarri suertatzen da falaziak hautematea. Esperientzia estetikoak kultura ugaritasuna eta mundu mailako arte-adierazpenak onartzea ahalbidetzen du.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Zeinua eta sinboloa definitzea. Animalia fantasiadun kontzeptua aztertzea. Hizkuntzaren funtzioak alderatzea. Giza hizkuntzaren alderdiak ezagutzea. Logika formala eta logika informala definitzea. Argudiozko elkarrizketaren arauak azaltzea. Argudiozko elkarrizketaren lanabesak aplikatzen jakitea. Falaziak hautematen jakitea. Edertasun motak bereiztea. Esperientzia estetikoaren ezaugarriak azaltzea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa Galdetegia Falaziak Arte eta artea? Umberto Eco. Otsoa eta arkumea Dohaina Estetika eta filosofiaideal bat

KATEGORIA
FINKATZEKO FINKATZEKO BERRIKUSKETA ZABALTZEKO BERRIKUSKETA SAKONTZEKO

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

105

ARIKETEN ERANTZUNAK
134.OR. harreman sinboliko batzuk ezarri dituelako, eta berak sortutako ingurune sinboliko artifizialaren bitartez baino ezin da bertan barneratu. 2. Hizkuntzak, mitoak, arteak eta erlijioak mundu fisikoaren esperientzia interpretatzen duen unibertso sinbolikoa osatzen dute eta, osagai horien baterakidetasun eta elkarreraginaren ondorioz sortzen da gu eta errealitate fisikoaren tarteko mundua. ULERMEN-GALDERAK (137.or.)

HASIERAKO GALDERAK

Unitateko hasierako galderek gizakiak errealitatea eta mundua adierazteko dituen moduei buruz gogoeta eginarazten digute. Zeinuen bidezko kodeen hizkuntza da modu nagusia, errealitatearen edozein alderdiri buruzko ohiko esanahia adierazten duena. Artea, ikusten dugun edo sortu nahi dugun errealitatea komunikatzeko eta adierazteko modu gisa hauteman nahi badugu, komenigarria da gizakiaren sinbolizatzeko beharra aztertzea.

GIZAKIA ANIMALIA SINBOLODUNA DA

1. DOKUMENTUA (136.or.)

Zer osagai ditu gure unibertso sinbolikoak? Eman adibideak.

136.-137.OR. Hizkuntza, erlijioa, mitoak eta artea dira gure unibertso sinbolikoaren osagaiak. Esate baterako: hauek dira maitasuna (bere adierazi guztiekin) hitzaren unibertso sinbolikoaren osagaiak: erlijioek hitzari ematen dioten erabilera, antzinako mitoak (Maitasuna eta Psike) eta gaiarekin lotutako arte-adierazpenak.

1. Vikiren hizkuntzak duen muga nagusia zera da: zeinuaren, sinboloaren eta errealitatearen arteko harreman kontziente bat finkatzetik haratago, unibertso sinbolikoa ez duela eskuratu, ondorioz, beharrizan biologikoak eta unean uneko interesetatik at ezin du ezer adierazi, gainera, bere barneunibertsoa adieraztea ere ezinezkoa zaio. 2. Erantzun pertsonala. Trebakuntza baino gehiago, umeak, halabeharrez, bere barne-mundua eta unean uneko interesak adierazteko finkatu beharko duen imitazio-gida bat taxutzen da eta pentsamendua eta hizkuntza elkarlotzen dira. ULERMEN-GALDERAK (136.or.)

Zer gertatuko litzateke fantasiarik ez bagenu? Bilatu zure

bizi-egoera hobetu duen esperientziaren bat. Fantasia, aukerak eta fikzioak sortzeko gaitasuna da; eta, haiek gabe, ezinezkoa litzaiguke giza bizitzaren proiektuak eta idealak eraikitzea.

Batere landu gabe hautematen omen dute animaliek

errealitatea. Azaldu baieztapen hori. Zure ustez, nola hautematen dugu guk? Erantzun pertsonala. Lehen mailako beharrizan biologikoetan eta unean uneko interesetan oinarritzen den pertzepzioa da.

Azaldu zer-nolako lotura dagoen hiru hauen artean:

zeinua, adierazlea eta adierazia. Eman gutxienez bi adibide: bata, linguistikoa, eta bestea, artistikoa. Zeinua errealitatearen entitate bat adierazten duen konbentzio bat da. Hizkuntzaren zeinu horrek bi alde ditu: adierazlea hitzaren grafia edo soinua da; adierazia adierazpenaren edukia eta zentzua da, hau da, bere atal esanahiduna.

Zure iritziz, gure bizitzako zer eremutan dago tartean

fantasia? Arrazoitu erantzuna. Funtsean, fantasiak fikzioak sortzeko gaitasunean esku-hartzen du. Baieztapen horrek artearen eta literaturaren munduan kokatzen gaitu zuzen-zuzenean. Halaber, gertakari jakin batzuk aurreikusteko eta etorkizuneko idealak eta proiektuak sortzeko gaitasunean ere badu eraginik fantasiak.

Aukeratu sinbolo bat, eta azaldu ageriko nahiz ezkutuko zer

esanahi duen. Olibondo baten adarra izan daiteke adibide egokia, ageriko esanahiari so, olibondoaren zati bat besterik ez dena. Ezkutuko esanahiak bakea eta Grezia zaharraren ohorea lirateke, eta kristauentzat, berpizkunde-prozesuaren hastapena.

HIZKUNTZA
ULERMEN-GALDERAK (139.or.)

138.-139.OR.

Egin esaldi hauen iruzkin sintaktikoa, semantikoa eta

pragmatikoa: Larunbatean, neska-lagunaren etxearen aurrean, zeharo ahulduta. Maria oso txikia da, eta, 1.80 metroko altuera du Utzidazu katua pixka batean. Lehenengo esaldia okerra da, ikusegi sintaktikotik begiratuz gero osagabea delako: inori buruzko informazio osagarria ematen du, baina, ez da informazio nagusia ematen. Ikuspegi semantikotik begiratuta ez du arazo berezirik, erabiltzen diren hitzak, hiztegian ageri diren ohiko esanahiekin bat egiten baitute. Dena den, esaldia semantikoki osatu gabe dago oraindik. Ikuspegi pragmatikoari dagokionez, esaldia esaten duen pertsonak erabiltzen duen tonuera entzutea eta, era berean, halako esaldi bat esanda, pertsona horrek adierazi nahi duena ulertzeko lagungarri izan daiteken edozein datu ezagutu beharko genuke: esate baterako, beste pertsona batek

Zer da mundua?
Mundu deritzoguna hizkuntzak, arte-adierazpenek, mitoek eta erlijioak osatzen duten unibertso sinbolikoa da. Aurkitzen ditugun objektuak ez ditugu erabat bakarturik ikusten, mundu horretan barneraturik baizik.

Wittgensteinen arabera, gure hizkuntzaren mugek gure

munduaren mugak adierazten dituzte. Nola interpretatzen duzu baieztapen hori? Hizkuntza eta artea errealitatea ulertzeko ezinbesteko bi tresna dira, gure inguruko objektuei eta gure bizipenei zentzua ematen baitiote. Objektu eta bizipen dira sinboloen bitartez izendatzen eta adierazten ditugun heinean. 2. DOKUMENTUA (137.or.) 1. Gizakia, dagoeneko, ezin da naturarekin bat eginda bizi den izaki basati bat izan, unibertso fisiko hutsetik haratago doan

106

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

luzatutako galderei erantzun nahi badie tonuera lagunartekoa izango litzateke, informaziozkoa; baina, ezagutzen duen pertsona baten hitz egiteko modua imitatu nahi badu, agian, itxurazko tonuera bat litzateke, zirikatzailea. Mariaren altuerari buruzko esaldia, zuzena da, sintaktikoki. Semantikoki, ez da zuzena, izan ere, pertsona batek altuera txikia duela esateko normalean erabiltzen diren irizpideak, ez datoz bat metro bat eta laurogei zentimetroko altuera adierazten duen errealitatearekin. Ikuspegi pragmatikoari dagokionez, esaldia esaten duen pertsonaren asmoa informazioa ematen den jakin behar da; hala balitz, informazioa gaizki ematen du, informazioa kontraesankorra baita, edo nahasia, gutxienez; asmoa adarra jotzea bada eta, entzuleek txantxa uler badezakete, pragmatikoki esaldi zuzena litzateke. Badago beste aukerarik. Azkenik, Utzidazu katua pixka batean esaldia zuzena da sintaktikoki. Semantikoki, esanahi bikoitza dauka: katua animalia edo tresna izan daiteke eta, informazio gehiago ez dagoenez, ez dakigu zein katu aipatzen ari den. Ikuspegi pragmatikotik, esaldia zuzena da: normalean eskaera-tonueran esandako esaldi bat litzateke, nahiz eta beste aukera batzuk ere badauden. Adibidez, mehatxuzko tonuera, kasu horretan, esaldiak ustezko eskaerarekin oso ezberdina den esanahia izango luke.

dituzte; hori izango litzateke, hain zuzen, arrazoiketa baten formaren eta poesia eta musikaren formen arteko harremana. 2. Arrazoiketa bat baliozkoa da, premisa batzuetatik, ezinbestez, konklusio bat eratortzen denean. Hona adibide bat: Batxilergoko ikasle guztiek filosofia ikasten dute; Jon Batxilergoko ikaslea da; ondorioz, Jonek filosofia ikasten du. ULERMEN-GALDERAK (141.or.)

Gerta al daiteke baliozko arrazoiketa batek gezurrezko

premisa eta egiazko konklusioa izatea? Zergatik? Bai, baliozko arrazoiketa batek gezurrezko premisa bat eta egiazko konklusio bat izan ditzake. Izan ere, logikaren arauei jarraituz, premisetan gezurrik agertzen bada, gezurrezko konklusio bat edo egiazko konklusio bat eskura daiteke, kasuaren arabera; baina, premisetatik konklusioetara jotzeko arauak errespetatu izanaren edo ez izanaren baitan egongo da haren baliozkotasuna. Aipatu arauak errespetatu badira arrazoiketa baliozkoa izango da; baina premisetako bat gezurrezkoa bada konklusioa ez da fidagarria: egiazkoa izan daiteke edo ez.

Pentsatu hau entzun duzula: ezinezkotzat utzi dut.

Nola interpretatuko zenuke? Zer esango zenuke horri buruz, ikuspegi pragmatikotik? ezinezkotzat utzi dut esaldia entzutean, lehenik eta behin, ikuspegi pragmatikotik, atsekabezko adierazpen gisa interpreta daiteke esaldia; lortu nahi zena lortu gabe etsi izanaren atsekabezko adierazpen gisa. Ahotsaren tonuerak haserrea, tristezia, frustrazioa, etsipenaadieraz dezake. Eta esaldiaren testuinguruak berez zertaz ari den jakiteko lagun gaitzake, izan ere, iseka ere izan daiteke, edo inor iraintzeko modu bat, edo ironiazko adierazpen bat, etab.

Gerta al daiteke arrazoiketa baliogabe batek premisa guztiak

egiazkoak eta konklusioa ere egiazkoa izatea? Zergatik? Bai, arrazoiketa baliogabe batek premisa guztiak egiazkoak eta konklusioa ere egiazkoa izan ditzake. Izan ere, premisetatik konklusioetara behar bezala ez igarotzeagatik izango da baliogabea, batak zein besteak egiazkoak izan arren. Esate baterako, Lurra esferikoa dela esan dezaket, esfera irudi geometrikoa dela, eta, ondorioz, karratuak lau angeluzuzen dituela. Arrazoiketa baliogabea da, konklusio hori ez baita aipatzen diren premisetatik eratortzen, baina premisak egiazkoak dira eta konklusioa ere bai.

Azaldu zer esanahi izan ditzakeen esaldi honek:

ordezkariaren martxa. Imajinatu zein testuingurutan erabil daitekeen. Ordezkariaren martxa esaldiak testuinguru adina esanahi izan ditzake. Esate baterako, ordezkariak hasten duen protesta martxa baten berri ematen duen egunkariko albiste bateko titularra izan daiteke, halaber, kargua uzten duela uler daiteke, edo parrandazale hutsa dela, martxa gogoa duena.

Gerta al daiteke baliozko arrazoiketa batek premisa guztiak

egiazkoak eta gezurrezko konklusioa izatea? Zergatik? Baliozko arrazoiketa batek ezin ditu premisa guztiak egiazkoak eta konklusioa gezurrezkoa izan, izan ere, baliozkotasunaren definizioaren arabera, arrazoiketa bat baliozko da, baldin eta bakarrik baldin, premisak egiazkoak izanik, konklusioa ere egiazkoa denean. 5. DOKUMENTUA (142.or.) 1. Aristotelesen ustez erretorika baliagarria da, gure argudiaketen bitartez solaskideak konbentzitzuz, kontrakoen aurrean egia eta justizia nagusitzeko funtsezko arma delako. 2. Erantzun pertsonala. Testuan agerian geratzen da, konbentzitu ahal izateko, zientzia edo zientzia-erakustaldi orotatik haratago, gure solaskideen aurrean gertakariak egiazkotzat aurkeztuko dituen tresna bat behar dela, erretorika, hain zuzen. ULERMEN-GALDERAK (142.or.)

LOGIKA
3. DOKUMENTUA (140.or.)

140.-148.OR.

1. Estoikoentzat etikarekin eta naturaren zientziarekin pareka daitekeen filosofiaren funtsezko alderdia zen; Aristotelesentzat zientziaren tresna bat zen. Gaur egun, matematika-zientziak barneratzen dituen zientzia formalen multzoa da logika. 2. Logikan erabiltzen den hizkuntza binarioa informatikaren oinarri delako. 4. DOKUMENTUA (141.or.) 1. Poesiaren eta musikaren formek, poemek eta musikakonposizio zehatzek izango duten forma (egitura) osatzen dute eta, logikak eta arrazoiketaren formak enuntziatu ezberdinak taxutuko dituzten arauak eta sistemak finkatzen

Asmatu adibide modura, arrazoiketa zuzen bat, eta azaldu

zergatik den zuzena. Ikasturtea gainditzen baduzu motorra erosiko dizut. Ikasturtea gainditu duzu, beraz, motorra erosiko dizut. Zuzena da, konklusioa premisetatik eratortzen delako, ezinbestean.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

107

 Bilatu filosofia-hiztegi batean zer esan nahi duen kogentzia

terminoak eta, gero, azaldu esanahia zure hitzak erabiliz. Arrazoiketa baten premisetatik konklusio onargarri bat eratortzen denean, arrazoiketa hori kogentea dela esaten da.

ULERMEN-GALDERAK (147.or.) Erantzun pertsonala. 9. DOKUMENTUA (148.or.) 1. Galderak planteatzen duen okerra baieztapena bera da: Bihar Eguzkia ateratzea hipotesi bat da, eta ezin dezakegu ziurtasun osoz esan. Egunero Eguzkia atera dela ikusteak, ez dezake aterako delako proposizioa funtsatu. Baieztapen hori, Humek kausalitatearen ideiari egindako kritikan barneratzen dela aipa diezaiekegu ikasleei. 2. Ezinbestez egiazkoak diren enuntziatuez ari da, gezurrezkoak izan ezin daitezkeenez, iritzi analitikoak edo tautologiak, esate baterako. Esate baterako, karratu guztiek lau alde dituzte. 3. Ondorio oro kausa batetik eratortzen dela baieztatzen duen beharrezkotasun kausalaz ari da.

Aukeratu argudiozko elkarrizketaren arauetatik hiru, eta gero,

azaldu zertan dautzan, adibideak emanez, eta zergatik aukeratu dituzun aipatuz. Erantzun pertsonala. 6. DOKUMENTUA (143.or.) 1. Argudiatzea funtsezkoa da, iritzi guztien artetik onenak zein diren jakiteko modua delako, modu horretan, sendoenak zein diren baloratu ahal izango dugu. Halaber, argudiatzea garrantzitsua da, arrazoiak eta frogak ematen dituztelako, beste batzuek aipatzen diren gaiei buruzko iritzi propioa era dezaten. 2. Erantzun pertsonala. ULERMEN-GALDERAK (143.or.)

ARTEA
ULERMEN-GALDERAK (148.or.)

148.-150.OR.

Asmatu, adibide modura, zenbait arrazoiketa, horietako

bakoitzean argudiozko elkarrizketarako baliabideetako bat ager dadin. Termino ziurtatzaileak: Azken datu ekonomikoek erakusten dutenez. Termino babesleak: Ikasle gehienen arabera. Termino partzialak: Txinatar batek beste denda bat ireki du. Definizio limurtzaileak: Txakurra gizakiaren lagunik onena da. 7. DOKUMENTUA (144.or.) 1. Erantzun pertsonala. 2. Testuan aipatzen den logika hizkuntza formalizatuan erabiltzen dena da, beraz, mundu guztiak eskura dezake. Gizakiak komunikatzeko sistema sinbolikoak erabiltzen dituela baieztatzen duen premisatik abiatuz azal daiteke hori. ULERMEN-GALDERAK (145.or.)

Azaldu zertan diren desberdinak hitz pare hauek: ikusi eta

begiratu; entzun eta aditu; ukitu eta hauteman; eta dastatu eta gozatu. Ariketa honen bitartez ikasleek zentzuzko gaitasunen artean dauden ezberdintasunak ulertzea lortu nahi da, izan ere, ikusteak fenomeno edo objektu baten behaketa orokorra inplikatzen du; aitzitik, begiratzeak, behatutako objektuan arreta gehiago jartzen dela adierazten du. Gainerako zentzumenei buruzko hitz pareetan ere ezberdintasun bera ematen da.

Esan zertan diren desberdinak bi iritzi hauek: Eskultura hori

gustuko dut eta Eskultura hori ederra da. Forma artistiko bat gustuko izan dezakegu, baina, horrek ez du esan nahi objektu ederra denik. Gerta daiteke eta gertatzen da, artistikoki sekulako kalitatea ez duen, edo ederra kontsidera ezin daitekeen zerbait gustuko izatea; hala ere, hori ez da oztopo gure sentikortasunaren, gure oroitzapenen edo gure emozioen punturen bat pitz dezan eta produktu hori gustuko izan dezagun edo gugan sentsazio atseginak sorraraz ditzan.

Zer da falazia? Ekarri gogora testuren batean irakurritako

edo elkarrizketaren batean entzundako falaziaren bat, eta azaldu zergatik den zure ustez falazia. Zuzena dirudien arren, zuzena ez den arrazoiketa bat da. Hainbesteko indar limurtzailea izaten dute, ezen, egiazkoak baitirudite. Erantzun pertsonala.

Gizakion sentitzea sentitze estetikoa omen da. Zergatik?

Estetiko hitza grekerazko aisthetiks hitzean du jatorria. Azken honek, sentikorra esanahi du eta, hasiera batean, gizakiok sentsazioak hautemateko dugun gaitasunaz ari da.

Bi orrialde hauetan falaziazko zenbait argudio mota agertzen

dira. Eman adibide bana. Erantzun pertsonala. Ariketa honetan, Gida honetan eransten den finkatzeko fitxa balia dezake irakasleak.

Izan al duzu inoiz esperientzia estetikorik? Deskribatu.

Erantzun pertsonala. 10. DOKUMENTUA (149.or.) 1. Hemengo gauza ederrak isla baino ez dira eta edertasunera iristeko modua. Bertara gerturatzeko bidea, haiek, etengabe igotzen joateko mailak izango balira bezala baliatzea da, edertasun hari esker, gorputz eder guztietara eta, azkenean, edertasun absolutura iristeko, edertasuna bera ezagut dezagun. 2. Eskuzabaltasunez jarduten duen pertsona edertasun absolutua ezagutzeko bidean da. Jokabidezko arau ederretatik ezaupide ederretara iristen da eta, azken hauetatik abiatuz, edertasuna bera ezagutzera.

Ahal denetan, esan benetan falaziak diren ala ez, eta azaldu
zergatik. Erantzun pertsonala. 8. DOKUMENTUA (146.or.) 1. Ez. Demokrazia justua da moduko balio-judizio bat ezin delako esperientziaz beha eta froga daitekeen iritzi gisa hartu. 2. Justifikazio teorikoa, egiazko premisa batzuetatik abiatuta konklusio bat ondorioztatuz eskuratzen da. Justifikazio pragmatikoa iritzi frogagarrietatik eratortzen da.

108

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

3. Platonen arabera arima ideien mundura igo daiteke, izaera bera duelako eta, hurkoek hurkoa maite dutenez, Ideien Mundura itzuli nahi du.

AZKEN ARIKETAK
GALDERAK

151.-153.OR.

1. Idatzi zerrenda moduan sintaxia, semantika edo pragmatika kontuan hartu ez izanagatik eguneroko bizitzan gertatutako zenbait gaizki-ulertu. Sintaxi-arauei dagokienez, gogoan izan esaldietan puntuaziomarkak gaizki jartzeak gaizki-ulertuak eragiten dituela. Semantikari dagokionez, gogoan izan esanahi edo adiera bat baino gehiago dituzten hitzek egoera bitxi samarrak sortzen dituztela batzuetan. Eta pragmatikari dagokionez, gogoan izan hiztunak askotan uste izaten duela entzuleek badakitela zerbait, baina maiz ez dela hala izaten, eta gaizki-ulertuak eragiten dituela horrek. Sintaxiaren kasuan, gaizki-ulertua pertsona batek idazten duen mezua izan daiteke, berarekin bizi direnek etxera itzuli eta inor aurkitzen ez dutenean irakur dezaten. Ohartxoan hau irakur daiteke zehazki: Banator bihar lana daukat Etxera iristen direnean, mezua irakurtzen dutenek ez dakite goiz iritsiko den bihar lana duelako, edo bihar iritsiko den lanetik atera ostean. Banator idatzi ostean koma bat ipiniko balu, mezuak lehenengo adiera izango luke, eta Banator bihar lanetik atera ostean idatziko balu bigarrena esanahi luke. Semantikoki, pertsona batek egunkarian halako iragarki bat ipintzen duenean gertatuko litzateke gaizki-ulertua: Zorroak saltzen ditut prezio onean, telefonoa. Zein zorro mota saltzen dituen zehaztuko balu neke ugari uxatuko lituzke, izan ere, jende askok deitu zuen telefonora maleta motako zorroak saltzen zituelakoan, berez, diru-zorroak saltzen zituelarik. Pragmatikan egindako errakuntza batean oinarrituta usu gertatzen den gaizki-ulertua, informazioaren eta eskaeraren arteko nahasketa izaten da, semeak gurasoei honakoa esaten dienean: Gaur festa bat dago Asierren etxean, eta gurasoek honakoa erantzuten diotenean: Ongi da, ez etorri berandu, baina orduan semeak ihardesten du: Ez, baina ez nuen joateko asmorik, nire lagunek etxean jaiak egiten dituztela jakin dezazuen esan dizuet. Eztabaida filosofikoetan eguneroko bizitzan gertatzen diren arrazoi berdinetan oinarritzen diren gaizki-ulertuak eman izan dira eta ematen dira. Irakasleak adibideren bat eman dezake, ariketa ikasgelan zuzentze aldera. Esate baterako, Platonen kritiko batzuek aipatu dutenez, Platonek ideia eternoak izendatzen dituen lurraz gaindiko zer batzuk daudelako baieztapenaren gaizki-ulertua platonikoaren oinarrian, ideia hitzaren anbiguotasun semantikoa dago. 2. Erantzun pertsonala. 3. Aztertu zer argudio mota erabili diren esaldi hauetan eta adierazi falaziaren bat badagoen.

estralurtarrak, ad ignorantiam argudio bat da, baina ez da falazia bat, ziur asko termino babeslea erabiltzen duelako. Hirugarren adibidea, Zergatik idatzi zituen eleberriak Txomin Agirrek? Idazlea zelako, argudio zirkularra da. Nahasia da. Laugarrena, Mundu osoak dio futbol-liga iruzur hutsa dela, aurretik erabakita dagoela. Egia izango da, beraz. ex populo argudio bat da. Ez da baliozkoa, baina indar limurtzailea du. Bosgarren kasuan, Ez fidatu Koldorengan; haren arreba ez da oso zintzoa ad hominem argudio bat topatzen dugu. Falazia da. Seigarrena, Nolatan esaten didazu ikasketak ez uzteko, zuk zeuk 16 urterekin utzi eta lanean hasi zinen-eta!, ad hominem tu quoque argudio bat da. Argudio ahula da, baina ez da falazia. Zazpigarren adibidea, Anaia txikiak eskatu didana egiten badut, hurrengoan ere hark esandakoa egin beharko dut. Eta akabo! Hari atsegin ematen ibili beharko dut beti, eta hori ezinezkoa da. Hortaz, hasieratik ezetz esatea izango da onena, malda irristakorraren argudioa da, domino-efektu motakoa. Falazia da. Zortzigarrena, Atzo gauza txarren bat gertatzea opa izan niolako hautsi du hanka, post hoc, ergo propter hoc argudioa da. Falazia da.

4. Zer elkarrizketa mota erabiltzen da epaiketetan? Argudiozko elkarrizketa. 5. Nola bereiz daiteke zer den ederra eta zer itsusia? Edertasuna zer den eta hura ezagutzeko zer irizpide erabil daitezkeen ulertzeko xedez, ederra eta itsusia bereizten laguntzen duen ariketa hau egitea proposatzen da. Taldeetan eta guztion artean hitz egitean, ziur asko gustuaren eztabaida piztuko da, edertasuna ezagutzeko eta artelanak sortzeko eta ebaluatzeko dugun gaitasuntzat hartuta. Edertasuna subjektiboa, objektiboa edo intersubjektiboa ote den eztabaidatuko dugu, ederraren eta itsusiaren estetikari buruz hitz egingo dugu, etab.

BALIABIDEAK
IRUZKINTZEKO TESTUAK GALDERAK 1. Gizakia eztabaidaren bitartez gerturatzen da egiara eta sekula ez da kontzientzia bakartua, aitzitik, helarazten zaion eta helarazten duen hizkuntzaren bitartez interpretatzen du mundua. Premisa horretatik abiatuta, taldean, nork bere kabuz pentsatzen eta norbere arrazoiketak gauzatzen ikastea xede duen bilaketa-komunitate gisa hauteman behar da eskola. Ondorio gisa, eskolak eztabaidaren bitartez pentsatzen irakatsi behar duela eta, gainerakoen arrazoiketak aintzat hartuz norbere sinesmenak defendatzeko gai diren pertsonak hezi behar dituela aipatu behar da. 2. Bai, modu horretan gure arrazionaltasuna gauzatzen dugulako eta, gainerakoak adituz, pertsona eta hiritar gisa garatzen garelako. 3. Erantzun pertsonala. Jakina denez, eztabaida pizteak elkarrizketa ahalbidetzen du eta, irakasleak soilik hitz egiten duen eskola ideal horretatik asko aldentzen da.

Lehenengo kasuan, Inork ez du frogatu estralurtarrik ez

dagoenik; beraz, egon badaude, ad ignorantiam argudio bat da. Falazia da. Bigarren kasuari dagokionez ere, Inork ez du frogatu estralurtarrik ez dagoenik ; beraz, ziur asko badaude
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

109

ARIKETAK
ARRAZOI ONAK, ERDIPURDIKOAK ETA TXARRAK 1. Alaba: Ama, zergatik jaso behar izaten dut argumentu txarra da baztertzailea delako; Mundu guztiak daki lan horiek emakumeak egiten dituztela ex populo argudioari egin diezaioke erreferentzia. Mara: Zergatik ekartzen duzu kausa faltsu batean oinarritzen den falaziazko argudioa. Albisteak: falaziazko argudio zirkularra, berez ez da ezer ere azaltzen. Argi dago, herrialde bat erasotzeko, aldez aurretik tropak bildu behar direla. Mafalda: Baina. Norbaiten autoritatean oinarritutako falaziazko argudioa da, argi eta garbi. 2. Ariketa honetan, aldez aurretik, Ane, hautagaia, nolakoa den jakin beharko litzateke. Nahasmenak ekiditeko, demagun asmo ona duela: Alizia: Arrazoimen ona da. Bittor: arrazoimen ona da, negoziatzeko gaitasunik ez duela aipatzen duelako. Iaki: erdipurdiko arrazoimena da. Itxura fisikoak ez du zerikusirik lan bat burutzerakoan. Rakel: arrazoimen erdipurdikoa da. Ordezkari batek taldearen onurari begiratu behar dio. Oihane: arrazoimen ona da. Daniel: arrazoimen ona da. Aintzane: min emateko asmoz esaten badu, ad hominem falaziazko argudioa izan daiteke. Begoa: arrazoimen ona da. Bingen: arrazoimen ona da. ARGUDIOZKO ELKARRIZKETA 3. Erantzun pertsonala. Garatu argudiaketa ezarritako irizpideen arabera. MARGOLAN BATI BEGIRATZEA 1. Zein elementu ageri dira margolanean? Adierazi elementu horietatik zein diren pertsonak, zein izaki bizidunak, eta zein objektu bizigabeak. Margolan paregabean elementuok agertzen dira: fusilamendutropela, fusilatuak esku-argi batekin argiztatuak eta, atzean, Pio Printzearen mendiaren atzean, Madrileko hainbat eraikin. 2. Deskribatu elementu horiek. Nolakoak dira pertsonak? Nolako jantziak dituzte? Zerbaitetan ari al dira? Hauteman al daiteke pertsona horiengan inolako jarrerarik? Zer eta nolakoak dira objektuak, egiturak, eraikinak, tresnak eta abar? Fusilamendu-tropela hotza da, inpertsonala, hiltzeko makina bat bezalakoa. Pertsonaia nagusiak (alkandora zuri dirdiratsua duena eta besoak zabalik eta altxaturik dituena) ulertzen ez duen heriotzaren gertutasuna, etsipena eta gerraren zentzugabekeria adierazten ditu gorputzaren eta keinuen

bidez. Gainerako pertsonaiak, eszena minez ikusten duten ikusleak dira, aurpegia eskuz estaltzen dute, berehala iritsiko den exekuzioa ez ikusteko. 3. Plano bat baino gehiago al ditu margolanak? Bereiz al daiteke zatirik edo segidarik? Gure begirada bideratzeko zeharka elkar gurutzatzen diren lau plano nagusi daude, begirada, erdiko irudi zirraragarria behatu ostean, Madril hirirantz eramanez. Lehenengoa, fusilamendu-tropela da, beste bat fusilatuak izango direnak osatzen dute, hirugarrena, mihisean ageri diren gainerako pertsonaiek osatzen dute eta azkena, Madrileko eraikinek, zeinak, kolore ilunaren bitartez eszena tragikoaren tristezia adierazten duen. Lurrean garuna zulatuta dagoen gizona, Velazquezek, aurretik, Las Meninas margolanean, Cristobalillok kolpatzen duen txakurrarekin erabiltzen duen baliabidea da. Teknika horren bitartez, margolana begiratzean ikus daitekeen lazdura eman nahi zaio ikusleari, baina maisutasunez egiten da, izan ere, harengandik hurbil, fusilatua izango denaren etsipena ez du ezkutatzen. Esaten denez, Goyak margolan honetan ez du deskribaketarik ez narraziorik egiten, irudia gogoan atxikitzen digu. 4. Zer kolore ditu margolanak? Zer kolore dira nagusi? Ordena jakinen batean jarrita al daude? Ba al da kontraste garbirik eta nabarmenik? Argia ala iluna da margolana? Tonu okreko kolore anitz erabiltzen ditu, urdinxka, beltza, grisa, zuria, horia eta marroia. Ez dute ordena jakinik jarraitzen, baina koloreen egitura eta kokapena ikusgarria da, argiaren eta iluntasunaren kontrasteak eta trazaketen nabarmentasunak eraginda. 5. Zer sentsazio edo aldarte pizten du zugan: poza, tristura, malenkonia, ekintzarako grina, lasaitasuna, urduritasuna, egonezina, beldurra, ordena, kaosa? Erantzun pertsonala. 6. Jarriko al zenioke margolanari esan nahi duena eta lantzen duen gaia laburbilduko eta adieraziko duen izenik? Erantzun pertsonala. 7. Nor izan liteke egilea? Zer garaitakoa izango da? Francisco de Goya y Lucientes, 1814.

110

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

7
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Zer da inorentzako beste zerbait islatzen duen zerbait: a) Sinbolo bat. b) Adierazle bat. c) Zeinu bat. 2. Neurri batean agerian dagoen eta beste neurri batean ezkutuan dagoen esanahi bati buruz ari da: a) Zeinu bat. b) Sinbolo bat. c) Adierazle bat. 3. Gizakia animalia fantasiadun gisa definitzen omen da. Zer esan nahi du horrek: a) Aukerak eta fikzioak sortzeko gaitasun sortzailea duela. b) Jaiotzen denetik, hizkuntzaren bitartez munduarekin harremana finkatzen duela. c) Gure inguruko objektuei zentzua ematen diegula. 4. Hizkuntzaren funtzio deitzailean: a) Hizkuntza-zeinuak sinboloak dira. b) Hizkuntza-zeinuak seinaleak dira. c) Hizkuntza-zeinuak sintomak dira. 5. Zertaz dihardu hizkuntzaren alderdi pragmatikoak?: a) Zeinuen eta zeinu horien esanahiaren arteko loturaz. b) Zeinuen arteko loturaz. c) Zeinuen eta zeinu horien erabiltzaileen arteko loturaz. 6. Logika formalak: a) Arrazoiketen egitura aztertzen du, eduki zehatzak alde batera utziz. b) Arrazoiketen alderdi pragmatikoa jorratzen du. c) Arrazoiketetan aipatzen den egia aztertzen du. 7. Eman behar adina informazio, baina ez gehiago: a) Moduaren araua da. b) Lankidetzaren printzipioa da. c) Kantitatearen araua da. 8. Inork, bere adierazpenak kritiketatik defendatu nahi dituenean, zer erabiltzen du?: a) Termino babesleak. b) Termino ziurtatzaileak. c) Termino partzialak. 9. Moduaren arauak honakoa eskatzen du: a) Ustez faltsua den zerbait ez esatea. b) Eztabaidagaiarekin zerikusia duten gauzak soilik esatea. c) Argi hitz egitea, anbiguotasunik gabe. 10. Edertasuna ez dago perfekzioan, objektua aurkezteko moduan baizik: a) Edertasun puruaren ikuspegiari dagokio. b) Esperientzia estetikoaren ezaugarri bat da. c) Edertasun perfektuaren ikuspegiari dagokio.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

111

7
IZENA:
1

2. FITXA

FINKATZEKO

FALAZIAK
MAILA: DATA:

Bete hurrengo koadroa:

ESALDIA Utzi al diozu azterketetan kopiatzeari? Bakea nahi baduzu, prestatu gerra. Hermeneutika egiari buruzko teoriarik onena da, toreroek esaten dutelako. Edalontzi hori beirazkoa delako hautsi da. Inork ezin izan du frogatu filosofiako irakasleak estralurtarrak direnik, beraz, ez dira estralurtarrak. Gaizki hartuko nuke kontrakoa iritzia izango bazenu. Bolaluma berria erosi dudanez, azterketa bikaina egiten ari naiz. Garbigarri hau onena da, telebistan iragartzen dutelako. Filosofiako azterketa hau gainditzen ez baduzu, bizitza honetan ez duzu lekurik izango. Bi abokatu atxilotu dituzte, droga-trafikoa leporatua. Noski! Abokatu guztiak trafikanteak dira-eta! Cuqun erlojua erosten baduzu, jaialdiko ospetsuena izango zara.

FALAZIA MOTA

112

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

7
IZENA:
1

3. FITXA

BERRIKUSKETA

ARTE ETA ARTEA?

MAILA: DATA:

Begiratu irudi honi eta erantzun galderei:

Las Meninas, Velzquez.

Rueda de bicicleta, Marcel Duchamp.

Oficina de noche, Edward Hopper.

Zein iruditzen zaizkizu artelanak? Zergatik?

Zein duzu gustukoen? Horregatik lan ederra dela esan dezakezu?

Zure ustez, zergatik esaten da, Duchampen irudia artea dela?

Aldatu al da, gaur egun, arteari eta edertasunari buruz genuen ikuspegia?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

113

7
IZENA:
1

4. FITXA

ZABALTZEKO

UMBERTO ECO: OTSOA ETA ARKUMEA. ERRETORIKA ETA PREBARIKAZIOA

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Ez dakit merezi duen esan behar dudana esateak, izan ere, jakin badakit, aurrean eltxo batek baino buru gutxiago duten tentelak baino ez ditudala, eta ziur naiz ez dutela ezertxo ere ulertuko. Ados al zaude printzipio honekin? Captatio malevolentiae kasu baten aurrean gaude, hots, existitzen ez den eta existitu ezin den figura erretoriko baten aurrean, entzulearekin haserretzea eta solaskidearenganako jarrera negatiboa sorraraztea helburu duena. [] Ezberdina zatekeen modu honetan hitz egiten hasiko balitz: Ez dakit merezi duen esan behar dudana esateak, izan ere, jakin badakit, aurrean eltxo batek baino buru gutxiago duten tentelak baino ez ditudala, baina hitz egingo dut, areto honetan, gehiengo horren artean, tentelak ez diren bizpahiru pertsona horiekiko begirunez. Hau captatio benevolentiae kasu (dena den, muturrekoa eta arriskutsua) bat izango litzateke, izan ere, bakoitza ziur egongo litzateke bizpahiru pertsona horien artekoa izateaz, eta gainerakoei mespretxuz begiratuz, nire solasaldia jarraituko luke konplizitate txeratsu batekin. Ulertuko zenuten bezala, captatio benevolentiae, berehala solaskidearen atxikimendua bereganatzean datzan figura erretorikoa da. Honelako hasierak, captatio modu ohikoak dira Ohore bat da niretzat, hain kualifikatua den ikuslego baten aurrean hitz egitea []. Erretorika konbentzimenduaren teknika da eta, beste behin, konbentzitzeak ezer txarrik ez duela esan behar da, nahiz eta inor, trikimaina eztabaidagarriak baliatuz, bere interesen aurkako zerbait egitera konbentzitu. Konbentzimendu teknika bat taxutu eta aztertu da, izan ere, arrazoiketa apodiktikoak erabiliz ezer gutxiz konbentzi daiteke entzulea. Behin angelu bat, alde bat, area bat eta

hiruki bat zer diren zehaztu ondoren, inork ez dezake Pitagorasen Teoriaren froga zalantzan jarri. Baina, egunero-egunero, iritzi ezberdinak izan daitezkeen gauzei buruz eztabaidatzen da ia beti. [] Noski, diskurtso limurtzaile batzuk erraz jarri daitezke hankaz gora are limurtzaileagoak diren diskurtsoen bitartez, argudiaketa baten mugak agerian utziz. Ziur asko, guztiok ezagutuko duzue (captatio), gehiengoak beti arrazoia duela adierazteko erabiltzen den irudizko iragarki hau: Jan gorotza, milioika eltxo ez daitezke oker egon. Era berean, eltxoek animalien gorotza gustu kontuagatik edo beharrizanagatik nahiago duten galdetuz, argudioa ezeztatu egin daiteke. Orduan, zilegi litzateke, soroak eta bideak kabiarra eta eztia erabiliz ereinez gero, eltxoek sustantzia hauek nahiago izango ote lituzketen galdetzea, eta gogoan izan behar da Zerbait jaten dutenek gustuko dutelako jaten dute premisa baliogabetu egiten dela, gustuko ez dituzten elikagaiak jatera behartuta dauden pertsona ugari daudela kontuan izanez, halaxe gertatzen da espetxetan, ospitaletan, ejertzitoan, gosete eta setio garaian, eta dietetika-tratamenduak jarraitzen direnean. Argi dago, beraz, captatio malevolentiae zergatik ez den tresna erretoriko bat. Erretorikak adostasunerako joera du, ondorioz, ezin du berehala tirabira eragiten duen hasierarik onartu. Horrenbestez, teknika hori gizarte aske eta demokratikoetan balia daiteke soilik, antzinako Atenaseko demokrazia sobera inperfektuan barne. Nik zerbait indarrez inposa badezaket ez dut adostasunik eskatu behar: atrakatzaileek, bortxatzaileek, lapurrek eta Auschwitzeko kapoek ez zuten teknika erretorikoak erabiltzeko beharrik izan.
UMBERTO ECO, Karramarroen pausoan (moldatua)

Testuaren arabera, zertan datza erretorika? Lotu testuaren edukia unitatean ikasitakoarekin. Erretorika gizarte askeetan erabil daiteke soilik. Zergatik? Azpimarratutako esaldia bi hizkuntza motaz ari da. Zein dira?

114

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

7
IZENA:
1

5. FITXA

BERRIKUSKETA

DOHAINA
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Musika entzuteak, musikari bilakatzen du entzute hutsarekin plazera sentitzen duen hura, eta gauza bera gertatzen da margolan bat behatzen denean. Musikaren eta pinturaren mundura, hartarako giltza duten haiek sar daitezke soilik. Dohaina litzateke giltza hori; dohain hori gustu jakin baten xarma eta ulermena litzateke. Musikazalea, pinturazalea, zaletasuna modu nabarmenean sentitzen duten pertsonaiak dira, isolamenduan murgiltzea eragiten duen eta harrotasunez adierazten den gaitz gozo bat izango balitz bezala. Gainerakoak belarririk ez dutela onartzen dute apaltasunez. Entzuten eta ikusten jakin egin behar da. Dohaina, norbaitek plazera klandestino batez gozatzeko, bere inguruan txertatzen duen espazio itxia da (kontzertu-aretoa, museoa). Dohain horren jabe ez direnak kanpoan geratzen dira; eta haren jabe direnak, gustura ibiltzen dira sartuirtenean.

[] Irakurtzeko ez da dohainik behar, ondorioz, baliabide hori pribilegio natural bihurtzen da. Egilea, irakurlea, inor ez da dohainaren jabe eta, hala sentitzen duenak, ez duen hori sentitzen du bereziki, erabat gabeturik sentitzen da, ustez esleitzen zaion botere horren gabezian; hala, artista izatea dagoeneko arte bat badela ahaztea den bezala, dagoneko mundu bat badela ahaztea den bezala, artelana irakurtzeak, ikusteak eta entzuteak jakitea baino gehiago ez jakitea eskatzen du, ezjakintasun nabarmena barneratzen duen jakintza bat eskatzen du, aurretik emana ez den dohaina, bakoitzaren oroimenetatik jaso, eskuratu eta galdu behar dena. Margolan bakoitzak, musika-obra bakoitzak, berau entzuteko eta ikusteko behar ditugun begia eta belarria ematen dizkigu.
MAURICE BLANCHOT, Literaturaren espazioa (moldatua)

Zertan datza egileak aipatzen duen dohaina?

Zer antzekotasun eta zer ezberdintasun dago, musika entzuten eta margolan bat ikusten duenaren eta irakurri egiten duenaren artean?

Egilearen ustez, zer da irakurtzea?

Zer esan nahi du Blanchotek, artistari buruz ematen duen definizioan?

Zergatik sentitzen dira gabeturik irakurlea edota egilea?

Artelan bat sortzeko, arte bat eta mundu bat daudela ahaztu behar omen da. Zergatik? Zer lotura du horrek, originaltasunarekin eta unitate honetan landutako munduaren ikuspegiarekin?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

115

7
IZENA:
1

6. FITXA

SAKONTZEKO

ESTETIKA ETA FILOSOFIAIDEAL BAT

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Azkenik, guztia batu egiten dueneko ideia, edertasunaren ideia, hitza Platonen zentzu osoan ulertuta. Ziur naiz arrazoimenaren ekintza nagusiena, ideia guztiak biltzen dituen hura, ekintza estetikoa dela eta, egia eta borondatea edertasunean baino ez dira elkartzen. Filosofoak poetak adina indar estetiko izan behar du. Zentzu estetikorik gabeko gizakiak sasi-filosofoak dira. Espirituaren filosofia, filosofia estetiko bat da. Zentzu estetikorik gabe ezin da ezertan trebea izan eta, ezin da historiari buruzko arrazoiketa burutsurik egin. Hemen, argi geratu behar da, zein den, azken batean, ideiei buruz gehiegi ez dakiten gizakien gabezia tauletatik, indizeetatik eta erregistroetatik haratago dagoena lausoa iruditzen zaiela onartzen dutelarik, gogo onez. Bitartekoari esker hartzen du poesiak duintasun gehiago, azkenean, hasieran zena izatera itzultzen da gizateriaren maisua; izan ere, dagoeneko ez dago filosofiarik, ez dago antzinako historiarik, poesiak bakarrik iraungo du bizirik gainerako zientzien eta arteen aurrean.

Aldi berean, maiz entzuten dugu, gehiengoak zentzuen erlijioa eduki beharko genukeela. Ez jendeak soilik, filosofiak ere badu haren beharra. Arrazoimenaren eta bihotzaren monoteismoa, imajinazioaren eta artearen politeismoa, hau da behar duguna! [] Orduan, azkenik, ilustratuak eta ez-ilustratuak elkar hartuta joan behar dira, mitologiak* filosofikoa behar du izan herria arrazoigarri izan dadin, eta filosofiak mitologikoa behar du izen, filosofoak sentikorrak izan daitezen. Une horretan emango da gure arteko batasuna. Mespretxuzko begirada gehiagorik ez, herriaren lilura itsurik ez jakintsuen eta apaizen aurrean. Orduan bakarrik izango dugu indar guztien prestakuntza berdindua, bai gizabanako soilarena bai gizabanako guztiena. Ez da indar gehiago jazarriko, orduan, askatasun orokorra eta espirituen berdintasuna izango da nagusi! - Erlijio berri honen sortzailea espiritu ahaltsuago bat izan behar da, zerura emana; bera izango da azken erlijioa, gizateriaren lanik bikainena.
*mitologia: estetika, estetika formako ideiak. SCHELLING, HLDERLIN, HEGEL, Alemaniako idealismoaren sistema-programarik zaharrena (moldatua)

Alderatu testuko lehen lau lerroak unitatean zehar ikasitakoarekin.

Zer esan nahi du, filosofoak poetak adina indar estetiko izan behar duela dionean?

Ados al zaude, gizakientzako zentzu estetikoari buruz esaten duenarekin?

Zure ustez, baliagarria al da edertasuna behatzea?

Zure iritziz, zein da testuak helarazi nahi duen ideala?

116

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Gizakiari buruzko ikuskera filosofikoak

Gizakia ez da animalia zentzuduna soilik, ekintzak erabakitzen laguntzen dioten sentimenduak ere baditu. Unitatearen amaieran pertsonaren kontzeptua aztertzen da. Mounierren ikuspegi pertsonalistaren arabera, pertsona izateak barnetasun bat, konpromiso partekatu bat, mundua eraldatu ahal izateko kritikarako gaitasuna eta besteenganako gertutasuna izatea inplikatzen du.

AURKEZPENA
Unitate honetan gizakiari buruzko ikuskera filosofikoaren gaia planteatzen da. Filosofiaren tradizioan, garuna eta gogoaren arteko loturari dagokion arazoa ikuspegi ezberdinetatik begiratu da. Monismo materialistaren arabera, gogo fisikotik eratortzen da (garuna), dualisten iritziz, ordea, gizakia bi elementuz osatuta dago, gorputzaz eta arimaz. Ikuskera horietatik haratago materialismo emergentista eta estrukturalismoa aurkitzen ditugu.

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitateari hasiera emateko garunari eta gogoari buruzko hainbat teoria azaltzen dira. Denboran zehar, gizakia gorputza eta arima dituen entitate gisa definitu da. Arima alderdi psikikoaz, alderdi afektiboaz eta alderdi espiritualaz arduratzen da. Teoria monista materialisten aburuz, prozesu mentalek azalpen materiala dute. Beste alde batetik, teoria dualistek (esate baterako, platonismoak edo hilemorfismoak), gizakia gorputzaz eta arimaz osatzen dela esaten dute. Teoria horietatik haraindi, Popperren interakzionismoa eta Lan Entralgoren estrukturalismoa kokatzen dira. Logosa duen animalia da gizakia, gauzak ulertzeko moduan esateko gaitasuna du, gizartean bizitzeko gai da, hizkuntza bera darabilelako eta arrazoimena erabiliz pentsatu eta munduan koka daitekeelako. Gizakiaren arrazoimena teorikoa, praktikoa, historikoa, bizi-arrazoimena edo komunikatiboa izan daiteke. Gogoan izan behar da gizakiok ez dugula egia arrazoimena erabiliz soilik erdiesten, afektibitatea eta sentimenduak ere beharrezkoak zaizkigu. Pertsonaren kontzeptuak Antzinaroan eta Erdi Aroan du jatorria, eta Ilustrazioraino ere heldu zen, Kantek, pertsona kontzeptua askatasunarekin, autonomiarekin eta duintasunarekin lotu zuen arte. Mounierren arabera, aurrez eskatutako existentzia, komunikazio, baldintzapeko askatasun, konpromiso, kritikarako gaitasun, duintasun, gertutasun eta adiskidetasun gisa definitzen da errealitate pertsonala.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Gizakiari buruzko ikuskera filosofikoak Bizitza ederra da

GAI NAGUSIA

1. Gorputza eta arima 2. Arrazoimena eta sentimenduak 3. Gizakia izaki pertsonala da

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

117

HELBURUAK
1. Garunari eta gogoari buruzko teoriak ezagutzea. 2. Gogoaren eta gorputzaren arteko arazoari dagokionez, teoria dualistak bereiztea. 3. Platonen dualismoa eta dualismo cartesiarra hilemorfismoarekin alderatzea. 4. Interakzionismo emergentista eta dualismo interakzionista aztertzea. 5. Arrazoimen teorikoa eta arrazoimen praktikoa bereiztea. 6. Sentimenduen garrantzia aintzat hartzea. 7. Pertsona kontzeptua historikoki definitzea. 8. Pertsonaren osaeran parte hartzen duten elementuak identifikatzea. 9. Unitateko hiztegi espezifikoa erabiltzen jakitea.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Gorputza eta arima. Garuna eta gogoa. Garunari eta gogoari buruzko teoriak. Arrazoimena eta sentimenduak. Logosa duen animalia. Arrazoimena eta arrazionaltasunak. Sentimenduen garrantzia. Gizakia izaki pertsonala da. Pertsona kontzeptua. Pertsona izatea eta pertsona bihurtzea.

PROZEDURAK

Garunari eta gogoari buruzko teoriak deskribatzea. Teoria monista materialistak eta teoria dualistak alderatzea. Subjektuaren, kontzientziaren, historiaren eta bizitzaren arteko lotura deskribatzea. Gizakia, logosa duen animalia gisa deskribatzea. Arrazoimen teorikoa eta arrazoimen praktikoa alderatzea. Arrazoimen instrumentala eta arrazoimen komunikatiboa identifikatzea. Pertsona kontzeptuan sakontzea. Eskuratutako ezagutzak aplikatzea. Atal bakoitzean adierazitako ariketak gauzatzea.

JARRERAK

Gizakiari buruzko teoriak ezagutzeko interesa izatea. Gizakiaren alderdi afektiboa ezagutzeko sentsibilitatea izatea. Sentimenduen garrantzia ezagutzeko jakin-mina izatea. Pertsona kontzeptua gizabanako moduan eta komunitate barruan positiboki baloratzea. Taldean lan egiteko gaitasuna azaltzea.

118

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

BALIOETAN HEZTEA
Arrazoimen komunikatiboa garatuz, adostasun komunikatiboa lortzeko eztabaidara hurbiltzen gara. Bihotzeko arrazoimenaren bitartez, gainerakoekin komunikatzen laguntzen gaituzten afektuak eta sentimenduak eskuratzeko bidea izaten dugu. Konpromisoa, kritikarako gaitasuna, duintasuna eta adiskidetasuna dira unitate honetan jorratuko ditugun beste balio batzuk.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Garuna eta gogoa definitzea. Garunari eta gogoari buruzko teoriak ezagutzea. Subjektua, kontzientzia, historia eta bizitza kontzeptuak aztertzea. Arrazoimenaren eta sentimenduen arteko lotura azaltzea. Arrazoimen teorikoa eta arrazoimen praktikoa bereiztea. Arrazoimen instrumentala eta arrazoimen komunikatiboa alderatzea. Bihotzeko arrazoimena azaltzea. Pertsona kontzeptua definitzea. Mounierren pertsona kontzeptua ulertzea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa Galdetegia Adimen artifiziala Izan al dezake gogoa ordenagailu batek? Gogoaren eta gorputzaren arazoa Sentimenduaren teoria

KATEGORIA
FINKATZEKO ZABALTZEKO BERRIKUSKETA FINKATZEKO SAKONTZEKO

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

119

ARIKETEN ERANTZUNAK
156.OR. 2. Ez, gure esentzia pentsatzaileak zehazten du zer garen. ULERMEN-GALDERAK (161.or.)

HASIERAKO GALDERAK

Unitate honetako hasierako galderak motibagarri izan daitezke. Era berean, baliagarria izan daiteke unitate osoa aztertu ondoren erantzutea. Hainbat korronte filosofikotatik erantzun ugari izan ditzakeen auzia da gorputza izatearen edo gorputza edukitzearen arteko bereizketari dagokiona. Galdera horietako beste alderdi funtsezko bat, gizakia pentsatzen eta sentitzen duen subjektu gisa ikusteari dagokiona da; hortik eratortzen dira pertsona izatearen ezaugarri funtsezkoenak.

Alderatu eta esan zertan diren desberdinak hilemorfismoa

eta dualismo cartesiarra. Dualismo cartesiarraren arabera, elkarren artean arras desberdinak diren bi substantzien batasunak osatzen du gizakia: gorputza, kanpoko substantzia eta, arima, barneko substantzia. Bestalde, hilemorfismoaren arabera, arima eta gorputza elkarren osagarriak izanik existitu daitezke, soilik.

Teoria dualisten zer argudio iruditzen zaizkizu

GORPUTZA ETA ARIMA

1. DOKUMENTUA (158.or.)

158.-163.OR.

interesgarrienak? Zergatik? Erantzun pertsonala. Ariketa honen bitartez eztabaida bat sor daiteke ikasgelan, horretarako, ikasleak teoria bana defendatuz banatuko dira.

1. Garuna organo bat da eta, hortik sortzen da bere burua aztertzeko gaitasuna duen kontzientzia subjektiboa. 2. Ez, prozesu mentaletan materiak esku hartzen badu ere, behin eratuta ezin da esan materialak izaten jarraitzen dutenik. ULERMEN-GALDERAK (159.or.)

Lagun batekin hizketan ari zarenean, nori hitz egiten diozu,

haren gogoari (arima), gorputzari, ala biei? Eman arrazoiak. Arrazoitu erantzuna. Erantzun pertsonala. Ezin diogu bitako bakarrari hitz egin soilik, izan ere, biak elkarreraginean daude.

Erreala den orok materiala izan behar al du nahitaez? Ba al du inolako zentzurik ordenagailuaren gogoaz, roboten
gogoaz edo beste edozein makinaren gogoaz aritzeak? Zergatik? Ez, gogoa gizakiari dagokio esklusiboki, izan ere, garunaren barnean sortu eta kontzientzia forma hartzen du subjektuarengan. Zer deritzozu Popperrek galdera horri ematen dion erantzunari? Erantzun pertsonala. Erreala den orok ez du zertan materiala izan. Popperren iritziz hiru mundu daude eta guztiak ez dira errealitate materialez osatzen. 4. DOKUMENTUA (162.or.) 1. Garunak gizakiaren ekintza guztiak gidatzen ditu. Egiten dugun ekintzaren arabera, garuneko zati batzuk edo beste batzuk aktibatzen dira. 2. Pentsamendua, autokontzientzia, askatasunez jarduteko ahalmena, buru- eta arte-sormena. 3. Erantzun pertsonala. Eremu jakin baten baitan ez izateak, subjektu bakoitzean eragiketa horiek modu bakarrean, partikularren eta esklusiboan ematea inplikatzen du. ULERMEN-GALDERAK (163.or.)

Zer-nolako garrantzia ematen diote materiari teoria

fisikalistaren alde daudenek? Eta emergentistek? Zure ustez, zein da egokiena? Erantzun pertsonala. Fisikalisten arabera, jarduera mentalak prozesu fisiko-kimiko eta neurofisiologiko hutsak dira; beste alde batetik, emergentisten arabera, substantzia bakar bat dago, materia; eta substantzia horrek hainbat propietate ditu eboluzioaren ondorioz. Horrenbestez, materia dinamikoa da eta hainbat alderdi ditu: fisiko-kimikoa, biologikoa eta mentala.

Zer beste hitzen bidez esaten diogu arima deritzon horri?

Zure ustez, zergatik dago hainbeste hitz? Erantzun pertsonala. 2. DOKUMENTUA (160.or.) 1. Gizakiaren esentziari ari zaio arima deitzen. Arima gorputz biziaren kausa eta printzipioa da. Mugimendua nondik datorren adierazten du; mugimendua zergatik egiten den ere bai; eta azkenik, gorputz bizien esentzia da arima. 2. Esentzia gorputz bizien existentziaren kausa da. 3. Kausalitatezko lotura dago, izan ere, bata bestearen kausa da. 3. DOKUMENTUA (161.or.) 1. Gorputza atxikitako substantzia bat da, ez pentsatzailea.

Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak teoria

emergentista eta teoria estrukturalista? Zure ustez, zein dago zuzen? Zergatik? Teoria estrukturalistak dioenez gogoa ez da garunetik eratortzen, aldez aurretik, bertan egongo balitz bezala; teoria horren arabera, gogoa garunetik egituratzen da, gogoa errealitate berri eta ezberdin bat dela argi eta garbi utziz.

Gauza bera al da inork zu objektu gisa hartzea eta subjektua

zarela aitortzea? Azaldu zertan diren desberdinak, egoera horietako bakoitzaren adibide bana emanez. Erantzun pertsonala.

Zein antzekotasun eta desberdintasun nagusi daude

arrazoimenaren esanahi guztien artean? Logosa izatea, errealitateaz aritzeko, errealitatea ulertzeko eta azaltzeko kontzeptuzko hizkuntza erabiltzeko gaitasuna

120

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

izatea gisa uler daiteke; logosaren jabe den izakia gizartean bizitzeko gaitasuna duen izakia da; halaber, logosa izatea, zentzuzko pentsamendua gauzatzeko gaitasuna izatearekin lotuta dago.

Erantzun pertsonala. Honakoa da bihotzezko arrazoimen deritzon kontzeptuaren ideia nagusia: gizakiok afektuen eta sentimenduen bidez ere ohartzen garela zer diren egia eta justizia, eta ez soilik arrazoiketa arrazionalen bidez.

ARRAZOIMENA ETA SENTIMENDUAK

5. DOKUMENTUA (165.or.)

163.-167.OR.

GIZAKIA IZAKI PERTSONALA DA

7. DOKUMENTUA (169.or.)

168.-170.OR.

1. Ez dela gizabanako jakin batean gauzatu den garapen bat. 2. Ez, izan ere, adimena gizakiaren bizi-ekintzetan dagoen errealitatea da, eta ekintza horietan guztietan borondatearen eta sentimenduen alderdiak ere barneratzen dira. 3. Bai, izan ere, arrazoimena gizakiaren bizi-ekintzetan dago. ULERMEN-GALDERAK (165.or.)

1. Izaki arrazoidunak bitarteko huts gisa ezin erabil daitezkeen zer gisa hautematen direla berez (hau gauzen kasua litzateke). ULERMEN-GALDERAK (169.or.)

Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak pertsonaia

nozioa (antzerkikoa, zinekoa, literaturakoa) eta ohiko pertsona nozioa? Pertsona hitza grezierazko prspon formatik dator eta mozorro da horren berezko esanahia: antzerki-aktoreen mozorroa; bertan ahotsak durundi egiten du eta haren pertsonaia agerian uzten du. Etimologiari so, pertsona pertsonaia da; beraz, pertsona, gure existentzian hartzen dugun pertsonaiatzat uler genezake, arimaren mozorro fisikoa gara eta, bertatik gure ahotsak durundi egiten du.

Zer giza jardueratan hautematen da, beste edozeinetan

baino argiago, izaki arrazoidunak garela? Hizkuntzan, pentsamenduan, abstrakzioan eta gizartean bizitzeko gaitasunean.

Zure ustez, zenbaterainoko garrantzia du gizakiok

arrazoimen deritzon gaitasuna izateak? Erantzun pertsonala. 6. DOKUMENTUA (167.or.) 1. Zentzutasuna izateak adimena, talentua, espiritua eta ongia egiteko bihotza izatea inplikatzen du. 2. Zentzutasuna argia eta sortzailea delako; nola jardun behar den erabakitzen du barrenetik. Arrazoimenak logika hartzen du abiapuntu ekintza egokia gauzatzeko eta bihotzak sentimendua hartzen du abiapuntu. 3. Zentzutasunak justiziaren bihotzean grabatzen ditu zuhurtasunaren kalkuluak. ULERMEN-GALDERAK (167.or.)

Zer ezaugarri ditu pertsona orok?

Definizio klasikoenari jarraituz, pertsona izaeraz arrazoiduna den banako substantzia da. Banako substantzia dela esatean, gizakia ez dago halabeharraren mende eta ez da gauzen maila berekoa, bere kasa egiten du aurrera, inoren laguntzarik behar izan gabe. Eta izaeraz arrazoiduna esatean, gizakia naturaren parte da; baina autokontzientzia, nahimena eta gizartekoitasuna ditu.

Uler al daiteke erabat zer den pertsona izatea,

alderdi morala kontuan izan gabe? Ez, pertsona izaki askea da, hots, autonomoa da, bere buruari legeak ezartzeko gaitasuna du, lege naturalen munduaren alboan mundu morala sortzeko gaitasuna duena. Autonomia izateak duintasuna ematen die pertsonei, izan ere, izaki batek legeak ezar diezazkioke bere buruari.

Batzuek diotenez, arrazoimena ez da nahikoa gizakia

zer den ulertzeko. Ados al zaude? Zergatik? Erantzun pertsonala. Gizakia bere osotasunean ulertzeko beharrezkoa da sentimenduen garrantzia baloratzea, ekintzen akuilu gisa besterik ez bada.

Pertsona izanez jaiotzen gara ala bihurtu egiten gara

pertsona? Arrazoitu erantzuna. Mounierren gogoetak abiapuntutzat hartuz, pertsona existitzen dela baieztatzeak, bere mugetatik ateratzean gainerakoengana irekitzeko bidea ematen dion barnetasun bat duela esan nahi du. Hau zilegi da pertsona hezur-haragizkoa delako (haragiztatua), baina mundura irekita dago bere barnekotasunetik (existentea da, izateduna). 8. DOKUMENTUA (170.or.) 1. Bultzada ematen duen indarra da; hari esker jarduten dugu, lagundu egiten dugu, sendatu egiten dugu, hezi egiten dugu eta aske egiten gara. 2. Ez, maitasuna Ni batek Zu baten alde egiteko erantzukizuna da, guztiontzako berdintasun egoeran.

Zenbait filosofok diotenez, sentimenduek

eta afektuek berebiziko garrantzia dute, gizakiok zer garen ulertzeko. Zer arrazoi nagusi eman dituzte hori hala dela azaltzeko? Arrazoimenak sentitzen ditugun desira ugarien hautaketa bideratzen, zuzentzen edo gidatzen duela da, arrazoi nagusia. Gure giza izaera ez datza arrazoimenean soilik, berez eta ikastearen ondorioz, desirak, emozioak eta sentimenduak ere aintzat hartu behar ditugu.

Azaldu zuren erara zer esan nahi duen bihotzezko arrazoimen

kontzeptuak.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

121

AZKEN ARIKETAK

171.OR.

ARRAZOIMENA Ratio

NOZIOA Araua, proportzioa, azalpena, justifikazioa. Hizkuntza (argudiozko arrazoimena). Gizartea (subjektu arteko arrazoimena). Zentzuzko pentsamendua (arrazoimen morala).

1. Zertan dira desberdinak, funtsean, monismo materialista eta dualismoa? Monismo materialisten eta dualismoaren arteko oinarrizko desberdintasun nagusia honakoa da: monista materialistek ez dute onartzen gizakiak, gorputz materiaz gain, elementu inmateriala (hau da, arima, espiritua edo gogoa) duenik; dualistek, ordea, bai. 2. Zer dira Platon eta Aristoteles, monistak ala dualistak? Zergatik? Galdera honen helburua, dualismoa ulertzeko zenbait modu badaudela azpimarratzea da. Bai Platon eta bai Aristoteles dualistatzat jo ditzakegu. Aristotelesen dualismo hilemorfikoak arima eta gorputza bereizi egiten ditu, baina errealitate bakarrean, hain zuzen, gizakiaren errealitatearen bi printzipio edo osagai bailiran. Hori dela eta, zenbait adituk Aristotelesen teoria monistatzat jo dute, baina hori onartuz gero, ahazten ari gara Aristoteles bi printzipioz ari dela. 3. Zer-nolako ikuskera du Popperrek errealitate kontzeptuaz, zabala ala murritza? Zergatik? Popperrek giza errealitatearen kontzeptua era zabalean ulertzen du. Gogoa burmuinetik sortu den produktu ebolutiboa dela dioen ideian oinarritzen bada ere, gogoa ez-materiala dela uste du. Hala, beraz, Popperrentzat erreala den guztia ez da materiala, badaude zenbait errealitate ez-material errealitate materialekin batera jarduten direnak. Bere uste hori argiago azaltzeko, Popperrek hiru munduen teoria proposatzen du. 4. Lain Entralgoren esanetan, egitura kontzeptua emergentzia baino egokiagoa da, alderdi fisikoaren eta mentalaren arteko lotura azaldu nahi bada. Zergatik dio hori? Lainek nahiago ditu -tik sortu edo -tik egituratun kontzeptuak emergentzia baino, hobeto adierazten baitute gogoa berritasuna dela, burmuinetik bereizia. 5. Zer zentzutan da gogoaren eta garunaren (edo arimaren eta gorputzaren) arteko lotura kontu zientifikoa, filosofikoa edo erlijiozkoa? N abarmendu behar da gogoa-burmuina edo gorputza-arima arazoak zientziaren esparruan ez ezik, filosofiaren eta erlijioaren esparruan ere lantzen direla. Zentzu horretan, Pedro Lan Entralgoren pentsamenduak abiapuntu hau du: bere ustez, lor liteke gizakiaren errealitatearen ikuspuntu zientifiko eta filosofiko bat eratzea, den-denek ontzat emateko modukoa, edozein motatako sinesmena dutela ere sinestuna, agnostikoa eta ateoa. Lanin Entralgok, gizakiari buruzko ikuspuntu estrukturalista duenez, erabateko heriotzean sinesten du ezinbestean; baina bere ustez, horrek ez du ukatzen heriotza fisikoaren ondoren, Jainkoaren asmo misteriotsu batek hildako gizakia, hildako gizaki osoa, ezagutzen dugun bizitzaren aldean guztiz desberdina den bizitzara berpizten denik. 6. Egin eskema bat, arrazoimenak zer esanahi eta erabilera dituen azaltzeko.

Logos

ERABILERAK Teorikoa Munduari buruzko ikuskera (arrazoimen komunikatiboa) eta kontrol teknikoa (arrazoimen instrumentala). Helburuak planteatzen eta erabakitzen ditu: zuhurtasuna (Aristoteles). adiera morala (Kant). Bilakaeraren kontzientzia. Produktu historikoa. Bizitzaren osagaia den elementua. Bizitza, arrazoimen gisa.

Praktikoa

Historikoa

Bizi-arrazoimena

7. Zertan dira desberdinak, nagusiki, arrazoimenaren erabilera teorikoa eta praktikoa? Eta arrazionaltasun instrumentala (estrategikoa) eta arrazionaltasun komunikatiboa? Gizakiok, gure gaitasun arrazionala (logosa) bi modutara erabil dezakegu: egia eskuratzeko eta zoriontasuna erdiesteko. Lehenengoari arrazoimen teorikoa esaten zaio (beste era batera izan ezin duena) eta, bigarrenari arrazoimen praktikoa esaten zaio (beste era batera izan daitekeena). Arrazoimen instrumentala prozesu naturalen kontrol teknikoan oinarritzen da gure beharrizanak asetzeko; beste alde batetik, arrazionaltasuna pertsonen arteko adostasunen eta akordioen zerbitzura ipintzean datza arrazoimen komunikatiboa. 8. Ortega y Gassetek sortutako bizi-arrazoimen kontzeptua eta haren pentsamoldea oinarri hartuz, erantzun galdera honi, arrazoiak emanez: Zer esatea da zuzenagoa, gizakiok bizitza eta arrazoimena ditugula, ala arrazoimenak eta bizitzak gu gauzkatela? Galdera hau erantzuteko, unitatean zehar agertzen diren teorien laburpen bat egin daiteke. Gainera, ikasleek egin dezaketen mintzaldi baten izenburu modura jar daiteke. 9. Zer-nolako garrantzia dute sentimenduek? Egin bi zutabeko eskema bat, eta adierazi, zutabe batean, arrazoimenaren ekarpen nagusiak, eta besteak, sentimenduenak, afektuenak eta emozioenak. Erantzun pertsonala.

122

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

10. Pertsonaren zer ezaugarri da garrantzitsuena, zure ustez? Izan al dezake pertsona batek soilik ezaugarri hori, eta ez besteak? Arrazoitu erantzuna. Erantzun pertsonala. Interesgarria izango litzateke ikasleei barne-miaketazko ariketa bat eginaraztea, garrantzitsuenak uste dituzten ezaugarriak ateratzeko eta beren burua horietako bakarrarekin kokatzen ote duten ikus dezaten. 11. Azaldu zertan diren desberdinak bi galdera hauetako galdetzeko moduak: Zer da gizakia? Nor da gizakia? Lehen galdera biologiaren eta psikologiaren ikuspegitik nahiz hainbat teoria filosofikoen ikuspegitik luza daiteke. Bigarren galdera, ordea, subjektuari, bere kontzientziari, bere historiari eta bere bizitzari dagokiola dirudi. 12. Pertsona nozioa indartuz joan da planteamendu filosofiko bakoitzak ekarpenak egin ahala. Zein dira planteamendu horiek eta zer ekarpen egin du bakoitzak? Pertsonak gara ala pertsona bihurtzen gara? Arrazoitu erantzuna. Pertsonaren nozioa, pentsamenduaren historian zehar zehaztuz eta zabalduz doala azpimarratu behar da. Boeziok egindako ekarpenean, alderdi arrazoiduna eta banakakoa nabarmendu behar da. Kantek, alderdi morala azpimarratzen du: pertsona izaki autonomo gisa ikusten du, berez helburu da. Eta mugimendu pertsonalistak harremanaren osagaia barneratzen du, hots, banako izaera, izaera kolektiboaren osagarri gisa. 13. Gizakiari buruzko hiru tradizio filosofiko izan dira historian (gogoa-garuna; arrazoimena-sentimenduak; pertsona). Tradizio horietatik zein iruditzen zaizu zuri zuzenena, gizakiok zer garen ulertzeko. Erantzun pertsonala. Galdera hau abiapuntutzat hartuz eztabaida bat sor daiteke ikasgelan, hiru tradizio filosofiko horiek gabe zer garen ulertzea zilegi den erabakitzeko saiakera eginez.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

123

8
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Materialismo fisikalistaren arabera: a) Jarduera mentalak prozesu neurofisiologiko hutsak dira. b) Gogoa fisikotik ateratzen da, denboraren poderioz eboluzionatuz. c) Gorputza eta arima dira gizakiaren osagaiak. 2. Filosofo hauetatik, nork esaten du gorputza materiala eta hilkorra dela eta, arima inmateriala eta hilezkorra dela?: a) Aristotelesek. b) Mario Bungek. c) Platonek. 3. Materialismo emergentistaren arabera: a) Gorputza eta arima dira gizakiaren osagaiak. b) Jarduera mentalak prozesu neurofisiologiko hutsak dira. c) Gogoa fisikotik ateratzen da, denboraren poderioz eboluzionatuz. 4. Zer teoriaren barruan kokatuko zenuke, Popperren hiru munduen teoria?: a) Interakzionismo emergentistaren barnean. b) Dualismo interakzionistaren barnean. c) John Ecclesen hiru munduen teoriaren barnean. 5. Nola uler daiteke logosa izatea?: a) Bizitza historikoa izatea. b) Zoriontasuna aurkitzeko gai izatea. c) Gauzak ulertzeko moduan esateko gaitasuna izatea. 6. Zein da arrazoimen historikoaren jatorria?: a) Gizakiok dugun bilakaera historikoaren kontzientzia. b) Arrazoimena bizitza sortzen duen elementutzat jotzea. c) Prozesu naturalak teknikoki kontrolatzeko asmoa. 7. Bihotzeko arrazoimena espresioaren ideia nagusia: a) Gizakiok adimen desiratsua edo desira adimentsua garela da. b) Gizakiok justizia arrazoimenaren bidez eskuratzeaz gain, afektuen eta sentimenduen bidez ere eskuratzen dugula da. c) Arrazoimenak jokamoldearen akuilu izateko duen gaitasun eza da. 8. Zein da arrazoimen instrumentalaren jatorria?: a) Gizakiok dugun bilakaera historikoaren kontzientzia. b) Arrazoimena bizitza sortzen duen elementutzat jotzea. c) Prozesu naturalak teknikoki kontrolatzeko asmoa. 9. Kantek pertsona kontzeptua aberasten du, honakoa esatean: a) Pertsona duintasuna duen izakia dela eta, berez helburu dela. b) Pertsona errealitate banakoa eta kolektiboa dela. c) Gizakia barnetasuna duen existentzia haragiztatua dela. 10. Zer suposatzen du, pertsonak goi-mailako duintasuna duela esateak?: a) Pertsonak bere mugetatik atera eta gainerakoen ikuspuntuan kokatzeko gaitasuna duela. b) Pertsona gainerakoengandik hurbil eta adiskidetasunean bizi dela. c) Pertsona ez dela gainerakoen mende jartzen eta preziorik ez duela.

124

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

8
IZENA:
1

2. FITXA

ZABALTZEKO

ADIMEN ARTIFIZIALA
MAILA: DATA:

Ikusi honako filma eta erantzun galderei.

Zuzendaria: Steven Spielberg. Herrialdea: Estatu Batuak. Urtea: 2001. Iraupena: 145 min. Aktore-zerrenda: Haley Joel Osment (David Swinton), Jude Law (Gigolo Joe), Frances OConnor (Monica Swinton), Sam Robards (Henry Swinton). Gizakiak, zientziaren laguntzarekin, eguneroko beharrizan guztiak asetzeko objektuak diseinatu ditu dagoeneko, bai etxeko lanak asetzeko bai lan-munduko zeregin profesionalak asetzeko, eta baita atseginerakoak ere. Dena den, bada oraindik asmatu ez duen zerbait: maitasuna emateko gaitasuna duen makina. Horrela sortzen da David proiektua. Proiektuari esker, gaixotasun sendaezin baten ondorioz seme naturala izoztuta duen bikote batek bizi-poza berreskuratzen du haur-errobot bat adopzioan hartzen duenean.

Zure ustez, iritsiko al gara gizakiaren eta makinen arteko harreman hau izatera?

Zure iritziz, asmatuko al da inoiz sentimenduak dituen makina bat?

Saiatu filma hirutan zatitzen eta laburbildu zati bakoitza.

Filmean zehar David basoan uzten dute. Zer iritzi duzu horri buruz? Ulergarria al da?

Zer iritzi duzu, Jude Lawek, gizakiengan ematen den esperientzia erlijiozkoaren zentzuari buruz gogoeta egitean esaten duenari buruz?

Zer iritzi duzu, Davidek egiazko haurra izateari buruz, azkenean jasotzen duen erantzunari buruz?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

125

8
IZENA:
1

3. FITXA

BERRIKUSKETA

IZAN AL DEZAKE GOGOA ORDENAGAILU BATEK?

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Operazionalistak, ordenagailu batek pertsonak pentsatzen duenean egiten duen modu berean jarduten duenean, ordenagailuak pentsatu egiten duela esango luke. Momentuz, ikuspegi operazionista hartuko dugu. Jakina denez, honek ez du esanahi ordenagailua pertsona bat pentsatzen ari denean bezala mugitzen dela esaten ari garenik. Are gutxiago pentsatuko genuke, ukimena gizakiak sentitzen duen bezala sentituko lukeenik, ezta antzekorik sentituko lukeenik ere: ezaugarri horiek ez lukete garrantzirik izango ordenagailuaren helburuari so. Edozein kasutan ere horrek zera esanahiko luke: luza diezaiokegun edozein galderari ia gizatiarrak diren erantzunak eman ditzala eskatzen ari gatzaizkiola, eta pentsatzen ari dela (edo sentitu egiten duela, ulertu, etab.) berresten ari gara, betiere, gure galderak gizakiak erantzungo lituzkeen modu berberean erantzuten baditu. Ikuspegi hau, Mind (Turing, 1950) aldizkari filosofikoan, 1950.urtean, Alan Turingen Computing Machinery and Intelligence artikulu entzutetsuan azaldu zen xehetasun osoz. [] Artikulu honetan deskribatu zen lehen aldiz, gaur egun, Turing testa izenez ezagutzen dugun ideia. Aipatu artikuluak, makina batek pentsatzen duela modu arrazoituaz esateari buruzko froga izan nahi zuen. Demagun ordenagailu batek pentsatu egiten duela

baieztatzen dela behin-betikoz. Turing testari jarraituz, ordenagailua eta gizaki boluntario bat ezkutatu egiten dira, galdetzaile baten begi bistatik urrun (argia). Galdetzaileak ordenagailua zein den eta gizakia zein den asmatu behar du, bakoitzari froga-galderak egite hutsarekin. Galdera horiek eta, are garrantzitsuago dena, ordenagailuak jasotzen dituen erantzunak inpertsonalki helarazten dira; esate baterako, teklatu batean sakatuz edo pantaila batean erakutsiz. Galdetzaileak galde-erantzun saio horretatik jasotzen duen informazioa baino ez du jasoko, bai alde bati dagokionez bai beste aldeari dagokionez ere. Gizakiak zintzotasunez erantzuten ditu galderak eta, bere burua, bera benetako gizakia denaz eta bestea ordenagailu bat denaz konbentzitzen saiatzen da; baina, ordenagailua gezurrak esateko programatuta dago eta, ondorioz, galdetzailea konbentzitzen saiatzen da, gizakia bera dela eta ez bestea sinestarazi nahirik. Testa osatzen duten hainbat galdera egin ostean, galdetzailea ez bada gai, ziurtasunez, benetako gizakia nor den esateko, ordenagailuak (edo ordenagailuaren programak, edo programatzaileak, edo diseinugileak, etab.) froga gainditu duela ebazten da.
R. PENROSE, Enperadorearen gogamen berria (moldatua)

Deskribatu ikuspegi operazionista.

Nork gainditzen du froga, ordenagailuak edo ordenagailua programatu duen pertsonak?

Demagun, ordenagailu batek sortzen dituen programak gizakiarengandik bereiztezinak direla. Orduan, ordenagailua gizakitzat har daiteke?

Egin idazlan bat honako galderari erantzunez: pentsa dezake ordenagailu batek?

126

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

8
IZENA:
1

4. FITXA

FINKATZEKO

GOGOAREN ETA GORPUTZAREN ARAZOA

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Gogoaren eta gorputzaren arteko arazoan eragina duen hirugarren argudio batek giza hizkuntzarekin dauka lotura. Dirudienez, hizkuntza bat ikasteko gaitasuna eta, are, hizkuntza bat ikasteko premia bizia, gizakiaren osaera genetikoaren parte da. Aitzitik, hizkuntza jakin baten benetako ikaskuntza, beharrizan eta motibazio inkontzienteen eta sortzetikoen eraginpean dagoen arren, ez da geneek gidatzen duten prozesu bat, prozesu kultural bat baizik, 3 zenbakidun mundutik zuzentzen den prozesu bat da. Beraz, hizkuntzaren ikaskuntza prozesuan, genetikoki baldintzaturik dauden zenbait xedapenek eboluzionatu egiten dute aukeramen naturalaren ondorioz, eta modu batera edo bestera, eboluzio kulturalean oinarritutako behaketaren eta ikaskuntzaren prozesu kontzientean gainjartzen dira eta elkarreraginean aritzen dira. Horrek, 3 zenbakidun munduaren eta 1 zenbakidun munduaren arteko elkarreraginaren ideia indartzen du: eta aurreko argudioak ikusirik, 2 zenbakidun munduaren existentziaren ideia indartzen du. [] Sarritan azpimarratzen da gizakia tresnak egiten dituen animalia dela, eta hori egia da berez. Dena den, hori esanda

gorputz fisiko materialak esan nahi badugu, interesgarria da nabarmentzea gizakiaren tresna bakarra ere ez dagoela genetikoki zehaztuta, ezta makila bat ere. Oinarri genetikoa duen tresna bakarra hizkuntza dela dirudi. Hizkuntza inmateriala da eta forma fisiko ugari hartzen ditu; hau da, soinu fisiko sistema oso ezberdinak barneratzen ditu, formari dagokionez. [] Beraz, haurra, arlo honi dagokionez, neurri batean bere lorpenaren ondorio dela esan dezakegu. Bera, neurri batean, 3 zenbakidun munduaren ondorio da. Halaber, haurrak, hitz egiteko trebetasun berri horren bitartez menderatzen eta baitaratzen du bere inguru materiala eta, era berean, modu horretan, bere buruari buruzko kontzientzia hedatzen da. Nia, izaera, beste Ni batzuekin elkarreraginez eta bere inguruko tresna eta objektuen bitartez azaleratzen da. [] Gizaki oso izatera iristea heltze-prozesu baten baitan dago eta, hor, elea eskuratzea erabakigarria da. Norberaren pertzepzioak hautematen eta interpretatzen ikasteaz gain, pertsona izaten eta ni izaten ikasten da.
K. R. POPPER, Idatzi hautatuak (moldatua)

Laburbildu testuan aipatzen dena zure hitzak erabiliz.

Zer lotura dago hizkuntzaren eta 3 zenbakidun munduaren artean?

Azaldu 1, 2 eta 3 munduetako edukiak.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

127

8
IZENA:
1

5. FITXA

SAKONTZEKO

SENTIMENDUAREN TEORIA
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Sentimendua espirituaren eskualde gor zehaztugabea da, hala, urruntasuneko edo gertutasuneko sentimenduen barnean, elkarren artean ematen diren mailaketak, bestea ukatzea baieztapenaren areagotze kuantitatibo abstraktuak dira, berez (urruntasunen kasuan). [] Urruntasunaren sentimenduek existentzia mehatxatzen dute, identitate positibo erosoaren baieztapena kolokan jartzen dute bat ez negatiboaren gertutasunagatik. Dena dela, Schelerrek maitasunaren eta gorrotoaren arteko sentimenduak gizakiaren sentipenaren mailaketa osoarekin lotzen baditu ere, gorrotoak ezin du izan maitasunaren aurkako sentimendua, izan ere, ez da bere izaera osoan (baina bai neurri handi batean) bere antitesi osoa. Ikus dezagun: Gorrotoan errealitate ukigarrian dagoen objektuarekiko funtsezko ukoa aurkitzen dugu, lehen mailakoa, indartsua eta, erabat gauza dadin uko horren garapena eskatzen du, baina ez du horkoaren esfera gainditzen, beste horkoaren ukoan gure identitatea berresten baitu. Ikusten dugunez, gorrotoa ukigarriaren esferan dago esentzian baino gehiago. Beldurra, ordea, hau baino askoz gehiago da. Errealitate ukigarriaren esferako gauzarik zehatzenak eragin badezake ere, beldurrak barnerako joera du, esentzialera jotzen du. Beldur horrek (esentzialak) sentipen sakonenean ukoa

eragiten du esfera guztietan, izan ere, identitatearen baieztapena kolokan jartzen da daukagun besteari dagokionez. Azken finean, beldur esentziala ez-bizitza da, gehiago ez izatea, gehiago ez sentitzea da. Subjektua esentzia modura azaleratzen den bere bizitza, bere hori, bere baitatasuna da, baina beldurrak gu hor eta, ondorioz, esfera guztietan egotearen duda esentziala pizten du. Ez da beharrezkoa beldurra hor horretan garatzea erabat gauza dadin, izan ere, ez du gure identitatea baieztatzen, kolokan jartzen du eta, azken ondorio gisa, suntsitu egiten du. Beste alde batetik, maitasuna dugu. Maitasunezko sentimenduaren edukia, bere baitarako itzultze baketsua da, beste baitaratasun horretatik itzultzea. Gertutasunezko sentimenduaren esentzia (zeina, mailarik altuenean maitasun sakona edo transzendentea bailitzateken) norbere kontzientziaren ukoan datza, beste baitatasun batean identitatea ahaztea; baina, galera eta ahaztura horretan bere baitatasuna edukitzea eta izatea da, ez bestearen baitakoa izatea, bestearen hori izan horretan norbere baitakoa izatea egiaz, sakontasun sasi-mistikoaren mailarik gorenean, beste baitakotasun" horretan.
S. CASADO, xodos: I. Espritu y sentimiento: Teora de la proximidad y el distanciamiento

Zein da, egilearen ustez, urruntasuna eragiten duen sentimendu nagusia? Tradizionalki zein izan zen?

Zergatik da beldurra gorrotoa baino esentzialagoa? Ados al zaude?

Zer ezaugarri dituzte maitasunak, gorroak eta beldurrak?

128

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Ekintza moralaren oinarriak

Askatasuna autonomia da, gure arrazionaltasunetik abiatuz lege moralak eskuratzea; baina autonomia eskuratu ahal izateko, aldez aurretik, bi egoera pasa behar ditugu. Ez da ahaztu behar askatasuna gauzatzeak erantzukizuna inplikatzen duela, hori dela eta, unitatearen amaieran parte-hartze sozial aktiborako eta arduratsurako gonbitea egiten da, hiritar kosmopolitak izatera iriste aldera.

AURKEZPENA
Unitate honetan ekintza morala aztertzen da. Garrantzitsua da, ikasleek, kontzientzia moralak autokritikarako eta gure ekintzen erantzukizuna hartzeko gaitasuna sustatzen duela ulertzea. Askatasunaren eta determinismoaren arteko arazoa nabarmentzen da bereziki. Ez dago askatasun absoluturik, baina, baldintzaturik egotea ez da determinaturik egotea.

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitateari hasiera emateko ekintza morala zer den azaltzen da. Pertsonak ohituren bidez bertutea eskuratzen dugun errealitate moralak gara. Ona zer den jakin ahal izateko kontzientzia morala daukagu; horrek, epai praktikoak ematea ahalbidetzen digu. Printzipio moralak aplikatzea eta autokritika egitea dira kontzientzia moralek dituzten beste zeregin batzuk. Ez dago ekintza moralik askatasunik gabe, horregatik aztertzen da determinismoaren eta barneko askatasunaren arteko arazoa. Garrantzitsua da ekintza moralaren baldintzatzaileak, izan badirela aitortzea, baina, baldintzatuta egotea ez da determinatuta egotea. Ez dago askatasun absoluturik, baina gure ekintzen erantzukizuna hartzeko adina askatasun dugu. Badira beste determinismo batzuk, teologikoa edo zientifikoa kasu, baina ez dira aski gizakiak inguruneari nola aurre egiten dion eta bere ekintzak nola hautatu eta justifikatu behar dituen azaltzeko. Askatasuna zer den zehaztu behar da. Hura autonomiatik abiatuz gauzatu behar da. Kanten arabera, gizakiok lege morala azalera dezakegu gure arrazionaltasunetik abiatuz. Askatasunaren legeek, gure bizitza eta gure bizikidetasuna antolatzea ahalbidetzen digute. Kohlbergek hiru egoera bereizi zituen autonomia morala eskuratu ahal izateko: maila aurrekonbentzionala, maila konbentzionala eta maila postkonbentzionala, azken honetan, printzipio moral unibertsalak eskuratzen dira. Unitateari amaiera emateko, gaur egungo munduan dagoen erantzukizun morala aztertzen da. Benetako hiritarrak bere eskubideak eskatzen ditu, baina denoi dagozkigun kontuetan parte hartzen du, arduraz.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Ekintza moralaren oinarriak Azken konponbidea 1. Ekintza morala 2. Askatasuna eta determinismoak 3. Askatasuna autonomia da 4. Erantzukizuna

GAI NAGUSIA

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

129

HELBURUAK
1. Kontzientzia moralaren ezaugarriak ezagutzeal. 2. Jarraian agertzen diren kontzeptuei ematen zaizkien esanahi filosofikoak behar bezala bereiztea: kontzientzia, askatasuna, baldintzapena eta determinazioa. 3. Gugan, banakako moduan nahiz kolektibo moduan, eragiten duten baldintzapenak kontuan hartzen dituen askatasunaren definizio bat ematea, askatasuna erantzukizunarekin lotuz. 4. Barneko eta kanpoko askatasuna bereiztea. Determinismo ezberdinak identifikatzea. Determinismoari egindako kritika ezagutzea. Askatasuna autonomia gisa onartzea. Autonomia definitzea eta arrazionaltasunarekin lotzea. 9. Kontzientzia moralaren hiru egoerak identifikatzea. 10. Hiritar kosmopolita izateko erantzukizunak duen garrantzia aintzat hartzea. 5. 6. 7. 8.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Ekintza morala. Kontzientzia morala. Askatasuna eta determinismoak. Determinismoa eta barneko askatasuna. Determinismoari egindako kritika. Askatasuna autonomia da. Autonomia kontzeptua. Heldutasun morala: heteronomiatik autonomiara. Erantzukizuna. Erantzukizuna, gaur egungo mundu honetan.

PROZEDURAK

Kontzientzia morala aztertzea. Determinismoa eta askatasuna gaitzat hartuta eztabaida bat antolatzea. Barneko askatasuna defendatzen duten testuak irakurtzea eta aztertzea. Determinismo zientifikoari buruzko azterketa kritikoa egitea. Askatasun gizatiarrari buruzko xehetasunezko deskribapena egitea. Autonomia kontzeptua sakonki aztertzea. Unitateko gai nagusiei buruzko informazioa bilatzea, bereziki, determinismoaren eta askatasunaren arteko egungo arazoari dagokion informazioa bilatuz. Unitatean agertzen diren dokumentuak eta galderak gauzatzea.

JARRERAK

Kontzientzia morala ezagutzeko interesa izatea. Ekintza askea positiboki baloratzea. Argudiaketa filosofikoa zuzentasunez erabiltzea. Ikuspegi filosofiko bera ez dutenen ikuspegia errespetatzen duten pentsamendueta elkarrizketa-estiloak garatzea. Pertsonen askatasunean eta duintasunean eragiten duten gaiekiko sentsibilitatea azaltzea.

130

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

BALIOETAN HEZTEA
Norberaren eta besteen askatasuna ezagutzeak, beste arraza eta kultura batzuetako pertsonak aintzat hartzea eta onartzea ahalbidetzen du. Epai moralak egiteko gaitasunean maila postkonbentzionala eskuratzeak, elkartasun globalera hurbiltzen gaitu eta errukiaren eta erantzukizunaren garapena sustatzen du. Benetako herritarrak denoi dagozkigun kontuetan parte hartzen du, aktiboki eta arduraz, modu horretan, herritar kosmopolitaren idealera gerturatzen delarik.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Kontzientzia moral kontzeptua definitzea. Barneko eta kanpoko askatasuna bereiztea. Determinismoa eta askatasuna analitikoki alderatzea. Determinismo ezberdinak identifikatzea. Askatasun gizatiarra azaltzea. Eguneroko erabakietan autonomia kontzeptua aplikatzea. Garapen moralari dagozkion mailak bereiztea. Konbentzimendua eta erantzukizuna lotzea. Unitateko hiztegi espezifikoa erabiltzen jakitea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa Galdetegia Askatasunarekiko gorrotoa eta trebakuntza soziala Errobot oso zentzuduna Askatasuna kontzeptua Makinista Etenik ez duen tximista

KATEGORIA
FINKATZEKO ZABALTZEKO FINKATZEKO BERRIKUSKETA ZABALTZEKO SAKONTZEKO

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

131

ARIKETEN ERANTZUNAK
176.-177.OR. Lehen kasurako herrialde totalitarioetako kontzientzia-presoen adibidea ipin daiteke: espetxeratu egiten dituzte (kanpoko askatasuna kentzen zaie), baina beren pentsamenduak mantentzen dituzte (barneko askatasuna). Bigarren kasurako mendekotasuna dutenen adibidea jar daiteke: borondatea galtzen dute (barneko askatasuna), baina aukeratu egin dezakete (kanpoko askatasuna). Hirugarren kasurako, gizarte totalitario batean, mehatxuak edo torturak jasan ostean bere printzipioen aurka egiten duen pertsona baten adibidea eman daiteke.

EKINTZA MORALA
ULERMEN-GALDERAK (176.or.)

Giza bizitzako zer unetan esan liteke gizabanako bat amoralki

jokatzen ari dela? Zergatik? Pertsona batek ezin du jokabide amorala izan, izan ere, hori animaliek egin dezakete soilik, azken horiek instintiboki jarduten baitute eta ez dira egiten dituzten ekintzen erantzule.

Lant al dezake nork bere izaera morala? Nola?

Gure izaera landu dezakegu, izan ere, on gehien egiten diguten propietateak gure kabuz aukera ditzakegu. Gizakiak errealitatea bereganatzen du eta aukeratzera eta gainerakoekin elkarreraginean izatera derrigortuta dago. 1. DOKUMENTUA (176.or.) 1. Morala gure bizitza bideratzen duen osagaia da, hura egiten doa, eta, aukeratzen goazen heinean, dagoeneko egin dugunaren erantzukizuna hartzen dugu. Horregatik morala burututako aukerak geureganatzea da. 2. DOKUMENTUA (177.or.) 1. Onarpen sozialera garamatzaten portaerazko jarraibideak apurka-apurka barneratzea suposatzen du; jarraibide horiek gero eta zabalagoak diren testuinguruetatik eskuratzen dira, aharik eta nerabezaroan azterketa kritiko zorrotz bat egiten dugun arte. Behin fase hori gainditu ostean, nork bere jarraibideak taxutzeko eta gainerakoekin partekatzeko gaitasuna dugu. 2. Erantzun pertsonala. Haiek onar edo uka ditzakegun neurrian, erantzule gara.

Kausa segida bat hasteko gai bada baino ez omen da aske

nahimena. Zer esan nahi du horrek? Erabaki moral bat modu askean hartzeak, berriro aukeratu behar izatea eragin dezake, erabaki hark utzitako ondorioen eraginez. Horrek zera inplikatzen du: hasiera batean erabaki askea zela eta, haren ondorioen erantzule egiten garen heinean, aske izaten jarraitzen duela.

Eska al dakioke inori erantzukizunik, ekintza hori egiteko

askatasunik izan ez badu? Zergatik? Ez, askatasuna ezinbesteko elementua da moraltasunez hitz egin ahal izateko. Askatasunik ez duten izakiei, animaliei kasu, ezin zaie egiten dituzten ekintzen balorazio moralik atxiki.

Nola interpretatuko zenuke patuak hala nahita esamoldea?

Zure ustez, bateragarriak al dira patua eta norberaren askatasuna? Baieztapen determinista bat da. Sineskeria bati jarraituz, gure arrazoimenetik eta borondatetik at dauden indarrak daudela eta, ezinbestean, edozein ekintza bideratzen dutela usten da. Erantzun pertsonala. Ikasleek kontuan izan behar dute patuaren sinesmena eta askatasun pertsonala ez direla bateragarriak. 6. DOKUMENTUA (180.or.)

ASKATASUNA ETA DETERMINISMOAK

3. DOKUMENTUA (178.or.)

178.-181.OR.

1. Soziobiologiaren zeregina gure geneek gure jokabidea baldintzatzen dutela azaltzea da. 60.hamarkadan sortu zen, biztanleriaren genetikan eredu matematikoak barneratu zirenean. Eredu hauetatik abiatuz espeziearen biziraupena ahalbideratzen duten eboluzio-mekanismoak azaltzen dira. Soziobiologiari dagokionez garrantzia handia izan zuen Dawkinsen El gen egosta liburuaren argitalpenak (1976); han etologia, entomologia eta genetika bezalako diziplina zientifikoak laburbilduz, izaki bizidunek entitate sozial modura duten portaera azaltzen zen. Azken batean, soziobiologiaren arabera, geneek eta memeek zuzentzen dute gizakiaren portaera. Aipatutako gene eta meme horiek kulturalki transmititzen diren oinarrizko unitateak dira, ondorioz, gizakiak ez du inolako askatasunik. 7. DOKUMENTUA (181.or.) 1. Gizakiari ez die kanpoko gauzek eragin behar, izan ere, menderatu ezin duen mundua da hori eta guk konpondu ezin dugun eta naturaz emana zaigun ustelkeria bat dago bertan. Gure bizitzaren gidari izateko, kanpoko mundutik urrundu eta gure barneko askatasuna garatu behar dugu. ULERMEN-GALDERAK (181.or.)

1. Bai, barneko askatasuna izan daiteke kanpoko askatasunik gabe, berez, hau da testuan aipatzen dena. Gizaki bat espetxean izan dezakegu, baina ezin dira bere pentsamendua eta borondatea bereganatu. Kanpoko askatasuna ere izan daiteke barneko askatasunik gabe, hori da mendekotasunen bat pairatzen duten pertsonen kasua: aukera ugariren artean aukera dezakete, baina euren borondatea baliogabetzen dute. 5. DOKUMENTUA (179.or.) 1. Egileak erabiltzen duen patuaren kontzeptuak gertatu den guztiak gertatuko denaren ernamuina daramala inplikatzen du, iragana etorkizunaren ondorio da, beraz, etorkizuna iraganaren arabera azaltzen da, eta honek determinatzen du. ULERMEN-GALDERAK (179.or.)

Ezagutzen al duzu kanpoko askatasuna galdu arren barneko

askatasuna galdu ez duen inor? Eta alderantzizkoa gertatu zaionik? Eta biak galdu dituenik?

Bateragarriak al dira bi iritzi hauek: alde batetik, Jainkoa

badela, eta bestetik, gizakiok askatasuna dugula?

132

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Hartzen den ikuspegiaren arabera. Katolikoen ustez, Jainkoa leku guztietan badago ere, gizakiok askatasun morala dugu. Protestanteen iritziz, gizakiak ez du aukeramen askerik eta predestinatuta dago

8. DOKUMENTUA (183.or.) 1. Testuan egoera abstraktu eta orokor bat deskribatzen da. Ez da aukeraketa bat egin behar, aitzitik, bi ezaugarri horiek uztartu egin behar dira, elkartasun global batera eramango gaituen garapen soziala eskuratzeko. 2. Erantzun pertsonala. Pertsona bakoitzak balio horiek ditu barnean; bat lehenesten da, baina horrek ez du esan nahi bestea baztertu egiten denik. Bi hizkuntzak landu behar ditugu guztion onurarako izango den etekina erdiesteko. 3. Bi hizkuntzok, horien heldutasun morala agerian uzten duten hainbat elementu dituzte. Zainketaren logikak ahulenak babesten baditu ere, izaera bitxia eta partziala du; justiziaren logikak unibertsaltasuna eta inpartzialtasuna garatzen ditu. Ezaugarri horiek gara ditzatela eta eztabaida bat presta dezatela proposa diezaiekegu ikasleei.

Nola azaltzen dute determinismo zientifikoek askatasunaren

berezko esperientzia? Hona hemen zilegizko erantzunak:

Arrazionaltasunik gabeko mugimendu mekanikoak dira

(monismo fisikalista).

Asko landutako erreflexu baldintzatuak dira (determinismo

fisiologikoa).

Sexu kontuengatik erreprimitutako inkontziente baten

erreflexu dira (determinismo psikoanalitikoa).

Oinarrizko beharrizan ekonomiko batzuek determinatzen

dituzte (determinismo ekonomikoa).

Aurrez ezarrita daude genetikoki (determinismo genetikoa). Gure nahimenean erakargarritasun handiena eragiten
duenaren mende daude (determinismo psikologikoa).

ERANTZUKIZUNA
ULERMEN-GALDERAK (185.or.)

184.-185.OR.

Gertaera batzuek ez lukete inolako zentzurik, gizakiok

aukeramenik badugula ukatuz gero. Zer ekintzek? Ez ginateke gure ekintzen erantzule izango eta bertutea, sorkuntza estetikoa nahiz zientifikoa, moraltasuna, legeak, politika edo eskualdea ezingo lirateke justifikatu.

Gurasoek-eta maiz eskatzen dizute erantzukizunez jokatzeko

edo arduratsu izateko. Erantzukizun moral kontzeptuaren esanahi bera al du haiek diotenak? Ez, gurasoek emandako aholkuaren barnean gauza gehiago daude moraletik aparte. Etorkizun profesionalari, lagunaren edo bikotearen aukeraketari, sexu-harremanari eta abarri buruzko erabakiak.

Izan al ditzake bi erabilera kausa ideiak? Zertan litzateke

lagungarri bi erabilera horiek bereiztea, gizakion askatasuna ulertzeko? Kanten arabera, bi erabilera daude. Bat, erabilera arautzailea izango litzateke. Horrek, jarduera zientifikoa zuzentzen du, fenomeno guztien kausa bilatzera bultzatzen baikaitu. Haien arteko bereizketa egiteak kausaren ideiari buruzko erabilera osagarritik urruntzen gaitu, izan ere, ezagutzen ditugun unibertsoko legeek beren egitura islatzen dutela uste izango bagenu, ikerketa zientifikoak ez luke aurrera egingo.

Hurrengo belaunaldikoak kontuan hartuz, gure

bizimoduaren erantzule al gara? Zergatik? Bai. Aurrerapen zientifikoak eta teknikoak kutsaduraren edo baliabide naturalak agortzearen arazoak sorrarazi ditu eta, arazo horiek planeta suntsitzera eraman gaitzakete, beraz, arazo horiei konponbidea emateko guztion lankidetza eta erantzukizuna beharrezkoa da.

Aztertu zuren ingurukoak eta erantzun: zerk eragiten du

ASKATASUNA AUTONOMIA DA
ULERMEN-GALDERAK (183.or.)

181.-183.OR.

kezka handiena, jardutearen oinarrian dauden printzipioek eta balioek ala ekintzen ondorioek? Erantzun pertsonala. 186.OR.

Gauza bera al da aske izatea eta autonomo izatea?

Ez, pertsona bat askea izan daiteke eta bulkada berekoiak eraginda jardun dezake edo, besterik gabe, sari bat jasotzeko asmoz edo zigor bat ekidin asmoz.

AZKEN ARIKETAK
GALDERAK

Kohlbergek dioenez, zertan bereizten dira epai moralaren

garapenaren etapak? Epai moralak egiteko heldutasun moralean bereizten dira. Oinarrizko etapak heldutasun falta nabarmena uzten du agerian; berekoiak gara eta gure ekintzetatik etekinak eskuratu nahi ditugu. Bigarren etapa konformista da eta hirugarrena, unibertsalista.

1. Adierazi zertan diren desberdinak morala, ez-morala eta amorala. Moral, ez-morala eta amoral adjektiboen bereizketari dagokionez, alde batetik, amorala moralaren aurkakoa da eta, beste alde batetik, ez-morala moralaren aurkakoa da. Izakia amorala da automatikoki jarduten duenean eta bere ekintzen erantzule ez denean: horrela jarduten dute animaliek eta, horiei, ezin zaie inolako erantzukizunik eskatu. Bestalde, izakia morala da hainbat aukeratatik aukera dezakeenean eta egindako aukerak justifika ditzakeenean: gizakiok moralak gara ezinbestez (egituraz), eta zilegi da erantzukizunak eskatzea. Portaera bat ez-morala edo moral gisa jotzea, abiapuntutzat hartzen dugun moralaren (bizitzeko modu) arabera dago. Portaera morala edo ez-morala izan dezakegu,

Kohlbergek eta Gilliganek diotenez, prozesu baten

ondorioz lortzen dugu heldutasun morala. Zertan datza prozesu hori? Maila postkonbentzionalari errukia eta ardura gehitzen zaizkio. Ez da moral arrazionala soilik, laguntza behar dutenen zainketa eta ardura ere kontuan hartzen ditu.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

133

printzipio, balio eta arau jakin batzuen arabera; esate baterako, judaismoaren morala abiapuntutzat hartuz, ez-moraltzat jotzen da judutar batek larunbatez lan egitea, halaber, poligamia ez-morala izango litzateke moral kristauari jarraituz gero, baina moral musulmana aintzat hartzen badugu, ez. 2. Zer funtzio betetzen du kontzientzia moralak gure bizitzan? Lehen funtzioa moralki ona dena eta moralki txarra dena bereizteko baliatzen ditugun printzipioak hautematea da. Bigarrena epai praktiko zehatzak egitea da, printzipio orokorrak aintzat hartuz, alde batetik eta, errealitatea (egoera jakin bati dagozkion datuak) aintzat hartuz, beste alde batetik. Eta azkenik, autokritikarena da hirugarren funtzioa: kritika onartzea edo ez onartzea izan daiteke, atsegin morala edo arrangura sorraraziz. 3. Zein baldintza bete behar dira, edozein pertsona bere ekintzen erantzuletzat jotzeko? Izaki aske eta kontzienteez ari garenean aipatu daiteke erantzukizuna soilik, aukeratzeko gaitasuna izan dutenak eta egiten dituzten ekintzen arduradun izateko adina ezagutza moral dutenak. Gure ekintzen berri eman behar izatea eta ekintza horien ondorioen ardura hartzea inplikatzen du. 4. Adierazi kontzientzia moralaren zer garapen-mailari dagozkion epai hauek (aurrekonbentzionala, konbentzionala ala postkonbentzionala). Eman arrazoiak, erantzunak azaltzeko? Hau egiten badut, gurasoek saria emango didate; bestela, zigortu egingo naute. Adiskide baten bizia salbatzeagatik lapurtu ere egingo nuke; niretzat, legea betetzea, baino garrantzitsuagoa da haren bizia. Seme-alaba onek zaindu egin behar dituzte gurasoak, galdu behar ez dugun ohitura delako hura. Lehen epaia aurrekonbentzionala da; bigarrena, postkonbentzionala eta, hirugarrena, konbentzionala. Ariketa honetan oso garrantzitsua da, ikasleek egindako sailkapenak justifikatzeko ematen dituzten arrazoietan erreparatzea. 5. Ezinbestean askeak al gara pertsonak? Zergatik? (Ekarri gogora zuk hartutako erabakiren bat, benetan zu zeu ari zinela aukeratzen sentitu zenuena). Erantzun pertsonala. Nolabait, aukeratzeko gaitasuna daukagula esan dezakegu, izan ere, askatasuna ulertzeko modurik ohikoena hainbat aukeren artean aukeratzeko borondatearen gaitasunari dagokio, betiere, gure borondatea ez badago, jadanik, jardutera determinaturik. 6. Ezinbestean moralak al gara pertsonak? Zergatik? Zer-nolako garrantzia du askatasunak, moralari dagokionez? Egongo al litzateke moralik, gizakiok determinatuta bageunde?

Bai, ezinbestean moralak garela baiezta dezakegu. Gizakia askea izango ez balitz ezingo genuke morala aipatu, askatasunak ahalbidetzen baitu morala. Ariketa hau mintzaldi baten izenburua ezartzeko balia daiteke. 7. Hautatzeko aukera izatea da askatasuna batzuentzat, eta autonomia izatea, beste batzuentzat. Ba al dago desberdintasunik? Zein? Bai, Kantek pertsonok bitartekoez gain, helburuak ere hauta ditzakegula esaten du: autonomoak gara. Esate baterako, esperientziak erakusten duenez gezurrak beti esan izan dira, beti egon dira erailketak eta, hala ere, egitea ez dela gizatiarra deritzogu. Jakintza hau gugandik eskuratu dugu, ez esperientziatik, gure legea da. Kantek askatasunaren legea edo lege morala esaten dio eta, haren kontzientzia izateak gure lege propioak ezartzen ditugula frogatzen du, askeak garela frogatzen du. 8. Determinatuta egotea eta baldintzatuta egotea gauza bera al dira? Irakurri erabaki hauek eta adierazi agian tartean izan diren baldintza batzuk: Oskarrek kirurgia estetikoa egin behar du, zeren Monikak berriro ere ikasten hastea erabaki du, zeren Josebak anaia txikia jo du, zeren Ane erretzen hasi da, zeren Ariketa honen aitzakian eztabaida bat antola daiteke, ikasleek baldintza eta determinazioa bereiz ditzaten. Eztabaida horretan, Oskarrek, Monikak eta Josebak hartutako erabakiak justifikatzeko erabili diren arrazoiak aztertuko dira eta, halaber, erabakiak baldintzapen baten ondorio edo determinismo baten ondorio diren esateko arrazoiak aztertuko dira. 9. Ikasi ditugun determinismo mota guztietatik zein da ohikoena zure inguruan? Erantzun pertsonala. Ziur asko, inguruan determinismo zientifikoetako bat dela ohikoena erantzungo dute ikasle askok, bereziki, psikologikoak eta genetikoak. 10. Zer esan nahi du zuretzat giza ekintzen aurreikusteko moduko ondorioak esamoldeak ? Naturahondamendietan (uholdeak, lurrikarak, ekaitzak, etab.), zer alderdiri buruz hartu behar ditugu geure gain erantzukizunak? Erantzun pertsonala. Ekintza batek ondorio negatiboak eragiten dituenean, egileak ondorio horien ardura osoa hartuko du, beste batzuen gain uzteko asmorik erakutsi gabe. Erantzukizunaren etika horrek, bigarren maila batean uzten ditu ekintza egitea eragin duten printzipioak eta balioak. Natura-hondamendi batean, ingurumenarekin dugun portaerari dagokion erantzukizuna hartu behar dugu eta, hor, natura-baliabideen ustiaketa, kutsadura masiboaren ondorioak eta baso-soiltzea barneratu behar ditugu.

134

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

9
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Pertsona bat amorala da: a) Portaera ez-morala duenean. b) Bere etekina soilik bilatzen duenean. c) Automatikoki jarduten duenean, animaliek egiten duten moduan. Pertsonak ezin dira amoralak izan. 2. Kontzientzia morala(k): a) Ongia eta gaizkia bereizteko erabiltzen ditugun printzipioak hautematen ditu. b) Aldartearen baitan dago. c) Moralki jarduteko aukerak irudikatzeaz arduratzen da. 3. Gizakia erabat askea da: a) Adierazpen hau egiazkoa da. b) Determinismoak erakusten du. c) Ez da zuzena. Askeak gara baina baldintzaturik gaude. 4. Leibnizen determinismo psikologikoaren arabera: a) Gure portaera, gure nahimenean erakargarritasun handiena eragiten duenak determinatuta dago. b) Unibertsoa materiara eta gorputzen mugimendu mekanikoetara murrizten da. c) Gizakia inkontzienteak determinatzen du psikologikoki. 5. Pertsonak autonomoak omen gara. Zer esanahi du horrek?: a) Gure kontzientzia moraltasunaren arabera jardutera determinatuta dagoela. b) Borondateak edo nahimenak arrazoimena zuzentzen duela. c) Gure arrazoimenetik abiatuz lege moralak eman diezazkiogula gure buruari. 6. Zer inplikatzen du garapen moralaren maila postkonbentzionalak?: a) Pertsona autonomoak garela. b) Pertsonak bidezkotzat ikusten duela bera bizi den gizarteko balio moralekin bat datorren oro. c) Pertsonaren arabera, bere interesak asetzen dituen oro bidezkoa dela. 7. Zer inplikatzen du garapen moralaren maila aurrekonbentzionalak?: a) Pertsonak bidezkotzat ikusten duela bera bizi den gizarteko balio moralekin bat datorren oro. b) Pertsona autonomoak garela. c) Pertsonaren arabera, bere interesak asetzen dituen oro bidezkoa dela. 8. Zer da kontzientzia moralaren fenomeno subjektibo bat?: a) Heteronomia. b) Erantzukizuna. c) Autonomia. 9. Nor da benetako hiritarra?: a) Herritar kosmopolita izatea helburu duena. b) Bera bizi den gizarteko legeei men egiten diena, lege horiek edozein direlarik ere. c) Bere ekintzen ondorioen ardura hartzen dakiena. 10. Printzipio moral bat ulertu ahal izateko: a) Aplikatu egin behar dugu. b) Gizarteko gainerako adiskideekin partekatu behar dugu. c) Haren ondorioak kontuan izan behar ditugu.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

135

9
IZENA:
1

2. FITXA

ZABALTZEKO

ASKATASUNAREKIKO GORROTOA ETA TREBAKUNTZA SOZIALA

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Gure denbora, gure gorputza, gure bizitza modu askean erabiltzeak, ezinegon handiagoa sorrarazten digu otzantasuna eragiten duten instantziei men egiteak baino; hau da, familiari, ikastetxeari, lanari eta askatasuna mugatzen diguten beste edozein aitzakiari men egitea nahiago dugu gizarteak eskaintzen dituen segurtasunaren truk: lanbide bat, estatus bat, ikusgarritasun sozial bat, diruaren araberako onarpena, etab. Horregatik, gizakiek, helbururik gabeko askatasun bat ekidin asmoz, hainbestetan hobesten dute makina sozialen mendean egotea, ezen, azkenean irentsi, txikitu eta, ondoren, digeritu egiten baitituzte. Txiki-txikitatik, ikastetxea zuetaz arduratzen da gizartera zaitezten edo, bestela esanda, zuen askatasun basatiari muzin egin eta legeak erabakitzen duen askatasuna hobets dezazuen. Gorputza eta arima eratuta daude, fabrikatuta. Mundua ikusteko modu bat, errealitatea ikusteko modu bat, gauzak pentsatzeko modu bat agintzen da. Normalizatu egiten da. Lehen hezkuntzako ikasleak, bigarren hezkuntzakoak, batxilergokoak, unibertsitatera sartzeko prestatzen ari direnak, eskola-errentagarritasunaren mende daude: pilatu behar diren puntuak, eskuratu behar diren emaitzak -ahal dela batez bestekoaren gainetik- behar bezala gizartera gaitezen garrantzitsua dena eta ez dena erabakitzen duten koefizienteak, zuen mugimendu administratiboekin lotuta dauden es-

pediente akademikoak eta beste hainbeste polizia-fitxa, kode zorrotz bati jarraituz entregatu behar diren etxerako lanak, zorroztasun osoz errespetatu behar den diziplina, maila batetik bestera pasatzeko helburua, zuen menekotasuna noraino iristen den aztertzen duen eskolako kontseiluaren antzerkia, sistemaren beharrizanen arabera bereizten diren sekzioak, diplomak formula magikoak balira bezala eskuratzea, berez, ez dute ezertarako balio. Guztiaren helburua ez da zuek lehiakor bihurtzea (bestela, zergatik ez duzu menderatzen zazpi urtez ikasten aritu zaren hizkuntza hori?), aitzitik, irakasle talde baten, talde pedagogikoen eta zuzendaritzaren aurrean duzuen esanekotasun, menekotasun eta otzantasun jarrera neurtzea dute helburu. Eta institutuko arkitektura zer?, galdegingo duzue. Eguneko une bakoitzean, bertara sartzen zaretenetik bertatik irteten zaretenera arte, non zaudeten eta zer egiten duzuen jakitea inplikatzen du. Denbora leku batean erabiltzeko duzuen modua, markaketa, kontrola eta ezagutza zorrotza besterik ez da. Institutua mugimendua ezkutatzen duen eraikuntza bat da, pertsonak alde batetik bestera ibiltzen dira, areto batera joaten dira eta areto batetik irteten dira, liburutegira joaten dira, jangelara, gimnasiora, informatika gela batera, lantegi batera.
M. ONFRAY, Filosofiaren anti-eskuliburua (moldatua)

Zer determinismo mota ageri dira testuan? Zer esalditan nabari dira?

Gizarteak, familia, ikastetxeak edo institutuak, askatasuna ematen digute edo askatasuna kentzen digute?

Aztertu zure ikastetxeko arkitektura-egitura. Zure ustez, egitura hori gu kontrolatzeko diseinatuta dago? Arrazoitu erantzuna.

Antolatu eztabaida bat, testuan agertzen diren askatasunaren aurkako argudioak eta unitatean agertzen diren askatasunaren aldeko argudioak erabiliz.

136

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

9
IZENA:
1

3. FITXA

FINKATZEKO

ERROBOT OSO ZENTZUDUNA

MAILA: DATA:

Irakurri Cutie errobotaren eta bere sortzaileen, Powell eta Donovanen, arteko elkarrizketa eta erantzun galderei.

Azken egun hauetan barne-behaketan zentratuta pentsatzen aritu naiz esan zuen Cutiek eta emaitzak oso interesgarriak izan dira. Baieztapen ziur bat egiten hasi nintzen, hartarako baimena nuela ustez. Nire aldetik existitzen naiz, pentsatzen dudalako... Jainkoaren izenean!...Descartes errobota! marmar egin zuen Powellek. [] Egon zaitez isilik, Mike! Eta haren ondotik jarraitu zuen Cutiek patxadatsuhonako galdera datorkit: zein da nire existentziaren kausa? Powell zur eta lur geratu zen. Tontakeriak esaten ari zara. Esan dizut guk eraiki zintugula. Eta ez badiguzu sinesten atsegin handiz desmuntatuko zaitugu ostera ere esan zuen Donovanek. Errobotak bere esku indartsuak luzatu zituen erreguzko keinu bat eginez. Ez dut autoritaterik onartzen. Balioa izan dezan, hipotesi bat arrazoi batek egiaztatu behar du eta, hori, zuek ni eraikitzeko erabili dituzuen balizko logika guztien aurka doa. Powellek eskuarekin geratu zuen Donovanek egindako mehatxuzko keinua. Zergatik diozu hori, zehazki? Cutie barrezka hasi zen. Barre ez-gizatiarra zen, sekula sortu den barrerik mekanizatuena. Altua eta leherkorra

zen, metronomoa bezain erregularra eta inolako xehetasunik gabea. Begiratu zeure buruari esan zuen azkenik. Ez dut mespretxuz esaten, baina begiratu ondo. Material bigun eta ahulaz egina zaude, ez du erresistentziarik eta, bere energia materia organikoaren herdoiltze eragingabearen baitan dagohau bezalaxe erantsi zuen, gaitzespen keinu batez Donovanen sandwich zatiak seinalatzen zituen bitartean. Aldizka koma egoeran sartzen zarete, eta tenperaturaren, presio atmosferikoaren, hezetasunaren edo erradiazioaren intentsitate aldaketa txikienak ere zuen eraginkortasunean eragiten du. Aldagarriak zarete. Ni, aitzitik, ongi landutako produktua naiz. Energia elektrikoa hartzen dut zuzen-zuzenean eta ia %100eko eraginkortasunez erabiltzen dut. Metal gogorraz egina nago, aldioro kontziente naiz eta ingurumen aldaketa bortitzenak jasan ditzaket arazorik gabe. Izaki batek bera baino perfektuagoa den izakirik sortu ezin duelako proposizio ukaezina abiapuntutzat hartuta, ezaugarri horiek, zuen teoria ustela ezerezean uzten dute. Donovanek marmarrean jaurtitako maldizioak ulergarri egin ziren bekain gorriak igoaz altxatu zenean. Oso ongi!, metal puska baten seme hori! Gu izan ez baginen, nork sortu zintuen? Oso ongi Donovan esan zuen Cutiek baiezko keinua eginez. Hori zen, hain zuzen ere, hurrengo galdera. Noski, nire sortzailea ni baino boteretsuagoa izan behar da eta, ondorioz, hipotesi bakarra legoke. I. ASIMOV, Ni errobota (moldatua)

Ados al zaude, Cutiek gailentasunari buruz egiten duen arrazoiketarekin? Arrazoitu erantzuna.

Zein da errobotaren eta bere sortzaileen arteko desberdintasuna?

Komentatu beltzez dagoen esaldia. Zure ustez, autonomia moralari buruz ari da?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

137

9
IZENA:
1

4. FITXA

BERRIKUSKETA

ASKATASUNA KONTZEPTUA
MAILA: DATA:

Azaldu eta erlazionatu hurrengo testuak.

1. Zenbait gauza gure eskuetan daude: gure epaiak, joerak, desirak eta nardak, hitz bitan esanda, gure eragiketa guztiak. Beste batzuk, ordea, ez daude gure eskuetan, esate baterako: gorputza, aberastasunak, erreputazioa edo boterea; hitz bitan, gure eragiketatik at dagoen oro. 2. Gure eskuetan dagoena askea da izatez eta, ezin da ekidin ezta behartu ere. []
EPIKTETO, Eskuliburua

Gizakiak bere buruari iruzur egiten dio askea delako ustean; egiten dituzten ekintzen jabe dira, baina ahaztu egiten dira ekintzok determinatzen dituzten kausetaz, eta hori da, hain zuzen, iritzi honen arrazoia; ondorioz, askatasunari buruz duten ideia egiten dituzten ekintzen kausa ez ezagutzean datza []
SPINOZA, Etika

Estatu batean, hots, legez hornitutako gizarte batean, nahi izan behar den hura egin ahal izatea eta, nahi izan behar dena egitera beharturik ez egotea, da askatasuna. Independentzia zer den eta askatasuna zer den argi izan behar da. Askatasuna legeek baimentzen duten oro egiteko eskubidea da, beraz, herritar batek legeek debekatzen duten zerbait egin ahal izango balu, jadanik ez legoke askatasunik, izan ere, gainerakoek ere gaitasun bera izango lukete.
MONTESQUIEU, Legeen espiritua

Orduan, borondatearen determinazioei jarraituz, askatasuna jarduteko edo ez jarduteko aukera modura uler dezakegu soilik; hau da, geldirik egon nahi badugu, geldirik egon ahal izatea, eta mugitu nahi badugu, mugitu ahal izatea. Dena den, balizko askatasun hori, preso eta kateatuta ez dagoen orori dagokiola onartzen da unibertsalki. Hemen, beraz, ez dago zalantzarik.
HUME, Giza ezagutzari buruzko ikerketa

138

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

9
IZENA:

5. FITXA

ZABALTZEKO

MAKINISTA
MAILA: DATA:

Filma: Makinista. Zuzendaria: Brad Anderson. Urtea: 2004. Iraupena: 102 min. Generoa: Thriller. Aktore-zerrenda: Christian Bale (Trevor), Jennifer Jason Leigh (Stevie), Aitana Snchez-Gijn (Marie), John Sharian (Ivn), Michael Ironside (Miller). Trevor Reznik-ek(Christian Bale), faktoria bateko makina baten gidariak, ezin du lorik egin. Urtea da lorik egin ezin duela. Fisikoki eta adimen-osasunari dagokionez ere nabarmen ahulduta dago nekearen ondorioz. Lankideak bere aurka jarriko dira, haietako batek, istripu baten ondorioz besoa galtzen duenean. Enbarazua da bere buruarentzat eta enbarazua da gainerakoentzat ere eta, lanetik bota nahi dute. Erruak ikaratuta, Trevorren lotsa susmo bilakatzen da eta, ondoren, paranoia. Lehenik eta behin, norbaitek bere apartamenduan utzi dituen ohar kriptikoak aurkitzen ditu; ondoren, istripuarekin zerikusia duen lankide misteriotsurik ez dagoela esaten diote. Erantzun bat bilatzeko asmo sendoz, Trevorrek mundua amesgaizto bilakarazten ari diren gertakari ilunak ikertzeari ekiten dio.

Unitatean ikasi duzuna kontuan hartuta, zure ustez, Trevor askea al da? Logabezia arazoak baldintzatu ala determinatu egiten du?

Zure ustez, egoera berean legokeen norbaitek, gauza bera egingo luke?

Zure ustez, zenbateraino determinatzen gaituzte gure bizi-baldintzek, errealitatea ikusterakoan edo erabakiak hartzerakoan?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

139

9
IZENA:
1

6. FITXA

SAKONTZEKO

ETENIK EZ DUEN TXIMISTA

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

18 Zure sorkuntza, agian, alaja, nekazari* ere baden gauzaina algarroboa, pagoa, haritza, pinua nire kaxaren materia izango dena. Dagoeneko, agian, baso-moztaileak lantzen eta ekiten dio hiltzaile baten oldarpenaz eta agian, bidearen aldapatik igotzen da odoleztatuta durundaka jaisteko Agian, dagoeneko, bizidun ororen azken babesa ahalbidetzen** duen hark geometria hutsean bilakatzen du, tolesdura zapal hutsean Eta egiaz, eta zalantzarik gabe, eternitatetik lur iluna prest eternitatetik lur iluna prest
MIGUEL HERNNDEZ, Etenik ez duen tximista (moldatua)

*Bigarren bertso-lerroan nahasmena sorraraz dezakeen hiperbatona dago. Aipatutako bertsoak, nekazari gauzain batek gero aipatzen diren zuhaitzetako egurra aukeratuko (gordeko) duela esan nahi du, hilkutxa egiteko lehengai modura erabiliko dena. **Ahalbidetu: zilegitu.

Erreparatu azken tertzetoan. Zein motako determinismo aipatzen duela uste duzu?

Zure ustez, Kontraerreformaren espirituak bizirik dirau XXI. mendean?

Berridatzi azken tertzetoa (ahal dela, silaba eta errima kopurua errespetatuz), beste determinismo batzuen ikuspegitik.

140

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

10

Zoriontasunaren eta justiziaren etikak

zoriontasuna nork bere burua errealizatzearen (Aristoteles), nork bere burua aski izatearen (zinikoak eta estoikoak) edo plazeraren bitartez (hedonismoa) eskura daiteke. Justiziaren etiken arabera morala ez da subjektiboa eta, pertsona guztientzat baliagarri izan daitezkeen justiziazko gutxieneko objektibo batzuk eska daitezke.

AURKEZPENA
Unitate honetan gutxiengoen zoriontasuna eta etika eskuratzeko helburuz proposatzen diren etikak jorratuko dira, justiziarenak, hain zuzen ere. Sokrates egia bilatzeaz arduratu zen eta jakinduria bertutearekin eta zoriontasunarekin identifikatu zuen hezitzailea izan zen. Zenbait teoria etikok zoriontasuna giza jardueren azken helburutzat hartzen dute;

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitatea mendebaldeko etikaren jatorria Grezian kokatzen dela azalduz abiatzen da. Homeroren poemetan, ontzat eta bertutetsutzat zer ulertzen zen islatzen da dagoeneko. Gizakiaren arazoa sakon aztertu zuen Sokratesek, horretarako, ironia maieutika erabiliz, gizakiaren barrenetik egia ateratzeko gaitasuna zuen. Unitateko bigarren puntuan zoriontasunaren etikak aztertzen dira. Aristotelesek gizakiaren helburua bertutearen bidez zoriontasuna eskuratzea zela uste zuen. Bertutea gure ekintza moraleko erdibide gisa ulertzen zuen, gizaki zuhurra hauteman dezakeena. Beste eskola batzuk nork bere burua aski izatean oinarritutako zoriontasun ereduak planteatu zituzten. Alde batetik, zinikoak, naturaren arabera bizi behar duen gizabanakoaren askatasun erradikalaren aldekoak ziren. Beste alde batetik, estoikoek, patu saihestezinak eragin dezakeen oinazetik urrunduko gaituen barne-bakea garatu behar dugula uste zuten. Epikureismoa izango litzateke hirugarren eredua, hauen ustez, plazera zen zoriontasuna eskuratzeko bidea. Unitateko hirugarren puntuan justiziaren etikak azaltzen dira. Arrazoimenaren autonomian oinarritzen den Kanten formalismo etikoarekin abiatzen da. Autonomiaren bitartez, inperatibo kategorikoa aplika dezakegu eta eginbeharrak ase ditzakegu. Izaera unibertsaleko etika honetan, gizakiek balio absolutua dute. Schelerren eredu etikoak emozio-ekintzen formalismoa eransten du. Balioak, emoziozko intuizioaren bitartez hautematen diren edukiz hornitutako trebetasunak dira. Azkenik, diskurtsoaren etikak argudiatzen alde egiten du elkartasun unibertsala eskuratzeko, gizaki guztiak baliozko solaskidetzat joz.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Zoriontasunaren eta justiziaren etikak Musika-kutxa

GAI NAGUSIA

1. Mendebaldeko etikaren hastapenak 2. Zoriontasunari era askotara esaten zaio 3. Justiziaren etikak

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

141

HELBURUAK
1. Sokratesen jarrera eta metodoa behar bezala ulertzea. 2. Zoriontasuna, pertsonen azken aspirazio ekidinezin gisa, moraltasunarekin harreman zuzenean dagoela aitortzea. 3. Honako kontzeptuok definitzea: bertutea, zoriontasuna, justizia, eudemonismoa, hedonismoa, axiologia. 4. Zoriontsu izateko era ugarien aurrean errespetua azaltzea, horietako bakoitza indarrez bestearen gainetik ezin daitekeela ezarri, baina bestelako zoriontasun bat hartzera gonbidatu daitekeela ulertuta. 5. Eudemonismoa, zinismoa, estoizismoa eta hedonismoa bereiztea. 6. Zoriontasunaren etikei buruzko proposamenak alderatzea eta, bakoitzak ematen duen onaren ikuspegitik, eguneroko bizitzako hainbat egoeraren inguruko iritziak ematea. 7. Formalismo etikoa ulertzea. 8. Inperatibo kategorikoa aztertzea. 9. Kanten formalismoa eta balioen etika materiala alderatzea. 10. Moralaren eta justiziaren arteko harremana finkatzea, azken hau, edozein teoria etikok izan behar duen elementu ukaezin modura ulertuta.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Mendebaldeko etikaren hastapenak. Sokratesen jarrera. Zoriontasunari era askotara esaten zaio. Hiru zoriontasun-eredu. Justiziaren etikak. Formalismo etikoa. Kontzientzia morala: Inperatibo kategorikoa. Balioen etika unibertsala. Prozedurazko etikak. Diskurtsoaren etika. Unibertsalismoa eta komunitarismoa.

PROZEDURAK

Sokratesen jarrera aztertzea. Zoriontasun-ereduak proposatzen dituzten teoria etikoei buruzko informazioa bilatzea. Gaurkotasuna erabiltzeko moduari buruzko txosten bat taxutzea. Ikasitako egileak eta eskola etikoak testuinguruan kokatzeko informazioa bilatzea. Ona, plazera, bertutea, zoriontasuna edo justizia gisako hitzen esanahia zehazteko ariketak egitea. Kontzeptu etikoak agertzen dituzten obra klasikoak eta, egileei eta hauen pentsamenduari buruzko datuak ematen dituzten biografia-obrak irakurtzea. Formalismo etikoa xehetasunez deskribatzea. Prentsa eta dokumentalak erabiltzea, etika ezberdinetatik aztertu daitezkeen gertakizunak eta egoerak aukeratzeko eta erakusteko. Unitatean agertzen diren dokumentuak eta galderak gauzatzea.

JARRERAK

Etikari buruzko oinarrizko galderen inguruan pentsatzeko eta erantzunak topatzeko aurretiko jarrera izatea:Zer egin behar dut?, Nola jakin dezaket zer dagoen gaizki eta zer ondo?, Nola lor dezaket bizitza ona?.
FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

142

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

 Hainbat unetan eta hainbat ikuspegitatik eskaini diren erantzunak ezagutzeko interesa izatea. Portaera bideratzeko balioak eta arauak ezartzeko beharra aitortzea. Alderdi intersubjektiboa aintzat hartzea, subjektibismo berekoia gainditzea ahalbideratzen duen erreferentzia-eremu gisa. Norberaren zoriontasuna gainetik jarriz, justiziaren eskakizun unibertsalak alboratzen dituzten jokabide ez-solidarioak gaitzestea. Arazoen eta balizko konponbideen mundializazioa kontuan hartuz, norberaren planteamendu etikoa eraikitzeko ardura izatea.

BALIOETAN HEZTEA
Unitate honetan hiritartasun demokratikoa eta arduratsua izateko ezinbestekoak diren printzipioak eta balioak lantzen dira: inperatibo kategorikoa agindu moral modura eta pertsona helburuen erreinuko kide modura. Pertsonaren duintasuna, alderdi komunitarioa eta talde-elkartasuna aintzat hartzea da bake globala eskuratzeko beharrezkoa den beste arlo bat.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Sokratesen jarrera azaltzea. Eudemonismoa, zinismoa, estoizismoa eta hedonismoa bereiztea. Utilitarismo soziala ezagutzea. Formalismo etikoa identifikatzea. Inperatibo kategorikoa gehienezko moduan aplikatzen jakitea. Autonomia morala definitzea. Balioen etika materiala aitortzea. Unibertsalismoa eta komunitarismoa azaltzea. Unitatean ikasitako kontzeptuak aplikatzea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa Galdetegia Zoriontasunaren etikak Rol jokoa Bi dilema moral Etikaren eginbeharra Ebaluazioa

KATEGORIA
FINKATZEKO BERRIKUSKETA FINKATZEKO ZABALTZEKO SAKONTZEKO IRAKASLANA

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

143

10

ARIKETEN ERANTZUNAK
188.OR.

HASIERAKO GALDERAK

Azaldutako hiru zoriontasun-ereduetatik, zein da nagusi gaur

egun, zure ustez? Zergatik? Erantzun pertsonala. Ziur asko ikasleek hedonismoa esango dute. Irakasleak, entretenimenduaren kultura, plazeren berehalako asebetetzea eta kontsumo nabarmena eta arranditsua lehenesten dituen gure gizartearen azterketa egiteko balia dezake aukera. ULERMEN-GALDERAK (192.or.)

Unitate honetako lehen galderek gizakiaren zoriontasunari buruz gogoeta eginarazten digute, plazeraren bidez zoriontasuna eskuratzen den ala ez eta, edozein zoriontasun mota moralki onar daitekeen ala ez. Galdera honek, gehiengoak morala onartzeko duen moduari jarraituz, moralari eta bere balizko unibertsaltasunari eta balioespenari buruzko galderak egitera garamatza. Azkenik, beti hain tirabiratsua den moralaren eta justiziaren arteko harremanaren arteko gogoeta egitea besterik ez da geratzen.

Aristotelesen ustez, zein da gure ekintzen helburu guztien

arrazoi den azken helburua? On perfektua den eta berez nahikoa den zoriontasuna da azken helburua, eta jarduera jarraikorraren bitartez eskuratzen da.

MENDEBALDEKO ETIKAREN HASTAPENAK

1. DOKUMENTUA

190.OR.

Aipatu, adibide modura, berez helburu diren hiru ekintza,

eta gero, helburua beraietatik kanpo duten beste hiru. Paisaia bat behatzea, ezezagun bati ezeren truk laguntza ematea eta, Aristotelesen kasuan, kontenplazioa lirateke berez helburu diren ekintzak. Zerbaiten truk egiten diren guztiak beraietatik kanpoko helburuak dituzten ekintzak lirateke.

1. Sokratesen aurreko filosofia, naturaren jatorria, eraketa eta esentzia bilatzeaz arduratu zen, horregatik eman zitzaien fisiko izena. Sokratesek guztiz irauli zuen filosofia gizakia aintzat hartzean, bertutetsua, jakintsua, justua eta hiritar ona izan daitekeela azalduz.

Zer gizaki da zoriontsu Aristotelesen ustez?

Bizitza arimaren jardunari jarraituz burutzen duena eta, bizitza teorikoan kontenplazioa egitera dedikatzen dena eta bizitza praktikoan erdibidea aukeratzeko zuhurtasuna erabiltzen dakiena, eta modu horretan zoriontsu dena da gizaki zoriontsua. 3. DOKUMENTUA (193.or.) 1. Arrazoimenaren araberako arimaren jarduera. 2. Gizaki ona bertutearen araberako arimaren jarduera bat da eta bizitza osoari eragiten dio, beraz, bertutetsu izanez zoriontasuna erdiesten dugu. 4. DOKUMENTUA (194.or.) 1. Bere mende zer duen eta zer ez argi duen hura. Aberastasunaren gisako kanpoko ontasunak dituela edo desiratzen dituela uste badu, eta hura lortzeko eginahalean murgiltzen bada, sekula ez da zoriontsu izango. Aitzitik, iritzia, aukeraketa, apeta eta bestelako barneko ontasun batzuk mendean baditu, orduan zoriontsu izango da. 5. DOKUMENTUA (195.or.) 1. Erantzun pertsonala. Epikuroren arabera, ez dago beti oinaze oro saihestu beharrik, epe luzean plazera handiagoa emango baitigute. Esate baterako, gorputza osasuntsu mantentzeko dieta zorrotza izatea beharrezkoa da, eta horrek hartzea gustatuko litzaizkiguken elikagaiak alboratzeko oinazea sorraraz dezake. 2. Bai, izan ere, plazera gehiegikeriak haien mendekotasuna eta osasunaren narriatzea eragiten ditu. Are gehiago, gure mendekotasunaren ondorioz alde batera uzten ditugun lagunak gal ditzakegu. 3. Plazera eskuratzea eta, beraz, oinazea saihestea da, zoriontasunera garamatzan ontasun gailena eta berezkoa. ULERMEN-GALDERAK (195.or.)

ZORIONTASUNARI ERA ASKOTARA ESATEN ZAIO

2. DOKUMENTUA (191.or.)

191,-196.OR.

1. Berari dagokion eginkizuna zein den argituz, azkenik, adimentsua izatea zer den zehaztuko da, izan ere, zuhurtziazko arrazoimena lagungarria da erdibide egokia aukeratzeko eta bertutetsua izateko. 2. Bizitza zoriontsuaren gailurra gorputzaren osasuna eta arimaren lasaitasuna eskuratzea da. ULERMEN-GALDERAK (191.or.)

Zer esan nahi dute kontzeptu hauek gaur egun: on, bertute eta
hobea izatea? Alderatu esanahi horiek eta grekoentzat zutena. Erantzun pertsonala. Gaur egun bikaintasunaren eta hobea izatearen kontzeptuek ez dute zerikusirik guztiontzako ona dena bilatzearekin, eta hori da, funtsezko ezberdintasuna. Aitzitik, gaur egun, indibidualki nabarmendu behar dela uste izaten da irrika pertsonala areagotzeko.

Aukeratu Sokratesen teoria morala ongien deskribatzen

duten hiru alderdiak eta azpimarratu unibertsalismo morala aditzera ematen duten ezaugarriak. Erantzun pertsonala. Guztiontzako baliozkoak diren kontzeptu moralak bilatzea eta gizakiek barnean egia dutela aitortzea dira Sokratesen teoria unibertsalista bilakatzen duten ezaugarriak.

Azaldu eta laburbildu eudemonismoaren eta hedonismoaren

arteko desberdintasunak. Eudemonismoak nork bere burua errealizatzetik abiatuz bilatzen du zoriontasuna, arrazionaltasuna erabiliz eta, hedonismoak plazeraren bitartez eskuratzen du zoriontasuna. Hemen, korronte bakoitzak egiten duen arrazoimenaren erabilera nabarmen daiteke: alde batetik, erdibidearen arabera jardunez bertutea bilatzen duen arrazoimen zuhurra dago eta, beste alde batetik, plazera intentsuenak eta iraunkorrenak bilatzen dituen arrazoimen kalkulatzailea dago.

Zer esango lukete ziniko batek eta estoiko batek jabetza

ugari, luxua eta erosotasuna izateko aukera balute? Eta zuk zer deritzozu?

144

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Biek uko egingo liokete luxuari, zorroztasunaren eta nork bere burua aski izatearen aldekoak direlako. Beharrezkoak ez diren ontasunak izateko desirak eragingo lieke kanpoko ontasunekiko nolabaiteko mendekotasuna, eta horrek, zoriontsu izatea ekidingo lieke. Erantzun pertsonala. 6. DOKUMENTUA (196.or.) 1. Erabilgarritasuna edo zoriontasun handienaren printzipioa litzateke moraltasunaren funtsa. Ekintza zuzena da zoriontasuna eragiten duenean eta bidegabea da aurkakoa eragiten duenean. 2. Ekintza moralak ahalik eta zoriontasun handiena (plazera handiena) lortu behar du ahalik eta izaki bizidun gehienentzat. Sozialki erabilgarri izatea da ekintza mota hauek zehazteko erabili behar den irizpidea. 3. Erantzun pertsonala. ULERMEN-GALDERAK (196.or.)

10. DOKUMENTUA (199.or.) 1. Balioak objektu errealen baita dauden objektu irrealak dira; ezin dira ulertu, sentitzea besterik ez da geratzen. Balioesteko gaitasuna balioak agerian uzten dituen funtzio psikikoa da. 2. Erantzun pertsonala. 3. Tasun objektiboak dira objektuen baitan dauden neurrian. Objektu baten edertasunaz edo ekintza baten zuzentasunaz eztabaida daiteke; adostasunik lortu ez arren, tasuna hor dago. ULERMEN-GALDERAK (199.or.)

Zer argudio aurkitzen dituzu Kanten etika formala dela

esateko? Erantzun pertsonala. Formala da ez duelako eduki enpirikorik. Zure erabaki moral partikularrak arrazonamenduz gidatu behar dituen egitura bat eskaintzen dizu.

Zertan dira desberdinak aholkuak eta agindu moralak,

Kanten esanetan? Aholku enpiriko bat zoriontsu izateko hartzen da kontuan eta, eskuarki, esperientziak ematen du eta ongizatea sustatzen du. Arrazoimenaren agindu batek ez du zoriontasuna helburu, ez du zerikusirik esperientziarekin eta baliozkotasun unibertsala du.

Sufriarazi egiten gaituzte emozioek, zure iritziz? Aipatu,

emozio edo grina batzuk, eta horiekin lotutako sufrimenduak. Estoikoek diotenez, emozioak menderatzea zoriontasun-iturri da. Iritzi berekoa al zara? Erantzun pertsonala. Gorrotoa edo herra bezalako pasioek sufriarazi egiten gaituzte, obsesionatu egiten gaituztelako eta komeni zaiguna argitasunez aukeratzeko behar den arrazonamendua osten digutelako.

Joka al daiteke borondate onez, giza duintasuna inolaz ere

errespetatu gabe? Ez, lege gizatiarren errespetuz eginbeharra betetzen duenak borondate ona duelako, eta legeak, gizaki guztiak berezko helburutzat hartzea inplikatzen du, hau da, duintasunaren jabe gisa hartzea.

Zer hedonismo mota da epikureismoa? Eta utilitarismoa?

Epikureismoa hedonismo indibiduala da eta utilitarismoa hedonismo soziala da.

Zer kritika egiten dio Max Schelerrek Kanten formalismoari?

JUSTIZIAREN ETIKAK
7. DOKUMENTUA (197.or.)

197.-202.OR.

1. Aholku enpiriko bat zoriontsu izateko hartzen da kontuan eta, eskuarki, esperientziak ematen du eta ongizatea sustatzen du. Arrazoimenaren agindu batek ez du zoriontasuna helburu, ez du zerikusirik esperientziarekin eta baliozkotasun unibertsala du. 2. Zoriontasuna eskuratzea helburu indibidual bat dela. Bakoitzak zoriontasuna bere erara irudikatzen du eta horregatik da subjektiboa, mundu guztiak ez du zoriontasunaren ideal bera; horregatik dio Kantek testuan haren ondorioek ekintza kopuru infinitua sorraraziko luketela. 8. DOKUMENTUA (198.or.) 1. Aitorrek soilik (azkenak) jarduten du inperatibo kategorikoaren arabera, gainerakoek ekintzen truke zerbait eskuratzea espero dute. 9. DOKUMENTUA (198.or.) 1. Bitarteko eta helburu gisa erlazionatzen dituzten lege objektibo eta guztionak lortzeko, izaki arrazoidun oro batzen dituen hura da. Horregatik, testuaren arabera, prezioa dute aiherrak dituztelako eta, honen gainetik, duintasuna dute. 2. Izaki arrazoidun batek duintasuna du, helburua da berez, moraltasunerako gai den neurrian.

Gure mundua ez da agortzen sentsibilitatea/arrazoimena dualismoan, a priori sentimenarekin zerikusirik ez duten eduki material batzuk aurkitzen dituzten emozio-ekintzak ere badira. Eduki horiek baliotzat har daitezke. 11. DOKUMENTUA (200.or.) 1. Ez litzateke onargarria, energia-planak eragindako guztiak ez liratekeelako kontuan hartuko. 12. DOKUMENTUA (201.or.) 2. Erantzun pertsonala. ULERMEN-GALDERAK (201.or.)

Diskurtsoaren etikaren arabera, zer printzipiok ematen

digute arau jakin bat baliozkoa dela egiaztatzeko aukera? Unibertsalizazioaren printzipioak eta diskurtsoaren etikaren printzipioak.

Azaldu zer arrazoirengatik esan daitekeen diskurtsoaren

etikak Kanten proposamenari jarraitzen diola, eta, areago, hura gainditu ere egiten duela. Kanten proposamenari jarraitzen dio lege moral unibertsalak bilatzen dituelako, baina, aldi berean, arau hauen baliozkotasuna elkarrizketan eta bere jarraipenetik erator daitezkeen ondorioak onartzean oinarritzen da. Kantiar etika arrazoimenaren autonomian oinarritzen da, eta diskurtsoaren etika baliozko solaskideen arteko elkarrizketan.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

145

 Diskurtsoaren etikak eta prozedurazko beste etika batzuek

jarrera unibertsalista dute. Orduan, bateraezinak al dira komunitarismoa eta haiek? Azaldu. Tirabiran egon daitezke, izan ere, komunitaristen iritziz, printzipio unibertsalek urrunarazi egin ditzakete gizabanakoak nortasuna bereganatu duten komunitatetik. 13. DOKUMENTUA (202.or.) 1. Erantzun pertsonala. 2. Hiritarrek modu kontzientean parte hartzen duten hura litzateke, gainerakoak aintzat hartuz eta haiekin jarduteko konpromisoa hartuz.

Erdibidean dago bertutea. Izan zeure buruaren jabe. Ziurtatu barne-bakea, den-dena patu arrazionalaren esku baitago. Gaizki ari denak, ezjakintasunagatik jokatzen du gaizki. Ontasunaren arautzat plazera duena da jakintsu. Lehenengo esaldia Homeroren poemek jasotzen duten mundu moralaren ezaugarrietako bat da. Bigarren esaldia Aristotelesena da. Hirugarren esaldia estoiko batena. Laugarrena Sokratesen baieztapen bat da. Eta bosgarrena baieztapen hedonista bat da, epikureismoa defendatzen duen batena. 5. Demagun egoera hau: gizon batek gibel-transplantea behar du, baina nahikoa diru ez duenez, pentsatzekoa da ez duela izango transplantea ondo joateko behar besteko zainketarik. Etikaren ikuspegitik, ondo al legoke gizon horri transplantea ukatzea eta diru-arazorik ez duen beste bati egitea? Zer esango lukete Bentham y Mill gisako utilitaristek? Eta zer iritzi duzu zuk? Etika utilitaristaren arabera, ahalik eta ona gehien ekarriko luketen ekintzak lirateke onargarriak; eta erabilgarritasuna da ona zer den finkatzeko irizpidea. Dilema moralarekin jarduteak lana hainbat bidetik egiteko aukera ematen du: teoria etikoak aplika daitezkeen bizimoduko egoeretara hurbiltzea; teoria etikoen arteko desberdintasunak argiago izaten laguntzea; ikasleei besteen lekuan jartzeko aukera ematea, eta ekintza modu bat aukeratzeko orduan horien argumentuak erabiltzea; amaitzeko on eta zuzen kontzeptuak bereizten jakitea, eta bi kontzeptuok nahasten direnean sortzen diren ondorio sozialak erakustea. Ikasleen arrazoiketak balioetsi behar dira gehienbat, ez hainbeste hartzen duten erabakia. Hots, beren aukera ondo oinarritzen jakin dezatela da garrantzitsuena, nahiz eta gure iritziz, beste aukeraren bat egokiagoa izan. Oro har, ikasleek proposatzen dituzten dilemekiko konponbideak ematerakoan, egiten duten aukera bera baino garrantzitsuagoa izango da aukera nola oinarritu eta argudiatu duten. 6. Norbaitek esaten duenean hori ez da zuzena, zer nahi du: denek hala pentsatzea ala bera iritzi horretakoa dela jakinarazi? Unibertsaltasun asmo bera al du baieztapen honek: hori ona da? Galdera honek zuzen nozioaren eta on nozioaren arteko desberdintasunak azpimarratzen ditu. Onak ez du unibertsaltasuna bilatzen: zerbait izan daiteke ona zuretzat, baina ez niretzat. Justuak badu unibertsaltasun nahia. Hain zuzen, pertsona batek adierazten duenean berekin ez dutela zuzen jokatu, ez die besteei adierazi nahi bera iritzi horretakoa dela; besteek injustizia hori onartzea nahi du. 7. Arau hauetako zein da morala, Kanten arabera? Zergatik? Lapurretarik ez egitea, Elizaren aginduetako batek hala agintzen duelako. Lapurretarik ez egitea, legeak ezarritako betebeharra delako. Lapurretarik ez egitea, arrazoimenaren arabera ez dudalako lapurtu nahi izan behar. Lapurretarik ez egitea, bestela kartzelan sartuko nautelako. Kanten arabera hirugarren araua izango litzateke morala, eginbeharra daukagulako egiten baitugu, eta ez eginbeharraren arabera; horrek agerian uzten du subjektua

AZKEN ARIKETAK

203.OR.

1. Irakurri sarrerako testua eta erantzun: zerk eragiten du teoria etikoak elkarren desberdinak izatea? Kontzeptu moralak (balioak, ontasunak, eginbeharrak edo arauak, helburuak, bertuteak, zoriontasuna) modu ezberdinean antolatzean datza teoria etiko baten eta beste baten arteko desberdintasuna, bat nagusia joz eta gainerakoak haren baitakotzat joz, gainera, metodo desberdinak erabiltzen dituzte. 2. Egin gogoeta Diogenesen eta Alexandroren istorioari buruz eta esan zer-nolako jarrera duen Diogenesek boterearekiko. Zer ondorio on eta txar ditu horrela pentsatzeak? Ezagutzen al duzu gaur egun hala pentsatzen duen inor? Diogenesek, zinikoen artean pentsalaririk ezagunenak, botere soziala, politikoa eta ekonomikoa mespretxatzen ditu. Boterearekiko jarrera honen alde ona da askatasuna ematen duela, ez gaituela kanpoko ezeren mende jartzen zoriontasuna lortzeko. Diogenesek uste duenez, pertsonak bere burua aski du zoriontsu izateko, aszetismoaren eta bere burua menderatzearen bitartez. Alde txar aipagarrienak marjinazioa eta onespenik eza dira. 3. Azaldu zer esan nahi duen Epiktetoren, estoizismoen artean pentsalaririk ezagunenetarikoaren gogoeta honek: Ez eskatu gertatzen ari diren gauzak zuk nahi bezala gerta daitezen. Nahi ezazu gauzak gertatzen diren bezala gertatzea, eta zoriontsu izango zara. Epikteto estoikoak, gogoeta honen bitartez, aitortzen du alferrikakoa dela ezinbestean gertatzen denaren aurka egitea. Portaera naturaren legeetara egokitu behar da; beraz, jakintsuak ez dio kontra egin behar patuaren aginduari. Baina exijitzen duen etsipen hori Gauzak gertatzen diren bezala gertatzea nahi du esaldian adierazten duena, pozezko konfiantza bihurtzen da gauzen ordena arrazional horretan; izan ere, ordena hori gu guztiz zoriontsu izan gaitezen sortu da. Laburbilduz, Epiktetok esaten duenez, soilik ordena hori izurik gabe onartzen duzunean izango zara zoriontsua. 4. Esan zure iritziz nork esanak diren esaldi hauek eta egin bakoitzari buruzko iruzkina: Onena izan behar da, norberaren komunitateari zerbitzurik onenak emateko.

146

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

autonomoa dela. Gainerako arauetan, kanpoko zerbaitek bultzatzen du borondatea ekitera (heteronomia). Dena den, bigarren araua, lege moralari dagokiola interpretatzen badugu behintzat, moraltzat har genezake. 8. Zertan dira desberdinak, diskurtsoaren etikan, diskurtso ideala eta egiazkoa? Zer eginkizun du lehenak? Diskurtso idealean, pertsona guztiak dira baliozko solaskide eta, beraz, beraiei eragiten dieten arauez hitz egiten denean, beren interesak kontuan hartzen dira, eta defendatu ere egiten dira, ahal bada, behintzat. Hau da, ezin da arauak eragiten dion inor kanpoan utzi. Gainera, diskurtso idealak arau jakin batzuk errespetatu behar ditu, solaskideen artean simetria baldintzetan gertatuko bada. Diskurtso horretan, arau bat ontzat emango da baldin eta arauak eragiten dien guztiak ontzat emateko ados badaude, arauak ez dituelako soilik talde baten edo gizabanako baten interesak asebetetzen, baizik eta unibertsalak izan daitezkeen interesak. Deskribatu dugun diskurtso horrek desberdintasunak ditu diskurtso errealarekin, azken hau simetria eta hertsapen baldintzetan gertatzen baita; eta gainena, ez ditu unibertsalak diren interesak ase nahi, baizik eta gizabanakoarenak eta taldearenak. Dena dela, norbait argudioka badabil arau moral bat zuzena den ala ez den jakin nahian, diskurtso hori posible dela onartzen du, eta beraz,

beharrezkoa. Hori dela eta, diskurtso ideal honek, hizketaren egoera ideal honek, ideia arauemailea izateko funtzioa du. Ideia arauemailea gertatuko den ala ez inoiz jakingo ez dugun egoera baten ideia da. Gertatuko den ez dakigu, baina arrazoiak desiragarria litzatekeela adierazten digu. Hortaz, ideia hori gauzatu nahian dabiltzanak arrazionalki jokatzen dute. Esate baterako, munduan bakea nagusitzea edo aberastasunaren banaketa justua izatea. Ideia hori gure ekintzaren helburu da, eta gure egoera zehatzak kritikatzeko irizpide. 9. Egin teoria etiko guztien laburpen bat. Horretarako, teoria guztien laburpen bat egin daiteke jarraian agertzen denaren moduko taula bat taxutuz: 10. Izan al daiteke zoriontsu, bidegabekeriaz inguratuta bizirik ere? Beharrezkoa al da justizia eta zoriontasuna bateratzea? Batera al daitezke? Bururatzen al zaizu bi horiek bateratzeko moduko ekintzarik? Ariketa honek ikasleek zoriontasunaren eta justiziaren arteko loturaz gogoeta egin dezatela du helburu. Mintzaldirako gaitzat ere erabil daiteke. Ematen dituzten erantzunetan gutxiengoen eta gehienezkoen etikak bateratzeko beharra eta komunitaristen eta unibertsalisten arteko polemika landu beharko dituzte.

Teoria etiko Intelektualismo morala

Ordezkariak Sokrates

Kontzeptu giltzarria Jakintza Bertutea Zoriontasuna.

Printzipio morala Ezinezkoa da nahita gaizki jardutea, gaizki jarduten duenak ezjakintasunagatik egiten du. Eskasiaren eta gehiegikeriaren arteko erdibidea.

Irizpide morala Metodo maieutikoak gizaki guztientzat baliagarri izango diren kontzeptu moralak aurkitzen ditu.

Eudemonismoa

Aristoteles

Zoriontasuna (pertsona bati, bere bizitza oro har hartuta komeni zaiona, nork bere burua errealizatzea). Zoriontasuna (ahalik eta plazera gehien eta min gutxien). Justizia (borondate ona = betebeharra betebeharrez betetzea).

Printzipioak kasu konkretuei aplikatzea, testuinguruaren datuak kontu handiz aztertuz.

Utilitarismoa

J. Bentham J. S. Mill

Ahalik eta zoriontasun gehien (plazerik gehien) ahalik eta gehienentzat. Inperatibo kategorikoa. Duintasuna.

Ahalik eta gehienei ahalik eta plazera gehien ematen dieten ekintzak zein diren zehaztea eta aukeratzea. Inperatibo kategorikoaren testa (arauaren unibertsaltasuna, arauak balio absolutua dutenak babestea, araua izaki arrazional orok bera eta besteak helburutzat, eta ez baliabidetzat hartuko dituen erreinuan indarrean egon ahal izatea). Erabaki bat moralki zuzena izango da baldin eta unibertsalak izan daitezkeen interesak asetzen baditu eta simetria baldintzatan izandako solasaren bidez onartu bada.

Kantiarra (Formalismo etikoa)

Kant

Dialogika (prozedimentala)

Apel Habermas

Justizia (elkarrizketa da justizia kooperatiboa aurkitzeko eta arauak zuzentzeko bidea).

Unibertsalizazioaren printzipioa. Diskurtsoaren printzipioa.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

147

10
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Zertan datza maieutikak? a) Bertutea bikaintasun gisa ulertaraztean. b) Egia azaleratzean. c) Inperatibo kategorikoa aplikatzean. 2. Zein korronteri dagokio hurrengo esaldia?: Jakintzak bi sustrai ditu: plazera eta intelekto kalkulatzailea: a) Utilitarismoa. b) Eudemonismoa. c) Hedonismoa. 3. Esan zein den eudemonismoaren baieztapena: a) Berez helburu diren ekintzak dira perfektuenak. b) Gizaki guztiek plazera bilatzen dute eta mina saihesten dute. c) Naturaren arabera bizi dena da jakintsua. 4. Esan zein den zinismoaren baieztapena: a) Berez helburu diren ekintzak dira perfektuenak. b) Gizaki guztiek plazera bilatzen dute eta mina saihesten dute. c) Naturaren arabera bizi dena da jakintsua. 5. Zein korronteri dagokio hurrengo esaldia?: Ahalik eta zoriontasun gehien (plazera gehien) ahalik eta izaki bizidun gehienentzat: a) Formalismo etikoa. b) Axiologia hutsa. c) Utilitarismoa. 6. Nork egin zuen etika materialen kritika?: a) Epikurok. b) Kantek. c) Schelerrek. 7. Esan zein den inperatibo kategorikoaren baieztapena: a) Jardun ezazu lege unibertsal bat zeure borondateko gehienezko bilakatzeko moduan. b) Zoriontasuna irudimenaren ideala da. c) Jardun ezazu zeure borondatearen gehienezkoa lege unibertsal bilakatzeko moduan. 8. Giza duintasuna(k): a) Giza eskubideen funtsa da. b) Beharrezkoa da zoriontsu izateko. c) Gizaki guztiek prezioa dutela inplikatzen du. 9. Balioen etika materiala(k): a) Kanten formalismoari alternatiba bat da. b) Bertute dianoetikoak aztertzen ditu. c) Gizakiaren askatasun erradikala baieztatzen du. 10. Zein korronteri dagokio hurrengo esaldia?: Komunikatzeko gai diren izaki guztiak dira baliozko solaskide: a) Intelektualismo morala. b) Diskurtsoaren etika. c) Zinismoa.

148

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

10
IZENA:
1

2. FITXA

BERRIKUSKETA

ZORIONTASUNAREN ETIKAK
MAILA: DATA:

Irakurri hurrengo testuak, egin aipamen labur bat eta alderatu:

Arrazoimen hotza eta independentea, ez da ekintzaren eragile eta, apetatik eta aiherretik jasotako bulkada baino ez du bideratzen, zoriontasuna eskuratzeko eta miseria ekiditeko bitartekoak erakutsiz. Gustua, plazera edo mina ematen duen neurrian eta, ondorioz, zoriontasuna edo miseria ematen duen neurrian, ekintzaren eragile bilakatzen da eta, desiraren eta nahimenaren lehen bulkada

edo eragingailua da. Bi egoera edo harreman, ezagunak edo balizkoak, lehenengoak ezkutukoa eta ezezaguna erakusten dizkigu. Egoera eta harreman guztiak gure aurrean daudenean, azkenak, zentsura edo onarpen sentimendu berri bat esperimentarazten digu besteengandik.
HUME, D., Moralaren printzipioei buruzko ikerketa

Beraz, bertutea aukerazko izateko modua da, guri dagokigun erdibidea, arrazoimenak eta gizon zuhurrak erabakitzen duen hark determinatua. Bi bizioen arteko erdibidea da, bata gehiegikeriarena eta bestea eskasiarena, halaber, pasioetan eta ekintzetan beharrezkoa dena ez eskuratzearena kasu batean eta gainditzearena bestean, bertuteak aldiz, erdibidea aurkitzen eta aukeratzen du. Hori dela eta, bere entitatearekin eta bere esentziak ematen dion definizioaren arabera, bertutea erdibidea da, baina onenari eta ontasunari dagokionez muturrekoa da.

Dena den, ekintza eta pasio guztiek ez duten erdibiderik onartzen, izan ere, batzuk gaiztakeria izenda daitezke, esate materako, bazterkeria, lotsagabekeria, bekaizkeria; eta adulterioa, lapurreta eta erailketa ekintzen artean. Gauza hauek guztiak hala izendatzen dira berez txar direlako, ez haien gehiegikeriengatik edo eskasiengatik.
ARISTOTELES, Nikomakorentzako etika

Horregatik plazera bizitza zoriontsuaren hasiera eta amaiera dela diogu. Lehenengo ontasun gisa aitortu dugu eta gure izatearen baitakoa, gauzak nahiago izatera edo ukatzera eramaten gaituena da, eta hura bilatzen dugu sentsibilitatea ontasunaren irizpide gisa hartuta. Eta plazera lehenengo ontasun naturala denez, ez dugula edozein plazera bilatzen ondorioztatzen da, aitzitik, zenbaitetan plazera askori uko egiten diegu min handiagoa ondorio

dutenean. [...] Beraz, plazera oro izatez ontasun da, baina plazera oro ez da desiragarri. [] Gure ustez autarkia ontasun bikaina da. [] Gorputzarentzat oinazearen gabeziaz eta arimarentzat ezinegonaren gabeziaz hitz egiten ari gara.
EPIKURO, Menezeorentzako gutuna

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

149

10
IZENA:
1

3. FITXA

FINKATZEKO

ROL JOKOA
MAILA: DATA:

Begiratu irudi honi eta erantzun galderei:

Institutuan ekintza bandalikoak izan dira: ikasleen komunetan, norbaitek tanga guztiak suntsitu ditu. Zuzendariak atezainari agindu dio komun horiek ixteko eta, komunak konpondu ondoren, atsedenaldian baino ez irekitzeko. Horrek hainbat eragin sortzen ditu eskola komunitateko kideen. Gauzak horrela, zuzendariak Eskola Kontseilua deitu du. Pertsonaiak:

Abel. 42 urte ditu eta institutuko zuzendaria da. Hau bere bigarren urtea da postu horretan. Eskola Kontseiluari arazoa azaldu eta gertaeren aurrean hartutako jokaera eta neurriak zergatik hartu dituen justifikatzen saiatu da. Ez zaio iruditzen bere lana egiteko modua inposatzailea denik, permisiboa baizik; gutxiengo neurri batzuk baino ez dira errespetatzen. Prest dago iritziak eta iradokizunak entzuteko.

Patrizia. DBHko 3.mailako ikaslea da, eta 15 urte ditu. Harrituta dago institutuan gertatzen ari diren hainbat gauzarekin. Lehen joaten zen eskolan, irakasleak gainean egoten ziren eta jarduera jakin batzuk debekatuta zeuden: geletan jolastea, mahaietan marrazkiak egitea, igarobideetan orruka eta bultzaka ibiltzea eta abar. Bere ustez, gauza horiek guztiak konpondu egin beharko lirateke, eta zuzendariak ondo egiten du gauzak serio hartzen.

Txema. 17 urte ditu eta Batxilergoko 2.urteko ikaslea da. Uste du ekintza bandaliko horiek ez luketela gertatu behar, baina bere ustez, hori guztia gertatzen da ikasleak ez direlako inplikatzen ikastetxeko bizitzan. Txemaren ustez, ez dituzte ikasleak ezertarako kontuan hartzen. Komunak berriro ireki beharko lituzketela aldarrikatzen du. Halakorik berriz gertatuz gero, triskantza eragiten dutenak dena ordaintzera behartu beharko lituzkete, eta zein diren jakiten ez bada, kalteak denen artean ordaindu beharko lituzkete.

Jaime. 45 urte ditu, eta DBHko 4.mailako ikasle baten aita da. Bere ustez, ekintza horiek umekeriak baino ez dira eta ez zaie arreta gehiegirik eman behar. Irakasleek dute halako ekintzak ez gertatzeko ardura, kalteak eragin dituztenak zein izan diren asmatu behar dute, eta ez errua denei leporatu. Komunak beti zabalik egon beharko luke, behar duenak erabil dezan.

150

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Ana. 28 urte ditu, Zientzietako irakaslea da, eta batxilergo 1.mailako gela bateko tutorea. Txemarekin bat dator ikasleen parte hartze eskasari dagokionez. Gelako Ordezkarien Batzarra hobeto antolatu beharko litzateke, ikasleak zentroko gaietan gehiago inplikatzea sustatu beharko litzateke eta eskolaz kanpoko jarduera gehiago prestatu beharko lirateke, institutuko bizitza dinamikoagoa egiteko. Jaimek ez bezala, uste du irakasleak ez duela errudunen atzetik dabilen polizia izan behar.

Antonio. 51 urte ditu eta institutuko atezaina da. Bere ustez, ikasle asko eskolara kalteak egitera baino ez da joaten: ez dute ikasteko asmorik eta denbora zertan eman eta besteak nola zirikatu pentsatzen ematen dute. Nekatuta dago eskolan daraman denboran gaiztakeriak ikusten, baina inoiz ez dira izan azken urteetan bezain larriak. Agindutakoa egiten duela dio, baina ez duela zertan inoren atzetik joan eta dagokion lana baino gehiago zertan hartu.

Teresa. 38 urte ditu, eta DBHko 2.mailako ikasle baten ama da. Bere ustez, ez dago eskubiderik halakoak gertatzeko; irakasleek zorrotzago jokatu beharko lukete, baina aldi berean, gehiago kezkatu beharko lukete ikasleez eta horien gurasoez. Tutoretza orduak, semeak esaten dionez, ez dira ia inoiz betetzen, eta gurasoek oso informazio gutxi dute eta oso gutxitan deitzen zaie. Ados dago, denbora batez, zigorra ezartzearekin.

Zein da arazoa? Zein sentimendu daude jokoan?

Zer-nolako jarrera hartu du pertsonaia bakoitzak?

Zein konponbide proposatu dituzte? Zein dira itxuraz egokienak? Zein konponbide emango zenuke?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

151

10
IZENA:
1

4. FITXA

ZABALTZEKO

BI DILEMA MORAL
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testuak eta lotu utilitarismoarekin, epikureismoarekin eta Kantiar formalismoarekin:

BANKUAREN AKATSA ZURE ALDE Ritxi kutxazain automatikora joan zenean, ezusteko atsegina izan zuen. 100 euro eta erreziboa eskatu eta, 10.000 euro jaso zituen 100 euroko errezibo batekin. Etxera iritsi zenean, Internet bidez bere kontua begiratu zuen, eta bere kontuan 100 euro besterik ez zutela kargatu ikusi zuen. Dirua ongi zainduta zegoen leku batean gorde zuen, bankuak berehala akatsaren berri emanez deitu eta itzularazi egingo ziolakoan. Baina asteak igaro ziren eta inork ez zuen deitzen. Bi hilabete igaro ostean, Ritxik dirua inork ez ziola eskatuko pentsatu zuen, beraz, BMW autoen emakidadu-

nera abiatu zen, patrikan hasierako sarrera emateko dirua prest zuela. Dena den, hara bidean erru sentimendua piztu zitzaion. Ez al da lapurreta? Laster konbentzitu zuen bere burua ezezkoan. Diru hori ez zuen nahita hartu, aitzitik, eman egin zioten. Eta ez zion inori hartu, beraz, ez zen lapurreta. Bankuari dagokionez, itsasoan tanta baino ez zen kopuru hura, eta edozein kasutan ere, aseguratuta egongo dira halako gertaeren aurrean. Eta dirua galdu bazuten haien errua da sistema ziurragoak ez izateagatik. Ez, ez zen lapurreta. Sekula izandako zori onena zen.

SALBAMENDU-TXALUPA Ados esan zuen Oierrek, bere burua salbamendu-txalupako buru izendatu zuenak. Hamabi gaude txalupa honetan, eta hori gauza ederra da, hogei ere sartuko ginateke eta. Eta nahikoa bizigai dugu gure bila etortzen diren arte, eta hori 24 ordu baino lehen gertatuko da. Beraz, uste dut, txokolatezko beste gaileta bat eta beste ron trago bat har ditzakegula pertsona bakoitzak. Ados zaudete? Nahiz eta beste gaileta bat gustura jango nukeen esan zuen Mate jaunak, ez al genuke aurretik txalupa hara eraman behar, itotzen ari den eta duela ordu erdiz geroztik laguntza eskatzen ari den emakume hura jasotzeko?

Zenbaitek behera begiratu zuten txaluparen zorura so, lotsatuta, beste batzuk sinistu ezinik burua mugitzen zuten bitartean. Ados geundela uste nuen esan zuen Oierrek. Itotzen bada ez da gure errua eta jasotzen badugu ezingo ditugu soberan ditugun aleak jan. Zergatik eten behar dugu halako egoera atsegina? Onarpen imintzioak suma zitezkeen. Salbatu egin dezakegulako, bestela hil egingo da eta. Ez al da arrazoi nahikoa? Bizitza alua! esan zuen Oierrek. Hiltzen bada ez da guk hil dugulako izango. Nahi al du inork gailetarik?
J. BAGGINI, Urdaiazpiko izan nahi zuen zerria (moldatua)

152

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

10
IZENA:
1

5. FITXA

SAKONTZEKO

ETIKAREN EGINBEHARRA
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Kantek eskubide osoz ontasunaren etika oro eta helburuen etika oro gaitzesten dituen bezalaxe, era berean, eskubide osoz, emaitzak esperientzia induktiboaren arabera eraiki asmo dituen etika oro gaitzesten du, izan historiko, psikologiko edo biologikoa. Zentzu honetako ontasunaren eta gaizkiaren esperientzia orok, aurrez, ontasunaren eta gaizkiaren ezagutza esentziala izatea suposatzen du. Halaber, hango eta hemengo gizakien ustetan ona eta txarra zer zen galdetzen dudanean, iritzi hauek nola sortu ziren galdetzen dudanean, ikuskera morala nola gauzatzen den galdetzen dudanean eta borondate ona eta txarra eraginkortasunez zein bitarteko-sistemaren bidez adierazten diren galdetzen dudanean, esperientzia indukzio gisa ulertuta soilik ebatzi daitezkeen galdera hauek guztiak, orokorrean, ezagutza etiko esentziala dagoenean baino ez dute zentzurik. Hedonismoa eta utilitarismoa ere ez dira esperientzian oinarritu, ontasuna ahalik eta plazera gehien edo guztion erabil-

garritasuna dela baieztatzeko, aitzitik, ebidentzia intuitiboa hartu behar dute sostengu bere baitako ezagutza egokia izan nahi badute. Baliteke indukzioaren bidez ontasunari eta gaizkiari buruz gizakiak egindako balio-epai faktikoak, erabilgarri denarekin eta kaltegarri denarekin bat etortzea; hori gauzatzen duten neurrian, kasu bakoitzerako baliozko moraltasunari buruzko teoria bat eskaintzen saia daitezke. Baina hau ez da etikaren zeregina. Izan ere, etikaren asmoa ez da ontasunaren eta gaizkiaren baliozkotasun soziala ulerkor egitea, ontasuna eta gaizkia zer diren azaltzea baizik. Ontasunari eta gaizkiari buruzko balio-epai sozialak ez dira etikaren ardura, ontasunari eta gaizkiari dagozkion balioaren materia bera baizik; ez da epaiez arduratzen, horien esanahiaz eta joeraz baizik. Balio-epai sozialek orokorrean asmo moralik ote duten galdetzeak, aurrez, asmo horren ezagutza esentziala izatea suposatzen du.
MAX SCHELER, Sentimenduen gramatika

Zer da egilearen ustez ezagutza etiko esentziala?

Zer iritzi du egileak utilitarismoari eta Kanten teoriei buruz?

Zertan datza etikak Schelerren ustez, eta zertaz arduratu behar da?

Testuaren arabera, zertan egiten du huts utilitarismoak?

Egilearen ustez, zein izan behar da ontasunari eta gaizkiari buruzko balioaren jatorria?

Etikaren zer definizio ematen du egileak? Eta zer ezaugarri ditu?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

153

10

6. FITXA

IRAKASKUNTZA PROZESUAREN EBALUAZIOA

IKASLEEN ASEBETETZE MAILA:

MAILA ETA IKASLE KOPURUA:

BIKAIN

ONGI

NAHIKOA

GUTXIEGI

LANTZEN DIREN GAITASUNAK 1. 2. 3. 4.

GAINDITZE MAILA %

UNITATE DIDAKTIKOA HELBURUAK

IKASLEENGANAKO EGOKITASUNA

TOPATUTAKO ZAILTASUNAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA

154

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

11

Herritartasun kontzeptuaren ikuspuntu filosofikoa

Justiziaren arrazionaltasuna eta komunitate jakin bateko kide izatearen sentimendua bereizten dira bereziki, konparazio-taula batean agertzen den bezalaxe. Alderdi ekonomikoa, zibila, kulturartekoa eta kosmopolita dira herritartasunaren alderdi berriak.

AURKEZPENA
Unitate honetan herritartasun hitza definitzen da eta ibilbide bat egiten da Antzinate grekolatindarrean zehar, herritartasun modernoa ere aipatuz. Nanteseko Ediktuari, Habeas Corpus Aktari edo Frantziako Iraultzako Gizakiaren eta Herritarren Eskubideen Adierazpenari esker sortu zen eskubide zibilen jabe den herritarraren kontzeptua.

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitatearen hasieran herritartasunaren kontzeptua definitzen da. Grezia klasikoan polites esaten zieten herritarrei eta, horretarako, baldintza hauek bete behar ziren: gizona izatea, aske izatea eta greziar gurasoak izatea. Erromatarrentzat herritar izateak, hainbat eskubide eskatzea ahalbideratzen zien titulu juridikoa izatea suposatzen zuen. Antzinako herritartasunak bazuen akats bat, baztertzailea izatea eta aske eta berdin gisa komunitate politiko bereko kideak soilik hartzea, hain zuzen ere. Herritarraren egungo kontzeptua XVII eta XVIII. mendeetan eskuratutakoa da eta, Frantziako, Ingalaterrako eta Amerikako iraultzetan du jatorria. Makiavelok erabili zuen lehen aldiz Estatu kontzeptua, eta horren arabera, lur-eskubidea eta odol-eskubidea izanik nazionalitatea zutenak ziren herritar. Habermasek, epealdi ugariren arabera finkatu zituen herritarren eta Estatuaren arteko harremanaren ezaugarriak. Modu honetan, ikuskera liberala, errepublikanoa eta komunitarista sortu ziren. Gaur egun, herritarrak zenbait eskubide politiko, sozial, ekonomiko eta kultural ditu. Egungo herritartasuna hainbat alderditan gauzatzen da: herritartasun ekonomikoak, enpresen erantzukizun soziala eta bidezko kontsumoaren etika inplikatzen ditu; herritartasun zibila, Hirugarren Munduan borondate lanak eginez, lanbide-etikaren bidez eta iritzi publiko kritikoaren bidez adierazten da eta, azkenik, herritartasun kulturartekoak eta kosmopolitak globalizazio etikoaren alde egiten du.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Herritartasun kontzeptuaren ikuspuntu filosofikoa Urretxindor bat hiltzea

GAI NAGUSIA

1. Herritar kontzeptuaren jatorria 2. Gaur egungo herritarrak 3. Gaur egungo herritartasunaren dimentsioak

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

155

HELBURUAK
1. Herritartasun kontzeptua definitzea. 2. Herritartasun grekoaren eta erromatarraren arteko ezberdintasunak hautematea. 3. Antzinako herritartasunaren mugak identifikatzea. 4. Herritartasuna eta Estatuan sartzea. 5. Herritarrak eta giza eskubideak elkarlotzea. 6. Herritartasun soziala aztertzea. 7. 8. 9. 10. Justizia eta partaide izatea definitzea. Herritartasunaren alderdi berriak azaltzea. Herritartasun zibila aztertzea. Herritartasun kulturartekoaren eta kosmopolitaren garrantziaz jabetzea.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Herritar kontzeptuaren jatorria. Herritarra grekolatindar Antzinaroan. Gaur egungo herritartasunaren bi sustraiak. Gaur egungo herritarrak. Herritarrak eta estatua. Herritartasuna eta estatuan sartzea. Herritarrak eta giza eskubideak. Herritartasun soziala. Gaur egungo herritartasunaren dimentsioak Justizia eta partaide izatea. Herritartasunaren gaur egungo alderdiak.

PROZEDURAK

Herritartasunaren definizioa. Antzinate grekolatindarreko herritartasuna aztertzea. Antzinako herritartasunaren mugak deskribatzea. Gaur egungo herritartasuna jorratzen duten testu-zatiak irakurtzea. Herritarren eta giza eskubideen arteko loturan sakontzea. Gaur egun, antzinako herritartasunak eta herritartasun modernoak dituen ezaugarriak azaleratzea. Herritarren eskubideei buruzko kronologia bat taxutzea. Informazioa bilatzea eta egiaztatzea.

JARRERAK

Herritarren eta giza eskubideen arteko lotura positiboki baloratzea Subiranotasunaren kontzeptua aintzat hartzea. Estatu hitzaren jatorria ezagutzeko jakin-mina izatea. Giza eskubideak aintzat hartzea. Partaidetza politikoa positiboki baloratzea. Politikari buruzko jarrera kritikoak garatzea. Taldean lan egiteko gaitasuna izatea.

156

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

BALIOETAN HEZTEA
Unitate honetan jorratzen diren gaiekin, gizarte-hezkuntza, bakearen hezkuntza, sexu-berdintasuna, kultura-aniztasuna, berdintasuna, elkartasuna eta ingurumenaren hezkuntza lantzen dira.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Herritartasuna definitzea. Antzinate grekolatindarreko herritartasuna azaltzea. Antzinako herritartasunaren mugak identifikatzea. Estatua, nazionalitatea eta subiranotasuna hitzak identifikatzea. Herritarren eta estatuaren arteko erlazionatzeko modu ezberdinen arteko berezitasunak hautematea. Herritarren eta giza eskubideen arteko lotura finkatzea. Eskubide politikoak identifikatzea. Gaur egungo herritartasunaren dimentsioak aztertzea. Unitateko hiztegi espezifikoa erabiltzen jakitea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa Galdetegia Gizabanakoa estatuaren baitan dago? Gaur egungo herritartasunaren alderdiak Onarpena eta gauzapena Atenasko demokrazia Ebaluazioa

KATEGORIA
FINKATZEKO ZABALTZEKO SAKONTZEKO BERRIKUSKETA BERRIKUSKETA IRAKASLANA

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

157

11

ARIKETEN ERANTZUNAK
206.OR. orduko baldintzak bete behar (gizona izatea, esklabo ez izatea, adin nagusikoa izatea, hiri horretako gurasoak izatea.).

HASIERAKO GALDERAK

Unitate honetako lehen galderekin herritartasun kontzeptua ezagutzeko ezinbestekoak diren hainbat hitz lantzen dira. Horretarako, herritar izateak benetan zer esanahi duen eta zein ezaugarri dituen galdetu behar diogu gure buruari. Halaber, garrantzitsua da historian zehar herritar gisa zer ulertu den jakitea eta teoria ezberdinek zer dioten herritar izatearen funtzioei dagokionez. Azkenik, herritartasun bakarraren onespen unibertsalaren ideiari buruzko gogoeta egiteko abagunea ematen zaigu.

GAUR EGUNGO HERRITARRAK

2. DOKUMENTUA (211.or.)

210.-214.OR.

1. Subiranotasuna errepublika baten botere absolutu eta betierekoa da. Subiranotasun hori herritarren ordezkari diren agintarien eskuetan dago. 2. Bai, herritarrek beren ordezkari diren gobernatzaileekin egiten duten boterearen maileguaren ikuskeran datza funtsezko antzekotasuna. 3. Gaur egun, subiranotasunaren nozioa, herriaren eskuetan dagoen aginte subiranoaren gauzapen gisa ulertzen da, zeina, botere publikoen bidez gauzatzen den herriaren borondatearen arabera. ULERMEN-GALDERAK (211.or.)

HERRITAR KONTZEPTUAREN JATORRIA

1. DOKUMENTUA (208.or.)

208.-210.OR.

1. Nabarmentzen duen ezaugarririk funtsezkoena eztabaidaren alde egiten dutela da, erabakiak hartzeko modurik onena dela iritzita. 2. Peloponesoko I gerratea dagoeneko hasia zen, urtebete aurretik, eta Atenaseko biztanleak, une horretara arte hildako guztiei egin zitzaien hileta sinboliko itzela ospatzen ari ziren. Bere diskurtsoaren edukia Atenaseko demokraziaren erretratu ideala zen, noiz eta, Atenasek dagoeneko erabateko porrota jasan zuenean. Diskurtsoan hiriaren boterea eta herritarrek duten askatasuna azpimarratzen dira. Herritar horiek legearen inperioa begirune osoz hartuz bizi dira. 3. Erantzun pertsonala. Noski, Periklesek azaldutako ezaugarri guztiak idealak izango lirateke herritar guztientzat. ULERMEN-GALDERAK (210.or.)

Zer lotura dago estatu nazional modernoaren sorreraren

eta gaur egungo herritar kontzeptuaren artean? Ariketa hau AZKEN ARIKETETAN ebazten da (4.znb).

Zer lotura dago herriaren subiranotasuna kontzeptuaren

eta Aro Modernoko herritar kontzeptuaren artean? Arrazoitu erantzuna. Gaur egungoaren moduko zuzenbide-estatu batean, gizabanakoaren borondatea ezinbestekoa da nazionalitatea mantentzeko edo aldatzeko orduan, halaber, estatu horretako gainerako herritarren borondatea ere aintzat hartzen da aldaketa horiek baimentzeko edo ukatzeko. Jaiotzez ematen den nazionalitatea aldatu egin daiteke pertsonak uko egiten badio eta beste nazionalitate bat hartzea erabakitzen badu. 3. DOKUMENTUA (212.or.) 1. Herritartasun kolektiboa eta integratzailea proposatzen da, ez-baztertzailea. 2. Borondatea izatearen printzipioa garrantzitsua da herritarra herritar senti dadin nazio baten barnean, horrek inplikatzen dituen betebehar guztiekin. 3. Modu horiek baztertzaileak dira, zenbait kolektibo sozialei eskubideak ukatzen dizkielako. Egilearen arabera, ez dago eskubide politikorik ukatzerik inolako kolektibo soziali, izan ere, hori ez litzateke gehiengoen ezaugarriei lehentasuna ematea eta gutxiengoen ezaugarriak baztertzea, aitzitik, zuzenbidezko komunitate bateko kide aske eta berdinen elkartea da gizarte politikoa. ULERMEN-GALDERAK (212.or.)

Herritar kontzeptuaren definizioko zer elementu dira

oinarrizkoenak? Zergatik? Komunitate bateko partaide izatea eta estatuak babestu beharreko eskubideen jabe izatea izango lirateke elementu oinarrizkoenak.

Grezia klasikoko herritar kontzeptuaren zer alderdi dira

garrantzitsuenak? Zergatik? Greziako hiri batzuetan herritarrek protagonismo handia izan zuten, izan ere, polisaren gobernuan parte hartze aktiboa zuten, demokraziari esker. Gainera, herritarrak eskubideak eta betebeharrak zituen, bere maila ekonomikoa edozein zelarik ere.

Zer herritar-eredu zuten erromatarrek? Gaur egun indarrean

al dago eredu hori? Pertsona batzuk, hasiera batean Errepublikako eta ondoren Inperioko eskubide osoko kidetzat hartzen ziren legez, horretan zetzan, batez ere herritartasuna. Horrek zera esanahi zuen, herritarrak legeek eta erakundeek emandako babes juridikoaren jabe zirela. Neurri batean, herritar-eredu honek bizirik jarraitzen du gaur egun.

Zer baldintza hartu izan dituzte kontuan gaur egunera arte,

pertsonei nazionalitatea aitortzeko? Bidezkoak al dira baldintza horiek? Zergatik? Lurralde nazionalaren barnean jaiotzen dena herritar gisa aitortu behar dela ezartzen duen lur-eskubidea ius soli eta, gurasoen nazionalitatea lehenesten duen odol-eskubidea ius sanguinis ziren baldintzak. Baldintza hauek dagoeneko ez dute inolako zentzurik gaur egungo gizarteetan.

Antzinako herritar-ereduaren zein alderdik iraun dute eta

zein galdu dira? Orain, hiria defendatzeko eginbeharra segurtasun-indarren eskuetan dago; gainera egun gizaki oro da herritar eta ez dira

158

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

 Zer desberdintasun dituzte herritarren ikuskera liberalak,

errepublikanoak eta komunitaristak? Ikuskera liberalaren arabera, askatasun zibilak eta eskubide politikoak banandu egin behar ziren. Ikuskera errepublikanoan, herritartasunak prozedura demokratikoekin lotuta dago errotik, hori dela eta, prozedura horiek errespetatzea eta inor edonola ez baztertzea da biztanle guztiak gizarteratzeko berme onena. Azkenik, bada estatuaren eta herritartasunaren ikuskera komunitarista bat, zeinak, lotura etniko eta kulturalei arreta handiagoa eskaintzea aldarrikatzen duen.

Zertan datza herritartasuna gauzatzea? Zein dira

herritartasuna gauzatzeko modu nagusiak? Herritartasuna gauzatzea, pertsona bakoitzari gizarte batekiko, bertako hiritar izateagatik, dagokion erantzukizuna da. Gizartebetebeharren eta boluntario lanen gauzapena nabarmendu behar dira. Gaur egungo herritartasunak zer dimentsio edo alderdi nagusi ditu? Zertan datza dimentsio edo alderdi bakoitza? Galdera hau 3.FITXAN garatzen da. 219.OR.

AZKEN ARIKETAK GAUR EGUNGO HERRITARTASUNAREN DIMENTSIOAK

4. DOKUMENTUA (216.or.) 1. Alde batetik, interesa duten guztiei enpresaren barruan herritartasun-eskubideak aplikatzeko eta interesa duten guztien partaidetza ekintza-printzipio gisa mantentzeko. Beste alde batetik, enpresa korporazioa denez, autonomiaprintzipioaren eta eraginkortasun- eta lehiakortasunprintzipioen artean bitarteko izatearen erantzukizuna sustatzeko, horiek baitira, erantzukizun sozial korporatiboaren oinarrizko printzipioak. 2. Enpresa-kolektiboko inplikatuen eta eragindakoen partaidetza nabarmenarekin bakarrik bermatu daitekeelako enpresaren martxa ona. 3. Enpresaren parte hartzeko eskakizunari dagokionez, guztiok baldintza berdinetan parte hartzeko gaitasuna da, erantzukizunaren eta bertako partaide izatearen sentipena garatzearen bidez. ULERMEN-GALDERAK (218.or.)

215.-218.OR.

1. Zer parekotasun eta zer desberdintasun dituzte Antzinaro klasikoko grekolatindarren herritar kontzeptuak eta gaur egungo demokrazia liberaleko herritar kontzeptuak? Erromako zuzenbidean, honako baldintzak betetzen zituzten komunitateko kideek baino ez zezaketen civis titulua eskuratu: gizona izatea, esklabo ez izatea, adin nagusikoa izatea, guraso erromatarrak izatea, etab. Gainerako biztanleak ez ziren herritartzat hartzen eta, ondorioz, lehenengoek baino eskubide gutxiago zituzten. Hala ere, gaur egungo herritartasun nozioaren ezaugarria, estatuaren aldetiko balizko gehiegikeriak etetera eta herritar bakoitzari askatasun eremu bat mantentzera bideratutako hainbat eskubideren ezarpena da. 2. Zer elementu nagusi hartu ditugu greziarren herritar kontzeptutik ? Antzinako greziarren ustez, zer lotura zegoen herritartasunaren eta demokraziaren artean? Greziarren nozioak, egungo herritartasunaren ideia errepublikanoa du abiapuntu, zeinaren arabera, herritarrek parte hartze aktiboa izan behar duten bizitza publikoan. Iritzia ematearen bidez politikan parte hartzea zen herritartasunaren eta demokraziaren artean zegoen lotura. 3. Zer elementu nagusi hartu ditugu erromatarren herritar kontzeptutik ? Zer lotura dago herritartasunaren eta zuzenbidearen edo sistema juridikoaren artean? Erromatarren nozioak, herritartasun liberala du abiapuntu, zeinak eskubide subjektiboak lehenesten dituen eta parte hartze politikoaren kontuari hainbeste garrantzirik ematen ez dion. Herritartasunaren eta zuzenbidearen arteko harremana, pertsonen eskubideei babes legala ematean datza. 4. Zer lotura sortu zen estatu nazional modernoaren eta herritartasunaren artean? Zer baldintza bete behar zituzten jaioberriek, estatu modernoetako herritartzat hartzeko? Erdi Aroan zehar, gizaki orori zegozkion eskubide naturalen nozioa finkatu zen eta, eskubide horiek babesteko komunitate politiko mota berri bat ezarri zen pixkanaka: herritarren bizitza, segurtasuna eta jabetzak defendatzeko betebeharra duen estatu nazional modernoa, instituzio modura. Herrialde bakoitzeko ohituren arabera, jaioberri bakoitzari nazionalitatea onartzeko honako baldintza pertsonalei ematen zaie lehentasuna: lurralde nazionalaren barnean jaiotzen dena herritar gisa aitortu behar dela ezartzen duen lur-eskubidea ius soli eta, gurasoen nazionalitatea lehenesten duen odoleskubidea ius sanguinis.

Zergatik esaten dugu herritartasun kontzeptua arrazoiarekin

eta sentimenduarekin lotuta dagoela? Zer abantaila ditu lotura horrek? Komunitate bateko kideen arrazoiaren eta sentimenduen alde egin behar da edozein komunitatek, izan ditzakeen erronkei aurre egin ahal izateko, izan ere, komunitate horretako herritar diren aldetik konponbidea bilatzeko ardura dute.

Zer lotura dago herritartasun kontzeptuaren eta justizia eta

partaide izatea kontzeptuen artean? Justiziak eta komunitate bateko partaide izateko sentimenduak elkar hartuta joan behar dute, herritarrak goitik beherakoak eta konprometituak izatea ziurtatu nahi bada.

Zer adierazten du herritartasunaren onarpena

kontzeptuak? Zein dira herritartasunaren onarpenaren alderdi nagusiak? Herritartasunaren onarpena aipatzen denean, gizarte bakoitzak, edonolakoak eta bidegabekoak izan behar ez duten baldintza jakin batzuk betetzen dituzten pertsonak hiritar gisa aitortzen direla ziurtatzeko, bertako biztanleekiko duen erantzukizunaz ari da. Onarpen hori, legala eta erreala edo eraginkorra izan daiteke.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

159

5. Zer argudio erabiltzen dira estatua gauza artifizialtzat eta nazioa gauza naturaltzat hartzeko? Zer argudio erabiltzen dira nazioa eta estatua artifizialak direla esateko? Zer da sentimendu nazionala? Nola erabili izan da kontzeptu hori nazio-estatuen historian zehar? Erantzun pertsonala. 6. Aro Modernoaren hasieratik, zer giza eskubide mota lotu izango dira herritartasun kontzeptuarekin? Zergatik esaten da pertsonen autonomia dela gaur egungo herritartasunaren funtsezko ezaugarria? Herritartasun kontzeptuarekin lotu ziren lehen eskubideak zibilak izan ziren, eta beranduago heldu ziren, politikoak, sozialak, ekonomikoak eta kulturalak, hurrenkera horretan. Pertsonaren autonomia herritartasun modernoaren funtsezko ezaugarria dela dioen baieztapena, pertsonen eta herrien eskubide horiek areagotzean oinarritzen da. 7. Zer da herritartasun soziala? Zer estatu mota bultzatu du herritartasun mota horrek? Zer esan nahi du ongizate-estatu kontzeptuak? Zer desberdintasun dago ongizate-estatuaren eta justiziazko estatuaren artean? Herritartasun sozialean, lana, hezkuntza, etxebizitza edo osasuna bezalako eskubide zibilak barneratzen dira eta, baita zerbitzu sozialak kasu berezietan ere. Estatu nazionalak bermatzen du eskubide horien babesa, zuzenbide-estatu sozial gisa ulertuta, azken batean, historikoki ongizate-estatu izendatu dena. Justiziazko estatuak herritartasun sozialaren eskakizunak ase nahi ditu, pertsonak komunitate politiko bateko partaide direla jakin eta senti dezaten, hots, herritar senti daitezen, izan ere, gizarte bat bere biziraupenaz (biziraupen duina) arduratzen dela dakien pertsona soilik senti daiteke bertako kide.

8. Zein dira gaur egungo herritartasun kontzeptuarekin lotutako alderdi arrazionala eta alderdi sentimentala? Zergatik ematen zaie garrantzi handia bi alderdi horiei, gaur egungo gizarteetan? Alderdi arrazionalak, bertako kideak legezkotasuna suma dezaten gizarte batek bidezkoa izan behar duela dio eta, alderdi sentimentala dagoeneko gure nortasuna osatzen duten kidetasun loturetan oinarritzen da. Bi alderdi hauei garrantzia handia ematen zaie, izan ere, gauza jakin da, zure burua komunitate bateko herritar gisa sentitzeak haren alde lan egiteko grina sor dezakeela. 9. Zer esan nahi dute herritartasun onartzeak eta herritartasuna gauzatzeak? Zein dira herritartasuna onartzeko modu nagusiak? Zein dira herritartasuna gauzatzeko modu nagusiak? Herritartasunaren onarpena aipatzen denean gizarte bakoitzak, edonolakoak eta bidegabekoak izan behar ez duten baldintza jakin batzuk betetzen dituzten pertsonak hiritar gisa aitortzen direla ziurtatzeko, bertako biztanleekiko duen erantzukizunaz ari da. Onarpen hori legala izan daiteke alde batetik eta, erreala edo eraginkorra beste alde batetik. Herritartasuna gauzatzea, pertsona bakoitzari gizarte batekiko, bertako hiritar izateagatik, dagokion erantzukizuna da. Bigarren alderdi honek, era berean, bi funtsezko arlo barneratzen ditu: gizarte-betebeharren eta boluntario lanen gauzapena. 10. Aurreko garaietatik jasotako herritartasun politikoaz eta sozialaz gain, herritartasunaren beste hainbat alderdi azaldu dira gure garaian. Zein? Zer inplikazio nagusi ditu herritartasuna onartzeak eta gauzatzeak, dimentsio bakoitzean? Alderdi ekonomikoa, zibila, kulturartekoa eta kosmopolita dira herritartasunaren alderdi berriak. Bakoitzaren inplikazioak, erantzunen atal honen amaieran proposatzen den 3.FITXAN landu daitezke.

160

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

11
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Herritar hitzak: a) Grezierako polites hitzan du jatorria. b) Latinezko jatorria du eta civitas (hiria) hitzak duen erro bera du. c) Latinezko jatorria du eta kolonietako biztanleak izendatzeko erabiltzen da. 2. Zer esanahi du isonomia hitzak?: a) Legearen aurrean berdintasuna. b) Hitz-berdintasuna. c) Ontasun publikoa eskuratzeko lankidetza. 3. Askatasun zibilak eta eskubide politikoak banandu egin behar ziren. Zein ikuskerari dagokio baieztapen hori?: a) Errepublikanoa. b) Komunitarista. c) Liberala. 4. Zer esanahi du koinonia hitzak?: a) Legearen aurrean berdintasuna. b) Hitz-berdintasuna. c) Ontasun publikoa eskuratzeko lankidetza. 5. Zein ikuskerak eskatzen du lotura etnikoei eta kulturalei arreta gehiago eskaintzeko?: a) Errepublikanoak. b) Komunitaristak. c) Liberalak. 6. Zer eskubide mota dira, legezko bermerik gabe atxilotua ez izatearena eta kontzientzia askatasunarena?: a) Partaidetza politikoaren eskubidea. b) Eskubide zibilak. c) Eskubide ekonomikoak. 7. Frantziako Iraultzako Gizakiaren eta Herritarren Eskubideen Adierazpenak: a) Herrialde ugaritako konstituzioetan izan zuen eragina. b) Indigenen esklabotza debekatu zuen. c) Atxilotuentzako bermeak ezarri zituen. 8. Zer eskubide mota dira elkartze politikoa eta boto unibertsala?: a) Zibilak. b) Ekonomikoak. c) Politikoak. 9. Zer herritartasuni dagokio bidezko kontsumoaren etika?: a) Ekonomikoari. b) Zibilari. c) Kosmopolitari. 10. Zer herritartasunak bihurtzen ditu unibertsal lehen, bigarren eta hirugarren belaunaldiko giza eskubideak?: a) Ekonomikoak. b) Kulturartekoak. c) Kosmopolitak.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

161

11
IZENA:
1

2. FITXA

ZABALTZEKO

GIZABANAKOA ESTATUAREN BAITAN DAGO?

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Hitz egin dezagun argi eta garbi: kosmopolitismoa Kant barneratzen den tradizio autoritario zaharrean (gizabanakoak estatuaren, giza espeziearen eta Naturaren baitakoak dira: lehen Jainkoaren baitakoak ziren) sortu beharrean, kosmopolitismoa kosmopolita izateari utzi gabe, kutsu libertarioa duen tradizio batean sortzea pentsatu behar da. Partaidetza harremanari egiten zaion kritikan eta gizabanakoak estatuaren, espeziearen eta naturaren baitakoak ez direlako baieztapenean ardazten da oinarrizko ideia; edo, Fregeren hitzak erabiliz, gizabanakoak eta gizartea ez daudela estatuaren, espeziearen edo naturaren mende; aitzitik, hiru entitate abstraktu horiek dira gizabanakoen eta gizartearen mende daudenak, hiru kontzeptu horien oinarri eta funtsa diren gizabanakoaren eta gizartearen graziaz. Indibidualismoa artifizialki sortzen den kontzeptua da eta, ondorioz, heterogeneoa da naturaren kontzeptuarekiko: oso gizarte gutxik hartu du banakotasuna edo indibidualtasuna herritartasunaren oinarritzat. Kultura gehienak familiaren, klanen, tribuen eta kasten inguruan ardaztu dira eta, baita lurraren eta armen jaunen inguruan ere (arimen jaunak ahantzi gabe: ikus sekulartu gabeko gizarteak). Herritarren indibidualtasuna, espeziearen

kontzeptuarekin zerikusirik ez duen eraikuntza soziala da. Espeziearen kontzeptua sozializatu egin behar da, eta ez hura naturalizatzen segi. Azkenik, ikuspegi kosmopolita batetik, gizabanako bakarra ere ez da estatuaren baitakotzat hartu behar (are gutxiago estatu horretako natural gisa), aitzitik baizik: estatua herritarren zerbitzura dagoen eraikuntza soziala da eta ez alderantziz. Orokorrean hitz eginez, estatuek gizarteek sortutako eta mantendutako zerbitzu publiko izaera arrakastaz asetzen duten heinean, onarpen eta presentzia publiko gehiago edo gutxiago izango dute. Baina, estatuek zerbitzu horiek egokiro emateari uzten badiote, orduan, estatuaren lehentasun formala alboratu egin behar da, eta gizartetik bertatik antolatu behar dira haiek ordezkatzeko zerbitzu publikoak. Hori guztiori esatea honakoa esatea da: kosmopolitismoa elkarren artean modu askean loturako gizabanako kosmopolitengan sortu behar da, estatuen existentzia zehazten duten lurralde-mugetatik haratago, eta ez estatuen konfederazio batean, egungo Europar Batasunaren ereduari jarraituz.
J. ECHEVERRA, Etxeko kosmopolitak (moldatua)

Testuaren arabera, nola lot daitezke indibidualtasuna eta kosmopolitismoa?

Alderatu testuaren edukia unitate honetako herritartasun kosmopolita atalarekin.

Gizabanakoa estatuaren baitan dago ala estatua dago gizabanakoaren baitan? Arrazoitu erantzuna.

162

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

11
IZENA:
1

3. FITXA

SAKONTZEKO

GAUR EGUNGO HERRITARTASUNAREN ALDERDIAK

MAILA: DATA:

Bete hurrengo taula unitatean ikasitakoaren arabera eta erantzun galderei.

ALDERDIAK Herritartasun ekonomikoa

EZAUGARRIAK

Lanbide-etikaren doakotasunetik abiatuz antolatzen diren boluntario-lanak edo hirugarren sektore soziala. Iritzi publiko kritikoa. Arrazoimenaren erabilera publikoa. Kulturarteko herritartasuna Lehen, bigarren eta hirugarren belaunaldiko giza eskubideak unibertsal bihurtzea. Globalizazio etikoa.

Zure ustez, erabilgarriak al dira egungo herritartasunaren alderdi berri hauek?

Beste alderdirik erantsiko al zenuke?

Zure ustez, zilegi litzateke herritartasun filosofikoa? Zer ezaugarri izango lituzke?

Zer garrantzia du filosofiak egungo herritartasunaren alderdi berri hauetan?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

163

11
IZENA:
1

4. FITXA

BERRIKUSKETA

ONARPENA ETA GAUZAPENA

MAILA: DATA:

Bete hurrengo taula unitatean ikasitakoa aintzat hartuz.

HERRITARTASUNAREN DIMENTSIOAK

ONARPENAREN ETA GAUZAPENAREN INPLIKAZIOAK Eskubide zibilen eta politikoen berdintasuna. Gainerakoen eskubideak errespetatzeko eta bizitza politikoan parte hartzeko erantzukizuna.

Soziala

Lan-harremanetan zuzentasuna. Erantzukizun pertsonal eta korporatiboa. Bidezko kontsumo arduratsua. Zibila

Errespetu aktiboa, elkartasuna, benetako elkarrizketa. Etorkinekin boluntario lanak egitea, etab. Kosmopolita

164

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

11
IZENA:
1

5. FITXA

BERRIKUSKETA

ATENASKO DEMOKRAZIA
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Demokrazia hiri txiki batean, Atenasen, pixkanaka sortu zen erregimena izan zen, Atenas erabateko batasun bihurtzeko asmoz, modu horretan, aro arkaikoko hiri aristokratetan ohikoak ziren gatazkak konpontzeko xedez: nobleen arteko eta, nobleen eta herriaren arteko gatazkak konpontzeko. Tiraniak, gatazka horiek ezkutatzeko adabakiak baino ez ziren izan, ez zuten gatazkarik konpondu; hala ere, bidezkoa da aitortzea oparotasun ekonomikoa eta soziala ekarri zutela herriarentzat eta herritarrak herrian txertatzeko oinarriak ipini zituztela. Izan ere, tiranien aurretik eta ostean, hiri bat, berez bi hiri ziren, beranduago Platonek esan zuen bezala: aberatsena eta txiroena. Bi hiri balio kulturei, botere politikoari eta ekonomiari dagokionez. Demokraziak [] gerturatze kulturala, politikoa eta ekonomikoa ekarri zuen. Justizia, askatasuna, berdintasuna eta adostasuna ziren aldarriak. Arazoa, tiranoengandik askatu ostean aldarri hauek izan zuten funtzionatzeko moduan datza. Honek guztionek zera esan nahi du, batzuetan batzuen mende eta beste batzuetan besteen mende, hirien eta estatuen arteko desadostasunak herrian islatzen zirela ikusten zutela herritarrek; eta berdin gertatzen zen libreen eta esklaboen arteko desadostasunarekin ere. Herritarrak esklabo sentitzen ziren eta askapena eman zitzaien, nobleekin alderatuta bestelako trataera jasotzen zutela sentitzen zuten (eta hala zen), herritik aparte sentitzen ziren; eta

berdintasuna eta adostasuna sentitzera iritsi ziren, herrian txertatuta. Horri esaten zitzaion justizia, herrien arteko oreka eta independentziari, hain zuzen ere. Lehenengo, beti bezala, indarkeria erabili behar izan zen; baina gero, adostasun bat erdietsi zen. Horrekin guztiarekin, herriak egiteke zuen iraultzari muzin egin zion, bereziki, lurren banaketari: demokraziak iraultzaren sugarrak itzali zituen, heliastek eta epaileek banaketa horren eta zorrak barkatzearen aurka egingo zutela zin egiten zuten. Eta hiria goratu zuen: Atenasek, politika hedatzaile militarra eta ekonomikoa gauzatu ahal izan zuen, nobleek bakarrik, gainera atzean etsaia izanda, ez zuketen horretarako adina indarrik izango. Zenbait uko egitek merezi zuen. Eta herriak autoestimua, boterea eta aberastasuna irabazten zituen. Dena den, zenbait sakrifizio ere egin behar izan zituen: legezko berdintasuna ez zen sekula berdintasun ekonomikoa izan, hobekuntza hutsa baizik. Honakoa da deskribatu dudan bide pragmatikoa: aristokraziaren eta herriaren (gehienetan noble baten gidaritzapean) aliantza tiranoari aurre egiteko. Demokraziaren sorrera askapen modura bizi izan zen. Berez, hiru askapen eman ziren ia aldi berean: Atenasena persiarrengandik, nobleena eta herriarena tiranoengandik eta herriarena nobleengandik.
F. RODRGUEZ ADRADOS, Demokraziaren historia (moldatua)

Taxutu zerrenda bat Atenasen demokrazia sortzea ahalbideratu zuten baldintzak eta haren ondorioak ezarriz.

Grezian guztiak berdinak al ziren? Arrazoitu erantzuna.

Lotu testuaren edukia unitatean ikasitakoarekin.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

165

11

6. FITXA

IRAKASKUNTZA PROZESUAREN EBALUAZIOA

IKASLEEN ASEBETETZE MAILA:

MAILA ETA IKASLE KOPURUA:

BIKAIN

ONGI

NAHIKOA

GUTXIEGI

LANTZEN DIREN GAITASUNAK 1. 2. 3. 4.

GAINDITZE MAILA %

UNITATE DIDAKTIKOA HELBURUAK

IKASLEENGANAKO EGOKITASUNA

TOPATUTAKO ZAILTASUNAK

KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

METODOLOGIA

166

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

12

Botere politikoaren jatorria eta zilegitasuna

Halaber, botere politikoak ere legitimoa izan behar du, eta horretarako argudio teologikoak, naturalistak eta funtzionalistak eman izan dira. Azken aldean, historian zehar izan diren boterearen legitimazioak azaltzen dira, taula eskematiko baten bidez.

AURKEZPENA
Unitate honetan botere politikoaren jatorria eta zilegitasuna aztertzen dira. Bi kontzeptuok konbinatzearen bidez, erakunde askok historikoki izan duten zilegitasuna edo zilegitasunik eza azaltzen da. Egungo gizarte-antolamenduan, estatuak botere hertsakorra monopolizatzen du, baina estatu honek legitimoa izan behar du modu justifikatuan erabil dezan.

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitatearen hasieran botere politikoaren sorrerak antzinako jatorria duela aipatzen da. Jatorriari buruzko galdera zilegitasunaren galderarekin lotzen da, balizko lau aukera emanez. Gizarteetan lau antolamendu mota aurki ditzakegu: tribala, esklabutzan oinarritutakoa, feudala eta modernoa. Unitatean botere hertsakorra monopolizatzen duen estatu modernoa aztertzen da. Baina hertsapen gaitasun honek legitimoa izan behar du, bere erabilera justifikatua izan dadin. Ikasleek, hiru menderatze motak agertzen dituen taula bat ikusiko dute, Max Weberren ideiari jarraituz: karismatikoa, tradizionala eta arrazionala/legala. Gizarte-ordenak arauak behar ditu iraun nahi baldin badu. Araua horiek, moralak, zuzenbidezkoak eta gizarte usadiozkoak izan daitezke. Gainera, zuzenak, legezkoak eta eraginkorrak izan behar dira, hots, indarrean egon behar dute. Unitatea amaitzeko historian zehar boterea legitimatu duten hainbat teoria aztertzen dira. Taula batean gizarte-hitzarmenaren teoria nagusiak azaltzen dira: Hobbesen eredu indibidualista, Lockeren eredu libertarioa eta Rousseauren eredu unibertsalista.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Botere politikoaren jatorria eta zilegitasuna Rapa-Nui

GAI NAGUSIA

1. Jatorri eta zilegitasun kontzeptuak 2. Gizartea eta gizarte-antolamendua 3. Gizarte-arauak 4. Botere politikoaren legitimazioa, historian zehar

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

167

HELBURUAK
1. Jatorri eta zilegitasun kontzeptuak definitzea. 2. Jatorriaren eta zilegitasunaren arteko lotura eta elkarren arteko konbinazio posibleak ezartzea. 3. Gizartea antolatzeko moduak aztertzea. 4. Botere hertsakorraren eta zilegitasunaren arteko lotura identifikatzea. 5. Botere politikoa legitimatzeko argudioak identifikatzea. 6. Botere politikoaren ereduak bereiztea. 7. Gizarte-hitzarmenaren teoriak ulertzea. 8. Unitateko hiztegi espezifikoa erabiltzen jakitea.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Jatorri eta zilegitasun kontzeptuak. Jatorriaren eta zilegitasunaren konbinazioak. Gizartea eta gizarte-antolamendua. Estatu modernoaren ezaugarriak. Botere politikoa legitimatzeko argudioak. Botere politikoaren legitimazioa, historian zehar. Gizarte-hitzarmenaren teoriak.

PROZEDURAK

Jatorria eta zilegitasuna kontzeptuen lotura islatzen duen konparazio-taula bat taxutzea. Gizartea antolatzeko moduak deskribatzea. Estatu modernoaren ezaugarriak identifikatzea. Botere politikoak botere hertsakorra erabiltzea justifikatzeari buruz eztabaidatzea. Botere politikoaren menderatze motak sakonki jorratzea. Botere politikoa legitimatzeko argudioei buruzko informazioa bilatzea eta txosten bat taxutzea. Gizarte-hitzarmenaren teoriak alderatzea.

JARRERAK

Botere politikoaren jatorri eta zilegitasun kontzeptuen arteko lotura ezagutzeko interesa izatea. Gizartea antolatzeko moduak ezagutzeko interesa izatea. Botere politikoak erabiltzen duen hertsapenari buruzko iritzia ematea. Botere politikoa legitimatzeko argudioak ezagutzeko jakin-mina izatea. Gizarte-hitzarmenaren teoriak aintzat hartzea. Botere politikoaren aurrean jarrera kritikoak garatzea.

168

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

BALIOETAN HEZTEA
Botere politikoaren zilegitasuna ezagutuz, bere hertsapenezko erabileraren justifikazioa hobeto ulertzen da. Gizarte-antolamenduak aztertuz, gizarte zibilen garrantzia eta gainerakoen askatasuna errespetatzea sustatzen dira. Botere politikoa legitimatzen duten argudioak, gogoeta pertsonala egiteko eta jarrera demokratikoak eta parte-hartzaileak izateko ere lagungarri dira.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Jatorri eta zilegitasun kontzeptuen arteko lotura ezartzea. Botere politikoaren jatorria eta zilegitasuna definitzea. Politika antolatzeko moduak bereiztea. Botere politikoaren legitimazioa eta zigorren eta hertsapenen justifikazioa azaltzea. Menderatze motak bereiztea. Botere politikoa legitimatzeko argudioen arteko ezberdintasunak hautematea. Botere politikoaren eredu nagusiak aztertzea. Gizarte-hitzarmenaren teoriak azaltzea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa Galdetegia Demokrazia ez zen sekula herriaren gobernatzeko modua izan Gizarte-antolamendua Locke eta gobernu motak Definizioak

KATEGORIA
FINKATZEKO ZABALTZEKO SAKONTZEKO FINKATZEKO BERRIKUSKETA

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

169

12

ARIKETEN ERANTZUNAK
224.OR.

HASIERAKO GALDERAK

AZKEN ARIKETAK
1. Alderatu gizarte-hitzarmenaren hiru eredu garrantzitsuenak, eta erantzun galdera hauei: Zein gobernu mota defenditzen dituzte?

234.OR.

Hasierako galderen bitartez, historian zehar izan diren gizartea antolatzeko moduak eta bakoitzaren ezaugarriak sakonki aztertzen ditugu. Gai horietan murgiltzeko ezinbestekoa da botere politikoa zertan datzan, gainerako botere moduetatik zergatik bereizten den eta noiz legitimatzen den jakitea. Gizarte-antolamenduek zehaztu dituzte dauzkagun gizarte eta estatu motak; hala ere, ez gaude estatu modu bakarrean txertaturik, gizarte zibil delakoa ere osatzen dugu.

Zein balio ditu nagusi eredu bakoitzak: askatasuna, berdintasuna, segurtasuna, babesa, norberaren errealizazioa? Zer gizaki-eredu du oinarri eredu bakoitzak: berez ona dena, gaiztoa, berekoia, eskuzabala,? Zein arrazoik bultzatzen dute gizabanakoa hitzarmena egitera teoria bakoitzaren ikuspuntutik? Ariketa hau egiteko hiru hitzarmenen taula konparatiboa kontuan hartu behar da; gainera, Hobbes, Locke eta Rousseauren tesiei buruzko informazio gehiago bilatu behar da. 2. Estatu bat legitimatuta badago, bidezko estatua al da? Arrazoitu erantzuna. 3. Gizarte zibilaren ikuskera berriak eskakizun etikoak egiten ditu ekonomiaren arloan. Adierazi zer esango lukeen, zure ustez, ikuskera horren aldeko norbaitek Milton Friedman ekonomialariak egindako baieztapen honi buruz: enpresaren erantzukizun soziala dirua irabaztea da. Gizarte zibil nozioaren ikuskera zabaldu eta eraldatu egin da; unibertsal izan daitezkeen interesak ere barne hartu ditu. Hala, beraz, enpresak ere erantzukizun soziala du, ez soilik etekinak ateratzekoa. Enpresarentzat etekinak izatea aurrera jarraitzeko bitarteko bat da, ez da berezko helburua. 4. Zer arau motak dute eragina gure eguneroko bizimoduan? Hiru oinarrizko arauek dute eragina eguneroko bizimoduan. Lehenik eta behin arau moralak aipatu behar dira, eskakizun unibertsala dutenak, izan ere, pertsonak portaera gizatiarra izateko nola jardun behar duen adierazten dute, hots, moraltasunaren eremua osatzen dute. Bigarrenik zuzenbidezko arauak ditugu, komunitate politiko bakoitzeko agintariek ezartzen dituztenak. Botere politikoaren babesa dute eta Zuzenbidearen edo indarrean dagoen legediaren eremua osatzen dute. Azkenik, gizarte usadioak ditugu, usadio hauek ez dira arau moralak eta ez dute zuzenbidezko arauen derrigortasunik: agurrak, janzteko arauak, adeitasun arauak, etab. Orokorrean, gizarte usadioen ez betetzea ez da ez ezmorala eta ez ilegala ere, baina gizarteak gaitzetsi egiten ditu errespetatzen ez dituzten haiek. 5. Eman gizartea antolatzeko moduen adibideak, adierazi zer une historikotakoa den bakoitza eta aztertu gaur egun ere erabiltzen ote diren gizartea antolatzeko modu horiek, nahiz eta gizarteko zenbait sektoretan baino ez erabili. Erantzun pertsonala. 6. Zure ustez, zer arrisku dituzte Weberrek diseinatutako menderatze mota karismatikoak eta tradizionalak? Bai liderraren trebetasun pertsonaletan oinarritutako boterean, bai ohituretan eta tradizioan oinarritutako boterean, boterea gizarte zibilean justifikaziorik gabe erabiltzea da arrisku nagusia, diktadurazko prozesuak sorraraziz.

GIZARTE-ARAUAK
GALDERAK (229.or.)

229.-232.OR.

Alderatu, labur-labur eta eskema baten bidez,

gizartea antolatzeko gaur egun arte agertu diren moduak. Ariketa hau 3.fitxarekin burutuko da.

Aipatu gaur egun legitimotzat hartu ezin diren zenbait

aginte forma. Azaldu zergatik ezin diren legitimotzat hartu. Erantzun pertsonala. Asko dira legitimotzat hartu ezin diren aginte formak. Arrazoiak ugariak izan daitezke: indarra edo indarkeria neurrigabe erabiltzen duen aginte forma bat edo, agintea Estatu kolpea emanez edo gehiengoaren adostasunik izan gabe eskuratu duena, besteak beste.

Zergatik esaten da estatuak legezko indarkeriaren

monopolioa izan behar duela? Zer gertatuko litzateke monopolioa izango ez balu? Zergatik? Gehiengoaren adostasuna lortu ostean, estatua izan behar duelako, arauak betetzen direla bermatzen duena eta betetzen ez dituzten haiek zigortu edo behartu behar dituena.

Bilatu menderatze politikoaren adibideak eta azaldu

Max Weberren eskema erabiliz. Menderatze mota baten arabera, pertsona guztiak izaki aske eta berdinak gara. Zergatik? Zer menderatze motak esaten du hori? Erantzun pertsonala. Egungo gizarte pluraletan, botere politikoaren legitimitatea arrazional/legal modura konfigura daiteke soilik, gizarteko kide guztien adostasuna ziurtatzen duten prozedurak ezartzeko moduan.

BOTERE POLITIKOAREN LEGITIMAZIOA

1. DOKUMENTUA (233.or.)

232.-233.OR.

1. Alde batetik, gizabanakoak, animalia den aldetik, duen berezko askatasuna aipatzen du, berezko indarren bidez eskuratua. Beste alde batetik, askatasun zibila dago, denen nahiak mugatua eta, lege eta arau sozial modura jasotzen dena. Azkenik, testuan, gizakia benetan aske izatea eragiten duen askatasun moralari buruzko aipu labur bat egiten da, bere apeten bulkadekiko aske. 2. Legea eta askatasuna bateragarriak dira, betiere, legea gizabanakoak egin badu, hots, gizarte zibilak egin badu.

170

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

7. Aukeratu gure jokabidea bideratzen duten zenbait arau, eta adierazi arau moralak, zuzenbidezko arauak edo gizarte arauak diren, bakoitzaren ezaugarriak kontuan hartuta. Arau batzuk talde batean baino gehiagotan sar daitezke. Erantzun pertsonala. 8. Aristotelesen arabera, tirania, oligarkia eta demagogia erregimen politiko ustelak dira. Zer arrazoi ematen ditu, ustelak direla esateko? Azaldu nolakoa den erregimen bakoitza. Gobernu-sistema horiek gizartearen zati bati bakarrik ematen dizkie onurak, hori da, Aristotelesen arabera, sistema hauek ustelak izatearen arrazoi nagusia. Tirania botere absolutuaren erregimena da, kide bakarreko boterea da eta, sarritan, herri edo estatu bateko gobernua agintetik bota duten haiek ezarria da. Oligarkian botere gorena gutxi batzuen esku dago. Botere mota hori, sistema aristokratiko baten ordezkapena odol edo mito aldetiko transferentzia bidez gauzatzen denean ematen da, komunitateak onenen gidaritza trebetasunak aitortu gabe. Azkenik, demagogia, herriaren babesa lortu asmoz, emozioetara (sentimenduak, maitasunak, gorrotoak, beldurrak, desirak) jotzen duen estrategia politikoa da, sarritan, erretorika edo propaganda eginez gauzatzen dena. 9. Pentsatu zein kasutan izan daitezkeen bateragarriak botere politikoa legitimatzen duten hiru argudioak. Erantzun pertsonala. 10. Aipatu zuren ustez legitimoa ez den munduko herrialderen bateko botere politikoa. Bilatu botere politiko horri buruzko informazioa, azaldu zergatik aukeratu duzun, eta adierazi zer gauza aldatu beharko lituzkeen, legitimoa izateko. Zer jokabide dute herrialde horretako biztanleek? Azaldu nolakoak diren eta egin jokabide horien kritika. Erantzun pertsonala. Ekuatore Gineako kasua izan daiteke adibide ona. 1991z geroztik demokrazia konstituzionala da; dena den, herrialdearen errealitate politikoa bestelakoa da, izan ere, Teodoro Obiang Nguemaren alderdi bakarreko diktadura pertsonala pairatzen du 1979ko abuztuaren 3az geroztik. Orduan, Estatu kolpea zuzendu zuen bere osabaren aurka eta geroztik agintaritza mantentzen du hauteskundeetako emaitzak moldatuz.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

171

12
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Esan norena den hurrengo esaldia: edozein erreinuren jatorri oldarkorra da errealitate politikoa ulertzeko gakoa: a) Nietzsche. b) Locke. c) Rousseau. 2. Nolakoa da ontzat hartzen dugun jatorria duen eta legitimotzat jotzen dugun erakundea?: a) Jatorri positiboa eta zilegitasun positiboa ditu. b) Jatorri negatiboa eta zilegitasun negatiboa ditu. c) Jatorri positiboa eta zilegitasun negatiboa ditu. 3. Hurrengo baieztapenetatik zein dagokio tribuetan oinarritutako gizarte-antolamenduari?: a) Aginte politikoa ezartzeaz arduratzen diren jauntxo feudal batzuen inguruan egituratzen da. b) Industriaren eta merkataritzaren garapenean oinarritzen da. c) Iraupeneko ekonomian oinarritzen diren komunitate txikietan antolatzen da. 4. Hurrengo baieztapenetatik zein dagokio egungo gizarte-antolamenduari?: a) Aginte politikoa ezartzeaz arduratzen diren jauntxo feudal batzuen inguruan egituratzen da. b) Industriaren eta merkataritzaren garapenean oinarritzen da. c) Iraupeneko ekonomian oinarritzen diren komunitate txikietan antolatzen da. 5. Noiz erabil dezake estatuak botere hertsakorra?: a) Beharrezkoa ikusten duen aldiro. b) Legitimatuta eta justifikatuta dagoenean. c) Gizarte feudalean baino ez zen erabiltzen. 6. Menderatze karismatikoan: a) Boterearen bermea ohituretan oinarritzen da. b) Boterea legezko prozeduren bidez legitimatzen da. c) Boterearen legitimatzea liderraren trebetasun pertsonaletan oinarritzen da. 7. Menderatze tradizionalean: a) Boterearen legitimatzea liderraren trebetasun pertsonaletan oinarritzen da. b) Boterearen bermea ohituretan oinarritzen da. c) Boterea legezko prozeduren bidez legitimatzen da. 8. Esan zein argudiori dagokion hurrengo esaldia: Botere politikoa giza espeziaren beharrizan naturala da: a) Naturalista. b) Teologikoa. c) Funtzionalista. 9. Esan zein argudiori dagokion hurrengo esaldia: Botere politikoa jainkotasunak hala nahi izan zuelako existitzen da: a) Funtzionalista. b) Teologikoa. c) Naturalista. 10. Gizarte-hitzarmenaren eredu libertarioaren arabera: a) Gizakia aske eta bere lanaren emaitzen jabe da. b) Estatua agente babeslea da, gizabanako bakoitzak justizia bere esku har dezan eragozten duena. c) Gizabanakoen eta gobernarien arteko hitzarmen dago bizikidetza bermatzeko.

172

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

12
IZENA:
1

2. FITXA

ZABALTZEKO

DEMOKRAZIA EZ ZEN SEKULA HERRIAREN GOBERNATZEKO MODUA IZAN

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei:

[] Ondorioz, demokraziak ez dira herriaren gobernuak, baizik eta diktadurari aurre egiteko prestatutako erakundeak, batez ere. Ez dute onartzen diktaduraren pareko menderatzerik, botere pilaketarik, aitzitik, estatuaren boterea mugatzen saiatzen dira. Ildo horretatik, erabakigarria da demokraziak gobernua kentzeko aukera izatea odolik isuri gabe, gobernatzeko modu horrek bere eskubideen eta betebeharren aurka egiten duela uste badu; baina baita bere politika txarra edo zentzurik gabea dela irizten badugu. Beraz, kontua ez da hainbeste agintzea edo nork aginduko duen, baizik eta gobernua eta nola gobernatzen den; eta baita, batez ere, gobernuak gehiegi ez gobernatzea. Beraz, hobeki esanda: Herri-administrazioaren nolakotasuna da gakoa. Hauxe zen, inkontzienteki bezain frogagarri, Atenasko demokraziaren atzean ezkutatzen zen jarrera. Oraindik

ere hori da gure jarrera, edo hala beharko luke izan bederen. Berdin da nor dagoen herrian, militarrak, funtzionarioak, langileak eta enplegatuak (kazetariak, irrati esatariak eta telebistako aurkezleak ere bai), apaizak, legearen doktoreak, terroristak, nerabeok ez dugu haien botererik nahi, ez dugu haien menderatzerik nahi. Ez dugu haien beldurrik izan nahi, eta jakina, ez dugu haien beldurrik izan behar. Beharrezkoa bada, haien usurpazioen aurrean babestu nahi dugu eta behar dugu gure burua, garaiz. Horixe da mendebaldeko gobernatzeko moduen jomuga, eta elea gaizki erabiltzeagatik edo ohituraz Demokrazia izendatzen ditugu. Helburua, askatasun pertsonala defendatzea da menderatze modu guztien aurrean, salbuespen batekin: subiranotasunarena, legearen menderatzearena.
K. R. POPPER, Bizitzearen erantzukizuna (moldatua)

Laburbildu testua zure hitzetan.

Lotu testuaren edukia unitatean agertzen den Estatu modernoaren ezagarriak atalarekin.

Zer argudio agertzen dira testuan boterea legitimatzeko? Eta unitatean?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

173

12
IZENA:
1

3. FITXA

SAKONTZEKO

GIZARTE-ANTOLAMENDUA
MAILA: DATA:

Bete hurrengo koadroa:

ANTOLAMENDUA Tribala Esklabotza Feudala

EGITURA

EZAUGARRIAK Ekonomia eta biziraupena.

Tamaina handiagoko komunitateak (hiriak eta inperioak). Mendekotasun loturatan oinarrituta sortutako nekazaritza-ekonomia. Industriaren eta merkataritzaren garapenean sostengatzen da; estatu nazionala da antolamendu politikoaren gune nagusia.

Modernoa

Zer beste antolatzeko modu ezagutzen dituzu estatu modernoaren barnean?

Zure ustez, zer desberdintasun dago publikoaren eta estatukoaren artean?

Eman gizarte zibilari buruzko definizio bat eta estatuari buruzko beste bat. Zer ezaugarri dituzte?

174

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

12
IZENA:
1

4. FITXA

FINKATZEKO

LOCKE ETA GOBERNU MOTAK

MAILA: DATA:

Begiratu irudi honi eta erantzun galderei:

GOBERNU MOTAZ Gizakiak gizarte politiko bat eraikitzeko lehen aldiz elkartzen direnean, komunitateko botere osoa haien gehiengoan oinarritzen dela ikusi dugu. Baina baliteke, gehiengoak botere hori aldizka komunitateari hainbat arau ezartzeko eta legeak komunitateak onartutako funtzionarioen bitartez aplikatzeko erabiltzea. Halaber, legeak egiteko eskuduntza aukeratutako gizaki batzuen eta haien oinordekoen eta ondorengoen esku ere ezar dezake. Era berean, pertsona bakarraren eskuetan utz dezake eginkizun hori, eta kasu horretan monarkia bat litzateke. Aipatutako boterea hari eta bere ondorengoei lotuta badago, monarkia hereditarioa da; baina, bera bizi den bitartean soilik mantentzen bada, eta bera desagertzean boterearen oinordekoa berriro ere gizarteak aukeratzen badu, hautazko monarkia bat litzateke. Eta forma horien artean,

forma horietatik zerbait hartu duten bestelako forma batzuk ipin daitezke, egoki ikusten den neurrian. Hasiera batean, gehiengoak pertsona bakarrari edo hainbat pertsonari ematen badio legezko agintaritza, bizi diren artean, edo denbora jakin baterako, eta denbora hori igarota agintaritza gorena berriro gehiengoen eskuetara pasatzen bada, orduan, komunitateak berriz ere komenigarri iruditzen zaiona ezarriko du, eta modu horretan, beste gobernu mota bat ezar dezake. Beste gobernu mota hori, legegintzazkoa den botere gorena noren eskuetan kokatzen denaren arabera aldatu egiten denez, estatua gobernatzeko modua, legeak egiteko boterea esleitzeko moduaren mende egongo da, izan ere, onartezina da botere apalago batek aginduak ematea botere gorengo bati
J. LOCKE, Gobernu zibilari buruzko entsegua

Zer da gizarte politikoa?

Testuari jarraituz, zer da monarkia bat?

Zer-nolako monarkiak egon daitezke? Zer ezaugarri dituzte?

Noren eskuetan dago botere gorena?

Lockeren ustez, zein estatu-gobernu da onartezina? Zergatik?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

175

12
IZENA:
1

5. FITXA

BERRIKUSKETA

DEFINIZIOAK
MAILA: DATA:

Definitu hurrengo kontzeptuak: Botere politikoaren zilegitasuna:

Estatua:

Menderatzea:

Arau moralak:

Gizarte usadioak:

Indarraldi morala:

Gizarte-hitzarmena:

Eredu indibidualista:

Eredu unibertsalista:

176

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

13

Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren oinarriak

Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren barnean tradizio liberala eta tradizio sozialista aurkitzen ditugu, gainera, azken horren barruan ere bi sozialismo bereizi behar dira, alde batetik, sozialismo zientifikoa eta beste alde batetik sozialdemokrazia. Unitatea amaitzeko gizarte zibilak aurre egin beharreko arriskuak aipatzen dira, izan ere, estatua paternalista bilakatu eta gobernuetatik urrundu da.

AURKEZPENA
Unitate honetan zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren oinarriak azaltzen dira. Garrantzitsua da gizabanako kontzeptuaren eboluzioa eta askatasunarekin duen lotura ezagutzea. Zuzenbidezko estatu demokratikoa XVII. mendeko iraultza liberaletan sortu zen, herri-subiranotasunaren eta legearen inperioaren printzipioak sortu zirenean.

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitatearen hasieran askatasuna kontzeptua jorratzen da. Modernoen askatasuna zuzenbide naturalari buruzko teorien loraldien ondorio da. Jarraian, indibidualismoaren mugei buruzko gogoeta egiten da. Indibidualismo posesiboak gizakiaren errealitatea mugatzen du eta indibidualismo altruista laguntzailea da. Hurrengo puntuan liberalismoari buruzko gogoeta bat egiten da, bertan, gizabanakoa da ekintza politikoaren oinarria. Halaber, estatu liberala aztertzen da estatu demokratiko modura. Tradizio errepublikanoak konstituzionalismoa, botere-banaketa eta herritarren partaidetza sustatu zituen, zuzenbidezko estatu liberal eta demokratikoari bide emanez. Hurrengo puntuan tradizio liberala eta tradizio sozialista alderatzen dira, sozialismo zientifikoa eta sozialismo erreformista ere azalduz. Era berean, zuzenbidezko estatu soziala jorratzen da, zeinak, gizartean partaidetza aktiboa izaten duen, justizia sozialaren eta sistema ekonomikoaren eskakizunei erantzuteko. 1978ko Espainiako Konstituzioak Espainia estatu soziala, demokratikoa eta zuzenbidezkoa izatea bermatzen du. Azken puntuan, egungo estatu sozial eta demokratikoek aurre egin beharreko arazoak azaltzen dira; estatua paternalista bilakatu da eta gero eta handiagoa da gobernarien eta gobernuen arteko urrunketa. Horregatik birplanteatu behar da estatuaren jokabidea, gizarte zibila kontzeptua, berriz ere, bizitza sozialaren antolaketaren esfera modura hautemateko.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren oinarriak Epaimahaia

GAI NAGUSIA

1. Askatasunaren beste ikuspegi bat 2. Zuzenbidezko estatu liberaletik zuzenbidezko estatu demokratikora 3. Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoa 4. Gizarte zibila berreskuratzea

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

177

HELBURUAK
1. Jarraian agertzen diren kontzeptuei ematen zaizkien esanahi filosofiko ezberdinak behar bezala bereiztea: gizabanakoa, gizartea, indibidualismoa, botere politikoa, estatua, gizarte zibila eta demokrazia. 2. Antzinakoen askatasuna eta modernoen askatasuna bereiztea. Estatu liberala zuzenbide-estatu modura ulertzea. 3. Historian zehar legitimatu nahi izan diren estatu-eredu nagusietako batzuk kritikoki aztertzea. 4. Estatuko kide eta gizarte zibilaren protagonista izatea inplikatzen duen herritar modura jokatzeko, konpromiso aktiboa hartzearen beharra onartzea. 5. Sozialismo zientifikoa eta sozialismo erreformista identifikatzea. 6. Estatuek egungo gizartetako arazoei aurre egiteko dituzten gaitasunez eta mugez jabetzea. 7. Estatuaren mugak azaltzea.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Antzinakoen askatasuna eta modernoen askatasuna. Zuzenbidezko estatu liberaletik zuzenbidezko estatu demokratikora. Estatu liberala. Errepublikanoen hazia: estatu liberala estatu demokratikoa da. Gizarte zibila. Zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoa. Tradizio sozialista. Zuzenbidezko estatu soziala. Gizarte zibila berreskuratzea. Gizarte zibil berria.

PROZEDURAK

Antzinakoen askatasuna eta modernoen askatasuna historikoki nola kokatu den azaltzen duen kronologia bat taxutzea. Zuzenbidezko estatu liberala eta zuzenbidezko estatu demokratikoa alderatzea. Errepublikanoen hazia onartzea. Gizarte zibilari buruzko informazioa bilatzea eta txosten bat taxutzea. Liberalismo politikoa eta liberalismo ekonomikoa aztertzea. Tradizio liberala eta tradizio sozialista alderatzea. Bi sozialismoak xehetasunez deskribatzea. Justizia sozialaren eskakizunak eta sistema ekonomikoaren arazoak identifikatzea. Atal bakoitzean adierazten diren ariketak egitea.

JARRERAK

Estatuaren mugen aurrean jarrera kritikoa izatea. Aldez aurretik, estatu-eredu ezberdinak aztertzeko jarrera izatea. Zuzenbidezko estatu sozialaren aurrean jarrera positiboa izatea. Gizabanakoaren eta gizartearen arteko lotura positiboki baloratzea, askatasun parte-hartzailearen eta independentziazko askatasunaren arteko oreka bilatu asmoz. Gizartearen bizikidetzan eta, herritarren eta estatuaren arteko harremanean eragina duten gaiekiko sentsibilitatea eta gizarte-konpromisoa izatea.

178

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

BALIOETAN HEZTEA
Indibidualismo posesiboa ezagutzeak, bizikidetza kalte dezaketen jarrera berekoietatik prebenitzen gaitu. Unitate honetan, herritartasun aktiboa eta demokratikoa sustatzen duten kontzeptu giltzarriak lantzen dira: tradizio errepublikanoa, gizarte zibila, liberalismoa, sozialismoa eta zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoa Aipatutako printzipioek sexu-berdintasuna eta bakearen hezkuntza sustatzen dute.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Gizabanakoarekin lotutako askatasun kontzeptua definitzea. Antzinakoen askatasunaren eta modernoen askatasunaren arteko lotura ezartzea. Indibidualismoaren mugak ulertzea. Errepublikanoen hazia estatu liberalaren bultzatzaile gisa identifikatzea. Gizarte zibila aztertzea. Bi sozialismo motak bereiztea. Estatuaren mugak onartzea. Unitateko hiztegi espezifikoa erabiltzen jakitea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa Galdetegia Estatu-ereduak Jabetza pribatua Betiereko bakea Germinal

KATEGORIA
FINKATZEKO BERRIKUSKETA BERRIKUSKETA FINKATZEKO SAKONTZEKO

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

179

13

ARIKETEN ERANTZUNAK
236.OR.

HASIERAKO GALDERAK

Unitate honetako hasierako galderak, gizabanakoaren eta gizartearen arteko harremanaren arazoan murgiltzeko lagungarri dira, hau da, estatuaren ikuskera modernoaren jatorrian murgiltzeko lagungarri dira. Horretarako, ezinbestekoa da bi tradizio politiko garrantzitsuenak ulertzea (liberala eta sozialista), izan ere, zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoa aipatutako bi tradizioen garapenaren ondorio da. Baina estatuek beste erronka bat dute gaur egun: gizarte zibil berria mundu globalizatu honetan.

ZUZENBIDEZKO ESTATU LIBERALETIK ZUZENBIDEZKO ESTATU DEMOKRATIKORA

2. DOKUMENTUA (240.or.)

240.-243.OR.

ASKATASUNAREN BESTE IKUSPEGI BAT

1. DOKUMENTUA (238.or.) 1. Erantzun pertsonala. ULERMEN-GALDERAK (239.or.)

238.-239.OR.

1. John Stuart Mill, James Mill ekonomialariaren semea zen eta Harriet Taylor filosofoarekin ezkondu zen. 1821ean gizarte utilitarista sortu zuen Bentham eta bere aitarekin batera. Enpirismoa gizartea hobetzeko aplika daitekeela da bere oinarrizko tesietako bat. Filosofia utilitaristari buruz egin zuen tesiagatik egin zen ezagun, aipatutako tesiaren arabera, ekintza baten ontasuna ahalik eta pertsona gehienei ematen dien zoriontasun neurriaren araberakoa da. Ekonomia politikoaren printzipioak, Utilitarismoa eta Askatasunaz izan ziren bere lanik ezagunenak. Askatasunaz lanean, gizabanakoak sozialki adieraz dezakeen askatasuna du aztergai, iritziarena, pentsamenduarena eta eskubide zibilen gauzapenarena, Esate baterako. 2. Erantzun irekia. 3. Erantzun pertsonala. Utilitarismoari buruzko kontzeptuzko mapa bat egin dezatela eta testuaren edukiarekin lot dezatela eska diezaiekegu ikasleei. ULERMEN-GALDERAK (240.or.)

Zuzena al da esaldi hau: Antzinakoen askatasunak bizitza

publikoa zuen ardatz eta modernoenak bizitza pribatua. Arrazoitu erantzuna. Bai, izan ere, antzinakoen askatasuna gai publikoetan parte hartzean zetzan eta, modernoen askatasuna bizitza pribatua gozatu ahal izateko gai publikoak kudeatuko dituzten ordezkariak hautatzean oinarritzen da.

Zer esan nahi du legearen inperio kontzeptuak? Zergatik egin

behar diote men gizarteko kide guztiek legearen inperio horri? Gizarte bateko kide guztiak, gobernariak eta monarkak barne, herri-subiranotasunetik eratortzen diren legeen mende egon behar dutela esan nahi du legearen inperioak. Erantzun pertsonala. Honako baieztapenari buruzko gogoeta egitera gonbida ditzakegu ikasleak: Legearen inperiorik egongo ez balitz, legeak edonolakoak izango lirateke eta ahaltsuenen onurarako izango lirateke soilik.

Gizartearen laguntza ezinbestekoa al dugu gizakion

bete-betean garatzeko? Zergatik? Hizkuntzaren bidez beste gizaki batzuekin komunikatzen den gizakia hautematen dugu pertsona modura, beraz, ezinbestekoa da gizartearen laguntza.

Estatuen zuzenbide-sistema printzipio batzuek arautu behar

dute; Kanten printzipioek, kasu. Zer esan nahi du horrek? Estatu horretako kideak askeak direla esan nahi du, guztion legedi baten baitan daude, eta herritar modura, guztiak berdinak dira. 3. DOKUMENTUA (241.or.) 1. Erantzun pertsonala. Testuak, gizabanakoon askatasunaren aurrean, estatuaren barruan dauden hainbat jarrera agertzen dizkigu eta, era berean, legeek ahalbideratzen duten oro egiteko eskubide modura hautematen den askatasunaren definizioa eskaintzen digu. 2. Montesquieu Bordeletik hurbil jaio zen 1689an familia noble baten barruan, hiri horretan Zuzenbide ikasketak egin zituen eta Parisen espezialdu zen. Europako hainbat herrialdetan barna bidaiatu zuen eta Frantziara itzuli zenean, entziklopedistetara lotu zen. 1721ean Gutun pertsiarrak argitaratu zituen, bertan bere garaiko Frantziari buruzko ikuspegi kritikoa plazaratu zuen. 1755ean hil zen Parisen. Legeen espirituaz lanean, herriak kulturaren idiosinkrasian oinarritutako lege batzuen gidaritzapean zeudela azaltzen du eta haren kokapen geografikoak baldintzatuta daudela. Horregatik, gizarteak zuzentzen dituzten legeak ez dira iraunkorrak, aitzitik, aldagarriak dira.

Indibidualismo posesiboa ez da gizakion jokabide-aukera

bakarra. Zer arrazoi daude hori adierazteko? Gizartea jaiotzen den gizabanako bakoitzari laguntza ematen dion komunitate modura hauteman behar delako, izan ere, guztiek ez dute sortzetik partekatzeko ondasunik eta babes beharra dute. Klase sozialen arteko elkartasun handiagoa eta pertsona guztien aukera-berdintasuna eskatu behar da, ahal dela, ondasun publikoak guztion eskuragarri izateko ahalegina eginez.

Zer arrazoi daude gizarteari gizabanakoei baino lehentasun

handiagoa emateko? Eta zer arrazoi daude gizabanakoei gizarteari baino lehentasun handiagoa emateko? Nola lor daiteke bien arteko oreka? Gizarteak du lehentasuna, bertan garatzen baikara gizaki modura; beste alde batetik, pertsona askea da eskaintzen zaizkion aukeren artean hautaketa egiteko, eta baita horiei muzin egiteko ere. Biek askatasunak eta eskubideak errespetatzen badituzte oreka lor daiteke.

180

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

3. Askatasuna nahi izan behar dena egin ahal izatea delako. 4. Legeek herritarraren kalterako dena egitea debekatzen dutelako eta herritarrak ez duelako legeak kondenatzen duena egin nahi izan behar. Eta egin nahi badu, gizarteak hari zigorra ezartzeko eskumena du, legeek ezarritakoari jarraituz. ULERMEN-GALDERAK (241.or.)

ULERMEN-GALDERAK (243.or.)

Zergatik esaten du Hegelek gizarte zibilak estatua behar

duela? Zure ustez, estatuak ere behar al du gizarte zibila? Zergatik? Erantzun pertsonala. Hegelen ustez, gizarte zibilak estatuaren beharra du, izan ere, gizarte honek ez du bere burua antolatzeko eta gizarte-aurrerapenik lortzeko gaitasunik. Baina, bere funtzionamendua ziurtatuko duen botere publiko handiago batek egituratu behar du.

Zein baldintza bete behar dituzte estatuek, estatu liberaltzat

hartu ahal izateko? Hiru printzipiotan oinarritzen da: gizarteko kide bakoitzaren askatasun-printzipioa, guztion legediarekiko mendekotasunprintzipioa eta herritar guztien berdintasun-printzipioa.

Zure ustez, zer lotura dago liberalismo politikoaren eta

liberalismo ekonomikoaren artean? Zergatik? Liberalismo politikoaren arabera, gizakiek aske izan behar dute erlijio-, ekonomia- eta politika-gaietan haiek aukeratutakoari jarraitzeko. Beste alde batetik, liberalismo ekonomikoaren arabera, merkatua gizarte-koordinaziorako oinarrizko mekanismoa da, eta merkatuari prezioak zehazteko eta etekinak banatzeko eginkizunak betetzen laguntzea da estatuaren zeregina.

Estatu liberalen esparrutik begiratuta, zer da politikagintza?

Zein dira estatu liberalen funtsezko zereginak? Segurtasuna mantenduz bertako kideen bizitza babestea, gizarte zibila sustatzea beldurra makurtzeko eta merkataritza sustatuz jabetza-eskubidea ziurtatzea.

Zer alderditan ikusten da liberalismoak tradizio

errepublikanoko zenbait elementu hartu dituela? Tradizio errepublikanoaren arabera, zer zen askatasuna? Konstituzionalismoa, botere-banaketa eta herritarren partaidetza. Segurtasuna mantenduz bertako kideen bizitza babestea, gizarte zibila sustatzea beldurra makurtzeko eta merkataritza sustatuz jabetza-eskubidea ziurtatzea. 4. DOKUMENTUA (242.or.) 1. Gizabanako bakoitzaren interesak gizartearen interes orokorra sustatzen du, horretan datza lotura. 2. Adam Smithen arabera, gizarte zibila norberaren interesak mugitzen dituen eta trukerako joera duten gizabanakoz osatzen da. Eta hori guztiori, elkarren onura bilatzearen ondorioz sortzen da. ULERMEN-GALDERAK (242.or.)

ZUZENBIDEZKO ESTATU SOZIAL ETA DEMOKRATIKOA

ULERMEN-GALDERAK (244.or.)

244.-247.OR.

Azaldu zure hitzekin liberalismoaren eta sozialismoaren

ideien arteko desberdintasunak. Erantzun pertsonala. (Ikus AZKEN ARIKETAK, 3.znb.)

Azaldu zer arrazoi ematen dituzten tradizio sozialistan,

estatuak ekonomia kontrolatu behar duela defendatzeko. Gizabanakoen artean berdintasunezko baldintzarik ez dagoenez, pertsona batzuk zapalkuntza jasaten dutelako kontrolatu behar du ekonomia estatuak. Sozialismoaren oinarrizko helburua merkatuaren mekanismoan esku-hartzea da. Horretarako, ondasun ekonomikoak ekoizteko eta banatzeko bitartekoen jabetza-eskubidea eta kontrola, guztion interesen arabera administratu beharko lirateke, modu horretan, berdintasun soziala ziurtatzeko. ULERMEN-GALDERAK (246.or.)

Nola bereiz ditzakegu estatuari dagokion esparru publikoa

eta estatuari ez dagokiona? Estatuko administrazio-sistemaren mende ez dagoen gizartekoordinaziorako erakunde eta mekanismo multzo gisa hautematen den gizarte zibilaren esparruari dagokio, estatuari ez dagokion esparru publikoa.

Zer eragin izan zuen tradizio sozialistak estatuaren

ikuskeraren aldaketan? Tradizio sozialistari esker, gizarte zibila bultzatzen duen estatuaren ideiak eboluzionatu egin du estatu demokratikoa ahalbideratuz.

Esan al dezakegu estatuari ez dagokion guztia merkatuari

dagokiola? Zergatik? Gizarte zibila merkataritza-gizarte modura hautematen badugu, estatua gizarte zibilaren zerbitzura dagoen tresna litzateke, jabetza pribatuaren eta merkatu-ekonomiaren inguruan egituratutako esparru horren segurtasuna bermatze aldera. 5. DOKUMENTUA (243.or.) 1. Pertsonen arteko harremanak gidatzen dituen printzipioa norberaren interesen bilaketa da. Bertatik abiatuz sortuko da elkarren onura. 2. Adam Smithen arabera, alferrikakoa da hurkoen laguntza borondate on hutsarengatik sortuko dela itxarotea. Hobe da gainerakoen interesa bere aldera zuzentzea, modu horretan, jokaera hori haien onurarako izango dela erakusteko.

Zer izen izan zuen eragin horretatik sortutako estatuereduak? Zer osagai zituen? Estatu-eredu horri zuzenbidezko estatu soziala esaten zaio eta gizarte-berdintasunaren kezka barneratzen du oinarrizko eskubideen sisteman.

GIZARTE ZIBILA BERRESKURATZEA

ULERMEN-GALDERAK (247.or.)

247.-248.OR.

Politikaren ikuspegitik estatu bat legitimoa bada, bidezko

estatua al da? Zergatik?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

181

Ez du zertan, baliteke estatua politikoki legitimatuta egonik ere, gobernariek bidegabekoa izan daitekeen erabakiren bat hartzea.

TRADIZIO LIBERALA Ekintza soziala norberaren interesetik abiatuz azaltzen da: lehiakortasuna. Askatasun indibidualaren bermea eta askatasun ekonomikoaren hedapena. Jabetza pribatuaren defentsa: lehiakortasuna sendotzen du. Estatua eta gizarte zibila banatzen dira. Merkatuak garrantzia du koordinazio mekanismo modura.

TRADIZIO SOZIALISTA Ekintza soziala elkartasunetik abiatuz azaltzen da: lankidetza. Gizarte-berdintasunaren eta berdintasun ekonomikoaren bermea askatasuna eraginkorra izateko baldintza moduan. Jabetza-kolektibo modu ugarien defentsa: lankidetza sendotzen du. Gizarte zibila estatuak planifikatzen du. Garrantzitsua da ekonomiaren planifikazio publikoa egitea. Estatuak merkatua kontrolatzen du.

Nolakoa da gaur egungo gizarte zibila?

Egungo gizarte zibila, hainbat elkartek eta harreman-sarek osatutako dimentsio gisa hautematen da; besteak beste, familiak, elizak, lagun taldeak, kultura edo bizilagun elkarteak eta nazioarteko gizarte-erakundeak: humanitarioak, ekologistak, bakezaleak, etab.

AZKEN ARIKETAK

249.OR.

1. Zer lotura dago Benjamin Constantek bereizitako bi askatasun moten eta unitate honetan ikasitako estatu-ereduen artean; hau da, zer lotura dago antzinakoen askatasunaren eta modernoen askatasunaren eta zuzenbidezko estatu liberalaren, zuzenbidezko estatu demokratikoaren, eta zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren artean? Zergatik? Batez ere, K.a V. mendean Atenasko demokrazian nabarmendu zen antzinakoen askatasuna gai publikoetan parte hartzean datza. Herritarra gizaki askea zen eta komunitate politikoko polisaren gobernuan parte hartze aktiboa izateko legitimitatea zuen. Modernoen askatasunari dagokionez, gizaki orok, gizaki den aldetik, askea izateko gaitasuna eta askatasuna gauzatzeko eskubidea ditu, esate baterako, norbere iritzia adierazteko edo adierazpen-askatasunaren eskubidea, nahi duen gurtza aitortzeko edo erlijio-askatasuna, beste batzuekin elkartzeko edo elkartze-askatasuna. Estatu liberal batean, guztiontzako eskubide-berdintasunak askatasun-eremu bat bermatzen du. Bertan, pertsona orok, edonolako edo bidegabeko esku-hartzeren beldurrik gabe jardun dezake. Estatu demokratikoa aurrekoaren eboluzioa da, bertan, boto unibertsala, ordezkarien bidezko sistema eta gehiengoen araua ezartzen dira, botere publikoa kontrolatzeko mekanismo komenigarri gisa. Estatu sozialak berdintasun materiala eta, baldintza sozial eta ekonomiko berdinak ezarri nahi ditu, pertsona guztientzat. 2. Zer estatu-eredu dator hobekien indibidualismo posesiboaren teoriarekin? Zergatik? Gizarte zibila, gizarte komertzial edo beharrizan sistema modura hautematen duen estatua litzateke, izan ere, gizaki bakoitza bere buruaren eta trebetasunen jabe bakarra da, haren trukean gizarteari ezer zor gabe; gizabanakoa, bere buruaren, bere trebetasunen eta haien ondorioen jabe den heinean askea da, gainerakoen borondatearen baitan egon gabe. Gizartea, pilatutako ondasun eta zerbitzuen trukearen bitartez, elkar-harremanean dauden eta bere buruaren jabe diren gizabanako multzo gisa ulertuko litzateke. Harreman sozial guztietan norbera bere etekina bilatzen saiatuko litzateke, eta estatuak gizabanakoaren askatasuna eta ondasunen jabetza pribatua babestu beharko lituzke, trukeek funtziona dezaten. 3. Idatzi eskema batean zer bilakaera izan duen estatu modernoak zuzenbidezko estatu liberaletik zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikora. Adierazi eskeman zer ezaugarri nagusi dituen unitate honetan ikasitako estatu-eredu bakoitzak.

4. Aurreko eskema oinarri hartuta, egin beste eskema bat. Eskema horretan, tradizio errepublikanoa, liberala eta sozialista sartu behar dituzu, eta tradizio horiek estatu modernoaren bilakaeran zer eragin izan duten adierazi behar duzu. Aurreko galderaren erantzunean, XVII. mendetik aurrera gauzatutako iraultza liberalak pentsaera berri bat zabaldu zuela erantsi beharko litzateke. Pentsaera horren arabera, gizarteko kide guztiak, gobernariak eta monarkak barne, herri-subiranotasunetik eratortzen den legearen mende egon behar dute. Modu horretan, legearen inperio kontzeptuari bide emanez. 5. Zer antzekotasun eta zer desberdintasun dituzte Adam Smithen eta Hegelen gizarte zibilari buruzko ikuskerek? Zer estatu-ereduren oinarriak dira ikuskera horiek? Adam Smithen arabera, ekonomia bizitza sozialaren erdigune eta ardatz bilakatu da. Hala, estatua gizarteko kideen artean garatzen den interes-gatazka baten ondorioz sortzen den erakundea da eta, nazioen aberastasunaren sostengu den hezkunde ekonomikoa ziurtatzea da bere oinarrizko helburua. Honako eginbeharretara mugatu behar du estatuak bere jarduna: ekoizpena ahalbideratzea, legeak eta ordena betearaztea, jabetza babestea, kanpo defentsa, etab. Gizarte zibila norberaren interesak mugitzen dituen eta trukerako joera duten gizabanakoz osatzen da. Eta hori guztiori, elkarren onura bilatzearen ondorioz sortzen da. Merkataritzako joera horren ondorioz, merkatua agertzen da, ondasunak eta zerbitzuak libreki elkartrukatzeko leku gisa. Beste alde batetik, Hegelen arabera, gizarte zibilean norbera berez da helburu, eta gainerakoak ez dira ezer. Baina besteekin harremanik izan gabe ez du helburua erdiesterik, hori dela eta, gainerakoak gizabanako jakin baten helburua erdiesteko bitartekoak baino ez dira. Modu horretan, gizarte zibila beharrizan sistema gisa hautematen da, bertan barneratzen direlarik ekonomia, lan-harremanak, etab. Gizarte horretan herritarrek gizabanako pribatu gisa eraikitzen dituzte harremanak, elkarren artetik bakarturik, eta ez dute beharrizanak elkar asetzea beste motibaziorik.

182

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

6. Zure ustez, izan al zaitezke liberalismo politikoaren aldekoa eta liberalismo ekonomikoaren kontrakoa? Eta alderantziz? Arrazoitu erantzuna. Bai, norbaitek, erlijio- ekonomia- eta politika-gaietan bere lehentasunak jarraitu ahal izateko gizakiak askeak izan behar direla pentsatzea (horrek estatuaren botereari mugak eta kontrolak ezartzea suposatzen du) eta, liberalismo ekonomikoaren alde edo kontra agertzea, non, merkatua den gizarte-koordinaziorako oinarrizko mekanismoa eta estatuak merkatuari prezioak zehazteko eta etekinak banatzeko eginbeharrak betearazteko funtzioa baino ez duen, hala, merkatuaren funtzionamenduan estatuak esku-hartze mugatua duelarik. Hots, lehenengoak ez du loturarik liberalismo ekonomikoaren alde edo kontra egotearekin. Are gehiago, parte-hartze demokratikoa arriskutsua izan daiteke liberalismo ekonomikoaren ikuspegitik. 7. Zer desberdintasun dituzte komunismoak eta sozialdemokraziak? Bietatik zeinek bultzatzen du iraultza, eta zeinek erreforma? Zer alde on eta txar ikusten dizkiozu iraultzari? Eta erreformari? Erantzun pertsonala. Honakoak dira komunismoaren helburuak: merkatua bertan behera uztea eta ekoizpen-bideak sozializatzea, jabetza pribatua desagerraraztea, eta harekin batera, klase sozialen arteko desberdintasunak desagerraraztea eta estatua iraultza bidez suntsitzea. Honakoak aldiz, sozialismoaren helburuak: merkatua beharrizan sozialen mende ezartzea, ekonomian parte hartzea eta hura kontrolatzea eta, botere politikoa sozialki banatzea, estatu demokratikoaren alde eginez. 8. Zer esan nahi du ongizate-estatu kontzeptuak? Estatu modernoaren bilakaeraren zer faseri dagokio? Batzuetan, zer bilakatu da ongizate-estatua? Zer egin beharko litzateke hori ez gertatzeko? Ongizate-estatua hainbat oinarrizko beharrizan asetzea bermatzen saiatzen da, horretarako ezinbestekoa da eraginkortasun ekonomikoa izatea. Gainera, beregain hartzen du bigarren belaunaldiko giza eskubideak (gizarte-, ekonomiaeta kultura-eskubideak) babesteko eginkizuna. Ongizateestatua apurka-apurka estatu ongile bihurtu da eta ekimen pribatuaren protagonismoa ahitzen joan da. Gizarte zibilak estatuak gatazka guztiak konpontzea itxaroten du, ondorioz, mendekotasun pasibozkoa da herritarrek hartzen duten jarrera.

9. Zer zailtasun daude zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoa eraikitzeko? Arrazoitu zure ustez herrialde batek aldi berean bultza ote ditzakeen legezkotasuna, demokrazia eta gizarte-babesa edo ezinezkoa den halakorik egitea. Guztiz zilegi da hiru alderdi horiek aldi berean bultzatzea, izan ere, pertsona guztiak babestea eta indartzea da horietako bakoitzaren azken helburua eta, helburu nagusi horri ekiteko, ezinbestekoa da estatuak hiru alderdiak batera jorratzea. Prozesu dinamikoa da eta ezinbestekoa da herritar guztiek gizarte-konpromisoa hartzea, hura gauzatu ahal izateko. 10. Hauteskundeak gehiengoz irabazitako alderdi batek gizarte-eskubideren bat esate baterako, doako osasunlaguntza- kendu al dezake, erabaki baten bidez? Erabaki hori bat etorriko al litzateke zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren ereduarekin? Zergatik? Ez, izan ere, lehen artikulua urratuko luke. Bertan, Espainia zuzenbidezko estatu sozial eta demokratiko gisa eratzen dela aipatzen da, hots, berdintasuna aitortzen du (9.2 eta 14 artikuluak) eta herritarren ekonomia-, gizarte- eta kultura-eskubideak bermatzeaz arduratzen da, tartean egongo litzatekeelarik osasun-laguntzaren eskubidea. 11. Azaldu zure hitzekin, zer esan nahi duen gizarte zibil berria kontzeptuak. Zure ustez, gizarte zibilari buruzko zein ideia da bidezkoena, John Keanerena edo Habermasena eta besteena? Zergatik? Erantzun pertsonala. 12. Arrazoitu bateragarriak diren ala ez gizarte zibilaren ikuskera berria eta Milton Friedman ekonomialariaren adierazpen hau: enpresaren erantzukizun soziala dirua irabaztea da. Zer erantzungo lioke gizarte zibilaren ikuskera berriaren jarraitzaile batek Friedmanen adierazpenaren aldeko norbaiti? Gizarte zibil nozioaren ikuskera zabaldu eta eraldatu egin da; unibertsal izan daitezkeen interesak ere barne hartu ditu. Hala, enpresak ere erantzukizun soziala du, ez soilik etekinak ateratzekoa. Enpresarentzat etekinak izatea aurrera jarraitzeko bitarteko bat da, ez da berezko helburua.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

183

13
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Antzinakoen askatasuna(k): a) Antzina gauzatu zen eta eskubide naturalaren teorietan du jatorria. b) Pertsonaren eskubide naturalak aitortzea suposatu zuen. c) Antzina gauzatu zen eta gai publikoetan parte hartzean zetzan. 2. Modernoen askatasuna(k): a) Antzina gauzatu zen eta eskubide naturalaren teorietan du jatorria. b) Pertsonaren eskubide naturalak aitortzea suposatu zuen. c) Antzina gauzatu zen eta gai publikoetan parte hartzean zetzan. 3. Zein ereduri jarraitu zion lehenengo estatu modernoak?: a) Monarkia absolutuari. b) Estatu liberalari. c) Zuzenbidezko estatuari. 4. Non sortu zen botere banaketa?: a) Estatu liberalean. b) Sozialismoan. c) Tradizio errepublikanoan. 5. Nola esaten zaio estatuaren administrazio-sistemaren mende ez dauden gizarte-koordinaziorako erakunde eta mekanismoen multzoari?: a) Gizarte zibila. b) Merkataritza-gizartea. c) Liberalismo politikoa. 6. Merkatua gizarte-koordinaziorako oinarrizko mekanismoa da. Non kokatuko zenuke printzipio hori?: a) Sozialismoan. b) Liberalismo ekonomikoan. c) Liberalismo politikoan. 7. Zein baieztapenarekin lotuko zenuke sozialismo zientifikoa?: a) Askatasun ekonomikoa bermatu behar da herritarrak askatzeko. b) Komunismoa zuzenbidezko estatu sozialaren aurreko fasea da. c) Merkatu askearen printzipioak ukatu egin behar dira. 8. Zer suposatzen du estatu bat soziala dela esateak?: a) Herri-subiranotasuna dela botere publikoen jatorria. b) Eskubide-berdintasuna eta sistema ekonomikoaren arautzea aitortzen direla. c) Estatuaz gaindiko erakundeen erabakietan parte hartu behar duela. 9. Zein da egungo zuzenbidezko estatu sozial eta demokratikoaren arazoetako bat: a) Legezkotasuna, demokrazia eta gizarte-babesa aldi berean ezin jorratzea. b) Erakunde oro ez dagoela Konstituzioaren mende. c) Gobernariak eta gobernuak elkar urruntzen ari direla gero eta gehiago. 10. Jarraian agertzen diren aukeretatik, zein da gizarte zibilaren eta estatuaren arteko harremanak ebazteko planteatu den irtenbidea?: a) Gizarte zibila estatuaz kanpoko alderdi sozial gisa hautematea. b) Estatuaren hertsapenetik at dagoen esparru publiko bat sortzea. c) Pertsonari eta bere askatasunari buruzko beste balorazio bat egitea.

184

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

13
IZENA:
1

2. FITXA

BERRIKUSKETA

ESTATU-EREDUAK
MAILA: DATA:

Bete hurrengo taula eta erantzun galderei. .

ESTATU-EREDUA MONARKIA ABSOLUTUA ESTATU LIBERALA

EZAUGARRIAK

GIZARTE ZIBILAREN JOKABIDEA

ESTATU KOMUNISTA

ZUZENBIDEZKO ESTATU SOZIALA ZUZENBIDEZKO ESTATU SOZIAL ETA DEMOKRATIKOA

Eredu hauetatik zein iruditzen zaizu bidezkoena gizarte zibilarekin?

Zein iruditzen zaizu estatu-eredurik onena? Eta aberatsa bazina? Eta txiroa bazina?

Zure ustez, aurreratu dugu zerbait, monarkia absolutuen garaitik gaur arte, estatu-ereduari dagokionez?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

185

13
IZENA:
1

3. FITXA

BERRIKUSKETA

JABETZA PRIBATUA
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Marxek 1793ko Gizakiaren eta Herritarren Eskubideen Adierazpenaren eta Amerikako hainbat konstituzioetako zenbait artikulu aztertu zituen. Jarraian agertzen den testuan jabetza pribatuaren eskubidearen baliozkotasuna zalantzan jartzen da.

Zertan datza gizakiaren jabetza pribaturako eskubidea? 16.artikulua (1793ko Konstituzioa): Jabetza-eskubidea herritar orori dagokio bere ondasunak, bere errentak, bere lanaren eta bere industriaren ondorioak nahieran gozatu eta izateko. Horrenbestez, gizakiaren jabetza pribaturako eskubidea edonola gozatzeko eskubidea da, gainerako gizakiak aintzat hartu gabe, edozein delarik ere gizarte mota, eta bertatik egokitzen den ondasun berezkoa: berezko interesaren eskubidea. Aipatutako askatasun indibidual horrek eta bere erabilpenak osatzen dute gizarte zibilaren funtsa. Haren arabera, gizakiak ez du beste gizakiengan bere buruaren garapena topatzen, bere askatasunaren muga baizik. Baina gauza guztien gainetik, bere ondasunak, bere errentak, bere lanen eta bere industriaren ondorioak

nahieran gozatzeko eta izateko gizakiaren eskubidea aldarrikatzen du. Beraz, gizakiaren eskubide izendatutako bakarra ere ez doa gizaki berekoitik haratago, gizarte zibileko kide den gizakitik haratago, hau da, bere interes pribatuan eta bere erabaki pribatuetan eta komunitatetik at baitaratutako gizabanakotik haratago. Bertan, gizakia izaki generiko gisa hautematetik at, bizitza generikoa bera, gizartea, gizabanakoaren kanpo dagoen eremu gisa azaltzen da, bere jatorrizko independentziaren murriztapen gisa. Eskakizun naturala, beharrizana eta interes pribatua, bere jabetzaren eta izaera berekoiaren mantenua dira biak elkarrekin mantentzen dituen lotura bakarra.
K. MARX, Judutarren auzia (moldatua)

Laburbildu testuan aipatzen dena zure hitzak erabiliz. Zerekin zaude ados eta zerekin ez? Zergatik?

Gizartean berekoikeria nagusi bada, nola da zilegi bizikidetza? Erabili unitatean ikasitako zenbait teoria galderari erantzuteko.

Testuan aipatzen diren ideiekin eta unitatean ikasi duzunarekin, jabetza pribatuari buruzko mintzaldi bat prestatu, gelen azaltzeko eta eztabaidatzeko.

186

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

13
IZENA:
1

4. FITXA

FINKATZEKO

BETIEREKO BAKEA
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

BETIEREKO BAKEA ERDIESTEKO BEHIN-BETIKO LEHEN ARTIKULUA Estatu ororen konstituzio zibilak errepublikanoa behar du izan Konstituzio errepublikanoa honako printzipioen arabera ezartzen da: 1- Gizarte bateko kideen askatasuna (gizaki garen aldetik), 2- guztion legedi batekiko mendekotasuna (mendeko garen aldetik) eta 3- mendeko guztien berdintasun legearekiko adostasuna (herritar garen aldetik): hortik bakarrik eratortzen da jatorrizko kontratuaren ideia eta horren baitan ezarri behar dira herri baten zuzenbide-arau guztiak. Beraz, konstituzio errepublikanoa da, eskubideari dagokionez, edozein motako konstituzio zibilen atzean dagoena. Horrez gain, betiereko bakea ekar dezakeen bakarra ote den galdegin behar da. Jatorriz purua izateaz gain, eskubide kontzeptuaren iturri puruan sortzeaz gain, konstituzio errepublikanoak, lortu nahi den emaitza du jomuga, hau da, betiereko bakea. Gerrarik egon behar den edo ez erabakitzeko herritarren baimena ezinbestekoa bada (konstituzio honetan bestela izan ezin daitekeenez), ez dago halako joko maltzurrik abiaraztean asko pentsatzea bezalako gauza naturalagorik, izan ere, haiek erabaki beharko lituzkete beren baitarako gerraren oinaze guztiak (nola lehiatu, nola aurren egin gerran sorrarazten dituen gastuei beren ondasunekin, gerrak atzean uzten duen suntsipena nekez berreraikitzea, eta azkenik, hori guztiori gutxi balitz, bakeak berak eragiten dituen eta sekula desagertuko ez diren [gertuko beste gerra batzuen erruz] zorren erantzule izan); aitzitik, mendekoa herritarra ez den konstituzio batean eta, horrenbestez, errepublikanoa ez den konstituzio batean, gerra munduko gauzarik sinpleena da, izan ere, estatuburua ez da estatuko kidea bere jabea baizik, ez ditu galtzen gerraren ondorioz bere jatorduak, ehizaldiak, aisialdiko jauregiak, gorteko festak, etab. Ondorioz, gerra joko baten gisa erabaki dezake, arrazoi ezdeusak direla medio eta, axolagabekeriaz justifika dezake gerra sortzearen arrazoia, gorputz diplomatikoak izaten duen seriotasunaren izenean.
IMMANUEL KANT, Bake iraunkorra

Zer printzipioren arabera ezartzen da konstituzio errepublikanoa?

Zure ustez, zergatik uste du egileak konstituzio hori dagoela gainerako guztien atzean?

Zer lotura du konstituzio horrek betiereko bakearekin?

Zer desberdintasun dago testuaren amaieran aipatzen dituen bi ereduen artean?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

187

13
IZENA:
1

5. FITXA

SAKONTZEKO

GERMINAL
MAILA: DATA:

Ikusi honako filma eta erantzun galderei.

FITXA ARTISTIKOA: Zuzendaria: Claude Berri. Herrialdea: Frantzia. Urtea: 1993. Iraupena: 158 min. Generoa: Drama. Aktore-zerrenda: Gerard Depardieu (Toussaint Maheu), Miou Miou (Maheude), Renaud (tienne Lantier), Jean Carmen (Bonnemort). Ekintza Frantzian kokatzen da Bigarren Inperioan zehar, XIX. mendean. tienne Lantier langabezian dago eta meatzari lanak bilatzen ditu Montsousen. Han, jendeak pairatzen dituen bizi-baldintza miserableak ikusiko ditu. Bizi-baldintza gogor horrek ateak irekitzen dizkio sozialismoaren eta sindikatuen mugimenduaren hedapenari. Meatzetako jabeek soldatak murrizten dituzte eta ejertzitoak gogor jazarriko duen greba lehertzen da.
Germinal filmaren fotograma.

Deskribatu filmean agertzen diren pertsonaiak eta beren arteko harremanak.

Zure ustez, bidezkoa al da egiten duten greba? Zergatik? Zein dira greba egitearen arrazoiak?

Zure ustez, bidezkoa al da langileak grebara behartzea? Argudiatu erantzuna.

Aplikatu unitatean ikasi duzuna eta taxutu zerrenda bat filmean agertzen diren ideologia sozialistako elementuekin eta ideologia hori defendatzen duten filmeko pertsonaiekin. Zein argudio erabiltzen dute aurka daudenek?

Bilatu Internazionalari buruzko informazioa eta esan zer lotura duen filmarekin.

188

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

14

Estatuaren ekintza legitimatzen duten printzipioak

Halaber, eskubidearen funtsa eta giza eskubideen arloan belaunaldiz belaunaldi ageri diren desberdintasunak aztertzen dira. Horiek babestea da estatuaren erronka nagusietako bat, bakearen barneko eta nazioarteko balio liberal eta demokratikoak babestearekin batera.

AURKEZPENA
Hamalaugarren unitatean estatua legitimatzen duten printzipioak jorratzen dira eta historian zehar proposatu diren justiziaren teoriak aztertzen dira. Gaur egungo liberalismoak aztertzen dira, jabetzaren aldeko liberalismoa, elkartasunaren aldeko liberalismoa eta Walzerren teoria mistoak eta diskurtsoaren etika.

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitatea hasteko historian zehar izan diren justiziaren teoriak aztertzen dira. Platonek, bidezko gizarte batean klase sozial bakoitzak dagokion eginkizuna bete behar duela azaltzen du Errepublika lanean. Aristotelesen arabera, justizia bi eratan adierazten den berdintasun proportzionalarekin lotzen da: justizia konmutatzaile modura eta justizia banatzaile modura. Erdi Aroan, San Tomas Akinokoak, pertsonen eskubide naturalak betierekoak eta aldaezinak zirela uste izan zuen. Aro Modernoan justiziak askatasun ugari, berme prozesalak eta jabetza pribatuaren eskubidea bermatzen zituelako ideia sortu zen. Beranduago etorriko dira teoria utilitaristak eta sozialistak, gaur egungo liberalismoetara iritsi arte. Unitatean bereizita jorratzen dira jabetzaren aldeko liberalismoa eta John Rawls filosofoak babestutako elkartasunaren aldeko liberalismoa. Justizia kontzeptua aztertu ondoren, giza eskubideen sailkapena aztertzen da: zuzenbide-estatuarekin lotzen diren lehen belaunaldikoak, zuzenbidezko estatu sozialarekin lotzen diren bigarren belaunaldikoak eta nazio guztien arteko elkartasunarekin lotzen diren hirugarren belaunaldikoak. Unitatearen amaieran estatuak aurre egin beharreko erronkak azaltzen dira: giza eskubideen babesa, balio liberal eta demokratikoen babesa eta sustapena, eta lurralde barruko eta nazioarteko bakea.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Estatuaren ekintza legitimatzen duten printzipioak Rwanda hotela

GAI NAGUSIA

1. Justiziaren teoriak 2. Zuzenbidea 3. Estatuaren erronkak

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Baliabideak

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

189

HELBURUAK
1. Platonen eta Aristotelesen justiziaren teorien arteko desberdintasunak hautematea. 2. Lege naturala kontzeptua behar bezala ulertzea. 3. Teoria sozialista ezberdinak identifikatzea. 4. Gaur egungo liberalismoak aztertzea. 5. Justiziaren teoria mistoen arteko lotura ezartzea. 6. Zuzenbidea kontzeptua definitzea. 7. Giza eskubideen garrantzia ulertzea. 8. Giza eskubideen babesa eta sustapena estatuaren erronka modura azaltzea. 9. Unitateko hiztegi zehatza ezagutzen dela erakustea.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Justiziaren teoriak. Zuzenbidea. Zer den eta zein mota dauden. Giza eskubideak. Estatuaren erronkak. Giza eskubideen babesa. Balio liberal eta demokratikoak babestea eta sustatzea. Lurralde barruko eta nazioarteko bakea.

PROZEDURAK

Antzinako justiziaren teoriak aztertzea. Liberalismoa xehetasunez deskribatzea. Teoria sozialistak alderatzea. Gaur egungo sozialismoari buruzko informazioa bilatzea eta txosten bat taxutzea. Justiziaren teoriei buruzko kronologia bat taxutzea. Giza eskubideak xehetasunez deskribatzea. Estatuaren erronkak sakonki jorratzea. Unitatean eskuratutako ezagutzak aplikatzea.

JARRERAK

Estatu totalitarioak negatiboki baloratzea. Justiziaren teoriak ezagutzeko interesa izatea. Diskurtsoaren etika positiboki baloratzea. Giza eskubideekiko sentsibilitatea eta konpromisoa azaltzea. Balio liberal eta demokratikoen sustapenaren eta babesaren aurrean berezko pentsamendu kritikoa garatzea.

190

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

BALIOETAN HEZTEA
Beste unitate batzuetan egin bezala, puntu honetan hainbat balio lantzen dira: bizikidetzan oinarritutako heziketa, heziketa morala eta gizartekoia, berdintasunerako heziketa, bakerako heziketa eta Hirugarren Munduarekin eta txirotasunarekin elkartasuna izateko heziketa.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Hurrengo hitzen definizio zuzena ematea: justizia, lege naturala, lege positiboa, liberalismoa, sozialismoa, utilitarismoa eta zuzenbidea. Platonen eta Aristotelesen justiziaren teoriak alderatzea. Teoria sozialistak bereiztea. Gaur egungo liberalismoak azaltzea. Giza eskubideen hiru belaunaldiak identifikatzea. Estatuaren erronkak ulertzea. Unitateko hiztegi zehatza ezagutzen dela erakustea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa Galdetegia Justiziaren teoriak Utilitarismoa eta marxismoa Justiziaren nozioari buruz gaur egun dagoen desadostasuna Giza eskubideak Lankidetza soziala eta justizia

KATEGORIA
FINKATZEKO ZABALTZEKO SAKONTZEKO FINKATZEKO BERRIKUSKETA SAKONTZEKO

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

191

14

ARIKETEN ERANTZUNAK
252.OR. 5. DOKUMENTUA (257.or.) 1. Gizabanakoek lan-banaketarekiko duten menderakuntza esklabotzailea desagertzea, buru-lanaren eta eskulanaren arteko aurkaritza desagertzea, lana bizitzeko bitarteko hutsa izateaz gain bizitzeko lehenengo beharra ere izatea eta, gizabanakoak garatzearen ondorioz ekoizpen-indarrak ere haztea. 2. Aurrez aipatutako baldintzekin zuzenbide burgesaren muga estua gainditu ahal izango delako. 3. Erantzun pertsonala. Galdera hau 4.FITXAN gara daiteke. 6. DOKUMENTUA (258.or.)

HASIERAKO GALDERAK

Unitate honetako hasierako galderek justizia kontzeptua eta bere inplikazio guztiei buruzko gogoeta sakona eginarazten digute. Gizarteen tamainagatik eta bizikidetzaren eraginez sortzen diren tentsioagatik, bidegabeko gizarte bat ikusten dugu. Justizia sozial horren inguruan, justiziaren bermatzaile gisa estatuaren eginkizunak duen garrantzia agertzen zaigu. Giza eskubideak izan dira bere lorpenik garrantzitsuena, nahiz eta oraindik ez diren munduko hainbat txokotara iritsi.

JUSTIZIAREN TEORIAK
1. DOKUMENTUA (254.or.)

256.-261.OR.

1. Besteen beharra, izan ere, ez dago bere buruaz aski duen pertsonarik. 2. Norbaitek beste norbaiti zerbait ematen dionean edo berarengandik zerbait hartzen duenean, bere onerako izaten da, izan ere, modu horretan asetzen dira guztion beharrizanak, hori litzateke oinarrizko abantaila. 3. Platonen ustez, pertsona bakoitzak, bere sasoiari eta gogamenari dagozkion gaitasunen arabera, gobernariek agindutako eginbeharra egokiro betetzen duenean bidezko gizarte bat eraikitzen da. Jakintsuenak eta indartsuenak gizartearen zaindari izateko hezi beharko lirateke eta horien artetik jakintsuenak hautatu beharko lirateke gobernari izateko. Gainerako herritarrak ekoizpen-jardueretan murgildu beharko lirateke: nekazaritza, eraikuntza, etab. 2. DOKUMENTUA (255.or.) 1. Alferrikakoaren eta kaltegarriaren gehiegikeria eta gabezia lirateke muturrak, hots, bidegabekeria. 2. Justizia banatzailea. 3. DOKUMENTUA (256.or.) 1. Justizia horretan gizabanakoak ez lirateke feudalismoaren eskema sozialaren mende egongo, aitzitik, askatasun ugari izango lituzkete, mugimenduarena, kontratazioarena edo erlijioarena, besteak beste. Horrez gain, berme prozesal batzuk eta jabetza pribaturako eskubidearen hainbat babes izango lituzkete. Hori guztiori, gizabanako bakoitzak estatuaren mesedetan hainbat eskubide naturali uko egin ostean. 2. Hainbat eskubide natural ukatzeak askatasuna areagotzen du, izan ere, pertsonen lehen mailako beharrizanetatik haratago, are garrantzitsuagoak diren taldearen beharrizanak daude eta haien alde ukatu ditugu eskubide natural horiek, izan are, taldearentzat ona denak onura dakar gizabanakoarentzat. 4. DOKUMENTUA (256.Or.) 1. Bakoitzari merezi duena ematea, ongia ongiarekin ordainduz eta gaizkia gaizkiarekin zigortuz, gizabanako baten zorionak beste edonorenak adina balio duen gizarte batean. 2. Agian bai, izan ere, utilitarismoak gehiengoen izenean gutxiengoak sakrifikatzea ahalbideratzen du.

1. Desberdintasunaren printzipioak hainbeste aldatzen ditu oinarrizko egituraren helburuak, erakundeen eskema orokorrak ez baititu jadanik gizarte-eraginkortasuna eta balio teknokratikoak azpimarratzen, izan ere, dohain naturaletatik eskuratutako emaitzak guztion onurarako dira, hori izango litzateke bien arteko antzekotasunik nabarmenena, konpentsazioaren printzipioarekin aldiz, natura beren alde izan ez dutenak konpentsatzea baino ez litzateke geratuko. 2. Merezi gabeko desberdintasunek konpentsazioa eskatzen dutela esanez justifikatzen du; eta jaiotzetiko eta berezko dohain desberdintasunak merezi gabekoak direnez, nolabait konpentsatu egin beharko dira.

ZUZENBIDEA
7. DOKUMENTUA (260.or.)

260.-264.OR.

1. Gizabanakoak komunitate horretan duen garrantziaren arabera emango zaio dagokiona. 2. Pertsona batzuei besteei baino balio handiagoa emateak injustizia eragiten du, duintasun jakin bat emateko, kontuan hartu beharreko arrazoi legitimo bakarra ez beste guztia aintzat hartzea suposatzen duelako: esate baterako, bere ondasunak, edo edonorekin elkar lotzen duen ahaidetasuna, lan jakin bat egiteko duen gaitasuna aintzat hartu beharrean. 3. Erantzun pertsonala. 4. Ezin dira alderatu karguak eta lanpostuak guztion eskuragarri egon behar dutelako, aukera berdintasunean oinarritutako baldintzetan. 8. DOKUMENTUA (261.or.) 1. Erantzun pertsonala. Giza Eskubideen Deklarazio Unibertsalaren testua hurrengo Web orrialde honetan kontsulta daiteke: www.un.org/spanish/aboutun/hrights.htm. 2. Erantzun pertsonala. ULERMEN-GALDERAK (261.or.)

Egon al daiteke zuzenbide-sistema bidegaberik? Zertan

oinarrituko ginateke bidegabea dela esateko? Bai, baldin eta sistema horretan giza eskubideak gero eta modu zabalagoan eta eraginkorragoan gauzatzea oztopatzen duen legerik badago.

Zer da positibismo juridikoa?

Positibismo juridikoaren aldekoek diotenez ez dago positiboa ez den beste zuzenbiderik, arauak argi eta garbi zehaztuta

192

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

daudenean, positiboki azalduta daudenean, baino ezin daitekeelako jakin zeri men egin. Beraz, erabat bereizten dituzte etika eta zuzenbidea.

ulertzeko, egokia litzateke Itun Berriko pasarte bat lantzea: Mahasti-langileen parabola (Mateo 20, 1-16). 2. Esan zer-nolako loturak dauden eskubide naturalen, justiziaren eta estatuaren artean, kontraktualismo klasikoaren arabera. Kontraktualismo klasikoaren arabera, estatuak gizabanakoen eskubide naturalak bermatzen ditu; nahiz eta horretarako, gizabanakoek beren eskubide batzuei uko egin eta estatuari eman behar dizkioten; izan ere, hori da justizia bermatzeko bide bakarra. 3. Zer da justizia, teoria sozialistarentzat? Zertan dira berdinak eta zertan desberdinak sozialismoak proposatzen duen justizia eta liberalismoak proposatutakoa? Teoria sozialistarentzat justizia, oro har, indartsuenen pribilegio sozial eta ekonomikoak kentzean datza. Justizia liberalaren nozioak gizabanako ororen askatasunak errespetatzeari ematen dio garrantzia. Funtsezkoa da ikasleek jakitea teoria sozialista eta teoria liberal desberdinak egon badaudela. Egungo liberalismo solidaristak baditu alde komunak ikuspegi sozialistarekin: horietan azpimarragarriena proposatzen duen justiziaren bigarren printzipioa da, desberdintasunaren printzipioa, hain zuzen. 4. Nolako lotura dago Rawlsen ikuspegiaren eta Jrgen Habermasen eta Karl-Otto Apelen ikuspegiaren artean? Nola Rawlsen ikuspegia hala Apelen eta Habermasen ikuspegiak tradizio liberalaren eta tradizio sozialistaren elementuak bateratzearen aldekoak dira. Eta arau justuak lortzeko prozedurak proposatzen dituzte. Rawlsek justiziaren bere bi printzipioak alegiazko egoera bat imajinatuz azaltzen ditu: jatorrizko jarrera. Egoera horretan, herritarrek ez dakite zein leku betetzen duten gizartean, ezjakintasun belo batez estalita daude. Etika dialogikoak hizketaren egoera ideala abiapuntu hartuta, hizlari guztiak hartzen ditu pertsonatzat, eta prozedura dialogikoa proposatzen du arau justuak lortzeko. 5. Egin justiziaren teorien taula eskematikoa.

Zer da iusnaturalismoa?
Iusnaturalismoaren aldekoen esanetan zuzenbidezko arauak justizia-eskakizunei lotu behar zaizkie, zuzenbide naturalaren printzipioei, alegia, arau positiboen aldean gorenak baitira. Horrela, zuzenbide naturalarekin bat ez datorren legeak ez du zilegitasunik izango, nahiz eta legezkoa izan.

Ba al dago positibismoaren eta Iusnaturalismoaren arteko

erdibidekorik? Zertan datza jarrera hori? Pentsatzea ez dagoela zertan onartu badaudela zuzenbidezko zenbait arau oraindik positibo bihurtu ez direnak, baina zuzenbide positiboarekiko gorenak liratekeenak, eta, halaber, pentsatzea ez dela beharrezkoa arau bat baliozkoa izateko baldintza bakartzat zuzenbidezko arauen positibotasuna hartzea. Jarrera horretan zuzenbidearen zenbait printzipio goren daudela jotzen da, berdintasunaren, askatasunaren eta giza duintasunarekiko errespetuaren printzipioak, hain zuzen ere, aldi berean etikoak eta juridikoak direlarik.

Batzuetan giza eskubideak eskakizun moralak omen dira.

Noiz? Zergatik? Giza eskubideak aitortzen ez direnean, gizabanakoek botere publikoen aurrean plantea ditzaketen eskakizun moral bilakatzen dira eta, botere publikoek legezko izaera mantendu nahi badute kontuan izan behar dituzte.

Beste batzuetan, berriz, giza eskubideak legezko bermeak

omen dira. Noiz? Zergatik? Positiboki aitortzen direnean estatuak babestu beharreko legezko berme bilakatzen dira.

Zein aldi bereizten dira historian, giza eskubideen onarpenari

dagokionez? Zein estatu mota eta zein balio moral dagokio aldi horietako bakoitzari? Galdera hau 5.FITXAN gara daiteke.

ESTATUAREN ERRONKAK
9. DOKUMENTUA (262.or.)

262.-264.OR.

Ariketa hau 2. FITXAN garatzen da. 6. Utilitaristentzat, zenbat eta zorion eta ongizate gehiago izan, orduan eta zuzenagoa da gizartea. Zure ustez, gehiengoaren ongizateak justizia bermatzen al du? Askoren onurak justifika al dezake gutxi batzuen zorigaitza? Ariketa honek bide ematen du ongizatearen eta justiziaren arteko loturaz gogoeta egiteko; bai eta utilitarismoari aurpegiratzen zaion arazo bati buruz ere, gutxiengoari buruz, hain zuzen. 7. Herrialde bateko herritar guztiek bermatuta izan behar dute bai osasun zaintza, bai kultura izateko eskubidea. Zenbateraino da hori estatuen betebeharra? Zure ustez, ondasunen banaketa estatuaren esku egoteak gehiago bermatzen al du justizia? Zer esango lukete horri buruz Nozickek, Rawlsek, anarkistek eta marxistek? Ariketa honen helburua ikasleek estatuaren eta justiziaren arteko loturaz gogoeta egitea da. Estatuak esku hartu beharko al luke justizia bermatzeko? Zein neurrira arte? Zein desberdintasun daude estatu paternalista baten

1. Munduan txirotasuna dagoen bitartean ez da bakerik izango, hori da funtsezko arrazoia. 2. Horrek gure sistema ekonomikoa eraldatzea inplikatzen du, marjinazioa eta bazterkeria ekidinez eta, lehia eta lankidetza egiaz eta modu eraginkorrean bateragarriak izan daitezen bitartekoak bilatuz. 3. Erantzun pertsonala.

AZKEN ARIKETAK

265.OR.

1. Zertan dira desberdinak justizia eta karitatea? Argudiatu erantzuna. Karitatearen barruan sartzen da, berez, justizia, baina plus bat gehitzen dio. Justizia kalteak konpontzeaz eta merituak saritzeaz arduratzen da soilik; karitateak justizia gainditzen du, Jainkoaren dohaintasuna eredu hartuta. Desberdintasun hori
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

193

eta justizia estatu baten artean? Aipatutako pentsalariek esango luketenari dagokionez, honakoa esan daiteke: Nozickek uste du estatuaren zeregina ahalik eta txikiena izan behar duela, segurtasun eta defentsa kontuetan besterik ez duela hartu behar parte; anarkistak estatua abolitzearen aldekoak dira; marxistek, ordea, berez desagertzen den arte, estatuari erabateko nagusitasuna ematen diote, bere gain dago ondasun sozialen banaketa justua; eta amaitzeko, Rawlsek estatuaren parte hartze neurritsua proposatzen du, desoreka sozialak eta ekonomikoak erregulatzeko; izan ere, desoreka horiek soilik egoera zailenean daudenei mesede egin eta bizi maila duina ziurtatzen dienean dira onargarri. 8. Egin jatorrizko jarrera zeure, eta jarri zeure buruari ezjakintasunaren estalkia. Ez dakizu enpresatik botako ote zaituzten. Zein neurri hartuko zenituzkete, zuk eta zure lankideek, kaleratzeak izango lituzkeen ondorioei aurre egiteko? Egoera honek agerian uzten du erabat beharrezkoa dela justizia nozio txikiena behintzat izatea, gizakien arteko bizikidetza antolatzeko. Kasu honetan, gure iradokizuna da jatorrizko jarreraren esperimentuaren bitartez, egoera horretako alde onak eta txarrak bereizteko neurriak hartzea. 9. Gizakiak, gizaki izateagatik, eskubide natural batzuk al ditu eta legeek nahitaez onartu behar al dituzte? Ala legeak ematen dizkiolako ditu gizakiak eskubideak? Zer esango lukete positibistek eta iusnaturalistek? Positibista juridikoek esango lukete eskubideak ditugula legeek ematen dizkigutelako; eta iusnaturalistek, aurkakoa. Interesgarria litzateke etikaren eta zuzenbidearen arteko loturari buruzko polemika mahai gainean jartzea, eta positibismoaren eta Iusnaturalismoaren artean erdibiderik ba ote dagoen hausnartzea. 10. Batzuetan, lege jakin bat ez dela zuzena adierazten dugu, eta herrialderen bateko konstituzioaz ere esaten dugu horrelakorik. Zein argudio ditugu horrelakorik esateko? Halakorik esan dezakegu giza eskubideak ditugulako. Giza eskubideak gizakiei dagozkie, gizaki izate hutsagatik, eta nahiz eta estatu batek zuzenbidean onartu ez, edo nahiz eta politikoki estatu batek eskubide horiek betetzeko borondaterik izan ez, gizabanakoek beti izango dute estatuari horiek betetzeko eskatzeko aukera. Estatuek, zilegizkotzat har ditzaten nahi badute, eskakizun hori bete beharko dute.

11. Norbaiti arrain bat emanez gero, behin jango du. Arrantzan irakatsiz gero, bizitza osoan elikatuko da (Kuan-Tse, K.a. VIII. mendea). Zein jarrerak sustatzen du gehien justizia? Bildu informazioa eta esan nolako jarrera duen Europak Hirugarren Munduko herrialdeekiko. Europar Batasunak herrien garapena bultzatzeko egiten duen kooperazioari buruzko ikerlan bat egitea oso egokia litzateke Iparraren eta Hegoaren arteko harreman justuak bilatzeko beharraz gogoeta eragiteko. 12. Mundua egon al liteke gerrarik gabe? Utopikoa baina lortzeko modukoa al da ala guztiz ezinezkoa? Gerrarik gabeko munduaz pentsatzea ez da zilegi soilik, beharrezkoa da. Ezinezkoa dela uste izango bagenu, ez luke zentzurik izango gatazketan esku hartzen duten eta, are gehiago, hainbat bake akordio betetzeko eta biztanleria zibilari laguntzeko gatazketan indar baketzaileak sartu dituzten nazioarteko erakundeen ahaleginak. 13. Armek laguntzen al dute bakea lortzen? Nola? Armen eraginez egonkortasuna bermatzen duten nazioarteko aliantza militarrak lortu dira, baina herrialde horien subiranotasuna galtzea inplikatzen du. 14. Zure ustez ikas al dezakegu gatazkak konpontzen, indarkeriarik erabili gabe? Erantzun pertsonala. Ikasleek argi izan behar dute elkarrizketak eta arrazoizko argudioak berebiziko garrantzia dutela gatazkak konpontzerakoan, indarkeria erabiliz gatazka areagotu besterik ez baita egiten. 15. Azaldu zer funtzio duten askatasuna, berdintasuna eta elkartasuna balio demokratikoek, giza eskubideak babesteko. Erantzun pertsonala. 16. Zure ustez, zergatik ematen zaio hainbesteko garrantzia hezkuntzari, estatuen hiru erronketan? Hainbesteko garrantzia ematen al diozu zuk zure hezkuntzari? Zergatik? Erantzun pertsonala. Etorkizuneko herritarrak giza eskubideen garrantziaz ohartaraztea, balio liberal eta demokratikoen babesean eta sustapenean aktiboak izan daitezela, eta bakea erabaki politikoetako oinarrizko helburu gisa hauteman dezatela, hezkuntzaren funtsezko eginbeharrak dira.

194

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

14
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Nolakoa da Platonen justizia?: a) Berdintasun proportzionala duena. b) Aristokratikoa eta armonia sozialean oinarritua. c) Jainkoak agindutako lege naturalean oinarritutakoa. 2. Justizia ahalik eta pertsona gehienentzat ahalik eta zoriontasun gehien ematea omen da. Zein teoriaren arabera?: a) Liberalismoa. b) Utilitarismoa. c) Sozialismo utopikoa. 3. Sozialismo utopikoaren arabera: a) Gizakiak, sortzetikoak, betierekoak eta aldaezinak diren eskubide naturalak ditu. b) Estatuaren abolizioak ekarriko du justizia. c) Ez dago gizarte oparorik jabetza pribatua abolitzen ez bada. 4. Zein filosofok esana da hurrengo esaldia? Gizakiak, sortzetikoak, betierekoak eta aldaezinak diren eskubide naturalak ditu?: a) Marxek. b) San Tomas Akinokoak. c) John Stuart Millek. 5. Zein beste izenez ezagutzen da sozialismo libertarioa?: a) Anarkismoa. b) Marxismoa. c) Konstituzionalismoa. 6. Berdintasun konplexuaren teoriaren arabera: a) Estatuak ez ditu ondasunak birbanatu behar. b) Beste gizarte bat erdiesteko ez da estatua abolitu behar. c) Irizpide ugari daude ondasun sozialak banatzeko. 7. Zer azpimarratzen du diskurtsoaren etikak?: a) Hizlari guztiak pertsona gisa elkar onartzea. b) Gizarte batean ondasun menderatzaile bat egotea ekiditea. c) Maila bereko gizabanakoen artean ondasunak modu orekatuan banatzea. 8. Zer da zuzenbide positiboa?: a) Estatuetako legedi zehatzen aurrean dauden printzipio eta arau unibertsal eta lehentasunezkoen multzoa. b) Herrialde zehatz bakoitzean indarrean dauden legeen multzoa. c) Askatasun indibidualen eta politikan parte hartzeko eskubideen multzoa. 9. Zein belaunalditakoak dira eskubide zibil eta politikoak?: a) Lehen belaunaldikoak. b) Bigarren belaunaldikoak. c) Hirugarren belaunaldikoak. 10. Zein belaunalditakoak dira eskubide ekonomikoak, sozialak eta kulturalak?: a) Lehen belaunaldikoak. b) Bigarren belaunaldikoak. c) Hirugarren belaunaldikoak.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

195

14
IZENA:
1

2. FITXA

ZABALTZEKO

JUSTIZIAREN TEORIAK
MAILA: DATA:

Bete hurrengo koadroa. Hemen ordezkariak besterik ez dira azaltzean, baina, buruz osatzeko gai izango al zinateke?:

TEORIA

ORDEZKARIA Platon

JUSTIZIA EREDUA

EZAUGARRIAK

DESABANTAILAK

Aristoteles

San Tomas Akinokoa Hobbes, Locke, Rousseau John Stuart Mill

Saint-Simon, Bakunin, Marx Nozick, Rawls

Walzer, Apel, Habermas

196

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

14
IZENA:
1

3. FITXA

SAKONTZEKO

UTILITARISMOA ETA MARXISMOA

MAILA: DATA:

Osatu eta alderatu jarraian ematen diren justizia ulertzeko bi moduak:

EREDUA UTILITARISMOA

ORDEZKARIA

PRINTZIPIOA

ESTATUA

ONDORIOAK

MARXISMOA

Estatua berez desagertuko da iraultza prozesu luze baten ondoren. Oinarrizko eskubideak eta askatasunak zoriontasun kolektiboa gorenera eramateko bitartekoak direla uste du eta, hori da estatuaren eta bizitza sozialaren azken xedea. Gizarteak libreki elkartutako ekoizleen batasun gisa funtzionatzen duenean, zapaltzaileen eta zapalduen arteko banaketarik gabe. bakoitzari bere gaitasunen arabera eskatzea, bakoitzari bere ekarpenaren arabera ematea. ahalik eta pertsona gehienentzat ahalik eta zoriontasun gehien ematea. John Stuart Mill. Marx. Ondasunen gehiegizko kopurua eta estatuaren desagerpena ditu ezaugarri. Erreforma ekonomiko eta sozial ugari sorrarazi ditu.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

197

14
IZENA:
1

4. FITXA

FINKATZEKO

JUSTIZIAREN NOZIOARI BURUZ GAUR EGUN DAGOEN DESADOSTASUNA

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Gure kultura indibidualistak ezin du ziurtatu arauei buruzko aurre-akordioa. Beste inon ez da hainbeste nabarmentzen hori eta beste inon ez dauka justiziaren kasuak adinako ondorio mehatxatzailerik. Egunerokotasuna arrazionalki konpondu ezin diren tirabirez beteta dago. Har dezagun horietako bat, Estatu Batuetako politikan endemikoa dena, irudimenezko ekinaldi batean A eta B deituko ditugun bi pertsonaia ideal tipikoren eztabaida batean emana. Demagun Ak denda bat duela, edo polizia dela, edo eraikuntzan lan egiten duela; etxe txiki bat erosteko, bere seme-alabak herriko akademiara eramateko eta bere gurasoentzako medikuntza-aseguru bat ordaintzeko borrokatu eta aurreztu duena. Orain bere proiektu guztiak arriskuan daudela ikusten du zergak igo direlako. Bere proiektuen arrisku honi bidegabekoa deritzo; eskuratu duena izateko eskubidea duela uste du eta inork ez duela eskubiderik legez eta justiziaz eskuratu duena ken diezaion. Bere jabetzak, bere proiektuak eta bere justiziaren kontzeptua defendatzen dituzten hautagaiei ematen die botoa.

B, lanbide liberal bateko kidea, gizarte-langilea edo nolabaiteko ongizatea heredatu duen norbait izan daiteke, zur eta lur dago aberastasuna, diru-sarrerak eta aukerak banatzerakoan nabarmentzen den edonolakotasunaren eta desberdintzaren aurrean. Are harrituago dago, boterearen banaketan ageri den desberdintzaren eraginez, txiroek eta baztertuek bizi duten egoerari aurre egiteko duten gaitasunarekin. Bi desberdintzak bidegabekoak iruditzen zaizkio eta apurka-apurka bidegabekeria puzten dutela uste du. Orokorrean, desberdintza oro justifika ezina iruditzen zaio, eta txiroen eta baztertuen baldintzak hobetzea iruditzen zaio hari aurre egiteko bide bakarra, hazkunde ekonomikoa sustatuz, esate baterako. Horrekin guztiarekin, egungo egoeran zerga bidezko birbanaketak ongizatea eta justiziak eskatzen dituen gizarte zerbitzuak finantzatuko lituzkeela ondorioztatzen du. Birbanaketan oinarritutako sistema fiskalaren eta bere justizia kontzeptuaren alde egiten duten hautagai politikoei ematen die botoa.
A. MACINTYRE, Bertutearen atzean (moldatua)

Zer da gehien baloratzen dutena A eta B pertsonaia tipikoek? Zer iruditzen zaio bidegabekoa bati eta zer besteari?

Zein irtenbide ematen du bakoitzak gizartea justuagoa izan dadin?

Eman jarrera bakoitzaren atzean nabari daitekeen justiziaren definizioa.

198

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

14
IZENA:
1

5. FITXA

BERRIKUSKETA

GIZA ESKUBIDEAK
MAILA: DATA:

Esan zein belaunaldiri dagozkion Giza Eskubideen Deklarazio Unibertsalaren eskubide hauek eta, jarraian, esan zer-nolako garrantzia duten gizartean bizitzeko. Idatzi gogoetak koaderno batean eta ondoren eztabaidatu zure adiskideekin.

5.artikulua Ezin daiteke inor torturatu, ezta inori zigor edo tratu txar, anker eta lotsarazlerik eman ere. 17.artikulua 1. Pertsona orok du jabe izateko eskubidea, bakarka nahiz taldean. 2. Arrazoirik gabe, ez zaio inori bere jabegoa kenduko. 21.artikulua 1. Pertsona orok du bere herrialdeko gobernuan parte hartzeko eskubidea, zuzenean nahiz libre aukeratutako ordezkarien bitartez. 2. Pertsona orok du berdintasun baldintzetan, norbere herrialdeko funtzio publikoan sartzeko eskubidea. 3. Herriaren borondatea da botere publikoaren agintearen oinarria; borondate hori, aldian-aldian egingo diren benetako hauteskundeetan adieraziko da. Hauteskundeak bozketa orokor eta berdinez eta isilpeko boto

bidez egingo dira, edo boto askatasuna bermatzen duen beste bide batez. 27.artikulua 1. Pertsona orok du eskubidea elkarteko kultura ekitaldietan aske parte hartzeko, artelanez gozatzeko eta, aurrerapen zientifikoan nahiz horri darizkion irabazietan parte hartzeko. 2. Zientzia, literatura edo arte mailan egindako lanen egile diren pertsona guztiek dute horregatik eskubidea dagozkien interes moralak eta materialak babes dakizkien eskubidea. 30.artikulua Deklarazio honetan jasotako ezertan ezingo da ulertu estatuari edo talde edo norbanakoren bati Deklarazio honetan bertan adierazitako edozein eskubide eta askatasun deuseztatzeko ekintzak edo jardunak burutzeko eskubidea ematen zaionik.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

199

14
IZENA:
1

6. FITXA

SAKONTZEKO

LANKIDETZA SOZIALA ETA JUSTIZIA

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Esan dudan bezala, funtsezko ideia intuitibo gakoa, non, sistematikoki beste oinarrizko ideia intuitiboak konektatzen diren, pertsona aske eta berdinen arteko lankidetza sistema justuan oinarritzen den gizartea da. Inpartzialtasun gisa hautematen den justiziak ideia hori du abiapuntu, gizarte demokratiko bateko kultura publikoan inplizituki daudela suposatzen dugun oinarrizko ideia intuitibo horien artekotzat. Herritarrek, bere pentsamendu politikoan, eta arazo polotikoen eztabaida publikoaren testuinguruan, ez dute gizarte-ordena ordena natural finko gisa hautematen, ezta balio aristokratikoak edo erlijiozkoak justifikatutako hierarkia instituzional modura ere. Ildo horretatik, garrantzitsua da azpimarratzea, beste ikuspegi batzuetatik so, esate baterako, moraltasun pertsonalaren edo elkarte bateko kideen ikuspegitik, edo erlijiozko edo filosofiako doktrina baten ikuspegitik so, munduaren alderdi anitzak eta gizabanakoak harekin erlazionatzeko dituen moduak beste modu batera ikus daitezkeela. Baina beste ikuspegi horiek ez dira eztabaida politikoan barneratu behar. Gizarte-lankidetzaren ideia zehazkiago taxutu dezakegu bere hiru elementu hautemateko: 1. Lankidetza ez da sozialki koordinatutako jarduera hutsa, esate baterako, ez da aginte zentralen batetik eratortzen diren ordenak koordinatutako jarduera hutsa. Lankidetza publikoki onartutako arauek eta prozedurek gidatzen dute. Arau eta prozedura horiek

lankidetzan jarduten dutenek onartzen dituzte eta bere jokabidea arautzeko modu gisa hautematen dituzte. 2. Lankidetzak, lankidetzaren justu terminoen ideia barneratzen du: kide bakoitzak arrazoiz onar ditzakeen terminoak dira, gainerakoek modu berean onar ditzaten. Lankidetzaren justu terminoek elkarrekikotasun edo mutualitate ideia zehazten dute. Lankidetzarako konpromisoa hartu duen orok eta norberari dagokiona arauek eta prozedurek ezarri bezala gauzatzen duenak, modu egokian atera behar dute etekina, konparazio marko egokiak ezartzen duen moduan. Justizia politikoaren ikuskera da lankidetza sozialeko justu terminoen ezaugarria. Justiziaren lehen helburua gizartearen oinarrizko egitura denez, hori justizian inpartzialtasunez gauzatzen da, gizartearen erakunde nagusietako eskubideak eta betebeharrak zehazten dituzten printzipioak eratuz eta, erakundeek denboran zehar sakoneko justizia erregulatzearen bitartez, bakoitzak egindako ahaleginaren ondorioz eskuratutako etekinak, berdintasunez eskuratu eta banatu daitezen belaunaldi batetik hurrengora.
J. RAWLS, Justizia inpartzialtasun modura: politikoa, ez metafisikoa (moldatua)

Zein ezaugarri ditu gizarte-lankidetzaren ideiak?

Nola lotzen da testuan gizarte-lankidetza justiziarekin?

Zergatik ez dira barneratu behar ikuspegi pertsonalak eztabaida politikoan?

Lotu al dezakezu testua unitatean zehar ikusi duzun justiziaren ideiaren batekin?

200

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

15

Demokrazia-ereduak eta herritartasun kosmopolita

proposamenetatik, argudioetatik, adostasun informaletatik eta konpromisoak hartzetik abiatzen da eredu hau. Unitatearen azken proposamena herritartasun kosmopolitaren ideala da, justizian oinarritutako bizikidetza eta herritartasun globala unibertsal bilakatzea inplikatzen duena.

AURKEZPENA
Demokrazia eta herritartasunarekin jarraituz, unitate honetan demokrazia-ereduak eta horien eboluzioa aztertzen dira. Demokrazia deliberatzailea azpimarratu da bereziki, eta horri dagokionez, Aristotelesen, Edmund Burkeren eta, batez erei, John Deweyren ekarpenak nabarmendu behar dira. Hizlarien

UNITATEAREN IKUSPUNTUA ETA EGITURA

Unitatea hasteko demokraziaren definizioa ematen da eta Greziako demokrazia klasikoa egungoarekin alderatzen da; demokrazia zuzena zen eta jendearen bizimoduaren parte zen, baina, beste alde batetik, argudiaketa arrazionala, partaidetza eta gizarte-hezkuntza partekatzen dute. Tradizio errepublikanoan aurkitzen dugu demokraziaren beste oinarri bat, bertan, herriaren oniritziarekin gobernatzen zen. Oinarri liberalak ere aipatu behar dira, bertan, berdintasun politikoa eta botere politikoan partaidetza izatea aldarrikatzen zen. Jarraian, demokrazia-ereduak eta horien eboluzioak aztertzen dira. Demokraziak prozesu demokratikoa gobernariak kontrolatzeko mekanismo gisa babesten zuen. Rousseauk eta Stuart Millek gizabanakoaren garapen soziala eta morala gauzatzeko ezinbestekotzat jotzen zuten demokrazia. Unitate honetan bi eredu horien arteko antzekotasunak eta desberdintasunak ikus daitezke. Demokrazia elitistaren arabera, gobernu-lanetan aritu behar dutenak onartzeko edo bastertzeko mekanismo hutsa da demokrazia. Baina eredu horretan alde batera uzten da demokrazia errealista eta ez du gure erakundeen azalpenik ematen ezta horiek eta odena demokratikoa justifikatzeko erabiltzen diren ideiei dagozkienak ere. Unitatean demokrazia deliberatzailea jorratzen da batez ere; eredu horren arabera subjektuek deliberazio eraginkorretan parte hartu behar dute, eskakizunak justifikatu egin behar dira eta gizabanakoen lehentasunak deliberazio-prozesuan zehar aldatu egin daitezke. Unitatea amaitzeko demokrazia gizarte mediatikoan aztertzen da, eta herritar-eredu kosmopolita proposatzen da.

UNITATEAREN ESKEMA
LEHEN PUNTUA
Demokrazia-ereduak eta herritartasun kosmopolita Ezpata gabeko zalduna

GAI NAGUSIA

1. Demokrazia eta haren oinarriak 2. Demokrazia-ereduen bilakaera 3. Jarduera demokratikoa gizarte mediatikoan

BALIABIDEAK

1. Ariketak 2. Testu iruzkina

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

201

HELBURUAK
1. Demokrazia definitzea. 2. Demokraziaren oinarri greziarra onartzea. 3. Oinarri errepublikanoaren eta oinarri liberalaren arteko ezberdintasunak hautematea. 4. Demokrazia-ereduen bilakaera ulertzea. 5. Partaidetzazko demokrazia behar bezala ulertzea. 6. Gizarte demokratikoetan deliberazioak duen garrantzia onartzea. 7. Gizarte mediatikoan jarduera demokratikoa identifikatzea. 8. Unitateko hiztegi espezifikoa erabiltzen jakitea.

EDUKIAK
KONTZEPTUAK
Demokrazia eta haren oinarriak. Greziako oinarria. Oinarri errepublikanoa. Oinarri liberalak. Demokrazia-ereduen bilakaera. Demokrazia babesa da. Demokrazia garapena da. Demokrazia elitista. Partaidetzazko demokrazia. Partaidetzazko demokraziaren alde. Jarduera demokratikoa gizarte mediatikoan. Herritartasun kosmopolita lortzeko bidean.

PROZEDURAK

Demokrazia eta bere oinarri historikoak aztertzea. Demokraziari buruzko testuak irakurtzea eta aztertzea. Antzinako demokrazia eta egungo demokrazia alderatzea. Demokraziaren oinarriei buruzko kronologia bat taxutzea. Demokrazia-ereduen bilakaera sakonki jorratzea. Hainbat demokrazia-ereduei buruzko testuak bilatzea. Eztabaida politikoari buruz komunikabideetan informazioa bilatzea eta aztertzea, partaidetzazko demokraziaren eredu gisa. Atal bakoitzean adierazitako ariketak gauzatzea.

JARRERAK

Sistema politiko ez-demokratikoak kritikoki baloratzea. Demokrazia positiboki baloratzea. Demokraziaren oinarriak ezagutzeko jakin-mina izatea. Gizakia izaki aske modura aintzat hartzea. Partaidetzazko demokraziaren printzipioak ezagutzeko jakin-mina izatea. Ikuspegi filosofiko bera ez dutenen ikuspegia errespetatzen duten pentsamendu eta elkarrizketa estiloak garatzea. Taldean lan egiteko gaitasuna azaltzea.
FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

202

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

BALIOETAN HEZTEA
Unitate honetan hainbat balio lantzen dira: bizikidetzan oinarritutako heziketa, heziketa morala eta gizartekoia, berdintasunerako heziketa, bakerako heziketa, kultura-aniztasuna eta Hirugarren Munduarekin eta txirotasunarekin elkartasuna izateko heziketa.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
Hurrengo hitzen definizio zuzena ematea: demokrazia, konstituzionalismoa, ordezkaritzazko sistema, autodeterminazioa, deliberazioa eta bertute demokratikoa. Demokrazia modernoaren eta egungo demokraziaren ateko ezberdintasunak hautematea. Demokraziaren oinarriak ezagutzea. Demokrazia-eredu ezberdinek izan duten bilakaera bereizten jakitea. Partaidetzazko demokrazia azaltzea. Demokrazia deliberatzailearen garrantziaz jabetzea. Gizarte mediatikoaren barruko jarduera demokratikoa ulertzea. Unitateko hiztegi espezifikoa erabiltzen jakitea.

FITXEN INDIZEA
FITXAREN IZENBURUA
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa Galdetegia Aristoteles: demokraziaren definizioa Demokrazia motak Polisa eta gaurkotasuna Legeen esanekotasuna

KATEGORIA
FINKATZEKO ZABALTZEKO SAKONTZEKO FINKATZEKO FINKATZEKO

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

203

15

ARIKETEN ERANTZUNAK
268.OR. 1. Erantzun pertsonala. 2. Partaidetzazko demokrazia. Testu bukaeran agertzen den esalditako bat oso esanguratsua da: bata bestearena direla jakiteak eragiten dien errespetuaz elkar hartzen dute, patu komun bat partekatuz eta partaidetzazko komunitateak sortuz baino ez direla aske izango jakinez. ULERMEN-GALDERAK (276.or.) Zer alde on eta zer alde txar ikusten dizkiezu XX. mendeko demokrazia-ereduei? Zer alderdi iruditzen zaizkizu egokiak demokraziaren ikuskera horietan? Zer alderdi ez zaizkizu iruditzen egokiak? Galdera hauek 3. FITXAN erantzun daitezke. 5. DOKUMENTUA (277.or.) 1. Erantzun pertsonala. Demokrazia deliberatzaileak gai bakoitzean aukeren alde onak eta alde txarrak publikoki aztertzea gisa ulertzen du deliberazioa. 2. Bai, bateragarria da, berez, ez da demokrazia-eredu berri bat, demokraziaren bilakaera baizik. ULERMEN-GALDERAK (279.or.) Zer da deliberazioa? Noiz hasi zen deliberazioa erabiltzen? Deliberatzea gai bakoitzean dauden aukeren alde onak eta alde txarrak publikoki aztertzea da. Deliberazioaren ideian, aipagarriak dira Aristotelesek Antzinate klasikoan eta Edmund Burkek (1729-1797) egindako ekarpenak, eta, batez ere, John Deweyek (1859 -1952) aurreko mendeak egindako ekarpenak azpimarratu behar dira. Zein dira demokrazia deliberatzailearen oinarrizko ezaugarriak? Hiru oinarrizko ezaugarri ditu: deliberazio eraginkorretan parte hartzea, eskakizunak justifikatu beharra eta gizabanakoen edo taldeen lehentasunak deliberazio-prozesuan zehar aldatu ahal izatea. Deliberazioan argudioak erabiltzen dira jendea konbentzitzeko. Zer arrazoi ematen dituzte filosofoek demokrazia deliberatzailea bateratze-demokrazia baino nahiago dutela azaltzeko? Galde honi erantzuteko 277.orrialdeko 5.dokumentua berriz irakurtzea eta demokrazia deliberatzailearen arrazoiak atereaz testu horren laburpen bat egitea komeniko litzateke. Nahitaez errespetatu behar al dira deliberazio-prozesuaren etapak? Zergatik? Bai, batzuen eta besteen interesak bateratze hutsagatik edo emozioak manipulatzearen ondorioz lortzen bada gehiengoaren erabakia, demokraziaren benetako oinarria kontuan izan gabe lortuko da. Zer printzipiok orientatu behar dute deliberazio-prozesua? Zergatik? Elkarrekikotasunak, publizitateak, kontuak emateak, oinarrizko askatasunak, oinarrizko aukerak eta bidezko aukerak.

HASIERAKO GALDERAK

Hasierako galderek demokrazia kontzeptuaren eta Antzinate klasikotik gaurdaino izan duen eboluzioaren inguruko gogoeta eginarazten digute. Baina hitzak izan duen eboluzioaz gain, demokrazia-eredu anitzek izan duten bilakaera ere garrantzitsua da, bere abantailekin eta desabantailekin. Demokrazia ez da izan den eta oraindik ere izan baden zerbait, baizik eta herritartasun kosmopolita lortze aldera lankidetzaz eraikitzen jarraitu beharreko zerbait.

DEMOKRAZIA ETA HAREN OINARRIAK

1. DOKUMENTUA (270.or.)

270.-271.OR.

1. Erantzun pertsonala. Kontuan izan behar da definizio orok mintzagaiak nola izan beharko lukeen adierazteko joera duela. 2. Erantzun pertsonala. 2. DOKUMENTUA (271.or.) 1. Herriak subiranoa aukeratzea eta legeen sistema onartzea lirateke ezaugarri nagusienak. 2. Interes bakarra: guztion onura.

DEMOKRAZIA-EREDUEN BILAKAERA
3. DOKUMENTUA (272.or.)

272.-279.OR.

1. Boto-eskubide unibertsala, estatu bateko herritar guztiek boto-eskubidea izatean datza, edozein delarik ere herritar horien arraza, sinesmena edo izaera soziala. Bestalde, sufragio zentsatarioa, monarken hautaketa aktiboaren arabera, betekizun eta eskubide modura izaera moralari dagozkion baldintza jakin batzuk betetzea ezartzen duen hauteskunde sistema bat da. Normalean ekonomikoak izaten dira (errenta maila jakin baten jabetza edo lanbidea), edo irakaspen mailarekin (irakurri eta idatzi), maila sozialarekin (talde sozial jakin bateko kide izatea) eta egoera zibilarekin (ezkondua izatea) lotuta. 2. Egungo demokrazian ordezkaritzak garrantzia nabarmena da, izan ere, zenbat eta gizon eta emakumeren boto gehiago izan orduan eta doitasun handiagoz lotzen da herritarren asmoa errealitatearekin. ULERMEN-GALDERAK (273.or.) Zer alde on eta zer alde txar ikusten dizkiezu XVIII. eta XIX. mendeetako demokrazia-ereduei? Zer alderdi iruditzen zaizkizu egokiak demokraziaren ikuskera horietan? Galdera hauek 3. FITXAN erantzuten dira. 4. DOKUMENTUA (276.or.)

204

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

JARDUERA DEMOKRATIKOA GIZARTE MEDIATIKOAN

ULERMEN-GALDERAK (282.or.)

280.-282.OR.

4. Aurkeztutako demokraziaren teorietatik zein dira neutroak etikaren aldetik? Zeinek lotu nahi dituzte etika eta politika? Erantzun pertsonala. 5. Zer balio ditu ethos demokratikoak? Zure ustez, nola gauzatzen dira balio horiek gizarte demokratikoan? Elkarrizketa, bizikidetza, errespetua eta baliozko solaskideak dira ethos demokratikoa osatzen duten balio nagusiak. 6. Azaldu zer esan nahi duen Abraham Lincoln-ek demokrazia deskribatzeko esandako esaldi ezagun honek: herriaren gobernua da, herriak eta herritarrentzat egindakoa. Zer esango luke horri buruz eliteen demokraziaren ordezkari batek? Lincolnen esaldi ospetsuak partaidetzazko demokrazia baten alde egiten duela dirudi, izan ere, herria gobernatua izateaz gain herriak gobernatu ere egin behar du. 7. Zuzeneko demokrazia lor al daiteke? Partaidetzazko demokraziek partaidetza bultzatu nahi badute, ordezkaritza baztertu behar al dute? Azaldu arrazoiak. Erantzun pertsonala. 8. Zer da demokrazia deliberatzailea? Zer aldaketa ekarri zituen demokraziaren teoria horrek? Demokrazia deliberatzailea ez da demokrazia-eredu berri bat, besterik gabe, deliberazioa gai bakoitzean aukeren alde onak eta alde txarrak publikoki aztertzea gisa ulertzeko modua da. Deliberatzen duten haiek aukera bakoitzaren aldeko eta kontrako arrazoiak ematen dituzte erabakiak hartu aurretik. 9. Zure iritziz, zer usteren arabera da sistema demokratikoa beste sistemak baino hobea? Erantzun pertsonala. Autonomia, erantzukizuna eta elkartasuna dira jarduera demokratikoaren hiru sostenguak. Erabateko bizitza demokratikoa erdiesteko ezinbestekoa da berezko irizpidez jokatzea, gure ekintzak arrazoitzeko gaitasuna izatea eta gainerakoen jarrerak ulertzeko prest izatea. 10. Gauza bera al da demokratizazio handiagoa eskatzea eskolan, enpresan, ospitalean eta familian? Zergatik? Ez da gauza bera, gizabanakoek leku horietako bakoitzean erabakiak hartu behar dituzte eta, erabakiak hartzerakoan demokrazia maila bera ez egotea eragiten duten hierarkia eta botere maila bat egon ohi da leku bakoitzean.

Zer arazo sortzen ditu gizarte mediatikoak, demokrazia zuzentasunez garatzeko? Komunikabideen botere ikaragarria eta errealitateaz eskain dezaketen irudi desitxuratua dira zailtasun nagusiak. Zer egin dezakegu herritarrok arazo horiek gainditzeko? Herritarrok behar adinako prestakuntza izatea komeni da, komunikabideek ez gaitzaten manipulatu. Bestalde, demokrazia argiagoa erabiltzeko konpromisoa har dezatela eskatu behar diegu komunikabideei eta botere publikoei. Horrez gain, sakoneko gaiei irudiari baino lehentasun gehiago ematea eta kazetaritza-etika aintzakotzat hartzea eskatu behar diegu. Zure iritziz, zein ezaugarri nagusi ditu herritartasun kosmopolitak? Arrazoitu erantzuna. Erantzun pertsonala. Honakoak dira ezaugarri nagusiak: elkarrekin zuzentasunez bizitzen ikastea eta herritartasun soziala unibertsal bihurtzea.

AZKEN ARIKETAK

283.OR.

1. Alderatu Greziako poliseko demokrazia eta gaur egungo demokraziak, taula baten bidez. Ariketa hau unitate honetako 4. FITXArekin burutuko da. 2. Zer babestu nahi zuen demokrazia babestzat zuen ikuskerak? Nola babesteko asmoa zuen? Demokrazia, merkataritza-gizarte batean askatasuna hobekien babestuko lukeen sistema politikoa da. Bertan, merkatuak pertsona guztiak erosteko eta saltzeko eskubide guztiak izan dezatela eskatzen du, hots, guztiek berdinak izan behar dute elkarren artean merkantziak trukatu ahal izateko, diruagatik lan egiten bada ere. 3. Zer lotura dago gizarte zibilaren eta estatuaren artean, demokrazia elitistan? Zer lotura dago, partaidetzazko demokrazian? Demokrazia elitista batean, estatuak gutxieneko esku hartze bat izan beharko luke gizarte zibilean eta merkatua ahalik eta zabalena izateko ahalegina egin beharko luke, herritarren beharrizan orokorretatik haratago. Aitzitik, partaidetzazko demokrazia batean, estatuak eskubide sozialak, ekonomikoak eta kulturalak eraginkortasunez gauzatzeko esku hartuko luke, babes ekologia ere emanez, modu horretan, ekonomia eta gizarte zibila demokratikoki egituratuz.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

205

15
IZENA:
1

1. FITXA

FINKATZEKO

GALDETEGIA
MAILA: DATA:

Aukeratu erantzun zuzena.

1. Gobernariek gobernatzeko eskubidea herriak baimenduta eskuratzen dute. zer inplikatzen du baieztapen horrek?: a) Hainbat talde sozialen ordezkaritza barneratzen duen gobernu mistoa dela. b) Argudiaketa arrazionala agintearen funtsa izatea. c) Guztiek dutela esparru publikoan parte hartzeko eskubidea. 2. Zein da konstituzionalismoaren jatorria?: a) Oinarri errepublikanoa. b) Greziako demokrazia. c) Oinarri liberalak. 3. Zein ataletan kokatuko zenuke demokrazia kontrol-mekanismotzat duen sistema demokratikoa?: a) Demokrazia babesa da. b) Demokrazia garapena da. c) Demokrazia elitista. 4. Demokrazia elitistaren arabera: a) Demokrazia gobernarien oldarraldiaz babesteko sistema bat da. b) Gizarte zibila autonomoa da politikari dagokionez. c) Demokrazia gobernatzen duten pertsonak onartzeko edo baztertzeko kontrol-mekanismo bat da. 5. Zein demokraziak sustatu nahi du herritarrek erakundeetan parte hartzea?: a) Babesleak. b) Partaidetzazkoak. c) Elitistak. 6. Zein ataletan kokatuko zenuke, gizabanakoak sozialki eta moralki garatzeko sistema demokratikoa ezinbesteko baldintzatzat jotzen duen proposamena?: a) Demokrazia babesa da. b) Demokrazia garapena da. c) Demokrazia elitista. 7. Gai bakoitzean dauden aukeren alde onak eta alde txarrak publikoki aztertzea. Nori dagokio definizio hori?: a) Deliberazioari. b) Autodeterminazioari. c) Askatasunari. 8. Demokrazia deliberatzailean: a) Botere politikoaren eskakizunak justifikatu egin behar dira. b) Errealitateari men egitea eta gizakiaren izaera beretik abiatzea aholkatzen da. c) Politikoki autonomoa den gizarte baten alde egiten da, barne-elkartasunezko loturak dituena. 9. Zein dira jarduera demokratikoaren sostenguak?: a) Askatasuna, berdintasuna eta senidetasuna. b) Merkatu askea eta iritzi-askatasuna. c) Autonomia, erantzukizuna eta elkartasuna. 10. Demokraziak gizarte mediatikoan: a) Politika sustatzen du ikuskizun gisa. b) Komunikabideen bitartez kultura politikoa aberasten du. c) Errealitateari buruzko irudi ez-manipulatua eskaintzen du.

206

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

15
IZENA:
1

2. FITXA

ZABALTZEKO

ARISTOTELES: DEMOKRAZIAREN DEFINIZIOA

MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Beraz, lehenengo demokrazia modua, batez ere berdintasunean oinarritzen den hura da. Demokrazia horretako legeak, txiroen eta aberatsen artean inor ez nabarmentzeari eta batak bestearekiko subiranotasunik izan gabe, berdintasunean egoteari deitzen dio berdintasuna. Batzuek uste duten moduan, askatasuna, bereziki demokrazian ematen bada eta berdintasuna ere bertan garatzen bada, hori, guztiok gobernuan berdintasunez, ahalik eta gehien parte hartuz lortuko litzateke. Eta herria gehiengoa denez eta, gehiengoaren erabakia subiranoa denez, erregimen hau demokrazia da ezinbestez. Hau demokrazia modu bat da, beste bat magistraturak zerga bidez eskuratzen direnekoa litzateke, aipatutako zergak altuegiak izan gabe; errenta hori erdiesten duenak gobernuan parte hartzeko eskubidea izan behar du, eta erdiesten ez duenak ez dezala parte hartu. Zilegitasunik galdu ez duten herritar guztiek gobernuan parte

hartzen duenekoa da beste demokrazia bat, baina hor, legeak agintzen du. Herritar izate hutsagatik magistraturetan parte hartzen dutenekoa da beste demokrazia bat, baina hor, legeak agintzen du. Beste demokrazia bat aipatu berri denaren berdina izaki, subiranotasuna legearen esku ez, baizik eta herriaren esku duen demokrazia da; hau legeak ez, baizik eta dekretuak subiranoak direnean ematen da. Eta hori demagogoen erruz gertatzen da. Izan ere, demokratikoki gobernatzen den hirietan ez dago demagogorik, aitzitik, hiritar onenek betetzen dituzte lehentasunezko karguak; baina legeak subiranoak ez direnean azaleratzen dira demagogoak. Herria monarka bilakatzen da, gehiengoz osatutako osaera bakarra, izan ere, gehiengoak gauzatzen du subiranotasuna, ez bakarka, baizik eta osotasunean.
ARISTOTELES, Politika

Zenbat demokrazia modu deskribatzen ditu Aristotelesek? Deskribatu bakoitzaren ezaugarriak.

Herritar onenek betetzen dituzte lehentasunezko karguak; baina legeak subiranoak ez direnean demagogoak azaleratzen dira. Zertaz ari da?

Testuan agertzen diren demokrazia-ereduak Platonek azaldutako ereduen berdinak ala ezberdinak dira? Arrazoitu erantzuna.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

207

15
IZENA:
1

3. FITXA

SAKONTZEKO

DEMOKRAZIA MOTAK
MAILA: DATA:

Osatu hurrengo taulak unitatean ikasitakoari jarraituz.

DEMOKRAZIA BABESA DA Demokrazia Gobernarien oldarkeriaren aurrean babesteko mekanismoa.

DEMOKRAZIA GARAPENA DA

Gizakia

Bere trebetasunak garatzeko eta gainerakoen arabera gauzatzeko gai den izakia.

Politika

Gizartea bera hobetzeko bitartekoa, guztion onura bilatuz.

Estatua

Marko babeslea, bakoitzak bere interesak jarrai ditzan.

Gizarte zibila

Politikoki autonomoa dena, eta barne-elkartasunezko loturak dituena.

La Demokrazia

DEMOKRAZIA ELITISTA

PARTAIDETZAZKO DEMOKRAZIA Partaidetzazko gizartea, partaidetza bultzatzen duena eta berdintasuna sustatzen duena.

Gobernua

Politika

Eliteen arteko lehia, alderdi beraren barruan eta aurkako alderdien artean.

Administrazioa

Politikaz apartekoa eta ongi eratua izan dadila bultzatzen da.

Herritarrek jarduera administratiboa kontrolatzen dute.

Gizarte zibila

208

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

15
IZENA:
1

4. FITXA

FINKATZEKO

POLISA ETA GAURKOTASUNA

MAILA: DATA:

Bete hurrengo taula unitatean ikasitakoaren arabera eta erantzun galderei.

GREZIAKO POLISA Herritarraren izaera

GAURKOTASUNAREKIN ANTZEKOTASUNAK

GAURKOTASUNAREKIN EZBERDINTASUNAK

Erabakiak non hartzen diren

Demokrazia motak

Argudiatzeko moduak

Komunitateen tamaina

Nolako balorazioa egiten duzu antzinako Greziako demokraziaren inguruan?

Zure ustez, herrialde askotan zergatik ez zitzaion sistema honi jarraitu epealdi luze batez?

Zure ustez, zertan egin du aurrera demokraziaren ereduak?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

209

15
IZENA:
1

5. FITXA

FINKATZEKO

LEGEEN ESANEKOTASUNA
MAILA: DATA:

Irakurri ondorengo testua eta erantzun galderei.

Testu honetan egilea gizabanakoaren interesak gehiengoaren interesekin bateratzen saiatzen da, partaidetzazko demokrazia eta Habermasen proposamena aipatuz.

Laburki esateko, Habermasen iritziz, arrazoizko borondate baten eraketa diskurtsiboa bere eraketa demokratikoaren parekoa da, guztion partaidetza (hala beharko luke behintzat) ahalbideratzen duen prozesu bat da zorionez. Eta, hari jarraituko liokeen demokrazia erradikalari edo partaidetzazko demokraziari buruz, honek zerbait zehazten du, politikari dagokionez, hizketaren edo elkarrizketaren egoera idealari dagokionez aipatzen genuen aukeratzeko eta hizketaldiak egiteko aukeren banaketa simetrikoaren aipamen abstraktua eginez. Baina oraindik ere nahikoa ahula izaten jarraitzen du, bere baitan, Habermasek sekula aipatu nahi izan ez dituen aukera ugari horiek hartu ahal izateko. Ez du hala jokatzeko arrazoirik falta, izan ere, hizketaren edo elkarrizketan egoera ideala demokrazia zuzenaren apoteosira gerturatu arren, bere gauzapenaren urruntasunak eraginda bertako protagonistak ordezkaritzako demokraziaren moduko formula apalagoekin ados izatera eraman ditzake, parlamentarismora kasu. Baina bere abstentzioaren arrazoi nagusia, bere ustez Rousseauk egin zuen bezala, demokraziaren antolaketa politikoaren arazo

akzidentala, borondatearen eraketa demokratikoaren auzi oinarrizkoarekin edo printzipioarekin alferrik ez nahasteko asmoa da. Jar dezagun bada arreta azken horretan, Habermasen diskurtsoaren etikak (Diskursethik) egiten duen moduan. Jakina denez, Rousseauk aurrez esan da, inork ez zuela lege bat betetzeko betebeharrik haren eraketan parte hartu ez badu. Beste edozein legeren mende egotea esklabotza besterik ez da. Bestalde, Kantek ia hitz berdinak erabiliz errepikatuko zuenez, norberak bere buruari jartzen dion legearen esanekotasuna askatasun peto-petoa da. Dena den, Habermasen etika komunikatiboak arazo berari egin beharko zion aurre, hau da, Etikak gizaki oro goberna dezakeela, ondorioz legedia bakarra izanez, hala, gizaki bakoitza legegile bat izango litzateke eta, ondorioz, legegile andana egongo litzateke.
J. MUGUERZA, Eskubidearen esanekotasuna eta disidentziaren agintea (moldatua)

Laburbildu testuan aipatzen dena zure hitzak erabiliz.

Testuaren arabera, zergatik egin behar diegu men legeei?

Komentatu azpimarratutako esaldia.

Lotu testuaren edukia unitatean ikasitakoarekin.

210

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

IRAKURKETA GIDA

211

Teknikari buruzko gogoeta, Jos Ortega y Gasset

LIBURUARI BURUZKO BI HITZ
Teknikari buruzko gogoeta lana 1939an agertu zen, Nor bere baitan biltzea eta aldatzea lanarekin batera. Baina liburu hori ez da Ortega teknikaz aritzen den bakarra; Masen matxinada, Galileoren inguruan, Leibnizen jatorria ideia eta Munduko historiaren interpretazio bat liburuetan ere gai berberaz aritu zen. Ortegak zioenez, teknikak gizakiaren osaera erakusten digu, gizakiaren izaeraren misterio bitxia. Gizakiak teknikaren bitartez ez baitu nahi soilik ingurunera moldatu, gainerako izaki bizidunek egiten duten antzera; ingurunea aldatu nahi du, hura bere premietara moldatzeko. Kontuan izanda gizakion premiak ez direla soilik biologikoak, funtsezkoak ez direnak ere beharrezkoak baititugu. Gizalegez bizitzea ez da soilik munduan egotea; ongi egotea ere bada (ongizatea), eta horregatik da gizakia teknikoa, zoriontasuna lortzeko asmoz funtsezkoak ez diren gauzen sortzaile. Alabaina, gizakiaren ahalmen teknikoa handituz doa, eta horrek ezkutatu egin du nork bere bizimodua antolatzeko gaitasuna, haren eraginez gizakiak jada ez daki nor den, hustu egin zaio bizitza. Hortik datoz Mendebaldeko desorientazio eta etsipen kolektiboak, masa-gizakia delakoan nortua: egungo gizakiak proiekturik gabeko bizimodua darama.

LIBURUAREN EGITURA ETA EDUKIA

I. kapitulua. Gaiarekin lehenbiziko gatazkatxoa
Gabeziez jositako izakia da liburuan agertzen zaigun gizakia. Bizi nahi badu, premia biologiko guztiak asebete behar ditu, eta horretarako, lurra landu, etxolak eraiki, sua egin eta beste hamaika lan egin behar ditu. Hala ere, kontuan hartu beharko genituzke honakoak: Gizakiak bizitzeko egiten ditu lan horiek, bizitzea baita premia nagusia, eta haren ondorio baitira gainerakoak. Nahi duelako bizi da gizakia, bizi egin nahi duelako; eta hein batean senak bultzatuta bizi bada ere, eragile garrantzitsuagoak ditu borondatea eta gogoeta. Bizitzeko premia ez zaio indarrez ezartzean. Animaliek ez bezala, gizakiak, beharrezkoa zaiona naturan (bere zirkunstantzian) aurkitzen ez duenean, sortu egiten du. Horrela bere burua premietatik askatu nahi du, haiek asetzeko adi egon beharrik ez izateko eta berezkoagotzat dituen beste zeregin batzuetan aritzeko. Hori egin dezake, gizakia ez delako bere zirkunstantziarekin eta bere premiekin parekatzen; aitzitik, gai da horietatik aldentzeko eta bere baitan biltzeko, bai eta horrela jokatzeko modu berriak eta prozedurak asmatzeko eta sortzeko ere. Prozedura tekniko horiei esker, gizakiak zirkunstantzia edo natura alda dezake, eta horrela, hartan ez dagoena egon dadin edo dagoen hura berak behar duenean egon dadin lor dezake.

II. kapitulua. Izatea eta ongizatea. Funtsezkoa ez dena, beharrezkoa

Teknika ingurunea gizabanakora moldatzea da. Mugimendu biologiko guztien kontrako norabidean gertatzen den mugimendua da, beraz. Hori dela eta, esan genezake teknikarik gabeko gizakia ez dela gizaki. Gizakiak premia biologiko hutsak kontrolatzeko grina baldin badu, premia horietatik harantzago dauden beste batzuk asebete ahal izateko da. Gizakiak bizitzeko eta munduan egoteko erakusten duen irrika ezin da bereizi hark ongi izateko edo ongi egoteko erakusten duen irrikatik. Gizakiarentzat, bizitzea ez da soilik egotea, izatea; ongi egotea da, ongizatea. Gizakia ez bezala, animalia ateknikoa da: aski du bizitzearekin eta bizirik egoteko premia-premiazkoa zaionarekin. Gizakiok gizaki gara, guretzat bizitzeak ongizatea esan nahi duelako; eta horregatik da gizakia teknikoa, funtsezkoa ez denaren sortzaile.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

213

III. kapitulua. Teknika: ahaleginik ez egiteko ahalegina

Gizakiak beti ez du ongizateari buruzko ideia bera. Eta hura nolakoa, halakoa izaten da teknika. Hori horrela izanda ere, Ortegak teknikaren beste bi ezaugarri agertzen dizkigu: Premiak ahalik eta ahalegin txikienarekin asebetetzen saiatzen da. Ahalbide berriak sortzen saiatzen da, eta horretarako, naturan ez dauden objektuak egiten ditu: itsasontziak, hegazkinak, telefonoa... Teknikak, beraz, ahalegin txikiagoa egin behar izatea dakarkio gizakiari, eta horri esker, beste zeregin batzuetan aritu ahal izaten da.

IV. kapitulua. Teknikaren zorupera bidaia

Gizakiari bizirik izateko aukera ematen zaio, baina ez dauka bizimodua eginda: atera egin behar du bizimodua, bere bizitza eraiki. Horregatik da gizakia programa baten modukoa: oraindik ez dena, baina izan nahi duen hura. Eta nahi horiek nolakoak diren, halakoa ikusten du mundua ere garai bakoitzak, herri bakoitzak eta gizabanako bakoitzak: era batekoa edo bestekoa. Merkatariaren mundua eta poetarena ez dira berdinak izango, biek ezaugarri berdin asko izan arren.

V. kapitulua. Bizitzak berak egiten du bere burua

Gainerakoek ez bezala, gizakiak, bizi den heinean, eraiki egin behar du bere bizitza, eta programa den aldetik, konponbidea bilatu behar dio hura gauzatzeak dakarkion arazo praktikoari; Nahitaez, eraiki egin behar du bere burua, bere burua sortu. Bizitzea, hortaz, nork bere bizi programa gauza dezan behar dituen bitartekoak aurkitzea da. Eta horixe da teknikaren hasiera, beti bizitzearen araberakoa: bere egitekoa giza programa gauza dadin ahalbideratzea da.

VI. eta VII. kapituluak Gizakia bideratu izan duten izateko programak
Bizitzea nolabait esateko, geure programa gauza dezagun oztopatzen duten zailtasunak gainditzeko, munduak eskaintzen dituen erraztasunez baliatzea da. Horretarako, gizakiak teknika dauka. Ortegak erakusten digu, zenbait adibideren bitartez, gizakiek beren burua bizi programa gisa gauzatzeko, hainbat modu bilatu izan dituztela, eta horretarako, hainbat modutara baliatu izan direla teknikaz. Hori agertzeko, Ortegak mutur-muturreko bi izateko era aukeratu ditu: Indiako bodhisatva direlakoena eta gentleman ingelesena.

VIII. kapitulua. Teknika eta irudimena

Teknikaren hipotesiarekin amaitzeko, honakoa aztertzen du Ortegak atal honetan: teknikak adimenarekin, oroimenarekin eta irudimenarekin duen harremana. Eta berak dioenez, berez, irudimenean bilatu behar da teknikarik egoteko ahalbidea, ez adimenean.

IX. kapitulua. Teknikaren faseak

Ortegak hiru fase bereizten ditu teknikaren bilakaeran: Zoriaren ondoriozko teknika. Artisauen teknika. Teknikarien teknika. Zoriaren ondoriozko teknika historiaurreko eta protohistoriako gizakiengan aurkitzen dugu, bai eta gaur egungo gizaki hezigabeengan ere. Horiek, teknikaren berri ez dutenez, ez dakite natura beren nahien arabera alda dezaketela. Teknika mota horrek hiru ezaugarri hauek ditu: Ekintza teknikoen multzoa urria da, eta ez da bereizten ekintza naturaletatik. Sua egiteko gai dira, baina ibiltzeko, igeri egiteko edo jotzeko gai diren modu berean. Teknika mota hori bakun-bakuna da, eta beraz, taldeko edonork erabil dezake. Gizaki primitiboak ez daki asmatzeko gai izan badela, eta horregatik, haren asmakariak ez dira aurretik eta nahita irtenbideak bilatu nahi izatearen ondorio. Aitzitik, irtenbideak bilatu du gizakia. Primitiboaren ustez, naturak, ustekabean, bere misterioetako bat sarrarazi du bere baitan.

214

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Teknika primitibo guztiek kutsu magikoa dute, eta orduko gizakiak ez dauka bere burua asmakari horien asmatzailetzat.

X. kapitulua. Teknika: eskulana

Bigarren fase honek antzinako Greziako, inperioaren aurreko Erromako eta Erdi aroko teknika agertzen du. Hona hemen bere ezaugarriak: Ekintza teknikoak konplexutasun handikoak dira orain, eta ezinbestekoa da horietaz zenbait gizaki arduratzea: artisauak. Artisauek ez daukate beren burua asmatzailetzat; izan ere, ikaskuntza prozesu luzea egin behar izan dute teknika hori bereganatzeko. Asmakari guzti-guztiak tresnak dira; oraindik ez dute makinarik asmatzen. Makinak bere kasa aritzen diren tresnak dira. Eskulangintzan, lanabesak gizakiaren osagarri dira soilik. Makina asmatu ondoren, ordea, tresnak hartuko du garrantzirik handiena: gizakiak lagunduko dio makinari, eta ez makinak gizakiari. Teknika oro bi alderdi hauetan datza: jarduera plan jakin bat asmatzean, eta plan hori gauzatzean.

XI. kapitulua. Gizakia eta bere teknika, gaur egun

Hirugarren faseak teknikaren egungo egoera agertzen du; hau da, XIX. eta XX. mendekoa. Ezaugarri hauek ditu: Gaur egungo bizimodua osatzen duten ekintza eta ondorio teknikoek ikaragarri egin dute gora. Egungo gizakia ezin da erdietsitako teknikarik gabe bizi. Tresnatik makinara pasatu da. Teknikaria eta langilea bereizi egin dira, eta teknikaria teknikaren adierazpen garbia bihurtu da: ingeniaria da gaur egun. Teknikaren gaur egungo egoerak kontuan hartzeko bi arazo ekarri ditu: Bere ahalmenak mugarik ez duela uste du gizakiak. Pentsa dezakeen oro gauzatu egin daiteke. Egungo gizakiak, jaiotzen denetik, hainbat objektuz eta prozeduraz inguratuta ikusten du bere burua. Eta jakina ohitu egiten da haietara. Hainbeste ohitu, gainera, ezen objektu eta prozedura horiek berez daudela hor eta berak ez duela inolako ahaleginik egin behar uste izatera ere irits daiteke.

XII. kapitulua. Une hau miragarria da

Egungo teknizismoak ez dauka zerikusirik aurreko teknika guztietakoekin. XVI. mendetik aurrera, teknikariak zientzia berriaren modura jardungo du. Teknizismo sortu berriaren eta zientziaren arteko bat-egiteak independentzia eta bere buruarenganako segurtasuna eman diote egungo teknikari. Orain, teknika ez da zori edo magia kontua; metodoa da, eta objektu materialak aztertuz ikastea eskatzen du: zientzia fisikoaren adibideari jarraituz, azterketa arrazionala eta esperimentua dira teknika berriaren oinarriak. Orduz geroztik, zientziak eta teknikak bateratuta dirudite. Horren eraginkortasunaren adierazgarri biek azken urteotan izandako garapen itzela dugu; horiek ederki erakusten dute zenbaterainoko ahalbideak dituen teknika materialak: ia-ia mugarik gabekoak.

LABURPENA EGITEKO ARIKETAK

1. Gizakiak hainbat jarduera egiten ditu bere premia biologikoak asetzeko: bere burua berotu, jan, korrika egin, babestu Zertan dira desberdinak honakoak: nork bere burua berotzea eta berotzeko sua egitea, jatea eta lurra lantzea, korrika egitea eta ibilgailuak egitea, babestea eta etxolak egitea? 2. Zeri esaten diogu gaur egun teknika? Zein dira gaur egun teknikari? Bat al dator Ortegak teknika deitutakoarekin? 3. Gizakiak, teknikaren bitartez, ingurunetik bereizi nahi du, ez du bere zirkunstantziaren esklabo izan nahi. Adierazi, adibide batzuen bitartez, helburu hori lortzea ahalbidetu dioten zenbait jarduera tekniko.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

215

14. Aipatu zure ustez egungo gizakiak dituen bost premia. Premia biologiko hutsak al dira horiek? 15. Gizakiak dio Ortegak- ez du soilik munduan egon nahi; ongi egon nahi du, ongi izan. Zure ustez, zer esan nahi du Ortegak horrekin? 16. Teknika funtsezkoa ez dena egitea da. Azaldu zer esan nahi duen esaldi horrek. 17. Teknikak denbora aurrezten dio gizakiari. Zertarako nahi du gizakiak denbora aurreztu? Zertarako behar du denbora? 18. Gizalegez bizitzea, ongizatea bilatzea, nork bere burua asmatzea eta horrelako esaldiak erabiltzen ditu Ortegak gizakiaren berezko zereginaz aritzeko. Zer esan nahi du horrelako esaldiekin? Bururatzen al zaizu ildo horretan legokeen eta egunero egiten dugun ezer? 19. Mundua (edo, Ortegaren esanetan, zirkunstantzia) hainbat erraztasunen eta oztoporen multzoa da gizakiarentzat. Hori horrela izanik: Jarri bost adibide, errealitate naturalek une batzuetan gizakiari bizimodua erraztu eta beste batzuetan zaildu egin diezaioketela adierazteko. Aipatu zure eguneroko bizitzan gainditu behar izaten dituzun zenbait zailtasun. Zein motatakoak dira zailtasun horiek? Zuk eta zure gurasoek zailtasun berberak al dituzte? 10. Zure ustez, desiragarria al da teknikoki lor daitekeen oro? Nork erabaki behar du giza bizitzaren garapenerako zer den ona eta egokiena? 11. Bururatzen al zaizu teknikaren eginkizuna eta mugak zein diren zehaztea eskatzen duen egungo auzi edo egoerarik? 12. Ortegak zenbait fasetan banatzen du teknikaren bilakaera. Alderatu fase horien ezaugarri bereizgarriak, eta adierazi ezaugarriok, labur-labur, taula baten bidez. 13. Gizakiaren eta teknikaren arteko harremana hobeto ulertzeko, egin ariketa hau: Galdetu ikasleei film hauek ikusi dituzten: Oihan esmeralda, Arrosaren izena, Garai modernoak. Inork ikusi ez baditu, proposatu ikusteko, eta egin hiru talde epe jakin batean film horietako bat ikusteko konpromisoa hartuko dutenekin. Film horietako bat ikusi dutenen kopurua nahikoa bada, egin ikasle horiekin hiru taldeak. Talde horietako bakoitzak honakoak adieraziko ditu idatziz: egokitutako filmean erabilitako teknikek zein ezaugarri dituzten, eta haiek erabiltzen dituztenentzat teknika horiek zer diren eta zer-nolako garrantzia duten. Talde bakoitzak bere lana azalduko du, eta amaitzeko, ikasgelan agertutako osagai guztiak bateratuko dituzte. 14. Jarri bi adibide: bata jarduera zientifikoren batena, eta bestea jarduera teknikoren batena. Nolakoak dira lanerako erabiltzen dituzten prozedurak eta metodoak: antzekoak ala guztiz desberdinak? 15. Gure gizartean hazkuntza tekniko ikaragarria gertatu da. Maila berean hazi al da gizakia ere? Gizatiarragoa al da gaur egungo bizimodua? Ongizate handiagoa al dugu? Autonomoagoa al da gizakia, hots, zer nahi duen eta nola lortu behar duen jakiteko gaitasun handiagoa al du?

BIBLIOGRAFIA
ARISTOTELES, Analitikoak. , Metafisika. N. COPERNICO, Revolutionibus orbium caelestium. R. DESCARTES, Metodoari buruzko diskurtsoa. , Filosofiaren hastapenak. F. DESSAUER, Discusin sobre la tcnica. J. ELLUL, El siglo XX y la tcnica: anlisis de las conquistas y peligros de la tcnica de nuestro tiempo. F. L. G. FREGE, Ideografa: un lenguaje formalizado del pensamiento puro a base del lenguaje aritmtico. S. FREUD, La interpretacin de los sueos. GALILEO, Dilogo sobre los sistemas del mundo.

216

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

G. W. F. HEGEL, Enciclopedia de las ciencias filosficas. M. HEIDEGGER, Ser y tiempo. D. HUME, Giza ezagutzari buruzko tratatua. E. HUSSERL, La filosofa como ciencia estricta. W. JAMES, Principios de psicologa. I. KANT, Arrazoimen hutsaren kritika. G. W. LEIBNIZ, Nuevos ensayos sobre el entendimiento humano. , Monadologa. R. LLULL, Ars compendiosa inveniendi veritatem seu Ars magna et maior. J. LOCKE, Giza adimenari buruzko entseiua. L. MUMFORD, El mito de la mquina. I. NEWTON, Philosophiae naturalis principia mathematica. F. W. NIETZSCHE, Verdad y mentira en sentido extramoral. J. ORTEGA Y GASSET, Qu es filosofa? J. PIAGET, Psicologa de la inteligencia. PLATN, El banquete. A. N. WHITEHEAD y B. RUSSELL, Principia mathematica. L. WITTGENSTEIN, Tractatus logico-philosophicus. , Ikerlan filosofikoak.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

217

Giza izaerari buruzko tratatu baten laburpena, David Hume

LIBURUARI BURUZKO BI HITZ
Humeren testuingurua. Humeren lekua egungo filosofian
David Hume filosofo eskoziarra da (1711-1776). Enpirismo klasikoaren unerik erradikalenaren adierazle da, eta Lockek (1632-1704) eta Berkeleyk (1685-1753) garatutako filosofia enpiristaren testuinguruan kokatuta dago. Enpirismoarekin batera, Europan arrazionalismoa sortu zen, Descartes, Spinoza eta Leibniz buru zirela. Kantek bi korronteok bildu zituen. Hasieran, Humek giza izaera kontzeptua hartu zuen bere gogoeta osoaren erreferentziatzat. Giza izaeraren tratatua laneko Hitzaurrean dioenez, maila batean ala bestean, zientzia guztiak erlazionatuta daude giza izaerarekin. Horri buruzko jakintzak, gizakiari buruzko zientziak, zientzien sistema osoa osatzen du; funtsa berria du ia, eta funts horixe da, hain zuzen, zientziek segurtasunez oinarritzat har dezaketen bakarra. Zientzien sistema hori sortzeak helburu praktikoa du: Ilustrazioko ohiko balioak sustatuz (tolerantzia, askatasuna, arrazionaltasuna eta kritika), giza aurrerapenaren alde lan egitea. Horretarako, Humeren arabera, lau zientzia behar dira funtsean. logika, morala, arte kritika eta zientzia. Horiek guztiak, bai eta matematika, fisika edo erlijio naturala ere, gizakiak bere buruaz duen ezagutzaren menpe daude; hau da, gizakiari buruzko zientziaren menpe. Giza izaera ezagutzea dago, beraz, jakintzaren eraikin osoaren erdian.

Humeren enpirismoa
Locke-ri jarraituz, Humerentzat ere esperientzia da egiazko mundua ezagutzeko iturri bakarra, zeren arrazoimenaren egiteko bakarra zentzumenetatik jasotzen dituen datuan antolatzea baita. Horregatik dio honakoa: zientzia horri berari [gizakiari buruzkoari] eman diezaiokegun oinarri sendo bakarrak esperientzia eta behaketa izan behar du []; ezin dugu esperientziaz harantzago joan, ez eta horretan oinarrituta egongo ez den printzipiorik ezarri ere. Humek garatutako enpirismoa psikologikoa da; izan ere, ideiak nola sortzen eta lantzen diren axola zaio: ideiak sortzeko prozesuan zein ahalmenek esku hartzen duten, ideiek zein bideri jarraitzen dioten kontzientzian agertu arte, kontzientziak ideiak erabiltzen dituenean zein interferentzia gertatzen diren, gogoak zein mekanismo dituen ideia berriak sortzeko, etab. Horixe da ezagutzaren alderdi psikologikoa. Lockerentzat ere, Descartesi jarraituz, kontzientziaren eduki oro da ideia. Baina Humek zuzenketa bat egin zion horri, eta horrek ondorio erabakigarriak ditu: Humek ideiak eta inpresioak bereizi zituen. Sailkapen horren arabera, Humek dioenez ideien eta inpresioen arteko elkarrekikotasuna da egiazkotasun irizpidea. Ideia bat egiazkoa izango da, hau da, egiazko zerbait adieraziko du, baldin eta inpresioren batekin badator. Inpresioak egiazkotasun irizpide gisa balio du. Alabaina, gogoak amets egiteko gaitasuna dauka (eta batzuetan, beharra); hau da, inpresioetan oinarritu gabeko ideia berriak sortzekoa. Horretarako, hainbat mekanismo ditu. Baina ezinbestekoa da aurreko irizpidea zorrotz hartzea, egiazkoak eta baliozkoak izan nahi duten ideiak eta halakorik nahi ez dutenak bereizi nahi baditugu. Hori da bere enpirismoaren funtsa.

Abstract lanaren esanahi Humeren obran

Hona hemen Humeren lanik garrantzitsuenak: Giza ezagutzari buruzko tratatua (1739), Giza adimenari buruzko ikerlana (1751), Moralaren printzipioei buruzko ikerlana (1751) eta Erlijio naturalari buruzko elkarrizketa (1779, hil ostekoa). Abstract deritzon liburua (berezko izenburua Giza ezagutzari buruzko tratatu baten laburpena da) 1740an argitaratu zen. Orduan Humek 29 urte zituen. Gaztaroko lan horretan, Giza izaerari buruzko tratatua izenekoan garatutako tesi nagusietako batzuk azaltzen ditu Humek labur eta argi. Giza izaerari

218

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

buruzko tratatua liburuan, Abstract deritzonean ia ukitu ere egin ez zituen gai asko eta asko landu zituen; adibidez: substantzia kontzeptuari egindako kritika, espazioa eta denbora kontzeptuak, lor daitekeen ezagutza, eszeptizismoa, irrikak eta irrika motak, morala, justizia Beste egile batek argitaratu izan balu bezala aurkezten du Humek Abstract lana. Baliabide estilistiko horrek aurreiritziak ekiditeko balio du; izan ere, Humeren esanetan, Tratatua lanak aurreiritzi ugari jaso zituen, ezarritako jakintzen aurka han egindako kritika gogorrek eraginda. Abstract liburuan, Humek berriro hartu zituen Tratatua lanean azaldutako oinarri gnoseologiko berritzaileak, pertzepzio, inpresio eta ideia kontzeptuak definituz eta ideiak egiazkoak diren zehazteko irizpide bera erabiliz (inpresioren batekin bat etortzea). Planteamendu teoriko hori hainbat arlotan erabil daiteke, nahiz eta Abstract lanaren ardatza kausa/ondorioa erlazioaren azterketa den. Erlazio hori, fenomenoen elkarren arteko lotura, zientziaren oinarriz zen ordura arte, baina jada ez da beharrezkoa Humeren enpirismoan; izan ere, haren oinarri bakarra zenbait fenomeno behin eta berriz errepikatu egiten direla behatzeko ohitura hutsa eta gogoaren berezko zenbait joera natural dira (konbinazio edo ideia konplexuak sorrarazten dituzten joerak, alegia). Horrela, zalantzan geratzen da ezagutza zientifikoaren eta, oro har, kanpoko munduari eta gizabanakoari berari buruzko jakintza ororen indar logikoa.

LIBURUAREN HELBURUAK
Argitasuna, berritasuna eta kritika
Lehen esan bezala, Humeren asmoa Giza izaerari buruzko tratatua ulergarriagoa egitea da. Bere ustez beharrezkoa du lan horri ekitea, izan ere, liburuaren edukia hain berritzailea izanik, zalantzan jartzen ditu zientzien eta filosofiaren oinarriak, eta, gainera, aldarrikatu egiten du Ilustrazioko autonomia eta kritikarako askatasunaren ideia. Helburu hori dogmatismo ororen, autoritate ororen eta aurreiritzi ororen gainetik eskatzen du. Humek, beraz, argi eta gardentasun arrazionalaren bandera goratzen du. Balio horiek ardatz bihurtuko dira, gero, Modernitatean.

Metodo esperimentala gizakiari buruzko zientziarentzat

Liburuaren helburua giza izaerari buruzko jakintza zientzia zehatz bihurtzea da; hau da, natur zientzien maila berekoa bihurtzea. Horrekin, Newtonek fisikaren alorrean lortutakoaren pareko zerbait egin nahi da, baina oraingoan gogoaren eta haren ideien funtzionamenduaren esparruan. Hori lortzeko estrategiarik egokiena esperientziari zorrotz lotzea da (bestelako hipotesiak alde batera utzita), eta metodoak zientzialariek Francis Baconen garaitik fisika esperimentalerako erabiltzen duten ereduari jarraitu beharko lioke: gizakiari buruzko jakintza orok esperientziatik abiatu behar du eta esperientzia izan behar du oinarri.

LIBURUAREN BANAKETA
Liburuak, berez, ez du inolako banaketarik. Baina bertan lantzen diren gaiak arretaz aukeratuz gero, hiru ataletan bana daiteke: Lehenbiziko atala. Egileak bere asmoak eta helburuak zein diren azaltzen du, bai eta horiek lortzeko metodo egokia zein den ere. Bigarren atala. Kausa/ondorioa erlazioa aztertzen du; erabakigarria da ezagutza eta zientzia ulertzeko. Hirugarren atala. Bi gai lantzen ditu: subjektu kontzeptuaren ulermena (gai hori zabal eztabaidatu da tradizio filosofikoan Descartesen ondotik), eta askatasunak kontzeptu horretan duen garrantzia.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

219

EDUKI NAGUSIAK
1. KAUSALITATE ERLAZIOAREN AZTERKETA a) Funtsezko kontzeptuen definizioak
Egileak funtsezko hiru kontzepturen definizioak proposatzen ditu. Kontzeptu horiek oinarri gisa balioko dute, gero, gure jakintzaren eduki osoa aztertzeko eta sailkatzeko. Hona hemen kontzeptuok: Pertzepzioa. Kanpoko zentzumenen, irrikaren, pentsamenaren eta hausnarketaren bitartez gogoan egon daitekeen orori esaten zaio pertzepzioa). Inpresioa. Kanpoko munduko objekturen baten edo emozioren baten edo irrikaren baten irudikapen agertzen den pertzepzio bizi-biziari esaten zaio inpresioa. Inpresio guztiak argiak eta nabariak dira, eta horrelakoetan ez dago zer eztabaidatu. Ideia. Hain biziak ez diren pertzepzioei eta inpresioren baten oroitzapenak edo gogoetak sorrarazitakoei esaten zaie ideiak. Egiazko ideia guztiek inpresioak dituzte jatorri; hortaz, ez dago berezko ideiarik (ideia guztiak barne sentimenduren baten edo kanpoko sentsazioren baten ondorioz sortzen dira). Horren guztiaren ondorioz, ideia egiazkoa den ala ez zehazteko irizpidea honako hau da: ideia guztiak (sinpleak nahiz konplexuak) inpresiotara murritz daitezke. Inpresioren baten ondorioz sortutakoak ez diren ideiek ez dute zentzurik, eta beraz, gogoaren fantasia hutsak baino ez dira. Horrexegatik da inpresioa egiazkotasun irizpide. Eta, era berean, esanahi irizpide ere bada. Izan ere, inpresioren baten ondorioz sortutakoak ez diren ideiei dagozkien terminoek ez dute inolako esanahirik. Horixe gertatzen da Humeren garaiko kontzeptu filosofiko garrantzitsu batzuekin, eta esanahi irizpide horixe aldarrikatzen du egungo mende honetan neopositibismo logikoak ere.

b) Kausa/ondorioa erlazioa
Zenbait kausa/ondorio erlaziori behatuz gero, hiru ezaugarri hauek aurkituko ditugu: Kausaren eta ondorioaren artean hurrentasuna dago, bai denboran, bai espazioa. Kausak lehentasuna du denboran ondorioarekiko. Kausak eta ondorioak bat egiten dute etengabe. Eguneroko bizitzan, kausari ondorioa lotzeko eta ondoriotik kausa ondorioztatzeko joera dugu, hori halabeharrezkoa bailitzan. Beraz, kausa zein den jakinda, aurreikus edo aurresan dezakegu zein izango den ondorioa. Alabaina, Humek dioenez, gogoak inoiz ez du inolako egiazko loturarik hautematen. Beraz, kausatik abiatuta ondorioa zein izango zen inferitzea edo aurresatea gertakari berbera lehendik bizi izateari zor zaio. Gauzak era jakin batera gerta daitezen ohituta gaude, eta beti hala izan behar duela pentsatzera eramaten gaitu horrek (naturaren erregulartasunaren printzipioa). Baina naturaren erregulartasunaren printzipioa ezin da frogatu, eta, beraz, ez dago kausatik ondorioa egiaz inferitzea ahalbidetzen duen arrazoirik. Konklusioa. Ondorioaren eta kausaren arteko lotura ez da beharrezkoa; ohikoa da soilik. Hortaz, edozein unetan beste modu batekoa izaten has daiteke. Ezerk ez du agintzen, ez eta ziurtatzen ere, etorkizuna iragana bezalakoa izango denik. Horixe gertatzen da egiazko gai guztiekin.

c) Hautemandakoa egiazkoa dela uste izatea

Gerta daiteke gertakari bat sortua edo asmatua izatea, eta gerta daiteke gertakari hori egiaz jazo dela uste izatea. Zertan dira desberdinak bi ideia mota horiek? Gertakari bat egiazkotzat jotzen dugu inpresioan bizi-bizi agertzen denean, ohiko loturak gordetzen dituenean eta gure borondatearen menpe ez dagoenean. Beraz, ohitura, ere uste haren oinarrian dago. Sentsazioaren esperientzia gizabanakoaren da soilik, eta oso zaila izaten da horrelakoak azaltzea.

2. SUBJEKTUA ETA ASKATASUNA a) Ni delakoa (subjektua) ez da substantzia

Ni delakoa pertzepzioen bilduma edo sistema da (sentimenduena, sentsazioena, irrikena...), eta ez du berezko inolako nortasunik. Sistema hori dinamikoa da, eta ez dago inolako elementurik subjektuak bizitzan jasandako

220

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

aldaketetan zehar aldatu gabe irauten duenik: ni delakoa, hortaz, ez da aldaketak gertatuta ere bere horretan irauten duen substantzia. Ni ideia ez da egiazkoa (substantzia guztiekin beste horrenbeste gertatzen da), ideia hori ez baita inpresioaren baten ondorioz sortutakoa. Tasun partikularrak eta pertzepzioak ezagut ditzakegu soilik.

b) Beharra eta hautamena

Gorputz materialen arteko etengabeko bat-egitea ezagutzen dugun era berean, ezagut ditzakegu, halaber, borondatearen (nahimenaren) ekintzen eta haren motibazioen arteko loturak. Kausa eta ondorioa etengabe batzeari eta kausatik ondorioa inferitzeari esaten zaio beharra, bai eta ekintza eragin duten motibazioetatik hura inferitzeari ere. Baina behar hori ez da logikoa, psikologikoa baizik. Beraz, bai gorputzen eta bai borondatearen portaera beharrezkoa da, eta hortaz, ez du zentzurik hautemanaz aritzeak.

c) Ideia asoziazioen printzipioak

Ideiek, gogoan elkarren artean erlazionatzen direnean, ez dute axolagabetasun osoz egiten. Aitzitik, berezko zenbait joeraren arabera elkartzen, bereizten eta lotzen dira. Joera horiei ideia asoziazioen printzipioak deitzen die Humek, eta hiru adierazten ditu: Parekotasuna: objektu bertsuak dituzten ideiak biltzeko joera. Hurrentasuna: elkarrekin agertu ohi diren objektuak dituzten ideiak biltzeko joera. Kausalitatea: ondorioen ideiak eta haien kausenak biltzeko joera. Printzipio honen bitartez, ideia konplexuak eratzen dira. Ideia horiek, egiazkoak izateko, bi baldintza bete behar dituzte: ideia sinpletan zatitu ahal izatea eta ideia sinple horiek inpresioren baten ondorioz sortutakoak izatea.

LABURPENA EGITEKO ARIKETAK

Hitzaurrea: liburuaren helburuak
1. Ilustrazioko zein ezaugarri aldarrikatzen ditu egileak? 2. Humeren aurreko zenbait filosofok gizakiari buruzko zientzia eratu nahi zuten, eta bera horren aurka zegoen. Zergatik? 3. Humeren iritziz, zer-nolako garrantzia du esperientziak giza izaerari buruzko zientziaren metodoan? 4. Zure ustez, sor al daiteke natur zientzien parekoa (esaterako, fisikaren parekoa) izango den gizakiari buruzko zientziarik? Zergatik?

Kausa/ondorioa erlazioa
1. Humeren pertzepzio, inpresio eta ideia terminoei emandako definizioak ikusita, jarri horietako bakoitzaren adibideak, eta azaldu zer-nolako erlazioa duten elkarren artean. 2. Zein irizpide erabiltzen du egileak ideia jakin batek egiaz esanahirik baduen ala ez zehazteko? 3. Humeren esanetan, ez dago berezko ideiarik. Zergatik dio hori? 4. Zein arrazoi ematen dira testuan agerikoa egiazkoa dela uste izateko ala, aitzitik, hura zalantzan jartzeko (adibidez, kanpoko mundua)? 5. Azaldu zure hitzez zer esan nahi duen esaldi honek: kausa/ondorioa erlazioa ez da beharrezkoa. 6. Zertan datza naturaren erregulartasunaren printzipioa? Zergatik jartzen du Humek hura zalantzan? 7. Azaldu Humeren esanetan zertan diren desberdinak sortzea eta uste izatea.

SUBJEKTUA ETA ASKATASUNA

1. Humek dioenez, nia zenbait sentsazioren, sentimenduren, ideien eta abarren bilduma da. Zure ustez ere hala da ala, aitzitik, hori baino gehiago da? Arrazoitu erantzuna.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

221

2. Humek behar kontzeptuaz konpontzen du askatasunaren auzia. Balioztatu kritikoki kontzeptu hori. 3. Egileak hiru motatako ideia asoziazioen printzipioak adierazten ditu testuan. Bilatu horietako bakoitzaren zenbait adibide, eta azaldu. 4. Azaldu zer esan nahi duen esaldi honek: giza bizitza ez du arrazoimenak gidatzen, ohiturak baizik. Gero, balioztatu kritikoki esaldi hori.

BIBLIOGRAFIA
S. AGUSTIN, Confesiones. ARISTOTELES, Acerca del alma. H. BERGSON, La evolucin creadora. Materia y memoria. C. DARWIN, Espezieen jatorria. R. DESCARTES, Tratado del hombre. , Las pasiones del alma. W. DILTHEY, Izpiritu-zientzietarako sarrera. M. HEIDEGGER, Carta sobre el humanismo. J. G. HERDER, Hizkuntzaren jatorriari buruzko tratatua. W. VON HUMBOLDT, Sobre la diversidad de la estructura del lenguaje humano. I. KANT, Antropologa en sentido pragmtico. S. KIERKEGAARD, El concepto de la angustia. K. LORENZ, Hombre y animal. Estudios sobre el comportamiento. F. W. NIETZSCHE, Honela mintzatu zen zaratustra. B. PASCAL, Pensamientos. PLATN, Fedn. , Filebo. A. J. TOYNBEE, La civilizacin puesta a prueba. M. DE UNAMUNO, Bizitzaren sentimendu tragikoaz. G. B. VICO, Ciencia nueva.

222

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Ohituren metafisikaren funtsa, Immanuel Kant

LIBURUARI BURUZKO BI HITZ
1. LIBURUAREN LEKUA ETIKAREN HISTORIAN
Etikaren historiako lanik aztertuena da, Aristotelesen Etika Nikomakori lanarekin batera. Bakoitzak moralari buruzko ikuskera jakin baten hasiera ezarri zuen. Aristotelesentzat, etikaren lehen zereginak honakoa izan beharko luke: naturak zein helburutara gidatzen gaituen jakitea (ongia); eta beretzat, xede hura lortzeko zein baliabide erabili behar diren aurkitzen duena izango da moralki adimentsua. Kantek, aldiz, beste abiapuntu bat hartzen du: ezinbestez nahi ditugun helburuak naturalak dira, baina ez moralak, izan ere, morala askatasunaren erresuma da, eta, beraz, gizakiok libreki nahi ditugun helburuak izango dira moralak. Ohituren metafisikaren funtsa liburuak, beraz, bira kopernikarra ekarri zion mendebaldeko etikari: lehen abiapuntua helburu edo ongi naturala zen, hots, giza borondateak ezinbestez nahi zuen hura; orain, berriz, borondateak bere ongiak nahi ditu (ongi moralak), eta horrek borondatea autonomoa dela frogatzen du. Hori dela eta, Etika Nikomakori laneko I. liburua helburu (ongi) naturalaz ari denez, Ohituren metafisikaren funtsa laneko 1. kapitulua ongi moral hutsaz ari da: borondate onaz. Zer nahi du egiaz onbera den borondateak? Zein asmo ditu? Zer lortu nahi du?Aro berri bat hasi da: etika heteronomoa alde batera utzi eta etika autonomoari ekin zaio; etika materiala bazter utzi eta etika formalari lotu zaio; eta naturalismoa atzean geratu da eta pertsonalismoak hartu du haren lekua. Horrekin, askatasunaren funts moralak ezartzeko oinarriak finkatu dira.

2. LIBURUAREN LEKUA PENTSAMENDUAREN HISTORIAN

Filosofia teorikoak, oro har, prestigio handiagoa zuen praktikoak baino: unibertsoaren sekretua aurkitzeak egokiagoa zirudien portaerazko orientabideak emateak baino. Hala ere, Kantek unibertsoko sekreturik handienetakoa (askatasuna) ekintzatik abiatuta soilik aurki daitekeela erakutsi zuen. Izan ere, zenbait mandatu kategoriko dauzka gizakiak kontzientzian, eta mandatuon sorburua ez da natura, gizakiaren beraren arrazoimena baizik. Arrazoimenak, beraz, legeak ematen dizkio borondateari, eta honek, haiek betez, segida kausala hasten du bere kasa. Giza borondatea askea da. Hori ezin da frogatu filosofia teorikoaren bidez, baina baieztatu ahal izateko adina berme lor daiteke etikaren bidez. Hortaz, jakintza etikoa teorikoa baino hobea da.

3. LIBURUAREN LEKUA EGILEAREN PROIEKTUAN

Kantek idatzitako lanetan bi aldi bereizi ohi dira: aldi aurrekritikoa eta aldi kritikoa. Lehenbiziko aldian, Arrazoimen hutsaren kritika (1781) argitaratu aurreko lanak sartzen dira. Bigarrena lan horrekin hasten da. Aldi aurrekritikoan, Kantek oraindik ez dauka bere proposamenik; abardurak abardura, garaiko korronteei lotzen zaie. Argitaratutako lehenbiziko Kritika lanean, aldiz, metodo berri bat (metodo transzendentala, Kantengan hain berezkoa) eta doktrina berri bat (idealismo transzendentala) azaltzen ditu. Horretaz gain, gero bizitza osoan landuko zuen plana ere aurkeztu zuen Kantek: arrazoimen teorikoaren kritika bat eta arrazoimen praktikoaren beste bat egitea, eta ondoren, sistema osatzea (naturaren eta ohituren metafisika). Arrazoimen hutsaren kritika lanean, Kantek arrazoimen teorikoaren kritika egin zuen, baina Ohituren metafisikaren funtsa (1785) lanean aplikatu zuen jokabide kritikoa arrazoimen praktikoan, lehen aldiz. Geroago, lan hori osatu eta Arrazoimen praktikoaren kritika argitaratu zuen (1788).

Liburuaren egitura eta edukia

Hitzaurreak eta hiru kapituluk osatzen dute liburua. Kontzeptu nagusia borondate kontzeptua da, ekintzaren filosofian normala denez, eta laburbilduz, hiru kapituluek honako alderdi hauek lantzen dituzte, hurrenez hurren: borondate ona, borondatearen autonomia eta borondatearen askatasuna. Hitzaurrea funtsezkoa da. Han egindako baieztapenak ontzat hartuz gero, onartu egin beharko dugu geroko egitura osoa, horien oinarriak ezartzen baititu.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

223

Liburuaren helburua
1. Liburuko 18. orrialdean Kantek azaltzen duenez, filosofia moral hutsa (= ohituren metafisika) egitea. Aurreko hiru orrialdeetan filosofiaren bi sailkapen agertzen dira, eta horien helburua honakoa da: filosofia moral hutsak edo etika arrazionalak filosofian zein leku duen erakustea, eta antropologia praktikoaren bestelakoa dela agertzea (azken hori enpirikoa da). Liburuak moral hutsa (ez enpirikoa) landuko du, Christian Wolff-ek egindakoaren oso bestela; izan ere, Wolff-ek, bere filosofia praktiko unibertsalean, moralaren bi aldeak nahasten ditu: moral hutsa eta enpirikoa. Ez al da uste premia-premiazkoa dela behingoz filosofia moral hutsa egitea, enpirikoa izan daitekeenik ezer izango ez duen filosofia morala egitea []? (18. or.). 2. Filosofia horrek izan daitekeen borondate hutsaren printzipioa eta ideia ikertuko ditu (21. or.). Zer esan nahi du horrek? Borondatea bi eragile motak erakar dezaketela: Enpirikoek. Horrelakoetan, borondateak modu pasiboan jokatzen du, eragilerik indartsuenak mugatzen baitu hura. Hutsak. Hau da, borondatearen beraren eragileek: bere legeak. Baina nolakoa da gure borondatea: soilik zentzumenen eragileei erantzuten al die? Hala bada, pasiboa da, heteronomoa, eta mugatuta dago. Ez al dauka borondateak gutxienez puntu bat zentzumenen eragileek inolaz ere mugatzen ez dutena eta, aldiz, arrazoimenak erakartzen duena? Hala bada, gure borondatearen dimentsioetako bat purua da, mugatu gabea, eta beraz, askeak gara. Arrazoimen huts praktikoei ere erantzuten diegu. 3. Borondate horren legea moraltasunaren printzipio gorena da, eta horixe nahi du ikertu eta arrazoitu liburuak. Hemen agertutako oinarriak moraltasunaren printzipio gorenaren ikerketa eta funtsa baino ez dira (23. or.).

Helburu horren arrazoiak

Egiaztapen hau dugu abiapuntu: baldintzarik gabe (ezinbestez) agintzen duten betebeharrak dira moralak. Bistakoa da antzeko filosofia morala behar dugula, betebeharrei eta lege moralei buruzko ikuskera berbera baitugu. Denok aitortu behar dugu legeek, moralaren aldetik baliagarriak izan daitezen, hau da, betebeharren funts izan daitezen, erabateko premia izan behar dutela berekin (18. or.). Hortaz, ezin dute esperientziatik sortuak izan. Esperientziatik mandatu baldintzatuak atera ditzakegu (x egin nahi baduzu, y egin behar duzu), baina ez baldintzatu gabeko mandaturik (unibertsalak eta beharrezkoak: izaki arrazional orok y egin behar du). Horrelako mandatuek gure arrazoimenetik sortuak izan behar dute, hura baita modu unibertsalean eta ezinbestez legeak egiteko gai den bakarra. Hortaz, betebeharraren funtsa (lege moral hutsena) [] soil-soilik arrazoimen hutsaren kontzeptuetan bilatu behar da a priori (18. or.). Zergatik da garrantzitsua lege moralak non sortzen diren argitzea? Lege moralak, sarritan gure gurarien aurka agintzen dutenez, kanpotik (eta ez gure baitatik) datozela diruditelako. Hala erakutsi digutelako betetzen ditugu batzuetan, ez berez baliotsuak direlako. Baina, moral kontuetan, legea gure legea izaten da garrantzitsuena, eta hura betetzeko arrazoiari dagokionez, berriz, geurea izate hutsagatik legeak berak duen balioa errespetatzea. Bestela, legez jokatuko dugu (legearen arabera), baina ez moralki (legearen beraren balioak bultzatuta). Ohiturak beraiek ere mota guztietako ustelkerien arriskupean daude, haiek zuzen epaitzeko hari eta arau goren hori ez daukagun bitartean. Izan ere, moralki ona izan behar duenak lege moralaren arabera gertatu behar du; ez da nahikoa hura lege moralaren araberakoa izatea (19. eta 20. or.).

Liburuko metodoa
Liburuak hiru kapitulu dauzka, eta horiek bi ataletan bana daitezke: I. atala. Lehen bi kapituluek ongi morala aztertzen dute: hots, borondate ona. Kantek dioenez, moraltasunaren printzipio gorena borondatearen autonomia da, eta beraz, borondate ona honakoa izango da: bere buruari emandako legeak nahi dituena (101. or.). 1. kapituluak ezagutza moral arrunta du abiapuntu, eta borondate hutsaren aukerarik badagoen ikertzeko beharra erakusten du; hots, ohituren metafisikan sakontzekoa. 2. kapituluak, berriz, ohituren metafisika du abiapuntu, eta arrazoimenaren muinean are gehiago sakontzeko premiaz jabetzen da; hots, arrazoimen praktikoaren kritikara iristeko premiaz. II. atala. 3. kapituluaren xedea galdera honi erantzutea da: nola liteke sorburua soilik arrazoimena duen mandaturik egotea, eta beraz, bereak direnez, borondateok bete egin behar izatea?. Galdera horri

224

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

erantzuteko, ez da aski azterketa; borondate indibidualaren eta modu unibertsalean nahi izateko gaitasuna lukeen borondatearen arteko sintesia, lotura, aurkitu behar da.

LABURPENA EGITEKO ARIKETAK

Ariketa orokorrak
1. Irakurri ahala, egin hitz garrantzitsuenen hiztegia. 2. Egin testuko atal bakoitzaren eskema.

Hitzaurrea
1. Zure ustez, ba al dago baldintzarik gabe agintzen duen mandaturik (hau da, gure jokaera ankerra izango ez bada, ezinbestez bete beharreko mandaturik)? Erantzun baino lehen, irakurri baieztapen hau, adierazi ados zauden ala ez, eta egin gogoeta: inoiz ez da inor torturatu behar, testuingurua eta ondorioak edozein direlarik ere? 2. Demagun norbait zure adiskide baten bila dabilela, hura zirikatzeko, eta ikusi duzun galdetu dizula. Egia ala gezurra esango zenioke? Zergatik? Eskakizun morala al da gezurrik ez esatea? Hau da, hasiera batean, behintzat, bete beharreko eskakizuna al da? Beste zein eskakizun moral izan duzu kontuan horri erantzuteko: indarkeria eragoztea, adiskidea babesten saiatzea...? 3. Irakurri mandatu hauek: inor ez torturatu, gezurrik ez esan, kalterik ez egin, lagun hurkoari lagunduGizarte ideal orotan egon beharrekoak al dira? 4. Zoriontsu egiten gaituztelako al dira mandatu horiek garrantzitsuak? Zoriontsu egingo ez bagintuzte ere, bete egin beharko al genituzke? 5. Non bilatu behar dugu betebeharraren funtsa? Kantek ahalmen bat aipatzen du: gizaki guztiok dugun zein ahalmenek sortzen ditu mandatuok?

1. kapitulua
1. Zer da Kantentzat moralki ona? Aukeratu: a) Zoriontasuna ematen duena. b) Jainkoak nahi duena. c) Nor bere buruarekin pozik egotea eragiten duena. d) Gurasoek eta beste senideek ontzat dutena. e) Ordainetan ezer jaso nahi izan gabe guzti-guztiok egin beharko genukeena. f) Konstituzioak dioena. 2. Nola deitzen dio Kantek ongi moralari? Adierazi zein den haren definizioa. 3. Kanten arabera, zertan dira desberdinak betebeharragatik egiten diren ekintzak eta betebeharraren arabera egindakoak? 4. Irakurri Kantek ekintza motak bereizteko proposatzen dituen adibideak: merkatariarena, suizidarena eta ongilearena. Eztabaidatu adibideok, lehenbizi binaka eta gero denen artean, baina hori baino lehen erantzun, nork bere aldetik, galdera hauei: Aski al da merkatari batek eskarmenturik gabeko erosle bati erosle aditu bati baino garestiago ez saltzea haren ekintza moraltzat hartzeko? Noiz du nork bere buruaz beste ez egiteak balio morala? Aberriaren alde egin nahian zalantzarik gabe hil egingo gaituen zerbait egitea nork bere buruaz beste egitea al da? Zerk du balio moral handiagoa: izaera ona duenaren ekintza onberak ala barrutik horrelako ekintzak egitea ateratzen ez zaionez aparteko ahalegina egin behar duenarenak? 5. Ekintza morala al litzateke soilik haren ondorio onengatik eta ez intentzioengatik neurtutakoa?

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

225

2. kapitulua
1. Esan zertan diren inperatibo hipotetikoa eta kategorikoa. Gero, erantzun: izan argiesaldia argitasuna definitzeko esaldia izanik, nolakoa da: hipotetikoa ala kategorikoa? 2. Guraso askok trebetasun tekniko eta sozialetan hezi nahi dituzte seme-alabak, gero, nahi dituzten helburuak erdiets ditzaten. Heziketa hori osoa al da Kantentzat? Zergatik? Zer iruditzen zaizu zuri? 3. Trebetasunaren ikuspuntutik, balio bera al dute sendagileek sendatzeko eta pozoitzaileek hiltzeko erabiltzen dituzten arauek? Eta moralaren ikuspuntutik? 4. Ezar al diezaiokezu inori zoriontsu izateko zure modua ala, aitzitik, aholkatu baino ezin diozu egin? Zer dio Kantek horri buruz? 5. Azaldu inperatibo kategorikoaren hiru adierazpenak, eta azpimarratu horietako bakoitzaren elementu bereizgarria eta azpimarragarriena. 6. Zer du gizakiak: prezioa ala duintasuna? Zergatik? 7. Inperatibo kategorikoaren adierazpenetatik abiatuta, egin zein esaldi bihur daitezkeen lege moral jakiteko lagungarri izango zizun testa.

3. kapitulua
1. Kantek erabilitako askatasun kontzeptu morala zein zentzutan da positiboa? Eta negatiboa? 2. Gizakiak bere burua bere ekintzen kausa gisa irudikatzen duenean, nolako izakia du buruan: fenomenikoa ala noumenikoa? Eta bere burua ondorio gisa, naturako legeen menpeko izaki gisa, irudikatzen duenean? Bi irudikapen horietatik zeinek ahalbidetzen digu gizakia izaki aske gisa ikustea? 3. Mundu fenomenikokoak (zentzumenen mundukoak) eta noumenikokoak (adigarrikoak) ez bagina, izango al genuke inperatibo kategorikoa justifikatzeko modurik? Zergatik? 4. Adierazi, argi eta labur, hauen arteko lotura: askatasuna, autonomia eta lege morala. 5. Kantek dioenez, inperatibo kategorikoek ordainetan ezer promestu gabe agintzen dute. Nola justifikatzen du hori Kantek?

BIBLIOGRAFIA
ARISTOTELES, Etika Nikomakorentzat. B. CONSTANT, Antzinakoen askatasuna egungoen askatasunarekin alderatuta, Idazlan politikoak lanean. EPICURO, Menekeorentzako gutuna. G. W. F. HEGEL, Principios de la filosofa del derecho. D. HUME, Giza ezagutzari buruzko ikerketa, III. liburua. I. KANT, Arrazoimen hutsaren kritika. , Ohituren metafisikaren funtsa. , Arrazoimen praktikoaren kritika. , Ohituren metafisika. , Burubidearen kritika. J. LOCKE, Tratado sobre el gobierno civil. K. MARX, El capital. , Tesis sobre Feuerbach. J. S. MILL, El utilitarismo. , Sobre la libertad. G. E. MOORE, Principia ethica. F. NIETZSCHE, Honela mintzatu zen Zaratustra. , Idoloen bukaera. M. SCHELER, tica, 2 liburuki. L. A. SNECA, Bizitza zoriontsuaz. , Probidentziaz. A. SMITH, La riqueza de las naciones. AKINOKO SANTO TOMAS, Summa theologica, I-II. M. WEBER, Economa y sociedad.

226

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Utopia, Tomas Moro

LIBURUARI BURUZKO BI HITZ
1. LIBURUAREN LEKUA PENTSAMENDU POLITIKOAREN HISTORIAN
Filosofia politikoaren kezka nagusia honakoa da: bidezko gizartea zer den edo zein litzatekeen definitzea, eta hura lortzeko orientabideak proposatzea. Bada kezka hori aztertzeko modu berezi batentzat, liburu apal hau da oinarrizko erreferentzia puntua. Denok bizi nahiko genukeen gizartearen eredua justifikatzeko, argudio filosofikoak behar dira; baina bidezko gizarte horri legokiokeen bizimodua nolakoa izango litzatekeen deskribatzeko, hobe da literaturaz ere baliatzea, irudimenezkoagoak dira eta. Mororen Utopia lana filosofiaren eta literaturaren arteko osaera horren adibiderik onena da. Gizarteko errealitate jakina gainditzea eta egoera ideal batekin alderatzea ez da XVI. mendeko berrikuntza. Platonek eta San Agustinek ere, esate baterako, metodologia berbera erabili zuten, lehenak Elkarrizketak lanean eta bigarrenak Jainkoaren hiria liburuan. Egile horiek, batez ere Platonek, berebiziko eragina izan zuten Utopia lanaren forman. Baina bestelakoak ere izan zuten eraginik, adibidez: Bidaia liburua lanak, batez ere, Ameriko Vesputzio-renak; horiek Mundu Berriaren kontakizuna dira, eta lurralde eta kultura berrien aurkikuntzak deskribatzeko, fantasia eta errealismoa nahasten dituzte. Utopia inflexio puntua izan zen horrelako pentsamenduetan; izan ere, lanak utopikotzat jotzeko gero baliagarriak izango diren zenbait jarraibide ezartzen ditu (utopia hitza Morok erabili zuen lehenbizi, alegiazko bere uhartea izendatzeko). Jarraibide horiek lanaren bi xedeei buruzkoak dira: batetik, gizartean zegoen ordena eta haren kausak salatzea; bestetik, antolamendu politikorako eta sozialerako alternatibak proposatzea. Utopia lanaren arrastoak liburu askotan aurkituko ditugu: Campanella-ren eta Bacon-en lanetan, geroago Voltaire-ren eta Rousseau-ren lanetan, bai eta Owen-en eta Fourier-en ideia sozialistetan ere. Huxley-ren eta Orwell-en antiutopistek ere eskema berberari jarraitzen diote: Morok bezala, gogoratzen digute idealak ez direla gertatzen ez denboran ez espazioan. Horixe esan nahi du, hain zuzen utopia hitzak.

2. LIBURUAREN LEKUA EGILEAREN PENTSAMENDUAN

38 urte zituenean idatzi zuen Morok liburua, eta garai hartan, zehazki 1515.urtean, Moro Flandesera joana zen, misio diplomatiko bat egitera. Morok erlijioari buruzko lan ugari idatzi zituen, bai eta lan poetiko asko ere; baina horiez gain, politikari buruzko liburu batzuk ere idatzi zituen, gehienetan zeharka, Estatu politikaria izateak bultzatuta. Mororen helburu nagusia kristautasuna eta humanismoa bultzatzea zen eta, helburu horren baitan, tirania eta absolutismoa salatzea zen haren kezka politikoa. Epigramak lanean Pico de la Mirandaolaren bizitzaren itzulpenean nahiz Rikardo III.aren bizitza liburuan, gizarteko zorigaitz guztien azken sorburua tirania dela salatzen du, ahal duen orotan. Baina Utopia liburuan egingo du kritika politikoa askatasun osoz, modu literarioan idatzita dagoela baliatuz.

Liburuko metodoa
Izenburuan bertan, liburua dibertimendu modukoa dela agertzen du egileak: irudimena lantzeko ariketa jostagarri hutsa. Baina, egia esan behar da, liburua konplexua da, eta abarduraz eta iradokizunez josita dago. Morok latinez idatzi zuen, eta esanahi anbiguoko hitz ugari daude, nahita, irakurleak parte har dezan. Liburuko oinarrizko metodoa honakoak alderatzea da: batetik, egiazkoa, garaiko egoera soziala; bestetik, ideala, justiziaz guk dugun idealaren arabera egon beharko lukeena, Horregatik dago liburua bi ataletan banatuta. Elkarrizketa klasikoen eskemari jarraituz idatzi zuen Morok eleberria, eta modu dialektikoan eratu zuen: aurrez aurre jarritako tesiak daude, bai eta aldeko eta kontrako argudioak ere. Elkarrizketa modu hori dauka datu autobiografikoz eta aipu historikoz jositako I. atalak. II. atalak, elkarrizketaren eremuaren baitan, bidaia liburuetako ohiko forma narratiboa hartzen du. Bakarrizketa luze baten bitartez, Utopia uhartearen kokapen geografikoa deskribatzen du, bai eta bertakoen ohiturak, legeak eta instituzioak ere. Baina ez dira deskribapen hutsak: aukera oroz baliatuta, elementu ideologikoak sartzen ditu Morok deskribapenean. Eta oraindik ere harrigarria da bi ataletan landutako gai gehienak zer-nolako gaurkotasuna duten. Elementuak kontrajartzeko prozedura hori liburuko une orotan agertzen da. Morok asmatutako uhartearen
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

227

dimentsioak beraiek ere Ingalaterraren dimentsioen oso antzekoak dira, eta Utopiako hiriburuaren izenak Amarauto (iluna esan nahi du), Londresko lainoa adierazten du, garbi. Behin eta berriz (baita I. atalean ere) urrutiko herrialdeetako irudiak eta erreferentziak erabiltzeak metodo hori nabarmentzen du.

Liburuaren egitura eta edukia

Liburuko atal bakoitzak helburu jakin bat dauka. Lehenbiziko atalean, Ingalaterrako eta Europako egiazko egoera deskribatzen du Morok, betiere bere ikuskeraren arabera. Morok berak parte hartuko du elkarrizketan, baina protagonista Rafael Hitlodeo marinela da, Ameriko Vesputzioren laguna (hark azalduko ditu egilearen ideiak). Bigarren atalean, Rafaelek bere aurkikuntzak kontatzen ditu, eta egiazko hiriak onera ekartzeko balio dezaketen alderdiak azpimarratzen ditu, batez ere. Liburuaren oinarrizko asmoa bidegabekeria soziala salatzea eta ondasunak zuzenago banatzeko irtenbideak proposatzea da. Tesi nagusia, bi atalek bat egiten duten hori, honakoa da: zorigaitz guztien sorburua jabetza pribatua da; hortaz, proposatzen den irtenbidea hura deuseztatzea da.

I. atala
I. atalaren gai orokorra filosofiaren eta politikaren arteko lotura da; zehazki, filosofoak printzearen aholkulari gisa kudeaketa politikoan parte hartzea egokia dela esaten du. Eztabaida horretan kokatuta, egoera sozioekonomikoa deskribatzen du: baserri eta landa herrixka asko suntsituta daude, aberatsen lukurreriaren eraginez; ohiturak gainbeheran daude eta lapurretak, gosea eta miseria dira nagusi, etengabeko gerren eta beste faktore batzuen eraginez. Deskribapen horrek ahalbidetuta, egileak elkarren artean lotutako hiru gai edo kezka nagusi sartzen ditu: Justizia zentzatzailea edo zuzentzailea. Hots, egindako delituaren eta ezarritako zigorraren arteko oreka. Morok dioenez, garaiko zigorrak gogorregiak eta neurriz kanpokoak dira; horien artetik azpimarragarriena heriotza zigorra da, eta haren aurkako zenbait argudio ematen ditu. Baina Morok ez ditu delituen azterketa hutsak egiten; egoera horretara zein arrazoik bultzatzen duten ere azaltzen du. Estatuaren jarrera gerrazalea. Morok bakearen alde egiten du, eta bere ustez, konkista politikak saihets daitezke eta horrelakoen ordez elkarrizketaren eta negoziazioaren bideari ekin, egiaz bakea lortu nahi izanez gero. Baina politikak ez dien arrazoimenaren aginduei jarraitzen, interes pribatuei baizik. Liburuko argudio asko eta asko erabil ditzakegu, gaur egun ere, armamentu lehiaren aurka eta mundu mailako bakearen alde egiteko. Deskribatutako egoeraren azken eragilea, hau da: gizarte desberdintasuna. Morok jabetza pribatua deuseztatzearen eta Estatuaren kontrolaren alde egiten du, eta bere proposamenaren adibide gisa, Utopiako antolaketa modua aipatzen du: berak dioenez, Utopiako instituzioak gureak baino askoz hobeak dira.

II. atala
II. atalak, Utopiako gizartea azaltzen du, planteatutako gai nagusiei emandako erantzun gisa. Uhartearen deskribapen geografiko laburra egin ondoren, egileak hiriaren egituraren eta landako bizimoduaren berri ematen du. Horixe da Utopia lana egituratzen duen ardatza. Lehenbiziko orrialdeetan, jada, uhartean indarrean dauden neurriak agertzen dira: jabetza kolektiboa da, eta bizimodua funtsean kolektiboa. Esate baterako, etxebizitzek ez daukate morroilorik, barruan dagoen ezer ez aita pribatua. Instituzio politikoak demokratikoak dira, eta biltzarretarako joera dute; administrazioaren jardueren helburua, berriz, herritar guztien ongia eta inguruko herriekin bakean bizitzea da. Horrek guztiak plangintza handi-handiko gizarte sistemara eramaten gaitu. Zorrotz kontrolatzen dira familia antolamendua, hezkuntza, lanaldia eta baita zenbait xehetasun ere: janzkera, jangela publikoetan jateko modua... Baina kontakizuna instituzioetatik haraindi ere badoa, eta erdialdeko orrialdeetan gizabanakoa aztertzen du Morok: gizabanakoaren dimentsio etikoa eta erlijiozkoa. Horri dagokionez, balioak erabat aldatzea proposatzen du: bere ustez, diruak eta ondasunen jabe izateak bigarren mailakoak izan behar lukete. Printzipio morala zoriontasuna bilatzea da, betiere gizabanakoa beti osasuna eta atsedena baldin bada beste gizabanakoentzat. Zentzuzko mugen barruan, plazera da bertutea lortzeko biderik onena. Erlijioari dagokionez, giza bizitzari zantzua emateko gutxieneko batzuk proposatzen ditu, baina horiez haraindi herritarrek erabateko askatasuna dute nahi dituzten gurtzak egiteko eta nahi dutena sinesteko. Baina argi gaitzesten ditu intolerantzia eta erlijiozko fanatismoa. Amaieran, instituzio ororen eta denen arteko bizitzaren oinarri gorena ondasunen elkarrekikotasuna eta diruz egindako

228

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

merkataritza oro deuseztatzea dela gogorarazten digu Morok. Baina horren aurretik, ohartarazpen bat egin nahi digu: ideia horiek, errealitatearen aldean, nahi izatekoak dira; ez espero izatekoak.

LABURPENA EGITEKO ARIKETAK

Ariketa orokorrak
1. Laburtu, eskema baten bidez, I. atalean deskribatutako arazo nagusiak eta II. atalean azaldutako irtenbideak. 2. Irakurri Mororen ondorengo tesi hau, eta eman aldeko eta aurkako arrazoiak: jabetza pribatua den eta gizakiak diruaren arabera neurtzen diren orotan, nekez lortuko da justizia eta zoriona nagusi izatea. 3. Irakurri egungo auzien zerrenda hau eta esan zein irtenbide aurki ditzakegun Utopia lanean. Heriotza zigorra. Mundu mailako bakea. Estatu soziala. Politikagintzan parte hartzea. Kontsumismoa. 4. Alderatu Utopiako hiriek duten garrantzia eta egitura eta egungo hiriena. 5. Utopian perfekzioa da nagusi. Desiragarria al da helburu hori gaur egun ala, aitzitik, arriskuan jartzen du gizabanakoaren askatasuna?

I. atala
11. Identifikatu I. liburuko funtsezko pertsonaiak eta deskribatu labur-labur horietako bakoitza. 12. Zergatik dio Rafaelek erregea zerbitzatzea eta nork bere burua esklabo bihurtzea ia gauza bera direla? Filosofiaren eta politikaren arteko lotura hori al da Platonek Errepublika lanean defendatutakoa? 13. Bildu heriotza zigorraren aldeko eta kontrako argudioak, eta arrazoitu zuk gai horri buruz duzun iritzia. 14. Zergatik dio Morok lapurretak heriotza zigorraren bidez zigortzeak areagotu egiten dituela herritar onek dauzkaten arriskuak? 15. Zein dira, Mororen ustez, gerren eragile nagusiak? Deskribatu horien ondorio ekonomikoak nahiz sozialak eta giza ondorioak. 16. Azaldu esaldi hau: herrien miseriak bermatzen du haien bakea. 17. Zerrendatu Morok salatutako bidegabekeria sozialak. Aztertu, halaber, haien eragileak. 18. Azaldu esaldi hau: inoiz ez da lortuko armada mantendu nahi duen erregea asetzeko nahikoa diru edukitzea. 19. Laburtu arrazoimenak (filosofikoak) politikari eman nahi lizkiokeen aholkuak. Nahi al dituzte erregeek horrelakoak entzun? Zergatik? 10. Deskribatu miseria desagerrarazteko eta bidezko gizartea lortzeko proposatutako neurri positiboak.

II. atala
11. Egin hirien antolamendu politikoaren eta uhartearen eskema. Zure ustez, demokratikoa al da deskribatutako sistema? Zein motako demokrazia da: zuzena ala ordezkapen bidezkoa? 12. Deskribatu hirien hirigintza egitura, eta azaldu zein lotura duten hiriko bizimoduak eta landakoak. 13. Azaldu zer esan nahi duen esaldi honek: dirua beste helbururik ez dagoen gizarte orotan, ezinbestekoa da beharrezkoak ez diren hainbat eta hainbat premia sortzea, luxua edo plazera sustatzeko. Urrea eta zilarra zergatik dira Utopian gaitzespena eta iraina?
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

229

14. Zertan datza zoriontasuna Mororentzat? Eta bertutea? Zein motakoa da Utopia lanean proposatutako teoria etikoa? 15. Zer da Mororentzat plazera? Laburtu, eskema baten bidez, plazer motak eta horien hierarkia. 16. Azaldu zer esan nahi duen printzipio moral honek: Bilatu, soilik, besteen ongia hautsi gabe norberaren ongizaterako balio duena. Alderatu Kanten inperatibo kategorikoarekin. 17. Zer-nolako lotura dago etikaren eta erlijioaren artean? Deskribatu zein funtzio dituen erlijioak Mororen esanetan. Testuan erlijio jakinen bat defendatzen al da? 18. Deskribatu eta azaldu heriotza duinaren alde ematen diren argudioak. 19. Aipatu eta aztertu Estatuen arteko gerrak eragozteko Morok deskribatzen dituen mekanismoak. Bidezkoak al dira estrategia horiek? 10. Zure ustez, erdietsi al dezakegu gizakiok Utopia lanean deskribatutakoaren moduko gizarterik? Zergatik?

BIBLIOGRAFIA
S. AGUSTIN, La ciudad de Dios. ARISTOTELES, Poltica. J. DEWEY, Democracia y educacin. G. W. F. HEGEL, Principios de la filosofa del derecho. T. HOBBES, Leviatn. I. KANT, La paz perpetua. , La metafsica de las costumbres. J. LOCKE, Tratado sobre el gobierno civil. N. MAQUIAVELO, El prncipe. K. MARX, El capital. J. S. MILL, Sobre la libertad. , Del gobierno representativo. T. MORO, Utopia. PLATON, Repblica. J.-J. ROUSSEAU, Gizarte-Hitzarmena.. J. A. SCHUMPETER, Capitalismo, socialismo y democracia. AKINOKO S. TOMAS, De regimine principum. M. WEBER, Economa y sociedad.

230

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

MONOGRAFIAK

Jarraian proposatzen ditugun monografiak filosofiari, egileei edo mitoei dagozkion gai zehatzei buruzko azterketa laburrak dira eta, irakasleari lagungarri izan ahal zaizkio ikasgelan bere azalpenak agertu eta indartzeko.

231

Bi mito platoniko
ER-en MITOA
Kontakizun hau Errepublikaren amaieran agertzen da (X.liburukia, 614 b-621d). Bertan kontatzen denez, Er, panfilioen tribuko gerlaria hil egiten da guda batean, eta hamar egun beranduago bere adiskideek gorpua altxatzen dutenean ez du indarkeria zantzurik agertzen eta berpiztu egiten da, jadanik, hilobian zegoela. Orduan beste mundu batean ikusitakoaren berri ematen die. Bertan beste arima batzuekin batera ibili zen leku zoragarri batean, lurrean bi pitzadura zeuden, bata bestean parean eta goran, zeruan, beste bi pitzadura zeuden lehenengoen aurrez aurre. Pitzadura hauen artean arimak epaitzen zituzten epaiak kokatzen ziren, hala, zintzoak eskuinetara eta gorantz eta bidegabekoak ezkerretara eta beherantz bidaltzen zituzten. Epaileek Er gizakien mezulari izendatu zuten eta leku hartan gertatzen zen guztia entzuteko aholkua eman zioten. Horrelakoak ziren bi pitzadurak: bata zerurako sarrera zen, zintzoek zeruaren plazera guztiez goza zezaten; bestea, lurrerako sarrera zen, bidegabekoak zigorra betetzera joan zitezen. Zeruaren irteera pitzaduratik zintzoen arimak etortzen ziren. Zelaira zihoazen atseginez, jaialdi batean bezala, eta elkar agurtzen zuten ezagun orok; lurretik etortzen zirenei, berriz, oinazea nabaritzen zitzaien, hautsez eta zikinkeriaz beteta agertzen ziren. Han aurkitzen ziren arima guztiak eta zeruan eta lurrean gertatzen zenari buruz eztabaidatzen zuten: batzuek besteei ikusitakoaren berri ematen zieten, batzuk aieneka eta kexuka, mila urte irauten zuen lupeko ibileran galdu eta ikusi zituzten gauza guztiak gogoan hartuta. Zerutik zetozenak, aldiz, bizitzako gozamen eta ikuskizun ezin ederragoak aipatzen zituzten. Leku horretan kokatzen ziren Beharrizan jainkosa eta hiru Moirak. Azken hauek uhandreekin batera abesten zuten, Laquesisek iraganeko gauzak, Clotok orainaldiko gauzak eta Atropok etorkizunekoak. Honaino iritsita arimak hurrengo berpiztea aukeratu behar dute; profeta batek bizi-eredu sortak jaurtitzen dizkie eta haiek kontu handiz aukeratu behar dute, izan ere, aukeratzen duten bizimodura lotuta geratuko dira ezinbestez. Gizaki ospetsua, aberatsa edo tiranoa izatearen artean aukera zezaketen bertan, edo baita animalia bizimodua izatean ere, izan ere, animaliaren bizimodua gizakiaren bizimoduaren araberakoa da. Hala, ederra, noblea edo plebeio izateak baino indarrak, ahuldadeak edo komenigarria zer den eta zer ez ikasteko erraztasunak du garrantzia. Berez daude ariman eta behar bezala arrazoitu ondoren bizimodu hobea edo okerragoa aukeratzeko gaitasuna izan behar dute, arimaren berezkotasunari so. Bidegabea den bizimodua okerragotzat joz eta bidezkoa den bizimodua hobeagotzat joz, gainerako guztiari uko eginez, izan ere, aukeraketa garrantzitsuena da bai bizitzan zehar bai hil ostean ere.

ER-en MITOA PLATONEN TESTUINGURU FILOSOFIKOAN

Kontakizun honetan gorputzaz haraindi bizi den arima hilezkorraren ideia agertzen da. Arima horrek Lurreko bizian izandako jokabidearen arabera sariak edo zigorrak jasoko ditu. Eta beste gorputz batean haragitzen denerako bizimodu berria aukeratzeko erantzukizuna ere hartzen du bere gain. Ikasten saiatu behar da bizimodu egokia eduki ahal izateko. Gizakiak behar bezala filosofatuko balu, adimena erabiliz aukeratuko luke gehiegikeriak saihestuz, bai bizitza honetan bai hurrengo bizitzan ere, eta bizitza zoriontsuagoa lortuko luke. Profetak behin eta berriz errepikatzen du gizarte-klasea edo aukeratzen den itxura ez direla horren garrantzitsu, serioski eta adimena erabiliz bizitzea baizik. Horrela, asmo horren bila doazenek plazera zerutiarrak erdietsiko dituzte.

AURIGAREN MITOA
Fedro elkarrizketan (246 a), aurigaren mitoa aipatzen zaigu. Hor, arimak zaldi-orga bat gidatzen duen arima baten itxura du; horietako bat ona eta liraina da eta bestea baldarra eta gaiztoa. Zaldien arteko desoreka horren eraginez oso nekeza egiten da orga behar bezala gidatzea. Arima hegaldunak zerua zeharkatzen du izatea eta egia eskuratu asmoz. Perfektua bada, lortu egingo du; baina perfektua ez bada, hegoak galdu egingo ditu eta gainbeheran jausiko da aharik eta gorputz lurtarra

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

233

lortzen duen artea. Gorpuzte honi, arimaren eta gorputzaren kristalizazio horri izaki bizidun esaten zaio, eta hilkor ezizena ezartzen zaio. Edertasunaren mundua eskuratzeko beharrezkoa den arimaren lumatza jakinduriaz, ontasunaz eta edertasunaz hornitzen da; gauza txarrekin agortu eta ahitu egiten da. Gizakiak nekez egiten du aurrera bere orgaren gainean, izan ere, zaldi gaiztoak lurrerantz egiten du tira, arretaz hezi ez den auriga behartuz. Froga gainditzen badu zeruaz haraindiko mundua eskuratuko du. Bertan benetako izatea duen esentzia aurkitzen da. Leku horretan arima atseginez betetzen da eta egiaren behaketan gozamena eta ongizatea aurkitzen ditu, [] eta egiazkoak diren eta egiaz hornituta dauden izaki guztiak modu berean ikusi ostean zeruaren barna murgiltzen da berriz ere, eta etxera itzultzen da. Kontakizun horretan gizakiaren zentzu bikoitza islatzen da. Alde batetik, doxarekin, iritziarekin eta itxurakoaren ezagutza faltsuarekin lotutako gorputzaren desira dago; eta, beste alde batetik, jakinduria ezagutzeko eta eskuratzeko irrika dago. Irrika horrek benetako mundura garamatza, ideien mundura, eta han ideia horien behaketarekin gozatzen da. Mundu guztia ez dago, ordea, sakrifizioa egiteko eta igoera hori egiteko prest eta asko mugimenduak eragiten duen bultzadan murgiltzen dira [] eta izatea ikusi ahal izan gabe itzuli beharrean aurkitzen dira; eta, behin joan ostean, iritzi bakarra baino ez zaie geratzen.

BI MITOEN ARTEKO LOTURA

Lehenengoan arima epaitu egiten da eta bidezko bizimodua izan badu, plazera zerutiarrak erdietsiko ditu; gainera, berraragitzeko eta iraganeko huts egiteak konpontzeko aukera dauka, aurrez ikasi ez duen hura ikasiz. Bigarrengoan arimak hegoak galtzen ditu alderdi irrazionalaren bultzadaren mende barneratzean, eta ez ditu ez edertasuna eta ez egia eskuratuko. Uneoro bidezko bizimodua aukeratzea lehenesten da, bidegabeko bizimoduaren aurrean. Er-en mitoan gertatu bezala, Fedro elkarrizketan arimak lehen bizitza amaitu ostean, epaitu egiten dira, eta epai horren ostean, lurpeko espetxetara igortzen dira, zigorra bete dezaten; beste arima batzuk, ordea, justiziaren eraginez leku zerutiarren batera igo eta gizaki zirenean zuten bizimodua bezain duina den bizimodua eskuratzen dute. Bizitza egia eta justizia bilatuz gainditu behar den froga bat da. Hala, beste bizimodu batean, benetako mundua gozatzeko aukera izate aldera. Gizakiak bere arrazoimenari jarraitu behar dio eta benetako ezagutza eta bizimodua zein den erabaki behar du; baina gizaki guztiak ez dira froga gogor hau gainditzeko gai, hori dela eta, filosofoaren lana oso garrantzitsua da arimaren hezitzaile gisa. Bera da benetako mundua ikusi duen bakarra eta hura eskuratzeko gaitasuna dauka. Hala, besteei hura nola eskuratu irakasten die.

234

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Filosofia arimaren sendabide gisa

Gure garaiko gaitzetako asko, esate baterako, depresioa, ezatsegina edo etorkizunaren aurreko segurtasun eza, kultura material baten ondorio dira, izan ere, kultura horretan arrakasta soziala, ekonomikoa eta lan munduko arrakasta dira garrantzitsu. Kezka mota hauek ez dira berriak, gizakiak beti pairatu izan ditu porrota, jabetzen galera edo desprestigioa. Filosofiak, neurri batean edo bestean, aintzat hartu ditu auzi horiek eta pertsonei laguntzen saiatu da, gaindi ditzan. Planteamendu hori izan zen filosofia helenistikoaren gakoetako bat. Orduan, filosofoak ezinegona arindu nahi zuten pertsona ugariren jomuga ziren eta, filosofia arimaren sendabidetzat hartzen zen. Epiktetok dioenez filosofiaren eskola ospitale bat da eta bertatik ezin da pozik atera, minez baizik. [] Zertan dautza diskurtso filosofikoak? Askori bizi duten kontraesana eta nahi duten hartaz ez, beste guztian kezkatzen direla erakusteko gaitasuna izatean. Izan ere, zoriontasuna ekartzen duen hura nahi dute baina beste nonbait bilatzen dute. [] Ez dago, hizlariak entzuleei behar duten hura erakustea baino diskurtso hoberik. (Mintzaldiak, III. liburua, XXIII, 30-37) Arimaren sendabide hau Sokratesengan ere agertu zen. Sokratesentzat filosofia bizimodu bat zen eta filosofoaren eginbeharra, ilusiozko idealez gaixotutako gizarte bateko kideen arima arintzea zen. Modu horretan, filosofoak bizitzeko arte bat praktikatu eta erakutsiko du. Bizitzeko arte horri esker izate orekatua eta patxadatsua izango du, iritzi eta ilusio faltsuetan oinarritutako atsekabe, desoreka eta beldurretatik at. Hori izango da guztien abiapuntu. Bizitzan lortu nahi ditugun helburuen balioei dagokionez iritzi faltsuak eskuratzen ditugu; ondorioz, nahimen hutsalak izaten ditugu eta jokabide burugabea izaten dugu, eta mamuak izaten ditugu jomuga; hala, bizitza urduria eta mingarria izaten dugu. Ez gara zoriontsu gure berezko helburua alde batera uzten baitugu. Epiktetok dioenez gaitz hauen jatorria gugan dago: gizakia nahasita bizi da, ez gauzengatik, gauzei buruzko iritziengatik baizik. [] Beraz oztopoak izaten ditugunean edo nahasi samar edo triste gabiltzanean, ez diegu errua besteei bota behar, geure buruari baizik, hots, gure iritziei (Eskuliburua, 5); eta Epikuro honakoa gehituko du:: Sabela ez da aseezina, herri xeheak uste duen bezala, sabelak asetasun infinitua behar duenaren sinesmena baizik. (Sentencias Vaticanas, 59) Iritzi faltsu hauek guztiak beldurra eta ezinegona sorrarazten digute eta geure jabe egiten dira, izan ere, ez gara ohartzen horiek ez direla benetako helburu, beraz nagusi asko al ditugu? Halaxe da. Izan ere, gauza asko dira geure jabe. Inork ez dio beldurra Zesarri, baizik eta heriotzari, erbesteratzeari, ondasunak galtzeari, espetxeari edo desohoreari. [] Hori maitatzen eta gorrotatzen dugunean, eta horrek beldurtzen gaituenean, botere hori dutenak geure nagusi bihurtzen dira ezinbestean. [] Izatearen helburua naturaren arabera bizitzea dela jabetzea eta zeure gogotik at dagoena patuaren eskuetan dagoenaz ohartzea da proposamena. Zeure ulermenaren barnean soilik izango zara aske, eta ondorioz zoriontsu, zeure burua gizaki modura garatuz: Idazterakoan zerk libratzen gaitu oztopo eta eragozpenez? Idazten jakiteak. Eta zerk arrabita jotzerakoan? Arrabita jotzen jakiteak. Beraz, bizitzerakoan bizitzen jakiteak kentzen ditu oztopoak eta eragozpenak. (EPIKTETO, Mintzaldiak, II, 60-63) Gizakiari ezinegon gehien eragiten dion gertakizunetako bat ere, heriotza ere, beldurrik gabe hauteman daiteke: Sabeleko harra dantzan gehien jartzen duen gaitza, heriotza, ez da gure baitakoa, izan ere, existitzen garen bitartean heriotza ez dago gurekin, eta heriotza presente dagoenean, orduan gu ez gara existitzen. (EPIKURO, Epistola Menezeori, 125). Marko Aureliori jarraituz, Zer da heriotza? Izan ere,harri bakarrik begiratzen bazaio eta hura inguratzen duten mamuak [] uxatzen badira, naturaren baitakoa dela beste gauzarik ez du iradokiko. Eta inor naturaren ekintzaren beldur bada ume bat besterik ez da. (Hausnarketak, II, 12) Behin helburu faltsuak bilatzen ditugunaz jabetzen garenean, egiaren bilaketa prestatzen hasi behar gara. Epikurok baieztatuko duenez Behin bakarrik jaiotzen gara []. Baina zuk, etorkizunaren jabe ez zaren horrek, zeure zoriontasuna atzeratu egingo duzu, eta bitartean bizitza alperrik galtzen joango da pixkanaka atzerapen horren ondorioz, eta gu guztiok, geure eginbeharren eraginez hartarako astirik ez dugun arren, hil egiten gara. (Sentencias Vaticanas, 14)

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

235

Azken batean, garai horretan filosofia ez da berezko helburu gisa ulertuko, bizitzen ikasteko eta nahimenen eta balioen zilegitasuna hautemateko bitarteko gisa baizik. Ekintza batek printzipio etikoetan oinarritutako jarrerak sortzen ez baditu, jarduera hutsala baino ez da. Gaur egungo filosofo batzuen arabera, psikologiak eta psikiatriak gaixotasun mentalaren esparruan existentzialak diren hainbat arazo bazter utzi dituzte, eta arazo horiek konpondu egin daitezke bizitzaren berehalako eta azken helburuei buruzko gogoeta eginez, hori dela eta, aipatutako filosofoek filosofia berreskuratu dute, arimaren sendabide gisa aintzat hartuz. Mundu guztiak du bizitzeko filosofia bat, eta filosofia horren arabera mundua interpretatu egiten da, baloratu egiten da eta erabakiak hartzen dira, hori izango litzateke abiapuntua. Bizitzan, adimenaren edo emozioaren oinazea saihesteko esku hartze existentziala eta balorazio filosofikoa eskatzen duten hainbat arazo aurkitzen ditugu. Bilatzen dena ez da errealitateari buruzko azterketa diskurtsibo bat, baizik eta bizitzari behar bezala ekiteko adina heldutasun emango digun bizi-jarrera. Hainbat erakunde sortu dira arazo larriak edo trauma existentzialak sorraraz ditzaketen heriotza, gaixotasuna edo zoritxarra bezalako egoera gatazkatsuak gainditzen laguntzeko. Horretarako antzinako filosofiak eguneratu dira erreferentzia-marko idealak sortuz. Horren adibide da Lou Marinoffen American Philosophical Practicioners Association (APPA) erakundea.

BIBLIOGRAFIA Helenismoa
MARKO AURELIO, Hausnarketak, Gredos, Madril, 1999. EPIKTETO, Disertaciones por Arriano, Gredos, Madril, 1993. C. GARCA GUAL, Epikuro, Alianza, Madril, 2002. SENEKA, Epstolas morales a Lucilio I, Gredos, Madril, 2001. SENEKA, Dilogos, Gredos, Madril, 2001. MUSONIO RUFO eta EPIKTETO, Tabla de Cebes, Disertaciones, Fragmentos menores, Manual, Fragmentos, Gredos, Madril, 1995. Helenismoaren eguneratzea filosofia praktikora aplikatuta: L. MARINOFF, Ms Platn y menos Prozac. Filosofa para la vida cotidiana, Ediciones B, Bartzelona, 2000. M. NUSSBAUM, La terapia del deseo, Paids, Madril, 2003. M. CAVALL, La filosofa, maestra de vida, Aguilar, Madril, 2004. L. CENCILLO, Cmo Platn se vuelve terapeuta, Syntagma ediciones, Madril, 2002.

236

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Filosofia arabiarra eta judutarra Erdi Aroan

Erdi Aroan pentsamendu filosofiko arabiarrak eta judutarrak pentsamendu kristauan hainbesteko eragina izan zuen, norabide aldaketa bat suposatu baitzuen pentsamendu kristauan. Filosofia arabiarra eta judutarra mundu greziarrarekin izandako harremanaren ondorioz garatu zen. Filosofiak hainbat esparrutan izan zuen eragina, esate baterako, zientzian, teologian edo esparru juridikoan, besteak beste. Izan ere, eremu hauetan guztietan metodo filosofikoak erabili ziren. Filosofiak izaera arrazionalista eta erlijiosoa izan zuen, izan ere, helburua filosofia eta teologia bateratzea zen. Pentsalari hauek uste zutenez filosofiaren zeregina Jainkoa ulertzen eta erakusten laguntzea da, liburu sakratuetan agertzen den Agerkundea zilegituz.

AL-KINDI
Arabiarren filosofo esaten zioten eta filosofia musulmanaren lehenengo filosofo ospetsutzat hartzen da. IX. mendean zehar bizi izan zen. Basoran bizi izan zen eta baita Bagdaden ere kulturaren loraldia eman zenean. Han, kalifek agindutako itzulpenak egiten kolaboratu zuen. 873.urtean hil zen. Entziklopediagilea izan zen eta jakinduria greziarraren esparru guztiak ezagutzen zituen: aritmetika, geometria, astronomia, musika, optika, medikuntza, logika, psikologia, etab. Gainera, Ptolomeoren Almagestoren lehen zortzi kapituluen iruzkina egin zuen, Libro sobre el arte mayor lanean. Bertan zientzia greziarraren lorpenak azaldu zituen eta filosofia greziarra egiaren bila joateko bidea zela adierazi zuen. Horrez gain, Aristotelesen tratatu guztien azalpen bat idatzi zuen, Sobre los libros de Aristoteles lanean. Bertan garaiko pentsamenduari ez zegozkion elementuak barneratzen dira lehen aldiz. Filosofia errebelatutako egiarekin bat zetorren jakinduria zela uste zuen. Hala, bera izan zen erlijioaren eta filosofiaren arteko harremana landu zuen lehenengoa. Aristotelesek bezalaxe, Al-Kindik filosofiaren azken maila teologia dela uste zuen, lehen kausaren ezagutza: Gauzen benetako izaeren ezagutzan ezagutza jainkotiarra barneratzen da, Jainkoaren bakartasunaren ezagutza eta bertutearen ezagutza eta, horrez gain, erabilgarri den ororen gaineko ezagutza osoa (Sobre la filosofa primera). Beraz filosofia ezagutza teorikoa eta praktikoa da aldi berean. Arimari eta adimenari buruzko ikerketari dagokionez, tradizio neoplatonikoari jarraitu zion. Hala, arrazoimena jotzen du arimari eta adimenari dagokion ezagutzaren iturri gisa. Ulermenak beti adimen modura ekintzan parte hartzen duela uste zuen, hau da, arimarekiko ezberdina den, arima baino gorenago den eta ariman eragiten duen espirituzko substantzia modura. Modu horretan, potentziako adimena ekintzazko adimen bilakatzen du. Bi mundu zeudela usten zuen. Alde batetik, mundu ulergarria, benetako errealitatea eta, beste alde batetik, zentzumenen mundua, aurrekoaren itzala eta isla baino ez dena.

ALFARAB
Filosofia arabiarreko bigarren filosofo nagusia da. IX. mendeko bigarren herenean jaio zen. Bagdaden egin zituen ikasketak eta bertan aritu zen irakasle gisa, ondoren, Damaskora joan zen eta han hil zen 950.urtean. Porfirio neoplatonikoaren lanak itzuli eta iruzkindu zituen eta baita Aristotelesen Organon lana ere. Hainbat tratatu idatzi zituen: La inteligencia y lo inteligible, El alma, etab. Dena den, Concordia entre el divino Platn y el sabio Aristteles lana izan zen bere lanik esanguratsuenetarikoa, izan ere, Aristotelesen pentsamenduak Platonen pentsamenduarekin bat egiten zuela uste zuen. Alfarabik esentzia eta existentzia bereizi zituen. Hain zuzen ere, bereizketa hori izango da metafisikaren historiako etapa baten ezaugarri nagusia. Aipatutako bereizketa egiteko Aristotelesen behaketa logiko batean oinarritu zen: gauza baten izaerari dagokion nozioak (bere esentziak) ez du esan nahi gauza hori
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

237

existitzen denik (bere existentzia). Hori horrela balitz, nahikoa izango litzateke gizakia zer den jakitea gizakia existitzen den ala ez jakiteko, eta hori ez da horrela. Ez dugu gauzen existentziari buruzko frogarik zentzumenen bitartez pertzepzioren bat hautematen dugun arte. Horrenbestez, existentzia esentziaren istripu bat da. Beranduago Tomas Akinokoak esentzia existentziaren baitan barneratuko du, metafisika aldatuz Bere izaera politikoa da Alfarabiren filosofiako ezaugarri funtsezko bat. Platonen eragin nabarmena izanik, oinarri filosofikoetan funtsatutako estatu bat eraiki nahi zuen. Filosofia da gizarte perfektua erdiesteko bidea; Platonen filosofo agintaria profeta gidari musulmanarekin identifikatu zuen. Gizateria osoan hedatuko litzatekeen antolamendu bakarra izango litzateke hiri perfektua. Bertan lortuko luke gizakiak bere burua erabat garatzea arrazionaltasun osoz.

MAIMONIDES
1135.urtean jaio zen Kordoban. Beranduago Espainiatik alde egin behar izan zuen almohadeen intolerantziak eraginda. Fez-era joan zen lehenengo eta Kairora ondoren, Egiptoko hiriburuan hil zen 1204an. Aurreko filosofoekin gertatu bezala, filosofia neoplatonikoan eta, batez ere, Aristotelesen filosofian bilatu zuen inspirazioa. Hurrengo mendeko filosofo kristauengan eragin nabaria izan zuen, bereziki, Tomas Akinokoarengan. Harrituen gida lanak eman zion ospea. Gida hori teologia eskolastiko judutarra da eta, filosofian murgilduta zeuden baina filosofia, zientzia eta Idazketa nola bateratu ez zekiten pertsonei zuzendua dago. Maimonidesen arabera, Legea eta filosofia berez ezberdinak badira ere bateratu egin behar dira; are gehiago, filosofiaren helburua Legea demostratzea eta berrestea da. Jainkoa existitzen dela eta bakarra eta gorpuzgabea dela froga daiteke. Alfarabiren antzera, existitzen diren gauzak kontingenteak direla eta, ondorioz, ezinbestez Izate baten existentzia eskatzen dutela azaltzen du. Jainkoaren existentzia frogatuta dago, mundua betierekoa izan edo denboran ex nihilo sortua izan. Dena dela, ez du uste mundua betierekoa denik; kontingentea da eta Jainkoaren borondate askearen ondorio. Jainkoari dagokionez, badakigu existitzen dela baina ez dakigu zer den. Berezitasun negatiboak aipatuz baino ez dezakegu Jainkoaz hitz egin, hots, inperfekzio oro ukatuz; modu horretan, zer ez den jakingo dugu behinik behin. Doktrina horrek argi erakusten du Jainkoaren bakartasunari egiten zaion edozein eraso saihesteko judutarren kezka. Gizakiari dagokionez, Maimonidesek dioenez gizaki bakoitzak bere merituen arabera aldatzen den gaitasun intelektuala du. Hala, hil ondoren gizakia bere entelegu egilearekin elkartzen da. Hilezkortasuna ez da gizaki indibidualaren berezitasuna, izan ere, materiak bakantzen bagaitu (gorputzaren zentzumenezko forma den aldetik), hiltzean eta usteltzean entelegu purua baino ez da geratzean. Gizakia ez da hilezkorra gizabanako modura, entelegu aktiboaren parte gisa baizik. Doktrina hau Tomas Akinokoak ukatu egingo du XIII. mendean.

BIBLIOGRAFIA
E. GILSON, La filosofa en la Edad Media, Madril, Gredos, 1985. R. RAMN GUERRERO, El pensamiento filosfico rabe, Madril, Cincel, 1985. J. VERNET, La cultura hispano-rabe en Oriente y Occidente, Bartzelona, Ariel, 1978.

238

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Dogmen bilakaera
Kristautasunaren ortodoxia teologikoa gorpuzten joan zen pixkanaka mendetan zehar. Kristoren izaera, Ama Birjinaren irudia, Hirutasuna, Predestinazioa edo aukeramen askea bezalako Elizaren Dogmak zalantzan jarri ziren Erdi Aroan, ondorioz, kontzilioak deituz konpondu nahi izan ziren gatazka larriak sortu ziren. Kontzilio hauen bidez funtsatu ziren katolizismoaren oinarri teologikoak. Eta, aldi berean, zenbait doktrina alde batera utzi ziren heretikotzat hartuta.

GNOSTIZISMOA
II. mendeko bigarren herenean sortu zen gnostizismoaren ondorioz, fede kristau berrian txertatu nahi ziren

antzinako filosofiak bateratu egin ziren. Platonismoa, neoplatonismoa edo estoizismoa bezalako doktrinak helburu erlijioso zehatzeko tekniken jabe ziren. Gnostizismoak fede erlijiosoaren eta adimenezko ezagutzaren arteko elkarrizketa bilatzen du. Agerkundearen fedea abiapuntutzat hartuta, agerkundea gizakia Jainkoarekin batuko zuen ezagutza bihurtu nahi zen. Ez da aski Jainkoaren existentziari buruzko ezagutza arrazionala eta filosofikoa lortzea; orain gnosis delakoa lortu nahi da, hots, Jainkoarekin bat eginez, berekin kontaktu pertsonala izatea ahalbidetuko duen esperientzia bateratzailea eta mistikoa. Gnostizismoaren zenbait korrontek Itun Zaharra ukatu egin zuten bertan agertzen zen Jainkoa demiurgo gaiztoa zela iritzita, itxurazko eta gezurrezko zentzumenen munduaren sortzaile; ondorioz, egiazko Jainko bakarra Itun Berrian agertzen dena da. Marcion de Sinope izan zen korronte horretako pertsonaia nabarmenetako bat. Haren ustez Itun Zaharra eta Itun Berria elkarren antitesia ziren, izan ere, Itun Zaharrean agertzen den Jainkoak berak sortu ez duen eta gaitz guztien sortzaile den materia erabiltzen du. Horregatik egiten du porrot. Aingeruen eta gizakiaren gainbehera dira aipatutako porrotaren erakusgarri. Jesus da Jainko gorena, eta gizakienganako errukiz, gizaki bilakatzen da eta haiek salbatzeko sufritu egiten du eta hil egiten da. Ondoren, arrazoimenaren eta fedearen arteko harremanean sakontzen da, edo, bestela esanda, filosofiaren eta teologiaren arteko harremanean. Fedea ordezkatu nahi duen ezagutzaren eta, misterioa ikertu asmoz, fedearen baitan murgiltzen den ezagutzaren arteko bereizketa egiten da. Hori dela eta, hurrengo mendeetan, batez ere eskolastikan, filosofia ancilla theologiae (teologiaren mendekoa) dela eta haren mende egon behar duela esaten da.

PELAGIANISMOA
Pelagio britainiarra zen izatez, fraidea zen eta 380.urtean Erromara iritsi zen. Han, aszetismo zorrotza praktikatu zuen bere ikasleekin batera Erromako hiriaren gainbehera morala kritikatuz; gizakia salbatzeko bide bezala aukeramen askea defendatu zuen sutsu. Doktrina hau San Agustinen pentsamenduaren kontrakoa zen, azken honen arabera, gizakiaren salbazioa edo kondena aurrez ezarrita dago borondate jainkotiarrak hartzen duen erabakiaren baitan. Jainkoa askea da nor salbatu aukeratzeko eta betikotasunetik abiatuz egiten du aukeraketa. Horrek askatasun gizatiarraren existentziari buruzko gatazka planteatzen du, izan ere, Jainkoak erabakitzen du nor salbatuko duen, zuk egiten dituzun ekintzak, onak zein txarrak, ez dute inolako baliorik salbaziorako. Bestetik, Jainkoak aurretik baldin badaki zuk nola jardungo duzun, ez zara askea, izan ere, horrela jardungo zenuela aurrez ezarrita zegoen. Honen aurrean, Pelagiok sorkuntzaren eta aukeramen askearen bikaintasuna berresten zuen. Bere ustez arima ez zegoen inoiz erabat galduta, eta garrantzitsuena, Jainkoak eman dizkion adimenezko trebetasunak baliatuta gizakiaren ongi aukeratzeko askatasuna da. Halaber, muzin egin zion Adanek ekintza sexualaren bidez gizaki orori helarazitako jatorrizko bekatuaren ideiari. Pelagioren arabera, gizakiak bekaturik gabe jaiotzen dira eta bekatuan jausten badira beren erruz izaten da.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

239

Erroma Alaricoren mende geratu zenean Afrika iparraldera jo zuen. Han bere doktrinak sarritan kondenatu ziren, bereziki Efesoko Kontzilioan. San Agustin bere doktrinen etsai sutsua zen eta 416.urtean kontzilio bat deitu zuen Mileven eta, Inozentzio I Aita Santuaren aurrean Pelagio salatu zuen. Aita Santuak berehala Pelagio eskumikatu zuen. Dena den, polemikak luze jo zuen etengabeko birgaitze eta kondenekin. Aukeramen askearen eta aurrezagutza jainkotiarraren arteko lehia berpiztu egin zen XVI. mendean kalbinismoarekin. Kontraerreforman zehar, Trentoko Kontzilioan, Jainkoak erabakitzeko ahalmena zuen ala kondenazioa baimentzera mugatzen zen planteatu zen. Jainkoaren ahalguztiduntasuna eta miserikordia askatasun gizatiarrarekin bateratzea zen arazoa.

ARRIANISMOA
Korronteak Arrio izenetik hartu zuen izendapena. Arrio Alexandriako apaiza izan zen, gerora gotzain ere izan zena. 318.urtean Jainkoarengan hiru pertsona egotearen ideia ukatu zuen; bere ustez, pertsona bakarra zegoen, Aita, hain zuzen; Jesukristo ez zen Jainkoa, aitzitik, Jainkoak sortu zuen ezerezetik. Semea umekia da eta Semea izateak hasiera bat du, beraz, garai batean ez zen existitzen. Teoria honek Jainkozko Hitzaren betikotasuna ukatu egiten zuen eta, ondorioz, baita bere jainkotasuna ere. Jainkoarekin duen harreman estua kontuan hartuta soilik izendatu daiteke Jesus Jainko. Espiritu Santuari ere jainkotasuna ukatu zion, bere ustez, Espiritu Santua Jainkozko Hitzaren azpitik kokatzen den umekia zen. Heresiak hartu zuen tamaina eta eragin zuen krisi sakona ikusita, Konstantino Handia enperadoreak Nizeako Kontzilioa deitu zuen 325. urtean, arazoari irtenbidea eman asmoz. San Atanasiok, Alexandriako diakonoak eta Arrioren aurkari sutsuak, fedearen definizio ortodoxoa ezarri zuen eta homoousin hitza sartu zuen (izaera berekoa). Definizio hori katolikoentzat oso ezaguna den esaldi batean islatzen da, Nizea-Konstantinoplako kredoan: Jaun bakarrean sinesten dut, Jesukristorengan [] Egiazko Jainkoaren egiazko Jainkoa, [] Aita bezalaxe ernarazia, eta, ez sortua. Kontzilioaren ondorioz Arrioren idazkiak kondenatu egin ziren eta Arrio eta bere jarraitzaileak erbesteratu egin zituzten. Bitxia badirudi ere, arrianismoak denbora askoan iraun zuen; izan ere, godoak arrianismoaren kredoaren baitan bihurtu ziren kristau.

NESTORIANISMOA
Nestorianismoa V. mendean sortu zen eta, Nestorio Konstantinoplako patriarkatik hartu zuen izena; Nestoriok haragiztatutako Kristorengan aparteko bi pertsona zeudela uste zuen: bata jainkotiarra (Jainkoaren Semea) eta bestea gizatiarra (Mariaren semea), borondate komun baten bidez bateratuak. Nestorianismoaren jarraitzaileen ustez Jesukristo ez da Jainkoa, Jainkoaren eramailea baizik. Beraz, bi izaeren arteko komunikazioa ukatu egiten da; gizakiaren propietateak (jaiotza, pasioa eta heriotza) Kristo gizakiari jarraituz predika daitezke soilik eta propietate jainkotiarrak (sorkuntza, ahalguztiduntasuna eta betierekotasuna) Logos-Jainkoari jarraituz. Ondorioz, Maria ezin da Jainkoaren amatzat hartu; gizakiaren ama edo Kristoren ama besterik ez da. Doktrina hau Efesoko Kontzilioan (431) kondenatu zen honakoa ezarrita: guretzat jainkotasunak eta gizateriak Jaun eta Kristo bakarra osatzen dute [] Modu horretan, Aita Santuek ez dute inolako arazorik izan Ama Birjina Santuari Jainkoaren ama esateko. (Doktrina katolikoaren eskuliburua, Denzinger Dz 54) Efesoko Kontzilioa burutzen zen bitartean, Eutiques izeneko monje batek, nestorianismoaren aurka eginez, Kristoren izaera bakarra jainkotiarra zela adierazi zuen. Modu horretan, nestorianismoaren aurkako doktrina bat sortu zen, monofisismoa (izaera bakarra), hain zuzen. Konstantinoplako bigarren Kontzilioan kondenatu egin bazen ere, jarraitzaile asko izan zituen Egiptoko kristau koptoen artean. Han, oraindik ere jarraitzaileak ditu.

240

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Magia, alkimia eta astrologia zientzia modernoaren hastapenean

XVI . mendean zaila zen natura-zientzien eta alkimiaren edo gogoeta magiko-astrologikoaren eremua

bereiztea. Errenazimentuan zehar ideia neoplatonikoak berragertu ziren, kabalatik, tradizio hermetikotik, magiatik eta astrologiatik eratorritako teoriaz osatuta. Harrigarria bada ere, doktrina horietako zenbait teoriak eragina izan zuten zientzia modernoen sorkuntzan, esate baterako: neopitagorismoaren geometria egiten duen Jainkoa, tradizio neoplatonikoak eta hermetikoak Eguzkiari egiten dioten gurtza edo neoplatonikoek esferen armoniaz duten nozioa. Garai horretako teoria guztiek kontrako joera okultista ere bazuten, Realek eta Antiserik adierazten duten moduan: ukaezina da pentsamendu magiko-hermetikoak izan zuen eragin nabarmena, baita Iraultza Zientifikoaren adibide adierazgarrienetan ere.

ALKIMIA ETA KIMIKA

Alkimia, magia eta astrologia izan ziren arabiarrek mendebaldeko zientziari egindako ekarpen nagusietako batzuk. Natura menderatzea ahalbidetuko zuen ezagutza bat eskura zitekeela zen ideia nagusia. Pentsamendu hori arabiarren artean oso hedatua zen eta Europako pentsalarien artera ere hedatu zen. Alkimiaren jatorria ezartzerako orduan honakoak aipa daitezke: Egiptoko metalgintzako langileak, materiari buruzko gnostikoen eta Alexandriako neoplatonikoen teoria aristotelikoak eta Platonen Timeo delakoan agertzen den lehen materiari dagokion ikuskera. II. mendean lehenengo alkimistek hainbat tresna baliatuz gauzatutako laborategiko jardunak eta munduari buruzko azalpen sinbolikoak, urruneko ekintzaren sinesmena, mundu lurtarrean astroen eragina edo zenbakien boterea nahasi zituzten. Ideia horiek III. mendean finkatu ziren eta XVII. mendera arte iraun zuten. Ez zen naturaren zientziaren eta ezkutuko zientzien (magia) arteko bereizketa argirik egiten. Teora del arte mgico lanean, Al-Kindik fenomeno fisikoak arrazoi fisikoen ondorioz nahiz ezkutuko arrazoien ondorioz gerta daitezkeela aitortzen du. Botere magiko hori eskuratzeko irrikaz asko eta asko izan ziren Kristautasunetik Toledo edo Sizilia gisako ikastetxe musulmanetara jo zutenak. XII. mende aurreko latinezko lanetan dagoeneko magia eta alkimia aipatzen dira, baina XII. mende horretatik aurrera izan zuen hedapen nagusia. Ikertzaileek Filosofiaren Harria aurkitu nahi zuten, bizitzaren elixirra edo animalien eta landareen propietate magikoak. Beranduago, alkimistek betiko gaztetasuna edo metalak urre bihurtzeko formulak bilatzearen ondorioz hainbat eletzar sortu ziren. Horien artean kokatzen da Fausto doktorearen eletzarra; azken honek, ospe handia eskuratu zuen, ondorioz, hasiera batean prestatutako pertsonek egiten zituzten praktikak, XIV. eta XV. mendeetan zehar era guztietako pertsonek gauzatu zituzten. Bazen bekatuzko magia bat, deabruak gauzatutakoa, eta bazen izaki naturalek dituzten ezkutuko bertuteen eraginez gauza zitekeen beste magia on bat, hortik dator magia natural izendapena. Guillermo de Auvernia eta Alberto Handia filosofo eskolastikoek ere bereizketa hori mantendu zuten. Roger Baconek esperimentu zientifikoaren ikuskera garrantzitsu bat garatu zuen eta bera izan zen, natura menderatzeko nahia eta harri eta landareetan ezkutatzen ziren boterearen sinesmena abiapuntutzat hartuz, zientziaren helburu praktikoak erakutsi zituen lehena. Baconek Opus Tertium lanean dioenez, alkimia zientziaren edozein teoria baino lagungarriago izan zen kimikaren garapenean: Dena den, bada beste alkimia bat, operatiboa eta praktikoa, arteari esker, naturan baino hobeto eta naroago, metal nobleak, koloreak eta beste hainbat gauza nola egin erakusten duena. Alkimisten jarduna belaunaldiz belaunaldi helarazi zen, tindaketei, pinturari, kristal lanketari, pirotekniari, medikuntzari edo metalgintzari buruzko tratatu greziarren eta arabiarren latinezko itzulpenekin batera.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

241

Praktika enpiriko horrek kolore- eta itxura-aldaketan jartzen zuen arreta gehiago masa-aldaketan baino, baina informazio erabilgarri ugari eman zion XVII. mendean abiatu zen kimika berriari

ASTROLOGIA ETA ASTRONOMIA

Jatorri egiptoarra eta kaldearra duen astrologia astronomiarekin lotuta egon zen antzinatik. XV. eta XVI. mendeetan zehar astrologia benetako zientzia zen gizakien ustez. Astrologoek pertsonen osasuna eta patua aurreikusten zuten; jauregietan ere estimatuak ziren iraultza herrikoiak eta monarkiarekin, politikarekin edo etorkizuneko balizko gerrekin zerikusia zuen oro ikertzen zutelako. Astrologiaren jatorria aztertzerakoan ezinbestekoa da Ptolomeo aipatzea. Ptolomeok Almagesto liburuari eta Tetrabiblos astrologiari buruzko aterakinari zor die eskuratutako ospea. Errenazimentuan eragin handia izan zuten ustez Hermes Trimegistosenak ziren idazkiek. Idazki horietan hainbat egileren testuak batzen ziren. Guztiek Corpus Hermeticum izendatu zena osatzen zuten. Testu horietan gorenaren eta apalagoaren, gizakiaren eta unibertsoaren, lurtarraren eta zerutiarraren, eta, materiaren eta espirituaren arteko elkarrekikotasuna azaltzen da. Corpus Hermeticum lanaren itzultzaileak, Marsilio Ficinok, mikrokosmosaren eta makrokosmosaren arteko paralelismoan sinesten zuen. Unibertsoa izaki biziduna bada adeitasun kosmikozko harreman bat sortzen da eta, harreman horren arabera, zati bakoitzean gertatzen denak eragina du gainerako zati guztietan. Zalantzarik gabe gertakizun zerutiarrek (makrokosmosa) eragina dute gertakizun lurtarretan (mikrokosmosa). Astrologiak gertaerak aurreikusten zituen eta magiak gertaera horietan esku hartzen zuen. Magiaren ondorioz zeruan irakurritako gertaerak aldatu egiten ziren; gertaeretan esku hartzeko tresna zen eta magoaren edo astrologoaren ospea eta arrakasta esku hartze horren baitakoa zen. Kopernikok astroen eragina abiapuntutzat hartuz jorratu zuen medikuntza, hala, Eguzkia unibertsoaren erdian kokatzen zela adierazi zuenean Hermes Trimegistosen autoritatea aipatzen zuen, izan ere, azken honen arabera Eguzkia ikus daitekeen Jainkoa zen. Keplerrek izarrei begiratzen zien erabakiak hartu aurretik eta bere horoskopoak oso estimatuak ziren. Izarren esferaz zuen ikuskeran neopitagorismoaren eragin mistiko argia nabari daiteke. Mysterium Cosmographicum liburuan dioenez: gauza mugigaitzen Eguzkia, izar iraunkorrak eta espazioa armonia ikusgarriak Aita Jainkoaren, Seme Jainkoaren eta Espiritu Santu Jainkoaren Hirutasunarekin du zerikusia. Galileo berak ere horoskopoak taxutu zituen Medizien gortean eta, Newtonen pentsamenduan ere hermetismoa eta alkimia nabari daitezke. Ikusi dugunez Errenazimentuan alkimia, natura-zientziak, astrologia eta astronomia elkarreragin estuan zeuden. Geroago, harreman estua egon zen alkimiaren eta magiaren teoria eta praktikak alboratzearen sasi-zientziatzat hartzen zirelako eta zientzia modernoaren aurreratzearen artean.

242

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Tomas Campanella: filosofia, magia eta erreforma politikoa

Giandomenico Campanellak (hamabost urte zituela ordena dominikano batean sartu zuenean Tomas izena hartu zuen) eleberri bat egiteko moduko bizitza izan zuen. Stilon (Calabria) jaio zen 1568an. Gaztetan aristotelismoa eta tomismoa ikasi zituen, dena den, teoria horiek ez zuten ase eta filosofo antzinakoen, modernoen eta ekialdekoen lanak irakurtzeari ekin zion. Napolin zegoela, Giambattista de la Porta mago adituarengana jo zuen maiz. 1591n hainbat hilabetez espetxeratuta egon zen heresiaz eta magia egiteaz kondenatuta; espetxetik irten zenean Paduara joan zen eta Galileo ezagutu zuen. Beranduago hari buruz Apologa pro Galileo idatzi zuen (1616an idatzi bazuen ere, 1622an argitaratu zen). Beste hiru kondena jasan ostean, 1599an turkiarren laguntzarekin espainiarren aurkako altxamenduan parte hartu zuen. Harrapatu egion zuten eta betiko kartzela zigorra ezarri zioten Napolin. Espetxean 27 urte igaro ondoren bizia salbatu zuen erotasuna pairatzearen itxurak eginez, nahiz eta, sarritan, tortura ikaragarriak jasan. Espetxealdia denboraren poderioz kontu formal hutsa bihurtu zen eta bertan idatzi egiten zuen, gutunak jasotzen zituen eta bisitak izaten zituen. 1626an espetxetik irten zen baina berriro espetxe zigorra ezarri zioten Erroman nuntzio apostolikoaren aginduz. Berriz ere espainiarren aurkako konspirazioa leporatzen zaio. Oraingo honetan, ordea, Urbano VIII Aita Santuaren babesa zuen eta Parisera ihes egin zuen Frantziako enbaxadorearen babespean. 1634tik aurrera Campanellak unerik loriatsuenak bizi zituen Frantzian, jakintsuen eta nobleen gorespena jasoz. Gainera, Luis XIII erregearen eta Richelieu boteretsuaren mirespena zuen. 1639an hil zen, bizia salbatzeko magia erabiltzeko ahaleginetan zebilela. Hona hemen Campanellaren zenbait lan nabarmengarri: La filosofa demostrada por los sentidos (1591), Del sentido de las cosas y de la magia (1604), Teologa erraldoi bat (1613-1624) eta gloga al nacimiento milagroso del Delfn (1638), azken hau Luis XIII erregearen omenez idatzia. Eta nik gehiago ikasten dut inurri baten edo belar baten anatomiaz [...], mendeen hasieratik hona idatzi diren liburu guztietatik baino. Filosofatzen eta Jainkoaren liburua irakurtzen ikasi ondoren: ale honekin gaizki kopiatutako liburu gizatiarrak zuzentzen ditut; izan ere, gutiziaz kopiatu dira eta ez unibertsoaren arabera, hots, liburu originalaren arabera. Carta a monseor Antonio Quarengo lanean Campanellak idatzi zuen adierazpen horrek erakusten digu nolakoak ziren bere pentsamenduaren oinarriko ideiak. Campanella Telesioren filosofia ikasiz hasi zen eta, bere ustez, baliozko ezagutza-iturri bakarra naturarekin harreman zuzena zuena zen. Horrek, liburuen bidezko ikasketarekin haustea suposatzen zuen. Filosofatu ahal izateko Jainkoaren liburua irakurtzen ikasi behar da; modu horretan, gauzekin bateratuko baikara, zentzumen bitartez. Zentzumenetan oinarritzen den ezagutza hau enpirismo aristotelikotik urrun kokatzen da, izan ere, gauzak barneratzea eta elkarren artean partekatzea suposatzen du. Gauzak ez dira gogamena ispilua izango balitz bezala islatzen, aitzitik, zentzumenek gidatutako bizi-prozesu baten bitartez islatzen dira; horrela, bizitza unibertsalean barneratzean datza, hori baita adierazpide jainkotiarra. Gauzen esentzia sentsazio intuitiboen bitartez atzitzen duen enpirismo mistikoa da doktrina hori. Beraz, ezagutzea subjektuak objektua asimilatzea izango litzateke. Campanellak aurre hartu zion Descartesen tesiari, izan ere, autokontzientzian oinarritutako eszeptizismoa ukatu egin zuen: arimak presentzia-ezagutza baten bitartez ezagutzen du bere burua (bere baitaren presentzia baita), ez ezagutza objektibo baten bitartez (bere baitatik ezberdina den objektu baten irudikapen gisa). Eszeptizismoa ez da jasangarria, izan ere, arimak printzipio ukaezinak ematen dizkigun trebetasuna du berez; existitu egiten gara, pentsatu egiten dugu, nahi izaten dugu eta ahal izaten dugu, horiek lirateke lehenengo printzipioak. Gauza guztiek kontzientzia zutela esaten zuen. Panpsikismoa deritzon teoria honen arabera, substantzia materialak eta espiritualak Jainkoa barne badakite zer diren eta bere izatea maite dute. Doktrina hau Telesiok ere azaldu zuen eta, animazio unibertsala unibertsoaren ikuspegi hermetiko-platonikoarekin lotzen du eta magia naturalari zentzua ematen dio. Campanellari La ciudad del Sol lanak eman zion ospe gehien zalantzarik gabe. Lan hori, utopia errenazentisten multzoan sartzen da, Tomas Mororen Utopa edo Francis Baconen Nueva Atlntida bezalaxe.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

243

Liburu honetan egilearen sinesmen magiko-astrologikoak eta berrikuntzarako joera antzematen dira. La ciudad del Sol lanean, anaia ospitalekoen ordenako maisu nagusia Trapobanan Eguzkiaren hiria aurkitu duen Genoako almirante batekin elkarrizketatzen da, Ceilanekin; elkarrizketan zehar estatuaren ikuspegi utopikoa deskribatzen da, Platonen polis idealaren parekoa. Hiria muino batean kokatzen da eta zazpi zirkulu erraldoiez zatikatzen da. Zirkulu horiek zazpi planeten izena hartzen dute. Zirkuluak, munduko gertakizun guztien irudiak eta sinboloak irudikatzen dituzten harresiak dira. Zirkulutik at zientzien, legeen eta armen asmatzaileak agertzen dira eta, leku nabarmenean kokatuta Jesukristo eta hamabi Apostoluak agertzen dira. Tontorrean tenplu borobil bat da, inguruan harresirik ez duena, zutabe sendo eta ederren gainean sostengaturik. Kupula honen gainean beste bat dago. Bigarren horren sabaian zeruko izar nagusiak irudikatzen dira, bakoitzaren izenarekin eta lurreko gauzen gainean duten eraginarekin batera. Hiriko agintaria Hoh izeneko apaiz-printze bat da. Printze hori Metafisikoa da eta kontu guztiez arduratzen da, bai denborari dagozkionez bai espirituari dagozkionez ere. Hiru printze-laguntzaile ditu: Pon, Sin eta Mor; horien izenak Boterea, Jakinduria eta Maitasuna esan nahi dute hurrenez hurren. Boterea gerraz eta bakeaz arduratzen da, Jakinduria arte liberalez eta eskolez eta, Maitasuna matrimonioaz eta ugalketaz arduratzen da. Hiriko biztanleek Jesusen alde egiten dute otoitz, Ptolomeo goresten dute eta Koperniko miresten dute. Gizartea berdintasunean oinarritzen da, ondasun- eta emakume-erkidegoa dago, modu horretan, berezko dirua eta familia alde batera uzten dira; izan ere, azken horiek berekoikeria sorrarazten dute eta, behin horiek baztertuta, krimena eta indarkeria desagertu egiten dira. Batzuen ustez, Campanellaren obra ez da merezi bezain beste aztertu. Bizitzako urterik onenetan espetxean egotea egokitu zitzaion eta bere pentsamenduak merezi zuen aitorpena jaso zuenean, dagoeneko, Descartesen filosofia nagusi zen intelektualen artean. Magia eta astrologia antzinatik agertu dira pentsamenduaren historian, baina, epealdi helenistikoan eta Errenazimentuan bizi izan zituzten unerik oparoenak. Mikrokosmosa makrokosmosaren isla zela uste zen eta, ikuspuntu horretatik defendatzen ziren teoria astrologikoak, animistak, alkimistak eta panpsikistak. Zientziak natura menderatzearen ideiak baditu sustrai magikoak eta, hori, Francis Bacon pentsalariarengan suma daiteke. Errenazimentuan gertatutako iraultza zientifikoak munduaren ikuskera magikoa hankaz gora bota bazuen ere, iraultza horren lehen bulkadak magiaren testuinguru berean eman ziren eta zientzia modernoaren abiapuntu izan zen.

244

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Neotomismoa
JATORRIA
Tradizio eskolastikoaren haustura XIV. mendean hasi zen Guillermo de Ockhamekin eta Ilustrazioan indartu zen, pentsamendua sekulartzeko joerak eta erlijio naturala delakoaren hedapenak eraginda.
XIX. mendean tradizio eskolastikoa berrabiarazteko saiakerak egin ziren hainbat herrialdetan. Jaime Balmes

filosofo espainiarra izan zen korronte horretako ordezkaririk garrantzitsuenetakoa. Europa guztian zehar bidaiatu zuen eta idazle katoliko garrantzitsuenekin izan zituen harremanak, esate baterako, Chateaubriandekin edo Leon XIII Aita Santua izango zenarekin. Zentzuan oinarritzen zen Eskoziako filosofiatik gertu kokatu zen eta filosofia modernoaren korronteak kritikatu zituen; izan ere, okertzat jotzen zituen, batez ere, eszeptizismoa, idealismoa edo panteismoa. Madrilen bizi izan zen azken urteetan. Bertan idatzi zituen bere lanik garrantzitsuenak eta, liberalen eta tradizionalen arteko hurbilketaren aldeko interesa agertu zuen. Real Academia Espaolako kide izendatu zuten. Lanik garrantzitsuen artean hauek nabarmendu behar dira: El criterio (1845), ziurtasunari buruz, eta Filosofa fundamental (1846). Filosofia eskolastikoa berritzeko bultzada erabakigarria Aita Santu gizartekoi ezinenez ezagutzen zen Leon XIII Aita Santuaren Aeterni Patris entziklikari esker iritsi zen, 1879an. Agiri horretan, oker dauden eta beste batzuk okertzea eragiten duten gizaki biraolari, harro eta limurtzaileen ideologia salatzen zen. Arrazionalismoa, materialismoa, idealismoa eta positibismoa dira, besteak beste, agiri horretan aipatzen diren doktrina okerrak. Azken urte hauetan filosofia berrezartzeko, San Tomas Akinokokoaren doktrina entzutetsua berritzeko eta garai batean izan zuen dirdira berreskuratzeko ahalegina egiten zuten filosofoen ereduari jarraitzea aholkatzen da bertan. Joera eskolastikoko ikastetxeen sorrerarekin indartu zen doktrina-mugimendua. Instituzio horiek Aeterni Patris entziklikaren mintzaldiari jarraitzen diote: Zuek sortuko dituzuen edo sortu dituzuen Akademiak, doktrina bera defendatu behar dute (San Tomas Akinokoarena) eta hedaturik dauden okerrak gezurtatzeko erabili behar dira. Modu horretan, pentsamendu eskolastikoan espezialdutako zentro ospetsuak sortuko dira.

BI FILOSOFO NEOTOMISTA: MARITAIN ETA GILSON

Balio kristauak berreskuratzeko ahaleginean kokatzen da neoeskolastikaren filosoforik adierazgarriena, Jacques Maritain frantziarra. Kristau-humanismoa izendatutako korronte filosofikoaren aitzindaritzat har daiteke. Bergsonen ikaslea izan zen eta sozialismo iraultzailearen jarraitzaile izan zen; beranduago katolizismora aldatu zen eta, 1908az geroztik, bere pentsamendua San Tomas Akinokoaren lanera bideratu zen. Beste filosofia garaikide batzuk filosofia tomista gehiago ezagutzea eta onartzea zuen xede eta, aldi berean, balio kristauetan oinarritutako gizarte bat garatu nahi zuen. Hainbat unibertsitatetan aritu zen irakasle gisa: Toronto, Princeton eta, 1942-44 bitartean, Columbiako Unibertsitatean (New York). Garai horretan filosofia politikoari buruzko hainbat lan idatzi zituen, tartean honako liburuak argitaratu zituelarik: Derecho del hombre y ley natural (1942) eta La filosofa en la ciudad (1960an argitaratua). Frantziara itzulita, bere emaztea hil ondoren, Tolosako komentu batean sartu zen; hiri horretan hil zen 1973an. Humanismo integral (1936) lanean Europan sortzen ari den totalitarismoaren aurka agertzen da eta pertsonaren aldeko defentsa sutsua aldarrikatzen du. Inspirazio kristauen balioak eraginkorrak izango diren zibilizazio berri bat proposatzen du, baina, Instituzio laikoen autonomia mantenduz. Eliza eta estatua -gizarte gizatiarraren onuran- elkarlanean diharduten bi errealitate dira. Jainkoa da subiranotasunaren jabe bakarra eta herriari ematen dio subiranotasun hori; modu horretan, estatua herriaren helburu sozialak gauzatu ahal izateko tresna bilakatzen da. Etienne Gilson filosofiaren historiagilea izan zen (1884-1978) neotomismoaren beste ordezkari garrantzitsu bat. Pentsamendu tomistari buruzko ikerketa eta interpretazio bikainak egin zituen. Sobornan, Collge de France delakoan eta Torontoko Unibertsitatean aritu zen irakasle gisa. Inoiz izan den Erdi Aroaren ikertzaile onenetakoa izan zen. 1926an Archives dhistoire doctrinale et littraire du moyen ge aldizkaria sortu zuen. Hil ondoren argitaratutako El atesmo difcil (1979) lanean jarrera ez-metafisikoetatik ere Jainkoarengana
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

245

iris daitekeela adierazten du; mendebaldar batek Jainkoa aipatzen duenean, kontuan hartu behar du hitz horren atzean otoitzez eta eztabaidaz hornitutako 24 mende ezkutatzen direla.

NEOESKOLASTIKA ETA POLITIKA: DEMOKRAZIA KRISTAUA

Katolizismoaren barnean Demokrazia Kristauaren agerpena da Maritainen filosofiak utziko duen ondorio politikoa. Leon XIII Aita Santuaren Rerum Novarum (1891), liberalismoaren eta sozialismoaren aurka egin nahi zuen doktrina soziala islatzen da. Azkenarekin izandako polemikan jabetza pribatuaren eskubidea berresten da, baina, klaseen arteko elkartasuna eta, gizabanakoaren eta gizartearen arteko erantzukizuna aldarrikatuz. Agiri hori abiapuntutzat hartuz, Elizak inspirazio kristauko masa-alderdiak Demokrazia Kristaua kasu sortzea ahalbidetzen du, mundu modernoko gizakiak dituen beharrizan sozialei erantzuna emateko. Horrez gain, ekintza sozialarekin eta politikarekin konprometitutako mugimendu katoliko ugari sortu ziren.

FILOSOFIA NEOESKOLASTIKOA GAUR EGUN

Neotomismoa ez da kutsu kristaua duen talde filosofiko bakarra, izan ere, agustinismoaren, suarismoaren edo eskotismoaren aldeko korronteak aurki ditzakegu. Dena den neotomismoa da talderik garrantzitsuena bai bere eraginagatik bai duen jarraitzaile kopuruarengatik. Batez ere, Frantzian, Belgikan eta Alemanian kokatzen dira neotomismoaren jarraitzaileak, nahiz eta azken urteetan Estatu Batuetan hedatu den bereziki. Gaur egun, talde espiritual ezagunenetakoa da. Gizarte tomistetako biltzarretan beste korronte filosofiko batzuk aztertzen dira, fenomenologia edo existentzialismoa, esate baterako. Bioetikari so ere tomismoa beste filosofia batzuetara nola hedatzen den ikus daiteke; pertsonaren izateari eta duintasunari buruzko azterketa sakonak egiten dira, horrez gain, gizakiaren eskubide ukaezinen defentsa egiten da, hala, eutanasia eta abortoa ez dira baimentzen. Gaur egun, Bulletin Thomiste eskolako bibliografia-organoa nabarmendu behar da, izan ere, urtero 500 liburu eta aterakin erreferentzia argitaratzen ditu eta, horrez gain, gutxienez 25 aldizkari tomista barneratzen ditu. Honakoak dira tomismoaren zentro nagusiak: Lovainako Unibertsitateko Institut Suprieur de Philosophie, Pariseko Institutu Katolikoa, Milango Unibertsitate Katolikoa, Erromako Angelicum eta Friburgoko Unibertsitatea (Suitza).

246

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Iraultza zientifikoari buruzko gaur egungo gogoetak

1543tik aurrera Kopernikoren De revolutionibus orbium coelestium liburua argitaratu zen urte horretan eredu kosmologikoarekin gertatu zenari buruzko gogoeten ondorioz hainbat interpretazio egin dira zientzia garaikidearen filosofiaren arloan. Errenazimentuaz geroztik, zientziak berrikuspen kritiko bat gauzatzeko beharraz jabetu ziren; gainera, liburu sakratuetan oinarritutako azalpen teologikoetatik urrundu zirenez, ezinbestekoa zen zientziak kontzeptu filosofiko berriak garatzea.

POPPER: INSTRUMENTALISMOA, ESENTZIALISMOA ETA AIERUAK

Galdera hau da abiapuntua: gure zientziak kalkuluak egiteko tresna hutsak dira edo munduaren benetako deskribapenak dira? hots, gauzen esentzia deskribatzen al dute? Itxuraren atzean ezkutatzen dena deskribatzen al dute?
XVI. mendean bost kosmologia ageri ziren elkarren aurka: Ptolomeorena, Aristotelesena, Tycho Braherena eta Kopernikoren eta Keplerren eredu heliozentrikoak. Guztiak azalpenezkoak eta iragarpenezkoak ziren eta bi interpretazio eman zituzten planteamendu filosofikoetatik abiatuz:

1. Lehenengoak eredu kosmologikoa planeten mugimenduak aurreikusteko tresna sinple modura proposatzen zuen; ondorioz, hipotesi matematikoak baino ez ziren, ez unibertsoaren deskribapen errealak. Halaxe agertzen da Osianderrek, liburuaren inprimatzaileak, idatzitako De revolutionibus liburuaren hitzaurrean. Halaxe adierazten du Bellarmino kardinalak (Giordano Brunoren prozesuan zehar inkisidoreetako bat izan zen) 1615ean Galileori buruz idatzitako gutun batean: Zure Aitatasunak zuhurtziaz jokatzen du Galileo jaunak bezalaxe, izan ere, hipotetikoki hitz egiten du soilik, eta ez modu absolutuan, Kopernikok hitz egiten zuela uste izan dudan moduan. Izan ere, Lurra mugitu egiten dela eta Eguzkia geldirik dagoela suposatuta, itxurak eszentrikoak edo epizikloak proposatuz baino hobeto gordetzen direla esatean ez dago inolako arriskurik, eta hori aski zaio matematikariari. Hots, ez dago inolako arriskurik (eta horixe da zuhurrena) itxurak gordetzeko eredu heliozentrikoa hipotesi matematiko soil gisa azaltzean, eta hori nahikoa izan behar da matematikariarentzat. Arazoa zera da -jarraitzen du Bellarminoren gutunak errealitatean Eguzkia munduaren erdigunean kokatzen dela eta, ekialdetik mendebaldera mugitu gabe, bere buruari biraka ari dela soilik baieztatu nahi izatea eta, Lurra zeruetatik oso urrun kokatzen dela eta munduaren erdigunean dagoela mugigaitz atsedenean. Esan orain, [] ea Elizak onar dezakeen aita santuen aurkako zentzurik Eskrituretan. 2. Planteatutako bigarren interpretazioan eredu heliozentrikoa zeruen benetako ereduaren dekribapen bat zela adierazten da; ez zela azalpenezko hipotesi hutsa. Jarrera horri esentzialismo esaten zaio eta Keplerrek eta Galileok babestu zuten, besteak beste. Galileok arrazoi sendoa zuen horretan sinesteko, izan ere, teleskopio baten bitartez Jupiter eta haren ilargiak Kopernikok plazaratutako ereduaren irudikapena zirela ikusi zuen. Popper instrumentalismoaren aurka agertu zen, izan ere, agerian jarri dezakegun unibertsoaren esentziarik egon ezin dela sinesten zuenez, instrumentalismoaren aurkikundeak asmakuntza mekaniko hutsak bilakatzen dira eta teoriak tresnak baino ez dira. Sekula ezingo du mundu berririk aurkitu zentzumenen bitartez hautematen ditugun munduen atzean, haien ustez, mundua dirudiena besterik ez baita. Esentzialismoaren arabera, mundu enpirikoa (gure zentzumenen bidez hautematen duguna) itxura da eta haren atzean ezkutatzen da mundu erreala, eta ezkutuko mundu hori da gure teoriekin deskribatu behar dena. Mundu errealari buruzko teoriak beste teoria berri batzuk ordezkatu egiten dituztela jabetzen garenean sortzen da arazoa, esate baterako, eredu aristoteliko-ptolemaikoaren ordez Kopernikoaren eredua sartzean edo mekanika klasikoaren ordez erlatibitatea sartzean. Orduan, zenbateraino datoz bat gure teoriak munduko deskribapen errealekin? Popperrek erantzun hau ematen du: teoriak mundua deskribatzeko egiazko aieruak eta saiakerak dira.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

247

Bestela esanda, errealitateari buruzko aieruak eta gezurtapenak izan behar dira zientziaren oinarri. Gure teoriak frogatzeko (testatzeko) ahalegina egin eta okerrak direla ohartzen garenean, agerian utz daitekeen errealitate bat dagoela jakiten dugu. Popper bat dator esentzialismoarekin zientzia aurkikunde errealak egiteko gaitasuna duela esaten duen heinean. Baina bere ustez, teoriak frogatuz baino ez dira aurrerapen zientifikoak lortzen.

KUHN: PARADIGMAK ETA IRAULTZAK

Kuhnek La estructura de las revoluciones cientficas lan ospetsuan azaleratzen den teoriaren barnean interpretatzen du XVI. mendeko iraultza zientifikoa. Zientziaren eboluzio-prozesua ulertzeko ezinbestekoa da funtsezko termino bat azaltzea, paradigma, hain zuzen. Kuhnen arabera, paradigma bat erkidego jakin bateko kideek partekatzen dituzten sinesmenen, balioei, tekniken eta beste hainbat baliabideen erabateko konstelazioa da. Kuhnen ustez, zientziaren historiak argi erakusten du diziplina orok funtsezko bi fase izan dituztela: alde batetik, zientzia normalaren aldia; hor, onartutako paradigma bat dago eta ikerketa-eremu bateko legezko arazoak eta metodoak zehazteko baliagarriak diren zientzia testu-liburuetan islatzen diren iraganeko ekarpen zientifikoak dira ikerketaren oinarri. Adibide hauek ematen ditu: Aristotelesen Fisika, Ptolomeoren Almagesto edo Newtonen Printzipioak. Aipatutako paradigmarekin bateraezinak diren hainbat emaitza pilatu eta krisialdia eman ondoren, iraultza gertatzen da. Une horretan bi eskakizun bete behar dituen paradigma berri baten beharra planteatzen da: 1. aurreko paradigmak azaldu ezin izan dituen arazo garrantzitsuak konpontzeko gaitasuna izatea, 2. arazoak konpontzeko aurreko zientziak zuen gaitasuna bermatzea. Hau zen, zientzia normalaren garaian, XVI. mendearen aurretik onartzen zen paradigma: Ptolomeoren kosmologia eta Aristotelesen fisika teologia kristauan oinarritutako kosmosaren ikuspegi batekin. Kopernikok eta bere jarraitzaileek sorrarazitako iraultzak paradigma geozentrikoaren ordez paradigma heliozentrikoa sartzeaz gain, garai hartara arte gizakiak unibertsoari buruz zuen kontzeptua eta unibertsoarekin erlazionatzeko modua aldatzea izan zuen ondorio. Kuhnek mundua ikusteko eraren aldaketa esaten dio horri (Gestalten aldaketa). Prozesua ez da metatzailea, aitzitik, aurreko kosmosaren ikuspegiarekin haustea suposatzen du. Berez, alboan utzitako paradigma eta paradigma berria ezin dira alderatu, edo, Kuhnek esan zuen moduan, neurgaitzak dira, hots, ezinezkoa da haien arteko harremanik edo konparaziorik ezartzea. Ptolomeoren kosmologia eta Kopernikoren kosmologia ematen ditu adibide gisa. Paradigma heliozentrikoan epizikloetan edo eszentrikoetan oinarritutako azalpenek ez dute zentzurik, bestela esanda, kosmologia berria onartzeak Aristotelesen eta Ptolomeoren doktrina oro suntsitzea suposatzen du.

248

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Harriet Taylor
BIOGRAFIA
Harriet Taylor 1807an jaio zen. Bere aita, Thomas Hardy, zirujaua zen Londresen. Hemezortzi urte zituela, John Taylorrekin, Islingtoneko enpresari aberats batekin ezkondu zen eta hiru seme-alaba izan zituzten. Taylor senar-emazteak Eliza Unitarioko kide eta Elizako buruzagiaren, William Foxen, lagunak ziren. William Fox izan zen emakumearen eskubideak defendatu zituen lehenengotakoa. Muturreko iritzi politikoak defendatzen ziren bilkuretara joaten ziren; bilkura horietako batean, John Stuart Mill filosofoa ezagutu zuen, 1830an. Txundituta geratu ziren elkarren nortasunarekin eta adimenarekin eta ordutik aurrera, sarritan elkartu ziren. 1833an Harriet bere senarrarengandik bereizi zen adiskidantzaz, izan ere, orduan ez zen dibortzioa existitzen. Walton-on-Thamesera joan zen eta hau Millen bisita jasotzen zuen asteburutan. Ia klandestinoa zen harremana izan arren, bataren zein bestearen lagunak asaldatu egin ziren eta sozialki isolatu egin zituzten. Hurrengo urteetan elkarren ideiak partekatu eta hainbat liburu eta saiakera idatzi zituzten matrimonioaren legeari eta emakumearen eskubideei buruz. Bereziki emakumearen mendekotasun ekonomikoak zuen eragin umiliagarria kritikatzen zuten eta, haien ustez, matrimonioaren legeetan erreforma sakon bat gauzatuz egoera hori aldatu egin zitekeen. Millek idatzitako autobiografian aitortu zuenez, Taylor eta bera izan ziren bere izenez agertzen ziren liburu eta saiakera gehienetako egileak. Apenas argitaratu zuen lanik, Monthly Repository egunkari unitarioko hainbat artikuluren salbuespenarekin. 1849an Principios de economa poltica argitaratu zenean, liburuaren ekoizpenean Harrieten lankidetzak eta iritziek izan zuten garrantzia azaleratzea zen Stuart Millen asmoa, egilekide izan zela adieraziz; baina Taylorren senarra ez zegoen ados eta erreferentzia horiek desagertu egin ziren. John Taylor 1849an hil zen minbiziak jota eta Harriet Taylorrek bi urte itxaron zituen Millekin ezkontzeko. Stuart Millekin ezkondu zenean idatzi bat plazaratu zuen matrimonioaren legeak ukatuz, izan ere, bere ustez, lege horiei jarraituz gero emakumea erabateko mendekotasun egoeran geratzen zen ekonomikoki eta legalki. Urte hartan Harrietek The Enfranchisement of Women artikulua argitaratu zuen. Dena den, ia osorik Taylorrek idatzi bazuen ere, Stuart Millek izenpetuta agertu zen. Gauza bera gertatu zen Westminster Review delakoan argitaratutako beste artikulu batekin ere. Artikulu hartan lege berriak eskatzen ziren emakumeak senarren indarkeriaz babesteko. Harriet Taylor 1858ko azaroan hil zen tuberkulosiari (biek pairatzen zuten) aurre egin nahian Frantziara joan ostean.

HELEN TAYLOR
Hilzorian zela The Subjection of Women lana liburua idazten ari zen bere senarrarekin batera. Harriet hil ostean, bere alabak, Helen Taylorrek lagundu zion Milli liburua bukatzen. Helenek beste hamabost urtez lagundu zion Stuart Milli hainbat liburu eta saiakeratan. Horrez gain, emakumearen botoa defendatu zuen ekintzaile feminista eta Kensington Society delakoaren kide fundatzailea izan zen. Talde hori izan zen lehena emakumearen botoa eskatzen. Kensington Society hamaika emakumek osatzen zuten eta eztabaida-talde bat osatu zuten. Ingalaterrako politika-sistema bidegabekoa zela iritzita, eskaera bat luzatu zioten Parlamentuari emakumearen botoa berma zezan. Eskaera Komunen Ganberako kide ziren Stuart Mill eta Henry Fawcetti luzatu zieten eta Reform Act delakoari egindako zuzenketa modura aurkeztu zuten; zuzenketak kontrako 196 boto jaso zituen eta 73 izan ziren aldeko botoak, beraz, ez zen onartu. Hartutako desengainuak akuilaturik London Society for Womens Suffrage sortu zuten eta berehala Bretainia Handia guztian zehar hedatu ziren ideologia eta aldarrikapen antzekoak zituzten taldeak eta, azkenean, emakumearen botoa eskatzen zuten elkarteen batasun nazional bat sortu zen.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

249

HARRIET TAYLORREN ALDARRIKAPENAK

Harriet Taylorren bizitza emakumearen eskubideen aldeko borrokalari baten testigantza da. Emakumeek beren kabuz erabakitzeko topatzen zituzten oztopoak gizartean barneraturik zeudela eta, eremu juridikoan, ekonomikoan eta politikoan islatzen zirela erakutsi zuen. Gizateriak espezie erdia beste erdiaren menpe mantentzen du, betiereko morrontza egoeran. Ohituraren ondorioz emakumea hainbeste zurrundu da, ezen, egoera horri aurre egin ziezaiokeen edozein izaera baztertu baitu. Are gehiago, beste kasta-sistemetan ageri ez den egoera paradoxikoa ematen da, izan ere, emakumearen ustez, egoera umiliagarri hori ohoretsua da. Gainera, bidegabekeria horri egiten zaion salaketa femeninoa ez dela pentsatzeko heziketa ematen zaie. 1869an emakumearen botoa eta pentsamendu feminista hedatzeko giltzarri izan zen liburu bat idatz izuen: The Subjection of Women. Bertan Taylorrek aipatzen duenez gizonek ez dute emakumeen esanekotasuna bakarrik nahi, haien sentimenduak ere bereganatu egin nahi dituzte. [] ez dute indarrez hartutako esklaboa nahi, borondatezko esklaboa baizik. [] . Emakumeak kexatzen ez badira gizartean duten eginkizuna bereganatu eta onartu egiten dutelako da eta ez dute egoera aldatuko denik espero. Ideia hori oso hedatua da eta Harrietek gogor kritikatu zuen. Hori dela eta, lan horretan aipatzen denez, gizonarekiko umiltasuna, etsipena eta esanekotasuna izatea, erakarpen sexuala izateko ezinbesteko ezaugarri direlako sinesmena barneratzeko heziketa ematen zaie emakumeei oso adin laburra dutelarik. Urte horretan lana Estatu Batuetan, Australian, Frantzian, Alemanian, Suedian eta Danimarkan argitaratu zen, eta hurrengo urtean Italian eta Polonian argitaratuko zen. Taylorren ustez, gizonen eta emakumeen arteko berdintasunezko bizikidetza ez onartzea zen gizartearen arazo larrietako bat; ideia hori gaindituko balitz agerian geratuko litzateke -guztion begietara- emakumeak kargu publikoetatik at edo kargu sozial garrantzitsuetatik at uztearen bidegabekeria eta, lanik sinple eta umiliagarrienak egitea ere legez debekatua dutela dekretatuko litzateke. Boto-eskubidea zen arazo feministaren gakoa, izan ere, legedi baztertzaileak ezabatuko balira emakumearen emantzipazioa ahalbidetuko litzateke; modu horretan, emakumeak askatasun indibiduala izango luke eta bere nortasuna garatu ahal izango luke bere trebetasunak erabat gauzatuz. Azken batean, Laissez Faireren liberalismoaren printzipioa emakumearen arazoan aplikatu behar zen. Harriet Taylorren garaian, Harriet berak eta Stuart Millek sustatu zuten borroka aboliziogilea eman zen; hala, zentzu historiko ikaragarriz honakoa idatzi zuen: mundua oso gaztea da eta oraintxe hasi da bidegabekeriak gainetik kentzen. Orain arte ez du alboratu beltzen esklabotza. Orain arte ez du alboratu monarkiaren despotismoa. [] Gizon oro hiritar gisa tratatzen hasi da, erdiko klasearen aberastasunetik eta kutunkeriatik haratago. Miresgarria al da emakumeekin oraindik gauza bera egin ez izana?.

250

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Simone de Beauvoir
BIOGRAFIA
1908an jaio zen Parisen, familia dirudun eta katoliko batean. Sorbonan filosofia ikasi zuen eta han ezagutu zuen Jean Paul Sartre 1929an. Ordutik, haien bizitzak elkarloturik egon ziren. Janson-de-Sailly Lizeoan egin zituen irakasle-praktikak, han Merleau-Ponty eta Claude Lvi-Strauss izan zituen adiskide. Beranduago oposizioak gainditu zituen bigarren postua eskuratuz (Jean Paul Sartrek lortu zuen lehen postua) eta filosofiako irakasle gisa aritu zen Parisen, Marseillan eta Rouenen. 1941ean kargutik kendu zuen nazien gobernuak. Bigarren Mundu Gerraren ondorioz, Beauvoirrek intelektualen konpromiso sozialei eta politikoei buruzko gogoeta egin zuen. 1943ra arte irakaskuntza barneratu zen berriro ere; urte horretan, La invitada, lehen eleberria argitaratu zuen eta izandako arrakastari esker idazle gisa bizi izan zen. Lehenengo lan horretan askatasuna eta erantzukizuna bezalako gai existentzialistak jorratu zituen. 1945ean Les Temps Modernes aldizkaria sortu zuen Sartre, Merleau-Ponty, Raymond Aron eta beste batzuekin batera. 1949an, El segundo sexo argitaratu zuenean, feminismoaren pertsonaia adierazgarri gisa berretsi zuen bere burua bizi osorako. 1954an Goncourt saria jaso zuen Los mandarines eleberriari esker. 1970ean Frantziako Emakumeen Askapenerako Mugimendua abiarazten lagundu zuen eta, 1973an, Les Temps Modernes aldizkariko atal feminista inauguratu zuen. Bidaiatzeko irrikak eraginda Estatu Batuetan eta Kuban izan zen eta, 1955ean, Txina komunistara joan zen Sartrerekin batera. Bere idazkietan bere garaiari eta bizitzari buruzko azterketa sakona ikus dezakegu. Memorias de una joven formal (1958) edo La vejez (1970) dira horren adibide; lan horietan, zahartzaroari buruzko gogoeta egiten du eta, aldi berean, gizarteak adinduen aurrean erakusten duen jarrera kritikatzen du. La ceremonia del adis (1981) lanean, Sartre, bere lagun eta adiskidearekin pasatako azken hamar urteen kontakizuna egiten du. Zenbaitek kritikatu egin zuen lan hori, izan ere, ez zuten egoki ikusten Sartrek hil aurretik jasan zuen narriatze fisikoa deskribatu izana, haien ustez, hori guztiori ezkutatu egin behar zen. Simone de Beauvoir Parisen hil zen 1986ko apirilaren 14an.

SIMONE DE BEAUVOIRREK FILOSOFIARI EGINDAKO EKARPENAK Etika existentzialista

Para una moral de la ambigedad saiakeran (1947) gizonaren nagusitasuna irmotzea helburu duten teoria etikoak kritikatzen ditu, berdin laikoak edo erlijiozkoak. Bigarren Mundu Gerraren ostean gizateriaren historiak porrot egin duela onartu behar dugu. Dagoeneko ezin da aginpide etikorik planteatu, ez baitu gizateria osoa kontuan hartzen; moral indibidualista behar da orain, gizabanakoari bere existentzia funtsatzeko botere guztia emango diona, aukeratzeko askatasuna abiapuntutzat hartuta. Gizakia bere baitako izakia delako da aske, kontzientzia dauka, ez da bere baitan zurrundutako izakia, transzendentzia eta proiektua da. Aske izatea kontzientzia eta askatasuna bateratzea da, izan ere, izatearen kontzientzia aske izatearen kontzientzia da. Askatasunak bere burua errealizatzera eta garatzera behartzen du gizakia. Pertsona bakoitza bere buruari helburu batzuk ezarriz garatzen da, askatasunetik abiatuz; ez du kanpoko adierazien edo baliozkotasunen laguntzarik behar. Ekintzen helburua ez da helburuak hautatzen dituen izakiaren zer isolatu eta egonkorra. Are gehiago, gure ekintzen jomugak helburutzat ezartzen dira gure askatasunetik abiatuz Aukeratzeko askatasun osoa bere erantzukizunarekin hartu behar da; gizabanakoaren berezkotasuna izan behar da gure proiektuen sorburua eta ez kanpotik ezarritako edozein aginte mota, izan indibiduala edo instituzionala. Kanpoko aginte horrek Hegelen Absolutuaren kontzeptua, Jainkoaren kontzeptu kristaua edo Gizateria edo Zientzia bezalako entitate abstraktuak ukatzea suposatzen du eta, ondorioz, askatasunaren ukapen indibiduala suposatzen du. Hori dela eta, zera ondoriozta dezakegu: ez dagoela gure ekintzak egokitzea eskatzen duten absoluturik. Horregatik, gure proiektu guztiek izan ditzaketen arriskuak eta zalantzak aintzat hartu behar ditugu.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

251

Beste alde batetik, gure ekintzek gainerakoak ere aintzat hartu behar dituzte. Beauvoirrek besteari begiratu beharra nire askatasunaren ardatza dela proposatzen du, izan ere, beste horiek gabe ni ezingo nintzateke aske izan.

Bigarren sexua
1949an idatzitako lan hori da Simone de Beauvoirren lanik ospetsuena. Bere agerpena eskandalagarria izan zen hainbat eremutan: Eliza Katolikoan (liburu debekatuen zerrendan sartu zen) eta Sobiet Batasunean, esate baterako. Liburua agertzen den garaian, dagoeneko ez dago botoaren aldarrikapenik helburuak bete dituztelako, beraz, lan hori azalpenekoa dela esan behar dugu eta ez errebindikaziozkoa. Historia, literatura eta mitoak aztertuz azaltzen du Simone de Beauvoirrek gizonak eragiten duen zapalkuntzaren garapena, maskulinoa den oro positibotzat jotzea zapalkuntza horren eragin garaikidea dela adieraziz. Mundu maskulinoak positiboa (gizon izatea) eta neutroa (gizaki izatea) den oro bereganatu du eta, femeninoa izatea berezitasun negatibotzat jo du, emetasun ezaugarria. Ondorioz, emakumea bestea gisa identifikatu da eta, horren eraginez, identitate soziala eta nortasuna galdu ditu. Patriarkatuaren multzo osoak mugatzen du sexu femeninoa. Hegelen eta Sartreren filosofia aintzat hartuz, Simonen ustez, subjektuak bestearen beharra du bere burua definitzeko. Arazoa zera da: mundu maskulinoak emakumea bestetzat hartu duela behin eta berriz. Lehenengo liburuan emakumeei buruzko gertakizunak eta mitoak aztertzen ditu sakontasunez, hainbat ikuspegi hartzen ditu horretarako: ikuspegi biologikoa, psikoanalista, materialista, historikoa, literarioa eta antropologikoa. Egileak adierazten duenez, ikuspegi horietako bat bera ere ez da aski emakumeari buruzko definizioa eskuratzeko, baina, horietako bakoitza lagungarri da emakumea bestetzat definitzeko, maskulinoa ez den bestea. Bigarren liburua Beauvoirren esaldi entzutetsu honekin abiatzen da: emakumea ez da jaiotzen, egin egiten da. Esentzialismoak dioenez, emakumeak femeninotasunaren barnean jaiotzen dira eta, egokitu zaion denboran eta kulturan kontzeptu horrek suposatzen duenera egokitu behar da emakumea. Simone de Beauvoirrek korronte hori baztertu nahi du behin betiko. Emaztearen, amaren eta emagalduaren rolak aztertuz, emakumea lanaren eta sormenaren ekinez bere burua garatu beharrean, bizitza monotono bat izatera behartuta dagoela erakusten digu, seme-alabak izanez, etxea garbituz, edo gizonaren libidoaren sortzaile hutsak izanez. Simonek hainbat betekizun proposatuko ditu emakumearen emantzipazioa lortze aldera. Garrantzitsuena honakoa izango da (aurrez ikusi dugun askatasunaren gaiarekin zerikusia duena): berezko proiektuetatik abiatuz emakumeari bere burua garatzea ahalbidetuko diona, proiektuak izan ditzakeen arrisku eta zalantza guztiak aintzat hartuz. Argi eta garbi dago Simone de Beauvoirrek eragin itzela izan duela filosofia politikoan feminismoaren aitzindari modura eta, are garrantzitsuagoa dena, edozein planteamendu demokratikoko partaide izatera iritsi zen.

252

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Susmoaren filosofia
Susmoaren filosofoak terminoa Paul Ricoeur filosofo frantziarrak erabili zuen 1965ean, arrazionaltasunaren eta egiaren Ilustrazioko balioen atzean ezkutatzen zen faltsutasuna agerian utzi zuten hiru pentsalariei buruz mintzatu zenean. Ricoeurrek subjektuaren arkeologia bat egitea proposatzen du hermeneutikatik abiatuz (interpretazioaren teoria), balio moralak, egia (Nietzsche aipatuz), ideologia (Marx aipatuz) eta gizakiaren ekintzak (Freud aipatuz) zenbateraino diren benetako argitzeko asmoz.

MARX
Marxek gainegitura batean barneratzen ditu ideologiak edo kontzientzia motak; kontzeptu horren barnean edozein pentsatzeko modu sartzen da: ideiak, irudiak, sinboloak eta balioak, besteak beste. Egitura ekonomikoak baldintzatzen du gainegitura, hura baita gizartearen benetako oinarria. Ekoizpen-indarrek eta bertan sortzen diren ekoizpen-harremanek osatzen dute egitura ekonomiko hori. Une historiko jakin bateko ideologia, filosofia eta erlijioa klase menderatzaileen araberakoak izaten dira eta, menderakuntza hori pribilegio egoera batean mantentzea dute xede, une horretako egitura ekonomikoa justifikatuz (hori baita zapaltzaileen eta zapalduen arteko harremana). Gizakiak erlijioaren beharra du eta bere mugez jabetzen denean Jainkoa sortzen du; modu horretan, bere burua alienatu egiten du, lan-alienazio egoera batean bizi baita. Iraultzaren fasean familia sakratuaren sekretua lurreko familia dela frogatu ostean, lehenengo hura suntsitu behar da teorikoki eta praktikoki. Gizakia izaki abstraktu eta indibidual gisa hartzea izan da filosofiaren akatsa, izan ere, gizakia izaki gizartekoia besterik ez da, gizakiaren esentzia ez da abstraktua eta ez da gizabanako bakoitzaren baitakoa. Berez, gizarte-harremanen multzoa da. Jabeen eta desjabetuen egoera salatzen ez duen edozein ideologiak, egoera hori mantentzen du, horregatik esaten du Marxek hau: Filosofoak mundua hainbat modutan interpretatzera mugatu dira; mundua eraldatu egin behar da, ordea.

FREUD
Freuden ustez, gizakiak psike bat eraikitzen du pixkanaka-pixkanaka, funtsean gurasoek ordezkatzen duten familia-, gizarte- eta kultura-eremuarekin elkarreraginean dauden beharrizanak eta irrikak antolatuz. Gizakiarengan Niaren eta sexu-irriken arteko gatazkak sortzen dira. Errealitateak eskatzen duenaren, Superniak ezarritako arau moralen eta Zera horretatik eratortzen diren desiren (hauek atsegina eskatzen dute) arteko etengabeko lehiarekin gizarte-harremanak izan behar ditu. Gizakia subjektu historiko bat da, bai sozialki bai indibidualki. Bere barnean instintuen, indarkeriazko bulkada suntsitzaileen eta ingurune kulturaren arteko borroka etengabea ematen da. Freudek plazeraren printzipio eta errealitatearen printzipio izendatzen duenaren barnean kokatzen da gatazka hori. Plazeraren printzipioak plazera du xede eta plazeraren aurkakoa dena baztertu egiten du; era berean, errealitatea nagusitu egiten da sozialki eta kulturalki. Freudek El malestar en la cultura lanean Nian, Zeran eta Supernian oinarritzen den eredu topografikoa extrapolatu egiten dela azaltzen du. Horregatik esaten du gizartea eta kultura irrikaren eta Edipo konplexuaren (konplexu horren ondorioz, haurrak amarekiko desira adierazten du eta indarkeria azaltzen du aitaren aurrean) arteko konbinazio bat besterik ez dela guretzat. Zoriontasuna da gizakiaren helburua, baina bidean eragozpen gehiegi aurkitzen ditu, horregatik da gizakia antisoziala. Atsekabe horren ondorioz, ordezkoak aurkitzen ahalegintzen gara lanean, artean, zientzian, erlijioan edo drogetan; horien bidez ez du plazera erdiesten, baina, plazeraren aurkakoa saihesten du. Freuden arabera: unean uneko plazerari uko egiten zaio, [] baina, bide berritik abiatuta plazera gorena eta ziurra eskuratzeko asmoz, soilik. Horregatik, eraldaketa psikiko horren proiekzio mistikoa baino ez den sari baten truk lurreko plazerari uko egitea (errealitatearen printzipioak bultzatutako plazeraren ukoa) gisa hautematen dira erlijioen promesak.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

253

NIETZSCHE
Nietzscheren arabera, filosofiaren historia guztia gezur handi batean oinarritu da. Ilustraziotik hartutako balioen ezaugarria bizitza ukatzea da. Balio hauek non erabili diren jakiteko antzinako Greziara jo behar dugu, bertan, bi espiritu bizi ziren batera: alde batetik, arrazionaltasuna eta arte figuratiboak ordezkatzen dituen Apolo, eta, beste alde batetik, musika, hordikeria eta bizi-bulkada ordezkatzen zituen Dionisos; bi espiritu horiek batera bizi ziren mundu greziarrean, ahalik eta Sokratesek eta Platonek, intelektualismoa eta apoliniarra zen oro goretsi zuten arte; modu horretan, gizakiaren dimentsio erdia baztertuz. Aldaezintasuna eta egonkortasuna ezaugarri dituen ilusiozko munduak sortzeaz arduratu da filosofia, Parmenidesen Izatea edo Platonen Ideien Mundua dira horren adibide; Milaka urteetan zehar filosofoek jorratu duten guztia kontzeptuzko momiak besterik ez dira izan, ez dute erreala den ezer landu. Aldaketa edo bilakaera eskatzen zuen oro itxurazkotzat hartzen zen, horregatik berreskuratu zuen Nietzschek, aldaketa eta bilakaera existitzen zirela aldarrikatu zuen filosofoak, Heraklitoren pentsamendua. Azalpen ontologikoak (benetako izatearen mundua itxurazko munduaren aurrean) azalpen moral bilakatzen dira: mundu aldaezina ona da eta bertutetsuak hartara irits daiteke, aitzitik, zentzumenen munduarekin zerikusia duen oro itxurazkoa eta txarra izango da berez; horregatik esan zuen Nietzschek honakoa: filosofiaren arazo guztiak balioen arazoak dira funtsean. Mesfidati izan behar da kristautasunak helarazitako balio moralekin, izan ere, balio horiek ohikoak izaten dira bizitzarekin erresuminduta dauden esklaboengan. Nietzsche, ordea, haratago joan zen, eta egiaren kontzeptua ere zalantzan jarri zuen. Horretarako azterketa linguistiko zehatza egin zuen, edo, berak esan zuen bezala genealogikoa. Modu horretan, ontzat edo egiatzat jotzen dugunari dagozkion jatorrizko esanahiak aldatu egin direla ikusten du. Hortik sortzen da balio horiek zeharraldatzeko eta axiologia berri bat barneratzeko beharra, bizitza berresten duena eta benetako jaunen moral batetik eratortzen dena.

ONDORIOAK
Ricoeurrek dioenez, gizaki baten edo gizarte-talde baten jokabidea ulertzeko, ez da nahikoa haiek eman dezaketen azalpenarekin; beste kontzientzia-maila batean murgildu behar da. Inkontzienteki gure baitan dauden ilusioak eta auto-engainuak agerian utzi behar dira. Hiru filosofo horiek modernitateak sortutako subjektuaren nozioa krisialdian dagoela azalarazi dutela erakutsi nahi du Ricoeurrek, eta dagoeneko, ezin da subjektuaren berezko kontzientziaz hitz egin. Hau da kontzientzia kontzeptuaren atzean ezkutatzen dena: 1. Faktore ekonomikoen ondorioz sortzen diren elementu ideologikoak. 2. Bizitzarekiko erresuminean eta gorrotoan oinarritutako balio moralak. 3. Nagusiki sexu-irrikaz osatutako inkontziente batek zuzentzen duen kontzientzia bat.

254

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Vienako Zirkulua
JATORRIA
Moritz Schlick (1882-1936) fisikari eta filosofoa jotzen da Vienako Zirkuluaren fundatzaile. Vienako Unibertsitateko indukzio-zientzietako Filosofia Katedra buru izan zen (aurrez Ernst Machek betetzen zuen kargu hori). Lehen Mundu Gerra lehertu aurretik, Vienako kafetegi batean elkartzen ziren filosofian doktore ziren hainbat gazte gehienak fisikako, matematikako edo gizarte-zientzietako ikasketen jabe, zientziaren filosofiaz eztabaidatzeko, Machen positibismoa ardatz zutela. Tartean ziren Philipp Frank fisikaria, Hans Hahn matematikaria eta Otto Neurath soziologo eta ekonomialaria. Beranduago, 1924an eta Feiglen (fisikaria eta filosofoa eta, Schlicken laguntzailea) iradokizunari jarraituz, ostiral gauetan elkartzen zen eztabaida-talde bat eratu zen. Talde horrek egiten zituen proposamen filosofikoak positibismo edo neopositibismo logiko izendatu ziren. Hala, talde hori izan zen nazioartean ezaguna egin zen Vienako Zirkuluaren hastapena. Ayer (egiaztapen-irizpidea defendatuz Lenguaje verdad y lgica lana idatzi zuen) eta Reichenbach (zedarriketa-irizpidean probabilitatearen teoria barneratu zuen) izan ziren mugimenduaren jarraitzaileetako batzuk. Vienako Zirkuluko kideen ustez, hauek izan ziren munduaren ikuskera zientifikoaren ordezkari nagusiak: Albert Einstein, Bertrand Russell eta Ludwig Wittgenstein. 1928-1938 bitartean izandako ekoizpen eskergaren ondorioz nazioarteko onarpena jaso zuen Vienako Zirkuluak; izan ere, bitarte horretan Annalen der Philosophie aldizkaria, hainbesteko ospea izan zuen Erkenntnis (Ezagutza) bihurtu zuten. Carnap eta Reichenbach ziren aldizkariaren zuzendariak eta, haien ideiak hedatzeko baliatu zuten aldizkaria Vienako Zirkuluko kideek.

VIENAKO ZIRKULUAREN FILOSOFIA

Neopositibisten programak hainbat gai jorratzen ditu: psikologia, azterketa logikoa (Fregeren, lehenengo Wittgensteinen, Whiteheaden eta beste hainbaten filosofiari jarraituz), zientzia enpirikoen metodologia (Riemann, Einstein eta beste hainbat oinarritzat hartuta) edo soziologia positibista (Epikuro eta Benthamen edota Stuart Mill eta Marxen eragina jaso zutelarik). Hauek ziren taldearen funtsezko ezaugarriak: metafisikaren aurkako jarrera, hizkuntzaren azterketa eta natura-zientzien eta matematiken metodoetan logikaren baliabidea erabiltzea eta defenditzea. Jarrera hauen oinarrian, Hume eta Lockeren enpirismoa, Comteren positibismoa eta Machen enpirokritizismoa kokatzen dira. Hauek, ezagutza-iturri oro esperientzian oinarritzen dute. Beraz, a priorizko ezagutza oro (esperientziaren aurrekoa) eta esperientziak frogatu ezin zuen edozein jarrera ukatu egiten zituzten. Zedarriketa-printzipioa eta egiaztapen-printzipioa proposatu zituzten zientifikotzat har zitezkeen enuntziatuak zein ziren erabakitzeko irizpide gisa, hala, printzipio horien arabera, enuntziatu bat zientifikoa izango da baldin eta gertaera egiaztagarriz froga badaiteke; ondorioz, gertaera objektiboekin alderatu ondoren joko ditugu enuntziatuak egiazkotzat. Zedarriketa-printzipioaren ondorioz, bertan behera geratu ziren ezagutza teologiko edo metafisikoa ezartzeko saiakera oro, etika bera ere, emozioei buruzko enuntziatu multzo gisa hauteman zen. Horrez gain, gertaera enpiriko hauek azaltzeko erabili behar dugun hizkuntza sinboloen bidezkoa izan behar da, eta, sinbolo horien arteko harremana araututako hizkuntza baten bidez gauzatu behar da. Aurrez azaldu den guztia fisikalismotzat hartu behar da, izan ere, korronte horren arabera, fisikaren hizkuntza da hizkuntza onargarri bakarra. Jarduera psikikoa ere hizkuntza fisikalista baten barnean zati daiteke; Carnapek dioenez: Psikologiaren proposamen guztiak hizkuntza fisikalistaren bidez plazara daitezke. Hori hitz egiteko modu materialean esateko: psikologiaren proposamen guztiek gertakizun fisikoak deskribatzen dituzte, gizakien eta beste animalia batzuen jokabide fisikoa bederen. Hori fisikalismoaren tesi orokorraren zati bat baino ez da; tesi horrek dioenez, hizkuntza fisikalista hizkuntza unibertsala da eta edozein proposamen gauzatzeko erabil daiteke. Edozein gertaera datu behagarri batera mugatzearen ondorioz, aipatutako hizkuntzaren deskribapenaren babesarekin, zientzia guztiak bateratzeko ahalegina egin zen. Errealitateko eremu ezberdinetako
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

255

ezagutzaren bereizketarik ez egitea proposatu zen betiere hauek gertaerei buruzkoak izanik, izan ere, errealitatearen egitura trinkoa eta koherentea da eta, ondorioz, hizkuntza zientifikoak hura azaltzeko gaitasuna du

VIENAKO ZIRKULUAREN DESEGITEA

1936an bere ikasle ohi nazi batek Schlick erail zuen eta, bi urte lehenago Hahn hil egin zen. Bestalde, Zirkuluko kide ia guztiak judutarrak ziren, ondorioz, naziak sartu zirenean diaspora besterik ez zen geratu eta pixkanaka-pixkanaka Zirkulua desegin egin zen. Feigl Estatu Batuetara joan zen Carnapekin batera, haien atzetik joan ziren Gdel eta Ziegel. Neurath, berriz, Ingalaterrara erbesteratu zen. 1938an Vienako Zirkuluaren argitalpenak debekatu egin zituzten Alemanian. 1939an Carnap, Neurath eta Morrisek Enciclopedia internacional de la ciencia unificada argitaratu zuten, Vienako Zirkuluaren azken argitalpena. Beranduago, haien funtsezko teoria ugari berrikusi egin ziren. Carnap berak aitortu zuenez Vienako Zirkuluak plazaratutako bakuntasunaren proposamenak nolabaiteko zurruntasuna sortzen zuen, ondorioz, muturreko aldaketa batzuk egin behar izan genituen izaera irekiaren eta ezagutza faktiko ororen ziurtasun falta saihestezinaren izenean. Hortik aurrera egiaztapenaren kontzeptua alde batera utzi eta kontrolagarritasunaren kontzeptua hartu nuen aintzat, enuntziatua egiaztatzeko metodo bat ezagutzen dugunean, enuntziatu hori kontrolagarria dela suposatuz. Paradoxa batekin topatzen gara hemen, izan ere, lehenengo Wittgensteinen Tractatus logico-philosophicus delakoaren eraginpean zeuden bitartean, Wittgensteinek (Cambridgen berriro ere filosofia lanetan murgiltzen delarik) hizkuntza-jokoen ikuspegitik aztertzen zuen hizkuntza Investigaciones filosficas liburuan ikus daitekeenez. Reale eta Antiseriren arabera, bigarren Wittgensteinen filosofiak azaltzen duenez, hizkuntza bere adierazpen ez-zientifikoetan neopositibistek sekula pentsatuko zutena baino askoz aberatsagoa, artikulatuagoa eta zentzudunagoa da. Vienako Zirkuluak Popperren kritikak ere jasan zituen, izan ere, Popperren ustez, proposamen faltsazionistak abiapuntutzat hartuz, egiaztapen-irizpidea kontraesankorra zen berez eta ez zuen lege unibertsalak aurkitzeko gaitasunik.

256

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Giza Eskubideen oinarri filosofikoa

GIZA ESKUBIDEEN HIRU BELAUNALDI
Giza Eskubideen Deklarazio Unibertsala 1948ko abenduaren 10ean onartu zuen Nazio Batuen asanblada orokorrak. Gaur egun giza eskubideen hiru belaunaldi daudela esaten da: 1. Lehen belaunaldiko eskubideak XVII. eta XVIII. mendean iraultzaile liberalek eskatu zituzten eskubide zibil eta politikoak izango lirateke: askatasuna, segurtasuna, berme prozesalak, boto-eskubidea eta jabetzaeskubidea. 2. Bigarren belaunaldiko eskubideak langile-mugimenduek eskatutakoak izango lirateke: ekonomia arlokoak (langabezia egoerarako babesa, soldata duina edo atsedena), hezkuntza arlokoak eta ondare kulturaren, osasunaren eta etxebizitzaren eskubideak. 3. Hirugarren belaunaldiko eskubideak bi faktoreen ondorioz sortu ziren, alde batetik, gizarteetan balioei dagokienez jazotako aldaketa eta, beste alde batetik, nazio mailako eta nazioarteko antolaketa berria. Hauek izango lirateke eskakizun horietako batzuk: bakean bizitzeko eskubidea, kutsadurarik gabeko ingurumena izateko eskubidea edo ekonomikoki eta kulturalki egoera eskasean dauden herrien garapenerako eskubidea. Halaber, haurren eskubideak, langile etorkinen eskubideak eta gutxiengo etniko edo erlijiosoen eskubideak ere aipatzen dira azken belaunaldi horretan.

GIZA ESKUBIDEEN HISTORIA

1215ean Ingalaterrako Ricardo Aitorlea erregeak aldarrikatutako Karta Magna delakoa jo daiteke giza eskubideen lehen aurrekaritzat, bertan, mendekoen boterea mugatu egiten zen (gizon aske bat ezin da atxilotu, kateatu edo legez kanpo utzi) eta bidezko epaiketak ezartzen ziren (ez dugu kondenatuko, ez bada herrialdearen legearen araberako epaiketa baten ondorioz). Agiri hori aurrerapauso positiboa izan bazen ere, Erdi Aroan giza bizitzari oso balio gutxi ematen zitzaion oraindik. Gerora giza eskubide izango zirenak Ilustrazioan zehaztu ziren, batez ere. Montesquieuren arabera askatasuna legeek baimentzen duten guztia egiteko eskubidea da; gizarte aske batean inor ezin da jokabide jakin bat izatera behartu, baldin eta legeak hark hautatutako jarrera onartzen badu. Botere legegileen, exekutiboen eta judizialen arteko oreka ezarriz botere absolutua mugatzeko Montesquieuren ideiek, eragina izan zuten Amerikan eta Frantzian, Gizakiaren eta Herritarren Eskubideen Deklarazioan ikus daitekeenez. Rousseauk bidegabekeria eta berdintasunik eza salatu zituen, honako adierazpena luzatuta: gizakiak legeari bakarrik zor die justizia eta askatasuna. Argi dago, legea borondate orokorraren ondorio denean soilik dela baliozko definizio hori; gainera, guztion onura bilatzen duen gobernua izango da legezkoa soilik. Horrenbestez, legeari men egitean, gizaki bakoitzak bere arrazoimenaren eta bere epaien arabera jokatzen du. Rousseauren teoriak giza eskubideen aurrekari izan ziren, izan ere, gizakiak borondate orokorraren baitan kokatzen ditu, berdintasun kolektiboaren ikuspegitik abiatuz. 1776an Thomas Jeffersonek idatzitako Estatu Batuen Independentzia-deklarazioan (Lockeren filosofiaren eragin nabarmena duena) honakoa aldarrikatu zen: Hauek dira gure ustez egiazko ebidentziak: gizaki guztiak berdin jaiotzen direla, Sortzaileak ukaezinak diren hainbat eskubide eman dizkiela, tartean, bizitzaeskubidea, askatasunaren eskubidea eta zoriona bilatzeko eskubidea. Gizakiaren eta Herritarren Eskubideen Deklarazioa 1789an aldarrikatu zen Frantziako Iraultzan. Hor, naturaltzat hartzen ziren gizakiaren oinarrizko eskubideak zehaztu ziren: askatasunarena (indibiduala, pentsamenduari dagokiona, prentsari dagokiona eta kredoari dagokiona), berdintasunarena, segurtasunarena, bizitzarekiko errespetuarena eta jabetza-eskubidea.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

257

KANT ETA GIZA ESKUBIDEAK

Eugenio Tras filosofoaren iritziz, Kant giza eskubideen aitzindaria da, zalantzarik gabe; Kanten lorpen handiena askatasunaren izaera etikaren balio goren gisa (hautematea) izan zen. Kanten filosofia praktikoaren zenbait kontzeptu banakatuko ditugu, giza eskubideen aurreuste filosofikoak ulertzeko funtsezkoak direnak.

Adin nagusitasuna eta borondatearen autonomia

Ilustrazioan gizakiak arrazoimenaren adin nagusitasuna bete du eta, horrenbestez, bere kabuz pentsatu behar du. Ilustrazioko espirituak edozein autoritate moral eta dogmatiko emantzipatzea inplikatzen du. Gizakiak bere kabuz pentsatu behar du, bestearen egoeran pentsatu behar du eta kontsekuente izan behar da. Ekintzaren printzipioak berez aukeratu behar dira, izan ere, gure borondate askea gure arrazoimenak zehaztu du eta, ez dugu trukean inolako helburu edo saririk itxaron behar. Hau litzateke galdera: zer printzipiok zehatz dezake aukeratu behar dudan ekintza? Inperatibo kategorikoak. Hari jarraituz, edozein unetan egiten dudana gizateria guztiarentzako jokabide-arau bilakatzeko moduan egin behar dut. Hori izango da Kanten ustez, lege moral gorena.

Duintasuna eta helburuen erreinua

Kantek inperatibo kategorikoaren hirugarren formulaziotik abiatuta definitzen du duintasuna: gizateriarekin harremanak izateko moduan ekin, hala zure baitan nora beste edozein pertsonaren baitan, beti helburu gisa eta, sekula ez, bitarteko gisa. Gizakiak ezin dira erabiliak izan berez baitira helburu. Hala, esate baterako, inor erabili egiten dugunean duintasuna lapurtzen ari gatzaizkio. Gizaki guztiek balio absolutua dute eta ezin da erlatibizatu; horregatik dio Kantek gizakiak ez du preziorik, duintasuna baizik.

Betiereko bakea
Lan horretan, estatuak Konstituzio errepublikano baten arabera zuzendu beha direla adierazi zuen Kantek. Herria ordezkatuko duen eta botere-banaketan oinarrituta egongo den Konstituzio batek, hain zuzen. Jarraian, estatu libreen nazioarteko federazio bat sortzea proposatu zuen, jendearen eskubideak zuzendutako nazio-gizarte bat, Kantek eskubide kosmopolita deitu zuen eskubide horren helburu nagusia, estatuen arteko gerra ekiditea eta bake iraunkorra ziurtatzea zen. Giza Eskubideen Deklarazioan Kanten eragina nabarmentzen da argi eta garbi, aski da Hitzaurreko lehen lerroak irakurtzea horretaz jabetzeko: Askatasuna, justizia eta munduko bakea berezko duintasunaren onarpenean eta giza familiako kide guztien eskubide berdin eta ukaezinetan oinarritzen direla kontuan hartuz. Giza eskubideei buruzko informazio gehiago eskuratu nahi izanez gero, jarraian agertzen diren Interneteko helbidetara jo daiteke: http://www.un.org/spanish/hr/ http://www.amnistiainternacional.org/ http://www.hrw.org/

258

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Justiziaren teoriak
SARRERA HISTORIKOA
Platonen arabera, klase sozial bakoitzak bere lekua hartzen zuenean eta filosofo-gobernaria piramide sozialaren tontorrean kokatzen zenean gertatzen den armonia sozialaren ondorio zen justizia. Aristotelesek justizia banatzailea, berdinen arteko trukea (berdinak berdintasunez eta ezberdinak ezberdin tratatzean zetzan) eta epaile batek ebazten duen edo merkataritza truke batean gertatzen den justizia konmutatzailea bereizi zituen. Erdi Aroan zehar Betiereko legea (Unibertsoa gobernatzeko Jainkoaren plana), lege Naturala (Betiereko legearen isla) eta bizikidetza ahalbidetzeko gizakiek sortutako lege positiboak (beste lege batzuetara egokitu behar zirenak) bereizten ziren. Halaber, gizakiak eskubide natural aldaezin eta berezkoak dituelako ideia ere planteatzen da. Aro Modernoan gizarte-hitzarmenaren teoriak sortu ziren eta XIX. mendean utilitarismo soziala; azken horren arabera, ahalik eta pertsona gehienentzat ahalik eta zoriontasun gehien lortzea zen justizia.

GAUR EGUNGO JUSTIZIAREN TEORIAK

JOHN RAWLS ETA JATORRIZKO EGOERA
Teora de la justicia (1971) lanean Rawlsek kontraktualismoa berreskuratu zuen, izan ere, bere ustez, gizartehitzarmena gizartearen oinarri etikoa izan behar da. John Locke, Jean-Jacques Rousseau eta Immanuel Kanten tradizio kontraktualismoa berreskuratuz, utilitarismo sozialaren alternatiba zen pentsamendu bat proposatu zuen. Kontratu hau zein modutan gauzatu behar den azaltzeko hipotesi bat plazaratu zuen; hipotesi horren arabera, gizartean zein baldintzatan bizi nahi zuten aukeratu behar zuten hainbat gizabanakok; Rawlsek jatorrizko egoera esamoldea erabili zuen pertsona horien kokapena azaltzeko. Ontzat hartzen duguna biziplanarekin lotzen dugunez eta, berekoikeriak edo gure egoera sozialetatik, ekonomikoetatik edo onartutako sinesmen-sistemetatik eratorritako aurreiritziek gure epaia baldintzatzen dutenez, giza izaera horren ondorioz, interes-gatazkak sortzen dira ezinbestean. Hori dela eta, jatorrizko egoera ezjakintasunaren mozorroak estali egin behar du, modu horretan, kontratua ezartzeko ardura duten pertsonek ez dute jakingo zein leku hartuko duten gizartean. Esate baterako, enpresa batean erabakiak hartzeko unean, enpresa horretan langile, administrazio-langile edo enpresako zuzendari izango diren jakin gabe hartu beharko dute erabakia arduradunek. Bestela esanda, jatorrizko egoerak berekoikeria gainditzea bermatzen du. Ikuspegi honetatik, edozein pertsonak bi printzipio bermatzea nahi izango luke: batetik, guztientzako askatasun berdinak nahiko lituzke eta, bestetik, gizaki guztien arteko berdintasuna nahiko luke. Bigarren printzipioa tira-biratsua da, izan ere, gizaki guztiak ez dira berdinak, ondorioz, sistemak gehien behar dutenen alde egiten duenean onar daitezke desberdintzak: desberdintzek bi baldintza bete behar dituzte: lehenik eta behin, bidezko aukera-berdintasun baldintzetan eman behar dira eta, guztien eskuragarri dauden kargu eta egoeratan; bigarrenik, gizartean behar gehien dutenei ahalik eta etekin gehien ematera bideratu behar dira. Horrela definitu zituen Rawlsek justiziaren printzipioak: hala izaki berdinak nola norbere interesak aurrera eramateko kezka duten pertsona arrazionalak onartzen dituztenak, betiere, kontingentzia sozial eta kulturalaren aldetik, inor abantaila edo desabantaila egoeran ez egotearen ziurtasuna dagoenean. Hautaketari dagokionez honakoa gaineratu zuen: berdintasunezko egoeran dauden pertsona arrazional eta independente gisa hautatu behar dira. Justiziaren printzipioak inperatibo kategorikoak dira aldi berean, ondorioz, pertsona batek inperatibo kategorikoak jarraituz jarduten duenean autonomoki egin behar du, bere arrazionaltasunetik abiatuz, aurreiritzirik gabe eta desira edo asmo jakin baten eraginpean egon gabe.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

259

ROBERT NOZICK, JABETZA ETA JUSTIZIA

Anarqua, Estado y Utopa (1974) lanean, Nozickek ongizate-estatua kritikatu zuen eta, justiziaren berdintasunezko teoriak ez direla aski liberalak adierazi zuen. Natura Egoeran (Lockeren kontzeptu utopikoa erabiliz) dauden gizakiak erabateko autonomiaren jabe direla uste zuen eta zuzenbide naturalak soilik mugatzen du bere askatasuna; eskubide horren arabera, inork ez dezake beste baten bizitza, askatasuna eta jabetza kaltetu. Eskubide indibidualen gailentasunak jabetza-eskubideari izaera absolutua ematen diola baieztatzen duenean, banaketa-justiziaren teorien aurka agertzen da. Estatuak zergak ipintzea ere eskubide indibidualen aurkako erasoa iruditzen zaio. Pertsona baten aberastasunaz jabetzea bere denbora bereganatzea da, soldatarik gabeko lan bat egitera behartzearen parekoa da, modu horretan, beste batzuk erabakitzen dute zuk zer egin behar duzun, [] edozein erabaki hartzen dutelarik ere. Estatu minimoa da Nozicken ustez legezko estatu bakarra. Estatu horrek indarkeriaren monopolioa du eta gizabanakoen eskubideak errespetarazteko gauzatzen du indarkeria hori. Ez da banaketa-justiziarik egon behar, hiru printzipiotan oinarritutako jabetzen justizia baizik: 1. Jaberik gabeko gauzen eskuratze originalaren edo jebetzeen justizia-printzipioa. 2. Truke librean oinarritutako transferentzien justizia-printzipioa. 3. Jabetzak banatzerakoan, iraganean gertatu ahal izan diren bidegabekerien errektifikazio-printzipioa. Nozickek Rawlsen jatorrizko egoera kritikatu egiten du, izan ere, bere ustez nekez gerta daiteke pertsona guztiek modu iraunkorrean jokatzeko erabakia hartzea, berdintasuna helburu izanik. Pertsonen borondatea alde batera utziz, ontasun ekonomikoen berdin banaketazko ondasunen planteamenduak, gure buruaren jabe ez izatea inplikatzen du; aitzitik, estatuak pertsonen gaineko jabekidetasun-eskubidea du. Jabetzaeskubidea iraganean gertatutako bidegabekeriengatik (hirugarren printzipioan esaten zen moduan) edo zerbaiten jabetza-eskubidea izateak beste pertsona batzuen egoera oker dezakeenean muga daiteke soilik. Esate baterako, uharte baten jabe bazara eta bertan naufrago batzuk agertzen badira, ezin dituzu kanporatu jabetza pribatua batean sartu direla argudiatuz. Bestalde, Nozickek planteatzen duen mugagabeko jabetza-eskubidearen kontzeptuak, azkenean, gainerakoen askatasuna mugatzen du. Eskubide indibidualak, eta, nagusiki, jabetza-eskubidea sutsuki defendatzean, gainerako eskubideak alboratu egiten dira eta, horrek agerian uzten du Nozicken proposamena kapitalismo basatiaren defentsa dela.

260

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Zientziari, teknologiari eta gizarteari buruzko gogoeta filosofikoa

70. hamarkadan zientziaren, teknologiaren eta gizartearen (ZTG) arteko harremanei buruzko azterketak ugaritu ziren. Azterketa hauek garrantzia hartu zuten denboraren poderioz, aharik eta zenbait unibertsitatetako Sail bilakatu ziren arte, are gehiago, Batxilergoaren curriculumeko ikasgai ere bihurtu ziren. Zientziak eta teknologiak gizartean duen eragin soziala kritikoki aztertzeko beharraren ondorioz sortu ziren ZTG azterketak. Mumford, Latour edo Fullerrek sakonki aztertu dituzte diziplinarteko izaera duten gogoeta hauek, izan ere, zientziaren eta teknologiaren aurrerapenak eta filosofia, historia, soziologia edo ekonomia bezalako diziplina tradizionalak elkarlotzen dituzte. Zientziak eta teknologiak eragin sozial ukaezina badute, zientzialariek ez ezik, garapen horien eragina jasotzen dutenek ere, kritikoki aztertu beharko lituzkete zientzia eta teknologia. Hori da abiapuntua. Ildo horretatik ikuspegi bikoitza sortu zen: alde batetik, zientzialariengan konfiantza dutenak eta, aditu ez direnen iritziei kasurik egin gabe, lanean jarraitu behar dutela pentsatzen dutenak; beste alde batetik, zientzialariek zientziak zer egiten duen eta nola egiten duen azaldu behar dutela pentsatzen dutenak.

TEKNOLOGIAREN DOHAIN POLITIKOAK

Teknologiaren ezaugarri politikoak izan ziren gogoeta hau piztearen eragiletako bat. La ballena y el reactor lanean, Lewis Mumfordek bi kasu aztertzen ditu. Batean, teknologia gai publikoak jorratzeko bitarteko gisa erabil daiteke, beste kasuan, teknologia politikoak nabaritzen dira, argi eta garbi. Bigarren kasua azaltzeko Robert Mosesen adibidea ematen du: 1920tik 1970ra, New Yorken hainbat parke, errepide eta zubi eraiki zituen ingeniariak Long Island sarbiderako zubiak diseinatu zituen Jones Beach aisialdi gunera bideratzen zena; baina zubi horiek bazuten berezitasun bat, oso baxuak diseinatu zituen berariaz, autobusak pasa ez zitezen. Horrela, berezko autoa zutenek erabil zezaketen sarbide hau soilik (klase altua eta klase erdi diruduna). Txiroek eta beltzek garraio publikoa erabiltzen zuten, ondorioz, ezin zituzten sarbide horiek erabili. Horratx, teknologiaren bidez politika egitearen adibide garbia. Chicagoko Cyrus McCormick segagailu fabrikan ere teknologia erabili zen gai publikoak konpontzeko. Eraginkortasun garbirik gabeko moldeatzaile mekanikoak sartu ziren enpresa honetan 500.000 dolarren truk; makinak horiek aurreko makinak erabiltzen zituztenak baino kualifikazio gutxiago zuten langileek maneiatzen zituzten, ondorioz, antzinatasun gehien zuten langileak kaleratu egin zituzten. Makina berri horiek kendu egin zituzten hiru urteren buruan, baina dagoeneko helburua bete zuten: sindikatua bertan behera uztea. Garai hartan Cyrus McCormick fabrika tira-biratan zebilen National Union Of Iron Molders sindikatuarekin, eta hiru urtez kalitate gutxiagoko ekoizkinak sortuz etekin handiagoa lortu zuen sindikatuaren eskakizunei men eginez baino. Adibide horiek agerian uzten dute, behar-beharrezkoa dela aurrerapen teknologikoei buruzko azterketa kritikoa egitea.

TEKNOLOGIARI BURUZKO GOGOETA FILOSOFIKOAK

Aipatutako adibideekin ondorio batzuk atera daitezke: 1. Teknologia mundua antolatzeko modu bat da. 2. Eztabaida sozialak eta gatazka ideologikoak artefaktu eta eraikuntzen bitartez ebatz daitezke. 3. Gizarte bakoitzak teknologia mota bat eskatzen du.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

261

Kontzienteki edo inkontzienteki, gizarte bakoitzak egitura teknologiko jakin bat aukeratzen du eta, egitura teknologiko horrek herritarrengan eragina du, dela lan egiteko moduan dela komunikatzeko edo kontsumitzeko moduan. Mumfordek aipatzen dituen megazientzia (teknologia-sistema autoritario eta boteretsu erraldoi bat) eta politeknika (teknologia nahasia, asmamenekoa eta iraunkorra) gizarte orotan aurki daitezke. Energia nuklearra izango litzateke lehenengoaren adibidea, aditu-sistema batek kontrolatua eta esku hartze sozialetatik urrun dagoena; irratia eta telebista lirateke bigarrenaren adibide. 1970ean Boorstinek adierazi zuenez, telebistak ejertzitoak desegin ditzake, presidenteak kargugabetu ditzake, mundu demokratiko berri bat sor dezake, aurrez sekula irudikatu ezin zen demokrazia bat. Zientzia hain egitura erraldoi bihurtu da ezen ez baitago garbi bere erantzukizuna zein den; hori da arazo nagusia. Berez, berrikuntza teknologiko batek sorraraz ditzakeen kalteen erantzukizun politikoa inork ez du beregain hartzen. Arduradun legalak eta penalak izan gaitezke, baina ez arduradun moralak, izan ere, egitura zientifiko eta teknologiko erraldoiaren barruan pieza bat baino ez gara.

ONDORIOA
Gaur egun, gizakiaren ikuskera teknologikoa da. Masa-komunikabideek pentsamendua baldintzatzen dute informazio ugariren bidez. Pentsamendu akritikoa gogoetaren alderdi guztietan nagusitu da; esate baterako, biologiari erreparatzen badiogu, dilema etiko garrantzitsuak sortu direla ikusiko dugu; gizakiaren bizitza luzatze aldera, itxuraz gizakiaren eta naturaren arteko ituna bultzatzen duten artefaktuen baitan dago gizaki askoren heriotza eta bizitza. Zientziaren, Teknologiaren eta Gizartearen azterka proposamenak erantzukizun-printzipioa berrezarriko duela dirudi. Une honetan egiten dituen ekintzen ardura izateaz gain, ekintza horiek etorkizunean izango dituzten ondorioen ardura izan behar du gizakiak. Teknologiaren gizartean subjektuak tresna gehiago dituela dirudi, baina horrek ez du esanahi zoriontsuago denik. ZTG-ko adituen arabera, ezinbestekoa da sistema teknikoen garapenaren eta, askatasunaren eta erantzukizunaren erabilera sustatzen duten sistema humanistikoen arteko paralelismoa egotea. El principio de responsabilidad lanean Hans Jonas filosofoak, Kanten inperatibo kategorikoak termino biologikoetan ematea proposatzen du: Izan ezazu etorkizuneko bizitza egungo bizitza bezalakoa izatea bermatuko duen jokabidea. Gizarte teknologikoaren zurrunbiloan murgilduta gaudelarik, sentsibilitate morala, estetikoa, ekologikoa, afektiboa eta komunikaziozkoa babestuko dituzten gutxiengo etikak eskatu behar dira. Langdom Winner, ZTG azterketetako pentsalari handi bat gogora ekarriz, aurrerapen zientifikoak eta teknologikoak zein testuingurutan ematen diren begiratu behar dugu, izan ere, garai hauetan, berrikuntza teknologikoak beren bizimoduetan txertatzeko xedez, sarritan, pertsonak gai dira bizimodu hori errotik aldatzeko, baina, uko egiten diote politika arloan antzeko aldaketak egiteari.

262

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

BIOGRAFIAK

Atal honetan testu-liburuan aipatutako filosofo garrantzitsuenetako batzuen biografiak nabarmenduko ditugu. Osagarri bikaina da egileak aztertzeko eta haien historia eta pentsamendua ezagutzeko.

263

San Agustin
Izan al daiteke inor erromatarra eta afrikarra, hizlaria eta idazlea, filosofoa eta teologoa? Eta, aldi berean, nekazaria eta ikaslea, libertinoa eta aszeta, fedegabea eta kristautua, aita ezkongabea eta gotzaina? Nola liteke gero bere jakintsu eta santu ospeak mendez mende bizirik irautea? Gezurra badirudi ere, gerta liteke, eta halakoxea izan zen, egiaz, Aurelius Agustinusen edo San Agustinen bizitza gorabeheratsua. Tagaste izeneko herrixka erromatarrean jaio zen (Afrikako iparraldean) 354.urtean. Orain Aljeriako Suk Ahras hiria dago bertan. Garai hartan, kristautasuna ia Erromatar inperio osoan zegoen hedatua, baina artean bizirik zirauten sinesmen erlijioso grekolantindar batzuek ere. Agustinen aita, Patrizio izeneko lur jabea, horrelako sinesmenen jarraitzaile zen; ama Monika, oso kristaua zen, ordea santu egin zuten gerora, eta Agustin gaztea fede berriaren bidean jartzen saiatu zen. Hasieran ez zuen, ordea, bere helburua lortu, Agustin, Kartagon ikasle zegoela, manikeoen sekta filosofiko-erlijiosoan sartu baitzen. Garai hartan, maitale bat izan zuen, eta harreman hartatik mutiko bat jaio zen: Adeodato. Agustinek bere gain hartu zuen semearen ardura. Baina zaletasun intelektualak eraginda, manikeismoa utzi eta filosofian aurkitu nahi izan zituen hainbat galderaren erantzunak. Bitartean, Erromara joan zen, eta irakasle lanpostu ofiziala lortu zuen Milanen. Bertan ezagutu zuen, hain zuzen, Anbrosio gotzaina, eta haren laguntzaz, Biblia beste era batera ulertzen hasi zen; ordura arte nahiko zentzugabea iruditzen baitzitzaion. Hogeita hamahiru urte zituela, kristautu egin zen, Milaneko katedra utzi eta erlijio-bizitzan murgildu zen buru-belarri. Azkenik, Afrikara itzuli eta bertan eman zituen hil arteko urteak. Hainbat monasterio sortu zituen, apaiz ordenatu eta Hipona hiriko gotzain izendatu zuten. Bertan eman zituen azkeneko urteak, eta 430ean hil zen. San Agustinek lan ugari idatzi zituen bere pentsamolde filosofikoaren eta erlijiosoaren berri emateko. San Agustinen lanak sutsuak dira, baina gogoeta eta kritika ere egiten ditu: ulertu egin nahi du, zalantzak argitu, egiaren argia aurkitu. Eta norberaren intimitateari arretaz erreparatzea da helburu horretarako bide bakarra, hortxe aurkituko baitugu Agustinek dioskunez Jainkoaren maitasunaren eta jakinduriaren opari doakoa. Iruzkingile askoren ustez, horiexek izan ziren gizakiari buruzko ikuspegi modernoaren oinarri filosofikoak. Ildo horretan, aipa dezagun zein den ikuspegi modernoaren funtsa: gizakiari bere barneak ematen dio duintasuna. Agustinen garaia latza izan zen, bai bere herriarentzat bai erlijio kristauarentzat ere: alde batetik, Erromatar inperioa gainbeheran zegoen iparraldeko herrien erasoen ondorioz, eta kristautasunari leporatu zioten askok egoera horren errua. Bestalde, kristautasunak ere gorabeherak izan zituen, barne zatiketa ugari izan zirelako, eta horren ondorioz, Elizaren batasuna kolokan geratu zelako. San Agustinek soseguz egin zien aurre erronka horiei guztiei, oinarri sendoko argudioak eman zituen beti eta gizateriaren historiari buruzko beste ikuspegi bat zabaldu zuen. San Agustinen ustez, inperio guztiak iragankorrak eta hutsalak dira, azken helbururako bidea ari baikara egiten historian zehar. Eta izen sinbolikoa aukeratu zuen azken helburu horrentzat: Jainkoaren hiria. Lanak Aukeramenaz (389-395). Benetako erlijioaz (389). Aitorpenak (400). Hirutasunaz (400-416). Manikeoen kontrako genesiaz (401). Naturaz eta graziaz (415). Jainkoaren hiria (413-426).

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

265

Jose Luis Lopez Aranguren

Espainiako edozein hiri edo herritatik Jose Luis Arangurenekin paseatzea ikusgarria zen benetan. Gazteek zein zaharrek, iturginek zein etxekoandreek, intelektualek, atezainek eta pentsa litekeen gizarteko edonork errespetu eta poz ikaragarriaz geldiarazten zuten kalean: Jauna esaten zioten, ez nintzen zu agurtzera ausartzen, baina adorea hartu dut hauxe esan nahi bainizun: izugarri miresten zaitudala eta zu bezalakoak behar direla. Zer dela eta halako ospea? Zergatik zioen jendeak zu bezalakoak behar dira; Aranguren ez bazen ez futbolaria, ez abeslaria ezta politikaria ere? Jose Luis Aranguren Avilan jaio zen 1909ko ekainaren 9an eta, urte liburuek diotenez, zuzenbidea eta filosofia ikasi zituen eta Madrilgo Unibertsitate Complutenseko Etika katedra lortu zuen 1955ean. Jarrera kritikoa zuen, nonbait, eta katedratik baztertu zuten 1963an horregatik, baina 1976an berriro itzuli zen unibertsitatera, irakasten jarraitzeko. Gazteekin harreman bikaina izan zuen beti eta, horri esker, espiritu irekia izan zuen heriotzara arte, 1996ko apirilaren 17a arte. 1958an kaleratu zuen Etika bere lana, eta filosofia moralari buruzko garai hartako argitalpen zaharkituen artean haize berriak ekarri zituen. Espainian ezezagunak ziren korronte garaikide ugarirekin izan zuen harremana Arangurenek eta, hala, besteak beste, Ortegak eta Zubirik hasitako tradizioari jarraipen eman zion eta ekarpen garrantzitsuak egin ahal izan zituen. Lau ekarpen, gutxienez, utziezinak dira jadanik. Lehenengoa, proposatu zuen metodoa, lineala baino zirkularra, ez baita premisetatik eta definizioetatik abiatzen, filosofia aurretiko esperientziatik baizik. Hortik aurreratzen ditu geroago sakon aztertuko dituen gaiak eta, fenomeno morala zein horren justifikazio arrazionala ulertzeko bidea irekiko dio. Bigarrena, moralari buruzko bereizketa, hau da: morala egitura gisa eta morala eduki gisa. Horrekin agertu nahi izan zuen gizaki guztiok dugula ezinbestean moralak izanarazten digun egitura, nahiz eta moralaren edukiak (bertuteak, betebeharrak) kulturaren eta garaiaren arabera aldatu. Hirugarrena, etika politikoaren arloan justiziazko estatua defendatzea. Eta azkenik, moralaren xedea zoriontasuna dela baieztatzea, nahiz eta zoriontasuna plazera baino zerbait gehiago izan. Moralaren helburua, beraz, zoriontasuna da Arangurenen ustez. Eta zoriontasuna lortzeko, gizabanakook geure izaera landu behar dugu, zapatariak oinetakoentzako larrua lantzen duen bezalaxe. Eta eguneroko lanketa horretan plazerarekin eta oinazearekin egingo dugu topo, betebeharrak bete eta bertuteak hobetu beharko ditugu, baina geure burua eraikitzen dihardugun bitartean, zeregin morala burutzen ariko gara. Zoriontasuna iritsiko zaigu ala ez, ez baita gure ahaleginen arabera soilik dagoen dohaina, baina beti izango dugu gainerakoek eta Jainkoak berak oparitu nahi izatearen itxaropena. Horrexegatik zoriontasunaren etika arrazionala erlijioari zabalik dago. Eta baita politikari ere, morala ez baita gizabanakoei soilik dagokien auzia: gizarteari eta politikari ere badagokie. Zentzu horretan, politikaren moralak justiziazko estatua eratzea eskatzen du, banakoek beren asmoak garatu ahal izateko. Horiexek dira Arangurenen lanen eta Espainiako hainbat lekutan egindako hitzaldien funtsa. Eta horrexegatik zaigu hain beharrezkoa. Izan ere, gizarteak, futbolariak, abeslariak eta politikariak behar ditu, baina baita bihotza goratzen ahalegintzen diren intelektualak ere. Lanak Arangurenen lan aipagarri batzuk: Eugenio dOrs-en filosofia (1945), Katolizismoa eta protestantismoa bizimodu gisa (1952), Etika (1958), Ortegaren etika (1958), Etika eta politika (1963), Giza komunikazioa (1965), Moralaz dakiguna (1963), Marxismoa moral gisa (1968), Gaurko eta biharko moraltasunak (1973), Jarrera ona (1985), Eguneroko bizitzaren, norberaren eta erlijioaren morala (1987) eta Zoriontasunaren etika eta beste hizkuntza batzuk (1988).

266

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Aristoteles
Aristoteles K.a. 384.urtean jaio zen, Estagiran (Trazian), eta horregatik esaten zioten estagirita. Nikomako izan zuen aita, Mazedoniako erregearen sendagilea, eta horregatik izendatu zuten Alexandro Handiaren irakasle. Atenasera joan zen ikasketa gehiago egitera eta Platonen akademian sartu zen. Hogei urtez egon zen bertan, Platon hil zen arte. Erdi aroko Filosofo nagusia izan zen eta bere jakinduria ez zen zalantzan jartzen. Baina ez zuen ospea berehalakoan lortu, hainbat arrazoirengatik: alde batetik, bere lana ez zelako Mendebaldean hedatu arabiarrek ezagutarazi zuten arte, eta bestetik, kristauek, hasieran, egokiagotzat jo zutelako Platonen doktrina Aristotelesena baino, kristau fedea sakon ulertzeko eta azaltzeko. Hala uste izan zuen, besteak beste, Agustin Hiponakoak. XIII. mendetik aurrera, alabaina, hainbat egileri esker hala nola, Averroesi eta Tomas Akinokoari esker, Aristotelesen doktrina ezagutzen eta balioesten hasi ziren, eta oso balio handia eman zitzaion. Ordutik aurrera, Aristotelesen pentsamendua ezinbesteko erreferentzia da filosofian zein zientzian. Zergatik? Alde batetik, logika, erretorika, psikologia eta ekonomiaren sortzaile izan zelako. Baina batez ere, jakinduria teoriko eta praktiko osoa egituratu zuelako lehen aldiz; aztergaien, metodoen eta helburuen arabera bereizi zituen, eta adar bakoitza sakon aztertu zuen: logika, fisika, psikologia, biologia edo metafisika, zein etika, politika edo ekonomia. Horrela, beraz, Aristotelesek Platonekin hasitako lanarekin jarraitu eta mendebaldeko jakinduriaren egitura guztia diseinatu zuen. Aristotelesen lanak izandako gorabeherak daude Umberto Ecoren Arrosaren izena eleberriaren oinarrian. Erdi Aroko munduan murgiltzen gaitu. Italiako iparraldeko monasterio batean heriotza bitxiak jazotzen dira, bertako liburutegi handiarekin lotutakoak denak. Hantxe dago gakoa: Aristotelesen Poetika lanaren bigarren liburu ezezaguna, komediari buruzkoa. Barrea gizakion jarduerarik aintzatsuenetakoa dela goraipatzen da bertan, eta horixe da, hain zuzen, gainerakoak zakarkeriaren bidez menperatu nahi dituztenek jasaten ez dutena: Aristotelesek bera, Filosofoak, barrea loriatzea. Lanak Organon (logika liburua). Fisika. Metafisika (edo Lehen filosofia). Arimaz. Etika Nikomakori. Etika Eudemori. Politika (Ekonomia barne). Poetika. Erretorika.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

267

Averroes eta Maimonides

Kordoba Erdi Aroko kulturgunerik garrantzitsuena izan zen X. mendean. Zientziak eta arteak loraldia izan zuten. Halaber, tolerantzia erlijiosoa eta musulmanen, juduen eta kristauen arteko errespetua ere nagusitu egin ziren. Giro baketsuan eta elkarlanean bizi ziren kordobarrak. Zoritxarrez, harmonia hori bertan behera geratu zen XII. mendearen erdian, almohadeen inbasioaren eraginez. Sekta islamdar fanatikoa izanik, almohadeek islamera bihurtzera behartu zituzten Kordobako biztanleak, eta musulmanen idazkiak eta iritziak zorrotz kontrolatu zituzten. Almohadeek Andaluzia inbaditu baino urte batzuk lehenago, bi filosofo unibertsal jaio ziren Kordoban, aipatutako tolerantzia giro hartan: Averroes musulmana (1126an) eta Maimonides judua (1135ean). Averroes (Ibn Rusd arabieraz) epaile eta gorteko sendagile izan zen, baina Aristotelesen lanei buruz egin zituen iruzkinek eman zioten ospea gerora. Izan ere, mendebaldeko kulturan ez ziren Aristotelesen lanak ezagutzen. IX. mendean, Bagdadeko kalifek lan horien berri izan eta arabierara itzultzeko agindua eman zuten. Averroesek hiru iruzkin mota egin zituen nagusiki: Laburpenak, Iruzkin ertainak eta luzeak. Iruzkinak biziak eta azkarrak dira oso; idazkera, berriz, zehatza eta jasoa. Averroesek bete-betean onartu zituen jakintsu greziarren ia iritzi guztiak, eta jarrera horren ondorioz, arazo larriak izan zituen agintari islamdarrekin: azkenean, erbesteratu egin zuten denboraldi baterako eta bere liburuak debekatu egin zituzten. Averroesek aldarrikatu zuen, besteak beste, ez dagoela inolako kontraesanik erlijio fede islamdarraren eta giza arrazoimenak, bere kasa, gogoetaren eta ikasketaren bidez ateratako ondorio filosofikoen artean. Marrakexen hil zen, 1198an, baina bere gorpua Kordobara, hainbeste maite zuen hiri hartara, eraman zuten gero. Lanak Bere lanen artean hauek aipa ditzakegu: Aristotelesen lanei buruzko iruzkinak, Laburpenak, ertainak eta luzeak (1159-1174), Medikuntza orokorrari buruzko liburua (Colliget izenez ezaguna, 1162-1169), Suntsidura suntsituz (algazelen Filosofoen suntsidura lanaren kontra idatzia, 1180), De anima lanari buruzko iruzkinak (1181) eta Logika kontuak (1195). Moises ben Maimon edo Maimonidesek Kordobatik alde egin behar izan zuen hamahiru urte baino ez zituela. Al-Andaluseko eta Marokoko hainbat lekutan bizi izan zen familiarekin, eta azkenean, 1165ean, Fostaten (Egipton) geratu ziren bizitzen. Bertan eman zituen Maimonidesek hil arteko urteak (1204an). Sendagilea ere izan zen lanbidez, baina batez ere erlijio juduari buruzko idatziengatik eta lan zientifiko eta erlijiosoengatik izan zen ospetsua. Lanon artean, bereziki aipatzekoa da Harrituen gida, judaismoaren sinesmen erlijiosoen eta Aristotelesen sinesmenen artean zalantzan zeudenentzat idatzia. Maimonides fede dogmak eta filosofia uztartzen saiatu zen, eta bere argudioek eragin handia izan zuten gerora Europako filosofoengan. Ildo horretatik, Erdi Aroko filosofo garrantzitsu bat aipatu behar dugu; San Tomas Akinokoa, bera ere arrazoimena eta fedea uztartzen saiatu baitzen. Lanak Bere lanen artean hauek aipatuko genituzke: Logikaren arteari buruzko tratatua (1158), Argizagia (Ahozko lege juduaren inguruko iruzkina, 1168), Bigarren legea (Juduen lege biblikoaren kodifikazioa, 1180), Harrituen gida (1190), Hildakoen piztuerari buruzko tratatua (1191) eta Pozoiei eta antidotoei buruzko tratatua (1199).

268

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Rene Descartes
Descartes La Haye Touraine-n (Frantzia) jaio zen 1596.urtean. Bretainiako Parlamentuko kontseilari baten seme-alabetan hirugarrena zen. 1604an jesulagunen La Flche ikastetxean sartu zen, eta latina, logika, matematika eta filosofia ikasi zituen. Jakiteko nahiaren eta bere pentsamendu propioa sortzeko beharraren ondorioz, bidaiatzea erabaki zuen munduko liburu handian irakurtzeko. 1619an, Alemaniako Ulm hiritik gertu, izan zuen Holandan bizi zela garatu zuen ikerketa metodoaren oinarriak ezartzeko bide eman zion inspirazioa. 1649an Suediara joan zen Kristina erreginak gonbidatuta, eta han hil zen pneumoniak jota 1650eko otsailean. Ezagutzaren gaia planteatzeko modu berriari esker, modernitatearen atea ireki zuten filosofoen eta zientzialarien taldeko kide da Descartes. Galileo eta Keplerren garaikidea, mundua ikusteko modu berriaren ondorioz sortutako galderak zalantzan jartzen ditu. Ahalik eta ezagutza zehatzena izateko metodo ziur baten bila dabiltza, eta dedukzioa eta behaketa oinarri dituzten prozedura zorrotzetan aurkitu zutela uste izan zuten. Horrela, bada, matematika eta fisika ezagutzeko bi modu desberdin izan arren, batera abiatu ziren ezagutzak planteatzen dituen erronka berriei aurre egiteko. Ikuspegi arrazionalista eta idealista zuen, eta humanista zenez, gizakiari eta haren munduari zegozkion gai guztiak aztertu zituen; horregatik, humanista handia zela ere esan beharrean gaude. Matematikaria, filosofoa eta zientzialaria Descartesekin batera doazen alderdiak dira. Errenazimentuko beste askori bezala, arazo guztiek sortzen zioten jakin-mina. Koordenatu kartesiarrekin arazo geometrikoen tratamendu algebraikoa ahalbidetu zuen. Fisikan, berriz, mekanikako oinarrizko printzipioetako batzuk formulatu zituen, inertziaren printzipioa esate baterako. Descartesen planteamendu kosmologikoaren arabera, espazioa eta materia indefinituak beteta daude; infinitu terminoa Jainkoarentzat gorde zuelako erabili zuen indefinitu terminoa. Unibertsoaren sorrera, osaera eta funtzionamendua azaltzeko, zurrunbiloen teoria erabili zuen; teoria hori bere garaian onartu zuten arren, ez zen finkatu, eta Newtonen azalpenek alde batera utzi zuten. Filosofo gisa, berriz, arrazoimena gizateriaren arazoak konpontzeko gai zela defendatu zuen. Baina ordura arte egin ziren akatsak saihesteagatik, eta egiarako bidean arrazoimena ongi gidatu behar dela konbentzituta, metodo bat garatu zuen; metodo horretan agerikoa eta zalantzarik gabea zena bakarrik hartzen du ziurtzat. Zalantza metodiko batetik abiatuta lortu zuen bere lehenbiziko ebidentzia: Cogito ergo sum, pentsatzen badut, banaiz, eta horren zalantzarik ez dut. Horrela, bada, kontzientzia, subjektua bera, bihurtu zen ezagutzaren abiapuntu, eta ez kanpoko errealitatea. Arrazoimenak hauteman dituen ebidentzietatik abiatu eta prozesu deduktibo zorrotz baten bidez, jakintzaren eraikin oso bat egiten saiatu zen Descartes. Lanak Bere lanen artean Munduaren tratatua edo argiaren tratatua aipatu beharrean gaude. 1633an idatzi zuen arren, ez zen osorik argitaratu Inkisizioaren beldurrez, ordurako Galileo kondenatua baitzuten. Lan horren zati bat lau urte geroago argitaratu zen hiru saiakeraren bitartez: Dioptrika, Meteorologia eta Geometria. Horien hitzaurre gisa argitaratu zuen bere lanik ezagunena: Metodoaren diskurtsoa. 1641ean agertu ziren Gogoeta metafisikoak, 1644an, Filosofiaren hastapenak eta 1649an, Arimaren grinak. Hil ondoren argitaratu ziren Gizakiari buruzko tratatua eta Izpiritua zuzentzeko arauak.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

269

Ignacio Ellakuria
Zuzen dago honakoa dioena: ekintza zuzenak eginez, zuzen bihurtzen garela; eta ekintza leunak eginez, leun. Eta inolako ekintzarik egiten ez duenak ez du ona izatea lortzeko aukerarik. Gehienek ez dute, ordea, horrelakorik egiten; aitzitik, teoriaren baitan babestu eta, filosofatzen ari direlakoan, gizaki zentzudun bihurtzen saiatzen dira. Medikuaren esanak arretaz entzun baina ezer ere egiten ez duten gaixoen modukoak dira. Horrelako gaixoek ez dute gorputza sendatzerik lortzen; horrelako filosofoek ez dute arima sendatzerik lortzen. ARISTOTELES, Etika Nikomakori 1989ko azaroaren 16an, sei irakasle (jesuita) eta bi emakume hil zituzten Erdialdeko Amerikako Unibertsitatean (El Salvador). Zergatik hil zituzten? Pobreen alde egiteagatik. Nork hil zituen? Armadako eskoadroi batek. Baina Egiaren aldeko Batzordeak burututako ikerketetan argi ikusi zen armadaren atzean daudenen botereak izan zirela benetako arduradunak. Ignacio Ellakuria izan zen hildako jesuitetako bat. Izan ere, Ellakuriaren proposamen filosofikoek eragin etiko handia izan zuten: aipatu berri dugun Aristotelesen aholkuari jarraiki, bere proposamenak egia bihurtzen saiatu zen, benetan gauzatzen ez diren teoria etikoek ez dutelako arima sendatzen. Ellakuria Portugaleten (Bizkaia) jaio zen 1930ean. Madrilgo Unibertsitate Complutensean lortu zuen filosofiako doktoregoa, Xabier Zubiriren pentsamoldeari buruzko tesiari esker. Gerora, Xabier Zubiri mintegia sortu zuen Diego Graciarekin batera, eta bertako zuzendarietako bat izan zen hil arte. El Salvadorrera heldu zenean, are gehiago indartu zitzaion filosofia ulertzeko eta egiteko modua. El Salvadorreko ia biztanle guztiak miseria gorrian bizi ziren, beren egoera hobetzeko aukerarik gabe, gainera. Izan ere, familia gutxi batzuek bertako biztanleak esplotatu egiten zituzten, atzerriko zenbait botereren eta militarren laguntzaz. Gauzak horrela, Ellakuriak argi ikusi zuen errealitateak izan behar zuela gogoeta filosofikoaren abiapuntua, Xabier Zubirik zioen moduan. Premiazkoa zen errealista izatea, errealitatearen zentzua hartzea. Errealista izateak honako esanahia hartzen du maiz: pragmatikoa eta norberekoia izatea; gehiegi ez konprometitzea, arazorik ez izateko. Baina errealismoak galdera etiko bat dakar berekin: zer egin behar dugu errealitatetik abiatuta? Ez da errealista Lehen edo Bigarren Mundutik zer egin ? Galdetzea, Hirugarren mundua aintzat hartu gabe, elkarri lotuta baitaude hirurak, banaezinak baitira. Errealitateari bizkar ematen badiogu, ez gara libre izango, gu geu ere errealitatearen barne baikaude. Libre izan nahi duenak ezinbestez onartu behar du hiru unetan banatutako inperatibo etikoa: errealitateaz jabetzea, errealitatea norberaren gain hartzea eta errealitateak izan behar duen modukoa izateko lan egitea. Gizarte errealitatean gauzatzen da hau guztia bereziki, dagoeneko geure egin dugun giza egoera horretan. Inguruan dugun gizartearen errealitatearekiko hiru betebehar horiek onartzea da, hain zuzen, bidegabekerien aurrean ezer egin gabe geratzearen kontrako jokabidea. Askapenaren filosofia bizimodu bihurtu zen Ellakuriarentzat. Gizatasunik gabeko errealitatearekiko konpromisoan oinarritutako teoria etikoa landu zuen eta, halaber, Errealitate nazionala izeneko ikasgaia sartuz ikasketa planean, unibertsitate eredu jakin bat ere sortu zuen, unibertsitateak bere gain har zezan errealitatearen gaineko ardura. Ellakuriaren eta Erdialdeko Amerikako Unibertsitatean hil zituzten bete lagunen heriotzak eragin handia izan zuen El Salvadorreko bake prozesuan, handik aurrera azkarrago burutu baitzen: izan ere, nazioarteko presioa izugarri handia izan zen, eta arduradunek ezinbestez aldatu behar izan zuten indar militarrei erabateko babesa ematen zien estrategia hura. Gertatutako guztiak arrazoia eman zien, beraz, Ellakuriaren ideiei: bere ustez, giza eskubideak ez zeuden gizaki guztien esku, herrialde jakin batzuetako biztanleen esku baizik. Bestalde, kontuan hartu behar da, ordura arte, milaka nekazari hil zituztela El Salvadorren, baita beste elizgizon bat ere: monsinore Romero. Eta iritzi publikoak ez zuen ezertxo ere egin hilketa haien aurrean. Azken finean, atzerritarrak hiltzen hasi zirenean baino ez zen bizkortu bake prozesua. Zoritxarrez, bide luzeegia geratzen da oraindik egiteko, izan ere, teorian gizaki guztioi aitortzen zaigun duintasuna hainbat lekutan ez da egia bihurtu. Beste gizaki batzuen bizitza manipulatzen duten haiek ez dute aurkakotasunik onartzen. Baina haien oroitzapenak bizirik dirau. Lanak Hogei urte El Salvadorreko historian (1969-1989), Idazki politikoak (1993), Errealitate historikoaren filosofia (1991) eta Filosofiaren konpromiso politikoa Latinoamerikan (1994).

270

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

George Wilhelm Friedrich Hegel

Arrazoia zer den argitzea da filosofiaren zeregina. Gizabanakoari dagokionez, bere garaiaren semea edo alaba da gutariko bakoitza. Eta baita filosofia ere, pentsamendu bidez ematen baitu bere garaiaren berri. G. W. F. HEGEL, Zuzenbidearen filosofiaren oinarriak, Hitzaurrea George Wilhelm Friedrich Hegelek 19 urte zituen 1789an, Frantziako iraultzaren garaian. Stuttgarten jaioa, filosofia eta teologia ikasten ari zen Tubingako seminarioan, eta gerora ospe handia lortu zuten bi lagun ezagutu zituen bertan: Hlderlin poeta eta Schelling filosofoa. Frantziako Iraultzak berebiziko interesa piztu zuen hirurengan eta askatasunaren zuhaitza landatzea erabaki zuten: Hegelek gerora izan zuen kezka filosofiko nagusiaren lehen urratsa izan zen, nolabait. Handik urte batzuetara, filosofiako irakasle izan zen Alemaniako hainbat unibertsitatetan (Jena, Nremberg, Heidelberg eta Berlin). Baina askatasunaren iragana eta oraina filosofikoki azaltzea izan zuen beti helburu nagusi. Kanten eta Rousseauren filosofien bidez bereganatu zuen askatasunaren ideia eta Frantziako Iraultzaren bidez, ideia horiek gauzatuta ikusi zituen. Filosofiak dio Hegelek Zuzenbidearen filosofiaren oinarriak lanean pentsamenduaren bidez ematen du bere garaiaren berri. Eta honakoa da filosofiaren zeregina: bere garaiko esperientziarik sakonenak kontzeptu bidez aditzera ematea, gizakiok hobeto uler dezagun elkar eta geure buruaz gehiago jakin dezagun. Bere herriaren eta gizateriaren historia ezagutzen ez duena ez da bere buruaren jabe, bere buruaren esklabo baizik. Nor bere buruaren jabe izatea lortzeko, honakoa argitu behar du ezinbestez: gizakiok nola eskuratu dugun, gutxinaka, askatasuna historian zehar. Hori dela eta, Hegelek sistema jakin bat osatu zuen bere trataturik konplexuenetan (Logikaren zientzia eta Zientzia filosofikoen entziklopedia), askatasunerantz egindako bidea hobeto uler dadin: izan ere, ez da bide lineala, etengabe eman baitira bai aurrerapausoak bai atzerapausoak ere. Askatasuna Greziatik aurrera hasi zen, nagusiki, gorpuzten eta Frantziako Iraultza izan zen lorpenik handienetakoa. Baina garaipen horren ondoren, atzera egin zen berriro: burgesia izan zen Frantziako Iraultzaren benetako garailea, eta hiritar gehienek gosearen eta miseriaren mende bizitzen jarraitu zuten. Izuaren garaian ere ez zen benetako askatasunik lortu. Azkenean, Napoleonen garaipenera arte ez zen berpiztu askatasuna benetan gauzatzeko itxaropena. Napoleonek, historiako beste pertsonaia batzuek bezalaxe, esanahi politikoa eta filosofikoa izan zuen, aldi berean, Hegelentzat. Napoleon da estatuaren garaipenaren erakuslea, eta estatua da bere ustez gizarte zibil burgesaren interes berekoiei aurre egiteko gai den bakarra. Estatuak emango dio bidea denon interesa, eta ez norbanakoarena, kontuan izango duen gizarteari. Horregatik, hain zuzen, izan zen Hegel Napoleonen jarraitzaile sutsua eta horregatik egin zuen gizarte zibil burgesaren berekoikeriak menderatuko dituen estatuaren alde. Hegelek, historiari amaiera emateko asmoz, gizarte antolamendurako eredu jakin batzuk aukeratu zituen, onenak eta arrazionalenak zirelakoan. Baina huts egin zuen. Besteak beste, Prusiako estatu ereduaren eta gobernu era monarkikoaren alde egin zuen. Eta kasu jakin bakoitzean baino ezin da erabaki zein den antolamendu erarik egokiena: horixe da askatasunaren erronketako bat. Gainera, denboraren joanean, hainbat ikuspegi berri sortu dira estatuaren, gizarte zibilaren eta antolamendu politikoaren inguruan. Hegelek sistema handi bat sortu zuen historiaren berri emateko, sistema filosofiko handietan azkena, Kanten idealismoaren jarraitzaile eta Erromantizismoaren aitzindari izan zena. Hegel 1831n hil zen, eta berarekin batera hil zen pentsamendu sistematikoa filosofian. Lanak Espirituaren fenomenologia (1807), Logikaren zientzia (1812), Zientzia filosofikoen entziklopedia (1817) eta Zuzenbidearen filosofiaren oinarriak (1821).

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

271

Immanuel Kant
Immanuel Kant askatasunaren filosofoa dugu. Baieztapen horrek kontraesana dirudi, ordea, Kanti buruz esaten diren zenbait gauza kontuan hartuta: 1724an jaio zen Knigsbergen, Ekialdeko Prusian. Bertan eman zuen bizi osoa, azterlanak egiten eta Unibertsitatean eskolak ematen. Kant zeharo metodikoa omen zen: ordu berean jaikitzen zen beti eta auzokoek, eguneroko ibilaldia egiten ikusten zutenean, zehatz-mehatz jakiten zuten zein ordu zen. Hala ere, askatasuna kontzeptu bidez defenditzea izan zen bere filosofiaren helburua. Ordura arteko filosofoak honakoa argitzen saiatu ziren: nola mugatzen duten gauzek gure adimena. Kantek, berriz, beste hau aldarrikatu zuen Arrazoimen hutsaren kritikan: gure adimenak gauzak nola mugatzen dituen aztertu behar dugu. Kanten aurretik, etikoek zoriontasuna zertan den zehaztu nahi izan zuten, eta zoriontasuna lortzeko zer egin behar dugun argitzen ere saiatu ziren. Ohituren metafisikaren oinarriak lanean, honako galdera egin zuen Kantek: gauza batzuk ez al ditugu besterik gabe egin behar, gizaki garelako, zoriontsu egingo ote gaituzten pentsatu gabe? Ikuspegi berri horren arabera (ezagutzaren teoriaren eta etikaren arabera, alegia), subjektua nagusitu egiten da beti errealitate ezagunaren eta lortu nahi duen onuraren aurrean, gizakia izaki librea eta autonomoa baita, bere buruarentzako legeak ezartzeko ahalmena baitu. Kant bere garaiko filosofo batzuen teorietatik abiatu zen. Besteak beste, Wolff (arrazionalista), Hume (enpirista) eta Rousseau (moralista) izan zituen kontuan, baina Kant harantzago heldu zen: askatasuna da gizakiok berez dugun eskubide bakarra. Horren ondorioz, bai estatu nazionaletako zuzenbideak bai nazioarteko zuzenbideak ere gizaki guztien askatasuna babestea izan behar dute helburu, eta horretarako ezinbestekoa dute bake giroa sortzea. Uste horren ondorioz, Frantziako Iraultzaren eta Ameriketako Independentzia gerraren aldeko idazkiak egin zituen. Halaber, Hagan estatuen Biltzarra (egungo Europar Batasunaren aitzindaria) sortzeko beharra ere aldarrikatu zuen. Kantek zioenez, gertakari horiek guztiek argi erakusten zuten libre izateko kontzientzia pizten hasi zela nola gizakiengan hala herrietan. Askatasuna da gizakion duintasunaren oinarria, eta askatasunak berak ematen du utopia sortzeko bidea: Kantek helburuen erresuma aldarrikatu zuen, gizakia helburu eta ez bitarteko hutsa izango duen mundua. Horixe izan zen Immanuel Kanten ametsa, eta amets hori filosofikoki adierazi zuen liburuz liburu. Kant 1804.urtean hil zen. Ordutik, filosofo guztiek izan dute beren burua Kantekiko defendatzeko beharra: haren alde edo kontra dauden esan beharra. Eta denek onartu dute gizateriak asko ere asko zor diola Kanti. Lanak Kanten lan aipagarrienetako batzuk honakoak dira: Arrazoimen hutsaren kritika (1781, 1.argit.), (1787, 2.argit), Ohituren metafisikaren funtsezko oinarriak (1785), Arrazoimen praktikoaren kritika (1788), Senaren kritika (1790), Bake iraunkorra (1795), Ohituren metafisika (1797) eta Antropologia pragmatikoa (1798).

272

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Gottfried Wilhelm Leibniz

Hil baino bi urte lehenago (Hannoverren, 1716an) hitz hauek idatzi zizkion Leibnizek lagun bati: Sekta filosofikoen atzean ezkutatutako eta sakabanatutako egia aurkitu eta bateratu nahian ibili naiz beti. Izan ere, egia unibertsala aurkitzea zuen helburu nagusia, eta aurreiritzi eta alderdikeria oro baztertuz, etengabe lan egin zuen bide horretan. Leipzigen jaio zen 1646an. Talentu aparteko haurra izan zen: latina bere kasa ikasi omen zuen, bere garaiko jakintza guztiekiko izan zuen interesa eta hogei urte besterik ez zuela lortu zuen jurisprudentziako doktoregoa. Bere lehen lanetan argi ikusten da filosofiarako, matematikarako, logikarako eta zuzenbiderako joera handia zuela, baina laster piztu zitzaion beste alor batzuetarako zaletasuna ere: fisika, historia, teologia eta beste hainbat jakintza landu zituen. Leibnizek ekarpen garrantzitsu ugari egin zuen, baina bi nabarmenduko ditugu, besteak beste: kalkulu infinitesimalaren formulak asmatu zituen eta logika modernorako lehenbiziko urratsak eman zituen (bereak dira gerora Informatikak hartu zituen oinarri logikoak ere). Baina Leibnizen aurkikuntza eta gogoeta gehienak bera hil eta hurrengo hiru mendeetan argitaratu zituzten. Gaur egun Hannoverreko Liburutegian argitaratu gabeko idazki ugari daude gordeta, eta orotariko gaiei buruzkoak, gainera. Leibniz diplomazialari izan zen lehenbizi eta hainbat printzeren aholkularia gero. Horrela, ia Europa osoan zehar bidaiatu zuen, eta bere garaiko zientzialari eta pentsalari handien lana sakon ezagutu zuen. Gerora ere, horietako askorekin gutun bidezko harremanak izan zituen. Leibnizek bi helburu zituen: batetik, Europako erresuma guztiek estatu kristauen elkartea sortzea; bestetik, eliza kristauak bateratzea. Bide horietan egindako lanak ez zuen, ordea, arrakastarik izan. Emaitza hobeak lortu zituen ikerkuntza eta kultura sustatzeko ahaleginetan. Aipatutako helburuak lortzeko, aldizkari espezializatuak, liburutegiak eta zientzia akademiak sortu zituen (adibidez, Berlinekoa sortu zuen eta bera izan zen lehen presidentea) eta beste hainbat ekimen burutu zituen, ikertzaileei elkarren berri izateko eta elkarlanean aritzeko aukera eman zieten ekimenak. Lan horien guztien atzean munduari buruzko ikuspegi erabat baikorra agertzen zaigu. Hainbat eta hainbat aukera eskaintzen dizkigu munduak, eta uste osoa zuen arrazoimenak eta zientziak aurkituko zutela zarpailkeria eta ezjakintasuna gainditzeko modua. Leibnizen esaldi ezagun batek argi erakusten du aipatutako ikuspegi bakoirra: egon daitekeen mundurik onenean bizi gara. Baina Leibniz ez zen inozoa eta ongi asko ezagutzen zituen gizateriaren arazoak. Izan ere, eginahalak egin zituen arazo horien konponbideak aurkitzeko, inoiz ere itxaropenik galdu gabe, bete-betean uste baitzuen errealitatearen logikaren atzean harmonia, arrazionaltasuna eta Jainkoaren probidentzia daudela. Lanak Nozioen eta egien azterketari buruzko ikerketa orokorrak (1686). Metafisikari buruzko diskurtsoa (1686). Substantzien izaerari eta komunikazioari buruzko sistema berria (1694). Giza adimenari buruzko saiakera berriak (1703tik 1705era bitartean idatzi zituen John Lockeren teoriak gezurtatzeko; baina 1765ean argitaratu ziren). Teodizeari buruzko saiakerak (1710). Monadologia (1714). Naturaren eta graziaren hastapenak arrazoimenean oinarrituta (1714).

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

273

Tomas Moro
Nire ustez, naturak ez du inoiz sortu espiritu trebe eta bizkorragorik, burutsu eta zuhurragorik; ez du inoiz sortu horrenbeste dohain dituen gizakirik. Eta horri guztiari gehitu solaserako erraztasun aparta, bere talentu paregabearen adinakoa. Bere aurpegian askatasunik freskoena islatzen da, begirada bizi distiratsua du eta, aldi berean, atsegina. Edozein auziren defendatzaile perfektuak izan behar dituen ezaugarri guztien jabe da. ERASMO ROTTERDAMEKOAK RICHARD WHITFORDI idatzia Tomas Moro da bere lagun Erasmo Rotterdamekoaren eskutitzean aipatzen den gizona. Morok bi arrazoi hauengatik lortu du, besteak beste, hain izen ona: bere sinesmenekiko erabat leiala izan zelako (horrexegatik hil zuten) eta Utopian deskribatu zuen mundu justu eta idealak bizirik dirauelako oraindik ahalegin utopiko orotan. Tomas moro Londresen jaio zen, 1477ko otsailaren 7an, Ingalaterrako noblezia txikiko legelari familia batean. 1504an Parlamentuko kide izendatu zuten eta politikagintzan hasi zen, horrela. Moro argi eta garbi mintzatu zen Enrike VII.a erregeak konkista gerretako gastuak ordaintzeko ezarri nahi zituen zerga berrien aurka. Eta berehala izan zituen arazoak. Herritar gehienak pobreak zirela ikusita eta indarkeriaren kontrakoa izanik, Morok gogor salatu zituen erregeen konkista politika zentzugabeak eta gerrarako zuten grina bizia. Jarrera horren ondorioz, auzipetu egin zuten eta politikagintza utzi behar izan zuen aldi baterako. 1505ean Jane Coltekin ezkondu zen eta lau seme-alaba izan zituzten. Emaztea hil ondoren, 1511n, Alice Middletonekin ezkondu zen. Kontinentera bidaiatzen hasi eta Erasmo Rotterdamekoaren lagun egin zen. Erasmok Morori eskaini zion Eromenaren gorespena lana. Harreman onak izan zituen garai hartako beste humanista handi batzuekin ere: Coletekin, Lefvre dtaplesekin eta Juan Luis Vivesekin, besteak beste. 1509an Enrike VII.ak tronua lortu zuenean, Moro politikagintzara itzuli zen. Enrike VII.ak eratutako Parlamentuko kide eta Londreseko sheriff laguntzaile izendatu zuten. Aurrerago, Flandesko enbaxadore izendatu zuten eta, azkenik, Ingalaterrako kantziler izan zen. Garai hartan, erregearen laguna zen Moro. Baina 1531n uko egin zion Gailentasunaren Agiria sinatzeari, Aita Santuaren aginpidea baztertu eta Enrike VII.a eliza anglikanoaren buru izendatu zuena, alegia. Kantziler zen aldetik, ez zuen onartu erregea dibortziatzea eta Ana Bolenarekin ezkontzea. Gai horretatik kanpo uzteko eskatu zion erregeari, baina Moro izen eta sona handiko gizona zenez, erregeak bere ezkontzaren aldeko zina ematea nahi zuen. Morok ez zuen bere sinesmenen kontra egin nahi, eta ez zuen agiria sinatu. Jarrera horren ondorioz, goi-mailako traizioa egitea leporatu zioten. Londresko Dorrean atxilotu, eta 1535eko uztailaren 1ean heriotza zigorra ezarri zioten. Mororen exekuzioan gertatutakoek gauza batzuk mito hutsak, agian argi erakusten dute nolako gizon adoretsua eta umoretsua zen. Erregeak barkamena eman ziola esan zioten, Dorrean hilko zutela, eta ez urkamendian jendearen aurrean. Horra zer erantzun zien Morok, ironiaz beteta: Jainkoak gorde ditzala nire lagunak erregearen barkamenetik. Nahi al duzu zerbait esan? galdetu zioten exekuzioaren aurretik, eta hauxe erantzun omen zien Morok: Hau baino ez: Apostoluen Eginetan adierazten denez, San Esteban harrikatzen ari zirela, bertan zen San Paulo, harriak botatzen ari zirenak babesten. Hala ere, orain santuak dira biak zeruan, betiko lagun. Hori da nire nahia ere eta bihotzez eskatuko dut: zuek guztiok bizitza honetan kondenatu egin nauzuen arren, zeruan denok berriro elkar aurkitzea betiko salbazioa lor dezagun. 1535eko uztailaren 6an hil zuten, burua moztuta. Urkamendian zegoela, erregearenganako leialtasuna azaldu ondoren, hau esan zuen: baina ororen gainetik, Jainkoarenganako naiz leial. 1935ean, Pio XI.ak kanonizatu egin zuen, beste martiri batzuekin batera, Tomas Moro, beti justiziaren alde egin zuelako (Utopian eta beste hainbat lanetan) eta gizakia ezarritako botereekiko librea dela bete-betean sinistu zuelako, mendebaldeko historiako pertsonaiarik garrantzitsuenetakoa da. Lanak Utopia, Pasioari buruzko tratatuak, Rikardo III.a Ingalaterrako erregearen historia; Epigramak eta Atsekabearen aurreko kontsolamenduari buruzko Elkarrizketa.

274

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Friedrich Wilhelm Nietzsche

2000.urtean bete zen Friedrich Wilhelm Nietzscheren heriotzaren lehenengo mendeurrena; 1900eko abuztuaren 25ean hil zen. Mende honetan izugarri hedatu eta miretsi da gizon honen pentsamendua, baina bere bizitzan zehar garaikide gehienek erdeinatu egin zuten eta entzungor egin zioten. Nietzscheren liburuek ez zuten arrakastarik izan, eta bere iritziak zirela eta, ezagun askoren baitan gorrotoa piztu zuen. Baina horrek ez zuen gehiegi arduratu. Aitzitik, gizateriaren aro berria iragartzen zuen profetatzat zuen bere burua. Halaxe izan zen, aro platoniko-kristauaren amaiera salatu eta supergizakiaren etorrera iragarri zuen. Gizaki hori ez zen dagoeneko aginpide tradizionalak betetzearen kezkaz biziko, aitzitik, bere idealak eta bere jokabidea sortzeaz arduratuko zen. Bere profeta izaera onartuta, normala iruditzen zitzaion berak ere beste profeta batzuei historian zehar eskuarki emandako tratu berbera jasotzea. Rckenen (Alemania) jaio zen 1844.urtean. Bere aita parroko luteranoa zen, eta Friedrich-ek bost urte baino ez zituela hil zen. Amak ahalegin guztiak egin zituen semea ere parroko luterano izan zedin, bere aita bezala. Baina Bonneko Unibertsitatean sartu bezain laster, Nietzsche gazteak teologia ikasketak uztea erabaki zuen, eta buru-belarri greziera eta latina ikasteari ekin zion. Berehala gailendu zen hizkuntza horietan. Izan ere, 24 urte baino ez zituela, Filologia Klasikoan doktore titulua lortu zuen, eta segidan, Basileako Unibertsitatean (Suitzan) katedra bat eskuratu zuen. Denbora gutxira bere lehen liburua argitaratu zuen: Tragediaren sorrera. Lan horrek Nietzscheren kide filologoei etsipena eragin zien; hainbesterainokoa eragin ere, betiko baztertu baitzuten. Ikasleek bere eskoletara joateari utzi zioten, eta bere osasunak, betidanik kaskar samarra, okerrera egin zuen ordutik. 34 urterekin erretiroa hartu behar izan zuen, osasun arazoak zirela eta. Hurrengo hamar urteetan idatzi zituen Nietzschek bere lan gehienak, diru gabezia larria eta bizpahiru lagunen babesa baino ez zuela. Lan horietan erakusten digun mundua kaos zoragarri eta beldurgarria da, eta gizakia galduta eta beldurtuta dago kaos horretan, mundua den bezala maitatzen ikasten duten arte, betikoaren etengabeko itzulera baino beste irtenbiderik ez duela ulertzen duen arte; hau da, gertakarien jazoera saihestezina dela eta errealitate hori liluragarria eta zorigaiztokoa dela aldi berean. Ni ez naiz gizakia, dinamita baino, dio Nietzschek ia itsu dagoela, bizitzako azken hamaika urteetan zehar erotasunean murgildu zuen kolapsoa pairatu baino zertxobait lehenago. Izan ere, Mendebaldeko oinarri filosofikoak suntsitzeko, astintzeko grina izan zen berea, gaur egun zibilizazioa deritzogunaren gehiengoa barregarri jartzeko irrika. Lortu ote duen ala ez eztabaidagarria da, jakina. Baina ezbairik gabe, bere estilo indartsuak eta kritika garratzek ez dute irakurle bakar bat ere epel uzten. Lanak Tragediaren sorrera musikaren izpiritutik (1872); Ordu txarreko iritziak (1873-1876); Gizatiarra, gizatiarregia. Izpiritu askeentzako liburua (1878); Aurora, aurreiritzi moralei buruzko hausnarketak (1881); Olertia (1882); Honela mintzatu zen Zaratustra, denentzako eta inorentzako liburua (1883-1886); Ongiaz eta gaizkiaz haraindi. Etorkizuneko filosofia baten sorrera (1886); Moralaren genealogiarako. Idatzi polemikoa (1887); Idoloen gainbehera edo Nola filosofatu mailukadaka (1888); Antikristoa. Kristautasunari maldizioa (1888); Dionisoren distiranboak (1888); Nietzsche Wagnerren aurka. Psikologo baten dokumentuak (1888); Ecce homo. Nola iristen garen garena izatera (1888); Botere gogoaren inguruko eskuizkribuak (1887-1888).

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

275

Jos Ortega y Gasset

Jos Ortega y Gasset XX. mende hasierako filosofia irakasle bikaina izan ez ezik, pentsalari argia eta aparta ere izan zen. Buru-belarri saiatu zen mundua ulertzen eta Espainian garai hartan nagusi ziren atzerapena eta bakartze kulturala gainditzeko bideak bilatzen. Aipatutako gaiek oso desberdinak dirudite, itxuraz, baina Ortegaren filosofian elkarri lotu-lotuta daude. Izan ere, egokitu zitzaion Espainia hura, zirkunstantzia hura, izan zen bere munduaren ardatz nagusia: Guadarramako mendateak edo Antigolako zelaiak ditut unibertsorako irtenbide naturalak. Nire inguruko errealitatearen eremu hori da nire izatearen beste erdia. Horren bidez baino ezin naiz integratu eta bete-betean ni neu izan. Zer naiz ni? Ni neu eta nire zirkunstantzia. Eta hura salbatzen ez badut, ni neu ere ez naiz salbatuko. Ortega Madrilen jaio zen 1883an. 19 urte zituela lortu zuen Filosofia eta Letretako lizentziatura, eta handik bi urtera, doktoretza. Gero, Alemaniara joan zen ikastera eta bertan izan zen 1905etik 1908ra arte. Handik gutxira, 1910ean, Madrileko Unibertsitate Zentraleko Metafisika katedrarako oposizioak gainditu zituen. Artean hogeita zortzi urte betetzeke zituen. Urte hartan bertan ezkondu zen Rosa Spottornorekin, eta hiru seme-alaba izan zituzten: Miguel, Soledad eta Jos. Aurrerantzean oso lan oparoa egin zuen, eta hainbat zereginetan aritu zen hil arte: irakasle, hizlari, bai Espainian bai beste estatu batzuetan, artikulugile prentsan, 1923tik aurrera editore Revista de Occidente aldizkarian, Calpe argitaletxearen kolaboratzaile eta hainbat kultura elkarte liberal eta errepublikarreko kide aktiboa izan zen. Eta, jakina, lan filosofiko garrantzitsuak idatzi zituen. Ia lan guztiak munduko hizkuntzarik hedatuenetara itzulita daude. 1928-1929 ikasturtean, istiluak sortu ziren Madrileko Unibertsitatean eta Primo de Rivera jeneralak ixteko agindua eman zuen. Orduan, agindu horren kontra protestatzeko, Ortegak eta beste katedradun batzuek beren katedrei aldi baterako uko egitea erabaki zuten. Handik denbora batera lanera itzuli zen berriro, baina Ortegak konpromiso politiko sendoa hartu zuen beti ideia liberalen eta erreformisten alde. Horrela, Bigarren Errepublikako hauteskundeetan (1931-1932) diputatu aukeratu zuten, eta 1935ean Errepublikaren bandaz saritu zuten. 1936an, gerra zibila hasi zenean, etsita eta estututa, bete nahi ez zituen zenbait eskakizunen eraginez, Espainiatik alde egin zuen, Frantziako enbaxadaren laguntzaz. Hasieran, Ortega eta bere familia Parisen bizi izan ziren, eta gero Portugalen eta Argentinan. 1945ean itzuli zen Espainiara. Ez zuen bere katedra berriro eskatu, eta idazten, hitzaldiak ematen eta editore lanetan aritu zen. Handik hiru urtera, Humanitateen Institutua sortu zuen, Julian Marias dizipuluarekin batera, unibertsitateko adituen arteko lankidetza sustatzeko asmoz. Baina hurrengo urteetan, etengabe heldu zitzaizkion unibertsitateetan eta kulturguneetan ikastaroak eta hitzaldiak emateko gonbitak, eta horretan jardun zuen bai Europan bai Ameriketan. Ez zuen, beraz, Espainiako kultura bizitzan parte hartzeko asti handirik izan. 1955eko udan sabeleko minbizia diagnostikatu zioten, eta urriaren 18an hil zen, Madrilen. Lanak Bere lanen artean hauek aipa ditzakegu: Kixoteren gogoetak (1914), Espainia ornogabea (1921), Masen matxinada (1929), Ikuslea (1916-1934), Ideiak eta sinesmenak (1940) eta Zer da filosofia? (1958).

276

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Jean Piaget
XIX. mendean, psikologiak aurrerakada itzela izan zuen; zientziatzat ere onartu zen azkenik. Hala era guztiz ere, XX. mendera arte ez zen inor aritu Jean Piaget psikologoa besteko grinaz haurren eta nerabeen

psikologia aztertzen: gaur egun ere Jean Piaget psikologia ebolutiboaren aitzindaritzat dute. Piaget Suitzan jaio zen 1896.urtean. Oso mutiko azkarra zen, eta gaztetandik izan zuen biologiarako joera. Dena dela, bere jakintza gosea zela eta, biologiaz gain filosofia, soziologia eta psikologia ere ikasi zituen. Azkenik, psikologian hasi zen lanean, 1918.urtean, doktoratu zenean. Zenbait laborategitan egin zuen lan eta Binetek zuzentzen zuen laborategian kolaboratzaile izateko aukera izan zuen. Bi urtez jardun zuen haurrek Burten testari emandako erantzunak aztertzen. Luze baino lehen konturatu zen haurrek egiten zituzten akatsek, adinaren arabera, antza handia izaten zutela. Horrek bere arreta piztu zuen. Adin jakin bateko haur gehienak zergatik ez ziren gauza arrazoimenezko arazo batzuk ebazteko? Are eta bitxiago: erantzun okerrek zergatik zuten denek ere elkarren antza, eta zergatik ziren hain desberdinak haur helduagoek emandako erantzun zuzenekin alderatuz gero? Bere buruari egindako galdera horiek izan ziren aurrerago adimenaren bilakaerari buruzko teoriaren oinarri. Ordura arteko adimena neurtzeko test estandarrek ezin zieten galdera horiei erantzunik eman. Izan ere, testuok ez daude prestatuta haurren arrazoiketaren zergatia azaltzeko. Horregatik, bazterrera utzi zituen test haiek eta idazteari ekin zion, termino kualitatiboen bidez, haurrek arrazoitzeko erabiltzen dituzten pentsamoldeak denbora pasa ahala garatzen zirela ziurtatzeko. Claparde harrituta geratu zen Piageten lanarekin eta Genevako J.J. Rousseau Institutuko ikasketa zuzendari kargua eskaini zion. Ordutik aurrera egin zituen bere azterlanik ezagunenak: haurren lengoaia, arrazoiketa kausala, adimen garapena, auzi morala eta abar izan zituen aztergai. Emaztearen (Valentine Chtenay) laguntzaz burutu zituen aipatutako lanak, haien seme-alaben jokabideetatik abiatuta. Jaiotzatik bertatik ordu luzeak eman zituen umeekin beren erreakzio eta ekimen guztiak jasotzen. Hona hemen Piageten aurkikuntza batzuk: Estimulu sentikor ugari eta anitzak jasotzea funtsezkoa da hautemateko gaitasuna eta adimena garatzeko. Norberaren esperientziak oso garrantzitsuak izaten dira, txiki-txikitatik, ikaskuntza prozesurako. Gure garapen sentsorialean eta intelektualean aldaketa kuantitatiboak gertatzen dira lehenbizi, eta kualitatiboak gero. Lotura estua dago afektibitatearen, heldutasun motorearen eta adimen garapenaren artean. 1929tik aurrera kudeaketa lanetan ere ibili zen. Besteak beste, Bureau International dducation-eko (gerora UNESCOren inguruko erakundea) zuzendari izan zen. Lan horri esker, gainera, bere aurkikuntzak hezkuntzaren alorrera eramateko aukera ere izan zuen. 1950.urtetik aurrera, logikari eta epistemologiari buruzko lanak egiten hasi zen, baina haur psikologia utzi gabe. Aipatutako lanen emaitza izan zen epistemologia genetikoari buruzko teoria. Piaget 1980an hil zen, baina hil aurretik sobera izan zuen bere lanak lortutako eragin handiaren berri. Lanak Piageten zenbait lan: Haurraren judizioa eta arrazoiketa (1924), Haurren judizio morala (1932), Adimenaren psikologia (1947), Epistemologia genetikoaren oinarriak (hiru liburuki, 1950), Haurraren psikologiaren aldiak (1956), Psikologiari buruzko sei azterlan (1964), Haurren psikologia (1966) eta Giza zientzien epistemologia (1972).

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

277

Platon
Maitasun platonikoa baino ez da hori. Nork ez du inoiz horrelakorik entzun? Bada, esamolde ezagun horrek, hizkera arrunteko beste guztiek bezalaxe, oinarri historiko sendoa du: Aristoklesen filosofia, hain zuzen. Aristoklesi Platon deitzen zioten Diogenes Laertzioren esanetan, oso bizkar zabala zuelako. Platon Atenasen jaio zen K. a. 428an; hiriari oparotasun handia ekarri zion Periklesen mendean, beraz. Atenasek bazuen ezaugarri bereizgarri bat Greziako gainerako hiriekiko: erregimen politiko demokratikoa. Arteek eta letrek loraldia izan zuten eta merkataritzak ere gora egin zuen. Orduantxe sortu ziren, bada, mendebaldeko pentsamenduko hiru filosoforik garrantzitsuenetakoak: Sokrates, Platon eta Aristoteles. Platonen familia aristokratikoa zen. Sokratesen ikasle izanik, maisuaren jarraitzaile sutsu bilakatu zen. Platonek ere, sofisten aurrez aurre, aldarrikatu zuen badagoela egia ezagutzeko modurik eta elkarrizketa dela horretarako biderik onena. Sokratesek ez bezala, lan idatziak utzi zituen, gehienak elkarrizketa eran taxutuak. Platonen Solasaldiek berebiziko garrantzia izan dute, filosofian ez ezik, literatura unibertsalean ere. Solasaldietan pertsonaia ugari agertzen dira, tartean Sokrates, honetaz guztiaz hitz egiten: zer dira edertasuna, jakinduria, egia, bertutea, ongia eta justizia? Aipatutako gaiak guztiak funtsezkoak ziren bai gizakien bai polisaren bizitzan, ez baitzen aski norberaren zoriontasuna lortzea; hirian justizia nagusitzea ere helburu zuten. Eguneroko bizitzan gertatu ohi denez, solaskideek ez zituzten beti konponbide argiak eta askotarikoak aurkitu. Dena den, Platonek bere iritziak ere adierazi zituen Solasaldietan, askotan Sokratesen bidez: ongia, edertasuna, bertutea edo izaki matematikoak ideiak dira, gizakiok aurreko bizitza batean, beste era bateko mundu batean, ikusitako ideiak. Beste era bateko mundu hori da benetan erreala. Huts egiteren baten ondorioz etorri gara Lurrera, gure mundu honetara (Fedro elkarrizketako mitoan azaltzen du hori guztia). Mundu hau ideien munduaren imitazioa edo partaidetza baino ez da. Horregatik, objektuak hautematen ditugunean, gure aurreko munduan ikusitako ideia jakin haren oroimena pizten zaigu buruan. Beraz, ezagutzea oroitzea da, azken batean. Mundu benetan erreal hura gogora ekartzen saiatu behar dute filosofoek, haitzuloaren mitoan adierazten duen moduan: gizakiok haitzulo batean bizi gara eta ez ditugu ideien itzalak baino ikusten. Filosofoak haitzulo horretatik ihes egin eta ideien argirantz abiatu behar du, eta gainerako gizakiei ikusitakoaren berri eman eta gogoratzen lagundu. Horixe egin zuen Platonen ustez Sokratesek. Baina haitzuloko biztanleek, ilunpetan bizi direnez, mesfidantzaz hartzen dute argiaz mintzo zaiena. Horrexegatik kondenatu zuten Sokrates heriotzara, eta hori bera egingo dute egiaz hitz egiten dien ororekin, haitzuloko biztanleek itxurari baino ez baitiote erreparatzen. Baina filosofoak, egiaren lagun denez, horretan saiatu behar du, baita politikoekin batera ere. Platoni politikagintzan sartzeko eskaintza egin zioten, hogeita hamar tiranoen erregimenean, hain zuzen, baina ezetz esan zuen, indarkeria zelako nagusi eta gobernuaren lana ez zitzaiolako zuzena iruditzen. Gerora, demokraziarekin ere etsita bukatu zuen. Ongiaren alde aritzen zen agintaririk ez zegoela iruditzen zitzaion eta, haren ustez, herria irabaztea zen agintari guztien helburu bakarra. Platonen ustez, filosofoek egon behar dute agintean, edo agintean dagoenari laguntzen, behinik behin. Zergatik? Filosofoek egia ezagutzen eta bilatzen dutelako. Errepublika eta Legeak izeneko solasaldietan estatu eredu idealari buruzko iritziak ematen zituen eta, gainera, hainbat aldiz saiatu zen agintari bati aholkuak ematen. Azkenik, pedagogoaren alorra ere landu zuela aipatu behar da: eskola bat sortu zuen (Akademia) 388.urtean, eta bertako ikasle izan zen Aristoteles. Platon 81 urte zituela hil zen. Baina aurretik, bere proposamen batzuk egia bihurtu zirela ikusi zuen: Erasto eta Koristo dizipuluek Platonen hainbat ideia politiko ezarri zituzten Atarneo hirian. Bere proposamen filosofikoek (metafisiko, epistemologiko, estetiko, etiko eta politikoek) bizirik iraun dute mendebaldeko pentsamoldean, neoplatonismoan, kristautasunean eta islamean, eta bizirik diraute egun ere. Lanak Lanik aipagarrienak: Sokratesen apologia, Protagoras, Menon, Oturuntza, Fedon, Fedro, Errepublika, Parmenides, Sofista, Timeo eta Legeak.

278

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Karl Raimund Popper

Karl Popperren bizitzan eta lanean nabarmena da bere garaiko gertakarien eragina. Lehen Mundu Gerra hasi zenean, 12 urte zituen. Orduan ikasi zuen gizakiok geure gatazkak konpontzeko bidea ez zela gerra; aitzitik, geroagoko lan batean esan zuenez hizkuntzari esker, ezpaten ordez hitzak erabil ditzakegu. 1936an, Adolf Hitlerrek Austriako boterea bere gain hartu zuenean, Popperrek 34 urte zituen. Urtebete geroago, bere sorterritik, Austriatik, alde egin behar izan zuen, bere bizitza arriskuan baitzegoen. Hitlerren totalitarismoak eta haren jarraitzaileen fanatismo itsuak bere aberria uztera behartu zuten. Intoleranteen dogmatismoak eragin zuen, geroago, milioika errugabeen heriotza. Eta esperientzia samingarri horren ondorioz sortu zen Popperren baitan dogmatismoaren, totalitarismoaren eta kritikarako debekuaren aurkako erabateko jarrera, bai bere bizitzan, bai bere filosofian ere. Popperren iritziz, uste sendo arrazionalak izatea dagokigu gizakioi, gainerakoen kritikak entzuteko prest egon behar dugu beti; gizarte irekiak eratzeko prest egotea dagokigu gizakioi, ez gizarte itxiak. Popper Vienan jaio zen 1902an. Familia ikasia zuen, eta etxea liburuz gainezka. Bera ere ez zen nolanahikoa izan txikitan, eta haur prodijiotzat har genezake, oso goiz hasi baitzen gai filosofikoen inguruan kezkatzen: dirudienez, jarraiaren infinitutasuna izan zuen lehenbiziko auzi filosofikoa, aitarekin eztabaidatzen ari zen batean, 1910 aldean! Baina berea ez da karreradun intelektualen ohiko jardunbidea, bizitzako esperientziatik abiatuz pentsatzen duenarena baizik. Unibertsitatean ikasten hasi zen, eta eskolak emanez atera zuen bizimodua, baina bere egoera pribilegiatua zela iruditu zitzaion berehala eta langile xumea izatea erabaki zuen. Bide horretan, hainbat lanetan aritu zen: errepideak egiten. zurgindegi batean ikastun, gizarte langile eta, geroago uma abandonatuak zaintzen. 1928an doktore tesia aurkeztu zuen Metodoaren arazoa pentsatzearen psikologian gaiari buruz, eta nagusi izan zituen bi jarduera intelektualetako bat hautatzen hasi zen: zientziaren filosofia. Zientziaren izaerari buruz hausnartuz, honako ondoriora iritsi zen: Bacon-en garaitik zientzialariek uste dute zientzien berezko ezaugarria dela metodo induktiboa erabiltzea. Popperren ustez, alabaina, metodo hori ez da egokia, eta faltsazioaren edo gezurtapenaren irizpidea proposatu zuen horren ordez. Metodo horren arabera, teoria jakin bat zientifikoa izango da, baldin eta gezurta badaiteke, hau da, teoriaren ondorioak esperientziaren bidez egiaztatu eta gezurrezkoak ote diren froga badaiteke nolabait. Beraz, zientziek ez dituzte egia hutsezinak lortzen, eta teoriek prest egon behar dute auzi gehiago modu errazagoan azaltzen dituzten beste teoria batzuek ordezka ditzaten. Dogmen aurkako joera da, beraz, Popperrena, eta jarrera horixe da bere proposamen filosofikoen arrazionalismo kritikoaren funtsa, eta zientziaren filosofian ez ezik, filosofia politikoan ere azaltzen da. Politikan, dogmak ideologietan eta buruzagi buruargitsuetan agertzen dira. Buruzagiek gizarte ezin hobea diseinatu, nola erdietsi deskribatu eta ideia berekoak ez direnak zokoratzen dituzte. Horixe gertatu zen bai nazismoan eta bai marxismoan ere, Popperrek honako bi lan hauetan azaldu nahi izan zuenez: Gizarte irekia eta beronen etsaiak eta Historizismoaren miseria. Horregatik, bere ustez, premiazkoa da horrelakoena urrean gizarte zibil sendoa sustatzea, pluralista eta demokratikoa; ideologia itxiek eta buruzagi dogmatikoek gidatzea onartuko ez duen gizartea. Premiazkoa da erabateko iraultzak baino, etengabeko erreformak proposatuko dituen gizartea bultzatzea. Karl Popperen 1994an hil zen. Bere garaiko filosoforik zein zientzialaririk garrantzitsuenak ezagutu zituen (Moore, Ayer, Berlin, Hayek, Einstein eta Bohr); Europa, Asia eta Ameriketako hainbat unibertsitatetako irakasle gonbidatua izan zen, eta onarpen zabala izan zuen: Ingalaterrako erreginak Sir titulua eman zion egin zuen lanagatik, 1989an Mediterraneoko Azterketetarako Kataluniako Institutuaren Nazioarteko Saria jaso zuen eta 1991n Unibertsitate Complutenseak honoris causa doktore izendatu zuen. Baina bere lanean mezu antikonformista utzi digu, batez ere, inolako engainu dogmatikorik gabe gizartea etengabe erreformatu beharraren eskakizuna. Lanak Hona hemen bere lan aipagarri batzuk: Ikerketa zientifikoaren logika (1934), Gizarte irekia eta beronen etsaiak (1943), Historizismoaren miseria (1957), Ezagutza zientifikoaren garapena: usteak eta gezurtatzeak (1963), Ezagutza objektiboa: ikuspegi eboluzionista (1972), Amaierarik gabeko ikerketa (1972), Nia eta beronen garuna (1977), Unibertso irekia (1982), Ikerketa zientifikoaren logika post-scriptuma (1982), Mundu hobe baten bila (1992) eta Bizitzaren erantzukizuna (1994).

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

279

Seneka
Beraz, askatasunaren bila jo beharra dago. Eta patuaren arbuio oharkabeak baino ez, beste ezerk ez digu emango hori. Orduan agertuko da ondasun eskerga hura: arimaren lasaitasuna ziurtatua izatea, alegia. LUCIO ANEO SENEKA, Zorioneko bizitzaz, IV Filosofo baten lorpen handiena bere doktrinarekin filosofoen gremioaren mugaz haraindi joan eta herriarengana iristea da. Eta horixe lortu zuen, hain zuzen, senekismoak, zeren filosofia doktrina bat izateaz gain zehazki, estoizismoaren aldaera bat, bizimodu bat ere bai baita (eta halaxe diogu eguneroko hizkuntzan ere): Luzio Aneo Senekak bere idatzietan zirriborratutako bizimodua, alegia. Seneka Kordoban jaio zen K. a. 4.urtean, Hispania Erromatar Inperioaren probintzietako bat zenean. Bere aitak, erretoriko ospetsua bera, Kordobaren eta Erromaren artean ematen zuen denbora, eta Luzio Aneo ere laster eraman zuen inperioko hiriburura, inperioko gortera, zehazki. Hainbat maisu izan zituen han, baina Atalo estoikoak izan zuen eraginik handiena beregan, guztietatik ere, zeren Senekaren idatziak estoizismo beranta edo estoizismo erromatarra deritzogunaren baitakoak baitira, beste hainbat egilerekin batera, Epikteto eta Marko Aurelio, kasu. Estoikoen funtsezko galdera zorioneko bizitzaren auzia da: nola izan gaitezke zoriontsu? Ez du, ez, erantzun samurra galdera horrek, ez inoiz, ezta inon ere. Baina Senekak bizi izan zuen garaian are zailagoa zen erantzun hori topatzea. Erromako gortean aurrez aurre izan zuen lehen enperadorea, Kaligula, krudela eta eroa izateagatik da gogoangarria. Bitxikeria ugari egotzi zaizkio: bere zaldia jainko aldarrikatu omen zuen eta erromatarrak hura gurtzera behartu omen zituen, besteak beste. Ez da harritzekoa, beraz, Senekaren eta Kaligularen artean harreman onik ez izatea, eta sinesgarria da, halaber, beste istoriotxo hau ere: diotenez, enperadoreak inoiz bere buruaz beste egiteko agindu omen zion Senekari, Senatuan saio bikaina izateagatik. Kaligula hil ondoren, enperadore titulua Klaudiok hartu zuen, eta orduan ere ezin esan Seneka eta bien arteko harreman ona izan zenik. Klaudiok Korsikara erbesteratu zuen filosofoa. Hantxe egon zen zortzi urtez eta han idatzi zituen bere bi lan onenetarikoak: Ama Helviari kontsolamendua eta Polibiori kontsolamendua. 49.urtean, Seneka Erromara itzuli zen eta Agripinak Neron bere semea heztearen ardura eman zion, Klaudiok semetzat hartu baitzuen. Baina jada enperadore zela, Neronek nahiago izan zuen Cayo Petronio tutore gisa, eta 65.urtean bera hiltzeko konspirazio batean parte hartzea leporatu eta bere buruaz beste egitera zigortu zuen. Senekak, emaztea eta lagunak inguruan zituela, zainak moztuz hil zen, poliki, baina duintasunez. Zorioneko bizitzaren zer-nolako eredua irudika zezakeen Senekak, kontuan hartuta inperioaren bidegabekerien edo jauregietako azpikerien ondorioz gizabanakoen patua etengabe aldatzen zela mundu hartan? Zein zoriontasun izan dezakegu helburu, horietako aldaketa bakar bat ere ez badago gure esku? Estoizismoak erantzun bikaina du Senekaren ustez. Estoikoek diotenez, jakintsu da eta, beraz, zoriontsu, gertakarietan honakoak bereizten dakiena: alde batetik bere esku dagoena, jabetzan duena, eta bestetik, patuaren esku dagoena. Patuak eragindakoaren aurrean inmunizatu egingo da jakintsua: ametsik ez egiten eta itxaropenik ez izaten ahaleginduko da, baina baita beldurrik ez izaten ere. Horri esker, halabeharraren etengabeko aldaketen aurrean izukaitz egon ahal izango da, gogoa lasai eduki ahal izango du. Ezbeharra, gaixotasuna, erbestea edo heriotza ekar diezazkiguke patuak, eta horiei duintasunez aurre egiteko gai izango da jakintsua, zeren bere baitan ipini baitu zoriontasuna: bare bizitzean, bertutearen arabera. Eta aberastasunei dagokienez ere, aberastasunen jabe dena izango da jakintsu, baldin baditu, behinik behin; ez, ordea, aberastasunen mende bizi dena. Ez dago argi Seneka kontsekuentea izan ote zen bere ikaspenarekin. Baina senekismoa, hori bai, jada bizimodu bat da, denok burutzen dugun bizimodua. Lanak Sumindura, Ama Helviari kontsolamendua, Polibiori kontsolamendua, Probidentziaz, Arimaren lasaitasunaz, Jakintsuaren irmotasunaz, Bihozberatasunaz, Bizitzaren laburraz, Zorioneko bizitzaz, Onurez, Luziliori eskutitzak, Klaudio apartaren apokolokintosia (kalabaza bihurtzea).

280

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Sokrates
Mendebaldeko filosofia Mileton hasi zela esan ohi da, Talesek, Anaximenesek eta Anaximandrok kosmosaren sorrerari buruz hausnartu zutenean, alegia (K.a. VI. mendean). Baina filosofo horiei presokratikoak deitzeak argi eta garbi adierazten du Sokrates funtsezkoa izan zela pentsamendu filosofikoaren sorreran. Zergatik? Sokrates izan zelako pentsatze filosofikoa bera bizimodu bihurtu zuena, bizitzako ezinbesteko zeregin bihurtu zuena, alegia. Sokrates, K.a. 469.urtean jaio zen Atenasen. Aita eskultorea izan zuen, Sofronisko, eta ama emagina, Fenarete. Garai hartan hiria demokrazia bihurtu zen, eta halako egitura politikoak hiritarren hainbat galderari erantzuna aurkitzea eskatzen zuen, hala nola, zer da justizia?, zer da ongia?. Kosmosaren sorrera ikertzea ez zen nahikoa: ezinbestekoa zen ekintzari buruz galdetzea, gizabanakoen ekintzaz nahiz komunitatekoez. Eta horri ekin zioten hainbat maisuk, bere buruei jakintsuak (sophistes) zeritzotenak, ordaindu nahi eta ahal zuen edonori erantzunak irakasteko helburuarekin. Baina sofistak ondorio gogogabetuetara iritsi ziren: ez dago egiarik, nire egia edo zure egia baizik. Horrela, beraz, nola eraiki dezakegu elkarrekin gizarte bizitza norberak bere egia badu? Garai hartantxe Sokrates Atenas osoan zehar zebilen kalerik kale bestelako doktrina adieraziz. Egia aurki daiteke, baina horretarako metodo bat behar dugu, bide bat. Antonio Machadok ere horixe esango zuen hogeita bost mende geroago: Zure egia? Ez, egia. Eta zatoz nirekin haren bila. Zurea, gorde ezazu. Sokratesek proposatutako metodoa berria zen mendebaldeko pentsamenduan, baina eguneroko bizitzan, ordea, amaren artea bezain zaharra: maieutika, egia erditzen laguntzeko artea. Helburua ez zen erantzunak aurkitu eta ondoren ikasleei irakastea, baizik eta elkarrizketaren bidez elkarrekin aurkitzea. Horregatik da Sokrates zeregin filosofikoaren erreferentzia historiko eztabaidaezina eta mendebaldeko etikaren sortzailea, egia elkarrizketaren bidez bilatzeagatik eta hori ezinbesteko zeregin bihurtzeagatik, alegia. Bere bizitza ez filosofikoaz hauxe dakigu: hiritar grekoa izanik, zenbait borrokalditan parte hartu behar izan zuen eta kemen handikoa zela erakutsi zuen. Ez zuen inoiz kargu publikorik bete, erantzukizun handiko zereginak egitera gonbidatu bazuten ere. Jantiparekin ezkondu zen; izaera gogorreko emakumea, nonbait, eta emazte posesiboaren eta menperatzailearen estereotipo gisa gogoangarria. Baina litekeena da emakume praktikoa izatea, arazo zehatzekin estututa, eta baita (amak utzitako errenta txikiaz gain) etxera dirurik nekez ematen zuen senarrarekin ere, ez baitzuten kobratzen irakaspenengatik. Diogenes Laertziok dioenez, eztabaida sutsuan ziren batean, Jantipa bere onetik atera eta urez betetako ontzi bat bota omen zion; eta hara zer erantzun zion Sokratesek: Banekien, bai, Jantiparen trumoia egunen batean euri bihurtuko zena. Sokratesek ez zigun lan idatzirik utzi. Beste egile batzuei esker dakigu bere berri, besteak beste, Jenofonteri, Aristofanesi eta, batez ere, Platoni esker, Solasaldiak lanaren zatirik handienaren protagonista nagusi bihurtu baitzuen. Solaskide burutsu gisa azaltzen zaigu bertan, galdera egokia eta erantzun zorrotza emateko prest. Zoritxarrez, ikertzeko eta zalantzan jartzeko grinak haserrea pizten zuen eta, azkenean, heriotza tragikoa ekarri zion horrek, batzuen ustez sinesmen tradizionalak suntsitzen baitzituen eta boterearentzako mehatxua baitzen. Meletok, Anitok eta Likonek fedegabea izatea eta gazteak galbideratzea leporatu zioten, eta zikuta edatera behartu K.a. 399.urtean. Ikasleen laguntzaz ihes egiteko aukera izan zuen, baina heriotza duintasunez onartzea erabaki zuen injustiziak injustizia egiten duenari soilik kalte egiten diola sinetsita.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

281

Miguel Unamuno
Ez badut gozakaizten, inork ez du jakingo hemen nagoela, erantzun zion behin Unamuno txikiak parrokiako orfeoiko zuzendariari tonuan kantatzen ez zuelako errieta egin zionean. Miguelek txiki-txikitatik izan zuen besteak zirikatzeko gogoa, besteengan zerbait eragiteko joera; ez zion inori bere burua sailkatzen uzten. Erotasunean eroritako kontzientziak astindu egiten zituen, lozorroan zeudenak esnatu. Nortasun handiko gizona zen eta ezinikusi ugari jasan zuen horregatik. Baina berari berdin zitzaion, izan ere, ezin zuen jasan nagikeriak jotako eta espiritu hutsaleko herri hura. Unamuno Bilbon jaio zen 1864an, eta bertan egin zituen Batxilergoko ikasketak. Gero, Filosofia eta Letretako lizentziatura eta doktoregoa lortu zituen Madrilen. Bilbora itzuli, eta unibertsitateko katedrarako oposizioak prestatzen zituen bitartean, irakasle aritu zen. 1891n Concepcion Lizarragarekin ezkondu, eta bost seme-alaba izan zituzten. Urte hartan bertan lortu zuen Salamancako Unibertsitateko grekoko katedra ere, eta unibertsitate horretako errektore izendatu zuten. Alderdi sozialistako militante izan zen hiru urtez, eta Bilboko langile prentsan idatzi zuen. Baina bere pentsamoldea, besteengandik erabat bereizia, nahi zuen sortu, eta etiketa politiko, filosofiko eta erlijioso orotatik ihes egiten hasi zen. Horrek, haatik, ez du esan nahi, inolaz ere, ez zela bere garaiko arazoez kezkatu, ezta hurrik eman ere. Hitzaldietan, egunkarietako artikuluetan, saiakeretan, lan filosofikoetan, manifestuen sinaduretanjarrera aktiboa hartu zuen beti, konpromiso sutsua izan zuen funtsezkoak iruditzen zitzaizkion zenbait balioren alde. Erabat sinesten zuen gizabanakoa duina dela berez, Espainiak onbideratu beharra zuela, erlijioaren egiak bilatzen saiatu behar dugula Konpromiso moral horren emaitza izan zen Primo de Riveraren kontra hartutako jarrera: 1924an, katedra kendu eta Fuerteventura uhartera bidali zuten. Handik gutxira, Frantziara alde egin zuen, eta bertan bizi izan zen, 1930ean Salamancara itzuli zen arte. II.Errepublikako diputatu izan zen, eta Salamancako Unibertsitateko errektore izendatu zuten berriro. 1934an hartu zuen erretiroa, eta gerra zibila hasi eta hilabete gutxira (1936ko abenduan), hil zen Salamancan. Heriotza heldu zitzaionean, etsipenak eta tristurak jota bizi zen Unamuno, baina hala ere, idazkietan izaten zuen jarrera gogor eta sutsu harekin egingo zion, ziur aski, aurre. Kontuan izan behar dugu Unamunok beti azpimarratu zuela gizakiak berezkoa duela ez hiltzeko gogoa, eta horrexegatik eusten diola gogor beste munduko bizitzarako aukerari. Heriotza gertakari zentzugabea da, eta gogor borrokatzen dugu une hori saihesteko. Amaierarik gabeko borroka horretan arrazoimena eta fedea etsaiak dira, baina elkarren premia dute aurrera egin ahal izateko. Bata bestearengan babestu eta bat egin behar dute, baina borrokan egin behar dute bat, Bat egiteko modua baita borroka. Heriotzak ez du konponbiderik, eta horregatik dugu denok bizitzaren sentimendu tragikoa. Lanak Kastizismoaren inguruan (1895), Bakea gerra garaian (1897), Maitasuna eta pedagogia (1902), Don Kixoteren eta Santxoren bizitza (1905), Nire erlijioa eta beste saiakera batzuk (1910), Espainiako eta Portugaleko lurretan (1911), Honen eta haren kontra (1912), Bizitzaren sentimendu tragikoaz (1912), Heriotzaren ispilua (1913), Lainoa (1914), Izeba Tula (1921), Ibilera eta ikuskera espainiarrak (1922), Fuerteventuratik Parisera (1925), Kristautasuna hilzorian (1925), Nola idatzi nobela bat (1926), San Manuel Ona, martiria (1931) eta Bestea (1932).

282

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

TESTU-IRUZKINAK

Atal honetan hainbat testu filosofiko azaltzen dira, testu bakoitzaren iruzkin sakona, egitura, azalpena, erakusgaiak, eraginak, testuingurua eta ondorioak gaineratzen direlarik. Atal hau oso lagungarria zaio irakasleari.

283

Aristoteles
KAUSAK ETA PRESOKRATIKOAK
Argi dago lehenengo kausen zientzia eskuratu behar dugula (jakina da, lehenengo kausa ezagutzen dugula usten dugunean diogula gauza bakoitza dakigula). Baina lau zentzutan hitz egin daiteke kausez: entitatea da kausetako bat, hots, esentzia (izan ere, zergatia, azken batean, definizio hutsera mugatzen da, eta zergatia lehenik eta behin kausa eta printzipioa da); bigarrena materia da, hots, subjektua; hirugarrena, mugimenduaren hastapenaren jatorria eta, laugarrena, azken honen aurkako kausa, -rako hura, hots, ongia (hau da, zalantzarik gabe, belaunaldiaren eta mugimenduaren xede). Eta Fisikan haiek sobera landu ditugun arren, hala eta guztiz ere, aintzat hartuko ditugu gure aurretik diren gauzak ikertzen ahalegindu ziren eta egiaz filosofatu zuten haiek. [] Filosofatzeari ekin zioten lehenengoak kontuan hartuz, gehienek, gauza guztien printzipio bakarrak materialak zirela uste zuten: izan ere, izan badiren gauzen osaera hori, sormenaren abiapuntu den eta, tasunak aldatu arren entitate izaten jarraituz, deskonposizioaren ondorio den hori, elementua da; hori da izatez badiren gauzen printzipioa, horregatik uste dute ezer ez dela sortzen ezta suntsitzen ere; izaera hori beti mantentzen delako. [] Anaximenesek eta Diogenesek airea ura baino lehenagokoa dela eta, gorputz sinpleetako printzipio nagusia dela uste zuten. []Heraklitoren arabera sua da lehenengoa eta, halaxe uste du baita ere Enpedoklesek; azken horrek, gainera, lurra gaineratzen dei aipatutakoei, laugarren elementu gisa. ARISTOTELES, Metafisika, I 3, 983a24-983b8 (Aterakina), Gredos, Madril, 1994

TESTUAREN EGITURA
Testu horretan Aristotelesek kausen teoria azaltzen du. Galdera hau da teoria horren eragilea: zergatik existitzen dira mugimenduan dauden substantziak? Lehen zatian metafisikaren helburua lehenengo kausak bilatzea dela planteatzen da; hortik aurrera, aipatutako kausak azaltzea proposatzen da. Lau kausa bereizten dira: Kausa formala zerbaiten esentziari dagokio eta, zer da zerbait? galderaren erantzuna da, haren definizioa. Hau da, gainera, materiaren forma baldintzatzen duen kausa. Bigarrenik kausa materiala aipatzen da, (subjektua), hots, zerbait horren osaera edo osagaia. Kausa arazlea aldaketaren eragileari dagokio. Kausa xedezkoak gauzak zertarako egiten diren azaltzen du, gauzen helburua da. Testuaren bigarren zatian, aurreko filosofiak ere kausak bilatu zituela azaltzen da. Horretarako, gauzen osaera, jatorria eta helburua izan zuten aztergai, edo bestela esanda, Fisisaren (natura) Arjea edo lehen ekaia bilatu zuten eta, materiala zela eta sekula ez zela suntsitzen ondorioztatu zuten. Lau filosofo presokratiko aipatzen ditu adibide modura: Anaximenes, Diogenes, Heraklito eta Enpedokles.

TESTUAREN AZALPENA
Aristotelesen arabera, lau printzipioren ondorioz sortzen da substantzien mugimendua. Lehenengo bi arrazoiek hilemorfismoaren teoriarekin dute zerikusia. Objektu guztiak materiaz eta formaz osatzen badira, kausa materiala subjektu aldakorra da nahitaez. Subjektu horrek forma, definizioa edo esentzia baitaratzen ditu. Gogoan izan, zerbaiten forma bere definizioa eta bere izaera dela, aldi berean. Jon gizona dela badiogu, Jon definitzen ari gara, espezie bat atxikitzen diogu; Jon ume izateari utzi eta nerabe bihurtzen denean, bere izaera ere baden kausa formalaren eraginez (gizona izatea) ematen du aldaketa, horregatik, aldaketa hori naturala dela diogu.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

285

Kausa arazlea zerbait sortu duenaz ari da eta honako galderari erantzuten dio: zein da gauza baten mugimenduaren printzipioa? Azkenik, kausa xedezkoak mugimenduaren xedea azaltzen du, izan ere, Aristotelesen arabera, potentzien eguneratze-prozesua helburu batek bideratzen du, eta kausa arazlearen aurka egiten du, izan ere, hark hasitako mugimendua etetea eragiten du. Kausa arazleak eta kausa xedezkoak kausa formalari buruz dihardute, izan ere, aurreko adibidearekin jarraituz, Jon gizakia da bere gurasoak gizaki direlako, eta bere existentziaren helburua gizaki gisa garatzea da. Kausa guztiek eragiten dute ondorio bat, baina, kausa xedezkoak nolabaiteko nagusitasuna du, izan ere, gauzaren ongia da, gauzapena da. Aristotelesen aurreko filosofoek aldaketaren aurrean iraunkor mantentzen den hura bilatu nahi izan zuten, guztiaren sortzaile dena, guztiaren osagai dena eta deskonposizioaren ondoren geratzen dena, Arje edo lehen ekai izendatu zuten printzipio hori. Tales Miletokoaren ustez naturaren Arjea ura zen; Anaximenesen ustez airea; Heraklitoren iritziz sua eta, Enpedoklesek lau elementu bereizten zituen (ura, airea, sua eta lurra). Aldaketak egon arren substratu hori aldagaitz mantentzen da; horregatik dio testuak honakoa: ezer ez da sortzen ezta suntsitzen ere; izaera hori beti mantentzen delako. Aristotelesek dioenez, presokratikoek kausen ideia erabili zuten munduaren jatorria, printzipioa eta arrazoia azaltzeko, dena den, partzialki baino ez zuten egin, azterketa sakonik egin gabe eta mugimenduaren jatorria azaldu gabe. Esate baterako, Enpedoklesen teoria nahasgarria dela dio eta Maitasuna eta Liskarra jo zituen kausa arazle bakarrak. Halaber, bere ustez, Anaxagorasek ez zuen Nousen doktrina behar beste garatu, kausa arazle gisa azaldu zuelako kausa xedezko gisa azaldu beharrean, azkenik, atomistek (Demokrito eta Leuzipo) kausa materiala baino ez zutela aztertu aipatu zuen. Aristotelesen unibertsoan ezer ez da maleruski gertatzen, aitzitik, kausak ezagutuz ezagut daitekeen arrazionaltasun bat dago beti. Edozer zientifikoki ezagutzea bere kausak ezagutzea da. Hala, ezagutzaren mailaketa bat ematen da: tekhne delakoa (artea, teknika) menderatzen duen gizakia gauzak egiteko gai da, zerbait sortzeko zentzuan eta, esperientziaz ezagutzen duenak baino gehiago daki, izan ere kausak ezagutzen ditu; hala, ezagutza gutxiago du botika jakin batek Koldo eta Joseba sendatzen dituela dakienak, botika horrek gripea duen edonor sendatzen duela dakienak baino. Aristotelesek jakinduria kausen ezagutzarekin lotzen du, horregatik, jakintsua izatea eta zerbait egiaz ezagutzea, kausak ezagutzea da. Benetako jakinduria ezin da esperientziazko ezagutza soilarekin lotu, izan ere, benetako ezagutza auzi unibertsalei buruzko da eta, jakinduria printzipio eta kausa orokorrenen ezagutza da eta, haietatik abiatuz partikularra den oro azal eta zehatz daiteke. Aristotelesen kausei buruzko teoriak ezin dira kausari buruzko pentsamendu modernoarekin identifikatu. Antzinako eta Erdi Aroko filosofo ugarik sakonki jorratu zuten kausa kontzeptua eta kausa/ondorio harreman ikuspegi ontologikotik landu zuten nagusiki. Kausa kontzeptua substantziarekin lotu zuten estu, izan ere, kausak sustantziaren adierazpide ugariak azaltzen zituen. Garai modernoaren hastapenean kausa arazlea nagusitu zen apurka-apurka; fiska modernoak muzin egin zion aldaketaren izaera ontologikoa azaltzeari eta mugimenduari buruzko arrazoi neurgarri bat eman zuen. Gauzen arrazoia emango duen kausa kontzeptuaz gain, egoera aldaketen eta espazioan zehar ematen diren leku aldaketen arrazoiak emango ditu. Galileorena izango da adibiderik nabarmenena.

286

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

San Tomas Akinokoa

HIRUGARREN BIDEA: KONTINGENTZIAZ
Hirugarren bidearen arabera, posible edo kontingentea eta beharrezkoa da izakia eta, horrela formula daiteke. Naturan existitu daitezkeen edo existitu ezin diren gauzak topatzen ditugu, izan ere, sortzen diren izakiak eta suntsitzen diren izakiak ikusten ditugu, beraz, existitu egin daitezke edo ez. Dena den, ezinezkoa da halako izakiak betidanik existitu izana, izan ere, ez izateko posibilitatea duena, garai batean ez zen izan. Beraz, gauza guztiek ez izateko posibilitatea badute, garai batean ez zen bat bera ere existituko. Baina, hori egia bada, gaur egun ere ez litzateke deus existitu behar, existitzen ez dena ezin delako existitzen hasi ez bada existitzen denetik abiatuz, beraz, aurrez ez bazen deus existitzen, ezinezkoa zen zerbait existitzen hastea eta, ondorioz, orain ez legoke ezer eta, hori, jakina denez, faltsua da. Ondorioz, izaki guztiak ez dira posible edo kontingente, aitzitik, haien artean, nahitaez, beharrezkoren bat egon behar du. Baina izaki beharrezko horrek, edo bere beharraren arrazoia bere baitan du edo ez du. Bere beharrezkotasuna beste baten araberakoa bada, kausa arazleak aztertzerakoan ikusi dugun moduan, izaki beharrezkoen kopuru mugatu bat onartzea posible ez denez, ezinbestekoa da berez beharrezkoa den zerbait existitzea, bere baitatik at gainerakoan beharrezkotasun kausarik izan gabe; zerbait horri Jainkoa deritzote guztiek. SAN TOMAS AKINOKOA, Suma Teolgica, Madril, B. A. C., lehen zatia, 2. galdera, 3. artikulua

TESTUAREN EGITURA
Jainkoaren existentzia frogatzeko tomistek darabiltzaten bost bideek egitura bera dute: 1. Zentzumenen datu bat da abiapuntua. Guztiak modu honetako adierazpenekin abiatzen dira: naturan ikusten denez, izakiengan ikus dezakegunez, ikusten dugunez mundu honetan 2. Kausalitate-printzipioa aplikatzea: existitzen den orok kausa bat dauka. 3. Kausen segida infinituaren ezinezkotasun-printzipioa barneratzea. 4. Ondorioa, lehenengo kausa bat ezartzeko beharra, zeina, Jainkoa den. Testua iruzkintzen hasi aurretik bi termino argitzea komeni da. Izaki kontingentea existitu arren, ez-existitzea posible den hura da, izaki beharrezkoa, ordea, ez-existitu ezin daitekeen hura da, hau da, ezinbestean existitzen dena eta, jakina, hori Jainkoa bakarrik izan daiteke. Honakoa da testuaren egitura: 1. Jaio egin diren eta aldaketak eta moldapenak jasaten dituzten izakiak hautematen (ikusten) ditugu; are gehiago, garai batean ez ziren existitzen eta etorkizun jakin batean ere ez dira existituko. Zentzumenen datua da inguruan dugun guztia sorrarazi egin dela eta hil egingo dela. 2. Izaki naturalek aurrez existitzen den zerbait behar dute bizirauteko (bere kausa). Esate baterako, gure gurasoak existituko ez balira, ezinezkoa zatekeen gu jaiotzea. Kausa guztiek hurrenkera jakin bat dute, hori dela eta kausa bakoitza aurrekoarekin eta hurrengoarekin lotuta dago; tarteko kausak ez direla existitzen pentsatzea lehenengo kausa existitzen ez dela pentsatzea bezain absurdoa da. 3. Ezinezkotasun-printzipioa modu honetan arrazoitzen da: Ez da posible izaki kontingente horiek betidanik existitu izana, izan ere, garai batean ez ziren existitu, eta are, hori horrela izango balitz, orain ez litzateke deus existituko. Eta hori zalantzarik gabe faltsua denez Existitzen diren izakien artean beharrezkoren bat egon behar du nahitaez, izaki kontingenteen existentzia sortzen duena. Ezinezkoa da izaki beharrezko horrek bere existentzia beste izaki bat zor izatea, izan ere, hala izango balitz garai batean ez litzateke existituko eta kontingentea izango litzateke; baina posibilitate hori absurdua da gauzen segida mugagabe bat sorrarazten du eta, hori ezinezkoa da. 4. Laburbilduz, bere existentziaren eta gainerako izaki guztien kausa den izaki beharrezko batek existitu behar du nahitaez eta, horri guztiek Jainkoa esaten diote.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

287

TESTUAREN AZALPENA
Aristotelesek izakia materiaz eta formaz osatutako eraketa gisa sailkatu zuela ikusi dugu. San Tomasek sailkapen hori onartu zuen, baina izakietan esentzia eta existentzia ere bereiz daitezkeela gaineratu zuen; hala, existitzen diren baina ez-existitzea posible den izaki kontingenteak eta existentzia den izaki beharrezkoa bereizten dira. Izaki finitu guztiek izaki beharrezkoak (berez existitzen dena: esse subsistens) eman dien existentzia dute.

A POSTERIORIZKO FROGAK
XIII. mendean oso ezaguna zen San Antselmoren argudio antologikoa. Argudio horren arabera, Jainkoaren

existentzia frogatzeko, Jainkoa kontzeptuaren esanahia hartzen zuen abiapuntu existitu daitekeen gauzarik perfektuena gisa eta, Jainkoa kontzeptuaren esanahia ezinbestean existitu behar zela ondorioztatzen zen. San Tomasek a priorizko argudiotzat hartu zuen, izan ere, kausa abiapuntutzat hartuz (Jainkoaren esentzia) ondorioak frogatzen ziren (bere existentziaren eta izakiak sortzearen beharra). Tomasek baliogabetu egiten zuen froga, horretarako, gizakiok Jainkoaren esentzia ez dugula ezagutzen argudiatzen zuen, berak zioenez, Jainkoa fedearen ardatza da eta, ondorioz, ezin da ulermen arrazionalaren bitartez ulertu. Jarraian Jainkoaren existentzia frogatzeko bost bide aurkeztu zituen, betiere, Izaki Gorenaren ondorioak baieztatuko dituzten zentzumenen datuak abiapuntutzat hartuz. Argudio mota horiek a posteri izendatzen dira, ondorioa abiapuntu izanik (sortutako izakiak) kausara iristen direlako (Izaki Sortzailea). Arrazoi hori dela medio, bide guztiak bat datoz abiapuntua gure inguruan ikusten edo hautematen duguna dela esatean.

BIDEEN ERAGINA
Bide bakoitzak oinarri duen funtsezko argudioaren izena hartzen du. Lehenengoak, bigarrenak eta bosgarrenak Aristoteles dute jatorri eta izakien mugimenduan oinarritzen dira, aldatu egiten den eta garatu egiten den existentzia gisa ulertuta. Bide horien arabera, Jainkoa motore mugigaitza da, lehenengo kausa arazlea eta munduaren antolatzaile. Aipatu dugun bideak filosofia arabiarraren eragina jaso du eta, laugarren bidea inspirazio neoplatondarra da, zeinak, izakien hurrenkera hierarkikoa perfekzio-mailaren arabera ezartzen duen. Jainkoaren existentzia frogatzeko bost bide horiez gain, San Tomasek beste hiru eratu zituen, Jainkoaren eta bere sorkuntzen arteko analogian oinarritzen direnak. Gure sortzaileak dituen hainbat ezaugarri ditugu guk ere, izan ere, sormena kausaren partaide da analogikoki, modu horretan, guk daukagun edozein ezaugarri positibo Jainkoak ere badu. Baina ez hori bakarrik, ezaugarri horiek gorentasunez partekatzen ditugu, hau da, borondatetsuak bagara, Jainkoa Borondate Gorena da, adimentsuak bagara, Jainkoa Adimen Gorena da eta abar. Bide hauetako hirugarrenen arabera, modu negatiboan ezagut dezakegu Jainkoaren edozer (teologia negatiboa), hari mugapen eta inperfekzio oro ukatuta. Esate baterako, gu hilkorrak gara eta Jainkoa hilezkorra da, gu inperfektuak gara eta Jainkoak ez du inolako inperfekziorik. Errealitatean topatzen dugun edozein izakik ez du bere baitan bere existentziaren arrazoia. Ideia horretan bat egiten dute bost bideek. San Tomasek zera erakutsi nahi zuen behin eta berriz: bere existentziaren kausa bere baitatik at duen edozerk beste izaki batetik jasotzen du eta, beste izaki hori da lehenengo kausa arazlea, segida horren abiapuntua. Eta hori onartu beharra dago. Horregatik adierazi zuen Jainkoa existitzea zela berez, eta, hain zuzen, existentzia dela haren esentzia.

288

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Descartes
PENTSATZEN DUT, BERAZ, BANAIZ
Horren ostean proposizio bat egiazkoa eta zuzena izan dadin, orokorrean, zer behar den pentsatzen hasi nintzen; izan ere, zer zen asmatu nuen proposizio bat aurkitu berri nuela ikusita, ziurtasun hori zertan zetzan ere jakin behar nuela pentsatu nuen. Eta pentsatzen dut, beraz, banaiz proposizioan, egia esaten dudala ziurtatzen duen gauza bakarra pentsatzeko ezinbestean izan egin behar dela argi eta garbi ikusten dudala denez, honako arau orokorra erabil nezakeela uste izan nuen: argi eta garbi eta ezberdin hautematen ditugun gauzak guztiak egiazkoak direla eta, zailtasun bakarra benetan ezberdin hautematen ditugun haiek behar bezala bereiztea dela. RENE DESCARTES, Metodoari buruzko diskurtsoa, laugarren zatia

TESTUAREN EGITURA
Proposizio bat egiazkotzat eta zuzentzat hartzeko baldintzak ezartzen ditu. Cogito ergo sum proposizioan, pentsatzeko existitu egin behar izateak ziurtatzen du, proposizio hori argi eta garbi eta intuitiboki egiazkoa dela. Hortik aurrera irizpide orokor bat hartzen du edozer gauza egiazkotzat jotzeko: argi eta garbi eta intuitiboki hautematea, hau da, presentzia zuzena izatea eta beste ezerekin nahastea ezinezkoa izatea. Orain ezberdin hautematen diren ideiak identifikatu behar dira.

TESTUAREN AZALPENA
Descartesen obraren helburua metodo unibertsal bat sostengatuko duen ziurtasun bat bilatzea da. Descartesek matematikatik eratortzen du bere metodoa eta ebidentzia bat eskatzen du, abiapuntua beste edozein egia ondorioztatu dezakeen egia intuitibo bat da, lehen arauan azaltzen duen moduan. Abiapuntua den ziurtasun hori, egia agerikoa, argia eta ezberdina izan behar da; intuitiboki agertu behar da nire buruan, zuzenean eta berehala, eta ezin da beste ideia batekin nahastu. Ebidentzia bilatzea eta zalantza metodikoa estu lotuta daude, izan ere, aurkitzen den unean zalantza-prozesua eten egingo da. Zalantza-prozesuaren bitartez, zalantzan jarri ditu zentzumeneko datuen egiazkotasuna, ametsaren eta bigiraren arteko bereizketa, eta are, jeinu maltzur baten eta berez existitzen ez den mundu baten ilusioarekin engainua egin dezakeen Jainko baten hipotesia barneratu du. Dena den, ukaezina da pentsatzen ari banaiz, existitzen ari naizela. Inguruan dudan guztia iruzurra izan arren, engainatuta ere pentsatzen ari naiz eta pentsatzen dudanean, existitu egiten naiz. Dagoeneko eskuratu du zalantzarik gabeko ideia bat: pentsatzen dut, beraz, banaiz; ideia hori intuitiboki eta berehala atzematen dut. Ideia horretan hautematen ditudan argitasunak eta ezberdintasunak agerian uzten dute bere egiazkotasuna. Prozesua amaitzeko bera ere pentsatzen duen sustantzia dela frogatzen du. Jomuga horretara iristeko Descartesek tresna metodologiko bat erabili du; ez da silogismo baten ondorioa, berehala atzemandako egia bat baizik. Hortik aurrera, beste egia ageriko batzuk, sustantzia zabala (materiala) eta sustantzia infinitua (Jainkoa) deskubrituko ditu. Sustantzia kontzeptua funtsezkoa da pentsamendu kartesiarrean. Sustantzia existitzen den konkretua da, existitzeko beste ezeren beharrik ez duena, bere buruarekin aski duena. Definizio horri jarraituz, Jainkoa soilik izango litzateke sustantzia (sustantzia infinitua); ondorioz, Descartesen hitzetan, sustantzia finituak res extensa (materia) eta res cogitans (pentsamendua) existitzeko Jainkoaren beharra baino behar ez dutenak dira. Sustantziek bi berezitasun dituzte: bere esentzia den eta haiekin identifikatzen den propietate bat eta haietatik aldarrikatu daitezkeen moduak. Horrela, arima ulermen, borondate, irudimengisa agertzen da nire aurrean. Baina res extensa (materia) delakoak bi modu baino ez ditu: irudia eta mugimendua.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

289

Metafisikaren hiru objektu bikainenak Jainkoa eta arimaren eta munduaren existentzia dira; hiru objektuok berezko ideiak dira eta, beraz, intuitiboki hautematen ditudan sustantziak. Metafisikak Descartesentzat duen garrantzia agerian geratzen da Filosofiaren hastapenak lanean honakoa adierazten duenean: Filosofia oro zuhaitzaren parekoa da, sustraiak metafisika dira, enborra fisika eta enborretik ateratzen diren adar guztiak gainerako zientzia guztiak dira, hiru adar nagusi nabarmentzen direlarik: medikuntza, mekanika eta morala.

TESTUINGURUA ETA ONDORENGO ERAGINA

Metodoari buruzko diskurtsoa Leidenen argitaratu zen (Holanda) 1637an eta Dioptrika, Meteorologia eta Geometria lanekin batera liburuki bat osatzen zuen. Harrigarria bada ere frantsesez argitaratu zen, orduan hori hizkuntza arrunta zen, izan ere, garai hartan latina zen hizkuntza ofizial kultua. Descartesek modernitatea inauguratu zuenean asmo argi bat zeukan: arreta osoa Jainkoarengan ipintzen zuen eta gizakia eta mundua Sortzailearen gorentasunaren adierazpen gisa baino hautematen ez zituen Erdi Aroko pentsamendua alde batera uztea, eta ardura gizakiarengan ipintzea. Interesgarria da Descartesek arrazoimenaren bitartez erdiets daitekeen eta zalantza izpirik isurtzen ez duen egia bat bilatzen duela ikustea; aurretik, filosofia eskolastikoak ez zuen egia bilatu, izan ere, egia dagoeneko adierazia zegoen. Filosofoak dagoeneko ez du Jainkoa abiapuntutzat hartuta pentsatzen, bere burua hartzen du abiapuntutzat pentsatzeko; lehen Jainkoa zen gogoetaren abiapuntua, orain, ordea, pentsamenduaren ondorioa. Gizakia dagoeneko ez du teologiak hornituko, bere arrazoimenak baizik. Humek kritika zorrotza egin zion metafisikari, sustantzia pentsatzailearen ideia zentzumen bakarrarekin (enpiristentzat horixe zen ziurtasunaren oinarrizko irizpidea) ere bat ez datorrela baieztatu zuenean. Adimena sustantzia bat izango balitz gure bizitza osoan zehar aldagaitz mantendu beharko litzateke eta, argi hauteman daiteke ez dela horrela gertatzen. Jainkoarenganako inpresiorik ere ez dugu eta kausalitatean oinarritzen diren argudioek ez dute oinarri filosofikorik, zerbaiti buruzko inpresioa izatetik (existitzen den edozein izaki) inpresiorik gabekora doazelako (Jainkoa lehenengo kausa gisa). Edozein modutan ere, XX. mendean Husserlen fenomenologiak metodo kartesiarra berreskuratu zuen. Husserlek honakoa aipatzen du Hausnarketa kartesiarrak lanean: Serioski filosofo izan nahi duen oro bere baitatik aldendu behar da bizitzan behin, eta bere barnean, ordura arte baliagarriak ziren zientzia guztiak baliogabetzeko eta berriro eraikitzeko ahalegina egin behar du. Ortega Y Gasset berak ere bizitzaren eta historiaren arrazoimena berreskuratu zuen eta honakoa esan zuen unibertsitateko eskola batean (Buenos Aires, 1940): Diskurtsoa (metodoari buruzkoa) pentsamendu modernoaren sinfonia abiarazten duen liburua da. Filosofia izan beharko litzatekeena izango balitz, berez ohartarazi beharko zukeen metodoari buruzko tesi filosofikoek ez dutela zentzurik baldin eta Descartesen bizi-esperientzietatik eraginkortasunez hartzen ez badira. (Testu moldatua)

290

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Hume
JATORRIZKO SENTIMENDUA
Ideia oro aurretiko inpresio edo sentimendu baten kopia da, eta inpresiorik ez dagoenean, ziurtasunez esan dezakegu, ideiarik ere ez dagoela. Gorputzen edo adimenen jardueraren kasu isolatu guztietan ez dago inolako inpresiorik sorrarazten duen eta, ondorioz, beharrezko loturaren ideiarik iradoki dezakeen ezer. Baina kasu uniforme ugari agertzen direnean eta, objektu beraren atzetik, beti, gertaera bera jazotzen denean, orduan, kausa/lotura kontzeptua azaleratzen dugu. Orduan beste sentimendu edo inpresio bat sentitzen dugu, hots, pentsamenduan edo irudimenean objektu baten eta bere ohiko laguntzailearen artean ematen den ohiko lotura. Eta hori da bilatzen dugun ideiaren jatorrizko sentimendua. HUME, DAVID, Giza ezagutzari buruzko ikerketa

TESTUAREN EGITURA
Ideia oro inpresio baten kopia da, bada, inpresiorik gabe ez dago ideiarik. Ez dugu beharrezko loturaren ideiarekin bat datorren inpresiorik topatzen. Baina etengabe eta behin eta berriz jazotzen diren kasuak topatzen ditugunean, orduan, kausaren eta beharrezko loturaren inpresioa sortzen da. Inpresio hori da kausa eta ondorioaren arteko loturaren ideiaren jatorria.

TESTUAREN AZALPENA
Humeren ustez, beharrezko loturaren ideia iluna eta faltsua da, izan ere, ez du zuzentzat jotzeko bete behar den funtsezko irizpidea betetzen: harekin bat datorren inpresio bat izatea, hain zuzen. Orduan, nola sortzen da bi fenomenoen arteko beharrezko loturaren ideia? Humeren arabera: A eta B kasu ezberdintzat hartzen ditugu. Gainera, A, B baino lehenagokoa dela ikusten dugu (objektu beraren atzetik, beti, gertaera bera jazotzen da). Halaber, A eta B espazioan ere elkartuta daudela ikusten dugu. Azkenik, A gertatzen denean B ere gertatzen dela ikusten dugu. Baina B gertatzen denean ezinbestean A gertatzen den ala ez, ez dugu hautematen. Fenomeno jarraikorrak eta antzekoak hautematen ditugu besterik gabe. A gertatzen denean ezinbestean B gertatuko delako lotura ez da esperientziaren bidez eskuratzen den datu bat; gainera, Humek dioen bezala, ezin dugu etorkizunari buruzko inpresiorik izan. Ondorioz, ideien arteko kidetasunagatik sortzen da. Denboran eta espazio berean (hurrentasuna) ondozkatzen diren (segida) bi objektuen arteko etengabeko errepikapenaren (etengabeko konjuntzioa) ondorioz sortzen da kausalitatea (hau da bilatzen genuen sentimendua). Antzeko gertaeretatik (kausak) fenomeno berak jazoko direla (ondorioak) uste izateko ohiturara mugatzen da kausalitateari buruzko eztabaida filosofikoa. Humeren arabera: objektu bat beste batekin lotuta dagoela (kausalki) esaten dugunean, gure pentsamenduan lotura bat eskuratu dutela esan nahi dugu, besterik gabe.

KAUSALITATEARI EGINDAKO KRITIKEN ONDORIOA

Enpiristek ideiak zuzentzat jotzeko haien inpresioa izatearen irizpidea dutela ikusita, Humek metafisikari buruzko kritika zorrotza egin zuen. Kritika hori hiru ataletan bereizten da, metafisika arrazionalistaren hiru
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

291

objektu bikainenei dagozkienak: nia (sustantzia pentsatzaile gisa), kanpoko mundua (sustantzia zabal gisa) eta Jainkoa (sustantzia perfektu eta infinitu gisa). Niaren ideiari egindako kritika: ez zaigu iruditzen sustantzia pentsatzaile garenik; horrela izango balitz, hura aldagaitz mantenduko litzateke gure bizitza guztian zehar. Baina nire adimena aztertzen badut, elkarren artean ikusezinezko azkartasunez ondozkatzen diren eta etengabe jarioan eta mugimenduan dauden pertzepzio sorta edo bilduma bat besterik ez dut topatzen. Kanpoko munduaren ideiari egindako kritika: Honakoa da Humek planteatzen duen galdera: nola plantea dezaket kanpoko errealitate baten existentzia, ezin badut nire adimenetik haratago joan? Kanpoko munduko edozein objektu hari buruz dudan inpresiora mugatzen da; eta inpresioak hautematen diren unean baino existitzen ez direnez, ezin dut baieztatu, hautematearen ekintzatik at bizirik dirauen eta independentea den errealitate bat existitzen denik. Jainkoaren ideiari kritika: Jainkoaren existentzia lehenengo kausa arazlea dela esaten dugunean, legez kontrako urrats bat ematen ari gara, inpresioa eragiten digun zerbaitetik (existitzen den edozein izaki) inpresiorik ez dugun hartara (Jainkoa). Enpirismoaren printzipioei buruzko aplikazio honek ez du esan nahi Hume ateoa zenik, egin zuen bakarra zera da: Jainkoaren ideiak ezagutzaren mugak gainditzen zituela eta auzi horri buruz sinesmenak baino ez zirela geratzen frogatzea.

ZIENTZIAK IZAERA FROGAGARRIA DU

Humeren filosofiak ideal greziarraren haustura suposatzen du. Azken horren arabera, zientzia unibertsala eta beharrezkoa zen. Kausa/ondorioa beharrezko lotura ohitura baten ondorioz sortzeak, eszeptizismora eta erlatibismora garamatza. Orain, beharrezkotasuna eta unibertsaltasuna ideien arteko harremanean oinarritzen diren zientzia formaletara, matematiketara eta logikara mugatzen dira. Zientzia sinesmenarekin estu lotuta dago. Inferentzia induktiboen bidez objektu baten aurretik, beti, beste bat egon dela suposatzen dugu, eta antzeko baldintzetan, antzeko ondorioak sortuko ditu. Zientziak behar bezala egiaztatutako esperientzietatik sortutako igurikapenak justifika ditzake; horrela, natura-zientziek (fisikak, besteak beste) lege frogagarriak baino ezin dituztela formulatu ondoriozta daiteke, sekula ezingo dituelarik lege beharrezkoak formulatu.

GERORA IZANGO DUEN ERAGINA

Kantek honako adierazpena egin zuen Prolegmenos a toda metafsica futura lanean: Bihotz-bihotzez aitortzen dut David Humeren oharpenari zor diodala duela urte asko dogmaren ametsetik esnatu izana eta espekulazioaren esparruan nire ikerketa filosofikoen norabidea guztiz aldatu izana. Kant bat dator Humerekin kausalitatea esperientziaren bidez ez dela frogatzen esatean, baina, Kanten ustez, kausalitatea ulermenaren kategoria bat da eta hura izan gabe, esperientziatik eratortzen den edozer gauza ez ulertzeaz gain, esperientzia bera ere ezinezkoa zatekeen. Humek ez zuen uste kausa eta ondorioaren artean beharrezko lotura egon zitekeenik, ez dugulako lotura horri buruzko inpresiorik; Kanten arabera, ezinezkoa da esperientziak lotura balioztatzea, izan ere, lotura hori da esperientzia ororen baldintza. Eta noski, esperientziarentzat baldintza dena ezin daiteke esperientziaren helburu izan.
XX. mendean Popperrek defendatzen zuen faltsazionismoa topatzen dugu, Humeren enpirismoan errotua. Popperren arabera, gertaeren errepikapena Humerentzat kausaren ideiaren oinarria, ikuspegi batetik dira errepikapen. Edozein behaketa egin baino lehen ikuspegi bat izan behar dugu, hots, igurikapena, interesa, ustea edo aurretiazko susmoak barneratzen dituen sistema bat. Eta ikuspegi hori ezin daiteke errepikapenaren ondorio izan, errepikapenaren aurretikoa baizik.

292

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Kant
ESPAZIOA ETA DENBORA, SENTSIBILITATEAREN A PRIORIZKO FORMAK
Kritikaren alderdi analitikoan erakusten denez: espazioa eta denbora sentipen-intuizioen formak baino ez dira, hau da, gauzen existentziaren baldintza hutsak, fenomenoei dagokienez; ez daukagu ulermen kontzepturik eta, ondorioz, ezta gauzak ezagutzeko elementurik ere, ez bada, objektu horiei dagokion intuizioa ematen den neurrian; ondorioz, ezin dezakegu objektua berezko gauza gisa ezagutu, intuizio enpirikoaren objektu gisa baizik, hau da, fenomeno gisa. Hori guztiori kontuan izanik zera ondoriozta daiteke: arrazoimenaren balizko ezagutza espekulatibo oro, esperientziaren objektu sinpletara mugatzen dela. Dena den, argi utzi behar da eta aintzat hartzeko modukoa da, objektu horiek berezko gauza gisa ezagutu ezin baditugu ere, pentsa egin ditzakegula, behinik behin. KANT, Arrazoimen hutsaren kritika (bigarren edizioaren hitzaurrea)

TESTUAREN EGITURA
1. Analitika transzendentalak espazioa eta denbora sentsibilitatearen a priorizko formak direla frogatzen da, haiek izan gabe ez liratekeela fenomenoak gertatuko. 2. Objektuen intuizioak ditugun neurrian gara kontzeptuen jabe, hau da, elementu enpiriko bat dago. 3. Intuizio enpirikoaren objektuaren -fenomenoaren parte dena- eta berezko objektuaren arteko bereizketa bat egiten du. 4. Berezko objektua pentsatu egin daiteke (Kantek noumeno izendatzen du), baina ezin da ezagutu.

TESTUAREN AZALPENA
SENTSIBILITATEA ETA ULERMENA
Kanten ustez, ezagutza eta sentipenezko hautematea egon daitezen, bi elementu behar dira: bata formala, nik a priori emana, eta bestea, materiala, enpirikoki emana. Elementu formalak edozein objektu ezagutu ahal izateko baldintzak dira; gainera, a priorizkoak dira, esperientziaren aurretikoak direlako. Funtsezko elementu horiek gabe ezingo genituzke mundutik jasotzen ditugun inpresioak egituratu eta, haiei zentzua ematea ere ezinezkoa izango litzaiguke. Sentsibilitatearen barnean intuizio hutsek osatzen dute elementu formala, hots, espazioak eta denborak. Kantek dioenez, intuizioak dira ezin direlako kontzeptu izan. Hori frogatzeko, espazioan existitzen diren gauzen eta espazioaren beraren artean ezberdintasun logiko bat dagoela azaltzen du. Are gehiago, objektuak hautemangarri izateko espazioan existitu behar dira; ez du inolako zentzurik espazioa espazioan existitzen dela esateak. Beraz, espazioa ez da esperientziaren objektu bat, aitzitik, espazioan objektuen intuizioak eduki ahal izateko baldintza da; edo, kantek esaten duen moduan, espazioa intuizioaren a priorizko forma bat da. Arrazoiketa bera erabiltzen da denbora sentsibilitatearen intuizio hutsa dela frogatzeko. Bestela esanda, jasotzen dugun edozein datu enpiriko espazioan eta denboran egituratzen da. Egituratutako datu horri fenomeno esaten zaio, zeina, aldi berean, ulermenaren bidez kontzeptualizatzen den. Espazioa eta denbora intuizioa gertatzeko ezinbesteko baldintzak dira, baina ez dira aski intuitutako hori ezagutzeko. Sentsibilitatearen bidez objektu enpirikoak ematen zaizkigu eta ulermenaren bidez ezagutu egiten ditugu. Horretarako, beste behin, elementu formalen beharra dugu; horiek dira ulermenaren kategoriak. Zerbait sortzea, ulertzea edo pentsatzea hautematen dudanari buruzko proposizio bat bidaltzea da (epai bat eratzea); eta horretarako, ezinbesteko baldintza da kontzeptuak izatea. Oso esanguratsua da Kanten adierazpena: edukirik gabeko pentsamenduak hutsik daude, kontzepturik gabeko intuizioak itsuak dira.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

293

Fenomeno bat ulertzea hari buruzko iritzi bat eman ahal izatea da; esate baterako, hau edalontzi bat da, hau mahai bat da Ulermena kontzeptuak ematen dituen tasuna da, baina, kontzeptu horiek elkartzen direnean, ulermena haiei buruzko iritzia emateko ahalmena ere bada. Ulermenaren kontzeptuak bi motatakoak izan daitezke: Kontzeptu enpirikoak: kontzeptu huts bat fenomeno bati aplikatzen zaionean sortzen dira. Hostoa berdea da esaldia, ez da zilegi hostoan islatzen den argi-izpia nire begietara iristen delako bakarrik; hosto kontzeptuaren jabe izan behar naiz hostoei buruzko esaldiak eraiki ahal izateko. A priori kontzeptuak edo kategoriak. Ez dira esperientziatik eratortzen, ulermenak fenomenoetara aplikatzen ditu, haiek elkartu ahal izateko. Pentsatzea epaitzea edo iritzi bat ematea bada, kategoria adina iritzi mota egon behar dira. Horrela, Kantek hamabi kategoriatako taula bat ondorioztatzen du. Hostoa berdea da adibidean, sustantziaren kategoria erabili dugu. Kategoria hori ezinbesteko baldintza da gure inpresioak propietateak dituzten objektuekiko hauteman ahal izateko.

FENOMENO-NOUMENO BEREIZKETA
Aurrez azaldutakoaren ondorioa zera da: espazioan eta denboran kokatutako objektuak hautematen ditugula, baina berezko objektuak ezin ditugula hauteman, hau da, gure a priorizko egituretatik at dauden objektuak ez dira hautemangarri guretzat. Objektu hauek pentsatu egin ditzakegu baina ezin ditzakegu ezagutu (gogoan izan, zerbait ezagutzeko funtsezko baldintza, kontzeptuak elementu enpiriko batera aplikatu ahal izatea dela). Bereizketa honen ondorioz, noumenoa berezko objektua, pentsa daitekeena, paradoxikoki, objektu pentsaezin bilakatzen da.

TESTUINTURUA
Arrazoimen hutsaren kritika asmatzeko Kantek hamabi urte eman zituen gogoeta sakonean eta, berak aitortzen duenez, hura idazteko ez zuen lauzpabost hilabete baino gehiago behar izan. 1781ean argitaratu zen eta irakurleek ulertzeko zituzten zailtasunak ikusita, 1783an Kantek Prolegmenos a toda metafsica futura que quiera presentarse argitaratu zuen, lehenengoa argitzeko zientzia modura. Azkenik, 1787an Kritikaren bigarren edizioa argitaratu zen, oharpen eta ohar garrantzitsuz hornitua. Lan honek bi helburu zituen: alde batetik, ezagutzaren baliotasuna ezartzea eta, beste alde batetik, metafisika zientzia gisa ezinezkoa zela argitzea. Kantek erakusten duenez, gure ezagutzak gauzatutako a priorizko sintesi bati esker dira zilegi ezagutza eta zientzia; eta sintesi hori gure iritzi zientifikoen bidez ematen da. Elementu formalak (a priorizkoak) eta elementu materialak (enpirikoak) batzean datza sintesi hori. Hori abiapuntutzat hartuz, Kantek geometria, aritmetika eta fisika nola eta zergatik diren zilegi azaldu zuen, eta metafisika zientzia gisa zergatik den ezinezko argitu zuen. Kritikaren atal bakoitzean, ezagumen bat aztertu zuen eta, haren elementu materialak eta formalak bereiziz eta azalduz, dagokion zientzia nola zilegitzen den azaldu zuen. Modu horretan, espazioaren eta denboraren intuizio hutsek geometria eta aritmetika zilegituko dute, kategoriei esker fisikako iritzi zientifikoak zilegituko dira eta arrazoimenean elementu materialik (enpirikoa) ez egoteak ezinezko egingo du metafisika zientzia gisa.
ARRAZOIMEN HUTSAREN KRITIKAREN EGITURA ATALA ESTETIKA TRANSZENDENTALA LOGIKA TRANSZENDENTALA: ANALITIKA TRANSZENDENTALA DIALEKTIKA TRANSZENDENTALA ULERMENA KATEGORIAK (kontzeptu hutsak) IDEIA TRANSZENDENTALAK (Jainkoa, arima eta mundua bere osotasunean) FISIKA METAFISIKA (ez da zilegi zientzia gisa) TASUNA SENTSIBILITATEA A PRIORIZKO ELEMENTUAK INTUIZIO HUTSAK (espazioa eta denbora) ZIENTZIA MATEMATIKAK

ARRAZOIMENA

294

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Ortega y Gasset
BIZITZAREN PROPIETATEAK
Eta, hala, hau da topatzen duzun lehen gauza: Bizitzea egiten duguna eta gertatzen zaiguna da pentsatzea edo amestea edo hunkitzea eta Burtsan jokatzea edo borrokak irabaztea. Baina, ongi ulertuta, egiten dugun deus ez litzateke gure bizitza izango hartaz ohartuko ez bagina. Hori da topatzen dugun lehenengo propietate erabakigarria: bere baitan existitzeko pribilegioa duen errealitate arraro eta bakar hori bizitzea. Bizitza oro bizirautea, sentitzea, bizitzea, existentziaz jabetzea da hor, jakiteak ez du inolako adimenezko ezagutzarik eta jakinduriarik inplikatzen, bakoitzarentzat bere bizitzak duen presentzia harrigarri hori jakitea baizik: jakitearen jabetze hori gabe, hagineko minaz jabetuko ez bagina ez genuke minik izango. Harriak ez du sentitzen eta ez daki harri izaten: bere bitarako, beste guztirako bezala, erabat itsua da. Bizitzea, ordea, agerkunde bat da, izatearekin ez konformatzea, baizik eta izate hori ulertzea eta ikustea, izateaz ohartzea. Gure burua eta inguratzen gaituen mundua etengabe asmatzea da. ORTEGA Y GASSET, Qu es filosofa?

TESTUAREN EGITURA
Testuak bizitzaren propietateen bilaketa aipatzen du, horregatik hasten da modu honetan: Topatzen duzun lehenengo gauza: bizitzea egiten duguna eta gertatzen zaiguna da. Egiten dugun ezer ezin dugu gure bizitzako osagaitzat hartu ez bagina hartaz jabetuko. Dagoeneko, aurkitu dugu bizitzaren lehen kategoria (lehenengo propietate erabakigarria): Bizitze oro existitzeaz jabetzea da. Harri izatearen kontzientzia ez izateagatik erabat itsua den harriak ez bezala, gizakiak bere burua eta inguruan duen mundua asmatzen du etengabe.

TESTUAREN AZALPENA
Idealismoaren ikuspegi filosofikoa aztertu ostean (nia sustantzia gisa eta mundua adimenaren irudikapen gisa planteatzen zuen teoria kartesiarra aintzat hartzen zuena), Ortegak hura gainditu duela adierazten du, niaren eta munduaren artean korrelazio bat dagoela esanez: Ni munduarentzat naiz eta mundua niretzat da. Niaren eta bere munduaren arteko baterako existentzia ez hautematea izan zen idealismoaren akatsa. Hau da, inguratzen gaituen mundua; non, bizi garen eta hari buruz pentsatzen dugun, ezinbestean. Ortegaren ustez, gizakia ez da res cogitans, ez da sustantzia pentsatzaile bat, res dramtica da gizakia; modu horretan, ikuspegi kartesiarra irauli egiten du: jadanik ez da, pentsatzen dut, beraz, banaiz, aitzitik, existitzen delako pentsatzen duen sustantzia bat naiz. Ikuspegi hori abiapuntutzat hartuz, filosofiaren zeregina nire bizitza definitzea izan behar da, hori baita lehentasunezko errealitatea, beste edozer gauzaren oinarri dena. Bizitza gizakia definitzen duen lehen errealitatea da, horregatik dio Ortegak: izatea bizitzea da. Une horretatik aurrera bizitzearen kategoriak aurkitzeaz arduratuko da. Aristotelesek erabili zuen lehen aldiz kategoria hitza, izateari aplika ahal zitzaizkion predikatuak aipatzeko. Baina Ortegak, filosofia berritu nahirik, kontzeptuaren ohiko zentzua baliogabetu eta haren ordez, bizitza barneratzen du, nire bizitza. Testuan bizitzaren lehen kategoria azaltzen du, bizitzen izatea, izate hori ulertzea edo ikustea, izateaz ohartzea. Mundura irekita nago eta munduarekin harremanean nago, nire zirkunstantziarekin harremanean. Bere hausnarketa sakontzen duen heinean, Ortegak bizitzaren beste kategoria batzuk azaleratzen dizkigu: Bizitza ez da aurrez ezarritako zerbait, gure zeregina den helburu bat du, beraz, posibilitatea eta arazoa da, aldi berean.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

295

Inguratzen gaituen mundua ez da hermetikoa, aukeraz betetako mundu bat da eta zein aukeratu nahi dugun erabaki behar dugu, horregatik, bizitza aitzinerapena eta proiektua da. Gizakiak bere bizitza topatzen du apurka eta bizi egin behar du, -rako askatasuna dugu, etengabe erabakiak hartu behar ditugu; Ortegak dioen moduan: aske izatera kondenatuta gaude. Baina askatasun hori zirkunstantziak mugatzen du, hortik ondorioztatzen da erabakiak hartzerakoan zirkunstantzia gure gain hartu behar dugula, erabat. Bizitzak etengabeko mugimendua suposatzen du, denboraltasuna da haren sustraia; behin eta berriz erabaki behar dugu zer egin behar dugun eta zer izan behar garen: gure bizitza etorkizuna da. Bizitzaren sustantzia denbora denez eta denbora etengabe aldatzen denez, giza bizitzaz diharduten kontzeptu guztiek historizazio prozesu bat pasa behar dute, izan ere, bizitza historia da. Amaitzeko, Ortegak honakoa adierazten du: bizitza, beraz, zirkunstantziaren arabera, bakoitzaren izatea den proiektua gauzatzean datza. Beraz, bizitza niaren eta zirkunstantziaren arteko elkarreragina da.

BIZI-ARRAZOIMENA
Proposatutako testua Ortegaren bizi-arrazoimen kontzeptuarekin estu lotuta dago. Bizi-arrazoimena da jarrera filosofiko horren funtsa, zeina, aldi berean, arrazoimen biologikoa, historikoa eta biografikoa den. Ortegak Sokratesen arrazoimen abstraktuaren inposaketaren aurka egiten du. Onartezina da arrazoimenak bizitza ordezkatu izana, Ortegaren iritziz: gure garaiko lana arrazoimena bizitzaren mende ipintzea da, biologikoaren barnean kokatzea, berezkoaren mende jartzea. [] Garai berrietako eginkizuna, hain zuzen, harremana iraultzea, eta kultura, arrazoimena, artea eta etika bizitzaren zerbitzura egon behar dutela erakustea da. Arrazoimena aintzat hartzen da, baina bizitzaren premiak kontuan izanez; hala, arrazoimen hori bizitzaren zerbitzura ipintzen da, bizitza baita beste edozein errealitateren abiapuntua. Modu horretan, Ortegak, bere garaiko hainbat egilek defendatzen zuten arrazoimenaren ikuspegi biologizista gainditu zuen. Bizi-arrazoimenak bere zirkunstantzian murgildutako subjektuaz dihardu, subjektuaren gizarteerrealitatearen eta errealitate historikoaren ikuspegitik lan egiten du, beraz. Bizi-arrazoimena arrazoimen historiko gisa identifikatzeak bere pentsamenduaren hurrengo aroa zabaldu zuen, orduan, historia eta gizartea interpretatzeaz arduratu zen.

ORTEGAREN PENTSAMENDUAREN ERAGINA

Bere altzoan, Madrileko Filosofia Fakultatean, bereziki emankorra izan ziren filosofo belaunaldi bat trebatu zen: Xavier Zubiri, Jose Gaos, Garcia Morente, Maria Zambrano, Francisco Ayala eta Julian Marias (taldea Madrileko Eskola izendatu zuena). Zoritzarrez, Gerra Zibilak eraginda askok erbestera jo zuten, eta Amerikan jarraitu zuten zeregin filosofikoa. Ondorioz, paradoxikoki, Ortegaren pentsamendua han-hemenka hedatu zen, izan ere, hirurogeigarren hamarkadaren erdialdera arte akademia esparruan Ortegaren filosofia isilarazi egin zen. Ortega izan da espainiera hitz egiten zen lekuetatik at ospe gehien hartu duen filosofoa. Europako filosofo askoren itzulpenak eta azterketak sustatu zituen eta Espainiako filosofia eguneratu zuen. Filosofiaren eremuan eragin handia izateaz gain, beste hainbat eremu ere jorratu zituen: literatura, pentsamendu sozial eta politikoa, teknika edo kritika estetikoa. Horregatik guztiagatik Ortega klasiko bihurtu dela esan daiteke eta, ezinbestean, Espainiako kultura-herentziaren parte bilakatu da.

296

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

ZINEA, LITERATURA, INTERNET

Gidako kapitulu honetan Filosofia erakusteko lanean didaktikoki lagungarri izan daitezkeen hainbat filma proposatzen ditugu, testu-liburuko unitateetan agertzen diren filmen eta erantzun-fitxen osagarri modura. Zenbait kasutan filmari hasiera ematen dion artikulua alde batera utzi da. Gainera, kapitulu honetan, ikasgaiari buruzko gogoeta eta azterketa egiteko lagungarri izan daitezkeen eleberri batzuk hautatu ditugu; modu horretan, bestelako ikuspegi bat ematen da testu-liburuan aztertutako arazo filosofikoen inguruan. Azkenik, hainbat web orrialde gomendatzen dira, filosofiari dagozkion hainbat gairi buruzko informazio osagarria eskuratu ahal izateko. Helbide horietan baliabide ugari topatu ahal dira: foroak, proiektu filosofikoak, hiztegiak, bilatzaileak, elkarteak eta on-line bidez kontsulta daitezkeen filosofia-aldizkari ugari.

297

Zinea eta filosofia

2001, Odisea espazioan (Stanley Kubrick) Zientzia fikzioko filmen artean klasikotzat eta maisulantzat hartu da, baina gainditu egiten du genero hori, bere helburu metafisikoa eta giza bizitzaren jatorriari eta zentzuari buruzko pentsamendu irekia kontuan hartuta. Zertxobait zaharkitu da, eta galdu egiten du telebistan, baina hala ere, ezinbestekoa da, oraindik ere. Kubrick-ek ez zuen azaldu nahi izan zein esanahi sinboliko duten astronautaren zahartasunaren eta heriotzaren ondorengo umekiak eta monolitoak, eta beraz, gaia anbiguotasun horretan uztea eta hari aurreiritzirik gabe aurre egitea dugu onena. Agur, lagunak (Louis Malle) Protagonistak, heldutan, haurtzaroari egin dio so, eta naziek Frantzia okupatu zuten garai hartan bera judua izanik ezkutatzea beste aukerarik gabe erlijiosoen barnetegi batean emandako denboraldi laburrak irentsi dio oroimena. Nostalgia, elkartasuna, samurtasunaagertzen dizkigu filmak, giza izaerari buruzko ikuspegi garratz eta itxaropentsuarekin batera. Amadeus (Milos Forman) Gogoeta etikoa, estetikoa eta erlijiozkoa egiteko aproposa, iradokitzailea. Etikaren ikuspuntutik, ikaragarrizkoa da Salieri-ren eta Mozart-en arteko harremanaz egiten duen azterketa. Eta kaskarrak jenioarekiko agertzen duen jeloskortasunaz haraindi, argi erakusten du edertasuna, artea, ezin dela bereganatu, ez dela merezi izaten, ez dela diziplinaren eta ahaleginaren ondorio; edertasuna, artea, dohaina da. Apartamentua (Billy Wilder) Egoerak bultzatuta, protagonista ezkongabeak nagusiei bere apartamentua utzi behar die, han beraien historia erotikoak izan ditzaten. Bere zurikeriari esker, gora eta gora egiten du enpresako mailetan, baina maitasunak begiak argitzen dizkio, eta denbora luzez galdutako duintasuna berreskuratzen du. Era garratz eta dibertigarria darabil Billy Wilder-ek film honetan, gizakiak intereseko objektuen mailara makurtzen dituen egungo sistema ekonomikoari buruzko parabola gogorra egiteko. Eta maitasuna izango da alternatiba gisa agertzen digun energia. Mississippi sutan (Alan Parker) Estatu Batuetako hegoaldeko arrazakeria salatzeko filma. Poliziaren eta botere politikoaren babesa duen Ku-Klux-Klan delakoa eta hark beltzekiko duen gorrotoa islatzen ditu. Filmaren hasiera egiazko gertakari batek osatzen du: apartheidaren aurkako ekintzaile batzuk hil zituzteneko hura. Askatasunari eta justiziari buruzko gaia planteatzeko oso egokia. Ongi etorri, Mr. Marshall (Luis Garca Berlanga) Estreinatu zenetik berrogeita hamar urte igaro diren arren, Berlangaren komedia bikain honek berri-berri eta gazte dirau oraindik ere. Kontakizunaren ardatza Estatu Batuetatik laguntza-plana iristear dagoela jakiteak Espainiako herrixka batean piztutako itxaropena da. Herritar guztiek hartuko dute parte aparteko ongietorria egiteko antolaketan, estatubatuarrek bakoitzari desio bat emango diotela uste baitute denek. Azkenean, hainbeste lan egin eta hainbeste diru gastatu ondoren, mandatu ofizialeko autoek herrixkan gelditu gabe aurrera egingo dute bidean, herritarrak zur eta lur eta zorretan utziz. Alegiaren amaieran, herriko jenioa ezagutuko dugu: desengainua gainditu, aberatsek babak eltzetik aterako dizkieten ilusio faltsua ahaztu, eta eguneroko bizimoduari ekingo dio berriz, dena bere lanaren esku dagoela konturatuta. Suaren bila (Jean-Jacques Annaud) Itxuraz gai berberari buruzkoak diren beste film batzuen aldean, komertzialak eta zehaztasunik gabeak gehienak, Suaren bila nahikoa serio hurbiltzen zaio giza biziaren jatorriari. Suaren bila aritzeak eta hura aurkitzeak maila zoologikoaren eta kontzientzia antropologikoa piztearen arteko mugak ezartzen dituzte, bai egiaz, bai zentzu metaforikoan. Estatu Batuetako zinemagintzara ohituta daudenei motel samarra eta errepikakorra irudituko zaie, agian, baina irekita daudenentzat iradokizunez betetako galdera ugari ditu filmak, ezkutuan.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

299

Biziarteko kartzela zigorra (Frank Darabont) Kartzela generoko ekoizpenen artean ondoen egindakoenetako bat da. Filmak Estatu Batuetako espetxe sistemaren mekanismoak salatzen ditu, baina herrialde demokratiko orotarako balio du. Argumentuaren ardatza adiskidetasunezko istorio bat da, eta gizakiak batzuetan halabeharrezko patua dirudiena gainditzeko zer-nolako ahalbideak dituen erakusten digu. Amaiera zoriontsua izanda ere, alegatuaren gogortasunak hor jarraituko du, gerora ere, geure baitan. Musika kaxa (Constantin Costa-Gavras) Indar biziko film honek emakumezko abokatu baten barne gatazka du kontagai. Aitari nazi izatea eta iraganean krimen gorrotagarriak egitea leporatu diote, eta hura defendatzea egokitu zaio. Salaketa egia dela jakindakoan, ezbai betean aurkituko du alabak bere burua: aita maite du, jakina, baina abokatu den aldetik, eginbehar hiritar eta politiko jakin batzuk dauzka. Aldi berean, SS-etako kide izan eta Estatu Batuetara emigratutako zenbait pertsonaren eta estatuko eskuin muturreko zenbait goi karguren arteko harremanak geratu dira agerian. Protagonistak planteatzen duen auzi morala eta egia jakiteko ikerketa prozesu osoa kontuan hartuta, oso film interesgarria da, bai bloke hau eta bai ezagutzari buruzkoa aztertzeko. Berlinen gaineko zerua (Wim Wenders) Fantasia bitxi bezain eder honek gizakiei zuhurki laguntzen diharduten aingeruak ditu protagonista. Alemanian gertatzen da istorioa, eta aingeruok lurrean bizi dira, gizaki arrunten artean. Horietako batek, baina, giza gorputzean sentitu nahi ditu kafearen zaporea, odolarena, maitasun fisikoarena..., eta uko egiten dio espiritu izateari, bai eta hegalei ere, gorputzaren esperientzia xumeari lotzeko. Kristautasunaren ikuspegitik begiratzen dionak haragitzeari buruzko metafora sumatuko du film honetan: jainkotiarra dena ez da txirotuko gizatiar egindakoan, eta hegan egitea ez da nagusitasun moralaren adierazle; maitasunak baino ez dauka nagusitasun moralik. Interesgarria da, benetan, zerk egiten gaituen gizaki ohartzeko. Dans (Stiin Cominx) Apaiz belgikar baten bizitza du kontagai. Gertakizunak XIX. mendearen amaieran jazotzen dira, meatze herrixka batean. Ebanjelioaren energia hark botere ekonomikoarekin eta politikoarekin dituen zor historikoetatik askatu nahian, esplotatuekin bat egingo du protagonistak, eta haren borroka sindikal eta politikoa kontatuko digu, besteak beste, filmak. Lotia (Woody Allen) Woody Allen-en lehenbiziko lanetako bat da, eta aspaldiko gaietako bat lantzen du: Allen-ek beste garai batera eramaten du lotia, etorkizunera, eta horrek elkarren arteko lotura gehiegirik gabeko hamaika gertaera dibertigarri sorrarazten ditu. Filmeko gaiak aukera-aukeran jartzen du ezagutzaren eta errealitatearen auziari buruzko eztabaida. Edison, gizona (Clarence Brown) Asmatzaile hari buruzko bi filmetatik azkena da. Lehenbizikoak, Edison gaztea filmak, haren gaztaroa du kontagai. Eta biek batera naturaren sekretuak menderatzeko eta gizaki guztiei bizimodu atseginagoa egiteko ahaleginari buruzko biografia pedagogikoa eta onbidezkoa osatzen dute. Diktadorea (Charles Chaplin) Film hau nazismoari buruzko satira da eta, zehazki, baita Hitler-en karikatura bikaina ere, haren antza duen bizargin judutar soil batek bikoiztuta. Adituen nahiz ezjakinen gozamenerako, munduko bolarekin egindako balet saioaren sekuentzia edo Mussolinirekin egindako topaketa eta, batez ere, azkeneko diskurtsoa nazismoaren aurkako alegatu bikainak dira, baina baita egiazko demokraziaren gorespena ere. Madame Curie (Mervin Le Roy) Aspaldiko film horrek, bere garaian arrakasta handia izandakoak, emakumezko zientzialari baten bizimodua kontatzen digu: Marie Curie-rena, hain zuzen. Emakume hura aitzindari izan zen atomoaren ikerketaren alorrean, bai eta aurrerapenerako (bakerako atomoak zioen Kennedy-k) nahiz hondamendirako (berrogeita hamar urte igaro dira, jada, Hiroshiman eta Nagasakin bonba atomikoa askatu zutenetik) askatutako duten

300

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

energiaren ikerketan ere. Film horrek arrazoi ugari emango dizkigu ezagutzaren eta ikerketaren autonomiari eta mugei buruz elkarrizketan aritzeko. Misioa (Roland Joff) Bi gai planteatzen ditu. Batetik, bi gizonek (mistikoa keta kristautuak) potentzia kolonialek zanpatuta bizi direnekiko erakusten duten jarrera onbera, haien alde gorputz eta arima aritzea, eta haiei transmititutako mezua: fedea eta zibilizazio solidarioa. Bestetik, fedearen eta instituzioaren arteko, fedearen eta interes ekonomikoen, politikoen eta abarren arteko edo indarkeriaz baliatzearen eta bakezaletasunaren arteko harreman gatazkatsua. Duintasunaren aldetik berdinak garela erakusten du indiarrak oso sentiberak agertzen dizkigu musikarekiko, adiskidetasunarekiko, elkartasunarekiko. Idealista eta eskematiko samarra da, kritikari batzuentzat behintzat, baina filmean landutako gai ugariak eta estetikaren aldetik duen balio itzela kontuan hartuta, zirraragarria ere bai. Missing (Constantin Costa-Gavras) Costa-Gavras zuzendari grekoa zinema ezkertiar edo politikoa deritzonean gailendu zen hirurogeita hamarreko hamarkadan. Gero, Estatu Batuetako periploan, oso egile azkarra dela erakutsi zuen: kontu handiz kontatutako istorio baten bitartez, zentsura gainditu, eta Estatu Batuak Salvador Allenderen erorketaren eta geroko diktadura militarren erantzule zuzenak zirela agertzeko eta hari kritika gogorra egiteko gai izan zen. Protagonista american way of life delakoaren irudi garbia dugu. Semea, idealista (komunista), desagertu (missing) egin da, eta gure protagonista Txilera joango da haren bila. Egia jakiteak aldatu egingo du erabat. Oso film gomendagarria da garai haiek ezagutu ez zituen, haietaz ezer gutxi dakien eta bere burua apolitikotzat duen egungo belaunaldi honentzat. Ezinezkoa da Missing ikusi eta Jack Lemmon aktoreak antzezpen gogoangarri hartan izandako barne-aldaketa sakonaz ez ohatzea. Gizon txiki handia (Arthur Penn) Zahartzarora iritsitakoan, istorio honetako protagonistak, handi bilakatutako gizon txikia, bete egingo du bere eginkizuna: Estatu Batuetako presidentearen aurrean zuri genozidek zanpatutako arraza haren duintasuna aldarrikatzea. Protagonista bera ere zuria da berez, baina bizitzako gorabeherek bultzatuta, larrugorri bihurtu zen. Film honek ere nork bere gain hartutakoa baino ezin dela ezagutu, maitatu eta salbatu agertzen digu plastikoki, eta arrazakeria ororen jatorria zein den erakusten digu: desberdina denarengan etsaia edo behe mailako norbait ikusi beharrean, aldaera aberasgarriak ikusteko ezintasun tribala. Tartzan, tximinoen errege (W. S. Van Dyke) Segida luze bateko ekoizpenen artean lehena eta onena. Abenturazko filma den aldetik tolesgabe samarra den arren, eta ezkutuan arrazakeria gordetzen duelakoan erraldoi zuriak kritika ugari jaso dituen arren Tartzanek ez daki irakurtzen, baina hala ere, afrikarrak baino azkarragoa eta indartsuagoa da, merezi du ikustea; izan ere, antropologiaren aldetik interes handikoa da, zenbait manikeismo roussoniar alde batera utzita: basati ona, natura/kultura aurkaritza (beti negatiboa)Ikuskera ekologikoa agertzen du, ingurunearekiko, animaliekiko eta landarediarekiko errespetua, eta salatu egiten du natura harrapariak bailiran ikusten dutenen espoliazioa, kreazioaren errege-erregin izatearen izenean egina. Garai modernoak (Charles Chaplin) Charlot-en maisulan guztien artetik egungoena da, ziur aski. Berrogeita hamar urte lehenagotik, gizarte automatizatua eta horrek sortutako arazoak (langabezia, gizatasunik eza, etab.) aurreikusten ditu filmak. Pertsonaien arteko amodio istorioa gizarte arazoekiko erantzun idealista da. Beraz, ihesbide bat erakusten digu filmak, ez baitu inolako irtenbiderik planteatzen. Lanari buruzko gaia lantzeko oso egokia. Borreroa (Luis Garca Berlanga) Berlangaren maisulanetako bat da eta, Odol hotzik filmarekin batera, baita heriotza zigorraren aurkako alegaturik gogorrenetakoa ere. Gainera, hemen, fartsa kutsuan, borreroaren ikuspegitik ikusten da dena, bi ikuskeratatik: batetik, borrero beteranoa, lanbidean denbora luzez aritzearen poderioz gogortua, eta bestetik, hasiberria, zer janik eduki ahal izateko, lanpostua oinordetzan hartzea beste aukerarik izan ez duen suhia. Azkeneko eszena hunkigarria da. Filma estreinatu eta gero, amaiera aldatu zioten, baina berriro ere ikus daiteke hasieran filmatutako moduan.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

301

Literatura eta filosofia

Alizia Mirarien Herrialdean, LEWIS CARROLL Aliziak Mirarien Herrialdera egindako bidaia ametsa eta jolasa da. Ametsa, eskuarki ezagutza zuzenari galaraziak zaizkion errealitateetara hurbil daitekeelako. Eta jolasa, irakurlearen fantasiara eta adimenera zuzenduta dagoelako. Aliziak, neskatxa zintzoa izanik, serio hartu du gertatu zaion ezohiko esperientzia, eta irtenbideak bilatzeko, logikaren arauetara jo du. Alabaina, irakurleak berak hartuko du parte jolas logiko horretan, Aliziak baino gehiago, eleberriak hala gonbidatuta. Zientziaren zuhaitza, PO BAROJA Andres Hurtadok medikuntza ikastea erabaki du, bizitzaren alde eta heriotzaren aurka jardun nahian. Baina ez daki ezagutza horretan garrantzitsuena ongiaren eta gaizkiaren arteko bereizketa zeinen ahula den sentitzea dela. Berak ere heriotzaren aurrean inolako babesik ez duela ohartuta, bestelako erantzunen bila hasiko da Andres, eta bilaketa horretan, ekintza salbatzailea eta sendatzailea eraginik gabekoak direlako uste sendoa errotuko zaio bere baitan. Bizitzari uko egitea da, Andresentzat, ezagutzeko modua: ez maitatzea, besteengan ez irautea eta itxaropenik ez galaraztea, azken batean, bizitzaren bidea aurkitzeko desio etsiaren beste aurkia da. Bilaketa, PO BAROJA Bilaketa eleberria Biziaren aldeko borroka izeneko trilogiaren zati bat da. Manuel dugu protagonista, modu batera edo bestera bizimodua atera beharrean dagoen gaztea. Manuelen amak, alarguna eta ostatu bateko enplegatua, lanbide bat ikas dezan eta bere kasa molda dadin nahi du, baina Manuelen iskanbilek, beste gazte batzuekin dituen harremanek eta lanik egin gabe bizitzeko saioek ia delinkuentziaren bidean jarri dute protagonista. Madrilen eta Madril inguruan ibiliko da, han-hemenka probatuz bere nortasuna bilatu nahian. Eta pikarokeriak ezertarako balio ez duen esparru hartan, hots, bilaketa lana eta errespetua diren hartan gizarteratzeari buruzko gogoeta piztuko du Manuelek hartutako azken erabakiak. Alkandora, LAURO OLMO Antzerki lan honek lanik ezaren eta emigratu behar izatearen arazoa jorratzen du. Madrilgo hegoaldeko auzo pobre batean gertatzen da. Maldan behera, ANNE TYLER Inolako interesik gabeko bizimodu atsekabegarria duen 17 urteko neskatxa estatubatuar baten bizitza kontatzen digu. Irratsaio bat entzuten hasi eta gero, bere bizitzari buruzko erabakiak hartzen hasten da, eta erabakiok ezer konpontzen ez baduten ere, ordura arteko lozorrotik esnatzea eta modu kontzienteagoan eta aktiboagoan bizitzen hastea eragiten dute. Nahastea , JOSEFINA RODRGUEZ ALDECOA Kontakizunaren ardatza emakumezkoek gizonezkoen menpeko mundu honetan dituzten arazoak dira. Ederki kontrajartzen ditu emakumezkoek 1900. urte aldean jasaten zuten egoera latza (erabateko zapalketa) eta gaur egun bizi duten askatasun zaila. Miran, ARTHUR MILLER Eleberri honetako protagonistaren bizitza erro-errotik aldatuko da gertakari arrunt bat dela medio. Protagonistari betaurrekoak eramateko beharra sortuko zaio, eta, orduan, zeraz ohartuko da: betaurrekoak jantzita, judu itxura duela; hortaz, gizabanako susmagarri eta bitxia dirudiela. Eleberriak intolerantzia egoera bat islatzen du, berrogeiko hamarkadako Estatu Batuetan, eta pasioz dago idatzita: bere gain konpromiso politikoa eta soziala hartu beharraren erantzukizuna sentituko lukeenaren pasioaz. Betaurrekodun Newman jaun berriari argitu egingo zaizkio begiak, eta bere gain hartuko du, gizaki den aldetik, edonork bere arraza edo gizarte mailagatik jasaten duen bidegabekeria. Azken borrokan, RAFAEL CHIRBES Laurogeiko hamarkadako Madrilen kokatua, ahots kontatzaileak hasiera-hasieratik aitortuko digu zer-nolako lilura eragiten dioten beti ahalik eta etekinik eta pribilegiorik handienak lortu nahian boterearen

302

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

ingurumarietan dabiltzan haiek. Baina horrelako pertsonak, klase sozial berri bateko kide diren horiek, izututa bizi dira, lortu berri duten estatusa galtzeko beldurrez. Horiek, urte batzuk lehenago, azken borrokako protagonista garaileak izatea zuten amets. Hasieran justizia bilatzaileak izanda nagusikeria aurkitu zutenen erretratu gupidagabea eta ironikoa da. Jekyll doktorearen eta Hyde jaunaren kasu bitxia, ROBERT L. STEVENSON Egunetik egunera, eta nire adimenaren bi alderdien laguntzaz (alderdi moralaren eta intelektualaren laguntzaz, alegia), gero eta hurbilago nengoen egia horretatik, hura partzialki ezagutzeak ni orain hondoratze honetan egotea eragin duen egiatik: gizakia ez da bakarra, bi baizik. Stevenson-ek bi gai planteatzen ditu eleberri honetan: batetik, bestea, Jekyll-en izaeraren azpian ezkutuan dagoen Hyde sutsua; bestetik, ezagutzaren arau logikoen eta giza arauen arabera aritzen ez den ikerketa orok izan ditzakeen arriskuak. Jendea larri, SARA SCHULMAN New Yorkeko idazle horrek Estatu Batuetako egungo HIESaren arazoa planteatzen du liburu honetan, ikuspegi honetatik: egoera hori berria da, eta irtenbide irudikorrak eta desberdinak bilatu behar zaizkio, helburua ez baita soilik gaitza sendatuko duten botikak aurkitzea; gaixoek heriotzako trantzean besteen elkartasuna eta laguntasuna senti dezaten lortzea ere bada helburua. Irakurleak, arazo horretara hurbildu ahala, gaur egun bizi dugun egoerari buruzko gogoeta egin dezake: New Yorken moduko hiri moderno, gogor eta bihozgabeek agerian jartzen dituzte gure gizarte ereduak sorrarazten eta areagotzen dituen desberdintasun eta bidegabekeria gero eta handiagoak. Maistra baten historia, JOSEFINA RODRGUEZ ALDECOA Emakume batek bere historia kontatzen dio alabari. II. Errepublikako garaian maistra aritua, gero, Ginean emango ditu eskolak protagonistak, eta geroago Penintsulako barnealdeko herrixka batera bidaliko dute. Maisu batekin ezkondu ondoren, zenbait haurri bizitzeko modu demokratikoak ikas ditzaketela irakasteko zereginari ekingo diote. Errepublika garaiko baterako hezkuntza sistema, Misio Pedagogikoak, konpromiso politikoa eta familiarteko harremana: horiek dira autobiografia moduan apal-apal kontatutako eta idazleak amari omenaldia eginez idatzitako eleberri hau gogo-gozo inguratuko duten elementuak. Indarra eta samurtasuna nonahi dariola, gaitzondorik gabea, eta etorkizunari irekia. 25. ordua, C. VIRGIL GHEORGHIU Eleberri hau gizakiaren askatasunaren eta duintasunaren aldeko defentsa sutsua da, eta XX. mendean milaka europarrek bizi izandako zorigaitza sentiarazten digu. Kontzentrazio esparruetan bizi izana, zapalketa indarrak gizatasunik gabeko tekniketan nahiz zoriontasuna gizaki asko krudelki azpiratzearen truke agintzen duten ideologietan oinarrituta dauzkan mundu honen eragileaHoriek markatuko dute protagonisten sufrimendua eta itxaropena. Bihotza eta jota PATRICIA CORNWELL Polizia nobelen historian, nobelagileek garaian garaiko arazoak hartu izan dituzte ardatz beraien eleberrietan. Patricia Cornwell-en lan honetan, Kay Scarpetta doktorea dugu ikertzailea. Kay xarma pertsonal eta profesional handiko emakumea da, Estatu Batuetako hiri bateko auzitegi saileko burua, eta bere mugapean gertatutako heriotza bortitzak ikertzen aritzen da. Zenbait bikote gazte hilda agertu dira, eta heriotza arraro horiek ikertzean droga, gazteen arazoak eta lotura politikoak agertuko dira. Otso beltza, MARIE HAGEMANN Lan honetan, egileak egiaz jazotako zenbait gertakari bildu eta eleberri moduan kontatu dizkigu, skinhead direlakoen ohiko jarrerak eta portaerak erakusteko asmoz. Liburua indarkeriaren, arrazakeriaren eta komunikazio ezaren nahiz ez aditzearen aurkako alegatua da. Arrosaren izena, UMBERTO ECO Fraide bidaiari bat monasterio batera joan da bisitan. Han, zenbait heriotza bortitz eta misteriotsu gertatu dira, eta fraide iritsi berria haiek ikertzen hasiko da. Argumentu horien harian, Arrosaren izena eleberriak honako irakurketa hau proposatzen dio irakurleari, beste hainbat interpretazioren artean: errealitateari metodikoki behatzea. Horrela, protagonista, Umberto Ecok polizia-nobeletako ikertzaile klasikoen profilaren arabera diseinatua, arrastoei eta seinaleei behatzetik abiatzen da, beti, errealitate global eta konplexua ulertzeko. Garrantzitsuena, dirudienez, kodeak menderatzea da: bai boterearenak, bai eta gizartearenak ere.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

303

Obabakoak, BERNARDO ATXAGA Obaba du izena eleberriko kontakizunak gertatzen diren eremuak. Ingeniari aleman baten semearen egunkaria, ahaztutako tiradera batean norbaitek aurkitutako eskolako argazki zaharra, maistra baten oroitzapenakKontakizun solteak izan zitezkeen, baina, elkartuta, talde baten esperientzia osatzen dute, nortasun komun baterako bidea, amets egiteko esparrua, eta bizikidetza posiblea eta nekeza zen garaiko mundu zoriontsu eta tolesgabe harekiko nostalgia agertzen digute. Nerabezaroko oroitzapena, helduarotik begiratuta, norberaren heldutasun-prozesuaren adierazle da, liburuan. Piano-jotzailea, MANUEL VZQUEZ MONTALBN Gerra zibilak eta gerraosteak eraginda, Alberto Rosell piano-jolearen karrera eten egin zen. Eta berak eta bere emazteak, Teresak, beraien konpromiso ideologikoak eta politikoak eraginda, erbesteratu egin behar izan zuten. Doria, aldiz, bera ere artista, oso bestelakoa da: errealitatearekin etengabe itunak eginez, bere herrialdean gizarte eta politika mailan gertatzen denetik kanpo dago. Eleberriaren ardatzak Parisetik aberrira itzultzea eta Parisen bizi izandakoaren oroitzapena dira. Elkarrekin bakean eta aske bizitzearen alde egin ez zuen gizarte hartan giza eskubideak zein egoeratan geratu ziren aztertzen du egileak, eta azterketa kezkagarria eta zentzuzkoa agertzen digu. Artistek gizartean zein eginkizun duten ere aztertzen du. Santu inuzenteak, MIGUEL DELIBES Eleberri labur honetako istorioaren ardatza gizarteko botere-harremanak dira. Kortijo bat dugu agertoki, eta han, izaki pobre, zanpatu eta babesgabe batzuek erabateko morrontza biziko dute. Ivan jauntxoak, ehizan ibiltzeko oso zalea, bere inguruan birarazten ditu mirabeen bizitzak eta zereginak; mirabeek, eguneroko bizimodua ez ezik, beraien maitasuna eta zaletasunak ere moldatu egin behar dituzte jauntxoaren nahietara. Nieves txikia, Regula, Azarias eta Paco dira eleberri honetan makurraraziak eta irainduak. Hierarkia erlazio hartan, abagune garrantzitsu guztiak beti daude betikoen alde, eta bizikidetzak eta errespetuak esanahirik gabeko hitz hutsak dirudite. Sula, TONI MORRISON Toni Morrisonek Literaturako Nobel saria jaso zuen 1933an. Nobelagile horrek gaitasun aparta du gutxiengoen berezko hizkuntza deuseztatuz haiek isilarazi egiten dituen gure gizarte honetako emakume afroamerikarren esperientziak azaltzeko. Sula da, zalantzarik gabe, bere eleberririk ederrenetakoa. Bertan, bi emakumeren arteko adiskidetasuna kontatzen du: Nel eta Sula-rena. Gizarteak isilarazi egiten dituenez, Nelek eta Sulak, elkarren arteko harreman ezin ederragoak bultzatuta, beren burua izaten dute mintzagai, eta apurka-apurka, beraien nortasuna eraikitzen dute. Dardara, ROSA MONTERO Istorioa alegiazko garai batean kokatzen da, etorkizunean. Gizartearen buru emakume-kasta bat dago, eta haiek betetzen duten agintea. Sistema horretan (politikoa, soziala eta hezkuntza sistema), protagonistak, Ur Hotzek, bere burua hazteko prozesuari ekin dio, eta hamar urteren buruan, ikaragarri aldatu da: agintean aritzeko hezi zuten arren, berak bultzatzen du sistema bidegabeko hura erortzea. Eleberriak legearen tirania eta pentsamendu-askatasuna kontrajartzen ditu, eta egileak arrazoimenaren eta gizakiok dugun borondate positiboaren alde egiten du; bere mundua ulertzen saiatzen da, eta modu solidarioan egiten du. Tomate berde frijituak, FANNY FLAGG Evelyn, protagonista, astero joaten zaio amaginarrebari bisitan, zaharren egoitzara. Behin, Ninny ezagutuko du, egoitza berean bizi den beste andre zahar bat, eta egun horrek erabat aldatuko du Evelynen bizitza. Ninnyk bi emakume gogor eta atseginen istorioak kontatzen dizkio Evelyni: Idgie eta Ruth-en istorioak. Depresioaren garaian elkarrekin egin zuten borroka biek, Estatu Batuetako hegoaldean, indarkeria eta arrazakeria nagusi ziren herrixka batean. Evelyn etxekoandrea da, nahiko etsitua, eta gozokiak jan eta jan betetzen ditu zereginik gabeko orduak. Bi emakume haien istorioak liluratuta, Evelyn behin eta berriz joaten zaio Ninnyri bisitan, eta bizitzeko gogoa berreskuratzen du. Eleberri honek lotu egiten ditu Idgie-ren eta Ruth-en esperientzia eta Evelyn-ena eta andre zaharrarena, eta bizitzari elkartasunez eta bizitasunez aurre egiten dioten lau emakume erakusten dizkigu.

304

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

Filosofia Interneten
http://www.cibernous.com Filosofiari buruzko webgunea, eduki teoriko eta praktikoak barneratzen ditu. 2000. urtean CNICE-k banatzen duen saria jaso zuen. http://www.filosofia.org Espainieraz dagoen Filosofia-proiektua. Gustavo Buenori buruzko ataria. http://www.blues.uab.es/filosofia/centrotelematico.html Bartzelonako Universitat Autnoma delakoaren Filosofia Saileko baliabideak, argitalpenak eta informazio orokorra. Gazteleraz eta katalanez. http://www.filosofia.net Esteka interesgarrien bilduma. Aurrez gomendatutako espainierazko Filosofia-proiektua tartean. http://www.epistemelinks.com Nazioarte mailako gai filosofikoei buruzko baliabideak eta estekak. Ingelesez. http://www.lechuza.org Espainieraz dagoen filosofiari buruzko dokumentazio-bilatzailea. http://symploke.trujaman.org Entziklopedia filosofikoa gazteleraz. http://nodulo.trujaman.org Filosofiari buruz eztabaidatzeko foroa. http:// fgbueno.es/edi/bas.htm 1978an Gustavo Buenok sortutako filosofia-aldizkaria. http:// revista-alea.blogspot.com/ Alea. Fenomenologiari eta hermeneutikari buruzko nazioarteko aldizkaria. Aldizkariak honako edukia barneratzen du nagusiki: filosofia kontinental delako tradizioan garrantzitsuak diren testu klasikoen gaztelerazko itzulpenak, artikuluak eta ekarpen originalak eta aipamenak, gazteleraz zein erabilera akademikoko beste hizkuntzaren batean (alemana, ingelera, etab.). http:// www.anabasisdigital.com/revista/ Anbasis. Espainieraz dagoen filosofiari buruzko bibliografia-errepertorioa. Espainieraz ekoizten den filosofiari buruzko seihileko aldizkaria; komentarioak, aipamenak eta kritikak jasotzen dituena. Aurreko aletan, egungo pentsamenduari dagozkion filosofo garrantzitsuei (Putnam, Vattimo, Apel, Ricoeur, Gustavo Bueno) egindako elkarrizketak aurki daitezke (online bidez eskuragarri). http://fs-morente.filos.ucm.es/publicaciones/anales/inicio.htm Filosofiaren Historiako Mintegiaren urte liburuak. Filosofiaren arazo historiografikoei eta antzinatik gaur egunera arteko auzi filosofikoei buruzko ikerketak barneratzen dira bertan. http://www.unav.es/publicaciones/anuario_filosofico/anuariofilos.html Filosofiari buruzko urtekaria. Nafarroako Unibertsitateko Filosofia Sailak 1968az geroztik argitaratzen duen lauhilekoa. 1992az geroztik argitaratutako aurkibideak, bibliografiak eta laburpenak eskuragarri daude online bidez. http://www.arvo.net/includes/seccion.php?IdSec=397 Arvo net. Arvo Comunicacin elkateak Salamancan sortutako gunea, 1980az geroztik fedearen eta kulturaren elkarrizketari dagozkion egungo auziei buruzko idatziak jasotzen dituena. Kristauhumanismoa da jorratzen duen korronte filosofikoa.
FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

305

http://www.argumentos.us.es Argumentos de Razn Tcnica. Sevillako Unibertsitateko Filosofiaren Metafisika eta Egungo Korronteak Sailak argitaratua. http://www.unesco.org/shs/shsdc/philosophy/philosophyspa/bib.htm Filosofiari buruzko bibliografia. Unescoren filosofia-esparruari buruzko argitalpenen katalogoa. Hainbat dokumentu eta testu barneratzen ditu PDF formatuan. Sekzioak: Monografiak, Dokumentuak eta Aldizkari Aleak. http://rehue.csociales.uchile.cl/publicaciones/moebio/ Cinta de Moebio. Gizarte-zientzien Epistemologiari buruzko aldizkari elektronikoa. Txileko Unibertsitatea. http://critica.filosoficas.unam.mx/ Crtica. Filosofiari buruzko aldizkari hispanoamerikarra. Mexikoko Universidad Nacional Autnoma delakoaren Ikerketa Filosofikoen Institutuak argitaratutako lauhilekoa. http://www.javeriana.edu.co/cuadrantephi Cuadrante Phi. Filosofiari buruzko ikasleen aldizkari elektronikoa, Pontificia Universidad Javierana delakoak argitaratua, Bogota, D. C. Kolonbia. http://www.filosofia.net/materiales/ Cuaderno de Materiales. Filosofiari eta giza zientziei buruzko aldizkaria. Ale guztiak beha daitezke online bidez. Argitalpena 1996an hasi zuten Filosofiako eta Giza zientzietako beste diziplina batzuetako ikasleek. http://www.uchile.cl/facultades/filosofia/publicaciones/cyber/ Cyber Humanitatis. Txileko Unibertsitateko Filosofia eta Giza Zientzietako Fakultateak argitaratzen duen hiruhileko aldizkaria. http://www.ilustracion.net/ Ilustracin-Haskalah. Victorino Cortes Huertas filosofiako irakasleak 1996an sortutako aldizkaria. Honako edukiak barneratzen ditu: metafisikari, zientziari, estetikari edota etikari (beste esparru batzuen artean) buruzko testuak, liburuetatik, aldizkarietatik eta irakurleek bidalitako kolaborazioetatik jasoak. http://www.ifs.csic.es/Isegoria/isg.htm Isegora. Filosofia moralari eta politikoari buruzko aldizkaria. Madrilgo Ikerketa Zientifikoen Goi Kontseiluko Filosofiako Institutuak (CSIC) argitaratutako seihileko aldizkaria. http://www.lacavernadeplaton.com/ La caverna de Platn. Leganeseko Octavio Paz Bigarren Hezkuntzako Institutuko (Madril) irakasle eta ikasleek taxututako filosofia-aldizkaria. http://fs-morente.filos.ucm.es/publicaciones/logos/inicio.htm Logos. Metafisikako Mintegiaren urte liburuak. Filosofia I eta Filosofia IV Sailak. Madrileko Universidad Complutense. Sarritan monografikoki, gai filosofikoak jorratzen dituena, bereziki, Metafisikarekin eta Ezagutzaren Teoriarekin lotutakoak. http://www.ub.es/MANIA/editorial.htm Mania. Bartzelonako Universitat delakotik Acefal (Associaci Cultural dEstudis Filosfics) elkarteak paperez argitaratutako aldizkariaren Webgunea (espainiarrez eta katalanez). Acefal aipatutako Unibertsitateko Filosofia Fakultatearekin lotutako pertsona multzo batek osatutako elkartea da. Elkarte horrek kultura sustatzeko hainbat ekintza gauzatzen ditu, horien artean nabarmenena, Mania. Revista de Pensament pentsamendu-aldizkariaren argitalpena da. http://www.philosophica.ucv.cl Philosophica. Valparaisoko (Txile) Pontificia Universidad Catlica delakoaren Filosofiako Institutuaren aldizkaria. Argitalpen horrek filosofia klasikoaren egile eta korronte nagusiak jorratzen ditu, Mendebaldeko espiritua markatu duten ikuspegi garaikideak ere barneratzen dituelarik.

306

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

http://www.psikeba.com.ar/ Psikeba. Psikoanalisiari eta kultura-azterketari buruzko aldizkaria. Artikulu interesgarri ugari daude eskuragarri online bidez. Sekzioak: Psikoanalisiaren funtsak Eztabaida garaikideak: Filosofia, Artea, eta Kritika Kulturala. http://fyl.unizar.es/SOFIME/Revista_Index.html Erdi Aroko Filosofiari buruzko aldizkari espainiarra. 1993an agertutako aldizkaria. Erdi Aroko Filosofiaren Espainiako Gizartearen Organo Ofiziala. Erdi Aroko pentsamenduarekin lotutako gai guztiak barneratzen ditu: etika, metafisika, estetika, zientzia, erlijioa. Aldizkarian atal berezi bat eskaintzen zaio Hispaniako Erdi Aroko pentsamenduari. http://www.observacionesfilosoficas.net/ Revista Observaciones Filosficas. Filosofia-aldizkari Garaikide honetan honako sekzioak barneratzen dira: antropologia, estetika, epistemologia, etika, psikologia eta literatura. http://www.um.es/~logica/spanish.htm Teorema. Filosofiari buruzko nazioarteko aldizkaria. Aldizkariaren lehen aroan oso filosofo ezagunen artikuluak argitaratu ziren: Bunge, Chomsky, Dummett, Ferrater Mora, Garcia Bacca, Habermas, Pears, Popper, Quine, Searle eta Strawson. Filosofiaren eremu guztiak ukitzen baditu ere, honakoak jorratzen ditu nagusiki (ingelesez nahiz gazteleraz argitaratuak): logika, hizkuntzaren filosofia, logika filosofikoa, adimenaren filosofia, zientziaren filosofia eta historia, epistemologia eta antzeko beste diziplina batzuk. http://aparterei.com/ A Parte Rei. Filosofia-aldizkaria. Gogoeta filosofikoa, kritika eta eztabaida uztartzen dituen bihileko aldizkaria. Aldizkarian honako atalak aurki ditzakegu: azterketa filosofikoak, monografia-sekzioak, liburuen kritikak, eztabaida-foroak eta aipamenak. Filosofiako buruzko aldizkari elektroniko espainiar onenetakoa da. http://acheronta.org/ Acheronta. Psikoanalisiari eta kulturari buruzko aldizkaria. Material guztiak online bidez eskura daitezke eta izen-ematea doakoa da: Lacan, psikoanalisiaren historia, klinika, psikiatria, artea, zientziak, taldepsikoterapia, psikodrama, gizartean, etab. http://aafi.filosofia.net Filosofiari buruzko elkarte andaluziarra. http://www.nodulo.org Elkarte nodulu materialista. http://fesofi.filosofia.net Filosofiako Elkarteen federazioa. http://saf.filosofia.net Filosofiari buruzko elkarte asturiarra. http://shaf.filosofia.net Antropologia filosofikoari buruzko elkarte hispaniarra.

FILOSOFIA ETA GIZABIDE HEZKUNTZA, BATX. 1

FOTOKOPIATZEKO MATERIALA ZUBIA EDITORIALA, S. L. / SANTILLANA EDUCACIN, S. L.

307

Nola egiten da?

Oinarrizko trebetasunak ordenagailuarekin

Jarraian azalduko diren edukiekin Batxilergorako egin dugun argitalpen-proiektu orokorra osatu nahi da, LOEko helburuei jarraiki, legean proposatutako Batxilergoko helburuetako bat betetzeko: informaziorako eta komunikaziorako teknologiak trebetasunez eta arduraz erabiltzea. Atal honetan zuzenean eta ariketen bidez azalduko dira ordenagailua egunero erabiltzerako oinarrizkotzat jotzen diren trebetasun batzuk. Ikasgai honetako Irakasleentzako lau Gidetan, DBHko lau ikasturteei dagozkienetan, eta Batxilergoko bi ikasturteetako Gidetan, irakaslearentzako egokien eta interes gehien duten gaiak landuko dira.

EDUKIEN AURKIBIDEA A multzoa. Zer dira blogak? 1. Nola sortzen dira blogak? 2. Lehenengo sarrera 3. Blogak konfiguratzea 4. Blogaren txantiloia 5. Zer itxura du gure blogak? 6. Blogean sarrera berriak gehitzea 7. Email bidezko sarrerak sortzea 8. Blogerako baimenak kudeatzea B multzoa. Skype 1. Nola instalatzen da Skype? 2. Skype konfiguratzea 3. Tresnak frogatzea 4. Kontaktuen zerrenda 5. Skype bidez beste ordenagailu batera deitzea 6. Skype bidez telefono arruntetara deitzea 7. Erabiltzaile-egoera aldatzea 8. Txat bidez komunikatzea 9. Skype pertsonalizatzea 319 320 321 322 323 325 327 327 328 D multzoa. Kalkulu-orria. Excel 1. 2. 3. 4. 5. 6. Nola exekutatzen da Excel? 341 Datu motak 342 Nola sartzen dira datuak? 343 Nola irekitzen eta gordetzen dira Excel liburuak? 344 Oinarrizko eragiketak 344 Nola inprimitzen dira kalkulu-orriak? 349 311 313 313 313 315 316 317 318 C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez 1. Nola deskargatzen eta instalatzen da Windows Live Messenger? 2. Nola hasten da saioa? 3. Nola gehitzen dira kontaktuak? 4. Nola konfiguratzen da programa? 5. Nola hitz egiten da Messenger bidez? 6. Posta elektronikoa 7. Nola sortzen dira karpeta konpartituak? 8. Windows Live Gaur 9. Nola bidaltzen dira fitxategiak eta argazkiak? 10. Nola egiten dira bideokonferentziak? 11. Konpartitzeko jolasak 12. Web Messengerra 329 331 332 332 333 334 335 336 336 337 339 340

309

IKT TREBETASUNAK

A multzoa. Zer dira blogak?

Blogak edo weblogak Interneteko orrialdeak dira, bai edukiak argitaratzeko, bai interesatzen zaigun edozein gairi buruz idazteko. Horien asmoa da informatikan adituak ez diren erabiltzaileek ere beren ideiak, proiektuak eta argazkiak, besteak beste, sarean ipini ahal izatea eta sareko beste kide guztiekin konpartitzea.

Bloga sortu eta edukiak gehitzen dituen pertsonari weblogger edo blogger esaten zaio eta, blogaren administrazioak arduratzeaz gainera, gustukoen dituen aukeren arabera konfiguratzen du bloga. Hiru blog mota daude: Eduki-blogak, aurretik aipatu ditugunak eta egun hedatuenak. Fotoblogak, edo fotologak, blogean argazkiak ipintzeko eta sare guztian ikusi ahal izateko. Oro har, mota horretako blogetan argazki kopuru mugatua dago edo egunean kopuru jakin bat besterik ezin izaten da igo. Blog horiek edozein erabiltzailek sor ditzake, bai asteburuko argazkiak Interneten ipintzen dituzten laguntaldeek, bai, orrialde hauen bidez, lanak ezagutarazi nahi dituzten argazkilari profesionalek.

Blog gehienek aukera ematen dute beste erabiltzaileek artikuluei buruz oro har, sarrera deritze; post inglesez iruzkinak edo bestelakoak idazteko. Batzuetan idatzitakoak argitaratutakoaren aldeko edo kontrako iritziak izaten dira; horri esker, blogean argitaratzen den edukiari buruz nolabaiteko eztabaida edo foroa sortzen da. Blogak beste webguneetatik bereizten dira; blogetan kronologikoki adierazten dira edukiak, eguneroko edo itsas ontziko liburu bat bailitzan (hala deitzen zaie batzuetan). Oro har, lehenengo eduki berrienak azaltzen dira, hau da, blogera azken gehitu direnak, eta horien ondoren, beste sarrera guztiak ageri dira, blogeko hasierako edukira iritsi arte. Sarrera bakoitzean edukia gehitu zeneko data erregistratuko da eta, gainera, izenburu bat ere jarri ahal izango da, gehitu nahi den informazioa identifikatzeko. Blogak pertsona bakarrenak izaten dira, baina badaude taldekako blogak ere eta lagun- edo komunean zerbait duten pertsona-taldeek sortu eta mantentzen dituzte.

310

A multzoa. Zer dira blogak?

Bideoblogak, edo bidelogak, Interneteko erabiltzaileekin konpartitu nahi diren bideak blogean gehitzeko. Bideblogetan, batik bat, bloggerrak Interneten aurkitu dituen bideo barregarriak, bereziak edo interesgarriak dauden arren, blog asko bideoan edo zineman, besteak beste, adituak direnenak ere izaten dira, eta han argitaratzen dituzte euren lanak erabiltzaile guztiek ikusi ahal izateko.

2. Hasteko, egin klik SORTU ZURE BLOGA dioen estekan.

Nola sortzen dira blogak?

Gaur egun, leku ugari dago Interneten, doan, blogak sortu ahal izateko. Atal honetarako Googlen Blogger zerbitzua aukeratu dugu, sarean gehien hedatu dena delako eta blogak sortzeko eta mantentzeko oso errazak delako. Sortzeko nahikoa da posta elektroniko kontu bat izatea eta pauso hauek jarraitzea: 1. Exekutatu Internet nabigatzailea, idatzi helbide-barran Bloggerraren orrialdea eta sakatu <Enter>: http:// www.blogger.com Nabigatzailearen leihoan, erabili behar dugu blog zerbitzuen hasierako orrialdea agertuko da. Bloggerren blog bat sortzeko erregistratu egin behar da, hau da, Googlen edo Bloggerren kontu bat izan behar da. Dagoeneko bat izanez gero, hori bera erabil dezakegu, baina konturik ez badugu, erraz sortuko dugu bat bloga sortu bitartean.

Egin klik blog berria sortzeko.

Zabalduko den orrialdean bi aldiz idatzi behar da posta elektronikoa, idaztean akatsik egin ez dela ziurtatzeko. Gero, kode bat eskatuko da. Kodea blogeko edukiak edo diseinua aldatzeko beharrezkoa izango zaigu.

Jarraian, blogeko edukiak sinatzeko izen bat eskatuko da; benetako izen bat izan daiteke, edo ezizen bat, izengoiti bat, etab. Hurrengo atalean, goiko irudian agertzen diren letrak idatzi behar dira; modu horretan, sarean exekutatzen diren programen bidez automatikoki altak ematea saihesten da.

311

IKT TREBETASUNAK

A multzoa. Zer dira blogak?

Azkenik, zerbitzuaren baldintzak irakurri beharko lirateke eta baldintzak onartzeko laukitxoa markatu. Baldintzak ez baditugu onartzen, ezingo dugu bloga sortu. Prozesuarekin jarraitzeko, sakatu JARRAITU. 3. Blogerako izenburu bat aukeratu behar da. Komeni da atentzioa ematen duen bat eta argitaratu nahi ditugun edukien adierazgarria izatea. Jarraian, erabilgarri dagoen blog helbidea hautatu behar da, hau da, URLa (Interneteko helbidea); horren bidez edozein erabiltzailek gure blogaren edukiak ikusi ahal izango ditu. Ez da erraza erabilgarri dagoen helbide bat aurkitzea, gure aurretik erabiltzaile ugari baitago erregistratuta; hala ere, eskatzen dugun helbidea beste norbaitek badu, Bloggerrek libre dauden beste batzuk proposatuko dizkigu.

Han, izena atala hautatu dugun izen libreagatik ordezkatuko dugu. Prozesuarekin jarraitzeko, sakatu JARRAITU esteka. 4. Leiho bat azalduko da eta, han, gure blogeko edukiak erakutsiko ditugun txantiloia hautatuko dugu. Hau da, txantiloiak informazioa Interneten nola agertuko den adierazten du. Hautatu gehien gustatzen zaizuna eta egin klik JARRAITU botoian.

Hautatu edukiak erakusteko txantiloia.

Beste orrialde bat azalduko da gure bloga jada sortu dugula esaten; dagoeneko prest gaude blogean edukiak argitaratzeko. Lehenengo sarrera gehitzeko, egin klik ARGITARATZEN HASI estekan.
Gure blogera sartzeko Interneteko helbidea da.

Helbidea idatzi ondoren, libre dagoela egiaztatzea komeni da Egiaztatu esteka sakatuz, testuaren azpian. Blogerako erabiliko dugun eta libre dagoen helbidea aurkitu ostean, kontuan izan helbide honekin sartu ahal izango garela: http://izena.blogspot.com

312

A multzoa. Zer dira blogak?

Lehenengo sarrera

Bloga konfiguratzea

Bloga sortu ondoren, Bloggerrak blogerako edukiak sortzeko aukera ematen digu. Aurreko puntuko ARGITARATZEN HASI estekan klikatuz gero, nabigatzailean webgune bat izango dugu eta Sarrerak sortu botoia hautatuta egongo da. Pauso hauek jarraituko ditugu:
Sarrera berriaren izenburua.

Blogaren konfigurazioa aldatzeko, egin klik orrialdearen goiko aldean azaltzen den Konfigurazioa (Configuracin) estekan. Agertzen den orrialde berrian parametro ugari aldatu ahal izango dira; dokumentu honetan batzuk besterik ez baditugu azaltzen ere, interesgarria da guztiak irakurtzea eta horiekin zer egin daitekeen ikustea.
Konfigurazio-aukera erabilgarriak.

Sortzen ari garen sarreraren edukia.

1. Adierazi lehenengo sarreraren izenburua; horretarako, Izenburua: dioen testu-koadroan idatziko dugu; goiko aldean ageri da. 2. Testuaren gunean, sarrera honetan idatzi nahi dugun edukia tekleatuko dugu. Edukiari formatu bat emateko, tresna-barra bat dago argazkiak eta bideoak gehitzeko, estiloa, kolorea, letra-tipoa eta testuaren formatua aldatzeko, idatzitako testuaren ortografia gainbegiratzeko, etab. 3. Lehenengo sarreraren edukia idatzi ondoren, bi aukera ditugu: bata, ARGITARATU SARRERA, idatzitako sarrera gortzeko eta blogean zuzenean gehitzeko; eta bestea, GORDE ORAIN, idatzitako edukia gordetzeko, baina blogean ez da azalduko. Azken aukera edukia guztiz amaituta ez dagoenean erabiltzen da, hau da, zirriborroa denean.

Klikatu Oinarrizkoa esteka eta konfigurazio orrian gure blogaren izenburua eta deskribapena aldatu ahal izango ditugu, bloga Bloggerreko zerrendetan agertzea edo ez aukeratu, sarean aurkitzeko bilatzaileek beren blogeko datu basean gurea ere gehitu ahal izateko aukera ere badago, etab. Aukerak konfiguratu ostean, egin klik orrialdearen amaiera azaltzen den Gorde konfigurazioa botoian; hori egin ezean, egindako aldaketa guztiak galduko dira.

Blogerrean guztia pertsonalizatu daiteke. Atal honetan blogean egin daitekeenaren oinarrizko ideia batzuk azalduko ditugu, baina irakurleari gomendatzen diogu haratago joateko eta hasiberrientzako oinarrizko dokumentu honetan azaltzen ez diren beste aukerak ere aztertzeko. Txantiloia estekan klikatzean, bloga sortzean hautatu dugun txantiloiaren ereduaren eskema azalduko da.

313

IKT TREBETASUNAK

Blogaren txantiloia

A multzoa. Zer dira blogak?

Hautatu blogaren txantiloia.

Adibidez, Datu pertsonalen ataleko Edit estekan klik eginez gero, beste orrialde bat zabalduko da eta, han, blogaren egileari buruzko datuak bete edo aldatzeko aukera izango dugu. Gainera, informazio pertsonala agertzea aktibatu edo desaktibatu dezakegu, esaterako, gure herria, probintzia, etab.

Edozein unetan txantiloia aldatu nahi izanez gero, esteka bat dago horretarako: Hautatu txantiloi berria. Berriz ere dauden txantiloi guztiak agertuko dira, eta nahikoa da erabili nahi duguna hautatzea eta GORDE TXANTILOIA estekan klikatzea.
Aldatu testuaren letra-tipoa eta koloreak.

Blogeko fitxategia atala argitaratuz gero, blogean edukiak denboran noiz eta nola gorde daitezkeen adieraz dezakegu: hilero, astero edo egunero. Hiru estilo daude: a) hierarkiki, b) zerrenda moduan, edo c) goitibeherako menu gisa.

Konfiguratu edukien fitxategi-forma.

Konfiguratu datu pertsonalak.

Orrialdeko elementuak estekan hautatutako txantiloiaren zatiak ikusi ahal izango ditugu: guztiak eta bakoitza aldatu ahal izango ditugu dagokien estekan klik eginez.

Sarreren kronologia ere alda dezakegu eta lehenengo zaharrenak erakutsi, baina ez da ohikoena. Gainera, blogeko sarreren aurkezpena eta goiburuak, besteak beste, alda ditzakegu.

314

A multzoa. Zer dira blogak?

Azkenik, interesagarria da, baita ere, gure blogeko ataletako koloreak nola alda ditzakegun ikustea: goiko aldean ageri den Letra-tipoa eta koloreak estekan klikatuz gero, orrialde bat agertuko zaigu eta, han, blogeko elementu bakoitza hautatu eta eman nahi diogun kolorea ezar dezakegu, agertzen den kolorepaletan klik eginez.
Lehenengo, hautatu aldatu nahi duzun elementua. Gero, hautatu aplikatu nahi duzun kolorea.

daltzen du, esteka baten bidez, zure kontua aktibatzeko. Nahikoa da estekak klik egitea eta Googlek behar bezala aktibatu dela esanez mezu bat bidaliko du.

Zer itxura du gure blogak?

Gure blogaren azken emaitza ikusteko, exekutatu nabigatzailea, idatzi blogaren helbidea helbide-barran eta sakatu <Enter>. Gogoan izan blogaren helbidea hau dela: http://izena.blogspot.com Hor izena atala blogerako hautatu dugun izenagatik ordezkatuko dugu. Dena ongi egin badugu, berehala azalduko da gure bloga pantailan, argitaratu dugun lehenengo sarrerarekin eta konfigurazioan egindako aldaketekin.
Sarrerari buruzko iruzkina egiteko lekua.

Kolorean klik egin ondoren, berehala ikus dezakegu nola gelditzen den

Dena ongi joan bada, dagoeneko prest dugu bloga. Orain, bloga sortzean eman dugun kontuan mezuak ikustea komeni da, izan ere, Googlek mezu bat biIzenburua. Sarrerak.

1. Sarreraren iruzkin kopurua. 2. Iruzkinak esteka, erabiltzaileak argitaratutako edukiari buruz idazteko. Aipatu estekan klik eginez gero, orrialde berri bat azalduko da, Egin iruzkina izeneko atalean idatzi ahal izateko.

Deskribapena.

Blogeko fitxategiak.

315

IKT TREBETASUNAK

Konfigurazioan baimena eman badugu gure sarreretan iruzkinak egiteko, sarrera bakoitzaren beheko aldean hau agertuko da:

A multzoa. Zer dira blogak?

Idatzi ostean, irudian agertzen diren deformatutako letrak tekleatu behar dira, eta anonimoen iruzkinak ez onartzeko baimena eman badugu konfiguratzerakoan, erabiltzailea identifikatu egin beharko da. Baina besterik adierazi ezean, Google edo Bloggerreko erabiltzea izan behar da zerbitzu honekin sortutako blogetako sarrerei buruz iruzkinak egin ahal izateko.
Iruzkinak egiteko sarrera. Aurreko iruzkina.

Orrialdea azaltzen denean, bloga sortzean erabili genuen posta elektronikoaren Erabiltzaile-izena idatziko dugu koadrotxoan eta, Kodea atalean, une hartan ezarri genuen kodea. Azkenik, egin klik SARTU estekan.

Dena ongi egin badugu, gure blogaren kudeaketa-panela agertuko da nabigatzailean. Han, bi esteka izango ditugu blogaren edukiak sortzeko eta aldatzeko: 1. Sarrera berri bat sortu nahi bada, egin klik Sarrera berria estekan eta blogeko lehenengo sarrera sortzeko, aurretik erabili dugun webgune berera joango gara.
Sarrera berria gehitzeko klikatu hemen.

Gehitutako iruzkina argitaratzen denean, automatikoki iruzkin kopurua handitu egingo da eta edozein internautak kontsultatu ahal izango ditu. Sareko beste erabiltzaile batek beste iruzkin bat egin nahi badu, nahikoa da Iruzkinak estekan klik egitea, eta hala sarreraren testua eta iruzkinak ikusi ahal izango ditu. Ezkerraldean, iruzkinak idazteko tartea dago. Aurreko kasuan aipatu ditugun pausoak jarraitu beharko dira. Amaitzean, egin klik orrialdearen amaieran azaltzen den ARGITARATU IRUZKINA estekan.

Blogean sarrerak berria gehitzea

Blogean sarrerak gehitzeko, Bloggerraren orrialdetik gure blogaren kudeaketa-gunera jo behar da. Horretarako, exekutatu nabigatzailea eta Bloggerraren orrialdean sartuko gara helbide-barran URL helbidea idatziz: http://www.blogger.com

Argitaratutako sarrerak edo gordetako zirriborroak argitaratzeko klikatu hemen.

316

A multzoa. Zer dira blogak?

2. Eta ditugun sarreretakoren bat aldatu edo erdizka utzi genuen zirriborro batekin amaitu nahi izanez gero, klikatu Sarrerak estekan. Orrialde bat agertuko da blogean sortutako sarrera guztiekin; orrialde horretan sarrera guztiak edo zirriborroak argitaratu ahal izango ditugu, eta horretarako nahikoa da ezkerraldean azaltzen den Argitaratu estekan klik egitea. Azken horretan klikatuz gero, hasieran agertu zaigun orrialde bera azalduko da; handik egin nahi diren aldaketa guztiak egin ahal izango ditugu eta gorde edo argitaratu. Kudeaketa-panel honetan ere ezabatu nahi ditugun blogeko sarrerak kendu ahal izango ditugu; horretarako, nahikoa da sarrera bakoitzaren eskuinaldean agertzen den Kendu estekan klikatzea.
Klikatu sarrera berria sortzeko. Egin klik sarrera bat kentzeko.

Aukera on hori aprobetxatzeko, lehenengo, konfiguratu egin behar da. Horretarako, pauso hauek jarraituko ditugu: 1. Joan blogeko kudeaketa-panelera eta egin klik Konfigurazioa estekan.

Zirriborroa da.

2. Konfigurazio-orrian, klikatu Posta elektronikoa estekan eta irudian ageri den antzeko orrialdea azalduko da. Mail-to-Blogger Helbidea izeneko ataleko testu-koadrotxoan, bloga eguneratzeko erabiliko dugun posta-helbideari nahi diogun izena ipiniko diogu. Adibide honetan posta-helbidea hautatu da: Erabiltzaileaspain2002.sarrerak@blogger.com Eta sarrerak izango da idatziko dugun testua, izan ere, lehenengo zatia gure posta elektronikoko kontua izan ohi da eta azken zatia, berriz, kontua kudeatzen duen zerbitzariaren araberakoa da, kasu honetan blogger.com. 3. Klikatu Gorde konfigurazioa estekan, aldaketak gordetzeko eta nabigatzailea ixteko. 4. Joan zure posta elektronikoaren programara eta sortu posta berri bat konfiguratu berri dugun kontura bidaltzeko. Kontuan izan Gaia: atalean idatzitako testua blogeko sarrera berriaren izenburua izango dela eta mezuaren edukia sarreraren edukia. Hori egin ostean, egin klik Bidali botoian.
IKT TREBETASUNAK

Egin klik sarrera argitaratzeko.

Iruzkin kopurua.

Email bidezko sarrerak sortzea

Ikusitako guztiaz gainera, Bloggerrak aukera ematen du denbora laburrenean eta ahalegin gutxienaz sarrerak eguneratuta izateko. Aukera dago mezu elektroniko bat bidaltzeko konfiguratzen dugun helbide batera eta mezuaren edukia blogeko sarrera baten moduan gordetzeko.

317

A multzoa. Zer dira blogak?

Gaia blogeko sarrera berriaren izenburua izango da.

Zenbait pertsonak blog bat administratu ahal izateko, lan hori egiteko baimena izango duten pertsonen helbideak gehitu behar dira. Pauso hauek jarraitu behar dira: 1. Sartu blogean administratzaile-kontuarekin eta klikatu Konfigurazioa fitxan. Orrialde horretan, markatu Baimenak esteka eta orrialde bat azalduko da Blogaren egileak izeneko atalarekin.
Konfigurazio-fitxa. Baimenak emateko esteka.

Postan idatzitakoa sarrera berriaren edukia izango da.

Ongi funtzionatzen duela frogatzeko, nahikoa da gure blogera joatea eta sarrera berria gehitu den egiaztatzea.

2. Edukiak alda ditzaketen erabiltzaile berriak gehitzeko, egin klik GEHITU EGILEAK: botoia. Koadro bat agertuko da erabiltzaile berrien helbideak idazteko. 3. Helbideak idatzi ostean, klikatu GONBIDAPENA botoian eta idatzitako helbide bakoitzera posta elektroniko bidez mezu bat iritsiko da blogean parte hartzeko gonbidapena onar dezaten. Helbide bakoitzera bidalitako mezuan esteka bat egongo da, eta hartzaileek klik egin beharko dute gonbidapena onartzeko.

Posta elektroniko bidezko mezuaz gehitutako sarrera berria.

Blogerako baimenak kudeatzea

Askotan oso erabilgarria da blog bat pertsona batzuen artean mantendu ahal izatea. Sailerako blog batean pentsatuz gero, interesgarria litzateke saila osatzen duten irakasle guztiek edo batzuk informazioa blogera gehitu ahal izatea; modu horretan, eguneratuago egongo litzateke bloga eta norberaren ahalegina txikiagoa.

318

B multzoa. Skype

Sarearen bidez beste pertsonekin txateatzeko eta hitz egiteko doako programa da Skype; gainera, prezio oso lehiakorretan, telefonoetara, bai finkoetara, bai sakelakoetara ere, dei daiteke. Tarifak herrialdearen araberakoak dira. Elkarrizketen kalitatea eta segurtasuna oso ona da; enkriptatutako algoritmoak erabiltzen dira pribatutasuna bermatzeko.

Deskargatzen amaitzean, joan fitxategia gorde duzun karpetara eta, han, Skype instalatzeko programa aurkituko duzu.

Nola instalatzen da Skype?

Internetetik lortzen da programa: exekutatu nabigatzailea eta joan Skypen webgunera: http://www.skype.com

Exekutatzeko, egin klik bikoitza eta programa instalatzen hasiko da. Sistema eragileak fitxategiarekin zer egin nahi dugun galdetuko digu: egin klik Exekutatu botoian instalazioarekin hasteko.

Skypen lehenengo pantaila azalduko da; han, hizkuntza hautatu eta softwarearen erabilera-lizentziako baldintzak irakur ditzakegu. Instalazioarekin jarraitzeko, nahitaez, 2. puntuko laukitxoa markatu behar da, ezarritako baldintzak onartzen ditugula esateko. Jarraitzeko, egin klik leihoaren behealdeko Instalatu botoian.

Egin klik programa deskargatzeko.

Egin klik deskargarako edozein estekatan; leiho bat zabaldu eta zer egin nahi dugun galdetuko da: fitxategia exekutatu edo gorde. Klikatu Gorde botoian eta gorde disko gogorreko karpeta batean, aurrerago agian behar izango baituzu.

319

IKT TREBETASUNAK

B multzoa. Skype

Horren ondoren, Googleren tresna-barra nabigatzailean instalatu nahi dugun galdetuko digu. Hala nahi izanez gero, egiaztatzeko botoia markatuko dugu; ez badugu instalatu nahi, nahikoa da laukitxoa markatu gabe uztea. Jarraitzeko, egin klik Jarraitu > botoian.

Skype konfiguratzea

Programa lehenengo aldiz exekutatzen dugunean Skype kontu bat sortu behar da beste erabiltzaileekin komunikatu ahal izateko. Horretarako, programarako erabiliko den izen bat eskatuko da, erabili nahi dugun erabiltzaile-izena eta kode bat. Berriz ere zerbitzuaren baldintzak onartzeko laukitxoa markatu behar da eta egin klik Jarraitu botoian.

Une horretatik aurrera Skypeko fitxategiak disko gogorrean hasiko dira kopiatzen eta, berehala, azken leiho bat azalduko da programa instalatzeagatik eskerrak ematen. Skype exekutatzeko, egin klik leihoaren behealdean agertzen den Hasi Skype botoian. Azaltzen den leihoan, idatzi posta elektroniko helbide bat eta markatu zure herria, herrialdea eta hiria. Gainera, programa hasten dugun bakoitzean sortu berri dugun erabiltzearekin saioa hasteko aukera ezar dezakegu. Kontuaren konfigurazioarekin amaitzeko, klikatu Konektatu botoian.

Ordenagailuan Skype instalatu ondoren, telefono zenbaki bat duen Interneteko edozein datutan ikonoa agertuko da, eta, han klik bat eginez, Skype bidez dei egin ahal izango duzu.

320

B multzoa. Skype

Tresnak frogatzea

Skype kontua sortzea lortu dugunean, hurrengo pausoa sistemak behar bezala funtzionatzen duela egiaztatzea eta beste erabiltzaileekin hitz egin dezakegula frogatzea da. Horretarako, Skypeko froga-deia erabiltzea komeni da; test antzekoa da egiaztatzeko bozgorailuek eta mikrofonoa konektatuta, eta behar bezala konfiguratuta daudela eta ongi funtzionatzen dutela.

Deitzen.

Edozein dei amaitzeko, egin klik botoi honetan. Hautatu Skypeko froga-deia, gure ekipoa ongi dabilela frogatzeko.

Arazoa konpontzeko egin klik Hasi botoian eta hautatu Programak / Osagarriak / Entretenimendua / Bolumenaren kontrola, eta leiho bat azalduko da ordenagailuan ditugun soinu-tresna guztien kontrolak ikusteko. Orduan, bilatu Mic Volume gailua eta kendu Isilpean marka behealdean. Gainera, leiho horretan bertan, lan egin nahi dugun soinuaren bolumena gradua dezakegu, bai mikrofonoarena, bai bozgorailuena.

Froga egiteko nahikoa da Kontaktuak fitxa hautatzea eta klik egitea zirkulu berdeko telefonoan. Une horretan testa hasiko da. Deia hastean, soinu bat entzungo dugu, deia markatzen ari diren tonuak, eta berehala grabazio bat entzungo dugu jarraian zer egin behar den esaten. Prozesu horretan, grabazioa entzun eta, horren ondoren, mikrofonotik segundo batzuez hitz egingo dugu. Gure hitzak ordenagailuan grabatuko dira eta, amaitzean, Skypek berriz esango ditu. Hitzak ongi entzuten badira, programa prest dago erabiltzen hasteko. Frogak ez badu ongi funtzionatzen, zer gertatzen den asmatu eta gure ekipoa behar bezala konfiguratu beharko dugu. Gehien gertatzen den arazoa mikrofonoa isilpean izatea da eta, horregatik, ez da gure ahotsa gordetzen.

Bozgorailuen bolumenerako kontrola

Mikrofonoaren bolumenerako kontrola

Laukitxo hau ez da markatuta egon behar.

Elkarrizketa bat amaitzeko nahikoa da zirkulu gorriko telefonoan klik egitea, baita froga-deian ere.

321

IKT TREBETASUNAK

B multzoa. Skype

Skype bidezko elkarrizketan bolumen egokia ez dugula iruditzen bazaigu, egin klik leihoaren behealdeko ikonoan eta leiho bat azalduko da bolumena klik bat eginez eta puntu urdina arrastatuz egokitzeko.

leiho berri bat zabalduko da eta, han, zerrendara gehitu nahi dugun pertsonaren informazioren bat eskatuko zaizu. Logikoki, kontaktuarekin ordenagailutik ordenagailura hitz egin nahi izanez gero, erabiltzaile hori Skypeko kide izan behar da. Kontaktua aurkitzeko eman dezakegun informazioa haren Skype erabiltzaile-izena, haren izena edo posta elektronikoa izan daiteke. Datu horietako edozeinekin Skypek kontaktu berria aurkituko du eta ezaugarri hori betetzen duten erabiltzaileen zerrenda azalduko da. Hautatu bilatzen ari garen erabiltzailea eta egin klik Gehitu Skype kontaktuetara botoian, leihoaren behealdean.

Puntuan klik eginez eta arrastatuz bolumena egokitu dezakegu.

Egin klik bolumenaren kontrola ikusteko.

Kontaktuen zerrenda
Egin klik kontaktu berri bat gehitzeko.

Kontaktuak deitu eta txateatu dezakegun pertsonak dira. Pertsona bat kontaktuen zerrendara gehitzeko, egin klik Kontaktuak ataleko Gehitu botoian. Une horretan,

Hori egitean, leiho berri bat zabalduko da; han, testu bat idatz daiteke gure zerrendan gehitu nahi dugun kontaktuari bidaltzeko. Garrantzitsua da jakitea ezingo dugula erabiltzaile bat gehitu hark gure zerrendan egon nahi ez badu. Horrek esan nahi du gu ere ez garela egongo onartu ez dugun inongo zerrendatan, beraz, ezagutzen ez dugun pertsonen deiak ez ditugula jasoko bermatzen da.

Idatzi bilatu nahi dugun kontaktuaren datuak.

322

B multzoa. Skype

Skype bidez beste ordenagailu batera deitzea

Kontaktuen zerrendako erabiltzaile bati doan deitzeko, hautatu kontaktua eta egin klik deitzeko botoian (zirkulu berdeko telefonoan). Berehala hasiko da deiaren tonua jotzen eta hartzailearekin harremanetan jartzen saiatuko da programa. Deitzen ari garen pertsonaren ordenagailuan deiaren soinua entzungo da eta elkarrizketa-koadro bat azalduko zaio zer egin erabakitzeko.

Aukeratu gure kontaktuen zerrendara gehitu nahi dugun erabiltzailea.

Zerrendara gehitu nahi dugun pertsonari idatzi nahi diogun testua bete ondoren, egin klik OK botoian eta gure kontaktu berria izango denari gure mezua leiho batean azalduko zaio ordenagailuan. Kontaktuen ezaugarriak elkartrukatzeko mezu bat iristen zaigunean, mezua bidaltzen digun pertsona ez badugu ezagutzen, kontaktua onartu baino lehen, arretaz pentsa dezagun gomendatzen digu Skypek.

Hauek dira izango dituen aukerak: 1. Erantzutea, elkarrizketa hasteko. 2. Deia Deuseztatzea, elkarrizketa saiakera mozteko, edo 3. Txat modua aukeratzea, elkarrizketa idatzia hasteko. Deia onartzean bi erabiltzaileak hitz egiten hasiko dira, eta leihoaren behealdean deiaren iraupena agertuko da. Gainera, bi kontrol daude deia maneiatzeko: bata elkarrizketan zehar mikrofonoa isilpean jartzeko

Ohartarazpen mezua. Kontrolak. Iraupena.

Gu gehitzea onartzen badugu, nahikoa da OK botoian klik egitea, baina halakorik ez badugu nahi, Baztertur botoian egin behar da klik eta ez gara erabiltzaile horren zerrendan azalduko. Mezua gure zerrendan onartu badugu, hura bidali zuen kontaktua gehituko da zure zerrendan eta harenean zurea.

323

IKT TREBETASUNAK

B multzoa. Skype

Eta bestea hasteko.

dei bat zai utzi eta geroago hitz egiten

Bideokonferentziak nahi ditugunean gelditzeko edo hasteko botoi bat dago.

Zain dagoen deia.

Isilpean.

Bolumenaren kontrola.

Gainera, ordenagailura webcam bat konektatuta izanez gero, Skype konfiguratu dezakegu bideokonferentziak egiteko, elkarrizketa sinple bat egin ordez. Horretarako, pauso hauek jarraituko ditugu: 1. Joan Skypen aukerak leihora menuko Tresnak / Aukerak elementua erabiliz. Leiho berrian, egin klik eskuinaldeko Orokorra botoian aukerak agertzeko. 2. Egin klik Bideo Egokitzapenak elementuan eta konfigurazio-aukerak azalduko zaizkigu ordenagailuan instalatuta dugun webcamerako. Garrantzitsua da aukeratzea noren bideoak jaso nahi ditugun elkarrizketetan eta nori erakutsi nahi diogun webcama dugula. Era berean, elkarrizketa bat hastean erabaki dezakegu bideo-aukera automatikoki exekutatzea eta hasieratik kamera erakustea edo eskuz hastea bideokonferentzia, interesatzen zaigunean.
Une oro gelditu daiteke web kamera.

Gainera, edozein unetan, bideo batean ikusten ari garen irudi baten argazkia egin dezakegu; horretarako, nahikoa da irudiaren azpian agertzen den argazki-kameraren botoian klik egitea.

Hitz egiten ari garen pertsonaren bideo-irudia.

Pantailan ageri den irudiaren argazki bat egin dezakegu.

Gure irudia bideoan. Gure webcamaren egoera konfiguratzeko aukerak.

324

B multzoa. Skype

Skype bidez telefono arruntetara deitzea

Aurretik esan bezala, Skypek munduko edozein telefono finko eta sakelatakora deitzeko aukera eskaintzen du. Bada, dei horiek ez dira doakoak; hala ere, dei horien tarifak oso lehiakorrak dira gaur egingo merkatuan. Dei bat egiteko nahikoa da Deitu botoian klik egitea. Hautatu deitu behar dugun telefonoaren herrialdea eta, bigarren testu-laukian, idatzi telefono zenbakia. Informazioa bete ondoren, egin klik zirkulu berdeko telefonoan eta markatzen hasiko dela entzungo da. Aukera hori erabiltzeko, Skype kreditua lortu behar da, zerbitzu hau ordaindu egin behar baita. Kreditua erosi nahi badugu, zenbakiak markatzeko teklatuaren azpian egin klik Erosi Skype kreditua estekan, edo menua erabili: Kontua / Erosi Skype kreditu.

Automatikoki Skypen bideo-kaptura leihoa zabalduko da eta, han, hartutako irudia agertuko da eta behealdean, berriz, aurretik ateratako irudien zerrenda.
Gurekin hitz egiten ari denaren irudia.

Gure irudia

Egin klik kreditua erosteko.

IKT TREBETASUNAK

Gainera, bideo bidezko elkarrizketa bat izatean, irudia leiho batean edo pantaila osoan ikustea aukera dezakegu. Horri esker, hasieran agertzen den irudia baino askoz handiagoa lortzen da. Irudian ikusten den bezala, irudi handia hitz egiten ari garen pertsonarena da eta behealdeko ezkerraldean lauki txiki bat ateratzen da gure irudia ere ikusteko elkarrizketan zehar.

Kreditua lortzean, gure kontuko zenbatekoa murriztuz joango da deiak egin ahala. Edozein unetan kontsulta dezakegu saldoa eta, nahi izanez gero, saldoa gehitu, menuko Kontua / Ikusi kontua aukera erabiliz.

325

B multzoa. Skype

Egin klik kontaktu bat SkypeOutera gehitzeko.

Kontaktu berria ikonoarekin azalduko da zerrendan, telefono-zenbakia duen kontaktua dela adierazteko. Telefonoetarako deiez gainera, Skypek Skype Voice Mail zerbitzua ere eskaintzen du; erantzungailu edo ahotspostontzi baten gisa funtzionatzen du, hau da, mezuak gordetzen dira deiak hartu ezin ditzakezunean. Kontrata dezakegun beste zerbitzua dei-desbiderapena da, eta horri esker, jasotzen dituzun deiak zure telefono finkoan edo sakelakoan jaso ahal izango dituzu. Zerbitzu hori ere ordaindu egin behar da; tarifak kontsultatzeko joan Skypen webgunera: http://www.skype.com Egindako eta jasotako dei guztiak gorde egiten dira eta gure Skypeko erregistrofitxan kontsulta ditzakezu. Han azaltzen da norekin hitz egin den, noiz, ordua eta deiaren iraupena.

Une honetan egiten ari den deia eta haren kostua.

Gainera, gehien deitzen ditugun telefono finkoak gure kontaktuetara gehi ditzakegu; horretarako, pauso hauek jarraitu behar dira: 1. Egin klik Kontaktuak fitxako Gehitu botoian. 2. Agertzen den leiho berrian, egin klik Gehitu Telefono-zenbakia SkypeOut kontaktu gisa testuan. 3. Leihoa aldatu egingo da eta, orain, kontaktuaren izena eta telefono-zenbakia eskatuko dira. Bete datuak eta egin klik Gehitu Telefono-zenbakia SkypeOut kontaktu gisa botoian.

Egindako eta jasotako deien erregistroa.

326

B multzoa. Skype

Erabiltzaile-egoera aldatzea

Leiho bat azalduko da elkarrizketarekin hasteko. Horretarako, idatzi mezua behealdean eta sakatu <Enter> teklari bidaltzeko. Emozio-ikonoak gehi ditzakegu mezuan botoia erabiliz eta erabili nahi duguna hautatuz.

Askotan, gure erabiltzailea Konektatuta azalduko da; hala ere, batzuetan deiak ezin ditugula edo ez ditugula nahi jaso adierazi nahi izaten da. Erabiltzailearen egoera aldatzeko, erabili menuko Fitxategia / Aldatu egoera aukera eta aukeratu egokien zaizun egoera: Ez nago, Ez nago erabilgarri, Okupatuta Gure egoera gurekin kontaktuan jarri nahi den erabiltzailearen pantailan agertuko da.

Testua bidaltzean, testu bera azalduko da gure leihoan eta hitz egiten ari garen erabiltzailearenean; horrela elkarrizketa osoa jarraitzen da bi leihoetan.
Elkarrizketen historia.

Gure egoera menuaren bidez ere alda dezakegu.

Txat bidez komunikatzea

Skypen aukera dago, baita ere, testu bidezko elkarrizketak izateko, Microsoft Messengerrean edo Yahoo Messengerrean bezala. Horretarako, nahikoa da komunikatu nahi dugun erabiltzailea aukeratzea eta ikonoan klik egitea, edo menuan agertzen den Txat / Norekin txateatu? aukera erabiltzea.

Gure mezuan emozio-ikonoak gehi ditzakegu.

327

IKT TREBETASUNAK

B multzoa. Skype

Gainera, Skypekin hainbat erabiltzailerekin batera eta une berean txatea dezakegu. Horretarako, hautatu menuan Txat / Hasi taldekako txata aukera. Leiho berri bat azalduko da eta, han, elkarrizketan parte hartzea nahi dugun erabiltzaile guztiak aukera ditzakegu. Taldea osatu ostean, egin klik Onartu botoian txateatzen hasteko.

Irekiko den leihoan, erabili nahi dugun irudia aukeratu ahal izango da, edo gure webcamarekin argazkiren bat atera irudi gisa erabiltzeko. Skypekin Klonies-ak ere sor ditzakegu, hau da, gure irudi gisa diseinatu eta erabil ditzakegun marrazkiak. Sortu Klonie bat estekan klik eginez gero, Interneteko orrialde batera iritsiko gara; han, gure gustuko irudia diseina dezakegu, ilearen eta azalaren kolorea aldatuz, jantziak aukeratuz, etab. Aukera horrek, ordea, desabantaila bat dakar: horrelako irudia sortzea eta erabiltzea ez da doakoa.

Skype pertsonalizatzea
Skypen hondoa ere alda dezakegu; horretarako, erabili Fitxategia / Pertsonalizatu / Aldatu hondoa... aukera.

Gure Skyperen itxura pertsonaliza dezakegu: menuko Fitxategia / Pertsonalizatu / Aldatu irudia aukera erabiliz.

328

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

Berehalako mezularitzako zerbitzuari esker, Interneteko beste erabiltzaileekin komunika gaitezke denbora errealean. Zerbitzu honetan erabiltzen den komunikazio mota testu-mezuen elkartrukea da: erabiltzaile batek elkarrizketa ezarri duen beste bati bidali nahi dion mezua idatzi eta, botoi batean klik bat eginez, hartzaileak pantailan irakurri ahal izango du, munduko beste puntan bizi edo badago ere.

Windows Messengerra. Windows XParen bertsio originala.

Gaur egun, Messergerraren bertsio berri bat ere bada, Web Messengerra deritzona, eta horren bidez, gure kontura sartu eta berehalako mezularitzara webgune batetik konekta gaitezke. Horri esker, Internet duen edozein ordenagailuetatik lagunekin komunika gaitezke, nahiz Messengerra instalatuta ez izan.

Zerbitzu horrez gainera, mikrofono eta bozgorailuen bidez ere beste erabiltzaileekin hitz egin daiteke, baita bideo bidez komunikatu ere, baldin eta web kamera bat (webcama) ordenagailura konektatuta badugu. Horrelako zerbitzuetarako Interneteko erabiltzaileek gehien erabiltzen dute softwarea Messengerra da, bai Window Messenger, bai Windows Live Messenger (azken hori sistema eragile hauekin bakarrik dabil: Windows XP eta Windows Vista). Bi programak doakoak dira, Windows Messengerra Windows sistema eragilearekin batera dator, eta azken bertsioa, Windows Live Messenger, Microsoften webgunean deskarga daiteke.

Web Messenger berria, berehalako mezularitza Microsoft Internet Explorerretik erabiltzeko.

Nola deskargatzen eta instalatzen da Windows Live Messenger?

Pantailan, mezu bat agertuko da galdetzen programa instalatu edo diskoan gorde nahi dugun. Beti bezala, lehenengo deskargatu egingo dugu eta, gero, instalatu. Horretarako, egin klik Gorde botoian, hautatu programa gorde nahi duzun karpeta eta sakatu berriz Gorde botoia.

329

IKT TREBETASUNAK

Windows Live Messenger. Messengerraren berriena.

Live Messenger bertsio lortzeko, joan Microsoften webgunera eta sartu deskargen gunean. Ezkerreko panelean, egin klik Windows Live aukeran eta software horren bertsio erabilgarri guztiak azalduko dira. Nahikoa da klik egitea deskargatu nahi dugun hartan prozesuarekin hasteko.

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

Egin klik Windows Live aukeran.

Egin klik instalatzen hasteko.

Egin klik nahi duzun Windows Live Messengerraren bertsioa deskargatzeko.

Une horretan, fitxategia deskargatzen hasiko da. Deskargaren iraupena gure linearen abiaduraren araberakoa izango da: ADSL badugu, ez du hiru minutu baino gehiago beharko.

Hurrengoan, instalatzen ari garen softwarea erabiltzeko baldintzak agertzen dira. Instalatzen jarraitzeko onartu egin behar ditugu, eta horretara egin klik Jarraitu > botoian.

Deskargatzeko prozesua eta gelditzen den denbora adierazten du.

Deskargatzen amaitu ondoren, fitxategi bat izango dugu karpetan Install_Messenger izenarekin. Instalatzeko, nahikoa da klik bikoitza egitea fitxategian. Hasieran, leiho bat agertuko da fitxategia exekutatu nahi dugun galdetzen; hala bada, egin klik Exekutatu botoian, eta instalatzen hasiko da; prozesua errazteko morroi batek lagunduko digu. Lehenengo leihoan, Jarraitu > botoia besterik ez da sakatu behar.
Instalatzen jarraitzeko, kontratuaren baldintzak onartu behar dira.

Ondorengo leihoan, ezaugarri osagarriak instalatu nahi ditugun aukera dezakegu, adibidez, mahaigainan edo

330

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

sarrera azkarraren barran programaren zuzeneko sarrera gehitzea, besteak beste. Aukerak arretaz irakurri behar dira, izan ere, horietako bik gure nabigatzailearen konfigurazioa alda dezakete, eta hala hasierako orrialdea aldatu eta beste tresna-barra bat gehituko da.

Erabiltzailerik ez baduzu, bat sortu dezakezu helbide hauetakoren batean erregistratuz: http://es.msn.com/ http://home.live.com/ http://login.live.com/ Egin klik Hasi saioa botoian eta esteka bat azalduko da Windows Live erabiltzaile gisa erregistratzeko. Erabiltzailea eta dagokigun kodea badugu, nahikoa da Windows Live Messengerra exekutatzea eta gure posta helbidea eta dagokigun kodea sartzea; horren ondoren, egin klik leihoan agertzen den Hasi saioa botoian.

Markatu instalatu nahi ditugun aukerak bakarrik.

Konfiguratu nahi dugun guztia hautatu ondoren, egin klik Jarraitu > botoian. Instalazioa segundo gutxi barru amaituko da: azken leihoan instalazioa behar bezala egin dela adieraziko da. Amaitzeko, egin klik Itxi botoian.

Hautatu saio hasierako egoera.

Nola hasten da saioa?

Messengerra erabiltzen hasteko, lehenengo saioa hasi behar da, eta horretarako, erabiltzaile-izen bat eta kode bat izan behar dugu. Hotmail, MSN Passport edo Windows Live erabiltzaile bat izan behar da (azken bertsioan Yahoo Messengerreko erabiltzaileak ere onartzen dira).

331

IKT TREBETASUNAK

Saioa hastean, ohikoena da gure kontaktuei, Messenger bidez komunikatzen garen edo komunikatu behar dugun erabiltzaileei, konektatuta gaudela adieraztea; hala ere, batzuetan beste erabiltzeekin komunikaziorik izan gabe saioa hastea interesatzen zaigu, eta horregatik, saioa hasteko pantailan bertan hasieran zer egoera izan nahi dugun aukera dezakegu. Gehien erabiltzen diren egoerak hauek dira: Konektatuta, Ez erabilgarria, Oraintxe nator, Ez nago, Ez konektatuta, etab.

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

Nola gehitzen dira kontaktuak?

Messengerra erabiltzeko kontaktu zerrenda bat sortu behar da; hau da, komunikatu nahi dugun erabiltzaileen helbideak gehitu behar dira.

Erabiltzaileak bere zerrendan gu kontaktu gisa izatea onartu edo bazter gaitzake.

Erabiltzeak noiz dagoen konektatuta eta harekin kontaktuan jar gaitezen edo ez markatuko du. Gainera, gu haren kontaktu-zerrendara gehi gaitzake. Amaitzeko, nahikoa da Onartu botoian klikatzea. Gure kontaktuen zerrenda zenbait irizpideren arabera antolatu dezakegu; gehien erabiltzen dena egoeraren araberakoa da. Horretarako, erabili menuko Kontaktuak / Antolatu kontaktuak aukera eta hautatu gehien interesatzen zaizun irizpidea.
Menuko botoia.

Kontaktuak antolatzeko talde motak.

Horretarako, pauso hauek jarraituko ditugu: 1. Erabili botoia edo menuko Kontaktuak / Gehitu kontaktua aukera. 2. Leiho berri bat azalduko da eta, han, zerrendara gehitu nahi dugun pertsonaren informazioa eskatuko zaigu. Tekleatu haren helbidea, testu bat idatzi gure kontaktuen zerrendara gonbidatzeko eta, gainera, zer taldetan ipiniko diogun adieraz daiteke; adibidez, lagunetan, lankideetan, familian, etab. Informazio orokor horrez gainera, kontaktuaren informazioa gehi dezakegu: pertsonala, lanekoa, etab. 3. Amaitzeko, leiho azpialdean egin klik Gehitu kontaktua botoian. Botoia klikatzean, Messengerrek onartzeko eskaera bat bidaliko dio zerrendara gehitu nahi dugun erabiltzaileari, ados dagoen edo, bestalde, interesatzen ez zaiola jakiteko. Gure kontaktua izango denaren pantailan leiho bat azalduko da eta, han, gure kontaktu-zerrendara gehitu nahi dugula adieraziko zaio, eta aurreko leihoan idatzitako mezu pertsonala erakutsiko dio.

Nola konfiguratzen da programa?

Programa erabiltzen hasi baino lehen, pauso erraz batzuk jarraitu behar dira gure erabiltzailearen arabera programa konfiguratzeko. 1. Konfiguratu Messengerraren itxura; horretarako, erabili koloreen konbinaziorako botoia. Klik egitean, koloreen paleta bat azalduko da eta han aukeratu daiteke aplikatu nahi dugun kolorea. Kolorean klik bat eginez, gure leihoa nola aldatzen den ikus dezakegu.

332

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

2. Klikatu menuko botoia eta aukeratu Tresnak / Aukerak Leiho berri bat agertuko da eta erabiltzailearen aspektu ugari konfiguratu ahal izango ditugu. Ezkerreko panelean, aukeratu Pertsonala aukera eta idatzi beste erabiltzeekin hitz egitean izan nahi dugun izena. Gainera, mezu pertsonal bat idazteko aukera izango dugu eta erabiltzailearen izenaren ondoan agertuko da.

c. Windowsen Gaur orrialdea ikustea Messengerrean saio bat hastean, etab. Paneleko beste aukerekin jarrai dezakegu. Nahi dugun konfigurazioa ezarri ostean, egin klik Onartu botoian hautatutakoak gordetzeko.

5
Argazki bat ere hauta daiteke, gurea, edo gu identifikatzen gaituen zerbaitena. Argazki hori beste erabiltzaileek ikusteko aukera eman dezakegu, edo bestela ezkutatu ere daiteke, hau da, ez da agertuko. Interesgarria da, baita ere, gure erabiltzaile-egoera Ez nago egoerara automatikoki aldatzea, ordenagailua denbora batez aktibo ez dabilenean. Era berean, beste erabiltzaileek guk web kamera dugula jakitea edo ez aukera dezakegu. Horren ondoren, hautatu ezkerreko paneleko Orokorra aukera. Konfigurazio-aukera berrietan hauek aukera daitezke: a. Messengerra automatikoki exekutatzea Windows sistema eragilea kargatzean. b. Saioa automatikoki hastea Internetera konektatzean.

Nola hitz egiten da Messenger bidez?

Konektatuta dagoen kontaktu batekin hitz egiten hasteko, egin klik bikoitza haren izenean, kontaktuen zerrendan, edo eskuinez egin klik eta hautatu Bidali berehalako mezua aukera. Bi zatitan banatutako leiho bat zabalduko da; goiko zatian, elkarrizketa osoko mezuak agertuko dira, eta behekoan, berriz, solaskideari bidali nahi dizkiogun mezuak idatziko ditugu.
IKT TREBETASUNAK

Elkarrizketan hasteko mezua.

Mezua idatzi ondoren, testua bidaltzeko nahikoa da Bidali botoian klik egitea.

333

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

Elkarrizketa-gunea. Erabiltzaileen arteko elkarrizketa ikusten da.

Irudiez gainera, begi-keinuak ere bidal ditzakegu. Begikeinuak elkarrizketa-gunean exekutatzen diren animazioak dira. Mezuan begi-keinu bat gehitzeko, erabili botoia.

Idatzi mezu berria eta egin klik Bidali botoian.

Elkarrizketa hastean, kontaktuari ohar bat azalduko zaio gure lehenengo mezuarekin. Elkarrizketa-gunean, gure lehenengo mezua agertuko da. Mezu bakoitzaren aurrean, idatzi duen erabiltzailearen izena azaltzen da. Gure kontaktuak mezu bat bidaltzen duenean, testua ia berehala azalduko da elkarrizketa-gunean. Horrela izaten dira elkarrizketa Messenger bidez, bi erabiltzaileek bidalitako mezuen bidez. Mezuekin batera ikono grafikoak ere bidal ditzakegu botoia erabiliz.

Solaskideari atentzioa eman nahi badiogu, burrunba bat bidal diezaiokegu, ikonoan klikatuz. Messengerrak ez digu utziko burrunba gehiegi erabiltzen; beraz, ezin izango dugu denbora laburrean hainbat aldiz bidali. Letra-tipoa, estiloa, tamaina edo kolorea ere alda ditzakegu. Horretarako erabili botoia, eta Aldatu letratipoa elkarrizketa-koadroa zabalduko da. Horrekin bidaliko ditugun mezuetako testuen formatua hauta dezakegu.

6
Hautatu mezuarekin batera bidali nahi ditugun ikonoak.

Posta elektronikoa

Messengerretik posta elektronikora erraz joan daiteke. Tresna-barran, postaren ikonoaren ondoan, jasotako mezu berrien kopurua azalduko da parentesi artean.

334

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

Jaso ditugun posta-mezuen kopurua ageri da.

3. Karpeta konpartitu bat sortzean, Messengerrak kontaktuari ohartaraziko dio, eta hark gurekin karpeta bat konpartitu nahi duen edo ez erabakiko du.

Mezuak ikusteko, egin klik ikonoan; nabigatzailea zabalduko da eta gure posta kontuko sarrerako ontzian dagoena ikusi ahal izango dugu. Hala nahi izanez gero, karpeta sortuko da eta fitxategiak gehitu ahal izango ditugu karpeta konpartituko tresnabarrako botoia erabiliz. Botoian klik egitean Bidali fitxategi bat kontaktuari, elkarrizketa-koadroa irekiko da; nahikoa da konpartitu nahi dugun fitxategia hautatzea eta Ireki botoian klik egitea. Karpeta konpartituak ikusteko, tresna-barrako ikonoa erabiliko dugu.

Nola sortzen dira karpeta konpartituak?

Kontaktuekin konpartitutako karpetak sor daitezke Messengerrarekin, eta modu horretan, fitxategiak konpartitu ditzakegu haiekin. Horretarako, pauso hauek jarraituko ditugu: 1. Egin klik eskuinarekin karpeta konpartitu nahi dugun kontaktuaren izenean eta hautatu Sortu karpeta konpartitua aukera testuinguru menuan. Hori egitean, beste erabiltzaileekin fitxategiak konpartitzeak dakartzan arriskuez ohartaraziko digu programak. 2. Aurrera jarraitzen badugu, sortu behar dugun karpeta konpartitzeko moduaren berri emango zaigu. Adieraziko da, berez, bi karpeta daudela; bata gure ekipoan eta, bestea, fitxategiak konpartitzen ditugun kontaktuarenean. Fitxategien sinkronizazioa Messengerrean saioa hasten den une berean hasiko da.

335

IKT TREBETASUNAK

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

Windows Live Gaur

Windows Live Messenger berrian, klik batez eguneko berriak irakur ditzakegu. Aukera hauek daude: a. Tresna-barran, tzeko. botoia dago Gaur leihoa zabal-

b. Mail estekan klikatuz gero, gure posta elektronikoko mezuen berri izango dugu. c. Berriak estekan, eguneko berri interesgarrien laburpena agertuko da. d. Azkenik, MSN Gaur estekan, interesgarriak izan daitezkeen gertaerak, oro har iragarkiak, azaltzen dira.
Hautatu Berriak fitxa.

Hautatu fitxategia bidali behar diozun kontaktua.

Elkarrizketa-koadro bat irekiko da, kontaktuari bidali nahi diogun fitxategia aurkitzeko. Hautatu ostean, egin klik Ireki botoian.

Nola bidaltzen dira fitxategiak eta argazkiak?

Batzuetan, dokumentu edo argazkiren bat bidali behar izaten diogu kontaktuari. Messengerrak fitxategiak bidaltzeko zerbitzua eskaintzen du, eta oso erraza eta erosoa da gainera. Horretarako, menuko Fitxategia / Bidali fitxategi bakarra aukera erabiliko dugu. Leiho berria azalduko da, fitxategia bidali nahi diogun kontaktua hautatzeko. Markatu hartzailea eta egin klik Onartu botoian.

Hautatu bidali behar duzun fitxategia.

Jasotzaileak elkarrizketa-koadroan ikusiko du kontaktuetako batek fitxategi bat bidali nahi diola. Kasu horretan, hartzaileak fitxategia onartu nahi duen (<Alt> W) edo baztertu nahi duen (<Alt> X) erabakiko du. Fitxategia onartzen badu, Messengerrek leiho bat erakutsiko dio ohartarazteko jasotzen ditugun fitxategiek birus kaltegarriak izan ditzaketela eta, erabili baino lehe-

336

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

10

Nola egiten dira bideokonferentziak?

Bideokonferentzia bat egiteko, ordenagailuan web kamera bat, mikrofono bat eta bozgorailuak izan behar dira instalatuta. Messengerren zerbitzu hori lehenengo aldiz erabiltzen dugunean, elementu horiek konfiguratu behar ditugu, ongi funtzionatzen dutela egiaztatzeko eta horien parametroak ezartzeko. Konfigurazioarekin hasteko, erabili menuko Tresnak / Konfiguratu Audioa eta Bideoa aukera. Leiho berri bat azalduko da, ohartarazteko konfiguratu behar ditugun elementuak erabiltzen dituzten programa guztiak itxi behar ditugula eta egiaztatzeko elementu guztiak ordenagailura konektatuta eta piztuta daudela. Jarraitzeko, egin klik Jarraitu > botoian.

Bidali nahi diguten fitxategia jaso nahi dugun galdetzen digu.

nago, birus kontrakoak aztertzea komeni dela. Egin klik Onartu botoian eta fitxategia transferitzen hasiko da. Bidalpena amaitzean, mezu bat azalduko da esaten fitxategia behar bezala iritsi dela, eta non gorde den adieraziko da.

Jasotako fitxategiek birusak izan ditzaketela ohartarazten digu.

1. Bozgorailuak konfiguratzeko, hautatu erabili nahi dugun audio-irteera eta bozgorailuen bolumena. Bolumena frogatzeko, egin klik Erreproduzitu soinua botoian, eta Gelditu soinua ipiniko du; han klikatu beharko dugu froga amaitzeko. Jarraitzeko, egin klik Jarraitu > botoian. 2. Mikrofonoa konfiguratzeko, aukeratu erabili nahi duzun sarrerako gailua, irakurri pantailan agertuko den testua eta egiaztatu bolumena barra bertikalean.
Jaso berri dugun fitxategia gordetzeko lekua.

Aldatzeko, eskuinean azaltzen den barra arrastatu behar da.

337

IKT TREBETASUNAK

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

Jarraitzeko, egin klik Jarraitu > botoian.

Web kameraren irudiaren argitasuna ere konfigura dezakegu. Horretarako, menuko Tresnak / Web kameraren konfigurazioa aukera erabiliko dugu. Pantailan leiho berri bat agertuko da kameraren irudiarekin eta han aldatu ahal izango dugu distira, kontrastea, etab. Gustukoen dugun konfigurazioa ezarri ostean, egin klik Itxi botoian amaitzeko.

Kontaktuekin bideokonferentzia bat egiteko, egin klik eskuinarekin komunikatu nahi dugun kontaktuan eta hautatu testuinguru-menuko Bideoa / Hasi bideo bidezko deia aukera.

3. Hautatu erabili behar duzun web kamera. Dena ongi badago, irudia azalduko da leihoan eta konfigurazioa bukatuko dugu Amaitu botoia klikatuz.

Jasotzaileari bideo-dei baten gonbidapena iritsiko zaio, eta hark erantzun (<Alt> W) edo baztertu (<Alt> X) egingo du deia.

338

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

elkarrizketa-koadroan, dauden jokoen zerrenda agertuko da. Egin klik erabili nahi dugun jokoan eta automatikoki kontaktuari mezu bat iritsiko zaio gurekin jolastu nahi duen galdetzen.

Bideo-deirako gonbidapena onartu edo ez erabaki behar da.

Solaskideak bideo-deia onartzen duenean, azaltzen den pantailan elkarrizketa-guneaz eta mezuak bidaltzeko lekuaz gainera, bi web kamerak agertuko dira. Goiko aldean, irudi handiena, gure kontaktuarena izango da eta, beheko aldean, irudi txikia, gurea. Noski, solaskidearen leihoan alderantziz egongo dira, irudi handia gurea izango da eta irudi txikia, berriz, harena.

Hautatu hasi nahi duzun jokoa.

Jolastu nahi izanez gero, jolasteko gonbidapena onartu behar dugu.

11

Konpartitzeko jolasak

Messengerrak Internet bidez kontaktuekin jolasteko aukera ematen du. Horretarako, egin klik eskuinarekin jolastu nahi dugun kontaktuan eta hautatu testuinguru-menuan Hasi jolasten aukera. Azalduko den

Kontaktuak gonbidapena onartzen badu, leihoan jokoa kargatzen hasiko da. Une batzuen ostean, Hasi botoia erabili ahal izango dugu jolasten hasteko. Jokoak jokalari bakoitzaren txanda adieraziko du une oro, nahastu ez daitezen.

339

IKT TREBETASUNAK

C multzoa. Berehalako mezularitza Messenger bidez

12

Web Messengerra
Egin klik saioa amaitzeko.

Ziur aski, askotan gurea ez den ordenagailu bat erabiltzen dugu, adibidez, irakasleen gelan, ikasgelan, liburutegian, ziberkafetegian, etab., eta Messengerra erabili nahi izaten dugu norbaitekin komunikatzeko; hala ere, bilatzean ordenagailuan ez dagoela instalatuta konturatzen gara. Bada, Microsoftek Web Messengerra eskaintzen digu arazo hori ez izateko. Internet nabigatzailearen bidez, webgunea erabil dezakegu eta ohiko Messengerraren moduan erabiltzen da. Sistema hori erabiltzeko, exekutatu nabigatzailea eta sartu Interneteko helbide hau: http://webmessenger.msn.com Ateratzen den webgunean, egin klik erdiko botoian, Web Messengerra hasteko. Pantaila bat agertuko da eta, han, gure posta elektronikoaren helbidea eta kodea idatziko ditugu. Egin klik Hasi saioa botoian eta datuak zerbitzarira bidaliko dira, ongi daudela egiaztatzeko. Hala bada, Web Messenger berriaren leihoa irekiko da gure kontaktu-zerrendarekin.

Egin klik konektatuta dagoen kontakturen batean elkarrizketa-leihoa irekitzeko.

Ikus daitekeen bezala, webgune bat izan arren, Windows sistema eragilean instalatzen den Messengerren ia itxura berdina du; gainera, modu berean erabiltzen da, hau da, aurreko orrialdetan deskribatu bezala. Konektatuta dagoen kontakturen batekin hitz egiten hasteko, egin klik haren izenean eta leiho bat zabalduko da elkarrizketan hasteko. Desberdina den gauza bakarra da leihoaren goiko aldean azaltzen dela esteka eta handik amaituko dugula saioa, programa ez dugunean gehiago erabili nahi.

340

D multzoa. Kalkulu-orria. Excel

Gelaxketan sartzen diren datuekin matematika-eragiketak egiteko programa bat da kalkulu-orria. Kalkulu-orri baten itxura sareta formako taula baten antzekoa da. Taula lerro horizontaletan (lerroak) eta lerro bertikaletan (zutabeak) banatzen da. Lerroen eta zutabeen elkarguneak gelaxkak dira.
Gelaxka aktiboa Zutabeak

Nola exekutatzen da Excel?

Excel exekutatzeko, klikatu Hasi botoia eta hautatu Programa guztiak aukera (edo Programak Windowsen Hasiera klasikoaren menua aktibatuta badugu). Aukeratu Microsoft Office multzoa eta egin klik Microsoft Excel dioen elementuan. Aplikazioa exekutatzean, Excellen leiho nagusia eta laneko liburu berri bat azalduko dira. Fitxategi edo dokumentu bakar gisa gordetzen diren kalkulu-orrien multzoari laneko liburu esaten zaio. Laneko liburu berri bat sortzean, hiru kalkulu-orri azaltzen dira, besterik adierazi ezean, baina parametro hori aldatu egin daiteke eta beharretara egokitu menuko Tresnak / Aukerak erabiliz eta Orokorra fitxa hautatuz.

Lerroak

Atal honetan erabili behar dugun kalkulu-orria Excel da. Aplikazio hori Microsoft enpresak egin zuen eta Microsoft Office aplikazioetako bat da. Excellekin erabiliko ditugun kalkulu-orriek, gehienez, 256 zutabe eta 65536 lerro dituzte. Zutabeak bertan dauden letrek izendatzen dituzte. Lehenengo zutabea A da, bigarrena B, hirugarren C eta horrela hurrenez hurren, alfabetoa amaitu arte (26 zutabe daude, ez baitago). 27. zutabetik aurrera bi letren konbinazioak erabiltzen dira. 27. zutabea AA izango da, hurrengoa AB, gero AC eta horrela AZra iritsi arte. Jarraian BA, BB, BCkonbinazioak egongo dira, azken zutabera iritsi arte (IV deritzo). Lerroak osoko zenbaki korrelatiboekin identifikatzen dira. Lehenengo lerroa 1 da, bigarrena 2, eta horrela 65536ra iritsi arte. Zutabeak eta lerroak elkartzen diren gune bakoitzari gelaxka deritzo. Gelaxka bakoitza identifikatzeko, zutabearen izena eta lerroaren zenbakia batera erabiltzen dira. Adibidez, A1, B30, CB17. Gelaxka bat izendatzeko ordena hau jarraitu behar da beti: lehenengo, zutabearen izena eta, gero, lerroarena; konbinazio horri gelaxkaren helbidea deritzo. Kalkulu-orri batekin lan egiten dugunean, gelaxka batean kokatzen gara beti. Gelaxka horiei gelaxka aktiboak esaten zaie. Excellen oso erraz identifika daiteke gelaxka aktiboa, beste gelaxkek baino ertz lodiagoa izaten baitu.

Liburu berri batean, hasieran, sortuko diren orri kopurua.

Excelleko leiho nagusian edozein aplikaziotako ohiko elementuak ikusiko ditugu: menu-barra, tresna-barra, egoera-barra, etab. Soilik aplikazio honetakoak direnak ere badaude, esaterako: Izenen koadroa, gelaxka aktiboaren helbidea adierazten du. Formula-barra, gelaxka aktiboaren edukia sartu, aldatu eta erakusteko. Orri-hautatzailea, irekita dugun laneko liburua osatzen duten kalkulu-orri bat aukeratzeko. Orri batetik bestera pasatzeko, egin klik hautatzaileari dagokion fitxan.
IKT TREBETASUNAK

341

D multzoa. Kalkulu-orria. Excel

Menuen barra

Formula-barra

Tresna-barra

Izenen koadroa Orrien koadroa

Orrien nabigatzailea Egoerabarra Orrihautatzailea Lan egiteko gunea Lekualdatzeko barrak

Orrien nabigatzailea. Laneko liburuak orri ugari dituenean eta guztiak ezin direnean orri-hautatzailean ikusi, nabigatzaileak fitxak mugi ditzake, liburua osatzen duten orrialde guztietara joateko. Gelaxka batetik bestera mugitzeko, kurtsoreen teklak, tabuladorea, <Enter> botoia edo sagua erabil ditzakegu, kokatu nahi garen gelaxkara erakuslea mugituz eta bertan klik eginez. Une horretan ikusten ez dugun gelaxka batera joan nahi izanez gero, lekualdatzeko barrak erabil ditzakegu aurkitzeko, edo izenen koadroan haren helbidea idatzi eta <Enter> botoia sakatu. Gainera, menuan Editatu / Joan aukera dugu eta Erreferentzia izeneko testu-koadroan joan nahi dugun gelaxkako helbidea idatz dezakegu.
Joan aurreko fitxara Joan azken fitxara

Datu motak

Excelleko kalkulu-orrietan maneiatuko ditugun datuak gelaxketan sartuko dira. Baina datu horiek hainbat motakoak izan daitezke, horiekin egin behar ditugun eragiketen arabera. Mota garrantzitsuenak hauek dira: Testua. Edonolako karaktereen konbinazioa: alfabetikoak, zenbakizkoak eta puntuazio-markak. Gelaxkan testu motako datuak sartzean, ezkerrean lerrokatuko dira, besterik adierazi ezean. Zenbakizko balioak. Zenbakizko digituez osatutakoa, 0tik 9ra eta , , (,), % eta hamartarren bereizlea (koma edo puntua) bezalako karaktereak; Windowseko Kontrol-paneleko Eremuren eta Hizkuntzaren Konfigurazioa atalean ezarritakoaren araberakoa izango da hori guztia. Zenbakizko balioekin matematika-eragiketak egin ahal izango ditugu eta, zenbakiak sartzean, eskuinaldean lerrokatuko dira, besterik adierazi ezean. Datak eta orduak. Datetako zenbakiak / barraz bereiztuko dira, eta orduen datuak, berriz, bi puntuen (:) sinboloaz.

Joan orri-hautatzailearen lehenengo fitxara

Joan hurrengo fitxara

Orrihautatzailea

Formulak. Datuez eta eragiketez osatutako adierazpen matematikoetako emaitzak kalkulatzeko erabiltzen di-

342

D multzoa. Kalkulu-orria. Excel

ra. Besteak beste, zenbakiak, gelaxken helbideak eta Excel funtzioak izan daitezke datuak eta eragiketak matematika-sinboloak izan ohi dira, esaterako, batuketa ( ), kenketa ( ), biderketa (*), zatiketa (/), berrekizuna (^), ehunekoa (%), etab. Gelaxka batean formula sartzeko, idatzi berdinketasinboloa ( ) eta, jarraian, kalkulatu nahi dugun adierazpenerako datuak eta eragiketak. Funtzioak. Excellek aurrez definitutako formulak dira, kalkulu jakin batzuk egiteko. Funtzioaren izenaz eta argumentuez osatzen da funtzio bat. Balioak eta gelaxken helbideak izan daitezke argumentuak, besteak beste. Funtzio bat gelaxka batean sartzeko, idatzi berdinketa-sinboloa ( ), funtzioaren izena eta argumentuak parentesi artean. Gelaxka batean formula bat edo funtzio bat sartzen denean, egindako eragiketaren emaitza agertuko da gelaxkan, baina formula-barran formularen sintaxia edo idatzitako funtzioa agertuko da. Kalkulu-orriek duten abantailarik handiena da formulak eta funtzioak automatikoki berriz kalkulatzen direla, hau da, formula edo funtzio baten argumentuetako datuak aldatuz gero, gelaxkan emaitza berriz kalkulatuko da automatikoki eta eragiketaren emaitza berria adieraziko da.

Nola sartzen dira datuak?

Gelaxka batean balio bat sartzeko, nahikoa da bertan izatea eta idaztea. Balioa idazten ari garen bitartean, gelaxkaren edizioa moduan izango gara eta eduki berria onartzeko beste gelaxka batera joan beharko da, bai tabuladoreko tekla erabiliz, bai <Enter> tekla sakatuz, bai kurtsoreez edo saguarekin beste gelaxka batean klik eginez. Kontuan izan behar dugu testua duen gelaxka batean izanez gero eta edozein datu idatziz gero, aurreko edukia tekleatutako informazio berriagatik ordezkatuko dela. Baldin eta aurreko emaitza aldatzen ari garenen, edozein unetan, akatsen bat egin dugula konturatzen bagara, Esc (escape) tekla erabil dezakegu edo formula-barrako botoia, aldaketak kentzeko eta gelaxkan aurreko edukia uzteko. Aldaketa egin badugu eta jada gelaxkatik atera bagara, baina aldaketa gaizki egin dugula konturatuz gero, hiru modu ditugu aldaketak desegiteko: <Ctrl> <z> teklen konbinazioa. Erabili tresna-barrako botoia.

Hautatu menuko Edizio / Desegin idatzia.

Gelaxka aktiboaren formula

Zenbakizko balioak

Gelaxka aktiboa adierazten den izenen koadroa

Testu motako datuak

B7 C7 formula B8 C8 formula B9 C9 formula

IKT TREBETASUNAK

SUMA(B7:B9) funtzioa

SUMA(C7:C9) funtzioa

SUMA(D7:D9) funtzioa

343

D multzoa. Kalkulu-orria. Excel

Gelaxka bateko edukia ezabatzeko, nahikoa da bertan izatea eta <Sup> tekla sakatzea, edo menuko Edizioa / Ezabatu / Edukia aukera erabiltzea. Gelaxka bateko edukia aldatzeko, berriz, hainbat modu daude: Egin klik bikoitza gelaxkan. Ipini gelaxkan eta sakatu F2 botoia. Ipini gelaxkan eta egin klik formula-barran. Gelaxka bakoitzean datu bakarra gorde daiteke. Datua luzetara zabalduko da, eta gelaxkako zabalera osoa hartuko du. Sartutako datuaren tamaina gelaxkaren zabalera baino handiagoa denean, datuak ondoko zutabeen gelaxken lekua, hutsik baldin badaude, hartuko du beti. Hala ere, ondoko gelaxkek informazioa badute, gelaxkaren zabaleran sartzen den edukia besterik ez da ageriko, eta beste informazio guztia ezkutatuta geldiko da. Datua zenbakiak badira eta ezin bada erakutsi zutabearen zabalera ez delako nahikoa, edukiaren ordez traolak agertuko dira (##########) gelaxkaren leku guztia estaliz.
Egin klik eta arrastatu zutabearen goiburuaren eskuin ertzean, zabalera aldatzeko. Gelaxkaren zenbakizko balioa.

Nola irekitzen eta gordetzen dira Excel liburuak?

Excel exekutatzean, automatikoki Excellen liburu berri bat sortzen da. Edozein unetan beste liburu bat sortu behar badugu, menuko Fitxategia / Berria aukera erabil dezakegu, edo egin klik tresna-barraren botoian. Hainbat liburu zabalik ditugunean batetik bestera joan gaitezke Leihoa menuan lan egin nahi dugun liburuaren izena hautatzeko. Diskoan edo pendrive batean dugun liburu bat irekitzeko, erabili menuko Fitxategia / Ireki aukera, edo egin klik tresna-barrako botoian. Ireki elkarrizketa-koadroa zabalduko da eta ireki nahi dugun unitatea eta dokumentua dagoen karpeta hautatuko ditugu. Non dagoen aurkitzean, hautatu eta egin klik Ireki botoian. Kalkulu-orriarekin lan egiten amaitzean, ohikoena lana diskoan gordetzea da. Modu horretan, gerora egindakoa zabaldu eta erabili ahal izango dugu. Laneko liburua gordetzeko, erabili menuko Fitxategia / Gorde aukera, edo tresna-barrako botoia. Excel liburuen dokumentuetako izenek ..xls fitxategi-luzapena izaten dute. Excel liburuak aplikazioa utzi gabe ere itxi ditzakegu; horretarako, erabili menuko Fitxategia / Itxi aukera. Excelletik ateratzeko, nahikoa da menuko Fitxategia / Irten aukera erabiltzea. Aplikazioa itxi baino lehenago, Excellek kalkulu-orrian gorde gabeko aldaketak egin diren egiaztatzen du; hala bada, aplikazioa itxi baino lehenago aldaketak gorde nahi ditugun galdetuko digu.

5
Ezin da zenbakizko balioa erakutsi, zutabea ez delako behar bezain zabala.

Oinarrizko eragiketak

Excelleko kalkulu-orriarekin lan egitean gehien egiten diren eragiketa batzuk ikusiko ditugu

Nola aukeratzen da informazioa?

Ez da akatsa, zabalera nahikoa ez dela besterik ez du adierazten. Eduki osoa erakustea nahi badugu, gelaxka dagoen zutabearen zabalera handitu besterik ez da egin behar. Kalkulu-orri batean hau egin dezakegu: Gelaxka bat hautatzea. Nahikoa da bertan klik egitea. Une horretan gelaxka aktiboa izango da.

344

D multzoa. Kalkulu-orria. Excel

Zutabe bat hautatzea. Nahikoa da goiburuan klik egitea, hau da, zutabearen izena dagoen horretan. Lerro bat hautatzea. Goiburuan klik egin behar da, hau da, lerroaren izena dagoen horretan. Orri bat hautatzea. Nahikoa da kalkulu-orriko goi ezkerraldeko ertzean dagoen orri-koadroan klik egitea.

Eremua lerro lodiago batez adieraziko da eta bertako gelaxkak hondo ilunez nabarmenduko dira, hasierako gelaxka izan ezik, gelaxka aktiboa delako.

Nola kopiatu, mugitu eta kendu?

Gelaxka bateko edukia edo gelaxken eremua kopiatzeko edo mugitzeko, erabili Edizioa menua ohi bezala. Edizioa / Kopiatu estekarekin arbelera eramango ditugu aukeratutako gelaxkak eta Edizioa / Moztu estekarekin, baita ere, arbelera eramango ditugu eta, gainera, kalkulu-orritik desagertuko dira. Edizioa / Erantsi aukerarekin paper-zorroaren edukia nahi dugun tokian ipini ahal izango dugu. Gelaxka bateko edo aukeratutako eremuko edukia kentzeko, nahikoa da <Sup> tekla sakatzea, edo menuko Edizioa / Ezabatu / Edukia aukera erabiltzea.

Orrien koadroa. Egin klik kalkulu-orri osoa hautatzeko.

Eremu bat hautatzea. Ondoko gelaxken laukizuzena da eremua. Gelaxka multzo horretan lerro bat gehiago edo zutabe bat edo gehiago egon daitezke, baina guztiak elkarren ondoan egongo dira. Eremua identifikatzeko, goi ezkerraldeko ertzeko gelaxkaren helbideari behatu behar zaio (han hasten da eremua), baita behe eskuinaldeko ertzeko gelaxkaren helbideari, hau da, eremua dagoen lekuari. Bi gelaxken helbideak bi puntuz banatuko dira (:). Adibidez, B3:D8 eremu-identifikadorea litzateke, B3 gelaxkatik D8ra doana. Eremu bat hautatzeko, nahikoa da eremuaren hasiera izango den gelaxkan klik egitea eta saguaz klik eta arrastatzea aukeratu nahi dugun eremua bukatzen den gelaxkara arte.
Gelaxka aktiboa. Hautatutako eremua.

Eragiketa horiek egiteko sagua ere erabil dezakegu. Gelaxka edo eremu bat kopiatzeko, sagua erabiliko dugu: 1. Hautatu kopiatu nahi duguna. 2. Sakatu <Ctrl> tekla eta, sakatuta dugula, hurbildu sagua aukeratutakoaren ertzera, saguaren erakuslea izan arte. 3. Une horretan, egin klik eta saguaz eraman datuak kopiatu nahi ditugun lekura, eta askatu.

Erakusleak adierazten du hautatutako informazioaren kopia bat egin behar dugula.

Gelaxka edo eremu bat mugitzeko, sagua erabiliko dugu: 1. Hautatu mugitu nahi duguna.
IKT TREBETASUNAK

2. Hurbildu sagua hautatu dugunaren ertzera, saguaren erakuslea izan arte. 3. Une horretan, egin klik eta eraman saguaz datuak mugitu nahi ditugun lekura, eta askatu.

B3:D8 eremua.

Erakusleak adierazten du hautatutako informazioa mugitu egin behar dugula.

345

D multzoa. Kalkulu-orria. Excel

Zer egin daiteke lerroekin eta zutabeekin?

Hauek dira lerroekin eta zutabeekin egin ditzakegun eragiketak: lerroak eta zutabeak txertatzea edo kentzea eta altuera eta zabalera egokitzea, hurrenez hurren. Ikus dezagun nola egiten diren. Lerro bat txertatzea. Kokatu lerro berria txertatu nahi den lerroaren gelaxkan eta hautatu menuko Txertatu / Lerroak. Aukeratutako gelaxkaren gainean, lerro berria agertuko da, gelaxka guztiak hutsik dituela. Zutabe bat txertatzea. Hautatu zutabe berria txertatu nahi dugun zutabearen gelaxka bat. Erabili menuko Txertatu / Zutabeak aukera eta, hautatutako gelaxkaren ezkerraldean, txertatu dugun zutabea azalduko da, gelaxka guztiak hutsik dituela. Zutabe bat edo lerro bat kentzea. Hautatu zutabea edo lerroa goiburuan klik eginez eta erabili menuko Edizioa / Kendu aukera. Zutabearen zabalera aldatzea. Horretarako, jarri saguaren erakuslea zabalera aldatu nahi diozun zutabearen goiburuaren eskuin ertzean. Saguaren erakuslea ipintzen denean, egin klik eta arrastatu nahi duzun zabalera lortu arte.

Kalkulu-orriaren izena aldatzea. Laneko liburu bat sortzen denean, izen estandarrak ipintzen dira, besterik adierazi ezean, hau da, 1orria, 2orria eta 3orria. Hala ere, izen horiek ez direnez oso adierazgarriak, Excellek aukera ematen digu izenak erraz aldatzeko. Nahikoa da klik bikoitza egitea izena dagoen orriaren fitxan eta izen berria idaztea. Beste aukera bat menuko Formatua / Orria / Aldatu izena aukera erabiltzea da.

Egin klik bikoitza fitxan, orriaren izena aldatzeko.

Laneko liburuan kalkulu-orri bat txertatzea eta kentzea. Erabiltzen ari garen liburura kalkulu-orri berri bat gehitzeko, hautatu menuko Txertatu / Kalkulu-orria aukera. Gauden kalkulu-orria kentzeko, nahikoa da menuko Edizioa / Kendu orria aukera hautatzea.

Egin klik eta arrastatu, zutabearen zabalera aldatzeko.

Nola aplikatzen dira formatuak?

Gelaxka edo eremu baten itxura aldatzeko, lehenengo, hautatu eta, gero, erabili menuko Formatua / Gelaxkak aukera. Gelaxken formatua izeneko elkarrizketa-koadroa azalduko da eta, han, fitxa hauek izango ditugu: Letra-tipoa fitxa. Fitxa horrekin gelaxketako edukiaren letra-tipoa, estiloa eta tamaina alda dezakegu. Gainera, modu desberdinetara azpimarra dezakegu, testuaren kolorea aldatu, etab. Zenbakia fitxa. Zenbakizko datuen aspektua aldatzeko. Hamartarrak ipini edo kendu ditzakegu, milakoen banatzaileak erabili, balio negatiboak gorriz jarri, etab. Horretarako, aukeratu Zenbakia fitxa eta, Kategoria: zerrendan, aukeratu aplikatu nahi duzun formatua: Orokorra, Zenbakia, Moneta, Kontabilitatea, etab.

Lerroaren altuera aldatzea. Horretarako, jarri saguaren erakuslea altuera aldatu nahi diozun lerroaren goiburuaren behealdeko ertzean. Saguaren erakuslea ipintzen denean, egin klik eta arrastatu nahi duzun altuera lortu arte.

Egin klik eta arrastatu, lerroaren altuera aldatzeko.

346

D multzoa. Kalkulu-orria. Excel

Horretako, Lerrokatu fitxan, erabili Horizontala: goitibehera-koadroa; modu horretan, edukia lerrokatu ahal izango da ezkerrera, eskuinera, erdiratuta edo justifikatuta. Bertikala: goitibehera-koadroan, besteak beste, edukia goraka, beheraka eta erdiratuta ipintzea aukera ditzakegu. Elkarrizketa-koadroaren eskuinaldean, bertikalean dagoen testuan klik egin dezakegu, edukia bertikalean ipintzeko, edo eman nahi dizkiogun inklinazio-graduak marka ditzakegu. Ertzak. Excellekin lan egitean, gelaxketan sartzen ditugun datuak sareta sortzen duten lerroek mugatzen dituzte. Lerro horiek desagertu egiten dira lana inprimatzen denean. Lerro horietako batzuk inprimatzea nahi badugu, gelaxken ertz gisa ezarri beharko dira. Horretarako Ertzak fitxa erabiliko dugu. Hau da jarraitu behar den prozesua: lehenengo, hautatu erabili nahi duzun lerro mota; gero, hautatu kolorea, eta azkenik, egin klik ertzak non ipiniko diren adierazten duten botoietan. Koloreak eta tramak. Excellekin gelaxken hondoak kolorezta ditzakegu. Horretako, hautatu Tramak fitxa, hautatu kolorea, eta Trama: goitibehera-koadroan aplika ditzakegun trama motak hautatu ditzakegu: lerro bertikalak, horizontalak, koadrotxoak, etab.
Lehenengo, hautatu lerroaren estiloa. Bigarrenik, ertzaren kolorea.

Zenbakiak diren datuen formatuetarako dauden kategorien zerrenda.

Datuak lerrokatzea. Gelaxketako datuak lerrokatu ditzakegu, horizontalean eta bertikalean. Gainera, hainbat gradu bira daitezke datuak edo guztiz bertikalean ipini.
Gelaxken edukiak horizontalean edo bertikalean lerrokatu aukera dezakegu.

Gelaxken edukia bertikalean ipin daiteke.

Gelaxken edukia gradu batzuk bira dezakegu.

Hirugarrenik, egin klik ertza non aplikatuko den adierazten duten botoietan.

347

IKT TREBETASUNAK

D multzoa. Kalkulu-orria. Excel

Kontuan izan behar da gelaxka batean formatu bat aplikatzen denean, aktibatuta gelditzen dela gelaxkako edukia <Sup> teklaz ezabatu arren. Formatua eta gelaxkako edukia batera kentzeko, menuko Edizioa / Ezabatu / Guztia aukera erabili behar da. Hautatutako gelaxketatik aplikatutako formatuak bakarrik kendu nahi izanez gero, eta gelaxketako edukia mantendu nahi bada, erabili menuko Edizioa / Ezabatu / Formatuak aukera.

Gelaxka batean funtzio bat sartzeko, idatzi berdinketazeinua ( ), funtzioaren izena gero eta argumentuak parentesi artean eta puntu eta komez (;) bereizita, azkenik. Adibidez: FUNTZIOA(1argumentua;2argumentua;3argumentua) Funtzioaren izena letra larriz edo xehez idatz daiteke, berdin da. Funtzio batzuk ez dute argumenturik; hau da, ez dute ezer parentesi artean; baina, beharrezkoa izanez gero, parentesiak jarri behar dira ongi funtzionatzeko. Excellek funtzio ugari du; horregatik, kategoriatan sailkatzen dira, egiten duten eragiketa motaren eta ebazten duten problemaren arabera. Esaterako, hauek dira kategoria batzuk: matematika eta trigonometria, estatistika, finantzak, etab. Ez dira funtzio eta argumentu guztiak buruz ikasi behar, izan ere, Excellek laguntzaile bat du funtzio bakoitzak zertarako balio duen erakusteko, eta horiek erabiltzen laguntzen digu. Laguntzailearekin funtzio bat erabiltzeko, pauso hauek jarraituko ditugu: Ipini funtzioa sartu nahi dugun gelaxkan. Egin klik formula-barrako botoian edo hautatu menuko Txertatu / Funtzioa aukera. Txertatu funtzioa leihoa azalduko da. Han, hautatu erabili nahi dugun funtzioaren kategoria. Jarraian, kategoria horretako funtzioen zerrendan, hautatu erabili behar dugun funtzioa eta egin klik Onartu botoian.

Gelaxken erreferentziak
Formulak edo funtzioak dituzten gelaxkak kopiatzean, Excellek ez du ohi bezala jokatzen. Eragiketa hori egitean, formula edo funtzioa sortzen duten gelaxken helbideak handitu edo txikitu egiten dira, jatorrizko lekutik lekualdatu diren lerroen eta zutabeen arabera. Izan ere, Excellen gelaxken helbideen formulak formula edo funtzioa dagoen lekuaren araberakoa izaten da: horiei erreferentzia erlatiboak esaten zaie eta Excellek erabiltzen dituen erreferentzia motak dira, besterik adierazi ezean. Hala ere, batzuetan beharrezkoa da gelaxketako helbideen formula edo funtzioa bere horretan uztea; hau da, beste leku batean kopiatzean helbidea ez da handitu edo txikitu behar. Hori lortzeko, zutabearen izenaren aurrean eta lerroaren izenaren aurrean idatzi dolarraren sinboloa ($) gelaxkaren helbidean, modu honetan: $A$1. Gelaxken helbideak erabiltzeko modu horri erreferentzia absolutua esaten zaio. Erreferentzien hirugarren modu bat ere badago: aurreko bien nahasketa da eta erreferentzia mistoa esaten zaio. Formula edo funtzio bat kopiatzean, gelaxkaren helbidearen zati bat bere horretan utzi eta aldatu nahi dugunean erabiltzen da. Erreferentzia mota hau erabiltzeko, ipini dolarraren sinboloa ($) bere horretan utzi nahi dugun zatiaren aurrean. Adibidez, $A1 erreferentziak A zutabea bere horretan utzi eta lerroa aldatu egingo du. Bestalde, A$1 erreferentziak 1 lerroa bere horretan utzi eta zutabea aldatuko du.

Funtzioak
Kalkulu jakin bat egiteko aurrez definitutako formula da funtzioa. Funtzioa osatzen duten elementuak funtzioaren izena eta argumentuak dira, hau da, balioak, gelaxken helbideak, eremuak, etab.

348

D multzoa. Kalkulu-orria. Excel

Gero, laguntzailea agertuko da; han, sartu funtzioan erabili behar ditugun argumentuak. Argumentua zein den jakinez gero, testu-koadroan teklea dezakegu zuzenean. Baina hala ez bada, hautaketa-botoia erabil dezakegu; betetzeko dagoen koadroaren eskuinean dago.

Hautatu erabili nahi duzun grafiko mota.

Egin klik kalkulu-orritik argumentuaren edukia hautatzeko.

Horren ondoren, grafikoaren aukerak konfiguratu behar dira. Horretarako daude Izenburuak, Ardatza, Lerro bereizleak eta Legenda fitxak, besteak beste. Konfiguratzen amaitzean, egin klik Jarraitu > botoian.

Argumentu guztiak bete ondoren, nahikoa da Onartu botoian klik egitea, funtzioa gelaxkan agertzeko.

Grafikoak
Grafikoei esker, azkar azter ditzakegu kalkulu-orriko edukien datuak; hala, zenbakizko informazioa errazago ulertuko da ikusiz, hau da, besteak beste, barra-diagramen, lerroen, eremuen eta sektoreen bidez. Grafikoan adierazten diren datuei serieak esaten zaie. Serie bat zutabe edo lerro bateko edo hainbateko datuak dira. Grafiko bat egiteko, pauso hauek jarraitu behar dira: Hautatu grafikoa osatzen duten datuak, hau da, serieak. Gero, egin klik tresna-barrako grafiko-laguntzailearen botoian, edo erabili menuko Txertatu / Grafikoa aukera. Laguntzailearen leihoa agertuko da eta, han, hautatu sortu nahi dugun grafikoaren mota eta azpi-mota. Aukeratu ostean, egin klik Jarraitu > botoian. Adierazi grafikoko serieak lerrotan edo zutabetan antolatuta dauden eta egin klik Jarraitu > botoian.

Azkenik, grafikoa non ipini nahi dugun adierazi behar da. Excellek bi aukera ematen dizkigu: bata, orri berri batean ipintzea, eta, bestea, laneko liburuko orri batean sartzea. Hautatu erabili nahi duzun aukera eta klikatu Amaitu Hautatubotoian.

Nola inprimatzen da kalkulu-orria?

Dokumentu bat inprimatu aurretik, dokumentua nola inprimatu nahi dugun konfiguratu behar da. Horretarako, erabili menuko Fitxategia / Konfiguratu orrialdea aukera. Hautatu Orrialdea fitxa, eta paperaren orientazioa ezarriko dugu: bertikalki eta horizontalki, tamaina eta inprimaketa-kalitatea.

349

IKT TREBETASUNAK

D multzoa. Kalkulu-orria. Excel

Marjinak izeneko fitxan, goiko, beheko, ezkerreko eta eskuineko marjinen tamaina hauta dezakegu, baita orrialdearen goiburua eta goiko ertza zer distantziatara egongo diren eta beheko ertzaren orri-oina ere. Goiburuak eta orri-oinak fitxarekin dokumentuaren goiburua ezar dezakegu Pertsonalizatu goiburua botoian klik eginez.

Orrialdearen konfigurazioarekin amaitzeko, egin klik Orria fitxan. Han, inprimaketaren ezaugarri batzuk adierazi ahal izango ditugu; adibidez, kalkulu-orrian lerro bereizleak agertzea, zuri beltzean inprimatzea, zirriborro kalitatearekin inprimatzea, zutabeetako goiburuak eta lerroetako zenbakiak inprimatzea. Gainera, dokumentuaren edukiak inprimatutako orri bat baino gehiago okupatzen badu, orriak zer ordenatan inprimatu aukera dezakegu: beheraka eta gero eskuinera, edo eskuinera eta gero behera.

Orri-oina sortzeko, Pertsonalizatu orri-oina botoia erabiliko dugu; bi botoietako edozeini sakatuz gero ere hirutan banatutako leiho bat ageriko da: ezkerra, erdigunea eta eskuina. Leku bakoitzean nahi adina datu idatz daiteke edo leku horietan ageri diren botoiak erabili informazioa sartzeko, hala nola, laneko liburuaren izena, orriaren izena, orrialde-zenbakia, etab. Goiburuko edo orri-oin guztia bete ondoren, egin klik Onartu botoian.
Aldatu letratipoa, tamaina eta estiloa. Gauden orrialdearen zenbakia. Laneko liburuaren izena.

Orrien inprimatze-ordena, orriak bat baino gehiago okupatzen duenean.

Orrialdea konfiguratu ondoren, dokumentua inprimatuta nola geldituko litzatekeen ikus daiteke, menuko Fitxategia / Inprimatzeko aurrebista aukera erabiliz. Dokumentua inprimagailura eramateko, erabili tresnabarrako botoia edo menuko Fitxategia / Inprimatu aukera. Leiho bat azalduko da eta, han, hautatu dokumentua bidali behar duzun inprimagailua, eta adierazi, besteak beste, inprimatu nahi diren kopia kopurua, inprimatu nahi diren orrialdeak, etab. Erabili nahi ditugun aukera guztiak ezarri ostean, egin klik Onartu botoian, kalkulu-orriko edukia inprimagailura bidaltzeko.

Sartu ordua.

Orrialdeak guztira.

Sartu data.

Laneko liburuaren fitxategiaren bidea eta izena.

Kalkuluorriaren izena.

350

Arte-zuzendaritza: Jos Crespo Proiektu grafikoa: Azala: C A R R I / S N C H E Z / L A C A S T A Barrualdea: M a n u e l G a r c a Proiektu-burua: R o s a M a r n Irudien koordinazioa: Carlos Aguilera Proiektu-garapenerako burua: J a v i e r T e j e d a Garapen grafikoa: Rosa Mara Barriga, Jos Luis Garca, Ral de Andrs Zuzendaritza teknikoa: ngel Garca Encinar Koordinazio teknikoa: M a i t a n e B a r r e n a , F e r n a n d o C a r m o n a Konposaketa eta muntaketa: Miren Pellejero, Marisa Valbuena, Alfonso Garca, Jorge Borrego Kartografia: J o s L u i s G i l , B e l n H e r n n d e z , J o s M a n u e l S o l a n o Hizkuntza-egokitzapena: Argos GP Zuzenketa: M i r e n R o d r i g o Argazkien dokumentazioa eta aukeraketa: M i g u e l n g e l C o r c o b a d o A r g a z k i a k : GARCA-PELAYO/Juancho; KAIBIDE DE CARLOS FOTGRAFOS; ORONOZ; ALBUM/WARNER BROS PICTURES/JAMES, DAVID; EFE/SIPA-PRESS/Tor Eigeland; FOTONONSTOP; HIGHRES PRESS STOCK/AbleStock.com; MUSEUM ICONOGRAFA/J. Martin; MUSEO DE LAS TERMAS, ROMA; PRADOKO MUSEO NAZIONALA; THE MUSEUM OF MODERN ART, NEW YORK; SANTILLANAREN ARTXIBOA

2009 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L. Legizamon poligonoa Gipuzkoa kalea, 31 48450 Etxebarri (Bizkaia) Inprimatzailea:

ISBN: EK: 941393 Lege-gordailua:

Lan hau edozein modutan erreproduzitzeko, banatzeko, jendaurrean erakusteko edo aldatzeko, nahitaezkoa da beraren jabeen baimena izatea, legeak aurreikusitako kasuetan izan ezik. Lan honen zatiren bat fotokopiatu edo eskanerretik pasatu nahi izanez gero, jo CEDROra (Centro Espaol de Derechos Reprogrficos / Erreprografia Eskubideetarako Espainiako Zentroa, www.cedro.org).