MAKRO EKONOMK HESAPLAR VE DEMELER DENGES

ZAFER YKSELER DEVLET PLANLAMA TEKLATI YILLIK PROGRAMLAR VE KONJONKTR DEERLENDRME GENEL MDR

HAZRAN 1998

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

NDEKLER

A . GENEL . 3 B . DEMELER DENGES MLL MUHASEBE LKS 3 1. 2. 3. Gelir Asndan Etkileri .... 3 Harcamalar Asndan Etkileri . .4 Yatrm Tasarruf Dengesi Asndan Etkileri..5

C . DEMELER DENGESNN YAPISI 6 1. 2. 3. 4. 5. 6. Mal ve Hizmet hracat .. 6 Mal ve Hizmet thalat 6 Net D Alem Faktr Gelirleri ....7 Karlksz Transfer Gelirleri ..8 Cari lemler Dengesi .8 Sermaye Hareketleri Dengesi .9

D . TRKYE UYGULAMASI ...10 E . SONU..14

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

MAKRO EKONOMK HESAPLAR VE DEMELER DENGES

A. GENEL Makro ekonomik hesaplar, ekonominin performansnn deerlendirilmesine imkan tanyan ve bu hesaplar araclyla belirlenen ilikileri kullanarak ileriye ynelik tahmin ve planlamaya yardmc olan btncl bir sistemdir. Makro ekonomik hesaplar; Milli Gelir, demeler Dengesi, Para, Kamu Maliyesi ve Fon Akmlar Hesaplarn kapsamaktadr. Makro ekonomik hesaplar , ekonomide ok sayda kii ve kurulu arasnda geen deiimleri sistemli ve ekonomik analize imkan verecek ekilde sunmay amalamaktadr. lkedeki ekonomik faaliyetlerin genel dzeyini gstermesi bakmndan , Gayrisafi Yurtii Hasla bu hesap sisteminde en ok kullanlan deikendir. Bir ekonomide, belirli bir dnemde, lkede yerleik retim birimleri tarafndan retilen nihai mal ve hizmetlerin deerlerinin toplam Gayrisafi Yurtii Haslay ( GSYH ) vermektedir. retim, harcama ve gelir yntemleri kullanlarak GSYH hesaplanmaktadr. demeler dengesi ise , bir lkede yerleik ekonomik birimlerin d alemle ilikilerini gsteren bir tablodur. Yurtiinde yerleik ekonomik birimler kii, kurulu ve devleti kapsamaktadr. demeler dengesi , genel olarak , ticaret dengesi , cari ilemler dengesi ve sermaye hareketleri dengesinden olumaktadr. B. DEMELER DENGES - MLL MUHASEBE LKS demeler dengesi , mal - hizmet , faktr ve sermaye piyasalarnda yurtiinde yerleiklerin d alemle ilikilerini gstermesi nedeniyle milli muhasebe byklkleri zerinde nemli etkileri bulunmaktadr. Bu etkiler, gelir , harcama ve yatrm-tasarruf dengesi asndan alt balkta incelenecektir. 1. Gelir Asndan Etkileri Mal ve hizmet ihracat ve ithalat , d alem faktr gelirleri ve karlksz resmi ve zel transferlerin varl, GSYH , GSMH ve Harcanabilir Milli Gelir hesaplarn etkilemektedir. Bilindii gibi GSYH milliyet fark gzetmeksizin lkede yerleik retim birimleri tarafndan retilen nihai mal ve hizmetleri dikkate almakta idi. Buna karn GSMH milliyet esasn dikkate alarak ,milli retim faktrlerinin yurtdnda elde ettikleri gelirleri ve yabanc retim faktrlerine yaplan demeleri de kapsamaktadr. Bu ilikileri aadaki ekilde zetleyebiliriz : Y = Yd + NFI Y = GSMH Yd = GSYH NFI = Net D Alem Faktr Geliri Milli gelir hesaplarnda, demeler dengesinde yer alan aadaki kalemler net d alem faktr gelirlerini oluturmaktadr. NET DI ALEM FAKTR GELR 1.i Gelirleri ( + ) 2.Faiz Gelirleri ( + ) 3.Giriimci Hizmet Gelirleri ( + ) 4.Faiz demeleri ( - ) 5.Kar Transferleri ( - )

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

Net d alem faktr gelirleri tanmnda yer alan ilk kalem yurtdndan elde edilen faktr gelirleridir ve GSMH'y artrc etkide bulunurken ; faiz demeleri ve kar transferleri yurtdna yaplan faktr demelerini oluturmakta ve GSMH'y azaltc etkide bulunmaktadr. Net d alem faktr gelirleri tanmnda yer almayan, demeler dengesindeki dier zel ve resmi karlksz transferlerden cari transfer niteliinde olanlarn Harcanabilir Milli Gelir hesabnda dikkate alnmas gerekmektedir. Bilindii gibi Milli Gelir ( Safi Milli Hasla ), GSMH'dan amortismanlarn dlmesi ile elde edilmektedir. Harcanabilir Milli Gelire ulamak iin , Milli Gelire yurtdndan elde edilen karlksz cari transferlerin ilave edilmesi ve yurtdna transfer edilen karlksz cari transferlerin dlmesi gerekmektedir. Bu ilikiyi aadaki ekilde zetleyebiliriz : Yni = Y - d Ysdi = Yni + NKCT Yni = Milli Gelir d = Amortismanlar Ysdi = Harcanabilir Milli Gelir NKCT = Net Karlksz Cari Transfer Gelirleri Gayrisafi Harcanabilir Gelir ( Ydi ) szkonusu olduunda, GSMH'ya sadece Net Karlksz Cari Transfer Gelirlerinin ilave edilmesi gerekmektedir. Karlksz transferlerin cari veya sermaye transferi ayrm tasarruflarn doru hesaplanmas asndan nem tamaktadr. Cari ve sermaye transferi ayrm konusunda belirsizlik olmasna karn, genelde zel karlksz transferlerin cari, resmi karlksz transferlerin ise sermaye transferi olduu varsaylmaktadr.1 Net d alem faktr gelirleri iinde yer alan ii gelirlerinin zel karlksz transfer gelirleri iinde yer almas ynnde de grler bulunmaktadr. rnein, gmen iiler altklar lkede yerleik olarak kabul ediliyorsa , lkeye gnderdikleri dvizler d alem faktr geliri yerine zel karlksz cari transfer geliri olarak kabul edilmektedir.2 Makro ekonomik byklklerin sabit fiyatlarla hesaplanmas pek ok sorunuda beraberinde getirmektedir. zellikle d alemle ilikiler, mal - hizmet - faktr gelir ve giderlerinin sabit fiyatlara dntrlebilmesi iin uygun fiyat endekslerinin bulunmas sorununu daha da g hale getirmektedir. Ayrca ,sabit fiyatlarla gelir ve tasarruflarn daha gereki hesaplanabilmesi iin d ticaret hadlerindeki deimelerin GSYH ve yurtii tasarruf byklklerine yanstlmas da gerekmektedir. 2. Harcamalar Asndan Etkileri Kapal bir ekonomide GSYH GSMH'ya eit olmakta ;elde edilen gelir tketim ve yatrm harcamalarnda kullanlmaktadr. Ksaca ; Y = Yd = Cp + Cg + Ip + Ig Y = GSMH Yd = GSYH Cp = zel Tketim Cg = Kamu Tketimi Ip = zel Yatrm Ig = Kamu Yatrm
1Poul

HOST-MADSEN, Macro Economic Accounts - An Overview , IMF 1979 .

2a.g.e.

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

Ak bir ekonomide GSYH ile GSMH arasnda net d alem faktr gelirleri nedeniyle fark olumakta ; ekonomide retilen mallarn bir ksm ihra edilirken , yurtii harcamalarn bir blmde ithal mallara yaplmaktadr. Bu durum yukardaki zdeliin aadaki ekilde deimesine yolamaktadr; Yd + NFI = Y = Cp + Cg + Ip + Ig + X - M + NFI X = Mal ve Hizmet hracat M = Mal ve Hizmet thalat NFI = Net D Alem Faktr Geliri Mal ve hizmet ihracat , yabanclarn yurtii retimden aldklar blm iin yaptklar harcamay gsterdiinden, tketim ve yatrm harcamalarna ilave olarak yukardaki zdelikte pozitif bir kalem olarak yer almaktadr. Mal ve hizmet ithalat ise ksmen ara mal olarak yurtiinde retilen mal ve hizmetlerin deeri iinde yeralmakta , ksmende nihai mal olarak kullanlmaktadr. Bu nedenle, ift saymay nlemek iin mal ve hizmet ithalat yukardaki zdelikte negatif kalem olarak yer almaktadr. 3. Yatrm - Tasarruf Dengesi Asndan Etkileri Bir ekonomide, gelirin tketilmeyen blm tasarruf edilmekte ve yatrmlarn finansmannda kullanlmaktadr. Kapal bir ekonomide , zel ve kamu kesimi tasarruflarndan oluan yurtii tasarruflar kamu ve zel kesim yatrmlar toplamna eit olmaktadr. Sd = Sp + Sg = Ip + Ig Sd = Toplam Yurtii Tasarruflar Sp = zel Tasarruflar Sg = Kamu Tasarruf Ak bir ekonomide , d alemle ilikiler nedeniyle, yatrmlarla yurtii tasarruflar arasndaki eitlik ortadan kalkmaktadr. Cari ilemler dengesinin ak veya fazla vermesine bal olarak yatrmlar yurtii tasarruflarn zerinde veya altnda olabilmektedir. Bu durumda ; S = Sd + Sf = Sp + Sg + Sf = Ip + Ig S = Toplam Tasarruflar Sf = D Tasarruf ( D Kaynak ) Cari ilemler dengesi, karlksz sermaye transferlerinin olmamas durumunda d tasarruflara eit olmaktadr. CAB = X - M + NFI + NKCT = Sf NKCT = NKT CAB = Cari lemler Dengesi NKCT = Net Karlksz Cari Transferler NKT = Net Karlksz Transferler Cari ilemler dengesinin ak vermesi ekonominin gelirinden fazla harcama yapmasna imkan vermekte ve ortaya kan cari ilemler a ise sermaye girii veya rezerv azal ile finanse edilmektedir. Ekonomide gelirden az harcama yaplmas durumunda cari ilemler dengesi fazla vermekte ve bu fazla sermaye ihrac veya rezerv artnda kullanlmaktadr.

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

Yukardaki aklamalardan da grld gibi demeler dengesinin cari ilemler hesab ile makro ekonomik byklkler arasnda nemli bir iliki bulunmaktadr. Bu durum, sermaye hareketlerinde gzlenen hzl liberallemeden nce , iktisatlarn cari ilemler dengesine verdikleri neminde bir gstergesini oluturmaktadr. C. DEMELER DENGESNN YAPISI demeler dengesi - makro ekonomik hesaplar arasndaki kavramsal ilikiyi akladktan sonra , demeler dengesinin yapsnn bu kavramsal ereveye uygun olarak son yllarda nasl bir grnm tad bu blmde sunulmaya allacaktr. Bu blmde, kamuoyu tarafndan kullanlan TCMB'nin yaynlad demeler dengesindeki snflandrmaya gre deerlendirme yaplacaktr. 1. Mal ve Hizmet hracat Mal ve hizmet ihracat, bir ekonomide retilen mal ve hizmetlere yerleik olmayanlarn toplam talebini gstermektedir. Trk ekonomisinde mal ihracat nemli bir paya sahiptir.Ancak, ekonominin da almas , sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi , gmrk birlii ve turizm sektrndeki gelimeler gibi unsurlar son yllarda hizmet ihracatnn arlk kazanmasna yolamtr. Mal ve hizmet ihracat genelde ,d talep , dviz kuru ve ihracat fiyatlarndaki deimelerden etkilenmektedir. Mal ve Hizmet hracat ( Milyon Dolar ) hracat Turizm Dier(3) 4.050 5.005 4.813 5.552 5.217 7.786 11.333 5.434 13.776 9.916 TOPLAM 20.301 21,326 23.343 25.122 27.928 34.718 40,587 43.530 47.560 49.549 GSYH'YA ORAN(%) 13,47 14,11 14,71 13,93 21,44 20,44 22,29 23,91 24,72 25,75

13.026 3.225 1990 13.667 2.654 1991 14.891 3.639 1992 15.611 3.959 1993 18.390 4.321 1994 21.975 4.957 1995 23.604 5.650 1996 (1) 32.446 5.650 1996 (2) 26.782 7.002 1997 (1) 32.631 7.002 1997 (2) ( 1 ) Bavul Ticareti Hari ( 2 ) Bavul Ticareti Dahil ( 3 ) Giriimci hizmet gelirleri hari.

Mal ve hizmet ihracatnn GSYH'ya oran 1990-93 dneminde yzde 14 seviyesinde seyrederken 1994 ylnda TL.nin hzl deer kayb ve i talepteki daralma sonucunda yzde 21,4'e ykselmi ve bu seviyesini takip eden yllarda da artrarak srdrmtr.1996 ve 1997 yllarnda TCMB'nin bavul ticaretine ilikin yapt dzeltmenin etkisiyle mal ve hizmet ticaretinin GSYH'ya orannda bir ykselme gzlenmitir. Bavul ticaretine ilikin dzeltme , mal ihracatnn paynda hzl bir sramaya neden olurken dier hizmet gelirlerinin payn zellikle 1996 ylnda nemli oranda azaltmtr. 2. Mal ve Hizmet thalat Mal ve hizmet ithalat , bir ekonomide belirli bir retim ve harcama seviyesini gerekletirmek iin d alemden talep edilen mal ve hizmetlerin miktardr. Trk ekonomisinde mal ithalat yaklak yzde 90 payla mal ve hizmet ithalatnn temel belirleyicisidir.Mal ithalatnn

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

yaps ise ara mal ithalat arlkldr. Son iki ylda ,toplam ithalatn ( altn hari) yzde 65'ini ara mallar , yzde 23'n yatrm mallar ve yzde 12'sini tketim mallar ithalat oluturmaktadr. Mal ve hizmet ithalat, genelde yutii talep , dviz kuru ve ithalattaki koruma oranlarndaki deimelerden etkilenmektedir. Ancak , son yllarda koruma oranlarndaki hzl d ve ithalatn ara ve yatrm mal arlkl yaps dikkate alndnda , yurtii talep ithalatn temel belirleyicisi olarak ne kmaktadr. Mal ve Hizmet thalat ( Milyon Dolar ) thalat (Fob) 22.581 1990 21.007 1991 23.081 1992 29.771 1993 22.606 1994 35.187 1995 43.028 1996 48.097 1997 ( 1 ) Kar Transferleri Hari. Turizm 520 592 776 934 866 911 1.265 1.716 Dier(1) 2.551 2.626 2.849 3.015 2.916 4.113 5.161 6.794 TOPLAM 25.652 24.225 26.706 33.720 26.388 40.211 49.454 56.607 GSYH'YA ORAN(%) 17,02 16,03 16,82 18,69 20,26 23,68 27,16 29.42

Mal ve hizmet ithalatnn GSYH'ya oran 1990-93 dneminde yzde 17 civarnda iken, yurtii talepte son yldaki hzl art ve Gmrk Birliinin etkisiyle , 1997 ylnda yzde 29.4'e ykselmitir. 3. Net D Alem Faktr Gelirleri Yabanc retim faktrlerine yaplan demeler ile milli retim faktrlerinin d alemden elde ettikleri gelirlerin neti, net d alem faktr gelirlerini vermektedir. Trk ekonomisi asndan en nemli faktr geliri uzun yllardan beri ii gelirleridir. Son yllarda ,yutd mteahhitlik hizmetlerindeki gelime ve uluslararas rezervlerdeki art ve bunun yurtdnda deerlendirilmesinin etkisiyle , giriimci hizmet gelirleri ve faiz gelirleri de nem kazanmaya balamtr. Yabanclara yaplan faktr demelerinin byk bir blmn ise d bor faiz demeleri oluturmaktadr. Net D Alem Faktr Gelirleri ( Milyon Dolar ) i Geliri 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 3.325 2.901 3.074 2.963 2.664 3.365 3.590 4.229 Faiz Geliri 917 935 1.012 1.135 890 1.488 1.577 1.900 Giriim. Hiz.Gel 741 713 955 1.142 1.263 1.863 1.967 2.455 Faiz demesi -3.264 -3.440 -3.439 -3.574 -3.923 -4.303 -4.200 -4.588 Kar Transferi -161 -158 -198 -306 -231 -390 -304 -325 TOPLAM 1.558 951 1.404 1.360 663 2.023 2.630 3.671 GSYH'Y A ORAN(%) 1,03 0,63 0,88 0,75 0,51 1,19 1,44 1,91

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

4. Karlksz Transfer Gelirleri Karlksz zel ve resmi transfer gelir ve giderlerini kapsamaktadr. TCMB tarafndan hazrlanan demeler dengesinde ii gelirleri bu kapsamda gsterilmesine karn,DE milli muhasebe hesap sisteminde ii gelirlerini faktr geliri kapsamnda deerlendirmektedir. Bedelsiz ithalat ve hibeler karlksz transferlerin nemli bir blmn oluturmaktadr. Karlksz Transfer Gelirleri - Net ( Milyon Dolar ) zel 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 103 35 139 116 82 98 350 355 Resmi 1.065 2.163 846 689 346 1.033 507 282 TOPLAM 1.168 2.198 985 805 428 1,131 857 637 GSMH'YA ORAN (%) 0,77 1,45 0,62 0,45 0,33 0,67 0,47 0,33

Resmi karlksz transfer gelirlerinde 1990 , 1991 ve 1995 yllarndaki art Krfez Krizi dolaysyla salanan hibelerden kaynaklanmtr. 5. Cari lemler Dengesi Mal ve hizmet ithalat ( M ) ile mal ve hizmet ihracat ( X ),net d alem faktr gelirleri (NFI) ve net karlksz transfer gelirleri ( NKTG ) arasndaki fark, TCMB demeler Dengesi Tablosundaki , cari ilemler dengesini vermektedir. Cari lemler Dengesi ( Milyon Dolar )

C..D. Cari Cari NetHata lemler lemler GSYH Noksan Oran(%) Denge(3) Denge. -2.625 - 468 -3.093 1990 -1,74 250 948 1.198 1991 0,17 - 974 -1.190 -2.164 1992 -0,61 -6.433 -2.222 -8.655 1993 -3,57 2.631 1.769 4.400 1994 2,02 -2.339 2.275 - 64 1995 -1,38 -5.380 162 -5.218 1996 (1) -2,96 -2.437 -1.781 -4.218 1996 (2) -1,34 -4.739 -1.209 -5.948 1997 (1) -2,46 -2.750 -2.522 -5.272 1997 (2) -1,43 ( 1 ) Bavul Ticareti Hari ( 2 ) Bavul Ticareti Dahil ( 3 ) Net Hata - Noksan Dahil Cari lemler Dengesi

C..D. GSYH Oran(%)(3) -2,05 0,79 -1,36 -4,80 3,38 -0,04 -2,87 -2,32 -3,09 -2,74

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

Bavul ticareti dahil ve hari cari ilemler dengesi aklar nemli farkllama gstermektedir.Bavul ticareti dahil cari ilemler dengesinin GSMH'ya oranlar incelenirse son yldr ayn eilim grlmektedir. Ancak,bavul ticareti hari oranlara gre cari ilemler dengesinde bir bozulma szkonusudur. Son yllarda net hata ve noksan kalemide nemli boyutlara ulam bulunmaktadr. Genel olarak, cari ilemlere ilikin kaytlarn tm d ekonomik ilikileri kapsayacak ekilde ( kaytsz ithalat - ihracat, turizm gelir ve giderinin tam kapsanamamas gibi ) tutulamamasnn etkisiyle net hata ve noksan kaleminin olutuu kabul edilmektedir. Bu varsaym erevesinde ,cari ilemler dengesinin gerek boyutunu grmek iin net hata ve noksan kalemi dahil cari ilemler dengesine baklmasnda yarar grlmektedir. Net hata ve noksan dahil cari ilemler dengesinin GSMH'ya oran incelendiinde , 1993 ylnda cari ilemler dengesindeki bozulmann boyutu daha belirgin ortaya karken,1994 ylndaki daralmann gerek boyutuda grlmektedir. Ayrca ,bavul ticareti dahil ve hari cari ilemler dengesi arasndaki farkllamada azalmaktadr. 6. Sermaye Hareketleri Dengesi Cari ilemler dengesi ak veya fazlas, net hata -noksan ve rezerv deimesinin olmamas durumunda, sermaye hareketleri dengesindeki sermaye giri veya klar ile karlanmaktadr. 1989 yl ikinci yarsnda sermaye hareketlerinin serbestletirilmesinin de etkisiyle gerek net hata-noksan gerek rezerv deimelerinde yllar itibariyle nemli dalgalanmalar gzlenmektedir. Bu durum,cari ilemler dengesi ile sermaye hareketleri dengesi arasndaki ban zayflamasna ve dviz kurlarnn belirlenmesinde sermaye hareketlerinin arlk kazanmasna neden olmutur. Sermaye hareketleri dengesi, genelde i-d faiz farkndaki deimeler, beklenen enflasyon ve dviz kuru deimeleri ile sermaye piyasalarnn genel performansndan etkilenmektedir. Sermaye Hareketleri Dengesi ( Milyon Dolar )

Yabanc Sermaye Yatrm 700 1990 783 1991 779 1992 622 1993 559 1994 772 1995 612 1996 (1) 612 1996 (2) 554 1997 (1) 554 1997 (2) ( 1 ) Bavul Ticareti Hari ( 2 ) Bavul Ticareti Dahil

Portfy Yatrm 547 623 2.411 3.917 1.158 1.724 570 570 1.634 1.634

Orta-Uzun Vadeli Kredi (Net) - 210 - 783 - 938 1.370 - 784 - 79 1.636 1.636 4.667 4.667

Ksa Vadeli Kredi(Net) 3.000 -3.020 1.396 3.054 -5.127 2.305 6.945 5.945 2.437 1.761

TOPLAM SER.H.D. 4.037 -2.397 3.648 8.963 -4.194 4.722 9.763 8.763 9.292 8.616

SER.H.D GSYH Oran(%) 2,68 -1,59 2,30 4,97 -3,22 2,78 5,36 4,81 4,83 4,48

Son yllarda sermaye hareketleri dengesindeki belirleyici unsur ksa vadeli sermaye hareketleridir. Yurtdndan ksa vadeli kredi kullanm ve ticari bankalarn rezerv ve varlklarndaki deimeler net ksa vadeli sermaye hareketlerinin belirleyicisidir. Balangta, 7
http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

demeler dengesinin yerleiklerle, yerleik olmayanlar arasndaki ekonomik ilikileri gsteren bir tablo olduu belirtilmiti. Ancak,ticari bankalar ile Merkez Bankas arasndaki rezerv pozisyonlarna ilikin hareketler demeler dengesinde net ksa vadeli sermaye hareketlerini etkileyerek demeler dengesi tablosunda yerleikler arasndaki ilemlerin de kapsanmasna yolamaktadr. 1990-95 dneminde ,1993 yl hari, nette orta ve uzun vadeli kredi kullanmnda deyici pozisyonda olan Trkiye ,1996 ylndan itibaren net bazda kullanc durumuna gemitir. Bu durum, zellikle ticari banka ve firmalarn 1 yldan uzun vadeli borlanmalarnn 1996 yl ortasndan itibaren Kaynak Kullanm Destekleme Fonu kesintisinden muaf tutulmasnn etkisiyle ksa vadeli kredi kullanmlarnn orta vadeye kaymasndan kaynaklanmtr. D. TRKYE UYGULAMASI Bilindii gibi, lkemizde GSMH hesaplar Devlet statistik Enstits ( DE ) ,demeler dengesi hesaplar ise T.C.Merkez Bankas ( TCMB ) tarafndan yaplmaktadr. Devlet Planlama Tekilat ( DPT ) ise GSMH ve demeler dengesi verilerine ilave olarak Maliye Bakanl, Hazine Mstearl ve dier kurululardan salad verilerle Ekonominin Genel Dengesi ile Kamu Kesimi Genel Dengesi tablosunu oluturmaktadr. Yukarda yer alan aklamalar erevesinde ,demeler dengesi ,ekonominin genel dengesi ve kamu kesimi genel dengesi arasndaki ilikileri ve geileri aadaki tablolar araclyla gsterebiliriz. 1996 YILI GAYRSAF MLL HASILASI TRLYON LRA 2.490 3.716 8.107 459 14.772 206 14.978 Mal ve hizmet ihracat ve ithalatnn GSYH'nn belirlenmesinde nemli etkileri bulunmaktadr. Mal ve hizmet ihracat ,yurtii talebe ilave olarak yabanclarn yurtii retime olan taleplerini gstermesi asndan, yurtii retim ve GSYH'y olumlu ynde etkilemektedir. Bu etki, zellikle sanayi, ticaret ve ulatrma sektrlerinde daha belirgindir.Mal ihracat dorudan sanayi retimin, dolayl olarakta ticaret ve ulatrma sektrleri retimini etkilemektedir. Hizmet ihracat iinde yer alan turizm gelirleri ticaret sektrnn otelcilik-lokantaclk alt sektrn,navlun gelirleri ve dier tamaclk gelirleri ise ulatrma sektr retim ve katma deerine olumlu katkda bulunmaktadr. Mal ve hizmet ithalat, yurtii retimi ikame etmesi nedeniyle, yurtii retim ve GSYH zerinde olumsuz etkiye sahiptir. Ancak,bu etki ithalatn niteliine de bal bulunmaktadr. Mal ithalatnn yaklak yzde 65'inin ara, yzde 23'nn de yatrm mallarndan olumas , ithalatn tamamlayc ithalat olma zellii tadn gstermektedir. Bu durumda, ithalatn yurtii retim ve katma deer zerinde olumlu etkisi szkonusu olmaktadr. Ayrca, DE ticaret ve ulatrma sektrleri katma deerlerini hesaplarken toplam ithalata ticaret ve ulatrma marjlar uygulamaktadr. Bu hesaplama yntemi nedeniyle , ithalattaki art ticaret ve ulatrma sektr bymesini olumlu ynde etkilemektedir. MLYAR DOLAR 30.7 45.8 99.9 5.7 182.1 2.6 184.7 GSMH'YA ORAN(%) 16,6 24,8 54,1 3,1 98,6 1,4 100,0

1.TARIM 2.SANAY 3.HZMETLER 4.THALAT VERGS 5.GAYRSAFI YURT HASILA ( P.F.) (1+2+3+4 ) 6.NET DI ALEM FAKTR GELR 7.GAYRSAF MLL HASILA ( P.F.) ( 5+6 )

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

Mal ithalatnn GSYH zerindeki dier bir etki kanalda ithalat vergileridir. Vergi oranlarnn sabit kalmas kouluyla, ithalattaki art ithal vergilerini ve piyasa fiyatlaryla GSYH'y artrmaktadr. Net d alem faktr gelirleri ise ekonominin gelir ve harcama olanaklarn olumlu etkilediinden GSMH'y artrc etkiye sahiptir. 1996 YILI EKONOMNN GENEL DENGES TRLYON LRA 14.978 722 3.182 4.111 206 15.700 3.690 12.010 1.187 1.471 -284 795 -1.079 13.791 10.539 3.252 2.896 356 MLYAR DOLAR 184.7 9.4 38.3 50.3 2.6 194.1 46.1 148.0 14.6 18.1 -3.5 9.8 -13.3 170.1 129.9 40.2 36.3 3.9 GSMH'YA ORAN(%) 100,00 4,82 21,24 27,45 1,38 104,82 24,64 80,18 7,92 9,82 -1,90 5,31 -7,20 92,08 70,36 21,71 19,34 2,38

I. 1.GAYRSAF MLL HASILA 2.DI KAYNAK A.MAL VE HZMET HRACATI B.MAL VE HZMET THALATI C.NET DI ALEM FAKTR GELR 3.TOPLAM KAYNAKLAR ( 1+2 ) 4.TOPLAM YATIRIM 5.TOPLAM TKETM II. KAMU HARCANABLR GELR A.KAMU TKETM B.KAMU TASARRUFU C.KAMU YATIRIMI D.KAMU TASARRUF -YATIRIM FARKI III.ZEL HARCANABLR GELR A.ZELTKETM B.ZEL TASARRUFU C.ZEL YATIRIMI D.ZEL TASARRUF -YATIRIM FARKI

Ekonominin Genel Denge tablosunda yer alan toplam yatrm ve tketim harcamalarnn bir blm dorudan ithal mal ve hizmetler iin yaplmaktadr. Ak bir ekonomide d ekonomik ilikiler,ekonominin gelir seviyesinin stnde de harcama yapmasna imkan vermektedir. Cari ilemler a, d kaynak giriini salayarak , ekonominin harcama olanaklarn artrmaktadr. Buradaki cari ilemler a, TCMB tarafndan yaynlanan demeler dengesi tablosundaki cari ilemler andan farkldr. Farkllk net karlksz transfer gelirlerinden kaynaklanmaktadr. Y = Cp + Cg + Ip + Ig + X - M - NFI Y - X + M - NFI = Cp + Cg + Ip + Ig zdelikteki ( - X + M - NFI ) d kaynak miktarn gstermektedir. TCMB demeler dengesindeki cari ilemler dengesi ise ( -X + M - NFI - NKTG ) eit olmaktadr. D kaynak ve cari ilemler dengesi arasndaki bu kavramsal farkllk giderilse bile ,DE ile TCMB'nin mal ve hizmet ihracat tanmlarnn farkll, d kaynak ile demeler dengesindeki cari ilemler dengesinin son yllarda nemli lde farkllamasna neden olmaktadr. DE dier grnmeyen gelir iinde yer alan dier gelirlerin bir blmnn cari ilem geliri olmadn varsaymaktadr. TCMB demeler dengesindeki dier gelirlerden giriimci hizmet gelirleri, dier tamaclk ve DTH'dan zlmeler dnda kalan miktarn 1 / 3 ' dlerek mal ve hizmet ihracat hesaplanmaktadr. DE ve TCMB'nin mal ve hizmet ihracat ile d kaynak byklkleri aada verilmektedir.

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

TCMB - DE :Mal ve Hizmet hracat ve D Kaynak Farkllamas( Milyon Dolar ) TCMB Mal Hizmet hracat 20.301 1990 21,326 1991 23.343 1992 25.122 1993 27.928 1994 34.718 1995 40,587 1996 (1) 43.530 1996 (2) 47.560 1997 (1) 49.549 1997 (2) ( 1 ) Bavul Ticareti Hari ( 2 ) Bavul Ticareti Dahil DE Mal Hizmet hracat 19.844 20.584 22.634 24.325 27.036 33.452 38.318 38.318 43.621 43.621 D Kaynak Farknn GSYH'ya Oran(%) 0,68 0,85 0,76 0,78 1,01 1,17 1,75 3,37 2,53 3,56

TCMB D Kaynak 3.793 1.948 1.959 7.238 -2.203 3.470 6.237 3.294 5.376 3.387

DE D Kaynak 4.817 3.227 3.162 8.653 - 894 5.460 9.429 9.429 10.236 10.236

Bavul ticaretine ilikin dzeltme sonucunda, TCMB ve DE'nin mal ve hizmet ihracat arasndaki farkllk nemli boyutlara ulam bulunmaktadr.Halen, DE ve DPT makro ekonomik hesaplarnda; gemi dneme ilikin veri bulunmamas, bavul ticareti ,kayt d ihracat ve turizm gelirleri konusunda deiik kaynaklarda farkl bilgiler olmas nedeniyle , bavul ticareti hari demeler dengesini kullanmaktadrlar. Bu durum ,makro ekonomik hesaplar ile TCMB demeler dengesi arasnda kopukluk yaratmaktadr. Dier grnmeyen gelirlerin belirlenmesi sorununa ilave olarak, mal ve hizmet ihracat iinde yer alan turizm gelirlerinin miktar konusunda da her iki kurulu arasnda fark bulunmaktadr. 1996 ylndan itibaren, TCMB'nn yansra, DE'de turizm gelirleri ve turizm sektrnn dier ekonomik sektrlerle ilikilerini belirlemek amacyla anket uygulamaktadr. DE'nin bu anketinde, lkemize gelen turistlerin ticari amala mal almlarna ve Trkiye'de elde ettikleri gelirlere ilikinde bilgi bulunmaktadr. TCMB ve DE anketlerinden elde edilen turizm ve bavul ticaretine ilikin veriler arasnda, anketlerin ama,kapsam ve yntemlerinden kaynaklanan ,nemli farklklar grlmektedir.Verilere ilikin farkllklar aadaki tabloda verilmektedir. Turizm Gelirleri - Bavul Ticareti ( Milyon Dolar ) Turizm TCMB 1996 1997 5.648 7.002 Gelirleri DE 5.962 8.089 Bavul Ticareti TCMB DE 8.842 5.819 4.293 3.483 Turistlerin Trkiye'de Elde Ettikleri Gelirler 915

10

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

1996 YILI YATIRIM-TASARRUF DENGES TRLYON LRA 3.690 2.968 -284 3.252 722 3.690 3.758 762 2.996 -68 MLYAR DOLAR 46.1 36.7 -3.5 40.2 9.4 46.1 46.3 9.4 36.9 -0.2 GSMH'YA ORAN(%) 24,64 19,82 -1,90 21,71 4,82 24,64 25,09 5,09 20,00 -0,45

I. TOPLAM TASARRUFLAR 1. TOPLAM YURT TASARRUFLAR A.KAMU B.ZEL 2.DI TASARRUFLAR II. TOPLAM YATIRIMLAR 1.SABT SERMAYE YATIRIMLARI A.KAMU B.ZEL 2.STOK DEMELER

Bilindii gibi ,bir ekonomide toplam yatrmlar toplam tasarruflara eittir. Toplam tasarruflarda , yurtii tasarruflar ve d tasarruflardan olumaktadr. Yukarda akland gibi,d tasarruflarn ( =d kaynak ) belirlenmesi konusunda sorun bulunmaktadr. Ayrca, yurtii tasarruflarn doru llebilmesi iin Gayrisafi Harcanabilir Gelir byklnn kullanlmasn gerekmektedir. Mevcut makro ekonomik hesaplarda , GSMH'nn Gayrisafi Harcanabilir Gelire eit olduu varsaylmaktadr.Bu varsaymn alabilmesi iin, TCMB demeler dengesi tablosundaki karlksz transfer gelirlerinin cari ve sermaye transferi olarak ayrtrlmas gerekmektedir. Bu ayrmn yaplmas durumunda , karlksz cari transfer gelirlerinin GSMH'ya ilave edilmesiyle Gayrisafi Harcanabilir gelire ulalacak ve yurtii tasarruflar zellikle zel tasarruflar gereki bir biimde hesaplanabilecektir. 1996 YILI KAMU KESM GENEL DENGES TRLYON LRA 2.670 156 683 -300 -2.022 1.187 1.471 -284 -795 -1.079 -91 -171 1.341 -184 -656 472 1.525 MLYAR DOLAR 32.9 1.9 8.4 -3.7 -24.9 14.6 18.1 -3.5 -9.8 -13.3 -1.1 -2.1 16.5 -2.3 -8.1 5.8 18.8 GSMH'YA ORAN(%) 17,83 1,04 4,56 -2,00 -13,50 7,92 9,82 -1,90 -5,31 -7,20 -0,61 -1,14 8,95 -1,23 -4,38 3,15 10,18

1.VERGLER 2.VERG DII NORMAL GELR 3.FAKTR GELRLER 4.SOSYAL FONLAR 5.(CAR TRANSFERLER) I . KAMU HARCANABLR GELR II . KAMU TKETM III. KAMU TASARRUFU IV. KAMU YATIRIMI V . TASARRUF YATIRIM FARKI VI. SERMAYE TRANSFERLER VII. STOK DEM FONU VIII.KASA-BANKA / BORLANMA 1.DI BOLANMA ( NET ) A.DI BOR DEMES B.DI BOR KULLANIMI 2. BORLANMA ( NET )

11

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

Kamu kesimi genel dengesinin gelir , harcama ve finansman kalemleri ile demeler dengesi arasnda da karlkl etkileim szkonusudur. D ticaretten alnan vergiler ithalat ile dorudan ilikili iken, ihracatn teviki iin uygulanan politikalarn gerektirdii harcamalarda cari transfer giderlerini artrarak kamu harcanabilir gelirini etkilemektedir. demeler dengesindeki d bor faiz demelerinin nemli bir ksm kamu kesimi tarafndan yaplmaktadr. Kamu kesimi genel dengesinde d bor faiz demeleri cari transfer giderlerini artrarak kamu harcanabilir gelirini azaltc etkide bulunmaktadr. Kamu kesiminin tketim ve yatrm harcamalarnn bir blm ithal mal ve hizmetler iin yaplmaktadr. Bu nedenle kamu harcamalarnn dorudan ithalat talebi zerinde de etkisi bulunmaktadr. Kamu kesimi genel dengesinin gelir ve harcama blm ile demeler dengesinin cari ilem hesaplar arasnda etkileim szkonusu iken finansman blm demeler dengesinin sermaye hareketleri ile ilikilidir. Orta - uzun ve ksa vadeli d bor kullanm , Hazine'nin uluslararas piyasalardaki tahvil ihralar ile d bor anapara demeleri kamu kesimi genel dengesinin finansman blmn etkilemektedir. E. SONU Makro ekonomik hesaplarla demeler dengesi , zellikle cari ilem kalemleri, arasnda karlkl gl bir etkileim olduu yukardaki blmlerde aklanmaya allmtr. Trkiye uygulamasna ilikin blmde de akland gibi ,bu etkileimin makro ekonomik hesaplara salkl bir ekilde yanstlmas konusunda baz sorunlar bulunmaktadr. TCMB , DE , ve DPT bu sorunlarn giderilmesi veya azaltlmasna ynelik olarak almalar balatm bulunmaktadr. demeler dengesi ile makro ekonomik hesaplar arasndaki tutarszlklarn giderilebilmesi iin aadaki konularda karlkl bir anlay birliine ulalmas gerekmektedir. 1. Bavul ticaretinin tanm ve kapsam konusunda DE ve TCMB'nin ortak bir tutum belirlemeleri gerekmektedir. Kaytsz ihracatn, bu kapsamda deerlendirilip,deerlendirilmeyecei ve anketlerin kapsam konusunda ilave almalar yaplmaldr. 2. DE tarafndan yaplan turizm anketinin ierdii bilgiler , makro ekonomik hesaplarn daha ayrntl ve salkl yaplmasna imkan verecek niteliktedir. Bu nedenle, TCMB ve DE'nin ortak alma ile her iki anketteki farkllklarn kaynaklarn belirlemeleri ve bunlar giderici ynde ibirlii yapmalar ve sonuta DE turizm anketinin demeler dengesinde kullanlabilir hale getirilmesinde yarar grlmektedir. 3. Dier grnmeyen gelirlerin dier kaleminin mmkn olan lde detaylandrlarak mal ve hizmet ihracat farkllnn azaltlmas gerekmektedir. 4. Yukardaki almalarn sonular dikkate alnarak, DE'nin dier gelirlerin 1 / 3 'nn cari ilem geliri olmad ynndeki varsaymn gzden geirmesi gerekmektedir. 5. Karlksz transfer gelirlerinin cari ve sermaye transferi ayrm yaplarak harcanabilir gelir ve yurtii tasarruflarn daha salkl hesaplanmas salanmaldr.

12

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf

Ykseler

Makro Ekonomik Hesaplar ve demeler Dengesi

KAYNAKLAR 1 .DEVLET STATSTK ENSTTS ( 1994 ) ,Gayrisafi Milli Hasla Kavram, Yntem ve Kaynaklar , Ankara , Kasm 1994. 2. DEVLET PLANLAMA TEKLATI ( 1997 ) , Ekonomik ve Sosyal Gstergeler ( 1950- 1998 ) , Ankara , Aralk 1997. 3. DEVLET PLANLAMA TEKLATI ( 1998 ) , Temel Ekonomik Gstergeler , Ankara , Mays 1998. 4. HOST-MADSEN , Paul ( 1979 ) , Macroeconomic Accounts An Overwiev , IMF , 1979. 5. BATIZ , Francisco L.Rivera BATIZ , Luis Rivera ( 1985 ) , International Finance and Open Economy Macroeconomics , Newyork 1985. 6. MERKEZ BANKASI ( 1997 ) , Trkiyenin demeler Dengesi statistikleri , Ankara , Austos 1997. 7. ULUATAM , zhan ( 1973 ) , Makro ktisat , Ankara , 1973 .

13

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/makro/yukselez/odemeler.pdf