Sveuilite J.J.

Strossmayera
Elektrotehniki Fakultet
Zavod za osnove elektrotehnike
Fazorski raun - deriviranje, integriranje,
zbrajanje, mnoenje
SEMINARSKI RAD
06. travnja 2005. g. u Osijeku
GRUPA 5:
Mili Mato 1698
Molnar Ksenija 1621
Pani Dragan 1595
Petrovi Branko 1691
Plazoni Ana 1640
Plea Mario (Dragan) 1634
Plea Mario (Josip) 1636
Raljevi Marko 1737
Reinspach Davor 1632
Vukasovi Vedran 1690
2
Sadraj:
1. Uvod........................................................................................................... 3
2. Kompleksni brojevi.................................................................................... 4
3. Zbrajanje i oduzimanje fazora....................................................................6
4. Mnoenje....................................................................................................8
5. Dijeljenje.................................................................................................... 9
6. Deriviranje..................................................................................................10
7. Integriranje................................................................................................. 11
8. Primjena fazora.......................................................................................... 12
9. Zakljuak....................................................................................................14
10. Literarura....................................................................................................15
1. Uvod
Prikljuenjem mree na izvor nastaju prijelazne pojave koje nakon izvjesnog vremena ieznu, a ostane
samo prisilni oblik struje i napona. Stanje koje ostaje nakon priguenja prijelaznog procesa zove se stacionarno
stanje. Najee se susreu sinusni valni oblici, stoga treba razviti metodu koja omoguuje jednostavno i brzo
raunanje stacionarnog stanja, nastalog sinusnom pobudom. Ta metoda prorauna treba pojednostaviti proraun
mree sa sinusnim pobudama tako da se diferencijalne jednadbe prevode u algebarske, pa je daljni proraun
slian proraunu mree istosmjerne struje. Metoda se temelji na mogunosti da se sinusna veliina funkcije
prikae rotirajuim radijvektorom (kompleksni broj). Za primjenu te metode potrebno je poznavati osnovne
operacije s kompleksnim brojevima.
2. Kompleksni brojevi
Kvadrat realnog broja ne moe biti negativan broj. Zato nema realnog broja x takvog da je x
2
= -1. To
znai da je jednadba x
2
+ 1 = 0 nema rjeenja u skupu realnih brojeva. Skup realnih brojeva emo proiriti i
uvesti nove, kompleksne brojeve u kojima e biti rjeive ove jednadbe. Neka je j zamiljeno rjeenje jednadbe
x
2
+ 1 = 0, broj sa svojstvom j
2
+ 1 = 0. Taj broj j nazivamo imaginarnom jedinicom.
Imaginaran broj (bj) je umnoak realnog broja b i imaginarne jedinice j.
Kompleksan broj A gdje su a i b realni brojevi; a nazivamo realni dio, b imaginarni dio kompleksnog
broja A.
A = a + jb
Moemo pisati a = Re{A}, b = Im{A}.
Kompleksno konjugiani broj je kompleksan broj kojemu promjenimo predznak imaginarnom dijelu:
A* = a jb
Modul kompleksnog broja A definiran je formulom:
{ } { }
2 2 2 2
) (Im ) (Re b a A A A + +
Ako realne dijelove kompleksnih brojeva prikaemo na x osi kartezijeve ravnine a imaginarne dijelove
kompleksnih brojeva prikaemo na y osi kartezijeva sustava dobivamo kompleksnu ravninu ili Gaussovu ravninu
Iz grafa moemo vidjeti da se kompleksan broj moe zapisati u trigonometrijskom obliku:
a
b
tg
b a A A
A b
A a

2 2
sin
cos
Kut

izmeu vektora kompleksnog broja i realne osi rauna se:

a
b
arctg
Trigonometrijski oblik kompleksnog broja:
) sin (cos j A jb a A + +
Kompleksni broj moemo predstaviti u eksponencijalnom obliku:
-jednakost proizlazi iz takozvane Eulerove formule

sin cos j e
j
+
j j
Ae e A A
Krai zapis u kojem se izostavlja e
j
nazivamo polarni zapis kompleksnog broja, tj. fazor:

A A
Kompleksno konjugirani broj u eksponencijalnom obliku:
j j
A Ae A



*
Metoda kompleksnog rauna omoguava nam lake rjeavanje zadataka tako to prelazimo iz originala
(funkcija u vremenskoj domeni) u sliku (funkcija u fazorskoj domeni) pri emu imamo jednostavni matematiki
alat u kojem su definirani zbrajanje, oduzimanje, dijeljenje, mnoenje, deriviranje i integriranje.
Fazor je veliina koja je odreena amplitudom i fazom () pri odreenoj frekvenciji (). Uvjet za
fazorski raun je da sve funkcije koje promatramo moraju imati istu frekvenciju.
3. Zbrajanje i oduzimanje fazora
Za zbrajanje kompleksnih brojeva vrijedi da posebno zbrajamo realne dijelove, a posebno imaginarne dijelove
kompleksnih brojeva. Takvo svojstvo vrijedi i za fazore. Npr. ako imamo 2 struje :
( )
( )
2 2 2
1 1 1
sin
sin


+
+
t I i
t I i
m
m
Gdje su
m
I
1
te
m
I
2
amplitude sinusoidnog oblika struje ( max. vrijednosti ), a njihovi fazori :
1 1
1
1
1
2
j j m
e I e
I
I ,
2 2
2
2
2
2
j j m
e I e
I
I
Radi kraeg zapisivanja fazore piemo
1
1 1

I I ,
2
2 2

I I gdje

zamjenjuje e
j
.
Zbrajajui te dvije struje dobit emo treu struju i to tako da e zbroj realnih dijelova prve i druge stuje dati
realni dio tree struje , a zbroj njihovih imaginarnih dijelova dati e imaginarni dio tree struje:
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
3
3
2 1 2 1 3
Im Im Re Re

+ + + I I I j I I I
Odnosno:
I3 dobit emo tako da korjenujemo zbroj kvadrata imaginarnog i realnog dijela:
( ) ( )
2
2 2 1 1
2
2 2 1 1 3
sin sin cos cos I I I I I + + +
3
emo dobiti iz relacije
3
3
a
b
arctg
te je:
2 2 1 1
2 2 1 1
3
cos cos
sin sin

I I
I I
arctg
+
+

Iz vremenske domene struje pretvaramo njezin zapis u kompleksni odnosno fazorski:

( )
1 1
1 1 1 1 1 1 1 1
sin



+ + I e I jb a I t I i
j
m
( )
2 2
2 2 2 2 2 2 2 2
sin



+ + I e I jb a I t I i
j
m
Fazore moemo zbrajati samo grafiki pa zbrajanje algebarski vrimo u kompleksnom zapisu:
( ) ( )
2 1 2 1 2 1 3
b b j a a I I I + + + +
Iz fazorske domene vraamo u vremensku:
( )
3 3 3 3 3 3 3 3
sin
3 3


+ +

t I i I e I jb a I
m
j
( )
3 3 3
sin + t I I
Ukoliko imamo zadano:
( )
)
2 2 2
1 1 1
cos( 2
sin 2


+
+
t I i
t I i
Tada koristimo trigonometrijske funkcije kuteva

sin
2
cos
,
_

te primjenom u jednadbu i2 dobivamo:

,
_

2 2 2
2
sin 2

t I i
Oduzimanje je obrnuta operacja od zbrajanja te svako oduzimanje moemo napisati u obliku zbrajanja:
( )
2 1 2 1 3
I I I I I +
( ) ( )
2
2 2 1 1
2
2 2 1 1 3
sin sin cos cos I I I I I +
2 2 1 1
2 2 1 1
3
cos cos
sin sin

I I
I I
arctg

Iz vremenske domene struje pretvaramo njezin zapis u kompleksni odnosno fazorski:

( )
1 1
1 1 1 1 1 1 1 1
sin



+ + I e I jb a I t I i
j
m
( )
2 2
2 2 2 2 2 2 2 2
sin



+ + I e I jb a I t I i
j
m
Fazore moemo oduzimati samo grafiki pa oduzimanje algebarski vrimo u kompleksnom zapisu:
( ) ( )
2 1 2 1 2 1 3
b b j a a I I I +
Iz fazorske domene vraamo u vremensku:
( )
3 3 3 3 3 3 3 3
sin
3 3


+ +

t I i I e I jb a I
m
j
Ukoliko su zadane veliine (struje ili napona) u fazi i imaju iste amplitude
m m m
I I I
2 1
tada
3
i
odreujemo po trigonometrijskoj relaciji :
2
cos
2
sin 2 sin sin


+
+
Primjenjujui ovu formulu dobijamo:

,
_

,
_

+
+

2
cos
2
sin 2
2 1 2 1
3

t I i
m
4. Mnoenje
Mnoenje dvaju kompleksnih brojeva A1 i A2 algebarski definiramo formulom:
( ) ( ) ( ) ( )
2 1 2 1 2 1 2 1 2 2 1 1 2 1
a b b a j b b a a jb a jb a A A + + + +
Ako su brojevi zadani u trigonometrijskom obliku tada vrijedi:
( ) [ ] ( ) [ ] ( ) ( ) [ ]
2 1 2 1 2 1 2 2 2 1 1 1 2 1
sin cos sin cos sin cos + + + + + j B B j B j B A A
To jest modul produkta jednak je produktu modula, a argument produkta jednak je sumi argumenata faktora.
Eksponencijalni oblik je:
( )
2 1
2 1 2 1
+

j
e B B A A
Geometrijski, vektori koji prikazuju produkt od A1 i A2 dobivamo rotacijom vektora A1 u smjeru suprotnom
gibanju kazaljke na satu za kut koji je jednak argumentu od A2 i mnoenjem tako rotiranog vektora sa |A2|.
Produkt A1A2 moemo takoer dobiti konstrukcijom slinih trokuta. Kada mnoimo kompleksni broj A1 sa j,
zarotiramo radijvektor koji pokazuje A1 za kut /2, a da se pri tome modul ne mijenja.
5. Dijeljenje
Dijeljenje kompleksnih brojeva definiramo kao operaciju suprotnu mnoenju.
2
2
2
2
2 1 1 2
2
2
2
2
2 1 2 1
2 2
1 1
2
1
b a
b a b a
j
b a
b b a a
jb a
jb a
A
A
+

+
+
+

+
+

U trigonometrijskom obliku je:

[ ] ) (sin( ) cos(
) sin (cos
) sin (cos
2 1 2 1
2
1
2 2 2
1 1 1
2
1



+
+
+

B
B
j B
j B
A
A
To jest modul kvocijenta jednak je kvocijentu modula djeljenika i djelitelja, a argument kvocijenta jednak je
razlici njihovih argumenata. Eksponencijalni oblik je:
) (
2
1
2
1
2 1

j
e
B
B
A
A
Geometrijski radijvektor koji odgovara kvocijentu A1/A2 dobivamo rotacijom vektora koji odgovara broju A1 u
smislu gibanja kazaljke na satu za kut argumenta A2, pomnoivi ga sa |A2|.
6. Deriviranje
Ako se derivira sinusna funkcija u realnom obliku dobije se:

'

+ + +
+ + )
2
(
2 )
2
sin( 2 ) cos( 2

i
t j
m i i
Ie I t I t I
dt
di
Deriviranjem sinusoide dobije se opet sinusoida koja prethodi originalu za /2. Kako se trai projekcija na
imaginarnu os, potrebno je kosinusoidu, koja prethodi sinusoidi za /2, pretvoriti u sinusoidu. U fazorskom
obliku deriviranje se takoer pojednostavnjuje to proizlazi iz sljedeih odnosa:
{ }

'

'

) 2 ( Im Im ) (Im ) (
t j
e I
dt
d
dt
i d
i
dt
d
i
dt
d

{ }

'

'

+
2 2
2 Im 2 Im ) 2 ( Im

t j
t j t j
e I e e I e I j
2 2

+ +

t t j
I Ie
Slika deriviranja je:

+
+ +
) (
2
)
2
(
i
i
t j
j
m
t j
m
e e I e I





+ ) (
i
t j
m
e I j

t j
m
e I j


Derivacijom smo dobili lan:
j j e
j
+
2
sin
2
cos
2

pa je:
i j
dt
i d

Deriviranje rotirajueg fazora svodi se na algebarsku operaciju mnoenja tog fazora sa j. Mnoenje sa j znai
zakret za /2, to je u skladu s rezultatom dobivenim u realnom obliku.
7. Integriranje
Integriranje sinusne veliine je:

+ + + )
2
sin(
2
) cos(
2
) sin( 2

t
I
t
I
t I idt
To znai da integrirana funkcija zaostaje iza originalne za kut -/2. U fazorskom obliku dobije se da je:
{ } { } { }

'

j
i
I dt Ie I dt i I dt i I idt
m
t j
m m m
2
{ } { } { }

dt Ie I dt i I dt i I idt
t j
m m m

2

'

'

'

2 2
2
1
2
1 2

t j
m
t j
m
t j
m
Ie I e Ie I
j
Ie
I
2 2
1 1

t t j
Ie Ie
Slika integriranja je:

+
+
) (
2
)
2
(
i
i
t j
j
m
t j
m
e e
I
e
I





t j j
m
e e
j
I
i

t j m
e
j
I

Integriranjem smo dobili lan:

j j e
j
+

2
sin
2
cos
2

Pa je:
j
i
dt i

Integriranje rotirajueg fazora svodi se na algebarsku operaciju dijeljena rotirajueg fazora sa j. Dijeljenje
rotirajueg fazora sa j znai zakretanje fazora i u negativnom smjeru za kut /2, to je u skladu s rezultatom
dobivenim u realnom vremenu.
8. Praktina primjena
- zbrajanje dviju izmjeninih sinusnih struja pomou adicionih teorema
( )
( )

+
+
?
s i n
s i n
3
2 2 2
1 1 1
i
t I i
t I i
m
m


Zbrajanje u vremenskoj domeni:
( ) ( )
( ) ( ) t I I t I I
t I t I i i i
C
m m
C
m m
m m


cos sin sin sin cos cos
sin sin
2 1
2 2 1 1 2 2 1 1
2 2 1 1 2 1 3

+ + +
+ + + +
Realna komponenta struje I3:
( ) cos cos cos
2 2 1 1 1
+ C I I C
m m
Imaginarna komponenta struje I3:
( ) sin sin sin
2 2 1 1 2
+ C I I C
m m
-
1
C i
2
C su kao funkcije varijabli C i

.
Iznos amplitude struje I3:
( )
2 2 2 2 2
2
2
1
sin cos C C C C + +
( ) ( )
2
2 2 1 1
2
2 2 1 1
2
2
2
1
sin sin cos cos
m m m m
I I I I C C C + + + +
Kut koji zatvara struja I3 sa pozitivnom dijelom realne osi:
2 2 1 1
2 2 1 1
1
2
cos cos
sin sin

m m
m m
I I
I I
arctg
C
C
arctg
+
+

Zapis struje I3 u vremenskoj domeni:
( ) + + + t C t C t C i i i sin cos sin sin cos
2 1 3
-Iz toga to je
3
i sinusna struja, tj. ( )
3 3 3
sin + t I i
m
, proizlazi da je:
C I
m

3
i
3
Ako su dvije struje sinusne, onda e i njihov
zbroj (trea struja) biti isto sinusna
( )
3 3 3
sin + t I i
m
- zbrajanje dviju izmjeninih sinusnih struja pomou kompleksnog-fazorskog rauna
-Vremenska domena: -Fazorsa domena:
( ) +
1 1 1
t I i
m
t j
m
j
m
e I e I

1 1
1

1
1 1
j
m m
e I I
( ) +
2 2 2
t I i
m
t j
m
j
m
e I e I

2 2
2

2
2 2
j
m m
e I I
Dobivene vrijednosti dijelimo sa
2
, jer raunamo sa efektivnim vrijednostima:
( ) ( )
2
Im
2
Re
sin cos

n n n n n
I I I +
( ) +
1 1 1 1
sin cos j I I
1 1
1 1 1 1 1

+ I e I jb a I
j
( ) +
2 2 2 2
sin cos j I I
2 2
2 2 2 2 2

+ I e I Jb a I
j
( ) ( ) + + +
2
2 2 1 1
2
2 2 1 1 3
sin sin cos cos I I I I I { } ( ) { } ( )
2
3
2
3 3
Im Re I I I +
2
3
2
3 3
b a I +

+
+

2 2 1 1
2 2 1 1
3
cos cos
sin sin

I I
I I
arctg
{ }
{ }
3
3
3
Re
Im
I
I
arctg
9. Zakljuak
10. Literatura
1. Pavi Armin, Osnove elektrotehnike 1.dio, Element, Zagreb, 1999.
2. Kuzmanovi Branislav, Osnove elektrotehnike 1, Element, Zagreb, 2000.
3. Osnove elektrotehnike Predavanja
4. I.N.Brontejn i suradnici, Matematiki prirunik ;Golden marketing-Tehnika
knjiga, Zagreb, 2004.