ANALI

OGRANKA SANU U NOVOM SADU

Dodatak broju 4 za 2008.

SERBIAN

ACADEMY BRANCH

OF I N

SCIENCES NOVI SAD

AND

ARTS

ANNALS
OF THE SASA BRANCH IN NOVI SAD Supplement for No 4 2008.
FIVE CENTURIES OF THE MONASTERY OF KRUEDOL

NOVI SAD 2008

ISSN 1452-4112

SRPSKA

AKADEMIJA OGRANAK U

NAUKA I UMETNOSTI NOVOM S ADU

ANALI
OGRANKA SANU U NOVOM SADU Dodatak broju 4 za 2008.
PET VEKOVA MANASTIRA KRUEDOLA

NOVI SAD 2008

ANALI
OGRANKA SANU U NOVOM SADU
Dodatak broju 4 za 2008.
Urednitvo Akademik Zoran L. Kovaevi (glavni i odgovorni urednik) Dopisni lan Milorad Radovanovi, akademik Vojislav Mari, akademik Duan amprag Redakcioni odbor Dopisni lan Teodor Atanackovi Akademik Svetozar Koqevi Dopisni lan Stevan Pilipovi Akademik edomir Popov Sekretar Branka Mili Prevod rezimea Dr Branko Momilovi Branka Mili Lektor i korektor Mirjana Jovanovi Dizajn korica aba Nemet Kompjuterski slog Mladen Mozeti, GRAFIAR, Novi Sad Anali Ogranka SANU u Novom Sadu izlaze jednom godiwe. Distribuira se besplatno. Adresa: 21000 Novi Sad, ul. Nikole Paia 6 Telefon: 021/6623-654 Faks: 6611750 E-mail: sanuns@uns.ns.ac.yu Website: www.ogranak.sanu.ac.yu Izdaje: Ogranak SANU u Novom Sadu tampa: Alfa-Graf NS Tira: 600

tampawe ove publikacije pomoglo je Izvrno vee Autonomne Pokrajine Vojvodine

NAUNI SKUPOVI

ANALI
OGRANKA SANU U NOVOM SADU
Dodatak broju 4 za 2008.
SADRAJ UMESTO UVODA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INTRODUCTORY NOTE A) Predavawa u Ogranku istorijske teme Dejan Medakovi : Znaaj manastira Kruedola u istoriji srpskog naroda . . . . (Tekst je proitala Isidora Popovi) Dejan Medakovi : The importance of the monastery of Kruedol in Serbian history Momilo Spremi: Brankovii ktitori manastira Kruedola . . . . . . . . Momilo Spremi: The Brankovies founders of the monastery of Kruedol Dinko Davidov: Unitavawe frukogorskih manastira u Nezavisnoj dravi Hrvatskoj (19411945) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dinko Davidov: Devastation of the monasteries of the Fruka Gora in the Independent State of Croatia (19411945) Nada Miloevi-orevi: Manastir Kruedol i narodna kwievnost (na primerima srpske usmene epike) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nada Miloevi-orevi: The monastery of Kruedol and folk literature (based on the examples of Serbian oral epics) B) Predavawa u manastiru Kruedolu umetnike teme Dinko Davidov: Barokni ivopis crkve manastira Kruedola . . . . . . . . . Dinko Davidov: The baroque wall paintings of the church of the monastery of Kruedol Miroslav Timotijevi: Kruedolska trpezarija i versko-politiki program druge crkve" u Karlovakoj mitropoliji . . . . . . . . . . . . . . . . . . Miroslav Timotijevi: The refectory of Kruedol and the religious and political programme of the second church" in the Metropolitanate of Karlovci Vojislav Mati: Arhitektura Kruedola . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vojislav Mati: The architecture of the monastery of Kruedol 55 11 9

25

37

49

61

83

UMESTO UVODA

Na inicijativu Pokrajinskog sekretarijata za obrazovawe i kulturu Izvrno vee AP Vojvodine predloilo je da Ogranak SANU organizuje nauni skup na kome bi pet vekova trajawa ovog znaajnog duhovnog, ali i kulturnog, umetnikog i drutvenog centra, bilo osvetqeno sa naunog aspekta. Ogranak je taj predlog sa zadovoqstvom prihvatio i organizovao dvodnevni nauni skup Pet vekova manastira Kruedola" na koji su pozvani eminentni predavai poznavaoci manastira Kruedola. Skup je otvorio i prisutne pozdravio predsednik Ogranka SANU u Novom Sadu, akademik Zoran Kovaevi. Teme su podeqene na istorijske i umetnike, pa su prvog dana, 6. juna 2008. godine u Ogranku predavai govorili o istorijskom znaaju manastira Kruedola. Drugog dana, 7. juna 2008. godine u manastiru Kruedolu, predavai su govorili o umetnikom znaaju manastira Kruedola. Prisutne su u Manastiru primili Wegovo preosvetenstvo episkop sremski Vasilije, Visoko-prepodobni arhimandrit otac Sava, stareina Manastira i prof. dr Duan Petrovi, rektor Bogoslovije Sv. Arsenija Sremca u Sremskim Karlovcima. Predavawa su odrana u trpezariji Manastira. Nakon toga, predavai su ilustrovali svoja predavawa prilikom obilaska manastirske crkve. Skupu su prisustvovali predsednik Izvrnog vea AP Vojvodine dr Bojan Pajti, sekretar Pokrajinskog sekretarijata za obrazovawe i kulturu dr Zoltan Jege, predsednik Operativnog odbora za obeleavawe pet vekova manastira Kruedola Duan Jakovqev, lanovi Operativnog i Poasnog odbora, velikodostojnici pravoslavne crkve, lanovi SANU i Ogranka SANU i drugi zainteresovani. Skup je zavren sveanim rukom u Vrdniku. Skup je ocewen kao vrlo uspean. Vojislav Mari

INTRODUCTORY NOTE

On the initiative of the Provincial Secretariat for Education and Culture, the Executive Council of the Autonomous Province of Vojvodina put forward a proposal for the Branch of the Serbian Academy of Sciences and Arts (SASA) to organize a scientific meeting at which five centuries of the existence of this significant spiritual, yet also cultural, artistic and social center would be viewed from a scientific perspective. The Branch gladly accepted the proposal and organized a two-day scientific meeting entitled Five centuries of the monastery of Kruedol". Some of the most eminent lecturers and experts in this field were invited to participate. The meeting was opened by the President of the SASA Branch, Academician Zoran Kovaevi, who wished a warm welcome to all the present. Since the topics were divided into historical and artistic, on the first day, that took place at the Branch on 6 June 2008, the lecturers talked about the historical significance of the monastery of Kruedol. On the following day, the meeting was held in the monastery of Kruedol where the lecturers focused on the artistic importance of the monastery. All the participants and guests at the monastery were welcomed by His Excellency the Bishop of Srem Vasilije, Archimandrite and Head of the monastery Father Sava, and Professor Duan Petrovi, Rector of the Theological College Saint Arsenije Sremac" in Sremski Karlovci. The lectures at the monastery were presented in the monastery's refectory and later illustrated in the tour of the monastery church. The meeting was attended by the President of the Executive Council of the Autonomous Province of Vojvodina Bojan Pajti, the Secretary of the Provincial Secretariat for Education and Culture Zoltan Jege, the President of the Executive Committee for the celebration of five centuries of the monastery of Kruedol Duan Jakovljev, Executive and Honorary Committee members, dignitaries of the Orthodox Church, members of SASA and its Branch in Novi Sad, as well as many others. The meeting ended with a closing dinner in the nearby town of Vrdnik. The meeting was regarded as highly successful. Vojislav Mari

PREDAVAWA U OGRANKU

11

ZNAAJ MANASTIRA KRUEDOLA U SRPSKOJ ISTORIJI

Dejan Medakovi

Apstrakt. Autor navodi istorijske podatke o poznosredwovekovnoj ulozi i znaaju manastira Kruedola, zadubine sremskih despota Brankovia ktitora manastirske crkve 1510 1512. godine. Manastir Kruedol se u svom duhovnom i crkvenoumetnikom ivotu oslawao na drevnu tradiciju srpske sredwovekovne vladarske loze Nemawia. Posle austroturskog rata 1688. godine, Turci su prilikom povlaewa 1716. spalili manastir i moti sahrawenih Brankovia koji su ve bili kanonizovani kao svetiteqi. U okviru rastuih ideja istorizma kod Srba u H veku pravoslavna crkva (Karlovaka mitropolija) okree se sa posebnom pawom manastiru Kruedolu iji je ugled tada ve bio uvren. Tako je u ovoj oblasti onovremene austrijske drave stvaran posebni nacionalni program s ciqem da sauva i unapredi srpsku pravoslavnu posebnost. Vrhunac promena, posebno u likovnim umetnostima, ostvaren je u zidnom ivopisu manastira Kruedola koji se, ne samo formom, ve i tewama ka wihovom simbolinom znaewu prilagodio zahtevima barokne epohe.*

Ako se paqivo pregleda rasprostrawenost Peke patrijarije, pada u oi veliki broj manastira starih i novih koji su se prostirali na wenom velikom jurisdikcionom prostoru. Takoe, moe se zapaziti da su svi ti manastiri razliitog trajawa, a esto i potpunog nestajawa, tvorili vrst obru pravoslavqa i, razume se, da je wihovo delovawe bilo promenqive snage, upornosti i vetine u odnosu na dugu osmanlijsku okupacionu vlast, skoro uvek udqivu u tumaewima dravne tolerancije. Pa ipak, uprkos svih nepovoqnih okolnosti i trajne ugroenosti srpskih manastira postoji obilna graa i pouzdano svedoanstvo o monakoj izdrqivosti i trajnoj vernosti duhovnom domu wihovog postriga, dokazi o wihovom vraawu i odlunosti da obnove svoj porueni manastir. Sa nestankom srpske sredwovekovne drave, bitno je izmewen poloaj srpskih manastira, a posebno onih koji su od svog osnivawa stekli zatitu svojih monih i dareqivih ktitora. Ponekad manastiri su ekonomski pretvoreni u prava vlastelin-

stva, a esto sela i seqaci koji su im bili darovani, odravali su wihove posede. Taj izmewen poloaj prisilio je sve pravoslavne monahe da na raznim stranama potrae i nau svoje nove zatitnike, koji e im omoguiti spokojan ivot i daqi opstanak. Prema arhivskim dokumentima koji su objavqeni jo u HH, a posebno u HH veku, moe se zakquiti da je pomo srpskim manastirima najpre stigla iz Vlake gde wihovi kneevi i vojvode preuzimaju zatitniku ulogu nekadawih srpskih dinastija i vlastele. Iz tih krajeva stiu u srpske manastire brojni pokloni u skupocenom crkvenom vezu, srebrnim sasudima i kwigama, a sa posebnom pawom vlake vojvode darivaju manastir Mileevu, koji je jo od sredweg veka bio poznat po svojoj bogatoj riznici, ije su dragocenosti raznete na sve strane u turskoj pohari 1495. godine. Vlaka pomo utemeqila je i sremski manastir Kruedol, koji je vladika Maksim Brankovi sazidao zahvaqujui novcu vojvode Jovana Basarabe, najverovatnije izmeu 15101512. godine. Vrlo brzo, odmah

* Apstrakt napisao Dinko Davidov. Ilustracije izabrao i priloio Miroslav Timotijevi.

12

PREDAVAWA U OGRANKU

posle zidawa, Kruedol e postati najugledniji sremski manastir zahvaqujui to je ubrzo pretvoren u porodini mauzolej posledwih Brankovia, despota Stefana, vladike Maksima Brankovia, despota Jovana i wihove majke Angeline, koji se ubrzo zajedniki pomiwu kao porodica, na primer u stihiri na Gospoda vozvah velike veerwe; 1 stihira na litiji.1 ak i u velikoj materijalnoj oskudici Brankovii se izdavawem poveqa ponaaju prema uzorima srpskih sredwovekovnih vladara. tavie, dirqiv je primer despotice Angeline Brankovi. Traei pomo od ruskog velikog kneza Vasilija Jovanovia 1509. godine ona ujedno moli za otinoroi, a to je ruski manastir sv. Pantelejmona koji drugago ne imt kotor vas b ego aloval krom tvoego carstv". Posle ove molbe ruski vladar uzeo je manastir sv. Pantelejmona pod svoju zatitu.2 Ugled despotske kue Brankovia potvruje da se despot Jovan u slubi zove blaeni", preblaeni", premudri", pravedni" i blagorodni". Meutim, vanije je da se za wega istie da je carski izdanak" i da je imao za potporu Simeona Nemawu i Savu, kako se peva na slavi na maloj veerwi na Gospodi vozvah.3 S pravom je pretpostavqeno da je ovu slubu pisao neki kruedolski monah.4 Vano je istai da se despot Jovan pomiwe kao carski izdanak" i da je imao i potporu sv. Simeona Nemawe i Save", to je uiweno kako bi se wegov kult mogao da vee za osnivawe srpske drave i crkve, a taj nain poznat je i ranije kod drugih srpskih vladara koji su na taj nain jaali svoja prava i pretenzije za naslee izumrle Nemawike dinastije. Istovremeno u frukogorskim manastirima u vreme turske vlasti
1 2 3 4 5 6 7

u vezi sa dokazivawem wihove starine, stvorene su, esto i nedokazive legende o wihovim ktitorima. Tako se, na primer, za despota Jovana pomiwe da je bio podigao manastir Divu, a sa bratom Maksimom Pribinu Glavu, iatovac i Fenek.5 U prolokom itiju despota ora (Maksima) Brankovia, tampanom u Rimnikom i Moskovskom srbqaku, ilo se jo daqe u isticawu srodstva sa sv. Simeonom Nemawom, gde je prikazan kao wegov potomak. Maksimovu vezu sa manastirom Kruedolom kome je bio osniva, potvruje i nepoznati monah ovog manastira koji mu je u H veku sastavio slubu. U toj slubi, aludirajui na teka vremena u H veku, svetiteq se moli da sauva srpstvo od vukova". Brojni rukopisi HH, pa i H veka svedoe o wihovom ve ustaqenom kultu, a wegova opta sluba nalazi se u jednom kruedolskom rukopisu iz 1720. godine.6 Wihovo konano smetawe posle nekolikih translacija od Kupinova, Vlake u seobi u Austro-turskom ratu od 1688. u Kruedol, gde su ih oskrnavili i spalili Turci prilikom svog konanog povlaewa iz Srema 1716. godine. Tako se i sa motima svetih despota iz kue Brankovia ponovila sudbina motiju Sv. Save, spaqenih 1594. godine. Meutim, slino kao sa motima Sv. Save i Kruedolci su sa sauvanim ostacima i daqe unapreivali wihov kult koji traje i danas. Za irewe wihovog kulta od znaaja je i zbirno prikazivawe svih lanova srpskih despota na jednoj ikoni iz H veka, pronaenoj u manastiru emqugu dok je, slikar Nikola Nekovi po nareewu vrakog episkopa Jovana Georgijevia, 1753. naslikao uvenu kopiju, koju je ovaj priloio manastiru Kruedolu.7 Taj tip ikone

Leontije Pavlovi, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo 1965, 137. Akt russkie sv. velikomuenika i iscelitel monastra Pantelemona na Svtom Afone, Kiev, 1873, H. Pavlovi, n. d., 137. N. d., 138. N. d., 130. N. d., 150. Dejan Medakovi, Tragom srpskog baroka, Novi Sad 1976, 200.

PREDAVAWA U OGRANKU

13

posledwih Brankovia ponovio je 1746. u Beu Hristofor efarovi, dodavi i tekst o munoj istoriji paqewa wihovih motiju. Slino je uradio i Zaharija Orfelin 1775, dodajui u sredinu grafikog lista vedutu manastira Kruedola, sa oznaenim posedom.8 Iako srpski despoti iz kue Brankovia nisu od srpske crkve zvanino kanonizovani, ubrzo su, ve od sredine H veka, prihvaeni u crkvi i narodu kao svetiteqi koji ine uda, ija su tela sauvana netqejena", a monasi wihovog porodinog mauzoleja svakako su najzasluniji za daqi razvitak sa tendencijom da bude u srpskoj crkvi prihvaen kao optecrkveni. Wegovom irewu doprineli su i esti odlasci kruedolskih monaha u Rusiju, gde su kao i mnogi drugi srpski manastiri traili i dobijali rusku carsku pomo.9 Istovremeno, ruski su carevi od Ivana Groznog pa daqe, prihvatali ulogu novog Konstantina", a Moskva Treeg Rima, ili kako to belee ruski letopisci dva su Rima bila i nestala, Rim i Konstantinopoq". Trei Rim je Moskva, ona jeste Trei Rim i nikada nee nestati. Sva ta esta putovawa srpskih monaha u Rusiju odigrala su znaajnu ulogu, ne samo zbog materijalne dobiti, ve i zbog zatitnikog stava Ruskoga carstva. Taj pokroviteqski ruski stav srpskih careva duguje to su vladari Moskve preuzeli zatitu svih pravoslavnih manastira na istoku, u prvom redu na Atosu i Palestini. Za sticawe ove carske milosti bilo je potrebno da se u molbi istakne starina manastira, svetost wegovih osnivaa i wihovo stradawe od bezbonih Agarjana. Od koristi su bile i preporuke carigradskog patrijarha najvee verodostojnosti. Kao prototip ovih monakih molbi, moe se uzeti pismo proenije" koje je kruedolski ar8

himandrit Amfilohije 13. septembra 1650. godine predao u Moskvi, radi popravke olovnog krova na manastiru,10 priloivi toplu preporuku jerusalimskog patrijarha Pajsija.11 Istovremeno monasi su molili da im se d i darovna poveqa. U svojoj preporuci patrijarh Pajsije je istakao zatitniku dareqivost moskovskog cara.12 Postoje dokumenta o daqem dolaewu kruedolskih monaha radi skupqawa pomoi, ali je do izmewenog stawa u ovakvim tradicionalnim odnosima dolo kao posledica velikog austro-turskog rata koji je kao neposrednu posledicu za Srbe imao i Veliku seobu Srba od 1690. Te posledice odrazile su se i u ivotu manastira Kruedola u kojem su 170810. odrani i prvi crkveno-narodni sabori i ustrojena kruedolska mitropolija, kao prva crkvena organizacija na podruju austrijske drave. Nema sumwe, taj dogaaj, a zatim i weno preseqewe u Sremske Karlovce, sudbinski e uticati i na celokupni drutveni, politiki i ekonomski poloaj Srba. Trajawe i vanost Karlovake mitropolije, a od 1848. Patrijarije, odrae se sve do 1918. godine i ujediwewa svih srpskih crkava u obnovqenu Peku patrijariju. Promenqiva ratna srea dovela je Turke u Srem, odakle su konano, zahvaqujui uspeno voenim bitkama princa Evgenija Savojskog, zauvek isterani. Na nesreu sremski manastiri, a posebno manastir Kruedol, turska vojska je teko otetila, oskrnavila i spalila moti svih sremskih Brankovia koji su u woj poivali. To stradawe, ubrzo posle 1716, obnovilo je kaluerska putovawa u Rusiju koja i ovoga puta nije uskratila svoju pomo. Meutim, sem Rusije i carskih darova oko obnove manastira Kruedola javili su se i drugi ktitori, a meu wima peujski

D. Davidov, Srpska grafika H veka, 1978, 305306. O tome v.: N. Kapterev, Priezd v Moskvu za mlostney serbskih erarhov raznh kafedr i nastotele raznh serbskih monastre. Pribavleni k izdaniy tvoreni svth otcov, za 1891. god., , Moskva 1891. 10 Dimitrijevi, n. d., 194195. 11 Isto. 12 Isto.
9

14

PREDAVAWA U OGRANKU

episkop Nikanor Melentijevi, nekadawi postrienik ovog manastira. Oko obnove manastira Kruedola zauzeo se i niz kruedolskih monaha i ktitora koji mnoga srebra i zlata na svetoju nau obiteq potroie".13 Veliki uspon ruske drave pod carem Petrom Velikim i promena wegove dravne politike na celokupnom Balkanu, imala je za posledicu i ojaanu rusku prisutnost na Balkanu. Taj ruski uticaj imao je viestruke politike i duhovne posledice, o emu svedoi i ustrojstvo prvih srpskih kola koje osnivaju i vode ruski uiteqi Emanuilo Kozainski i Maksim Suvorov. Dolo je i do pojaane rusko-srpske kwiarske trgovine, a tzv. moskovi", ili moskovitori" preplavili su celokupno podruje Karlovake mitropolije. Bio je to proces prave rusifikacije" srpskog duhovnog ivota, u punoj meri iskoriena je i nemo austrijske, politike i vojne, sile da smawi ili sasvim ukine ove veze. Otuda, ne iznenauje ni iwenica da je u januaru 1724. godine u Moskvu doputovao kruedolski arhimandrit Atanasije, poslat po blagoslovu karlovakog arhiepiskopa Vientija, radi prikupqawa priloga za obnovu manastirske crkve koju su otetili Turci. U gramati se pomiwe da je kruedolska obiteq postradala: svetene sasude i odjejanija, kwige i sve ukrase crkvenske rastrgli su i razgrabili oni [Turci] svojim skrnavqivim rukama".14 Ne mawe upeatqiv je i opis kruedolskog stradawa iz 1716. gde se kae: A, kad su videli svetu obiteq nau od svoga ukrasa obnaenu i na poqe zapustelosti povrgnutu, tada su, od avola nastavqeni, ogwu predali sveti manastir s moti-

ma svetih Bojih ugodnika. Jao, jao, kako smo postradali mi grehova naih! Oh, ko e dati glavi naoj vode i oima naim onih suza, da plaemo o liewu naem svetiwa naih i o svete obiteqi nae razruenu."15 Meutim, austrijska vlast ekala je svoj trenutak da konano prekine rusko-srpske veze. Protiv putovawa srpskih monaha protestvovala je i Ugarska dvorska kancelarija 1769, a od 1774. godine konano su zabrawena svaka ovakva putovawa. Pa ipak, u konanom sabirawu i istorijskom ocewivawu ovih rusko-srpskih veza, posebno u periodu od 170810. do wihove zabrane 1769, ne moe se osporiti da su ove veze izazvale u srpskom narodu ogromne promene, posebno u prosveti, kolstvu, umetnosti, bogosluewu i, razume se, politikoj zatiti. Sve te posledice ivo su utkane i u novonastale procese srpske barokizacije" i one varijante zapadno-evropskog baroka koji je stizao iz Rusije i velikog duhovnog centra pravoslavqa kakva je bila Kijevo-peerska lavra. Posledice ovih veza snano su odjekivale i u frukogorskim manastirima ije su biblioteke bile ispuwene delima ruskih teologa u kojima se ve ispoqavaju brojne tewe prihvaene u prilagoenoj pravoslavnoj varijanti. Tako se srpska sredina, posrednim, ruskim putem opredelila da izmiri svoje staro duhovno naslee sa tewama novog doba. Dobar primer o znaaju ruskih bogoslubenih kwiga za srpsku crkvu pruaju pravila episkopa Nenadovia od 24. juna 1755, izdata u manastiru Gomirju, u kojima stoji ta sve moraju znati srpski svetenici kako bi mogli uiti svoju pastvu. Izriito je navedeno da sve pobro-

13 Javqaju se i ktitori iz graanskog stalea. U manastire koji se navode u Parusiji pomiwu se lanovi ugledne petrovaradinske porodice Bogdanovi. Tamo se kae: Nedaleko Bog(d)anovi() sa brato(m) Stoiem i Vasilm, slavni i poteni ktitori, crkvu vliko pokrie mon(a)stira Kruedola i vliku zvonarnicu sazidae i zvona vazdvigoe i mnoga dobra Kruedolu ouinie. Bog im ve()ni ivot darova i cr(s)tvo nebe(s)no da se vesele va veki s Bogom. V.: Sava Petkovi, Opis rukopisa manastira Kruedola, Sremski Karlovci 1914, 229. 14 Dimitrijevi, n. d., 197. 15 Dimitrijevi, n. d., 198.

PREDAVAWA U OGRANKU

15

jane kwige moraju da budu iste moskovske tampe, a ako peerske da budu od Sinoda izdane obae ispravlena".16 Od svetenika se, pored ostalog, zahteva da znaju sedam tajni Novog zaveta, wihovu materiju i svravawe, tri dobrodeteqi bogoslovske, etiri dobrodeteqi evangelske, sedam darova Duha Svetoga, devet plodova darova Duha Svetoga, sedam dela milosti telesne, sedam duhovne, sedam smrtnih grehova i protivnih im sedam vrlina, est grehova vapijuih protiv Duha Svetoga, i etiri vapijua na nebo, devet blaenstava, pet uvstava telesnih i toliko duevnih, i etiri posledwa i najvanija: smrt, sud Boji, geenu (pakao) i carstvo nebesno, i to narodu na jutra i slubi da kazuju.17 Svi ovi zahtevi potiu iz pouka barokne teologije malo-ruskog porekla. * * *

Izvesno je da je konano ujediwavawe Karlovake i Beogradske mitropolije stvorilo u srpskoj crkvi od 1726. pa daqe nove probleme i nove napore da se stawe sredi i uvrsti. Bez sumwe stvoren je i jedan dramatini drutveni okvir sa mnogo politikih i duhovnih izvora koje, ne ulazei u pojedinosti, moemo nazvati razdobqem konanog pravnog uvrivawa poloaja Beogradsko-karlovake mitropolije u kojoj su od poetka postavqeni zadaci prosvete, kolstva, materijalnog poloaja, pravnog poloaja i, na prvom mestu, pitawe srpskih privilegija koje su predstavqale osnovu i temeq za opstanak. Sa posebnom snagom sva ova pitawa saekala su i patrijarha Arsenija Jovanovia akabentu, koji se kao izbeglica pred Turcima 1737. naao na teritoriji Austrije. Ne ulazei detaqno u vano pitawe wegovog upravqawa srpskom crkvom sve do smr16 17 18 19 20

ti 19. januara 1748, moe se istai da su se za wegovo vreme u srpskoj crkvi desili vani dogaaji koji su ubrzali ve ranije najavqene procese nae barokizacije". Koja su glavna pitawa koja su reavana za vreme patrijarha Arsenija ? Na prvom mestu, mora se istai pitawe srpskih privilegija i uporno zahtevawe da se one konano i potvrde od carice Marije Terezije. Svako oklevawe dravne vlasti otkrivalo je potajne namere da se privilegije ak i sze i postepeno ukinu. Na latinskom privilegije su tampane u Beu 1743,18 a prevedene su na srpski 1745. trudom Pavla Nenadovia ml.19 Ta naglo potvrena istorijska svest iskazana je i kwigama i bakrorezima Hristofora efarovia i Tome Mesmera, kao rezultat borbe patrijarha Arsenija za utvrivawe legitimnog poloaja najpre samog patrijarha, a zatim i celokupnog srpskog naroda. Tom ciqu posluio je efaroviev i Mesmerov bakrorez Sv. Sava sa srpskim svetiteqima Doma Nemawina, izrezan u Beu 1741. godine, sa karakteristinim stihovima pohvalne pesme u slavu Austrije, ali se istovremeno podsea na staru srpsku slavu. I prosranstvo Serbsko v: Tpom napisati povelh. Zd zrii! Vs Cr, vs st. Ne bvate W Serbli lien naded Kralevna vw v sem lt oblee oded Hungarsk Crsk; vozloi na glavu ERESA MARA Koronu, da slavu - Podannm nam vozvratit v buduxa lta Nam, da hranit y Gsd bez vska navta 1741 aqma."20 Meutim, vrhunac ovakvih nastojawa patrijarha Arsenija akabente i wegovog karlovakog intelektualnog kruga, svakako predstavqa kwiga: Izobraenije oruij ilirieskih Stematografija koju su u Beu

Milutin Jaki, O Arseniju Jovanoviu akabenti, Karlovci 1899, str. 209210. Isto. Georgije Mihailovi, Srpska bibliografija H veka, Beograd 1964, str. 3334. Davidov, n. d., sl. 92; Mihailovi, Srpska bibliografija H veka. Davidov, n. d., 258.

16

PREDAVAWA U OGRANKU

na bakarnim ploama izrezali Hristofor efarovi i Toma Mesmer. Pojavquje se ova kwiga u trenutku kada je patrijarh Arsenije u Beu traio da mu Austrija prizna jurisdikciju nad svim pravoslavnim hrianima na celom Iliriku, to potvruje i wegova puna titula i u woj se istie ovaj prostor. U kwizi se podsea i na slavnu srpsku prolost i veliinu Duanovog carstva iji se lik u kwizi pojavquje dva puta. Upadqiva je gravira gde je prikazan u apoteozi u odei rimskih imperatora uokviren grbovima svih rimskih zemaqa. Iz ove kwige, kako je reeno, italac e videti veliinu i slavu Srpskoga carstva, a ovakvo podseawe na nau slavnu prolost svakako je podsticalo daqi razvitak srpskoga istorizma u 18. veku koji je od poetka svoga javqawa bio usmeren i na sticawe posebne srpske teritorije, razume se, pod austrijskom vrhovnom vlau. U pohvalnoj pesmi posveenoj Hristoforu efaroviu, Pavle Nenadovi istie da ono skida mrak sa nae prolosti, prikazuje Srpsko carstvo i slavu doma Nemawina, Carstvo se posle raspalo, srpska slava je potamnela, i iz nae svesti je iezlo ono to je drao Nemawin orao". Sasvim odreeno Nenadovi klie: Mislim veoma e radostan biti takav itateq kad otvori daqe [kwigu] i ugleda celo Srpsko carstvo, jer e se osloboditi tamnog mraka neznane srpske prolosti, a svetlost slave doma Nemawikog od sada bie poznata."21 Pada u oi razlika u stavu prema kolstvu i prosveti koju su brino negovali mitropoliti Vientije Jovanovi i Mojsije Putnik u odnosu na samog patrijarha Arsenija akabentu, koji je svoje glavne napore usmerio na politika pitawa. Pa ipak, vredi istai da je upravo patrijarh Arsenije bitno uticao na nagle
21

promene u srpskom slikarstvu, a posebno ikonopisu kada se u jednom cirkularu od 5. jula 1743. godine najotrije okomio na kojekakve bogomrske molere, odreujui da slikari dou u Karlovce i ue kod wegovog pridvornog slikara Rusa Jova Vasilijevia: da ne tvorjat sablazni inozakonici, nam e o ikonah svjatih maloduie ne uzrokujut svoim skarednim i nikakova vida ikon obraeniem".22 itav jedan likovni program otkriva ovaj cirkular patrijarha Arsenija . Wegove posledice bile su od trajne vrednosti i bitno su uticale na promene u srpskom slikarstvu u periodu od 1743. do 1770. To je bilo vreme najvidnijeg uticaja maloruskog slikarstva prihvaenog pod zapadnim uticajem u Kijevu. Sasvim dosledno, upravo ovakvo slikarstvo ostvarilo je svoj vrhunac u ivopisu manastira Kruedola. Ne ulazei detaqnije u sloeno pitawe celokupnog kruedolskog ivopisa koji izvode maloruski ivopisci Jov Vasilijevi i Vasilije Romanovi, zajedno sa nekoliko svojih srpskih uenika, treba istai da je wihovo slikarstvo naslikano preko starog ivopisa koji potie iz 154346. godine, iji su sauvani delovi otkriveni nedavno. Nije reeno ni koliki je sauvan obim starog slikarstva, jer je oigledno da novi majstori, svojim novim temama nisu do kraja potovali i sledili stari raspored. Na reewe te zagonetke svakako bi uticalo i skidawe novog sloja, uz nepoznanicu koliko su Turci 1716, prilikom povlaewa iz Srema otetili prvobitno fresko-slikarstvo. Ovo manastirsko padenije do konca", kako je zabeleeno u Parusiji manastira iz 1716. godine, koju je objavio baki episkop Platon Atanackovi u Srpskom narodnom listu za 1841. godinu, omoguilo je da se prilikom obnove oteenog manastira Kruedola stvori i po-

V. Dejan Medakovi, Ideja dravnosti kod Srba u H, H, H i prvoj polovini HH veka. Izabrane srpske teme, Beograd 2001, str. 16. 22 O tome v.: Dejan Medakovi, Jedan autobiografski zapis slikara Nikole Nekovia, u: Tragom srpskog baroka, Novi Sad 1976, 199.

PREDAVAWA U OGRANKU

17

seban paqivo smiqeni sadrajni program, pod vidqivim uticajem barokizirane maloruske teologije. Vredi istai da je tako u novijoj srpskoj umetnosti nastala i prva, a svakako najpotpunija barokizirana celina". Opisujui sadraj novog kruedolskog ivopisa, trudio sam se da potvrdim wihovu didaktinu osnovu pretvarajui umetnost u funkciju religije".23 Ovome bih dodao i wenu alegorijsku vrednost koja se odnosi na neke, odreene trenutke, linosti i dogaaje sopstvene istorije. To u punoj meri potvruje i novi ivopis Kruedola koji nedvosmisleno upuuje na wegove sastavqae koji pripadaju karlovakom krugu patrijarha Arsenija akabente. A da se u karlovakom patrijarijskom dvoru smiqeno stvarao i prvi srpski nacionalni program, ubedqivo je dokazao Slavko Gavrilovi.24 U svom radu Srpska umetnost u H veku25 dolazio sam na idejnu sadrinu sledeih scena u priprati: Kawavawe Ananije, Osloboewe apostola Petra iz tamnice, Put u Damask i beg apostola Pavla iz ovog grada. Tada sam izneo miqewe da se ove retko slikane scene u srpskoj umetnosti mogu tumaiti kao alegorija koja se odnosi na utamniewa grofa ora Brankovia i na bekstvo patrijarha Arsenija iz Pei, ije su moti poivale u Kruedolu, prenete iz Bea 1706, a grofa ora Brankovia preneo je u Kruedol bivi komandant peadijske slavne Petrovaradinske regimente 1753. Atanasije Rakovi, srodnik patrijarha Arsenija akabente. Uinio je to
23

u dubokom uverewu da ih vraa u mauzolej wegovih predaka. Bio je to istinski translatio", obavqen u tradiciji naih sredwovekovnih vladarskih prenosa. U sceni kawavawa Ananije", koja se nalazi u ruskom izdawu Dela apostolska, sa ilustracijama, kwigu koju je svakako posedovao grof ore Brankovi, a pomenuti sadraji pomiwu se u linim porukama nesrenog despota celog Ilirika" upuenim ruskom caru26 Petru Aleksejeviu koga moli da ga izbavi iz tamnice kao to je aneo oslobodio apostola Petra. Obe scene: Put apostola Pavla u Damask i wegovo bekstvo pred progoniteqima, koje ine celinu, mogu se protumaiti kao alegorija dramatinog bekstva patrijarha Arsenija arnojevia, ije su moti poivale u priprati manastira Kruedola, a druga poruka ove teme svakako se odnosi, kako to pretpostavqa Miroslav Timotijevi na ideju izabranih i pozvanih da brane veru".27 Slian smisao ima i kompozicija Pokrova Bogorodice koja se nalazi iznad sarkofaga patrijarha Arsenija Jovanovia akabente. I ova scena moe se dovesti u vezu sa opisom patrijarhovog bekstva iz Pei, jednako kao i ono Arsenija , koje je opisao protosinel patrijarhov Partenije Pavlovi, kasniji episkop posveewa. Ovaj znaajan opis objavio je Ilarion Ruvarac.28 Za patrijarhovo izbavqewe iz turskih ruku, Partenije Pavlovi izriito kae: izbavis pokrovom Bogomatere".29 S druge strane teko je prihvatqivo apodiktino miqewe Timotijevia da idejni program

Dejan Medakovi, Zidno slikarstvo manastira Kruedola, u: Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, str. 120. 24 Slavko Gavrilovi, Srpski nacionalni program patrijarha Arsenija Jovanovia akabente iz 1736/37, u: Zbornik Matice srpske za istoriju, 49/1994. 25 Ed. SKZ, Beograd 1980. 26 V.: Dejan Medakovi, etiri scene iz priprate manastira Kruedola. Izabrane srpske teme, , Beograd 2006, str. 73. 27 V.: M. Timotijevi, Idejni program zidnog slikarstva u priprati manastira Kruedola, u: Saoptewa H/1987, str. 118. 28 V.: Ilarion Ruvarac, Bekstvo patrijarha Arsenija iz Pei, u: Glasnik Srpskog uenog drutva, kw. , sveska HH, staroga reda, Beograd 1868, str. 252253. 29 Isto.

18

PREDAVAWA U OGRANKU

ivopisa i pored toga nije poneo sepulkralne karakteristike i nijedna kompozicija tematskog repertoara ivopisa se ne moe ikonografski vezati za ove ideje".30 Po naem miqewu, ve sama iwenica da je manastir Kruedol s vremenom izrastao u mauzolej ne samo jedne porodice, ve i do stepena celog srpskog naroda, dokazuje i veliki broj znamenitih srpskih linosti koje su u wemu sahrawene. Iz tih razloga teko je poverovati da se nijedna slika ivopisa u priprati, barem u alegorijskom znaewu, ne odnosi na neke od wih, ovo tim pre jer se i wihove mahom stradalne biografije esto podudaraju sa crkvenim koje istiu borbu za odbranu pravoslavne vere. Takvo dvostruko znaewe dobija na znaaju ako se uzmu i kwievne paralele koje postoje, a odgovaraju duhu novoga doba. Nikako sluajno na centralnom mestu svoda priprate istaknuta je predstava Bogorodice slikane kao Marija Immaculata conceptio" to sasvim odgovara wenom ojaanom kultu posle zakquaka Tridentinskog koncila.31 Pod uticajem kruedolske predstave, Maria Immaculata postae omiqena dopuna na ikonostasima Karlovake mitropolije. Prihvatio ju je i najvei propovednik Mitropolije u prvoj polovini H veka, Gavrilo Stefanovi Venclovi, ije kwievne vrednosti je otkrio Milorad Pavi. Timotijevi je izabrao dobar primer uzet iz Venclovievih dela:
U ovih sadawih zlih vremena Smetenici u veri i zakonu Dosauju hristijanskoj crkvi, I varvari Turci. Svoje bezumno gospodstvo Peate znakom Meseca. Premudra i muastvena eno. Svagdawa devo. Da bude ta luna, wino znamewe,
30 31 32 33 34

Pod tvojim nogama I satri rogove Toj varvarskoj luni."32

Posebnu vrednost ivopisu u priprati daje friz srpskih vladara-svetiteqa, slikan preko starog sloja iz H veka, a znaajan kao wihov prvi, potpuni skup istaknut u epohi baroka. Vano je napomenuti da su u ovoj vladarskoj povorci spojeni vladari iz kue Nemawia, knez Lazar, a wima su dodati svetiteqi iz kue posledwih Brankovia, despota Stefana, Jovana Despota do prepodobne majke Angeline.33 Oigledno, na ovakav nain ustrojena galerija srpskih vladara-svetiteqa, poznata i u kwizi Stematografije iz 1741, smiqeno povezuje stare srpske sredwovekovne kultove koje je razvijala i irila Peka crkva sa kultovima posledwih Brankovia koje je prihvatila Karlovaka mitropolija. Na taj nain, jo jednom je jasno istaknuta ideja o srpskom vladarskom kontinuitetu, i legitimitetu, jedan od onih dokaza Karlovakog patrijarijskog dvora za potvrivawe srpskog naroda kao istorijskog. Iz tog ugla treba tumaiti i tako veliki broj prepisa Duanovog zakonika.34 Tradicija Duanovog zakonodavstva nikla u H i H veku, u sutini osporava legitimnost osmanlijskoj, pa i bilo kojoj drugoj, tuinskoj vlasti, istie suverenu autonomnost naroda koja je batinik ovog zakonodavstva, nagovetava restauraciju u novim istorijskim okolnostima, kako je to istakao i Dimitrije Bogdanovi. Najzad, ne ulazei i pojedinosti, ivopis u naosu, scena Hristovih uda u pevnicama, a posebno predstavke devet blaenstava pojaavaju barokni sadraj slika u Kruedolu. Jo davno, 1964. godine istakao sam da kruedolski majstori ba ovog

Timotijevi, 119. E. Mube, L'art religieux aprs le Concile de Trente, Paris 1951. Timotijevi, n. d., 121. D. Medakovi, Zidno slikarstvo manastira Kruedola, 116117. Dejan Medakovi, Ideja dravnosti , 1718.

PREDAVAWA U OGRANKU

19

prostora u naosu ukazuju na direktno preuzimawe predloaka iz zapadwakih izvora. Svedoanstvo ovakve zapadwake orijentacije i tematske i stilske, a ovakvog obima, jedva da postoje u srpskoj umetnosti pre pojave u Kruedolu. Time se otvara i pitawe zapadno-evropskih ilustrovanih Biblija i wihove primene kao slikarskog predloka to se sa sigurnou moe utvrditi u srpskoj umetnosti.35 Dokazao sam to na primeru uvene Vajglove Biblije (Biblia Ectypa) tampane u Nirnbergu 1695. godine. Vana posledica ovakvog idejnog prodora sa Zapada znatno je uticala da ojaa sensus allegoricus koji je svoje poreklo vodio ne toliko iz Svetog pisma koliko iz tewe za simbolinim uopte. Pokuavalo se na sve naine da se ceo materijalni svet shvati kao simbol duhovnog sveta.36 U tom duhu slikana je i predstava drala na arhijerejskom tronu koji je 1765. svojim sopstvenim trudom i idivenijem, za svoj i svoji veiti spomen" Kruedolu poklonio Dimitrije Baevi, ikonopisac i iteq karlovaki.37 Re je o alegorijskoj predstavi pastirske budnosti, koja je preuzeta iz sredwovekovnog fiziologa u kojem pie kako se dralovi uvek skupqaju i kada hoe da spavaju, postavqaju jednog drala kao straara koji kanxama jednom nogom dri kamen, a na drugoj stoji". Kada zadrema dral straar ispadne mu kamen, a on probudi jato. Ovu retku predstavu Baevi je mogao preuzeti iz novije katolike, barokne simbolike koja je negovana prema naelima kontrareformacije.38 U mnogim kwigama ovog razdobqa, a posebno druge polovine H veka, do 1781, objavqena ilustracija sa predsta-

vom drala gotovo je istovetna sa Baevievom slikom, a predstavqena je svakako sa istom namerom da na simbolian nain tumai arhijerejsku budnost. Takva je kwiga, na primer, Hieroglyphica sive de sacris Aegyptiorum allarumgue gentium literis koja je posle smrti wenog autora ovani Pjerija Valerijana (Giovanni Pierio Valeriano) tampana u Bazelu 1556,39 ili augzburko izdawe iste kwige iz 1604. godine.40 * * *

Kakvi se zakquci mogu izvesti iz znaaja manastira Kruedola u istoriji srpskog naroda? 1) Manastir Kruedol, zadubina arhiepiskopa Maksima, zamiqen je kao porodini mauzolej porodice Brankovi, posledwih izdanaka sredwovekovne srpske porodice. 2) Kada su konano svi zemni ostaci wenih lanova: despota Stefana, despota ora (kasniji episkop Maksim), despota Jovana i prepodobne majke Angeline, smetene u porodinom mauzoleju, otpoiwe wihov svetaki kult koji je najpre iskquivo manastirski, a tokom daqih decenija krajem H i H veka prihvaen i bez zvanine kanonizacije, kao opti kult srpske pravoslavne crkve. 3) Puni zamah kult sv. Despota sremskih i manastira Kruedola postignut je tokom H veka, odmah posle isterivawa Turaka iz Srema 1716. 4) Potovawe Kruedola zapoeto je velikim popravkama i wegovim brzim obnavqawem kada se, pored crkvenih krugova, javqaju i ktitori iz graanskog stalea, to

35 Miodrag Jovanovi, Ilustrovane Biblije iz biblioteka u Beu i Minhenu, u: Zbornik Filozofskog fakulteta, H, 1, Beograd, 1968. 36 V.: Dejan Medakovi, Predstave vrlina u srpskoj umetnosti H veka, u: Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, str. 133. 37 V.: Dejan Medakovi, Alegorijska predstava drala na arhijerejskom stolu u crkvi manastira Kruedola, u: Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, 137140. 38 N. d., 137. 39 Dejan Medakovi, n. d., 138139. 40 N. d., 139.

20

PREDAVAWA U OGRANKU

e se daqe nastaviti i kod drugih frukogorskih manastira. 5) U okvirima rastuih ideja istorizma kod Srba Karlovaka mitropolija okree se sa posebnom pawom manastiru Kruedolu iji je ugled uvren na sponi i tradiciji srpske sredwovekovne drave i novih tewi Karlovake mitropolije i patrijarha Arsenija akabente da stvori i posebni srpski nacionalni program, saobraen i prilagoen novim uslovima jedne apsolutistike drave. 6) Vrhunac promena, posebno u likovnim umetnostima ostvaren je u kruedolskom ivopisu koji se, ne samo formom, ve i tewama ka wihovom simbolikom znaewu prilagodio zahtevima barokne epohe. 7) Najsnanije od H veka pa daqe, manastir Kruedol postaje sve snaniji tuma ideje politikog i duhovnog kontinuiteta, o emu svedoi i veliki broj srpskih istorijskih linosti koje su u wemu sahrawene: Arsenije arnojevi, Isaija akovi, mitropolit karlovaki Vientije Popovi, vladika Nikanor Melentijevi, grof ore Brankovi, pukovnik Atanasije Rakovi, mitropolit srpski Petar Jovanovi, knegiwa Qubica Obrenovi, vojvoda Stevan upqikac, kraq Milan Obrenovi. Svi su oni odabrali manastir Kru-

edol da ovde budu sahraweni, duboko svesni istorijskog znaaja manastira Kruedola. 8) Puni znaaj ovog manastira tano su shvatili wegovi ustaki ruiteqi, okomivi se i na ostale sremske manastire kao belege srpstva u ovim krajevima", zbog ega, kako je reeno, moraju da budu srueni. ak ni molbe nekih katolikih biskupa da im se za wihove potrebe ustupe prazni manastiri Vrdnik-Ravanica i Fenek nisu ispuwene, jer je prvenstvo dato wihovom razarawu. 9) U vreme romantizma, kult sremskih manastira dobio je novi zamah. Posebno se to odnosi na Kruedol i manastir Ravanicu, koji, uz kult sv. Kneza Lazara postaje znaajno saborno mesto u Sremu. Kratko reeno velike su zasluge svih sremskih manastira koji su, pored duhovnih, sauvali i razvili i svoje istorijske vrednosti. S obzirom na wihovo veliko stradawe, oni dopuwuju tragini bilans smiqenog genocida ne samo nad qudima ve i nad celokupnom srpskom duhovnom batinom. Paradoksalno zvui da ni posle dugih posleratnih godina, jo uvek nije popisano sve to je oteeno i planski razoreno, kao da i sam zaborav zloina ne predstavqa wegov produetak.

Dejan Medakovi THE IMPORTANCE OF THE MONASTERY OF KRUEDOL IN SERBIAN HISTORY Abstract The author gives the historical data about the part and importance of the monastery of Kuedol, the pious foundation of the Srem despots, the Brankovies, from 15101512. In its spiritual, religious and artistic life the monastery of Kruedol drew on the ancient tradition of the Serbian medieval ruling dynasty, the Nemanjies. After the Austro-Turkish war of 1688 during their retreat the Turks burnt the monastery and the relics of the Brankovies buried in it, already canonized. During the rise of historicism among the Serbs in the 18th century, the Serbian Orthodox Church (the Metropolitanate of Karlovci) gave special consideration to the monastery of Kruedol, whose reputation had already been established. Thus within this region of the Austrian Empire a special national programme was created, with the aim of preserving and improving the Serbian Orthodox character. The peak of the changes, especially in the visual arts, was achieved in the wall frescoes of the monastery of Kruedol, which were adapted not only in form but also in tendency towards their symbolic meaning, to the demands of the Baroque age.

PREDAVAWA U OGRANKU

21

Manastir Kruedol

Glavna crkva manastira Kruedola

22

PREDAVAWA U OGRANKU

Bogorodiin pokrov, slikarstvo priprate glavne crkve

Kamenovawe svetog arhiakona Stefana, slikarstvo priprate glavne crkve

PREDAVAWA U OGRANKU

23

Hrist propoveda u hramu, zidno slikarstvo naosa glavne crkve

24

PREDAVAWA U OGRANKU

Svadba u Kani galilejskoj, zidno slikarstvo naosa glavne crkve

Hristos iscequje raslabqenoga, zidno slikarstvo naosa glavne crkve

PREDAVAWA U OGRANKU

25

BRANKOVII KTITORI MANASTIRA KRUEDOLA

Momilo Spremi

Apstrakt: Ktitori manastira Kruedola bili su lanovi porodice despota Stefana Brankovia, koga su Turci oslepili 1441. godine. Zajedno sa suprugom Angelinom, sinovima urem i Jovanom, i kerkom Marom, iveo je u furlanskom Beogradu. U wemu je i umro 1476. godine. Despotica Angelina i sinovi 1485. doli su u Ugarsku, jer je kraq Matija Korvin naimenovao wenog starijeg sina ura za srpskog despota. Ali, nekoliko godina kasnije, on se zamonaio i dobio ime Maksim. Despotsku dunost obavqao je wegov mlai brat Jovan, koji je, meutim, 1502. godine umro. Despotica Angelina i Maksim otili su potom u Vlaku, gde je Maksim dobio mitropolitski in. Oko 1508. godine vratili su se u Srem i podigli manastir Kruedol. Poto je Maksim postao beogradski mitropolit, Kruedol je bio mitropolitsko sedite i porodini mauzolej porodice Brankovi. U wega su, na kraju, smetene moti despota Stefana Slepog, despotice Angeline, despota ura mitropolita Maksima i despota Jovana. Poto su uvane oko dve stotine godina, spalili su ih Turci u Kruedolu 1716. godine, posle bitke kod Petrovaradina. Do danas su ostale samo estice.

Porodice u emigraciji obino izumru ili budu asimilovane. Porodica despota Stefana Brankovia (Slepog) bila je izuzetak od toga pravila. Zasnovana je van Srbije, deca su raana van we, zajedno sa roditeqima ivela su samo u tuini. ak, supruga i deca nisu videla zemqu Stefanovih predaka. Sami su bili od vladarske loze, ali u dravi koja vie nije postojala. Iako su bili izdanci jedne od najbogatijih porodica, padali su u najveu bedu. Kao predstavnici stare aristokratije, koja je imala svoj kodeks ponaawa, morali su se boriti sa sitnim susedima i prevarantima, koji su ih uznemiravali i potkradali. Uz sve to, otac porodice bio je slep. U takvim okolnostima trebalo je imati snage i voqe za svakodnevni ivot, a kamoli za uvawe visokih ideala. Porodica despota Stefana Slepog imala je tu snagu. Na tuem tlu, ostala je do tanina verna srpskim dravnim i verskim tradicijama. Asimilacija wu nije dodirivala.

* Porodica despota Stefana Brankovia razvila je glavnu delatnost u Sremu. Jo od ranog sredweg veka Sloveni su naseqavali Panonsku niziju, naroito wen juni deo. Krajem 9. veka doselili su se Ugri, ali u wihovoj sredwovekovnoj dravi nije sasvim iezao slovenski ivaq. Po reima Pavla Ivia, to se odnosi prvenstveno na Srem".1 Slovenski elemenat naglo je uvean u poznom sredwem veku, jer je tursko osvajawe sa juga pokrenulo srpske seobe prema severu. Srbi su pod Nemawiima prodirali na jug, irei svoju dravu na raun oronulog Vizantijskog carstva. Marikom bitkom 1371. godine, kao noem preseen je wihov put. Poelo je uzmicawe prema severu i nastavqeno je u kasnijim vremenima. Srem je naroito kolonizovan, jer je bio najblii i u wemu je od ranije bio gust sloj slovenskog ivqa, a nije bilo znatnijeg ugarskog naseqavawa. Tu se Srbi nisu oseali kao tuinci.2

1 2

Istorija srpskog naroda, 2, Beograd 1982, 534 (P. Ivi). Isto, 318319 (S. irkovi).

26

PREDAVAWA U OGRANKU

Kako je posle bitke kod Angore 1402. godine, despot Stefan Lazarevi priznao vrhovnu vlast kraqa igmunda (13871427), dobio je posede u Kraqevini. Od toga vremena promenio se poloaj Srba; postali su inilac o kome se moralo voditi rauna. Da su posedi despota Stefana bili i u Sremu, posredno potvruju izvori. Kraq igmund darovao je elniku Radiu grad" Kupinik (danas Kupinovo) i sela oko" wega. To mu je zapisao u batinu" i despot Stefan Lazarevi i despot ura Brankovi.3 Despot ura drao je Zemun, Slankamen, Mitrovicu, Kupinik i neka sela. Kao rezultat decenijskih seoba, ve 1437. u jednom latinskom dokumentu pie da vei deo spomenutih krajeva Srema nastawuju Raani" (maiorem partem predictarum parcium Syrmiae Rascianos inhabitare").4 Sam despot ura dolazio je u te krajeve. Beei iz Smedereva od kuge, s porodicom je stigao u Kupinik, ali ga je tu, decembra 1455, napao Mihailo Silai.5 Kao rezultat ve dugog doseqavawa, Juna Ugarska je u drugoj polovini 15. veka dobila srpsku fizionomiju. Ugarski elemenat povlaio se na sever, a mlaa ugarska topografska nomenklatura ustupala je mesto starijoj, srpskoj.6 Iz Srbije su se iseqavali svi slojevi stanovnitva: od sirotiwe do pripadnika vlasteoskih porodica. Najznaajniju ulogu odigrali su Brankovii, koji su se vezali ba za Srem. Prvi je stigao despot Vuk Grgurevi.
3

Despot Vuk je u drugoj polovini 1464. godine preao u Ugarsku i stupio u slubu kraqa Matije Korvina (14581490). Kraq ga je koristio u borbi protiv Nemaca, eha, Poqaka, ali najvie protiv Turaka. Tukao ih je u Banatu, oslobodio je s kraqem abac, opsedao Smederevsku tvravu, provaqivao u Bosnu, spalio Srebrenicu i Vrhbosnu, upadao u Srbiju sve do Kruevca. Kraq mu je, pro prefatis suis serviciis", dao mnoge posede za opremawe i izdravawe ratnika: Kupinik, Irig, Berkasovo, Belu Stenu u Krievakoj upaniji, imawa porodice Tituevi, Komogojno, Gradisu, Kostajnicu. Bio je oewen Barbarom Frankopan, ali nisu imali dece. Ceo wegov ivot bio je ratovawe i s pravom je reeno da je bio longa bellorum experientia".7 Umro je u Sremu" 16. aprila 1485. godine.8 Vuk se sa sultanom dopisivao na srpskom jeziku, a wegov poslanik i srpski pisar bio je pop Jovan, pravoslavni klirik. Imao je neku vrstu dvora, na kome je bilo obrazovanih qudi. Uz wega se 1479. godine pomiwe Ztepan literatum Rascianum Sirmiensem", dakle obrazovani Srbin iz Srema.9 Pop Jovan pisao je kwigu u dane blagoestivago i hristoqubivago gospodina despota Vuka", pomiwui ga, dakle, na nain na koji su navoeni stari srpski vladari.10 Srpska narodna tradicija pripisivala je Vuku nadzemaqske odlike i junatva, mitska obeleja. Pevajui opirno i detaqno o wegovom junatvu, za narodnog pevaa bio je Zmaj despot" i Zmaj Ogweni Vuk".11

Q. Stojanovi, Stari srpski hrisovuqi, akti, biografije, letopisi, tipici, pomenici, zapisi i dr., Spomenik Srpske kraqevske akademije nauka, 3 (1890) 3; L. ThallczyA. Aldsy, Monumenta Hungariae historica, Codex diplomaticus partium Regno Hungariae adnexarum, Budapest 1907, 125126. 4 E. Fermendin, Acta Bosnae potissimum ecclesiastica cum incertis editorum documentorum regestis ab anno 925 usque ad annum 1752, Zagrabiae 1892, 159. 5 Cosmographia Pape Pii, Europa Pii Ponteficis nostrorum temporum varias continens historias, Venetiis 1503, XIXII. 6 K. Jireek, Istorija Srba, 2, Beograd 1952, 421. 7 A. Bonfini, Rerum Hungaricarum decades, IV, Budapest 1941, 119. 8 Q. Stojanovi, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Sremski Karlovci 1927, 254. 9 L. ThallczyA. Aldsy, n. d., 271. 10 N. Dui, Starine hilandarske, Glasnik Srpskog uenog drutva, 56 (1884), 104. 11 St. Novakovi, Posledwi Brankovii u istoriji i u narodnom pevawu, Istorija i tradicija, Beograd 1982, 205275. Up. Q. Peikan-Qutanovi, Zmaj Despot Vuk mit, istorija, pesma, Novi Sad 2002.

PREDAVAWA U OGRANKU

27

Velika zasluga despota Vuka bila je to je, posle propasti Despotovine, uinio Srem mestom srpskog okupqawa. Koliko mu je ratovawe doputalo, negovao je srpske dravne i crkvene tradicije. Po narodnom predawu, podigao je crkvu u Slankamenu.12 Negovawu srpskih tradicija jo vie su se posvetili wegovi naslednici na poloaju srpskih despota. Vuk je pripremio teren za wihovo delovawe. U vreme smrti despota Vuka Grgurevia, kraq Matija Korvin ratovao je u Austriji, uspevi da zauzme Be. Kako je s hrabrim Vukom imao najboqe iskustvo, naimenovao je novog srpskog despota, kako bi i daqe vezao Srbe za sebe. Izabrao je ura Brankovia, starijeg sina despota Stefana Brankovia (Slepog). Despot Stefan, zajedno sa suprugom Angelinom, kerkom arbanakog gospodara ura Arijanita, sinovima urem i Jovanom i kerkom Marom, iveo je u oronulom zamku Beograd u Furlaniji.13 ivei u bedi i nematini, umro je oktobra 1476. godine. Za despoticu Angelinu i decu nastupila su jo gora vremena. Na podsticaj zaove grofice Kantakuzine, koja je ivela kod sestre Mare u Turskoj, despotica Angelina otila je, sa sinovima urem i Jovanom, caru Fridrihu Habzburkom (14401493) u Be. Od wega je 1479. dobila zamak Vajtersfeld (Weitersfeld) u tajerskoj. Zauzvrat, ona i sinovi, zakleli su se na vernost. Pod zatitom cara bili su oko dve godine, a onda je zamak dat drugome.14 Ali, jo 1485. Angelina je drala furlanski Beograd. Te godine ga je, za dobijeni zajam, zaloila Mateju Spanduinu (Spandinu), po poreklu vizantijskom
12 13

plemiu, koji je bio u slubi cara Fridriha . Bio joj je preko potreban novac, jer je u wenom i u ivotu wene porodice ba 1485. godine nastupila velika promena. Te godine udala je kerku Maru za monferatskog grofa Bonifacija , potomka vizantijskog cara Andronika i Irene od Monferata. Venawe je obavqeno u Insbruku, u prisustvu cara Fridriha . Ali, za udaju je morala da spremi miraz.15 Kao to je pomenuto, te godine kraq Matija Korvin naimenovao je wenog starijeg sina za srpskog despota. Posle zalagawa zamka, despotica Angelina i sinovi krajem 1485. krenuli su u Ugarsku. Sa sobom su poneli moti despota Stefana, koje su 15. februara 1486. poloili u hram Sv. Luke u Kupiniku. Wihov dolazak srpski letopisac propratio je reima: Dooe sinovi Stefanovi u Srem, ura i Jovan".16 Ako su u dalekoj Furlaniji, meu Italijanima i Nemcima, negovali srpske tradicije, onda su to jo vie mogli initi u Sremu, meu svojim sunarodnicima. Despot ura i wegov brat dobili su od kraqa Matije Korvina posede: Kupinik, Irig, Jarak i druge. Ve 12. februara 1486. kraq im je ustupio Berkasovo u Vukovskoj upaniji, za zajam od 12.000 dukata.17 Kasnije su dobili i Kostajnicu. Bili su to posedi koje je uglavnom drao despot Vuk Grgurevi. Braa ura i Jovan zakleli su se na vernost, uz obavezu da despot izdrava i predvodi odred od 1.000 ratnika. Iako su se nalazili na samoj turskoj granici, ipak rata nije bilo, jer se odravao ugarsko-turski mir, sklopqen 1483. godine. Naravno, despot se morao odazvati na svaki

S. irkovi, O despotu Vuku Grgureviu, Zbornik za likovne umetnosti, 6, Novi Sad 1970, 288290. Fr. Babinger, Das Ende der Arianiten, Bayerische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-Historische Klasse, Sitzungberichte, 4 (1960) 1415. 14 L. Thallczy, Bruckstcke aus der Geschichte der nordwestlichen Balkanlnder, IV, Zur Despotenfamilie Brankovi, Wissenschaftlichen Mitteilungen aus Bosnien und Hercegovina, 3 (1895), 356357; Fr. Babinger, n. d., 6263. 15 M. Spremi, Kantakuzina (Katarina) Brankovi, Varadinski apostol. Povodom 550 godina od nastanka, BeogradZagreb 2004, 4146. 16 Q. Stojanovi, Stari srpski rodoslovi i letopisi, 254255.

28

PREDAVAWA U OGRANKU

kraqev poziv, to je podrazumevalo ratovawe i na drugim stranama. Mada je titulu despota dobio ura, kraq je odmah uzeo u slubu i Jovana. Oni su zajedniki drali posede i zajedniki ratovali. Braa i majka inili su slonu, pravu hriansku, porodicu. Kraq Matija pokuao je da oeni novog srpskog despota. Glavni provodaxija bila je wegova ena kraqica Beatrie, kerka napuqskog kraqa Ferantea Aragonskog. Izabranica je bila wena roaka Izabela, od koje je mladoewa traio da napusti katolicizam. Kako to nije htela da uini, do braka nije ni dolo.18 ura je prvo vreme despotovawa provodio na severu. Bile su to posledwe godine ivota kraqa Matije Korvina, koji je umro u Beu 6. aprila 1490. Kako kraq Matija Korvin nije ostavio zakonitog naslednika, odmah su poele borbe za presto. Despot ura i brat mu Jovan u poetku su bili uz Ivania Korvina, Matijinog vanbranog sina, kratko vreme uz Maksimilijana Habzburkog, a na kraju su priznali Vladislava Jagelonca, ekog kraqa, koji je vladao u Ugarskoj pod imenom Vladislav (14901516). Pomagali su ga, sa 600 lako naoruanih kowanika, u uvenoj bici kod Koica 24. decembra 1491. protiv brata Alberta.19 Borbe za presto u Ugarskoj oslabile su centralnu vlast, to je olakalo meusobne sukobe velikaa. I braa Brankovi bili su zahvaeni tim borbama. Herceg Lovro Iloki napadao je wihove qude, a despot ura odgovarao je istom merom. Po kraqevom nalogu, posredovao je kaloki nadbi17

skup Petar Varadi.20 Despot ura umeao se u borbe meu slavonskim velikaima, pa je, sa jo nekim plemiima, napao slavonske gradove Ivanku, Sveti ura, Osijek, Sotin u Sremu i Sombatheq u zapadnoj Ugarskoj. S bratom Jovanom poseo je Mitrovicu, a zatim zauzeo Ilok i potisnuo vojsku Lovre Ilokog iz Srema. Onda je preao u Slavoniju i poseo Orahovicu, a potom je posetio kraqa, koji je s vojskom logorovao u blizini.21 Despot ura je stalno radio u zajednici s bratom Jovanom, koji se takoe javqa s titulom despota. Udvajawe despotskog dostojanstva posledica je reforme koju je 1493. sproveo kraq Vladislav . Imenovao je po dve linosti na svaku vanu funkciju u odbranbenom sistemu drave.22 Jovan je sigurno nosio titulu od 1494, tako da su braa istupala zajedniki: Nos Georgius et Johannes regni Rascie despoti". ura je, ipak, imao glavnu ulogu, to se vidi pri reavawu sporova oko plaawa crkvene desetine. Iako je Ugarski sabor 1495. potvrdio raniju odluku da se ne naplauje od Srba, Rutena, Vlaha i drugih izmatika", kaloki nadbiskup je optuivao ura da uskrauje isplatu. Petar Varadi je uspeo da dobije kraqevo nareewe da se desetina naplauje, pa su neki urevi qudi opqakani. Na wegove proteste, nadbiskup je odgovorio da desetina nije lina ve teritorijalna, jer Bog je ovu dravu stvorio hrianskom a ne izmatikom i svakako nije u vaoj vlasti da je uinite srpskom".23 Ceo sluaj je, ipak, smiren, ali je plaawe desetine ostalo i daqe kamen spoticawa.

J. Teleki, Hunyadiak kora magyarorszgon, XII, Pesten 1853, 303304; G. Pray, Annales rerum Hungariae, IV, Vindobonae 1767, 185186; A. Stojakovi, Pismenno Matie Korvina dano Georgiju despotu, i ovoga bratu Joannu, Letopis Matice srpske, kwiga 64, ast perva, Budim 1844, 114117. 18 ivot arhiepiskopa Maksima, izd. A. Vukomanovi, Glasnik Drutva srpske slovesnosti, 11 (1857) 127. Up. S. Tomin, Vladika Maksim Brankovi, Novi Sad 2007, 1725. 19 Schwandtneri Scriptores rerum Hungaricarum, II, Vindobonae 1746, 177. 20 L. ThallczyA. Aldsy, n. d., 284288. 21 Isto, 291293. 22 S. irkovi, Postvizantijski despoti, Zbornik radova Vizantolokog instituta, 38 (19992000), 396397. 23 G. Wagner, Epistola Petri de Warda, Posonii 1776, 125127.

PREDAVAWA U OGRANKU

29

Iako se bavio reavawem svetovnih problema, despot ura je bio veoma naklowen crkvi. U wegovom ivotu dolo je do velike promene, jer se izmeu jula 1497. i jula 1499. zamonaio. Vlast je prepustio bratu Jovanu, a sam se brinuo o pravoslavnim crkvama i duhovnicima. U meuvremenu, Jovan se potpuno posvetio ratu. Prema dekretu kraqa Vladislava iz 1498. godine, banderij srpskog despota brojao je 1.000 kowanika i bio je ravan kraqevom. U to vreme kraj izmeu Save i Dunava oznaavan je kao zemqa Srba ili husara", a na najranijim kartama Ugarske s poetka 16. veka oznaen je kao Rascia" ili Razen". Prema jednom mletakom izvetaju bio je to teren dil dispoti di Rascia".24 Poto je upravo Venecija 1499. zaratila s Turskom, weni ambasadori, koji su u prolee 1500. godine proli na putu za Stambol, javili su da despot ima 3840 godina, da je lep, snaan i hrabar ovek i da raspolae s 2.000 lakih kowanika. Despot Jovan se, takoe, obratio Mleanima. Wegov ambasador Ivan sa Raba, doctor, avochato", juna 1500. predloio je u Veneciji da ga Republika uzme u slubu, a on e zaratiti protiv Turaka s 1.000 kowanika i 1.000 peaka.25 U isto vreme, stigla je u Mletke i wegova majka despotica Angelina, koja je prethodno posetila brata Konstantina u Pizi. Wu je 12. juna primio dud Agostino Barbarigo, a opisana je kao donna vecchia, va vestita di negro a la greccha".26 Poto je u junu 1501. kraq Vladislav prekinuo pregovore sa sultanom, despot Jovan i beogradski ban ve sledeeg meseca upali su u Srbiju. Kako se despot, kao glavni vojni zapovednik, zadravao na grani24 25

ci, Turci su pokuavali da preko wega sklope mir s ugarskim kraqem. Obeavali su da e vratiti ono to mu pripada u Srbiji i Bosni. Despot im nije verovao i u decembru 1501. provalio je u severozapadnu Srbiju.27 Turci su u prvoj polovini 1502. godine bezuspeno pokuavali da darovima potkupe despota Jovana, kako bi, kao posrednik, isposlovao mir s Ugarskom. Nije im verovao i umeao se u borbe u Bosni, potukavi Turke pod Zvornikom. Polaui i daqe nade u Mleane, 27. septembra 1502. poslao je u Veneciju brata Maksima da trai pomo za zajedniku borbu. U monakoj rizi, Maksim je, u novembru, preko tumaa Teodora Paleologa, objasnio dudu da se odrekao despotskog dostojanstva i da slui Bogu, preporuujui molbu brata. Lepo je primqen, a oznaen kao ovek veoma lepog izgleda, ali je utivo odbijen, uz izgovor da nije vreme za rat, jer se pribliava zima. Ustvari, Mleani su bili pred zakquewem mira sa sultanom.28 Teko da je Jovan i saznao za mletaki odgovor. Stalno u ratu po barutinama Save i Dunava, razboleo se od groznice i iznenada umro 10. decembra 1502. godine. Posle wegove smrti nije vie bilo svetovnih mukih lanova u porodici Brankovi. Wegove moti poloene su, kao i oeve, u crkvu Sv. Luke u Kupiniku. Iako su braa Brankovi bili baroni Ugarskog kraqevstva, ukqueni u ugarski dravni sistem, za Srbe su bili neto posebno. Srbi su ih videli u ulozi vladara i despoti su prihvatili tu ulogu. Kao izdanke vladarskog roda, potovali su ih ne samo Srbi sa wihovih poseda, ve sav srpski

M. Sanudo, I diarii, IV, Venezia 1880, 373. Isto, , 398. 26 Isto, , 387. Up. I. Ruvarac, O rodu despotice Aneline i srei Despine Marije, Zbornik Ilariona Ruvarca, 1, Beograd 1934, 37. 27 V. Makuev, Istorieski pamtniki Junh Slavn i sosednih im narodov, 1, Varava 1874, 317319. 28 M. Sanudo, n. d., , 457458. Up. M. Mesi, Pleme Berislavia, Rad Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti, 8 (1869), 7677.

30

PREDAVAWA U OGRANKU

narod u Ugarskoj. Despot je bio vie despot srpski nego velika ugarski", kako je napisao Stojan Novakovi.29 Despoti su stolovali u Kupiniku, koji je nekoliko decenija bio nezvanina srpska prestonica. Despot Jovan Brankovi nije ostavio mukih potomaka, ve samo dve keri. Prema itiju Maksima, kraq i sva vlastela" ponovo su ponudili Maksimu dostojanstvo despota, ali je on ponudu odbio.30 Kraq Vladislav naimenovao je za srpskog despota hrvatskog velikaa Ivania Berislavia. Budimski dvor naterao je Jovanovu suprugu despoticu Jelenu, roenu Jaki, da se uda za novog despota, kako bi se Srbi vezali za wega. im je Jovan umro, kraq je oduzeo wegova imawa i dao ih novom despotu, jer su ila uz zvawe. Pogoeni promenom i gubitkom poseda, Maksim i despotica Angelina napustili su Srem. Sa motima despota Stefana Slepog i despota Jovana, otili su u Vlaku vojvodi Jovanu Radulu Velikom.31 Poboni vladar, koji je podizao crkve i voleo monahe, bio je ktitor i prilonik manastira i u Srbiji. U Vlaku je 1504. doao sa Svete Gore bivi carigradski patrijarh Nifon, po poreklu Srbin, i prvi srpski tampar Makarije, koji je u Trgovitu tampao bogoslubene kwige. Maksim je u Vlakoj dobio mitropolitski in, a hirotonisao ga je upravo Nifon. Brinuo se o organizaciji crkve i uinio vojvodi Radulu diplomatske usluge: izmirio ga je 1507. s moldavskim vojvodom Bogdanom i pratio ga u Budim na pregovore s ugarskim kraqem.32 Situacija se promenila 1508. godine, kada je na vlaki presto doao vojvoda Mihwa Zli". Maksim je sa29 30

vesno obavio jednu misiju u Budimu, ali se nije vratio u Vlaku, ve je doao u Srem. Po povratku iz Vlake, Maksim i Angelina odluili su da podignu manastir i u wega smeste svete moti". Isprosivi" od brae Jakia mesto dobro", a uz pomo vlakog vojvode Jovana Wagoja Besarabe, podigli su manastir Kruedol, posveen Blagovetewu.33 Despotica Jelena, sposobna i energina ena, verovatno je pomogla da od wenih Jakia dobiju pogodno mesto za podizawe manastira. Ona je, nekako u to vreme, kao v Hrista Boga blagoverna gospoa Elena milostiju Boieju despotica Srbqem" obeala, ot malie sile moei", da daje Hilandaru 100 dukata godiwe, a da joj monasi, zauzvrat, utorkom poje liturgiju.34 Ve u martu 1509. godine despot Ivani Berislavi pisao je ruskom velikom knezu Vasiliju Ivanoviu, preporuujui molbu beogradskog mitropolita Teofana. Uz wegovu preporuku ilo je pismo despotice Angeline, koja je takoe traila pomo. Istakla je da je za sto zlatnika kupila imawe, na kojem eli da sagradi crkvu, posveenu Jovanu Zlatoustom i da u wu smesti moti mua i sina. Napomiwui da im je ugarski kraq oduzeo sve posede, molila je kneza da bude ktitor nove crkve. U odvojenom pismu, molila ga je da se prihvati ktitorstva ruskog manastira Svetog Pantelejmona na Svetoj Gori. Pismo je uputila po starcu svetenoinoku Evgeniju, koji je iao u Rusiju u sastavu svetogorske delegacije. Knez Vasilije poslao joj je u julu iste godine pomo u novcu i samurovini, uz obeawe da e je i daqe pomagati. Darovao je takoe be-

St. Novakovi, n. d., 202. ivot arhiepiskopa Maksima, 127. 31 J. R. Mircea, Relations culturelles roumano-serbes au XVIe sicle, Revue des tudes sud-est europennes, 1/34 (1963), 385386. 32 ivot arhiepiskopa Maksima, 127129. Up. B. Kneevi, Manastir Lopuwa, Saoptewa Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture SR Srbije, 18 (1986), 83114; Isti, Ktitori Lopuwe, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, 7 (1971), 4950; G. Mihaila, Maksim Brankovi u srpskim i rumunskim natpisima 1618. veka, Nauni sastanak slavista u Vukove dane, 14/1 (1985), 211218. 33 ivot arhiepiskopa Maksima, 127129. 34 Fr. Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, Viennae 1858, 546548.

PREDAVAWA U OGRANKU

31

ogradskog mitropolita Teofana i kuajski manastir, obeavi da e ga i daqe pomagati.35 U meuvremenu, odigrali su se neki znaajni dogaaji. U Vlakoj je 1512. doao na presto Brankoviima nakloweni Jovan Wagoja Besaraba, koji je bio oewen Despinom Milicom, kerkom despotice Jelene. Pomogao je izgradwu Kruedola, a darovao je i druge srpske manastire.36 Osim toga, Maksim je postao beogradski mitropolit i umro je despot Ivani Berislavi. Trebalo je graditi novo mitropolitsko sedite, koje bi istovremeno bilo porodini mauzolej, u koji bi se smestili kivoti sa svetim motima. Naputen je plan despotice Angeline o gradwi hrama posveenog Sv. Jovanu Zlatoustom; ona je podigla skromnu crkvu posveenu Sretewu.37 Odluka o podizawu Kruedola doneta je posle povratka Maksima i Angeline iz Vlake, moda 1508. godine. On je otiao u Vlaku kao jeromonah a vratio se kao mitropolit. Smatra se da je gradwa zapoela u veoma irokom rasponu izmeu 1509. i 1512, a da je zavrena izmeu 1512. i 1521. godine."38 Jo za ivota Maksima, u Kruedol su smetene moti despota Stefana Slepog i despota Jovana, to nagovetava da se za dowu granicu izgradwe hrama moe uzeti 1516. godina. Maksim je u novoj svetiwi sabrao mnotvo inoka". Bila je tu i biblioteka, u kojoj je bilo kwiga iz dvorske kwinice despota ura u Smederevu. U manastirskoj riznici pohrawene su dragocenosti despotske porodice, a preneti su i neki predmeti iz Beogradske mitropolije.39
35

Maksim i Angelina, oboje u monakim rizama, provodili su dane u molitvama, reeni da uz drage moti ostanu do kraja. Posle wihove smrti, tu su pohrawene i wihove moti. I pre podizawa Kruedola, u junoj Ugarskoj bilo je srpskih pravoslavnih crkava: u Kupiniku, Slankamenu, Srpskom Kovinu, a postojao je manastir u Potisju na posedu Miloa Belmuevia. Po tradiciji, manastir Boan u Pomoriju sagradio je neki trgovac Bogdan, posredstvom Dmitra Jakia. Postanak manastira Hodoa, u okolini Arada, tradicija vezuje za Stefana Jakia. Po kasnijim izvorima i po predawu, prema kome treba biti kritian ali ga ne treba unapred odbacivati, osnivawe nekih frukogorskih manastira pripisuje se sremskim Brankoviima: Obed, Jazak, Diva, Pribina Glava i drugi. Izgleda da su prvobitne graevine bile veoma skromne, od drvene konstrukcije. Bez obzira da li su ih ba sve oni podigli, navedeni posredni podaci svedoe da su unapredili crkveni ivot meu pravoslavnim Srbima krajem 15. i poetkom 16. veka. Posle pada Srpske despotovine 1459. godine, Srbi u Ugarskoj potpadali su pod nadlenost Beogradske pravoslavne mitropolije. Ona je dobila na znaaju, jer je u to vreme bila jedina slobodna srpska eparhija, van domaaja turske vlasti. A upravo Maksim Brankovi bio je wen jerarh. Na Apostolu s tumaewem sauvan je zapis da je prepisan 11. avgusta 1513. godine pri blagoestivom mitropolite belgradskom kir Maksime bivago despota".40 Poto se pret-

S. Dimitrijevi, Dokumenti koji se tiu odnosa izmeu srpske crkve i Rusije u 16. veku, Spomenik Srpske kraqevske akademije nauka, 38 (1903), 1720. 36 C. Nicolescu, Princesses Serbes sur le trone des Principautes Roumaines. Despina-Militza, princesse de Valachie, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, 5 (1969), 97117. 37 M. Timotijevi, Srpski despoti Brankovii i osnivawe manastira Kruedola, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, 2728 (19911992), 138141. 38 M. Timotijevi, n. d., 142, nap. 62. Up. D. Medakovi, Dunavski putevi srpske kulture 18. veka, Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, 38. 39 M. Timotijevi, n. d., 143145. 40 Q. Stojanovi, Stari srpski zapisi i natpisi, 1, Beograd 1902, 128.

32

PREDAVAWA U OGRANKU

hodni beogradski mitropolit Teofan u sauvanim izvorima pomiwe posledwi put 1509, verovatno je Maksim preuzeo Beogradsku mitropoliju izmeu 1509. i 1513. godine. Nije dugo stolovao na uglednoj stolici. Umro je 18. januara 1516. godine u Kruedolu. Nesrenoj Angelini nije se dalo da umre pre wega. Preminula je 30. jula, verovatno 1520. godine. Moti despota Stefana Slepog, despotice Angeline, despota ura mitropolita Maksima i despota Jovana uvane su oko dve stotine godina. Spalili su ih Turci u Kruedolu 1716. godine, posle bitke kod Petrovaradina. Ostale su do danas samo estice. Sremski Brankovii su, dakle, u stranoj dravi obnavqali srpski dravni i crkveni ivot. Ostajui verni srpskom nasleu, do tanina su ponavqali ono to se odigralo u srpskoj sredwovekovnoj dravi, iju je tradiciju uvala, pre svega, srpska crkva. Wihovo obnavqawe srpskog crkvenog ivota, dizawe manastira, pa i Kruedola, sastojalo se od nekoliko duhovnih komponenti: 1. Uspostavqawe kulta vladara svetiteqa i potovawe wihovih motiju. Despot Stefan Brankovi, despotica Angelina, despot ura arhiepiskop Maksim i despot Jovan kanonizovani su i tako uvrteni u spisak srpskih svetiteqa. Oni su jedini sveci meu mnogobrojnim lanovima porodice Brankovi, koji su oko dve stotine godina igrali prvorazrednu ulogu u istoriji srpskog naroda. Najstarijem meu wima, despotu Stefanu, sinu despota ura i unuku Vuka Brankovia, ve krajem 15. ili poetkom 16. veka napisani su itije i Sluba. Omiqena srpska svetiteqka, prepodobna mati Angelina", dobila je takoe itije i Slubu. Sva u ditirambima, Slu-

ba spada u najboqa pesnika dela stare srpske kwievnosti. Dosta opirno itije arhiepiskopa Maksima ima realan istorijski okvir, a sadri i podatak o podizawu Kruedola. Sluba Maksimu, napisana 1523. godine, istie sudbinu svetiteqa: U tuini roen i vaspitan bio si, oe, ipak, u oblast svog oteestva nastanio si se". Despot Jovan dobio je Slubu, a napisana je i zajednika Sluba svetim Brankoviima.41 Jo za ivota Maksima i Angeline, Rodoslov srpskih vladara dopuwen je Rodoslovom sremskih Brankovia. Pisac o wima izlae realno, na istorijski nain.42 Kao u sredwovekovnoj Srbiji, posebno su potovane moti. Zemni ostaci despota Stefana Slepog uvane su kao svetiwa jo u furlanskom Beogradu. Noene su, a, po tradiciji, sputane i niz reku, sve do Kupinika, gde su, kao najvea svetiwa, poloene u crkvu Sv. Luke. To je upravo najznaajniji dogaaj, pa srpski letopisac donosi godinu, mesec i dan kada je to uiweno. Po tradiciji, despotica Angelina je od brodskih dasaka sagradila crkvu brvnaru. Pri polasku u Vlaku, ponete su moti despota Stefana i despota Jovana. Zbog loih puteva, u to vreme se retko putovalo kolima ve na kowu. Pouzdano se zna da su Nemawine moti noene. Tako je verovatno bilo i sa motima do Vlake i od Vlake. Posle toga, uvane su i potovane kao najvea svetiwa oko dve stotine godina. 2. Poput srpskih sredwovekovnih vladara, despot ura je primio monaki postrig. Wegovo monaewe podsea na monaewe Svetog Save Srpskog. Bez znawa majke i brata, jedne noi tajno se zakaluerio u hramu Sv. Luke u Kupiniku. Zamonaio ga je iguman manastira Blagovetewa kod drela, koji je doao po milostiwu i podsea

41 Srbqak. Slube, kanoni, akatisti, prev. D. Bogdanovi, prir. . Trifunovi, Beograd 1970, 409 499; D. Bogdanovi, Istorija stare srpske kwievnosti, Beograd 1980, 240, 244; L. Pavlovi, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo 1965, 133140, 146155. 42 Q. Stojanovi, Stari srpski rodoslovi i letopisi, 4143; . Sp. Radojii, Antologija stare srpske knjievnosti, Beograd 1960, 214215, 225226; Isti, Kwievna zbivawa i stvarawa kod Srba u sredwem veku i u tursko doba, Novi Sad 1967, 184189.

PREDAVAWA U OGRANKU

33

na ruskog monaha koji je stigao na Nemawin dvor. itije Maksima podsea na ivot Svetog Save. Inae, kasnije je Maksima proizveo za jeromonaha sofijski mitropolit Kalevit. Dogaaj je kratko zabeleio srpski letopisac reima: Postrie se ura i nareen bist Maksim".43 Ceo in monaewa, i ne samo on, pokazuju da je uspostavqena paralela: arhiepiskop Maksim (Brankovi) arhiepiskop Sava (Nemawi). 3. Kao i vladari u ranijoj srpskoj dravi, sremski Brankovii darivali su svetogorske manastire. Despot ura je, sa svojima, ve 20. marta 1486. izdao povequ Hilandaru, prihvativi se ktitorstva.44 Poto je kasnije stigao iguman manastira Sv. Pavla, jeromonah Nikon, koji je ranije pripadao krugu vlastele na dvoru despota Stefana Slepog, i traio prilog, novembra 1495, v Hrista Boga blagoestiva i hristoqubiva gospoa despotica Angelina i despot ura i despot Jovan" izdali su u Kupiniku povequ, obavezavi se da daju manastiru 500 dukata godiwe, a da im monasi, zauzvrat etvrtkom slue liturgiju.45 Samo koji mesec pre toga, Angelini je umrla kerka Mara, kao mlada ena. Sledee godine stigli su jeromonah Kozma i monah Josif iz Hilandara. Doneli su Nemawinu i Savinu povequ, traei novi prilog. Despoti ura i Jovan i despotica Angelina obavezali su se 9. maja 1496. da daju 1.000 dukata godiwe, a ako ih Bog uini nasledniki oteestvu naemu", prilog nee umawiti ve poveati. Kalueri su se obavezali da im poje liturgiju dva puta ne43

deqno.46 Despot Jovan je 23. jula 1499. izdao u Kupiniku povequ svetogorskom manastiru Esfigmenu. Prihvatajui molbu igumana jeromonaha Gerasima da bude ktitor, obavezao se, s majkom despoticom Angelinom, da svake godine pomae manastirsko bratstvo, u skladu sa svojim mogunostima. Ako mu, pak, Bog uini milost stvoriti me gospodina Srbqem", davae onoliko koliko je davao wegov deda, despot ura. Monasi su se obavezali da e novim ktitorima sluiti liturgiju svake subote.47 Iako sa skromnim prihodima, sremski Brankovii bili su izdani prema svetogorskim svetiwama, kao i moni vladari na nekadawem srpskom prestolu. Oni su ak u svojim poveqama pomiwali ranije ktitore Sv. Simeona i Sv. Savu. Od samog dolaska u Srem, imali su izgraenu ideologiju kontinuiteta sa vladarima iz kue Namawia i Brankovia. Poveqe je ak sastavqao sam despot ura. 4. Iako nisu vie rezidirali u Prizrenu, Skopqu, Kruevcu, Beogradu ili Smederevu, braa despoti Brankovii i wihova majka despotica Angelina izdavali su poveqe u starim formama, vodei rauna ne samo o dispoziciji, u kojoj su saoptavali pravni in, ve i o ostalim formama, od uvodnih, preko arenge, do potpisa. Kao to su raniji dogaaji datovani vladavinom srpskih vladara, tako su i sada oznaavani u dane" ura i Jovana blagoestivih i hristoqubivih despota", u dane blagoestivih i hristoqubivih despota srpskih Jurja i matere wegove Angeline".48 Zapisi na rukopisnim kwigama svedoe da su

Q. Stojanovi, Stari srpski rodoslovi i letopisi, 43, 254, 297; . Sp. Radojii, Antologija, 226; Up. S. Tomin, n. d., 2534. 44 Prema D. Sindiku, original poveqe nalazi se u manastiru Hilandaru. Kopiju je napravio monah Nikandar 12. maja 1845. godine. D. Sindik, Srpska sredwovekovna akta u manastiru Hilandaru, Hilandarski zbornik, 10 (1998), 8384. 45 Fr. Miklosich, n. d., 539540; D. Sindik, Srpske poveqe u svetogorskom manastiru Svetog Pavla, Miscellanea, 6, Beograd 1978, 202203. 46 N. Novostrujev, Tri hrisovuqe u Hilandaru, Glasnik Srpskog uenog drutva, 25 (1869), 274277. 47 Fr. Miklosich, n. d., 542543; St. Novakovi, Zakonski spomenici srpskih drava sredwega veka, Beograd 1912, 542543. Up. S. irkovi, Esfigmen i Srbija, Esfigmenska poveqa despota ura, BeogradSmederevo 1989, 68. 48 Q. Stojanovi, Stari srpski zapisi i natpisi, 1, str. 113.

34

PREDAVAWA U OGRANKU

pisane po nalogu sremskih Brankovia, kao to je bio obiaj sa ranijim srpskim vladarima. To su bogoslubene kwige: etvorojevaneqa, Apostoli, Psaltiri, itija itd. Brankovii su podsticali prepisivaku delatnost, a i sami su bili pisci.49 5. Kao i vladari u sredwovekovnoj Srbiji, Brankovii su osnovali i obdarivali manastire, i to na novom tlu. Podigli su neke skromne crkve. Kruedol je, meutim, bio neto posebno. To je bio najvei manastir meu izbeglim Srbima, reprezentativna crkvena graevina. Bio je mauzolej srpske vladarske porodice u stranoj dravi. U skladu sa sredwovekovnim shvatawima, podignut je za spas i slavu Boiju. Vladarska porodica se oduivala za darovanu blagodet i proslavqala kult predaka, istiui svoj status na hijerarhijskoj lestvici sredwovekovnog sveta.50 Tako su Brankovii oponaali slavne pretke na srpskom prestolu, graditeqe Studenice, Deana, Svetih Arhanela, Resave. Zato nije udo to je vodei frukogorski manastir postao druga Studenica". Kruedol se, ustvari, vezuje za prethodnu tradiciju grobnih crkava; sa wime se zavrava tradicija srpskih dinastikih grobnih hramova sredweg veka.51 Povrh toga, Maksim je u Kruedolu, preko Beogradske mitropolije iji je bio jerarh, nastavio ideju Svetog Save o samostalnoj srpskoj crkvi. Gruba stvarnost uinila je, meutim, da su wegovi napori da na tlu Ugarske kraqevine stvori samostalnu srpsku crkvu bili kratkotrajni. Ali, Kruedol je, kao kultno i mitropolitsko sedite, bio temeq preporoda u kasnijem vremenu, posebno u 18. veku.

* Mnogostruko znaajan rad sremskih Brankovia trajno je ostao u duhovnoj tradiciji srpskog naroda. U potowim stoleima prikazivani su na ikonama, ivopisu, bakrorezima, okovima jevaneqa, opevani su u narodnoj kwievnosti. U tekim vremenima, pisci itija i Slubi molili su ih za narod svoj kao otaastvoqupci", za wegov mir i bezbednost, za spas od nasiqa agarenskog". Za te pisce Brankovii i daqe dre presto srpskog vladarstva", wihovi kultovi nemaju lokalni ve nacionalni karakter, oni su posledwi izdanci loze Nemawia. Iako ih pisci kultnih spisa vide, pre svega, kao svece, braa su se meusobno razlikovala: ura-Maksim bio je duhovnik i crkveno-politiki ideolog a Jovan ratnik. Ali, imali su isti ciq, samo je svaki radio u svome domenu. Najznaajniji trag u potowim vremenima ostao je u wihovom proslavqawu: Sveti Stefan Srpski (Slepi)" slavi se 9. po starom a 22. oktobra po novom kalendaru, Prepodobna mati Angelina" 30. jula odnosno 12. avgusta, despot ura Sveti Maksim Arhiepiskop srpski" 18. odnosno 31. januara, i Sveti Jovan Despot Srpski" 10. odnosno 23. decembra. To su datumi wihovog upokojewa. Despot ura arhiepiskop Maksim, despot Jovan i wihova majka despotica Angelina razvili su svoju punu delatnost tek kada su doli u Srem. U Maksimovom itiju pie da je wemu i wegovom bratu Jovanu ugarski kraq dao otaastvo wihovo Srem", to znai da je tada smatrano da je Srem otaastvo srpskog despota, tj. srpskog vladara.52

S. Tomin, n. d., 6077. M. Timotijevi, n. d., 131. 51 O znaewu grobnih crkava u sredwovekovnoj Srbiji: D. Popovi, Srpski vladarski grob u sredwem veku, Beograd 1992. 52 ivot arhiepiskopa Maksima, 127.
50

49

PREDAVAWA U OGRANKU Momilo Spremi THE BRANKOVIES FOUNDERS OF THE MONASTERY OF KRUEDOL Abstract The monastery of Kruedol was founded by the members of the family of Despot Stefan Brankovi, who was blinded by the Turks in 1441. Together with his wife, his sons Djuradj and Jovan, and his daughter Mara, he lived in Furlanian Belgrade, where he died in 1476. Despotess Angelina and her sons came to Hungary in 1485, because King Mathias Corvinus appointed her elder son Serbian despot. However, several years later, he entered a monastic order and was given the name of Maksim. His younger brother Jovan acted as despot, who, however, died in 1502. Despotess Angelina and Maksim went then to Vallachia, where Maksim was appointed metropolitan. Around 1508 they returned to Srem and founded the monastery of Kruedol. When Maksim became the Metropolitan of Belgrade, Kruedol was the seat of the Metropolitanate and the family burial church of the House of Brankovi. It contains the relics of Despot Srefan the Blind, Despotess Angelina, Despot Djuradj Metropolitan Maksim, and Despot Jovan. After two hundred years they were burned by the Turks in 1716, after the Battle of Peterwardein. Only small particles of the relics remained.

35

PREDAVAWA U OGRANKU

37

UNITAVAWE FRUKOGORSKIH MANASTIRA U NEZAVISNOJ DRAVI HRVATSKOJ (19411945)

Dinko Davidov

Apstrakt: Ni u jednoj oblasti porobqene Evrope nije uniteno toliko crkveno-istorijskih spomenika kao u okupatorsko-ustakoj Nezavisnoj dravi Hrvatskoj, a najvea razarawa pogodila su frukogorske manastire. Stradala je arhitektura manastirskih crkava i konaka, a u wima monumentalni ikonostasi, itave galerije slika, dragocene biblioteke sa rukopisnim i starim tampanim kwigama, arhivska graa, crkveno-obredne sasudi od plemenitog metala i mnogi predmeti umetnikog zanata i izrade. Od 1941. do 1945. godine sistematski je unitavano spomeniko i duhovno trajawe sremskih crkvenih dobara. Uiweno je to smiqeno i zlonamerno, jer je plodotvorna kultna i kulturna misija frukogorskih manastira smetala ustakim i klerofaistikim ideolozima, koji su se neposredno posle proglaewa Nezavisne drave Hrvatske ustremili da uz pogrom, koji je prerastao u genocid, unite i zatru istorijske belege srpskog postojawa, kako u Sremu tako i u ostalim oblastima Hrvatske. Tako je u tom reimu teror nad umetnikim spomenicima okrutno demantovao onu dobru znatnu latinsku sentencu: Vita brevis, ars longa ivot je kratak, umetnost je duga". Stotine hiqada pravoslavnih Srba tada je ubijeno, ali je i umetnikim delima toga naroda uskraeno trajawe. U dravi, koju je hrianskim blagoslovom podrao nadbiskup dr Alojzije Stepinac, spaqeno je nekoliko hiqada pravoslavnih ikona i bogoslubenih kwiga samo zbog toga to su pripadale Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

Sudbina srpskih crkvenih spomenika na teritoriji Nezavisne drave Hrvatske neraskidivo je vezana za traginu sudbinu srpskog naroda nad kojim je izvren genocid. Ali, nikada ne treba zaboraviti da je bioloki genocid bio u isto vreme i pogrom nad spomenicima kulture i umetnosti, srpskim pravoslavnim crkvama i manastirima. Bio je to t o t a l n i g e n o c i d. Odredbom koju je 29. aprila 1941. godine potpisao poglavnik Nezavisne drave Hrvatske dr Ante Paveli: Zadaa je ustakog pokreta brinuti se da u ustakoj dravi uvijek i svugdje vlada samo hrvatski narod, te da on bude potpuni gospodar svih stvarnih i duhovnih dobara u svojoj zemqi" stavqena su van zakona materijalna i duhovna dobra srpskog naroda, to se ubrzo tragino odrazilo na pravoslavqe, srpske crkve i manastire. Neto docnije Poglavnik je uobliio svoju ideju u stav dravnika": Mi, stvarajui NDH, ispunili smo potpuno misao Ante Starevia, isto dr-

avotvornu. Mi imademo jo jedan drugi dio, veliki dio wegove poruke provesti u ivot, a to je istoa hrvatske misli, narodne i dravopravne, i istoa hrvatske narodne osebujnosti, tj. u Hrvatskoj i hrvatskome narodu mora umrijeti za uvijek i zadwa misao i zadwa klica bilo kakvog kompromisa izmeu hrvatske narodnosti, s bilo kojom narodnosti, koja nije potpuno hrvatska, koja nije danas ustaka". (Nova Hrvatska, Zagreb, 24. studenog 1941) Posle Poglavnika doao je do punog izraza i wegov najblii politiki saradnik dr Mile Budak. On je dao praktine" savete za reewe srpskog pitawa u Hrvatskoj: Jedan deo Srba emo pobiti, drugi raseliti, a ostale emo prevesti u katoliku vjeru i tako pretopiti u Hrvate" (Viktor Novak, Magnum Crimen, 605). Drugom izjavom dr Budaka da su pravoslavne bogomoqe strailo srpske penetracije prema zapadu" bila je jo vie ispoqena ideja genocida, ali je, u isto vreme, dato pravo i

38

PREDAVAWA U OGRANKU

onim najniim, lokalnim ustakim organizacijama da, uz pokrtavawe i ubijawe Srba, mogu unititi wihove crkve i manastire. Ve 25. arila 1941. godine izdaje poglavnik Ante Paveli zakonsku odredbu o zabrani irilice Ovaj dravniki" gest pokazao je vidne rezultate: Na sve strane NDH, a naroito u Sremu, spaquju se iriline kwige, unitavaju se arhive, a po kolama i uredima skidaju se i unitavaju irilski natpisi sa kulturnih zgrada i spomenika Po grobqima se oteuju, uklawaju i unitavaju spomenici sa irilinim natpisima". U isto vreme doneo je poglavnik, Uz premapotpis ministra unutranjih poslova dr-a Andrije Artukovia", odluku o izmeni naziva gradova Sremskih Karlovaca i Sremske Mitrovice u nove nazive: Hrvatski Karlovci i Hrvatska Mitrovica. Zakonska" ustaka promena naziva zadesila je i Srpsku pravoslavnu crkvu. Tako je 18. jula 1941. dr Mirko Puk, ministar pravosua i bogotovqa, izdao naredbu: Nakon osnivanja N.D.H., naziv srpska pravoslavna vjera nije vie u skladu sa novim dravnim ureenjem. Stoga se ubudue ima upotrebiti naziv Grko-istona vjera." Gotovo u svim sredinama, na celoj teritoriji NDH, u prisilnom pokrtavawu Srba i unitavawu srpskih bogomoqa uestvovali su, uz ustake vojne jedinice, i predstavnici katolike crkve, upnici, redovnici, fratri, kanonici, ali i dekani teolokih uilita i gotovo svi biskupi, a sa znawem nadbiskupa dr Alojzija Stepinca. Ocewujui ovakve prilike u Nezavisnoj dravi Hrvatskoj, dr Viktor Novak, profesor Univerziteta (Hrvat po narodnosti), odmah posle rata je zakquio: Ve prvih dana ustakog reima pokazalo se da e se prema pravoslavqu, u stvari prema srpstvu u NDH, zauzeti jedan neobino otar, zloinaki stav. Bilo je jasno da e se graani i seqaci pravoslavne vere tretirati ne samo kao dravqani drugog reda, nego kao lica izvan zakona U srezovima Irigu i Ru-

mi (Srem) izvreno je misionarewe ustaa. Kad su u tim srezovima pobili i protjerali pravoslavne sveenike, onda su crkve zapeatili, a prije toga su ih opqakali. Naroito su stradali frukogorski samostani sa svojim znamenitostima." * * *

Crkveni i manastirski ivot bio je ugroen gotovo neposredno posle proglaewa ustake drave 10. aprila 1941. godine. Ve krajem aprila ustaki reim je nedvosmisleno pokazao da namerava da potpuno izmeni status frukogorskih manastira, da ih podvede pod neposrednu administrativnu kontrolu, a potom da ih prisvoji i koristi manastirska imawa. Isprva, izgledalo je da je u tome materijalnom interesu pqaki manastirskih dobara glavni ciq. Meutim, ubrzo se pokazalo da je to samo poetak ratne oluje, prvi in zlodela, koji e ubrzo imati katastrofalne posledice. Na mesto Eparhijskog upravnog odbora Eparhije sremske u Sremskim Karlovcima, ustako Ravnateqstvo za ponovu postavilo je dva komesara, a potom su i u manastirima postavqeni ustaki komesari. Tada je poeo hod po mukama pravoslavnih kaluera i kaluerica. Pojedini su, predoseajui najgore, uspeli da prebegnu preko Save u Srbiju, dok su ostale, kako izvetava lokalna ustaka vlast od 29. avgusta, koji su se zatekli uhitili i sproveli u logor". U izvetaju ne stoji da su neki kalueri i ubijeni. Kao rtva pao je i arhimandrit manastira iatovca Rafailo Momilovi, akademski slikar. U konacima manastira bile su smetene mawe ustake jedinice i Ustaka mlade". Poela je pqaka, unitavawe kwiga, ikona, a potom i itavih ikonostasa. Upravo tada pojavila se u Sremu ekipa Muzeja za umjetnost i obrt iz Zagreba, koja je, uz dozvolu ustakih vlasti, organizovano preuzimala umetnika dela i kulturnoistorijske predmete iz frukogorskih manastira i prenosila ih u Zagreb. O

PREDAVAWA U OGRANKU

39

ovoj akciji, koju je vodio dr Vladimir Tkali, direktor Muzeja, postojala su razliita tumaewa, ali je prihvatqiva ocena koju je dao dr Radoslav Gruji, upravnik Muzeja Srpske pravoslavne crkve u Beogradu: U Muzeju za umjetnost i obrt skloweni su i spaeni uglavnom samo dragoceni predmeti iz manastirskih crkava i patrijarijskog dvora, ukoliko nisu razvueni i razgrabqeni od ustaa, domobrana, nemakih vojnika i raznih graanskih i dravnih vlasti" Meutim, ovde treba dodati da kao to je znatan deo istorijskih dragocenosti uniten pre dolaska ekipe zagrebakog Muzeja tako je i posle wenog preuzimawa ostalo jo mnogo znaajnih umetnikih dela koja su narednih godina rata potpuno unitena. To se, u prvom redu, odnosi na ikonostase, od kojih su dva najznaajnija spaqena: ikonostas Vasilija Ostojia u manastiru Rakovcu i ikonostas Teodora Krauna u Hopovu. Iza ekipe zagrebakog Muzeja ostao je i znatan deo manastirskih biblioteka, kao i celokupne arhive, to je, takoe, uniteno. Gubitkom manastirskih arhiva zauvek je osujeeno studiozno izuavawe frukogorskih manastira ime je naneta velika teta srpskoj istoriji i istoriji umetnosti. Na sakupqaku akciju zagrebakog Muzeja pala je unekoliko senka aktivnosti prof. Stjepana Gotvalda, specijalnog izaslanika ustakog Dravnog ravnateqstva za ponovu. On je putovao sa muzejskom ekipom profesora Tkalia kojoj je bio administrativno nadreen. Koliko je muzejska akcija bila struna i spasonosna toliko je uloga Stjepana Gotvalda bila ustaka i pqakaka. Ovaj visoki inovnik reima je, pored ostalog, odabirao razne predmete, pravashodno stilski nametaj, koji je iz manastira i Sremskih Karlovaca, tada Hrvatskih Karlovaca", otpreman za zagrebake ustake kancelarije. Sauvana su etiri izvetaja iz kojih se stie utisak o wegovom odnosu prema srpskoj batini. U izvetaju iz Kruedola izaslanik Gotvald izmeu ostalog pi-

e: Za, Ponovu [ustaka administracija] sam uzeo iz crkve jedan luster [crkveni polijelej!] za onaj nametaj koji sam poslao iz Hrvatskih Karlovaca i jedan crkveni kokosov sag." Iz manastira Hopova izaslanik izvetava: Za, Ponovu sam uzeo srebrnu baroknu garnituru." Zvaninim dopisima koje je iz Srema Stjepan Gotvald slao Dravnom ravnateqstvu za ponovu nije potreban komentar. Ipak, vrhunac qudske drskosti i pomawkawa svakog civilizacijskog odnosa prema umetnikim delima jeste wegov predlog da se biste patrijarha Georgija Brankovia pretope i da se izliju poprsja oca domovine Ante Starevia". Gotvaldovi terenski dopisi govore neuporedivo vie od onoga to je visoki ustaki inovnik mislio da saopti. To su izvetaji o pqaki. Meutim, prisvajawe dobara iz frukogorskih manastira nije okonano ovim izvetajima. Sauvana je potvrda kojom Dravno ravnateqstvo za ponovu, i posle prenoewa dragocenosti u Zagreb, preuzima od Muzeja za umjetnost i obrt preko pedeset raznih predmeta, mahom stilskog nametaja. U isto vreme Muzej je bio prinuen da deo stilskog nametaja iz srpskih manastira preda Hrvatskom narodnom kazalitu. Nijedan predmet posle rata nije vraen manastirima. A kada su se u pojedine nerazorene manastire vratili preiveli monasi, oni u svojim opustoenim i opqakanim konacima i kelijama nisu imali ni leaje, ni stolove i stolice. Stilski nametaj od baroknih garnitura, preko bidermajerskih do istorijskih stilova i secesije ostao je u Zagrebu. * * *

Pawu zainteresovanih za ratne prilike u frukogorskim manastirima privlai i istorijsko delo Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve u Beogradu. Sinod je, inae, pokazao veliku brigu za sudbinu srpskog naroda, pravoslavnog monatva i svetenstva u Hrvatskoj, kao i za ustaki pogrom nad crkvenim spomenici-

40

PREDAVAWA U OGRANKU

ma, a ispoqio je i veliku humanitarnu aktivnost u zbriwavawu izbeglica. Osobito se ceni udeo Svetog arhijerejskog sinoda u organizaciji spasavawa motiju srpskih svetiteqa iz frukogorskih manastira. O neposrednoj opasnosti koja je pretila motima Sinodu je dostavio izvetaj izbegli nastojateq manastira Vrdnika-Ravanice, arhimandrit Longin. Wegovo saoptewe o tome da su nae frukogorske svetiwe izloene opasnosti i bojati se da e one potpuno propasti", kao i predlog da se spasu prenoewem u Beograd", Sinod je

prihvatio i zatraio pomo Ministarstva pravde, potom i Ministarstva prosvete, pri okupacijskoj vladi generala Milana Nedia. Iz dokumentacije se saznaje da su posle dugih administrativnih tekoa u prolee 1942. godine kivoti srpskih svetiteqa svetog cara Uroa, iz manastira Jaska, svetog kneza Lazara iz Vrdnika-Ravanica, svetog Stefana tiqanovia iz iatovca i svetih despota Brankovia iz Kruedola, preneti u Beograd i uz crkveni obred poloeni ispred ikonostasa Saborne crkve.

PREGLED RATNIH ZLOINA PO SPOMENICIMA

MANASTIR VELIKA REMETA U ratnoj hronici istie se nekoliko datuma stradawa. Odmah na poetku okupacije za komesara je postavqen Anton Pekari, ustaa iz Sremskih Karlovaca. Istovremeno su u manastir dole ustae koji su onde ostali sve do prolea 1943. kada su iz manastira izbaeni posle borbe sa partizanima Ustae su, pak, za vreme svog boravka u manastiru imetak nemilosrdno unitavali." Do dolaska komisije zagrebakog Muzeja za umjetnost i obrt 10. septembra 1941. godine vei deo manastirskih dragocenosti bio je pokraden ili uniten. Dr Vladimir Tkali je preuzeo od komesara manastira 60 predmeta iz crkve, riznice i biblioteke, a iz salona dva portreta. Od kwiga je preuzeo nekoliko srbuqa i rukopisnih kwiga", ali bez popisa i broja. Ostala manastirska istorijska dobra su propala, osobito arhiva, koju komisija zagrebakog Muzeja nije preuzela. Najvea teta naneta je manastirskoj crkvi, porueno je kube, stubovi drai, oteeni su svodovi, izgoreo krov. U crkvi je spaqen ikonostas razuene i pozlaene duborezbarije sa preko 40 ikona H i H veka. Velika oteewa pretrpeli su konaci, posebno zapadno krilo i deo krova, uniteno je i pokradeno pokustvo, stilski nametaj iz salona, trpezarije i predmeti iz monakih elija.

MANASTIR IATOVAC Pokrajinska komisija za utvrivawe ratnih zloina utvrdila je da je ustaki komesar Filip Ditrih manastirsku imovinu pqakao nemilosrdno. Sve ono to delegat zagrebakog Muzeja nije uspeo da preuzme ostalo je na milost i nemilost komesaru Ditrihu" iatovakog igumana, akademskog slikara Rafaila Momilovia, ustae su uhapsili krajem avgusta 1941. godine i oterali u logor kod Slavonske Poege. Iguman je u ovom logoru muenikom smru zavrio svoj ivot 3. septembra 1941. godine". Komisija Srpske pravoslavne crkve, koju je predvodio dr Radoslav Gruji, preuzela je 13. aprila 1942. godine kivot sa motima sv. Stefana tiqanovia i prenela ga u beogradsku Sabornu crkvu.

PREDAVAWA U OGRANKU

41

Manastir iatovac je esto bio artiqerijska meta nemake vojske i ustaa pa je jednom prilikom sruen monumentalni zvonik. Ceo manastirski kompleks miniran je 16. jula 1944. godine. Uinila je to NIRO-policija uz pomo ustaa. Eksploziv je stavqen ispod stubova nosaa kubeta te je ceo gorwi deo crkve obruen. U crkvi je uniten ceo ikonostas i zidni ivopis Grigorija Davidovia Opia iz 17931795. godine.

li su crkvu i konake. U ruevinama crkve uniteno je 20 religioznih kompozicija, radovi akademskog slikara Pavla Simia iz 1849. godine.

MANASTIR GRGETEG Pokrajinska komisija za utvrivawe ratnih zloina konstatovala je 1946. godine najvanija oteewa manastira Grgetega: Danas je izgled manastira ovakav: toraw crkve je baen u vazduh, usled toga je teko oteen zapadni deo hrama. Zidovi crkve stoje, svodovi su popucali, apsida je prilikom bombardovawa provaqena. Taj deo prokisava, i teta biva svakim danom sve vea. Ikonostas je oteen bombardovawem i mecima iz oruja. Ikone Uroa Predia, meutim, uglavnom su sauvane, bez veeg oteewa. Konak manastira je sav opustoen, iz wega sve odneto, i u wemu nema niega Poarom i eksplozijom uniteni su svi krovovi nad zgradom. Tavanice su propale na jedanaest soba, na junoj strani provaqena je tavanica i nad prizemqem. Odneta su sva vrata, prozori, podovi u sobama: po nekadawim parketnim sobama prvog sprata sada je nabujao korov" U Grgetegu je unitena najbogatija biblioteka frukogorskih manastira, koju je krajem prolog i poetkom ovog veka dopuwavao znameniti istoriar Ilarion Ruvarac, arhimandrit ovog manastira. Stradala je dragocena arhiva sa starijom graom i prepiskom.

MANASTIR BEENOVO Posle proterivawa monaha u Srbiju, juna 1941, manastir je predat na upravu ustakom komesaru. Tada je poelo pqakawe manastirske imovine. Komisija zagrebakog Muzeja preuzela je u manastiru samo deo riznice. Komisija Srpske pravoslavne crkve preuzela je 14. aprila 1942. godine kivot sa motima sv. kneza Lazara koji je uoi rata prenet iz Vrdnika-Ravanice u Beenovo. Iste godine, 19. avgusta, partizani su zapalili krovove konaka. Katastrofalno razarawe manastir je pretrpeo 4. maja 1944. kada ga je bombardovala nemaka avijacija na zahtev ustakog stoera. Tom prilikom su crkva i konaci uniteni do temeqa, pa manastir verovatno nikada nee biti restauriran u svom predratnom izgledu.

MANASTIR KUVEDIN Meseca maja 1941. za komesara manastira postavqen je ustaa Stipe Rukavina a za wegovog zamenika Marijan Debeqak, obojica iz Sremske Mitrovice. Pre dolaska komisije zagrebakog Muzeja poela je pqaka manastirskih dragocenosti i imovine. Utvreno je da je u manastirskim konacima boravila ustaka jedinica sa oko 120 vojnika. U borbama sa partizanima stradale su tada manastirske zgrade." U prolee 1944. godine, nemaka vojska i ustae minira-

MANASTIR RAKOVAC Odmah po izbijawu rata u manastiru je postavqen komesarijat, a pretresi od strane okupatorske vlasti su uestali" Tih meseci iz manastira se odnosilo i pqakalo" Komisija zagrebakog Muzeja bila je u Rakovcu 10. H 1941. godine i tom prilikom preuzela ikone i sasudi iz crkve, nekoliko predmeta iz riznice, deset uqa-

42

PREDAVAWA U OGRANKU

nih portreta iz konaka i 'dva zamotka arhivske grae'. Sve je ostalo propalo i uniteno, a naroito bogata i znaajna biblioteka sa znatnim brojem starih rukopisnih kwiga U jesen 1943. godine manastir je minirawem sruen i uniten. Dogodilo se to oktobra 1943. godine. Toga dana u Rakovac je dola vojska, i to sa tri strane: iz Rume, Gestapo sa zloglasnim Antonom Bauerom na elu, zatim ustae iz Kamenice, predvoeni od tamoweg ustakog tabornika Lazara Rata, i ustae iz Beoina, koje je predvodio ustaki satnik Ivo Podoqski. Oni su opkolili itavo selo i isterali narod iz kua. Mukarce su doterali pred manastir, gde je jedna grupa odvojena i streqana. Zatim su gestapovci stavili 6 mina u zidine manastirskog konaka i crkve, i bacili u vazduh crkvu i konak. Od tada je manastir u istom stawu, potpuno u ruevinama. Toraw je zajedno sa predwim, zapadnim delom hrama baen u vazduh. Usled potresa popucali su svodovi apside. Manastirski konaci su demolirani i skoro sasvim u ruevinama. Krovovi su popaqeni, izuzev jednog dela na junom krilu. Tavanice su provaqene a unutrawost razorena" Ovde jo treba dopuniti da je spaqena i manastirska arhiva. Saradnicima Pokrajinske komisije za utvrivawe ratnih zloina promaklo je da zabelee da je u crkvi manastira Rakovca spaqen i jedan od najznaajnijih ikonostasa srpske crkvene umetnosti baroknog doba, rad novosadskog slikara Vasilija Ostojia, iz 1763. godine.

vei broj predmeta. Posle odlaska Komisije ostatak manastirske riznice je uniten. Utvreno je da su u Hopovu bile ustake jedinice i da je tada unitavan imetak manastirski nemilosrdno". Tada je stradala arhiva i biblioteka. Pokrajinska komisija za utvrivawe ratnih zloina zabeleila je izjave svedoka: Po ulicama Iriga vetar je raznosio listove i sveske ove uvene istorijske biblioteke." Neuveni vandalizam pogodio je monumentalni hopovski ikonostas, slikarsko delo Teodora Krauna, najboqeg srpskog baroknog slikara. Profesor dr Lazar Mirkovi utvrdio je da su ustae skidale ikone sa ikonostasa i wima u crkvi loili vatru". Od 61 ikone na ikonostasu tada su spaqene 42, a unitena je i spaqena duborezbarija, prvorazredno delo primewene umetnosti. Opis stawa poruene crkve manastira Hopova dao je arhitetka Miloje Miloevi: Zvonik crkve sruen je zajedno sa svodom priprate, zapadni zid delimino sruen, naprsao i nagnut u pravcu dejstva eksplozije: severni i juni zid odvojili su se od eonog zida i zrakasto se rairili u odnosu na glavnu osovinu crkve; krovna konstrukcija nestala u toku rata, tako da je objekat bio potpuno otkriven. Na istonom zidu probijani su otvori u oltarskim apsidama."

MANASTIR JAZAK Odmah u poetku rata postavqen je za komesara Slavko Rajner, porunik iz Zagreba, koji je istovremeno bio takoer komesar i manastira Beenova. Meutim, 13. septembra, koga dana je naime delegat zagrebakog Muzeja boravio u manastiru nalazi se na poloaju komesara Matija kobalek, ustaa iz Sremskih Karlovaca" Predmete iz manastira, 79 na broju, preuzeo je direktor muzeja Vladimir Tkali, i to jedan deo stvari iz crkve, jedan deo riznice, zatim iz trpezarije 10 portreta, uqe na platnu, i

MANASTIR NOVO HOPOVO Komesarska uprava uspostavqena je u Hopovu jula meseca 1941. godine, a od tada poiwe pqaka manastira. Komisija zagrebakog Muzeja preuzela je 11. septembra iste godine mawu zbirku kulturno-istorijskih i umetnikih predmeta. Primopredajni zapisnik ima 64 stavke, a pojedine obuhvataju

PREDAVAWA U OGRANKU

43

oko 150 kwiga iz biblioteke, sa neto rukopisa. Godine 1942. partizani su zapalili juni deo konaka. Crkva manastira je prilino ouvana i skoro bez oteewa." Za ruewe i pustoewe konaka glavnu odgovornost snosi Anton Bauer, koji je ovde sa ustaama i Nemcima prilikom svojih akcija sistematski pqakao manastirsku imovinu, sve stvari od vrednosti, sem onog to je zagrebaki Muzej preneo sebi u depozit. Komisija Srpske pravoslavne crkve, koju je predvodio dr Radoslav Gruji, preuzela je 14. aprila 1942. godine moti cara Uroa. U izvetaju Svetom arhijerejskom sinodu Srpske pravoslavne crkve profesor Gruji je opisao zateeno stawe: Svete moti cara Uroa nali smo u wegovom starom kovegu, obloenog crvenom ojom i zelenom svilom, na starom mestu pod prestonom ikonom Isusa Hrista. Ali, kada smo otvorili koveg koji smo nali bez lokota, odmah nam je pala u oi nemila slika razbacanih svetiteqskih kostiju u najveem neredu Ostalo je od vrednosnih predmeta samo stara episkopska mitra, bez dragocenog materijala i veza na svetakoj lobawi". Jo jedan utisak Radoslava Grujia o stawu u manastiru Jasku treba navesti: Ovaj manastir gotovo je potpuno opqakan".

Prilikom svog bekstva iz manastira, ovaj Hranilovi je sa ustaama svu tada preostalu manastirsku imovinu potovario na seqaka kola i odvukao iz manastira, tako da su u manastiru ostali goli zidovi.

MANASTIR IPA Komesarska uprava uspostavqena je juna 1941. godine. Komesar manastira Kuvedina bio je ujedno i komesar ipe, a dunost zamenika obavqao je Petar Zvonarevi, ustaa iz Sremske Mitrovice, sa jo nekoliko ustaa iz obliweg sela. Oni su zajedniki vrili pqaku manastirske imovine, a u ivom seawu naeg naroda ostala su jo i danas wihova nedela u ipi i okolini Delegat zagrebakog Muzeja dr Ivan Bah bio je u ipi 15. septembra 1941. i odatle preuzeo iz crkve jedan deo utvari i ikona Sve ostalo, pak, to se nalazilo u konaku, ili to je preostalo u crkvi, nestalo je, razgrabqeno i upropaeno za vreme komesarskog reima. I okolni narod je mnogo stradao Juna 1944, za vreme ofanzive na Fruku goru, Gestapo, sa Antunom Bauerom na elu, izvrio je minirawe crkve i torwa."

MANASTIR VRDNIK-RAVANICA MANASTIR PRIVINA GLAVA Posle proterivawa monaha maja meseca 1941. godine uspostavqen je komesarski reim. U manastirskim konacima smeten je 1942. godine dom muslimanske i ustake mladei iji je upravnik bio uiteq Vlada Hranilovi, tada ustaki oficir. Ovaj uiteq je uglavnom inio najvee pqake i razarawa ba na kulturnim spomenicima i znamenitostima ovog manastira. Izmeu ostalog on je dozvolio svojim pitomcima da unitavaju bogatu biblioteku koja je imala preko 1200 svezaka starih kwiga, a kasnije je on sam vei broj kwiga spalio. Crkva i konaci nisu pretrpeli vea oteewa. U konacima je od 1941. bila stacionirana nemaka vojska. Utvreno je da je pripremano minirawe crkve, koja je bila pretvorena u skladite oruja i municije. Ustaki komesari bili su Pavle Jelai, iz Sremskih Karlovaca, i Antun Mihaqevi iz Nutra, koji su odgovorni za pqakawe manastirske imovine. Iz crkve su izneti svi predmeti za sakralnu upotrebu, a iz konaka najvei deo nametaja. Neizmerna kulturna teta je unitewe bogate manastirske arhive, koja je obuhvatala period od 1690. do 1941. godine. Takoe je

44

PREDAVAWA U OGRANKU

stradala i biblioteka; ustaki komesari su kwige iznosili iz manastira i bacali. Komisija zagrebakog Muzeja za umjetnost i obrt bila je u Ravanici 10. septembra 1941. godine. Primopredajni zapisnik obuhvata 83 predmeta iz crkve, nekoliko predmeta iz riznice i biblioteke, kao i sedam portreta.

MANASTIR BEOIN Manastirska crkva i konaci nisu pretrpeli vea oteewa ali su stradala pokretna kulturno-istorijska dobra. Komisija zagrebakog Muzeja preuzela je samo deo riznice. Primopredajni zapisnik sadri 67 brojeva. Pretposledwa stavka ovog zapisnika veoma je neodreena i glasi kwige iz kwinice manastira".

Muzeju za umjetnost i obrt. ta je iz ovih sanduka u meuvremenu izvaeno nije mogue utvrditi. Zapisnik o primopredaji izmeu Dravne blagajne i Muzeja donosi samo podatke o sadraju pojedinih sanduka: Skupoceno pozlaeno posue" [obredne sasude], misnike kwige, kwige i misnika odjela, porcelan i slike". Pokrajinska komisija je posle rata utvrdila: Ono to je po odlasku Komisije zagrebakog Muzeja preostalo u manastiru uniteno je i sasvim razvueno u toku okupacije." Manastirska crkva i konaci nisu znatnije oteeni.

MANASTIR MALA REMETA U ovom manastiru nije bila komisija zagrebakog Muzeja za umjetnost i obrt, tako da iz wega nije nita spaseno i sauvano. Za komesara manastira postavqen je jula 1941. godine Joca Belimer, obuar iz Sremskih Karlovaca. Za wegova nedela Pokrajinska komisija je utvrdila izmeu ostalog i slede: Unitio je biblioteku, a listove izderanih kwiga vetar je raznosio danima oko manastira". Nestali su svi sakralni predmeti iz crkve. Posle rata moglo se jo utvrditi da je krov konaka izgoreo i da je delimino poruen. NAPOMENA: Svi navodi u ovom delu teksta potiu iz Elaborata Pokrajinske komisije za utvrivawe ratnih zloina.

MANASTIR KRUEDOL Stareina manastira Kruedola pre rata i prvih dana okupacije bio je arhimandrit Sava Petkovi, zasluni istraiva i pisac, posebno studija o frukogorskim manastirima. Neposredno uoi rata on je najvei deo umetnikih i kulturno-istorijskih dragocenosti sabrao u dvadeset sanduka i poloio u manastirsku skrivnicu. U noi izmeu 24. i 25. maja ustae su upale u manastir, svih 20 sanduka izvadili iz skrivnice i odneli u Zagreb. Tako se kruedolska riznica nala u Dravnoj blagajni ustake NDH, a ve 11. jula predata

PREDAVAWA U OGRANKU

45

EPILOG
Nita nije dobro to ostane neobjaweno, niti se istorija gradi na preutkivawu." Mea Selimovi Oni to hoe da to pre zaborave, spremni su da ponove." Georg Santajana U Jugoslaviji je posle rata istorija graena na preutkivawu" i na eqi da se zaboravi" osobito kada je re o ustakom unitavawu srpske kulturne batine.

Kada jedan narod doivi tako traginu istorijsku sudbinu, kojoj nema premca u Evropi ratnih godina, onda se postavqa pitawe ta je bilo posle rata. Da li su o udesu srpskog kulturnog naslea pod ustakim reimom obavetene evropske politike i kulturne ustanove i organizacije? Da li su obaveteni i oni, onda nazvani veliki saveznici", Engleska, Amerika i Sovjetski savez? Da li je nova vlast u Jugoslaviji poela da zajednikim, saveznim sredstvima obnavqa poruene srpske kulturno-istorijske spomenike? Da li je vlast u Srbiji bila svesna nacionalnog gubitka i ta je uinila? Kako se ponela lokalna vlast u Vojvodini u kojoj su stradali frukogorski manastiri? ta je predlagala rimokatolika crkva u Hrvatskoj, onaj wen deo koji nije okrvavio ruke i ogreio duu? ta su pisali hrvatski istoriari i istoriari umetnosti? Odgovori na ova pitawa su, naalost, poznati. Nita od svega to je bilo obavezno, razumno i asno nije uiweno. Uostalom, posle rata je novi reim poveo tihi rat protiv srpskog pravoslavnog naroda. Nije uvek bio tih i mnogi su ga zapamtili po zlodelima vlasti koja je sebe nazivala narodnom. Po tome ju je Srpska pravoslavna crkva najboqe zapamtila. Materijalnu vrednost poruenih crkava i manastira veoma je teko izraunati.

Kulturnu tetu, razumqivo, nije mogue ni zamisliti u novanom iznosu. Treba zastati ve kod prvog pitawa: koliko staje samo jedan ikonostas iz H veka sa pedeset ikona u baroknoj pozlaenoj duborezbariji? A broj spaqenih ikona broji se na hiqade. Nemogue je izraunati vrednost starih kwiga i arhivskih dokumenata, ali je sasvim izvesno da je posle unitewa izvorne grae veoma teko, ak nemogue, napisati monografsku studiju o unitenim crkvama i na taj nain ih sauvati od istorijskog zaborava. Ratna teta ostavila je, dakle, trajne posledice na kulturu srpskog naroda. Fenomen totalnog genocida ovako velikih razmera i katastrofalnih posledica izlazi iz okvira jedne drave i jednog naroda. Ne treba naglaavati da se taj fenomen tie evropske kulturne i politike javnosti. Jer, ono to se desilo u prolom ratu u Jugoslaviji, odnosno u Nezavisnoj dravi Hrvatskoj, nije tragedija samo srpskog naroda i wegovog kulturnog naslea, ve u isto vreme, predstavqa atak na dugovekovnu evropsku civilizaciju. Da bi postalo jasnije odakle potie geneza diktiranog i perfidnog zaborava o stradawu srpskog kulturnog naslea u Drugom svetskom ratu treba pogledati dokumenat DOSSIER REMIS PAR LA YOUGOSLAVIE, koji je onovremena takozvana Demokratska

46

PREDAVAWA U OGRANKU

Federativna Jugoslavija" podnela 1945. godine Komisiji za reparacije CONFRENCE SUR LES RPARATIONS. U ovom tampanom elaboratu Jugoslavija je obavestila Komisiju, a time i svetsku javnost, da je za vreme rata nemaki okupator unitio 456 pravoslavnih hramova. Dok je navedena brojka uglavnom tana, dotle se odgovornost za unitavawe srpskih crkava skida sa ustaa, prvog izvrioca genocida, i prebacuje na nemakog okupatora. Meutim, pravi odnos je sledei. Preko 90% srpskih znamenitosti unitile su ustae, a ispod 10% nemake okupatorske jedinice, preteno u toku ratnih sukoba u Sremu kao zloin odmazde. Upravo u toj fantastinoj obmani evropske javnosti nalazi se sama sutina politike zamisli partijskog i dravnog vrha Jugoslavije, koji je eleo da Nezavisnu dravu Hrvatsku smiqeno stavi postrance od domae i svetske javnosti, ime bi genocid ostao nedovoqno poznat a u pojedinim sluajevima i neotkriven. Stvoreni su politiki i psiholoki uslovi da se genocid znatno umawi i postepeno potisne u zaborav. U ovoj strategiji uestvovali su i mnogi srpski funkcioneri, odavno prihvativi sve tajne i javne spekulacije Josipa Broza. On je prvi povukao paralelu izmeu domaih izdajnika", pa su tako ustae postale samo pandan ostalima. A to se tie genocida nad srpskim narodom u Nezavisnoj dravi Hrvatskoj, Broz ga na Drugom zasedawu AVNOJ-a u svom referatu nije ni pomenuo. Vrhovnom komandantu i generalnom sekretaru KPJ jo je u toku rata i neposredno posle rata na ruku ila naivnost i upanienost stradalnog srpskog naroda u Lici, Baniji, na Kordunu, u Krajini, Bosni i Hercegovini, Slavoniji, Sremu. Da bi se uzdigli, srpski politiki funkcioneri su se spustili najnie. Zaboravili su sopstvenu tradiciju, pojedini su je se odricali. Tako se moglo desiti da zabetoniraju jame ustakih rtava, ali i da se zabetonira nacionalna i istorijska svest. Da se porue jasenovake logorske muio-

nice, ali i da se porue sve moralne vrednosti. Da se na mestima zloina postave trajne kamene i bronzane ploe iji su lani tekstovi sastavqani u komitetima. U tako nepovoqnoj, antisrpskoj politikoj klimi nije mogla da pone obnova poruenih pravoslavnih svetiwa. * * *

Mirnodopsko vreme donelo je mnoge nevoqe i frukogorskim manastirima. U prvim posleratnim godinama vratilo se preivelo monatvo u one manastire u kojima je bilo mogue iveti. Najpre je obnovqen monaki ivot u Kruedolu, Jasku, Privinoj Glavi, Ravanici i Beoinu, a potom u Velikoj Remeti, Maloj Remeti, pa ak i Grgetegu iji su konaci bili veoma oteeni. Manastirske obiteqi, sastavqene od dve, tri ili etiri monahiwe, ree monaha, naselile su opustoene prostorije konaka, esto bez ijednog komada nametaja. Zakonom o agrarnoj reformi srpskim manastirima su oduzeti veliki zemqini posedi. Agrarna reforma manastirskih zemqinih imawa sprovedena je okrutno i surovo prema razorenim i opustoenim spomenicima kulture. Manastirima su ostavqeni minimumi najslabije zemqe, udaqene od konaka. Bila je to ideoloka" osveta izvrilaca agrarne reforme. Hopovu je, na primer, oduzeto zemqite sve do manastirskih vrata na istonoj strani konaka, ime je onemoguena i inae preskromna manastirska ekonomija i oteana prehrana monahiwa koje su tada bile nezamenqivi uvari razorenog manastira. Dugo posle agrarne reforme, manastirske uprave i Eparhija sremska pokuavale su raznim molbama i albama da isprave nepravednost ovakvih odluka, to je najee bilo bezuspeno. * * *

I, naposletku, u celini posmatrano, ratna stradawa frukogorskih manastira reito govore o tome da je posle rata bilo u

PREDAVAWA U OGRANKU

47

pitawu pomawkawe nacionalne svesti kod qudi koji su tada bili narodna vlast". Poremeen odnos prema nacionalnoj istoriji, ideoloko politiko tumaewe srpske tradicije, agitpropovska propaganda, podozrivost prema crkvenoj kulturi, kao i ostali vidovi razraivawa kulturnog trajawa, kobno su se odrazili na zatitu i obnovu poruenih kulturnih dobara srpskog naroda.

Izostala je humana solidarnost ostalih, jugoslovenskih naroda, a pre svih hrvatskog naroda. Politika je umeala svoje neiste ruke i osujetila moguu solidarnost. Srpska ratna drama nad kulturnim nasleem bila je u svojoj nesrei najvea u Evropi. Ve i to je smetalo reimu tiranije koji je preko te drame sputao zavesu zaborava. Srbi nisu mogli biti istorijski istaknuti ak ni u sopstvenoj nesrei.

Dinko Davidov DEVASTATION OF THE MONASTERIES OF THE FRUKA GORA IN THE INDEPENDENT STATE OF CROATIA (19411945) Abstract In no other country in the occupied Europe so many religious and cultural monuments were destroyed as in the Ustashi Independent State of Croatia. The churches and dormitories, monumental iconostases, whole galleries of paintings, valuable libraries with manuscript and old printed books, archives, liturgical vessels of precious metals and many articles of artistic craftsmanship. From 1941 to l945 the monuments and spiritual existence of the churches of Srem was systematically destroyed. It was done in an organized manner and with malice, because the rich cult and cultural mission of the monasteries of the Fruka Gora was disliked by the Ustashi and clero-fascist ideologists, which immediately after the proclamation of the Independent State of Croatia took action to annihilate by genocide not only the people but all the historical vestiges of the existence of the Serbian people, in Srem and in the other regions of Croatia. Thus that regime cruelly refuted the well known Latin sentence: Vita brevis, ars longa life is short, art is long". Hundreds of thousands of Orthodox Serbs were then murdered, but the same fate also befell the works of art of that nation. In a state, which the Archbishop Dr Alojzije Stepinac supported with his blessing, several thousands of Orthodox icons and liturgical books were burnt only because they belonged to the Serbian Orthodox Church.

PREDAVAWA U OGRANKU

49

MANASTIR KRUEDOL I NARODNA KWIEVNOST (na primerima srpske usmene epike)

Nada Miloevi-orevi

Apstrakt: Rad se bavi epskim narodnim pesmama o srpskoj vlasteli i o crkvenim poglavarima ije svete moti poivaju u manastiru Kruedolu. Fokusiran, pre svega, na temu o smrti Jovana Despotovia (Vuk, /91), razmatra proces usmeno-poetske transpozicije istorijskih iwenica o posledwim, sremskim Brankoviima uz pokuaj sagledavawa duha epohe. Manastir Kruedol je posmatran i kao svojevrsna paradigma zajednike nade i uverewa o postojawu srpskog nacionalnog i verskog kontinuiteta.

U svojoj Istoriji stare srpske kwievnosti Dimitrije Bogdanovi vidi u prisustvu svetih motiju jedinstvenu, istovetnu motivaciju natprirodne i udesne zatite koju itav narod, a naroito i mesto (grad) dobija, da bi, zatim, naglasio i koliko sam in prenosa motiju ima optenacionalni znaaj.1 Moti srpskih svetaca", razradie on daqe svoju misao, uvaju se i prenose kao simbol te snage kojom se imala savlaivati istorija, kao zaloga naslea".2 Za nas je to, upravo ovim povodom, veoma vano. Sremski Brankovii, posebno Slepi Stefan i Angelina, Maksim i Jovan, duevno objediweni i u svojim zemaqskim ivotima, nai e se posle smrti zajedno u Kruedolu. Zna se da je Angelina nosila sa sobom moti svoga mua Stefana Brankovia iz furlanskog Beograda u Budim, iz Budima u Kupinovo; da su ih ona i Maksim, prikquivi im i moti Jovana despota, preminulog 1502, preneli u Vlaku, a iz Vlake u Srem, u Kruedol, wihovu zadu1 2

binu, gde e, najzad, poinuti i Maksim i majka mu Angelina i postati sveti zatitnici srpskih doseqenika i srpskih starinaca, i kowanika i laara, i zemqoradnika i zanatlija i velmoa i ratnika, prihvaenih, dodue, od ugarskih kraqeva, onda kada su im bili potrebni da nasele pustu zemqu i budu ivi tit od nasiqa agarenskog".3 Stari srpski tekstovi bilo kog da su bili vida i namene ouvali su seawe na istorijsku ulogu pomenutih sremskih Brankovia u okupqawu rasturenog naroda srpskog. Kao posebno priznawe pojavie se stih nepoznatog Kruedolca u slubi Jovanu despotu qude otaastva svojeg rasturene sabrao jesi".4 Neugasla, ostae stalno prisutna nada da e se Despotovina obnoviti imajui u poetku Simeona i Savu utvrewe, a na posletku Stefana obnavqawe".5 Ne sluajno ouvae i uspomenu na neraskidivo emotivno, porodino zajednitvo, na ijem je elu slepi despot Stefan. Koliko

Dimitrije Bogdanovi, Istorija stare srpske kwievnosti, Beograd 1980, str. 220. Isto, str. 244. i daqe. 3 Vid. Jovanka Kali, Srbi u poznom sredwem veku, SANU Balkanoloki institut, Beograd 1994, str. 147150; opirno, sa literaturom: Momilo Spremi, Despot ura Brankovi i wegovo doba, SKZ, Beograd 1994 (posebno str. 552562). 4 Tropar, glas peti, Srbqak, kwiga trea, prir. . Trifunovi, prev. D. Bogdanovi, SKZ, Beograd 1970, str. 79. 5 Nepoznati Kupinovqanin, Sluba Svetom Stefanu Brankoviu, Stihire, glas prvi, Srbqak, kwiga druga, str. 421.

50

PREDAVAWA U OGRANKU

su te porodine veze bile vrste i ispuwene neizmernom qubavqu pokazae dirqivi testament koji je Slepi Stefan napisao samo sedam dana pred svoju smrt 1. oktobra 1476. Citiramo ga prema transkripciji Radmile Marinkovi.6 U testamentu Stefan moli vlastelu dubrovaku da se pobrine za wegovu porodicu: I zatoj piu vaemu gospostvu da ne aqu moje bolesti i smrti, koliko alim moje Angeline i moje deice, ure i Mare, Jovana na kim ih mestu ostavam". Da bi ponovio jo dva puta svoju smernu molbu: nemojte ostaviti moju Angelinu i moju deicu da poginu po meni" ili preporuuju vi moju Angelinu i moju deicu". ta se daqe dogaalo obavetava nas naa istoriografija, ali i sredwovekovna i narodna kwievnost, uzajamno se dopuwujui i umnogome se poklapajui. Srpske narodne epske pesme, upravo sticajem istorijskih okolnosti imaju baladian ton. Junaci postaju nosioci tragine sudbine itavog naroda, ona postaje wihova sopstvena. Po zakonitostima svoje vrste, pesme obuhvataju ona zbivawa koja ve sama po sebi imaju dramatinog impulsa, ali i dinamikih strukturnih mogunosti da se objektivizuju kao poezija. Crpu neposredno iz stvarnosti, ali dobrim delom i iz sredwovekovnih dela u prozi i stihu, to je posebno sluaj u formirawu pesama o posledwim Brankoviima ije moti poivaju u Kruedolu, kojima se na rad prevashodno i bavi.7 Epska pesma nije u stawu da jednim zahvatom izloi celu istorijsku panoramu, ali je, zaudo, sposobna da, koncentriui se na pojedine junake i wihove

meusobne odnose u okviru jednog dogaaja, prui duhovnu atmosferu epohe. Pesme o kruedolskim Brankoviima, da ih tako, uslovno, nazovemo, to su i inile. Epsko-baladina forma u kojoj se pojavquju odgovara kako datom dogaaju, tako i duhu vremena, esto nazivanog posledwim". Pesama nema mnogo. Prva ih je nabrojala Jelka Reep.8 Ustanovqavala je poklapawe ili odstupawe wihovog siea od istorijskih iwenica. Mi emo poi drugim putem. Pokuaemo da pratimo vidove iskazivawa i prilagoavawa istorije epskoj poetici. Posebno emo se zadrati na pesmi Smrt Jova Despotovia iz druge kwige Vukovog bekog izdawa (1845) u kojoj su pesme junake najstarije,9 koja ne samo da je bliska istorijskim dogaawima, nego je i antologijske lepote. U woj je sauvano seawe na nene i vrste porodine odnose koje je negovao Slepi Stefan, a posle wegove smrti kao stub zajednitva Angelina, ili majka Anelija kako je naziva narodna pesma. Poruke koje aqe despot Jovan sa samrtnike posteqe u Kupinovu savreno su usklaene sa tim odnosima. Svom voqenom starijem bratu Maksimu vladici Jovan otkriva istinu o svom stawu:
Milutine, vjerna moja slugo! Ti upregni kowe u hintove, Pak ti tri, togo bre moe, Kruedolu b'jelu manastiru; Te mi zovi mog roenog brata, Moga brata Maksima vladiku, I kai mu nita ne zataji, Da sam se ja na smrt razboqeo"

6 Despot Stefan Brankovi. (Testament). R. Marinkovi, Pisah i potpisah. Autobiografska izjava sredweg veka, Nolit, Beograd 1966, str. 218219. 7 Zato po strani ostavqamo Vuka Grgurovia Zmaj Ogwenog Vuka, omiqenog junaka srpske junake epike, kao i druge junake ciklusa o Brankoviima za koje su se zanimali istraivai raznih generacija razmatrajui upravo odnose izmeu narodne tradicije i istorije, od Stojana Novakovia (vid. Posledwi Brankovii u istoriji i narodnom pevawu, 14561502, Istorija i tradicija, izabrani radovi, prir. Sima irkovi, SKZ, Beograd 1982, str. 121278)), preko Jelke Reep (Grof ore Brankovi i usmeno predawe, Novi Sad 1991) do Qiqane Peikan-Qutanovi (Zmaj despot Vuk Mit, istorija, pesma, Novi Sad 2002). 8 Jelka Reep, nav. delo, str. 232237. 9 Sabrana dela Vuka Karaxia 18641964; 17871987 kwiga peta, prir. Radmila Pei, 1988, pesma br. 91, str. 411414 (Smrt Jove Despotovia, Vuk Stef. Karaxi, Srpske narodne pjesme, kwiga druga, 1845).

PREDAVAWA U OGRANKU

51

Majci, istinu skriva. Pritom pesma koristi fini metaforiki govor prilagoen junaku i wegovom datom okruewu, esto upotrebqavan u narodnoj poeziji u funkciji potede od bolnog saoptavawa smrti. Despot Jovan e narediti sluzi:
Tri bre mjestu Berkasovu, Te mi zovni moju staru majku, Al' woj nemoj pravo kazivati, Da sam se ja na smrt razboqeo, Ve joj kai od mene pozdravqe, Da se ja sad na vojsku opremam, Preko mora za devet godina, Pa je zovem, da me blagosovi". (Kurziv moj)

Kako je despot Jovan bio jedan od najhrabrijih ratnika, koji je sa svojim odredom od 1000 kowanika ratovao na ugarskoj strani protiv Turaka u Srbiji i Bosni, gde se i razboleo i umro, wegovo saoptewe o opremawu za ratite sasvim je ubedqivo, te majka nema razloga za sumwu. U dubinskom sloju, wegova poruka majci e predstavqati mitski kontekst prelaska

preko vode kao prelaska sa ovog na onaj svet. Kao to e se i u drugim pesmama, iz raznih tematskih krugova, pojavqivati metafora smrti usklaena sa istorijskom svakodnevicom, ali u mitskoj dijahroniji. Da navedemo samo neke od tih metafora. U uvenoj bugartici iz 1555. godine o Marku Kraqeviu i bratu mu Andrijau, Andrija na samrti moli Marka da wihovoj majci kae da je ostao u tujoj zemqi, iz koje se ne moe od miliwa odiliti onde mi je obqubio jednu gizdavu devojku";10 u drugoj bugartici Vuk Grgurovi, umirui, poruuje kraqu Matijau da e mu izdaju uiniti jer e poi dvoriti poboqega gospodara, / Poboqega, svjetli kraqu i od mene i od tebe".11 Postepeno osveewe majke Anelije u pesmi tee uporedo sa wenim prepoznavawem, jednog za drugim, oznaka inova posmrtnog rituala, dolaskom pred sinovqev dom. Ona zna da se alost izraava i spoqnim obelejima, gologlavou, npr.,12 kao to prepoznaje znake alosti karakteristine za viteki stale, u inverznim postupcima opremawa za vojsku. Umesto da bu-

10 Narodne pesme u zapisima HH veka. Antologija. Izbor i predgovor dr Miroslav Panti, Prosveta, Beograd 1964, str. 45. 11 Narodne pjesme iz starijih, najvie primorskih zapisa, skupio V. Bogii, Glasnik SUD, Drugo odeqewe, kwiga deseta, Biograd 1878, pesma br. 16 (Kad je Vuk Ogweni umro ta je naredio na smrti). 12 Vid. Tihomir R. orevi, Nekoliki samrtni obiaji u Junih Slovena. ivotni krug. Roewe, svadba i smrt u verovawima i obiajima naeg naroda, Prosveta, Ni 2002, str. 361, 377. Gologlavost kao obeleje alosti u vidu i funkciji formule bie upotrebqena i u Vukovim rukopisnim varijantama (Srpske narodne pjesme iz neobjavqenih rukopisa Vuka Stef. Karaxia, kw. druga, Pjesme junake najstarije, prir. ivomir Mladenovi i Vladan Nedi, SANU, Beograd 1974):

Al' pred belim despotovim dvorom Tri sabora, sva tri gologlava, I ode mu gologlave sluge (Smrt despota Jovana, pesma br. 88, stihovi 123125) to prid dvorom tri sabora stoje, Tri sabora, sva tri gologlava (Opet Smrt despota Jovana, pesma br. 89, stihovi 5051; peva Marko Utvi?) Opazila Anelija majka Di kosai kose gologlavi . . . . . . . . . . . . . . . . . . to et'oci awu gologlavi

52

PREDAVAWA U OGRANKU

du osedlani, kowi su puteni, umesto da se uje buka, vlada tiina, ni barjaci se ne viju.13
Kad se Jovo na vojsku oprema, to mu sluge idu gologlave? to s' puteni kowi po livadi Bez sedala i bez pokrovaca? to ne biju bubwi i svirale? to s' ne viju alaji barjaci?"

Pesma izvanredno koristi etnografsku grau u poetske svrhe, da bi ponovqenom slikom rituala u odgovoru sluge Milutina, koji negira wegovo pravo znaewe, u sutini to znaewe pojaala, i u skladu sa zahtevima baladine epike, dovela napetost do kulminacije. Trenutak konanog majinog saznawa odloene istine (Tu se majka jadu dosetila. / Kad uqeze u bijele dvore, / Al' se Jovo sa duicom bori, / Vie wega Maksime vladika, / ati bratu samrtnu molitvu) istovremeni je prelaz iz line u nacionalnu tragediju. Tuewe majke Anelije nad umiruim sinom spada ne samo u poetske vrhunce, ve je i ubedqivo iskazivawe simbioze linog i nacionalnog bola koje daje obeleje celoj srpskoj epskoj poeziji. Nisu sluajno, svi koji su se bavili ovim periodom, smrt Jova Despotovia poistoveivali sa gaewem cele loze

Brankovia, pa i propau srpske Despotovine. U kompoziciji pesme tubalica majke i samrtna pretskazawa Jovanova, predstavqaju ishodne poruke, utoliko ubedqivije to mi, kao i peva znamo da ih je potvrdila istorija. I utoliko su emotivnije to poistoveuju lino i nacionalno, oslikavajui duh epohe. Tuei nad sinom, majka Anelija narie nad propau, kako bi Vuk rekao carstva i gospodstva srpskog", nabrajajui i sve viteke atribute, koji ine identitet sredwovekovnog junaka:
Jao Jovo, moje rane grdne! to e, Jovo, Srijem zemqa ravna? to e, Jovo, tvoji b'jeli dvori? to e, Jovo, tvoji vrani kowi, Vrani kowi i sivi sokoli"

Jovanov melanholini odgovor:

Srijem zemqa ste' e gospodara, Il' boqega, ili e gorega",

rei su umora i malaksalosti, koje mogu pasti na kraju dugotrajne borbe, kad ve vie nikakvog izgleda nema", da na kraju citiram Stojana Novakovia.14 I da dodamo, da je pesma o smrti Jova Despotovia morala biti draga Vuku, dokaz je da je u glavi donio" ve u svoju prvu Pje-

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . to su nae gologlave sluge (Majka Anelija i despot Jovan, pesma br. 87, stihovi 237238, 250, 259, iz zbirke . Kojanova Stefanovia) U pesmama pod brojevima 87. i 88. kao posledwa neverbalna, ritualna poruka majci, Jovanova predstojea smrt oznaena je crnim platnom koje snaha prostire pred svekrvu, ili joj ga daje: Crno platno pred majku sterala. (Pesma br. 87, stih 267) Prui platno od bijeli dvora, Od dvorova do laki intova, I svekrvu prevati na platno. (Pesma br. 88, stihovi 165168) Ovaj propisani vid obiajnog ponaawa u alosti za vladarom i ratnikom vitezom, zgusnut u stihovima epske formule, ponovie se u pesmi br. 88 Vukove rukopisne zbirke. 14 Stojan Novakovi, Posledwi Brankovii, str. 276.
13

PREDAVAWA U OGRANKU

53

snaricu, dodue u neto skraenoj verziji, ali sa istovetnim stihovima.15 Kruedolski Brankovii: majka Anelija, Maksim i Jovan bie spomiwani i u drugim pesmama. Kao odjek istorijski potvrene qubavi izmeu brae Jovana i Maksima pojavie se wihova slika kao blizanaca u Petranovievoj drugoj kwizi epskih pesama,16 kao i u zbirci srpskih narodnih pesama Blagoja Stojadinovia.17 Anelija je u obe pesme, udata za slijepog Grgura", i pored blizanaca ima i starijeg sina Zmaj Ogwenog Vuka, koji ih spasava od turskog zuluma. Iako dosta sumwivog usmenog porekla, slabe estetske vrednosti i sa mnogo greaka u genealogiji Brankovia, ove pesme ipak uvaju seawe na wihove porodine odnose i duh vremena. Zabeleene u Hercegovini i Bosni, mogu se povezati sa vojevawima Zmaj despota Vuka, ali i despota Jovana. I da dodamo: posebno o Maksimu e progovoriti i jedna pesma iz Vukove druge kwige.18 Peva ove pesme, Pavle Iri e ga prikazati kao mudrog unuka Jerininog, a sina Grgurevog. Nejaak Maksime" svoju babu savetuje da ker mezimicu ne udaje ni za Filipa Maxarina, ni za Otomanovia
Nada Miloevi-orevi

(koji e joj uzeti zemqu i gradove), ve da je d od Moskove kraqu". Uklopivi se u proces rusko-srpskih duhovnih simbioza", pesma iskazuje potrebu za zatitom pravoslavqa. I najzad, iako sam sebi postavila kao osnovni zadatak da progovorim samo o pesmama posveenim sremskim Brankoviima ije moti poivaju u manastiru Kruedolu, ne mogu a da ne spomenem pesme o smrti Arsenija arnojevia. Kaluerskog porekla, ove pesme, pod velikim uticajem stare srpske kwievnosti, sa puno rodoqubivog zanosa opevaju patrijarhov amanet da bude sahrawen tamo gde su nai poinuli stari", a nikako tamo gde ga Srbin pohoditi nee", naglasile su znaaj wegove linosti za Beki dvor, posebno za Josefa esara, a kroz viziju Dunava, Tise, ajke lae kojom se prenosi wegovo sveto telo" asocirale su na ajkaku Vojnu granicu i uvek na ratovawa kao na nerazdvojni deo svakodnevice doseqenih Srbaqa.19 U wegovoj linosti spojili su se vreme i prostor kontinualnog ivqewa i egzistencije u dva bitna centra srpske narodne kulture i srpske dravnosti junom i severnom.

THE MONASTERY OF KRUEDOL AND FOLK LITERATURE (BASED ON THE EXAMPLES OF SERBIAN ORAL EPICS) Abstract This paper looks into the epic folk poems on the Serbian landlords and prominent church leaders whose holy relics rest in the monastery of Kruedol. With its main focus on the theme of death of Jovan Apostolovi (Vuk, II/91), the paper makes an attempt at capturing the spirit of the age so as to examine the process of the oral-poetic transposition of the historical facts about the last members of the Brankovi family from the region of Srem. The monastery of Kruedol is also seen as a paradigm of common hope and belief in the existence of Serbian national and religious continuity.
15 Sabrana dela Vuka Karaxia 18641964, kwiga prva, prir. Vladan Nedi, Prosveta, Beograd, 1965, str. 113114 (O smerti Jove Despotovia, Vuk Stef. Karaxi, Mala Prostonarodwa slaveno-serbska pjesnarica, 1814). 16 Bogoqub Petranovi, Srpske narodne pjesme iz Bosne i Hercegovine, , Beograd 1867, pesma br. 40, str. 483506 (Zmaj Ogweni Vuk i car od Stambola. Iz Hercegovine). 17 Blagoje Stojadinovi, Srpske narodne pesme, , Beograd, 1869 (Dva Despotovia). 18 Sabrana dela Vuka Karaxia kwiga peta, pesma br. 80, str. 346347 (ureva Jerina). 19 Vid. opirnije o tome u Sentandrejskom zborniku 3 (Velika seoba Srba 1690), SANU, Beograd 1997, str. 111120 (Nada Miloevi-orevi, Seoba i srpska kulturno-istorijska predawa).

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

55

BAROKNI IVOPIS CRKVE MANASTIRA KRUEDOLA

Dinko Davidov

Apstrakt: Srpska crkvena umetnost, optereena ve oslabelim pozno-sredwovekovnim slikarskim kanonima, doivela je u H veku stilski preobraaj: prihvatawe baroknih upliva. Isprva su uticaji stizali sa Istoka, iz June Rusije Ukrajine, posebno iz wenog sredita kijevske Duhovne akademije. Najuverqiviji i najlepi primer slovenskog baroka" kako nazivamo ovaj stil predstavqa zidni ivopis crkve manastira Kruedola u Sremskoj oblasti onovremene Austrije (Ugarske), drave koju su Srbi mnogoqudno naseqavali od H veka, a najbrojnije krajem H veka. Crkva u Kruedolu oslikana je 17501756. godine. Autor zidnog ivopisa je kijevski slikar Jov Vasilijevi sa saradnicima. On je na zidovima crkve naslikao monumentalne kompozicije iz Novog zaveta. U predvorju hrama naslikao je likove srpskih sredwovekovnih vladara.

Pre bezmalo sto godina znameniti istoriar Nikola Radoji je u studiji Kijevska akademija i Srbi objavqenoj u Srpskom kwievnom glasniku izneo i ovu misao: put kojim je zapadwaka prosveenost ve preko Kijeva dolazila meu Srbe nije vaqano ispitan i mi zato s velikom radou pozdravqamo svaki nov prilog da se razjasni poetak i sredina naega H veka, koji se bez poznavawa veza s Rusijom i naroito Kijevskom akademijom n i k a k o ne dadu razumeti".1 Ovu ideju poruku srpski istoriari kwievnosti i filolozi, a potom i istoriari umetnosti, prihvatili su gotovo kao naunu zadau, ali, tek u drugoj polovini prolog veka. Posle prvih istraivawa i objavqenih priloga postalo je jasno da se srpska crkvena umetnost H veka ne moe pouzdano ni razumeti ni tumaiti ako se paqivo ne ispitaju uticaji sa Istoka koje je odano prihvatala. To se, pre svega, odnosi na monumentalni zidni ivopis crkve manastira Kruedola. Kruedolska zidna dekoracija nastala je kao logina posledica nastojawa patrijarha Arsenija Jovanovia da se u novom duhu oslika zadubina svete porodice sremskih Brankovia budui da je prvobitni fre1

sko ivopis iz 15421546. znatno otetila poraena turska ordija posle bitke na Vezircu kod Petrovaradina 1716. godine. Tom prilikom spaqene su i rasturene moti svetih Brankovia. Sada je teko utvrditi u kojoj meri je uniten stari ivopis, a uteno je da su otkrivene freske na stupcima. Na severnoj strani stupca ispred ikonostasa nalazi se lik despota ora Brankovia, arhiepiskopa Maksima, signiran kao Despot Maksim". Delovi prvobitnog ivopisa sada se mogu videti u dowoj zoni priprate a postoje i konzervatorske sonde u naosu. Pripreme za obnovu ivopisa trajale su do sredine H veka. Odlueno je da se oteeni ivopis preslika uqanim bojama to je i uiweno. Godine 17501751. oslikani su priprata i oltarski prostor, a 1756. episkop Jovan Georgijevi, bliski saradnik patrijarha Arsenija Jovanovia, sotvori veliku ktitoriju" ivopisawe sredweg dela hrama. To je sadawe kruedolsko barokno zidno slikarstvo. U istoriji srpske umetnosti novijeg doba taj ivopis je bio velika nepoznanica pa je moglo se oekivati postao predmetom izuzetne naune radoznalosti. I pored pawe vrednih, istananih

N. Radoji, Kijevska akademija i Srbi, Srpski kwievni glasnik, HHH 9, Beograd 1913, 669.

56

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

analiza i znaajnih naunih tumaewa, posebno ikonografskih, zastor nepoznatog nad kruedolskom baroknom svetkovinom nije u potpunosti otkriven. Jedno je samo bilo potvreno: srpska umetnost je prihvatila zapadnoevropski barok sa udaqenih, pravoslavnih istonika. Kruedolski ivopis je najlepi primer ovog opredeqewa. Do wega je dolo blagodarei putawama i kolovawem mlaih duhovnika Karlovake mitropolije u Kijevskoj duhovnoj akademiji. Opredequjui se za Malu Rusiju, dakle Ukrajinu i Kijev prevashodno za Kijevo-peersku lavru, Karlovaka mitropolija je uzela pouzdan oslonac za sutinske promene ve zamorenih idejnih i likovnih shvatawa.2 * Duhovna akademija Kijevo-peerske lavre bila je veliki centar pravoslavne teoloke misli, pedagogije, izdavake delatnosti i umetnosti, u kome je pored ostalih promena, tekao proces evropeizacije starijih filozofskih i estetskih ideja. Iz zapadnoevropskog slikarstva preuzeta su, posredstvom grafije, samo za nekoliko decenija nova ikonografska reewa, a neto kasnije i stilska obeleja. Tu je nastao pravoslavni barok pojam koji se sve vie uvaava jer se iza wega otkriva jedna specifina umetnost, kasnije formirana slikarska kola sa svim osobinama autentine slovenske potke i s varijantama kako u samoj Ukrajini tako i kod Srba u Podunavqu. Vizantijsko-ruska koncepcija ikone nije mogla vie opstati kao vrsti kanon slikarskog koncepta. Ta, ve potpuno istroena, i u novom vremenu tesna formula nije bila u stawu da predstavi realni prostor, perspektivu, niti da omogui realnije slikawe qudske figure. Od vizantijsko-sredwovekovnog shvatawa ikone morala je i na Istoku postati religiozna slika.
2

Ovde treba rei da je re o zapadnoevropskom shvatawu slike sa svim likovnim atributima realistikog opredeqewa, koje je jo renesansa donela. Umetnost pravoslavnog sveta morala je preskoiti nekoliko vekova i uhvatiti korak sa umetnou Zapada. Bio je to neumitni zahtev novog doba. Pedagoku, ikonopisnu obuku vodila je slikarska kola Kijevo-peerske lavre, koju su pohaali srpski polaznici Stefan Tenecki, Jovan Popovi, Josif Srbin. U slikarskoj koli Kijevo-peerske lavre modernizacija tradicionalnog ikonopisa i ivopisa sprovoena je voqom i inicijativom crkvene hijerarhije, koja ve od druge polovine H veka ne samo da ne zazire od baroknog stila ve ga putem svoje moi i crkvene egzekutive, namee umetnicima i studentima slikarstva. Prisustvo nemakih, nizozemskih, francuskih (i drugih katolikih a jo vie protestantskih kwiga) najee bogato ilustrovanih Biblija, najboqe pokazuje da slikarska kola u ovom pravoslavnom centru odluno prihvata zapadnoevropske uticaje. Jedan deo umetniko-pedagoke ostavtine danas se uva u biblioteci Akademije nauka Ukrajine u Kijevu. Ovde sam pregledao ak nekoliko desetina raznih blokova, albuma i svezaka sa crteima i studijama uenika kijevske slikarske kole, a nekada i sa nalepqenim gravirama izrescima iz zapadnoevropskih ilustrovanih kwiga. Pojedine sveske nose na koricama razne naslove: Kubuk risovalno, Kniga risovalno nauki, Raznoe svenoe izobraeni, kola risovani, itd. Danas se u ukrajinskoj strunoj literaturi ove zbirke nazivaju k u b u k i, to je narodni izgovor nemake rei Kunstbuch. U pitawu je veoma dragocena umetnika graa koja broji nekoliko desetina svezaka, najee ukorienih u kartonski ili koni povez, oteen od duge upotrebe. Na osnovu kubu-

D. Medakovi, Zidno slikarstvo manastira Kruedola, Zbornik Filozofskog fakulteta, kw. -1, Beograd 1964, 602616.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

57

ki" moe se pratiti modernizacija ukrajinskog slikarstva novijeg doba, uticaji koje je to slikarstvo primalo, profil same kole, wen nastavni program itd. Na osnovu pregleda ove bogate umetniko-pedagoke arhive primetio sam jo 1966. godine da ona predstavqa temeq prvoga reda za razumevawe ukrajinskog, ali i srpskog slikarstva H veka. U isto vreme ovde se uva graa za utvrivawe ukrajinsko-srpskih veza. Veliku popularnost u nastavi kompozicije imale su ilustrovana Piskatorova Biblija i Biblija Johana Kristofa Vajgela, obe tampane kao bakrorezna izdawa. Zbog svoje osnovne namene prirunika za crtawe kompozicija nazvane su ABECEDALA". Ono to je privlailo nae arhijereje i ktitore rusko-ukrajinskoj umetnosti bio je pre svega onaj podmlaeni izgled ivopisa i ikonopisa koji je davao nove, sveije utiske, pri emu je bila dostupna oku i duhu wihova jednostavna i neposredna humanistika poruka, koja se ita sa skoro realistikih likova svetiteqa, i na kraju za srpsku crkvu u Ugarskoj pod stalnim rimokatolikim presijama mnogo je znailo i pravoslavno poreklo barokne umetnosti. Ali, nai mladi slikari, koji su se formirali u petoj i estoj deceniji toga veka, morali su pre svega da savladaju sutinske likovne komponente novog slikarskog koncepta: perspektivu i prostor, anatomiju i individualizaciju likova, dinaminu i ivu kompoziciju, a sve to da ostvare plastinim modelovawem bojom. Zadaci nimalo laki, ak i nereivi bez ozbiqne kolske predspreme. Izriiti zahtev patrijarha Arsenija Jovanovia da se ikonopisci obuavaju u radionici Rusa Jova Vasilijevia morao je imati koristan odjek, pa se smatra da je nekoliko uenika pohaalo ovu malopoznatu i kratkotrajnu sremskokarlovaku Vasilijevievu slikarsku radionicu. Ona je donela stil kijevskog baroka pa je u isto vreme postala i ivi nagovestiteq tog slikar-

stva, utiui i na odluku pojedinih srpskih slikara da slovenski barok upoznaju ne samo kao saradnici u Vasilijevievoj slikarskoj radionici ve na izvoritu, u slikarskoj koli Kijevo-peerske lavre. * Iako zagonetna linost jedno je utvreno: Jov Vasilijevi je bio pridvorni slikar patrijarha Arsenija Jovanovia, ali i prijateq istaknutog, uenog episkopa bakog Visariona Pavlovia i Dionisija Novakovia, obrazovanog u Kijevskoj duhovnoj akademiji, potoweg episkopa budimskog. Posle nekoliko izgubqenih radova Jova Vasilijevia wemu se sa sigurnou pripisuje replika-portret Arsenija arnojevia naslikan po nalogu patrijarha Arsenija Jovanovia. Od veih radova, pouzdano je miqewe, da je Vasilijevi slikao ikonostas crkve manastira Boana, a potom i prestone ikone na ikonostasu crkve manastira Kruedola. To su hramovna ikona Blagovesti, sa figurama srpskih svetiteqa Nemawom, Savom i Maksimom u dowoj zoni i ikone Jovana Pretee, Bogorodica sa Hristom i Isus Hristos, prikazani na barokno razbokorenim prestolima. Po lepoti slikarske materije, blagim senewima, uverqivosti prikazanog lika i prefiwenoj upotrebi zlata u prepokrivawu pozadine i ukraavawu draperija i prestola izdvaja se ikona Isusa Hrista koji predstavqa najplemenitiji lik Hrista koji je stvoren u srpskom slikarstvu H veka." Tek posle naunih razmatrawa stie se uverewe da je Jov Vasilijevi sa saradnicima slikao zidni ivopis priprate i oltarskog prostora u kruedolskoj crkvi. Drugi, neto mlai ikonopisac i ivopisac, mnogogreni Vasilije Romanovi ot Male Rusije" kako se potpisivao, uio je kwigu i molerstvo u Kijevo-peerskoj lavri. ivopisao je Preteensko-Borisoglebsku crkvu (17371739) koja je stradala u poaru ali se u starijoj ukrajinskoj literaturi svrstava u uspelo zidno slikarstvo. Pr-

58

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

vi put se Romanovi obreo u manastiru Hopovu 1758. odakle je otiao u Slavoniju i Hrvatsku radi rukodelija svojego i pisal tamo templa po cerkvah". Godine 1766. vratio se drugi put u Hopovo i koneno priobilsja" i zavetovao se da e do smrti ostati u manastiru. U biografiji Vasilija Romanovia postoji devetogodiwa praznina pa se moe naslutiti da je i pre prvog dolaska u Hopovo boravio negde u Sremu, a to vodi drugoj jo smelijoj pretpostavci da je kao saradnik Jova Vasilijevia bio jedan od slikara zidnog ivopisa priprate i apside manastira Kruedola. * Pitawe autorstva slikarstva kruedolskog naosa ostaje i daqe neutvreno uz napomenu da odavno postoji miqewe da je taj ivopis delo srpskog ikonopisca Stefana Teneckog sa saradnicima. Mislim da pokuaj pripisivawa autorstva zidne dekoracije kruedolskog naosa Stefanu Teneckom treba iskquiti u prvom redu zbog toga to nijedan od naih ikonopisaca nije imao prilike da savlada vetinu monumentalnog zidnog slikarstva. Stefan Tenecki, Vasilije Ostoji, Dimitrije Baevi, Janko Halkozovi, Jovan Popovi prevashodno su slikali ikone, pojedini i portrete. A kruedolske monumentalne kompozicije mogao je da naslika samo iskusan majstor, ivopisac, koji se suvereno snalazio na velikim zidnim povrinama. Stefan Tenecki je drukija priroda i drugi senzibilitet, smiren, slikarski sveden na male formate, ponekad gotovo minijaturista, kakav je na prazninim celivajuim ikonicima za vrakog vladiku Jovana orevia. To se odnosi i na ostale slikare ove generacije. Iako su uili u radio-

nici Jova Vasilijevia mogli su se usavravati u ikonopisu. Vetina zidnog ivopisa moe se savladati samo na skelama a takvo iskustvo nisu posedovali. Stoga smatram da je Jov Vasilijevi doveo pomagae iz svoje kijevske sredine. Teko bi se moglo i pretpostaviti da su nai, mada izuzetno daroviti ikonopisci, mogli da se snau na onako velikim zidnim povrinama i da ostvare one razvijene i razuene kompozicije kao to su, na primer: Roewe Hristovo i Krtewe Hristovo, Svadba u Kani Galilejskoj, Tajna veera, Isceqewe slepog, ili bilo koju drugu kompoziciju ove kolosalne slikarske celine. Treba, dakle, iskquiti postojeu atribuciju ivopisa kruedolskog naosa ruci Teneckog, tog vrsnog polaznika kijevo-peerske slikarske kole. Poneke uoene srodnosti, pre asocijacije ikonopisa Teneckog sa kruedolskim ivopisom, mogu se objasniti wegovim kijevskim ikonopisnim studijama. Ali, za razliku od wega, nepoznat kijevski slikar kruedolskog naosa bio je pravi majstor monumentalno shvaenih figura i kompozicija. Wegov zamah slikarskom etkom bio je irok, barokno plahovit, ba kao to deluje ruka sejaa u poznatoj Paraboli o sejau, ili ruka Hrista u Isterivawu trgovaca iz hrama. Ali, vaqa dodati, da su i ostale scene postavqene tako da se ve na prvi utisak uoava veliko iskustvo majstora u ovoj posebnoj vetini zidnog ivopisa. * O slikarstvu crkve manastira Kruedola postoji obimna, ak bih rekao zavidna struno-nauna literatura. Nezaobilazne su studije Pavla Vasia,3 Dejana Medakovia,4 Radmile Mihajlovi,5 i posebno ikonografske

3 P. Vasi, Slikari ikonostasa manastira Boana i Kruedola, Starinar, n.s., kw. H, Beograd 1861, 111121. 4 D. Medakovi, Srpska umetnost u H veku, Beograd 1980 (Nove tewe u srpskom slikarstvu. Uticaji iz Ukrajine. Kruedol), Beograd 1980, 2545. 5 R. Mihailovi, Uticaj zapadnoevropske ikonografije na kompozicije Udoviina lepta" i Izgnawe trgovaca iz hrama" u srpskom slikarstvu H veka, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske, 2, Novi Sad 1966, 298302.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

59

studije Miroslava Timotijevia.6 Ovde s posebnom pawom navodim jednu misao Dejana Medakovia: Moemo istai da slikarstvo manastira Kruedola, posmatrano u celini, predstavqa tipian spomenik umetnike srpske sudbine sredinom H veka".7 I naposletku dileme o slikarima kruedolskog zidnog ivopisa i daqe ostaju. I
Dinko Davidov

to je boqe nego da se neizvesnost pokrije nepouzdanim atribucijama. Uostalom, dobro je poznato da umetnika dela postoje i traju i mimo wihovih znanih ili nepoznatih autora. Kruedolski barokni ivopis je u naoj umetnosti izuzetno delo. Takva dela, ponekad, kriju i velike tajne.

THE BAROQUE WALL PAINTINGS OF THE CHURCH OF THE MONASTERY OF KRUEDOL Abastract In Serbian religious art, with its weakened canons of painting of the late Middle Ages, in the 18th century there was a transformation in style: baroque influences were adoped. At first, these influences came from the east, from southern Russia Ukraine, especially from its centre, the Kievan Theological Academy. The best example of the Slav Baroque" as this style is called is the wall paintings of the church of the monastery of Kruedol in Srem, a region of the Austrian Empire (Hungary) which had been settled by many Serbs from the 15th century, and especially towards the end of the 17th century. The church of Kruedol was painted between 1750 and 1756. The artist was the Kievan painter Jov Vasilijevi with collaborators. He painted on the walls of the church monumental compositions from the New Testament. In the narthex of the church he painted the portraits of the Serbian medieval rulers.

6 7

M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad 1996, 72113. D. Medakovi, Srpski slikari (Teodor Kraun), Novi Sad 1968, 58.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

61

KRUEDOLSKA TRPEZARIJA I VERSKO-POLITIKI PROGRAM DRUGE CRKVE" U KARLOVAKOJ MITROPOLIJI

Miroslav Timotijevi

Apstrakt: Rad je posveen mestu velike trpezarije u vizuelnoj reprezentaciji versko-politikog programa manastira Kriedola, prvog meu manastirima Karlovake mitropolije. U simbolinoj topografiji manastirskog kelijskog zdawa ona se sagledava kao druga crkva", koja je po nameni objediwavala sakralnu i svetovnu dimenziju. Sakralnu namenu velike trpezarije kao mesta opte bratske trpeze odreivao je in uzdizawa panagije. Tokom 18. veka on nije bio standardizovan, to pokazuju razlike u tekstovima objavqivanim u asoslovima zvanino upotrebqavanim u Karlovakoj mitropoliji tokom 18. i 19. veka. Prema ruskim izdawima u in uzdizawa panagije ukqueno je jektenije u kome se pomiwe ime vladara, dok se ono u kasnijim srpskim izdawima ne pomiwe. Razlog za to bile su specifine okolnosti statusa Karlovake mitropolije u Habzburkoj monarhiji, koji se u velikoj meri razilazio sa versko-politikom situacijom u Rusiji, posebno nakon verskih reformi Petra Velikog. Ove razlike uslovile su sloenost vizuelizovawa versko-politikog programa reprezentovanog u trpezariji. Pored artosne panagije i ikona u wu se ukquuju portreti karlovakih mitropolita, habzburkih imperatora, a potom i manastirskih nastojateqa. Time je iskazivana ideja o statusu manastira i wegovom odnosu prema verskim i politikim institucijama vlasti. Na ovako shvaenu strukturu vizuelne reprezentacije velike trpezarije nadovezivali su se potom ostali javni prostori manastirskog kelijskog zdawa. Velika trpezarija manastira Kruedola reprezentativan je primer koji su u veoj, ili mawoj meri sledili ostali manastiri Karlovake mitropolije dok su se nalazili u okvirima Habzburke, odnosno Austrougarske monarhije. Kasnije politike promene, a posebno stradawa u Drugom svetskom ratu, u velikoj meri su izmenile i unitile stari versko-politiki program vizuelne reprezentacije manastirskih trpezarija, pa je ona u velikoj meri ostala neistraena.

Manastiri su sloene institucije, a o regulisawu wihovog statusa podjednako su vodile rauna verske i politike vlasti. Ta iwenica dosledno se odraavala na sve segmente manastirskog ivota, pa je uoqiva i u versko-politikoj kulturi wihove vizuelne reprezentacije. Centralno mesto u sakralnoj topografiji svakog manastira dodeqeno je glavnoj crkvi i ona se nalazi u wegovom fizikom i duhovnom sreditu. Wu okruuju kelijska zdawa, koja uobliavaju sloenu strukturu prostora sastavqenog od niza mesta raznovrsne namene: javne i privatne, ekonomske i duhovne. Javni zajedniki prostori kelijskog zdawa uobliavaju se u mesta reprezentacije kojima manastirska uprava na elu sa nastojateqem definie svoje versko i politiko bie, to je podrazumevalo odreewe odnosa pre-

ma institucijama verske i politike vlasti. Sa tom nunou suoavao se i manastir Kruedol tokom svog petovekovnog postojawa. Naa pawa usmerava se na jednu od srediwih taaka vizuelne versko-politike reprezentacije, a to je odnos izmeu glavne manastirske crkve i trpezarije. U sakralnoj topografiji manastira ova dva mesta vrsto su povezana, pa se glavna trpezarija naziva druga crkva". Odnos izmeu crkve i trpezarije, s druge strane, mogue je shvatiti i u opoziciji sakralnog i svetovnog. Naime, u simbolinoj topografiji manastirskog prostora trpezarija se nalazi u niem rangu od crkve. Na trpezariju se delimino prenosi sakralnost crkve, ali ona istovremeno nosi svetovni karakter na koji se nadovezuju ostali javni prostori ke-

62

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

lijskog zdawa. U tom smislu trpezarija je istovremeno najprofaniji deo sakralnog prostora i najsakralniji deo svetovnog prostora manastirskog zdawa. Taj status omoguio je da se u woj vizuelno uoblii specifian versko-politiki program koji povezuje glavni hram sa ostalim mestima javne reprezentacije razmetenim unutar manastirskog zdawa. Vremenske okvire istraivawa kruedolske trpezarije kao druge crkve sveli smo na period vladavine Habzburke monarhije, od kraja 17. do poetka 20. veka, kada je strategija versko-politike reprezentacije bila posebno aktuelna. U okviru vremena koje razmatramo manastir se administrativno nalazio u okviru Sremske eparhije koja je jurisdikciono bila direktno podreena karlovakim arhiepiskopima. S institucionalnim jaawem centralne vlasti, rastao je i ugled kruedolskih nastojateqa, posebno nakon ukidawa osoptine i sprovoewa monakih reformi, pa se oni od sredine 18. veka biraju doivotno. Bile su to uvek linosti bliske karlovakim mitropolitima, odnosno patrijarsima, pa su mnogi od kruedolskih nastojateqa kasnije nastavili napredovawe na hijerarhijskim lestvicama. Autoritet kruedolskih nastojateqa i wihove bliske veze sa centralnom crkvenom vlau u velikoj meri su odreivali vizuelnu strategiju manastirske versko-po1

litike reprezentacije, pa samim tim i problematiku koju sagledavamo.

U starim manastirskim tipicima se pomiwe samo jedna opta trpezarija, koja se svakodnevno koristila i koja se obino nalazila u zapadnom delu zdawa, naspram glavnog ulaza u katolikon. Ovakvo pozicionirawe trpezarije odgovaralo je wenom znaaju u simbolinoj topografiji manastirskog kelijskog zdawa, jer se in obeda smatrao nastavkom svakodnevnog bogosluewa.1 Optu trpezariju sline namene imao je i Kruedol u vreme osnivawa, a nalazila se u junom krilu konaka, neposredno pored zapadnog ulaza u hram.2 Opat ovani Bonini, prilikom posete frukogorskim manastirima 1702, pomiwe trpezarije kao najvanije prostorije nakon crkve, ali jo uvek o wima govori u jednini.3 Dve trpezarije prihvataju se u manastirima Karlovake mitropolije tek u potowim decenijama. U wihovom podizawu posebno predwae bogati frukogorski manastiri, i to iz nekoliko razloga.4 Prvi od wih bilo je osipawe monatva, to je dovelo do pojave osoptine, a potom do reorganizacije monakog ivota i ponovnog uvoewa opteia. Smaweni broj monaha, s jedne i stroga monaka pravila, s druge

Za sintetiki pregled poloaja trpezarija u manastirskim kompleksima sredweg veka i wihovu bogoslubenu povezanost sa glavnim hramom: S. Popovi, Krst u krugu. Arhitektura manastira u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 1994, 104107. Up.: S. Nenadovi, Trpezarije, maupnice i uspreme, Manastir Hilandar, Beograd 1998, 181186. 2 Kasnije je na istom mestu podignuta nova velika trpezarija, koja je i danas u upotrebi. I u starim konacima manastira Novo Hopovo kuhiwa i trpezarija su se nalazile u junom delu kelijskog zdawa: M. Petrovi, O starijim graevinama manastira Novo Hopovo, Graa za prouavawe spomenika kulture Vojvodine, HH (1999), 7379. 3 M. Jaov, Srem na prelomu dva veka (HH), Beograd 1990, 76, 80, gde se pomiwu trpezarije manastira Vrdnika i Kuvedina. 4 U mawim manastirima, poput slavonske Orahovice zadrava se jedna opta trpezarija, mada je izgleda bilo pokuaja da se podigne i druga: A. Kuekovi, Manastir Orahovica u Slavoniji, Zagreb 2007, 79. Siromani manastiri jedva da i imaju trpezariju, dok se u onim najsiromanijim pomiwe samo kuhiwa, u kojoj se i obedovalo. Ilustrativan primer su banatski manastiri Kusi i Bazja. U popisu manastira Kusia iz 1771. pomiwu se samo kuina i mealnica", dok se u popisu manastira Bazjaa iz iste godine navode samo dve sobe s kuinom", i to od drveta: R. M. Gruji, Priloci istoriji srpskih banatskih manastira u drugoj polovini H-tog veka, H, Bogoslovski glasnik, kw. H, sv. 3 (1906), 181, 183.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

63

strane, istakla su znaaj zajednikog obedovawa, a samim tim i simbolini znaaj trpezarije. Povlaewe monaha u okvire kelijskog zdawa i preputawe obrade manastirskog imawa stanovnicima Prwavora, neminovno je vodilo ka wegovoj reorganizaciji. Veza izmeu manastirske ekonomije i duhovnog ivota u manastiru sve jasnije se razdvaja, to dovodi do postepene izmene strukture kelijskog zdawa. Ono se od idealnog monakog grada preobraava u idealnu monaku palatu.5 S tim i zahtevi standarda monakog ivota postaju sve vei. Godiwi kalendarski ciklus, podeqen na dva osnovna perioda zimski i letwi, dovodi prvo do pojave kapela, koje se podiu unutar kelijskog zdawa. One se u izvorima 18. veka esto nazivaju zimska crkva, ili zimska kapela, to govori o wihovoj osnovnoj nameni. U wima se tokom zime obavqa deo bogoslubenih inova, koji se tokom letwih meseci obino sluio u glavnom hramu. Slini razlozi doveli su do pojave malih, odnosno zimskih trpezarija, koje su sluile zajednikim obedima tokom hladnih meseci. Istovetna struktura postojala je u zdawima sredwoevropskih katolikih samostana, gde se ve od ranijih vremena redovno podiu letwi i zimski refektorij. Obe novopodignute kruedolske trpezarije nalazile su se na spratu junog krila kelijskog zdawa, ali nisu bile sagraene istovremeno. Prvo je tokom dvadesetih godina izgraena velika letwa trpezarija, dok je mala zimska trpezarija podignuta dve decenije kasnije. Manastirske trpezarije su imale viestruku namenu, o kojoj su u Kruedolu sau5 6

vani pisani izvori tek od 18. veka. Oni potvruju da praksa utvrena starim tipicima u osnovi nije bila naputena. U monakim pravilima beogradsko-karlovakog mitropolita Vikentija Jovanovia trpezarija se istie kao druga crkva, pa se monasima nalae da prilikom obeda sede mirno, sa pobonou i zahvalnou. Prema desetoj taki ovih pravila za vreme obeda itaju se poune propovedi i itija svetih, kao i u prethodnim vremenima. Monasi su bili duni da ih sluaju paqivo i jedu u tiini. Bili su to stari zahtevi ponovqeni bez veih izmena i u kasnijim monakim pravilima.6 Kruedolsko bratstvo se ovog pravila nije dosledno dralo, to pokazuje i iwenica da je prilikom generalne vizitacije 1753. izjavilo da se pri obedu ita samo na praznike. U trpezarijama su u to vreme drani manastirski sabori, bratske sednice i drugi sastanci. Tako se u propratnom komentaru cirkulara mitropolita Pavla Nenadovia, izdatom povodom potvrda monakih pravila Vikentija Jovanovia, istie da arhimandrit treba da ih proita i protumai u trpezariji.7 Brigu o trpezariji vodio je trapezar, a meu dunostima koje su se zvanino imenovale u manastiru wegova je bila etvrta po redu. Wegovi zadaci bili su precizno propisani monakim pravilima, a oni se potvruju i u popisu od 21. avgusta 1734.8 Nakon uvoewa opteia dunosti trapezara su bile ponovo precizno definisane. One su u Kruedolu propisane na posebnoj bratskoj sednici sazvanoj po nalogu mitropolita Nenadovia 23. januara 1758.9 Tom

Ovaj preobraaj detaqnije smo obrazloili u: Manastir Kruedol, , Beograd 2008, 137165. Drevne inoeske ustav pr. Pahom velikago, sv. Vasil velikago, pr. Ioanna Kassana i pr. Benedikta, Sobran Episkopom Feofanom, Moskva 1892 (2.go izd., Moskva 1994), 565566; Pravila za monahe pravoslavne srpske Mitropolije karlovake, Srpski Sion H (1899), 530531, pogl. O trpezariji. 7 Pravila monakaja Svjato-despotske obiteli kruedolskoj prinadleaaja, 7/b8/a. (MSPC 656, Kruedol 339). O manastirskom saboru odranom u trpezariji 26. jula 1768: S. Petkovi, Manastir Kruedol od 17541774. god. (Graa za istoriju frukogorskih manastira), Srpski Sion, H (1906), 205. 8 D. Ruvarac, Frukogorski manastiri 1734, Arhiv za istoriju Srpske pravoslavne karlovake mitropolije (1911), 153. 9 S. Petkovi, Manastir Kruedol od 17541774. god. (Graa za istoriju frukogorskih manastira), Srpski Sion H (1906), 166167.

64

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

prilikom propisan je i manastirski jelovnik, ali protokoli manastirskih izdataka pokazuju da se bratstvo tog pravila nije strogo pridravalo.10 Na shvatawa trpezarije kao druge crkve posebno je uticao in uznoewa panagije, iji razvoj se moe pratiti od 10. veka.11 On se prvo obavqao u sklopu liturgije, a potom se iz crkve prenosi u trpezariju. Grki izvori, od Simeona Solunskog do sredine 18. veka, pokazuju da molitve izgovarane prilikom ina uznoewa panagije u manastirskim trpezarijama nisu bile ujednaene.12 in je podrazumevao molitveno uznoewe artosne estice, drugog delia koji svetenik iseca iz prosfore. On se u poetku odnosio iskquivo na Svetu Trojicu, ali od ranog 15. veka povezuje se sa Bogorodicom i uzdie u ast i spomen Vladarke nae Bogorodice i uvek deve Marije".13 Ovu esticu svetenik stavqa na diskos s desne strane prve prosfore, posveene Hristu Agnecu. A zatim izgovara proroke rei iz 45. psalma: Stade carica tebi s desne strane, odevena u pozlaene rize preukraena". Ritual se obavqao u trpezariji na zavretku opteg bratskog obeda mada se, kako navodi Simeon Solunski, mo10

gao obavqati u crkvi, a prema potrebi i na drugim mestima.14 Po wegovom zavretku estica prospore se delila monasima, a oni su je uzimali sa vinom. Prilikom uznoewa panagije trpezarija je oznaavala crkvu, igumanski sto asnu trpezu, a podela estica monasima deobu prosfore na bogosluewu.15 in je rano prihvaen u srpskoj crkvi, o emu svedoe i artosne panagije Hilandara i Deana.16 U kruedolskom manastiru obavqao se od vremena wegovog osnivawa, o emu je svedoila pozlaena srebrna panagija iz 1520. Ona nije sauvana, a posledwi put se pomiwe u inventaru iz 1843.17 O inu uznoewa panagije u Kruedolu svedoe i stari pisani izvori. Tako se u jednom rukopisanom zborniku iz 17. veka sauvao prepis ovog ina.18 Prepisi istog ina sreu se tokom 17. veka i u rukopisima drugih frukogorskih manastira, to pokazuje da Kruedol ni u kom sluaju nije izuzetak.19 in se obavqao u Kruedolu i tokom narednog veka, jer je bio propisan Monakim pravilima mitropolita Vikentija Jovanovia. Prema 11. taki ovih pravila panagija se morala uznositi svakog dana i to po Moskovskom tipiku. O aktuelnosti ina sre-

Protokol rashoda manastira Kruedola 17701771 (MSPC 666; Kruedol 331). J. H. Yiannis, The Elevation of the Panagia, Dumbarton Oaks Papers, XXVI (1972), 227236, pos. 228. 12 Isto, 229230. Up.: Soineni Slaennogo Simeona arhiepiskopa Fessalonikiskogo, Moskva 1856 (2. go izd. Moskva 1994), 512518. U propisima o trpezariji u Studenikom tipiku, primera radi, nema pomena o inu uznoewa panagije. Up.: O trpezariji i o inu kako treba da biva, Strudeniki tipik, Beograd 1994, 5563. 13 J. H. Yiannis, The Elevation of the Panagia, 228. Nova shvatawa, kako istie Janinis, iznosi Simeon Solunski. Up.: Soineni Slaennogo Simeona arhiepiskopa Fessalonikiskogo, 510511. 14 Isto, 510511. Up.: Istorieskoe dogmatieskoe i tainstvenoe izsnene na boestvennuy liturgy Ivanom Dmitrevskim, S. Peterburg 1884, 432. 15 J. H. Yiannis, The Elevation of the Panagia, 233234. 16 B. Radojkovi, Tema Oteestva na srpskoj panagiji iz Hilandara, 103114; M. akota, Deanska riznica, Beograd 1984, 343344, 347348. 17 U to vreme panagija se vie nije nalazila u velikoj trpezariji, nego u riznici, a navedena je meu naprsnim panagijama uz koje se pomiwu i lanci na kojima su visile: Inventar manastira Kruedola 1843, br. 539. Prema ranijim opisima nalazila se u velikoj trpezariji: D. Ruvarac, Opis srpskih frukogorskih manastira 1753. god., Sremski Karlovci 1903, 297. 18 Liturgijski zbornik, 99/a. (Kruedol E. . 38; MSPC 10). Za opis i datovawe rukopisa: S. Petkovi, Opis rukopisa manastira Kruedola, Sremski Karlovci 1914, 48, br. 4. 19 Na jedan od ranijih rukopisa sa inom uznoewa panagije skrenuta je pawa u: B. Radojkovi, Tema Oteestva na srpskoj panagiji iz Hilandara, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, 15 (1979), 109, bel. 28.
11

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

65

dinom 18. veka govori iwenica da je jedno od pitawa postavqano monasima prilikom generalne vizitacije 1753. bilo vezano za uznoewe panagije. Ono je u nekim manastirima bilo sasvim naputeno, u drugima se panagija uznosila nedeqom, ili samo na Velike praznike. Panagija se u frukogorskim manastirima uznosila i tokom prve polovine 19. veka o emu svedoe izvori iz kruedolske arhive, kao i oni iz drugih frukogorskih manastira. U inventaru manastira Jaska iz tog vremena, primera radi, navedeno je da se na zidu trpezarije nalazi panagija okovana pozlaenim srebrom i rukopisani in uznoewe panagije u zastakqenom ramu.20 Uznoewe panagije tokom 18. veka obavqalo se prema tekstovima ina objavqivanim u tampanim asoslovima. Prema asoslovu tampanom za potrebe Karlovake mitropolije u Budimu 1774. in je trebalo obavqati u manastirima svakog dana, a propisana forma trebalo je da bude neto sloenija i dua samo na praznine dane.21 Posle otpusta sa liturgije nastojateq izlazi iz hrama i kree prema trpezariji, a prati ga bratija po dvojica u redu, molei pri tom 144. psalm. Po zavretku psalmodijske molitve govori se molitva trpeze. Zatim se estica prosfore namewena uzdizawu stavqa u pripremqeni panagijar i postavqa na unapred odreeno mesto. Po zavretku obeda monasi ustaju, a posluiteq se priklawa, uzima panagijar sa prosporom i izgovarajui molitvu prinosi ga nastojatequ, ili deurnom sveteniku. On molitveno uzdie vrhovima prstiju esticu i
20

molitveno je prinosi pred ikonu Svete Trojice, a potom pred ikonu Bogorodice. Nakon toga sledi prieivawe celokupne bratije koja je obedovala, dok je na kraju zavrna zajednika molitva.22 U ranijim ruskim asoslovima zvanino upotrebqavanim u Karlovakoj mitropoliji in svakodnevnog uznoewa panagije je neto sloeniji i drugaiji. U asoslovu objavqenom sa dozvolom moskovskog Sinoda u tampariji Kijevo-peerskog manastira 1729, ispred ina uznoewa panagije nalazi se tekst O vozveni panagi, kako bist, i ego radi, u kome se ukratko objawava istorijski nastanak ina.23 Nakon ovog uvoda sledi in o panagi, propraen opirnim uputstvima za wegovo obavqawe.24 U wima se predvia da jerej na kraju ina izgovori jektenije u kome se izriito pomiwe vladarevo ime.25 Ovo jektenije se ne navodi u pomenutom srpskom izdawu asoslova iz 1774, a ono se ne pojavquje ni u potowim izdawima.

Kruedolska letwa trpezarija je nakon crkve, dosledno odavno utvrenoj hijerarhiji prostora, najvea prostorija u manastiru. Dovrena je 1732, kada se trudom episkopa Nikanora Meletijevia za wu nabavqa nametaj. Prvi detaqan opis trpezarije nalazi se u izvetaju vizitacione komisije mitropolita Nenadovia iz 1753.26 U wemu se navodi da je igumanski sto, poklon episkopa Meletijevia iz 1732, bio izveden ot bjela mermera na etiri stolpa

B. Kuli, Inventari frukogorskih manastira Dive i Jaska za 1845. i 1846. godinu, Graa za prouavawe spomenika kulture Vojvodine, H (1990), 99. O inu uznoewa panagije tokom prve polovine 19. veka govore i drugi izvori: Anonim, Iz starih manastirskih zapisnika, Duhovna straa (1933), 105. 21 asoslov, Budim 1774, 6669. 22 asoslov, Budim 1774, 6669. Za neto izmeweni in panagije koji se danas uprawava u srpskoj crkvi: Poredak u trpezariji koji se vri u manastirima svakodnevno, asoslov, Kragujevac 1986, s grkog preveo M. arni, 101116. 23 asoslov, Kev 1729, 87/b. 24 Isto, 88/a89/a. 25 Isto, 89/a. 26 D. Ruvarac, Opis, 297.

66

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

kamena", a da se nalazio na sredini uzvienog dela trpezarije nazivanim gorwe mesto".27 Ovakav tip igumanskih trpeza oslawa se na staru praksu, prihvaenu verovatno posredstvom Svete Gore sa kojom su frukogorski manastiri odravali prisne veze.28 Ostala etiri stola bila su drvena, a oko wih je bilo rasporeeno pet klupa. Na gorwem mestu, pored igumanskog stola, nalazio se amvon pri duvaru sozidat", a na wemu tetrapod drveni".29 I pojava amvona sa tetrapodom uklapa se u opte okvire opremawa trpezarija utvrene u prethodnim vekovima, a pomiwe se i u drugim manastirima Karlovake mitropolije. U nekima su amvoni, kao i u Kruedolu bili zidani, a u drugima kameni.30 Sa amvona su itana itija svetih, pouna slova, a kasnije i monaka pravila. Sredinom ezdesetih godina 18. veka, izmeu 1763. i 1766, trpezarija je obnovqena. Tom prilikom su zidovi i svod delimino prezidani, a postavqen je nov pod od amovih dasaka, poto hrastove u to vreme nije bilo mogue nabaviti.31 Izgled trpezarije nakon ove obnove poznat je na osnovu inventara iz 1775.32 Iz wega se vidi da postavqawe poda amovinom nije bilo trajno re27

ewe, jer je trpezarija u to vreme ponovo bila poploana ciglom. Igumanski sto bio je neto izmewen. Gorwa ploa od belog mermera je umesto na etiri kamena stuba poivala na zidanom postoqu. Pored etiri stara drvena stola dodat je dupli sto za odlagawe hrane i aa, a pored wega se nalazio orman sa trpezarijskim potreptinama i umivaonica" za ispijawe vode i prawe ruku. Na sednici bratskog vea 26. jula 1828, po eqi arhimandrita Dimitrija Krestia, donesena je odluka da se velikoj trpezariji d drugaiji vid".33 Ona je obnovqena, a tom prilikom zazidana su dva prozorska otvora iz hodnika. Stara ulazna vrata, koja su se do tada nalazila na uglu zamewena su novim, postavqenim na sredinu zida. Igumanski sto od belog kamena, koji se do tada nalazio na zapadnoj, prenet je na istonu stranu.34 Na kraju je postavqen nov pod, koji je prekriven tepihom, a zidovi su obojeni. Radovi su privedeni kraju u prolee 1829.35 Prema opisu trpezarije u inventaru iz 1843. u woj su se nalazila jo tri jednostavna velika amova stola, prekrivena aravima.36 Dok se okolo nalazilo esnaest stolica od tvrdog drveta.37 Po-

Up.: Inventar manastira Kruedola 1775, 26/b; D. Ruvarac, Manastir Kruedol s obzirom na prava i dunosti frukogorskih manastira u HH veku, Sremski Karlovci 1918, 44. Slino su izgledali i igumanski stolovi svetogorskih trpezarija, koji su se takoe nalazili na uzvienom podijumu: Sava Hilandarac, Sveta Gora, Beograd 1898, 91. Za studenike kamene stolove, koji slede svetogorski primer: M. Radan-Jovin, M. Jankovi, S. Temerinski, Studenica u svetlosti arheolokih i arhitektonskih istraivawa, Blago manastira Studenice, Beograd 1988, 5051. 28 U to vreme i u trpezarijama drugih frukogorskih manastira sreu se kamene trpeze: D. Ruvarac, Opis, 407, gde se u trpezariji manastira Rakovca pomiwu dva astala ot kamena". 29 Isto, 298. 30 Isto, 407, gde se navodi da se u trpezariji manastira Rakovca nalazi amvon izsjeen i izrjadno ustroen ot kamena". 31 Samo za postavqawe novog poda potroen je 31 dukat: S. Petkovi, Manastir Kruedol od 1754 1774. god. (Graa za istoriju frukogorskih manastira), Srpski Sion, H (1905), 573. 32 Inventar manastira Kruedola 1775, 26/a. 33 Protokol Soborni 17991830, 99/b. (MSPC 613; Kruedol 365). 34 Inventar manastira Kruedola 1843, br. 673, gde se sto pomiwe kao dar episkopa Nikanora Meletijevia iz 1732. Potom se navodi da je od belog mermera i da je jednostavne konstrukcije. 35 Izvetaj o zavrenim radovima podnesen je na bratskoj sednici 1. aprila 1829: Protokol Soborni 17991830, 104/b. (MSPC 613; Kruedol 365). O zameni tepiha raspravqa se na bratskoj sednici od 19. juna/2. jula 1908, taka 14: Protokol Soborni 18311928. (MSPC 588; Kruedol 356). 36 Inventar manastira Kruedola 1843, br. 675. 37 Isto, br. 683.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

67

red zida su stajali veliki svewak i veliki stari asovnik.38 Iz izvetaja vizitacione komisije mitropolita Nenadovia vidi se da su se sredinom 18. veka u frukogorskim manastirima na zidovima trpezarija nalazile artosne panagije, ikone i grafiki listovi, dok se zidno slikarstvo ree pomiwe. U nekim manastirima, kao u Vrdniku, u trpezariji se nalazio veliki broj ikona i bakroreza, dok je u drugima taj broj bio skromniji. U kruedolskoj velikoj trpezariji su se oko panagije okaene na zid iza igumanovog stola nalazile samo tri ikone: Bogorodiina, Hristova i hramovna ikona Blagovetewa.39 Ubrzo potom trpezarija je bila znatno reprezentativnije ukraena. Prema inventaru iz 1775. na zidovima se nalazilo dvanaest ikona: velika deizisna ikona u sedefnom ramu, dve ikone slikane u paru, sa likovima Bogorodice i Hrista, ikona srpskih prosvetiteqa, ikona arhistratiga Mihaila, ikona Blagovetewa, etiri male ikone uramqene zajedno u jedan vei sedefni ram, ikona Jovana Krstiteqa i ikona svetog Nikole u sedefnom ramu".40 Bile su to uglavnom stare ikone, od kojih su se neke ranije nalazile u glavnoj crkvi. Nakon wene obnove pedesetih godina 18. veka ikone su prenete u veliku trpezariju i okaene na zidove. U inventaru iz 1775. se za sve ikone, osim za Blagovesti, navodi da su slikane na drvetu. Deceniju kasnije za kruedolsku trpezariju su naruene dve velike ikone sa likovima srpskih svetiteqa, iste veliine i istovetnih crnih ramova. Prvu ikonu, sa likovima svetog Simeona, svetog Save i
38

arhiepiskopa Arsenija, iznad kojih je na otvorenom nebu naslikano Svevidee boje oko, naruio je karlovaki iteq Jovan Markovi 1783. za spomen na svoju preminulu suprugu Mariju.41 Drugu ikonu, s likovima svetog despota Jovana, vladike Maksima, despota Stefana i majke Angeline, iznad kojih je na otvorenom nebu naslikan Isus Hristos, naruio je kruedolski monah Pajsej 1785. u spomen svoje majke Angeline.42 Obe naruxbine poverene su istom majstoru, bliskom krugu Teodora Krauna i Jakova Orfelina iz vremena slikawa unutrawosti karlovake Saborne crkve, ali je wegovo ime ostalo nepoznato. Ikone su postavqene u veliku trpezariju, a izmeu wih se nalazila ikona hramovne slave Blagovetewe. in uznoewa panagije tampan u ruskim izdawima asoslova omoguavao je uobliavawe programa vezanog za manastirske praznike i posebne kultove.43 Osnovna struktura programa kruedolske trpezarije polazila je od zidnog slikarstva u priprati i oltaru glavne crkve, koje je radionica Jova Vasilijevia izvela tokom 1750. i 1751, a zasnivala se na ideji povezivawa starih nemawikih kultova sa kultovima kruedolskih svetiteqa. Arhiepiskop Arsenije, poreklom od sirmijskih strana", bio je spona koja je ove kultove povezivala. Izbor ovih svetiteqa imao je i dubqe ideoloke potke, zasnovane na zakletvi vernosti, koju su karlovaki mitropoliti polagali na instalaciji poev od 1744. Naime, u ovoj zakletvi se po imenu pomiwu samo prvi nai svetiteqi: Simeon, Sava i Arsenije".44 Upravo oni, i to istim redosledom, naslikani su na prvoj ikoni iz 1783.

Isto, br. 674, 684. D. Ruvarac, Opis, 297. 40 Inventar manastira Kruedola 1775, 26/a. 41 MSPC 4235; Kruedol 613. 42 MSPC 4236; Kruedol 612. J. Radovanovi, Prilog ikonografiji svetih sremskih despota Brankovia, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, 7 (1971), 300, sl. 5. 43 asoslov, Kev 1729, 88/a89/a. 44 Za tekst zakletve i weno tumaewe: J. H. baron Bartentajn, O rasejanom ilirsko-rascijanskom narodu, BeogradVaqevo 1995, 158159. Slinu zakletvu polagao je pre toga mitropolit Mojsej Petrovi. Tekst zakletve objavqen je u: D. Ruvarac, Mojsije Petrovi, mitropolit beogradski 17131730, prilog istoriji srpske crkve, Spomenik SKA HHH, drugi raz. 31 (1898), 191.
39

68

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

Druga ikona sa likovima svetih despota Brankovia se u tom kontekstu moe shvatiti kao konkretno kruedolsko tumaewe nastavka zakletve u kome se pomiwu i svi ostali svetiteqi". Nakon obnove izvedene u vreme arhimandrita Dimitrija Krestia krajem dvadesetih godina 19. veka slikani program gorweg mesta trpezarije bio je izmewen. Prema inventarskoj kwizi iz 1843. na eonom zidu gorweg mesta vie nije visila stara artosna panagija iz 1520. nego etvorougaona panagija za koju se kae: Panagijar etvorostran, srebrom ukraen i pozlaen, i kamewem ukraen."45 Pored panagije nalazili su se rukopisani in vozvienija Panagiji" postavqen u stakleni ram i mala Bogorodiina ikona.46 Sa strane su se nalazile velika ikona Blagovetewe Bogorodici", dve ikone sredwe veliine Svetih srpskih prosvetiteqa" i jedna velika stara ikona Molenije Jovana Krstiteqa".47 Jasnu sliku o kasnijem izgledu trpezarije prua inventar iz 1890. On pokazuje da je veina pomenutih ikona i daqe visila na zidu iznad starog mermernog igumanskog stola, ali se artosna panagija, niti neka druga, vie ne pomiwu. O woj nema pomena ni u opisu male zimske trpezarije, koja je u to vreme bila u svakodnevnoj upotrebi. Opisi frukogorskih trpezarija iz 18. i 19. veka pokazuju da one nisu ukraavane na
45 46

nain uobiajen u prethodnim vremenima. Naime, stare manastirske trpezarije oslikavane su skoro po pravilu predstavama vezanim za Svetu Trojicu, Bogorodicu Panagiju i moralno-didaktinim kompozicijama proizalim iz tematike itija itanih tokom zajednikih monakih obeda.48 Pojedine opte trpezarije u manastirima severno od Save i Dunava dobile su zidno slikarstvo ve u vreme osmanske vladavine, ali ono nije sauvano i uglavnom je poznato posredno, tako da o wihovoj strukturi i idejnim osnovama nije mogue pouzdano govoriti. Tako se za trpezariju manastira Lepavina na osnovu pisanih izvora zna da je oslikana 1632/1633.49 I stara trpezarija manastira Hopova bila je oslikana, ali nije poznato kada.50 Neke od trpezarija dobile su zidno slikarstvo u 18. veku, ali ono uglavnom nije prekrivalo sve zidove, nego je dopuwavalo vizuelni program uobliavan ikonama i grafikim listovima. U trpezariji manastira Velika Remeta, danas pretvorenoj u kapelu, na zidu gorweg mesta i daqe se nalazi nia sa predstavom Bogorodice sa Hristom okruene prorocima, koja se programski moe vezati za slikani program artosne panagije. Inventar manastira Novog Hopova sastavqen 1776. pokazuje da su se na zidovima velike trpezarije tada nalazile slike Krsta, Hrista, Bogorodice i Jovana Krstiteqa, a na svodu slike jevanelista Jovana i Mateja.51 Slike Hrista, Bogorodice i Jovana Krstiteqa, smetene na eoni zid gorweg mesta, saiwavale su deizisnu

Inventar manastira Kruedola 1843, br. 669. Isto, br. 667. 47 Isto, br. 663, 664, 665. 48 Za ogledne primere up.: B. Penkova, Stenopisita v Bakovskata trpezari i Atonskata tradici, Problemi na izkustvo 1 (1989), 4647. Za kasnije primere: J. Trikovska, Tematika na ivopisot na monakata trpezarija vo manastirot Sv. Jovan Bigorski, Manastir Sveti Jovan Bigorski, Skopje 1994, 141165. O tematici itawa i molitvi u monakim trpezarijama: Soineni Slaennogo Simeona arhiepiskopa Fessalonikiskogo, 510518. 49 Q. Stojanovi, Stari srpski zapisi i natpisi, , Beograd 1902, 324, br. 1244. 50 M. Petrovi, O starijim graevinama manastira Novo Hopovo, Graa za prouavawe spomenika kulture Vojvodine, HH (1999), 78. 51 B. Kuli, Inventar manastira Beenovo (1775) i Novo Hopovo (1776), 206.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

69

formu, ali se u osnovi, s obzirom na mesto na kome su naslikane, posredno mogu vezati za tematiku deobe prosfore na proskomidiji, kada se izdvajala i estica namewena inu uznoewa panagije. Pored wih nalazile su se slike Krsta i Bogorodice, slikane na platnu i uokvirene mramorizovanim ramovima, to je posredno mogue dovesti u vezu sa inom uznoewa panagije. Svakako da je najreprezentativniji zidni slikani program dobila velika trpezarija manastira Rakovca, iji je izgled i tematski repertoar delimino poznat na osnovu arhivskih izvora i fotografija.52 On se razlikovao od tradicionalnog naslea i, a po svemu sudei, daleki je odjek slikanih programa baroknih refektorija katolikih samostana. Ovo slikarstvo izveo je Amvrosije Jankovi 1768, a na osnovu arhivskih fotografija poznate su kompozicije Raspee Hristovo, Veera u kui Simona fariseja i Hrist u kui Marte i Marije, smetene na eoni zid gorweg mesta. Na ovo reewe se oslawa zidno slikarstvo velike trpezarije manastira Vrdnika, koje je isti slikar izveo 1776. Ni ono nije sauvano, ali se posredstvom arhivskih izvora saznaje da je imalo slinu tematiku. U zapadnoj luneti trpezarije, meutim, nalazila se kompozicija Kosovski boj. Ovu patriotsku temu, vezanu za kult kneza Lazara, ije su se moti uvale u glavnoj manastirskoj crkvi, izveo je Ambrosije Jankovi o troku bogatog novosadskog graanina Davida Rackovia.53 Sauvani vizuelni materijal i arhivski izvori, pre svega inventari, ukazuju da se u trpezarijama manastira Karlovake mitropolije, posebno frukogorskim, najee uobliava program slian onom u Kruedolu. Na zidove gorweg mesta postavqani su

panagija, Bogorodiina ikona, potom i rukopisani in uzdizawa panagije. Okolo su smetene ikone hramovne slave, Bogorodice i Isusa Hrista, kao i drugih svetiteqa zatitnika.54 Osnovni uzor za uobliavawe ovakvog programa bile su reprezentativne prostorije mitropolijskih i episkopskih rezidencija namewene sveanim obedima, mada je on dosledno prilagoen manastirskim potrebama i shvatawima. Naime, u poznatim opisima mitropolijskih i eparhijskih rezidencija 18. veka nema pomena o trpezarijama u okviru reprezentativnih prostora. Ako se i pomiwu, one se uglavnom nalaze u prizemqu i namewene su posluzi. Ulogu trpezarija imali su veliki saloni smeteni u sredite reprezentativnog prostora prvog sprata, i daqe tumaenog kao piano nobile. Wihova reprezentativna namena u znatnoj meri se razilazila sa namenom manastirskih trpezarija. Vizuelizovawe novog programa manastirskih trpezarija, naravno, nije se svodilo na ukraavawe zidova gorweg mesta. Na ostale zidove trpezarija postavqani su portreti karlovakih arhiepiskopa i habzburkih imperatora, koji postaju osnovni vizuelni instrument manastirske versko-politike strategije. Bila je to novost, ija se vanost posebno sagledava u svetlosti iwenice da u Karlovakoj arhiepiskopiji nije dozvoqavano unoewe predstava ivih, pa ni upokojenih svetovnih linosti u sakralni prostor hrama. Ovaj stav temeqio se na odluci Moskovskog sabora iz 1666, a bio je dosledno potovan u celoj srpskoj crkvi. Samim tim i pitawe smetaja portreta u prostor simboline topografije manastira bilo je u velikoj meri unapred odreeno. Oni se nisu mogli unositi u crkve,

52 V. Petrovi, M. Kaanin, Srpska umetnost u Vojvodini od doba despota do ujediwewa, Novi Sad 1927, sl. 65, 66; B. Kuli, N. Srekov, Frukogorski manastiri, Novi Sad 1994, sl. na str. 152, 153; B. Kuli, Manastir Rakovac, Beograd 1999, 37. 53 P. Vasi, Kosovski boj" Ambrosija Jankovia, Doba baroka. Studije i lanci, Beograd 1971, 1015. 54 U opisima trpezarija pojedinih manastira, poput slavonske Orahovice, nema pomena o panagiji, mada je prema monakim pravilima pomesnog episkopa bratstvo bilo duno da je uzdie: A. Kuekovi, Manastir Orahovica, 80.

70

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

niti kapele, dok za wihovo postavqawe u ostale prostore manastirskog zdawa nije bilo prepreke. Osnovna dilema odnosila se na pitawe statusa manastirske trpezarije, koja je kao druga crkva" saimala u sebi sakralnu i svetovnu sferu. Samim tim unoewe portreta u prostor manastirske trpezarije davalo im je odreeni stepen sakralnosti, smeten negde izmeu ikone i obine portretske predstave. Ovakva svest o portretu kao sakralizovanom instrumentu reprezentacije politike moi razvija se kod Srba ve u prvom susretu sa novovekovnom vizuelnom kulturom, a ubrzo potom ona se prihvata i u zvaninoj politici crkve. Naruivawe portreta i wihovo tumaewe kao institucionalnog instrumenta politike moi moe se pratiti ve od vremena patrijarha Arsenija arnojevia. Jednom ranijom prilikom ve smo izneli nae tumaewe portretske ikonografije visoke crkvene jerarhije, pa se ovog puta usmeravamo na wihovu funkciju u ideologiji reprezentacije, posveujui posebnu pawu vladarskim predstavama, ije je istraivawe donedavno bilo skoro potpuno zanemareno.55 Naime, odbir portreta izloenih u velikoj manastirskoj trpezariji imao je poseban status vezan ne samo za simboliku ovog prostora kao druge crkve, nego i za in uznoewa panagije u wemu obavqan. Imajui na umu iwenicu da je ovaj in tampan u ruskim izdawima asoslova predviao jektenije u kome se pomiwao vladar, otvoreno je pitawe na koji nain se on obavqao u manastirima Karlovake mitropolije. Uvoewe pomena habzburkih vladara u bogosluewe, kako smo pokazali u jednom od ranijih radova, nije ilo ni brzo ni lako, pa nema dileme da se

to odnosilo i na wegov pomen u zavrnom delu ina uznoewa panagije. Pomiwawe svetovnog, uz istovremeno izostavqawe duhovnog poglavara, u ruskoj varijanti ina uznoewa panagije odraz je specifinih istorijskih okolnosti do kojih su dovele verske reforme Petra Velikog, iji krajwi ishod je bilo ukidawe titule patrijarha i proizvoewe vladara u poglavara crkve. Sagledavawe vladara kao univerzalnog Hristovog zemaqskog namesnika typus Christi, nuno se nadovezivalo na evharistijske konotacije ina uznoewa panagije utemeqene na nizu formalnih i simbolinih analogija sa liturgijom.56 Ruska shvatawa nisu bila prihvatqiva poglavarima Karlovake mitropolije, tim vie to se ona nalazila unutar politikih granica inoverne Habzburke monarhije. To se dosledno odrazilo i na problematiku uvoewa portreta u programe reprezentacije manastirskih trpezarija. Oni su predstavqali centralnu ideoloku iu znatno ire portretske strukture rasporeene po ostalim javnim prostorima manastirskog zdawa, pa se pitawe odnosa predstava verskih i svetovnih poglavara jo otvorenije postavqalo. Idejne osnove ovakve politike reprezentacije poivale su na starom uewu o dvojnoj prirodi vladarevog tela, koje se prenosi i na verske poglavare. Ernest Kantorovi je odavno uoio da se uewe o vladarevom dvojnom telu, privatnom smrtnom i javnom besmrtnom, zasnivalo na hristolokim koncepcijama, a posebno na doktrini evharistije.57 Pretvarawe predloenih darova u istinito telo Hristovo corpus verum, povezivano je sa corpus mysticum i dovoeno u vezu sa crkvom kao celinom. Kasnije su ovi pojmovi dobili ire

55 V. Simi, Patrija i patriotizam u srpskoj kulturi i umetnosti u doba baroka i prosvetiteqstva, Beograd 2008, 78160, pos. 120129 (rukop. magistarskog rada). 56 Na ove veze ukazano je u: J. H. Yiannis, The Elevation of the Panagia, 233234. Wim se opirno pozabavila i M. Tati-uri u radu: M. Tati-uri, Panagijar iz Vojlovice, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske, 19 (1983), 171184. 57 E. Kantorovicz, The King's Two Bodies: A Study in Mediaeval Political Theology, Princeton University Press 1997, 194. i daqe.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

71

politiko znaewe i u tom kontekstu povezivani su sa telom ija glava je bio vladar. Uewe o dva vladareva tela najdoslednije se iskazivalo kroz ideju dostojanstva (dignitas) kraqevske slube.58 Ona se otelotvoravala u svakom pojedinanom vladaru, ali se po wegovoj smrti mistino prenosila na wegovog naslednika. Venost vladarevog javnog politikog tela iskazivana je insignijama, a prisutnost vladarskog dostojanstva u stvarnosti posredstvom tela svakog konkretnog vladara. U tom smislu predstava vladara reprezentovala je dvojno znaewe vladarskog dostojanstva. Uobliavawe ovih ideja dovelo je do sve veeg znaaja vladarskog portreta u strategiji reprezentacije politike moi, koje se u evropskim okvirima moe pratiti od 16. veka. Isticawe portreta uvek je simbolino oznaavalo stvarno prisustvo vladara, odnosno vladarskog dostojanstva u dotinom prostoru. U novovekovnoj kulturi vladarske reprezentacije, a posebno u vreme apsolutizma, sve otvorenije se teilo saimawu stare dualne ideologije. Vladarevo apstraktno telo, koje je prevashodno naglaavalo metafiziku ideju venosti wegovog dostojanstva, sve doslednije se potiskuje u ime fizike predstave konkretnog vladara. On se vie ne portretie u maniru starih predstava, pretrpanih simbolima i atributima vladarskog dostojanstva. Umesto wih u prvi plan se istie konkretan i verno prikazan vladarev lik. Mimetika struktura vladarskog portreta postaje i simbolina forma reprezentovawa wegovog apsolutnog politikog tela.59 Ovakva mimetika shvatawa bila su opte mesto nove vladarske ideo58

logije, pa su dosledno propagirana i u zvaninoj politici reprezentacije austrijskih Habzburgovaca, kako je to ve odavno uoila Ana Koret.60 Strategiju vizualne reprezentacije javnog politikog tela, zasnovanu na mimetikoj strukturi kao simbolinoj formi, prihvataju i poglavari Karlovake mitropolije ve u prvim decenijama 18. veka, to se potom dosledno odrazilo na manastire, posebno frukogorske, koji su im jurisdikciono bili direktno podreeni. U to vreme proizvodwa portreta visoke crkvene jerarhije, poput vladarskih portreta, podrazumevala je kontrolisano fabrikovawe velikog broja kopija namewenih reprezentativnim prostorima mitropolijskih i eparhijskih rezidencija, kao i manastirskih zdawa. Smetawu arhijerejskih i vladarskih portreta u prostor simboline topografije manastirskog zdawa, meutim, nije se pristupalo istovetno, a samim tim ni proces wihove sakralizacije nije bio identian. O prisustvu portretskih predstava u kruedolskom manastiru nisu poznati pisani izvori iz prve polovine 18. veka, ali se ono pouzdanije moe pratiti od etrdesetih godina, posredstvom sauvanog dopojasnog portreta patrijarha Arsenija Jovanovia, koji je nakon Drugog svetskog rata dospeo u Muzej Srpske pravoslavne crkve u Beogradu,61 kao i izgubqenih portreta carice Marije Terezije i wenog supruga Franca . Ve u iwenici da se naspram portreta verskog poglavara postavqaju dvojni portreti vladarskog para uoavaju se jasne razlike u reprezentaciji institucija crkve i drave, odnegovane u Habzburkoj monar-

Isto, 383. Saeto tumaewe mimezisa kao ideolokog instrumenta predstavqawa vladara u novovekovnoj evropskoj kulturi, u literaturi esto objawavano, izneto je u uvodnom delu poglavwa Mimesis and the Self-Representation of Political Power objavqenog u: G. Gebauer, Ch. Wulf, D. Reneau, Mimesis: Culture, Art, Society, University of California Press 1995, 120124. Za sasvim drugaija tumaewa vladarevog tela: M. Greenberg, Baroque Bodies: Psychoanalysis and the Culture of French Absolutism, Cornell University Press, 2001, 20. i daqe. 60 A. Coreth, Pietas Austiaca. sterreichische Frmmigkeit im Barock, Mnchen 1982, pos. 1921. 61 Muzej Srpske pravoslavne crkve, inv. br. 3863. Portret je reprodukovan u: O. Miki, Portreti Srba H veka, Novi Sad 2003, 137138, br. 67.
59

72

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

hiji ve u prethodnim vekovima. Staro sredwovekovno shvatawe vladarevog tela, protumaeno u Kantorovievoj studiji, u novovekovnoj kulturi politike reprezentacije je izmeweno i proireno. Marija Terezija se ne reprezentuje po renesansnom obrascu Elizabete , jo uvek zavisnog od naslea sredweg veka. Marija Terezija je vladarka i supruga a institucija braka po katolikim i pravoslavnim shvatawima pripada krugu svetih tajni, i shvata se kao garant proizvoewa kontinuiteta dinastije. Dvojni vladarski portret simbolizuje novo dvojno vladarsko simbolino telo harmonizovano svetom tajnom braka. U okviru takvih shvatawa i portret prestolonaslednika dobija znaajno mesto u politikom popularisawu dinastije, posebno, nakon smrti supruga i oca, to se odraava i na reprezentaciju versko-politikog programa manastira. O smetaju portreta unutar javnog reprezentativnog prostora kruedolskog manastirskog zdawa nema pouzdanih podataka iz sredine veka, a oni se ne pomiwu ni u izvetaju vizitacione komisije mitropolita Nenadovia iz 1753. Wihovo prisustvo navodi se tek u inventaru iz 1775.62 Prema ovom popisu portreti carice Marije Terezije i wenog sina Jozefa , tada ve savladara, nalazili su se u prostorijama nastojateqa.63 Naravno, to nije bilo opte pravilo. Iz inventara Novog Hopova, sastavqenog naredne godine, vidi se da je ovaj frukogorski manastir imao dva para portreta carice Marije Terezije i wenog supruga. Slikani portreti vladarskog para nalazili su se u jednoj od prostorija name62 63

wenih nastojatequ, dok se u drugoj nalazio portret pokojnog mitropolita Nenadovia. Par grafikih portreta vladarskog para nalazio se u velikoj manastirskoj trpezariji, u kojoj su u to vreme bili i slikani portreti mitropolita Nenadovia i pakrakog episkopa Sofronija Jovanovia.64 Meutim, vano je istai da se panagija, prema istom inventaru, nije nalazila u velikoj, nego u maloj trpezariji u kojoj se pored ikona i religioznih slika nalazio samo portret tada ve upokojenog mitropolita Nenadovia.65 Na osnovu ovoga mogue je zakquiti da je proces povezivawa verske i politike sfere unutar manastirskih zdawa zapoeo u vreme posledwih decenija vladavine Marije Terezije, odnosno u vreme wenog savladarstva sa Jozefom , ali da je on tekao sporo i sa velikim oprezom. Izvesnu predstavu o tome prua uputstvo koje je 1769. u frukogorske manastire uputio mitropolit Nenadovi povodom oekivane posete Jozefa .66 Godine 1765, u vreme proglaavawa Jozefa za savladara Marije Terezije, Ilirska dvorska deputacija zvanino je obavezala pravoslavnu crkvu u Habzburkoj monarhiji na wihovo pomiwawe na bogosluewima.67 Naredne godine u frukogorske manastire se uvodi nova zakletva nastojateqa u kojoj su oni bili duni da se izriito i po imenu zakunu na vernost, dobrotu i poslunost mitropolitu Pavlu Nenadoviu, kao duhovnom poglavaru i carici Mariji Tereziji, kao svetovnom poglavaru po milosti boijoj.68 Bio je to poetak sakralizacije habzburkih vladara u pravoslavnoj

Inventar manastira Kruedola 1775, 28/a, 31/a. Isto, 31/a. 64 B. Kuli, Inventari manastira Beenova (1775) i Novo Hopovo (1776), 203, 206. Za portret Sofronija Jovanovia mogue je pretpostaviti da ga je u manastir doneo slikar Vasilije Romanovi, koji se neposredno pre toga vratio iz Pakrake eparhije. 65 B. Kuli, Inventari manastira Beenova (1775) i Novo Hopovo (1776), 207. 66 D. Ruvarac, Nastavlenije mitropolita Pavla Nenadovia frukogorskim nastojateqima o vladawu pri dolazu cara Josifa u manastir, Srpski Sion, H (1905), 682. 67 O optoj obavezi pomiwawa svetovne vlasti na bogosluewu, na kojoj se temeqila i ova zapovest: Pravoslavno ispovedan ver, V Venec 1763, 47/ab. 68 D. Ruvarac, Nastojateqska zakletva 1766, Srpski Sion, H (1904), 458460.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

73

crkvi, koji e se razvijati u optim okvirima uzdizawa wihovog kulta u graanskoj sredini. Naravno, uspon tog smiqeno propagiranog kulta razliito je prihvaen, pa ni u samoj crkvi nije bio unison. Najvie uspeha imao je u graanskoj sredini to se vidi po popularnosti Jozefa , posebno nakon proglaavawa Patenta o verskoj toleranciji. Usamqen i svakako najradikalniji primer je postavqawe portreta Jozefa na ikonostas parohijske crkve u Mokrinu.69 Monaka sredina odnosila se prema verskim reformama Jozefa mnogo uzdranije, pre svega zbog kritike manastira i wihove potowe redukcije.70 Nezavisno od ovih razlika uloga vladara u pravoslavnoj crkvi Habzburke monarhije sve vie je jaala od posledwih decenija vladavine Marije Terezije. Ovaj proces odrazio se na sakralizaciju vladarskih portreta, to je uticalo i na promenu wihovog smetawa unutar manastirskih zdawa. Do tog vremena vladarski portreti obino su uvani u svetovnom prostoru, najee u prostorijama nastojateqa, koje su u tim okvirima bile prve u rangu. Ovakva shvatawa odnegovana su na osnovama ve razraene reprezentacije politike moi u prostorima arhijerejskih rezidencija. Uticajan primer je veliki sveani salon beogradske mitropolijske rezidencije, poznat po opisu iz 1733. Iz opisa se vidi da se u velikom salonu namewenom obedovawu nalazio samo reprezentativni portret mitropolita Mojseja Petrovia. Por-

treti imperatora Karla i wegove supruge nalazili su se u to vreme u jednom od mawih salona.71 U ovom sluaju strateki raspored arhijerejskog i vladarskih portreta mogue je sagledati u svetlosti iwenice da je veliki salon u znatnoj meri zadrao simboliku druge crkve, poto se u wemu pomiwu brojne ikone, asna trpeza i proskomidija.72 Popis saiwen nakon smrti patrijarha Arsenija Jovanovia 7. januara 1748. pokazuje da je slinu simbolinu strukturu imao i veliki salon arhijerejske rezidencije u Karlovcima. Meutim, u wemu se pored sedam ikona vezanih za oltar i portreta patrijarha Arsenija Jovanovia, pojavquju portreti wegovih prethodnika patrijarha Arsenija arnojevia i beogradsko-karlovakog mitropolita Mojseja Petrovia, potom portreti cara Duana i grofa Georgija Brankovia, kao i portreti habzburkih vladara. Bio je to pre svega veliki reprezentativni portret tada vladajue carice Marije Terezije, a potom i mawi portret cara Jozefa.73 Isticawe portreta aktuelnih habzburkih vladara u sakralizovanom prostoru velikog salona, tumaenog jo uvek u simbolinoj topografiji arhijerejske rezidencije kao druga crkva" bila je novina, po svemu sudei uobliena za potrebe crkveno-narodnog sabora odranog 1744.74 U pojedinim episkopskim rezidencijama zadrava se stari tradicionalni raspored portreta, ili se ak naknadno konstituie, to je zavisilo od patriotskih shvata-

69 M. Timotijevi, Umetnost i politika: Portret Josifa na ikonostasu Teodora Ilia eqara u Mokrinu, Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu, H (1994), 283309. 70 V. Simi, Patrija i patriotizam u srpskoj kulturi i umetnosti u doba baroka i prosvetiteqstva, 129136. Za ire okvire ove problematike: D. Beales, Prosperity and Plunder. European Catholic Monasteries in the Age of Revolution, 16501815, Cambridge University Press 2003, 179. i daqe. 71 R. M. Gruji, Prilozi za istoriju Srbije u doba austrijske okupacije (17181739), Spomenik SKA, , drugi raz. 44 (1914), 128, 126. 72 Isto, 128. Postavqawe mitropolitovog portreta u ovakvom kontekstu u punoj meri je iskazivalo wegova shvatawa javne zvanine pobonosti, a ne samo wegova versko-politika shvatawa. 73 S. Gavrilovi, Spisi iz zaostavtine patrijarha Arsenija Jovanoviaakabente, Spomenik SANU, SHHHH, Odeqewe istorijskih nauka 13 (2004), 82. 74 Na mogunost ovakvog tumaewa uverqivo je ukazano u: B. Todi, Jov Vasilijevi u Karlovcima 17431744. godine, Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu, H-2 (2007), 186196.

74

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

wa pojedinih episkopa. Ilustrativan primer je dvor bakih episkopa u Novom Sadu. Prema inventaru rezidencije iz 1757, sastavqenom nakon smrti episkopa Visariona Pavlovia, u velikom salonu, koji je istovremeno sluio i kao sveana trpezarija, nalazile su se tri bakrorezne ikone, grafiki listovi sa predstavama Pei i Hilandara, portreti Karla i wegove supruge, portret princa Evgenija Savojskog, portret grofa Georgija Brankovia i portret upokojenog episkopa Visariona Pavlovia.75 Pola veka kasnije, prema inventaru sastavqenom nakon upokojewa episkopa Jovana Jovanovia 1805, u velikom salonu se nalazio jedino wegov portret.76 Prema istom inventaru u dvoru se tada nalazio samo jedan vladarski portret, imperatora Jozefa , a visio je na zidu sale namewene zasedawu konzistorijalnih sednica. U istu prostoriju smeteni su portreti bakih episkopa Pavlovia, ivkovia i akabente. Ostali portreti bakih episkopa bili su rasporeeni po drugim prostorijama. Ovu staru praksu potovali su kruedolski monasi sredinom sedamdesetih godina 18. veka, o emu svedoi inventar iz tog vremena. Wu slede monasi manastira Novo Hopovo i Beenovo.77 Kasniji inventari frukogorskih manastira pokazuju da se portreti vladara postepeno unose u trpezarije, drugi prostor po sakralnosti unutar manastirskog zdawa, rezervisan pre toga prevashodno za portrete visoke crkvene jerarhije. U glavnoj kruedolskoj trpezariji, prema inventaru iz 1843, pored panagije i ikona postavqenih na zidove gorweg mesta, nalazila su se samo
75 76

tri portreta, i to vladarska. Bila su to dva slikana portreta, jedan sa likom carice Marije Terezije a drugi sa likom wenog supruga Franca .78 Trei portret bio je grafiki list sa likom Ferdinanda , uokviren zlatnim ramom.79 Portreti karlovakih mitropolita, od patrijarha Arsenija Jovanovia nadaqe i portreti kruedolskih arhimandrita od Gedeona Petrovia nadaqe, bili su tada izloeni u sveanom salonu. Tokom narednih decenija nacionalizovana narodna vera sve vie prodire u kruedolski manastir, posebno za vreme uprave Nikanora Grujia, wenog glavnog zagovornika. Nove ideje proizvode i novu vrstu sakralnog prostora otelotvorenog u manastirskoj riznici i wenim dragocenostima, pre svega predmetima vezanim za kult svetih despota Brankovia, a potom grofa Georgija Brankovia i vojvode Stevana upqikca. Sahrana kwegiwe Qubice Obrenovi u priprati kruedolskog hrama i potowe ktitorstvo wenog sina kneza Mihaila prilikom obnove manastirskog zdawa, s druge strane, sve vie je uzdizalo kult srpskih vladara. A on dosee vrhunac nakon sahrane kraqa Milana Obrenovia u priprati glavnog kruedolskog hrama. Ubrzo nakon toga u okviru riznice, koja poiwe da se naziva manastirskim muzejem, uobliavaju se posebne memorijalne sobe posveene ovom vladaru. Navedene promene dosledno su se odrazile na status glavne manastirske trpezarije. Potiskivawem svakodnevnog obavqawa ina uznoewa panagije ona postepeno gubi stari sakralni karakter, to se neminovno

V. Staji, Graa za kulturnu istoriju Novog Sada, Novi Sad 1947, 2021. D. Ruvarac, Kako je izgledao dvor vladike bakog za vreme Jovana Jovanovia i ta je sve iza wegove smrti zaostalo, Glasnik Istoriskog drutva u Novom Sadu, kw. , sv. 1 (1928), 128. 77 Prema inventaru manastira Beenova iz 1775. u jednoj prostoriji nalazili su se grafiki portreti carice Marije Terezije i wenog pokojnog supruga Franca , dok se u drugoj prostoriji pored wihovih slikanih portreta nalazio i portret Jozefa , tada ve savladara. Prema istom inventaru u velikoj trpezariji nisu drani portreti: B. Kuli, Inventari manastira Beenovo (1775) i Novo Hopovo (1776), 199. 78 Inventar manastira Kruedola 1843, br. 672. 79 Isto, br. 675.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

75

odrazilo na celokupnu simbolinu strukturu manastirskog zdawa. Unutar wega uobliava se niz reprezentativnih prostora meu kojima vie nije vladala ranija subordinacija. Nova simbolina struktura dovela je i do nove strategije reprezentacije politike moi. U velikoj manastirskoj trpezariji tokom druge polovine 19. veka uobliava se galerija portreta karlovakih arhiepiskopa, doslovno navedena u inventaru iz 1890: slika mitropolita akabente", Nenadovia", Putnika", Stratimirovia", patrijarha Rajaia", Mairevia" i Ivakovia".80 Uobliavawe portretske galerije crkvenih poglavara u velikoj trpezariji, koja se u to vreme uglavnom koristila za potrebe manastirskih slava i praznika, ili za odravawe zvaninih sastanaka, govori o tewi za reprezentacijom ideje kontinuiteta institucije crkve otelotvorene lancem wenih poglavara. Iskazivawe sline ideje dinastikog kontinuiteta za manastire nije bilo od vanosti, pa ona nije ni uobliena. To ne znai da portreti habzburkih vladara nisu zauzimali vano mesto u strategiji manastirske politike reprezentacije. Inventar iz 1890. pokazuje da se u prostorima kruedolskog manastirskog zdawa nalazio niz vladarskih predstava i to strateki jasno rasporeenih s namerom da se iskae ideja vladareve prisutnosti i zatite nad institucijom crkve i manastira, protumae-

nih poput sastavnih delova tela drave. Tako se u patrijarhovom velikom salonu, najreprezentativnijem od etiri sobe namewene poglavaru srpske crkve u tadawoj Austrougarskoj monarhiji, nalazio portret cara i kraqa ugarskog Franca Jozefa " uokviren zlatnim ramom. U istom salonu nalazile su se predstave Hercegovake robiwe i rawenog Crnogorca, dok su u ostalim prostorijama namewenim patrijarhu visile predstave Crkveno-narodnih sabora iz 1848. i 1861.81 Jo sloeniji program uoblien je u salonu smetenom u okvire prostora namewenog kruedolskom nastojatequ. Prema inventaru iz 1890. u wemu su se nalazile dve slike wihova velianstva Cara i Carice Austrougarske", dve slike prestolonaslednika Rudolfa i Stefanije", dve slike nihovih velianstava Kraqa i Kraqice Srpske Milana i Natalije", velika slika Wegove svetlosti Srpskog Kwaza Mihaila Obrenovia", potom slika wegove majke kwegiwe Qubice, kao i slika grofa Georgija Brankovia.82 Za veinu se navodi da su uokvirene pozlaenim ramom. Od pomenutih portreta sauvani su oni sa likom kneza Mihaila, kraqa Milana i kraqice Natalije Obrenovi.83 Portretske strukture slinih programskih intencija nalazile su se u to vreme i u drugim prostorijama kruedolskog manastirskog zdawa, ali wihova analiza izlazi iz okvira naeg rada.

Inventar manastira Kruedola 1890, 7/b8/a, br. 714. Isto, 4/b5/a. 82 Isto, 5/b. 83 Ubrzo potom u manastiru se pojavquju portreti kraqa Aleksandra i Drage Obrenovi. Bile su to prvo fotografije i litografije, a oko 1901. u manastir dospevaju i reprezentativni portreti kraqevskog para. Naslikao ih je Vlaho Bukovac, a sada se nalaze u manastirskoj riznici.
80 81

76
Miroslav Timotijevi

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

THE REFECTORY OF KRUEDOL AND THE RELIGIOUS AND POLITICAL PROGRAMME OF THE SECOND CHURCH" IN THE METROPOLITANATE OF KARLOVCI Abastract The paper deals with the place of the great refectory in the visual representation of the religious and political programme of the monastery of Kruedol. In the symbolic topography of the monastery it is seen as the second church", which combined the sacral and worldly dimensions. The sacral aspect of the great refectory as a place of the common table of the brotherhood was defined by the Act of the Raising of the Panagia. During the 18th century it did not have a standard form, which can be seen from the differences in the texts published in the Book of Hours in use in the Metropolitanate of Karlovci during the 18th and 19th centuries. According to Russian editions, the Act of the Raising of the Panagia included the ectenia mentioning the name of the ruler, while in the late Serbian editions it is not mentioned. It was due to the special circumstances of the status of the Metropolitanate of Karlovci in the Habsburg Empire, which was quite different from the religious and political situation in Russia, especially after the religious reforms of Peter the Great. These differences caused the complexity of the visualization of the religious and political programme represented in the refectory. Together with the Artos Panagia and icons, it includes the portraits of the metropolitans of Karlovci, Habsburg Emperors, and afterwards of the hegumenoses of the monastery. It expressed the idea of the status of the monastery and its relation to the religious and political institutions of the authorities. This pattern of the visual representation of the great refectory was followed in the remaining public areas of the monastery. The great refectory of the monastery of Kruedol is a representative example followed more or less by the other monasteries of the Metropolitanate of Karlovci while they were in the Habsburg, that is, Austro-Hungarian Empire. Later political changes, and especially the devastations during the Second World War, greatly changed and nullified the old religious and political programme of the visual representation of monastery refectories, so that it was neglected to a great extent.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

77

Velika trpezarija manastira Kruedola, savremeni snimak

78

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

Blagovesti, nepoznati slikar, poetak 16. veka

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

79

Sveti Simeon, Sava i Arsenije, nepoznati slikar, 1783.

80

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

Sveti despoti Brankovii, nepoznati slikar, 1785.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

81

Karlovaki mitropolit Stefan Stankovi, nepoznati slikar, 1840.

82

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

Kruedolski arhimandrit Prokopije Ivakovi, J. Vuleti Vranin, 1851.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

83

ARHITEKTURA KRUEDOLA
Vojislav Mati

Apstrakt: Novija istraivawa ukazuju da je ovaj manastir osnovan u posledwim godinama H veka. Osnovao ga je ore Brankovi (14621516), kasniji arhiepiskop i mitropolit srpski. Od kraja H veka pa do druge polovine H veka, pri manastiru su podignuti prvobitna crkva od privremenog materijala, zatim sadawa graevina od kamena i opeke, kapela u konaku sa istone strane, viespratni zvonik na zapadnoj strani, etvorostranospratni manastirski konaci i ekonomske zgrade na junoj i istonoj strani. Sadawa crkva potie sa poetka H veka i nastala je od 150816. godine. U pitawu je trikonhalna graevina veliine oko 9,20 h 22,00 metara. Delimino je izmewena i barokizirana u godinama izmeu 174256. Barokni zvonik sa prizemqem i est spratova nastao je od 172426. godine. Predstavqa prvi zvonik sa zidanom lanternom u vrhu. Uz neznatne izmene sauvan je do danawih dana. Skladna unutrawa kapela izvedena je na spratu istonog krila manastirskog konaka. Nastala je od 172225. godine to potvruje opirni natpis uklesan u plou od mermera. Prvobitni konaci, kao i oni iz doba pod Turcima, ugraeni su u sadawe konake nastale u vremenu od 171971. godine. Re je o manastirskim konacima etvorostranog oblika, u nivou prizemqa i sprata, sa izuzetkom dvospratnih konaka na zapadnoj strani. Najvei deo ekonomskih zgrada na junoj i istonoj strani potie iz prve polovine H veka. To potvruju tekstualni podaci iz 1753. i likovni podaci iz 1775. godine.

Novija istraivawa ukazuju na mogunost da je Kruedol osnovan u posledwim decenijama H veka. Kao osniva manastira pomiwe se ore Brankovi (14621516), stariji sin Stefana Slepog i majke Angeline. U tom povodu naznaene su dve godine: 1486. kada je ore ustolien za despota i 1496. kada je zamonaen pod imenom Maksim. Umesto prvobitne bogomoqe, male i skromne, od privremenog materijala, arhiepiskom i mitropolit Maksim podigao je od 15089. sadawu crkvu od trajnog materijala (kamena i opeke). Novu graevinu je dovrio, opremio i ukrasio do 1516. godine, uz pomo vlakog vojvode Jovana Wagoja Besarabe i ruskog kneza Vasilija Ivanovia. Ve 1521. Turci osvajaju Srem, a 1526. i celu Ugarsku. Podaci iz tog vremena potvruju da se Kruedol uspeno odrao i u novonastalom periodu turske dominacije. Na to upuuju rukopisne kwige Otanik iz 1533, i Paterik iz 1540, kao i prvi podaci

o crkvi iz 1543. i 1545. godine. U turskim katastarskim defterima Kruedol je zabeleen 154546. sa taksom od 200 aki povienom na 600, zatim 156667. sa feudalnom dabinom od 2000 aki i posebnim poreskim nametom (otkupom sopstvenih poseda) u iznosu 3200 aki i najzad 1578. sa tapijskom taksom na manastirska zdawa od 4000 aki. Do kraja H veka manastir se pomiwe jo 1579, 1591. i 1597. godine. Za razliku od ostalih manastira na Frukoj gori, Kruedol je esto zabeleen u narednom H veku. Od poetka H pa do druge polovine H veka pri manastiru su podignuti sadawa velika crkva, kapela u konaku sa istone strane, viespratni zvonik uz konak na zapadnoj strani, etvorostranospratni manastirski konaci i najzad brojne ekonomske zgrade u neposrednoj blizini sa june i istone strane. CRKVA. Potie sa poetka H veka. Nastala je uz pomo iz Vlake, verovatno uz

84

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

uee vlakih graditeqa. Zidovi i svodovi u unutrawosti ukraeni su fresko-slikarstvom u dva navrata: priprata 1543, naos, pevnice, kube, oltar 1545. godine. Predstavqa trolisnu graevinu, gabarita oko 9.20 h 22.00 metara, korisna povrina oko 200 m2. Raspon u pevnicama oko 13.00 m. Iznad stubaca u naosu, pantantifa i postoqa pod krovom, podignuto je osmostrano kube sa istim brojem prozora. Debqina obimnih zidova, naiwenih od kamena i opeke, iznosi oko 100 cm. Vee promene na crkvi potiu iz 40-ih godina H veka. Od 174246. crkva je u oltaru proirena za jedan metar i produena na zapadnoj i istonoj strani za pet i po metara. Iz ove velike adaptacione obnove jo potiu: novi trem i isklesani portal na zapadnoj strani i svi prozori na crkvi i kubetu, takoe isklesani i pregraeni giterima. Zidovi crkve povieni su i zavreni profilisanim vencima. Sve fasade sa isturenim soklom iznova su omalterisane i usaglaene sa izgledima baroknog zvonika nastalog dve decenije ranije. U zavrnim radovima izvedeni su pokrivai od lima (umesto indre) iznad crkve, pevnica i oltara, kao i ukrasna kapa u obliku lukovice iznad kupole. Sadawi izgled crkve potie iz ove obnove, uz napomenu da je lukovica nad kubetom zamewena osmostranom lanternom poetkom HH veka, a pocinkovani lim zamewen bakarnim. Brojne izmene izvedene su u unutrawosti crkve. Pregradni zid sa portalom izmeu naosa i priprate uklowen je i zamewen veim otvorom polukrunog oblika. Slobodni stupci u naosu zaseeni su, a otvori prozora znatno proireni. Ovim izmenama unutrawost je postala prostranija, boqe osvetqena i preglednija. U duhu sa baroknim promenama je i novo slikarstvo na zidovima, nastalo izmeu 175056, izvedeno uqanim bojama preko fresko-sloja. Uz Jova Vasilijevia i Stefana Teneckog, na ovom kompleksnom poslu zabeleeni su mnogi wihovi sledbenici: Dimitrije Baevi, Nikola Nekovi, Geor-

gije Mikovi, Joakim Markovi, Georgije Stojanovi, Teodor Stefanovi-Gologlavac. Ostaci fresaka sa polovine H veka danas se vide na stupcima u naosu, delimino u pevnicama ispod novog sloja i najvie u priprati u parapetnim zonama. Da sadawi izgled crkve potie sa polovine H veka, potvruju gravira Zaharije Orfelina iz 1775, litografija Mihaela Troha iz 183741. i arhivske fotografije sa kraja HH i iz prvih decenija HH veka. U okviru opteg preureewa i ukraavawa crkve u unutrawosti, treba pomenuti oltarsku pregradu postavqenu u otvor proirenog i produenog oltara. Re je o ikonostasu sa etiri horizontalne zone, nastalom u periodu od nepuna etiri veka. Iz H veka potie Deizis sa udvojenim Apostolima sa obe strane. Sa polovine H veka (1653) su veliki krst u rezbi sa Raspeem i dve pratee ikone, pa uz to i Nedremano oko sa opirnim natpisom, imenom ktitora i pomenutom godinom. U drugoj zoni su etiri velike prestone ikone i Carske dveri (sa osam oslikanih poqa), autora Jova Vasilijevia, ikonopisca iz Kijeva, naslikane 1745. zaslugom i ktitorstvom kruedolskog arhimandrita Haxi-Isaije. Najkasnije su naslikane etiri mawe ikone u parapetnoj zoni. Nastale su u obnovi manastira iz 1828. godine. Sa obe strane u nivou prve i druge zone nalaze se boni prolazi, ranije prekriveni zavesama, u posledwe vreme neoslikanim dverima. Za najstarije ikone na ovoj pregradi kae se da su tradicionalne i u duhu srpsko-vizantijskom, kao i to da se sa wima u vreme nastanka nita nije moglo uporediti na celom Balkanu". ZVONIK. Kruedolski visoki torow" potie iz 172426. godine. Podignut je u sklopu sa dvospratnim konakom na zapadnoj strani. Danas predstavqa najstariji zvonik sa zidanom lanternom u vrhu. Godina 1726. nalazi se (na) iznad ulaza na istonoj strani. Kao ktitori zvonika zabeleeni su bogati i ugledni iteqi Novog Sada braa Nedeqko Bogdanovi, Stoji i Vasilije.

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

85

U opisu frukogorskih manastira iz 1753. godine, zvonik je prvi put pomenut. Navodi se da je podignut zajedno sa konakom i da je u celini od opeke. Pokriva iznad zvonika i nad lanternom je od crepa. U samom vrhu su jabuka od bakra i krst od kovanog gvoa. U etvrtom spratu zvonika nalaze se etiri zvona, sa najteim od 9,5 centi ili 475 kg. Najstariji likovni prikaz zvonika nalazi se na graviri Manastir Kruedol iz 1775. godine. Poreewem sa sadawim stawem moe se zakquiti da je zvonik do danawih dana pretrpeo mali broj izmena. Na litografiji nastaloj izmeu 173741. kompleks manastira prikazan je sa prilazne, severoistone strane. Zvonik iznad konaka zidan je u zoni iznad drugog sprata. Na wegovim fasadama mogu se uoiti dvodelni prozori, lune arkade, meuvenci i profilisani venci pod krovom. U vrhu se nalazi karakteristina zidana lanterna, kvadratnog preseka u osnovi, sa etiri mawa prozora. Sasvim u vrhu su jednostavna piramidalna kapa i jabuka sa krstom. Iz druge polovine HH veka potie vana arhivska fotografija sa izgledom manastira sa severne strane. U viim spratovima zvonika mogu se uoiti mawe izmene u odnosu na prethodne likovne priloge. To su metalni aloni na prozorima koji pokrivaju stubie na biforama. Uz to, iznad lanterne izvedena je znatno via piramidalna kapa, opivena limom i nadviena jabukom i krstom. Istovremeno sa crkvom i zgradama konaka, zvonik je obnovqen na samom poetku HH veka. Ukupna predraunska suma bila je 13.000 kruna, pa se moe zakquiti da su i na zvoniku izvedeni obimniji radovi. Arhitektonski snimak sadaweg stawa pokazuje da zvonik ima prizemqe, pet spratova i visoku piramidalnu kapu iznad lanterne. U temeqnoj obnovi iz 2004. svi delovi zvonika iznad petog sprata opiveni su bakrom. Na omalterisanim fasadama zvonika prisutni su brojni ukrasni detaqi karakteristini za barokni graditeqski period u

ovim krajevima. To su plitki pilastri, kordonski i potkrovni venci, polukrune i lune arkade, stope i ravni kapiteli, okapnice, parapeti, okviri oko prozora. Ukrasni elementi su iskquivo od mal(t)era i nastali su uz pomo preputenih i pritesanih opeka. Ugaoni pilastri istiu visinsku komponentu zvonika, dok horizontalni meuvenci oznaavaju spratnost ovih graevina. KAPELA. Osnovana je od 172225. godine, na spratu u istonom krilu konaka. Ktitor konaka sa kapelom bio je nastojateq Kruedola Nikanor Melentijevi, raniji peujsko-mohaki vladika (171018). Pouzdane podatke o kapeli prua ploa od mermera sa opirnim natpisom. Konak i kapela zapoeti su u maju 1722. i dovreni poetkom juna 1725. godine. Kapela je posveena arhiepiskopu Maksimu (150816), jednom od posledwih srpskih despota u svetovnom ivotu. U pitawu je ore Brankovi, stariji sin despota Stefana i Angeline Brankovi. Vani pisani podaci o kapeli nastali su nepune tri decenije po wenom nastanku. U opisu manastira iz 1753. kae se da je mala crkva" sazidana od opeke i na emer svedena". Povrine wenih zidova u unutrawosti oslikane su razlinimi obrazima svjatih". U kapelu se stupa iz hodnika sa zapadne strane. Tu su ulazna vrata sa nemakom" bravom, crveno obojena, okovana gvoem. U podu oltara je otvor kosturnice u kojoj pr(e)bivajut" kosti despota ora Brankovia, beogradsko-sremskog mitropolita Ilariona (165054), patrijarha Arsenija arnojevia (16721706), mitropolita Is(a)ije akovia (1708), Vientija Popovia-Haxilavia (171325) i Mojseja Petrovia (171330). Na ikonostasu u kapeli zabeleen je krst od drveta sa Raspeem, ikona zvana Molenie, 12 mawih ikona sa Apostolima sa obe strane, i male Carske dveri. U vreme opisa kapela je imala podove od opeke i pokriva od indre.

86

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

Najstariji likovni podaci o kapeli nalaze se na graviri iz 1775. godine. U okviru konaka na istonoj strani vidi se oltarska apsida trostranog oblika i iznad we piramidalni krov sa istim brojem strana. Poloaj kapele u velikom etvorostranospratnom zdawu precizno je oznaen. Na litografiji iz 183741. jasno se vide oltarski prostor kapele, krovni pokriva od indre i krst iznad rogqa na istonoj strani. Arhivske fotografije sa kraja HH veka govore da ulazna kapija u konak u to vreme nije bila na istonoj strani. Sadawi portal sa isturenim tremom u neposrednoj je blizini kapele i potie iz 1899. godine. Nastao je zaslugom tadaweg arhimandrita Anatolija Jankovia. Prvobitni ikonostas u kapeli nastao je od 172425. godine. Na wemu su bile Carske dveri, dve mawe prestone ikone, Deizis iz tri dela, 12 Apostola i krst oslikan sa obe strane. Autor je bio nepoznati majstor ruskog porekla. Carske dveri i Raspee naslikao je domai majstor Rafail iz Bake Palanke. Sadawa oltarska pregrada u kapeli trostranog je oblika i naiwena je od kovanog gvoa. Potie iz prve decenije HH veka i predstavqa rad nepoznatog autora. Priloeni crtei govore da kapela predstavqa mawu jednobrodnu graevinu, veliine 4,0 h 8,3 metara u unutrawosti, sa korisnom povrinom oko 32 m2. Iznad srediweg dela kapele izveden je poluobliasti svod, dok se iznad oltara nalazi izduena polukalota. Ulazna jednokrilna vrata su na zapadnoj a jedini prozor na suprotnoj, istonoj strani. U velikoj obnovi sa poetka ovog veka, podovi su prekriveni parketom, a sve povrine zidova iznova oslikane. S obzirom na vreme nastanka, kapela danas predstavqa jednu od prvih crkava nastalih u godinama po konanom izgonu Turaka iz ovih krajeva. KONACI. U drugoj polovini H veka, u godinama oko 1670, u Kruedolu je zabeleeno bratstvo od 90 monaha i dvanaest

staraca". To na posredan nain ukazuje na veliinu starih konaka, prvobitnih i onih nastalih u vremenu pod Turcima. Posle stradawa manastira 1716. prilikom povlaewa Turaka iz ovih krajeva, na starim konacima su ve 1719. zabeleeni zavrni, pokrivaki radovi. Tadawi iguman Atanasije Velikovi upotrebio je tom prilikom 13 hiqada komada indre. Dve godine kasnije 1721. obnovqen je i dograen deo elija na junoj strani, uz zalagawe mitropolita Vientija Popovia-Haxilavia (171325). O tome iscrpno govori natpis uklesan u plou od mermera. Istoni deo konaka sa kapelom na prvom spratu, podignut je od 172225. ktitorstvom ranijeg episkopa mohako-peujskog Nikanora Melentijevia. Ve 1725. zabeleeni su radovi i na ostalim stranama, uz trud i zalagawe jeromonaha Haxi-Pajsija, Haxi-Avakuma, Antonija i proigumana Isaije Segedinca. Zidawe zapadnog krila konaka, istovremeno sa zvonikom, zapoeto je 1724. i dovreno 1748. idiveniem" bakog episkopa Visariona Pavlovia (173156). Prethodno do 1741. dovren je deo konaka na junoj strani (sa trpezarijom iz 1721) o troku budimskog episkopa Vasilija Dimitrijevia (172848). Godine 1753. kada su manastirski konaci detaqno opisani, okruavali su crkvu sa svih strana. Mawi pokrivaki radovi na jednom od krila zabeleeni su 1759. Dogradwa ranije podignutog i obnovqenog konaka na severnoj strani izvedena je od 1766 70. godine, pa to da su konaci etvorostranospratni potvruje opis Kruedola iz 1771. Na to ukazuje i gravira iz 1775. na kojoj su manastirski konaci prikazani sa prilazne, severoistone strane. Jasno se vide visoki barokni zvonik u sklopu sa zapadnim krilom, oltar kapele u istonom konaku, otvoreni tremovi u porti i prvobitna ulazna kapija na konacima, sauvana do danawih dana. Sline, verodostojnije podatke o konacima prua litografija petrovaradinskog

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

87

majstora Mihaela Troha iz 183741. Konaci na zapadnoj strani prikazani su kao dvospratni a oni na ostalim stranama u nivou prizemqa i sprata. Prve arhivske fotografije iz posledwih decenija HH veka i vani snimci do 1914. i izmeu dva svetska rata, potvruju da konaci nisu pretrpeli bitnije promene do danawih dana. EKONOMSKA ZDAWA. Najraniji pisani podaci o ovim zdawima nalaze se u opisu manastira iz 1753. godine. Odnose se na zgrade nastale u prethodnom veku i na one iz prve polovine H veka. Za ambar se kae da ima zidove od opeke i krovni pokriva od hrastove indre. Zidovi tale naiweni su od kamena i nadvieni svodom. Rakixinica ima zidove od erpia (presne opeke) i pokriva od amovih dasaka. Zabeleeno je i postojawe esme ozidane u kamenu, sa pokrivaem od hrastove indre i sa krstom od lima u vrhu. U podacima iz 176063. zabeleene su tri vodenice na obliwem potoku, kazanVojislav Mati

xinica, i kua sa sobom za momka" kod ribolovne bare na elevrencu. U opisu manastira iz 1771. godine ponovo se pomiwu tala, rakixinica, meaonica, ambar i ozidana kua sa dve sobe za goste sa strane". Uz to se jo belee upa za kola i krma (birchaus) u blizini Prwavora. Sve podatke potvruje i dopuwava gravira iz 1775. godine, koja na junoj strani prikazuje kaaru (optu ekonomsku zgradu), predstavqenu kao prizemno zdawe sa dva ulaza, tri prozora i krovom na dve vode. Ambar se nalazi na severoistonoj strani i predstavqa pravougaonu zgradu sa dvovodnim krovom. Na jugoistonoj strani vide se mawa rakixinica, duga tala i ozidana etvorostrana esma. Na jugozapadnoj strani u blizini Prwavora prikazana je manastirska krma kao vee prizemno zdawe, u blizini puta ka Irigu. Stare fotografije sa kraja HH i iz prvih decenija HH veka potvruju da su mnoga ekonomska zdawa sauvana do danawih dana i da su dostupna za daqa istraivawa.

THE ARCHITECTURE OF THE MONASTERY OF KRUEDOL Abstract According to the recent research, the monastery of Kruedol was founded at the end of the XV century by the Serbian archbishop and metropolitan ore Brankovi (14621516). From the end of the XV century until the second half of the XVIII century, the monastery complex first got its church built from the temporary material, then later the present building made of stone and brick, the chapel in the dormitory on the east side, the multi-storey bell tower on the west side, the four-sided high-rise monastery dormitories and the auxiliary buildings on the south and east sides. The present-day church dates from the beginning of the XVI century and was built during the period 150816. It is a three-conchal building of 9.20 x 22.00 meters in size. From 1742 to 1756, the building was somewhat changed under the influence of the baroque style. The baroque bell tower with the ground floor and six more storeys was built in the period 172426. It is the first bell tower with a lantern built in on top of it. With some minor changes, it has been preserved until today. A well-proportioned inner chapel was built in the east wing of the monastery dormitory between 172225, as is recorded by an elaborate inscription engraved on the marble tablet. The very first dormitories, as well as the ones built under the Turkish rule, were incorporated into the present dormitories constructed during the period 171971. They are four-sided in shape and have the ground and first floor, with the exception of the two-storey dormitories on the west side. Most of the auxiliary buildings on the south and east sides date from the first half of the XVIII century, evidence of which can be found in the textual data from 1753 and artwork data from 1775.

88

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

Osnova crkve

Kosi presek crkve

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

89

Izgled manastirskog kompleksa sa gravire iz 1775. godine

Osnova kapele u konaku sa istone strane

90

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

Izgled zvonika sa gravire iz 1775. godine (pogled sa severoistone strane)

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

91

Detaqi: a) Portal na crkvi, b) Prozor na crkvi, v) Prozor na kubetu

Portal na konaku sa severne strane

92

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

Izgled manastirskog kompleksa sa jugoistone strane

Izgled zvonika sa jugozapadne strane

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

93

Izgled crkve sa severozapadne strane

94

PREDAVAWA U MANASTIRU KRUEDOLU

Izgled crkve sa jugozapadne strane