Bardach

Cz I Rozdzia pierwszy
a. Systematyka nazw Wenetowie Tacyt, Ptolemeusz take Sklawenowie, Antowie Jordanes Wdrwka na zachd ada, Odra Na poudnie sowianie pd-zach. Przez Dunaj poudniowi Ustrj rodowo plemienny Rd i. Zesp rodzin ii. Wizy plemienne 1. mczyni o wsplnym przodku

b.

c.

2. rwnie poprzez maestwo funkcje 1. osadnicza w jednej osadzie 2. gospodarcza gosp. Wypaleniskowa 3. obronna 4. kult wsplnych przodkw iv. usunicie poprzez wygnanie (najwysza kasa, obok mierci) Plemi = kilka rodw i. Przewodzi naczelnik ii. U boku starszyzna rodowo plemienna Rozpad ustroju i. Pojawienie si niewolnikw i rnic materialnych (bogaci ze starszyzny rod. plem.) ii. Wdrwka ludw (VI VII w.) iii. Zmiana trybu ycia 1. pojawienie si wizi ssiedzkich 2. rolnictwo orne zwikszenie plonw powikszenie areaw pod upraw mniejszy kolektyw ludzki zaangaowany w prac nowy podzia plemion i. mae zgrupowanie rodw, typowe dla ustr. Rod. plem. ii. Wielkie 1. powstae w wyniku poczenia kilku maych plemion (dobrowolnie lub si) 2. zwizki plemion 3. naczelnik dux, rex wsplnota terytorialna opola i. skad 1. osady wielodworcze wsie 2. osadt jednodworcze ii. obwarowany palisad orodek opola tzw. czoo opolne iii. wiece 1. zbieray si w/s oglnych
iii.

2.
3.

decyzje przygotowywa a starszyzna pniejsi dowdcy wojenni organizacja wojskowa caa ludno mska USTRJ ZWANO ZATEM DEMOKRACJ WOJENN

Spoeczestwo i. Wielkie rodziny (stadium przejciowe w procesie rozkadu wsplnoty rodowej) 1. wadza ojca patriarchy 2. obejmowaa 3-4 pokolenia mskie + ony + potomstwo + przyjte osoby spowinowacone + obce osoby (niekiedy) 3. wsplne gospodarstwo 4. jednostka ycia spoecznego ii. mae rodziny 1. wyodrbnione z wielkich rodzin 2. rodzice + dzieci 3. samodzielne gospodarstwa iii.

d.

4. waciciele gruntw ornych i byda LASY, PASTWISKA, WODY naleay do opola jako caoci patronimia 1. kilka maych rodw funkcja gwnie obronna, wzajemna pomoc zamieszkae na jednym osiedlu Pierwsze organizacje polityczne na ziemiach polskich. Do IX w. niewielkie orodki w postaci kompleksw grodziskowych IX w wiksze orodki, czce szereg terytoriw i.
Wilicko krakowski w Polsce poudniowej ksistwo wilan Krakw Tyniec Wilica

2.

wchonici przez Wielkie Morawy, pniej przez Czechy ok. po. X w.

ii.

Rozdzia drugi
I.

Gnieniesko poznaski w Polsce pnocnej pastwo Polan 1. wchonli: Paukw Ledniczan Gieczan Goplan 2. dokonali zjednoczenia ziem nad Wart i Wis (po likwidacji Wilan przez Czechw)

Polskie pastwo wczesnoredniowieczne a. Powstanie pastwa polskiego i. Przyczyny sukcesu Polan 1. Korzystne odosobnienie od ssiednich pastw 2. Brak rywalizujcego orodka 3. yzne ziemie pod rolnictwo orne 4. Dua cigo polityczna: a. Siemowit, Leszek, Siemiosaw, Mieszko b. Pastwo polskie w IX w. i. Ksie ii. Moni 1. funkcje urzdnicze 2. dowdcy druyny 3. zarzdcy dworw 4. utrzymywali si z: a. dochodw pastwowych b. podw (pracowali na nich niewolnicy) c. handel z krajami obcymi (np. nadwyk niewolnikw) iii. ludno wolna 1. pacia daniny 2. wiadczenia w naturze posugi 3. obowizek budowy grodw 4. dostarczanie ludzi do stray w grodach 5. ywno dla dworu, urzdnikw iv. druyna 1. zapewniaa posuch wrd poddanych 2. urzdzaa wyprawy wojenne na czele z ksiciem c. Polska w X i XI w. i. Ksie, pniej krl 1. penia wadzy 2. ucielenienie pastwa ii. Aparat wadzy 1. charakterystyka: a. uprzywilejowana w stosunku do spoeczestwa grupa czerpaa rodku utrzymania ze swojej pozycji c. wyalienowana od spoeczestwa rada monarsza a. ciao niesformalizowane b. najwysi dostojnicy c. elita wadzy grupy wspdziaania a. druyna monarsza i. najwczeniejsza ii. najcilej zwizana z monarch b. urzdnicy rekrutowali si z tej grupy doradcy monarchy grupa niejednolita (konflikty) 1. nurt realizujcy cele monarchy 2. nurt dbajcy o wasne interesy (przewaajcy) 3. RWNIE niejednolito pochodzenia terytorialnego iii. Grupa dziedziczna prba zmonopolizowania urzdw (np. Sieciech) iv. Stopniowe wzmacnianie pozycji, osabianie wadzy monarchy Duchowiestwo i. Od chrztu Polski (966 r.) ii. Liczne rodki materialne 1. uposaenie duchownych 2. budowa wity iii. z niej rekrutowali si take dorady monarchy iv. koci w Polsce = koci pastwowy v. ii.

b.

2.

3.

i.

c.

d.

d. ZAPEWNIAY REALIZACJ CELW POLITYCZNYCH System skarbowy 1. rozwijajcy si 2. system eksploatacji scentralizowanej (a contrario sys. Zdecentralizowany) 3. realizowanie rwnie celw indywidualnych poszczeglnych grup iv. zmiany gospodarcze i spoeczne (wynikajce z powyszych) 1. powstanie wielkich orodkw obronnych, budownictwo grodw, kociow 2. powstanie centralnych orodkw administracji, kultu religijnego w postaci grodw i podgrodzi 3. powstanie wielkiej wasnoci ziemskiej wieckiej i duchownej 4. zmiany w strukturze spoeczestwa zuboenie ludnoci wiejskiej struktura patrymonialna Polski
iii.

i. ii. iii. iv.

patrymonium dziedziczna wasno monarchy wiec udzia ludnoci w sprawach publicznych 1. gwnie elekcje wadcw w obrbie dynastii panujcej pomieszanie instytucji i norm publicznoprawnych z prywatnoprawnymi prawo ksice 1. wadza zwierzchnia 2. sd nad ludnoci 3. pobr danin 4. danie posug na rzecz ksicia i urzdnikw 5. regalia wasno krla w stosunku do ziem nie nalecych do monych

II.

rda prawa i rda poznania prawa a. Polskie prawo zwyczajowe

i.

ii. iii.

rda praktyki 1. dokumenty, okrelajce czynnoci prawne a. umowy kupna sprzeday, darowizny b. akty sdowe c. ksice akty nadania 2. np. Ksiga Henrykowska (Henrykowie lscy) formularze czynnoci prawnych a. dla kancelarii monarszej b. dla stanw Prawo Ziemskie

1.

Ksiga Elblska najstarszy zwd prawa polskiego a. spis prawa zwyczajowego b. prawo polskie, pruskie, lubeckie c. jzyk niemiecki d. XII/XIV w. e. na potrzeby krzyakw f. czciowo zachowany g. przepisy zachowane zawieraj przepisy dotyczce: i. organizacji sdw ii. postpowania sdowego

iv.

iii. prawa karnego 2. Zwyczaje ziemi czyckiej 3. Zwyczaje ziemi krakowskiej roczniki 1. z tablic paschalnych (okrelay daty wielkiej nocy i innych wit kocielnych) 2. zapiski interlinearne i marginalne 3. np. witokrzyski z 1122 r., poznaski, kamieniecki

b.

hagiografia (ywoty witych) 1. np. w. Wojciecha wielokrotnie wydawane vi. kroniki 1. bezporedni przekaz wydarze 2. polskie Gall Anonim, Wincenty Kadubek, Jan Dugosz, Janko z Czarnkowa 3. obce Widukind, Thietmar, krzyackie, Kosmas vii. listy 1. najstarszy Bolesaw miay Prawo stanowione i. statuty akty prawne wydawane przez monarch, reguluj poszczeglne dziedziny ycia ii. iii.

v.

1. najstarsze Bolesawa Krzywoustego, np. testament krzywoustego edykty przywileje 1. jednostkowe a.

b. na rzecz monowadcw, rycerzy (os. fiz.), instytucji kocielnych (os. prawnych) immunitetowe dominoway i. ograniczay prawo ksice na rzecz ich odbiorcw (panowie duchowni i wieccy), ii. reguloway ycie ludzi zamieszkaych w ich dobrach ziemskie (od XIII w.) ii.

2.

oglne a.

c.

na rzecz wszystkich czonkw stanu (stanw) duchowiestwo, szlachta 1228 Wadysaw Laskonogi w Cieni przestrzeganie immunitetw, rzdzenie wg rady biskupw i baronw iii. 1291 Wacaw II w Lutomylu obsadzanie urzdw w porozumieniu z dostojnikami, nieciganie nowych i nienalenych podatkw b. generalne (od XIV w.) i. 1355 Buda ii. 1374 Koszyce i inne Prawo kanoniczne a kocielne i. kanoniczne zesp norm prawnych wytworzonych przez Koci 1. reguluje stosunki Kocioa wewntrzne i zewntrzne 2. prawo kanoniczne powszechne: a. collectio tripartita b. Dekret Gracjana

i.

c.

Dekret Grzegorza IX

3.
ii.

prawo kan. polskie (partykularne): a. statuty prowincjonalne

b. statuty diecezjalne kocielne zesp norm prawnych regulujcych stosunki Kocioa (zew. i wew.), wytworzone zarwno przez Koci, jak i przez pastwo lub ich wzajemnego porozumienia

d.

Prawo niemieckie na ziemiach polskich i. przywileje lokacyjne 1. wystawiane przez panujcego dla odbiorcy przywileju rycerzowi lub inst. duchownej 2. dokument lokacyjny a. wystawiany przez pana dla osadnikw b. okrela ustrj miasta lub wsi zawiera obowizki i prawa osadnikw d. (mg by jednym dokumentem z przywilejem, gdy lokatorem by sam monarcha) rda prawa niemieckiego a. spis prawa zwyczajowego Zwierciado Saskie (z po. XIII w.)

c.

3. ii.

ortyle 1. wydawane przez miasta niemieckie dla miast filialnych 2. rdo prawa niemieckiego

III.

Weichbild Magdeburski (XIV w.) i. obejmowa ustrj sdw i miejskie prawo sdowe Ustrj spoeczny i jego przemiany w X-XIII w A. Ksztatowanie si wielkiej wasnoci ziemskiej i stanw b. Wasno ziemi podstaw stosunkw spoecznych. i. beneficja za penion sub wojskow

a.

ii.
iii.

przeksztaciy si w dziedziczn wasno alodialna 1. monowadcy, rycerze w zamian za sub wojskow pocztki prawa rycerskiego domena wadcy wasno ziemska wadcy (osobista)

c.

Rodzaje renty gruntowej praca zalenych chopw na ziemi paskiej; i. renta odrobkowa nieodpatna praca na rzecz pana bezporednio w jego gospodarstwie

renta pienina wiadczenie okrelonej sumy pieninej (czynsz pieniny) dziesicina wiadczona na rzecz Kocioa ciary na rzecz wadcy (charakter publicznoprawny) 1. system danin na rzecz wadcy opiera si na prawie ksicym 2. grody stoeczne i kasztelaskie tworzone w celu poboru renty (praca odbywaa si w osadach suebnych) 3. pniej zaczto tworzy osobne orodku gospodarcze tzw. dwory monarsze, zarzdzane przez wodarzy d. Wzrost wielkiej wasnoci ziemskiej i. najliczniejsza w Maopolsce, Wielkopolsce, Kujawach, lsku ii. przyczyn byo: 1. zwikszenie przywilejw i 2. wadzy administracyjnej monowadcw oraz 3. kolejne nadania z rki monarszej 4. darowizny monowadcw (w przypadku duchownych) 5. rugowanie chopw ksicych i drobnych rycerzy iii. dominacja wasnoci alodialnej e. immunitety: ekonomiczny i sdowy i. ekonomiczny 1. pierwsze immunitety uzyskiway klasztory 2. zwolnienie (tzw. wolno) ludnoci zamieszkaej w dobrach prywatnych od danin i posug (okrelonych w przywileju) 3. monopolizacja wiadcze przez pana ii. sdowo administracyjny 1. przejcie wadzy pastwowej i sdowej w stosunku do ludnoci wiejskiej 2. wzmocnienie bezporedniej wadzy nad chopem 3. kary pacone przez skazanych dodatkowe rdo dochodu pana B. Ksztatowanie si stanw grupa spoeczna rnica si od innych faktycznym pooeniem w spoeczestwie oraz statusem prawnym f. uprzywilejowane i. duchowiestwo (od XIII w.) 1. od uzyskania immunitetw oraz samodzielnego sdownictwa i prawa kocielnego 2. posiadali wikszo przywilejw, ktre dotyczyy rwnie szlachty np. immunitety 3. nie decydowao urodzenie 4. na rzecz Kocioa pacono liczne podatki np. dziesiciny rdo bogactwa iv. v.

ii. iii.

renta naturalna oddanie produktu w naturze

ii.

szlachta (wczeniej rycerski) (od. XIV w.) 1. decydowao urodzenie 2. od masowego zdobycia immunitetw 3. wasno rycerska zwolniona od ciarw prawa ksicego (tzw. dziesicina snopowa) 4. na rzecz kocioa pacili tzw. dziesicina swobodna

5.

wzmoona ochrona ycia, zdrowia rycerzy przez prawo, tzw. prawo rycerskie + inne elementy a. prawo do wykupi przez wadc w razie popadnicia w niewol b. prawo do odszkodowania za straty poniesione w czasie wyprawy wojennej c. prawo dania wynagrodzenia za wypraw za granic kraju d. prawo dziedziczenia ziemi w linii bocznej (pniej rwnie kobiety)

6. 7.

e. brak obowizku ogaszania zapowiedzi przed lubem suba wojskowa wiadczona monarsze w zamian za przywileje stratyfikacja stanu: a. monowadztwo (komesowie, baronowie) i. urzdy pastwowe

ii.

iii.

iv. v.

zarzd grodami prawo nieodpowiednie wyczenie spod sdownictwa kasztelanw i poddanie bezporednio sdownictwu wadcy niekiedy prawo wnoszenia wasnych warowni posiadania herbu i zawoania (goda) powstanie rodw heraldycznych

b.

ich wasno wzrastaa (jak wyej opisano) rody monowadcze 1. wsplni przodkowie 2. najwiksi posiadali wasne druyny rycerskie (zaliczani do familii) 3. podporzdkowali sobie sabsze ekonomicznie rycerstwo gwnie suba wojskowa rycerstwo rednie i drobne (wczenie po prostu rycerstwo) i. osiade na ziemi dzieronej (beneficjum) lub dziedzicznie ii. dawni druynnicy oraz zamoniejsi wolni (wodycy) iii. podlego osobista wzgldem ksicia 1. wierno 2. uczestnictwo w wyprawach wojennych i owach 3. wykonywanie rnorakich zleconych funkcji iv. utrzymywani przez monarch, otrzymywali od niego dary v. z czasem otrzymali wasno alodialn 1. uprawiana pocztkowo samodzielnie 2. pniej przez niewolnikw i zalenych chopw vii.

vi.

vi.
vii. g.

nieuprzywilejowane i. mieszczastwo 1. od uzyskania przez miasta praw samorzdowych 2. podgrodzia a. skupiay ludno rzemielnicz b. w pobliu grodw miejsca targowe c. zwizane funkcjonalnie i przestrzennie z grodami d. miasta byy grup konsumentw e. spoeczestwo i. rzdzcy (meliorat) 1. kupcy ii. lud 1. rzemielnicy 2. ludno suebna 3. dawni druynnicy f. stopniowe wyodrbnienie od grodw 3. targi (osady targowe) a. odbyway si tu regularne targi na produkty rolne i rzemielnicze b. targ + karczmy, czasem koci

pasowanie na rycerza tzw. miles strenuus istnienie tzw. rodw gniazdowych 1. dominujcy element solidarnoci 2. zwizek wzem wsplnego przodka lub tradycji

c.
d. e.

rzemielnicy (wok targu) ochrona mirem monarszym prawo targowe i. swoboda dokonywania na targu transakcji handlowych przez wszystkich obecnych

4.

lokacje miast

ii.

poczone z nadaniem immunitetu panu powstanie tzw. targu wolnego

a.

b. c. d. e. f.

dokument lokacyjny podstawa lokacji i. wymaga wydania przez wadc przywileju lokacyjnego ii. zawiera: 1. nadanie prawa miejskiego 2. przywilej udzielony wjtowi 3. nadanie miastu prawa targu 4. okrelenie warunkw wykonywania rzemiosa 5. nadanie mieszczanom gruntw poza miastem iii. miasta ksice (dokument lok. wadcy) i prywatne (dok. lok. pana feudalnego) wyczano miasto spod wadzy urzdnikw monarchy wadza wjta (zwykle zasadca) nadanie prawa niemieckiego mieszkacom zapewniao lepszy rozwj gospodarki towarowej dwa systemy: i. magdeburski 1. dominujcy 2. statuty i przywileje (tzw. prawo magdeburskie) 3. wzory przejmowane przez polskie miasta a. prawo redzkie b. prawo chemiskie ii. lubecki (miasta nadmorskie) 1. lubeckie prawo miejskie

5.

stratyfikacja:

iii.

flamandzki (niekiedy)

a.
b.

spory napyw ludzi do miast (powietrze miejskie czyni wolnym po roku) posiadajcy prawo miejskie (m.in. obywatelstwo, dziedziczne) i. patrycjat miejski 1. zamoni kupcy 2. organ samorzd miejski (XIII w.) 3. dziery wadz 4. gwnie pochodzenia niemieckiego ii. posplstwo 1. najliczniejsi 2. rzemielnicy drobniejsi kupcy 4. walczy o uzyskanie wadzy z patrycjatem brak prawa miejskiego (obywatelstwa) i. plebs 1. biedota miejska 2. wyrobnicy 3. suba domowa 4. ludzie bezrobotni

3.

c.

6.

organizacja miasta: a. wjt i. na czele ii. dziedziczny iii. lennik w stosunku do pana iv. zadania 1. przewodniczenie awie sdowej 2. wykonywanie funkcji policyjnych 3. ciganie czynszw na rzecz pana 4. przygotowanie obrony miasta v. spore uposaenia vi. samodzielno wobec miasta i pana (w duych miastach) vii. na prawie lubeckim gwnie upr. sdowe b. rady miejskie (od XIII w.) i. pierwsze w miastach na pr. lubeckim sdowy organ zarzdu miasta ii. powoywana przez patrycjat (w celu uniezalenienia od pana i wjta) iii. kilka(nacie) osb + burmistrz na czele iv. pniej nieco wzmocnia kompetencje kosztem wjta rzemioso miejskie - organizacja w cechach przymusowa organizacja wolnych rzemielnikw miejskich jednej lub kilku pokrewnych specjalnoci a. ochrona interesw czonkw korporacji i. w stosunku do konkurencji pozacechowej ii. wobec kupcw iii. wobec wsi gwarantowaa czonkom wyczno wykonywania rzemiosa w miecie podniosa poziom produkcji wzajemna pomoc np. wdowie i dzieciom po mierci czonka bractwo religijne jednostka wojskowa pobierano skadki majstrowie (musieli posiada obywatelstwo) prowadzili warsztaty wsplnie z: i. 1-2 czeladnikami 1. po kilku latach mg zosta majstrem, po wykonaniu tzw. majstersztyku ii. uczniami 1. obowizek pracy w warsztacie 2. posugi w domu majstra 3. po kilku latach stawa si czeladnikiem organizacja handlu a. targi i. 1-2 razy w tygodniu ii. zakaz sprzeday poza rynkiem iii. uczestniczyli miejscowi oraz chopi iv. oywienie wymiany na rynku lokalnym b. jarmarki i. raz w roku ii. na podstawie uzyskanego przywileju iii. uczestniczyli kupcy spoza okrgu iv. oywienie wymiany na szerszym polu c. przymus drogowy i. obowizek uywania okrelonych drg, na ktrych istniay stacje celne ii. liczne ca utrudnienia wymiany iii. stopniowe ograniczanie ce d. prawo skadu i. przymus wystawienia towarw w miecie podczas przejazdu przez nie ii. od XIII/XIV w iii. przywilej uzyskay np. Wrocaw, Szczecin, Krakw iv. bezwzgldne i 1. obowizek sprzeday w caoci (nie mg jecha dalej pki...) c. d. e. f. g. h.

7.

b.

8.

v. ii.

chopstwo 1. od upowszechnienia si systemu czynszowego

2. moliwo dyktowania ceny kupcom przez miejscowych wzgldne 1. obowizek wystawienia towaru przez okrelony czas 2. po tym okresie mg wie dalej

2.
3. 4.

5.

wpyw monarchy, ktry nadawa ziemi wraz z poddanymi mu chopami (przypisacy) stopniowe uzalenianie ekonomiczne stratyfikacja: a. wieniacy ksicy i. podporzdkowani bezporednio ksiciu ii. samodzielni gospodarze iii. prawo do ziemi jako wasnoci podlegej iv. dua samodzielno gospodarcza i osobista v. powinnoci okrelao prawo ksice b. przypisacy i. powstali drog nadania panom ziemi wraz z ludmi ii. nie mogli opuci dbr iii. zaleno utrwalona w dokumencie nadawczym c. zakupy i. powstali w wyniku zaduenia si ii. oddanie siebie lub rodziny i praca do momentu spacenia dugu iii. brak moliwoci spaty popadnicie w zaleno iv. bardzo liczna grupa d. zaleni w drodze komendacji i. potrzebowali opieki feudalnej (gospodarczej oraz przed samowol urzdnikw) ii. zachowanie gospodarstwa (jako wasno podleg) iii. okrelone wiadczenia w zamian rodzaje wiadcze a. specjalizacja wiadcze i. rolnicy ii. rzemielnicy dworscy i grodowi iii. ludno suebna stopniowo przeksztacali si w rolnikw b. renta naturalna renta odrobkowa (wykonywana przez tzw. ratajw d. renta pienina stopnie zalenoci

c. a.

6.

7.

b. opole a. b. c. d.

wolni (prawo wychodu ze wsi) i. miejscowi podporzdkowani panom ii. gocie osiadali na podstawie umowy czynszowej, posiadali prawo wychodu 1. pochodzili rwnie spord zbiegych przypisacw i niewolnych poddani (zaleni) nakadano niektre wiadczenia skarbowe na cao skadanie wiadectw przy rozgraniczaniu dbr obowizek ladu tj. pognania za zoczyc odpowiedzialno zbiorowa za niedopenienie odpowiedzialno za znalezienie trupa na terytorium zanik opoli w zwizku z powstawaniem immunitetw oraz lokacji na prawie niemeckim

e. 8.

osadnictwo na prawie polskim (osadnictwo obyczajem wolnych goci) a. denie chopw do polepszenia warunkw bytu przez i. zwikszenie obszaru uprawy ii. unormowanie wiadcze na rzecz pana iii. zwizanie ich z rozmiarami posiadania gospodarstwa b. cigano nowych osadnikw, zachcanych atrakcyjnymi warunkami i. racjonalizacja wiadcze czynsz w naturze lub w pienidzu (okrelono termin i wysoko) ii. prawo wychodu iii. unormowanie praw do ziemi na zasadzie wasnoci podlegej

c. osadnictwo odbywao si zgodnie z wyksztaconymi zasadami osadnictwo niemieckie a. osadnicy pochodzcy z Niemiec i Flandrii b. szybszy sposb na zaludnienie wsi przez panw c. osadnicy szukali lepszych warunkw do bytu d. stwarzano im atrakcyjne warunki: i. prawo wasnoci podlegej ii. okrelony czynsz iii. prawo wychodu iv. stosowanie wasnego prawa i form organizacji osadniczej 10. osadnictwo na prawie niemieckim a. prawo niem. odpowiadao rozwijajcym si stosunkom towarowym b. tworzono nowe wsie oraz przenoszono dawne polskie wsie na prawo niemieckei c. istotne cechy: i. wasno podlega do nadziau chopskiego ii. racjonalizacja ciarw chopskich iii. prawo wychodu iv. jednolite sdownictwo dominialne (dochody z kar czerpali panowie i sotysi) d. zjawisko masowe ze wzgldu na zgodno interesw panw i chopw na tym etapie
9.

e. f.

przenoszono wsie na prawo niemieckie niekiedy bez dokumentu lokacyjnego (liczba wsi na prawie niemieckim bya wic faktycznie duo wiksza) lokacja wsi na prawie niemieckim i. zezwolenie lokacyjne forma przywileju (wczeniejsze nadanie immunitetu)

1.
2. 3.

na tej podstawie umowa z zasadc (organizatorem wsi) w rezultacie pan wystawia dokument lokacyjny podstawa organizacji wsi (zasadca by odbiorc dokumentu) tre dokumentu:

a.
11. sotys a. b. c. d. b.

wyczenie mieszkacw spod jurysdykcji prawa pospolitego oraz ciarw na rzecz wadcy okrelenie praw i obowizkw zasadcy i osadnikw

sta na czele wsi (zwykle by nim zasadca) urzd dziedziczny (warunki okrelone w dok. lokacyjnym) spore uposaenie obowizki i. przewodniczenie wiejskiej awie sdowej ii. zbieranie czynszw dla pana iii. suba wojskowa (czsto) e. zazwyczaj zamoni mieszczanie lub chopi (gwnie Niemcy) f. sd leski waciwy dla sotysa 12. prawa i obowizki chopw

a.
b. c. d. e.

posiadanie dziedziczne wasnoci podlegej (tzw. prawo zakupne pacili bowiem za nadzia panu mona byo t ziemi zby, lub chopa wyrugowa przy niespaceniu) i. tzw. an chemiski (ok. 30 morgw) ii. lub tzw. an frankoski (wikszy) (ok. 42 morgi) wsplne pastwisko dla caej wsi brak przywizania do ziemi (pr. niemieckie) lata wolnizny (2-24) brak czynszu czynsz w: i. zbou ii. pienidzu

f. g.

h.

iii. mieszany (1+2) wiadczenia w naturze (kury, jaja itd.) + praca w czasie siewu i niw ciary na rzecz pastwa i kocioa i. poradlne ii. ciary zwizane z obron kraju iii. dziesicina kocielna na prawie polskim (rnice) i. niesprecyzowany sposb nadziau ziemi ii.

h.

wysza robocizna iii. brak sdu sotysa i awy (w zamian sd dominialny pana tzw. wka) niewolni (poza hierarchi stanow) i. posiadanie przez panujcego, monych, rycerzy

IV.

pochodzili z: 1. jecw wojennych 2. take niewypacalny dunik 3. przestpca 4. potomkowie niewolnych iii. praca jako czelad dworska u pana bd wadcy iv. z czasem pomniejszaa si ich liczba 1. zbiegostwo 2. rozwj gospodarczy zaczto ich osadza na gospodarstwach typu chopskiego a. sytuacja zbliona do ludnoci zalenej v. urzdzeni w dziesitki i setki zarzdzane przez dziesitnikw i setnikw Chrzest Polski. Rozwj organizacji kocielnej. a. Polska prowincja kocielna i. pierwsze bpstwo Pozna 968 r. ii. pierwsze abpstwo Gniezno 1000 r. 1. + dodatkowe bpstwa Wrocaw, Karkw, Koobrzeg b. Organizacja Kocioa i. Na szczeblu diecezji 1. kapituy a. zoone z kanonikw, mogli piastowa urzdy (tzw. praaci) b. wasne uposaenia kapitu samodzielno c. prebenda wasne uposaenie kanonikw (od XIII w.) d. ciao doradcze biskupa e. od XIII wybieray biskupa (pierwszy Kadubek) 2. biskup

ii.

ii.
iii. iv. v. c. Synody

organizacja parafialna 1. czciowo przetrwaa do dzi 2. obejmowaa og osiedli 3. fundatorami zazwyczaj monowadcy osobowo prawna biskupstwa, kapituy, opactwa stopniowe uniezalenianie si od monych prawo wasnoci --> prawo patronatu archidiakonaty

1.

obejmoway kilka parafii w celach administracyjno podatkowych

i. ii. iii. d. Klasztory i.

prowincjonalne oglnopolskie zjazdy biskupw, opatw, przeoonych zakonw, praatw 1. zwoywane przez metropolit gnienieskiego diecezjalne oglnodiecezjalny zjazd delegatw

1. zwoywane przez biskupa legackie w celu wprowadzenia przepisw powszechnych prawa kocielnego, umocnienia organizacji itd. 1. zwoywane przez legata papieskiego
benedyktyni najwczeniejsze (XI)

e.

cystersi gwnie obcokrajowcy zakony ebracze (XIII), w miastach, utrzymywane z datkw ludnoci 1. franciszkanie 2. dominikanie iv. liczne dobra ziemskie v. egzempcja (wyjcie spod jurysdykcji biskupw na rzecz zwierzchnikw zakonnych na zachodzie) XIII w. Uniezalenienie Kocioa od wadzy wieckiej iii.

ii.

f.

i. 1180 ksita zrzekli si prawa zaboru pozostaych po zmarym biskupie ruchomoci (ius spolii) ii. XIII w reformy majce na celu zrzucenie wadzy wieckiej nad kocioem iii. celibat w II. po. XIII w. iv. liczne immunitety i przywileje Uposaenie Kocioa i. dobra ziemskie ii. dziesicina 1.

V.

snopowa chopi 2. swobodna szlachta (sama ustalaa form np. pienina) Monarcha a czynniki spoeczne

a.

b.

wadza monarsza i. ograniczona przez wiece i rad monarsz ii. wzmacniaa 1. silna druyna 2. poparcie Kocio iii. osobiste przymioty wadcy iv. sytuacja polityczna v. pozycja monych vi. cigo dynastyczna 1. rne formy np. wybr pord mskich potomkw dynastii vii. stopniowe ograniczanie wadzy wzrost wpywu monych koronacja i. tylko 3 na 8 wadcw polskich Chrobry (1025), Mieszko II (1025), miay (1076) nawet po zaprzestaniu Polska bya uznawana za krlestwo iii. tradycja przetrwaa rozdrobnienie centralizacja i decentralizacja i. centralizacja 1. kierunek reprezentowa monarcha i jego otoczenia z druyn 2. uwidacznia si poprzez: a. ekspansj terytorialn b. utrzymanie terytoriw pod rzdami dynastii c. ugruntowanie wadzy d. interesy obrony pastwa 3. stae objazdy kraju przez panujcego wdrujcy monarcha ii. decentralizacja 1. reprezentowana przez cz monych (drugi obz dworski popiera krla w zamian za uposaenia) 2. zasada pryncypatu a. princeps zwierzchni ksi b. uprawnienia oglnopastwowe c. polityka zagraniczna d. naczelne dowdztwo e. powoanie abp gnienieskiego i biskupw f. mianowanie komesw gownych grodw wadza ksica w czasie rozdrobnienia i. zasada pryncypatu + senioratu princepsem mia by kady najstarszy z ksit 1. dzielnica princepsa Maopolska z Krakowem + ziemia sieradzka i czycka + pomorze ii. stopniowy zanik wadzy princepsa iii. ograniczana przez przywileje jednostkowe i ziemskie nastpstwo tronu

ii.

c.

d.

e.

i.
f. g. h.

elekcja i. potwierdzajca akceptacja osoby desygnowanej ii. uroczysta wiec decydowa o powoaniu ksicia (zwykle spord mskich potomkw poprzednika) prawo oporu i. gdy monarcha nie przestrzega przywilejw i zobowiza ii. nawet usunicie z tronu wadcy wiece i. w waniejszych sprawach

mski 1. 2. 3.

potomek (przy braku bezporedniego z linii bocznej) desygnacja (szczeglnie poprzez adopcj) elekcja umowy sukcesyjne

ii. iii. iv. v. vi.

wolna ludno miast i okolicy centraln postaci by ksi najwaniejsza rola oligarchiczna grupa komesw peni te rol forum sdowego od XIII w periodyczne zjazdy wyraz silnej roli monowadcw 1. midzydzielnicowe a. dwie lub wicej dzielnic b. przewodniczy ksi 2. dzielnicowe wiece urzdnicze a. coroczny przy podziale dzielnic midzy spadkobiercw brano pod uwag opini wiecu c. za zgod wydawa x. przywileje, urzdy d. dziaalno sdownicza od XIV w urzdnicze wiece oglnopastwowe (namiastka sejmu walnego)

b.

VI.

vii. Zarzd Pastwem i. ii. b.

og dworzan komornicy stanowiska wysze komesowie 1. wywodzili si z monych 2. z czasem stay si tytuem honorowym urzdy dworskie i. charakter system paacowo domenialny tj. urzdnicy dworscy penili rwnoczenie najwysze funkcje pastwowe ii. najwysi dostojnicy

1.

komes nadworny (XI XIII w) a. zastpowa panujcego i. w zarzdzie pastwem ii. w sdownictwie iii. funkcja wojskowa (nazywany tote wojewod)

c.

czenik - piwnice stolnik - st owczy koniuszy kanclerz (od XII w) a. korespondencja wadcy b. sporzdza dokumenty c. kancelaria wraz z upowszechnieniem sie pisemnych dokumentw i. protonotariusz (pniejszy podkanclerz) ii. notariusze 7. skarbnik a. zarzd skarbem i archiwum 8. mincerz a. cigali dochody z regaliw b. jurysdykcja w zakresie wymiany pieninej c. ciganie faszerzy monet iii. zastpcy dostojnikw poddostojnicy iv. pniej urzdnicy dworscy przeksztacali si w urz. ziemskich urzdy lokalne (przed rozbiciem) 3. 4. 5. 6. ii.

2.

i.

namiestnicy prowincji w prowincjach kasztelan (komes grodowy) w kasztelanii (okrgu grodowym) 1. adm. gospodarcza 2. sdownictwo 3. ciganie danin w naturze i wiadcze 4. urzdnicy: a. chory sprawia rycerstwo b. wojski zastpca ds. wojskowych c. sdzia grodowy d. wodarz ds. gospodarczych 5. udzia kasztelana w daninach uposaenie przedstawiciel krla w terenie przej kompetencje kasztelanw (czciowo) wprowadzony przez Wacawa II powoywany i odwoywany przez krla penia wadza adm. i wojsk. nie musia pochodzi z ziemi, na ktrej by ustanawiany

d.

starosta i. ii.

iii.
VII.

Sdownictwo a. monarsze i. sd prerogatywa wadcy

iv. v. vi.

ii.

iii.

rozwj pastwa niemono samodzielnego podoania przez monarch, przekazanie wadzy urzdnikom 1. wojewoda 2. komesi w okrgach grodowych (kasztelanowie) 3. zawsze w zastpstwie monarchy 4. mona byo przedstawi spraw monarsze 5. podlegali takim sdom duchowni (do XIII w.) i wieccy rozbicie dzielnicowe sdy ksice 1. sdzia dworski (XII) a. zastpca podsdek

10

b.

wszelkie sprawy, niektre tylko zastrzeone dla wadcy:

2.

3. b.

c.

kasztelaskie i. kasztelana zastpowa sdzia grodowy ii. obowizek wykrycia przestpstwa przez kasztelana, sdzenia i karania iii. szczeglna forma sd targowy nad ludnoci obecn na targu, w/s prywatnych iv. od XIII/XIV w. na ziemiach immunizowanych pozostaa jedynie jurysdykcjach w/s najciszych przestpstw dominialne i. sdy paskie ii. we wszystkich sprawach iii. prawo zwyczajowe polskie lub niemieckie (powoywano wwczas specjalny sad prawa niemieckiego) kocielne i. ii. iii. iv. (od XIII) sd archidiakona I instancja sd biskupa apelacja oraz sdzia w waniejszych sprawach od XIII w. urzd oficjaa (przy kuriach biskupich) --> II inst. sd metropolity w Gnienie kompetencja 1. sprawy, w ktrych duchowny wystpowa jako pozwany 2. osoby wieckie, ktre naruszyy zasady wiary lub naruszenie przepisw dot. wiary np. maestwa 3. wyjtkiem: a. sprawy o dobra ziemskie duej wartoci b. o zdrad c. o zbrodnie obrazy majestatu v. sdy inkwizycyjne w/s spraw heretykw 1. prowadzili gwnie dominikanie 2. nakada kary kocielne 3. gdy nie poskutkoway wieckie (zazwyczaj mier) sdy prawa niemieckiego i. sd miejski sd awniczy 1. gdy wikszo stanowia ludno niemiecka 2. wjt 3. awnicy 4. sd wielki gajony a. 3 razy w roku b. udzia pana lub w zastpstwie landwjta sd gorcego prawa a. w razie spraw wymagajcych szybkiego rozstrzygnicia b. wyrok w cigu doby przestpca zapany na gorcy uczynku lub kupiec (go) 6. zakres uprawnie ustalany przez dokument lokacyjny wyczano czasem sprawy najcisze sd wiejski na wzr miejskich 1. gdy wikszo stanowia ludno niemiecka 2. sotys 3. awnicy 4. odbywa si w rokach gajonych

i. przestpstwa przeciw pastwu i monarsze (zdrady, obraza majestatu ii. skargi na urzdnikw iii. sprawy o ziemi iv. sprawy dot. statusu prawnego osoby v. sprawy o regalia sdy ksice na wiecach a. przed licznym zgromadzenie b. rozpatrywa najwaniejsze sprawy c. ksi zaciga opinii monych prawo nieodpowiednie a. prawo wycznego sdzenia przez sdy ksice

d.

e.

5.

ii.

iii. iv.

Rozdzia trzeci
I.

5. zakres uprawnie ustalany przez dokument lokacyjny praktycznie we wszystkich sprawach sdy specjalne sdy leskie 1. podlegali wjtowie i sotysi 2. sdzia awa rwnych przewodzi ksi (pan, landwjt) odwoanie do Magdeburga 1. pniej powsta sd wyszy prawa niemieckiego w Chemnie
Pojcia Korony Krlestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae)

Korona Krlestwa Polskiego

a.
ii. iii. iv. v. vi. vii. viii. ix. x.

i.

pastwo wyodrbnione od monarchy konstrukcja powstaa w Anglii (XII) korona symbol panowania i niezalenoci pastwowej oderwano od osoby monarchy i wizano z pastwem jako caoci krl jest podlegy Koronie Krlestwa i jego prawom element publicznoprawny wadzy pastwowej w przypadku braku krla reprezentacja pastwa w postaci mieszkacw (w praktyce szlachty) Korona obejmowaa ziemie aktualne i historycznie i etnicznie polskie powstanie goda pastwowego orze biay na czerwonym polu zasady: 1. suwerennoci 2. niepodzielnoci i niepozbywalnoci terytorium (troska o likwidacj rozdrobnienia) skutki (dobre) 1. zacienienie wizw midzy poszczeglnymi ziemiami 2. powstawanie urzdw centralnych

11

3.

oparcie adm. lokalnej na starocie

- powstao pojcie Korony Krlestwa Polskiego, wyodrbniy si stany i powstaa reprezentacja stanowa. Korona Krlestwa Polskiego pojcie uksztatowao si za K. Wielkiego korona jako symbol wadzy, traktowano j jako instytucj prawn, skupiay si w niej wszelkie prawa nalene pastwu, krl by tylko ich realizatorem, nie mg ich uszczupla mg je poszerza, pojcie Korony = pojcie Pastwa Terytorium Cechy ustroju: - zasada niepodzielnoci terytorium pastwa koniec z przekazywaniem terytorium po odejciu krla jego nastpcom zarzdza tylko jeden nastpca - pastwo nie jest majtkiem prywatnym krla, a Krlestwo Polskie jest pastwem suwerennym - aden wadca nie moe uznawa siebie za podwadnego innego europejskiego monarchy - krl nie moe decydowa swobodnie o zarzdzie terytorium pastwowym (stosowali si do tego Andegawenowie, a Jagiellonowie nie) - dziedziczenie tronu: najstarszy z synw zmarego krla, od Jagiey elekcyjny - podzia spoeczestwa na stany: szlachecki, duchowny, mieszczaski tylko oni byli zapraszani na zjazdy (sejmy) - dwa inne stany: wociaski (w Statutach Kazimierza Wielkiego); ydzi mieli swoje prawa sdowe i inne podatki II. RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA 84. Prawo ziemskie. Statuty Kazimierza Wielkiego: statuty Kazimierza Wielkiego najwaniejsze rdo prawa stanowionego w Polsce - wydane byy osobno dla Maopolski i Wielkopolski, odzwierciedlao to rnice w stosunkach wewntrznych obu dzielnic - statuty powstaway stopniowo w latach 50. i 60. XIV wieku - statut wielkopolski wczeniejszy, wydany przy wspudziale abp gnienieskiego, praatw i szlachty na wiecu ustawod., liczy okoo 50 przepisw - statut maopolski zoony ze statutu uchwalonego na wiecu w Wilicy oraz zwodu szeregu ustaw pniejszych, liczy okoo 100 przepisw - statuty KW zawieray przepisy ustrojowe, prawa sdowego (gwnie karnego), nie wyczerpyway adnego dziau prawa - dokonyway odwieenia prawa i jego unifikacji, gwnym ich zadaniem miao by wg krla ujednolicenie prawa - ze statutem maopolskim poczono ustawy KW i jego nastpcw wydane w XIV wieku (ekstrawaganty) i prejudykaty artykuy sformuowane jako kazusy - z tego wszystkiego powstay zwody (redakcje) statutw maopolskiego i wielkopolskiego - w XV poczono je w Statuty Maopolsko-Wielkopolskie, na kocu dopisano petyta projekty norm prawnych, jeszcze nie sformuowanych - dygesta redakcja obejmujca w jednolitym ukadzie wszystkie przepisy maopolskie i wybr wielkopolskich (okoo 130) - najstarszy polski przekad statutw dokonany zostra w poowie XV w. przez witosawa z Wojcieszyna statut warcki uchwalony przez sejm walny z 1423 roku, potem zatwierdzony przez krla przywileje oglne i indywidualne, przywileje generalne koszycki, cerkwicko-nieszawski, itp. edykty wydawane przez krla w sprawach wojska i religii, dekrety w sprawach handlu i ce, ordynacje normujce organizacje up solnych lauda uchway partykularnych norm prawnych dla poszczeglnych ziem dokonane przez sejmiki i wiece lokalne, nie potrzeboway zatwierdzenia krlewskiego do wanoci prawo dzielnicowego Mazowsza stanowio osobn odmian prawa polskiego 85. Prawo niemieckie: ortyle wydawane przez Magdeburg dla miast wilkierze statuty uchwalane przez rady miejskie MONARCHIA STANOWA (poowa XIV w. poowa XV w.) USTRJ: SZLACHTA najszersze prawa, mogli siga po peni wadzy politycznj, stan zamknity; warunki bycia szlachcicem: urodzenie w rodzinie szlacheckiej, po 1505 tylko ojciec musia by szlachcicem, nobilitacja podniesienie do stanu szlacheckiego, dokonywa go krl w zamian za pomoc finansow, umarzanie dugw krlewskich, mogy to by osoby spoza rodzin szlacheckich, nagana szlachecka zarzut szlachcica, e kto nosi bezprawnie tytu szlachecki, wymg oczyszczenia zeznania wiadkw (czsto nielegalne przekupstwo wiadkw doprowadzao do przedostania si do stanu bogatych mieszczan) dobra rycerskie w XIV w. przyjto FIKCJ PRAWN, e wszystkie dobra szlacheckie objte s immunitetem sdowym rwno w stanie szlacheckim magnaci posiadali jednak dominujc pozycj, poza tym istniay wyjtki:

szlachta zagrodowa (zaciankowa) osobicie uprawiaa swoj ziemi, liczna na Mazowszu szlachta nieosiada (goota) dzierawi dobra ziemskie (traktowany jak waciciel), brak obowizku stawienia si na pospolite ruszenie; nie moga piastowa urzdw; podlega sdom grodzkim, nie ziemskim;

PRZYWILEJE SZLACHECKIE (generalne): - buda 1355 - nie pobiera si nadzwyczajnych podatkw; wynagrodzenie szlachcie strat poniesionych w czasie wypraw wojennych; potwierdzenie poprzednich praw - koszycki 1374 zwolnienie z wikszoci podatkw, urzdy dla szlachty, krl nie moe zarzd. podatku bez zgody szlachty; wykupywanie przez wadc szlachcica, ktry popad w niewol; potwierdzenie poprzednich praw - czerwiski 1422 - nietykalno majtkowa, szlachcic odpowiada przed sdem tylko w oparciu o prawo pisane; niepoczalno urzdu ziemskiego i starosty - jedlneski 1430-33 - nietykalno osobista, nie mona pozbawi nikogo wolnoci bez wyroku sdowego - cerkwicko-nieszawski 1454 - krlowi potrzebna jest aprobata sejmikw szlacheckich (zebrania ogu szlachty na danym terytorium) do zwoania pospolitego ruszenia, podatkw, nowego prawa; ograniczono prawa chopw, mieszczan, ydw DUCHOWIESTWO stan powsta najwczeniej i jest najstarszy, stan otwarty wystarczao powoanie, w XIII w. otrzyma prawo do rozpoznawania swoich sporw wg prawa kanonicznego i zosta wyksztacony w peni, elita duchowiestwa miaa duo do powiedzenia w pastwie, panowao zrnicowanie majtkowe

12

MIESZCZANIE stan powstay w wyniku lokacji miast na prawie niemieckim w oparciu o dokumenty lokacyjne, miasta dostaway uprawnienia ekonomiczne i rywalizoway wobec monarchy o przywileje ekonomiczne (dlatego stan by zrnicowany), by to stan otwarty za przyjcie si pacio, albo wystarczyo kupi jak nieruchomo, wypchnity z udziau w yciu politycznym wci dominowali Niemcy (w patrycjacie) korzystanie z prawa miejskiego wymagao obywatelstwa (kade miasto stanowio autonomi dla siebie) o pochodzenie z prawego oa o religia chrzecijaska o uprzednia rezygnacja z dotychczasowego obywatelstwa o pobierano opat od nowego obywatela o obywatelstwo byo dziedziczne patrycjat i posplstwo ok. 30% ustrj wadz miasta

wikszo mieszczan ok. 70% plebs nie posiadajcy obywatelstwa, podlegali jednak prawu miejskiemu

rzdy patrycjatu posplstwo, zorganizowane gwnie w cechy, nie byo dopuszczone do wadzy, cho pacili podatki stanowili opozycj np. w Krakowie doprowadzili do powstania reprezentacji posplstwa; gdzie indziej byli dopuszczeni do wyboru rady miejskiej rada miejska wci najwaniejszy organ samorzdowy o wybieraa wjta i awnikw urzdnikw miejskich o mianowaa starszych cechw o niekiedy peniy rol sdu wyszej instancji awa sd miejski reprezentacja posplstwa gwnie starsi cechw, kontrola finansw rady miejskiej, udzia w podejmowaniu uchwa wilkierze wydawane przez rady (czasem przy udziale awy lub posplstwa) o normoway sprawy targowe, bezpieczestwa, porzdku, czasem pr. cywilnego i karnego o w miastach krlewskich wymagana aprobata krla o dodatkowo wzmacniay pozycj mistrzw w cechach

cechy i bractwa z czasem cechy otrzymay statuty o okrelay: warunki produkcji i pracy o maksymaln liczb czeladnikw i uczniw o jako wyrobw i ceny o narzdzia i surowce, wymagane do produkcji podniesienie jakoci wyrobw i rozwj rzemiosa

tzw. wilkierze przeciw zbytkowi zakazy luksusowego prowadzenia si w celu zapewnienia rodkw na rozwj rzemiosa i handlu

ograniczenie konkurencji wewntrznej i zewntrznej na czele cechu starsi cechowi o zarzdzali cechem o uprawnienia sdowe w drobnych sprawach karnych (najwysza kara usunicie z cechu) stopniowe wzmacnianie pozycji majstrw dziedziczno, zwolnienia z opat, o czeladnicy byli wyzyskiwani, nie mieli moliwoci wstpienia do grona majstrw dochodzio do buntw o wielu z nich podjo prac poza cechami (za murami miasta) tzw. partacze (szturarze) zwalczani przez prawo miejskie

gildie bractwa tworzone przez kupcw przywileje miast utrzymano prawo skadu i przymus drogowy - co raz wicej miast otrzymywao ten przywilej konfederacje miejskie w celu ujednolicenia polityki miast (sporadyczne)
wolno podatkowa wiadczenia okrelone w przywileju lokacyjnym, wszelkie dodatkowe wymagay zgody miast zaamanie rozwoju przywilejw XV w., osabienie miast na rzecz szlachty o przyczyna: brak wspdziaania miast w walce o przywileje o przerodzio si w zahamowanie gospodarcze miast w przeciwiestwie do folwarkw szlacheckich

CHOPI 1. podzia chopstwa

a.

kmiecie i. najliczniejsi ii. najbogatsi

2.

iii. posiadali ziemi samodzielnie b. zagrodnicy c. czelad prawo wychodu a. na prawie niemieckim niemal nieograniczone zaleao jedynie od doprowadzenia gospodarstwa do porzdku i znalezienia zastpcy b.
c. d. e. na prawie polskim tylko raz w roku (koo Boego Narodzenia); obowizek uprzedzenia pana; obrobienie ziemi; zastpca lub opata rkojemstwo kmieci uatwiao wychd bez spenienia zobowiza chopi w nowolokowanych wsiach mogli opuci j dopiero po tylu latach ile posiadali wolnizn prawo wychodu caej wsi: i. gdy pan dopuci si gwatu na onie lub crce chopa ii. pan zosta wyklty, a chopi pozostali bez posug religijnych w zwizku z tym iii. gdy dokonano w gospodarstwach chopw egzekucji za dugi pana zbiegostwo wychd ze wsi bez spenienia zobowiza i. uwolnienie od powrotu w przypadku spacenia rocznego czynszu lub trzech grzywien kary

f. 3. sotysi

13

a. b.

ich liczba zwikszya si wci dziedziczne swobodne rozporzdzenie bez zgody pana posiadali wasnych poddanych, podlegych wadzy sdowo - administracyjnej stopniowo wyodrbniali si w osobny stan feudalny i. czsto nabywane tote przez mieszczan czy szlacht ii. ukrcono poprzez statut maopolski i warckiego

c.
d.

KOCIOY 1. katolicki, a pastwo

2.

nowy tryb obsadzania biskupstw krl przedstawia kapitule swojego kandydata, a kapitua dokonywaa wyboru od po XV w. wysze stanowiska kocielne penia tylko szlachta 1417 abp gnienieskie uzyskao godno prymasa zjednoczenie pastwa --> stopniowe ograniczanie nada kocielnych, zagraajcych pozycji krla i monych; odbierano ziemie nie powiadczone dokumentem oraz znajdujce si na pograniczu e. duchowni pacili podatki za zwolnienie od suby wojskowej prawosawny, a pastwo a. polityka tolerancji b. powoanie metropolii w Kijowie b. c. d.

a.

ZGROMADZENIE STANOWE (SEJMY WALNE (wielkie), PROWINCJONALNE): - wspistnienie sejmw walnych, prowincjonalnych i sejmikw ziemskich - powstay, gdy na zjazdach zacza pojawia si szlachta - zwoywane przez krla (walne) - sejm walny: 1. rada krlewska (dostojnicy wieccy i duchowni) --> pniejszy senat 2. urzdnicy ziemscy reprezentanci ziem (pniej zastpieni przez posw wybieranych na sejmikach ziemskich) 3. szlachta nie piastujca urzdw, przedstawiciele rad miejskich i kapitu katedralnych miejscem obrad Piotrkw

mg obradowa bez krla ten zatwierdza wwczas uchway ex post - wspuczestnicz w stanowieniu prawa i uchwalaj ustawy podatkowe (bez ich zgody krl nie mg nakada podatkw) - aden z monarchw nie moe cofa przywileju a ogranicza moe tylko za zgod uprawnionego - krl decyduje o liczbie posw i wysokoci ich diety oraz o dugoci zjazdu - kompetencje Zgromadzenia Stanowego ulegay rozszerzeniu, bo krl chcia si nimi podzieli, a przedstawiciele stanw szantaowali monarch - przywilej nieszawski ograniczy kompetencje ZS szlachta wybieraa swoich przedstawicieli ktrzy na sejmikach szlacheckich decydowali o sprawach wszystkich mieszkacw - sejmiki ziemskie 1. rada panw ziemskich (powstaa z podziau wiecu dzielnicowego na rad i sd wiecowy)
2. 3. sprawy administracji lokalnej i ustawodawstwo partykularne b. pniej zacza zanika, a jej rol przejmowa og szlachty sejmiki stay si wyrazicielami ich woli og szlachty kompetencje uchwaodawcze i sdownicze (sd wyszy) nakaday np. lokalne podatki

a.

Konfederacje - do realizacji celw okrelonego stanu - trwaa do chwili osignicia celu - zanikay w miar rozwoju zgromadze stanowych ADMINISTRACJA CENTRALNA: krl pena wadza ustawodawcza, elekcji dokonywaa po mierci Jagiey Rada Krlewska za opini Zgromadzenia Stanowego, do Z. Augusta wybierano tylko czonkw rodziny krlewskiej, jego wadza ograniczona bya przywilejami stanowymi, jako sdzia najwyszy jest wizany prawem stanowionym przez siebie i poprzednikw, rezygnuje z dowolnoci procesu, musi opiera si na prawie stanowionym, nie moe sam wykonywa wadzy koronacja o abp gnienieski wrcza insygniw wadzy krlewskiej o przysiga pastwowa przestrzeganie praw i przywilejw, odzyskanie utraconych ziem i obrona granic zakres wadzy o ograniczona wpywami monych, statutami o zarzd pastwem zwierzchnik administracji

nominacja urzdnikw dworskich, na ziemskie uzaleniona od rady szlachty tej ziemi dysponowanie dobrami domeny rdo sprawiedliwoci, najwyszy sdzia brak moliwoci obsady sdziw ziemskich naczelny dowdca wojsk kierowa polityk zagraniczn

Rada Krlewska (wielka, najwysza) organ doradczy krla, brak samodzielnych uprawnie (oprcz prawa zmiany wartoci monety), sdzili pod przewodnictwem krla; w wypadku maoletnoci krla i bezkrlewia przejmuje peni wadzy (za Warneczyka rzdzia 10 lat, bo najpierw by maoletni a potem wyjecha), potem przeksztacia si w senat skad Rady Krlewskiej: wybiera Krl, wyrniano 3 grupy dygnitarzy: urzdnikw ziemskich wojewodowie, kasztelanowie; biskupi i abp rzym-kat; oraz ministrowie, czyli najwyszi urzdnicy krlewscy (marszakowie, podskarbiowie i kanclerze marszakowie penili wadz ruchom tzn. tam, gdzie krl si znajduje, ich wadza dziaaa w promieniu 5 mil od dworu krlewskiego, stali na czele sdu marszakowskiego, byli szefami protokou dyplomatycznego, zajmowali si sprawami policji i porzdku publicznego, symbolem ich wadzy bya laska, byo ich dwch w pastwie

14

kanclerze byo ich dwch, zastpowali si, byli ministrami sprawiedliwoci i spraw zagranicznych, stali na czele adm. oglnej, najblisi wsppracownicy krla, zastpuj krla w penieniu wadzy sdowniczej, stali na stray prawa (co w rodzaju TK), kieruj niszymi urzdnikami kancelarii krlewskiej: referendarzami, sekretarzami i pisarzami, symbolem wadzy bya piecz podskarbiowie zarzdzali majtkiem korony nieruchomociami ziemskimi i przedsibiorstwami pastwowymi, nadzr nad mennic pastwow, dbaj o jako monety, cigaj podatki, symbolem wadzy byy klucze od skarbca koronnego na Wawelu ministrowie penili wadz doywotnio, powoywa i odwoywa ich krl, stawali si wic dygnitarzami, nie mona byo te piastowa 2 stanowisk ministerialnych naraz urzdy koronne i nadworne jedynie rna nomenklatura, ten drugi by zazwyczaj zastpc pierwszego incompatibilitas niepoczalno urzdw dworskich od przywileju czerwiskiego; miao zapobiec kumulacji w jednym rku kilku urzdw; w praktyce zasada ta nie bya przestrzegana ADMINISTRACJA TERYTORIALNA: 1. wojewdztwa a. wojewodowie i. na czele rady panw wojewdztwa ii. przewodniczy sejmikowi elekcyjnemu w celu powoania na urzdy sdowe iii. jurysdykcja nad ydami iv. nadzr nad miastami 2. kasztelanie a. kasztelanowie i. utracili uprawnienia skarbowe i wikszo sdowych w stos. do chopw w dobrach paskich 3. 4. 5. 6.

ii. reszt kompetencji straci na rzecz starosty oraz sdw ziemskich powiaty a. pocztkowo okrgi sdowe pniej rwnie administracyjne podkomorzy, sdzia ziemski urzdy dygnitarskie (podobnie, jak powysze) a. przy ich obsadzie krl zasiga opinii rady panw ziemi inne urzdy honorowe a. chory, wojski, podsdek, pisarz ziemski b. szlachta przedstawiaa krlowi kandydatw, wybranych na sejmiku starosta rami krlewskie (namiestnik krla w terenie) a.
b. c. d. e. f. urzdowa w starostwie ziemskim (ziemski) lub generalnym (genaralny) powoywany przez krla mia nim by Polak (niekoniecznie z danej ziemi) pomniejszyy si jego kompetencje wykonywa je w imieniu krla burgrabiowie zarzd zamkami

7.

8. 9.

w Maopolsce inna administracja, z racji staego pobytu krla a. justycjariusz obrona prawa b. wielkorzdca krakowsko sandomierski zarzd gospodarczy dbr c. burgrabiowie zarzd zamkami d. starosta od XIV w. rozszerzali swoj wadz wiceurzdnicy prywatni zastpcy urzdnikw, w kadej chwili odwoywalni, opacani przez urzdnikw uposaenie urzdnikw cz dochodw pastwowych, niektrzy w postaci ziemi

UNIWERSYTET KRAKOWSKI: powoany w 1364 roku

trzy wydziay: prawa (rzymskie i kanoniczne), medycyny i nauk wyzwolonych; za krl. Jadwigi take teologiczny korporacja wyjta spod wadz miasta i urzdnikw krlewskich zarzd rektor zwierzchno bp krakowski sdownictwo rektorskie nad czonkami uniwersytetu; w/s cikich, popenionych przez klerykw bp Krakowa o sdzono wg prawa rzymskiego

SDOWNICTWO: - wystpowaa odrbnoc sdowa stanw kady mia wasne prawo: szlachta prawo polskie (ziemskie), duchowni prawo kanoniczne, mieszczanie prawo niemieckie: lubeckie, chemiskie, magdeburskie, chopi prawo ziemskie potem wiejskie sdy szlacheckie sd ziemski, sd podkomorski, sd grodzki (system przetrwa a do reform sejmu 4letniego) SD ZIEMSKI: - uznawany przez szlacht za najwaniejszy dla swojego stanu, - orzeka w wikszoci spraw karnych i cywilnych szlachty-posesjonatw, - do ich ksig wpisywano cay obrt prawny nieruchomociami szlacheckimi, ksigi te byy ustaw niezmienialn i miay charakter wieczysty; - o obsadzie sdu decydowaa szlachta krl wybiera sdziw spord kandydatw przedstawionych przez szlacht na sejmikach, - jest jeden taki sd w kadym wojewdztwie i ma charakter objazdowy (brak staej siedziby), - w kadym z powiatw sdowych sd zbiera si raz na kwarta i przyjmowa pozwy, - urzdnicy sdowi: sdzia i podsdek, 4-6 asesorw, pisarz, wony (Maopolska) starosta, sdzia, podsdek, wojewoda, podkomorzy, chory (Wielkopolska) SD PODKOMORSKI: przewodniczy mu podkomorzy, ktry dobiera sobie asesorw, sd ten orzeka w sprawach o rozgraniczenie dbr szlacheckich zbiera si na polu aby wytyczy granice, komornicy stawiali kamienie graniczne SD GRODZKI-STAROCISKI: - na czele sta starosta grodu, nie musia orzeka sam, gdy mia od tego sdziw grodzkich - orzeka w sprawach ludzi lunych i szlachty nieosiadej, oraz w czci spraw publicznych - by sdem mieszanym dla szlachty i nieszlachty - od Statutu Wardzkiego 1423 mogli orzeka w sprawie szlachty osiadej z 4 artykuw grodzkich: gwat, podpalenie, zbrojna napa na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej - w ich skad wchodzili urzdnicy egzekucyjni dzisiejsi komornicy i policja

15

- prowadzone s ksigi otwarte dla wszystkich, ale nie miay prawa wiecznoci, dopiero od koca XVII w. wszystkie sdy mogy prowadzi ksigi wieczyste SD WIECOWY: (do przywileju nieszawskiego): by sdem wyszym, sd rwnych sobie dla monych, elity stanu szlacheckiego, rozpatrywa sprawy waniejsze i sprawy przesane mu przez sd ziemski, zbiera si trzy razy w roku, W Wielkopolsce: starosta, asesorowie: wojewoda i kasztelanowie, W Maopolsce: wojewoda jako przewodniczcy, w obu terytoriach dodatkowo sdzia, podsdek i pisarze SD SEJMIKOWY: po zamarciu sdw wiecowych, orzekali w nich dygnitarze ziemscy, sdzia i podsdek pod przewodnictwem wojewody i w obecnoci ogu szlachty SD OPRAWCY: justycjariusz-oprawca ciga szczeglnie gronych przestpcw, chwyta ich, przeprowadza ledztwo i odbywa sd, istniao to tylko w Maopolsce, postpowanie arbitralne, sd zniesiono przywilejem czerwiskim (szlachta sdzona wg prawa pisanego) SD KOCIELNY / DUCHOWNY: sd oficjalny, opiera si na prawie kanonicznym, sdzi w sporach midzy suchownymi i rwnie midzy osobami wieckimi nnp. o herezje, o naruszenie przykaza kocielnych, o spory maeskie SDY SYNODALNE: sprawowane podczas objazdu diecezji przez biskupa, w kadej parafii ludzie zeznawali na temat narusze prawa, co stawao si podstaw do wszczcia postpowania SD RADY MIEJSKIEJ rajcowie i burmistrz jako przewodniczcy, sd ten opiera si na prawie niemieckim, sdzili sami albo razem z aw, wtedy tworzyli sd radziecko-awniczy instancj wysz dla sdw awniczych i cechowych SD WYSZY PRAWA NIEMIECKIEGO NA ZAMKU KRAKOWSKIM powoany przez K. Wielkiego jako prowincjonalny sd leski dla wjtw i sotysw z dbr krlewskich, wydawa ortyle innym sdom prawa niemieckiego SD SZECIU MIAST instancja odwoawcza od sdu wyszego na zamku krakowskim, sdzili komisarze (po dwch z szeciu wikszych miast Maopolski) tok instancji w sdownictwie prawa niemieckiego: I sd awy i rady, II sd wyszy prawa niemieckiego, III sd szeciu miast SDY GAJONE dziaay we wsiach na prawie polskim, pan lub wyznaczony urzdnik sdzili z udziaem przysinych SDY AWY WIEJSKIEJ funkcjonoway we wsiach na prawie niemieckim, orzekali sotys i awnicy SDY DOMINIALNE: dla chopw poddanych SD KRLEWSKI: - by sdem powszechnym i dla wszystkich stanw, sdzi by krl, wyroki wydawano w jego imieniu, krl musia akceptowa wyrok wydany przez jego z-cw, na wyrokach widnia podpis krla; - by ostatni instancj, sdem odwoawczym (sprawy przysyane z sdw niszych lub na danie krla) - rozstrzyga w sprawach: o najcisze przestpstwa, sprawy przeciw szlachcie z zagroeniem utraty ycia, czci i maj tku (z wyjtkiem 4 artykuw grodzkich), skargi przeciw urzdnikom, sprawy majtku krlewskiego, sprawy z zakresu prawa pastwowego - sd nadworny odbywa si na dworze krlewskim, krl nie musia by w skadzie orzekajcym - sd zadworny (komisarski) orzeka wskazany przez krla urzdnik, ktry by wysyany na miejsce sporu; rozwizywa si ten sd po zamkniciu sprawy - sd sejmowy w czasach demokracji szlacheckiej, sdzi podczas zjazdu sejmu, o sprawach rozpatrywanych decyduje monarcha, asesorami krla s czonkowie rady krlewskiej, jego wyroki staway si precedensami - sdziowie sdu monarszego mieli boja bo, prawdomwno, mdro, roztropno, stateczno, powag, sdzi wedug prawa pisanego - przeszkody w byciu sdzi niemowa, lepy, guchy, chory umysowo, mniej ni 20 lat, yd, nie-chrzecijanin, wyklty, kobieta UNIA POLSKI Z LITW szereg aktw prawno-pastwowych i stanw faktycznych: od prb inkorporacji do sojuszu 1. Unia w Krewie a. tron polski, rka Jadwigi, chrzest w obrzdku aciskim, przyczenie Litwy i Rusi do Korony - dla Jagiey unia personalna polscy moni potraktowali jako akt inkorporacyjny, litewscy dyli do utrzymania odrbnoci i. 1398 bojarzy obwoali ks. Witolda samodzielnym ksiciem Litwy Unia wilesko radomska a. po klsce w bitwie z Tatarami b. Witold sprawuje rzdy na Litwie jako samodzielny wadca, stosunki zblione do lenna wzgldem Jagiey, po mierci Witolda miao powrci status quo Unia w Horodle a. dalsze zacienienie zwizkw po bitwie pod Grunwaldem b. odrbny WX na Litwie, ustanawiany przez krla za zgod panw litewskich i rady koronnej; wsplne zjazdy polsko litewskie; przyjto ok. 50 rodzin panw bojarskich do grona szlachty; bojarzy uzyskali potwierdzenie przywilejw ziemskich (wycznie katolicy); wprowadzono na Litwie urzdy wojewodw i kasztelanw c. zachwiana po odzyskaniu mudzi przez Litw d. po mierci Witolda bojarzy obwoali widrygie panem litewskim dy do zerwania zwizku z Koron e. Zygmunt Kiejstutowicz zosta obrany przez katolikw na pana litewskiego podzia na dwie Litwy f. 1440 Kazimierz Jagielloczyk panem Litwy do 1447 przejciowy rozpad unii. Po koronacji Kazimierza J. ponowna unia personalna c.

b.

2.

3.

Rozdzia czwarty
PRAWO SDOWE REDNIOWIECZA (PL) I. PRAWO PRYWATNE 140. Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych: zdolno prawna - moliwo zajcia w stosunkach prywatnych stanowiska podmiotu prawa lub obowizku, kady, kto t zdolno posiada, by osob w obliczu prawa, nie byli nimi za wywoacy zdolno do czynnoci prawnych zdolno do tego, aby przez dokonane przez siebie akty prawne powodowa powstanie, zmian lub wyganicie stosunku prawnego warunki z.d.c.p. penoletno: pocztkowo dojrzao fizyczna, potem ustalono wiek przecitny z.d.c.p., a Statut Warcki ustali lata sprawne na 15 dla mczyzn a dla kobiet 12 Czynniki wpywajce na zakres zdolnoci do czynnoci prawnych i zdolnoci prawnych: - przynaleno do grupy spoecznej / stanu: rycerstwo/szlachta mieli najwiksz z.d.c.p., niewolnicy nie mieli wcale

16

- pe: peni praw mieli mczyni, kobiety pozostaway pod opiek rodziny a do wydania za m, do XIII w. nie mogy spadkobra dbr ziemskich, mogy jednak posiada rzeczy ruchome, wdowy miay lepsz sytuacj - przynaleno pastw.: ograniczono prawa cudzoziemcw spadek po bezdziedzicznym cudzoziemcy przypada krlowi - przynalenoc etniczno-wyznaniowa: powane ograniczenia w stosunku do ydw: nie mogli zawiera maestw z chrzesc, mogli zamieszkiwa tylko w oznaczonych miejscach, ale za to mogli udziela poyczek na procent, zaostrzono sankcj karn za zabicie yda A. MAESTWO I RODZINA 141. Zawarcie i rozwizanie maestwa: poligamia panowaa na ziemiach pogaskich, korzystali z niej tylko moni monogamia wprowadzona po chrzcie Polski, wymuszana poprzez stosowanie kar za poligami zawarcie maestwa w redniowieczu wystarczyo tylko wsplne zamieszkanie + owiadczenie woli zawarcia maestwa, kobieta musiaa uzyska zgod rodziny, wdowa ju nie, dodatkowo zawierano dwie umowy: zmwiny przedlubna umowa midzy dwoma rodzinami, okrelano czas i warunki maestwa, przy zawieraniu m. poredniczy dziewosb zdawiny oddanie panny modej panu modemu, towarzyszyy temu przerne obrzdy m.in. przenosiny forma kocielna maestwa wprowadzona do Polski w 1197 roku przez legata papieskiego Piotra z Kapui zapowiedzi wprowadzone od Soboru 1215, 3krotne ogaszanie zamiaru maestwa w parafiach obu stron, aby ewentualne przeszkody mogy by ujawnione, szlachta osiada zwolniona z tego obowizku od XV wieku zarczyny zawierane obok dawnych zmwin, umowa wstpna, zawierajca zobowizanie zawarcia ma i jego warunki rozwizanie maestwa mier jednego z maonkw, przed form kocieln by te rozwd wydalenie maonki z domu 142. Posag i wiano: pozycja ony: gow rodziny by m, ona zobowizana bya do posuszestwa i wiernoci mowi stosunki majtkowe oparte byy na wkadach obu stron: wyprawa / szczebrzuch wnoszona przez on: ruchomoci do jej osobistego uytku i przedmioty gospodarstwa kobiecego; posag cz majtku rodzinnego, jaka naleaa si crce otrzymywaa go od ojca dziewczyna wychodzca za m; kobieta nie miaa ju prawa do spadku po rodzicach wiano zabezpieczenie posagu przez ma i odwzajemnienie si za niego skadao si z 2 rwnych czci 1. zabezpieczenia sumy posagu podjtego przez ma; 2. wiano w znaczeniu cisym (przywianek) list wienny zapisywano nim wiano, wpisywano go do ksig sdowych od XIV wieku 143. Stosunki majtkowe midzy maonkami: Systemy prawa majtkowego maeskiego: wsplnota majtkowa majtek ma i ony stanowi cao, w wypadku mierci maonka przechodzi na drugiego rozdzielno majtkowa przez cay czas trwania majtek ma i ony jest rozdzielony jedno zarzdu m administrowa majtkiem ony przy istnieniu majtku rozdzielonego (rzd posagowy), dobra pozostaway jej wasnoci dobra wienne zarzd ma, nie mogy by obcione dugiem ma, wczeniejsza mier ony dziedziczyy dzieci lub wraca do rodziny 144. Stanowisko majtkowe ony: odznaczao si samodzielnoci wdowa rozporzdzaa swoim posagiem i wianem, moga na rwni z synami zarzdza majtkiem po zmarym mu do czasu swojej mierci lub powtrnego maestwa 145. Pokrewiestwo naturalne i sztuczne. Wsplnoty rodzinne: pokr.w linii prostej jedna osoba pochodzi od drugiej, linia zstpnaod rodzicw do dzieci, wstpnaod rodzicw w gr w linii bocznej bracia, siostry, bratankowie, siostrzecy pokrewiestwo sztuczne powstaje w wyniku aktu prawnego: przysposobienie (adopcja) wsplnota domowa tworzya j rodzina: ojcowska na czele ojciec lub dziad, reprezentowa wsplnot na zewntrz, wewntrz decydowa w sprawach gospodarstwa; braterska naleeli tu krewni boczni rwno czonkw tej wsplnoty, starszy niedziau reprezentowa wsplnot na zewntrz 146. Opieka: wdza ojcowska nad potomkami niedojrzaymi, albo nad dorosymi, ale stuknitymi lub chorymi fizycznie opieka naturalna opieka nad potomkami po mierci ojca najpierw wdowa, a po jej mierci lub powtrnym zampjciu najblisi krewni opiekun pobiera dochody z majtku pupila, ale mia obowizek utrzymywania tej osoby opieka zapisana od Statutu Warckiego ojciec zosta zobowizany do wyznaczenia opiekuna na wypadek mierci opieka nadana w szczeglnych przypadkach ustanawiana przez krla lub jaki urzd kuratela inaczej opieka nad podeszymi wiekiem osoba starsza lub chora przybieraa sobie opiekuna, ktremu oddawaa si w opiek i obron wraz z caym majtkiem B. WASNO I INNE PRAWA RZECZOWE 147. Wasno w redniowieczu: wadanie rzecz, jej fizyczne dzierenie z podaniem jego tytuu, podstaw wasnoci stanowio wadanie w dobrej wierze 148. Dobra dziedziczne i nabyte: nieruchomoci ziemia i wszystko trwale z ni poczone reszta rzeczy to ruchomoci dobra dziedziczne inaczej rodowe, waciciel otrzyma je po przdkach, byy przedmiotem praw rzeczowych caej rodziny dobra nabyte dzieliy si na nadane waciciel mg swobodnie nimi zarzdza; oraz kupne; z chwil przejcia w wyniku testowania na drug osob staway si dobrami dziedzicznymi 149. Posiadanie: posiadanie byo stanem faktycznym a nie prawnym, okrelano je w dawnym polskim prawie mianem dzierenia, dzielono je na prawne i bezprawne proces petytoryjny jeli kto odebra si ziemi posiadaczowi, sd sprawdza tytu nowego waciciela zakad pieniny ustanawia go ksi lub starosta w celu zapobieenia samopomocy w sprawach majtkowych zajazd osoba roszczca pretensj do danych dbr usuwaa dotychczasowego posiadacza przy pomocy rodziny itp. proces posesoryjny posiadacz si pozbawiony rzeczy mg w drodze procesu przed sdem grodzkim da przywrcenia posiadania, bez pbadania jego prawnego tytuu

17

150. Wasno podzielona: jej istota polegaa na tym, e pan mia wasno zwierzchni ziemi, a chopi wasno podleg (uytkow) prawo zakupne prawo o charakterze wasnoci podlegej przysugujce chopu-czynszownikowi: nie mona byo chopu odebra ziemi bez odszkodowania, w wypadku mierci chop przekazywa swoje gospodarstwo zstpnym w linii prostej, mg j alienowa za zgod pana 151. Niedzia: wasno posplnej rki wasno ziemi miaa charakter niedziau stanowicego wasno wsplnoty rodzinnej cechy niedziau wspwaciciele nie mieli prawa do czci idealnych rzeczy, wystpowali jako jedna zbiorowo wadajc wsplnie CA rzecz, w wypadku mierci wspwaciciela jego prawa majtkowe pozostaway we wsp. majtku niedziau niedzia ojcowski synowie nie mieli z reguy prawa dania wydzielenia im czci rzeczy w dzieraw niedzia braterski; zbiorowa wasno wsi w stosunkach majtkowych wiejskich niedzia czciowy wasno gruntw czya si z niedziaem lasw, wd 152. Ograniczenia wasnoci: 1) regalia zastrzeone wycznie dla monarchy dziedziny dziaalnoci gospodarczej: owieckie wyczno polowania; rybostwa, grnicze, solne, grodowe budowanie i posiadanie grodw; wodne, mynne, targu i karczmy 2) prawo bliszoci zapewniao uprawnionemu moliwo wyczenia od wasnoci dbr dziedzicznych osb posiadajcych gorsze ni on prawo, w jego skad wchodziy: prawo pierwokupu w razie zamiaru zbycia dbr dziedzicznych krewni mogli si domaga od waciciela, aby im zaproponowa ich nabycie prawo retraktu jeli w procesie zbywania dbr dziedzicznych pominito krewnych, nastpowao odzyskanie dbr dziedzicznych w drodze skupu odebrania rzeczy od nabywcy za zwrotem sumy zapaconej 3) prawa ssiedzkie gdy chmiel przerasta z jednego ogrodu do drugiego, waciciel terenu, na ktry przerasta chmiel mg da jego usunicia, jeli tego nie zrobiono, przeronity chmiel przypada mu na wasno 4) wolnoci ograniczenia w uytkowaniu waciciela stanowice uprawnienia osb 3cich: prawo swobodnego przechodu, przejazdu, wypasu byda i polowania na cudzych gruntach po zbiorach 5) przymus uprawy przy podziale anu na 3 niwy gospodarze musieli zgodnie uprawia ssiadujce niwy, obsiewajc je zboem ozimym lub jarym, bd pozostawiajc je odogiem 153. Sposoby nabycia wasnoci: NABYCIE PIERWOTNE nastpowao bez zgody i bez udziau poprzedniego waciciela rodzaje: 1) zawaszczenie (occupatio) na rzeczy cudzej lub porzuconej, rzecz ruchom zawaszczano przez zabr, ziemi zawaszczano przez stae uytkowanie gospodarcze upraw gruntu zapowied (interdictio) forma najpierw zawaszczenia, a potem potwierdzenia wasnoci dkonanie w sposb ustalony aktu zakazyjcego innym osobom wstpu i jakiegokolwiek uytkowania danej ziemi oznaczenie granic dokonywa go tylko monarcha akt utwierdzajcy stosunki wasnociowe na rozgraniczonym obszarze 2) zasiedzenie stanowio tytu nabycia wasnoci nieruchomej na podstawie upywu czasu, w ktrym istniao spokojne i nieprzerwane posiadanie nie bya do tego potrzebna adna inna postawa 3) zdobycz wojenna rzeczy zagarnite u nieprzyjaci zwykle rzeczy ruchome i niewolnicy, dzieleni po powrocie z wyprawy 4) prawo nadbrzene (ius naufragii) zezwalao mieszkacom wybrzea na zawaszczanie rzeczy, ktre morze wyrzucio na brzeg 5) polowanie i rybowstwo nabycie wasnoci z tego tytuu nastpowao w granicach okrelonych przez prawo NABYCIE POCHODNE przeniesienie prawa wasnoci z jednej osoby na drug nie mona przenie wicej praw ni si posiadao samemu 1) nabycie drog spadku 2) nadanie przez panujcego ziemi bezwarunkowo lub prawem lennym 3) nabycie przez umow rzeczow przenoszc wasno umowy kupna-sprzeday naleay do zobowiza i stwarzay jedynie prawo wzgldne dania od zbywcy, aby realizujc umow obligacyjn przenis wasno na nabywc wasno przenosia dopiero umowa rzeczowa (wzdanie, zdanie) obok ktrej dokonywano aktu wwizania przenosi posiadanie UTRATA WASNOCI nastepowaa w razie porzucenia lub przeniesienia praw na inn osob, jeli chodzi o wasno monarsz, to nastpowao to w formie nadania dawno istniejce prawo wasnoci lub inne prawa rzeczowe, ktre mogy by zaczepione, staway si niewzruszalne, byo to sposobem utwierdzenia prawa wasnoci, a nie jego nabycia, prowadzio do utraty prawa nieuywanego lub niedochodzonego przez osob uprawnion przez dugi czas 154. Zastaw: zastaw prawo przysugujce wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej zabezpieczenia swoich wierzytelnoci, zastawnik wierzyciel, zastawca dunik, osoba ktra ustanawia zastaw na jakim przedmiocie zastaw ruchomoci mia znaczenie gwnie w stosunkach handlowych zastaw nieruchomoci by dogodn form nabywania nieruchomoci z ominiciem prawa bliszoci, albo zastawca nie traci prawa wasnoci, bo zastawnik zaspokoi swoje wierzytelnoci poytkami z danej rzeczy zastaw z dziereniem przenosi na wierzyciela prawo rzeczowe, posiadanie i uytkowanie rzeczy najczciej ruchomej poytkw wierzyciel nie zalicza na poczet spaty dugu by to zastaw uytkowy czysty, antychretyczny, antychreza przedmioty zastawu z dziereniem nieruchomoci i gospodarstwa, dochody z up, ce, uposaenia, dochody z urzdw zastaw na upad w razie niewykupienia zastawu przez zastawc, jego warto przechodzi na zastawnika ekstenuacja zastaw do wydzierenia, pojawi si w XIII-XIV wieku uytkownik zalicza poytki z dbr zastawionych na poczet dugu zastaw bez dzierenia dunik obcia swe dobra pewn sum, nie oddajc ich w uytek zastawnikowi, powstawao to przez zapis w ksidze sdowej, jeli po okrelonym terminie dunik nie spaci dugu, zastaw ten mg si zamieni w zastaw na upad lub zastaw z dziereniem podzastaw zastawnik mg zastaw zastawi osobie trzeciej, ake drugi zastaw musi by niszy ni pierwszy 155. Kupno renty i lichwa: kupno renty posiadacz kapitau dawa wacicielowi nieruchomoci pewn sum pienidzy, w zamian za to waciciel musia spenia okrelone wiadczenia (najczciej pienine) w okrelonym terminie i przez okrelony czas (doywotnio lub wieczycie) na

18

rzecz waciciela kapitau, waciciel uwalnia si od wiadcze poprzez wykup renty spaca dug, a waciciel nigdy nie mg wypowiedzie renty lichwa poyczka na procent, do ktrej w dawnej Polsce uprawnieni byli tylko i wycznie ydzi C. SPADKI 156. Dziedziczenie beztestamentowe: spadek og praw i obowizkw majtkowych, ktre pozostawia po sobie zmary i ktre przechodziy na spadkobiercw dziedziczenie synw dzedzictwo po ojcu przypadao wszystkim synom, w rwnej czci dla kadego, byli oni dziedzicami koniecznymi dziedziczenie krewnych bocznych w XIII w. dziedziczyli krewni boczni do IV stopnia, krewni blisi odsuwali od spadku krewnych dalszych przy wasnoci indywidualnej, w niedziale spadkobrania nie byo, w niedziaach wspwasnociowych opartych na posiadaniu czci idealnych cz zmarego przyrasta na rwni do majtku pozostaych wspwacicieli dziedziczenie kobiet ograniczone najpierw do ruchomoci z ich posagu, od XIV w. crki rycerzy-szlachty mogy dziedziczy dobra ziemskie, ale tylko wtedy gdy nie byo synw, jeli synowie byli, crkom dawano posag w pienidzach, dobra macierzyste crki dziedziczyy na rwni z synami dobra macierzyste dobra posagowe i oprawne matki, take otrzymane w spadku, po mierci matki przysugiway one na rwni synom i crkom (penoletnim), a wydziela je ojciec; jeli wdowa po raz drugi si hajtaa, musiaa dzieciom z poprzedniego maestwa da w caoci dzierone dobra wienne i poow dbr macierzystych dobra ojczyste po mierci matki ojciec powinien odpisa jej dzieciom poow wasnych dbr ojczystych, zwyczaj ten uchylony zosta przez statut Kazimierza Wielkiego 157. Testamenty: testament znany w PL od koca XIII wieku, pocztkowo ustny, od XIII pisemny, zwykle w testamencie cz majtku zapisywa spadkodawca Kocioowi, t. okrela co komu przypada, albo suy do wydalenia majtku od bliskich wpyw Kocioa domaga si swobody testowania nieruchomoci, testamenty miay by sporzdzane w obecnoci duchow. 158. Pucizna: pucizna inaczej kaduk, w wypadku braku dzieci i krewnych bocznych z prawem do spadku majtek jako bezdziedziczny zabiera panujcy, pucizna zniesiona zostaa statutem Kazimierza Wielkiego D. ZOBOWIZANIA 159-160. Istota zobowizania i jego powstawanie: zobowizanie wiadczenie oparte na wierzytelnoci czyli stosunku prawnym pomidzy wierzycielem i dunikiem, na mocy ktrego wierzyciel ma prawo domaga si od dunika okrelonego wiadczenia pod rygorem egzekucji powstanie zobowiza - albo przez umow (ex contracto) stosowano szeroko tutaj symbole prawne (znaki i czynnoci), forma pisemna umw upowszechnia si w XIII wieku; lub jako skutek wystpku (ex delicto) 161. Odpowiedzialno z tytuu zobowizania: moliwoci dunika albo od razu wykonywa wiadczenie, albo dawa wierzycielowi zastaw, lub stawia rkojmi rkojmia inaczej porczyciel, wierzyciel majcy rkojmi nie mg domaga si wiadczenia od dunika, ale mg si o nie zwrci do rkojmi, dunik stawiajcy rkojmi nadal by duny, ale nie by odpowiedzialny, rkojmia odpowiada, ale nie by duny, dopiero gdy rkojmia wykona wiadczenie, mg domaga si od dunika zwrotu nakadw, dunik musia zastpowa i broni rkojmi gwarancje osobiste dunik rozporzdza swoimi prawami osobistymi (ycie, wolno), ktre wtedy byy zbywalne gwarancje majtkowe dunik/rkojmia odpowiada caym majtkiem, potem tylko czci 162. Sposoby umacniania umw: przysiga jej naruszenie powodowao kar bo, umacniano tak umowy prywatne litkup zwyczaj biesiady lub poczstunku dla umocnienia umowy, potem niewielka suma pienina zaoga zwyczaj szlachecki, dunik w razie niewykonania zobowizanmia mia zjecha do gospody wraz z okrelon liczb suby i koni i przebywa tam na wasny koszt dopki nie wykona wiadczenia ajanie dunik godzi si z gry na takie umocnienie ajano (bluzgano) ustnie albo na pimie albo przez listy ajce zakad (vadium) umowny lub urzdowy, ustanowienie obowizku zapacenia okr. sumy na wypadek niewykonania wiadczenia lub na wypadek dokonania czynu, ktrego spenieniu chciano przeszkodzi (np. zajazdu) cenzura kocielna dodawana do umowy jako groba typu: naraenie si na gniew Boga lub witych zadatek dawano kontrahentowi pewn sum na dowd i dajcy chce dotrzyma umowy, zaliczano go na poczet wiadczenia strony, ktra go uicia a w razie odstpstwa od umowy przez nabywc traci on zadatek na rzecz zbywcy zastaw wiadomo; rkojmia patrz wyej 163. Zastp (ekwicja): bya to odpowiedzialno zbywcy za wady prawne na wypadek zbycia rzeczy przez osob nieuprawnion lub te z naruszeniem praw osb trzecich 164. Rodzaje umw: zamiana (frymark) obie strony wiadczyy sobie wzajemnie przedmioty, stosowano j w akcji scalania ziemi darowizna darczyca dawa obdarowanemu rzecz ruchom lub nieruchom, powodowao to powstanie prawa wasnoci obdarowanego do przedmiotu darowizny darowizna wzajemna pierwotna forma darowizny, obdarowany musia si odwdziczy czym darczycy kupno-sprzeda powstao z zamiany jedna strona nie wiadczya rzeczy w naturze, lecz oznaczon sum forsy lub namiastek pienidza (dawniej futro, sl, bydo itd.), jeli do forsy jedna strona doczaa jaki przedmiot niezamienny, to umowa miaa charakter mieszany kupno-sprzeda poczone z zamian umowa o usugi odpatna umowa o prac umowa zlecenia otrzymujcy zlecenie musia wykona pewne czynnoci za mocodawc najem rzeczy (arenda) odpatne oddanie rzeczy w uywanie; dzierawa najem rzeczy przynoszcej poytki upowaniajcy do ich pobierania poyczka umowa nieodpatna, odsetki byy tu zakazane, dlatego pobr odsetek ukrywano pod form zastawu uytkowego i kupna renty Statuty KW ograniczyy odpowiedzialno dunika tylko do wysokoci dugu 165. Zmiana i wyganicie zobowizania: zmiana zmieniano tre zobowizania albo osoby nastpowao to w drodze umowy lub bez niej w wypadku mierci osoby na jej miejsce wchodzili spadkobiercy wyganicie zobowizanie gaso przez akt sama zapata nie powodowaa jego wyganicia wierzyciel musia odpowiednim aktem uwolni dunika od odpowiedzialnoci (kwit)

19

166. Uwagi oglne: Podzia przestpstw: cigane z urzdu lub dochodzone na podstawie skargi prywatnej 167. Mir: mir (rka paska) instytucja umoliwiajca ciganie z urzdu i karanie przestpstw zagraajcych porzdkowi publicznemu, w wypadku zamania miru oprcz kary prywatnej pobierano kar pastwow i czasem rwnie sdow mir miejscowy obejmowa pewne miejsca (drogi, targi, pola); mir osobowy obejmow. pewne kategorie osb np. kobiety mir mieszany obejmowa i kategorie osb i miejsce (np. biskup+parafia); mir sdowy obejmowa sd, sdziego i urzdnikw sdowych 168. Zwizek przyczynowy i wina: - pocztkowo karano fakt powizany z osob sprawcy, niezalenie od umylnoci czy nieumylnoci czynu - od XIII wieku rozrniano zabjstwo umylne od przypadkowego - od Statutw KW odrniano win umyln od winy nieumylnej, ale kazuistycznie 169. Przypadki wyczajce przestpczo: pocztek zaczepka sowna lub czynna, skierowana przeciw danej osobie, komu z jej bliskich lub poddanych, ktra powodowaa bezkarno czynu skierowanego przeciw zaczepiajcemu wystarczyo udowodni pocztek i odparcie go, aby uwolni si od winy wykonanie odwetu wyczao przestpczo i karalno czynu, ale tylko przy zachowaniu form przepisanych wykonanie przez wierzyciela uprawnie wynikajcych z odpowiedzialnoci umownej, umocnionej prawami osobistymi dunika nie byo karalne, bo suyo do realizacji umowy zabicie polnego zodzieja ktry krad zboe noc i ktrego przyapano na gorcym uczynku nie byo to karalne 170.Rodzaje przestpstw: Podzia: sprawy wiksze (causae maiores) i sprawy mniejsze (causae minores) Najcisze przestpstwa cigane z urzdu: dziaania antyustrojowe wymierzone przeciw krlowi w celu odebrania mu wadzy lub zamach na jego ycie zdrada najcisze formy: poddanie zamku nieprzyjacielowi, sprowadzenie do kraju nieprzyjaci, bunt przeciw wadcy p-stwa przeciw religii panujcej herezja; p-stwa przeciw interesom skarbowym pastwa uywanie obcej monety w obiegu, faszerstwo monety i puszcz. w obieg p-stwa przeciw wadzom i sdom nieposzanowanie wadzy krlewskiej przez wyciganie miecza w jego obecnoci, zranienie kogo w obecnoci krla lub jego namiestnika-starosty, niewykonanie wyroku przez brak zadouczynienia itd. p-stwa urzdnicze dokonywane przez urzdnikw sdowych: wymuszanie apwek od niewinnie pozwanych otrostwa zawodowy rabunek i kradziee Przestpstwa cigane w wyniku skargi prywatnej: mobjstwo jeli zabito szlachcica, to dodatkowo kara pastwowa, poza tym wspsprawcy te mogli bekn uszkodzenie ciaa zranienie: rany krwawe, rany sine, pobicie; okaleczenie: obcicie czci ciaa lub ochromienie obraza czci zniewaga przez sowa obraliwe, zarzucenie komu przestpstwa, nazwanie matki szlachcica nierzdnic gwaty czyo je to, e w kadym przypadku uywano siy fizycznej, obok kary prywatnej kara pastwowa gwaty na osobie bezprawne uwizienie, porwanie lub zgwacenie kobiety gwaty na majtku kradzie (chdba), tajemne uprowadzenie czyjego poddanego/niewolnika podpalenie osobna forma gwatu, nbywajca nieraz form odwetu karano to surowo kradzie podzia na kradziee zwyke i kradziee kwalifikowane: na dworze krla lub rycerza, zboa z pola, konia ze stada , za kad kradzie grozia obok kary prywatnej kara pastwowa wiksza liczba sprawcw pocztkowo wszyscy wspsprawcy odpowiadali jednakowo podeganie i pomocnictwo traktowano jako osobne przestpstwa, zagroone byy kar pastwow 171. Odpowiedzialno indywidualna i zbiorowa: odpowiedzialno indywidualna w XII i XIII wieku za przestpstwa kary na ciele i yciu ponosi sprawca, a kary majtkowe spaday rwnie na rodzin pozostajc w niedziale ze sprawc odpowiedzialno zbiorowa dotyczya osb, ktre nie bray udziau w przestpstwie, ale prawo obarczao je wspodpowiedzialnoci za to przestpstwo, stosowana bya w krgu najciszych przestpstw czonkw rodziny karano wywoaniem i mierci w razie zbrodni przeciw panujcemu; gdy znaleziono zwoki na terenie opola a sprawca by nieznany odpowiadao cae opole stosowano to w celu wykrycia sprawcy Statuty KW ojciec nie odpowiada za syna i oswrotnie, zniesiona zostaa odpowiedzialno krewnych, ograniczona odpowiedzialno karna sug za szkody i krzywdy wyrzdzone przez parobka cakowita odpowiedz. spadaa na pana B. KARY 172. Wrda, odwet i pokora: odwet po zabiciu rycerza powstawa stan wrdy midzy rodzin sprawcy a rodzin zabitego, uprawniao to do odwetu usankcjonowanego przez prawo odpowied forma ograniczenia odwetu od XV w. strona, ktra chciaa dokona odwetu musiaa publicznie obwoa wobec krla sprawc w terminie do 6 tygodni po pogrzebie ofiary obwoanie takie wpisywano do ksig sdowych i ogaszano 3 razy na rynku (robi to wony) pojednanie (jednanie) forma ugodowego zaatwiania sporw w wyniku zabjstwa winny musia zapaci gwszczyzn i dopeni pokory zabjca obnaony do pasa, z orszakiem i mieczem wydobytym do poowy prosi o wybaczenie 173. Zasady wymiaru kary: zasada talionu w Polsce stosowana rzadko, oko za oko, zb za zb kary odzwierciedlajce dostosowane do charakteru przestpstwa stosowa je Chrobry wybija zby za naruszenie postu recydywa okoliczno obciajca za recydywistw uwaano osoby osdzone trzy razy za ten sam czyn gorcy uczynek okoliczno obciajca stosowano tu najczciej kary mierci lub kary mutylacyjne pozostawienie na asce sankcja fakultatywna za niektre przestpstwa naruszenie miru, czci rycerskiej wykonanie kary zaleao od uznania osoby uprawnionej byo to warunkow kar arbitraln kumulacja kar nastpowaa przy zbiegu przestpstw 174. Rodzaje kar:

II. PRAWO KARNE A. PRZESTPSTWA

20

Podziay kar: publiczne oraz kary prywatne (na rzecz poszkodowanego); kary zwyke (w wypadku mierci- cicie i powieszenie) oraz kary kwalifikowane (dodatkowe udrki); kary indywidualne i zbiorowe; kary wiksze i mniejsze kary krwi kary mutylacyjne, kara mierci, kary pienine inne kary niewola, wygnanie, nieaska, konfiskata majtku, kary na czci kara mierci dzieliy si na zwyke i kwalifikowane (dodatkowe udrki); pocztkowo kamienowanie, potem amanie koem, obcicie czonkw, wiartowanie, palenie na stosie, krzyowanie, kar mierci stosowano te przy przestpstwach pospolitych, gdy sprawca nie by w stanie zapaci kary pieninej kara proskrypcji inaczej wywoanie fikcyjna mier sprawcy, przestawa on istnie dla prawa jako osoba konfiskowano majtek, ona moga ponownie wyj za m, proskrypcj ogaszano publicznie kary niewoli i wygnania pocztkowo jako zagodzenie kary mierci, banicja kara wygnania dla rycerzy konfiskata majtku do XIII w. kara dodatkowa do kary mierci i proskrypcji, od XIII wieku samodzielne kary mutylacyjne obcicie ucha (szelmowanie), przekucie/ucicie rki, dotykanie rozpalonym elazem, wyrywanie jzyka, ucicie nosa kary pienine system kar pieninych okrelano jako kompozycyjny, bo bya to forma wykupienia si od kary mierci czy mutylacji, okary te oznaczane byy w srebrnych grzywnach, dzieliy si na publiczne (pobiera ksie lub sdzia a w dobrach immunowanych ich pan) i prywatne (pat przypaday powodowi gdy wygra spraw) wysoko kary pieninej 70, 50, 15, 12 grzywien kary wielkie; 6 grzywien i trzysta kary mae pat prywatne kary pienine otrzymywa pokrzywdzony, a jeli byo zabjstwo to rodzina zabitego, wielko tej kary ustalona bya zwyczajowo, do kar pieninych prywatnych naleaa gwszczyzna suma skadana za gow zabitego na rzecz jego rodziny; oraz nawizka za okaleczenie, zranienie lub pobicie kary na yciu i ciele w pniejszym redniowieczu w miastach lokowanych na prawie niemieckim i w prawie ziemskim mier za fasszerstwo, herezj, dla rabusiw i zawodowych zodziei, kar mierci i kary mutylacyjne wykonywa kat ktry dodatkowo torturowa winnych, katw utrzymyway miasta, wypoyczay ich sdy szlacheckie, kat by wyczony ze spoecznoci a ta profesja staa si dziedziczna kary na czci stosowane wobec szlachty infamia pocigaa za sob utrat czci szlacheckiej infamis nie by pozbawiony wszelkich praw, ale tylko czci szlacheckiej; odwoanie zniewagi odszekane psim gosem przez sprawc spod stou, jeli niesusznie nazwa on szlachcica synem nierzdnicy zakad ustalany dla kadego przypadku z okrelon sum, w celu zapobieenia przestpstwom paci t sum winny w wypadku popenienia czynu zabezpieczonego zakadem kary kocielne orzekane przez sdy duchowne ekskomunika wyczenie ze spoecznoci chrzecijaskiej, mienie danej osoby konfiskowaa wadza; interdykt miejscowy zakaz naboestw, udz. sakramentwi pogrzebw na danym terenie; pokuta najbardziej powszechna kara kocielna, dzielono j na uroczyst (przywizanie kolesia do drabiny i wystawienie na widok publiczny), publiczn (leenie krzyem podczas naboestwa) i prywatn III. POSTPOWANIE SDOWE A. ROZWJ I CHARAKTERYSTYKA PROCESU 175. Samopomoc i ugody sposb zaatwiania sporw poza drog sdow, stosowany rzadko 176. Postpowanie arbitralne: najdawniejszy rodzaj postpowania z urzdu, panujcy nie by zwizany praktyk postp. sdowego represja i wymiar kary zaleay od uznania monarchy, przestpca nierzadko nie mia prawa do obrony 177. Postepowanie skargowe (akuzacyjne): proces skargowy wszczynany tylko na podstawie skargi, forma sporu, w ktrym obie strony uczestniczyy przed sdem (kontradyktoryjno), by on ustny i jawny, cechowa go formalizm obowizek przestrzegania okrelonych form w postpowaniu (np. pozew, przysiga); nieprzestrzeganie danej formy wizao si z negatywnymi skutkami dyspozytywno strony mogy umwi si co do zmiany regu procesowych sdzia by nimi zwizany B. POSTPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE 178. ciganie podejrzanego w sprawach karnych: lad instytucja prawna obowizek ludnoci danego opola cigania przestpcy do granicy nastpnego opola pod rygorem sankcji prawnych, lad nie dotyczy wsi immunizowanych, gdzie mieszkacy musieli tylko udostpnia mieszkania kasztelanowie do nich naleao wykrywanie przestpstw, sd i egzekucja w ciganiu zabjcw naruszajcych mir i otrw mincerze cigali i karali faszerzy monet justycjariusze-oprawcy cigali oskarali i sdzili w sprawach przestpstw zawodowcyh: rabunku i kradziey, proces w sprawach karnych by ustny, a pismo odgrywao rol drugorzdn 179. rodki zapobiegawcze: uwizienie wiadomo rkojemstwo stosowane wobec szlachty osiadej rkojmia zobowiza si, e obwiniony stawi si nma sd we wskazanym terminie lub e skazany zadouczyni wyrokowi gwarancj rkojemstwa byy dobra nieruchome rkojmi lub pewna kwota pienina, ktra przepadaa na rzecz skarbu jeli pozwany nie stawi si 180. Zawieszenie lub uchylenie cigania i karania: azyl jeli podejrzany schroni si w miejscu dajcym azyl, nie mona byo go osdzi ani wykona wyroku azylu udziela koci katedralny lub dwr monarszy przemirze inaczej azyl wojewodziski miao na celu zabezpieczenie szlachty i tylko szlachty przed samowol i postpowaniem arbitralnym wadzy wojewoda udziela takiego azylu aby szlachcic mg si wytumaczy przed krlem jeli tego nie udao si dokona, wojewoda szlachcica wyprowadza za granic listy elazne inaczej glejty, monarcha wydawa je okrelonym osobom, ktre dziki nim miay nietykalno osobist listy inhibicyjne zakazyway pozywania danej osoby przez oznaczony sd, lub wstrzymyway post powanie amnestia i prawo aski wiadomo C. POSTPOWANIE PRZED SDEM 181. Strony i ich zastpcy: strony procesu skargowego powd (pierca) i pozwany (spierz) zdolno sdowa prawo bycia stron w procesie zdolno procesowa dziaanie w procesie osobicie, bez zastpcw ograniczenie zdolnoci procesowej chopi mieli tylko ZP wobec waciwego sdu dominialnego, w innych sdach wymagano asysty pana, kobiety: tylko wdowy mogy same wystpowa przed sdem, nieletni: jeli popenili przestpstwo, to czekano z ich osdzeniem do lat sprawnych, mogli by powodami ale tylko w asycie opiekuna zastpstwo procesowe osoba trzecia wystpuje w imieniu strony w procesie, a skutki jej dziaania spadaj na stron zastpstwo ustawowe z mocy prawa np. opiekun dla nieletniego

21

zastpstwo umowne ustanawiane pisemnie lub przed sdem, z-cy prywatnie czyli prokuratorzy ustanawiani byli najczciej przez panw duchownych z-stwo szczegowe z-ca dokonywa okrel. czynn. sd. z-stwo generalne prowadzi spraw lub og spraw osoby rzecznicy pomagali stronom przestrzega formu procesowych, w XIV wieku przeksztacili si w zastpcw procesowych 182. Waciwo sdu: - obowizuje zasada, i sdem waciwym w procesie skargowym by sd pozwanego (actor sequitir forum rei) - wyjtki: od XIV w. wyczono spod sdw miejskich i wiejskich sprawy podpalenia i gwatu - w razie zranienia lub zabjstwa szlachcica przez mieszczanina odpowiada on przed sdem krlewskim 183. Skarga i pozew: aoba skarga powoda wniesiona przed sdziego, rozpoczynajca proces skargowy pozew wezwanie strony na rozpraw do sdu, dokonywane najpierw przez komornika sdowego z lask sdziego w rku pozew ustny jego uprzywilejowan form byy pozwy z pieczci lub piercieniem monarchy, nie stosowany dla szlachty osiadej i traktowany jako uwaczenie godnoci szlacheckiej pozew pisemny pojawi si w XIII w., zaopatrzony by w piecz ksic (potem krlewsk) lub sdu, sta si obowizkowy w pierwszej poowie XV wieku, bo najpierw obowizywa szlacht osiad tre pozwu ustalona ostatecznie w XIV wieku, pozew by sporzdzany w 2 egzempl., jeden z nich zatrzymywa powd dorczanie pozwu dokonywa tego wony w asycie wiadkw w dobrach pozwanego jeli by osiady, relacj do ksig z tego zdarzenia wpisywa wony, co byo dowodem zoenia pozwu 184. Terminy i odroczenia: rok termin wyznaczony w pozwie, w ktrym pozwany musia si stawi w sdzie dylacja odroczenie sprawy na nastpny rok, dokonane w wyniku usprawiedliwionej przez np. chorob, uwizienie, spraw o wicej w innym sdzie, lekka choroba moga usprawiedliwi tylko raz, obona raz lub dwa niestanne kara sdowa nakadana na pozwanego, ktry nie stawi si w 1 i 2 terminie, wyznaczano oprcz tego termin trzeci niewzruszalny (pod rygorem przegrania procesu) rok zawity 185. Rozprawa: cechy ustna, jawna, wedug statutw KW miay odbywa si rano Przebieg rozprawy: 1. danie skargi przedstawia je cile wedug pozwu powd, pozwany wyjania swoje stanowisko: odpr 2. Jeli pozwany uzna roszczenia powoda koniec proc.; jeli nie uzna, nastpowao litis contestatio wdanie si w spr jeli pozwany nie skorzysta z ekscepcji, sdzia wyznacza termin na postpowanie dowodowe 3. Pozwany mg przed wdaniem si w spr obroni si ekscepcj: ekscepcje peremptoryjne powoduj oddalenie pozwu przedawnienie, fatalia iuris powd ola spraw przez rok i 6 tyg ekscepcje dylatoryjne odraczay spraw wystpienie bez asystencji, niewaciwo sdu ze wzgldu na stan 4. Po zaatwieniu ekscepcji rozpoczynao si meritum sprawy przedstawiano swoje racje przed sdem, od przywilejw nieszawskich mona byo tylko korzysta z ab (twierdze) i odeprzy (odpierania twierdze) 186. Bliszo do dowodu: pierwszestwo w przeprowadzaniu dowodw im wyej stan, tym wiksze pierwszestwo, gdy szlachcica oskarono o otrostwo lub kradzie mia on bliszo do dowodu jeli cieszy si dobr saw, w procesie o zbiegostwo waciciel zbiega, jeli rwna pozycja stanowa stron pierwszestwo z reguy mia pozwany formalna teoria dowodw prawo ustalao ktre dowody s waniejsze prawidlnik osoba zaufania publicznego, przed ktr toczono postpowanie dowodowe 187. rodki dowodowe: przysiga dowd samodzielny, rota przysigi bya ustalana przez sd w zalenoci od sprawy, jej zaufanie wizao si z karami za krzywoprzysistwo, rozrniano przysigi oczyszczajc i oskarajc, rota przysigi najczciej bya po polsku, jakakolwiek pomyka powodowaa niewano przysigi uroczyste przyrzeczenie mwienia prawdy skadali je biskupi i inne osoby szczeglne zaufane zamiast przysigi wspprzysinicy musieli zoyu przysig wraz ze stron w sprawach ciszej wagi, gwarantowlai oni prawdomwno i rzetelno strony, nie stanowili odrbnego rodka dowodowego, jedynie popierali przysig ordalia inaczej sdy boe Bg nie dopuci do krzywdy niewinnego, sprawi, e niewinny wyjdzie z niej zwycisko, natomiast winny w niej polegnie, stosowano, gdy brak byo innych dowodw pozwanemu Rodzaje ordaliw: prba wody zimnej wrzucano gostka do wody zwizanego i unieruchomionego jeli ton, wygrywa spraw i go wycigano; prba wody gorcej kole zanurza rk w kotle gorcej wody i wyjmowa z niej jaki przedmiot pojedynek sdowy prowadzone midzy chopami (na kije), midzy rycerzami (na miecze) lub mieszane (na bro pozwanego), duchowni i rycerze pozwani przez chopw mogli stawi zastpcw prba elaza stosowano jeli strona nie moga walczy w pojedynku, niesienie w rce przez 3 kroki rozpalonego elaza, lub przejcie 3 krokw po gorcym elazie jeli nie przeszed / nie utrzyma elaza to przegrywa, wygrywa jel w trzy dni po opatrzeniu witym woskiem nie byo ladw oparze wstecz stosowana w procesie ustnym, jeli jedna ze stron stwierdzia e dane postpowanie toczyo si w innym sdzie, wysyano do tego sdu posaca komornika, komornik zdawa sdziemu relacj z tego czegfo si dowiedzia wiadkowie zeznania wonych sdowych wony stwierdza naocznie zdarzenie i wnosi relacj; wg statutw KW mg zeznawa ekskomunikowany (jeli brak byo innych wiadkw), ale nie mg pozbawiony dobrej sawy dokument wraz z rosncym znaczeniem prawdy materialnej, niekiedy waniejszy ni wiadkowie 188. Wyrok: ogaszano publicznie, ustny, od XIII w. na danie i koszt strony pisemny, opatrujc pieczci ksicia i asesorw, od XIV w. wyroki wpisywano do ksig sdowych, a stronom za opat wydawano wycig z nich, wyrok kocowy by zawsze stanowczy formy ustalenia wyroku prawomocnego klauzula zobowizujca przegranego do wiecznego milczenia, lub zakad trzesne potem pamitne, opata skadana sdziemu po wyroku przez wygrywajcego 189. rodki odwoawcze od wyroku: remisja w toku procesu sd przekazywa spraw do rozstrzygnicia sdowi wyszemu, czyniono to te na danie strony, jeli dowioda e sd wyszy jest dla niej waciwy

22

nagana sdziego strona niezadowolona z wyroku pozywaa sdziego o to, i sdzi niesprawiedliwie nagany sdziego mona byo dokona natychmiast po zapadniciu wyroku (tylko i wycznie), sdzia naganiony proszony by o wonego, ktry pozywa go pozwem ustnym, sdzia naganiony musia si wstrzyma od sdzenia spraw dochodzio do procesu z sdzi jako pozwanym, bliszo do dowodu (wiadkowie) przysugiwaa sdziemu, proces naganowy wstrzymywa proces waciwy, jeli sdzia przegra, traci urzd kocz zakad wnoszony przez naganiajcego, przypada sdziemu jeli nagana sdziego okazywaa si niesuszna 190. Postpowanie polubowne: jednanie w czasie procesu z zakresu prawa prywatnego w kadej chwili strony mogy pj na ugod D. POSTPOWANIE EGZEKUCYJNE 191. Egzekucja osobista: szybka, dokonywana zaraz po wyroku, przegrywajcego wizano i oddawano w rce wygrywajcego 192. Egzekucja majtkowa: cienie (cia) najpierw na bydle i trzodzie, potem innych rzeczach ruchomych egzekucja na nieruchomociach jeli powysza nie starczya, urzdzano egzekucj na nieruchomociach polegao to na wwizaniu sdowym w okrelon nieruchomo, jeli i to nie dao rezultatu egzekucja osobista egzekutorzy egzekucji dokonywali najpierw komornicy delegowani przez sd E. POSTPOWANIE SPECJALNE 193. Proces o zbiegych poddanych: procesy specjalne proces graniczny i proces o zbiegych poddanych proces o zbiegych poddanych toczy si przed ksiciem na wiecu, skarcy musia udowodni swoje prawo zaprzysigajc je wraz z 6 wspprzysinikami; jeli procesowano si o zbiegych z dbr ksicych wystarczao pismo wadcy o zwrot zbiega lub wysanie penomocnika, ktremu wydawano zbiegw bez procesu

Rozdzia pity
RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA III. RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA 203. Konstytucje i lauda: konstytucje sejmowe podstawowe rdo prawa, dzieliy si na k. wieczyste obowizywanie nieograniczone w czasie; i na k. czasowe okres obowizywania by z gry wyznaczony akty inkorporacyjne wydawane w formie przywilejw,wczay pewne dzielnice do Korony, lauda sejmikowe wpisywane byy do ksig sdowych, co byo form ich publikacji 204. Prd kodyfikacyjny: Statut askiego wydrukowane zostay w nim najwaniejsze statuty i konstytucje z inicjatywy sejmu radomskiego 1505, redagowa go kanclerz koronny Jan aski Formulla processus opracowany przez komisj kodyfikacyjn wybran w 1520 roku na sejmie bydgoskim, kodyfikacj ukoczono w 1523 roku Korektura Praw (Correctura iurium) zwana te Korektur Taszyckiego, opracowana w 1532 roku, 929 arrtykuw, ustrj sdw, proces, prawo karne, prywatne, stanw i formuy czynnoci prawnych, projekt odrzucony przez sejm w 1534 roku prywatne kodyfikacje Jakuba Przyuskiego, Jana Herburta, Stanisawa Sarnickiego Volumina Legum zapocztkowane w poowie XVIII wieku, autorzy: Jzef A. Zauski, Stanisaw Konarski, zawieraa cao ustawodawstwa RP od czasw dawnych po wspczesne, ukazao si 6 tomw w latach 1732-1739, objy ustawodawstwo od Xiv wieku do 1736 roku 205. Prawo miejskie: Artykuy prawa magdeburskiego wydane w 1556 roku przez Bartomieja Groickiego, traktowano je jako urzdow wykadni prawa miejskiego 206. Prawo wiejskie: wilkierze / ordynacje ustawy wiejskie, zawierajce normy okrelajce ycie wewntrzne wsi, powinnoci chopskie, organizacj wadz i sdu, dotyczyy te prawa cywilnego i karnego, do najobszerniejszych naley Ordynacja w dobrach w Zegrzu i Ratajach wydana przez Pozna w 1733 roku 207. Prawo mazowieckie: Zwd Goryskiego kodyfikacja prawa mazowieckiego doknana przez Piotra Goryskiego i zatwierdz. przez krla w 1540 ekscepta mazowieckie kodyfikacja dokonana przez szlacht, zatwierdzona w 1577 roku, obejmowaa 46 artykuw 208. Korektura pruska: korektura pruska odrbne prawo szlachty Prus Krlewskich, skodyfikowane przez sejm koronny, zatwierdzone w 1598 roku, oparta bya na prawie chemiskim i uwzgldniaa wzroy polskiego prawa ziemskiego, nasycona bya elementami prawa rzymskiego rewizja toruska kodyfikacja prawa chemiskiego dla miast Prus Krlewskich 209. Prawo litewskie: Statuty litewskie powstay z powodu korzystnych warunkw do kodyfikacji na Litwie I w 1529, II w 1566, III w 1588 roku, zredagowane byy w jzyku ruskim (starobiaoruskim), w 1614 roku ukaza si te polski przekad III Statutu, prawo litewskie obowizywao te w woj. woyskim, kijowskim, bracawskim (II Statut), III Statutem z kolei posugiwano si jako prawem pomocniczym w Koronie Ustrj spoeczny Folwark i latyfundium 1. Folwark Szlachecki gospodarczo wyodrbniony obszar ziemi wasno pana uprawiany bezporednio na jego rzecz przez chopw rezerwa paska powikszana poprzez trzebie lasw

23

odbieranie chopom czci gruntw

przymusow zamian ziem na gorsze wczanie pustek (nie obsadzonych przez chopw) 2. Latyfundia magnackie rozlege kompleksy dbr ich powstanie zwizane z wzrostem pozycji magnatw dzielono je na klucze kilka folwarkw i wsi penia wadzy dominialnej nad chopem hierarchia urzdnikw paskich (tzw. oficjalistw) wykonywaa funkcje adm, gosp., sdowe Szlachta i magnaci 1. nobilitacja, skartabelat, indygenat coraz wiksza ekskluzywno szlachty od 1578 tylko sejm mia prawo nobilitacji (wyjtek na czas wojny krl)

2.

skartabelat niepene szlachectwo 1669 nobilitowani nie mieli prawa piastowania urzdw i funkcji poselskich a do 3 pokolenia nobilitacja tylko katolikw 1673 wci nielegalnie przyjmowano szlacht poprzez nagan szlachectwa

3.

indygenat nobilitacja cudzoziemca od XVI w, dokonywane na sejmie Rwno szlachecka nie istniao prawne wyodrbnienie magnatw (w przeciwiestwie do innych krajw) przeciwdziaano uywaniu tytuw rodowych od 1673 zakazano pod grob wieczystej infamii rednia szlachta najaktywniejsza, opanowaa urzdy ziemskie, posowaa na sejm, od 1578 wybierana do Trybunau Koronnego magnateria zasiadaa w senacie szaraki szlachta zagrodowa i goota, wysugiwali si magnatom, Tatarzy pozycja spoeczna zbliona do szlachty, zobowizani do suby konnej Magnaci i klientela szlachecka intensyfikacja gospodarki folwarcznej wzrost majtkw magnackich kosztem niszych warstw szlacheckich maestwa z magnatami ruskimi i litewskimi wzmocnienie magnaterii miejsca w senacie, najwysze urzdy, najlepsze starostwa XVII w magnateria zdominowaa pastwo stosunki z nisz szlacht zapewnia skupiajcej si wok niego redniej szlachcie protekcj i utrzymanie

suga-szlachcic lubowa wierno i posuszestwo przez podanie rki (suga rkodajny) suga uzyskiwa w dzieraw wie lub folwark 4. Prawno-spoeczna pozycja szlachty dalsze wzmocnienie majtkowo-prawne szlachty osiady szlachcic jedyny penoprawny obywatel moga wypowiada krlowi posuszestwo uchwalaa na sejmach prawa i podatki bya utosamiana z narodem (w przeciwiestwie do innych stanw) Miasta i mieszczanie 1. ograniczenie praw mieszczan i miast eliminacja miast z ycia politycznego osabienie pozycji spoeczno ekonomicznej zakaz nabywania i posiadania dbr ziemskich 1496; nakazano im posiadane dotychczas sprzeda; tylko niektre miasta uzyskay specjalny przywilej posiadania majtkw ziemskich zakaz piastowania urzdw pastwowych i wyszych stanowisk duchownych zakaz wywoenia towarw krajowych za granic szlachcic, zajmujcy si handlem lub rzemiosem traci szlachectwo od 1633

ablegaci przedstawiciele miast na sejmach tylko z 5 miast (bez prawa gosowania) ustawy przeciw zbytkowi miay na celu ponienie mieszczan zoty rycerz tytu nadawany przez krla wybitnym jednostkom mieszczaskim

2.

ingerencja szlachty w sprawy miast starostowie posiadali kontrol nad finansami i urzdnikami miast Stosunki narodowociowo-wyznaniowe; udzia posplstwa we wadzy miast obywatelstwo religia rzymskokatolicka (w wikszoci miast) zatargi midzy patrycjatem a posplstwem niektre rady miejskie podday si kontroli finansowej kolegialnych organw skupiajcych rzemielnikw i kupcw np. w Krakowie (pniej w innych miastach) powstao odrbne zgromadzenie posplstwo o obrady nad sprawami finansowymi, wydaway wilkierze, przedstawiao dezyderaty o dzielio si na ordynki wg podziau zawodowego lub narodowociowego przedmieszczanie yli poza murami miast wadze miejskie dyy do ograniczenia plebsu, zmuszajc ich do powrotu na wie utrudniano dostp czeladnikw do cechw wysokie opaty przy wyzwalaniu na mistrza wielu stawao si najemnikami coraz bardziej uprzywilejowano mistrzw (i rodziny) partacze powana konkurencja mieszkali na ziemiach paskich lub duchownych oywiali rzemioso wiejskie szlachta ustanawiaa tzw. urzdowe cenniki w celu obnienia cen wyrobw

3.

Cechy

24

4.

szlacht zwolniono od ce przy sprowadzaniu towarw zagranicznych na wasne potrzeby Organizacja handlu

kupcy wci zorganizowani w bractwa (konfraternie) wyczne prawo handlu w miecie prawo skadu stracio znaczenia w zwizku z upadkiem handlu tranzytowego (upadek kolonii woskich) prby zwikszenie czstotliwoci jarmarkw (w celu zwikszenia dochodw) kontrakty doroczne zjazdy gospodarcze, w celu zawarcia umw i transakcji; rola giedy na produkcj roln; rwnie forma organizacji kredytu rolnego 1496 szlachat uzyskaa zwolnienie od ce na towary wywoone i przywoone (w przeciwiestwie do mieszczan)

5.

6.

przywileje handlowe Gdaska wyczne prawo skupu zboa (take od szlachty) Warszawa centrum pastwa skrzyowanie drogi tranzytowej z Niemiec do Rosji stae miejsce wsplnych sejmw polsko litewskich od 1569 Miasta prywatne w przeciwiestwie do krlewskich, przeyway okres rozkwitu (np. Zamo)
mniejsze miasta agraryzacja wyraz kryzysu gospodarczego Wielkopolska nowi osadnicy z zagranicy rozwj produkcji rzemielniczej powstanie nakadw i manufaktur miejskich wasno podlega wobec pana (w krlewskich bliska wasnoci penej) Jurydyki i libertacje

7.

jurydyki konkurencja dla miast, rozwj pod opiek szlachty i duchowiestwa oplatay najwiksze miasta

8.

gromadzili si w nich konkurenci rzemiosa cechowego oraz karczmy i targi wiksze przybieray form miasta prywatnego centrum rynek z ratuszem libertacje od prawa miejskiego udzielane pojedynczym domom czy dworom szlacheckim; osabienie miast inkorporacje do prawa ziemskiego udzielane pojedynczym domom czy dworom szlacheckim; osabienie miast Sytuacja prawna ydw

duy napyw do Polski w skutek przeladowa na zachodzie zajmowali si rzemiosem antagonizmy midzy mieszczanami a ydami niektre miasta wymusiy na nich zakaz handlu wadz zwierzchni nad nimi sprawowa krl poprzez wojewod (panowie w miastach prywatnych)

waady oglne zjazdy ydowskie wadza prawodawcza w zakresie organizacji ydw oraz kompetencje podatkowe Poddastwo chopw i jego formy 1. Paszczyzna stopniowe zwikszanie paszczyzny (renty odrobkowej) paszczyzna sprzajna chopi gospodarze paszczyzna piesza bezrolni, zagrodnicy jutrznia paszczyzna wydziaowa okrelana nie w dniach ale w obszarze gruntu toki, gwaty, daremszczyzny - obowizek pracy ponad paszczyzn w okresie pilnych robt (orka, niwa) 2. Inne wiadczenia chopskie czynsze malao ich znaczenie z powodu dewaluacji pienidza 3.

4.

5.

wpywy z monopoli dworskich propinacja (piwo i gorzaa) tendencje rosnce; przymus mlewa Prawa chopw do gruntu uytkowanie dziedziczny charakter brak samodzielnoci gospodarczej oraz osobistej rugowanie od XVI dozwolone w krlewszczyznach prawo wasnoci podlegej oldrzy potwierdzone przez krla prawa wieczyste do ziemi dzierenie emfiteutyczne Przytwierdzenie chopa do ziemi umocnienie poddastwa osobistego ograniczenie prawa wychodu (nie wicej ni jeden chop na rok), nie bez pozwolenia paskiego moliwo sprzeday chopw bez ziemi powzdanie dobrowolne oddanie si chopw w poddastwo osobiste Soectwa, ich skupywanie
zmniejszanie liczby soectw na podstawie statutu warckiego o buntowniczych i nieuytecznych soectwach wykupywane przez szlacht (gwnie przez panw ziemi) Zrnicowanie majtkowe chopw stopniowe zuboenie chopstwa w wyniku rozwoju gospodarki folwarcznej zmniejszanie przez chopw wielkoci uytkowanych gospodarstw oraz inwentarza w celu zmniejszenia paszczyzny wojny XVII wieczne ruina licznych gospodarstw chopskich zwikszenie si liczby zagrodnikw i bezrolnych Ludzie luni brak majtku i nie wprzgnici w gospodark folwarczn wczdzy, ebracy, bezrobotni

6.

7.

25

 prawo zmuszao ich do pracy - obciano ich podatkami w tym celu Wadza dominialna pana absolutna wadza nad chopem od XVI wyczajc wadz pastwow sdownictwo brak moliwoci skarenia panw przez chopw 9. Gromada i urzd wiejski wadza moga by sprawowana samodzielnie przez Pana lub przez organizacj gromadzk (gwnie w Maopolsce) pan nadawa kompetencje organizacji gromadzkiej gromada wszyscy mieszkacy wsi: gospodarze, zagrodnicy, komornicy moga posiada wasny majtek, zawiera umowy organy o oglne zebranie gromadzkie o urzd wiejski wjt z przysinymi (czasem pisarz, prowadzcy wiejsk ksig sdow) pan mg gromad pocign do odpowiedzialnoci zbiorowej 10. Oldrzy osobicie wolna ludno chopska osadnictwo holenderskie na uawach, pniej rwnie Niemcy i Polacy na prawie olderskim podstawa prawna przywilej osadniczy wystawiany przez pana umowa dwustronna z osadnikami posiadali wolno osobist i samorzd gromadzki podlegali jurysdykcji sdowej pana prawo wasno podlegej emfiteuza; przy osiadaniu pacono tzw. wkupne; otrzymywano kilka lat wolnizny; pniej czynsz pieniny 11. Wsie na prawie wooskim na terenie Podkarpacia podstaw prawo wooskie regulujce ustrj wsi, system osad pastersko hodowlanych knia na czele osady czynsz pacony w postaci dziesiciny z owiec i sera kraina tworzona przez kilka(nacie) wsi kranik (wojewoda wooski) na czele 12. Organizacja bartna organizacja zawodowa bartnikw czynsz w miodzie czyli si w bractwa starosta bartny (obelny) na czele 8.

przewodniczy sdowi bartnemu obowizek uczestnictwa w rugu bartnym prawo bartne uksztatowane w drodze zwyczajowej 13. Zbiegostwo chopw przyczyna zaostrzenie wyzysku i ucisku chopstwa wykorzystanie sprzecznych interesw szlachty (kolonizatorw i dotychczasowych panw)
wykocowanie masowe zbiegostwo organizowane przez kolonizatorw sprawy o zbiegostwo nie ulegay przedawnieniu odbyway si przed sdami grodzkimi 14. Zbjnictwo przybierao formy zwykego rozboju przez chopw zbjnicy (opryszkowie) zwalczani przez szlacht poprzez zaostrzenie kar (take wobec wsi, udzielajcych im pomocy np. za nieciganie; udzielenie pomocy kara mierci) harnicy oddziay przeznaczone do walki ze zbjnikami 15. Powstania chopskie najwaniejsze 1648 Bohdan Chmielnicki nie mogy si rozpowszechni ze wzgldu na liczebno szlachty najczstsze na Podhalu, gdzie poddastwo chopskie nie byo nigdy silne Stosunki wyznaniowe 1. Koci rzymskokatolicki w XVI w. najwyszy w hierarchii abp gnienieski, prymas Polski 15 biskupw posiadali spore dobra ziemskie, magnaci duchowni czonkowie senatu wysze stanowiska duchowne zarezerwowane dla szlachty (zdarzay si wyjtki np. Hozjusz mieszczanin) jurysdykcja kocielna nad wieckimi w/s duchowych egzekucja wiecka (do reformacji) wyjcie duchownych spod jurysdykcji wieckiej 2. Reformacja w Polsce

kalwinizm rednia szlachta i cz magnatw, dcych do odebrania Kocioowi dbr ziemskich; liczono na skupienie wadzy w Kociele kalwiskim w szlacheckich organach obieralnych; gwnie Maopolska oraz na Litwie luteranizm zamone mieszczastwo pruskie; liczyli na podniesienie swej sytuacji spoeczno-prawnej oraz likwidacji hierarchii kocielnej (opanowanej przez szlacht); chopi liczyli na radykalne przemiany spoeczne wadza wystpia przeciwko reformacji (edykty, mandaty zakazujce wyznawanie nowych religii); kary duchowne byy jednak lekcewaone (wadze wieckie nie dokonyway egzekucji) faktyczna tolerancja religijna

3.

koncepcja Kocioa narodowego wysuwana przez ruch domagajcy si egzekucji praw oraz podejmujcy walk o prawa jzyka narodowego krl mia by zwierzchnikiem kocioa, zerwano by z Rzymem, obrzdy w j. polskim, likwidacja celibatu spora popularno wrd szlachty, jednak do realizacji postulatw nie doszo tolerancja religijna nastpstwo ugody sandomierskiej oraz konfederacji warszawskiej; zakoczya represje wzgldem nowych religii Wolno wyznania

26

konfederacja warszawska 1572-73 deklaracja zasady pokoju religijnego midzy rnowiercami wolno religijna bya nastpstwem wielowyznaniowej struktury spoecznej Korony i WXL

4.

zasada cuius regio eius religio dotyczya kadego waciciela ziemskiego oraz w praktyce mieszczan miast krlewskich Kontrreformacja i ograniczenie praw rnowiercw zakon jezuitw (po XVI) duy wpyw przyjcie uchwa soboru trydenckiego reformacja nietrwaa chopi niechtni (wyznanie szlacheckie); mieszczanie pozostali przy katolicyzmie, szlachta niewielka grupa; mae poparcie idei kocioa narodowego (uznano, e katolicki jest najlepszym oparciem dla wadzy) stopniowe ograniczanie wolnoci religijnej w miastach krlewskich; posplstwo niszczyo zbory; pniej rwnie egzekucje na innowiercach Koci prawosawny. Unia brzeska metropolita kijowski + 9 biskupw (mianowani przez monarch) unia w Brzeciu 1596 koci greckokatolicki zachowa swoje obrzdy i liturgi, maestwo ksiy, ale uzna wadz papiea rozam wrd prawosawnych Rusinw nowa religia nie zdobya jednak wikszego poparcia pocztkowo zakazano istnienia prawosawnych przywrcono hierarchi kijowsk w 1620 1630 koci ormiaski w Polsce uzna wadz papiea koci ormiasko katolicki Nietolerancja religijna w II pol. XVII i XVIII w. fala nietolerancji wobec rnowiercw oskaranych o sprzyjanie Szwedom wygnanie arian 1658 niektrzy zmienili religi przestpstwo apostazji odstpienie od religii katolickiej wygnanie z kraju, konfiskata majtku, palenie na stosie krlewska Pozycja krla i jego kompetencje dzieryciel wadzy najwyszej, suweren stosunkowo silna wadza krla przeciwstawi si ruchowi szlacheckiemu, udao mu si utrzyma szeroki zakres wadzy poprzez rozdawnictwo urzdw wadza rozdawnicza 1572 ograniczenie wadzy krlewskiej w momencie pierwszej wolnej elekcji powoanie Trybunau Koronnego w zamian za poparcie szlachty przeciw magnatom moliwo zniesienia krla z tronu po trzykrotnym upomnieniu w/s wykroczenia przez prymasa (senatora), sejmik, sejm wadza ustawodawcza wesp z sejmem inicjatywa ustawodawcza sankcja uchwa sejmowych ostateczna redakcja uchwa konstytucje sejmowe ogaszane w imieniu krla samodzielnie w/s ydw, chopw z krlewszczyzn zwierzchnictwo nad krajami lennymi wyczne prawo mianowanie urzdnikw kandydaci wysuwani przez sejmiki nominacja na urzdy senatorskie sdownictwo dyscyplinarne nad urzdnikami naczelny wdz kierowanie polityk zagraniczn brak prawa aski ani amnestii oraz uczestnictwo jedynie w sdach sejmowych (od powoania Trybunau Koronnego) Bezkrlewie i elekcje poczenie elekcyjnoci z wyborem danej dynastii nie mona byo wybiera nastpcy krla za jego ycia caa szlachta ma prawo wyboru krla udzia by dobrowolny wadza w czasie bezkrlewia konfederacja kapturowa szlachty na czele interrex prymas reprezentowa pastwo na zewntrz, kierowa administracj, przygotowywa elekcj etapy procesu wybierania:

5.

6.

Wadza 1.

2.

Sejm Konwokacyjny negocjacje z kandydatami na tron w celu wyonienia najlepszego, izba poselska dokonuje spisu orbitancji narusze systemu prawa przez poprzedniego krla, Sejm Elekcyjny zbiera si wraz ze zjazdem elekcyjnym caej szlachty, decydowali ktry z kandydatw zostanie przedstawiony Sejmowi Koronacyjnemu, ukada pacta conventa (umowy pomidzy szlacht a nowym krlem, stawiajce mu okrelone warunki)

3.

Sejm Koronacyjny najpierw przysiga koronacyjna (artykuy henrykowskie, przywileje szlacheckie i pacta conventa), w momencie koronacji przestaway dziaa sejmiki kapturowe, interrex i konfederacja generalna, po koronacji krl decydowa czy przyjmuje ustawy uchwalone przez sejmiki kapturowe, interrexa i konfederacj gener. Pakta konwenta i artykuy henrykowskie pacta conventa umowa o charakterze publicznoprawnym midzy szlacht a nowym krlem zawieray zobowizania przyjte przed wstpieniem na tron dotyczyy wytycznych polityki zagranicznej , wojska, zobowiza finansowych itd. artykuy henrykowskie podstawowe zasady ustrojowe pastwa (prawa fundamentalne) o wolna elekcja

27

o o

zrzeczenie si tytuu dziedzica sprawy wojny i pokoju nie zaatwia bez opinii senatu pospolite ruszenie nie bez zgody sejmiku utrzymywa wojsko kwarciane staa rada zoona z senatorw co 2 lata zwoywa sejm prawo oporu szlachty

o
o o o o

Sejmiki i sejmy 1) SEJMIKI - szlachta realizowaa poprzez nie swoje prawa, byy narzdziami demokracji bezporedniej - byy to zebrania ogu szlachty z danego terytorium, decydujc rol odgrywaa szlachta-posesjonaci - decyzje podejmowane s zgod powszechn nie ma gosowania, przewodniczy MARSZAEK - udzia w sejmiku by prawem a nie obowizkiem - sejmiki odbyway si w staych miejscach i tych samych miejscowociach koci / cmentarz przykocielny, tylko cel by rny - zwoywane byy przez krla, a cz z mocy prawa; limitacja obrad odraczanie obrad na nastpny rok - miay kompetencje w sprawach skarbowych, wojskowych rzdzili nimi magnaci; uchway podejmoway w formie laud; mogy by przez sejm kasowane - w 1717 na Sejmie Niemym ustalono, i sejmiki nie mog decydowa w sprawach podatkw i wojska (tylko krl moe) sejmiki przedsejmowe opiniowanie propozycji krlewskich zgoszonych na najbliszy sejm, wyraa wic opini o projektach ustaw w formie instrukcji poselskich, dawano je posom i sejmiki uzurpoway sobie inicjatyw ustawodawcz; instrukcje byy wskazwkami dotyczcymi stanowiska w sprawach, bdcych przedmiotem obrad sejmu; sejmiki mogy nada posom pen swobod dziaania sejmiki relacyjne posowie zdawali na nich sprawozdania z obrad sejmu sejmiki gospodarcze wyksztaciy si z sejmikw relacyjnych, decydoway w sprawach podatkw sejmiki deputacyjne wybieray sdziw do trybunau sejmiki kapturowe przejmoway zarzd jednostk admin., upowaniay miejscowe sdy do dziaalnoci sejmiki generalne byy prowincjonalne uzgadniano na nich stanowisko kadej prowincji na sejmie walnym, odbyway si pomidzy sejmikiem przedsejmowym a obradami sejmu, przetrway najduej sejmiki elekcyjne wybieray kandydatw na urzdy 2) SEJM KRL: - zwoywa sejm co 2 lata (zwyczajne), nadzwyczajne w razie potrzeby; przewodniczy obradom; w jego imieniu ogaszano konstytucje SENAT: - powsta z dawnej Rady Krlewskiej, obradom przewodniczy krl, jeden z marszakw lub kanclerz - w jego skad wchodzili biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, arcybiskupi i ministrowie bez hetmanw i podskarbiego, - senatorowie penili funkcj doywotnio i pochodzili z nominacji krla, byo ich okoo 130-140 - senat nie mia samodzielnych uprawnie, uczestniczy w dyskusji nad projektem ustaw, ale to Krl mia ostatnie sowo - dziaa jako izba parlamentu i jako Rada Krla senatorowie-rezydenci - powoani przez artykuy henrykowskie; dziaali przy krlu w okresie midzy sejmami 16 czonkw (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie); kompetencje doradczo kontrolne wzgldem krla; od XVIII w. zobowizano krla do wykonywania zalece senatorw rezydentw; wkrtce wyparci przez rady senatu (ministrowie, senatorowie rezydenci, senatorowie imiennie zapraszani przez krla) organ doradczy wobec krla IZBA POSELSKA: - skadaa si tylko z posw wybranych na sejmikach, posowie mieli ograniczony mandat, postpowali zgodnie z instrukcj swoich wyborcw i byli ich penomocnikami; liczba posw od okoo 50 (pocztek) do ponad 200 (XVIII wiek) - pose mg modyfikowa, przyjmowa i odrzuca propozycje rzdowe - Izbie Poselskiej przewodniczy marszaek wybierany spord posw KOMPETENCJE SEJMU: - penia wadzy ustawodawczej (z zastrzeeniem niektrych jej dziedzin dla monarchy); uchway podatkowe - decyzje o polityce zagranicznej, poprawianie starego prawa, wydawanie nowych praw w formie konstytucji: czasowych, wieczystych, fundamentalnych i zwykych - obcienia finansowe dla wszystkich stanw, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, kontrola wadzy wykonawczej - po mierci Batorego mg nadawa prawa szlacheckie obcokrajowcom i nieszlachcicom - zgoda na pospolite ruszenie - wysuchiwanie obcych posw - kontrola nad rzdem - prawo aski i amnestii - zawiera traktaty pokojowe i przymierza - kontrola nad krlem i ministrami PROCES USTAWODAWCZY: - na pocztku sejmu wsplne posiedzenie 3 sejmujcych, na ktrym przedstawiano projekty ustaw - prowadzono potem oddzielne dyskusje sejm debatowa nad ustawami, krl+senatorowie = sd sejmowy - dyskusji przewodniczy marszaek by cigle czynny i nie mia zastpcw, mg te wprowadza modyfikacje projektu - nie byo quorum o tym, czy jest wystarczajca liczba posw decydowa marszaek - marszaek musia pozostawac w staym kontakcie z krlem, bo musia uzyska zgod na unifikacj - 2 czci dyskusji: 1 marszaek przedstawia projekt, a posowie mwi czy si zgadzaj na jego przyjcie; 2 w wypadku braku aprobaty argumentowano wszystkie za i przeciw, marszaek decydowa kiedy przerwa dyskusj, od Batorego wystarczy sprzeciw 1 posa, aby projekt odoy - marszaka wybierano w gosowaniu na pocztku sejmu, raz z Wielkopolski, raz z Maopolski, zawsze musia by bogatym ziemianinem - marszaek wydawa przyjcia i reagowa na porzdek w izbie, insygniem wadzy bya drewniana laska marszakowska - obrady izby poselskiej byy jawne

28

- potem marszaek przekazywa projekt do senatu i krla, krl nadawa sankcj ustawie podpisujc j - ustawa wchodzia w ycie w momencie publikacji, ogaszana bya przez heroldw miejskich zrywanie sejmw: - coraz mniej sprawne dziaanie sejmu powd: zasada jednomylnoci, cise instrukcje sejmikw - 1652 pierwsze liberum veto Wadysaw Siciki - limitacja sejmu (agodniejsza wersja liberum veto) zawieszenie obrad do uzgodnienia spornych stanowisk - zerwanie sejmu powodowao nie dojcie do skutku wszystkich konstytucji, poniewa traktowano je jako cao rozwj sejmikw w XVII w. - osabienie sejmu walnego wzmocnienie sejmikw ziemskich - krl zacz zwraca si bezporednio do sejmikw w/s podatkowych i gospodarczych - magnaci decydowali w praktyce na sejmikach za porednictwem ulegej im szlachty - prawo wyboru komisarzy do Trybunau Koronnego XVII - funkcja samorzdu lokalnego sejmiki gospodarcze - wci zwoywane przez krla w celu obejcia sejmiki stosoway tzw. limitacj obrad wznawianie mogo zosta dokonane samodzielnie przez sejmik (zwoanie przez marszaka) - przy gosowaniach zasada jednomylnoci niekiedy zasada wikszoci (wybory posw i deputowanych trybunalskich) - sejmiki samodzielnie zaczy powoywa swoje wojsko onierzy powiatowych - sejmiki przejy zarzd lokalny z rk starosty KONFEDERACJE - wypeniay luki ustroju pastwa w czasie bezkrlewia - powoyway sdy kapturowe w celu zapewnienia bezpieczestwa w czasie bezkrlewia

kaptur forma organizacji narodu politycznego - w czasach rzdw magnaterii, istniay konfederacje zawizanie przy i przeciw krlowi nie uznane przez krla nazywano rokoszem - gdy akces do konfederacji zgosia wikszo wojewdztw konfederacja generalna - wadze konfederacji generalno marszaek konfederacji i konsyliarze; regimentarze dowdcy wojsk; organ naczelny walna rada wybierana przez sejmiki konfederackie - nakadaa podatki, ustanawiaa sd konfederacki - nie istniaa zasada liberum veto zasada wikszoci decydowaa - konfederacje byy zakazywane przez sejm, lecz popularne dowd saboci pastwa
Urzdy i urzdnicy o dygnitarze koronni, wchodzcy do senatu ministrowie marszaek wielki koronny zarzd dworem krla, mistrz ceremonii, sdownictwo karne, okrela ceny ywnoci w miejscu pobytu dworu

marszaek nadworny koronny zastpca m. wielkiego koronnego kanclerz i podkanclerzy koronni kompetencje w/s zagranicznych i wewntrznych, badali zgodno aktw kancelarii krlewskiej z prawem, kompetencje sdowe na sdach asesorskich, prowadzili metryk koronn

o
o

o o

podskarbi koronny i nadworny zarzd skarbem, administracja wydatkw na potrzeby krla i dworu, kontrolowani przez sejm hetman wielki koronny dowdca wojsk zacinych i minister wojny jednoczenie godno doywotnia (w praktyce) niezalena, mocna pozycja przepisy sdowo wojskowe art. hetmaskie hetman polny zastpca regimentarze tymczasowi zastpcy hetmanw referendarz duchowny i wiecki prowadzenie spraw w sdach krlewskich gos doradczy senatu urzdy lokalne ludno poddacza panowie miasta wasne organy wadzy wojewoda wchodzi do senatu kasztelan wchodzi do senatu starosta upodabnia si do urzdw ziemskich funkcje administracyjne, policyjne, sdowe wypeniane przez podstarost, sdziego grodzkiego itd. istniaa sformalizowana hierarchia, ktr przestrzegano przy awansach incompatibilitas kanclerz i starosta, kasztelan, wojewoda; wojewoda i kasztelan, starosta; dwa starostwa

wci nie przestrzegane sprzeda urzdw krl czerpa dodatkowe dochody, take wysocy dygnitarze Organizacja szkolnictwa o gimnazja i kolegia dzieci zamonego mieszczastwa i szlachty gimnazja utrzymywane przez due miasta najwiksze znaczenie
o

kolegia jezuickie bardzo popularne, nawet wrd innowiercw szkoy wysze rozkwit spowodowany rozwojem nauk cisych nowy uniwersytet w Krlewcu, Akademia w Wilnie, w Zamociu wielu przedstawicieli szlachty wyjedao na studia za granic Sdownictwo Sdownictwo stanowe: Sd Monarszy, Sdy Centralne (powszechne), Sd Sejmowy, pozostae sdy stanowe Sdy Kocielne, prawa niemieckiego, ziemskie, grodzkie i podkomorskie bez zmian Sdy Dominialne umocnienie ich pozycji 29

apelacje rezygnacja krla ze zwierzchnich praw sdowych nad stanem szlacheckim, przekazano ostateczno orzecze dla Trybunaw (Koronnego i Litewskiego), ustawa procesowa z 1532 wprowadzia instytucj apelacji od orzecze sdw ziemskich, grodzkich i podkomorskich SD KRLEWSKI by instancj najwysz TRYBUNA KORONNY: powoany w 1578 roku, zbiera si w Lublinie wiosn i latem, w Piotrkowie jesieni i zim - sdzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach deputackich (27 deputatw szlacheckich i 6 duchownych) - w sprawach szlacheckich sdzili tylko deputaci szlacheccy, sd mieszany (1:1 duchowni:szlachta) w sprawach w ktrych jedn ze stron by duchowny i chodzio o dobra duchowne - na czele Trybunau sta Marszaek, duchowni wybierali prezydenta - rozpatrywa apelacje od wyrokw sdw ziemskich, grodzkich, podkomorskich, - wyroki wymagay jednomylnoci, wikszo dopiero w 3 gosowaniu, jeli brak wikszoci sprawa kierowana do sdu krlewskiego - w 1581 roku powoano Trybuna Litewski dla Wielkiego Ksistwa SDY CENTRALNE (za S. Batorego): SD ASESORSKI sprawy o rozgraniczenie dbr pastwowych i prywatnych, o naduycia i przestpstwa wysokich urzdnikw, sdy w miastach krlewskich, spory pomidzy miastami, orzekali: kanclerz, referendarze, sekretarze i senatorowie rezydenci, opiera si na prawie polskim i niemieckim (Magd. i Chem.) SD REFERENDARSKI sdz referendarze, sprawy o dobrach pastwowych, o powinnoci i obcienia chopskie, odwoania chopw i w sprawach karnych, posugiwa si jzykiem polskim, uproszczona bya procedura, mogy da stronom zastpstwo procesowe z urzdu i same egzekwoway swoje wyroki SD MARSZAKOWSKI sprawy o najem lokali w Wawie midzy szlacht a mieszczastwem, sprawy gier hazardowych i oszustw, sprawa porzdku i bezpieczestwa na dworze krlewskim, Sd Najwyszy w pastwie, sdzi sprawy w I i II instancji SD SEJMOWY sd kasacyjny od wszystkich sdw i trybunaw, moe sam wyda nowy wyrok, decydowa o wznowieniu postpowania, mia prawo przyjmowania remisji, funkcjonowa tylko podczas sejmu, przewodniczy mu krl, a jeli krl by stron, to przewodniczy marszaek koronny - orzeka w sprawach: o zbrodnie obrazy majestatu, zdrady stanu, naduyciach skarbowych wyszych urzdnikw, gwaty na sejmach, rozbijanie Trybunau czy sejmiu, zbrodnie szlachcica zagroone kar mierci, banicji, konfiskaty dbr, wane dla skarbu pastwa sprawy cywilne SD RELACYJNY rozpatrywa odwoania od wyrokw ksit lennych i prawosawnych biskupw, bo zlikwidowano patriarchat SDY KAPTUROWE I KONFEDERACYJNE w okresie bezkrlewia jako sd apelacyjny i najwyszy, rozwizyway si w momencie koronacji nowego krla SDY POLUBOWNE (KOMPROMISARSKIE) orzekali desygnowani przez kad ze stron arbitrzy, oni z kolei powoywali superarbitra przewodniczcego

Rozdzia szsty
292. Osoby fizyczne i prawne: lata sprawne od XVI w. chopcy 15, dziewczyny 12, w 2 poowie XVII w. podniesiona do 18 dla chopcw, 14 dla dziewczyn, lata dojrzae uzyskiwane przez mczyzn w wieku 24 lat, po zakoczeniu lat sprawnych (18-24) lata roztropne w prawie miejskim w wieku 21 lat u faceta, po zakoczeniu lat sprawnych (14-21) osobowo prawna miay jbiskupstwa, kapituy, klasztory, w prawie wiejskim gromady z wasnymi pastwiskami kami i lasami, w miejskim miasta z wadzami miejskimi i cechami zdolno prawna i do czynno prawnych pene mieli tylko ci szlachcice, ktrzy cieszyli si dobrym imieniem i czci cudzoziemcy spadek mogli przekaza tylko tym, ktrzy mieszkali w RP, inaczej jako kaduk przypada krlowi, nie mogli nabywa nieruchomoci na wasnoc czy w zastaw, posiadane musieli sprzedawa krl nie mg nabywa dbr dziedzicznych dla swojej rodziny, wyjazdw za granic, hajta si bez zezwolenia sejmu 293. Ustawy amortyzacyjne: ograniczay wzrost dbr kocioa, nie naruszay stanu posiadania zakazyway alienacji dbr ziemskich na rzecz kocioa i na rzecz duchownych w zakonach, , od XVI w. zakonnice i zakonnicy nie mogli osobicie zarzdza odziedziczonym majtkiem ruchomym, obowizek ten spada na najbliszego krewnego mskiego B. MAESTWO I RODZINA 294. Zawarcie maestwa i jego wano: kocielna forma obowizkowa od 1577 obie strony musiay wyrazi wol maestwa przed proboszczem w obecnoci przynajmniej dwch wiadkw inaczej byo to maestwo potajemne niewane uniewanienie maestwa uzyskanie urzdowego potwierdzenia, e maestwo nie zostao wanie zawarte przeszkody zrywajce powodoway niewano maestwa - brak awiadomego owiadczenia woli zawarcia maestwa, przymus, bd co do osoby, chory umysowo, pominicie istotnej formy zawarcia maestwa, impotencja, bigamia, brak chrztu, wysze wicenia duchowne, luby zakonne, uprowadzenie kobiety, pokrewiestwo w linii brostej i w linii bocznej (ale do IV stopnia) przeszkody wzbraniajce zabraniay maestwa, ale jeli ju je zawarto mimo ich istnienia, maestwo takie byo wane: rnorodno wyznania wrd chrzecijan, dalsze pokrewiestwo przy braku dyspensy separacja od stou i oa staa lub czasowa, przerwanie wsplnoci ycia maeskiego za zgod obu stron lub na moczy orzeczenia sdu 295. Stosunki majtkowe midzy maonkami: intercyza umowa zawierana razem z zarczynami, okrelaa szczegowo skad wyprawy, wysoko posagu i wiana w prawie ziemskim po mierci ojca obowizek wyposaenia crki przechodzi na braci, jelibracia utracili dobra po ojcu, obowizek ten przechodzi na wierzycieli, posag by wypacany w gotwce lub zapisywany na dobrach przekazanych w zastaw uytkowy PRAWO SDOWE RP SZLACHECKIEJ II. PRAWO PRYWATNE A. OSOBY

30

w prawie miejskim prawo magdeburskie ustanawiao odrbno majtkow maonkw, prawo chemiskie wsplnot majtkow dobra maonmkw czyy si w cao, dysponowa ni m, po mierci jednej ze stron p majtku dostawaa druga strona a drugie p spadkobiercy doywocie zapis ma na rzecz ony na wypadek wdowistwa, dajcy jej doywotnie uywanie majtku (caego), ale bez prawa zbycia lub obciania, od XVI w. doywocie rwnie zapisywano na ma, wzajemne doywocie stao si regu 296. Stosunki majtkowe midzy rodzicami a dziemi w prawie wiejskim: niedziay likwidowano je z woli czonkw rodziny lub z woli administracji dominialnej wydzia w wypadku oenku syna lub crki otrzymywali od rodzicw cz ich niedziau i inwentarza 297. Przysposobienie, dzieci nielubne: przysposobienie (adopcja) celem jego byo przekazanie spadku adoptowanemu, adoptowany dziedziczy rwnolegle w swojej rodzinie i nie przybiera nazwiska adoptujcego do czasu jego mierci, kobieta adoptowaa tylko za zgod krewnych adopcja braterska wzajemne dziedziczenie po sobie adopcja do herbu umoliwia przenikanie do szlachty elementw mieszczaskich, zakazanaw 1616 roku bkarty dzieci pozalubne, lub zrodzone z maestwa, ktre wspyo ze sob przed lubem; nie miay prawa do dziedziczenia po ojcu, nie korzystay z praw szlacheckich, nie nosiy nazwiska ojca 298. Opieka i kuratela: inwentarz sporzdzany przy obejmowaniu opieki, dotyczy majtku osoby objtej opiek, sporzdzano go w obecnoci dwch wiadkw, na opiekunie ciy obowizek wyksztacenia nieletnich, opiekun mg by na wniosek protegowanego zwolniony z opieki kurator ustanawiany dla osb w latach sprawnych (ale przed latami dojrzaymi - do 24 roku), powoywano te ich dla opieki nad starymi lub chorymi obonie, dla marnotrawcw (na wniosek rodziny), dla dojrzaych panien, ktre nie wyszy za m, dla kobiet separowanych, dla wdw Wasno i inne prawa rzeczowe o Posiadanie usprawnienie procesu posesoryjnego - gwatowne pozbawienie posiadania tzw. wybicie z dbr przed sdem grodzkim w cigu miesica. urzd grodzki przeprowadza skrutynium (dochodzenie) przy stwierdzeniu wybicia wprowadzenie powoda w posiadanie dbr bez badania tytuu posiadania Wasno szlachecka wasno alodialna szlachta zalena (manowie) wasno warunkowa, brak praw politycznych, dzierenie ziemi na prawie lennym chopi dzierenie nalecych do panw gruntw folwarcznych, uytkowanie dziedziczne niektrzy otrzymywali ziemi w emfiteuz dzieraw wieczyst prawo dziedziczenia przez zstpnych obu pci inne formy wasnoci podlegej soectwo, wjtostwo, gospodarstwa oldrw, myny dziaki miejskie stay si wasnoci alodialn wpis do ksig sdowych decydowa o dokonaniu nabycia Ordynacje fideikomisy-ordynacje wyjcie okrelonego kompleksu dbr spod oglnych norm prawa i oparcie jego bytu na specjalnym statucie; odrbny porzdek dziedziczenia otrzymywa najstarszy syn, reszta otrzymywaa dobra nie nalece do ordynacji, albo uzyskiwali spat tworzone w celu ugruntowania wietnoci rodzin magnackich niedopuszczenie do alienacji ziemi magnatw ustanowienie ordynacji zgoda sejmu Schyek prawa bliszoci skrcenie terminu zgoszenia zamiaru pierwokupu do 6 tygodni; wykluczone przy darowiznach i zamianach prawo miejskie alienacja nie wymagaa zgody przyszych spadkobiercw prawo wiejskie zastrzeenie pierwokupu dla zbywcy lub jego dziedzicw, gdy nabywca zechce j sprzeda Ograniczone prawa rzeczowe na rzeczy cudzej ciary realne obowizek dokonywania periodycznych wiadcze przez posiadacza obcionego gruntu na rzecz osoby uprawnionej czynsz, paszczyzna, renty wieczyste (wierzyciel nabywa periodyczny dochd z nieruchomoci zbywcy, czynsz naleao paci wiecznie, take spadkobiercom; gwnie w miastach) i wykupne (wyderkaf dunik mia prawo spacenia sumy cicej na dobrach przez co uwalnia je od obowizku wiadczenia korzystne dla dunika) Hipoteka rozwj zastawu bez dzierenia hipoteka powstawaa w wyniku umowy midzy wierzycielem a dunikiem oraz wpisu do ksigi wieczystej; kilka wierzytelnoci na jednym majtku; pierwszestwo wierzycielowi, ktry pierwszy wpisa si do ksigi wieczystej (pierwszy czasem, lepszy prawem); zasada jawnoci kady mg za opat uzyska dostp do ksigi wieczystej; zasada szczegowoci dokadne okrelenie w ksidze kwoty oraz obcionego na ni majtku; zasada dobrej wiary stan faktyczny jest zgodny ze znajdujcym si ksidze wieczystej

zastaw z dziereniem zaspokaja gd posiadania Spadki o ograniczenie testowania i dziedziczenie beztestamentowe w prawie ziemskim ograniczenie skierowane przeciw Kocioowi- 1505,10 zakaz testowania nieruchomociami (testament taki wymaga zgody sejmu) ograniczenie przeciw kobietom zakaz dziedziczenia nieruchomoci (w celu utrzymania majtku w rodzinie) 31

tzw. czwarcizna synowie w , crki w - w przypadku dbr ojca; dobra matki dziedziczone byy w rwnych czciach o miejskie prawo spadkowe co do zasady jednakowe czci spadkowe kobiet i mczyzn gerada przedmioty (gwnie osobiste) wniesione przez on (take w trakcie maestwa) dziedziczyy crki i synowie (w stanie duchownym) hergwet odzie mska, konie, bro, zbroje dziedziczone tylko przez krewnych mskich Zobowizania o powstanie i umocnienie zobowiza upowszechnienie si formy umw, wpisanych do ksig sdowych symbole utrzymay si w prawie miejskim i wiejskim np. przy przekazaniu nieruchomoci zielona gazka; przybicie doni kontrahenta; litkup w celu potwierdzenia i upamitnienia umowy umocnienie odpowiedzialno przesuwana z osoby na majtek zanik zaogi i ajania, porczenia yciem i zdrowiem wzrost znaczenia zakadw (wadiw) sum paconych za niewykonanie zobowizania; rkojemstwa; zastawu (zwaszcza bez dzierenia) o Rodzaje zobowiza umowa kupna sprzeday umowy o dzieo (obowizek starannego wykonania zlecenia, przy brakach zwrot zadatku i kara) i prac (zwrot podwjny dotychczasowej pacy w przypadku porzucenia pracy) w prawie miejskim miay spore znaczenie poyczka bardzo czsta w prawie miejskim i wiejskim (tu do pewnej wysokoci i u poddanych tego samego pana), gwnie na cele produkcyjne koci uzna za dopuszczalne pobieranie odsetek w umiarkowanej wysokoci (gdy kredyt by na cele przemysowe lub handlowe) kredyty drogie gwarancja poyczki weksle (skrypt duny na okaziciela); okrelona forma; w operacjach handlowych; by przedmiotem obrotu

spki zawierane w celach handlowych; wsplnicy wnosili wkady pienine i dzielili si dochodami na rwni

III PRAWO KARNE Przestpstwa o publiczne i prywatne publiczne cigane z urzdu prawo wiejskie bunt, zbjnictwo, przeciw interesom i dworowi paskiemu, religii, moralnoci, dobrym obyczajom prawo miejskie kryterium bya kara publiczna lub prywatna + grzywna sdowa (mulkta) rodzaje przestpstw publicznych o crimen laesae maiestatis dotyczyo tylko osoby krla, nie obejmowao rodziny krlewskiej; wymg uczestnictwa delatora (donosiciela), gdy uniewinniono oskaronego ponosi kar identyczn (zasada talionu) o zdrada ojczyzny bunty w porozumieniu z nieprzyjacielem, donoszenie nieprzyjacielowi o tajemnicach pastwowych, poddanie wrogowi zamku; zwizanie rokoszu o przestpstwa przeciwko religii apostazja (dotyczyo tylko przejcia na judaizm bd islam); czary nasilio si w dobie reformacji o przeciw moralnoci i dobrym obyczajom homoseksualizm i sodomia kwalifikowana kara mierci; take za cudzostwo (niekiedy lejsze kary); karano nielegaln prostytucj o kradzie na szkod skarbu publicznego przywaszczenie pienidzy skarbowych, zagroone karami majtkowymi, od 1710 przest. publiczne. Przestpstwem publicznym faszowanie monet o bunty, spiski w prawie miejskim karane mierci o przestpstwa przeciw przepisom pracy umocnienie wadzy rady miejskiej nad plebsem w miecie i pana nad chopami na wsi o przestpstw przeciw pokojowi i porzdkowi publicznemu gwaty w postaci napadu na dom szlachcica (w przypadku czyjej mierci, po przeprowadzeniu skrutynium karano mierci); w prawie miejskim gwatowne najcie na dom mier; napady na drogach kwalifikowana kara mierci (wbicie na pal, wiartowanie ywcem, zawieszenie na haku) prywatne cigane na podstawie skargi osoby prywatnej zakaz jednania przy mobjstwie nie wystpienie przez krewnych ze skarg kara pastwowa rodzaje przestpstw o przeciw yciu i zdrowiu kryminalne (umylne), take domniemanie zego zamiaru - cicie cywilne (nieumylne) wiea dolna rok i 6 tygodni + gwszczyzna kwalifikowane kary mierci + infamia i konfiskata majtku za ojcobjstwo, maonkobjstwo, dzieciobjstwo, krewnobjstwo, pojedynek walka szlachcicw w wypadku zniewagi, obrazy uczu karalny, legalny w przypadku zgody krla karalno wrd, take samej zapowiedzi zemsty (nawet kar mierci) o przestpstwa przeciw wolnoci i czci. porwanie rapt porwanie kobiety wbrew jej woli infamia (w praktyce prawie kara mierci), wprowadzono take skrutynium potwarz kalumnia przeciwko czci, zaostrzono represj w przypadku drukowanych paszkwili o przestpstwa przeciwko mieniu

32

kradzie zwyka, kwalifikowana (z wamaniem lub przy uyciu broni); przestpstwo habice mier przez powieszenie, habice take faszowanie pienidzy (mier kwalifikowana spalenie), miar i wag zwizek przyczynowy i wina wina umylna wina nieumylna, nie bya odrniana od przypadku (dopiero od XVII)

dotyczyo zabjstwa okolicznoci wyczajce przestpno, zwolnienie od kary bezkarno zabjstwa na o infamisie i o
o o

banicie nie posiadajcym glejtu; rabusiu, zodzieju w trakcie popeniania przestpstwa; plebejuszu podajcym si za szlachcica

osobach gwaccych pokj publiczny (dokonane przy wykonywaniu obowizkw subowych, przez urzdnika) o osobach przy tumieniu tumultu przez organy porzdkowe pocztek ograniczenie do granic obrony koniecznej przypadek nie jest okolicznoci wyczajc przestpno czynu o prawo rezygnowao z wykonania kary z wanych wzgldw prawo miejskie stan wyszej koniecznoci wycza kar udzia w przestpstwie ujednolicenie zasady odpowiedzialnoci rwna kara dla wszystkich wspsprawcw w praktyce karano pomocnikw w zalenoci od roli kierujcy band surowiej karany odpowiedzialno zbiorowa w prawie ziemskim stanowia wyjtek (przy tumultach np.) w prawie wiejskim odpowiedzialno rodzicw i gospodarzy za ze prowadzenie dzieci czy suby zasada wymiaru kary przynaleno stanowa przestpcy i poszkodowanego wpywaa na wymiar kary przy zabjstwie i zranieniu uycie okrelonej broni istnienie skruchy, uzyskanie przebaczenia okolicznoci obciajce ofiara bya z wyszego stanu ni sprawca zy umys premedytacja schwytanie na gorcym uczynku recydywa

Kary o

zaostrzanie represji karnej od XV (gwnie w prawie miejskim) rozpowszechnienie kary mierci, take kwalifikowanej prewencja oglna zasada odstraszania (okrutne kary, publiczne wykonywanie, kary cielesne, pozostawienie zwok na szubienicy) na wsi agodniejsze kary ze wzgldu na ludzi potrzebnych do pracy; istnia jednak szeroki zakres penalizacji ycia wiejskiego o sam pan ustala co jest zabronione a co dozwolone (nawet hazard, palenie tytoniu itd.) czenie kar wieckich i kocielnych podzia kar kryminalne kara mierci o zwyke cicie (szlacheckie), powieszenie (nieszlacheckie, habice), utopienie, rozstrzelanie o kwalifikowane spalenie na stosie, wbicie na pal, zakopanie ywcem i nastpnie przebicie koem, wiartowanie, amanie koczyn, wplecenie w koo itp. mogo by poprzedzone szeregiem udrcze szarpanie rozarzonymi obcgami, zadawanie okalecze, cignicie zwizanego na desce na miejsce egzekucji, pitnowanie, chosta itp.

kara mutylacyjna (kary na ciele, traciy na znaczeniu) o kary na skrze pitnowanie, ucicie ucha tylko wobec stanw nieuprzywilejowanych o kary odzwierciedlajce budzce skojarzenie z popenionym przestpstwem spalenie na stosie podpalaczy i faszerzy monet, ucicie rki za podniesienie jej na rodzicw, palcw u krzywoprzysicy infamia, banicja, wywoanie - w postpowaniu zwykym oraz zaocznym; o wywoaniec traktowany jak zabity, majtek przechodzi na spadkobiercw, nie by konfiskowany; skazany musia si chroni poza granicami, gdy kady mg go uwizi lub zabi o banicja przymusowe opuszczenie kraju; w razie ujcia kara wiey; zakaz wyroku mierci bez zezwolenia krla

pkryminalne (cywilne)

wieczysta za przestpstwa kryminalne, prowadzce do utraty praw cywilnych i politycznych prosta za niewykonanie wyroku sdu powodowaa zawieszenie w urzdzie, niemono kandydowania do funkcji obieralnych nie tracono majtku w prawie miejskim wygnanie z miasta; w wiejskim wywiecenie ze wsi

33

kara na czci o poczone z udrczeniami fizycznymi w miejskim i wiejskim prawie (nie byo czystych kar na czci) o prawo miejskie kara prgierza (elaznej klatki) przywizanie do stojcego kamiennego supa, poprzedzone chost, nastpnie wygnanie z miasta lub pitnowanie (w prawie miejskim) o prawo wiejskie kara kuny metalowa obrcz (odpowiednik prgierza), do ktrej przytwierdzano za szyj do ciany kocioa, gdzie byy przykuty w czasie naboestwa (w prawie wiejskim) kara gsiora dwie deski z pkolistymi otworami, pomidzy ktre wkadano szyj stojcego na czworakach, tak e przypomina g (w prawie wiejskim) kara kody (dyby) zakucie ng i rk w dwie belki z otworami zerubowanymi ze sob kara biskup tuw zamykano w wydronym drzewie zoonym z dwch rozsuwajcych si i przylegajcych powek korbacz (bat) chosta (plagi), take przy pomocy kija lub powroza wymierzana publicznie kara pozbawienia wolnoci o czasowa kara wiey w prawie ziemskim, wobec szlachty, nie powodowaa ujmy na czci od 4 do 24 tygodni koszty obciay skazaca wiea dolna nie ogrzewany loch (powodowao take kar na zdrowiu) wiea grna (lejsza) o kara wizienia miaa charakter habicy, wobec szlachty stosowana wyjtkowo; okuwano w acuchy, stawiano stra; zmuszano do cikich robt konfiskata majtkowa o obok innych kar albo samodzielnie o skonfiskowane dobra przekazywano innemu szlachcicowi (nie krlowi) od XVI pienine kary prywatne o gwszczyzna, nawizka w zalenoci od stanu i stanowiska spoecznego pokrzywdzonego; wysoko ujednolicona o gwszczyzna wykupienie si od mierci, nie paci si gdy nastpia kara mierci od XVII w trzeba byo to zrobi niezalenie od mierci winnego

III POSTPOWANIE SDOWE Uwagi oglne rnolito procedur o proces ziemski (+ procesy specjalne np. graniczny), formula processus 1523 skrcenie procesu odformalizowanie procesu wprowadzenie apelacji uproszczenie egzekucji egzekucja na dobrach nieruchomych (gwnie) o miejski (+ np. proces o czary), Carolina proces inkwizycyjny zeznania wymuszone torturami o wiejski Zastpstwo procesowe o Palestra (og osb zawodowo trudnicych si zastpstwem procesowym) zastpcy ustawowi opiekunowie, zastpcy osb prawnych i fizycznych zastpcy z urzdu zawodowe zastpstwo procesowe prokuratorzy ich stanowisko i obowizki okrelay ordynacje krlewskie byli zaprzysigani nie mogli pobiera zbyt wysokich honorariw samodzielny zastpca patron (mieszczanie mogli by w sdach szlacheckich; w Trybunale Koronnym jedynie szlachta osiada), jego pomocnik dependent najpewniejsza kariera dla niezamonej szlachty w miastach zastpstwo z urzdu dla kobiet, sierot, biednych osb Postpowanie przed sdami: o Pozew szlachta osiada pozew pisemny goota ustny miejskie i wiejskie sdy ustny patrycjat pisemny obowizywa jzyk polski lub acina obowizek wpisania pozwu do regestru (na wokand) Terminy i dylacje termin zawity drugi termin z kolei (w sprawach karnych pierwszy) dylacja odroczenie terminu

34

nadzwyczajne przy zgodzie obu stron lub decyzji sdu niestawienie si powoda sprawa nie upadaa, lecz tracono termin + zwrot kosztw pozwanemu rodki dowodowe mniejsze znaczenie wspprzysinikw w sprawach karnych skrutynium ledztwo na wniosek pokrzywdzonego lub urzdnika (instygatora) przedstawiajcego zarzut odbywao si w nieobecno podejrzanego (nawet w tajemnicy) inkwizycyjno pokrzywdzony mg subsydiarnie wnosi skarg dowd ze wiadkw tortury w celu wymuszenia przyznania si w procesie wiejskim rug (na zebraniu gromady) kady po kolei zeznawa pod przysig Rozprawa

zwyczajne sd musia udzieli na danie strony w dopuszczalnym przypadku

rozstrzygnicie dylacji (przeoonych na pniej spraw) i akcesoriw tj. spraw ubocznych, o ktrych strony wiedziay; przed rozpraw gwn postanowienia zwane wyrokiem przedstanowczym gdy mia wpyw na rozpraw gwn mg by zaskarony do sdu wyszego sprawa gwna indukta przedstawienie faktw oraz przepisw, na ktre si powouje powd replika wywd pozwanego zagruntowanie sporu nie mona si ju wycofa z procesu bez zgody przeciwnika formalistyczny przebieg rozprawy sdy miejskie bardziej formalistyczny przebieg

proces

gwar pozwany mg wystpi z jego daniem po sformuowaniu przez powoda skargi gwnej o powd nie mg zmieni skargi, ani przytacza nowych dowodw, o zobowizywa si te reprezentowa powoda w sporach o rzecz z osobami trzecimi skargowy dowody dostarczane przez strony sd tylko je ocenia przestpstwa kryminalne aresztowanie czsto przez powoda pierwszestwo dowodu stronie, ktra posiadaa lepszy dowd przy rwnoci dowodu lepsza stanem uzyskiwaa pierwszestwo; gdy taki sam stan pozwany mia pierwszestwo

Wyrok

wyrok stanowczy tj. ostateczny (w przeciwiestwie do wyroku przedstanowczego) wpisywany do ksigi sentencjonarza; sdziowie podpisywali --> wyrok ogaszano stronom dekret peny tekst wyroku sporzdzany przez pisarza sdowego postpowanie zaoczne (proces niestanny, kontumacyjny) powszechne od XVI

drugi termin by zawity; gdy pozwany nie stawi si na rozpraw wydawano wyrok zaoczny tzw. kondemnata niestawienie si kara pienina + banicja sdowa (utrata zdolnoci sdowej) rodki prawne przeciw wyrokom

wprowadzenie apelacji rodek zwyczajny sucy do zmiany lub uchylenia niesusznego (zdaniem strony) wyroku proces toczy si midzy tymi samymi stronami tylko przeciwko wyrokom stanowczym byy rozpatrywane przez Trybuna Koronny wyroki w I instancji z sdw ziemskich, grodzkich i podkomorskich

zoenie apelacji wstrzymanie egzekucji wyroku do momentu ostatecznego rozstrzygnicia sdy wiejskie w krlewszczyznach odwoanie od awy wiejskie do sdu zamkowego, pniej do sdu referendarskiego sdy dominialne zawsze ostatni instancj
zniesienie nagany sdziego i przywrcenie w 1538 jako mocji nie bya skierowana przeciwko czci sdziego, wic nie zawieszaa go w funkcjach wstrzymanie sdzenia sprawy, w ktrej zosta naganiony gdy sdzia przegrywa w wyniku mocji zobowizany do zwrotu kocza i wniesienia kary pieninej przeciwko sdziemu grodzkiemu rozpatrywa sd sejmowy; ziemskiemu i podkomorzemu Trybuna Koronny gravamen szczeglny rodzaj mocji zapobieenie naduyciom sdziego, odmawiajcego apelacji lub mocji nie wstrzymywao wykonania wydanego wyroku polegao na pozwaniu sdziego przed sd wyszej instancji wznowienie procesu nadzwyczajny rodek odwoawczy, gdy: znaleziono nowe dokumenty skasowano wyrok przez dekret nowego kompletu Trybunau (czste naduycia)

male obtentum nadzwyczajny rodek prawny przeciwko wyrokowi zaocznemu (podstpnie uzyskanemu); gdy sd dopatrzy si niewaciwoci, uchyla wyrok i poleci ponowne rozpatrzenie sprawy Proces w sprawach karnych - postpowanie inkwizycyjne rezultat recepcji (niepenej) Caroliny w prawie miejskim sdzia funkcja ledcza i wyrokujca

35

zasada pisemnoci postpowania prowadzono protokoy jawno rozprawy (nie przyja si tajno) zalecano oskaronemu obron procesow (te wbrew pierwowzorowi) wszczcie postpowania zaleao od sdu 1. etap ustalenie faktu popenienia przestpstwa, okolicznoci oraz sprawcy ledztwo przeprowadza czsto tzw. instygator podejrzanego osadzano w wizieniu 2. etap inkwizycja specjalna celem uzyskane przyznania si do winy tzw. krlow dowodw

w tym celu stosowano tortury w sdach szlacheckich tylko przy najciszych przestpstwach (obraza majestatu, zdrada) wolni od tortur szlachta osiada, patrycjusze miejscy i urzdnicy, ludzie z tytuem doktora, dzieci, starcy, kobiety w ciy stosowanie tortur zaleao od okolicznoci prba ucieczki, pochwalenie przestpstwa, znalezienie dowodw rzeczowych u niego itd. przed torturami skanianie do dobrowolnych zezna, groenie torturami, okazanie narzdzi tortur, obnaanie i zwizanie, posadzenie na miejscu tortur dopiero wtedy tortury w praktyce stosowano nawet po przyznaniu si, pod pretekstem niepenego przyznania sposoby torturowania gwnie wyciganie staww powtarzano je trzykrotnie (gdy nie skutkoway) w przypadku konfesaty naleao j potwierdzi przed sdem; gdy odwoa powtrzenie tortur drugi i trzeci raz gdy nie osignito przyznania si przechodzono do kolejnych dowodw (np. wiadkw) o Uaskawienie i agodzenie kary ograniczanie prawa aski w odniesieniu do szlachty przeszo na sejm z krla przestano przyznawa glejt, dajcy moliwo wniesienia skargi przeciwko panu wypraszanie od kary mierci przez kobiet, ktra przysiga, e chce natychmiast zawrze zwizek maeski z mczyzn take darowanie mierci z powodu niezrcznoci kata, ktremu egzekucja si nie powioda w miastach krlewskich krl posiada prawo aski w prawie wiejskim wniosek o zagodzenie wyroku wnosi pan, proboszcz lub osoba duchowna Postpowanie egzekucyjne o Egzekucja wyrokw sdw szlacheckich warunek prawomocny wyrok, odmowa jego dobrowolnego wykonania oraz nieprzedawnienie wyroku (3 lata i 3 miesice od wydania) egzekucja z nieruchomoci zastpia egz. z ruchomoci prbowano uywa perswazji i kar pieninych 4 etapy o wysanie wonego z dwoma wiadkami do dbr egzekwowanych w celu dokonania wwizania strony zwyciskiej; gdy wwizanie odbito (nie dopuci do niego skazany) relacja wonego w sdzie. wzywano zatem skazanego przed sd grodzki, ktry ustanawia tzw. zakad potrjny (szeciokrotna warto pretensji gwnej) o ponowna prba wwizania odbita skazywano na potrjny zakad i zarzdzano tzw. rumacj usunicie si z nieruch. oraz zagroenie banicj, gdy nie dopuci do rumacji o prba dokonania rumacji bez siy fizycznej w razie odmowy orzeczenie banicji dokonanie rumacji si, gdy nie wystarczya starosta wzywa szlacht powiatu do dokonania tzw. zajazdu (pospolite ruszenie) dopuszczone byo nawet zabicie skazanego egzekucja osobista wobec szlachty gooty bardzo ostra w przecigu 2 tygodni od wyroku nie uczyniono zado wyrokowi ani nie dano rkojmi sd orzeka banicj procesow i osadzenie w wiey organy egzekucyjne woni i wiadkowie szlachcice oraz urzdnicy grodzcy i pachokowie starociscy Procesy specjalne o proces graniczny skarga do sdu ziemskiego, ktry przyznawa tzw. aktorat tj. prawo pierwszestwa w dowodzie powodowi; na tej podstawie sd podkomorski przeprowadza rozgraniczenie na polu proces o zbiegych poddanych mia na celu odzyskanie zbiegw chopw i osadzenie ich z powrotem na miejscu proces windykacyjny midzy szlachcicem a dawnym panem. poddany by tylko przedmiotem sporu. w tym wypadku nie biega dawno procesy o czary przeszed do sdw miejskich i wiejskich

proces

korzystano z literatury zachodniej, opisujcej znamiona czarownic np. Mot na czarownice wszczcie postpowania z oskarenia prywatnego albo w wyniku powoania przez osob oskaron kolejnej osoby Pawienie podejrzan zwizywano, czc lew rk z praw nog i na odwrt i obwizywan sznurem w talii puszczano na wod. Utrzymanie na powierzchni winna (odrodzenie prby zimnej wody) wizienie w tzw. beczkach czarownic lub kodach oskarane golono (nieczyste siy maj siedzib we wosach) tortury stosowano tak dugo, a uzyskano przyznanie si monarchia czsto zabraniaa stosowania tych procesw bezskutecznie o mord rytualny oskarano ydw, e mordowali chrzecijaskie dzieci, by uywa ich krwi do macy rozpatrywa sd krlewski skazanych torturowano i palono. ROZDZIA VII POCZTKI MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ

36

I. ZMIANY W STRUKTURACH SPOECZNYCH I UMYSOWOCI 331. Czynniki przemian: Starcie dwch idei: - petryfikacji ustroju szlacheckiego i poddaniu Polski pod wadz mocarstw ssiednich (Prawa Kardynalne) - ruch reformatorski: spoeczno-ekonomiczny, polityczny, administracyjny Inne czynniki: - wzrost ludnoci pastwa - oywienie handlowe warstw i stanw, rozwj gospodarczy 332. Polskie owiecenie: Trzy kierunki myli owieceniowej: 1) liberalna w dziedzinie wiatopogldu i w niektrych ujciach politycznych, ale zachowawcza spoecznie 2) reformatorska 3) rewolucyjna myl owieceniowa: wiara we wszechmoc rozumu, odkrywanie praw naturalnych, wiara w znaczenie reform pastwowych 333. Ruch reformatorski: - wyrnianie szlachty redniej i inteligencji przez Stanisawa Augusta - element inteligencki w Sejmie Czteroletnim: najpierw 69 dziaaczy, potem 112 razem 181 osb byli najbardziej aktywni w sejmie i byli zwolennikami krla - sojusz krla z buruazj miejsk - osoby walczce w Insurekcji Kociuszkowskiej: rzemielnicy, plebejusze, ludzie luni, chopi, inteligenci, ksia Koncepcje reformatorskie: - odejcie od narodu szlachecko magnackiego - tworzenie si narodu-posiadaczy na zasadzie kompromisu szlachecko-mieszczaskiego - tworzenie si narodu jako wszystkich mieszkacw kraju bez wzgldu na majtek i stan II. RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA 334. Prawo ziemskie i oglnopastwowe: Za rda prawa uwaa si: 1) Prawa Kardynalne z 1768 i 1775 2) Konstytucja III Maja z 1791 3) Prawa Kardynalne uchwalone na sejmie grodzieskim (1793) 4) Konstytucje Sejmowe 5) Akty i Uniwersay krlewskie / Marszakw Sejmu 4letniego 6) Uniwersay i rezolucje Rady Nieustajcej 7) Akt powstania uznawany jako ustawa zasadnicza z 1794 VOLUMINA LEGUM: - tom VII i VIII ustawodawstwo 1764-1780 - tom IX konstytucje sejmowe z 1782 1792 - tom X konstytucje 1793 III. PIERWSZE REFORMY 337. Typ i forma pastwa Do czasw Sejmu Czteroletniego i po upadku jego dziea cieray si dwie przeciwne sobie formy ustrojowe: Rzeczpospolita Szlachecka i Monarchia Konstytucyjna. 338. Zmiany w ustroju spoeczno-ekonomicznym. Szlachta i mieszczanie. 1) KOMPROMIS SZLACHECKO-MIESZCZASKI: Stan szlachecki sta si otwarty dla zamonego mieszczastwa. Nobilitowani mieszczanie mieli obowizek wykupi ziemie na okrelon warto w cigu roku pod rygorem utraty szlachectwa. Ponadto szlachta trudnica si kupiectwem w miastach nie moga utraci tytuu. 2) REFORMY W MIASTACH: zniesienie jurydyk dokonane w 1764 roku, zniesiono prywatne dzielnice miejskie wyczone spod wadzy miasta zniesienie serwitoratw 1764 czyli zwalniania od podatkw kupcw i rzemielnikw, wyczania ich spod wadzy miast, podporzdkowanie ich krlowi Komisje Dobrego Porzdku powoywane od 1775, zajmoway si modernizacj i uzdrawianiem zarzdu miast Reforma Asesorii uznana za sd najwyszy dla miast, wyroki miay egzekwowa urzdy grodzkie, zmiany w skadzie 340.Chopi: emfiteuza oddawanie gruntw w dugoletni dzieraw z prawem pobierania poytkw i wznoszenia budowli 1) akty uwalniania chopw z poddastwa byy nieliczne 2) wydany w 1768 341. Ludzie luni: Byli to ludzie yjcy z pracy najemnej lub wczgostwa dano paszportw wydawanych przez panw wsi oraz zaczto zmusza do pracy przymusowej 343. Program reform: Jego autorem by Andrzej Zamoyski (w oparciu o O skutecznym rad sposobie Konarskiego), wystpi z tym programem na konwokacji 1764: - rozwj ekonomiki i rozbudowa administracji - stworzenie nowoczesnej owiaty, usprawnienie dziaa pastwowych 344. Zmiany w sejmowaniu: a) usunicie szlachty-gooty z sejmikw b) instytucja delegacji sejmowych sejm przekazywa wybranemu gronu posw i senatorw prawo decydowania w jego imieniu c) deputacje- komisje sejmowe przygotowujce projekty uchwa

37

d) wprowadzenie hetmanw do Sejmu i podskarbiego nadwornego Reformy sejmowe Czartoryskich: - posowie nie musieli zaprzysiga ju tego co mwili; uchwalenie regulaminu obrad sejmu - ograniczanie zasady jednomylnoci: materie ekonomiczne sprawy mniej wane, uchwalane wikszoci gosw; materie status sprawy wane (podatki np.) wymagay jednomylnoci - jeli jednomylnoci nie byo w 3 prbach gosowania, decydowaa wikszo 345. Komisja Skarbowa: Reforma Czartoryskich: - ugrupowanie powstae pod koniec panowania Augusta III, przywdcy Micha i August Czartoryscy - reformy oparte na myli pogldach Stanisawa Konarskiego - reforma centralnych wadz wykonawczych w resortach skarbowym i wojskowym - zastpienie jednoosobowych doywotnich urzdw organami wybieralnymi, kadencyjnymi i odpowiedzialnymi - usunicie z sejmikw szlachty-gooty, wprowadzenie zasady wikszoci gosw Komisja Skarbowa centralny urzd administracji, kolegialny z Komisj Wojskow utworzono po dwie (dla Litwy i Korony) , zastpiy one podskarbich, wybierane byy przez izby parlamentu, po 16 komisarzy na resort, kadencja 2 lata, musiay uzyska absolutorium od izby poselskiej i skda sprawozdania Kompetencje Komisji Wojskowej: - rekrutacja do wojska, jego zaopatrzenie i szkolenie - orzekanie we wszystkich sprawach, w ktrych pozwanym jest czonek armii Kompetencje Komisji Skarbowej: - sd powszechny w sprawach skarbu pastwa dla wszystkich mieszkacw, sprawy naduy urzdniczych - zarzdzanie majtkiem pastwa: nieruchomociami, kopalniami, warzelniami soli - rozwj gospodarczy: poszukiwanie surowcw, wydobywanie i przetwaezanie, chopi jako sia robocza - reforma monetarna i projekt reform krlewszczyzn, reformy systemu celnego, udzielanie zgd na monopol; 346: Ca, miary, wagi i moneta: Zniesiono ca i myta wewntrzne, ujednolicono miary i wagi, ujednolicono i polepszono monet. 347. Budet: Wprowadzony przez Komisj Skarbow w 1768 r. Zasady budetowe: 1) jawnoci

2)
3)

jednoci okrela cao wydatkw i dochodw pastwa (nie przestrzegano: wyczono z niego Fundusz Edukacyjny) kontrola jego wykonania przez sejm

348: Komisja Edukacji Narodowej: Powoana w 1773 r. wyniku kasaty zakonu jezuitw, ktry skupia u siebie szkolnictwo RP, wsplna dla Litwy i Korony. Komisj kontrolowa krl, a Sejm jedynie w zakresie sprawozda finansowych i linii programowych, Sejm wybiera te czonkw KEN. Kompetencje KEN: - ksztacenie modziey szlacheckiej - nadzr nad szkolnictwem (oprcz szk wojskowych) Dziaalno KEN: 1) utworzenie Towarzystwa do Ksig Elementarnych 2) ogoszenie w 1783 ustaw okrelajc zasady organizacyjne i hierarchii szk 350: Gabinet Krlewski: Kompetencje: - prowadzenie sekretariatu osobistego - administracja dbr ekonomii - korespondencja dyplomatyczna - stosunki z Kocioem i Kuri Rzymsk, sprawy WKL IV. PRAWA KARDYNALNE 352. Prawa kardynalne z 1768 r.: Reformy Sejmu Repninowskiego 1767-1768: - umocnienie starego systemu demokracji szlacheckiej: jednomylno, przywileje szlachty, wolna elekcja - pogbienie i realizacja reform Czartoryskich w tych dziedzinach, w ktrych interes szlachty nie doznaje uszczerbku - podzia praw obowizujcych na terenie RP na trzy grupy: prawa kardynalne, polityczne i ekonomiczne - prawa kardynalne niezmienne na wieki, moliwo poszerzania, wasny katalog praw - prawa polityczne mogy by zmieniane, jednomylno wymagana dla przyjcia zmian, wasny katalog praw - prawa ekonomiczne po 3 razach jeli brakuje jednomylnoci marszaek zarzdzi gosowanie, nie mona si wstrzyma Zaoenia praw kardynalnych: - normy o religii, tolerancji, prawie wyznaniowym, religi panujc jest rzym-kat, inne wyznania maj prawo do kultu - zasady ustrojowe: wolna elekcja, zakaz wybierania krla za ycia panujcego, kandydatem moe by tylko Piast i katolik - zasada jednomylnoci w uchwalaniu praw politycznych, organizacja sejmu jak w art. henrykowskich ustawy nie potrzeboway sankcji krlewskiej - potwierdzenie przywilejw szlachty: rwno szlachty wewntrz stanu, zwierzchnictwo nad chopami, zakaz karania chopw mierci przez sd dominialny, wyczno szlachty w piastowaniu urzdw, nietykalno majtkowa i osobista, za umylne zabjstwo kara mierci Zaoenia praw politycznych:

38

- dotyczyy podatkw, organizacji sdw i prawa sdowego (materialne i procesowe), organizacji i kompetencji wadz oprcz sejmu i krla - polityka zagraniczna, nobilitacje, indygenaty (szlachectwo dla cudzoziemcw), pospolite ruszenia i prawo o zajazdach Ustawa o sejmikach: - usunicie gooty, zasada wikszoci gosw Konfederacja barska (1768-1772): - cel: zniesienie gwarancji rosyjskich i wycofanie wojsk rosyjskich z Polski, powrt do norm czasw demokracji szlacheckiej - ukara Czartoryskich (pod sd sejmowy) i Poniatowskiego (won z tronu) - zamienia si w 4-letni wojn partyzanck

V. RADA NIEUSTAJCA RN zostaa utworzona w wyniku reform Sejmu Rozbiorowego z 1773 roku, zlikwidowana 1789 na Sejmie Czteroletnim. Powstaa jako wynik de centralistycznych. Rada Nieustajca nowy organ rzdowo wykonawczy wsplny dla obu czci RP
Skad Rady Nieustajcej: 36 czonkw powoywanych przez Sejm co 2 lata, z tym e przynajmniej 1/3 wybieranych musiaa by w poprzedniej kadencji (ktrzy to decyduje losowanie). Skad grupowy: 18 reprezentantw Senatu, 18 reprezentantw szlachty Organizacja Rady: Formalnie na czele sta krl, ale spord szlachty wybierano Marszaka Rady. Kompetencje oglne RN: - ustalanie kierunkw polityki rzdu i instrukcje dla resortw, ogldaa sprawozdania z dziaalnoci resortw - miaa inicjatyw ustawodawcz, prawo zwoania parlamentu jakby krl zwleka, obsada wanych urzdw razem z krlem - krl przewodniczy sdowi sejmowemu, pocigaa parlamentarzystw do odpowiedzialnoci przed tene sd - kontrol nad Rad Nieustajc sprawowa Sejm Departamenty RN (po 4-8 osb) kierowane przez ministrw: 1) Interesw Cudzoziemskich - z krlem jako przewodniczcym, mia stworzy sie polskiej suby zagranicznej w Europie - udziela instrukcji agentom z zagranicy i przyjmowa od nich info na temat Polski od innych krajw 2) Policji - kierowa administracj ogln pastwa, nadzr administracyjny nad miastami krlewskimi - kontrolowa rady miejskie i burmistrzw, uchyla niezgodne z prawem normy wewntrzne w miastach - by sdem w drobnych sprawach miejskich, rozpatrywa skargi na dziaalno urzdnikw w miastach - nadzr nad ludmi lunymi, zadanie stworzenia i kontroli sub sanitarnych RP, stworzenie systemu opieki spoecznej - zaoenie poprawczakw domw poprawy 3) Wojskowy przej uprawnienia Komisji Wojskowych 4) Sprawiedliwoci ustala interpretacj i przestrzeganie prawa, by ostatni instancj w rozpatrywaniu skarg na korupcj sdw - wypiera komisj kodyfikacyjn Andrzeja Zamoyskiego, prowadzi statystyki rzdowe - ujednolicenie sdownictwa w RP, kierowany przez ktrego z kanclerzy wchodzcego w skad Rady Nieustajcej 5) Skarbowy te same kompetencje co Komisja Skarbowa

VI. ZMIANY W PRAWIE SDOWYM 357. Idee przewodnie: Rozwj badania prawa natury, prawo miao by wieckie, uniwersalne rwno wobec prawa, miao suy dobru oglnemu
358. Nowoci w prawie prywatnym: a) zniesienie prawa ycia i mierci szlachty w stosunku do chopw b) prawo nabywania dbr ziemskich dla mieszczan c) lata sprawne w szlachcie 20, pena penoletno 24 d) zakaz nabywania przez koci dbr ziemskich i miejskich 359. Spki: tworzenie spek akcyjnych 360. Prawo wekslowe: Ustanowione w 1775 roku, powoanie instytucji weksla, ale z powodu naduywania jej przez szlacht w 1780 roku zakazano jej wystawia weksle. 361: Prawo karne: - zniesiono kar mierci za czary i tortury - kara pracy przymusowej 362. Prawo graniczne: - rozgraniczenie dbr w prowincjach - powoanie Komisji Granicznych (kada po 10 osb, wybierane przez sejmiki co 4 lata) 363. Palestra (Adwokatura): - zakaz nabywania przez adwokatw ziem ich klientw - adwokatura dla szlachty (1764 i 1768) potem te dla mieszczan (1791) i znowu tylko dla szlachty (1793) 364. Projekt Zbioru praw sdowych:

39

- powoanie komisji kodyfikacyjnej w 1776 roku z Andrzejem Zamoyskim na czele Zaoenia projektu (1778): - umocnienie wadzy monarszej - podporzdkowanie kocioa pastwu - uwolnienie czci chopw z poddastwa - stosunki chop > dwr pod kontrol pastwa Projekt zosta odrzucony na zawsze na sejmie z 1780 roku. 365. Projekt kodeksu Stanisawa Augusta: - miaa obj cao prawa cywilnego, karnego i procesu - zasada nullum crimen sine lege i nullum poena sine lege penale anteriori, - zasada domniemania niewinnoci - zasada i kara ma suy poprawie przestpcy - uzalenienie od stanu posiadania sprawcy kar majtkowych

VII. KONSTYTUCJA 3 MAJA I DALSZE USTAWODAWSTWO SEJMU CZTEROLETNIEGO 366. Przygotowanie i charakter ustawy konstytucyjnej: Trzy ustawy uchwalone w 1791 roku: 1) 2) 3)
Ustawa o sejmikach (marzec) Ustawa o miastach krlewskich (kwiecie) Ustawa Rzdowa (maj)

Autorzy Konstytucji 3 Maja: Krl Stanisaw August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kotaj dokona ostatecznej redakcji Pogldy twrcw: Krl zmierza do systemu Monarchii Parlamentarnej (jak w Anglii) Potocki gwarancja gwnej roli w pastwie dla zreformowanego Sejmu Kotaj reformy wymierzone przeciw oligarchii przy utrzymaniu sojuszu szlachecko-mieszczaskiego Uchwalenie K3M prowadzone byo w trybie przyspieszonym przez Stronnictwo Patriotyczne (ze St. Maachowskim na czele) Zgromadzenie Przyjaci Ustawy Rzdowej 3 Maja wyodrbnio si ze Stronnictwa Patriotycznego, miao na celu dalsze ustawodawstwo o sejmie, organizacji wadzy wykonawczej, projekty kodeksw Konstytucja 3 Maja liczya 11 artykuw. A. USTRJ SPOECZNY 367. Szlachta (artyku 2): Postanowienia co do szlachty ziemskiej Posesjonatw: - ochrona ich praw, swobd i wolnoci oraz pierwszestwa w yciu prywatnym i publicznym - zapewniono nietykalno osobist - utrzymanie zwierzchnoci dominialnej nad chopami - pene prawo wasnoci; rwno szlachty wewntrz stanu - odsunicie szlachty nieosiadej i czynszowej od sejmikw - wiea szlachta nie moe piastowa wyszych urzdw w I i II pokoleniu (zasada skartabelatu) 368. Mieszczanie (artyku 3): - neminem captivabimus nisi iure victum rwnie dla ydw w miastach - nabywanie dbr ziemskich, nietykalno majtkowa i osobista - nisze urzdy administracyjne i sdowe, dostp do palestry i niszych godnoci wojskowych - nobilitacja zamonych mieszczan i inteligencji do stanu szlacheckiego - nie mieli prawa do wybvoru plenipotentw miast do Sejmu (wybieray zgromadzenia wydziaowe) 369. Chopi (artyku 4): - opieka prawa i rzdu nad chopami, utrzymana wadza dominialna - umowy indywidualne i zbiorowe pomidzy dziedzicami i chopami nie mogy by jednostronnie zerwane - wolno osobista, swoboda osiedlania i pracy dla przybyszw z zagranicy i zbiegw powracajcych do RP - ochrona chopw w rkach Komisji Policyjnych i porzdkowych Ustawa o sprzeday krlewszczyzn 1792: - chopi osiedli na krlewszczyznach maj wasno wieczyst uytkow ziemi - moliwo odejcia z gruntu po rozwizaniu kontraktu z dziedzicem - uwolnienie z poddastwa wszystkich ludzi bez gruntu i kontraktu 370. Stosunki wyznaniowe (artyku 1): - swoboda wyzna, pierwszestwo dla religii katolickiej - zakaz odstpstwa od tej religii - autokefalia uniezalenienie kocioa prawosawnego od czynnikw zewntrznych (Pisk 1791)\ 371. Nard i obywatele: - nard to nie tylko szlachta, ale i mieszczanie oraz chopi B. USTRJ POLITYCZNY PODZIA WADZY:

40

USTAWODAWCZA (artyku 6): SEJM, SEJMIKI ZIEMSKIE I ZGR. WYDZIAOWE WYKONAWCZA (artyku 7): KRL, STRA PRAW, KOMISJE RZDOWE, KOMISJE PORZDKOWE, MAGISTRATY MIAST WOLNYCH SDOWNICZA (artyku 8): SD SEJMOWY, TRYBUNA KORONNY LITEWSKI, SDY ZIEMIASKIE, ASESORIA, SDY MIEJSKIE, SDY DOMINIALNE 372. Pastwo jednolite czy zacienienie unii ? - brak deklaracji unifikacji dualistycznej RP w Konstytucji - wyrazy odrbnoci Wielkiego Ksistwa Litewskiego 373. Zwierzchnictwo narodu i podzia wadzy (artyku 5): Wszelka wadza spoecznoci ludzkiej bierze swj pocztek z woli narodu (Rousseau) Trjpodzia Wadzy (Montesquieu): Wadza prawodawcza w stanach zgromadzonych, sdownicza i wykonawcza (krl i stra) 374. Sejm: Organizacja Sejmu: - nie jest sejmem trzystanowym, nie ma w nim krla skada si z izby poselskiej i senatu IZBA POSELSKA: - skadaa si z 204 posw wybieranych na sejmikach - ponadto w jej skad wchodzio 24 plenipotentw miast wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziaowe SENAT: - 132 osoby w tym: 102 (wojewodowie i kasztelanowie) oraz 30 (biskupi diecezjalni i ministrowie w tym metropolita kijowski unicki)wpierw pochodzili z nominacji krla, potem z wyboru (po mierci Poniatowskiego) Sejm: - wydawa ustawy w imieniu krla, mia by zawsze gotowy - mg si zbiera z mocy prawa, jeli krl nie rozpisa wyborw i nie zwoa sejmu. - mg si te zbiera na zarzdzenie Marszaka sejmu jeli krl nie zwoa sesji nadzwyczajnej mimo potrzeby. Senat: - mia prawo weta zawieszajcego w zakresie spraw politycznych, karnych, cywilnych. - mia stanowi Rad Starszych na Sejmie konstytucyjnym (co 25 lat dla rewizji konstytucji). - nie otrzyma inicjatywy ustawodawczej. W gosowaniach mniej wanych gosy zliczano razem, ale izby obradoway osobno. Celem kontroli rzdu izby zbieray si razem. USTAWODAWSTWO: 1) Prawa niewzruszalne - zmieniane na sejmie konstytucyjnym co 25 lat, obradowaa podwjna liczba posw, decyzja zapadaa wikszoci kwalif. - ustawa rzdowa, o miastach krlewskich i o sejmikach 2) Prawa oglne - wchodz w ycie w formie ustaw - okrela zasady organizacji wadz rzdowych, administracji, sdw, prawa sdowego, cywilnego, karnego, podatkw - projekty oglne ustaw trafiaj do sejmikw, ktre wybieraj posw - przez instrukcje poselskie trafiaj nastpnie do izby poselskiej - najpierw przedmiotem dyskusji w sejmie s instrukcje poselskie - potem izba poselska wybiera komisje, a nastpnie plenarne posiedzenie i dyskusja + gosowanie - nastpnie projekt do Senatu moliwo veta zawieszajcego, wtedy Izba Poselska moe uchwali powtrnie ten projekt i wtedy ma on moc prawn 3) Prawa pozostae (uchway sejmowe) - projekty trafiaj bezporednio do izby poselskiej, dyskusja, komisje i posiedzenie plenarne (jak wyej) - zawsze projekt trafia do senatu i potem sumuje si gosy w obu izbach, eby projektprzeszed - w ten sposb uchwalano podatki nadzwyczajne, zacignicie dugu publicznego, budet, umowi i traktaty midzynarodowe, nobilitacje i indygenaty publikacja po niej nastpuje wpis danej ustawy czy uchway do ksig sdu grodzkiego 375. Organizacja sejmu: - zniesienie instrukcji dla posw uchwalanych przez sejmiki - posowie wybierani na 2 lata, wyborcy mogli posa odwoa i pozbawi mandatu sesje zwyczajne: odbywa si miay co dwa lata, trway 70 dni (przeduanie do 100) sesje nadzwyczajne: konflikt Krl Stra Praw i Stra Praw Komisje, wojna, klska ywioowa, rozruchy, jaki defekt monarchy itp - obradom sejmu przewodniczy marszaek sejmu wybierany spord posw - zniesienie liberum veto, w sprawach mniejszej wagi wikszo prosta (zwyka), dla innych kwalifikowana (2/3, ) - prace szczegowe powierzane wybieranej przez Sejm komisji 376. Sejmiki: - gos dla szlachty dziedzicw i >18-letnich synw, zastawnicy, profesorowie doywotni (jeli pacili podatek) 377. Stanowisko krla: - zasada dziedzicznoci tronu, utrata prawa sankcji dla ustaw i samodzielnego wadztwa, udzia w posiedzeniach Sejmu - posiada inicjatyw ustawodawcz razem ze Stra Praw, przewodniczy Senatowi, mg przysa swj gos na pimie - nie by ju odpowiedzialny za ustawy, mg da decydujcy gos w wypadku rwnoci, stosowa prawo aski - powoywa ministrw pod kontrol sejmu, zwoywa sejm i sejmiki, nie mia prawa weta zawieszajcego - kontrasygnata kady akt wydawany w Stray Praw musia by podpisany przez konkretnego ministra, ktry bra na siebie odpowiedzialno za niego 378. Stra Praw: - miaa najwysz wadz wykonawcz SKAD:

41

Krl jako przewodniczcy, prymas jako gowa kocioa i przewodniczcy KEN, 5 ministrw (2 kanclerzy ministrowie sprawiedliwoci i spraw zagranicznych, 1 hetman minister wojny, 1 podskarbi minister skarbu, 1 marszaek minister policji, penoletni nastpca tronu bez prawa gosu, marszaek sejmu bez prawa gosu stanowczego. Ministrowie powoywa ich do Stray Praw krl spord 14 wszystkich ministrw, nominacji dokonywano podczas sesji sejmu, mogli by pocigani do odpowiedzialnoci jeli:

a) b)

jeli naruszyli Konstytucj lub inne prawo do odpowiedzialnoci sdowej (konstytucyjnej) przed Sdem Sejmowym z tytuu postawionych im zarzutw politycznych do odpowiedzialnoci parlamentarnej wikszoci 2/3 dwch izb uchwalano wotum nieufnoci

Kompetencje: - wprowadzaa w ycie ustawy i uchway sejmowe, obrady byy protokoowane - czuwaa nad przestrzeganiem prawa - cz zada wypeniaa samodzielnie, cz przez komisje rzdowe, 379. Komisje rzdowe: Komisje wielkie (podlegajce SP, zoone z czonkw wybieranych przez Sejm na 2 lata): 1) Policji (dla miast) 14/15 komisarzy, 6 plenipotentw miast 2) Wojska 14/15 komisarzy, osoby cywilne miay przewag 3) Skarbu - 14/15 komisarzy, 6 plenipotentw miast 4) Edukacji Narodowej Kompetencje: KOMISJA SKARBU: ciganie podatkw, zakadanie i popieranie manufaktur, rozwj handlu, infrastruktury i rolnictwa, sdownictwo KOMISJA POLICJI: nadzr nad miastami, sprawy bezpieczestwa, wygody publicznej (administracja), podzia kraju na 26 okrgw KOMISJA WOJSKOWA: sdownictwo i sprawy wojskowe 380. Komisje porzdkowe: Powoano je w 1789 roku pod nazw Komisje Porzdkowe Cywilno-Wojskowe, byy organem admin. terytorialnej Skad: - 15 komisarzy wybieranych na sejmikach co 2 lata spord szlachty osiadej w tym okrgu - po reformie miejskiej z Sejmu 4letniego, do kadej komisji wprowadzono po 3 mieszczan Kompetencje: - rekrutacja do wojska, kwaterunek - wydawanie paszportw i kontrola ruchu ludnoci 381. Ustrj miast: Unifikacja miast wolnych urzdzano je w jednakowy sposb. Czynne i bierne prawo wyborcze dla posesjonatw. USTRJ: Rozrniano zgromadzenia uchwalajce i magistraty miejskie (urzdy wykonawcze). W miastach mniejszych: jedno zgromadzenie oglne dla wszystkich posesjonatw W miastach wikszych: podzielono je na cyrkuy,odbyway si zgromadzenia cyrkuowe i oglne (dla caego miasta) Kraj podzielono na wydziay, w kadym pewna ilo miast z prawem urzdzania zgromadze wydziaowych zoonych z deputatw wybieranych przez zgromadzenia oglne (miasta mniejsze) lub przez cyrkuy (wiksze). Na czele magistratw miast wikszych sta prezydent z radnymi, a w cyrkuach osobny wjt, w miastach mniejszych wjt. Odebrano prawo wydawania statutw i wilkierzy miastom. 382. Reforma sdownictwa na Sejmie 4-letnim: Sdy komisji porzdkowych i rzdowych sprawy sporne objte kompetencjami tych urzdw Komisja Skarbowa i komisje porzdkowe sdziy WSZYSTKICH obywateli w sprawach skarbowych, handlowych i wekslowych Sdy ziemiaskie powstay w wyniku poczenia grodzkich, ziemskich i podkomorskich, 10 sdziw wybieranych w sejmikach deputackich na 4 lata Trybunay jeden dla Wielkopolski (siedziba Piotrkw), drugi dla Maopolski (Lublin) Sd sejmowy zoony z 12 senatorw i 24 posw sdzi ministrw i najwyszych urzdnikw z tytuu odpowiedzialnoci konstytucyjnej SDY MIEJSKIE: Magistratw miejskich I instancja Apelacyjne wydziaowe II instancja Asesorski III instancja senatorowie, posowie i plenipotenci miejscy jako asesorowie wybierani przez sejm na 2 lata, sdom asesorskim przewodniczyli kanclerze spoza Stray Praw CZ TRZECIA ROZDZIA I ODRODZENIE PASTWA POLSKIEGO W 1918 R. 1. Pierwsze dzielnicowe organy pastwowe: Polska Komisja Likwidacyjna powoana 28.10.1918 w Krakowie, na czele Wincenty Witos, tymczasowy organ ustawodawczy i wykonawczy Ukraiska Rada Narodowa w Galicji Wschodniej proklamowaa 1.11.1918 utworzenie Zachodnio-Ukraiskiej Republiki Ludowej, stumione zostao to przez wojska polskie Tymczasowy Komitet Rzdzcy utworzony 25.11.1918 z siedzib we Lwowie Rada Narodowa Ksistwa Cieszyskiego na lsku Cieszyskim Tymczasowy Rzd Ludowy powoany 7.11.1918 w Lublinie z Ignacym Daszyskim na czele, wg ich manifestu: Polska ma by demokratyczn republik parlamentarn, 8-godzinny dzie pracy, reformy gospodarcze 2. Powstanie centralnych organw pastwowych: Tymczasowy Rzd Ludowy RP zatwierdzony 14.11.1918 z Jdrzejem Moraczewskim na czele (bo Daszyski nie sformowa gabinetu) Jzef Pisudski naczelny dowdca wojsk polskich i tymczasowy naczelnik pastwa o wadzy najwyszej do czasu zwoania Sejmu Ustawodawczego Wybory do Sejmu Ustawodawczego zarzdzone 28.11.1918 na dzie 26.01.1919, gosowanie powszechne, rwne, tajne, bezporednie i proporcjonalne, prawo wyborcze czynne i bierne od 21 roku ycia (rwnie kobiety) Naczelna Rada Ludowa powstaa 3.12.1918 w Wielkopolsce, nie podejmowaa decyzji co do usunicia administracji niemieckiej w oczekiwaniu na konferencj pokojow Komisariat NRL powsta po powstaniu Wielkopolskim na ziemiach wyzwolonych, nieufny wobec Pisudskiego, za odrbnoci Wielkopolski, podporzdkowa si Wawie po traktacie pokojowym z Niemcami

42

Komitet Narodowy Polski dziaa w Paryu, powoano Paderewskiego na premiera 17.01.1919, a Komitet rozwizano 15.08.1919 Maa Konstytucja (patrz II, III, A, 17) 3. Midzynarodowe uznanie pastwa polskiego: - pismo Pisudskiego do USA i rzdw europejskich o powstaniu pierwszych organw wadzy 16.11.1918 - stosunki dyplomatyczne z pastwami zaborczymi listopad 1918 - uznanie Polski przez pastwa konferencji wersalskiej stycze-luty 1919 4. Ustalenie granic pastwa polskiego: Rada Najwysza zwyciska koalicja: USA, UK, Francja, Wochy, Japonia Rada Czterech bez Japonii od marca 1919 Koncepcja inkorporacyjna autor: ND, wczy do Polski ziemie wschodnie z Wilnem i Lwowem i polonizacja ludnoci Koncepcja federacyjna Jzef Pisudski Ukraina, Biaoru, Polska i Litwa miay by federacj pastw zwrcon przeciw dominacji Rosji Traktat pokojowy z Niemcami Wersal, 28.06.1919: do Polski trafia cz Wielkopolski nieoswobodzonej w powstaniu oraz Pomorze, a w okrgu kwidzyskim i olsztyskim plebiscyt (11.07.1920 plebiscyt niepomylny dla Polski, 20.03.1921 niekorzystny plebiscyt na Grnym lsku, przyczyna III powstania lskiego); 20.10.1921 podzia Grnego lska pomidzy Niemcy i Polsk przez Rad Ambasadorw Gdask + okrg = Wolne Miasto pod kontrol Ligi Narodw, jego polityka zagraniczna w rkach Polski Traktat pokojowy z Austri Saint-Germain-en-Laye, 10.09.1919, Austria zrzeka si ziem austro-wgierskich wykraczajcych poza nowe ziemie Austrii lsk Cieszyski: - 5.11.1918 podzia oparty na kryterium narodowociowym przez RNKC i czesk Krajow Rad Narodow dla lska - 3.02.1919 ugoda midzy PL i CZ podpisana w Paryu tymczasowa linia demarkacyjna na lsku - 10.07.1920 arbitra wielkich mocarstw decyzja 28.07.1920: 1270 km2 dla CZ, 1012 dla PL Granica wschodnia ustalona tymczasowo 8.12.1919 (wsch. Granice KP bez Augustowa i Suwak), potem wojna polsko-rosyjska i traktat ryski 18.03.1921 Wileszczyzna: 10.07.1920 Wilno dla Litwy (konferencja w Spa), 12.07.1920 Rosja odstpuje wileszczyzn Litwie 7.10.1920 umowa PL-LIT w Suwakach tymczasowa linia demarkacyjna na terytorium spornym 9.10.1920 eligowski przekracza linie i zajmuje Wilno utworzono Litw rodkow 20.02.1922 uchwaa Sejmu o wczeniu wileszczyzny do Polski, 3.03.1922 podpisanie aktu na ten temat Uchwaa Rady Ambasadorw z dnia 15.03.1923, ostatecznie uznaa wschodnie i pnocne granice Polski 5. Spoeczny charakter pastwa polskiego: Komunistyczna Partia Robotnicza Polski 12.1918 powstaa z PPS-Lewicy i SDKPiL, powoaa Rady Delegatw Robotniczych 6. Obszar, ludno i jej skad narodowociowy: 388600 km2, w 1938 doczono 2/3 lska Cieszyskiego (1000 km2) 27,2 mln ludnoci (1921); 35,1 mln (1939): Polacy 69,2%, Ukraicy 14,3; ydzi 7,8%, Biaorusini i Niemcy po 3,9%, inni 0,9% Jzyk Polski: 68,9% Religie: rzym-kat 64,8%, grec-kat 10,4%, prawosawie 11,8%, mojeszowa 9,8%, ewangelicka 2,6% 7. Obywatelstwo pastwa polskiego: obywatelstwoog uprawnie i obowizkw jednostki w zakresie jej stosunkw z pastwem, wynikajcych z przynalenoci pastwowej; podst. prawne: Konstytucja Marcowa, ustawa o obywatelstwie 20.01.1920 i traktaty midzynar. May Traktat Wersalski podpisany 28.06.1919, - obywatele polscy to osoby (niemieckie, austriackie, wgierskie, rosyjskie) ktre zamieszkiway na stae w momencie wejcia w ycie traktatu terytorium uznane za cz Polski, - obywatelami polskimi s osoby (niem, austr, ros, wg) urodzone z rodzicw stale tam zamieszkujcych - osoby nieposiadajce innego obywatelstwa nabywa polskie z samego prawa przez fakt urodzenia si na terenie Polski Inne traktaty: zakaz podwjnego obywatelstwa i prawo opcji (wybr obywatelstwa) dla okrelonych obszarw Ustawodawstwo wewntrzne: - obywatelem PL jest osoba zamieszkaa lub urodzona na terenie PL, chyba e ma inne obywatelstwo - obywatelem PL jest osoba ktra za takiego uznana zostaa przez traktaty midzynarodowe - nabywanie obywatelstwa: zampjcie, urodzenie, przysposobienie, nadanie - utrata obywatelstwa: nabycie innego, przyjcie urzdu publicznego, wstpienie do wojsk innego pastwa bez zgody PL, dziaanie na szkod PL za jej granicami, odmowa powrotu do Polski - obywatelstwa pozbawia i nadawa je minister spraw wewntrznych ROZDZIA II USTRJ PASTWOWY I. RDA PRAWA PASTWOWEGO

8. Ustawy Konstytucyjne: 1) dekret o najwyszej wadzy reprezentacyjnej RP 22.11.1918 2) dekrety o ordynacji wyborczej do SU 28.11.1918 3) Maa Konstytucja 20.02.1919 4) ustawa konstytucyjna zawierajca statut organiczny woj. lskiego 15.07.1920 5) Konstytucja Marcowa 17.03.1921 6) Ustawa Przechodnia 18.03.1921 7) Ordynacja Wyborcza do Sejmu i Senatu 28.07.1922 8) Regulamin Zgromadzenia Narodowego + ordynacja wyborw prezydenckich 27.07.1922 9) Ustawa o Trybunale Stanu 27.04.1923 10) Ustawa po zamachu stanu Pisudskiego 2.08.1926 11) Konstytucja Kwietniowa 23.04.1935 12) Ustawa o TS 14.07.1926 13) Ordynacja wyborcza do sejmu, senatu i na prezydenta 8.07.1935

43

III. USTRJ POLITYCZNY W LATACH 1918 1926 A. SYSTEM POLITYCZNY DO KONSTYTUCJI MARCOWEJ 16. System ustrojowy stworzony przez dekret 22.11.1918: - tymczasowy ustrj pastwa na okres przejciowy do zwoania Sejmu Ustawodawczego - Pisudski wadza najwysza, Tymczasowy Naczelnik Pastwa, przekazuje swoj wadz potem dla Sejmu Ustawodawczego - Rzd = prezydent ministrw + ministrowie, powoywany i odwoywany przez Pisudskiego - wadza ustawodawcza: TNP + Rada Ministrw, ich dekrety byy niewane, jeli nie zatwierdzi ich Sejm Ustawodawczy 17. Ustrj polityczny wg Maej Konstytucji z 20.02.1919: - Jzef Pisudski Naczelnikiem Pastwa - Sejm Ustawodawczy: koncentracja wadzy, wadza suwerenna, brak kadencji, uzalenienie od niego organw wykonawczych, Naczelnika i ministrw - gwne zadanie SU: uchwalenie konstytucji, ustawy ogasza marszaek za kontrasygnat prezydenta ministrw i ministra - ministrowie i rzd jako cao odpowiedzialni przed sejmem Naczelnik pastwa: podporzdkowany sejmowi, polityka zagraniczna, wadza nad administracj rzdow i wojskow, odpowiedzialno przed sejmem, kontrasygnata jego aktu przez ministra, powoywa rzd na podstawie porozumienia z sejmem Rada Obrony Pastwa powoana 1.07.1920, specjalny rzdowo-parlamentarny organ o charakterze przejciowym, skad: Naczelnik Pastwa, marszaek SU, 10 posw wybranych przez sejm i reprezentujcych stronnictwa, premier, 3 ministrw i 3 przedstawicieli wojska mianowanych przez Naczelnego Wodza, decydowaa o sprawach pokoju i wojny B. USTRJ POLITYCZNY WEDUG KONSTYTUCJI MARCOWEJ 18. Geneza Konstytucji Marcowej: - projekt: Komisja Konstytucyjna SU: Wadysaw Seyda, Maciej Rataj, Edward Dubanowicz - projekt oparty by na opinii rzdu, partii politycznych i osb prywatnych - przedoono go sejmowi w czerwcu 1920: dyskusje nad kwestiami spornymi i rozwizania kompromisowe - uchwalenie 17 marca 1921 r. 19. Zasady ustroju politycznego: 1) Zasada cigoci pastwa polskiego potwierdzenie zawiera wstp do konstytucji 2) Republikaska forma ustroju politycznego Polska jest Rzeczpospolit (art.1), popierana przez spoeczestwo 3) Zasada zwierzchnictwa narodu wadza zwierzchnia naley do narodu, swoboda tworzenia i dziaania partii 4) Zasada demokracji reprezentacyjnej nard nie sprawuje wadzy bezporednio, ale przez przedstawicieli (organy ustawodawcze), nard ma jedn wol, wic moe mie tylko jednego reprezentanta 5) Zasada podziau wadz rozdzielenie kompetencji pomidzy rne organy wadzy - wadza ustawodawcza: sejm i senat, wykonawcza: prezydent i ministrowie, sdowa: niezawise sdy 6) System rzdw parlamentarnych powoany rzd sprawowa wadz tak dugo, jak dugo posiada zaufanie wikszoci parlamentu, jeli nie posiada, to musia poda si do dymisji 7) Zasada pastwa liberalnego pastwo jest organizacj suc do ochrony praw i interesw obywateli, szeroka swoboda dla obywateli w stowarzyszaniu si w zwizki, partie, organizacje 8) Zasada jednolitoci pastwa taka sama wadza na caym jego terenie Autonomia lska: oparta na ustawie z 15.07.1920 ze statutem autonomicznym wojewdztwa lskiego, stanowi wyjtek od zasady 8 Wadza ustawodawcza: Sejm lski bez spraw wojskowych i zagranicznych, ustawodawstwo w zakresie autonomicznym Wadza wykonawcza: Rada Wojewdzka 20. Sejm i senat: Prawo wyborcze (wg Konstytucji i ordynacji wyborczej): - czynne prawo wyborcze: oparte na gosowaniu rwnym, tajnym, powszechnym, bezporednim i proporcjonalnym - czynne prawo wyborcze: do Sejmu: 21 lat, do Senatu: 30 lat - czynnego prawa wyborczego nie posiadali wojskowi w subie czynnej, osoby pozbawione praw publicznych lub z ograniczonymi prawami - bierne prawo wyborcze: do Sejmu 25 lat, do senatu 40 lat (rwnie wojskowi w subie czynnej) Przymioty wyborw: Rwno wszyscy obywatele maj rwn ilo gosw (najczciej 1) Bezporednio obywatele gosuj od razu na kandydatw, nie wybiera si najpierw wyborcw przez prawyborcw Tajno kady obywatel ma prawo do oddania gosu w ukryciu przed osobami trzecimi Powszechno gosuj wszyscy penoprawni obywatele (cenzus wieku jest uznawany za demokratyczny) Proporcjonalno - w okrgach wielomandatowych dokonuje si rozdziau mandatw pomidzy konkurujce listy proporcjonalnie do odsetka uzyskanych gosw Skad i kadencja: Sejm 444 posw, Senat 111 senatorw, kadencja = 5 lat, rozwizanie sejmu (a jednoczenie senatu) na mocy decyzji prezydenta podpartej 3/5 gosw w senacie KOMPETENCJE: Ustawodawcze stanowienie praw publicznych i prywatnych, m.in.: budet, amnestia, podatki, liczebno wojska, traktaty; Senat mg wnosi poprawki, uchwalane byy one 11/20 gosw w sejmie, ustawy promulgowa i publikowa prezydent Kontrolne prawo interpelacji dla obu izb, pociganie ministrw do odpowiedzialnoci konstytucyjnej i sejmowej (tylko Sejm), powoano NIK dla kontroli administracji pastwowej, zatwierdzanie stanu wyjtkowego wprowadzanego przez RM i wyraanie zgody na zawarcie wojny / pokoju Elekcyjne Zgromadzenie Narodowe wybierao prezydenta Ustrojodawcze dokonywanie zmian i rewizji w konstytucji ORGANIZACJA SEJMU: - Prezydium Sejmu i Prezydium Senatu: wybierane przez czonkw obu izb, skaday si z marszaka, wicemarszakw i sekretarzy, marszaek prowadzi obrady - system sesyjny obrad - komisje powoywane dla rozpatrywania projektw ustawodawczych - uchwalanie ustawy: quorum 1/3, wikszo zwyka; sprawy waniejsze: quorum wysze, wikszoci kwalif.: 11/20, 3/5, 2/3

44

- posowie nie byli krpowani instrukcjami wyborcw i mieli immunitet uwalniajcy ich od odpowiedzialnoci za dziaalno w zwizku z penion funkcj - nietykalno posowie mogli by pocignici do odpowiedzialnoci za przestpstwo bd naruszenie praw osoby 3ciej 21. Prezydent RP: - stanowisko gowy pastwa, kierowanie wadz wykonawcz, reprezentowanie Polski na arenie midzynarodowej - wybierany przez ZN na 7 lat, jeli nie mg peni urzdu, zastpc by marszaek sejmu Kompetencje wykonawcze: - mianowanie i odwoywanie rzdu (RM); obsadzanie wyszych urzdw cywilnych i wojskowych - mianowanie ministrw na wniosek prezesa RM; zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi - zawiera umowy midzynarodowe, przyjmowa przedstawicieli pastw obcych / delegowa naszych - wypowiada wojn / zawiera pokj, ale za zgod sejmu - wydawa rozporzdzenia wykonawcze i zarzdzenia Kompetencje ustawodawcze: - zwoywanie/zamykanie/odraczanie sesji zwyczajnych/nadzwyczajnych Sejmu i Senatu - mia prawo rozwiza sejm za zgod 3/5 senatu - podpisywa ustawy wraz z ministrami (promulgacja) i ogasza je w Dzienniku Ustaw Kompetencje sdownicze: - mianowa sdziw, stosowa prawo aski 22. Rada Ministrw (Rzd): Rada Ministrw = ministrowie + Prezes Rady Ministrw, powoywani / odwoywani na wniosek Prezesa RM przez prezyd. Kompetencje: - oglne kierunkowanie polityki wewntrznej i zewntrznej rzdu - wystpowanie z projektami ustaw, przedstawiaa do zatwierdzenia coroczne zamknicie rachunkw pastwowych - wykonywaa ustawy poprzez rozporzdzenia wykonawcze, zarzdzenia i uchway odpowiedzialno solidarna obejmowaa kolegialne dziaania ministrw podejmowane w charakterze czonkw RM odpowiedzialno indywidualna dotyczya ministra jako szefa administracji resortu odpowiedzialno parlamentarna obejmowaa kierunek polityki rzdu lub ministra, sejm zwyk wikszoci uchwala wotum nieufnoci, konsekwencja: dymisja rzdu / ministra odpowiedzialno konstytucyjna dotyczya zgodnoci dziaa ministra / Rzdu z konstytucj i ustawami pociga do niej Sejm wikszoci kwalifikowan Trybuna Stanu sdzi parlamentarzystw z tytuu odpowiedzialnoci konstytucyjnej, Skad: 12 czonkw (8 wyb przez Sejm, 4 przez Senat spoza swego grona), przewodniczcy: I Prezes Sdu Najwyszego Postpowanie: oskarenie popierao 3 posw wybranych przez Sejm, wyrok: utrata urzdu, pozbawienie biernego prawa wyborczego, zmniejszenie emerytury, a jeli przestpstwo karne: kary wg kodeksu karnego 23. Prawa i obowizki obywatelskie: Prawa polityczne: czynne i bierne prawo wyborcze do S i S, prawo piastowania urzdw Prawa obywatelskie: ochrona ycia, wolnoci, mienia rwno wobec prawa, prawo dochodzenia krzywd i strat drog sdow, wynagrodzenie szkd wyrzdzonych przez organy pastwa na stray tych praw czuway niezawise sdy Prawa spoeczne: prawo do ochrony pracy (szczeglnie modziey i kobiet), zakaz pracy poniej 15 roku ycia, ubezpieczenie spoeczne, ochrona macierzystwa Prawa wolnociowe: wolno sowa, prasy ,koalicji, sumienia, wyznania, nauki, nauczania, zamieszkania, wychodstwa, narodowociow, nietykalno mieszkania i wasnoci, tajemnica korespondencji Obowizki obywatelskie: wierno dla RP, poszanowanie ustaw i rozporzdze, obowizki publiczne, suba wojskowa, ciary i wiadczenia publiczne, wychowanie dzieci, pobieranie nauki (szkoa podstawowa) C. FUNKCJONOWANIE USTROJU POLITYCZNEGO 24. System polityczny i panorama partii politycznych: PARTIE POLSKIE: prawicowe, centrowe i lewicowe 1) Narodowa Demokracja (od 1919 Zwizek Ludowo-Narodowy, od 1928 Stronnictwo Narodowe): - reprezentowaa buruazj, ziemiastwo, drobnomieszczastwo, wikszo pracownikw umysowych, program: uznanie zasady wasnoci prywatnej i wolno dziaalnoci gospodarczej, ideologia narodowa, solidaryzm spoeczny, nacjonalizm: wrogo wobec mniejszoci (antysemityzm), poparcie rzdw parlamentarnych, po przewrocie majowym denia antydemokratyczne i antyparlamentarne, ND bya parti prawicow dziaacze: Roman Dmowski, Stanisaw Grabski, Jdrzej Giertych 2) Chrzecijaska Demokracja (Polskie Stronnictwo Chrzecijaskiej Demokracji): - reprezentowaa cz drobnomieszczastwa i robotnikw, bya parti prawicow program: upowszechnianie wasnoci, robotnik wspwacicielem fabryki w ktrej pracuje, wyrnienie religii katolickiej, w 1922 utworzya wraz z Endecj Chrzecijaski Zwizek Jednoci Narodowej (Chjena), po 1926 bya opozycj do rzdw sanacyjnych, w 1937 ChD poczya si z Narodow Parti Robotnicz i utworzya Stronnictwo Pracy 3) Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem (BBWR): - utworzony w 1927 roku w zwizku z wyborami parlamentarnymi przez grup sanacyjn popierajc Pisudskiego - w skad wchodzili czonkowie zbiorowi (organizacje) i indywidualni (osoby) - by wewntrznie zrnicowany (rozstrza organizacji centrowych, prawicowych., lewicowych - program: ograniczenie praw parlamentu, wzmocnienie pozycji rzdu, rozszerzenie udziau pastwa w yciu gosp - dziaacze: Walery Sawek, Jzef Beck, Bogusaw Miedziski 4) Obz Zjednoczenia Politycznego - utworzony po mierci Pisudskiego i po rozwizaniu BBWR (rok 1937) - skad: organizacje i ugrupowania prosanacyjne - program: hasa narodowe i solidarystyczne, dominujca rola pastwa w yciu narodu, prywatna wasno rodkw produkcji

45

- dziaacze: Adam Koc, Stanisaw Skwarczyski 5) Partie chopskie - PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie, Stronnictwo chopskie - program: uwypuklanie odrbnoci zaj chopw, poparcie dla republiki parlamentarnej, bezpatna owiata i instytucje samorzdowe, poprawa pooenia ekonomicznego wsi - PSL-Piast wszed w koalicj rzdow z Chjen, po przewrocie majowym opozycja sanacyjna - PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chopskie wsppracoway z lewic - dziaacze: PSL-Piast: Wincenty Witos, Maciej Rataj; PSL-Wyzwolenie: Kazimierz Bagiski, Juliusz Poniatowski, Stronnictwo Chopskie: Jan Dbski - Centrolew: blok utworzony przez PPS, NPR, CHD, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chopskie, przeciwstawianie si rzdom sanacji - Stronnictwo Ludowe powstao w 1931 z poczenia PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwa Chopskiego: przeciwstawiao si sanacji, radykalny program gospodarczy, wywaszczenie wasnoci ziemskiej bez odszkodowania 6) Polska Partia Socjalistyczna - reprezentowaa klas robotnicz - program: utworzenie republiki socjalistycznej w drodze reform parlamentarnych, rozwj ustawodawstwa spoecznego, , ustrj demokracji parlamentarnej - popieraa Pisudskiego do 1928 r., wesza w skad Centrolewu - dziaacze: Ignacy Daszyski, Norbert Barlicki, Tomasz Arciszewski 7) Narodowa Partia Robotnicza - powstaa w 1920 z poczenia Narodowego Zwizku Robotniczego i Narodowego Stronnictwa Robotnikw\ - reprezentowaa drobnomieszczastwo, inteligencj, robotnikw - program: prymat maj interesy narodowe, ustawodawstwo socjalne, po 1926 roku opozycja sanacyjna, w 1937 poczya si z CHD tworzc Stronnictwo Pracy - dziaacze: Karol Popiel 8) Komunistyczna Partia Polski (do 1925 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski) - dziaaa nielegalnie od 1919 roku - we wntrzu jej dziaaa Komun. Partia Zachodniej Ukrainy i KP Zachodniej Biaorusi - program: rewolucja majca na celu obalenie kapitalizmu, zwalczanie polityki wadz pastwowych, poprawa warunkw bytu robotnikw - dziaacze: Maksymilian Horwitz, Adolf Warszawski, Julian Leszczyski - rozwizana w 1938 r. przez Komitet Wykonawczy Midzynarodwki Komunistycznej 25. System rzdw parlamentarnych w latach 1919 1926: - rywalizacja polityczna ugrupowa okrelona racjonalnymi zasadami - podwaenie wyboru Narutowicza na prezydenta przez ND nie mogy gosowa mniejszoci narodowe - rozbicie programowe w sejmie (dua liczba ugrupowa, a wic i brak jednomylnych pogldw) - utworzono koalicje tylko w 5 rzdach (pozostae 8 gabinety pozaparlamentarne) - dziaalno grup nacisku (organizacja kapitalistyczna Lewiatan, Koci Katolicki) - prawa polityczne i wolnociowe nie byy w peni realizowane IV. USTRJ POLITYCZNY W LATACH 1926-1935 26. Zmiana konstytucji w 1926 roku (Nowela Sierpniowa): Po przewrocie majowym rzd Kazimierza Bartla 2 sierpnia 1926 roku uchwali zmian konstytucji. Nowe kompetencje prezydenta (wzmocnienie jego wadzy wykonawczej): - prawo rozwizania Sejmu i Senatu przed upywem kadencji (na wniosek RM) - prawo wydawania rozporzdze z moc ustawy (midzy kadencjami sejmu i senatu w razie nagych sytuacji) lub w okresie trwania kadencji na podstawie upowanienia w ustawie traciy moc jeli nie zostay przedoone Sejmowi w cigu 14 dni na najbliszym posiedzeniu lub zostay przez Sejm uchylone - prawo ogasza rzdowy projekt budetu jako ustaw jeli obie izby nie uchwaliy go / nie odrzuciy w okrelonym czasie Sejm: - wniosek o wotum nieufnoci dla rzdu nie mg by rozpatrzany na tym samym posiedzeniu, na ktrym go wysunito - sejm nie mg rozwiza si sam, moc wasnej uchway 27. Pozaparlamentarny system rzdw w latach 1926-1935: - rzdy sanacyjne (od sanacja uzdrowienie) dyy do osabienia parlamentu (partie polityczne przyczyn kopotw) - ograniczanie kompetencji Sejmu (co do budetu, co do kontroli aktw prezydenta, co do pocigania do odpowiedzialnoci politycznej) - Centrolew utworzony w 1929 r, przez PPS, NPR, CHD, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chopskie, dy do przywrcenia ustroju z Konstytucji Marcowej, nastpiy represje ze strony Sanacji - manipulowanie wynikami wyborw poprzez odezwy, rozbijanie opozycji, opowiadanie si za gosowaniem jawnym - Pisudski: minister spraw wojskowych i gwny inspektor si zbrojnych, dwukrotny premier, sam wyznacza swoje kompetencje - system partii dominujcej BBWR, osabienie i szykanowanie opozycji - prawa obywatelskie: kary za zniewag wadz (uchylone przez Sejm), prawo prasowe, obz odosobnienia V. USTRJ POLITYCZNY W LATACH 1935 1939 A. USTRJ POLITYCZNY WEDUG KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ 28. Geneza konstytucji z 23 kwietnia 1935 r.: - tezy posa Stanisawa Cara z BBWR (1933) dotyczce rewizji konstytucji - Komisja Konstytucyjna: tezy nowej konstytucji z 26.01.1934 - po opuszczeniu Sali obrad przez opozycj, projekt uchwalono od razu w drugim i trzecim czytaniu (amic przepisy o zmianie ustawy zasadniczej) - Senat zatwierdzi projekt 16.01.1935 - prezydent podpisa Konstytucj Kwietniow 23.04.1935 29. Zasady ustroju politycznego:

46

pastwo totalne przeciwiestwo pastwa demokratyczno-liberalnego, podporzdkowanie jednostki pastwu, kierownictwo pastwa w rkach wodza, kierujcego parti rzdzc ustrj autorytarny, cezarystyczny ustrj Polski wg Konstytucji Kwietniowej dekalog pierwszych 10 artykuw konstytucji, okrelajce podstawowe zasady ustrojowe Gwne zaoenia Konstytucji: - koncentracja wadzy w osobie prezydenta odpowiada tylko przed Bogiem i histori, zniesienie zwierzchnictwa narodu - pastwo polskie dobrem wsplnym wszystkich obywateli 30. Prezydent Rzeczpospolitej: System wyboru prezydenta: - wybierao Zgromadzenie Elektorw i Prezydent, albo og obywateli - Zgromadzenie Elektorw: 50 osb wybieranych przez Sejm, 25 przez Senat, 5 wirylistw: Marszakowie Sejmu i Senatu, prezes RM, GISZ, I prezes SN - Zgromadzenie Elektorw wybierao kandydata na prezydenta - prezydent jeli chcia, mg wskaza kandydata na nastpc wtedy obywatele rozstrzygali ktry z dwch kandydatw bdzie prezydentem (kandydat obecnego przezydenta czy kandydat Zgromadzenia Elektorw) - kandydat ZE zostawa prezydentem jeli prezydent nie wskaza kandydata na nastpc - kadencja: 7 lat, w czasie wojny przeduana o 3 miesice od zawarcia pokoju - zastpca prezydenta Marszaek Senatu KOMPETENCJE USTAWODAWCZE: 1) wydawanie dekretw z moc ustawy z tytuu zwierzchnictwa nad Siami Zbrojnymi, administracj, w przerwach midzy kadencjami Sejmu i Senatu i na podstawie upowanienia ustawowego 2) prawo weta zawieszajcego wobec ustaw uchwalanych przez S i S 3) mianowanie 1/3 senatorw 4) zwoywanie, odraczanie i zamykanie obrad sejmu i senatu 5) publikowanie i promulgacja ustaw KOMPETENCJE USTROJODAWCZE: 1) inicjatywa w zakresie zmiany konstytucji 2) prawo weta wobec poselskiego projektu zmiany konstytucji, zatwierdzonego przez S i S 3) wbrew woli prezydenta konstytucji zmieni nie mona KOMPETENCJE WYKONAWCZE: 1) wybr nastpcy (czyli zwoywanie Zgr. Elekt., wskazanie kandydata na nastpc, zarzdzenie gosowania powszechnego) 2) mianowanie: Prezesa RM, sdziw, I prezesa SN, sdziw TS, prezesa NIK i czonkw jego kolegium, GISZ 3) mianowanie ministrw na wniosek Prezesa RM 4) zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi 5) wykonywanie prawa aski 6) reprezentowanie Polski na zewntrz KOMPETENCJE KONTROLNE: 1) prawo rozwizania Sejmu i Senatu 2) prawo odwoywania: Prezesa RM, ministrw, prezesa NIK, naczelnego wodza, GISZ 3) pociganie ministrw do odpowiedzialnoci konstytucyjnej NADZWYCZAJNE UPRAWNIENIA NA OKRES WOJNY: 1) wyznaczenie nastpcy; mianowanie naczelnego wodza, przeduenie kadencji izb ustawodawczych 2) zarzdzenie stanu wojennego; wydawanie dekretw w zakresie caego ustawodawstwa oprcz zmiany Konstytucji 3) powoywanie S i S w mniejszym skadzie Akty urzdowe prezydenta: prerogatywy wynikay z wadzy osobistej prezydenta, nie wymagay kontrasygnaty ministra, daway prezydentowi pen dowolno w sprawowaniu wadzy, nikt za nie nie odpowiada prawnie, przykady: wskazanie kandydata na nastpc, zarzdzenie gosowania powszechnego, mianowanie i odwoanie: prezesa RM, prezesa NIK, GISZ, Naczelnego Wodza uprawnienia zwyke wymagay kontrasygnaty Prezesa RM i ministra 31. Rada Ministrw: - prezes RM powoywany przez Prezydenta, ministrowie take, ale na wniosek Prezesa RM Prezes RM: wzmocnienie poz.: ustalanie oglnych zasad polityki pastwa, kierowanie pracami rzdu, przewodniczenie RM Rada Ministrw: wykonywanie prawa inicjatywy ustawodawczej, wydawanie rozporzdze wykonawczych, decydowanie w sprawach przekazanych jej przez ustawy, kompetencje RM okrela prezydent w formie dekretu Odpowiedzialno polityczna ministrowie odpowiadaj przed Prezydentem Odpowiedzialno parlamentarna ministrowie odpowiadaj przed Sejmem i Senatem, a jeli prezydent jej nie zaaprobowa, musia rozwiza Sejm i Senat Odpowiedzialno konstytucyjna przed Trybunaem Stanu (skad 6 sdziw, 6 z-cw powoywanych przez Prezydenta spord kandydatw Sejmu i Senatu, przewodniczy I prezes Sdu Najwyszego) 32. Sejm i Senat: Skad Sejmu: 208 posw wybieranych w gosowaniu rwnym, powszechnym, tajnym, bezporednim w 104 okrgach 2mandatowych, kadencja: 5 lat, kandydatw zgaszay Zgromadzenia Okrgowe, a nie grupy obywateli Skad Senatu: 96 senatorw: 32 powouje Prezydent, 64 wybieranych w wyborach porednich, elitarnych; kadencja: 5 lat Prawo wyborcze: a) czynne do Sejmu: od 24 lat, penia praw cywilnych oraz zawodowi wojskowi b) bierne do Sejmu: od 30 lat c) czynne do Senatu: od 30 lat; elita: z tytuu zasugi (odznaczenia pastwowe), wyksztacenia (wyksztacenie wysze, rednie zawodowe lub stopie oficerski); zaufania (stanowiska z wyboru w samorzdzie i okrelonych organizacjach) d) bierne do senatu: od 40 lat

47

Kompetencje: Ustrojodawcze: bez zgody Prezydenta S i S nie mogy zmieni konstytucji Ustawodawcze: odebrano S i S: sprawy organizacji Rzdu, administracji, si zbrojnych, inicjatywy ustawodawczej w zakresie budetu, ratyfikacji umw midzynarodowych, ograniczenie uprawnie poprzez dekrety i prawo weta prezydenta, Kontrolne: danie ustpienia rzdu lub ministra (konieczna zgoda prezydenta), interpelacje, udzielanie absolutorium rzdowi, coroczne zatwierdzenie zamkni rachunkw pastwowych sporzdzanych przez NIK Zmiany w organizacji: poprawki do ustaw sejm odrzuca 3/5 gosw (przez co zwikszono pozycj Senatu), ograniczenie nietykalnoci i immunitetu posa za dziaalno niedajc si pogodzi ze sprawowaniem mandatu lub za uzyskiwanie od rzdu korzyci osobistych: odpowiedzialni przed TS 33. Prawa i obowizki obywatelskie: - podporzdkowanie jednostki interesom zbiorowoci - ograniczenie praw politycznych (np. wybory elitarne do Senatu) - mgliste uzasadnienie praw wolnociowych = atwo w ich ograniczaniu - obowizki obywatela: wierno RP, ponoszenie wiadcze na jej rzecz, suba wojskowa, nauka (szkoa powszechna) B. FUNKCJONOWANIE USTROJU POLITYCZNEGO 34. System rzdw w latach 1935-1939: - mier Pisudskiego osabia grup rzdzc, BBWR => Obz Zjednoczenia Narodowego (1937) - bojkot wyborw parlamentarnych w 1935 r. - uznanie Rydza-migego przez Mocickiego za pierwsz osob po prezydencie w RP (oklnik prezesa RM z 13.07.1936 zmieniajcy konstytucj) ograniczenie wadzy prezydenta na rzecz GISZ - fikcyjne prawa obywatelskie ROZDZIA III ADMINISTRACJA PUBLICZNA I. STRUKTURA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ 35. Organizacja administracji publicznej: administracja publiczna realizowaa praktycznie i bezporednio cele pastwa w zakresie funkcji wykonawczych wadztwo administracyjne uprawnienie jednostek administracji do stosowania przymusu dla realizacji swoich decyzji Wyrniamy: administracj centraln (RM i ministrowie) oraz administracj terytorialn (lokaln) Administracja lokalna = administracja rzdowa + samorzd Organy administracji terytorialnej = administracja oglna (polityczna, zespolona) + administracja specjalna (niezespolona) Administracja oglna zadania nalece do resortu Spraw Wewntrznych Administracja specjalna funkcje pozostaych resortw Administracja rzdowa zespolenie z organami administracji oglnej wikszoci dziaw administracji specjalnej, dziay pozostae miay odrbne organy terytorialne (wic administracja oglna bya zespolona, a specjalna bya niezespolona) Organy administracji oglnej: w wojewdztwach wojewodowie (II instancja); w Warszawie zamiast wojewody Komisarz Rzdu, w powiatach starostowie powiatowi/grodzcy (I instancja); w gminach miejskich/ wiejskich organy wykonawcze samorzdu terytorialnego Podzia terytorialny: wojewdztwa >> powiaty >> gminy miejskie >> gminy wiejskie Samorzd = samorzd terytorialny + gospodarczy + zawodowy 36. Podstawy prawne organizacji i dziaalnoci administracji: Przepisy prawa administracyjnego dzielono na: materialne, ustrojowe i proceduralne ustrojowe organizacja aparatu administracyjnego RP materialne regulacja rnych dziedzin ycia zbiorowego, prawa i obowizki obywateli / organw administracji proceduralne forma dziaania i tryb funkcjonowania organw administracyjnych, uprawnienia obywateli w toku postpowania administracyjnego, kontrola dziaalnoci administracji II. ADMINISTRACJA CENTRALNA 37. Rada Ministrw: Bya centralnym organem administracji publicznej Kompetencje: - uzgadnianie dziaalnoci i rozpatrzanie sprawozda ministrw - zatwierdzanie statutw organizacyjnych ministerstw - Komitet Ekonomiczny (wcielony w RM) opracowywa program dziaalnoci gospodarczej rzdu - RM wydawaa zarzdzenia, uchway i akty administracyjne 38. Ministrowie: Czonkowie RM i zarazem kierownicy swoich resortw (czyli dziaw administracji pastwowej), ministrw zastpowali podsekretarze stanu (wiceministrowie) Ministerstwo aparat pomocniczy ministra, dzielio si na departamenty (na czele dyrektorzy), departamenty na wydziay (na czele naczelnicy) Resorty midzy innymi: Spraw Wewntrznych, Spraw Zagranicznych, Sprawiedliwoci, Spraw Wojskowych, Skarbu itp. Urzdy centralne od Konstytucji Marcowej podlege ministrom, Gwny Urzd Statystyczny, Gwny Urzd Miar itp. III. ADMINISTRACJA OGLNA A. ORGANIZACJA ADMINISTRACJI OGLNEJ

39. Administracja wojewdztwa: Na jej czele sta wojewoda mianowany przez Prezydenta na wniosek Ministra SW, uchwalony przez RM. Podlega ministrowi SW, dziaa jako przedstawiciel rzdu i szef administracji oglnej i dziaw adm. Specjalnej zespolonych z adm. Ogln. Jako przedstawiciel rzdu: - reprezentowa rzd na obszarze wojewdztwa, koordynowa dziaalno caej administracji rzdowej - uprawnienia nadzorcze wobec administracji specjalnej Jako szef administracji oglnej: - wykonywanie administracji w zakresie spraw wewntrznych, zapewnienie porzdku i bezpieczestwa - podlegaa mu policja, nadzr nad pras, stowarzyszeniami i samorzdem - wykonywanie zlece ministrw, wydawanie rozporzdze wykonawczych i porzdkowych

48

- urzd wojewdzki organ pomocny wojewodzie w sprawowaniu swych funkcji, dzieli si na wydziay i oddziay Rada Wojewdzka skad: czonkowie delegowani przez organy samorzdu powiatowego, przewodniczy jej wojewoda, wydawaa opinie co do da wojewody Wydzia Wojewdzki skad: wojewoda, 3 czonkw wybieranych przez Rad Woj., dwch urzdnikw pastwowych, uprawnienia doradcze i stanowcze (Wydziaw Wojewdzkich nie byo w wojew. Poznaskim i pomorskim) Warszawa odrbna jednostka administracyjna, wyczona z wojewdztwa, szefem jej administracji by Komisarz Rzdu (funkcje I i II instancji administracji), podzielona zostaa na powiaty grodzkie ze starostami grodzkimi na czele lska Rada Wojewdzka na lsku, skad: wojewoda, v-cewojewoda, 5 czonkw wybranych przez Sejm lski, organ pomocniczy wojewody, a jej organem wykonwaczym by Urzd Wojewdzki 40. Administracja powiatu: Na jej czele sta starosta, mianowany przez ministra SW, podlega wojewodzie, dziaa jako przedstawiciel rzdu i szef administracji oglnej i dziaw adm. Specjalnej zespolonych z adm. Ogln. Obowizki: zapewnienie porzdku i bezpieczestwa, zwierzchnictwo nad organami policji, orzecznictwo w sprawach wykrocze (karno-administracyjne) Organem pomocniczym starosty byo starostwo, czynnik obywatelski speniay organy samorzdu powiatowego, sejmiki i wydziay powiatowe Starosta grodzki sprawowa administracj w miastach wydzielonych >75000 mieszkacw od 1932 r., uprawnienia te same co starosta powiatowy Gdynia od 1932 administracj powiatu miejskiego kierowa tu Komisarz Rzdu B. GWNE FUNKCJE ADMINISTRACJI OGLNEJ 41. Ochrona bezpieczestwa i porzdku publicznego: Zajmowaa si tym policja pastwowa aparat wykonawczy administracji oglnej, ministra SW, wojewodw i starostw, podlegaa organom wymiaru sprawiedliwoci w zakresie cigania przestpstw. Komendant gwny na czele caej policji w Polsce, w wojewdztwie szefem policji by komendant wojewdzki, w powiecie powiatowy, wszyscy wypeniali swe zadania poprzez komisariaty i posterunki Stan wyjtkowy wprowadzaa RM za zgod prezydenta, a od 1935 r. prezydent, w razie rozruchw lub dziaa niebiezpiecznych dla ustroju pastwa, zawieszano konkretne prawa obywatelskie i wolnociowe Pion suby ledczej utworzony do cigania przestpstw, zwalczania komunistw, organizacji mniejszociowych (goszcych hasa wyzwolenia swoich terenw etnicznych spod ziem RP), podlega formalnie wymiarowi sprawiedliwoci, faktycznie naczelnikom wydziau bezpieczestwa Obz odosobnienia umieszczano tam osoby zagraajce porzdkowi i bezpieczestwu, utworzono ten obz w Berezie Kartuskiej, decyzja o skierowaniu do obozu wydawana bya przez organy administracji oglnej na wniosek policji 42. Kontrola prasy: Ustanowiono prawo prasowe normujce tryb powstawania i prowadzenia czasopism, wydawanie ksiek, dziaalno drukarni, system kontroli nad drukami System zgoszeniowy osoby chcce wydawa czasopismo musiay zoy odpowiedni deklaracj organom administracji oglnej, wydawanie ksiek nie wymagao zezwolenia Egzemplarze druku musiay zawiera nazw i adres drukarni, nazwisko wydawcy i miejsce wydania, nazwisko redaktora odpowiedzialnego, okrelona liczbe egzemplarzy podlegaa kontroli i dopiero potem mona byo rozpowszechnia cao (kontrola represyjna) Zasady anonimu i tajemnicy redakcyjnej redaktor mg odmwi podania nazwiska autora artykuu, w wypadku nieujawnienia autora odpowiada wydawca, a przy czasopismach redaktor odpowiedzialny Kary: konfiskata, zajcie (tymczasowa konfiskata), pozbawienie debitu pocztowego i komunikacyjnego zakaz rozpowszechniania drog pocztow lub rodkami komunikacji 43. Nadzr nad stowarzyszeniami: stowarzyszenie trwae poczenie ludzi w zorganizowanej formie dla celw pozbawionych korzyci materialnych stowarzyszenie zwyke wymagao zgoszenia dla legalizacji stowarzyszenie zarejestrowane wymagao wpisu do rejestru dla legalizacji stowarzyszenie wyszej uytecznoci wymagao aprobaty Rady Ministrw Organy administracji oglnej mogy odmwi legalizacji stowarzyszenia, rozwiza je lub zawiesi. 44. Nadzr nad zgromadzeniami: zgromadzenie jednoczesne skupienie si w jednym miejscu wikszej grupy ludzi dla wyraania myli i pogldw czy dla obrony wsplnych interesw zgromadzenia publiczne dostpne dla nieograniczonej liczby osb, kontrolowa je delegat organw adm. Og., podzia: - zgromadzenia pod otwartym niebem wymagay zezwolenia organw administracji oglnej - zgromadzenia w lokalach wymagay tylko zgoszenia zgromadzenia niepubliczne uczestnicy byli osobicie znani zwoujcemu zgromadzenie, albo byo to zgromadzenie czonkw stowarzyszenia, byy zwolnione od koniecznoci skadani zgosze i uzyskiwania zezwole D. ADMINISTRACJA GOSPODARCZA 51. Rola pastwa w yciu gospodarczym: pastwo liberalne regulowao stosunki gospodarcze przez normy prawa cywilnego, ingerencja pastwa w gospodark polegaa na ciganiu danin, podatkw, prowadzeniu dziaalnoci gospodarczej sucej uytecznoci publicznej (poczta, koleje) etatyzm prowadzenie przez pastwo bezporedniej dziaalnoci gospodarczej interwencjonizm porednie oddziaywanie na stosunki gospodarcze 52. Prawo rolne i administracja rolnicza: Ustrj rolny II RP opiera si na prywatnej wasnoci ziemi. - Sejm Ustawodawczy w 1919 r. uchwali reform roln: maximum posiadanej ziemi przez jedn osob wynosio 180 ha, nadwyka bya wywaszczana i parcelowana wrd chopw - w 1920 r. wykonanie wywaszczenia i parcelacji powierzono organom administracji rolnej - NTA uzna przepis o wywaszczeniu jako sprzeczny z konstytucj marcow

49

- w 1925 roku w kocu uchwalono reform roln: wywaszczenia i parcelacji dokonyway organy administracji rolniczej, Pastwowy Bank Rolny, waciciele za wywaszczenie otrzymywali cen rynkow wywaszczonej ziemi, osoby ktre otrzymyway parcelowan ziemi musiay mie okrelone fundusze - komasacja scalanie rozdrobnionych gruntw chopskich i wydzielenie jednolitych dziaek - znoszenie suebnoci czyli zniesienie serwitutw - regulacja wsplnot gruntowych wsplnoty gruntowe podzielono, ustalono prawa wspwacicieli i zasady gospodarow. Organy administracji rolniczej:

1) 2)

pion administracji rolnej na czele Minister Rolnictwa pion administracji reform rolnych na czele Gwny Urzd Ziemski a od 1923 minister reform rolnych

53. Prawo i administracja przemysowa: przemys wszelka dziaalno wykonywana samoistnie i obliczona na przynoszenie zysku, spod przepisw prawa przemysowego wyczono niektre jego gazie (rolnictwo, rybowstwo, lenictwo itp.) wolno przemysowa wszyscy obywatele mogli prowadzi przedsibiorstwa Podzia przemysu: - ze sta siedzib: wolny wymaga tylko zgoszenia faktu rozpoczcia dziaalnoci organom administracji przemysowej (zwane dalej OAP); koncesjonowany wymaga zezwolenia OAP; rzemioso przy dominujcym udziale pracy rcznej, wymagao posiadania uzdolnienia zawodowego - okrny: sprzeda towarw, skupowanie ich celem odsprzeday, ale nie na targach i nie u kupcw, wykonywanie drobnych wiadcze o charakterze przemysowym - targi gminne dzielono je na mae i wielkie (jarmarki), wymiana gospodarcza midzy wsi a miastem kartele umowy, uchway i postanowienia majce na celu drog wzajemnych zobowiza kontrol lub regulowanie produkcji, zbytu, cen i warunkw wymiany dbr w dziedzinie grnictwa, przemysu i handlu, do 1933 pozostaway poza regulacj prawn Ustawa o kartelach uchwalona w 1933 umowy kartelowe musiay by pisemne i musiay by zgaszane i rejestrowane w Ministerstwie Przemysu i Handlu, decyzj o rozwizaniu umowy wydawa Sd Kartelowy, od 1935 minister ds. katrteli 54. Przedsibiorstwa pastwowe: komercjalizacja przedsibiorstw pastwowych wydzielenie ich z oglnej administracji pastwowej, wyposaenie ich w osobowo prawn i poddanie zasadom gospodarki handlowej Podzia przedsibiorstw pastwowych:

1) 2) 3)

monopole wyczno wykonywania okrelonej dziaalnoci gosdpodarczej przez pastwo (spirytusowy, zapaczany, tytoniowy, loteryjny) przedsibiorstwa wyposaone w osobowo prawn tworzone na podstawie ustaw szczeglnych, lub powstaway jako S.A. lub z o.o. Poczta Polska, PKP, PKO, Pastwowy Bank Rolny przedsibiorstwa bez osobowoci prawnej prowadzone w ramach administracji pastwowej, zakady szkolne, warsztaty poligraficzne, gospodastwa rolne itp.

V. SAMORZD TERYTORIALNY I GOSPODARCZY 55. Organizacja samorzdu terytorialnego: Zasady organizacji samorzdu terytorialnego (zwanego dalej ST) w RP: 1) dostosowanie jej do podziau terytorialnego kraju dla celw administracji oglnej 2) rady obieralne mogy stanowi w sprawach samorzdu 3) jednostki organizacyjne samorzdu mogy czy si w zwizki w celu realizacji ich zada 4) zespolenie organw AO i organw wykonawczych samorzdu na szczeblu powiatu i wojewdztwa 5) jednostki organizacyjne ST miay osobowo cywilnoprawn i publicznoprawn (wadztwo administracyjne) Organy ST: uchwalajce i wykonawcze (U uchwalajcy, W- wykonawczy)

1) 2) 3) 4) 5)

Gminy wiejskie: Rady Gminne (U) wybory porednie, jawne; Zarzd Gminy (W) wjt i awnicy wybierani przez Rad Gminy miejskie: Rady Miejskie (U) wybierane w wyborach powszechnych; Zarzd Miejski (W) w miastach wydzielonych: prezydent miasta + awnicy, miasta pozostae: burmistrzowie + awnicy; czonkowie Zarzdu Miejskiego wybierani byli przez Rady Miejskie Powiaty: Rady Powiatowe (U) wybory porednie, jawne; Wydzia Powiatowy (W) 6 czonkw wybieranych przez Rad pod przewodnictwem Starosty Wojewdztwa: samorzd ten nie zosta powoany do ycia; w wojewdztwach poznaskim i pomorskim: Sejmik Wojewdzki (U), Wydzia Wojewdzki (W), Starosta Krajowy Warszawa: bya jednostk samorzdu powiatowego, gminnego i wojewdzkiego; Rada Miejska (U), Zarzd Miejski (W)

56. Funkcje samorzdu terytorialnego: wasny zakres dziaania sprawy gospodarcze, kulturalne, owiatowe, zdrowotne, budet, przedsibiorstwa uytecznoci publicznej poruczony zakres dziaania powierzony przez administracj rzdow przezustawy i rozporzdzenia RM nadzr nad samorzdem sprawowali go: minister SW, wojewodowie, starostowie, organy wykonawcze samorzdu wyszego stopnia zatwierdzanie wyborw stanowisk, zawieszanie uchwa itd. 57. Organizacja i funkcje samorzdu gospodarczego: By form przymusowego zrzeszania osb prowadzcych dziaalno gospodarcz w okrelonej dziedzinie wytwrczoci. Zadania: zaspokajanie potrzeb grupowych, kierowanie yciem gospodarczym poprzez wspprac z pastwem Samorzd gospodarczy: przemysowo-handlowy, rzemielniczy, rolniczy Jednostki organizacyjne: Izby Przemysowo Handlowe, Rzemielnicze (powoywane przez ministra handlu i przemysu, dwa pozostae przez RM), Rolnicze

50

Jednostki krajowe: Zwizek Izb Przemysowo-Handlowych, Zwizek Izb Rzemielniczych, Zwizek Izb i Organizacji Rolniczych Kompetencje izb: wypenianie w pewnym zakresie funkcji pastwowej administracji gospodarczej, podejmowanie inicjatyw i popieranie dziaalnoci rozwojowych gospodarczo Korporacje przemysowe, zrzeszenia, cechy organizacje tworzone przez ludzi pod kontrol administracji gospodarcze VI. FUNKCJONOWANIE ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ 58. Postpowanie administracyjne (zwane dalej PA): Dzielono je na:

1) 2) 3)

oglne PA wszystkie sprawy z zakresu prawa administracyjnego, zaatrwiane przez organy administracji rzdowej i samorzdowej, z wyjtkiem kompetencji organw administracji wojskowej, spraw zagranicznych, skarbowej, postpowania administracyjnego przymusowe PA zesp dziaa zapewniajcych wykonanie decyzji administracji, uprawnienia takie miay organy administracji oglnej I instancji, kary: pienine, egzekucja na majtku, przymus bezporedni postpowanie karno-administracyjne tryb dochodzenia i karania wykrocze przez organy administracji oglnej lub inne organy specjalnie uprawnione, wykroczenia drobne przestpstwa zagroone kar do 3000 z i do 3 miesicy aresztu, skazany mg domaga si skierowania postpowania na drog sdow

59. Funkcjonariusze administracji publicznej: pragmatyka subowa zawarta w ustawie o subie cywilnej z 1922 r. pragmatyce tej podlega og funkcjonariuszy pastwowych oprcz sdziw, prokuratorw, nauczycieli, profesorw, pracownikw przedsibiorstw i monopoli pastwowych; ustawa normowaa zasady powoywania i odwoywania funkcjonariuszy, wymagane od nich kwalifikacje, uprawnienia itp. VII. KONTROLA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ 60. Rodzaje kontroli: 1) wewntrzna (nadzr) wynikaa z hierarchicznej i instancyjnej struktury administracji 2) zewntrzna sprawowana przez organy niezalene od administracji publicznej (sejm, senat, opinia publiczna, sdy administracyjne i powszechne, NIK) 61. Kontrola sprawowana przez parlament i opini publiczn: Kontrola parlamentarna: - polegaa na weryfikacji dziaa administracji z pkt widzenia politycznego - kontrola poprzez interpelacje i dyskusj nad preliminarzem budetowym i budetami resortw Kontrola opinii publicznej: - sprawowana przez pras w formie krytyki i opinii, ksztatujcych pogldy spoeczestwa 62. Sdowa kontrola administracji: Sprawowana przez sdy administracyjne, a w niektrych sprawach przez sdy powszechne. Najwyszy Trybuna Administracyjny (NTA) powoany w 1922 r., by jedyn instancj w tych sprawach (z wyjtkiem byego zaboru pruskiego), skad: I prezes, prezesw i sdziw mianowanych przez prezydenta; dzieli si na izby: oglnoadministracyjn i skarbow, orzeka w kompletach zoonych z 3 lub 7 sdziw, albo zgromadzenia oglnego Tok instancji w byym zaborze pruskim: tak jak przed 1918 r., z tym e NTA by III instancj Skarga do NTA przysugiwaa komukolwiek, komu naruszono prawo lub obciono go bezprawnym obowizkiem. Decyzja musiaa by ostateczna (wyczerpanie toku instancyjnego) Sprawy wyczone spod kompetencji NTA: podlegajce sdownictwu powszechnemu, zwizane z wyborem na publiczne urzdy, zaatwiane w drodze swobodnego uznania, zagraniczne; si zbrojnyc; dyscyplinarne 70. Kontrola skarbowa: Dzielono j:

1) 2) 3)

wewntrzna sprawoway j organy hierarchicznie wysze, lub specjalnie powoani inspektorzy i lustratorzy w resortach specjalna sprawowana przez NIK i Izby Okrgowe Kontroli NIK: na czele sta prezes mianowany przez prezydenta na wniosek RM, odpowiedzialny przed sejmem i senatem, kontrola NIK rozcigaa si na wszystkie jednostki administracji publicznej i samorzdu, stowarzyszenia i fundacje otrzymujce subwencje pastwowe, podlegay one kontroli pod wzgldem legalnoci, celowoci i efektywnoci dziaalnoci finansowo-gospodarczej parlamentarna sprawowana przez Sejm i Senat przy uchwalaniu budetu, przy rozpatrywaniu zamkni rachunkw pastwowych przedstawianych przez NIK, poprzez interpelacje i poprzez Komisj Kontroli Dugw Pastwa

ROZDZIA V ORGANIZACJA WYMIARU SPRAWIEDLIWOCI 71. Struktura organw wymiaru sprawiedliwoci: podstawa prawna obie Konstytucje i prawo o ustroju sdw z 1928 roku konstytucja marcowa sdy miay by niezawise wg zasady trjpodziau wadz konstytucja kwietniowa sdy organami pastwa pod zwierzchnictwem prezydenta, nie ma czynnika spoecznego sdy powszechne rozstrzygay wszelkie sprawy karne i cywilne sdy specjalne kompetencje ograniczone do okrelonych kategorii spraw: sdy wojskowe, pracy, wyznaniowe, Trybuna Stanu, Trybuna Kompetencyjny, Najwyszy Trybuna Administracyjny funkcje pomocnicze prokuratura, Prokuratoria Generalna, adwokatura, notariat 72. Zasady przewodnie sdownictwa: 1) niezawiso sdziw sdziowie podlegaj tylko ustawom, orzeczenia sdowe nie mog by zmieniane przez wadz wykonawcz i ustawodawcz, zakaz usuwania i przenoszenia sdziw (prcz zmiany organizacji sdownictwa), immunitet 2) nominacja sdziw oprcz sdziw pokoju, reszt mianowa prezydent wymogi: studia, aplikacja i egz. sdziowski 3) wyczna kompetencja sdw w sprawach wymiaru sprawiedliwoci kady ma prawo do dochodzenia swoich roszcze, niekt nie moe by pozbawiony sdu ktremu z prawa podlega od 1926 ogranicz. na rzecz organw administracji 4) udzia czynnika spoecznego w wym. sprawiedliwoci KONSTYTUCJA MARCOWA: wybr sdziw pokoju przez ludno, udzia obywateli w sdach przysigych i handlowych, KWIETNIOWA: likwidacja sdw przysigych i pokoju 5) wyczenie z kompetencji sdw uprawnienia do badania legalnoci ustaw baday tylko zgodno z ustawami aktw normatywnych niszych

51

6) hierarchiczno-instancyjna budowa sdownictwa: sdy I instancji rozpatryway sprawy merytorycznie sdy II instancji w wyniku apelacji baday merytoryczn suszno wyroku sd III instancji sta na stray jednolitoci wykadni przepisw prawa, kontrolowa dziaalno instancji niszych z punktu widzenia prawidowoci przepisw prawa 73. Sdy powszechne: podstawa prawna prawo o ustroju sdw powszechnych z 1928 roku sdy grodzkie - orzekay jednoosobowo w drobnych sprawach cyw i kar jako I instancja, pomagay sdowo innym sdom sdy okrgowe I instancja w sprawach powanych cyw i kar, odwoania od s. grodzkiego, rozstrzygay sprawy kolegialnie lub jednoosobowo, dzieliy si na wydziay sdy przysigych powoywane w okrgowych dla orzekania o powanych zbrodniach i przest. politycznych, dziaay tylko w byej Galicji, zniesione 1938: skad przewodniczcy, 2 sdziw, 12 przysigych; decyzje awa orzekaa o winie wikszoci 2/3, kar wymierza trybuna wydziay handlowe w sdach okrgowych: 1 sdzia okrgowy, 2 awnikw mianowani przez ministra sprawiedliwoci sdy jednoosobowe dla nieletnich powoywane przez ministra sprawiedliwoci sdy apelacyjne II instancja: odwoania od okrgowych, I instancja w sprawach szczeglnych, przekaz. im przez ustawy Sd Najwyszy odwoania (kasacje) od II instancji, orzekanie w spr. powierzonych przez ustawy, pilnowanie jednolitoci wykadni, dzieli si na izb cywiln, karn, potem te do adwokatury, orzekanie 3,5 lub 7 sdziw 74. Sdy szczeglne: podstawa prawna ustawa z 1919 roku i jej nowelizacja z 1936 roku sdy wojskowe od 1919 podlegali im onierze, oficerowie, podoficerowie, czasem te osoby cywilne, sdziy na podstawie wojskowych KK i KPK sdy pracy od 1928 sporne sprawy cywilne wynike ze stosunku pracy, sprawy zwizane z nauk zawodu, od 1934 sprawy wynike ze stosunku chaupniczego, sdzi sdzia zawodowy i 2 awnikw (1 od pracodawcw, 1 od pracownikw) odwoania od wyroku skadano do sdu okrgowego sdy wyznaniowe na terenie b. zaboru rosyjskiego, sprawy maeskie wyznawcw okrelonych wyzna Trybuna Kompetencyjny rozstrzyga spory kompetencyjne midzy org. adm. i sd., skad: 2 przezesw, 14 czonkw mianowanych przez prezydenta na wniosek RM Trybuna Stanu - sdzi parlamentarzystw z tytuu odpowiedzialnoci konstytucyjnej, skad: 12 czonkw (8 wyb przez Sejm, 4 przez Senat spoza swego grona), przewodniczcy: I Prezes Sdu Najwyszego Najwyszy Trybuna Administracyjny patrz rozdziaIII, dzia VII, punkt 62] 75. Prokuratura: podstawa prawna najpierw przepisy zaborcze, potem prawo o ustroju sdw powszechnych z 1928 prokuratura organ pastwa powoany do cigania przestpstw, podporzdkowany ministrowi sprawiedliwoci (prokurator naczelny), prokuratura Sdu Najwyszego na czele I prokutrator SN, p. sdw apelacyjnych na czele prokurator apelacyjny, p. sdw okrgowych prokurator okrgowy, przy sdach grodzkich prokuratorw nie byo Zadania funkcjonariuszy prokuratury: - wszczynanie postpowania karnego w sprawach przestpstww ciganych z urzdu, postpowanie przygotowawcze - oskaranie przed sdami, nadzr nad wykonaniem kary 76. Prokuratoria generalna: podstawa prawna dekret i ustawa z 1919, rozporzdzenie prezydenta z 1924 roku - utworzona do obsugi prawnej Skarbu Pastwa, instytucji i przedsibiorstw pastwowych oraz zakady finansowane przez pastwo - realizowaa swoje zadania poprzez zastpstwo procesowe przed sdami oraz udzielaa opinii prawnych organom pastwow. 77. Adwokatura i notariat: podstawa prawna adwokatury ustawy zaborcze, przepisy z 1932 roku z nowelizacj w 1938 roku adwokatura wolny zawd, wiadczenie pomocy prawnej, porad, redagowanie aktw normatywnych, zastpstwo proces. samorzd izby adwokackie i Naczelna Rada Adwokacka jako organ najwyszy nadzr minister sprawiedliwoci i Sd Najwyszy podstawa prawna notariatu przepisy zaborcze zunifikowane w 1933 roku notariusz funkcjonariusz publiczny, mianowany/odwoywany przez min. sprawiedliwoci, opacany przez usugobiorcw, jego kompetencje: sporzdzanie dokumentw, ktre nadaway form notarialn pewnym czynnociom, ktre tego wymagay ROZDZIA VI UNIFIKACJA I KODYFIKACJA PRAWA 78. Komisja Kodyfikacyjna: Powoana ustaw z 3.06.1919 uchwalon przez Sejm Ustawodawczy. Skad: prezydent, 3 wiceprezydentw i 40 czonkw. Wszyscy mianowani przez Naczelnika Pastwa a od 1922 przez Prezydenta RP. Prezydenci KK: prof. Ksawery Fierich (do 1928) i Bolesaw Pohorecki Zadania: unifikacja (ujednolicenie) prawa i kodyfikacja prawa 79. Kodyfikacja prawa i postpowania karnego: Kodeks Karny opracowywany m. in. przez Juliusza Makarewicza, Wacawa Makowskiego i sdziw: Aleksandra Mogilnickiego i Stanisawa Emila Rappaporta, projekt przyjty 14.09.1931, komisja Ministra Sprawiedliwoci uzupenia go o przestpstwa przeciw pastwu, wszed w ycie 11.07.1932 razem z przepisami wprowadzajcymi, prawem o wykroczeniach i przepisami o wykroczeniach Kodeks Postpowania Karnego podkomisja: prof. Edmund Krzymuski, A. Mogilnicki, S.E. Rappaport w 1926 projekt ukoczony, do 1927 wprowadzia poprawki komisja ministerialna, wszed w ycie 19.03.1928 rozporzdzeniem prezydenta 80. Kodyfikacja prawa i postpowania cywilnego: prawo midzynarodowe prywatne i prawo prywatne midzydzielnicowe projekt w 1921, weszy w ycie 1926 prawo autorskie twrca: prof. Fryderyk Zoll, uchwalone w 1926 roku prawo patentowe weszo w ycie w 1924 w ustawie o ochronie wynalazkw, wzorw i znakw towarowych prawo wekslowe i czekowe 1924 rok; kodeks handlowy i kodeks zobowiza 1933 rok; prawo osobowe maeskie projekt w 1929, autor prof. Karol Lutostaski, maestwo instytucj wieck, fakultatywna forma zawarcia zwizku maeskiego (cywilna lub kocielna do wyboru), dopuszczenie rozwodu, jurysdykcja w sprawach maeskich naleaa do sdw powszechnych, z powodu antagonizmw duchowiestwa i niektrych czonkw KK projekt nie wszed w ycie prawo majtkowe maeskie projekt 1937 rok, zrwnanie sytuacji ma i ony pod wzgldem majtkowym,

52

prawo o stosunkach rodzicw i dzieci projekt z 1938 r., podkomisja z prof. Stanisawem Gobem, polepszenie sytuacji dzieci pozamaeskich, wadza rodzicielska ma by stosowana wycznie w interesie dziecka prawo rzeczowe projekt z 1937 r. autorstwa Fryderyka Zolla i Jana Wasilkowskiego prawo spadkowe prace tylko w sferze dyskusji, bo II WW cz oglna prawa cywilnego prac nie rozpoczto z powodu braku opracowania czci szczegowych kodeks postpowania cywilnego wydany w formie rozporzdzenia prezydenta w 1930, obowizywa od 1933, autorzy: podkomisja z Ksawerym Fierichem a po jego mierci Janem Jakubem Literauem postpowanie egzekucyjne wydane w 1932 roku prawo upadociowe i postpowanie ukadowe obowizyway od 1934 ROZDZIA SIDMY PRAWO I POSTPOWANIE CYWILNE rda prawa cywilnego 1. obszar b. Krlestwa Kongresowego - Kodeks Napoleona, zmieniony w 1818, 1825 i 1836. 2. ziemie wschodnie rosyjskie prawo cywilne X Zwd Praw, stan z 1915, ze zm. z 1918 3. b .Galicja ABGB 4. b. zabr pruski BGB 5. kodeks zobowiza z 1933 6. kodeks handlowy z 1933 7. prawo wekslowe i czekowe z 1924 8. prawo autorskie z 1926 9. prawo patentowe z 1924 10. prawo prywatne midzydzielnicowe i prawo prywatne midzynarodowe z 1926 Zasady prawa cywilnego nienaruszalno wasnoci prywatnej centralna instytucja prawna, na ktrej opiera si spoeczestwo kapitalistyczne; konst. marcowa wasno prywatna podstaw ustroju spoecznego i porzdku prawnego w pastwie, nie byo jednak prawem bezwzgldnym (wywaszczenie, ograniczenie wasnoci ze wzgldw wyszej uytecznoci) konkretne ograniczenia ustawodawstwo o reformie rolnej; przepisy uzaleniajce obrt gospodarstwami rolnymi rwno podmiotw prawa cywilnego ograniczenia wynikajce z odrbnoci majtkowych, spoecznych, kulturalnych swoboda umw ograniczona przez porzdek publiczny i dobry obyczaj bezpieczestwo obrotu

zasada harmonijnego wspycia ludzi

Przepisy oglne prawa cywilnego normoway: podmioty stosunkw cywilnoprawnych osoby fizyczne i nabycie osobowoci urodzenie, utrata mier nasciturus podmiot prawa spadkowego penia praw cywilnych obywatele polscy cudzoziemcy pewne ograniczenia szlachectwo zlikwidowane (w praktyce miao spore znaczenie spoeczne) ograniczenia praw cywilnych o wiek o stan zdrowia o pe o zawd (wojsko, duchowni) stan cywilny wpisywany do publicznego rejestru osoby prawne os prawne prawa publicznego i o pastwo, instytucje pastwowe, organizacja samorzdu terytorialnego, gospodarczego, zawodowego prawa prywatnego o z inicjatywy jednostek i realizoway cele prywatne sp. z o.o.; i s.a.; stowarzyszenia rejestrowane, zwizki zawodowe, spdzielnie, fundacje zdolno prawn zdolno do czynnoci prawnych przedmioty praw cywilnych przejcia na inne osoby, zmiany treci i wyganicia stosunkw cyw-praw. Prawo rodzinne rodzina podstawowa i trwaa komrka ycia spoecznego, gwny czynnik wychowania przyszych pokole trzy systemy rozwiza zawierania maestwa wiecki w byym zaborze pruskim oparcie na przepisach BGB maestwo umowa zawierana przed urzdnikiem stanu cywilnego przeszkody uniemoliwiajce brak przesanek wyznaniowych rozwizanie rozwd sdownictwo sdy powszechne wyznaniowy w byym Krl. Polskim oparcie o prawo maeskie z 1836 zawarcie zgodne z postanowieniami prawa wewntrznego uznanego zwizku wyznaniowego, do ktrego naleeli nupturienci i przy dopenieniu odpowiednich obrzdw religijnych rozwd wyczony (katolicyzm) lub dopuszczalny w pewnych okolicznociach brak legalnych form zawarcia maestwa przez osob nie nalec do nie uznanych zwizkw wyznaniowych

53

stosunki maeskie osobiste uprzywilejowanie ma w stosunku do ony dominacja ma w maestwie i ojca w rodzinie ograniczenie praw ony posuszestwo mowi brak swobody ony przy wykonywaniu czynnoci prawnych i wadzy rodzicielskiej 1921 zniesiono najbardziej jaskrawe ograniczenia stosunki maeskie majtkowe ustawowy system gdy maonkowie nie zawarli umowy maeskiej zasada separacji dbr zachowanie przez maonkw swego majtku w czasie maestwa m posiada wyrany lub domniemany zarzd i uytkowanie dbr ony umowny system swoboda w ksztatowaniu kontraktu formy o wsplno majtkowa, o wsplno dorobku, o wsplno ruchomoci, o zarzd i uytkowanie wasnego majtku przez kadego stosunki rodzicielskie obowizek troszczenia si o utrzymanie i wychowanie dzieci przez rodzicw a do penoletnoci wadza rodzicielska decydujcy gos ojca dyskryminacja dzieci nielubnych pozbawienia prawa do nazwiska ojca utrudnienia w realizacji roszcze alimentacyjnych utrudnienia w dochodzeniu ojcostwa utrudnienia w prawach spadkowych Prawo rzeczowe utrzymano prawo obowizujce do 1918 ze wzgldu na brak zmian spoeczno - ekonomicznych najwaniejsze prawo wasnoci wasno podzielona w postaci dzierawy wieczystej lokale pooone w jednym budynku odrbne prawo wasnoci; grunt pod budynkiem i urzdzenia poza lokalami wspwasno wacicieli lokali obrt nieruchomociami obowizkowa forma aktu notarialnego od 1933 hipoteka plany wprowadzenia dla kadej nieruchomoci ksigi wieczystej (niezrealizowane w dwudziestoleciu midzywojennym) Prawo spadkowe utrzymano prawo obowizujce do 1918 zasady: spadek przypada najbliszej rodzinie zmarego spadkodawcy posiadaj znaczn swobod dysponowania majtkiem zachowek oraz wyczanie czci majtku ze swobodnego rozporzdzania rozwizanie kompromisowe rne zwyczaje spadkowe wocian w poszczeglnych dzielnicach

wiecko wyznaniowy w byej Galicji maestwo umowa zawierana przed duchownym uznanego przez pastwo zwizku wyznaniowego bezwyznaniowcy lub przedstawiciele nie uznajcych przez pastwo wyzna obowizkowa forma cywilna rozwd dotyczy wszystkich, oprcz katolikw

b. zabr pruski gospodarstwo przekazywano dziecku jeszcze za ycia spadkodawcw, zastrzegajc tzw. doywocie utrzymanie do koca ycia

podzia gospodarstwa pomidzy wszystkie dzieci dokonywano najczciej za ycia rodzicw, obowizek doywocia ciy na jednym lub wszystkich Prawo zobowiza opierao si do 1.VII.1934 na przepisach kodeksw zaborcw jednolity kodeks zobowiza istotny czynnik integracji przej wikszo dotychczasowych rozwiza, uzupeniajc je: formalna rwno stron wolno umw bezpieczestwo obrotu formy powstania umowa czyny niedozwolone odpowiedzialno na zasadach winy, ryzyka, susznoci Prawo handolwe specyficzny dla kupcw dzia prawa kodeks handlowy z 1933 (obowizujcy od 1934) kupiec ten, kto we wasnym imieniu prowadzi przedsibiorstwo zarobkowe, czyli zawodowo i stale trudni si czynnociami handlowymi rejestrowy przedsibiorstwa wiksze, m.in. spki handlowe podlegali wpisowi do rejestru handlowego w sdach nierejestrowy drobni kupcy, nie wymagali wpisu do rejestru regulacja powstania, organizacji i funkcjonowania sp.a;. sp. z o.o.; sp. komandytowych; sp. jawnych

54

Prawo

kodeks zapewnia szybko (np. przez uproszczenie formy czynnoci prawnych) i bezpieczestwo obrotu surowo wobec dunikw i uatwienia w dochodzeniu roszcze wierzyciela spdzielcze ustawa z 20.X.1920 spdzielnia dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osb o zmiennym kapitale i skadzie osobowym, majce na celu podniesienie zarobku lub gospodarstw czonkw przez prowadzenie wsplnego przedsibiorstwa udziay niezbywalne tworzyy fundusz zakadowy spdzielni powstanie wymg wpisu do rejestru sdowego z chwil wpisu uzyskiwano osobowo prawn organy: walne zgromadzenie rada nadzorcza zarzd zwizki rewizyjne poczenie spdzielni kontrola dziaalnoci i instrukcje centrale zrzeszajce okrelony pion spdzielni Pastwowa Rada Spdzielcza koordynacja ruchu spdzielczego poredniczenie midzy nim a rzdem prawo spdzielcze ograniczenie do minimum ingerencji pastwa, szerokie swobody dla inicjatywy spoecznej Postpowanie cywilne unifikacja w 1930 wczeniej procedury: niemiecka z 1877, austriacka z 1895-97, rosyjska z 1864 ochrona interesw jednostkowych w formie praw podmiotowych zasady: dyspozycyjno, wyposaenie stron w prawo swobodnego rozporzdzania swymi roszczeniami, dochodzonymi w procesie wszczynanie procesu tylko na wniosek strony ograniczenie przedmiotu procesu do da zgoszonych przez strony prawo do zrzeczenia si roszczenia swoboda dysponowania rodkami odwoawczymi kontradyktoryjno sd posiada jedynie rol czynnika badajcego materia dowodowy, przedstawiony przez strony wydawa rozstrzygnicie na jego podstawie rwno stron obowizek sdu wysuchania zezna strony przeciwnej przyznanie obydwu stronom jednakowej monoci korzystania z tych samych rodkw procesowych proces rozpoczyna si od pozwu, speniajcego pewne wymogi formalne: m.in. okrelenie przedmiotu sporu rodki dowodowe: dokumentw, zezna wiadkw, opinia biegych, ogldziny, przesuchanie stron apelacja do sdu II instancji, rozpatrywa spraw ponownie

kasacja sd III instancji; wysokie opaty przy wnoszeniu wady procesw: przewleko, kosztowno postpowanie egzekucyjne organy egzekucyjne sdy grodzkie i komornicy rodki egzekucyjne zajcie i sprzeda ruchomoci, rzadziej nieruchomoci wyczone spod egzekucji przedmioty majtkowe zapewniajce minimum egzystencji oraz zarobki poniej 100 z/mies. ROZDZIA SMY PRAWO I POSTPOWANIE KARNE

rda prawa karnego o do 1932: w b. zaborze rosyjskim KK rosyjski z 1903; b. zaborze pruskim KK niemiecki z 1871; b. zaborze austriackim KK z 1852 o kodeks karny i prawo o wykroczeniach 11.VII.1932 wydane w formie rozporzdzenia przez prezydenta uzupeniane przez kolejne rozporzdzenia Zasady polskiego prawa karnego o ciso, jasno i syntetyczno kodyfikacji o zasady: subiektywizmu indywidualizacja kary i winy cakowite odrzucenie winy zbiorowej lub akcesoryjnej (za dziaanie innych osb) o podegacz i pomocnik odpowiadali za swj zamiar, niezalenie od sprawcy o przy okrelaniu kary brano pod uwag pobudki oraz sposb dziaania sprawcy, stosunek do pokrzywdzonego, stopie rozwoju umysowego i charakter sprawcy, dotychczasowe ycie, zachowanie si po przestpstwie obcienie odpowiedzialnoci sprawcy za skutki zamierzone i przewidywane brak odpowiedzialnoci za okolicznoci i nastpstwa czynu, ktrych nie mg przewidzie nakaz uwzgldnienia stanu intelektualnego i swobody kierowania sw wol o poczytalno ograniczona w przypadku niedorozwj umysowy choroba psychiczna o wyczenie odpowiedzialnoci dzieci poniej 13 lat (odpowiedzialno warunkowa od 13 do 17 lat) liberalne traktowanie czynw przekraczajcych granice obrony koniecznej konstrukcja usiowania humanitaryzmu

55

indywidualizacja odpowiedzialnoci i kary ograniczenie rodkw represji karnej nadanie karze mierci charakteru wyjtkowego nieletni 13-17 jedynie rodki wychowawcze i poprawcze rozbudowanie instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary instytucja warunkowe zwolnienia po odbyciu czci wymierzonej kary wprowadzenie rehabilitacji ustawowej i sdziowskiej (przywrcenie utraconych skutkiem skazania prawa publicznych, wykonywania zawodu oraz zatarcie skazania)

wprowadzenie rodkw zabezpieczajcych spowodowane koniecznoci: zabezpieczenia spoeczestwa przed osobami, ktre naruszay porzdek prawny w sposb niezawiniony lub rozmylny i stale rodki zabezpieczajce: o lecznicze dla psychicznie chorych o lecznicze dla alkoholikw i narkomanw o przymusowe, dla dopuszczajcych si czynw wynikajcych z wstrtu do pracy o przymusowe dla recydywistw i przestpcw zawodowych w przypadku psychicznie chorych rodki stosowane byy zamiast kar przewidzianych przez kodeks, w innych przypadkach obok dla 2 ostatnich grup pobyt w zakadzie zabezpieczajcym rozpoczyna si po odbyciu kary orzeczonej i trwa 2-5 lat (lub duej) ograniczenie zasady humanitaryzmu Przestpstwo i kara o przestpstwo definiowane w sposb formalny czyn zabroniony pod grob kary przez ustaw obowizujc w czasie jego popenienia odzwierciedlao wic zasady: nullum...; lex retro...; zakaz analogii o czyn proces psychiczny sprawcy (win), dziaanie i skutek dziaanie czynne lub bierne (zaniechanie) o przestpstwa zbrodnie przestpstwa zagroone kar mierci (tylko 5 razy, jako alternatywa do k. wizienia) kar wizienia powyej lat 5 (rodek karny habicy) wystpki kara wizienia do 5 lat areszt powyej 3 miesicy (niehabicy) grzywna powyej 3000 z wykroczenia regulowane przez prawo o wykroczeniach o inny podzia przestpstwa umylne przestpstwa nieumylne o wyczenie karalnoci niepoczytalno sprawcy stan wyszej koniecznoci o wyczenie bezprawnoci dziaanie pod wpywem przymusu fizycznego pod wpywem istotnego bdu w obronie koniecznej o kary zasadnicze - orzekane samoistnie dodatkowe - jako uzupenienie zasadniczych utrata praw obywatelskich (czynnego i biernego prawa wyborczego) utrata obywatelskich praw honorowych utrata prawa wykonywania zawodu utrata praw rodzicielskich lub opiekuczych ogoszenie wyroku w pismach przepadek przedmiotw majtkowych i narzdzi o zakaz stosowania udrcze fizycznych o 13-17-latkowie rodki poprawcze (zamknicie w zakadzie poprawczym) o szeroki zakres arbitralnoci sdziw przy wymierzaniu kar postawiono jedynie granic minimaln oraz maksymaln o dopuszczono instytucje nadzwyczajnego zagodzenia i zaostrzenia kary Postpowanie karne o przed ujednoliceniem w 1928: rosyjska ustawa postpowania karnego z 1864, austriacka ustawa o postpowaniu karnym z 1873, niemiecki kodeks postpowania karnego z 1877 o nowy kodeks wysoki poziom techniki kodyfikacyjnej tendencje liberalne o gwarancje praw jednostki uzalenienie tymczasowego aresztu od decyzji sdu prawo do posiadania obrocy

jawno rozprawy domniemanie niewinnoci oskaronego moliwo wniesienia rodkw odwoawczych

zakaz reformationis in peius, zabroniono zaostrzania kar przez sd II instancji, jeeli oskaryciel nie zoy apelacji proces mieszany skargowo-inkwizycyjny elementy skargowe

56

o o o o o

wszczcie sprawy na danie uprawnionego oskaryciela rozrnienie w postpowaniu gwnym na funkcje sdzenia, oskarenia i obrony elementy inkwizycyjne ciganie wikszoci przestpstw z urzdu tryb prowadzenia postpowania przygotowawczego przestpstwa (z punktu widzenia prawa procesowego) cigane z urzdu postpowanie przygotowawcze o dochodzenie prowadzone przez oskaryciela publicznego (prokuratora), na jego danie przez policj; celem zebranie informacji o przestpstwie o ledztwo prowadzi sdzia ledczy pod kontrol prokuratora o tymczasowe aresztowanie na tym etapie na mocy decyzji sdu sporzdzenie aktu oskarenia wniesienie go do sdu grodzkiego lub okrgowego w zalenoci od waciwoci z oskarenia prywatnego postpowanie jawne (wg zasady kontradyktoryjnoci) sd obowizany by do ustalenia prawdy materialnej dowody oceniane wg wasnego przekonania (teoria swobodnej oceny dowodw) apelacja z I do II instancji ta ponownie rozpatrywaa spraw merytorycznie (oparcie na dowodach z I instancji) kasacja do SN tylko z powodu obrazy ustawy lub jej nieprawidowego zastosowania wymg uiszczenia wysokiej opaty postpowanie dorane szczeglny tryb postpowania w prawie karnym przyspieszenie uproszczenie zaostrzenie sankcji karnej moga przekroczy grn granic kary odrzucenie moliwoci korzystania ze rodkw odwoawczych natychmiastowe wykonanie wyroku WARUNEK ujcie sprawcy przesanki zagroenie ustroju pastwa czy szerzenie si przestpczoci szczeglnie niebezpiecznej dla spoeczestwa wykorzystywano przy sdzeniu mordercw i rabusiw, a take w sprawach politycznych

57