Norrn grammatikk i hovuddrag

Odd Einar Haugen

Norrn grammatikk i hovuddrag

Preliminr utgve

Bergen 2009

 Odd Einar Haugen 20082009 Preliminr utgve, 15. september 2008 Revidert utgve, 16. juni 2009 Den preliminre utgva vart revidert p nokre mindre punkt og p nytt lagt ut p nettet 15. januar 2009 (ytterlegare revidert 23. januar 2009, 10. mars 2009 og 16. juni 2009). Karin Fjellhammer Seim, Trondheim, og Astrid van Nahl, Vettelscho, skal ha mange takk for at dei har gjort forfattaren merksam p feil og uheldige dme i teksten. Takk ogs til Ivar Berg, Trondheim, for ha peika p feil i framstillinga.

Sats: Odd Einar Haugen Skrift: Andron Corpus (tekst), Gill Sans (titlar) og Myriad Pro (figurar) Omslag: Bas Vlam Trykt hos Allkopi, Bergen

Forfattaren av boka har motteke stnad fr Norsk faglitterr forfatter- og oversetterforening (NFF)

Innhald

Forord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kap. 1 Bakgrunn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kap. 2 Lydlre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kap. 3 Ord og reglar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kap. 4 Substantivisk bying . . . . . . . . . . . . . Kap. 5 Gradbying . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kap. 6 Adjektivisk bying . . . . . . . . . . . . . . Kap. 7 Pronominell bying . . . . . . . . . . . . . Kap. 8 Verbal bying ................ Kap. 9 Valens og rammer . . . . . . . . . . . . . . . Kap. 10 Leddstilling og kongruens . . . . . . . Kap. 11 Omformingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kap. 12 Kategoriar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 9 15 31 47 65 69 79 83 110 121 126 131

Ordliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Ordregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Forkortingar og teikn

adj. adv. a(kk). bl.vb. d(at). det. dvs. el. f. fem. fig. g(en). ind. inf(in). jf. kap. k(on)j. kl. m. m.a. mask. n. n(om). norr. nytr. obj. part. perf. pers. pl(ur). pp.vb. pred. prep. pres. pret.

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =

adjektiv adverb akkusativ blanda verb dativ determinativ det vil seie eller feminint substantiv feminin genus figur genitiv indikativ infinitiv jamfr kapittel konjunktiv klasse maskulint substantiv mellom anna maskulin genus nytralt substantiv nominativ norrnt nytral genus objekt partisipp perfektum person plural(is) preterito-presentisk verb predikativ preposisjon presens preteritum

pron. prop. sbj. s(in)g. st.vb. sv.vb subj. tilsv. t.d. urn. utg. vb. vs. vsa. *

= = = = = = = = = = = = = =

pronomen proprium (eigennamn) subjunksjon singular(is) sterkt verb svakt (lint) verb subjekt tilsvarar til dmes urnordisk utgve verb versus, motsett ved sida av

rekonstruert eller uakseptabel u-omlyd i-omlyd > utviklar seg til (diakront) gr til (i regelformuleringar) ~ vekslingar, t.d. vatn ~ vtn = likeverdige former nesten likeverdige former eksempel flgjer tilvisingsteikn i ordliste | skiljeteikn mellom eksempel || skiljeteikn innanfor ein paragraf [ ... ] teikn i lydskrift etter IPAalfabetet ... primrtrykk ... sekundrtrykk

sentralt paradigme mindre viktig paradigme

Forord

Denne grammatikken er ei kortare utgve av Grunnbok i norrnt sprk (4. utg. 2001), som med sine 320 sider kjennest for stor for mange. Her er sidetalet halvert, men det meste av innhaldet i grunnboka er p plass, trass i nedskjeringa. Det som eg frst og fremst har teke ut, er dei allmenne delane av grunnboka, som i si tid vart skriven med tanke p fjernstudentar som ikkje hadde noko grunnlag i sprkvitskap. Dernest er ein del av den syntaktiske teorien skoren ned, srleg omtalen av dei semantiske rollene. Men disposisjonen er den same, nummereringa av dei fonologiske reglane like eins. Mlet har vore at dei to bkene skal vere p talefot, og at dei lesarane som har arbeidd med den kortare utgva, skal kunne g til grunnboka og finne fyldigare omtale av mange trekk i grammatikken. Ettersom dei allmenne delane er skorne s sterkt ned, har eg valt leggje til ei ordliste med forklaringar p dei sprkvitskaplege termane i boka. Det er ikkje brukt fonemskrift i denne grammatikken, slik som i grunnboka, utan at eg trur det er s stort tap med det. Det vi kallar klassisk norrnt fr 1200-talet har ein svrt lydrett ortografi, slik at skriftbiletet ligg tett opp til talesprket slik det ein gong var. Derfor er det ikkje s mykje vinne ved leggje til fonemskrift, i motsetnad til omtalen av dei fleste moderne sprk, der det kan vere stor avstand mellom uttale og ortografi. I denne grammatikken har eg valt bruke lengdeteikn over alle lange vokalar, ogs . Slik gjorde Adolf Noreen det i sin Altnordische Grammatik (siste utgve 1923) og slik er det gjort i Ordbog over det norrne prosasprog (Kbenhavn 1989). Men lesarane m vere merksame p at enn s lenge har nesten alle tekstutgver utan aksent (slik ogs grunnboka), og den lange er ofte attgjeven med teiknet (t.d. i serien slenzk fornrit). I denne grammatikken ser alts dei lange vokalane slik ut: , , , , , , , . Alle illustrasjonane er nyteikna for denne utgva, og oversynet over vokalsystemet og omlydane er nokre stader gjort enklare. Nytt er det ogs at grammatikken er utstyrt med fargar p paradigma, slik at dei viktigaste paradigma har mrkare farge. Formlra er forenkla nokre f stader, men har det same mlet som i grunnboka, at byingssystemet skal vere nesten fullstendig dekt. Ordregisteret

Forord

er av den grunn lengre enn det ein finn i tilsvarande innfringsgrammatikkar. Slik sett plasserer denne grammatikken seg ein stad mellom dei kortaste innfringsbkene og dei store, heildekkjande grammatikkane. Bde grunnboka og denne grammatikken byggjer p standardverka i faget, som er Marius Nygaard, Norrn syntax (1905), den fr nemnde Adolf Noreen Altnordische Grammatik og Ragnvald Iversen, Norrn grammatikk (1923, revidert 1973). Eg kan seie det same i dette forordet som eg skreiv i grunnboka, nemleg at eg gong p gong har ftt sanne ordtaket om at dei gamle er eldst. Den som gjev seg i kast med skrive om norrnt sprk, har eit uvanleg godt fundament st p, og det er f sprsml som desse standardverka ikkje gjev svar p. Eg har snarast sett det som mi oppgve forenkle og omtolke den tradisjonelle framstillinga der eg har vore i stand til det. I lydlra har eg ogs i denne grammatikken lagt vekt p skilje mellom ei diakron og ei synkron framstilling. Omlyd blir sleis presentert bde som eit sprkhistorisk fenomen og som ein synkron realitet i norrnt. I morfologien har eg gjeve avkall p den tradisjonelle klasseinndelinga p grunnlag av dei urnordiske stammesuffiksa, og i staden lagt til grunn ei synkron inndeling. Denne inndelinga er elles basert p byingstypologi og ikkje p ordklasser, som hittil har vore det vanlegaste. Men det er i praksis fullt samsvar mellom den historisk baserte inndelinga og mi inndeling, og til hjelp for dei som kjem til arbeide med eldre litteratur p feltet, har eg fydd til namna p dei tradisjonelle klassene i parentes. I syntaksen har eg henta nesten alle dma fr typiske pensumtekster, og heile vegen har eg fydd til omsetjing. S langt rd er, har eg flgt terminologien i Jan Terje Faarlund, Svein Lie og Kjell Ivar Vannebo, Norsk referansegrammatikk (1997). I forordet til grunnboka har eg takka dei som inspirerte meg og hjelpte meg med arbeidet, og eg skal ta opp att desse namna her, denne gongen i alfabetisk rekkjeflgje: Jardar Eggesb Abrahamsen, Bjarne Fidjestl, Kristian Emil Kristoffersen, Olav Nedreb, Helge Sandy, Karin Fjellhammer Seim og Arne Torp. I samband med denne utgva skal eg fye Torodd Kinn til lista; han har lese gjennom manuset med redaksjonelt falkeblikk og berga meg fr fleire mistak (men skal ikkje ha skulda for det som str att). Til slutt skal eg f takke Norsk faglitterr forfatter- og oversetterforening (NFF), som gav meg eit stipend som har gjort at eg har kunna koste litt ekstra p denne preliminre utgva, ikkje minst eit omslag som kalligrafen Bas Vlam har ansvaret for. Det er inspirert av den eldste norske boka vi har, AM 619 4 fr kort etter 1200. Bergen, 15. september 2008 Odd Einar Haugen

1 Bakgrunn

Norrnt sprk
1 Avgrensing og inndeling. Norrnt er det sprket som vart talt og skrive i Noreg og p Island i mellomalderen, forutan i dei andre norrne busetnadene (Grnland, Fryane, Shetland, Orknyane, og delar av Hebridane, Man, Irland, Skottland og Nordvest-England). Bakover i tid blir grensa trekt rundt r 700 mot det eldre sprksteget, urnordisk, og framover i tid mot mellomnorsk rundt r 1350 (svartedauden). D den nye generasjonen av skrivefre etter svartedauden frst overtok rundt 1370, har ogs dette rstalet vore brukt som grense mellom gammalnorsk og mellomnorsk. P Island, der sprket utvikla seg mindre enn i Noreg, blir norrnt rekna like fram til 1500-talet. I vikingtida var det langt p veg eit felles sprk i Norden, dnsk tunga, eller dansk tungeml, som det er kalla hos Snorre Sturlasson. Enkelte dialektskilnader var det likevel, og vi skil sleis mellom ei austnordisk og ei vestnordisk grein av nordisk sprk. Til austnordisk hyrer gammaldansk og gammalsvensk, og til vestnordisk hyrer gammalnorsk og gammalislandsk, som vist i fig. 1:1. Heilt fram til byrjinga p 1400-talet var den sprklege og litterre fellesskapen mellom Noreg og Island s klar at det er naturleg tale om eit felles norrnt sprk og ein tilsvarande felles litteratur. Etter kvart auka derimot avstanden til dansk sprk, og fr rundt 1100 kan vi truleg rekne med ei ny inndeling av dei nordiske sprka. Dansk skilde seg d spass klart fr dei andre nordiske sprka at ein kan skilje mellom ei srnordisk grein (dansk) og ei nordnordisk grein (islandsk, norsk og svensk), som vist i fig. 1:2. Dette var situasjonen i hgmellomalderen, alts i perioden 11001300. Det er fr denne tida vi har dei fyldigaste litterre kjeldene. Det er ogs p denne tida at vi talar om klassisk norrnt sprk. 2 Runealfabetet. Vr kjennskap til norrnt sprk byggjer p ei rik samling av skriftlege kjelder, srleg etter innfringa av det latinske alfabetet p slutten av 1000-talet. Fr ca. 1150 har vi likevel ikkje overlevert anna enn runeinnskrifter. Det eldre runealfabetet p 24 teikn gjekk av bruk p 700-talet og vart skift ut med

10

Kap. 1

Fig. 1:1 Inndeling av dei nordiske sprka fr ca. 1100 eit alfabet p berre 16 teikn, det yngre runealfabetet. Dei eldste norrne tekstane er p f unntak nr skrivne med dette alfabetet. Eggja-steinen, der innskrifta er i eldre runer, medan sprket m kallast norrnt, str i ei mellomstilling. Fr 1000talet av vart ein del teikn i det yngre runealfabetet forsynte med punkt (punkterte eller stungne runer), slik at talet p runeteikn auka og p lag fall saman med bokstavteikna i det latinske alfabetet. Det yngre runealfabetet vart brukt gjennom heile den norrne sprkperioden, noko ei rekkje funn fr Bryggen i Bergen viser. 3 Innfringa av det latinske alfabetet. I Noreg vart det latinske alfabetet teke i bruk for skrive norrnt sprk ein gong p 1000-talet, kan hende i styringstida til Olav Kyrre (konge 10671093). Innfringa skjedde truleg noko seinare p Island; vinteren 111718 veit vi at islendingane skreiv ned lovene sine, men det kan vere at det latinske alfabetet ogs her vart teke i bruk noko fr 1100. Engelsk hadde d vore skriftfest med latinske bokstavar i fleire hundre r. Den norrne skriftfestinga skjedde under engelsk pverknad i samband med den kristne misjonen. I gammalengelsk vart alfabetet utvida med to teikn, som ogs vart overtekne i nor-

Bakgrunn

11

Fig. 1:2 Inndeling av dei nordiske sprka ca. 11001300 rnt. Det frste av desse, (thorn), vart lnt fr runealfabetet. Det var ein ustemt dental frikativ, som i moderne engelsk thing, norrnt ing. Det andre teiknet var (eth eller stungen d), ein stemt dental frikativ, som i moderne engelsk that, norrnt sta. Bde i engelsk og norrnt vart aksentar (lengdestrekar) brukte for markere lang vokal, t.d. . I norrn skrift vart det ogs innfrt eit srleg vokalteikn, (o med kvist) for ein lg, bakre, runda vokal med uttale om lag som moderne norsk . 4 Bruksomrde for alfabeta. I hgmellomalderen vart runene hovudsakleg brukte i daglegdagse samanhengar, til risse inn eigarmerke og korte meldingar p ulike tregjenstandar. I det skriftlege materialet elles er det det latinske alfabetet som er brukt. Dei to alfabeta ser ut til ha hatt kvart sitt virkefelt runealfabetet til den daglege bruk, der kniven var nrast for hand, og det latinske alfabetet for strre og varigare tekstar. Det latinske alfabetet vart skrive med penn og blekk p pergament, slik brev og bker vart laga i utlandet. Det finst nokre f pergamenthandskrifter som er skrivne med runer, men det var reine unntak.

12

Kap. 1

5 Normalisert og unormalisert ortografi. Det fanst ingen instans som la ned strenge normer for skriftsprket i norrn tid. Skrivekunsten var ikkje allmenn, men avgrensa til enkelte skriftsentra, i tilknyting til kloster og andre kyrkjelege sentra i og utanfor byane, statsapparatet rundt det kongelege kanselliet og ein og annan storgard. Sjlv om kvart skriftsenter heldt oppe ei viss standardisering av skriftsprket, viser likevel handskrifts- og brevmaterialet ortografisk og sprkleg variasjon p mange punkt. I dei unormaliserte tekstutgvene er ortografien i kvart handskrift kopiert nyaktig. Kjeldekritiske krav gjer at sprkforskarar og historikarar gjerne brukar slike utgver, om dei ikkje d studerer sjlve handskriftet, anten i original eller i fotografi (faksimileutgve). Ulempa er at desse utgvene er vanskeleg tilgjengelege og gjev lesarane lita hjelp p vegen. Av praktiske grunnar har det derfor nedfelt seg ein normalisert ortografi for norrnt sprk. Dette skjedde p 1700- og 1800-talet under pverknad av nyare islandsk ortografi, og det er denne ortografien vi mter i grammatikkar, ordbker og dei fleste tekstar. 6 Uttale. P Island og i fleire andre land er det tradisjon for lese norrnt med nyislandsk uttale. I Noreg har det vore vanleg bruke ein tilpassa moderne norsk uttale. Det er faktisk slik at vokalsystemet i norsk har endra seg mindre enn i islandsk, og sleis dannar eit brukande, om ikkje fullgodt utgangspunkt. Konsonantsystemet krev derimot litt ekstra innsats, for her m vi vere srleg merksame p teikna , , f og g (sj nedanfor). Den beste lysinga er likevel ta sikte p ein historisk korrekt uttale, s langt denne lt seg rekonstruere. Vi reknar at den norrne normalortografien gjev eit svrt dekkjande bilete av uttalen d det latinske alfabetet vart innfrt og i fleire hundre r framover, herunder den klassiske perioden p 1200-talet. Som hovudregel kan ein uttale norrnt i samsvar med skriftbiletet, men med flgjande avvik: ey f g som moderne norsk (runda uttale av a). som opningslyden i engelsk that. som moderne norsk y (jf. den nyare skrivemten Frya for gudinna Freyja). i framlyd (fara) og ved dobbelskriving (offra) som moderne norsk f. i innlyd (sofa) og utlyd (lf) som moderne norsk v. i framlyd (gera), ved dobbelskriving (liggja) og etter n (langr) som moderne norsk g, dvs. som lukkelyd (plosiv). elles i innlyd og utlyd som g i nyislandsk saga, dvs. som frikativ (prv uttale norsk g utan fullt lukke). som i moderne norsk, bortsett fr fre l, n, r og v, d vi reknar med at han hadde frikativ uttale.

Bakgrunn j o

13

r u

som moderne norsk j, men med separat uttale ogs i konsonantsamband (kj, sj, skj, stj, tj). br uttalast som ein mellomhg, bakre vokal, om lag som den kontinentale o i tysk. I moderne norsk har dei fleste dialektar denne uttalen i ord som sopp og voks. Denne uttalen gjeld bde o og . som rulle-r. Skarre-r var ukjend i norrn tid, anna enn kan hende som talefeil (lyden kom truleg inn i norske dialektar fr 1700-talet av). som opningslyden i engelsk thing. br uttalast som ein hg, bakre vokal, om lag som den kontinentale u i tysk. I moderne norsk har dei fleste dialektar denne uttalen i ord som ung og bukk. Denne uttalen gjeld bde u og . som moderne norsk . som ein lg, bakre, runda vokal om lag som moderne norsk , kan hende ikkje fullt s lg (jf. utviklinga av orda sp > osp og l > l det frste ordet har i dei fleste dialektane ftt ein -lyd, [sp], det andre ein -lyd, [:]). I norrn tid skal vi likevel rekne med at vokalen hadde lg uttale.

To konsonantsamband blir som oftast noterte med berre eitt teikn: x z svarar til konsonantsambandet ks, t.d. lax = laks m. laks. svarar til konsonantsambanda ts, ds og s, t.d. brauzk = brautsk (av brjta st.vb. bryte), helzk = heldsk (av halda st.vb. halde) og kvezk = kvesk (av kvea sv.vb. kvede, seie).

Utover uttalen av dei enkelte lydane skal ein ogs vere merksam p stavingsforholda i norrnt. I trykktung stilling kunne stavingane vere korte, normallange og overlange: vera bt skinn ntt kort vokal + kort konsonant lang vokal + kort konsonant kort vokal + lang konsonant lang vokal + lang konsonant = = = = kort staving normallang staving normallang staving overlang staving

I dag har dei aller fleste norske dialektar berre lange stavingar i trykktung stilling. For f til ei kort staving kan vi gjerne jamfre med engelsk uttale, t.d. av city. Dei fleste dialektane har elles overlange stavingar i enkelte innlnte ord, t.d. pske, og dei har ogs overlange stavingar dersom ein reknar med byingsendingar, t.d. leigd, lnt o.l. 7 Lydskrift og fonemskrift. I dette og det neste kapitlet blir IPA-lydskrift brukt for forklare uttalen av enkelte sprklydar. Lydskrift str alltid i hake-

14

Kap. 1

parentesar, t.d. [:]. IPA-lydskrifta flgjer langt p veg ortografien i dei europeiske sprka som brukar det latinske alfabetet, t.d. kan det norske ordet gata attgjevast som [ga:ta] i IPA-lydskrift, der det berre er lagt til eit kolon for vise at den frste vokalen i ordet er lang. Men det er ogs ein del teikn som treng nrmare forklaring. I denne grammatikken gjeld det desse teikna: lg, runda vokal, tilsv. i moderne norsk frikativ g, dvs. g uttalt utan fullt lukke, framleis brukt i islandsk plosiv g, dvs. g med fullt lukke, tilsv. g i gate i moderne norsk palatal frikativ, tilsv. kj i standard norsk kjenne (fr samanfallet med skj-lyden i skjenne, som no skjer i mange norske dialektar; framlyden i skjenne blir notert med teiknet i IPA-lydskrifta) uvular frikativ, tilsv. skarre-r i moderne norske dialektar labial approksimant, tilsv. w i engelsk water velar nasal, tilsv. ng-lyden i moderne norsk lang alveolar trill, dvs. ein r-lyd uttalt med rulling, tilsv. dei fleste norske dialektar alveolar tapp, dvs. ein r-lyd uttalt med berre eitt slag markering av lengd p fregande vokal eller konsonant primrtrykk, plassert fre stavinga, t.d. kaste i moderne norsk sekundrtrykk, ogs dette fre stavinga, t.d. raudvin i moderne norsk

r :

Eit fullt oversyn over IPA-alfabetet finst i ei rekkje innfringsbker, og kan lett lastast ned fr nettet ved skje p The International Phonetic Alphabet. Vi brukar ikkje fonemisk notasjon med skrstrekar i denne boka, ettersom den norrne normalortografien har eit nesten perfekt samsvar med den fonematiske analysen av norrnt. I staden brukar vi kursiv; sleis er Konsonanten /g/ kunne uttalast bde [] og [] formulert slik her: Konsonanten g kunne uttalast bde [] og []. I attgjeving av urnordiske ord blir teiknet brukt, t.d. i 17.2, *sofi > sfr. Denne lyden er dels tolka som ein r-lyd og dels som ein stemt s, [z]. Under alle omstende fall han saman med den ordinre r mot slutten av urnordisk tid, slik at norrnt berre har lyden r. Vidare er teiknet w brukt i urnordisk; det er ein labial approksimant, [], som i norrnt er attgjeven med v, jf. 17.1, *wigan > vega.

2 Lydlre

Det samtidige blikket

8 Synkroni. Den synkrone fonologien tek sikte p gje ei samtidig framstilling av lydsystemet i norrnt. Men d den norrne sprkperioden strekkjer seg over mange hundre r, seier det seg sjlv at det m gjerast eit val innanfor dette vide tidsrommet. Vi har relativt f sprklege kjelder til eldre norrnt, og fleire trekk ved dette sprksteget er framleis uavklara. Fr midten av 1100-talet flyt kjeldene langt rikare, og p 1200-talet fr vi eit breitt og representativt bilete av norrnt sprk. Det som vi har kalla klassisk norrnt sprk ( 1), kan tidfestast til midten av 1200-talet. Det er dette sprksteget som ligg til grunn for den norrne normalortografien, og det er dette sprksteget vi skal leggje til grunn i omtalen av den synkrone fonologien.

Vokalsystemet
9 Vokalsystemet. I norrnt skil vi mellom eit trykktungt og eit trykklett system. Det trykktunge systemet omfattar bde monoftongar og diftongar, det trykklette berre monoftongar. Dei trykktunge vokalane str i stavingar som har trykk (primrtrykk eller sekundrtrykk), medan dei trykklette vokalane str i stavingar utan trykk. D rotstavinga i eit ord alltid har trykk, blir dei trykktunge vokalane gjerne kalla rotvokalar. Byingsendingane har ikkje trykk, og dermed blir dei trykklette vokalane ogs kalla endingsvokalar. P grensa mellom vokal- og konsonantsystemet str halvvokalane j og v. Etter uttalen er dei rekne som vokalar, etter distribusjonen som konsonantar. Her frer vi dei opp i lag med vokalane. 9.1 Trykktunge vokalar. Klassisk norrnt hadde 16 trykktunge vokalar, som vist i fig. 2:1. Dette systemet er ikkje fullstendig symmetrisk, med di berre er lang og a berre er kort. Dei andre vokalane kan vere bde lange og korte. I eldre norrnt reknar vi med at vokalsystemet var fullstendig symmetrisk med ni lange

16

Kap. 2

og ni korte vokalar, men innan midten av 1200-talet fall dei korte e og saman, og det same gjorde dei lange og (jf. 18). Vi reknar med at uttalen av dei fremre vokalane i norrnt stort sett var som uttalen av dei tilsvarande lange vokalane i standard austnorsk taleml. Dei bakre vokalane hadde truleg ein meir bakre eller lg uttale. Sleis vart bde u og uttalte om lag som vokalen i standard austnorsk bukk, o og om lag som i standard austnorsk sopp, medan og (samanfallet av og ) truleg hadde ein end lgare uttale, om lag som i engelsk port eller sunnmrsk bt.

Fig. 2:1 Dei trykktunge vokalane i norrnt I gammalislandsk skjedde det to vokalsamanfall p 1200-talet: Frst fall og saman, og noko seinare og . I nyare islandsk er samanfallet av og attgjeve med teiknet (t.d. x ks og r pil), og samanfallet av og med teiknet (t.d. bn bn og mla seie). Den norrne normalortografien held oppe begge skilnadene x vs. r og bn vs. mla. 9.2 Diftongar. Norrnt har tre diftongar i trykktung stilling, ei, au og ey. Den siste diftongen hadde runda uttale, [y]. Alle diftongane er lange.

Fig. 2:2 Diftongane i norrnt

Lydlre

17

9.3 Trykklette vokalar. I trykklett stilling har norrnt berre dei tre korte vokalane i, a og u. Som nemnt ovanfor str dei trykklette vokalane typisk i byingsendingar, og er derfor kalla endingsvokalar.

Fig. 2:3 Dei trykklette vokalane i norrnt 9.4 Halvvokalar. Norrnt har dei to halvvokalane j og v. Dei m reknast som hge og fr dermed same plassering som tvillingbrrne i og u.

Fig. 2:4 Halvvokalane i norrnt Skilnaden mellom i og j ligg i posisjonen deira: Vokalen i str i stavingskjernen og kan forlengjast (jf. bita sv.vb. og bta st.vb.), halvvokalen j str utanfor og kan ikkje forlengjast. Dette uttrykkjer vi ved seie at i er syllabisk og j asyllabisk. Skilnaden mellom u og v var av same slag: Vokalen u str i stavingskjernen (og kan forlengjast), medan v str utanfor (og kan ikkje forlengjast). Det vil seie at u er syllabisk og j asyllabisk. I lpet av norrn tid miste v rundinga og fall saman med den stemte varianten [v] av konsonanten f. I handskriftene kan ein sleis finne bde gefa og geva for normalortografiens gefa st.vb. gje.

Konsonantsystemet
10 Konsonantsystemet. Vi reknar at norrnt hadde 14 konsonantar. Fig. 2:5 gjev ei oppstilling av dette konsonantsystemet, som ikkje er s ulikt det vi har enkelte dialektar av moderne norsk (t.d. i srlandsdialektane). I skjemaet er h

18

Kap. 2

oppstilt som ein ustemt velar frikativ. Det er riktig nok framfor konsonantar som l, n og r, men fre vokalar hadde h skiftande artikulasjonsstad, og kan nrmast reknast som ein ustemt vokal. Merk at berre kan st i framlyd, t.d. ing, medan berre kan st i inn- og utlyd, t.d. mar og bo. Konsonantane og finst ikkje lenger i moderne norsk. Den stemte lyden har forsvunne i talesprket, saur > sau, fair > far, men han str ofte som stum d i skriftsprket, rau > raud, st > stod. Den ustemte lyden har utvikla seg til t, ing > ting, bortsett fr i trykklette smord, der han er gtt til d, > du.

Fig. 2:5 Konsonantane i norrnt 10.1 Artikulasjonsstader. Inndelinga av artikulasjonsstadene tek utgangspunkt i den vre artikulatoren, dvs. lepper, tenner og gane. I moderne norsk skil vi mellom bilabial og labiodental artikulasjonsstad (emne vs. evne). Vi har ikkje noko sikkert grunnlag for dra dette skiljet i norrnt, og brukar derfor labial som felles nemning. Frikativane og hadde dental artikulasjon, medan plosivane t og d primrt hadde alveolar artikulasjon, likesom i moderne norsk. Uttalen av g og k var velar, men med stort spenn fre fremre vokalar var uttalen nesten palatal, fre bakre vokalar velar. Det same er tilfellet i moderne norsk, men der har g og k blitt palataliserte fre fremre vokalar, gestr > gjest [jest] og kenna > kjenna [en:a]. 10.2 Artikulasjonsmtar. Plosivane i norrnt skil seg ikkje fr moderne norsk, men g [] kunne ogs ha frikativ uttale, [], slik han framleis har i islandsk. Vi kan ikkje seie sikkert om rullelyden r var ein trill, [r], eller ein tapp, [], i norrnt. Vi

Lydlre

19

brukar derfor rullelyd som felles nemning for trill og tapp. Det vi derimot kan seie sikkert, er at r ikkje vart uttalt med skarring, []. Dt er ein nyare uttale, som i norsk neppe er eldre enn fr 1700-talet (jf. 6). Med grunnlag i artikulasjonsmten kan dei norrne konsonantane skipast i to hovudgrupper, obstruentar og sonorantar. Til obstruentane hyrer plosivane og frikativane, dvs. p, b, t, d, k, g, f, , , s og h. Dei blir artikulerte med fullstendig lukke eller tydeleg innsnevring, og dei er lite sonore. Til sonorantane hyrer nasalane, lateralane og rullelydane, dvs. m, n, l og r. Dei blir artikulerte med mindre grad av innsnevring, og tilsvarande hgare grad av sonoritet. Blant sonorantane dannar lateralen l og rullelyden r ei undergruppe med noks lik sonoritet; dei blir gjerne kalla likvidar.

Fig. 2:6 Gruppering av konsonantane i norrnt 10.3 Lengd. I framlyd var dei norrne konsonantane alltid korte. I innlyd og utlyd kunne dei vere bde korte og lange (geminerte). Unntak fr denne regelen er og , som var korte i alle stillingar. Det er heller ikkje mange dme p lang f (offr n.) eller b (ubbi m.) i norrnt. Frikativen h var alltid kort og kunne berre st i framlyd. Unntak er samansetjiingar, t.d. heill og jafnheill, men her er heill ei av stammene og i denne str h i framlyd. 10.4 Uttalevariasjon. Nokre av konsonantane hadde ulik uttale avhengig av stillinga i ordet: f Den labiale frikativen f hadde bde stemt og ustemt uttale, i lydskrift uttrykt med [v] for den stemte lyden og [f] for den ustemte. Fordelinga var slik at i

20

Kap. 2

framlyd (forutan i geminat og i samband med ustemte konsonantar) var f ustemt, i innlyd og utlyd var han stemt: fara uttalt [fara] som f i moderne norsk far hafa uttalt [hava] som v i moderne norsk hav I lpet av norrn tid fall den frikativen [v] saman med halvvokalen [], slik at f i gefa og v i vera vart tolka som variantar av den same lyden (fonemet) f. Dermed fekk [f] og [v] status som ulike konsonantar (fonem). Slik er det framleis i moderne norsk. g Konsonanten g hadde bde plosiv og frikativ uttale, i lydskrift uttrykt med [] for den plosive lyden og [] for den frikative (jf. 10.2). Fordelinga var slik at i framlyd, i geminat (gg) og etter nasal var g plosiv, elles frikativ: gata uttalt [ata] som g i moderne norsk gate saga uttalt [saa] som g i nyislandsk saga I gammalnorske handskrifter vart den plosive g ofte skriven med teiknet g, t.d. gata, og den frikative med teikna gh, t.d. lagh. Fre ustemt konsonant vart motsetnaden mellom g og k oppheva (nytralisert) i uttalen, som t.d. i ordparet lagt av leggja sv.vb. og lakt av lakr adj. I moderne norsk har g ikkje lenger nokon frikativ variant. Men g og k blir framleis nytraliserte fre ustemt konsonant, jf. t.d. sagt [sakt] og frakt [frakt]. n Nasalen n vart uttalt [n], med unntak av i sambandet ng og nk. Der vart han uttalt [], men utan bli fullstendig assimilert med etterflgjande g eller k, t.d. ungr [ugr] og seinka [seika].

Ortografi
11 Srdrag i norrn skrift. Med berre nokre f unntak er den norrne normalortografien ortofon, dvs. at det svarar eitt skriftteikn (grafem) til kvar sprklyd (fonem). Her flgjer dei viktigaste avvika. 11.1 Vokallengd. I denne grammatikken blir lang vokal alltid attgjeven med lengdeteikn, ml n. ml, sak, hr adv. her, t f. tid, sl f. sol, hs n. hus, sr m. purke, sll adj. sl, lykkeleg og bn f. bn. I dei fleste grammatikkar og tekstutgver er det derimot ikkje brukt lengdeteikn over (sjlv om han er lang), og teiknet er ofte brukt i staden for . Ettersom og er s like (srleg i kursiv, t.d. i Times, og ) og ettersom det er mest systematisk bruke lengdeteikn over alle lange vokalar, er derfor og brukte i denne grammatikken.

Lydlre

21

11.2 Konsonantlengd. Lang konsonant blir til vanleg attgjeven med dobbelskriving (geminat), ogs i korte ord. Der moderne norsk har kan hadde norrnt kann. I normalortografien, og srleg i Norrn ordbok, ser ein derimot at lang konsonant ofte blir forenkla fre ny konsonant, t.d. fella, men feldi, og kenna, men kendi (jf. regel 4:3 s. 3738). I denne grammatikken blir ikkje denne ortografiske regelen flgd, sleis heiter det fella og felldi, kenna og kenndi. 11.3 Dental eller alveolar + s. Dentale eller alveolare lydar + s blir til vanleg attgjevne med z, t.d. heldsk = helzk (av halda st.vb.), brautsk = brauzk (av brjta st.vb.) og kastisk = kastizk (av kasta sv.vb.). 11.4 Konsonantsambandet ks. Sambandet av k og s blir til vanleg attgjeve med x, t.d. laks = lax (av lax m.), ks = x (av x f.).

Staving og trykk
12 Stavinga. Stavingskjernen er alltid ein vokal (monoftong eller diftong), medan stavingsframlyden og stavingsutlyden blir danna av ein eller fleire konsonantar. Det gjev fire typar: (1) b, kl, sjau (framlyd + kjerne); (2) , , ey (kjerne); (3) bit, sl, spjt (framlyd + kjerne + utlyd); (4) l, ur, egg (kjerne + utlyd). I trykktung stilling er vokalen alltid lang i opne stavingar, dvs. i type (1) og (2), medan han kan vere bde kort og lang i type (3) og (4). I trykklett stilling er vokalen alltid kort. 12.1 Stavingsgrense. Det kan vere vanskeleg dra grensa mellom kvar enkelt staving, bde i norrnt og andre sprk. I dei stavingsteljande versemla i norrnt blir grensa mot neste staving alltid sett rett fre neste vokal, eller ved ordslutt. Eventuelle konsonantar fre vokalen blir ikkje medrekna. Ved samansette ord skal ein flgje samansetjingsgrensa. Nokre dme p metrisk stavingsdeling: sag-a, kall-a, bt-a, tung-ur, gestr, gest-ir, hest-in-um, lnd-un-um men likevel jar-hs, hir-mar, ill-hug-ar, kon-ung-a-bk Det m understrekast at desse reglane ikkje utan vidare fell saman med dei fonologiske stavingsgrensene. Sleis vil ein gjerne seie at kalla skal delast kal-la, tungur skal delast tun-gur [tu-ur] osv. Av praktiske grunnar skal vi likevel leggje dei metriske stavingsgrensene til grunn i denne boka. 12.2 Stavingslengd. I trykktunge stavingar kan vokalen (V) og konsonanten (K) vere bde korte og lange, slik at norrnt fr tre stavingstypar: kort, normallang og

22

Kap. 2

overlang. Dette er vist i fig. 2:7, der dei trykktunge stavingane er framheva med halvfeit skrift. Merk at bde geminatar (tt i ntt) og konsonantsamband (r i hir) tel som lang konsonantisme. Eventuelle konsonantar fre stavingskjernen blir ikkje medrekna i samsvar med 12.1.

Fig. 2:7 Stavingslengd i trykktunge stavingar Etter norrn tid vart korte stavingar forlengde i trykktung stilling, medan overlange stavingar vart forkorta. Det inneber at alle trykktunge stavingar i moderne norsk er normallange. Unntak er dialektane i Nord-Gudbrandsdalen, som har korte stavingar, og dialekten i Setesdalen, som har overlange stavingar. I trykklette stavingar er vokalen (V) alltid kort, medan konsonanten (K) kan vere bde kort og lang, som vist i fig. 2:8.

Fig. 2:8 Stavingslengd i trykklette stavingar Ord med kort rotstaving, t.d. vera, kallar vi jamvektsord, og ord med lang rotstaving, t.d. kasta, kallar vi for overvektsord. Alt i norrn tid reknar vi at jamvektsorda i austnorsk fekk likt trykk p dei to stavingane, vera, medan overvektsorda hadde hovudtrykket p den frste stavinga, kasta. I mange norske dialektar har gamle jamvektsord utvikla seg ulikt fr overvektsord. I austnorske dialektar er sleis den utlydande vokalen i infinitiv redusert i langstava verb, men ikkje i kortstava: baka > baka, men kasta > kaste (klyvd

Lydlre

23

infinitiv). I trndske dialektar er reduksjonen end sterkare, for her fell den utlydande vokalen heilt bort i dei langstava infinitivane: kasta > kast. 13 Trykk. Vi reknar at stavingane i norrnt kunne ha tre gradar av trykk. I desse eksempla markerer ein hgt plassert strek primrtrykk og ein lgt plassert strek sekundrtrykk: 1. stavingar med primrtrykk 2. stavingar med sekundrtrykk 3. stavingar utan trykk gef-and-i, jafn-heill-ar, gam-all gef-and-i, jafn-heill-ar gef-and-i, jafn-heill-ar, gam-all

I norrnt lg primrtrykket normalt p rotstavinga. Enkelte avleiingssuffiks, m.a. -and og -tt, og den andre rotstavinga i samansetjingar, t.d. jafnheill, hadde truleg sekundrtrykk. Andre avleiingsuffiks, m.a. -al/-ul/-il, var trykklette, og det same var alle byingsendingane.

Det historiske blikket

14 Diakroni. Den diakrone fonologien gjev ei historisk framstilling av fonologien, og fokuserer dermed p endringar. Her skal vi ikkje gje ei fullstendig diakron framstilling, men nye oss med forklare bakgrunnen for eitt sentralt trekk i den synkrone fonologien, nemleg vokalskifta. Desse er framleis synlege i den synkrone fonologien og er med p skape variasjon i byinga, srleg av verb og substantiv, som desse eksempla viser: Norrnt Nynorsk Tysk Engelsk verb: gefa gje(va) geben give gaf gav gab gave gefit gjeve gegeben given substantiv: mar menn mann menn Mann Mnner man men

Vokalskiftet er eit gjennomgande trekk ved dei germanske sprka. Dette gjeld m.a. tempus- og modusformer av sterke verb, og kasus- og numerusbying av substantiv. I resten av dette kapitlet skal vi sj p oppkomsten av desse vokalskifta.

Avlyd og bryting
15 Avlyd. Avlyd er ei form for vokalskifte som kjem til uttrykk bde i bying og ordlaging i norrnt, t.d. i byinga av sterke verb som krjpa kraup krupu

24

Kap. 2

kropit krype eller gjennom ordavleiingar som bjgr adj. krokete baugr m. ring bugr m. bukt, krok bogi m. boge. Det har vore lansert fleire teoriar om korleis avlyden har oppsttt, men fordi han ligg s langt tilbake i tid, og fordi vi manglar skriftlege kjelder fr denne tida, har det ikkje vore mogleg n fram til sikker kunnskap om bakgrunnen for avlyden. Her skal vi nye oss med sl fast at avlyd er ei srskild form for vokalskifte som vi finn restar av i alle dei germanske sprka, norrnt og moderne norsk medrekna, srleg i verbbyinga. Det vokalskiftet som avlyden har skapt i bying og ordlaging, har tradisjonelt vore samla i avlydsrekkjer, dvs. faste rekkjer av skiftande rotvokalar.

Lydlre

25

Her har vi frt opp infinitiv, preteritum eintal (3. person), preteritum fleirtal (3. person) og supinum (akkusativ eintal nytrum av perfektum partisipp) av dei norrne verba. Dei nynorske verba er oppfrte med infinitiv, preteritum og supinum. Nynorsk skil ikkje lenger mellom eintal og fleirtal i verbbyinga, og har lagt den norrne eintalsforma til grunn for preteritum.

I 2. rekkje blir rotvokalen p infinitivssteget realisert som j fre f, p, g og k (dvs. fre labiale og velare konsonantar), og j fre andre konsonantar. I 2., 3. og 4. rekkje var rotvokalen i perfektum partisipp opphavleg u, og fre nasal (som frekjem i 3. og 4. rekkje) str han framleis som u. Elles er han senka til o, truleg p grunn av a-omlyd (jf. 17.1). Av desse og andre grunnar er vokalvekslinga blitt svrt omfattande. 16 Bryting. Ein karakteristisk lydovergang fr urnordisk til norrnt er bryting, som inneber at kort, trykktung e vart broten (dvs. segmentert) til ja i bestemte lydlege omgjevnader, t.d. urnord. *hertan > norr. hjarta n. sg. hjarte. I neste omgang kunne ja bli runda til j ved u-omlyd, t.d. *hertun > *hjartu > hjrtu n. pl. (jf. 17.3). Tysk sprk har ikkje bryting, noko som forklarar kvifor vi har former som Herz, eben, Erde i tysk, og hjarta, jafn, jr i norrnt. Brytinga er heller ikkje fullstendig gjennomfrt i norsk; sleis har 1. person av det personlege pronomenet bde ubrotne former (eg, e, i) og brotne former (je, ji). Vi reknar at dette ordet har utvikla seg fr forma *eka i urnordisk til ek (ubroten form) i vestnordisk og jak (broten form) i austnordisk, som framleis er eit dialektskilje i norsk og i dei nordiske sprka (svensk jag og dansk jeg vs. nynorsk eg). I norrnt er brytinga ikkje lenger verksam. Men enkelte avvik i byingssystemet blir lettare forst med bakgrunn i denne lydovergangen. Det gjeld for det eine nokre sterke verb av 3. klasse som har ftt overgangen e > ja i enkelte former p presenssteget, t.d. urnord. *helpan > norr. hjalpa hjelpe (jf. tysk helfen), urnord. *bergan > norr. bjarga berge (jf. tysk bergen). For det andre gjeld det nokre sterke maskuline substantiv i u-klassa, som har brotne former, fjrr, skjldr m.fl. Desse orda hadde rotvokalen e i urnordisk, *feru og *skeldu, men p grunn av bryting og andre lydovergangar er denne vokalen erstatta med nye vokalar i alle dei norrne byingsformene. I denne grammatikken skal vi derfor rekne ja som rotvokalisme i slike substantiv (jf. 28).

Omlyd
17 Bakgrunn. Omlyd er ei svrt viktig form for vokalskifte, bde i bying og ordlaging. Omlyden oppstod under overgangen fr urnordisk til norrnt, og han viser seg nesten overalt i byinga: i fleirtals- og kasusformer av substantiv og adjektiv, i gradbying av adjektiv og adverb, og i presens- og konjunktivformer av

26

Kap. 2

verb. Bakgrunnen for omlyden ligg i utviklinga av ordtrykket. I det indoeuropeiske grunnsprket var trykket truleg fritt, slik at det snart kunne falle p den frste stavinga i ordet, snart p ei av dei andre stavingane. I dei germanske sprka festa trykket seg etter kvart til rotstavinga i ordet, slik hovudregelen framleis er i norsk. Denne utviklinga var truleg fullfrt i urnordisk tid, og ho innebar at rotstavinga kom i sterkare artikulatorisk fokus enn fr.

Fig. 2:9 Vokalsystemet i urnordisk I urnordisk var det berre fem vokalar, i, e, a, o og u. Desse vokalane kunne st i bde trykktung og trykklett stilling, og dei var bde lange og korte (med unntak av o, som berre var lang). Dette danna eit enkelt og tilnrma symmetrisk system, som kan stillast opp som vist i fig. 2:9. I lpet av synkopetida (ca. 500ca. 700) vart vokalane i rotstavinga pverka av vokalen i neste staving, slik at mange rotvokalar tok farge av den etterflgjande vokalen. For eksempel fekk rotvokalen i ordet fti m.pl. fter ein meir fremre uttale, nrmare , p grunn av den fremre vokalen i i endinga -i. Det oppstod d nye variantar til ei rekkje av rotvokalane, slik at kom inn som ein variant av fre i. Under synkopetida fall mange av dei omlydsskapande vokalane bort, og dermed fekk desse variantane status som eigne vokalar (fonem). Eit ord som *fti utvikla seg d til ftr, etter at i var synkopert. I eit ord som. arma m. arm skjedde det ikkje nokon slik pverknad, og dette ordet utvikla seg til armr m. i norrnt, utan endring av rotvokalen, men med synkope av endingsvokalen. Vi reknar med tre typar av omlyd i overgangen fr urnordisk til norrnt, alt etter kva for vokal som har vore rsak til lydutviklinga: A-omlyd I-omlyd U-omlyd frer til at hge vokalar blir senka frer til at bakre vokalar blir fremja frer til at urunda vokalar blir runda

Lydlre

27

Generelt kan vi seie at omlyd er ein assimilasjon som oppstr ved at vokalen i ei staving (som oftast rotstavinga) blir pverka av og gjord likare ein vokal eller halvvokal i ei etterflgjande staving. 17.1 A-omlyd. Ved a-omlyd blir dei hge rotvokalane i og u senka under pverknad av ein etterflgjande a. Dma viser utviklinga fr urnordisk til norrnt: i > e u > o *wigan > vega *hurna > horn av vega st.vb. av horn n.

Fig. 2:10 A-omlyden Overgangen u > o er av srleg interesse, fordi urnordisk ikkje hadde nokon kort o. Etter a-omlyden vart dette holet i systemet fylt, som vist i fig. 2:10. Vi reknar at a-omlyden har vore verksam i perfektum partisipp av 2., 3. og 4. klasse av sterke verb, t.d. *brutana > *brotena > brotinn av brjta st.vb. Merk at a-omlyden ikkje rka dei lange vokalane og . A-omlyden er ikkje lenger verksam i norrnt; derfor heiter det muna (ikkje *mona) i genitiv fleirtal av munr m. Verknadene av a-omlyden er ogs ofte oppheva ved analogi. Sleis har ord som holt n. og horn n. ftt rotvokalen o i alle byingsformer, end om dei opphavleg hadde u i enkelte former. A-omlyden slo heller ikkje like sterkt gjennom over heile det nordiske sprkomrdet. Derfor heiter det framleis hult i svensk og holt i norsk. 17.2 I-omlyd. Ved i-omlyd blir bakre rotvokalar fremja (palataliserte) under pverknad av ein etterflgjande i eller j. I-omlyden rka bde dei korte og dei lange bakre vokalane i alle tre hgder. Dette frte til oppkomsten av ei rekkje nye fremre vokalar, som fekk status som sjlvstendige fonem y, , , , og . I attgjeving av urnordisk blir lang vokal ofte vist med lengdestrek, t.d. , men her brukar vi aksent bde for urnordisk og norrnt, t.d. :

28 u > y > o > > a > > e > au > ey *flutjan > flytja *hsijan > hsa *sofi > sfr *btijan > bta

Kap. 2 av flytja sv.vb. av hsa sv.vb. av sofa st.vb. av bta sv.vb. av gestr m. av sra sv.vb. av breyta sv.vb.

gasti > *gstr > gestr *srijan > sra *brautijan > breyta

Fig. 2:11 gjev ei skjematisk framstilling av i-omlyden. Her ser vi at denne omlyden inneber ei gjennomfrt fremjing av dei bakre vokalane, slik at gr over til , til osv. Heile tida er det alts tale ei rrsle i det vassrette planet. Overgangen a > > e er tilsynelatande eit unntak, med di a er lg og e mellomhg etter oppstillinga i fig. 2:11. Men i lpet av 1100-talet fall og e saman, og den nye lyden, som vi noterer som e, vart dermed den nye ikkje-hge partnaren til a blant dei fremre vokalane. I-omlyden rka trykktunge vokalar, hovudsakleg i lange rotstavingar, t.d. gasti > gestr. Men det er mange unntak fr denne regelen, bde i form av langstava ord utan omlyd, t.d. *fundi > fundr m. mte, og kortstava ord med omlyd, t.d. *grafi > grefr av grafa st.vb. grave. Trykklette vokalar vart ikkje rka av i-omlyd.

Fig. 2:11 I-omlyden I sein urnordisk var i-omlyd ein allmenn fonologisk regel, slik eksempla ovanfor vitnar om. Men i lpet av synkopetida (ca. 500ca. 700) fall alle korte og trykklette vokalar bort, og dette rka svrt ofte den omlydsskapande i eller j. Dette frte til overgangar som *spi > spr av spa st.vb., *bki > bkr av bk f. osv. P det norrne sprksteget kan ein ikkje rekne i-omlyd som ein fonologisk

Lydlre

29

regel i desse orda, for det er ingen lydlege tilhve som tilseier at rotvokalen av spa skal skifte til i presens, eller at rotvokalen av bk skal skifte til i fleirtal. Her er det tale om det vi skal kalle morfologisk i-omlyd, jf. regel (17) i 23. 17.3 U-omlyd. Ved u-omlyd blir urunda vokalar runda under pverknad av ein etterflgjande u eller v (notert som w i urnordisk). U-omlyden rka srleg dei lge vokalane a og , og d det ikkje fanst nokon runda, lg vokal i urnordisk, oppstod det to nye vokalar, og . Denne overgangen er markert med ei heiltrekt pil i fig. 2:12. U-omlyden rka ogs andre urunda vokalar, srleg i og e, men det skjedde berre i samband med w. I fig. 2:12 er desse overgangane markerte med stipla piler. i > y e > a > > *singwan > syngva *gerwan > grva *landu > lnd *sru > sr av syngva st.vb. av grva, sideform til gera sv.vb. av land n. av sr n.

Fig. 2:12 U-omlyden U-omlyd var ein allmenn fonologisk regel i sein urnordisk tid, som dma ovanfor viser. Men under synkopetida fall den omlydsskapande u eller w bort i mange ord. Sleis hadde urnordisk forma *landu (fleirtal av *landa land) som utvikla seg til lnd etter u-omlyd og synkope. I den norrne fleirtalsforma lnd (av land n.) er det ikkje lenger rd gje ei fonologisk forklaring p rotvokalen. Her er det alts tale om ein morfologisk u-omlyd, dvs. om eit systematisk skifte mellom urunda og runda vokal i bestemte byingsklasser, utan at dette skiftet er grunngjeve i synkrone lydlege forhold. Dette omtalar vi som regel (18) i 23 nedanfor. I norrnt er u-omlyden framleis ein allmenn fonologisk regel i samband med dei lge vokalane a og . Sleis fr armr m. arm og ml n. ml, sak u-omlyd i

30

Kap. 2

dativ fleirtal, rmum og mlum. I yngre norrnt fall og saman, truleg i lpet av 1200-talet. Norrn normalortografi har valt bruke teiknet for samanfallet av og . Dermed blir u-omlyd av usynleggjord, og u-omlyden kjem berre til uttrykk ved den korte vokalen: rmum av armr, men mlum (ikkje mlum) av ml. Til skilnad fr i-omlyden rka u-omlyden ogs trykklette vokalar. I trykktung stilling gr a til , i trykklett stilling til u, som er den nrmaste slektningen blant dei trykklette vokalane. Dette frer til former som kstuu av kasta sv.vb. kaste og gmul av gamall adj. gammal. Jf. regel (1) i 22.1 nedanfor.

Konsekvensar av omlydane
18 Det nye vokalsystemet. Dei tre omlydane skapte mange nye vokalar. Etter gjennomfringa av omlydane reknar vi med at det trykktunge vokalsystemet sg ut som vist i fig. 2:13.

Fig. 2:13 Samanfall av vokalar Men som nemnt skjedde det eit par samanfall i det norrne vokalsystemet innan utgangen av 1200-talet, viste med piler i fig. 2:13. (1) Den lge (i handskriftene ofte skriven ) fall saman med den mellomhge e. Den nye lyden, som vi noterer som e, vart d ein ikkje-hg vokal. (2) Den lange var opphavleg urunda, slik at hr vart uttalt om lag som har (presens av ha) i moderne norsk. Seinare vart han runda og fekk ein uttale om lag som moderne norsk . Resultatet vart at han fall saman med , og flgjeleg vart eldre ml sg. - ml pl. til ml sg. - ml pl. Resultatet av desse samanfalla er vokalsystemet i klassisk norrnt, slik det er sett opp i fig. 2:1 ovanfor (s. 16). Det er dette vokalsystemet som ligg til grunn for normalortografien.

3 Ord og reglar

Ordstruktur
19 Ordet. Eit ord er avgrensa mot andre ord ved at det kan ha srskilt trykk, og ved at det kan skiljast ut med pause i talestraumen. Ordet kan dertil flyttast relativt fritt omkring, i somme tilfelle med stor meiningsendring (han sv vs sv han?), i andre tilfelle med lita eller inga meiningsforskyving (no sv han vs han sv no). I skrift kjem ordskilje til uttrykk ved mellomrom. I gamle greske og latinske handskrifter vart orda skrivne utan mellomrom, scriptio continua, og det gjeld ogs mange runeinnskrifter, bde eldre og yngre. Norrne handskrifter med latinske bokstavar er derimot skrivne med gjennomfrt ordmellomrom. Det er likevel ein tendens til samanskriving av preposisjon + substantiv, t.d. ilandinu i landet eller ahofi p hovudet, og til srskriving av samansetjingar, t.d. hofu engill hovudengel. I normaliserte tekster er dette retta opp i samsvar med nyare ortografi: landinu, hfi, hfuengill. 19.1 Rot. Alle ord har ei rot. Rota er den delen av ordet som er minst utsett for endring under ordbying og ordlaging. I usamansette ord er det ogs slik at rota ber hovudinnhaldet i ordet. I orda vinir vener og vinsemd venskap er rota vin ven. Fordi rota er mindre utsett for endringar enn andre delar av ordet, er det lettast sj samanhengar mellom ulike sprk og sprksteg nr ein samanliknar rtene i orda. 19.2 Stamme. Mange ord er avleidde eller samansette. Avleiingar inneber at det blir fydd eit affiks til rota, som t.d. -semd i ordet vinsemd, eller - og -lig i ordet vinligr uvenleg. Samanfying av rot og affiks frer fram til ei strre eining som vi kallar stamme. Dmet vinligr viser at affiksa kan plassere seg bde fre rota, som prefiks, og etter rota, som suffiks. Ved samansetjing blir to eller fleire stammer samanfydde, som t.d. vin og gjf i ordet vingjf venegve. Dei fleste norrne ord er likevel usamansette og inneheld heller ikkje noko avleiingsaffiks. I desse orda fell rot og stamme saman, t.d. vin i ordet vinr og hest i ordet hestr. Den avsluttande lyden i ei stamme kallar vi stammeutlyd, t.d. -n i vinr og -g i vinligr.

32

Kap. 3

19.3 Byingsending. Til stammene kan det leggjast ei byingsending, t.d. vin + r vinr, vinlig + r vinligr eller vingjf + in vingjfin venegva. Sluttproduktet er ei ordform. Med utgangspunkt i den fulle ordforma kan vi sleis skrelle av byingsendingane for finne stamma, og deretter eventuelle avleiingsaffiks for finne rota av ordet. Fig. 3:1 og 3:2 viser bygnaden av dei to ordformene vinligr og vingjfin.

Fig. 3:1 Ordstrukturen i vinligr

Fig. 3:2 Ordstrukturen i vingjfin

20 Paradigme. Ordet hestr m. hest blir bygd i to tal (eintal, sg., og fleirtal, pl.) og i fire kasus (nominativ, akkusativ, dativ og genitiv). Dette kan vi stille opp i eit paradigme, dvs. eit mnster for korleis dette og liknande ord skal byast (fig. 3:3):

Fig. 3:3 Paradigme for substantivet hestr

Ord og reglar

33

I ordet hestr er rota og stamma samanfallande, hest-, Byingsendingane i ordet hestr kan d stillast opp som flgjer: Sg. N. G. D. A. r s i Pl. N. G. D A. ar a um a

Legg merke til at i enkelte former er det inga ending, markert med ein strek, . Ordformene fr vi ved fye byingsendingane til stamma av ordet, i samsvar med flgjande reknestykke: Sg. N. G. D. A. Pl. N. G. D. A. hest hest hest hest hest hest hest hest + + + + + + + + r s i ar a um a = = = = = = = = hestr hests hesti hest hestar hesta hestum hesta

Substantivet aptann blir til vanleg sett i same byingsklasse som hestr (jf. 26.1). Men i byinga av dette ordet skjer det endringar bde av stamme og endingar i alle fall sj til. Byinga kan analyserast p to vidt forskjellige mtar. Etter den eine analysen m vi seie at ordet har tre ulike stammer, aptan, aptn og ptn, og at det har ei avvikande byingsending i nominativ eintal, -n: Sg. N. G. D. A. Pl. N. G. D. A. aptan aptan aptn aptan aptn aptn ptn aptn + + + + + + + + n s i ar a um a = = = = = = = = aptann aptans aptni aptan aptnar aptna ptnum aptna

Etter den andre analysen skal vi rekne med den same stamma i alle formene, aptan, og vi skal setje opp dei same byingsendingane som for hestr. Modifikasjonane av stamma og byingsendingane forklarar vi med tre ulike fonologiske

34

Kap. 3

reglar: u-omlyd aptnum ptnum, vokalbortfall aptan- aptn-, og assimilasjon -nr -nn. Dermed kan byinga av aptann stillast opp etter same slags paradigme som byinga av hestr, der reglane er nummererte i samsvar med oversynet i 2123 nedanfor: Sg. N. G. D. A. Pl. N. G. D. A. aptan aptan aptan aptan aptan aptan aptan aptan + + + + + + + + r s i ar a um a (2) assimilasjon (14) vokalbortfall (14) vokalbortfall (14) vokalbortfall (14) vokalb. & (1) u-omlyd (14) vokalbortfall = = = = = = = = aptann aptans aptni aptan aptnar aptna ptnum aptna

Dersom norrnt berre hadde hatt dei to substantiva hestr og aptann, ville den frste analysen av aptann gjerne ha vore den beste. Men fordi dei same lydovergangane frekjem i ei rekkje andre ord, ligg det ein vinst i flgje den siste analysen. Framstillinga av byingslra blir meir konomisk p det viset.

Fig. 3:4 Modell for bying av norrne ord Fig. 3:4 viser korleis dei fonologiske reglane plasserer seg i byinga av ordforma aptann. Av modellen gr det fram at nokre ordformer ikkje er modifiserte av fonologiske reglar, vin og gestr, og andre heller ikkje av byingsendingar, vin.

Reglar i byinga
21 Regeltypar. Vi skil mellom to hovudtypar av reglar i byinga, avhengig av verkeomrdet deira: fonologiske og morfologiske reglar.

Ord og reglar

35

(a) Fonologiske reglar er lydreglar som er verksame nr dei lydlege omgjevnadene ligg til rette for det. Nr substantivet land n. land fr u-omlyd i dativ fleirtal, lndum, kan vi forklare dette p grunnlag ein regel som seier at a blir runda nr det str ein u i byingsendinga. Regelen set vi opp slik: a landum lndum av land n.

Ettersom denne regelen alltid er verksam, omtalar vi den som ein allmenn regel. Enkelte fonologiske reglar er berre verksame i bestemte samanhengar, t.d. i enkelte ordklasser eller byingsformer. Utlydsherding er dme p ein slik regel. Den inneber at d blir herda til t i utlyd i imperativ og preteritum av sterke verb: dt gald galt av gjalda st.vb.

Regelen verkar ikkje i andre samanhengar, og derfor heiter det land og ikkje *lant. Slike reglar kallar vi morfo-fonologiske reglar. I oppstillinga nedanfor gjer vi ikkje noko skilje mellom dei to regeltypane. (b) Morfologiske reglar er reglar som verkar i enkelte ord eller byingsklasser, som oftast utan at det kan pvisast nokon felles struktur i desse orda. Nr substantivet land fr fleirtalsforma lnd, kan vi ikkje forklare dette som ein fonologisk regel, for det er ingen synleg u i ordet. Den omlydsskapande u fall under synkopen fr urnordisk til norrnt, slik at byinga land ~ lnd framtrer som ei rein vokalveksling p det norrne sprksteget: a land lnd av land n.

Det er vanleg skilje mellom eldre og yngre u-omlyd, der land lnd er dme p den eldre omlyden og landum lndum p den yngre omlyden. Dette skiljet svarar til det vi her trekkjer mellom fonologiske og morfologiske reglar, slik at den eldre u-omlyden kan omtalast som morfologisk u-omlyd og den yngre som fonologisk u-omlyd.

Fonologiske reglar
22 Inndeling. Dei fonologiske reglane i norrnt er dels allmenne, (1)(10), og delvis avgrensa, (11)(16). I begge tilfelle er rsaka til lydendringa synleg i den norrne sprkforma. 22.1 Allmenne fonologiske reglar. Dei allmenne fonologiske reglane gjeld i alle samanhengar der vilkra for regelen er oppfylte. I nokre tilfelle kan dei likevel

36

Kap. 3

vere oppheva p grunn av analogi, eller dei er ikkje gjennomfrte i heile sprkomrdet. Sleis er regel (1) fonologisk u-omlyd ikkje fullstendig gjennomfrt i mange austnorske handskrifter, slik at ein finn bde lndum og landum av land n., og regel (6) kontraksjon kan vere oppheva ved analogi, slik at ein finn bde mm og mum av mr m. (1) Fonologisk u-omlyd. Byingsendingar som inneheld vokalen u, frer til runding av a i fregande staving(ar). Det er alts tale om ein regressiv vokalassimilasjon. I trykksterk stilling gr a til , og i trykklett stilling til u: a el. u *sag + ur sgur *kall + a + u klluu *spak + ast + um spkustum *gefand + um gefndum av saga f. av kalla sv.vb. av spakr adj. av gefandi m.

Nr blir redusert til u i trykklett stilling, er det fordi u er den nraste av dei tre trykklette vokalane a, i og u. Det gjev *kall + a + u *kll + + u klluu. Avleiingssuffikset -and har derimot trykk, s utfallet blir gefndum, ikkje *gefundum. Fonologisk u-omlyd er ikkje verksam i samband med den etterhengde artikkelen i substantivet, t.d. hjarta + inu hjartanu (ikkje *hjrtunu) og skla + inum sklanum (ikkje *sklunum), og heller ikkje ved det etterhengde pronomenet , t.d. far faru (ikkje *fru), miskunna miskunnau (ikkje *miskunnuu). (2) Progressiv konsonantassimilasjon. Byingsendinga -r blir ofte totalt assimilert med s, l og n i stammeutlyd, t.d. *stl + r stll. Dersom assimilasjonen frer til at det oppstr ein geminat (dobbelkonsonant) etter ein annan konsonant, blir resultatet forkorta etter regel (4:1), t.d. *nagl + r *nagll nagl: sr ss lr ll nr nn *frs + r frss *laks + r *lakss ( laks = lax) *stl + r stll *nagl + r *nagll ( nagl) *grn + r grnn *vagn + r *vagnn ( vagn) av frjsa st.vb. av lax m. av stll m. av nagl m. av grnn adj. av vagn m. jf. (4:1) jf. (4:1) jf. (4:1)

Dersom stammeutlyden er ein geminat, blir r assimilert etter ss, t.d. *hvass + r hvass adj. Men etter ll og nn oppstr det vanlegvis ikkje assimilasjon, jf. vllr m., fullr adj., brunnr m., sannr adj. Unntak er m.a. *menn + r menn av mar m. Etter l og n i kort, trykktung staving oppstr det vanlegvis ikkje assimilasjon, jf. dalr m., dynr m., kylr m. og svanr m. Eit unntak er verbet vilja, som fr assimilasjon i presens, *vilr vill.

Ord og reglar

37

(3) Regressiv konsonantassimilasjon. Konsonantane d og i stammeutlyd blir totalt assimilerte med den etterflgjande byingsendinga t. dt tt t tt (*fdd + t ) *fdt ftt *blind + t *blintt ( blint) *bl + t bltt *bau + t bautt *kalla + t *kallatt ( kallat) av fa sv.vb. av blinda sv.vb. av blr adj. av bja st.vb. av kalla sv.vb. jf. (4:3) jf. (4:1)

jf. (4:2)

I trykklett stilling blir nasalen n totalt assimilert med byingsendinga t. nt tt *opin + t *opitt ( opit) *numin + t *numitt ( numit) av opinn adj. av nema st.vb. jf. (4:2) jf. (4:2)

Denne regelen gjeld ikkje nr n i trykktung stilling styter saman med byingsendinga t. Derfor heiter det blint (ikkje *blitt) av blindr adj. (4) Konsonantforkorting. Nr geminatar oppstr under bying, blir dei alltid forkorta dersom det str ein annan konsonant fre, t.d. *send + di sendi av senda sv.vb. Like eins blir geminaten tt alltid forkorta etter vokal i trykklett stilling, *opin + t *opitt opit av opinn adj. Derimot er forkortinga ikkje alltid gjennomfrt nr geminatar styter saman med ny konsonant. (4:1) Geminatar som oppstr etter annan konsonant, blir alltid forkorta. dd d tt t ll l nn n ss s rr r *send + di sendi *gyr + i gyri *skipt + ti skipti (*blind + t ) *blintt blint (*nagl + r ) *nagll nagl (*vagn + r ) *vagnn vagn (*laks + r ) *lakss laks = lax *fagr + r fagr av senda sv.vb. av gyra sv.vb. av skipta sv.vb. av blindr adj. av nagl m. av vagn m. av lax m. av fagr adj.

jf. (3) jf. (2:1) jf. (2:1) jf. (2:1)

(4:2) Geminaten tt blir alltid forkorta etter trykklett vokal. tt t (*opin + t ) *opitt opit (*kalla + t ) *kallatt kallat av opinn adj. av kalla sv.vb. jf. (3) jf. (3)

(4:3) Geminatar blir stundom forkorta fre obstruentar. pp p kk k kipp + ti kipti ekk + ti ekti av kippa sv.vb. av ekkja sv.vb.

38 dd d gg g ss s mm m nn n ll l *fdd + t *fdt ( ftt) bygg + i bygi hvess + ti hvesti skamm + t skamt kenn + di kendi fell + di feldi

Kap. 3 av fa sv.vb. av byggja sv.vb. av hvessa sv.vb. av skammr adj. av kenna sv.vb. av fella sv.vb. jf. (3)

Det skjer inga forkorting fre halvvokalane j og v, og vanlegvis heller ikkje fre r og s, jf. ykkja sv.vb., liggja st.vb., nkkvi m., skkva st.vb., kttr m., styggr adj., alls adv., manns av mar m. Regel (4:3) er ein ortografisk regel snarare enn ein fonologisk regel. Ettersom forkorting fre ny konsonant kan gje ugjennomsiktige former, er denne regelen ikkje flgd her ( 11.2). Jf. ogs moderne norsk fult av ful adj., men fullt av full adj. (5) Konsonantforlenging. Etter lang vokal i stammeutlyd blir konsonanten forlengd i byingsendingar som byrjar med r eller t. *tr + rar trrrar *s + t stt av trr adj. av sj st.vb. *n + ra nrra *bl + t bltt av nr adj. av blr adj.

(6) Kontraksjon. Nr ein trykktung vokal i stammeutlyd styter saman med ein trykklett vokal i byingsending, fell den trykklette dersom dei to vokalane har same eller tilnrma same kvalitet. Nr begge vokalane er trykklette, fell den eine av dei dersom dei har same kvalitet, eller den minst sonore (klangfre) dersom dei har ulik kvalitet. Generelt kan ein seie at trykksterk vokal vinn over trykklett, og meir sonor vokal vinn over mindre sonor. Av dei tre trykklette vokalane a, u og i er a mest sonor og i minst sonor. (6:1) Trykktung vokal styter saman med trykklett vokal. Etter trykktung fell trykklett i. *tr + i tr av tr n. *f + i f av f n.

Etter trykktung fell trykklett a. * + ar r av f. *br + a br av br f.

Etter trykktung , og fell trykklett u. *tr + um trm *m + um mm av trr adj. av mr m. *bl + um blm *s + u s av blr adj. av sj st.vb.

Ord og reglar

39

Ved analogi kjem det seinare inn former utan kontraksjon, som gran, mum, trum o.l. Slike former frekjem ogs i normaliserte tekstutgver. (6:2) Trykklett vokal styter saman med ny trykklett vokal. Etter lang rotstaving fell trykklett i i samanstyt med i, a og u. *hiri + i hiri *hersi + ar hersar *kvi + um kvum av hirir m. av hersir m. av kvi n.

(7) Bortfall av halvvokalen j. P grunn av i-omlyd kan j bli stande fre fremre rotvokal, ja je, j j og j j, jf. regel (13) og (17). I denne posisjonen vil j heve rotvokalen og deretter falle bort. Resultatet blir i alle tre tilfelle hge rotvokalar je i, j og jy y (den siste vokalen er hg fr fr av). je i j jy y (*fjari ) *fjeri firi (*brjtr ) *brjtr brtr (*krjpr ) *krjpr krpr av fjrr m. av brjta st.vb. av krjpa st.vb. jf. (13) jf. (17) jf. (17)

(8) Bortfall av halvvokalen v. Som flgje av avlyds- eller omlydsveksling kan v bli stande fre ein runda vokal. I slike tilfelle fell v bort. vu u vy y v v *vuru uru *vyri yri *svri sri *v av vera st.vb. av vera st.vb. av sverja st.vb. av v st.vb.

Fre dei runda, lge vokalane og blir derimot v stande, jf. vlva f. og vr n. Han fell heller ikkje i intervokalisk stilling, t.d. frvum av frr adj. (9) Bortfall av konsonant. Nr ei stamme som endar p to eller fleire konsonantar, styter saman med ei byingsending p konsonant, kan ein eller fleire konsonantar i stammeutlyd falle bort. rg + t rt sl + t st tn + s ts tst + sk tsk *margt mart *sslti ssti *vatns vats = vaz *brautstsk brautsk = brauzk av margr adj. av ssla sv.vb. av vatn n. av brjta st.vb.

Tradisjonelt er dette bortfallet kalla trekonsonantregelen, fordi det som oftast er den mellomste av tre konsonantar som gr tapt.

40

Kap. 3

(10) Trykkforskyving ved hiatus (vokalsamanstyt). Nr den trykktunge rotvokalen styter saman med ein trykklett a eller u i ei byingsending, blir den siste vokalen dregen inn i rotstavinga. Rotvokalen blir skuva ut i stavingsframlyden og realisert med halvvokalen j. Stavingskjernen blir overteken av a, som blir forlengd til , eller av u, som blir forlengd til eller . a j u j eller j *s + a sj *tr + um trjm eller trjm av sj st.vb. av tr n.

Regelen gjeld ikkje nr stavinga er innleidd av v, t.d. vum (ikkje *vjm) av v n. 22.2 Avgrensa fonologiske reglar. I tillegg til dei allmenne fonologiske reglane er det eit sett av reglar som berre er verksame i bestemte samanhengar, t.d. i srskilde ord- eller byingsklasser. (11) Utlydsherding av d og ng. I preteritum og imperativ av sterke verb blir stemte plosivar ustemte (desonoriserte) i utlyd. dt ng nk *gald galt *band *bant ( batt) *sprang *sprank ( sprakk) *geng *genk ( gekk) av gjalda st.vb. av binda st.vb. av springa st.vb. av ganga st.vb. jf. (12) jf. (12) jf. (12)

Regelen gjeld ikkje i andre ordklasser enn sterke verb og heller ikkje i andre former av verbet enn imperativ og preteritum, sleis heiter det geld, bind, spring og geng i 1. person eintal presens indikativ av gjalda, binda, springa og ganga. Vidare heiter det land n. og kveld n., ikkje *lant og *kvelt. Utlydsherding opptrer ofte i lag med regressiv konsonantassimilasjon, regel (12). (12) Regressiv konsonantassimilasjon. Konsonanten n blir totalt assimilert med utlydande t og k i imperativ og preteritum av sterke verb. nt tt nk kk (*band ) *bant batt (*geng ) *genk gekk (*sprang ) *sprank sprakk av binda st.vb. av ganga st.vb. av springa st.vb. jf. (11) jf. (11) jf. (11)

I trykktung stilling gjeld ikkje denne regelen i andre byingsklasser. Sleis heiter det blint av blindr adj., rnt av rna sv.vb. osv. Derimot er overgangen nt tt ein allmenn regel i trykklett stilling, t.d. *kristin + t *kristitt ( kristit) av kristinn adj. eller *komin + t *komitt ( komit) av koma st.vb. Jf. regel (3) ovanfor.

Ord og reglar

41

(13) Morfo-fonologisk i-omlyd. Morfo-fonologisk i-omlyd inneber at trykklett i fremjar trykksterke bakre vokalar, t.d. u y, o og a e; jf. oversynet i regel (17) nedanfor. Regelen omfattar sterke maskuline substantiv i u-klassa, t.d. httr m., og (med nokre unntak) substantiv som har avleiingssuffikset -il, t.d. ketill m. Dessutan gjeld regelen perfektum partisipp av sterke verb i 6. og 7. klasse med stammeutlyd p velar konsonant, dvs. g eller k, t.d. tekit av taka st.vb. *lukill lykill *vallir vellir *balki belki *fjari *fjeri ( firi) *dragit dregit *katill ketill *htti htti av lykill m. av vllr m. av blkr m. av fjrr m. av draga st.vb. av ketill m. av httr m.

jf. (7)

Unntak fr denne regelen er drasill m. og hangit av hanga st.vb. I-omlyden stoppar opp ved trykklette stavingar i stamma, derfor fagnair m. av fagnar m. (14) Bortfall av trykklett vokal i avleiingssuffiks. I substantiviske og adjektiviske byingsklasser skjer det bortfall av trykklette vokalar i enkelte avleiingssuffiks nr byingsendinga byrjar p vokal. *sjaldan + astr sjaldnastr *fegin + ari fegnari *drttin + ar drttnar *gamal + ir gamlir *heiin + ir heinir *kropin + ir kropnir *jafngfug + ir jafngfgir av sjaldan adv. av feginn adj. av drttinn m. av gamall adj. av heiinn adj. av krjpa st.vb. av jafngfugr adj.

Regelen omfattar adjektiv, sterke verbpartisipp og sterke substantiv som har avleiingssuffiksa -an/-in/-un, -al/-il/-ul, -ar/-ur, -a/-u eller -ig/-ug, t.d. aptann m., heiinn adj., vaxinn av vaxa st.vb., jtunn m., gamall adj., istill m., gjfull adj., hamarr m., sumar n., jfurr m., hera n., hfu n., auigr adj., jafngfugr adj. (15) Bortfall av i i bestemt form av substantivet. Den etterhengde, bestemte artikkelen -inn mistar i visse tilfelle sin i. (15:1) Artikkelen mistar sin i etter endingsvokalane i, a og u. arma + ina armana av armr m.

42 hesti + inum hestinum sgu + ina sguna

Kap. 3 av hestr m. av saga f.

Ogs etter stammeutlyd p lang vokal plar i falle, men ikkje dersom ordet d berre fr ei staving, t.d. + ina na, men + in in; tr + inu trnu, men tr + it trit. (15:2) Artikkelen mistar sin i etter endinga -r i fleirtal. gestir + inir gestirnir sakar + inar sakarnar hendr + inar hendrnar av gestr m. av sk f. av hnd f.

(15:3) Artikkelen mistar sin i og substantivet sin utlydande m i dativ fleirtal. rmum + inum rmunum bnum + inum bnunum av armr m. av bn f.

(16) Segmentering av tt til tst. I sterke og preterito-presentiske verb blir tt segmentert til tst i verb med stammeutlyd p t. *skaut + t skautst = skauzt *veit + t veitst = veizt av skjta st.vb. av vita pp.vb.

Denne regelen gjeld berre i 2. person eintal preteritum indikativ av sterke verb og i 2. person eintal presens indikativ av preterito-presentiske verb (som dannar presens av preteritumssteget). Elles frekjem geminaten tt ofte i norrnt, t.d. bltt av blr adj.

Morfologiske reglar
23 Inndeling. Dei morfologiske reglane i norrnt kan ikkje forklarast p same mten som dei fonologiske reglane. Historisk kan dei rett nok forklarast p fonologisk grunnlag, som t.d. i-omlydsvekslinga i ntt ~ ntr eller u-omlydsvekslinga i barn ~ brn. Men p grunn av sprkutviklinga er dei fonologiske vilkra ikkje lenger til stades p det norrne sprksteget. (17) Morfologisk i-omlyd. I mange ord er det ei systematisk veksling mellom bakre og fremre rotvokalar, t.d. rt ~ rtr f., langr ~ lengr adj., spa ~ spr st.vb. Den historiske forklaringa p dette vokalskiftet er i-omlyd ( 17.2), som i sein urnordisk tid var rekne som ein fonologisk regel. Men p grunn av synkopen p slutten av urnordisk tid har den omlydsskapande i eller j falle i nesten alle orda. P

Ord og reglar

43

det norrne sprksteget er det ikkje lenger tale om ein fonologisk regel, men ein morfologisk regel. Den morfologiske i-omlyden kjem d til uttrykk som eit systematisk vokalskifte i ei rekkje ord: u~y ~ o~ ~ ~ a~e ~ au ~ ey brutu ~ bryti ms ~ mss krjpa ~ *krjpr koma ~ kmr bndi ~ bndr brjta ~ *brjtr rngr ~ rngri fagr ~ fegri fjarar ~ *fjeri lta ~ ltr auka ~ eykr av brjta st.vb. av ms f. av krjpa st.vb. av koma st.vb. av bndi m. av brjta st.vb. av rngr adj. av fagr adj. av fjrr m. av lta st.vb. av auka st.vb.

Enkelte av desse formene er markerte med stjerne, og utviklar seg vidare i samsvar med fonologiske reglar: j j je i *krjpr krpr *brjtr brtr *fjeri firi av krjpa st.vb. av brjta st.vb. av fjrr m. jf. (7) jf. (7) jf. (7)

Opphavleg gjekk a til ved i-omlyd, men d fall saman med e i yngre norrnt, oppstod vekslinga mellom a og e, som. t.d. i fagr ~ fegri. Vekslinga ~ kjem av at det ikkje er nokon lg, runda, fremre vokal i norrnt. Den nrmaste kandidaten er den ikkje-hge, runda, fremre vokalen (jf. fig. 2:1 s. 16). I-omlyd blir utnytta som morfologisk regel i ei rekkje samanhengar: Fleirtal av enkelte maskuline substantiv: Fleirtal av enkelte feminine substantiv: Komparativ i enkelte adjektiv og adverb: Superlativ i enkelte adjektiv og adverb: Presens indikativ av sterke verb: Preteritum konjunktiv av sterke verb: Preteritum konjunktiv av enkelte svake verb: ftr av ftr m. bkr av bk f. lengri av langr adj. fstr av fr adj. lkr av lka st.vb. bryti (fr brutu) av brjta st.vb. dygi av duga sv.vb.

(18) Morfologisk u-omlyd. I mange ord er det ei systematisk veksling mellom runda og urunda lg vokal, dvs. mellom a og . Historisk gr dette tilbake p uomlyd, og som vi ser av regel (1) ovanfor, er u-omlyd ein fonologisk regel i nor-

44

Kap. 3

rnt. Nr u-omlyd ogs m frast opp som ein morfologisk regel, er det fordi den omlydsskapande u har falle i s mange ord. P fonologisk grunnlag kan vi forklare at det heiter mnnum, men vi kan ikkje forklare kvifor det heiter lnd. a~ vatn ~ vtn av vatn n. gamall ~ gmul av gamall adj.

I trykksterk stilling er overgangen a > , i trykklett stilling a > u; jf. regel (1). Som morfologisk regel frekjem u-omlyd berre i den substantiviske og den sterke adjektiviske byinga: Enkelte maskuline substantiv: Enkelte feminine substantiv: Enkelte nytrale substantiv: Enkelte adjektiv: vll (vsa. vallar) av vllr m. sk (vsa. sakar) av sk f. fjll av fjall n. spk av spakr adj.

(19) J-innskot. Enkelte substantiv, adjektiv og verb fr innskot av halvvokalen j fre byingsendingar p a og u, elles ikkje. Felles for desse orda er at dei har fremre rotvokal. Dessutan er dei anten kortstava, som t.d. flet n. golv, eller dei er langstava med stammeutlyd p vokal, t.d. ey f. y, eller velar konsonant, dvs. g og k, t.d. drengr m. mann eller bekkr m. benk. Det er j-innskot i ei rekkje ord: Enkelte maskuline substantiv: Enkelte feminine substantiv: Enkelte nytrale substantiv: Enkelte adjektiv: Enkelte verb p presenssteget: vili (nom. sg.) ~ vilja (gen. pl.) ey (nom. sg.) ~ eyja (gen. pl.) stef (nom. sg.) ~ stefja (gen. pl.) mir (nom. sg.) ~ mija (gen. pl.) bija (inf.) ~ bir (pres.)

I substantivet stef n. fell innskotet slik ut: stef stefs stefi stef stef stefja stefjum stef stef + stef + s stef + i stef + stef + stef + j + a stef + j + um stef +

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

innskot fre a innskot fre u

Ord og reglar

45

Ettersom j-innskotet er ein morfologisk regel, er det ikkje noko i sjlve ordet som kan fortelje oss sikkert kva for ord som fr j-innskot, og kva for ord som ikkje fr det; t.d. har stig n. steg ikkje j-innskot, sjlv om det er kortstava og har fremre rotvokal. I Norrn ordbok er det formparentesen som fortel oss om eit ord har jinnskot. Sleis er stef n. oppfrt med parentesen (gen.pl. stefja), og den siterte forma med j er uttrykk for at ordet fr j-innskot. (20) V-innskot. Enkelte substantiv, adjektiv og verb fr innskot av halvvokalen v fre a og i; elles ikkje. Desse orda har som regel runda rotvokal, ofte , t.d. sngr m. song, smjr n. smr og l n. l, men ogs med sideformer p , t.d. sjr m. eller sr m. sj, og y, t.d. lyng n. Det er v-innskot i mange ord: Enkelte maskuline substantiv: Enkelte feminine substantiv: Enkelte nytrale substantiv: Enkelte adjektiv: Enkelte verb p presenssteget: sngr (nom. sg.) ~ sngvar (nom. pl.) vlva (nom. sg.) ~ vlu (gen. sg.) hgg (nom. sg.) ~ hggvi (dat. sg.) frr (nom. sg.) ~ frva (gen. pl.) skkva (inf.) ~ skkr (pres.)

Merk at v ogs blir skoten inn fre u nr stamma i ordet endar p vokal. Derfor heiter det t.d. frvu av frr adj. grderik (stamme fr-) og svum av sr m. sj (stamme s-). I desse formene blir v stande intervokalisk (mellom to vokalar). I substantivet hgg n. fell innskotet slik ut: hgg hggs hggvi hgg hgg hggva hggum hgg hgg + hgg + s hgg + v + i hgg + hgg + hgg + v + a hgg + um hgg +

sg. n. g. d. a. sg. n. g. d. a.

innskot fre i

innskot fre a

Til liks med j-innskotet er v-innskotet ein morfologisk regel, s det er ikkje noko i sjlve ordet som kan fortelje oss sikkert kva for ord som fr v-innskot. I Norrn ordbok er det atter formparentesen som viser at eit ord har v-innskot. Sleis er hgg n. oppfrt med parentesen (dat. hggvi), og den siterte forma med v er uttrykk for at ordet fr v-innskot.

46

Kap. 3

Fonologiske reglar
(1) Fonologisk u-omlyd (yngre u-omlyd) *sag + ur sgur, *kall + a + u klluu (2) Progressiv konsonantassimilasjon *frs + r frss, *stl + r stll, *grn + r grnn (3) Regressiv konsonantassimilasjon *bl + t bltt, (*fdd + t ) *fdt ftt (4) Konsonantforkorting *send + di sendi, *skipt + ti skipti, *fagr + r fagr (5) Konsonantforlenging *tr + rar trrrar, *bl + t bltt (6) Kontraksjon *tr + i tr, * + ar r, *m + um mm *hiri + i hiri, *hersi + ar hersar, *kvi + um kvum (7) Bortfall av halvvokalen j (*fjari ) *fjeri firi, (*krjpr ) *krjpr krpr (8) Bortfall av halvvokalen v *vuru uru, *vyri yri, *svri sri, *v (9) Bortfall av konsonant margt mart, sslti ssti, vatns vats = vaz (10) Trykkforskyving ved hiatus (vokalsamanstyt) *f + ar fjr, tr + um trjm eller trjm (11) Utlydsherding av d og ng *gald galt, *sprang *sprank ( sprakk) (12) Regressiv konsonantassimilasjon (*band ) *bant batt, (*geng ) *genk gekk (13) Morfo-fonologisk i-omlyd *lukill lykill, *vallir vellir, *fjari *fjeri ( firi) (14) Bortfall av trykklett vokal i avleiingssuffiks *gamal + ir gamlir, *aptan + i aptni, *heiin + ar heinar (15) Bortfall av i i bestemt form av substantivet sgu + ina sguna, gestir + inir gestirnir, vinum + inum vinunum (16) Segmentering av tt til tst *skaut + t skautst = skauzt, *veit + t veitst = veizt

Morfologiske reglar
(17) Morfologisk i-omlyd ms ~ mss, koma ~ kmr, fagr ~ fegri, lta ~ ltr, auka ~ eykr (18) Morfologisk u-omlyd (eldre u-omlyd) vatn ~ vtn, fjall ~ fjll (19) J-innskot stef + j + a stefja, stef + j + um stefjum (20) V-innskot hgg + v + a hggva, hgg + v + i hggvi

Fig. 3:5 Oversyn over fonologiske og morfologiske reglar i norrnt

4 Substantivisk bying

Omfang og typologi
24 Ordklasse og kategoriar. Den substantiviske byinga omfattar berre ordklassa substantiv. Det er tre kategoriar i substantivbyinga: kasus (nominativ, genitiv, dativ, akkusativ), numerus (eintal, fleirtal) og bestemtheit (ubestemt form, bestemt form). Det er vanleg ta byinga i kasus og numerus for seg, slik at ein i frste omgang kan setje opp eit paradigme p 4 x 2 = 8 former. Bestemtheitsbyinga inneber at artikkelen inn blir lagd til byingsformene i kasus og numerus. Dermed fr substantivet dobbel markering av desse to kategoriane i bestemt form, t.d. armr + inn = armrinn, arms + ins = armsins, armi + inum = arminum osv. Artikkelen inn har sterk adjektivisk bying. Av praktiske grunnar skal derfor bestemtheitsbyinga leggjast fram i samband med denne byingsklassa i 59 nedanfor. Den morfologiske hovudinndelinga av substantiva skjer p grunnlag av skiljet mellom sterk og svak bying. Allment er den sterke byinga formrik, den svake formfattig. I den substantiviske byinga kan vi meir presist seie at dei svake substantiva, t.d. granni m. granne, endar p trykklett vokal i alle kasus i eintal. Dei sterke substantiva endar derimot p konsonant i minst ein kasus i eintal, og alltid i genitiv. Hit hyrer t.d. hestr m. hest, genitiv hests. P det neste nivet kan substantiva inndelast p grunnlag av genus. Dette er i samsvar med inndelinga for moderne norsk og ei rekkje andre sprk. Genus er ein ibuande kategori i substantivbyinga. Eit substantiv har genus, og kan derfor ikkje byast i genus. I dei maskuline og feminine substantiva er det ikkje nok skilje mellom sterk og svak bying. Her m vi setje opp byingsklasser, og det skal vi gjere p grunnlag av endinga i akkusativ fleirtal. Sleis hyrer armr m. arm til a-klassa (akk. pl. arma), gestr m. gjest til i-klassa (akk. pl. gesti) og vllr m. voll til uklassa (akk. pl. vllu). Desse klassene svarar til den tradisjonelle inndelinga etter det urnordiske stammesuffikset, dvs. i a-stammer, i-stammer, u-stammer osv. Men i fleire tilfelle byggjer den hevdvunne inndelinga etter stammesuffiks p former som ikkje lenger frekjem i norrnt, t.d. i dei feminine -stammene av

48

Kap. 4

typen mn f. man (akk. pl. manar). Her skal vi heller tale om ar-klassa p grunnlag av endinga i akkusativ fleirtal, slik endinga er p det norrne sprksteget. Medlemene i dei enkelte klassene kallar vi typar; sleis er armr ein sterk maskulin a-type, gestr ein sterk maskulin i-type, mn ein sterk feminin ar-type osv. For kvar byingsklasse skal vi stille opp eitt eller fleire paradigme. Her str dei enkelte formene, deretter ordstrukturen (dvs. stamme + byingsending) og til slutt eventuelle reglar, med referanse til nummereringa i 2223. I-omlyd blir vist med eit plussteikn, t.d. r, og u-omlyd med ein liten sirkel, t.d. r.

Sterk bying
Sterke maskuline substantiv
25 Inndeling. Dei sterke maskulina kan delast i fire hovudflokkar p grunnlag av endinga i akkusativ fleirtal: a-klassa, i-klassa, u-klassa og r-klassa. Den siste klassa har dessutan morfologisk i-omlyd. 26 A-klassa (urn. a-stammer). I denne klassa endar dativ eintal p i utan iomlyd, og nominativ fleirtal p ar. Dei fleste sterke maskuline substantiv hyrer heime i denne klassa. Mange innlnte ord har hamna her, m.a. prestr m. prest. 26.1 Reine a-typar (urn. reine a-stammer). Hit hyrer mange einstava maskuline substantiv med lang rotstaving, t.d. armr m. arm, btr m. bt, dagr m. dag (dat. sg. degi), dvergr m. dverg, fiskr m. fisk, heimr m. heim, hestr m. hest, kalfr m. kalv, leikr m. leik, ormr m. orm, prestr m. prest, ulfr m. ulv, vargr m. varg. I tillegg kjem substantiv med avleiingssuffiksa -angr/-ing/-ung og -leik, m.a. kaupangr m. by, vkingr m. viking, konungr m. konge og krleikr m. kjrleik. armr arms armi arm armar arma rmum arma arm + r arm + s arm + i arm + arm + ar arm + a arm + um arm + a

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

(1) u-omlyd

Substantivisk bying

49

Merknader || 1. Enkelte ord har ikkje endinga -r i nominativ, t.d. biskup m. biskop og personnamn som Magns og Halfdan. || 2. Fleire ord har stammeutlyd p -r, t.d. akr m. ker, aldr m. alder, angr m. anger og fjord, blmstr m. blomster, hafr m. bukk, forutan alle ord med avleiingssuffikset -angr, t.d. leiangr m. leidang. Under byinga blir r stande i desse orda, t.d. hafr hafrs hafri hafr. || 3. Dativ eintal kan mangle ending, m.a. i ord med stammeutlyd p vokal, t.d. m av mr m. mo (men alltid ending i substantiv p -angr og -ungr).

Substantiv med avleiingssuffiksa -an/-in/-un, -al/-il/-ul og -ar/-ur blir modifiserte av ei rekkje reglar under byinga. Hit hyrer m.a. aptann m. aftan, hamarr m. hamar, himinn m. himmel, morginn el. morgunn m. morgon (ofte med bortfall av g, dat. sg. morni), jtunn m. jtul, umall m. tommel, istill m. tistel, djfull m. djevel og jfurr m. fyrste. Jf. byinga av aptann m.: aptann aptans aptni aptan aptnar aptna ptnum aptna aptan + r aptan + s aptan + i aptan + aptan + ar aptan + a aptan + um aptan + a

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

(2) assimilasjon (14) vokalbortfall

(14) vokalbortfall (14) vokalbortfall (1) u-omlyd + (14) vok.bortfall (14) vokalbortfall

26.2 A-typar med i-innskot (urn. ija-stammer). Nokre langstava ord i a-klassa har stammeutlyd p trykklett i, t.d. hirir m. gjtar. Ved kontraksjon etter regel (6) fell denne vokalen bort framfor endingar som byrjar p vokal, t.d. *hiri + ar hirar. Byinga er d:

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

hirir hiris hiri hiri hirar hira hirum hira

hiri + r hiri + s hiri + i hiri + hiri + ar hiri + a hiri + um hiri + a

(6) kontraksjon

(6) kontraksjon (6) kontraksjon (6) kontraksjon (6) kontraksjon

50

Kap. 4

I tillegg til at desse orda har lang rotstaving, har dei (med f unntak) fremre rotvokal, m.a. hellir m. heller, berghole, hersir m. herse, lknir m. lkjar, forutan personnamn som Skrnir og Sverrir. 26.3 A-typar med j- og v-innskot (urn. ja- og wa-stammer). Nokre ganske f atypar har j-innskot, m.a. nir m. slektning, og nokre fleire v-innskot, m.a. sngr m. song, snjr m. sn og sr m. sj. Dei to sistnemnde har genitiv eintal p -ar. Innskota flgjer regel (19) og (20), som vist i 23 (s. 4445). 27 I-klassa (urn. i-stammer). I denne klassa har dativ eintal ikkje ending, medan nominativ fleirtal endar p -ir. Mange i-typar har ftt ny rotvokal som flgje av iomlyden, t.d. gestr m. gjest, lr m. folk og veggr m. vegg. Andre ord er ikkje omlydde, t.d. saur m. sau og star m. stad. 27.1 Reine i-typar. Hit hyrer bde dei substantiva som har genitiv p -s og p -ar, forutan nokre som kan ha begge endingane.

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

gestr gests gest gest gestir gesta gestum gesti

gest + r gest + s gest + gest + gest + ir gest + a gest + um gest + i

vinr vinar vin vin vinir vina vinum vini

vin + r vin + ar vin + vin + vin + ir vin + a vin + um vin + i

Blant dei som har genitiv p -s, er bulr m. kropp, gestr m. gjest, hamr m. ham, lr m. folk og svanr m. svane. Andre har genitiv p -ar, t.d. fundr m. mte, hlutr m. lott, del, hugr m. hug, sinn, matr m. mat, munr m. monn, salr m. sal, saur m. sau, star m. stad og vinr m. ven. Atter andre kan ha bde -s og -ar i genitiv, t.d. og bekkr m. benk el. bekk og veggr m. vegg (begge med j-innskot). 27.2 I-typar med j-innskot. Dei i-typane som endar p velar konsonant, dvs. -g eller -k, fr j-innskot etter regel (19), m.a. bekkr m. benk el. bekk, belgr m. belg, drengr m. mann, drykkr m. drikk, elgr m. elg, hryggr m. rygg, leggr m. legg, sekkr m. sekk. Dette gjeld ogs ved stammeutlyd p vokal, br m. hus, gard, by. Nokre kortstava i-typar med fremre rotvokal fr g j-innskot, m.a. byrr m. vind, br, dynr m. drnn, hylr m. elvehl, kylr m. kulde og vefr m. vev.

Substantivisk bying

51

28 U-klassa (urn. u-stammer). I denne klassa endar dativ eintal p -i med iomlyd, og nominativ fleirtal p -ir. P grunn av i- og u-omlyd blir stamma i desse substantiva realisert med inntil tre ulike rotvokalar.

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

vllr vallar velli vll vellir valla vllum vllu

vall + r vall + ar vall + i vall + vall + ir vall + a vall + um vall + u

(18) u-omlyd (13) i-omlyd (18) u-omlyd (13) i-omlyd (1) u-omlyd (1) u-omlyd

Ei rekkje ord hyrer heime i u-klassa, mange av dei med rotvokalen a, som vekslar med i nominativ eintal. Forutan vllr m. voll er det m.a. ss m. s, gud, blkr m. bolk, bllr m. ball, frir m. fred, gltr m. galt, httr m. mte, slag, limr m. lem, litr m. farge, lgr m. vske, sj, knrr m. knarr, skip, rttr m. rett, spnn m. spon, tigr m. mengd av ti, ttr m. ttt, stykke, verr m. mltid, vir m. skog, vndr m. kvist, vrr m. vakt, vttr m. vott, vxtr m. vokster og rn m. rn.
Merknader || 1. I akkusativ fleirtal kunne den opphavlege endinga -u etter kvart skifte med -i med tilhyrande i-omlyd. || 2. Substantivet sonr m. son har mange sideformer: son(r)/sun(r) sonar/sunar sni/syni son/sun; snir/synir sona/suna sonum/sunum sonu/sunu/sni/syni.

Ord med avleiingssuffikset -na manglar vanlegvis u-omlyd i nominativ og akkusativ eintal og har alltid endinga -i i akkusativ fleirtal:

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

fagnar el. fgnur fagnaar fagnai fagna el. fgnu fagnair fagnaa fgnuum fagnai

fagna + r/r fagna + ar fagna + i fagna + / fagna + ir fagna + a fagna + um fagna + i

52

Kap. 4

Ekstra komplisert er byinga i ord der rotstavinga er broten, dvs. innleidd med halvvokalen j, t.d. fjrr m. fjord, mjr m. mjd, hjrtr m. hjort, skjldr m. skjold. I urnordisk hadde desse orda rotvokalen e ( 16), men p det norrne sprksteget skal vi rekne at dei hadde rotvokalen a. I s fall kan byinga stillast opp p denne mten: fjrr fjarar firi fjr firir fjara fjrum fjru fjar + r fjar + ar fjar + i fjar + fjar + ir fjar + a fjar + um fjar + u

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

(18) u-omlyd (13) i-omlyd + (7) j-bortfall (18) u-omlyd (13) i-omlyd + (7) j-bortfall (1) u-omlyd (1) u-omlyd

29 R-klassa (urn. rotsubstantiv og r-stammer). Denne klassa er kjenneteikna ved at substantiva i fleirtal har i-omlyd og endinga -r i nominativ og akkusativ. I eintal blir r-typane bygde som sterke a- eller u-typar. 29.1 Reine r-typar (urn. rotsubstantiv). Nokre f, men frekvente maskuline substantiv hyrer til denne klassa. nagl nagls nagli nagl negl nagla nglum negl nagl + r nagl + s nagl + i nagl + nagl + r nagl + a nagl + um nagl + r

sg. n. g. d. a. sg. n. g. d. a.

(2) assimil. + (4) forkort.

(17) i-omlyd + (2) + (4) (1) u-omlyd (17) i-omlyd + (2) + (4)

Substantiva nagl m. nagl og mar m. mann har eintalsbying som a-typane, dvs. med genitiv p -s og ingen omlyd i dativ. Det sistnemnde ordet blir bygd slik: mar manns manni mann; menn manna mnnum menn.

Substantivisk bying

53

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

ftr ftar fti ft ftr fta ftum ftr

ft + r ft + ar ft + i ft + ft + r ft + a ft + um ft + r

(17) i-omlyd

(17) i-omlyd (1) u-omlyd (17) i-omlyd

Substantiva ftr m. fot, fingr m. finger og vetr m. vinter har eintalsbying som u-typane, dvs. med genitiv p -ar og i-omlyd i dativ. I dei to siste orda hyrer r til stamma. 29.2 To slektskapsord (urn. r-stammer). Til r-klassa reknar vi ogs to ord med avvikande bying i eintal, fair m. far og brir m. bror. Desse kan f fullstendig samanfall i oblike kasus i eintal, og dei har gjennomfrt i-omlyd i heile fleirtal.

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

fair fur fer/fur fur fer fera ferum fer

fa + ir fa + ur fa + r/ur fa + ur fa + r fa + ra fa + rum fa + r

(1) u-omlyd (17) i-omlyd / (1) u-omlyd (1) u-omlyd (17) i-omlyd (17) i-omlyd (17) i-omlyd (17) i-omlyd

Sterke feminine substantiv

30 Inndeling. Dei sterke feminine substantiva kan delast i tre hovudflokkar, arklassa, ir-klassa og r-klassa. Dei to frste klassene skil seg berre med omsyn til endinga i nominativ og akkusativ fleirtal, der ar-typane har -ar, ir-typane -ir. I dei same formene har r-typane i-omlyd og endinga -r. Mange substantiv har vore p vandring mellom dei tre klassene, stort sett slik at ord fr ar-klassa har gtt over til ir-klassa eller r-klassa.

54

Kap. 4

31 Ar-klassa (urn. -stammer). Felles for alle orda i ar-klassa er at dei har endinga -ar i nominativ og akkusativ fleirtal. 31.1 Ar-typar (urn. reine -stammer). Orda i ar-klassa har morfologisk uomlyd i heile eintal, bortsett fr i genitiv. Men berre nokre f ord har rotvokalen a, slik at u-omlyden stort sett ikkje blir utlyst. mn manar mn mn manar mana mnum manar man + man + ar man + man + man + ar man + a man + um man + ar

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

(18) u-omlyd (18) u-omlyd (18) u-omlyd

(1) u-omlyd

Som mn f. man, faks gr m.a. f. elv, kleif f. kleiv, bratt bakke, kv f. kve, inngjerding, rauf f. hol og reim f. reim. Hokjnnsord med avleiingssuffiksa -ing og -ung hyrer alltid til ar-klassa, t.d. drttning f. dronning, fylking f. fylking og httung f. fare. Desse orda har alltid endinga -u i dativ eintal.
Merknader || 1. I tillegg til dei p -ing og -ung kan ogs nokre andre ar-typar f endinga -u i dativ eintal, t.d. hli f. side, laug f. bad, kjelde og ull f. ull. || 2. Enkelte ord har stammeutlyd p -r, m.a. fjr f. fjr. Her blir r stande under byinga, t.d. fjr fjarar fjr fjr. || 3. Mange ar-typar kan ogs f -ir i nominativ og akkusativ fleirtal, m.a. fr f. reise, gjf f. gve, lei f. ferd, sk f. sak og vl f. knep.

31.2 Ar-typar (urn. ij-stammer). Ei viktig undergruppe av ar-klassa har sterkt avvikande bying i eintal. Nominativ endar p -r, noko som elles berre frekjem i maskuline substantiv, og dativ og akkusativ endar p -i. Her brukar vi nemninga ar-klassa om desse substantiva, og frer opp ermr f. erme som dme:

sg. n. g. d. a.

ermr ermar ermi ermi

erm + r erm + ar erm + i erm + i

pl. n. g. d. a.

ermar erma ermum ermar

erm + ar erm + a erm + um erm + ar

Substantivisk bying

55

Orda i ar-klassa er langstava og har med f unntak i-omlyd. Hit hyrer m.a. eyrr f. sandyr, gunnr f. kamp, ggr f. jotunkvinne, heir f. hei, helgr f. helg, herr f. skulder, merr f. hoppe, mrr f. myr, veir f. jakt og x f. ks. 31.3 Ar-typar med j-innskot (urn. j-stammer og tre av ij-stammene). Nokre ar-typar har j-innskot og endinga -u i dativ eintal, m.a. ey f. y, egg f. egg og hel f. hel, ddsrike. Hit hyrer ogs mr f. my, som har byinga mr (mey) meyjar mey(ju) mey; meyjar meyja meyjum meyjar. Ein del ar-typar har j-innskot, men ikkje endinga -u i dativ eintal, m.a. ben f. sr, dys f. gravhaug, eng f. eng, fit f. flat eng ved vatn, il f. fotsle, skyn f. skjn og syn f. nekting. Blant ar-typane er det tre ord som har j-innskot, ggr f. jotunkvinne, rgr f. kvinne og ylgr f. houlv. For alle orda gjeld det at innskotet flgjer regel (19). 31.4 Ar-typar med v-innskot (urn. w-stammer). Nokre f ar-typar har vinnskot etter regel (20), m.a. r f. pil, dgg f. dogg og st f. st. Dei kan ogs f endinga -u i dativ eintal, t.d. ru. 32 Ir-klassa (urn. i-stammer). Ogs denne klassa har morfologisk u-omlyd i eintal. Men det er f ord som har rotvokalen a, slik at u-omlyden stort sett er frverande, som t.d. i bn f. bn. Nominativ og akkusativ fleirtal har som fr nemnt endinga -ir.

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

bn bnar bn bn bnir bna bnum bnir

bn + bn + ar bn + bn + bn + ir bn + a bn + um bn + ir

Hit hyrer mange av dei einstava feminine substantiva, m.a. st f. kjrleik, tt/tt f. tt, fer f. ferd, hjlp f. hjelp, hl f. li, mjm f. hofte, mjdm, stt/stt f. forlik, sjn/sn f. syn, stt f. sjukdom og t f. tid. Til liks med ar-typane kan enkelte ir-typar ha endinga -u i dativ eintal. Dette gjeld mange frekvente ord, m.a. borg f. borg, by, braut f. veg, gipt f. gve, hur f. dr, drblad, hll f. hall, jr f. jord, rdd f. ryst, stemme, sl f. sol, sl f. sjel, vn f. von, hp, vist f. opphald, niste, ld f. tidsalder.

56

Kap. 4

Til ir-typane hyrer ogs tostava ord av typen skipan f. ordning. Dei kan f morfologisk u-omlyd i nominativ, dativ og akkusativ eintal, eller dei kan ved analogi f former utan u-omlyd i heile eintal. Byinga blir anten skipan skipanar skipan skipan eller skipun skipanar skipun skipun i eintal og skipanir skipana skipunum skipanir i fleirtal. 33 R-klassa (urn. rotsubstantiv og r-stammer). Denne klassa er kjenneteikna ved at dei i fleirtal har i-omlyd og endinga -r i nominativ og akkusativ fleirtal. I eintal blir dei bygde som feminine ar- og ir-typar. 33.1 Reine r-typar (urn. rotsubstantiv). Mange frekvente feminine substantiv hyrer hit. Nokre har rotvokalen a og fr u-omlyd i eintal, m.a. strnd f. strand, hnd f. hand (dat. sg. hendi), stng f. stang, tnn f. tann og nd f. and. Resten av r-typane har andre rotvokalar: bt f. bot, brk f. bukse, gs f. gs, kl f. klo, ms f. mus, syll f. sville, bjelke, t f. t og veit f. grft. Berre fleirtal har dyrr f.pl. (ogs n.pl.) dropning og ertr f.pl. erter.

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

strnd strandar strnd strnd strendr stranda strndum strendr

strand+ strand+ ar strand+ strand+ strand+ r strand+ a strand+ um strand+ r

(18) u-omlyd (18) u-omlyd (18) u-omlyd (17) i-omlyd (1) u-omlyd (17) i-omlyd

Fleire r-typar kan ogs ha endinga -r i genitiv eintal, til dels med i-omlyd. Hit hyrer m.a. bk f. bok (gen. sg. bkar el. bkr), grind f. grind (gen. sg. grindar el. grindr), mjlk f. mjlk (gen. sg. mjlkr), mrk f. vekteininga mark (gen. sg. merkr), ntt f. natt (gen. sg. nttar el. ntr), sng f. seng (gen. sg. sngar el. sngr), tng f. tang (gen. sg. tangar el. tengr), lpt f. svane (gen. sg. alptar el. elptr) og rk f. kiste (gen. sg. arkar el. erkr). Ein del r-typar viser tilknyting til ir-klassa og har alternativ ending -ir utan iomlyd i nominativ og akkusativ fleirtal, m.a. strnd (strendr el. strandir), stng (stengr el. stangir), lpt (elptr el. alptir). Til r-klassa reknar vi ogs tre ord i eigen bs; det er kr f. ku (rot: k), sr f. sugge (rot: s) og r f. sye (rot: ). Desse skil seg ut ved ha i-omlyd og endinga -r jamvel i nominativ eintal. Dermed fr dei samanfall mellom eintal og

Substantivisk bying

57

fleirtal i nominativ. Byinga blir d kr kr k k i eintal og kr ka km kr i fleirtal, og r r i eintal og r m r i fleirtal. Merk utslaga av regel (6), *k + um km i dativ fleirtal og * + a i genitiv fleirtal. 33.2 Tre slektskapsord (urn. r-stammer). Endeleg reknar vi tre slektskapsord til r-klassa, nemleg mir f. mor, dttir f. dotter og systir f. syster. Desse kan f fullstendig samanfall i oblike kasus i eintal, og dei har i-omlyd i heile fleirtal. I dativ eintal kan dei ogs f same form som i nominativ og akkusativ fleirtal. mir mur mr/mur mur mr mra mrum mr m + ir m + ur m + r/ur m + ur m + r m + ra m + rum m + r

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

(1) u-omlyd (17) i-omlyd / (1) u-omlyd (1) u-omlyd (17) i-omlyd (17) i-omlyd (17) i-omlyd (17) i-omlyd

Sterke nytrale substantiv

34 Inndeling. Det er berre ei klasse av sterke nytrale substantiv. Her blir nominativ og akkusativ fleirtal danna utan noka byingsending (null-ending). Elles er det slektskap med dei maskuline a-typane, bortsett fr at nominativ ikkje har endinga -r og dativ alltid har endinga -i. 35 Null-typar (urn. a-stammer). Null-typane er kjenneteikna ved frvret av fleirtalsending, t.d. hs (sg.) ~ hs (pl.). Slik er det framleis i moderne norsk, men i motsetnad til nynorsk har bokml fleirtalsending i fleirstava substantiv, t.d. hus (sg.) ~ hus (pl.) vs. eple (sg.) ~ epler (pl.). I norrnt blir fleirtal markert med morfologisk u-omlyd, t.d. barn (sg.) ~ brn (pl.) Dette ordet kan framleis ha slik bying i nynorsk, barn ~ born. 35.1 Reine null-typar (urn. a-stammer). Hit hyrer fleire substantiv som har rotvokalen a, slik at det oppstr ei veksling mellom a i eintal og i fleirtal, t.d. barn ~ brn og vatn ~ vtn. I ord med annan rotvokal kjem u-omlyden ikkje til uttrykk, som t.d. hs n. hus, dr n. dyr eller li .n. flokk, flgje.

58

Kap. 4

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

land lands landi land lnd landa lndum lnd

land + land + s land + i land + land + land + a land + um land + (18) u-omlyd (1) u-omlyd (18) u-omlyd

Som land n. land blir mange nytra bygde, m.a. bak n. rygg, barn n. barn, dr n. dyr, fjall n. fjell, go n. heiden gud, hs n. hus, nafn n. namn, or n. ord, tal n. tal, ak n. tak og vatn n. vatn. Ord med avleiingssuffiksa -al, -an, -ar, -a, -u og -in hyrer ogs hit: al n. odel, gaman n. gaman, moro, sumar n. sommar, hera n. herad, hfu n. hovud og megin n. styrke. Merk vokalbortfall etter regel (14), t.d. sumri (dat. sg.) og u-omlyd etter regel (18), sumur (nom. pl.). 35.2 Null-typar med i-innskot (urn. ija-stammer). Nokre sterke nytra har stammeutlyd p trykklett i, t.d. kvi n. kvede. Ved kontraksjon etter regel (6) fell denne vokalen bort framfor endingar som byrjar p vokal, t.d. *kvi + um kvum. Elles er byinga den same som for dei reine null-typane:

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

kvi kvis kvi kvi kvi kva kvum kvi

kvi + kvi + s kvi + i kvi + kvi + kvi + a kvi + um kvi +

(6) kontraksjon

(6) kontraksjon (6) kontraksjon

Hit hyrer ein del to- eller fleirstava substantiv med fremre rotvokal, m.a. dmi n. dme, enni n. panne, erfii n. arbeid og erendi n. rende. Ettersom orda har fremre rotvokal, blir ikkje u-omlyden utlyst i dativ fleirtal. 35.3 Null-typar med j-innskot (urn. ja-stammer og ija-stammer p velar konsonant). Ei rekkje ord har j-innskot etter regel (19), m.a. egg n. egg, fen n. myr,

Substantivisk bying

59

flet n. golv, kyn n. slekt, men n. smykke, nef n. nase, nes n. nes, net n. nett, sel n. sel, seter. Ei srskilt gruppe med velar konsonant, dvs. g og k, fr j-innskot, t.d. engi n. eng, fylki n. flokk, fylke, merki n. merke og rki n. rike. Her reknar vi at stamma endar p -i, slik som i typen kvi ( 35.2), men at vokalen fell i samanstyt med j, t.d. *engi + j + um engjum. Byinga blir dermed engi engis engi engi; engi engja engjum engi. 35.4 Null-typar med v-innskot (urn. wa-stammer). Hit hyrer m.a. fr el. frj n. fr, hgg n. hogg, kjt n. kjt, mjl n. mjl, smjr n. smr og l n. l. Innskotet skjer i samsvar med regel (20).

Svak bying
Svake maskuline substantiv
36 Inndeling. Det er to grupper av svake maskuline substantiv, a-klassa og rklassa. Eintalsbyinga er lik, men r-klassa har gjennomfrt i-omlyd i fleirtal. Alle substantiv med svak bying endar p trykklett vokal i heile eintal, forutan at dei jamt over har frre ulike former enn substantiv med sterk bying. 37 A-klassa (urn. an-stammer). I eintal endar alle oblike kasus p trykklett -a. Fleirtalsbyinga er derimot i samsvar med dei sterke maskuline a-typane. 37.1 Reine a-typar (urn. reine an-stammer). Hit hyrer mange fleirstava substantiv, m.a. granni m. granne, nabo, bani m. bane, dd, drapsmann, bardagi m. strid, bogi m. boge, mni m. mne, tmi m. tid. Ord med avleiingssuffikset -ar hyrer g heime her, m.a. dmari m. dommar, leikari m. gjglar og skapari m. skapar.

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

granni granna granna granna grannar granna grnnum granna

grann + i grann + a grann + a grann + a grann + ar grann + a grann + um grann + a

(1) u-omlyd

60

Kap. 4

Merknader || 1. Nokre innlnte ord fr gammalengelsk, t.d. sra og herra, har endinga -a i heile eintal. || 2. Ordet uxi m. okse har desse formene i fleirtal: yxn yxna yxnum yxn. || 3. Eitt ord har maskulin genus (grammatisk kjnn), men feminin sexus (naturleg kjnn), nemleg Skai prop., kona til vaneguden Njrr (Njord).

37.2 A-typar med j-innskot (urn. jan-stammer). Nokre a-typar har j-innskot etter regel (19), m.a. vili m. vilje, erfingi m. arving og illvirki m. ugjerningsmann. Her str j i alle former utanom nominativ eintal, t.d. vili vilja vilja vilja; viljar vilja viljum vilja. 37.3 A-typar med v-innskot (urn. wan-stammer). Nokre ganske f a-typar har v-innskot etter regel (20), m.a. mskvi m. maske og nkkvi m. bt. 38 R-klassa (urn. nd-stammer). I denne klassa endar alle oblike kasus i eintal p trykklett -a, men fleirtalsbyinga flgjer dei sterke r-typane. Dei svake r-typane er opphavleg substantiverte presens partisipp, t.d. elska vb. elske elskandi m. elskar. Alle orda i denne klassa har stammeutlyd p -nd. Hit hyrer m.a. bndi el. bandi m. bonde, dmandi m. dommar, frndi m. frende, ven og fjndi m. fiende. Merk at i-omlyden berre verkar p avleiingssuffikset -and, ikkje p rotstavinga i desse orda. Dermed fr dmandi m. fleirtalsforma dmendr (ikkje *dmendr) og bandi m. fr bendr (ikkje *bendr) i fleirtal. Vi reknar med at fleirstava ord i denne klassa hadde primrtrykk p den frste stavinga og sekundrtrykk p den andre, elsk-and-i (jf. 13). elskandi elskanda elskanda elskanda elskendr elskanda elskndum elskendr elskand + i elskand + a elskand + a elskand + a elskand + r elskand + a elskand + um elskand + r (17) i-omlyd (1) u-omlyd (17) i-omlyd

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

Svake feminine substantiv

39 Inndeling. Dei svake feminine substantiva fell i to flokkar, ur-klassa og iklassa. Den frste klassa er klart den strste, medan i-klassa berre omfattar ei mindre gruppe, avleidd av adjektiv, t.d. glei f. glede av glar adj. glad.

Substantivisk bying

61

40 Ur-klassa (urn. n-stammer). Orda i denne klassa har samanfallande endingar i dei tre oblike kasus. U-omlyden gjer stort utslag i ord med rotvokalen a, som t.d. saga f. soge, men er ikkje synleg i ord med andre rotvokalar. 40.1 Reine ur-typar (urn. reine n-stammer). Hit hyrer m.a. brenna f. brenning, dfa f. due, fjara f. fjre, fluga f. fluge, hrzla f. redsle, kerra f. kjerre, tta f. otte, dagrenning, stjarna f. stjerne, tunga f. tunge og vika f. veke.

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

saga sgu sgu sgu sgur sagna sgum sgur

sag + a sag + u sag + u sag + u sag + ur sag + na sag + um sag + ur

(1) u-omlyd (1) u-omlyd (1) u-omlyd (1) u-omlyd (1) u-omlyd (1) u-omlyd

Merknader || 1. Ordet kona f. kone, kvinne har forma kvenna i genitiv fleirtal. || 2. Nokre f urtypar har maskulin sexus, t.d. mannsnamna Ella og Sturla.

40.2 Ur-typar med j-innskot (urn. jn-stammer). Ein del ord har gjennomfrt j-innskot etter regel (19), m.a. brynja f. brynje, bylgja f. bylgje, drykkja f. drikk, drikking, kirkja f. kyrkje, rekkja f. seng og smija f. smie. Dei orda som har stammeutlyd p -g eller -k, fr den regelrette endinga -na i genitiv fleirtal, t.d. bylgna av bylgja f. og rekkna av rekkja f. Dei som har stammeutlyd p andre konsonantar, fr berre -a i genitiv fleirtal, t.d. brynja av brynja f. og smija av smija f. 40.3 Ur-typar med v-innskot (urn. wn-stammer). Nokre f ord har v-innskot etter regel (20), m.a. vlva f. trollkvinne og slngva f. slynge. 41 I-klassa (urn. n-stammer). Denne klassa omfattar hovudsakleg abstrakte ord som vantar numerusbying.

sg. n. g. d. a.

speki speki speki speki

spek + i spek + i spek + i spek + i

62

Kap. 4

I denne klassa har jamvel nominativ og dei oblike kasus falle saman, slik at resultatet er ei byingsklasse utan bying. Hit hyrer m.a. blindi f. blindskap, elli f. alder, fsi f. lyst, glei f. glede, mi f. tryttleik, speki f. visdom og vi f. ve. Enkelte ord knyter seg til andre klasser, m.a. kan fri f. kunnskap og kristni f. kristendom f genitivsendinga -s til liks med nytrale substantiv av typen kvi ( 35.2). Ordet fiski f. fiske har genitivsforma fiskjar.

Svake nytrale substantiv

42 Inndeling. Det er berre ei gruppe av svake nytrale substantiv. Her blir akkusativ (og nominativ) fleirtal danna med endinga -u og tilhyrande u-omlyd. 43 U-klassa (urn. an-stammer). Til liks med andre svake substantiv endar heile eintal p trykklett vokal. Fleirtalsbyinga minner derimot om dei sterke nytrale substantiva, bortsett fr at -u framleis str i nominativ og akkusativ fleirtal.

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

hjarta hjarta hjarta hjarta hjrtu hjartna hjrtum hjrtu

hjart + a hjart + a hjart + a hjart + a hjart + u hjart + na hjart + um hjart + u (1) u-omlyd (1) u-omlyd (1) u-omlyd

Til denne byingsklassa hyrer berre nokre f ord, mange av dei for kroppsdelar: auga n. auga, eyra n. yre, hjarta n. hjarta, lunga n. lunge, nra n. nyre og kla n. okle, ankel.

Samla oversyn over substantivbyinga

44 Skjema. Den tabellariske oppstillinga p neste side gjev eit oversyn over alle substantivklassene, medan fig. 4:1 og 4:2 p sida deretter viser byingsendingane i kvar klasse. Her markerer plussteikn morfologisk i-omlyd (regel 17), t.d. negl av nagl, medan morfologisk u-omlyd (regel 18), t.d. lnd av land, er markert med ein liten sirkel. Fonologisk u-omlyd (regel 1) er derimot ikkje markert.

Substantivisk bying

63

Sterk bying
MASKULINE FEMININE NYTRALE

a-klassa [1] reine: armr, aptann nokre j- og v-innskot [2] i-utlyd: hirir

ar-klassa [1] ar: mn nokre j- og v-innskot [2] ar: ermr nokre j-innskot ir-klassa bn, skipan

null-klassa [1] reine: land nokre j- og v-innskot [2] i-utlyd: kvi nokre j-innskot

i-klassa gestr, vinr nokre j-innskot u-klassa vllr, fagnar, fjrr r-klassa [1] reine: nagl, ftr [2] slektskapsord: fair

r-klassa [1] reine: strnd, kr [2] slektskapsord: mir

Svak bying
MASKULINE FEMININE NYTRALE

a-klassa granni nokre j- og v-innskot r-klassa elskandi

ur-klassa saga nokre j- og v-innskot i-klassa speki

u-klassa hjarta

64

Kap. 4

Fig. 4:1 og 4:2 Den sterke og den svake substantivbyinga

5 Gradbying

Omfang og typologi
45 Ordklasser og kategoriar. Gradbyinga omfattar to ordklasser, adjektiv og adverb. I begge ordklassene kan orda byast i tre grader, positiv, komparativ og superlativ. Enkelte adjektiv og adverb har berre komparativ- og superlativformer. Adverba blir ikkje bygde p annan mte enn i grad. I 52 skal vi sj at adjektiva ogs fr endingar for bestemtheit (dvs. sterk vs. svak bying), kasus, numerus og genus. Desse kjem i tillegg til gradbyingsendingane, og det er derfor praktisk starte med gradbyinga. 46 Hovudtypar. P grunnlag av dei to faktorane stammeskifte og i-omlyd kan vi stille opp tre hovudtypar av gradbying:

positiv
1 stamme 2 stamme 3 stamme

komparativ
stamme + ar stamme + r + i-omlyd ny stamme + r

superlativ
stamme + ast stamme + st + i-omlyd ny stamme + st

Dei tre adjektiva spakr klok (stamme: spak), langr lang (stamme: lang) og illr vond (stamme: ill og ver) viser korleis nye stammer blir danna i komparativ og superlativ:

positiv
1 spak 2 lang 3 ill

komparativ
spak + ar spakar leng + r lengr ver + r verr

superlativ
spak + ast spakast leng + st lengst ver + st verst

Adverba fr ikkje andre endingar enn gradsendingane, som t.d. opt ofte:

positiv
1 opt + opt

komparativ
opt + ar optar

superlativ
opt + ast optast

66

Kap. 5

For adjektiva kjem byingsendingane for bestemtheit, kasus, numerus og genus i tillegg til dei enkelte stammene. Det er vanleg stille opp gradbyinga med byingsendingane for sterk nominativ eintal maskulinum. Denne endinga er -r i positiv og superlativ, og -i i komparativ. Paradigmet blir d som flgjer:

positiv
1 spak + r spakr 2 lang + r langr 3 ill + r illr

komparativ
spakar + i spakari lengr + i lengri verr + i verri

superlativ
spakast + r spakastr lengst + r lengstr verst + r verstr

Byingstypar
47 Bying med -ar og -ast. Dei fleste adjektiv og adverb blir bygde etter dette mnsteret. Som dme frer vi opp spakr adj. og opt adv.

positiv
spakr opt

komparativ
spakari optar

superlativ
spakastr optast

Som adjektivet spakr gr t.d. breir adj. brei, fastr adj. fast, fullr adj. full, glar adj. glad, hvass adj. kvass, jafn adj. jamn og sannr adj. sann. Som adverbet opt gr t.d. inn adv. inn, s adv. seint, sjaldan adv. sjeldan og va adv. vide (stamme: v). I komparativ kan endinga -ar bli forlengd til -arr eller (ved analogi fr akkusativ eintal nytrum i adjektivbyinga) til -ara, og i superlativ kan -r trengje inn fr komparativ. 48 Bying med -r og -st + i-omlyd. Ei mindre gruppe adjektiv og adverb blir bygde med i-omlyd. Dme er langr lang og adverbet fram fram.

positiv
langr fram

komparativ
lengri fremr

superlativ
lengstr fremst

Ei rekkje adjektiv gr som langr. Vokalskiftet er i samsvar med regel (17) morfologisk i-omlyd: u~y o~ ungr yngri yngstr strr strri strstr av ungr adj. ung av strr adj. stor

Gradbying ~ a~e ~ rngr rngri rngstr fagr fegri fegrstr smr smrri smstr av rngr adj. trong av fagr adj. fager av smr adj. liten

67

Reglar: (5) *sm + ri smrri, (4:1) *fagr + r fagr, *fegr + ri fegri (-r hyrer til stamma i ordet) I ord med fremre rotvokal blir i-omlyden ikkje utlyst, t.d. ei ~ ei ~ ~ hreinn hreinni hreinstr smr smri smstr vnn vnni vnstr av hreinn adj. rein av smr adj. smmeleg av vnn adj. vakker

Reglar: (2) *hrein + r hreinn, *vn + r vnn; *hrein + ri hreinni, *vn + ri vnni. Nokre adjektiv har blanda bying, dvs. at dei dannar komparativ etter den eine typen og superlativ etter den andre. Hit hyrer m.a. auigr adj. rik, djpr adj. djup, fjlmennr adj. mannsterk, nr adj. ny, tryggr adj. trygg, ungr adj. tung og vegligr adj. prektig. Positiv auigr djpr fjlmennr nr tryggr ungr vegligr Komparativ auigri djpari el. dpri fjlmennari njari el. nrri tryggvari el. tryggri ungari el. yngri vegligri Superlativ augastr djpastr el. dpstr fjlmennstr njastr tryggvastr ungastr el. yngstr vegligastr

Reglar: (14) *auig + astr augastr, (5) *n + ri nrri, (19) n + j + ari njari 49 Bying med stammeskifte. Nokre frekvente adjektiv har stammeskifte: gamall gr illr ltill margr mikill ellri betri verri minni fleiri meiri ellztr beztr verstr minnstr flestr mestr av gamall adj. gamal av gr adj. god av illr adj. vond av ltill adj. liten av margr adj. mang ein av mikill adj. stor

68

Kap. 5

Ogs blant adverba frekjem det bying med stammeskifte: gjarna illa ltt mjk vel heldr verr minnr meir(r) betr helzt verst minnst mest bezt av gjarna adv. gjerne av illa adv. ille av ltt adv. lite av mjk adv. mykje av vel adv. vel, godt

50 Defekt bying. Ein del adjektiv har berre komparativ- og superlativformer. Dei uttrykkjer retning i rom eller tid: efri seinare eptri, aptari bakre eystri ystre fyrri frre hindri seinare innri indre neri nedre nyrri nordre sarri seinare syri sre vestri vestre fri vre tri ytre efstr sist epztr, aptastr bakerst austastr austlegast fyrstr frst hinztr bakerst, sist innstr inst neztr nedst nyrztr nordlegast sastr seinast, sist synstr srlegast vestastr vestlegast fstr vst ztr ytst

Denne byinga frekjem ogs blant adverba: fyrr fr hindar seinare nr(r) nrmare fyrst frst hinzt sist nst nrmast

Komparativ og superlativ blir stort sett danna med -r og -st + i-omlyd i den defekte byinga. I mange superlativformer frekjem konsonanten z. I samsvar med 11.3 er dette ein skrivemte for dental el. alveolar + s, t.d. tstr = ztr.

6 Adjektivisk bying

Omfang og typologi
51 Ordklasser og kategoriar. Den adjektiviske byinga omfattar ordklassene adjektiv og determinativ, og dessutan verbpartisippa. Det er fire kategoriar i den adjektiviske byinga: bestemtheit (ubestemt, bestemt), kasus (nominativ, genitiv, dativ, akkusativ) numerus (eintal, fleirtal) og genus (maskulinum, femininum, nytrum). I tillegg kjem det at adjektiva blir bygde i grad, men denne kategorien er felles for adjektiv og adverb og vart derfor omtalt for seg i 4550. Dei ubestemte formene har sterk bying, t.d. spakr mar klok mann. Her str adjektivet spakr utan noko bestemmarledd, dvs. i ubestemt form. Dei bestemte formene har svak bying, t.d. inn spaki mar den kloke mannen. D str adjektivet med eit bestemmarledd av typen inn / hinn eller s / essi ( 57 og 70). Det same skiljet gjeld i moderne norsk, der ung i ein ung mann har ubestemt (sterk) form og unge i den unge mannen har bestemt (svak) form. Til liks med dei svake substantiva er den svake adjektivbyinga kjenneteikna av at alle formene i eintal endar p trykklett vokal. I den sterke byinga endar dei fleste (men ikkje alle) formene p konsonant.

Sterk bying
Adjektiv
52 Oversyn. Den sterke adjektivbyinga omfattar positiv og superlativ. Desse to gradane kan ogs ha svak bying, medan komparativ ikkje kan ha anna enn svak bying. Endingane i superlativ er dei same som i positiv. 52.1 Typen spakr. Som spakr blir ei rekkje einstava adjektiv bygde, m.a. blindr adj. blind, breir adj. brei, fastr adj. fast, fullr adj. full, glar adj. glad, gr adj. god, heill adj. heil, frisk, hvass adj. kvass, jafn adj. jamn, langr adj. lang, vnn adj. ven, vakker.

70

Kap. 6

mask. sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

spakr spaks spkum spakan spakir spakra spkum spaka

fem.
spk spakrar spakri spaka spakar spakra spkum spakar

nytr.
spakt spaks spku spakt spk spakra spkum spk

m.
r s um an ir ra um a

f.
- rar ri a ar ra um ar

n.
t s u t - ra um -

Reglar: (1) *spak + um spkum, (18) spak spk.

Merknader || 1. I enkelte ord hyrer -r til stamma, m.a. fagr adj. fager og vitr adj. klok. Dei fr dermed former som fgr, fagrt og vitr, vitrt i nominativ eintal. || 2. Adjektivet sannr adj. sann har sideforma sar (jf. mar m.) og nytrumsforma satt, danna av sar, dvs. *sa + t satt (regel 3).

52.2 Typen gamall. Adjektiv som har avleiingssuffiksa -al/-il/-ul eller -ig/-ug, blir bygde som gamall, m.a. atall adj. vond, agall adj. taus, gjfull adj. gjevmild, auigr adj. rik.

mask. sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

gamall gamals gmlum gamlan gamlir gamalla gmlum gamla

fem.
gmul gamallar gamalli gamla gamlar gamalla gmlum gamlar

nytr.
gamalt gamals gmlu gamalt gmul gamalla gmlum gmul

m.
r s um an ir ra um a

f.
- rar ri a ar ra um ar

n.
t s u t - ra um -

Reglar: (1) *gaml + um gmlum, (2) *gamal + r gamall (14) *gamal + um *gamlum ( gmlum), *gamalir gamlir m.fl., (18) gamal gmul.
Merknader || 1. Dei to orda ltill adj. liten og mikill adj. stor gr som gamall, bortsett fr at dei har formene ltinn og mikinn i akkusativ eintal maskulinum, og ltit og mikit i nominativ & akkusativ eintal nytrum (i samsvar med byinga av heiinn i 52.3). Fre lang konsonantisme blir rotvokalen i ltill forkorta, ltlir litlir. || 2. Vokalbortfall etter regel (14) frekjem ikkje alltid

Adjektivisk bying

71

i vesall adj. ussel, miss adj. ymis, ulik og heilagr adj. heilag. Det siste ordet fr diftongforenkling i tillegg, helgan ved sida av heilagan, helgum ved sida av heilgum.

52.3 Typen heiinn. Som heiinn blir mange tostava adjektiv bygde, m.a. kristinn adj. kristen, opinn adj. open og rotinn adj. roten. Dei har endinga -n utan vokalbortfall i akkusativ eintal maskulinum, t.d. heiin + n heiinn.

mask. sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

heiinn heiins heinum heiinn heinir heiinna heinum heina

fem.
heiin heiinnar heiinni heina heinar heiinna heinum heinar

nytr.
heiit heiins heinu heiit heiin heiinna heinum heiin

m.
r s um n ir ra um a

f.
- rar ri a ar ra um ar

n.
t s u t - ra um -

Reglar: (2) *heiin + r heiinn, *heiin + ri heiinni, *heiin + ra heiinna, (3 + 4) *heiin + t *heiitt heiit, (14) *heiin + um heinum m.fl. 52.4 J-innskot (urn. ja- og j-stammer). J-innskot i samsvar med regel (19) frekjem m.a. i frgr adj. vidkjend, mir adj. mellomst, nr adj. ny, rkr adj. mektig, sekr adj. skuldig og sterkr adj. sterk. Nokre ord kan alternativt ha vinnskot, m.a. hryggr adj. sorgfull og myrkr adj. mrk. 52.5 V-innskot (urn. wa- og w-stammer). V-innskot i samsvar med regel (20) frekjem m.a. i dkkr adj. mrk, flr adj. bleik, glggr adj. glgg, grr (grr, gerr) adj. ferdig, gjord (jf. gera sv.vb.), hr adj. hg, kvikr adj. levande, styggr adj. morsk og rngr adj. trong.

Perfektum partisipp
53 Partisipp av svake verb. Perfektum partisipp av svake verb blir bygde etter mnster av spakr i 52.1, t.d. eyddr av eya sv.vb., fluttr av flytja sv.vb., frr av fra sv.vb., knttr av knta sv.vb., sendr av senda sv.vb., spr av sp sv.vb. og varr av verja sv.vb. Reglar: (1) *kasta + um kstuum, *herja + um herjuum m.fl., (3 + 4) *kasta + t *kastatt kastat, *send + t *sentt sent, (4) *flutt + t flutt.

72

Kap. 6

54 Partisipp av sterke verb. Perfektum partisipp av sterke verb blir bygde etter mnster av heiinn i 52, t.d. bitinn av bta st.vb, kropinn av krjpa st.vb. og vaxinn av vaxa st.vb. Her gjeld dei same fonologiske reglane som for heiinn. Reglar: (2) *kropin + r kropinn, *kropin + ra kropinna, (3 + 4) *vaxin + t *vaxitt vaxit, (14) *kropin + um kropnum, *vaxin + ir vaxnir m.fl.

Determinativ
55 Oversyn. Determinativa flgjer med f unntak mnsteret for den sterke adjektiviske byinga. Unntaka er nokre ord som har pronominell bying: demonstrativa s og sj/essi, og kvantorane tveir, rr, fjrir og bir (jf. 6970). 56 Possessiv. Til denne gruppa hyrer minn det. min, inn det. din, sinn det. sin, okkarr det. vr, til oss to, ykkarr det. dykkar, til dykk to, vrr det. vr og yvarr det. dykkar. Alle har endinga -n i akkusativ eintal maskulinum.

mask. sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

minn mns mnum minn mnir minna mnum mna

fem.
mn minnar minni mna mnar minna mnum mnar

nytr.
mitt mns mnu mitt mn minna mnum mn

m.
r s um n ir ra um a

f.
- rar ri a ar ra um ar

n.
t s u t - ra um -

56.1 Minn, inn, sinn. Dei tre possessiva minn, inn og sinn skiftar mellom kort og lang rotvokal under byinga. Dei blir bygde etter mnster av adjektivet heiinn, bortsett fr at det ikkje er grunnlag for vokalbortfall etter regel (14). Opphavleg hadde desse orda lang rotvokal, men fre geminert konsonant vart rotvokalen forkorta, t.d. mnn > minn, mtt > mitt. Reglar: (2) *min + r minn, *min + rar minnar m.fl., (3) *min + t mitt. 56.2 Vrr. Possessivet vrr (stamme: vr) blir bygd som spakr, bortsett fr forma vrn i akkusativ eintal maskulinum. Vrr har sideformer med stammene r eller oss fre byingsendingar som byrjar p vokal (r ogs ved nullending).

Adjektivisk bying

73

56.3 Yvarr, okkarr, ykkarr. Dei tre possessiva yvarr (stamme: yvar), okkarr (stamme: okkar) og ykkarr (stamme: ykkar) blir bygde etter mnster av adjektivet gamall, men med kortform i akkusativ eintal maskulinum: yarn, okkarn, ykkarn. Ved analogi har yvarr ftt former utan v-innskot, t.d. yarr, yart. 57 Demonstrativ. Hit hyrer hinn, inn og enn det. den, hin. Dei blir bygde etter mnster av minn, men med kort rotvokal i alle former. Byinga av demonstrativa s og sj/essi er finne i 70 nedanfor. 58 Kvantorar. Hit hyrer fleire ord som blir bygde etter mnster av adjektivet spakr. Det er allr det. all, hverr det. kven av fleire, hvrr det. kven av to og sumr det. som, noko. Merk at hverr fr j-innskot etter regel (19). Bde hverr og hvrr har kortformer i akkusativ eintal maskulinum, hvern og hvrn. 58.1 Einn. Kvantoren einn blir bygd etter mnster av adjektivet heiinn. Dermed blir det utsett for mange konsonantassimilasjonar, t.d. (2) *ein + rar einnar, *ein + ri einni og (3) *ein + t eitt. 58.2 Annarr. Kvantoren annarr blir bygd etter mnster av adjektivet gamall. I tillegg fr dette ordet overgangen n fre r, t.d. *annarir *annrir arir. Denne overgangen kjenner vi att fr den sterke maskuline r-typen mar. 58.3 Engi. Kvantoren engi det. ingen (stamme: eng) blir i hovudsak bygd som eit adjektiv, men dette ordet har utvikla fleire sreigne former. Det frekjem ogs med stammene eing og ng (den siste med v-innskot etter regel 20). Her har vi berre frt opp formene med stamma eng.

mask. sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

engi enskis engum engan engir engra engum enga

fem.
engi engrar engri enga engar engra engum engar

nytr.
ekki enskis engu ekki engi engra engum engi

58.4 Nkkurr. Kvantoren nkkurr det. nokon (stamme: nkkur) blir bygd etter mnster av adjektivet spakr, bortsett fr at han har kortform i akkusativ ein-

74

Kap. 6

tal maskulinum, nkkurn, og bortfall av -r i nominativ & akkusativ eintal nytrum, nkkut. I eldre sprk frekjem denne kvantoren ogs med stamma nakkvar. Sjlv i normaliserte tekstar kan det vere variasjon i byinga av dette ordet; det har vore sagt at det berre er i grammatikkane at nkkurr blir bygd regelrett. Den eldre forma nakkvarr viser tydelegare samanhengen med den frasen som truleg ligg til grunn for ordet, *ne-wait-ek-hwarja ikkje-veit-eg-kva (latin nescio quis).

mask. sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

nkkurr nkkurs nkkurum nkkurn nkkurir nkkurra nkkurum nkkura

fem.
nkkur nkkurrar nkkurri nkkura nkkurar nkkurra nkkurum nkkurar

nytr.
nkkut nkkurs nkkuru nkkut nkkur nkkurra nkkurum nkkur

Bestemt form av substantivet

59 Oversyn. Den bestemte forma av substantivet blir danna ved at demonstrativet inn blir lagd til dei bygde formene av substantivet. I mange former, srleg i fleirtal, blir ordforma modifisert i samsvar med regel (15). 59.1 Maskuline substantiv. Den bestemte forma blir modifisert etter regel (15) i dativ eintal og i alle former i fleirtal.

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

hestr hests hesti hest hestar hesta hestum hesta

+ + + + + + + +

inn ins inum inn inir inna inum ina

= = = = = = = =

hestrinn hestsins hestinum hestinn hestarnir hestanna hestunum hestana

(15:1)

(15:2) (15:1) (15:3) (15:1)

Adjektivisk bying

75

59.2 Feminine substantiv. Den bestemte forma blir modifisert i alle former i fleirtal, ogs her etter regel (15).

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

borg borgar borg borg borgir borga borgum borgir

+ + + + + + + +

in innar inni ina inar inna inum inar

= = = = = = = =

borgin borgarinnar borginni borgina borgirnar borganna borgunum borgirnar (15:2) (15:1) (15:3) (15:2)

59.3 Nytrale substantiv. Den bestemte forma blir modifisert i dativ eintal og i genitiv og dativ fleirtal.

sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

land lands landi land lnd landa lndum lnd

+ + + + + + + +

it ins inu it in inna inum in

= = = = = = = =

landit landsins landinu landit lndin landanna lndunum lndin

(15:1)

(15:1) (15:3)

Svak bying
60 Oversyn over den svake byinga. Det er berre to byingsklasser i den svake adjektiviske byinga. Den eine klassa omfattar adjektiv i positiv og superlativ, forutan nokre f determinativ. Ei anna og end enklare klasse omfattar presens partisipp og adjektiv i komparativ. 61 Adjektiv i positiv og superlativ. Som eksempel p byinga i positiv frer vi opp spaki av spakr adj. klok (stamme: spak). Endingane i superlativ (stamme: spakast) er dei same som i positiv.

76

Kap. 6

mask. sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

spaki spaka spaka spaka spku spku spkum spku

fem.
spaka spku spku spku spku spku spkum spku

nytr.
spaka spaka spaka spaka spku spku spkum spku

m.
i a a a u u um u

f.
a u u u u u um u

n.
a a a a u u um u

Reglar: (1) *spak + u spku, *spak + um spkum. Adjektiv av typen gamall og heiinn fr vokalbortfall i samsvar med regel (14). Ettersom alle endingane byrjar p vokal, gjeld vokalbortfallet heile paradigmet. 62 Determinativ. Ordet samr det. same kan ogs ha svak bying etter mnster av spaki. Dessutan blir ordenstala bygde etter dette mnsteret. Det gjeld fyrsti det. frste (som ogs kan ha sterk bying, fyrstr), rii det. tredje, fjri det. fjerde, fim(m)ti det. femte osv. Derimot har annarr det. andre berre sterk bying. Sj 65 for ei samla framstilling av talordsystemet i norrnt. 63 Adjektiv i komparativ. Som dme p komparativ frer vi opp spakari av spakr adj. klok (stamme: spakar). I komparativ har adjektiva berre svak bying.

mask. sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

spakari spakara spakara spakara spakari spakari spkurum spakari

fem.
spakari spakari spakari spakari spakari spakari spkurum spakari

nytr.
spakara spakara spakara spakara spakari spakari spkurum spakari

m.
i a a a i i um i

f.
i i i i i i um i

n.
a a a a i i um i

Reglar: (1) *spakar + um spkurum.

Adjektivisk bying

77

Adjektiv som i positiv har vokalbortfall etter regel (14), fr det ogs i komparativ, t.d. heinari av heiinn. 64 Presens partisipp. Byingsendingane i presens partisipp er dei same som i komparativ av adjektiva, t.d. gangandi (stamme: gangand-) av ganga st.vb. g. 65 Talordsystemet. Talordsystemet i norrnt omfattar ord fr fleire ordklasser. Av praktiske grunnar skal vi stille opp systemet under eitt med tilvising til dei ulike byingstypane. Grunntal 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 einn tveir rr fjrir fimm sex sjau tta nu tu ellifu tolf rettn fjrtn fjgurtn fim(m)tn sextn sjaut(j)n ttjn ntjn tuttugu tuttugu ok einn tuttugu ok tveir tuttugu ok rr Bying sterk adjektivisk pronominell " " inga bying " " " " " " " " " " " " " " " " Ordenstal fyrstr fyrsti annarr rii fjri fim(m)ti stti sjaundi ttandi, tti nundi tundi ellipti tolfti rettndi fjrtndi fjgurtndi fim(m)tndi sextndi sjaut(j)ndi ttjndi ntjndi tuttugundi, -andi tuttugundi ok fyrsti tuttugundi ok annarr tuttugundi ok rii Bying sterk adjektivisk svak adjektivisk sterk adjektivisk svak adjektivisk " " " " " " " " " " " " " " " " " "

78 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 240 360 1200 2400 3600 rr tigir el. rjtigi fjrir tigir el. fjrutigi fimm tigir el. fim(m)tigi sex tigir el. sextigi sjau tigir el. sjautigi tta tigir el. ttatigi nu tigir el. nutigi

Kap. 6 rtugundi, -andi fertugundi, -andi fim(m)tugundi, -andi sextugundi, -andi sjautugundi, -andi ttatugundi, -andi ntugundi, -andi resten er ikkje kjend " " " " " " " sterk maskulin u-type sterk nytral null-type sterk feminin ir-type.

tu tigir (hundra) ellifu tigir (hundra ok tu) hundra (hundra ok tuttugu) tvau hundru rj hundru sund tvr sundir rjr sundir

tigr m. tiar hundra n. (stor)hundre sund f. tusen

blir bygd som ein " "

Merk at hundra som oftast vart brukt i tydinga storhundre, dvs. 120. Tilsvarande er sund anten forst som 1000 eller som 1200, ti storhundre. Grunntala p -tigi er ubyelege (rjtigi osv.)

7 Pronominell bying

Omfang og typologi
66 Ordklasser og kategoriar. Den pronominelle byinga frekjem i to ordklasser, pronomen og determinativ. Byinga er kjenneteikna av til dels korte former og hg grad av stammeskifte, t.d. vr vr oss oss vi, oss. Byinga omfattar alltid kasus, i nokre tilfelle ogs genus og/eller numerus.

Pronomen
67 Personlege pronomen. Dei personlege pronomena ek eg, vit vi to, vr vi, du, it de to, r de, hann han og hon ho blir berre bygde i kasus. 67.1 Personlege pronomen i 1. og 2. person. I 1. og 2. person har dei personlege pronomena total (dualis) i tillegg til ordinrt fleirtal (pluralis).

sing. 1. person n. g. d. a. 2. person n. g. d. a.

ek mn mr mik n r ik

dual.
vit okkar ok(k)r ok(k)r it, it ykkar yk(k)r yk(k)r

plur.
vr vr oss oss r, r yar, yvar yr yr

67.2 Personlege pronomen i 3. person. I 3. person er dei personlege pronomena kjnnsdelte. Her gjer demonstrativet s den teneste som personleg pronomen i nytrum (at) og i heile fleirtal (eir r au):

80

Kap. 7

mask. 3. person n. sg. g. d. a. 3. person n. pl. g. d. a.

hann hans honum hann eir eir(r)a eim

fem.
hon hennar henni hana r eir(r)a eim r

nytr.
at ess v at au eir(r)a eim au sn sr sik sn sr sik

Til dei personlege pronomena reknar vi ogs det refleksive pronomenet sn. Det har berre tre former: genitiv sn, dativ sr og akkusativ sik. 67.3 Enklitiske former. Pronomena ek og har enklitiske former, dvs. at dei kan bli dregne saman med eit fregande verb. Pronomenet ek misser vokalen i samband med enklisen: hafa ek hafak em ek emk eg hadde eg er av hafa sv.vb. + ek pron. av vera st.vb. + ek pron.

I dei enklitiske formene av blir dentalen assimilert med fregande konsonant, og dermed oppstr endingane -tu, -du og -u: frt frtu kenn kenndu far faru du fr av fara st.vb. + pron. kjenn (du)! av kenna sv.vb. + pron. reis (du)! av fara st.vb. + pron.

68 Andre pronomen. Pronomena hvat kva, hvatki kva som helst, hvatvetna kva som helst og vttki ingen ting blir berre bygde i kasus. Alle formene m reknast som nytrum. hvat hvess hv hvat hvatki hvesskis hvgi hvatki hvatvetna hversvetna hvvetna hvatvetna vttki vttugis vttugi vttki

sg. n. g. d. a.

Pronominell bying

81

Kvantorar
69 Tveir, bir, rr og fjrir. Kvantorane 2, 3 og 4 har ei sreiga bying, som har klare fellestrekk med den pronominelle byinga. Dei blir ikkje bygde i tal (numerus) ettersom dei har ibuande fleirtal.

mask. n. g. d. a.
tveir tveggja tveim tv

fem.
tvr tveggja tveim tvr

nytr.
tvau tveggja tveim tvau

mask. n. g. d. a.
bir beggja bum ba

fem.
bar beggja bum bar

nytr.
bi beggja bum bi

mask. n. g. d. a.
rr riggja rim(r) rj

fem.
rjr riggja rim(r) rjr

nytr.
rj riggja rim(r) rj

mask. n. g. d. a.
fjrir fjgurra fjrum fjra

fem.
fjrar fjgurra fjrum fjrar

nytr.
fjgur fjgurra fjrum fjgur

82

Kap. 7

Demonstrativ
70 S og essi. Byinga av s den og essi desse har mange sreigne former, og hg grad av stammeskifte. Morfologisk sett hyrer dei heime i den pronominelle byinga, sjlv om dei er determinativ av ordklasse.

mask. sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

s ess eim ann eir eira eim

fem.
s eirar eiri r eira eim r

nytr.
at ess v at au eira eim au

Formene eirar, eiri og eira kan ogs ha lang -r, eirrar, eirri og eirra.

mask. sg. n. g. d. a. pl. n. g. d. a.

sj, essi essa essum, eima enna essir essa, essara essum, eima essa

fem.
sj, essi essar, essarar essi, essari essa essar essa, essara essum, eima essar

nytr.
etta essa essu, vsa etta essi essa, essara essum, eima essi

Formene essarar, essari og essara kan ogs ha lang r, essarrar, essarri og essarra.

8 Verbal bying

Omfang og typologi
71 Ordklasser og kategoriar. Den verbale byinga i norrnt omfattar berre ordklassa verb. Denne ordklassa har fem byingskategoriar, tempus (presens, preteritum), modus (indikativ, konjunktiv, imperativ), diatese (aktiv, medio-passiv), person (1. person, 2. person, 3. person) og numerus (singularis, pluralis). 72 Finitte og infinitte former. Berre finitte former av verbet kan danne kjernen i eit verbal, som er det obligatoriske leddet i ei norrn setninga ( 97). Dei finitte formene er ogs aleine om bere kategorien modus. Skiljet mellom finitte og infinitte former er det same i norrnt som i moderne norsk: Presens (indikativ, konjunktiv og imperativ) og preteritum (indikativ og konjunktiv) er finitte former. Infinitiv, presens partisipp og perfektum partisipp er infinitte former. Det syntaktiske skiljet mellom finitte og infinitte former svarar til eit reint morfologisk skilje i norrnt: Dei finitte formene blir bygde i samsvar med den verbale byinga, som er emnet for dette kapitlet. Presens partisipp flgjer den svake adjektiviske byinga ( 64) og perfektum partisipp den sterke adjektiviske byinga ( 5354). Med unntak av dei tre verba munu, skulu og vilja er infinitiven ubygd. I tillegg til den finitte forma inneheld mange verbal ei eller fleire infinitte former, t.d. hefir keypt har kjpt, mun sofnat hafa m ha sovna. 73 Presens- og preteritumssteg. Fr ein morfologisk synsvinkel kan verbformene delast i to steg, presens- og preteritumssteget, som vist i fig. 8:1. Verba har ulike stammer p dei to stega.

84

Kap. 8

Fig. 8:1 Presens- og preteritumssteget Presensstamma svarar til infinitivsforma med frdrag av endinga -a, eventuelt -ja ved j-innskot eller -va ved v-innskot. Nokre verb har berre ei stamme i preteritum, andre har fleire stammer med vokalskifte, som vist i fig. 8:2.

Fig. 8:2 Stammer p presens- og preteritumssteget Dei verba som berre har i stamme p preteritumssteget, har alle saman ftt tilskot av ein opphavleg dental lyd. Dette suffikset er realisert som , d eller t, avhengig av dei lydlege omgjevnadene. Dei to siste lydane er alveolare, men p historisk grunnlag er det vanleg omtale alle tre som dentalsuffiks. 74 Svak og sterk bying. Somme verb dannar preteritum med dentalsuffiks, og dei har berre ei stamme p preteritumssteget, jf. kasta, telja og leysa. Andre verb har ikkje dentalsuffiks, men til gjengjeld har dei alltid vokalskifte p preteritumssteget, jf. krjpa, sleppa og skkva. Vi kallar den frste typen for svake verb og den andre for sterke. Eit verb har anten svak eller sterk bying.

Verbal bying

85

74.1 Svak bying. Dei svake verba har alltid fleirstava former i preteritum indikativ eintal, t.d. kallai (av kalla), krafi (av krefja) og leysti (av leysa). Dentalsuffikset kjem til uttrykk som etter vokalar og stemte konsonantar (unnateke l, m og n), som d etter l, m og n, og som t etter ustemte konsonantar: kasta kastai kemba kembi fylgja fylgi selja seldi dma dmdi sna sndi knta kntti merkja merkti leysa leysti

74.2 Sterk bying. Dei sterke verba har alltid einstava former i preteritum indikativ eintal, t.d. beit (av bta), kraup (av krjpa) og brann (av brenna). Vokalskiftet kjem av avlyd ( 15) og gjeld bde presens- og preteritumssteget. Somme svake verb har ogs vokalskifte mellom dei to stega, t.d. telja inf. taldi pret. (av telja sv.vb.), men dette skiftet kjem av omlyd, ikkje avlyd. Den omlydsskapande j i desse verba str framleis p presenssteget, *taljan > telja ( 17.2). I dei sterke verba er det i tillegg eit vokalskifte innanfor preteritumssteget, t.d. slapp-/slupp/slopp- av sleppa st.vb. 74.3 Blanda bying. Nokre verb har trekk fr bde den svake og den sterke byinga. Dette gjeld dei skalla preterito-presentiske verba, som dannar presens etter mnster av preteritum i dei sterke verba, og preteritum som dei svake verba. Fleire av dei preterito-presentiske verba er modale hjelpeverb, nemleg munu monne, vilje, skulu skulle, mega mtte og kunna kunne. Elles omfattar klassa verba vita vite, eiga eige, unna elske, urfa trenge og muna minnast, hugse. 75 Grunnformer. I 73 sg vi at norrne verb har ei presensstamme og ei eller fleire preteritumsstammer. Det er vanleg referere til stammene med bestemte byingsformer av verbet, som vi her skal omtale som grunnformer. Oppstilling av grunnformer svarar til den tradisjonelle byinga a verbo. 75.1 Grunnformer av sterke verb. I dei sterke verba skal vi la infinitiv representere presensstamma, medan preteritumsstammene blir representerte av preteritum indikativ eintal (3. person), preteritum indikativ fleirtal (3. person) og supinum. Dette er dei same grunnformene vi sette opp under gjennomgangen av avlyden i 15. For eit verb som krjpa krype vil grunnformene sj slik ut: krjpa kraup krupu kropit I sterke verb blir presens indikativ eintal danna ved morfologisk i-omlyd av presensstamma, og preteritum konjunktiv ved morfologisk i-omlyd av stamma i

86

Kap. 8

preteritum indikativ fleirtal. Dermed kjem det til to nye vokalskifte, men denne gongen som flgje av omlyd, ikkje avlyd. Vi skal fye til dei to omlydde formene i parentes og setje opp i alt seks grunnformer for dei sterke verba: krjpa (krpr) kraup krupu (krypi) kropit Supinum svarar til nominativ & akkusativ eintal nytrum av perfektum partisipp. Denne forma blir brukt etter verb som hafa, t.d. hann hefir kropit han har krope. 75.2 Grunnformer av svake verb. I dei svake verba er det med f unntak berre to stammer, ei p presenssteget og ei p preteritumssteget. Til liks med dei sterke verba blir presenssteget representert med infinitiv, medan preteritumssteget gjerne blir representert med preteritum indikativ eintal (3. person). Det er alts tilstrekkeleg setje opp to grunnformer for eit verb som telja telje: telja taldi No er det vanleg ta med supinum ogs, bde fordi nokre verb kan ha ei utvida stamme i perfektum partisipp (preteritum dugi, men supinum dugat av duga duge) og fordi supinum tener til illustrere fleire fonologiske reglar, t.d. *kallat kallat, *taldt talt og *dmdt dmt. Preteritum konjunktiv blir i mange hve danna ved morfologisk i-omlyd av stamma i preteritum indikativ og br frast opp srskilt. Dermed skal vi setje opp fem grunnformer ogs for dei svake verba: telja (telr) taldi (teldi) talt Preteritum konjunktiv med i-omlyd frekjem i telja- og dma-klassa, men ikkje i kasta-klassa.

Svak bying
76 Inndeling. Alle svake verb har dentalsuffiks, men dei kan delast i tre klasser p bakgrunn av bindevokal og vokalskifte mellom presens- og preteritumssteget: 1. Presensstamma blir utvida med bindevokalen a + dentalsuffiks, og rotvokalen er uendra, t.d. pres. kast-, pret. kasta- av kasta. 2. Presensstamma blir utvida med dentalsuffiks utan bindevokal, men rotvokalen skiftar, t.d. pres. tel-, pret. tald- av telja. 3. Presensstamma blir utvida med dentalsuffiks utan bindevokal, og rotvokalen er uendra, t.d. pres. dm-, pret. dmd- av dma.

Verbal bying

87

I det flgjande skal vi bruke desse kjenneteikna til dele dei svake verba i tre hovudklasser, og vi brukar verba kasta, telja og dma som representantar for kvar si gruppe. Som ei fjerde klasse frer vi opp ein del uregelrette verb.

Kasta-klassa
77 Kasta-klassa (urn. -konjugasjon). Dette er den strste av dei svake verbklassene. D preteritumsstamma er utvida med bindevokalen a i denne klassa, blir dentalsuffikset alltid realisert som . 77.1 Hovudtype. Dei fleste verba i denne klassa blir bygde som kasta kaste.

infin.
kasta

pres.ind.
(kastar)

pret.ind.
kastai

pret.konj.
(kastai)

perf.part.
kastat

Hit hyrer ei rekkje verb, m.a. banna forby, elska elske, freista freiste, prve, kalla kalle, leita leite, lka like, skipa ordne og akka takke. 77.2 Verb med j- eller v-innskot. Ein del verb har j-innskot etter regel (19), t.d. belja belje, raute, byrja byrje, eggja eggje, gneggja knegge, herja herje og synja nekte. Nokre f verb har ogs v-innskot etter regel (20), t.d. blva forbanne og stva stoppe, stille. Desse innskota gjeld bde presens- og preteritumssteget:

infin.
eggja blva

pres.ind.
(eggjar) (blvar)

pret.ind.
eggjai blvai

pret.konj.
(eggjai) (blvai)

perf.part.
eggjat blvat

77.3 Verb med stammeutlyd p vokal. Nokre f verb har stammer som endar p lang, trykktung vokal, og blir dermed utsette for kontraksjon etter regel (6) s. 38. Dette gjeld m.a. f mle, fargeleggje, skr skrive opp og sp sp:

infin.
f

pres.ind.
(fr)

pret.ind.
fi

pret.konj.
(fi)

perf.part.
ftt

Reglar: (6) *f + a f, *f + ai fi, (6) + (3) *fa + t *ft ftt.

88

Kap. 8

Telja-klassa
78 Telja-klassa (urn. ja-konjugasjon). Dette er den minste av dei svake verbklassene. Dei aller fleste verba er kortstava med fremre rotvokal, og p presenssteget har dei j-innskot etter regel (19) s. 44. Dette inneber at dei har omlydd rotvokal p presenssteget, men ikkje p preteritumssteget, t.d. telja taldi, flytja flutti. I samsvar med reglane i 74.1 blir dentalsuffikset realisert som , d eller t avhengig av fregande lyd. 78.1 Hovudtype. Dei fleste verba i denne klassa blir bygde som telja eller flytja, dvs. med vokalskiftet e ~ a eller y ~ u.

infin.
telja flytja

pres.ind.
(telr) (flytr)

pret.ind.
taldi flutti

pret.konj.
(teldi) (flytti)

perf.part.
talt flutt

Vekslinga e ~ a frekjem m.a. i berja sl, fremja fremje, gleja glede, krefja krevje, leggja leggje, skepja skape, telja telje, velja velje, venja venne og verja verje. Vekslinga y ~ u frekjem m.a. i dynja dundre, flytja flytte, smyrja smre og spyrja sprje. Srskilt m merkast to verb som vekslar mellom ey og , heyja hi setje i gang og reyja ri lengte. Opphavleg hadde verba i telja-klassa bindevokalen i i perfektum partisipp, og denne kan framleis st i mange verb, t.d. berja (barit), fremja (framit), telja (talit). Dette gjeld likevel ikkje verb med rotutlyd p eller t, t.d. seja (satt), flytja (flutt). 78.2 Verb utan vokalskifte. Nokre verb har same rotvokal bde p presenssteget og preteritumssteget. Hit hyrer skilja skildi skilje, vilja vildi vilje, selja seldi selje, setja setti setje, flja fli flykte og knja kni klemme. 78.3 Verb med bindevokalen a. To verb har bindevokalen a i perfektum partisipp, vilja (viljat) vilje og hyggja (hugt el. hugat) tenkje. Det siste verbet har geminert konsonant p presenssteget. Ogs leggja leggje har geminert konsonant p presenssteget, men ikkje bindevokal, leggja (leggr) lagi (legi) lagt.

Dma-klassa
79 Dma-klassa (urn. ija- og -konjugasjon). Dette er den nest strste av dei svake verbklassene. Her har preteritum ikkje bindevokal, og rotvokalen er den

Verbal bying

89

same p presens- og preteritumssteget. Dentalsuffikset kjem til uttrykk som , d eller t avhengig av fregande lyd. 80 Verb med i-omlydd rotvokal (urn. ija-konjugasjon). Ein stor flokk har gjennomfrt i-omlyd av rotvokalen, t.d. dma dmme, fylgja flgje og stkkva breste, springe, stkke. 80.1 Hovudtype. Dei fleste av verba med i-omlydd rotvokal gr som dma.

infin.
dma

pres.ind.
(dmir)

pret.ind.
dmdi

pret.konj.
(dmdi)

perf.part.
dmt

Hit hyrer m.a. brenna brenne, erfa arve, fella felle, festa feste, fylla fylle, fra fre, gleypa sluke, hefna hemne, heyra hyre, hitta treffe, hvessa kvesse, kenna kjenne, lre, leysa lyse, minna minne, mla tale, seie, nefna nemne, senda sende, sigla sigle, skra reinse, dype, sna vise og vira verdsetje. 80.2 Verb med j- og v-innskot. Ikkje s reint f verb har j-innskot etter regel (19) s. 44, t.d. bergja smake, byggja bu, byggje, dengja dengje, fylgja fylgje, hengja hengje, merkja merkje, stengja stengje, svelgja svelgje, syrgja srge og telgja telgje. Andre verb har v-innskot etter regel (20) s. 45, t.d. slngva slengje og stkkva skvette, jage. Endeleg er det nokre verb som kan ha bde j- og vinnskot, t.d. byggja/byggva bu, byggje, hryggja/hryggva gjere sorgfull, myrkja/ myrkva gjere mrk, skkja/skkva skkje og styggja/styggva skremme. Felles for alle verba i denne paragrafen er at dei har stammeutlyd p -g el. -k.

infin.
fylgja stkkva

pres.ind.
(fylgir) (stkkvir)

pret.ind.
fylgi stkkti

pret.konj.
(fylgi) (stkkti)

perf.part.
fylgt stkkt

81 Verb utan i-omlydd rotvokal (urn. -konjugasjon). Ein mindre flokk har ikkje i-omlydd rotvokal, og fr dermed vokalskifte i preteritum konjunktiv. Dei fleste er kortstava, og for ein stor del er dei intransitive. Dei kan f endinga -i i imperativ eintal, men har elles same endingar som dei andre verba i dma-klassa (jf. skjemaet i fig. 8:3, s. 101).

90

Kap. 8

81.1 Hovudtype. Dei fleste verb utan i-omlydd rotvokal gr som duga duge.

infin.
duga

pres.ind.
(dugir)

pret.ind.
dugi

pret.konj.
(dygi)

perf.part.
dugat

Hit hyrer m.a. g leggje merke til, gapa gape, horfa vende om, n n, f, skorta mangle, spara spare, tra tru, ola tle, ora vge og vaka vake. Ein del av desse verba har ogs bindevokalen a i perfektum partisipp, duga (dugat), spara (sparat).

Uregelrette verb
82 Uregelrette svake verb. Til slutt er det nokre verb som typologisk og historisk m reknast til dma-klassa, men som har uregelrett bying, anten p grunn av stammeskifte (skja stti) eller vokalskifte (kaupa keypti). Hit hyrer fleire frekvente verb:

infin.
skja ykkja yrkja hafa segja egja kaupa

pres.ind.
(skir) (ykkir) (yrkir) (hefir) (segir) (egir) (kaupir)

pret.ind.
stti tti orti hafi sagi agi keypti

perf.part.
stt tt ort haft sagt agt keypt skje tykkje, synast verke, dikte ha seie teie kjpe

Merknader || 1. Verbet hafa har morfologisk i-omlyd i presens indikativ eintal, alts etter mnster av dei sterke verba: hefi hefir hefir. Byingsendingane er derimot i samsvar med svake verb (jf. oversynet i 94). || 2. Verbet gera gjere har sideformene gra og grva, og ved sida av det regelrette partisippet gert har det grt og grt (begge med v-innskot, t.d. grvan og grvan).

Sterk bying
83 Inndeling. Det er vanleg dele dei sterke verba i seks hovudklasser, i samsvar med avlydsrekkjene ( 15). I tillegg reknar vi med ei sjuande klasse av opphavlege reduplikasjonsverb.

Verbal bying

91

1. klasse
84 Vokalskifte. Verba i 1. klasse har vokalskiftet ei i i. 84.1 Hovudtype. Dei fleste verba i 1. klasse gr som bta bite.

infin.
bta

pres.sg.
(btr)

pret.sg.
beit

pret.pl.
bitu

pret.kj.
(biti)

perf.part.
bitit

Slik gr m.a. drfa drive, grpa gripe, hnga bye seg, la g, li, lta sj, mga pisse, ra ri, rsa reise seg, sga sige, skna skine, slta slite, sna skjere og stga stige. 84.2 Verb med stammeutlyd p -g. Verb med stammeutlyd p -g kan alternativt ende p vokal i preteritum eintal. Dette gjeld hnga (hn eller hneig), mga (m el. meig), sga (s el. seig) og stga (st el. steig). 84.3 Verb med j-og v-innskot. Tre verb har j-innskot p presenssteget, blkja blinke, svkja svike og vkja vike. Dei to siste verba kan ogs ha v-innskot etter regel (20) s. 45, svkva og vkva.

2. klasse
85 Vokalskifte. Verba i 2. klasse har vokalskiftet j el. j el. au u o. P presenssteget str j fre f, p, g og k og j elles (jf. 15). 85.1 Hovudtypar. Dei fleste verba i 1. klasse gr som krjpa krype, brjta bryte eller lka stengje, betale.

infin.
krjpa brjta lka

pres.sg.
(krpr) (brtr) (lkr)

pret.sg.
kraup braut lauk

pret.pl.
krupu brutu luku

pret.kj.
(krypi) (bryti) (lyki)

perf.part.
kropit brotit lokit

Som krjpa gr m.a. drjpa dryppe, fljga flyge, ljga lyge, rjfa bryte, rjka ryke, smjga smyge og strjka stryke.

92

Kap. 8

Som brjta gr m.a. bja by, fljta flyte, frjsa fryse, gjsa sprute, gjta gyte, hljta f, hrjta snorke, kjsa velje, ljsta sl, njta nyte, sja syde, koke, skjta skyte og jta dure. Som lka gr berre lta bye seg, sga suge og spa supe. 85.2 Verb med stammeutlyd p -g. Verb med stammeutlyd p -g kan alternativt ende p vokal i preteritum eintal. Dette gjeld m.a. fljga (fl el. flaug), ljga (l el. laug), smjga (sm el. smaug) og sga (s el. saug). 85.3 Frjsa og kjsa. Verba frjsa fryse og kjsa velje blir bygde etter mnster av brjta, men i gammalislandsk kan dei ha sterkt avvikande former i preteritum og perfektum partisipp. I desse preteritumsformene flgjer personbyinga mnsteret for svake verb ( 94). Grunnformene er desse:

infin.
frjsa kjsa

pres.sg.
(frss) (kss)

pret.sg.
frri kri

pret.pl.
frru kru

pret.kj.
(frri) (kri)

perf.part.
frrit krit

85.4 Flja og spja. To verb, flja flykte og spja spy, har j-innskot p presenssteget. Formene i perfektum partisipp er ikkje kjende:

infin.
flja spja

pres.sg.
(flr) (spr)

pret.sg.
flaug el. fl spj

pret.pl.
flugu spj

pret.kj. perf.part.
(flygi) (sp)

3. klasse
86 Vokalskifte. Verba i 3. klasse har opphavleg hatt vokalskiftet e a u u. P grunn av fleire lydovergangar frekjem ogs ja, i, y og p presenssteget. I preteritum har rotvokalen a gtt til i verb med v-innskot, og i perfektum partisipp str den opphavlege rotvokalen u framleis fre nasal (like eins i partisippa brugit og drukkit), men er elles senka til o. 86.1 Hovudtypar. Dei fleste verba i 3. klasse gr som bresta breste, bjarga berge, hjelpe, spinna spinne, slyngva slyngje eller skkva skke.

Verbal bying

93

infin.
bresta bjarga spinna slyngva skkva

pres.sg.
(brestr) (bergr) (spinnr) (slyngr) (skkr)

pret.sg.
brast barg spann slng skk

pret.pl.
brustu burgu spunnu slungu sukku

pret.kj.
(brysti) (byrgi) (spynni) (slyngi) (sykki)

perf.part.
brostit borgit spunnit slungit sokkit

Som bresta gr m.a. brenna brenne, detta dette, gnella gnelle, hverfa vende seg, renna renne, sleppa sleppe, svelga svelgje, svella svelle, svelta svelte, verra minke, vella koke, velta velte, vera verte, bli og verpa kaste. Verbet brega gr som bresta, men har forma br i preteritum eintal indikativ. Som bjarga gr m.a. gjalda betale, gjalla gjalle, hjalpa hjelpe, skjalfa skjelve og skjalla smelle, skjelle. I desse verba har ja oppsttt ved bryting av e ( 16). Som spinna gr m.a. binda binde, hrinda styte, springa sprekke, stinga stikke, svimma symje og vinna gjere, arbeide. Verbet finna finne blir bygd som spinna, men p preteritumssteget kan det veksle mellom nn og nd, finna (finnr) fann fundu (fyndi) fundit. Merk at binda, hrinda, springa og stinga fr utlydsherding og assimilasjon etter regel (11) + (12) s. 40, t.d. *band *bant batt. Verba svimma og vinna fr bortfall av v fre runda rotvokal etter regel (8) s. 39. Alle desse verba har ftt vokalheving fre nasal, e > i p presenssteget, og p grunn av nasalen har dei halde fast p opphavleg u i perfektum partisipp. Som slyngva gr syngva syngje, tyggva tyggje og ryngva trenge. Alle verba kan alternativt ha j-innskot, slyngja, syngja, tyggja og ryngja. P presenssteget har dei ftt vokalheving fre nasal, e > i, og dernest u-omlyd som flgje av v-innskot, i > y ( 17.3). Ogs i preteritum eintal indikativ har u-omlyden gjort seg gjeldande, a > . I perfektum partisipp har desse verba halde fast p opphavleg u. Som skkva gr hrkkva vike, klkkva klynke og stkkva springe, stkke. P presenssteget har desse verba ftt u-omlyd som flgje av v-innskot, e > (jf. 17.3) U-omlyden gjer seg ogs gjeldande i preteritum eintal indikativ, a > . 86.2 Verb med bortfall av v fre runda vokal. I verb som har v fre rotvokalen, fell denne bort fre runda vokalar etter regel (8) s. 39. Dette gjev noks ugjennomsiktige former p preteritumssteget:

94

Kap. 8

infin.
hverfa svelga svella svelta verra vella velta vera verpa

pres.sg.
(hverfr) (svelgr) (svellr) (sveltr) (verr) (vellr) (veltr) (verr) (verpr)

pret.sg.
hvarf svalg svall svalt varr vall valt var varp svamm vann

pret.pl.
hurfu sulgu sullu sultu urru ullu ultu uru urpu summu unnu

pret.kj. perf.part.
(hyrfi) (sylgi) (sylli) (sylti) (yrri) (ylli) (ylti) (yri) (yrpi) (symmi) (ynni) horfit solgit sollit soltit orrit ollit oltit orit orpit summit unnit

svimma (svimmr) vinna (vinnr)

4. klasse
87 Vokalskifte. Verba i 4. klasse har opphavleg hatt vokalskiftet e a u. P presenssteget har nokre verb ftt rotvokalen o og eitt jamvel i. I perfektum partisipp str den opphavlege rotvokalen u framleis fre nasal (numit av nema), men er elles senka til o. 87.1 Hovudtype. Dei fire regelrette verba i 4. klasse gr som bera bere.

infin.
bera

pres.sg.
(berr)

pret.sg.
bar

pret.pl.
bru

pret.kj.
(bri)

perf.part.
borit

Som bera gr skera skjere og stela stele. Slik gr ogs nema ta, lre, bortsett fr at det p grunn av nasalen har halde fast p den opphavlege rotvokalen u i perfektum partisipp, numit. 87.2 Avvikande bying. Nokre verb har avvikande vokalisme eller konsonantisme p presens- eller preteritumssteget. Hit hyrer koma kome, sofa sove, troa tr, fela gyme, vefa veve og svima symje. Rotvokalismen i koma og sofa kjem truleg av dei eldre formene *kweman og *swefan, der w har runda e til o og deretter falle bort i samsvar med regel (8). Preteritum har alternative former med v i desse verba, t.d. kvmu og svfu.

Verbal bying

95

infin. pres.sg.
koma sofa troa fela vefa svima

pret.sg. pret.pl.
kvmu kmu svfu sfu tru flu vfu fu svmu

pret.kj.
(kvmi) (kmi) (svfi) (sfi) (tri) (fli) (vfi) (fi) (svmi)

perf.part.
komit sofit troit folgit ofit sumit

(kemr/kmr) kom (sefr/sfr) (trer/trr) (felr) (vefr) (svimr) svaf tra fal vaf f svam

5. klasse
88 Vokalskifte. Verba i 5. klasse har vokalskiftet e a e. P presenssteget har nokre verb ftt j-innskot og rotvokalen i. 88.1 Hovudtypar. Dei fleste verba i 5. klasse gr som gefa gje eller bija be.

infin.
gefa bija

pres.sg.
(gefr) (bir)

pret.sg.
gaf ba

pret.pl.
gfu bu

pret.kj.
(gfi) (bi)

perf.part.
gefit beit

Som gefa gr m.a. drepa sl, drepe, eta ete, geta f, kvea kvede, seie, lesa lese, meta verdsetje, reka drive og vega lfte, vege, felle. I preteritum eintal har eta forlenga rotvokal, t, medan vega har stammeutlyd p vokal, v. Som bija gr sitja sitje. 88.2 Liggja og iggja. Verba liggja liggje og iggja ta imot har stammeutlyd p vokal i preteritum eintal, l og .

infin.
liggja iggja

pres.sg.
(liggr) (iggr)

pret.sg.
l

pret.pl.
lgu gu

pret.kj.
(lgi) (gi)

perf.part.
legit egit

96

Kap. 8

88.3 Fregna. Verbet fregna sprje har innskot av -n- p presenssteget og har stammeutlyd p vokal i preteritum eintal, fr. Dette verbet har presensforma fregr ved sida av *fregn + r *fregnn fregn, etter regel (2 + 4) s. 3637:

infin.
fregna

pres.sg.
(fregn)

pret.sg.
fr

pret.pl.
frgu

pret.kj.
(frgi)

perf.part.
fregit

88.4 Vera og sj. Verbet vera vere har avvikande former i heile presens, og sj sj i preteritum, forutan at dette verbet blir utsett for bde kontraksjon, regel (6) s. 38, og trykkforskyving, regel (10) s. 40:

infin.
vera sj

pres.sg.
(er) (sr)

pret.sg.
var s

pret.pl.
vru s

pret.kj.
(vri) (si)

perf.part.
verit st

Vi set opp den fulle byinga av desse to verba p s. 105 nedanfor. I eldre norrnt kunne vera ha former p -s, m.a. infinitiv (vesa), presens (es) og preteritum eintal (vas). I preteritum fleirtal (vru) og i perfektum partisipp (verit) hadde det derimot former med -r.

6. klasse
89 Vokalskifte. Verba i 6. klasse har som hovudregel vokalskiftet a a. P presenssteget har nokre verb j-innskot og rotvokalen e, medan andre fr forlenging til eller . Fleire verb har ogs ending p vokal i preteritum eintal, og dei som har stammeutlyd p -g eller -k, fr rotvokalen e i perfektum partisipp. 89.1 Hovudtypar. Dei fleste verba i 6. klasse gr som fara fare, reise.

infin.
fara

pres.sg.
(ferr)

pret.sg.
fr

pret.pl.
fru

pret.kj.
(fri)

perf.part.
farit

Slik gr m.a. ala ale, fde opp, gala syngje, grafa grave, hlaa lesse, kala fryse, skafa skave, vaa vade og vaxa vekse. Dei to siste verba fr bortfall av v i preteritum, *v > og *vx > x, i samsvar med regel (8) s. 39.

Verbal bying 89.2 Standa. Verbet standa st har innskot av -n- p presenssteget:

97

infin.
standa

pres.sg.
(stendr)

pret.sg.
st

pret.pl.
stu

pret.kj.
(sti)

perf.part.
stait

89.3 Verb med stammeutlyd p -g eller -k. Verb som har stammeutlyd p -g eller -k, fr rotvokalen e i perfektum partisipp i samsvar med regel (13) s. 41, t.d. *akit > ekit. Forutan aka ake gjeld det skaka skake og taka ta:

infin.
taka

pres.sg.
(tekr)

pret.sg.
tk

pret.pl.
tku

pret.kj.
(tki)

perf.part.
tekit

89.4 Verb med rotvokalen e og j-innskot. Nokre verb fr j-innskot p presenssteget med tilhyrande rotvokal e. Slik gr hefja heve, kefja kue, kjve, skepja skape og sverja sverje. Dei to verba deyja dy og geyja gy fr ending p vokal, d og g, i preteritum eintal. Verbet sverja fr bortfall av v i preteritum, *svr > sr, i samsvar med regel (8) s. 39.

infin.
hefja deyja

pres.sg.
(hefr) (deyr)

pret.sg.
hf d

pret.pl.
hfu d

pret.kj.
(hfi) (di)

perf.part.
hafit dit

89.5 Verb med ending p vokal i preteritum eintal. Fire verb har forlenging av a til p presenssteget og stammeutlyd p vokal i preteritum. Det er fl fl, kl kl, sl sl og v tvette, vaske. Hit reknar vi ogs draga dra og hlja le. Verbet v fr ofte bortfall av v i preteritum, *v og *vgu gu, i samsvar med regel (8) s. 39. Ved analogi kjem det inn former som v og vgu.

infin.
fl v draga hlja

pres.sg.
(flr) (vr) (dregr) (hlr)

pret.sg.
fl dr hl

pret.pl.
flgu gu drgu hlgu

pret.kj.
(flgi) (gi) (drgi) (hlgi)

perf.part.
flegit vegit dregit hlegit

98

Kap. 8

7. klasse
90 Reduplikasjon og vokalskifte. I urnordisk reknar vi med at verba i denne klassa danna preteritum ved oppattaking (reduplikasjon) av rotstavinga, slik tilfellet var med enkelte verb i gotisk (ei utdydd grein av germansk sprk), t.d. haita hahait heite og tkan tatk rre og ogs enkelte verb i latin, t.d. tango tetigi rre og caedo cecidi felle. P det norrne sprksteget var denne reduplikasjonsstavinga fallen bort, og dermed er det ikkje lenger grunnlag for kalle verba redupliserande. Verba i denne klassa har same type av vokalskifte som i 6. klasse, nemleg in vokal p presenssteget og i perfektum partisipp og ein annan vokal i preteritum. P grunnlag av vokalskiftet deler vi dei i fire klasser, oppkalla etter eit sentralt verb i kvar klasse. 90.1 A. heita-klassa. Denne klassa har vokalskiftet ei ei.

infin. pres.sg.
heita leika sveipa (heitir) (leikr) (sveipr)

pret.sg.
ht lk sveip

pret.pl. perf.part.
htu lku svipu heitit leikit sveipit heite, love leike svpe

I tydinga heite blir heita bygd etter mnster av dma-klassa i presens eintal indikativ, heiti heitir heitir. I tydinga love blir det bygd som eit sterkt verb, heit heitr heitr (jf. 94 s. 101). Merk elles dei avvikande formene sveip og svipu. 90.2 B. auka-klassa. Denne klassa har vokalskiftet au j el. jo au. Verba hggva og ba har avvikande vokalisme p presenssteget og i perfektum partisipp.

infin. pres.sg.
auka ausa hlaupa hggva ba (eykr) (eyss) (hleypr) (hggr) (br)

pret.sg.
jk js hljp hj bj

pret.pl. perf.part.
jku jsu hljpu hjoggu bjoggu aukit ausit hlaupit hggvit bit auke ause springe hogge bu, byggje

I preteritum fleirtal kan desse verba f ju el. u i staden for jo el. j, juku, jusu, hlupu, hjuggu og bjuggu. Dette frer til at preteritum konjunktiv kan dannast bde med rotvokalen og y i desse verba.

Verbal bying 90.3 C. blanda-klassa. Denne klassa har vokalskiftet a e a.

99

infin. pres. sg. pret. sg. pret. pl. perf. part.

blanda f falda falla ganga halda hanga (blendr) (fr) (feldr) (fellr) (gengr) (heldr) (hangir) blett fekk felt fell gekk helt hekk blendu fengu feldu fellu gengu heldu hengu blandit fengit faldit fallit gengit haldit hangit blande f, gje ta skaut p falle g halde hange

I preteritum fleirtal og perfektum partisipp kan f og ganga ogs ha rotvokalen i, fingu fingit og gingu gingit. Verbet hanga blir bygd etter mnster av dmaklassa i presens eintal indikativ, hangi hangir hangir. Merk utslaga i preteritum eintal av regel (11) og (12) s. 40, t.d. *blend *blent blett, *feng *fenk fekk. 90.4 D. blsa-klassa. Denne klassa har vokalskiftet (utanom i blta).

infin. pres. sg. pret. sg. pret. pl. perf. part.

blsa grta lta ra blta (blss) (grtr) (ltr) (rr) (bltr) bls grt lt r blt blsu grtu ltu ru bltu blsit grtit ltit rit bltit blse grte late rde, styre blote, ofre

Blanda bying
91 Inndeling. Verb med blanda bying har innslag bde fr den sterke og den svake byinga. Den viktigaste gruppa er dei preterito-presentiske verba.

Preterito-presentiske verb
92 Kjenneteikn. I denne verbklassa blir presens danna som preteritum av dei sterke verba, medan preteritum blir danna med dentalsuffiks, etter mnster av dei svake verba. Dette har gjeve grunnlag for nemninga preterito-presentisk. Klassa omfattar berre ti verb, dei fleste modale hjelpeverb.

100

Kap. 8

I presens fr desse verba endingar som preteritum av sterke verb, i preteritum som preteritum av svake verb. Merk elles infinitivsendinga -u i munu og skulu. Verbet munu kan alternativt ha rotvokalen y i presens konjunktiv og preteritum indikativ.

infin. pres. sg. pres. pl. pret. sg. perf. part.

vita eiga unna kunna urfa muna munu skulu mega veit ann kann arf man mun skal m kn vitu eigu unnu kunnu urfu munu munu skulu megu knegu vissi tti unni kunni urfti mundi mundi skyldi mtti kntti vitat tt unt/unnat kunnat urft munat megat/mtt vite, vende eige elske kunne trenge minnast vilje skulle mtte kunne

Ra-klassa
93 Kjenneteikn. Til ra-klassa hyrer fem verb: s, ra, gra, sna og gna. Desse verba dannar presens etter mnster av sterke verb, men preteritum blir danna med fleirstavingsform (opphavleg ei reduplikasjonsform). Her fr dei ogs endingar som svake verb.

infin. pres. sg. pret. sg. pret. pl. perf. part.

s ra gra sna gna (sr) (rr) (grr) (snr) (gnr) seri reri greri sneri gneri seru reru greru sneru gneru sit rit grit snit gnit s ro gro snu gni

Alle verba kan alternativt ha rotvokalen i preteritum, sri sru osv.

Merknad || 1. For seg sjlv str verbet valda valde. Det har vokalskifte som i 6. klasse, men i preteritum har det stamma oll og endingar som i svake verb: valda (veldr) olli ollu (ylli) valdit.

Verbal bying

101

Byingsendingar
94 Grunnformer og byingsendingar. S langt har dette kapitlet gtt gjennom grunnformene i den svake, sterke og blanda verbbyinga. I tillegg kjem byingsendingane, som kan samlast i to relativt enkle skjema, der fig. 8:3 viser endingane i imperativ, fig. 8:4 i indikativ og konjunktiv. Til saman fr vi d den fulle verbbyinga som uttrykkjer kategoriane tempus, modus, numerus og person.

Fig. 8:3 Byingsendingane i imperativ.

Fig. 8:4 Byingsendingane i indikativ og konjunktiv.

102

Kap. 8

94.1 Stammer og byingsendingar. I samsvar med tradisjonen har vi hittil frt opp grunnformene med byingsendingar, t.d. kastai, ikkje kasta-, bitu, ikkje bitosv. For bruke skjema 8:3 og 8:4 m vi frst finne fram til stammene i kvart enkelt verb. Stort sett kan vi flgje den regelen at stamma endar p konsonant, og at byingsendingane skal leggjast rett til denne. Unntak er dei verba som har stammeutlyd p vokal, t.d. tra, der stamma er tr-, eller sp, der stamma er sp-. Vi dreg ogs fr j og v i dei verba som har j- eller v-innskot, t.d. telja og klkkva. Svak bying 1. kasta-klassa 2. telja-klassa 3. dma-klassa Sterk bying 1. klasse 2. klasse 3. klasse 4. klasse 5. klasse 6. klasse presens kastteldmpresens btbrjt klkkberbifarpreteritum kastatalddmdpreteritum beitbrautklkkbarbafrbitbrutklukkbrbfrav bta st.vb. av brjta st.vb. av klkkva st.vb. av bera st.vb. av bija st.vb. av fara st.vb.

av kasta sv.vb. av telja sv.vb. av dma sv.vb.

P dette grunnlaget kan vi no samle trdane og setje opp samla paradigme for verbbyinga. I fig. 8:5 s. 104 tek vi som dme eitt svakt verb av dma-klassa, vaka vake, og eitt sterkt verb av 2. klasse, brjta bryte. Til hgre for kvar form er det to kolonnar, der den frste viser rotvokalen og den andre byingsendinga. Desse to verba illustrerer grunnmnsteret for verbbyinga i norrnt. 94.2 Verb med avvikande bying. Nokre verb har avvikande bying. I fig. 8:6 s. 105 set vi opp eit paradigme for to frekvente verb, som lett kan forvekslast i presens konjunktiv, nemleg vera og sj, begge sterke verb av 5. klasse. Verbet vera har ogs uregelrette former i presens indikativ. Ein del verb har j- eller v-innskot i samsvar med reglane (19) og (20). I fig. 8:7 s. 106 set vi opp byingsformene for telja sv.vb. (telja-klassa), bija st.vb. (5. kl.), og klkkva st.vb. (3. kl.) for vise korleis dette slr ut i praksis. I presens fr dei preterito-presentiske verba endingar som sterke verb i preteritum, og i preteritum som svake verb i preteritum. Fig. 8:8 s. 107 viser korleis dette gjer seg gjeldande i verba vita, eiga, skulu og munu. 95 Srdrag i endingane. For enkelte endingar gjeld det unntak eller fonologiske reglar som ein br vere merksam p.

Verbal bying

103

95.1 1. person eintal. Presens: I gammalnorsk kom utlydande -r fr 2. og 3. person inn i 1. person, t.d. ek kasta > ek kastar, ek geri > ek gerir, ek ver > ek verr, ek em > ek er. Dette skjedde p 1300-talet, unntaksvis p slutten av 1200-talet. Preteritum: I yngre norrnt kan 1. person i svake verb overta endinga -i fr 3. person, t.d. ek kallaa > ek kallai, ek fra > ek fri. 95.2 2. person eintal. Preteritum: Fre pronoment kan sterke verb misse endinga, t.d. gekkt > gekk . Dette gjeld ogs presens i preterito-presentiske verb, som dannar presensformene etter mnster av sterkt preteritum, t.d. skalt > skal , munt > mun . Elles er mange fonologiske reglar verksame: 1. Sterke verb med stammeutlyd p vokal fr forlenging etter regel (5) s. 38, *s + t stt av sj, *bj + t bjtt av ba. 2. Sterke verb med stammeutlyd p - fr assimilasjon i samsvar med regel (3) s. 37, *bau + t bautt av bja, eventuelt med segmentering etter regel (16) s. 42, *ba + t batt batst = bazt av bija. 3. Sterke og preterito-presentiske verb med stammeutlyd p -t fr som oftast segmentering etter regel (16) s. 42, *skaut + t skautst = skauzt av skjta, veit + t veitst = veizt av vita, men dei kan ogs f regelrett form, lt + t ltt av lta, eller same form som i 1. og 3. person, t.d. batt av binda, laust av ljsta. 95.3 2. og 3. person eintal. Presens: Verb som har stammeutlyd p -s, -l og -n, fr assimilasjon etter regel (2) s. 36, t.d. *frs + r frss av frjsa st.vb., *skn + r sknn av skna st.vb., eventuelt med forkorting etter regel (4) s. 37, *veks + r *vekss veks = vex av vaxa st.vb. Merk at denne regelen ikkje er systematisk gjennomfrt etter kort rotstaving, sleis finst bde gelr og gell av gala st.vb. I verbet ykkja fell utlydande -r i 3. person ofte bort fre pronomenet mr, ykkir mr > ykki mr. 95.4 1. person fleirtal. Presens og preteritum: Utlydande -m kan falle bort fre pronomena vit og vr, t.d. bindum vit > bindu vit, bundum vr > bundu vr. 95.5 2. person fleirtal. Presens og preteritum: Utlydande - kan falle bort fre pronomena it og r, som til gjengjeld blir utvida til it og r, t.d. veri it > veri it, munu it > munu it, eru r > eru r. Det same gjeld dei likelydande imperativformene, t.d. gangi it > gangi it, fari it > fari it. Det er ogs mange dme p overgangen > t i 2. person fleirtal, veri > verit, gangi > gangit, munu > munut.

104

Kap. 8

[1] [2]

[1] [2]

Infinitiv Imperativ

vaka Sg. 2. vak(i) Pl. 1. vkum 2. vaki Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. vaki vakir vakir vkum vaki vaka vaka vakir vaki vakim vaki vaki vakandi Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. vakta vaktir vakti vktum vktu vktu vekta vektir vekti vektim vekti vekti vakt

a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a e e e e e e a

a (i) um i i ir ir um i a a ir i im i i

brjta brjt brjtum brjti brt brtr brtr brjtum brjti brjta brjta brjtir brjti brjtim brjti brjti brjtandi

j a j j um j i j j j j j j j j j j au au au u u u y y y y y y o t um u u a ir i im i i r r um i a a ir i im i i

Pres. ind.

Pres. konj.

Pres. part. Pret. ind.

a ir i um u u a ir i im i i

braut brauzt braut brutum brutu brutu bryta brytir bryti brytim bryti bryti brotit

Pret. konj.

Perf. part.

Fig. 8:5 Byinga av det svake verbet vaka og det sterke brjta.

Verbal bying

105

vera Infinitiv Imperativ Sg. 2. Pl. 1. 2. Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. vera ver verum veri em ert er erum eru eru sj sr s sm s s verandi Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. var vart var vrum vru vru vra vrir vri vrim vri vri verit

sj sj s sjm/sjm s s sr sr sjm/sjm s sj sj sr s sm s s sj(a)ndi s stt s sm s s sa sir si sim si si st

Pres. ind.

Pres. konj.

Pres. part. Pret. ind.

Pret. konj.

Perf. part.

Fig. 8:6 Byinga av dei sterke verba vera og sj.

106

Kap. 8

j-innskot Infinitiv Imperativ Sg. 2. Pl. 1. 2. Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. telja tel teljum teli tel telr telr teljum teli telja telja telir teli telim teli teli teljandi Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. talda taldir taldi tldum tldu tldu telda teldir teldi teldim teldi teldi talt/talit

j-innskot bija bi bijum bii bi bir bir bijum bii bija bija biir bii biim bii bii bijandi ba batt ba bum bu bu ba bir bi bim bi bi beit

v-innskot klkkva klkk klkkum klkkvi klkk klkkr klkkr klkkum klkkvi klkkva klkkva klkkvir klkkvi klkkvim klkkvi klkkvi klkkvandi klkk klkkt klkk klukkum klukku klukku klykka klykkir klykki klykkim klykki klykki klokkit

Pres. ind.

Pres. konj.

Pres. part. Pret. ind.

Pret. konj.

Perf. part.

Fig. 8:7 Byinga av verb med j- og v-innskot.

Verbal bying

107

vita Infinitiv Imperativ vita Sg. 2. vit Pl. 1. vitum 2. viti Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. veit veizt veit vitum vitu vitu vita vitir viti vitim viti viti vitandi Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. Sg. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3. vissa vissir vissi vissum vissu vissu vissa vissir vissi vissim vissi vissi vitat

eiga eiga eig eigum eigi tt eigum eigu eigu eiga eigir eigi eigim eigi eigi eigandi tta ttir tti ttum ttu ttu tta ttir tti ttim tti tti tt

mega mega m mtt m megum megu megu mega megir megi megim megi megi megandi mtta mttir mtti mttum mttu mttu mtta mttir mtti mttim mtti mtti mtt/megat

munu munu mun mun munt mun munum munu munu muna munir muni munim muni muni munandi munda mundir mundi mundum mundu mundu mynda myndir myndi myndim myndi myndi

Pres. ind.

Pres. konj.

Pres. part. Pret. ind.

Pret. konj.

Perf. part.

Fig. 8:8 Bying av preterito-presentiske verb.

108

Kap. 8

Refleksivbyinga
Infinitiv Imperativ telja + sk tel + sk teljum + sk teli + sk teljum + k telr + sk telr + sk teljum + sk teli + sk telja + sk = teljask = telsk = teljumsk = telizk = teljumk = telsk = telsk = teljumsk = telizk = teljask = teljumk = telisk = telisk = telimsk = telizk = telisk = tldumk = taldisk = taldisk = tldumsk = tlduzk = tldusk = teldumk = teldisk = teldisk = teldimsk = teldizk = teldisk = talzk brjta + sk brjt + sk brjtum + sk brjti + sk brjtum + k brtr + sk brtr + sk brjtum + sk brjti + sk brjta + sk brjtum + k brjtir + sk brjti + sk brjtim + sk brjti + sk brjti + sk brutum + k brauzt + sk braut + sk brutum + sk brutu + sk brutu + sk brytum + k brytir + sk bryti + sk brytim + sk bryti + sk bryti + sk brotit + sk = brjtask = brjzk = brjtumsk = brjtizk = brjtumk = brzk = brzk = brjtumsk = brjtizk = brjtask = brjtumk = brjtisk = brjtisk = brjtimsk = brjtizk = brjtisk = brutumk = brauzk = brauzk = brutumsk = brutuzk = brutusk = brytumk = brytisk = brytisk = brytimsk = brytizk = brytisk = brotizk

Pres. ind.

Pres. konj. teljum + k telir + sk teli + sk telim + sk teli + sk teli + sk Pret. ind. tldum + k taldir + sk taldi + sk tldum + sk tldu + sk tldu + sk

Pret. konj. teldum + k teldir + sk teldi + sk teldim + sk teldi + sk teldi + sk Perf. part. talt + sk

Fig. 8:9 Refleksivbyinga.

Verbal bying

109

96 Refleksiv. Refleksivforma av verbet er eit srkjenne for dei nordiske sprka. Ho er oppsttt ved ein samanvokster av verbet og pronomenformene mik og sik, som blir reduserte til (m)k og sk. I 1. person eintal blir -k fydd til ei stamme som er identisk med 1. person fleirtal, t.d. kstum + k kstumk. I alle dei andre formene blir -sk fydd til eksisterande former, t.d. kasta + sk kastask, bortsett fr at utlydande -r fell fre -sk, t.d. kastar + sk kastask. Som vanleg blir dental el. alveolar + s attgjeven med teiknet z, t.d. kasti + sk kastisk = kastizk. Fig. 8:9 viser refleksivformene av telja og brjta. Med unntak av 1. person eintal er det dei ordinre byingsformene som ligg til grunn. Refleksivbyinga minner sleis strukturelt om byinga av substantiva i bestemt form.
Merknad || 1. Refleksivforma i 1. person fleirtal kan ogs ende p -mk, slik at det oppstr samanfall med 1. person eintal: ek finnumk vr finnumk, av finna st.vb.

9 Valens og rammer

Bakgrunn
97 Valens. I moderne norsk dannar sambandet av subjekt og finitt verbal kjernen i ei setning. Men til skilnad fr moderne norsk og mange andre sprk er ikkje subjektet obligatorisk i norrnt; rignir det regner er ei velforma setning. Derfor er det gode grunnar for seie at kjernen i ei norrn setning blir danna av det finitte verbalet aleine, dvs. av eit verb som str i ei av dei finitte formene ( 72).

Fig. 9:1 Dme p setningsstruktur i norrnt S snaue setningar som rignir det regner eller snjvar det snr er hgst uvanlege i norrnt. Som oftast knyter verbalet til seg bde nominale og adverbiale ledd. Fig. 9:1 viser korleis setninga orsteinn gaf eim gar gjafir at skilnai Torstein gav dei gode gver d dei skildest kan setjast opp som ein molekylstruktur. Verbalet gaf str i midten og knyter til seg tre deltakarar, som alle er nominale ledd, nemleg subjektet orsteinn, det direkte objektet gar gjafir og det indirekte objektet eim. I tillegg kjem adverbialet at skilnai som fortel om omstenda ved verbalhandlinga, i dette tilfelle tidspunktet. Dette perspektivet har vore utvikla i den skalla valensgrammatikken, og det kan vere til god hjelp for forst den grunnleggjande setningsstrukturen i norrnt.

Valens og rammer

111

Fig. 9:2 Verbtypologi i norrnt Biletleg talt deler verbalet ut bestemte roller til dei nominale ledda, som dermed blir deltakarar i verbalhandlinga. Adverbialet er p si side ein kringstar, dvs. eit ledd som uttrykkjer omstende kring verbalhandlinga, i form av tid, stad og mte. I norrnt kan eit verb knyte til seg ingen, eitt, to eller tre nominale ledd. Med andre ord kan vi stille opp ein typologi over nullverdige, einverdige, toverdige og treverdige verb, som vist i fig. 9:2. Denne eigenskapen til verbalet karakteriserer vi som valens. Vi kan ogs seie at verbalet dannar ei syntaktisk ramme, som gjev plass til dei ulike nominale deltakarane. 98 Valens i norrne ordbker. Dette perspektivet er i praksis lagt til grunn for verbforklaringane i Norrn ordbok. Til dei fleste verba er det sett opp rammer med aktuelle nominale og adverbiale utfyllingar i ein forkorta notasjon, av typen: ljsta e-n e-u gefa e-m e-t sl ein med noko gje ein noko

112 gefa e-t vi e-u segja e-m e-t segja e-t e-n lj e-m e-s lofa e-n bjarga e-u

Kap. 9 gje noko (i betaling) for noko seie ein noko seie noko p/mot ein lne nokon noko (lov)prise ein berge noko

I desse rammene er einnhverr nokon brukt som kasusmarkr: e-m e-u e-n e-t e-s = = = = = einhverjum einhverju einhvern eitthvert einhvers dativmarkr ved personar dativmarkr ved gjenstandar akkusativmarkr ved personar akkusativmarkr ved gjenstandar genitivsmarkr ved personar/gjenstandar

Den syntaktiske ramma lj e-m e-s inneber alts at verbet lj kan ta to nominale ledd, det eine i dativ (ein person), det andre i genitiv (i praksis ein gjenstand). Setninga lfr lr mr xar sinnar Olav lner meg ksa si viser denne ramma i funksjon. Det indirekte objektet str i dativ, e-m (her: mr), og det direkte objektet i genitiv, e-s (her: xar sinnar). Subjektet er utelate i oppstillinga, fordi det alltid str i nominativ. 99 Rammer. Verb, preposisjonar og adjektiv har ein viktig syntaktisk eigenskap til felles: Dei bestemmer kasus i andre ledd. Vi skal bruke termen ramme om dei strukturane som blir danna av desse tre ordklassene. Verbrammene er dei mest kompliserte, og dei str ogs p det vste nivet. Desse rammene fastset grunnstrukturen i setninga: subjekt + verbal + objekt. Adjektivrammene og preposisjonsrammene er mindre kompliserte, og dei str p eit lgare niv; adjektivrammene gjeld hovudsakleg predikativet og preposisjonsrammene hovudsakleg adverbialet.

Verb
100 Rammer for verbet. Verbrammene fortel kor mange nominale ledd verbet knyter til seg, dvs. subjekt, direkte objekt og indirekte objekt. Enkelte adverbiale ledd inngr ogs i faste samband med verba, men dei fell utanfor denne oppstillinga. Generelt str adverbiala friare i setninga enn dei nominale ledda. Verbrammene blir oppsette p grunnlag av kasus. Subjektet str alltid i nominativ og det indirekte objektet alltid i dativ, men det direkte objektet kan st i alle

Valens og rammer

113

tre oblike kasus, akkusativ, genitiv og dativ. Mange verb kan opptre i meir enn ei ramme, som t.d. bera st.vb. bere, bja st.vb. by, leita sv.vb. leite og segja sv.vb. seie. Dette har srleg samanheng med at enkelte dativledd har ei relativt laus tilknyting til verbalet. I fig. 9:3 er verbrammene oppsette i samsvar med valensen til dei enkelte verba. I denne figuren skal vi merke oss at mange av rammene omfattar subjektlause eller upersonlege konstruksjonar. Slike konstruksjonar er ikkje avgrensa til nullverdige verb, som t.d. daga sv.vb. bli dag. Utan subjekt opptrer ogs einverdige verb, t.d. kala st.vb. fryse og snask sv.vb. synast, og toverdige verb, t.d. skorta sv.vb. skorte og vara sv.vb. vere budd p. Desse konstruksjonane kjem vi tilbake til i 13537.

Fig. 9:3 Verbrammer i norrnt I fig. 9:3 er kvar ramme eksemplifisert med eit verb. Verba er oppfrte etter mnster av Norrn ordbok, alts med byingsformer av einnhverr nokon som kasusmarkrar. Langt fr alle verbrammer er like frekvente; dei fem vanlegaste er oppfrte i halvfeit skrift i figuren.

114

Kap. 9

Nullverdige verb
101 Verb utan nominale ledd. I denne ramma opptrer verbalet aleine, eventuelt med eitt eller fleire adverbial. Skrmir hrtr ok sefr sv fast at dunar skginum. Skryme snorkar og sv s tungt at det dundrar i skogen. Den nominallause setninga er her at dunar skginum. Hit hyrer verb som daga sv.vb. bli dag, duna sv.vb. brake, fla sv.vb. flyme over, gneista sv.vb. gnistre, hausta sv.vb. bli haust, ljma sv.vb. lyse, mor(g)na sv.vb. bli morgon, rigna sv.vb. regne, snjva sv.vb. sn, sumra sv.vb. bli sommar, vra sv.vb. bli vr og vetra sv.vb. bli vinter. Mange av desse verba er inkoative, dvs. at dei uttrykkjer overgang fr ein tilstand til ein annan. D er det ikkje alltid mogleg spesifisere eit subjekt.

Einverdige verb
102 Allment. Dei aller fleste einverdige verb knyter til seg eit subjekt i nominativ, men ei mindre gruppe har det nominale leddet i akkusativ eller dativ. 102.1 nom + verbal. I denne svrt vanlege ramma tek verbalet eit subjekt i nominativ, men ingen objekt. Desse verba er dermed intransitive. Migarsormr lifir enn ok liggr umsj. Midgardsormen lever enno og ligg i storhavet. Hit hyrer m.a. duga sv.vb. duge, fara st.vb. fare, reise, ganga st.vb. g, horfa sv.vb. vende om, lifa sv.vb. leve, liggja st.vb. liggje, sofa st.vb. sove, springa st.vb. sprekke og mange andre. Fleire av desse verba kan opptre med skalla indre objekt, dvs. eit objekt som ligg nrt opp til verbet i innhald, og som ofte er avleidd av verbet. Dette gjeld objekt som svefn m. svn til sofa, fer f. og fr f. ferd til fara, lf n. liv til lifa osv. 102.2 Verbal + akk. Verbalet tek eit objekt i akkusativ, men ikkje noko subjekt. Det er alts tale om ein upersonleg konstruksjon. Ok mun ik kala ef ek sit sv lengi ok tarliga sem ek em vanr. Og du kjem til fryse dersom eg sit s langt ute som eg er van til. Hit hyrer m.a. fsa sv.vb. ha hug til, girna sv.vb. ha lyst p, hungra sv.vb. svelte, kala st.vb. fryse, kosta sv.vb. koste, langa sv.vb. lengte, lysta sv.vb. ha lyst til, minna sv.vb. hugse, srna sv.vb. surne, svimra sv.vb. bli svimmel, syfja sv.vb. bli svnig, ta sv.vb. ha lyst til, ugga sv.vb. bli redd, rota sv.vb. ta slutt, yrsta sv.vb. trste, vanta sv.vb. mangle og vara sv.vb. vere budd p. 102.3 Verbal + dat. Verbalet tek eit (indirekte) objekt i dativ, men ikkje noko subjekt. Ogs her er det tale om ein upersonleg konstruksjon. Ekki lkar oss

Valens og rammer

115

fyrr enn eir brr eru allir drepnir. Vi likar det ikkje fr alle brrne er drepne. Hit hyrer m.a. hitna sv.vb. bli heit, lka sv.vb. like, tekkjast, ltask st.vb. synast, svala sv.vb. kjle, snask sv.vb. synast, ykkja sv.vb. tykkje, synast og versna sv.vb. versne, bli verre.

Toverdige verb
103 Allment. Fleirtalet av toverdige verb har subjekt i nominativ og objekt i akkusativ, men det er ogs fleire andre kombinasjonar, med og utan subjekt. 103.1 nom + verbal + akk. I denne svrt vanlege ramma tek verbalet subjekt i nominativ og direkte objekt i akkusativ. Hrafnkell sendi menn ofan eptir dalnum. Ramnkjell sende d menn nedetter dalen. Hit hyrer bera st.vb. bere, binda st.vb. binde, bta st.vb. bite, brjta st.vb. bryte, draga st.vb. dra, dma sv.vb. dme, eiga pp.vb. eige, eta st.vb. ete, gleja sv.vb. gjere glad, grpa st.vb. gripe, hggva st.vb. hogge, ljsta st.vb. sl, sj st.vb. sj, segja sv.vb. seie, senda sv.vb. sende, sl st.vb. sl, spyrja sv.vb. sprje, telja sv.vb. telje, yrkja sv.vb. gjere, dikte m.m. 103.2 nom + verbal + dat. Verbalet tek subjekt i nominativ og direkte objekt i dativ. jalfi ok Rskva fylgja honum jafnan san. Sidan flgjer Tjalve og Roskva honom jamt. Hit hyrer m.a. bjarga st.vb. berge, brega st.vb. snu, vende, blva sv.vb. forbanne, eira sv.vb. skne, eya sv.vb. yde, fagna sv.vb. fagne, gle seg, fylgja sv.vb. flgje, halda st.vb. halde, henta sv.vb. hente, hjalpa st.vb. hjelpe, lka sv.vb. like, ltask st.vb. synast, lka st.vb. stengje, avslutte, mta sv.vb. mte, gna sv.vb. truge, stjrna sv.vb. styre, tra sv.vb. tru, tna sv.vb. tyne, drepe, jna sv.vb. tene, ykkja sv.vb. synast, snask sv.vb. synast, una sv.vb. like, vere ngd med, unna pp.vb. elske og valda bl.vb. valde. 103.3 nom + verbal + gen. Verbalet tek subjekt i nominativ og direkte objekt i genitiv. eir njta hvrki svefns n matar. Dei nyt verken svn eller mat. Hit hyrer m.a. afla sv.vb. avle, skaffe, ba st.vb. bie, vente, beia sv.vb. be, f st.vb. f, gje, freista sv.vb. freiste, prve, g sv.vb. ense, leggje merke til, geyma sv.vb. gyme, gta sv.vb. gjete, hefna sv.vb. hemne, leita sv.vb. leite, missa sv.vb. miste, tape, njta st.vb. nyte, sakna sv.vb. sakne, sverja st.vb. sverje og vitja sv.vb. vitje, kome p gjesting. 103.4 Verbal + akk + akk. Verbalet tek ikkje noko subjekt, men det tek to objekt i akkusativ, eit personobjekt og eit gjenstandsobjekt. Draum [akk.]

116

Kap. 9

dreymdi mik [akk.] fyrri ntt. Ein draum drymde meg frre natta dvs. Eg drymde ein draum frre natta. Hit hyrer m.a. dreyma sv.vb. dryme, gruna sv.vb. grune p, ha mistanke om, henda sv.vb. hende, skorta sv.vb. skorte og rjta sv.vb. ta slutt. 103.5 Verbal + akk + ge n. Verbalet tek ikkje noko subjekt, men det tek to objekt, eit personobjekt i akkusativ og eit gjenstandsobjekt i genitiv. Ogs dette er ein upersonleg konstruksjon. Vari engan mann [akk.] essa verks [gen.] af orkatli. Ingen var budd p dette verket av Torkjell. Hit hyrer minna sv.vb. minnast, kome i hug og vara sv.vb. vere budd p.

Treverdige verb
104 Allment. Dei fleste treverdige verb har eitt direkte og eitt indirekte objekt. Men nokre verb har ogs to direkte objekt, eit personobjekt og eit gjenstandsobjekt. Personobjektet str i akkusativ, medan gjenstandsobjektet kan st i alle tre oblike kasus, dvs. akkusativ, genitiv eller dativ. 104.1 nom + verbal + dat + akk. I denne ramma tek verbalet subjekt i nominativ, indirekte objekt i dativ og direkte objekt i akkusativ. eir veittu Vsteini [dat.] umbna [akk.], sem sir var til. Dei stelte til likklede for Vestein, slik skikken var. Hit hyrer m.a. bera st.vb. bere, bja st.vb. by, gefa st.vb. gje, gera sv.vb. gjere, kenna sv.vb. lre, segja sv.vb. seie, selja sv.vb. selje, gje, veita sv.vb. gje lov til, la f og fleire til. 104.2 nom + verbal + dat + gen. Verbalet tek subjekt i nominativ, indirekte objekt i dativ og direkte objekt i genitiv. Hana elskuu margir ok hon synjai fm [dat.] sns vilja [gen.] Henne elska mange, og ho nekta f viljen deira dvs. ho let dei fleste f viljen sin. Hit hyrer m.a. afla sv.vb. avle, gjalda st.vb. betale, leita sv.vb. leite, lj sv.vb. lne, synja sv.vb. nekte og unna pp.vb. unne. 104.3 nom + verbal + dat + dat. Verbalet tek subjekt i nominativ, indirekte objekt i dativ og direkte objekt i dativ. Hann vildi engum trygum [dat.] lofa ea heita eim [dat.]. Han ville ikkje love eller gje dei noka trygd. Hit hyrer m.a heita st.vb. love og lofa sv.vb. love. 104.4 nom + verbal + akk + dat. Verbalet tek subjekt i nominativ og to objekt, eit personobjekt i akkusativ og eit gjenstandsobjekt i dativ. N skal [ek]

Valens og rammer

117

ekki leyna ik [akk.] v [dat.] er mr br skapi. No skal eg ikkje lyne for deg det eg har i sinne. Relativsetninga er mr br skapi str til dativleddet v det. Hit hyrer m.a. halda st.vb. halde, leyna sv.vb. gyme, nema st.vb. ta, fjerne og rna sv.vb. rane. 104.5 nom + verbal + akk + gen. Verbalet tek subjekt i nominativ og to objekt, eit personobjekt i akkusativ og eit gjenstandsobjekt i genitiv. fyllir mik [akk.] harms [gen.]. Du fyller meg med sorg. Hit hyrer m.a. beia sv.vb. nyde, krevje, bija st.vb. be, dylja sv.vb. dlje, gyme, eggja sv.vb. eggje, drive, fylla sv.vb. fylle, krefja sv.vb. krevje, minna sv.vb. minne p og spyrja sv.vb. sprje. 104.6 nom + verbal + akk + akk. Verbalet tek subjekt i nominativ og to objekt i akkusativ, eitt personobjekt og eitt gjenstandsobjekt (i praksis eit indre objekt). En v nst laust [nom.] mik [akk.] me hamrinum rj hgg [akk.]. Og deretter slo du meg tre hogg med hammaren. Hit hyrer m.a. hggva st.vb. hogge, ljsta st.vb. sl og sl st.vb. sl.

Adjektiv
105 Allment. Nokre adjektiv kan ta pronomen- eller substantivfrasar som utfylling. Vi skal kalle denne relasjonen for styring, og markerer sleis at adjektivet er kjernen i desse konstruksjonane og det styrte leddet utfylling. Enkelte adjektiv styrer genitiv, andre dativ, og nokre f, m.a. illr vanskeleg og skyldr pliktig til, undergjeven kan styre begge kasus, avhengig av innhaldet. 105.1 Adjektiv + gen. Adjektiv som styrer genitiv er m.a. binn adj. budd, klar til, fullr adj. full, fss adj. ivrig, huga p, gamall adj. gammal, sekr adj. skyldig i, skyldr adj. pliktig til, varr adj. merksam p, verr adj. verd og vss adj. sikker p. Hann var fimtn vetra gamall. Han var d femten vintrar gammal. | En er Erlingr var ess varr, lt hann blsa lii snu llu til skipanna. Men d Erling oppdaga dette, lt han kalle alt folket sitt til skipa. 105.2 Adjektiv + da t. Adjektiv som styrer dativ er m.a. blr adj. blid, feginn adj. glad, gr adj. god, gramr adj. vreid, vond, grimmr adj. stygg, hollr adj. trugen, plitande, httr adj. farleg, illr adj. ill, vond, krr adj. kjr, lkr adj. lik, mikill adj. stor, reir adj. sint p, skyldr adj. undergjeven, trr adj. trugen, ekkr adj. hugleg, kjr, trr adj. utrugen, lkr adj. ulik. at er r mitt at sr trr konungi num. Det er mitt rd at du er trugen mot kongen din.

118

Kap. 9

Preposisjonar
106 Allment. Preposisjonar kan ta eitt eller fleire ord som utfylling, oftast pronomenfraser, t.d. me yr med dykk og substantivfrasar, t.d. skipinu p skipet. Nokre preposisjonar styrer berre ein kasus, medan andre styrer to (eller i eitt tilfelle tre) kasus, avhengig av innhaldet.

Akkusativ
107 Preposisjon + akk. Nokre preposisjonar styrer alltid eller nesten alltid akkusativ, medan andre gjer det nr det er tale om rrsle til staden (allativ) eller i tidsuttrykk. 107.1 Fyrir tan, umhverfis, gegnum. Preposisjonane fyrir tan utanfor, umhverfis omkring og () gegnum gjennom styrer alltid akkusativ. Eptir etta setjask eir nir fyrir tan hauginn ok talask vi. Etter dette set dei seg ned utanfor haugen og talar saman. | Skip lgu umhverfis skeiina. Det lg skip omkring bten. | Hann hljp bum ftum gegnum skipit ok spyrndi vi grunni. Han sette begge ftene gjennom bten, og spente mot grunnen. 107.2 Of, um, vi. Preposisjonane of over, om og um om styrer nesten alltid akkusativ, og vi ved gjer det som oftast. Skrmir settisk upp ok strauk of vangann. Skryme sette seg opp og strauk seg over kinnet. | Sigvatr orti flokk um fall Erlings. Sigvat gjorde eit kvad om Erlings fall. | Kom hann vi ntt til eirar konu. Han kom til denne kona om natta. 107.3 , , fyrir, undir, yfir. Preposisjonane p, i, i, p, fyrir for, undir under og yfir over styrer akkusativ nr dei uttrykkjer rrsle til staden (allativ). batt Skrmir nest eira allt einn bagga ok lagi bak sr. D batt Skryme all nista deira i ein bylt og la p ryggen sin. | Settisk rr dyrrin. Tor sette seg i dropninga. | rr lt sga brnnar ofan fyrir augun. Tor lt augnebryna sige ned for augo. | Ganga au undir ara eik. Dei gr d inn under ei anna eik. | Fr hann t yfir hafit at it djpa. Han fr ut over det djupe havet. 107.4 , , eptir, fyrir. Preposisjonane , , eptir etter og fyrir styrer ofte akkusativ i tidsuttrykk. En konungr vakti ntt. Men kongen vakte om natta. | Gangi r annig ntt, sem skip bnda eru. G dit i natt som skipa til bndene er. | Eptir at vaknar hann ok frir b sitt t yfir Rang Tungu. Etter dette vaknar han og flyttar bustaden sin over Rang ut til Tunga. | ttu fyrir dag st hann upp. I otta fr det vart dag stod han opp.

Valens og rammer

119

107.5 Me. Preposisjonen me med styrer som oftast dativ, men kan styre akkusativ nr det er tale om ein gjenstandsfunksjon snarare enn ein reiskap (d me styrer dativ, 108.8). N var Loki tekinn grialauss ok farit me hann helli nkkurn. No vart Loke teken fredlaus, og dei fr med han til ein heller.

Dativ
108 Preposisjon + dat. Nokre preposisjonar styrer alltid dativ nr det er tale om rrsle fr staden (ablativ) eller nrvre p staden (lokativ). Andre styrer dativ i samband med flgjeskap (sosiativ) eller reiskap (instrumental). 108.1 Af, fr, r. Preposisjonane af av, fr fr og r ut av styrer alltid dativ. Dei uttrykkjer rrsle fr staden (ablativ). Ri brott eykjum eira af bjum! Ri hestane deira bort fr gardane! | Hann var eigi leystr fr Helju. Han vart ikkje lyst fr Hel. | Tmsmessu fyrir jl tk konungr t r hfninni. Tomasmesse fr jul la kongen ut av hamna. 108.2 Hj, nr, mt. Preposisjonane hj hos, nr nr og mt(i) el. mti el. mt i mot styrer ogs alltid dativ. Dei blir brukte i uttrykk for nrvre p ein stad eller i gjenstandsuttrykk. En Sigyn kona hans stendr hj honum. Kona hans Sigyn str hos han. | var vant nr rimr tigum sauar eina ntt. D kom det bort nre p tretti syer ei natt. | Sonr inn fr enga sigrfr mt lfi konungi. Sonen din fekk ikkje noka sigersferd mot kong Olav. 108.3 At. Preposisjonen at t, hos, med styrer nesten alltid dativ. Han blir ofte brukt i uttrykk for tid eller stad, der nrvret kan forstast som resultat av rrsle. En at miri ntt heyrir rr at Skrmir hrtr ok sefr fast. Midt p natta hyrer Tor at Skryme snorkar og sv tungt. | Eina ntt dreymdi hann at mar kom at honum. Ei natt drymde hann at det kom ein mann til honom. 108.4 , , fyrir, undir, yfir. Preposisjonane , , fyrir, undir og yfir styrer dativ nr dei uttrykkjer nrvre p staden (lokativ). Vru dyrr enda ok jafnbreiar sklanum. Der var ei dr for enden, like brei som huset. | eir fundu afhs til hgri handar mijum sklanum. Dei fann eit siderom til hgre midt i huset. | Hann s mann standa fyrir rekkjunni. Han sg ein mann st fre senga. | Gekk jrin undir eim skykkjum ok skalf hsit. Jorda rista under dei og huset skalv. | Hvrt munu fuglar nkkurir sitja trnu yfir mr? Skal tru om det sit nokon fuglar i treet over meg? 108.5 . Preposisjonen i, p kan styre dativ i tidsuttrykk. at var dgum Haralds konungs hins hrfagra. Det var i dei dagar d Harald Hrfagre var konge.

120

Kap. 9

108.6 . Preposisjonen styrer dativ nr tidsuttrykket str p grensa til staduttrykk, dvs. nr det snarare er tale om situasjonen enn tidspunktet. En v bili vaknar Skrmir. Og i den stunda vaknar Skryme. 108.7 Eptir. Preposisjonen eptir etter, langs styrer dativ i staduttrykk. Var ar gott skei at renna eptir slttum velli. Det var ei god tevling kappspringe p den slette vollen. 108.8 Me. Preposisjonen me styrer som oftast dativ. Dette gjeld i uttrykk for flgjeskap (sosiativ), t.d. me henni, og i gjenstandsuttrykk (objektiv), t.d. me mikilli pning. Komsk hann upp fjallit me henni me mikilli pning. Han kom seg d opp p fjellet med henne med stor mde. Vidare styrer me dativ i uttrykk for nrvre p staden (lokativ), t.d. me jklunum, og i uttrykk for reiskap (instrumental), t.d. me ruddunni. N rr hann upp til jkla ok vestr me jklunum. No rir han opp til jklane og vestover langs dei. | sl hann at hgg sem mtt mest me ruddunni. Sl til han det hardaste du kan med klubba. 108.9 Vi. Preposisjonen vi styrer helst akkusativ ( 107.2), men i tydinga mot og saman med styrer han dativ. Dette kan tolkast dels som instrumental (vi grunni) og dels som sosiativ (vi konu sinni). Hann hljp bum ftum gegnum skipit ok spyrndi vi grunni. Han sette begge ftene gjennom bten, og spente mot grunnen. | Hann var kvngar ok tti tv sonu vi konu sinni. Han var gift og hadde to sner med kona si.

Genitiv
109 Preposisjon + gen. To preposisjonar, milli og til, styrer alltid genitiv, medan ein, n, styrer genitiv, men ogs akkusativ eller dativ. 109.1 milli, til. Preposisjonane (el. ) milli (el. millum) mellom og til til styrer alltid genitiv. eir vildu setja gri milli konungs ok bnda. Dei ville setje fred mellom kongen og bndene. | Konungr fr til bjar ess, er Lisstair heita. Kongen fr d til den garden som heiter Listad. 109.2 n. Preposisjonen n utan styrer genitiv eller ogs akkusativ og dativ. Hann skyldi eim manni at bana vera sem honum rii n hans vilja. Han skulle bli den mann til bane som reid p han (dvs. hesten) utan hans vilje. Substantivet vili m. har forma vilja i alle tre oblike kasus i eintal (jf 37.2), s i dette dmet kan vi ikkje avgjere kva for kasus som n styrer.

10 Leddstilling og kongruens

Bakgrunn
110 Leddstilling. Leddstillinga i norrnt er friare enn i moderne norsk. Mykje av forklaringa ligg i den rike morfologien, som gjer at nominale setningsledd kan plassere seg relativt fritt i setninga utan fare for mistolking. I substantiv og pronomen fortel kasusendingane straks om eit ledd er subjekt eller objekt. Elles er den umarkerte leddstillinga lik i norrnt og moderne norsk: subjekt verbal objekt, ofte forkorta til formelen SVO. I dette kapitlet skil vi mellom leddstilling p setningsniv, dvs. rekkjeflgja av setningsledd som subjekt, verbal, objekt o.l., og leddstilling p fraseniv, dvs. innanfor dei enkelte frasane, t.d substantivfrasar (med substantiv som kjerne), verbfrasar (med verb som kjerne) osv. 111 Kongruens. Kongruens (samsvarsbying) i norrnt skil seg ikkje avgjerande fr moderne norsk. Men norrnt har fleire byingskategoriar enn moderne norsk, og dermed blir kongruens ein viktigare del av syntaksen. Kongruens tener elles til definere setningsledd som subjekt og predikativ: Subjektet kongruerer med det finitte verbalet i person og numerus, medan predikativet kongruerer med subjektet og objektet i bde kasus og numerus.

Leddstilling p setningsniv
112 Finitt verbal. || 1. I den umarkerte leddstillinga SVO str det finitte verbalet som det andre setningsleddet. Dette gjeld bde i norrnt og moderne norsk. Sigyn stendr hj honum ok heldr mundlaugu undir eitrdropa. Sigyn str attmed honom og held ei skl under eiterdrpane. || 2. I moderne norsk blir setningar med det finitte verbalet p frste plass tolka som sprjesetningar, t.d. Gjekk ho ut? I norrnt kan det finitte verbalet ogs st som det frste setningsleddet i vanlege utsegnssetningar. Gengr hon ok slr t eitrinu. D gr ho og slr ut eiteret. || 3. Verbal p frste plass i setninga frekjem srleg nr subjektet er eit personleg pronomen i 1. eller 2. person. S ek at r eru n felmsfullir. Eg ser at no er

122

Kap. 10

de forskremte. || 4. Verbalet str gjerne ogs p frsteplassen nr subjektet er ein infinitiv eller ei leddsetning. Er sagt at r var bilt einu sinni at sl hann me hamrinum. Det blir sagt at Tor nlte med sl han med hammaren. || 5. I koordinerte setningar kan ogs verbalet bli sett p frsteplassen. Var sonr Gubrands hndum tekinn, ok gaf lfr konungr honum gri. D vart son t Gudbrand teken til fange, og kong Olav gav honom grid. 113 Adverbial. || 1. Adverbiale ledd knyter seg ofte tett til verbalet. Det inneber at dei kan plassere seg fre objektet i setninga. inn lagi blit gullhring. Odin la ein gullring p blet. | Hann hafi hendi knf. Han hadde ein kniv i handa. || 2. Adverbiala kan ogs plassere seg lenger til hgre i setninga, etter objektet. Sigyn stendr hj honum ok heldr mundlaugu undir eitrdropa. 114 Objekt. || 1. Objektet plasserer seg ofte etter det infinitte verbalet. En hvrt hefir dregit braut hanzka minn? Skal tru om du har drege bort votten min? || 2. Objektet kan ogs st fre det infinitte verbalet. Hefir nkkura menn hitt borginni? Har du mtt nokre menn i byen? 115 Tematisering av setningsledd. Bde i norrnt og moderne norsk kan vi tematisere setningsledd ved flytte dei fram i setninga. Det kan sj ut til at norrnt oftare brukar tematisering enn moderne norsk. 115.1 Infinitt verbal. Vita megu at allir. Det kan alle vite. | Heyrt hefi ek at r hafi kvisat milli yvar. Eg har nok hyrt at de har kviskra til kvarandre. | Fellt hefir hon menn er mr hafa litizk eigi sterkligri en rr er. Ho har felt menn som ikkje sg ut til vere mindre sterke enn Tor. 115.2 Adverbial. Eigi arf langt fr v at segja. Det trengst ikkje seiast mykje om dette. | Me vlum ferr hann mjk. Han fer mykje med lureri. 115.3 Direkte objekt. Hana elskuu margir. Mange elska henne. | En sjnhverfingar hefi ek grt r. Eg har gjort synkvervingar for deg. 115.4 Indirekte objekt. En mr segir sv hugr um at vit munim urfa at sendask milli. Noko seier meg at vi treng ha eit teikn sende oss imellom. | Honum leizk mrin fgr. Han tykte mya var fager. 115.5 Predikativ. Allmikill er fyrir sr tgaraloki. Utgardsloke er mykje for seg. | Goorsmar er hann vst um orskafjr ok vara um Vestfjru. Han er godordsmann i Torskafjord og vidare omkring i Vestfjordane.

Leddstilling og kongruens

123

116 Relativsetningar. || 1. Korrelatet til relativsetningane inneheld ofte demonstrativa s eller essi. Korrelatet kan st rett fre relativsetninga, som blir innleidd med er som. Vr eigum ann gu er hvern dag m sj. Vi eig ein gud som vi kan sj kvar dag. | var sent Jtunheima eptir ggi eirri er Hyrrokkin ht. D vart det sendt bod i Jotunheimane etter ei trollkvinne som heitte Hyrrokkin. || 2. Det kan g st eitt eller fleire ledd mellom korrelatet og relativsetninga. Ok hafa eir verr, er slkt tra. Dei har det verre, som trur p slikt.

Leddstilling p fraseniv
117 Allment. Substantivfrasen er den mest komplekse av dei norrne frasane, og det er ogs den som vik mest av fr moderne norsk. Det er elles eit srtrekk ved norrnt at substantivfrasar (og enkelte andre frasar) kan vere avbrotne eller diskontinuerlege. 118 Substantivfrasen. Underledd i substantivfrasar plasserer seg relativt fritt i forhold til kjernen. Mange ledd som i moderne norsk berre kan st fre kjernen, plasserer seg bde fre og etter i norrnt. 118.1 Adjektiv. || 1. Adjektiv i positiv plasserer seg bde fre og etter substantivet. ungr mar ein ung mann | heilagr andi heilag ande | hestr hvtr ein kvit hest | hraun strt ein stor steingrunn || 2. Adjektiv i komparativ og superlativ str helst fre substantivet. rkari mar mektigare mann | inn mesti vinr den beste venen | beztr lknir den beste lkjaren. 118.2 Determinativ. Determinativ plasserer seg ofte etter substantivet. akarn nkkut ei eikentt | kttr minn katten min | li vrt hren vr. 118.3 Demonstrativ + adjektiv. Demonstrativ + adjektiv str bde fre og etter substantivet. konan s hin verri den vonde kona | hafit at it djpa det djupe havet | s hinn ungi mar den unge mannen. 118.4 Genitiv. Attributiv genitiv plasserer seg helst etter kjernen. rgrynni lis mykje folk | fjrir hleifar braus fire leivar brd | frndr ok kunnmenn sveinsins venene og kjenningane til guten. 118.5 Pronomen + substantiv. I norrnt kan pronomen i fleirtal + substantiv brukast for referere til ei strre gruppe, slik at gruppa blir karakterisert ved ein typisk eller framstande representant. eir lfr Olav og mennene hans | eir Erlingr Erling og mennene hans.

124

Kap. 10

119 Diskontinuerlege frasar. Eit srtrekk ved norrnt er at substantivfrasar kan vere avbrotne av eitt eller fleire andre ledd. Dette gjeld i bde hypotagme (adledd + kjerne, t.d. ungir menn unge menn) og i paratagme (sidestilte ledd, t.d. gamall ok spakr gammal og klok). 119.1 Hypotagme. I hypotagme kan kjernen (halvfeit) vere skild fr adledda (kursiv). En li vrt fli allt fyrstunni egar. Heile hren vr flydde i frstninga. | Tri go vrt, er allt hefir r yart hendi. Tru no p vr gud, som har all makt over dykk i sine hender. | Vta var mikil um daginn. Det var mykje vte om dagen. 119.2 Paratagme. || 1. I paratagme kan eitt eller fleire setningsledd plassere seg mellom dei to sideordna ledda. rr fr fram lei ok eir flagar ok gekk fram til mis dags. Tor gav seg i veg med flgjet sitt og gjekk fram til middags. || 2. Parataktiske adledd kan vere skilde og plasserte p kvar si side av kjernen. Var allgr byrr ok heldr hvass. Det vart ein god, men heller kvass br. | Hann er mikill mar ok sterkr. Han er ein stor og sterk mann. 119.3 Preposisjonsfrasar. Preposisjonsfrasane er ikkje sjeldan diskontinuerlege, slik at preposisjon (halvfeit) og utfylling (kursiv) er skilde. En honum var ar eptir gltr ok hafr. Og etter honom vart det ein galt og ein bukk. | hugsai hann fyrir sr hverja vl sir mundu til finna at taka hann forsinum. D tenkte han p kva slags reiskap sene kunne finne p for fange han i fossen. | Eigi s ek ann mann hr inni er eigi mun ltilri ykkja at fsk vi ik. Eg kan ikkje sj nokon mann her inne som ikkje ville synast det er for smtt slst med deg.

Kongruens
120 Definisjon. Kongruens inneber at eit ledd opptrer med dei same byingskategoriane som eit anna ledd som det er knytt til. 121 Subjekt og finitt verbal. || 1. Subjektet og det finitte verbalet kongruerer i person og numerus. Hr [3. pers. sing.] tk [3. pers. sing.] mistiltein ok skaut at Baldri at tilvsun Loka. Hod tok mistelteinen og skaut p Balder, som Loke viste han til. || 2. Nr verbalet kjem frst, kan det st i eintal, sjlv om subjektet er i fleirtal. ar var [sing.] skipi kona hans ok sonr [plur.]. P skipet var kona hans og sonen. || 3. I upersonlege konstruksjonar str verbalet alltid i 3. person eintal. Vr eigum ann gu er hvern dag m [3. pers. sing.] sj. Vi eig ein gud som ein (vi) kan sj kvar dag. | ar fell [sing.] af lii konungs rj hundru manna [plur.]. Der fall tre hundre mann av kongens hr.

Leddstilling og kongruens

125

122 Subjekt og predikativ. Subjektspredikativet kongruerer med subjektet i kasus, numerus og genus. Hann [nom. sing. mask.] er mjk yrstr [nom. sing. mask.] Han er svrt trst. 123 Objekt og predikativ. Objektspredikativet kongruerer med objektet i kasus, numerus og genus. Hann [akk. sing. mask.] reyndum vr sannan vin [akk. sing. mask.] lfs konungs. Vi rynde han som ein sann ven av kong Olav. 124 Determinativ og substantiv. Til liks med adjektiva kongruerer determinativa med substantiv i kasus, numerus og genus. s mar den mannen | kerling ein ei kjerring | kttr minn katten min. 125 Pronominell referanse. Ved pronominell referanse blir nytrum fleirtal (au) brukt nr det er tale om personar av begge kjnn. Hann tk af eim stt brn eira jalfa ok Rsku, ok fylgja au honum jafnan san. Han tok i bot barna deira, Tjalve og Roskva, og dei flgjer han jamt sidan.

11 Omformingar

Bakgrunn
126 Forklaringsmodell. Mange syntaktiske konstruksjonar blir lettare forst dersom ein kan tillate seg framstille dei som avleiingar av underliggjande strukturar. Slike avleiingar blir gjerne kalla transformasjonar, og dei har spela ei stor rolle i enkelte syntaktiske modellar. Her brukar vi nemninga omforming for framheve at vi skal gjere ein heilt uformell bruk av transformasjonsomgrepet.

Utelating av setningsledd
127 Allment. Utelating av setningsledd frekjem bde i norrnt og i moderne norsk, men omfanget er strre i norrnt. Sleis kan objektet utelatast i koordinerte setningar, og ofte str preposisjonar utan utfylling. 128 Subjekt i imperativsetningar. I norrnt er det ikkje uvanleg at subjektet str i imperativsetningar. Far aptr til fur ns! Far du attende til far din! Vel s vanleg er det likevel at subjektet manglar. Sjm fyrst! La oss frst sj! Det frste eksemplet talar for at vi br rekne med eit subjekt i imperativsetningar, ogs der det manglar p overflata. 129 Subjekt, objekt og verbal i koordinerte setningar. Mange setningsledd kan utelatast i koordinerte setningar, dvs. setningar som er knytte saman med konjunksjonane ok og, en men, og og ea eller. 129.1 Subjekt. Subjektet blir ofte utelate (som p moderne norsk). San fylkti konungr lii snu ok [hann] rei sjalfr fyrir. Sidan fylkte kongen hren sin og [han] reid sjlv fre. 129.2 Verbal. Verbalet kan utelatast (noko som skjer i moderne norsk). En er hann kom til lands, gekk hann upp ok me honum [gengu] Loki ok jalfi ok

Omformingar

127

Rskva. D han kom til lands, gjekk han opp og med honom [gjekk] Loke, Tjalve og Roskva. 129.3 Objekt. Ogs objektet kan utelatast (i motsetnad til moderne norsk). jalfi helt lrlegg hafrsins ok [hann]-subjekt braut [hann]-objekt til mergjar. Tjalve heldt p bukkeleggen og [han] braut [den] til mergen. 130 Infinitiv. Infinitiv av rrsleverb kan utelatast nr verbalet er modifisert med eit adverb eller ein preposisjon. Smr sagisk vilja [fara] heim aptr. Sm sa at han ville [fare] heim att. 131 Verbet vera. || 1. I koordinerte setningar kan verbet vera ofte utelatast, end om det ikkje alltid str i den fregande setninga. Var grind fyrir borghliinu ok [var] [hon] lokin aptr. Det var ei grind framfor borgdra, og ho var stengd. | Hefir hann hamar hendi, ok [er] [hann] mikill vexti ok [er] [hann] holr innan. Han har ein hammar i handa, og han er stor av vekst og hol innvendig. || 2. Etter skulu, munu og mega kan infinitiven vera utelatast. Det utelatne verbet kan tolkast bde statisk, vere, og dynamisk, bli (jf. 160). N mun [vera] allskammt til unz hann mun andask. No vil det [vere] stutt tid til han skal dy. | En at kann ek r segja at munt fyrr [vera] drepinn en ek. Men det kan eg seie deg at du vil fr [bli] drepen enn eg. 132 Utfyllingar i preposisjonsfrasar. I preposisjonsfrasar kan utfyllinga (det leddet som flgjer preposisjonen) utelatast. 132.1 Utelating i koordinerte setningar. I koordinerte setningar gr den utelatne utfyllinga fram av den fregande setninga, direkte eller indirekte. San fylkti konungr lii snu ok rei sjalfr fyrir [v]. D fylkte kongen hren sin og reid sjlv fre [han]. | er eir hrundu t skipum snum, hljp ar vatn [au] ok fylldi upp, ok mttu eigi [au] koma. D dei skauv ut btane sine, sprang det vatn i [dei] og fylte dei opp, og dei kunne ikkje kome til [dei]. | Hann tk hinn mesta uxann, er Himinhrjr ht, ok sleit af [honum] hfuit ok fr me [at] til sjvar. Han tok den strste oksen, som heiter Himinrjod, og sleit av [honom] hovudet og fr med [det] til sjen. 132.2 Utelating med ar som representant. I enkelte tilfelle opptrer det adverbiale ar der som ein representant for den utelatne utfyllinga. Auun kaupir bjarndri eitt, ok gaf ar fyrir alla eigu sna. Audun kjpte ein bjrn, og gav for [denne] alt han tte. | Hringhorni ht skip Baldrs. Hann vildu goin fram setja ok gera ar blfr Baldrs. Ringhorne heitte skipet til Balder. Det ville gudane setje fram og gjere blferda til Balder p [det].

128

Kap. 11

132.3 Utelating i relativsetningar. Det er ogs vanleg at utfyllinga vantar i relativsetningar, med di korrelatet i oversetninga representerer utfyllinga. I slike tilfelle kan vi seie at preposisjonen er stranda. Det same fenomenet har vi i moderne norsk. Ri brott eykjum eira af bjum ar sem eir eru ( bjum). Ri hestane deira bort fr dei gardane som dei er p ( gardane). | Hon kastai egar keraldinu fr sr er drykkrinn var ( keraldinu). Ho kasta sngt fr seg det kjeraldet som drikken var i ( kjeraldet). 132.4 Absolutt bruk av preposisjon. I andre tilfelle m vi rekne med at preposisjonen str absolutt, dvs. utan noka utfylling. I analogi med verba kan vi ogs seie at preposisjonen str intransitivt. En vta var mikil um daginn. Det var mykje vte om dagen. | hljp at slkr Fitjaskalli ok hj me xi hfu Erlingi. D sprang Aslak Fitjaskalle fram og hogg med ksa i hovudet p Erling. | tk konungr til ok fr hndum um kverkr sveininum. D tok kongen og fr med hendene over halsen p sveinen.

Upersonlege konstruksjonar
135 Allment. Ovanfor har vi sett at subjektet kan utelatast i imperativsetningar og i koordinerte setningar. Men dette er langt fr dei einaste setningane som manglar subjekt i norrnt. Nr subjektet manglar i andre typar av setningar, skal vi ta utgangspunkt i verbet. Dersom verbet kan opptre med subjekt, t.d. merkja merkje, reknar vi med subjektstryking ( 136). Dersom verbet normalt ikkje opptrer med subjekt, t.d. daga bli dag, reknar vi med subjektlyse i streng forstand ( 137). Begge delar omtaler vi som upersonlege konstruksjonar. 136 Subjektstryking. || 1. I aktive setningar er det ikkje uvanleg at subjektet blir stroke. Konungr stakk vi honum xarhyrnunni kinn honum ok mlti: Merkja skal drttinsvikann. Kongen stakk odden p ksa i kinnet hans og sa: Merkje skal eg kongssvikaren. I dette eksemplet er drttinsvikann objektet, men kven som er subjektet, seier ikkje setninga noko om. I omsetjing til norsk kan vi her velje eg som subjekt (med referanse til kongen), ein (med allmenn referanse) eller vi kan passivvende setninga (kongssvikaren skal merkjast). Vi skal framstille dette som uttrykk for ei omforming, der X representerer eit uspesifisert subjekt, X skal merkja drttinsvikann skal merkja drttinsvikann. || 2. I prinsippet kan alle fleirverdige verb utsetjast for ei slik omforming. Subjektstrykinga tener til fokusere p andre trekk enn sjlve subjektsforholdet; det interessante i dmet ovanfor er kven som skal merkjast (dvs. objektet), ikkje kven som utfrer merkinga (subjektet). Andre dme: En at m sj at hann er mikill fyrir sr. Og

Omformingar

129

det kan ein sj at han er mykje til kar. | En vr eigum ann gu er hvern dag m sj. Men vi eig ein gud som vi kan sj kvar dag. || 3. Nr subjektet er utelate, plar verbet st i 3. person eintal indikativ. Dette er den umarkerte forma, dvs. den forma som blir vald nr det ikkje str noko eksplisitt subjekt. 137 Subjektlyse. || 1. I 100 sg vi at ein del verb ikkje tek subjekt (nedanfor oppsummert i fig. 11:1). Setningar med slike verb er subjektlause i streng forstand. Hit hyrer verb som det nullverdige rigna sv.vb. regne, det einverdige kala st.vb. fryse og det toverdige dreyma sv.vb.dryme. Rignir allan dag. D regner det heile dagen. | Hann [akk.] kl sem ara hundtk. Han fraus som ei anna bikkje. | Baldr inn ga [akk.] dreymdi drauma stra ok httiliga [akk.] um lf sitt. Den gode Balder drymde store og farlege draumar om livet sitt. || 2. I moderne norsk har nullverdige verb ftt formelt subjekt, rignir > det regner. Ved einverdige og toverdige verb plar derimot personobjektet rykkje opp p subjektplassen, t.d. mik kell > eg frys og mik dreymir draum > eg drymer ein draum.

Fig. 11:1 Verb som ikkje tek subjekt i norrnt.

Smsetningar
138 Akkusativ med infinitiv. Akkusativ med infinitiv er ein type smsetning som typisk opptrer etter dei toverdige verba sj st.vb. sj, heyra sv.vb. hyre, tla sv.vb. etle, meine, hyggja sv.vb. tenkje, tru, tra sv.vb. tru og kvea st.vb. seie. Opt hefi ek heyrt yr at mla. Ofte har eg hyrt dykk seie dette. I denne setninga str yr at mla som objekt. Dette er ei smsetning der yr dykk svarar til subjektet, mla seie til verbalet og at det til objektet. 138.1 Underliggjande struktur. Vi kan tenkje oss at smsetninga er avleidd av ei underliggjande, fullstendig setning, r mli at de seier dette. Som vist i fig. 11:2 skjer det d to endringar, (1) subjektet blir gjort til objekt og sett i akkusativ,

130

Kap. 11

r yr og (2) det finitte verbalet blir gjort infinitt og sett i infinitiv, mli mla. Nemninga akkusativ med infinitiv byggjer p nett desse to trekka.

Fig. 11:2 Danning av akkusativ med infinitiv 138.2 Tilsvarande konstruksjonar. Konstruksjonar som svarar til akkusativ med infinitiv finst i mange sprk, ogs i moderne norsk. Men d moderne norsk ikkje har akkusativ (utanom i pronomen), blir konstruksjonen omtalt under andre namn, t.d. objekt + objektsinfinitiv eller neksusobjekt. 138.3 Utelating av vera. Verbalet vera kan i enkelte tilfelle utelatast. Trir ann gu [vera] er n sagir fr? Trur du den [vere] gud som du no har fortalt om? dvs. Trur du han er gud, som du no har fortalt om? 139 Akkusativ med infinitiv ved refleksive verbformer. Akkusativ med infinitiv opptrer ogs i samband med refleksive former av verb som kvea st.vb. seie og segja sv.vb. seie. Hann kvazk vera vestfirzkr. Han sa seg vere fr Vestfjordane dvs. Han sa at han tta fr Vestfjordane. | En rr kvezk mundu ra eina hr. Og Tor seier seg vilje ro ei stund dvs. Tor seier at han vil ro ei stund. Nr det er koreferanse mellom subjektet i oversetninga og subjektet i den underliggjande setninga, skjer det ei refleksivering, hann sik, og subjektet forsvinn i refleksivforma, kva sik kvazk. Verbalet blir gjort infinitt, er vera. 139.1 Avleiing ved refleksive verbformer. Ved refleksive former blir avleiinga som flgjer: Hann kva + hann er vestfirzkr Hann kva + sik er vestfirzkr Hann kvazk vera vestfirzkr. | rr kver + rr mun ra eina hr rr kver + sik mundu ra eina hr rr kvezk mundu ra eina hr. 139.2 Preteritum infinitiv. I eksemplet rr kvezk mundu ra eina hr er mundu preteritum infinitiv av munu. Elles er det berre skulu og vilja som har preteritum infinitiv, med formene skyldu og vildu. Denne spesielle infinitiven blir hovudsakleg brukt nr verbalet i oversetninga str i preteritum.

12 Kategoriar

Bakgrunn
140 Uttrykk og innhald. Morfologien gjev eit oversyn over korleis dei enkelte byingskategoriane kjem til uttrykk, t.d. at nominativ typisk endar p -r i maskulinum, medan akkusativ er utan ending. Syntaksen tek for seg innhaldet av desse kategoriane, t.d. at nominativ typisk er brukt for subjektet p norrnt, akkusativ for det direkte objektet.

Kasus
141 Innhald. Kasus uttrykkjer i frste rekkje forholdet mellom dei enkelte ledda i ei setning, slik at subjektet str i nominativ, det direkte objektet som oftast i akkusativ (men stundom i dativ eller genitiv) og det indirekte objektet i dativ, t.d. Mun ek [nom.] bja r [dat.] tv kosti [akk.]. Eg kan by deg to vilkr. Dette omtalar vi som nominal bruk. Kasus kan ogs uttrykkje ulike omstende ved verbalhandlinga, adverbial bruk, som t.d. at reiskap kan uttrykkjast ved hjelp av dativ. Skjt at honum vendi essum! Skyt p honom med denne kvisten! Endeleg kan kasus uttrykkje underordning, attributiv bruk. Det siste er eit srkjenne for genitiv, va rs fiskesnret til Tor. 142 Nominativ. Nominativ har berre nominal bruk. Det er ingen verb eller preposisjonar som styrer nominativ. 142.1 Nominal bruk || 1. Nominativ er alltid kasus for subjektet. Gaf lfr konungr honum gri. Kong Olav gav honom grid. || 2. Nominativ er ogs kasus for predikativet nr det str til subjektet (subjektspredikativ). Hann [subj.] var hrddr mjk [subj.pred.] vi gn essa. Han vart svrt redd ved dette trugsmlet. 143 Akkusativ. Akkusativ har nominal og adverbial bruk. Bde verb og preposisjonar kan styre akkusativ.

132

Kap. 12

143.1 Nominal bruk. || 1. Akkusativ er kasus for det direkte objektet. En v bili laust Kolbeinn go eira. Og i den stunda slo Kolbein til guden deira. || 2. Akkusativ er ogs kasus for predikativet nr det str til objektet (objektspredikativ). Kallar ann [obj.] gu [obj.pred.] er sr eigi ok engi annarra. Du kallar den for gud, som verken du eller andre kan sj. 143.2 Adverbial bruk. Uttrykk for tid og i nokon grad stad (gjennomreist omrde) kan st i akkusativ. Hann rei nu ntr [tid] dkkva dala ok djpa [stad]. Han reid ni netter gjennom mrke og djupe dalar. 144 Dativ. Dativ har bde nominal, adverbial og attributiv bruk. Det er den mest fleirtydige av dei fire kasus i norrnt. Bde verb og preposisjonar kan styre dativ. 144.1 Nominal bruk. || 1. Det indirekte objektet str alltid i dativ. skalt n fara fund konungs ess er r gaf gri. Du skal no fare til den kongen som gav deg grid. || 2. Som oftast str det indirekte objektet i lag med eit direkte objekt. Men det frekjem ogs at eit indirekte objekt str som einaste objekt. Dette gjeld i samband med verb som blir rekna som intransitive, t.d. vaxa st.vb. vekse og fara st.vb. g, skje. Hann spennir sik megingjrum ok x honum smegin. Han spenner styrkebeltet p seg, og d voks semakta hans. || 3. I samband med enkelte verb er dativ kasus for det direkte objektet ( 103.2) Hafa allir hlutir eia unnit at eira Baldri? Har alle ting svore p at dei skal skne Balder? 144.2 Adverbial bruk. Dativ kan ogs uttrykkje mte, reiskap og eigenskap (ofte omtalt som instrumental dativ). Vru allir klddir silki hvtu, ok vru ljsir mjk. Alle var kledde i kvit silke, og dei var svrt lyse. | eir fru fjrum skipum sur Mri. Dei fr med fire skip sr p Mre. 144.3 Attributiv bruk. || 1. I samband med kroppsdelar som hfu n. hovud, hnd f. hand, bak n. rygg o.l., kan dativ uttrykkje eigedomstilhve, t.d. hnd mr handa for meg dvs. handa mi. Denne typen dativ blir gjerne kalla dativus sympatheticus. N hjttu Nreg r hendi mr. No hogg du Noreg or handa mi. || 2. Samanlikningsledd str ofte i dativ, og d utan subjunksjonen en. Hann var slu bjartari. Hann var lysare enn sola. || 3. Dativ kan uttrykkje kva ein eigenskap gjeld eller korleis han viser seg (henseendens dativ). Var s hafr haltr eptra fti. Denne bukken var halt p bakfoten. 145 Genitiv. Genitiv str noko p sida av dei tre andre kasusane fordi han s ofte blir brukt attributivt, dvs. som underordna ledd. Var sonr Gubrands hndum tekinn. D vart sonen t Gudbrand teken til fange. Her str genitiven Gubrands attributivt til sonr i subjektet sonr Gubrands.

Kategoriar

133

145.1 Nominal bruk. Det direkte objektet str i genitiv i samband med nokre verb ( 103.3). Hann gi eigi stundanna. Han ansa ikkje p tida. 145.2 Adverbial bruk. Ein sjeldan gong blir genitiv brukt for uttrykkje stad eller tid. tti mr fyrra dags ekki mjkt or milli ykkar konungs. Eg tykte det var harde ord som fr mellom deg og kongen frre dagen. Faste uttrykk av denne typen er m.a. sama dags same dagen, annars staar annan stad, essa heims i denne verda, minnar handar for min del, hvrratveggju handar for begge partar. 145.3 Attributiv bruk. I attributiv bruk str genitivsleddet typisk til eit anna substantiv. Dette inneber at genitivsleddet har same funksjon som eit adjektiv, og det viser seg ogs at denne bruken av genitiv kan erstattast med eit adjektiv eller ei samansetjing. konungs mar kongens mann konungligr mar kongeleg mann konungsmar kongsmann. 145.3 a Genitiv som uttrykk for samhyrsle. || 1. Possessiv genitiv (eigedom i vid forstand): sonr Gubrands son av Gudbrand, va rs fiskesnret til Tor, skemtun Baldrs moroa til Balder, dgum Haralds konungs hins hrfagra i styringstida til kong Harald Hrfagre osv. || 2. Partitiv genitiv (heilskap eller art): inn nezti hlutr trsins den nedste delen av treet, einn eira ein av dei, fjrir hleifar braus fire leivar av brdet, mikill fjldi banda ein stor flokk bnder, hvat rtta kva slags idrettar, rgrynni lis mykje folk, allra skipa mestr det strste av alle skip, fimm fylki daura manna fem fylkingar av dde menn. 145.3 b Genitiv som uttrykk for subjekts- og objektsforhold. || 1. Ein srskilt type genitiv er den skalla subjekts- og objektsgenitiven. Subjektsgenitiv kan forklarast som ei omforming av ei underliggjande setning med subjekt + verbal. Denne setninga blir omforma til ein substantivfrase der verbalet blir kjerne og subjektet ein attributiv genitiv: Skurgo falla fall skurgoa avgudane fell fallet til avgudane. || 2. Objektsgenitiv kan p si side forstast som ei omforming av ei underliggjande setning med verbal + objekt og uspesifisert subjekt. Ogs her blir setninga omforma til ein substantivfrase med verbalet som kjerne og objektet ein attributiv genitiv: X stjrnar landinu stjrn landsins X styrer landet styringa av landet.

Bestemtheit
146 Innhald. Bestemtheit er ein kategori som uttrykkjer om referenten i ein frase er allment kjent eller omtalt tidlegare. Kategorien kjem morfologisk til uttrykk bde i byinga av bde substantiv og adjektiv.

134

Kap. 12

146.1 Substantiv. || 1. I ubestemt form har substantivet ikkje artikkel, t.d. mar kom gangandi ein mann kom gande. Den ubestemte forma blir brukt nr referenten ikkje er allment kjent eller tidlegare omtalt. En Sigyn kona hans stendr hj honum ok heldr mundlaugu undir eitrdropa. Men Sigyn, kona hans, str attmed han og held ei skl under eiterdrpane. I staden for artikkel kan determinativet nkkurr brukast. N var Loki tekinn grialauss ok farit me hann helli nkkurn. No vart Loke teken fredlaus, og dei fr med han til ein heller. || 2. I bestemt form har substantivet den etterhengde, bestemte artikkelen, t.d. marinn bar hrkli mannen gjekk i hrklede. Den bestemte forma blir brukt nr substantivet er allment kjent eller tidlegare omtalt. En er full er mundlaugin, gengr hon ok slr t eitrinu. Nr skla er full, gr ho og slr ut eiteret. || 3. I tillegg til den bestemte artikkelen i substantivet kan det vere eitt eller fleire demonstrativ. Hann tk hinn mesta uxann er Himinhrjr ht. Han tok den strste oksen, som heitte Himinrjod. 146.2 Adjektiv. || 1. I ubestemt form har adjektivet sterk bying, t.d. ungr mar (ein) ung mann ( 51). Ubestemt form blir alltid brukt nr adjektivet str i predikativ stilling. S ek at r [subj.] eru n felmsfullir [pred.] No ser eg at de er forskremte. Like eins har adjektivet ubestemt form dersom det str i attributiv stilling utan demonstrativ. Gekk hann t of Migar sv sem ungr drengr. Han gjekk ut i Midgard som ein ung mann. || 2. I bestemt form har adjektivet svak bying, t.d. inn ungi mar den unge mannen. D str det som oftast med demonstrativ. engjunum hj Seineborg samnaist s hinn mikli mannfjldi. P engene attmed Seineborga samlast d den store folkemengda.

Grad
147 Innhald. Grad uttrykkjer styrken av ein eigenskap eller eit omstende. Til liks med moderne norsk har norrnt tre gradar: positiv, komparativ og superlativ. 147.1 Positiv. Positiv er den umarkerte graden, som ikkje inneber noka samanlikning. N em ek reir! No er eg sint! 147.2 Komparativ. || 1. Komparativ gjeld den hgare graden, brukt i samanlikning mellom fleire individ, gjenstandar eller forhold. Fekk hann ar urrari lei ok lengri. Der fekk han ein trrare, men lengre veg. || 2. Nr berre to individ blir samanlikna, blir komparativ ogs brukt om den hgste graden. Gsli ok orgrmr ttu leik saman, ok vera menn eigi sttir hvrr sterkari er. Gisle og Torgrim leika ofte saman, og folk vart ikkje samde om kven som var sterkast. 147.3 Superlativ. || 1. Superlativ blir anten brukt om den hgste graden, relativ

Kategoriar

135

superlativ, eller om ein svrt hg grad, absolutt superlativ. Ved relativ superlativ plar adjektivet st i ubestemt form, dvs. med sterk bying. jalfi var allra manna fthvatastr. Tjalve var raskast til beins av alle. || 2. Ved absolutt superlativ plar adjektivet st i bestemt form, dvs. at det har svak bying. Sigvatr var inn mesti vinr Erlings. Sigvat var ein svrt god ven av Erling.

Tempus
148 Innhald. Tempus fortel korleis ei hending er plassert i hve til ytringsaugneblinken. Til liks med moderne norsk har norrnt berre to tempora med eigne byingsformer, presens (notid) og preteritum (fortid). Framtid blir uttrykt ved hjelp av samansette former, som oftast med munu + infinitiv. 148.1 Presens. || 1. Presens er det umarkerte tempus p norrnt. Som oftast blir det brukt om handlingar i notida. Aust er n at mttr inn er ekki sv mikill sem vr hugum. No er det lett sj at makta di ikkje er s stor som vi tenkte. || 2. Presens kan ogs brukast i skalla generiske utsegner, dvs. om ting som gjeld til alle tider (atemporalt). Mar er manns gaman. Mann er manns gaman. || 3. I enkelte tilfelle kan presens ogs brukast om framtid. En er essi tindi vera, stendr upp Heimdallr ok blss kafliga Gjallarhorn. Nr dette hender, skal Heimdall st opp og blse av all makt i Gjallarhornet. || 4. Endeleg kan presens brukast om fortid, skalla historisk presens. Dette er svrt vanleg i norrn prosa, der presens og preteritum kan veksle om kvarandre. at er upphaf essa mls at kurr fr [pret.] me hafra sna ok rei ok me honum s ss er Loki er kallar. Koma [pres.] eir at kveldi til eins banda ok f [pres.] ar nttsta. En um kveldit tk [pret.] rr hafra sna ok skar [pret.] ba. 148.2 Preteritum. || 1. Preteritum inneber eintydig at handlinga ligg i fortida, med blikkpunktet i ytringsaugneblinken. fell konungr nir ok l lengi viti, ok bar sv mikinn harm at varla loddi lfit honum. D fall kongen ned og lg lenge i uvit, og tok det s tungt at det knapt var liv i honom. || 2. I konjunktiv er tempusmotsetninga oppheva. I heilsetningar utrykkjer presens konjunktiv primrt optativt innhald og preteritum konjunktiv potensialt innhald. Jf. 152. 148.3 Framtid. Norrnt har ikkje futurum som eige tempus, men uttrykkjer framtid ved hjelp av munu + infinitiv. Hjelpeverbet munu har eit s generelt innhald at det kan oppfattast som eit reint temporalt hjelpeverb. I omsetjing til moderne norsk m vi leggje inn eit meir spesifikt modalt innhald i slike konstruksjonar, avhengig av samanhengen. rr segir at eir munu sofa ganga. Tor seier at dei vil g og sove. | Ek n norr lei til fjalla essa er n munu r sj

136

Kap. 12

mega. Eg legg no vegen nordover mot dei fjella som de no kan sj. | En n mun reyna er eir renna it rija skeiit. Men no skal det vise seg nr dei spring det tredje rennet.

Modus
149 Innhald. Modus uttrykkjer korleis sprkbrukaren stiller seg til pstandsinnhaldet av setninga. Norrnt har tre modi: indikativ, konjunktiv og imperativ. 150 Indikativ. Indikativ er den umarkerte modus og uttrykkjer faktisitet, dvs. at sprkbrukaren gr god for pstandsinnhaldet i setninga. at var Migarsormr er liggr um lnd ll. Det var Midgardsormen, som ligg kringom alle land. Indikativ er utan samanlikning den mest brukte modus. 151 Konjunktiv. || 1. P semantisk grunnlag kan konjunktiv delast i to hovudtypar, optativ og potensial. Den optative konjunktiven melder ei interesse i at pstandsinnhaldet blir oppfylt. Innhaldet kan karakteriserast langs ein akse av typen nske, bn, oppmoding, pbod, krav. Frir s r me llum brnum num. Fred vere med deg og alle barna dine. || 2. Potensial konjunktiv uttrykkjer ei haldning til sanninga av pstandsinnhaldet. Innhaldet av den potensiale konjunktiv kan karakteriserast langs ein akse av typen tenkjeleg, mogleg, sannsynleg. Sagi at var mi ntt ok enn vri ml at sofa. Han sa at det var midt p natta og at enno var det tid til sove. || 3. Felles for alle typar av konjunktiv er det vi kan kalle ikkje-faktisitet. Det ein nskjer, har ein ikkje for handa, og det ein tvilar p, ligg ikkje fre som noka sikker kjensgjerning. Konjunktiv melder sleis ein allmenn reservasjon til pstandsinnhaldet i setninga. || 4. Skiljet mellom optativ og potensial konjunktiv kjem klarast til uttrykk i heilsetningar. I leddsetningar er konjunktiv ofte styrt av verbalet i oversetninga. D er innhaldet oftast potensialt. 152 Konjunktiv i heilsetningar. || 1. I presens har konjunktiv for det meste optativt innhald. Beri eir sigr af rum dag, er s gu vill. Mtte den av oss f siger i dag som Gud vil. nske og krav har eit naturleg framtidsinnhald, og til det fremlet hver presens betre enn preteritum. I enkelte tilfelle str optativ konjunktiv nr imperativ i innhald, og i 2. person fleirtal har desse to modi jamvel same former. || 2. I preteritum har konjunktiv oftast potensialt innhald. Potensial konjunktiv opptrer gjerne i samband med verb som mega, skulu, ykkja, vilja og vera. Mttir muna hversu vart beiddr til fararinnar. Du vil nok hugse korleis du vart beden om g.

Kategoriar

137

153 Konjunktiv i leddsetningar. Konjunktiv frekjem oftare i leddsetningar enn i heilsetningar. Dette har samanheng med at leddsetningar gjerne uttrykkjer atterhald, vilkr, flgje eller andre innhaldskategoriar som typisk er modale. 153.1 Nominale at-setningar. || 1. Konjunktiv str ofte nr verbalet i oversetninga uttrykkjer vilje, meining, tru, tvil e.l. hugi hon at hann lgi viti. D tenkte ho at han lg i uvit. || 2. Konjunktiv blir g brukt nr setninga refererer noko som er sagt. I dette ligg det eit atterhald som konjunktiven er med p markere. Hon sagi mr at vrir bestr lknir hr stainum. Ho fortalde meg at du var den beste lkjaren her i byen. 153.2 Nominale sprjesetningar. Her frekjem konjunktiv srleg nr verbalet i oversetninga uttrykkjer sprsml, tvil, vurdering o.l. spyrr konungr son Gubrands, hvernug go eira vri grt. D spr kongen sonen t Gudbrand korleis guden deira var laga til. 153.3 Relativsetningar. Konjunktiv blir stundom brukt i restriktive relativsetningar, dvs. nr relativsetninga avgrensar innhaldet av korrelatet. Gubrandr tti son einn, ann er hr s getit. Gudbrand hadde ein son, som det her blir fortalt om. Verbforma s er konjunktiv av vera (jf. skjemaet s. 105). 153.4 Adverbiale vilkrssetningar. Dei adverbiale vilkrssetningane blir jamt innleidde med subjunksjonen ef dersom eller nema om ikkje, utan at. Vilkrssetningar i presens har oftast indikativ (det frste dmet nedanfor), medan dei plar ha konjunktiv i preteritum (det andre dmet). En ef ek fylgi r brott, mun fair minn jafnan lifa me harm ok hugstt. Men om eg flgjer med deg, kjem far min til leve med sorg og hugverk for all tid. Konjunktivforma ville her ha vore fylgja. | Konungr myndi eigi gipta hana honum nema hann gti borit hana fami snum upp fjallit. Kongen ville ikkje gifte henne bort til honom utan at han greidde bere henne opp p fjellet i famnen sin. 153.5 Adverbiale samanlikningssetningar. Ved samanlikning ligg det ofte eit moment av reservasjon, fordi dei to samanlikningsledda aldri er heilt identiske. Desse setningane blir typisk innleidde med subjunksjonen sem. Hann var sv kyrr sem hann vri grafinn nir. Han var s still som han var graven ned. 153.6 Adverbiale vedgingssetningar. I setningar som er innleidde med subjunksjonen at (tt) om, dersom, sjlv om str det alltid konjunktiv. Einarr hyggr at Hrafnkell mundi eigi vita tt hann rii hestinum. Einar tenkte at Ramnkjell ikkje ville f vite det om han reid hesten. 153.7 Adverbiale flgjesetningar. Flgjesetningar har eit element av uvisse, som kjem til uttrykk i konjunktivforma. Subjunksjonen er typisk sv at. Engan

138

Kap. 12

knt fekk hann leyst ok engan larendann hreyft sv at vri lausari en r. Ingen knute fekk han lyst opp og ikkje fekk han rikka p ein reimende, slik at dei vart lausare enn fr. 154 Imperativ. Imperativ finst berre i 1. person fleirtal og i 2. person eintal & fleirtal. Innhaldet av imperativ spenner fr mild oppmoding til strengt pbod. Haf at sem ek hefi haft r. Ta du det som eg har hatt fr. | Gangi r annig ntt sem skip bnda eru, ok bori raufar llum. G dit i natt som skipa til bndene er, og bor hol i alle saman. 154.1 1. person fleirtal. I den mildare tolkinga har imperativ eit innhald som ligg nr opp til oppmodande konjunktiv. Dette gjeld alltid i 1. person fleirtal. Stndum upp ok gngum vestr yfir na til mts vi essa menn! La oss st opp og g vest over elva til mtes med desse mennene! 154.2 2. person eintal. I 2. person har imperativ som oftast eit strengare innhald. Det er ikkje uvanleg at subjektet str i imperativsetningar, ofte i enklitisk form. Gakk til lfs konungs. G til kong Olav. | lttu (dvs. lt ) hann n sv gera, at ver s skjat morgin. La han d gjere slik at vret blir skya i morgon. 154.3. 2. person fleirtal. I 2. person fleirtal har formene i imperativ og presens (indikativ og konjunktiv) falle saman, utanom ved verba vera, vita og eiga, men ut fr samanhengen er det sjeldan vanskeleg skilje; i imperativ manglar anten subjektet eller det str rett etter verbet. Ri [manglar subjekt] brott eykjum eira af bjum! Ri hestane deira bort fr gardane!

Aspekt
155 Perfektum. Perfektum uttrykkjer at ei handling har skjedd eller er avslutta innan ei bestemt tid. Perfektum blir uttrykt med hafa + perfektum partisipp. 155.1 Perfektum og tempus. || 1. Nr hafa str i presens, fell avgrensinga saman med ytringsaugneblinken. Ea hvrt hefir rr ekki essa hefnt? Har ikkje Tor teke hemn for dette? || 2. Med preteritum av hafa gjeld avgrensinga eit punkt i fortida. Sndisk n llum sem Loki hefi ltit leikinn. Alle sg no at Loke hadde tapt tevlinga. 155.2 Perfektum med hafa og vera. || 1. Ved intransitive rrsleverb som koma kome og ganga g kan perfektum uttrykkjast med hafa + perfektum partisipp. Veiztu nkkut til fara Gsla, ea hvrt hefir hann hr nkkut komit? Veit du

Kategoriar

139

noko om kvar Gisle er, eller har han kan hende kome hit? || 2. Perfektum kan ogs uttrykkjast med vera + perfektum partisipp ved desse verba. I s fall kongruerer partisippet med subjektet. er Brkr kominn skotfri, er au eru komin at landi. D er Bork komen p skothald, nr dei er komne til lands. || 3. Med vera-perfektum blir resultatet av handlinga framheva, dvs. tilstanden, medan hafa-perfektum framhevar handlinga sjlv. P denne bakgrunnen er det vanleg skilje mellom handlings- og tilstandsperfektum. 156 Supinum. Etter hafa er perfektum partisipp i dei fleste tilfelle ubygd og gr inn som ein del av verbalet. Denne partisippforma, som gjerne blir kalla supinum, svarar til nominativ & akkusativ eintal nytrum (jf. 75.1). Hann hefir haft kveisu mikla ftinum san hann kom ingit. Han har hatt ein stor svull p foten sidan han kom p tinget.

Diatese
157 Innhald. Diatese uttrykkjer kva for rolle verbet deler ut til subjektet i setninga. I norrnt skil vi mellom tre former for diatese, aktiv, mediopassiv og passiv. Aktiv og mediopassiv blir uttrykt med eigne byingsformer, medan passiv oftast blir uttrykt med samansette verbformer (perifrastisk). 158 Aktiv. Aktiv form av verbet inneber typisk at subjektet er den som handlar (agens), medan eit eventuelt objekt er den som handlinga er retta mot eller gr ut over (patiens). Hann lagi gullhring blit. Han la ein gullring p blet. 159 Mediopassiv. Mediopassiv form av verbet inneber typisk at subjektet bde er den som handlar og den som handlinga er retta mot. Mediopassiv blir uttrykt med refleksive former, som har vakse fram av aktive former + pronomena mik eller sik. Hann lagisk rekkju. Han la seg til sengs. (Jf. 96.) Vi reknar med fire ulike bruksmtar av mediopassiv p norrnt: refleksiv, resiprok, inkoativ og passiv. Kvart verb har vanlegvis berre ein av desse bruksmtane, t.d. slik at leggjask leggje seg har refleksivt innhald, mtask mtast, mte kvarandre resiprokt og gerask bli gjort, skje inkoativt. 159.1 Refleksivt innhald. Nr mediopassiv har refleksivt innhald, vender verbalhandlinga seg mot subjektet sjlv. En er konungr st upp, herklddisk hann. D kongen stod opp, tok han p seg hrkleda. 159.2 Resiprokt innhald. Resiprokt innhald inneber at dei personane (eller

140

Kap. 12

gjenstandane) som subjektet viser til, pverkar kvarandre gjensidig. Subjektet str i fleirtal. Ok skildusk eir vinir, sem fyrr vru vinir. Og dei skildest som vener, som fr var uvener. 159.3 Inkoativt innhald. Inkoativt innhald inneber at subjektet trer inn i ein ny tilstand. I omsetjing til moderne norsk kan vi mange gonger f dette fram ved leggje til verbet bli, t.d. gerask bli gjort, skje, mask bli trytt, trtne. Sem mrin kenndi at hann mddisk, mlti hon: Unnasti, kva hon, drekk drykk inn, v at ek kenni at misk. D mya kjende at han trtna, sa ho: Kjraste, sa ho, drikk drikken din, for eg kjenner at du trtnar. 159.4 Passivt innhald. Passivt innhald inneber at subjektet blir utsett for ein pverknad utanfr, nemnd eller unemnd. hans dgum bygisk sland. I hans tid vart Island busett. | Jss kristr fddisk af heilagri mey Maru. Jesus Kristus vart fdd av den heilage mya Maria. Grensa mellom inkoativ og passiv bruk kan av og til vere vanskeleg dra. I det frste dmet ovanfor har verbet ogs eit inkoativt innhald. Det andre dmet, som har uttrykt agens, ber tydeleg preg av eit latinsk frelegg. 160 Passiv. Passiv inneber at subjektet typisk fr rolla som patiens, medan agens vanlegvis ikkje kjem til uttrykk. Vi reknar med at passive setningar kan avleiast av underliggjande aktive setningar, t.d. Heilg mr Mara fddi Jsm krist Jss kristr fddisk af heilagri mey Maru. Sj 31.3 om byinga av mr f. my. 160.1 Vera-passiv. Norrnt uttrykkjer passiv hovudsakleg med vera + perfektum partisipp. Hann er lagr blit. Han er lagd p blet. Denne konstruksjonen kan gjevast to fortolkingar, ei statisk og ei dynamisk. Etter den statiske fortolkinga uttrykkjer konstruksjonen ein tilstand, han ligg p blet. Etter den dynamiske tolkinga representerer konstruksjonen ei handling, han blir lagd p blet. Det er den siste tolkinga som representerer passiv. 160.2 Vera-passiv. Stundom blir passiv uttrykt med vera + perfektum partisipp. Slike konstruksjonar kan berre fortolkast dynamisk. Hversu megu synir hans, eir er getnir vera tleg, njta eira gjafa? Korleis kan snene hans, som blir fdde i utlegd, nyte desse gvene? 160.3 Refleksiv form. I enkelte tilfelle kan passiv uttrykkjast med refleksivforma (jf. 159.4 ovanfor). Hr dmask opt gir af illum. Her blir ofte gode [menneske] dmde av vonde.

Ordliste

I denne lista blir teiknet brukt for vise til eit anna oppslagsord.
ablativ opphavleg ein kasus i det indoeuropeiske grunnsprket (og framleis i latin), som uttrykkjer rrsle fr ein bestemt stad; har gtt inn i dativ i norrnt, t.d. fr landi fr land absolutt stilling preposisjonar som str utan noka utfylling, str absolutt, jf. moderne norsk blir du med [meg el. oss]? adledd ledd som er underordna ein kjerne, t.d. spakar i spakar konur kloke kvinner adjektivfrase frase adjektiv (ordklasse) ord som uttrykkjer eigenskapar, t.d. gamall i inn gamli mar den gamle mannen adverb (ordklasse) ord som uttrykkjer omstende, i form av tid, stad og mte, t.d skjtt i ganga skjtt g sngt eller modifiserer andre ledd, t.d. mjk i mjk yrstr svrt trst adverbial setningsledd som typisk uttrykkjer tid, stad eller mte, og som modifiserer eit anna ledd i setninga, som oftast verbalet; kan vere adverb, preposisjonsfrase, leddsetning m.m. adverbial bruk om setningsledd som fungerer som adverbial, t.d. nr dativ blir brukt om mte, eir fru fjrum skipum dei fr med fire skip adverbiale leddsetningar setningar som inngr som ledd i ei anna setning og som fungerer som eit adverbial, t.d. setningar innleidde med subjunksjonar som ef, at, sv at affiks samlenemning for ordelement som plasserer seg fre rota i ordet ( prefiks) eller etter rota ( suffiks) agens den som utfrer ei handling, som regel subjekt i setninga akkusativ kasus som typisk blir brukt for det direkte objektet i setninga ( nominal bruk), kan ogs uttrykkje tid og gjennomreist omrde ( adverbial bruk) akkusativ med infinitiv ein setningsliknande konstruksjon der det subjektsliknande leddet str i akkusativ og verbet i infinitiv, t.d. hestinn standa i hann s hestinn standa ar han sg hesten st der aktiv verbform som inneber at handlinga i setninga typisk spring ut fr subjektet, t.d. hann sl hestinn hann slo hesten, og ikkje rettar seg mot subjektet, t.d. hestrinn var sleginn hesten vart sltt, som er passiv allativ uttrykk for rrsle til staden, eigen kasus i enkelte sprk, m.a. finsk; motsett av ablativ, t.d. undir ara eik i eir ganga undir ara eik dei gr inn under ei anna eik alveolar lyd som blir danna med tungespissen mot tannkammen (lat. alveoli), dvs. omrdet rett bak

142

Ordliste
avleiingsaffiks ordelement som plasserer seg anten fre rota i ordet, t.d. - i vinr uven, eller etter rota i ordet t.d. -lig- i vinligr venleg; i begge tilfelle er affikset med p skape eit nytt ord avlyd skifte mellom to, tre eller fire vokalar i det same ordet, srleg i byinga av dei sterke verba, men ogs brukt i ordlaging; gr tilbake til det indoeuropeiske grunnsprket avlydsrekkje vokalskifte som framfor alt kjem til uttrykk i dei sterke verba, og som framleis er synleg i dei moderne germanske sprka bestemtheit byingskategori som uttrykkjer om ordet refererer til noko som er kjent i talesituasjonen, bestemt form, eller til noko som er ukjent eller tilfeldig, ubestemt form bilabial lyd som blir danna ved innsnevring av over- og underleppene, t.d. b i moderne norsk ball og w i engelsk water bindevokal vokal som blir skoten inn mellom stamme og ending, t.d. a i preteritum av kasta-klassa, kast-a-i bying endring av ei ordform gjennom tillegg av endingar og/eller skifte av rotvokalen for uttrykkje grammatiske kategoriar som t.d. kasus og numerus i den substantiviske byinga eller tempus og modus i verbbyinga; jf. ogs ordlaging byingsending eit suffiks som blir lagt til stamma av ordet for uttrykkje ein eller fleire grammatiske kategoriar bryting overgangen fr kort, trykksterk e i rotstavinga til ja (eller j ved uomlyd), t.d. *bergan > bjarga (og vidare *bjargum > bjrgum) dativ kasus som typisk blir brukt for det indirekte objektet ( nominal bruk), men som ogs kan brukast for reiskap,

tennene; t og d er ofte alveolare, men kan ogs vere dentale a-omlyd omlyd approksimant lyd som blir danna med s lita innsnevring at det ikkje er nokon hyrande friksjon; omfattar bde vokalar og sonorantar artikulasjonsmte den mten ein lyd blir danna p, t.d. ved fullt lukke ( plosiv), tydeleg innsnevring ( frikativ), lita eller svrt lita innsnevring ( approksimant), osv. artikulasjonsstad den staden i munnhola der ein lyd blir danna ved ei innsnevring, som oftast ved hjelp av tunga, men ogs ved hjelp av leppene og andre organ i munnhola aspekt verbkategori som uttrykkjer tidskonturen til handlinga, t.d. om ho er avslutta (perfektum) eller ikkje assimilasjon pverknad av ein lyd p ein annan slik at den andre lyden blir likare eller heilt lik den frste, anten progressiv, dvs. framover i ordet (hreinr hreinn) eller regressiv, dvs. bakover i ordet (gt gtt) asyllabisk som ikkje dannar stavingskjerne, t.d. halvvokalen j i mjk, der vokalen er kjernen attributiv bruk underordning av ledd, der det underordna leddet modifiserer det overordna leddet, t.d. forholdet mellom eit adjektiv og eit substantiv, ungir menn unge menn, eller mellom genitiv og ein annan kasus, t.d. konungs mar kongens mann a verbo bying av verb i grunnformer, t.d. bta beit bitu bitit avleiing danning av nye ord, t.d. vinr vinligr vinr ven venleg uven; til skilnad fr samansetjing som er danning av nye ord gjennom samanfying av ei eller fleire stammer, vin + gjf = vingjf venegve

Ordliste
mte m.m. ( adverbial bruk) og til modifisere eit anna ledd ( attributiv bruk), t.d. dativus sympatheticus dativus sympatheticus dativ brukt ved kroppsdelar, der dativleddet uttrykkjer eigedomstilhve, t.d. hnd mr handa mi (eig. handa for meg) defekt bying ord som manglar ei eller fleire former, t.d. adjektiv utan positiv eller verb utan infinitiv demonstrativ determinativ dental lyd som blir danna med tungespissen mot tennene dentalsuffiks eit suffiks som plasserer seg fre tal- og personendinga i svake verb, realisert som , d eller t avhengig av fregande lyd, t.d. kastai, taldi, keypti determinativ ordklasse for ord som typisk str som bestemmarledd, kan vere possessiv (eigedomstilhve), t.d. inn i inn hestr, kvantor (mengd eller omfang), t.d. allir i allir menn, eller demonstrativ (utpeiking), t.d. hinn i hinn mar diakron som ser sprk (el. andre fenomen) i eit historisk perspektiv med vekt p forklare endringar over tid; motsett synkron diatese verbkategori som uttrykkjer kva for rolle subjektet har, t.d. den som utfrer ei handling, aktiv, den som bde utfrer ei handling og som handlinga rettar seg mot, mediopassiv, og den som handlinga er retta mot, passiv diftong to vokalar som til saman dannar kjernen i ei staving, t.d. ei i steinn stein; motsett monoftong diskontinuerleg frase frase der eitt eller fleire andre ledd kjem imellom, t.d. mikill mar ok sterkr ein stor mann og sterk der mikill ... ok sterkr er den diskontinuerlege frasen

143

distribusjon fordeling, srleg brukt om lydar i ulike stillingar (f er ustemt i framlyd, elles stemt) dualis total, t.d. vit vi to, frekjem berre i 1. og 2. person av dei personlege pronomena, numerus einverdig ramme for verb som tek eitt nominalt ledd, som oftast eit subjekt endingsvokal vokal i byingsendingar; ettersom trykket normalt fell p rotstavinga, er endingsvokalane trykklette enklise etterhenging av eit frittstande ledd, t.d. verb + pronomen, em ek > emk eg er finitt verbal verb som str i presens, preteritum eller imperativ finitt verbform verbform som knyter handlinga til eit bestemt tidspunkt, i norrnt presens og preteritum, dessutan imperativ fonem minste tydingsskiljande eining i sprket, t.d. og (slik at sl sjel og sl sol fr ulik tyding); i eit ortofont sprk svarar det eitt skriftteikn (bokstav) til kvart fonem fonematisk som byggjer p fonemet fonemskrift skrift som gjev att fonema i sprket, ofte notert mellom skrstrekar, t.d. /so:l/ for sl sol i skriftsprket (lengd blir vist med kolon) fonologi (lydlre) lre om dei lydane som er brukte i eit bestemt sprk, og korleis dei kan kombinerast med kvarandre fonologisk regel regel som uttrykkjer korleis lydar blir pverka av andre lydar, typisk nr ei stamme og ei byingsending styter saman, t.d. assimilasjonen i aptan+r aptann

144

Ordliste
stilling av grunnformene kalla bying a verbo, t.d. bta beit bitu bitit halvvokal vokal utanfor stavingskjernen, som j i hj hos eller v i vita vite heilsetning setning som ikkje er del av ei anna setning, men str sjlvstendig; kan vere ei enkelt setning, hann kemr han kjem eller ha ei eller fleire leddsetningar, hann sagi at hann vildi koma han sa at han ville kome, der at hann vildi koma er ei leddsetning hiatus vokalsamanstyt, t.d. mellom og i vum (ordet hiatus har sjlv eit dme p hiatus mellom i og a) hypotagme underordning av ledd, t.d. ungir menn unge menn, der eitt eller fleire adledd, ungir, er underordna ein kjerne, menn; kjernen i hypotagmet kan st for heilskapen, men det kan ikkje adleddet imperativ modus indoeuropeiske sprk ein stor sprkfamilie som m.a. omfattar dei germanske, romanske og slaviske sprka; gr tilbake til eit felles indoeuropeisk grunnsprk infinitiv nemneform av verbet, kan opptre med infinitivsmerket at, t.d. hann bau eim at taka vi kristni han baud dei ta mot kristendommen; infinitiv er brukt som oppslagsform for verbet i dei fleste ordbker infinitt verbform verbformer som ikkje knyter handlinga til eit bestemt tidspunkt, i norrnt infinitiv, og presens og perfektum partisipp inkoativt verb verb som uttrykkjer at noko tek til, eller at det er overgang fr ein tilstand til ein annan, t.d. rona raudne, bli raud innlyd lyd som ikkje er framlyd eller utlyd, t.d. f i hafa ha

framlyd den frste lyden i ordet, t.d. g i gata frase eitt eller fleire ord som dannar ein heilskap, oppkalla etter kjernen i frasen: substantivfrase (t.d. inn gamli mar), verbfrase (hefir keypt), preposisjonsfrase (fr landi), pronomenfrase osv. fremjing framskyving av ein lyd, t.d. nr u (ein bakre, hg vokal) gr til y (ein fremre, hg vokal) ved i-omlyd frikativ lyd som blir danna med tydeleg innsnevring, t.d. f, , , s, men utan at det er fullt lukke, plosiv geminat lang konsonant, i norrnt (og moderne norsk) uttrykt ved dobbelskriving (jf. latin gemini tvillingar) geminering forlenging av konsonant genitiv kasus som oftast blir brukt for markere underordning ( attributiv bruk), t.d. possessiv, hestr ins Odins hest, men som ogs kan brukast for det direkte objektet ( nominal bruk), hann gi eigi stundanna han ansa ikkje tida genus (pl. genus el. genera) klasse av substantiv med same type av bying: maskulin, karl mann; feminin, kona kone; eller nytrum, barn barn; ofte, men ikkje alltid, er det samanheng mellom grammatiske kjnn (genus) og naturleg kjnn (sexus) germanske sprk sprkfamilie som omfattar m.a. dei nordiske sprka, engelsk og tysk gjenstandsobjekt objekt grafem dei enkelte einingane i eit skriftsystem, t.d. runer i runealfabetet eller bokstavar i det latinske alfabetet grunnform (av verb) sentrale former av verbet som med tilfying av endingar for person og tal dannar den fullstendige verbbyinga; ofte er opp-

Ordliste
instrumental opphavleg ein kasus i indoeuropeisk, som uttrykte den reiskapen eller det midlet som vart brukt; har gtt inn i dativ i norrnt intervokalisk mellom to vokalar, t.d. v i frvum av frr grderik intransitiv som ikkje tek objekt, brukt om verb og stundom om preposisjonar; intransitive verb er einverdige, men dei kan stundom ta indre objekt; jf. ogs absolutt stilling i-omlyd omlyd j-innskot innskot av halvvokalen j fre a og u i enkelte norrne ord kasus (pl. kasus) grammatisk kategori som ved nominal bruk uttrykkjer kva for rolle eit ledd har i setninga, slik at subjektet str i nominativ, det direkte objektet i akkusativ osv.; norrnt har fire kasus, nominativ, akkusativ, dativ og genitiv kasusmarkr forkorta former av einnhverr brukt i norrne ordbker for vise kva for kasus som verb og andre ordklasser styrer, t.d. e-t = eitthvert = akkusativ, e-m = einhverjum = dativ; gefa e-m e-t seier at verbet gefa tek eit objekt i dativ og eit i akkusativ kjerne overleddet i ein frase, t.d. konur i spakar konur; jf. adledd og hypotagme komparativ ein hgare grad, ved jamfring i adjektiv eller adverb, t.d. inn yngri mar den yngre mannen kongruens samsvarsbying, dvs. at eit ledd kopierer trekk fr eit anna ledd, t.d. at eit adjektiv kongruerer i kasus, numerus og genus med eit substantiv; ungir [nom. plur. mask.] menn [nom. plur. mask.] konjugasjon verbbying, brukt om verbklasser i urnordisk (og andre sprk); i motsetnad til deklinasjon (substantivbying)

145

konjunksjon (ordklasse) ord som knyter saman ord eller setningar, i norrnt ok og, en men, og, ea eller, jf. subjunksjon konjunktiv modus konsonant ein lyd som i norrnt ikkje kan st i stavingskjernen og som er mindre sonor enn ein vokal konsonantisme konsonantsystem; eigenskapar ved konsontane i eit sprk konsonantsamband samband av to eller fleire konsonantar, t.d. sp og kr i spakr eller rr i harr kontraksjon samandraging av ein eller fleire lydar, t.d. aptani aptni av aptann aftan, hestuminum hestunum av hestr hest koordinert setning setningar som er knytte saman med konjunksjonar som ok, en, ea korrelat det leddet som subjunksjonen er el. sem i ei relativsetning viser til, t.d. konungs ess i skalt n fara fund konungs ess er r gaf gri du skal no fare til den kongen som gav deg grid kvantor determinativ labial lyd som blir danna ved hjelp av leppene, t.d. p og f, kan vere anten bilabial og labiodental labiodental lyd som blir danna ved at overtennene kjem i kontakt med underleppa, slik tilfellet er med v i moderne norsk (og v i engelsk very, til skilnad fr den bilabiale w i water) lateral lyd som blir danna ved at lufta strymer p begge sider av lukket eller innsnevringa, som t.d. l, der tunga blir lagt mot tennene og lufta har fri passasje p begge sider leddsetning setning som er del av ei anna setning, jf. heilsetning likvid nemning for laterale lydar som l og rullelydar som r; likvidane er dei mest sonore av konsonantane i norrnt

146
lokativ opphavleg ein kasus i indoeuropeisk, som uttrykte staden for noko; har gtt inn i dativ i norrnt og fleire andre sprk lydskrift skriftsystem som gjev att uttalen, t.d. IPA-lydskrifta (The International Phonetic Alphabet), vanlegvis attgjeve i hakeparentesar

Ordliste
vekslinga mellom a og i barn (sg.) ~ brn (pl.) i si tid kunne ein fonologisk regel forklare dette skiftet, fordi det var ein -u i fleirtalsforma som gav grunnlag for omlyd, *barnu > brn, men d den trykklette -u fall bort ved synkope, vart regelen ikkje lenger fonologisk, men morfologisk nasal lyd som blir uttalt gjennom nasen og med lukke i munnen, framfor alt m og n; i eldre norrnt var det etter alt dmme nasale vokalar (som t.d. i fransk), men det ser ikkje ut til ha vore tilfelle p 1200-talet og seinare; desse vart uttalte utan lukke i munnen nominal setningsledd som typisk uttrykkjer deltakarane i verbhandlinga: subjekt, predikativ og objekt nominal bruk setningsledd som fungerer som nominalt ledd, t.d. nr genitiv blir brukt i det direkte objektet, eir leituu hans dei leita etter han nominale leddsetningar setningar som inngr som ledd i ei anna setning og som fyller plassen til eit nominal (subjekt eller objekt), t.d. at-setningar nominativ kasus som typisk blir brukt for subjektet i setninga og subjektspredikativet, fungerer som oppslagsform i ordbkene normalisert ortografi ortografi norrnt felles vestnordisk sprkform, ofte delt i eldre norrnt ca. 7001050 og yngre norrnt ca. 10501350; i den yngre perioden er det vanleg skilje mellom (gammal)islandsk og (gammal)norsk som dei to viktigaste greinene av norrnt sprk nytralisering oppheving av ei lydleg motsetning, t.d. mellom den stemte g og den ustemte k fre ein ustemt lyd, sagt sakt nullverdig ramme for verb som ikkje tek noko nominalt ledd, dvs. verken

mediopassiv verbform som typisk inneber at subjektet fyller bde agensog patiensrolla, som i dei norrne refleksivformene, hann settisk han sette seg der subjektet handlar ( agens) og der handlinga er retta mot subjektet sjlv ( patiens); jf. aktiv og passiv metrikk verselre, viktig for norrn grammatikk fordi fleire av versemla var stavingsteljande og dermed fortel om stavingsstrukturen i norrnt (slik som skilnaden mellom korte og lange stavingar) modale hjelpeverb verb som modifiserer eit anna verb og fortel om korleis subjektet i setninga stiller seg til verbhandlinga, i norrnt verb som munu, mega, vilja, kunna m.fl. modus (pl. modus el. modi) verbkategori som uttrykkjer korleis sprkbrukaren stiller seg til pstandsinnhaldet i setninga; indikativ om det som faktisk er tilfelle, imperativ om det blir kravd eller pbode, konjunktiv om det som er nskjeleg eller sannsynleg monoftong enkeltstande vokal, til skilnad fr diftong morfologi (formlre) oversyn over korleis ord blir danna og bygde i eit sprk, som regel med fokus p byingslra morfologisk regel regel som uttrykkjer lydlege forhold mellom ulike former av ord, men utan at dette kan forklarast p synkront grunnlag, t.d.

Ordliste
subjekt eller objekt, t.d. rignir det regner numerus (pl. numerus el. numeri) kategori som uttrykkjer mengd, eintal (singularis) eller fleirtal (pluralis); i personlege pronomen frekjem ogs total (dualis) objekt utfylling til eit verb; objektet er eit setningsledd som typisk viser til den som handlinga er retta mot eller gr utover, det kan vere indirekte (og str d alltid i dativ) eller direkte (og str d som oftast i akkusativ, men kan ogs st i genitiv eller jamvel dativ); eit skilje kan ogs gjerast mellom gjenstands- og personobjekt, avhengig av om objektet typisk er ein gjenstand eller ein person; eit indre objekt er eit objekt som har nr slektskap med verbet og som kan vere styrt av verb som elles er intransitive, t.d. fr ferd i fara fr fare ei ferd; ei utfylling til ein preposisjon kan ogs kallast objekt, t.d. henni i hann fr me henni han reiste med henne objektiv gjenstandsorientert, som t.d. nr me styrer akkusativ snarare enn dativ, hann fr me uxahfuit til sjvar han fr med oksehovudet til sjen objektspredikativ predikativ oblik kasus alle kasus utanom nominativ obstruent lyd som inneber fullt lukke (plosiv) eller delvis lukke (frikativ) for luftstraumen omforming endring av ei setningsform til ei anna, nrliggjande form, t.d. fr at-setning til akkusativ med infinitiv, t.d. hann s at mar [nom.] kom [pret.] gangandi > hann s mann [akk.] koma [inf.] gangandi han sg ein mann kome gande omlyd assimilasjon som inneber at ein vokal eller halvvokal gjer ein vokal lenger framme i ordet likare seg; ved

147

a-omlyd blir vokalen senka, *hulta > holt; ved i-omlyd blir vokalen fremja, *bki > bkr; ved u-omlyd blir vokalen runda, *vatnu > vtn optativ som uttrykkjer at noko er nskeleg, eit typisk innhald (ved sida av potensial) i konjunktiv, t.d. troll hafi ik mtte trolla ta deg ordlaging endring av eit ord slik at det blir danna eit nytt ord, anten innanfor same ordklassa, vinr m. vinr m. ven uven, eller ved at det blir danna eit nytt ord i ei anna ordklasse, vinr m. vinligr adj. ven venleg; jf. bying ortofon attgjeving av skrift slik at det s langt rd svarar eitt teikn til kvar lyd, slik som i moderne norsk vaier og srvis snarare enn wire og service ortografi stavemte, dvs. reglar for attgjeving av tale i skrift, t.d. at lang vokal blir markert med aksent i norrnt, btr m. bt, men lang konsonant med dobbelskriving, kalla vb. kalle; unormalisert ortografi er den ortografien ein finn i handskriftene, normalisert ortografi den regulerte ortografien som ein finn i grammatikkar (m.a. denne boka), ordbker og mange tekstutgver oversetning den delen av ei heilsetning som ikkje er ei leddsetning eller smsetning, t.d. opt hefi ek heyrt i opt hefi ek heyrt yr at mla ofte har eg hyrt dykk seie det palatal lyd som blir danna gjennom kontakt mellom tungeryggen og den harde ganen (palatum durum), t.d. kj [] i moderne norsk kjele, jf. velar palatalisering framskuving av ein lyd, t.d. o (bakre vokal) (fremre vokal), ein av overgangane under i-omlyden ( omlyd)

148

Ordliste
innhald (ved sida av optativ) i konjunktiv, t.d. enn vri ml at sofa det var enno tid til sove predikativ setningsledd som kongruerer med eit subjekt (subjektspredikativ), hestr var hvtr hesten var kvit, der hvtr [nom.] er predikativ til subjektet hestr [nom.] eller med eit objekt (objektspredikativ), t.d. hann kallai laf helgan hann kalla Olav heilag der helgan [akk.] er predikativ til objektet laf [akk.]; det er alltid kongruens mellom predikativet og det leddet det str til prefiks ordelement som plasserer seg fre rota i ordet, t.d. i vinr uven, yfir i yfirganga overg preposisjon (ordklasse) ord som uttrykkjer relasjonar i tid og rom og som typisk styrer substantiv eller pronomen, t.d. og hj i Hkon jarl var veizlu hj honum Hkon jarl var i gjestebod hos han preposisjonsfrase frase presens tempus som hovudsakleg blir brukt om notid, men som ogs kan ogs brukast om fortid (historisk presens) eller framtid (nr samanhengen gjer det klart) presenssteg presens av verb og dei formene som er danna p same mten, dvs. infinitiv, imperativ, presens og presens partisipp preterito-presentisk gruppe av verb som dannar presens etter mnster av preteritum i sterke verb, og preteritum ved hjelp av dentalsuffiks (som i svake verb) preteritum tempus brukt om det som ligg i fortida preteritumssteg preteritum av verb og dei formene som er danna p same mten, dvs. preteritum, preteritum infinitiv og perfektum partisipp

paradigme oppstilling av byingsformene av eit ord, til mnster for byinga av tilsvarande ord paratagme sideordning av ledd, t.d. konungr ok bndr konge og bnder, typisk med konjunksjonen ok, der kvart av ledda kan st for heilskapen utan at setninga blir skipla partisipp infinitt verbform, anten presens partisipp om igangverande handling (gangandi gande) eller perfektum partisipp om avslutta handling (gengit gtt) passiv verbform som inneber at handlinga i setninga typisk rettar seg mot subjektet, t.d. hestrinn var sleginn hesten vart sltt, der subjektet hestrinn er patiens; jf. aktiv og mediopassiv patiens den som handlinga gr ut over, som regel objekt i setninga perfektum aspekt pergament skinn, som oftast fr kalvar, som var glatta og innsett med krit til bruk som skrivemateriale perifrastisk verb verbal som er danna av meir enn eitt verb, t.d. hefir tekit har teke, mun ganga vil g person grammatisk kategori som uttrykkjer den talande (1. person), den tiltalte (2. person) eller den omtalte (3. person), srleg viktig i verbbyinga, men frekjem ogs som kategori i pronomensystemet personobjekt objekt plosiv (lukkelyd) lyd med fullt stenge av luftstraumen t.d. p, t, k positiv grunnform i bying av adjektiv og adverb, uttrykkjer ikkje noka form for samanlikning, t.d. spakr klok, jf. komparativ og superlativ possessiv determinativ potensial som uttrykkjer at noko er mogleg eller sannsynleg, eit typisk

Ordliste
progressiv assimilasjon assimilasjon pronomen (ordklasse) ord som typisk str i staden for andre ord, pro nomen, t.d. hann og hon reduplikasjonsverb verb som dannar preteritum ved ta opp att ein del av stamma, kjent fr m.a. latin, tango tetigi rre; i norrnt er det berre dei fem verba i ra-klassa som viser tydelege spor av reduplikasjon, t.d. ra reri, men p grunnlag av det austgermanske sprket gotisk (kjent i ei bibelomsetjing fr 300-talet) reknar vi med at urnordisk hadde reduplikasjonsverb refleksiv som viser tilbake p subjektet, t.d. i refleksivforma hann settisk nir han sette seg ned, jf. resiprok regressiv assimilasjon assimilasjon relativsetning underordna setning som har ein utfyllande funksjon som minner om adjektiv, typisk knytt til eit overordna substantiv med subjunksjonen er som eller ogs sem som resiprok gjensidig, t.d. i refleksivforma eir mttusk dei mtte kvarandre, til skilnad fr det reint refleksive hann settisk nir han sette seg ned rot den delen av ordet som ikkje er byingsending eller avleiingsaffiks og som dermed er den minst foranderlege delen av ordet rotvokal vokal som str i rota av ordet, t.d. dei vokalane som skifter som flgje av avlyd rullelyd lyd som blir danna ved at tunga slr eitt eller fleire slag, jf. tapp og trill runding spissing av leppene ved somme vokalar, jf. skilnaden mellom den urunda vokalen e og den tilsvarande runda vokalen ; dei bakre vokalane i norrnt er alle runda, dvs. u, , o, , og

149

samansetjing danning av ei ny stamme ved setje saman ei eller fleire stammer, t.d. tr + r trr trepil; det frste leddet str ikkje sjeldan i genitiv, Bacchus var nttdrykkjumar Bacchus var ein nattdrikkemann, der drykkju er genitiv av drykkja f. drikke scriptio continua samanhengande skrift, dvs. skrift utan markering av ordmellomrom, frekjem i mange runeinnskrifter, men ikkje i dei relativt unge norrne handskriftene i det latinske alfabetet segmentering innskot av ein ny lyd, t.d. s i tt, skautt skautst (skrive skauzt med z = ts), ogs brukt om innskotet av j i bryting, *bergan bjarga senking lgning av vokalar, srleg fr hg til mellomhg, t.d. u > o som flgje av a-omlyden, *hulta > holt ( omlyd) sexus naturleg kjnn, til skilnad fr grammatisk kjnn, genus; i nokre tilfelle er det ein motsetnad mellom dei to, t.d. Skai som er ei gudinne (synje), og sleis med feminin sexus, men der genus er maskulin (svak maskulin a-type) smsetning konstruksjon som ikkje oppfyller minstekrava til ei setning, men som har setningsliknande karakter, t.d. akkusativ med infinitiv sonor klangfr; vokalar er alltid sonore, og nokre av konsonantane er ogs relativt sonore, t.d. l og r, medan andre ikkje er sonore i det heile, t.d. p og t sonorant klangfr konsonant, omfattar i norrnt bde nasal og likvid sosiativ uttrykk for at nokon har flgje; preposisjonen me styrer dativ i sosiativ bruk, t.d. hann fr me henni han reiste med henne stamme den delen av ordet som ikkje omfattar byingsendinga; stamma kan falle saman med rota, t.d. vin i vinr m.

150

Ordliste
samanhengen, eller fordi det str i koordinerte setningar subjunksjon (ordklasse) ord som innleier leddsetningar, i norrnt t.d. at at, ef dersom, at end, end om, jf. konjunksjon substantiv (ordklasse) ord som typisk viser til gjenstandar eller forhold, t.d. sl sol, sk sak suffiks ordelement som plassererer seg etter rota i ordet, bde i form av avleiingssuffiks (-ug- i blugr) og byingsendingar (-r i blugr) superlativ den hgste graden, anten relativ superlativ (den aller hgste graden) eller absolutt superlativ (ein svrt hg grad) supinum den forma verbet har etter hafa, t.d. tekit i hann hefir tekit bkina, dvs. nominativ/akkusativ eintal nytrum av perfektum partisipp svak bying bying som er kjenneteikna ved relativt f former; i substantiv og adjektiv endar dei svake formene alltid p vokal i heile eintal, t.d. granni granna og spaki spaka, og i verba er preteritum alltid fleirstava, t.d. bygi bygde; motsett sterk bying syllabisk som dannar stavingskjerne, t.d. vokalen i mjk mykje, svrt, motsett asyllabisk symmetrisk system system der det er like mange einingar p den eine sida som den andre, t.d. eit vokalsystem med like mange fremre som bakre vokalar synkope vokalbortfall, t.d. fr urnordisk gasti til norrnt gestr m. gjest, der den trykklette i vart synkopert (kutta bort) synkopetid den sprkhistoriske perioden ca. 500700, d urnordisk gjekk gjennom ei strre forenkling og miste mange trykklette vokalar ved synkope (vokalbortfall)

ven, men kan ogs omfatte ei rot og eitt eller fleire avleiingsaffiks, t.d. vinsemd venskap (her er det inga byingsending) stammeutlyd sluttlyden i ei stamme, t.d. -n i stamma vin- i ordet vinsemd staving del av eit ord som skil seg ut ved ha ein sonoritetstopp (sj sonor) og som i norrnt har ein vokal i kjernen; stavinga har ein stavingsframlyd, t.d. sp i spakr, ein stavingskjerne, t.d. a i mar, og ein stavingsutlyd, t.d. st i haust; berre stavingskjernen er obligatorisk, jf. t.d. og stemt lyd som blir danna med vibrasjon av stemmebanda, t.d. b, d, g; motsett ustemt sterk bying bying som er kjenneteikna ved relativt mange former; i substantiv og adjektiv endar minst ei av formene i eintal p konsonant, t.d. hestr hests og spakr spaks, og i verba er preteritum eintal alltid einstava, t.d. braut braut; motsett svak bying styring eigenskap ved verb, adjektiv og preposisjonar, som inneber at dei m.a. bestemmer kasus i det styrte leddet; styring (ogs kalla reksjon) er ei form for underordning, medan kongruens snarare er ei form for sideordning subjekt setningsledd som typisk viser til den som set i gang handlinga, eller som er gjenstand for omtale; str alltid i nominativ og har kongruens med det finitte verbalet (dvs. har same person og numerus) subjektlaus om setning som manglar subjekt, anten fordi subjektet er utelate, eller fordi verbet ikkje tillt noko subjekt; jf. upersonleg konstruksjon subjektspredikativ predikativ subjektstryking stryking av subjektet fordi det ikkje blir rekna som interessant og kan forstast ut fr

Ordliste
synkron som ser sprk (el. andre fenomen) i eit samtidig perspektiv med vekt p forklare sprksystemet p eit bestemt tidspunkt, det vere seg i eldre eller nyare tid; motsett diakron syntaks (setningslre) lra om korleis ord blir samanfydde til strre heilskapar, og om kva som er innhaldet i byingskategoriane tal numerus tapp rullelyd som blir danna ved eit enkelt slag av tunga, jf. trill tematisering framflytting av ledd i setninga slik at det kjem i sterkare fokus tempus (pl. tempus el. tempora) verbkategori som knyter ytringa til tidsaksen, anten ved uttrykkje at ho har skjedd i fortida, preteritum, eller ved at ho skjer i notida (i ytringsaugneblinken), presens toverdig ramme for verb som tek to nominale ledd, som oftast eit subjekt og eit objekt transitiv som tek objekt, brukt om verb og stundom om preposisjonar treverdig ramme for verb som tek tre nominale ledd, som oftast eit subjekt og to objekt trill rullelyd som blir danna ved fleire slag av tunga, jf. tapp trykk fokusering p delar av eit ord eller ei setning gjennom ein kontrast i tonegang og artikulatorisk styrke; i norrnt fell trykket normalt p den frste stavinga i ordet; i avleiingar og samansetjingar kan ein ogs f sekundrtrykk, t.d. -heill i jafnheill trykkforskyving forskyving av trykket fr ei staving til ei anna eller fr ein del av stavinga til ein annan del, slik som i overgangen *sa sj, der trykket i utgangspunktet ligg p , men nr trykket forskyv seg bakover i ordet, gr over til halvvokalen j og den pflgjande vokalen fr trykk og lengd, a

151

unormalisert ortografi ortografi u-omlyd omlyd upersonleg konstruksjon konstruksjon utan subjekt, anten fordi subjektet er stroke eller fordi verbet ikkje tek subjekt; jf. subjektlaus urnordisk den eldste forma av nordisk sprk, etter at det hadde skilt seg fr det felles germanske sprket, som oftast brukt om perioden ca. 200 700; yngre urnordisk, ca. 500700, er ogs omtalt som synkopetida ustemt lyd som blir danna utan vibrasjon av stemmebanda, t.d. p, t, k; motsett stemt utfylling etterstilt adledd, t.d. objekt til verb, hringinn i brjta hringinn bryte ringen, eller objekt til preposisjonar, t.d. borit i yfir borit ved bordet (det er ikkje s vanleg snakke om objekt til preposisjonar, men ei slik nemning fr fram fellestrekk med verba) utlyd lyd som str i slutten av ordet, t.d. t i braut; sj ogs stammeutlyd utlydsherding overgang fr stemt til ustemt i utlyd, t.d. gald galt av gjalda vb. gjelde, ogs kalla desonorisering uvular lyd som blir danna gjennom kontakt mellom tungeryggen og drvelen (uvula), t.d. skarre-r, [] valens samband mellom eller innanfor setningsledd, hovudsakleg forholdet mellom verbalet og dei nominale ledda (subjekt og objekt); grunnlag for klassifikasjon av verba p grunnlag av kor mange ledd dei knyter til seg velar lyd som blir danna gjennom kontakt mellom tungeryggen og den mjuke ganen (velum el. palatum molle),

152

Ordliste
er meir klangfr (sonor) enn ein konsonant vokalheving lfting av ein lg eller mellomhg vokal til ei mellomhg eller hg stilling, t.d. hevinga av e til i i *fjeri firi av fjrr m. fjord etter regel (7) s. 39 vokalisme vokalsystem; eigenskapar ved vokalane i eit sprk vokalskifte endring av rotvokalen i ulike byingsformer av eit ord, anten p grunn av omlyd (t.d. bk ~ bkr) eller avlyd (fara ~ fr)

omrdet mellom den harde ganen (palatum durum) og drvelen (uvula); i norrnt gjeld det bde g og k, jf. palatal verb (ordklasse) ord som typisk uttrykkjer handlingar eller tilstandar, t.d. ganga g og vera vere verbal setningsledd som dannar kjernen i setninga, og som inneheld eitt eller fleire verb v-innskot innskot av halvvokalen v fre a og i i enkelte norrne ord vokal ein lyd som i norrnt er aleine om kunne st i stavingskjernen, og som

Ordregister

f. 38, 54 prep. 118, 119 (el. ) milli prep. 120 mt(i) prep. 119 af prep. 119 afla sv.vb. 115, 116 aka st.vb. 97 akr m. 49 ala st.vb. 96 aldr m. 49 allr det. 73 n prep. 120 angr m. 49 annarr det. 73, 76, 77 aptann m. 33, 34, 41, 49 aptari adj. 68 aptastr adj. 68 armr m. 26, 29, 30, 41, 42, 47, 48 ss m. 51 st f. 55 at prep. 119 at sbj. 137 atall adj. 70 tt f. 55 tta det. 77 ttandi det. 77 ttatigi det. 78 ttatugundi det. 78 tti det. 77 ttjn det. 77 ttjndi det. 77

auigr adj. 41, 67, 70 auga n. 62 auka st.vb. 43, 98 ausa st.vb. 98 austastr adj. 68 bir det. 72, 81 bak n. 58, 132 bani m. 59 banna sv.vb. 87 bardagi m. 59 barn n. 42, 57, 58 btr m. 48 beia sv.vb. 115, 117 bekkr m. 44, 50 belgr m. 50 belja sv.vb. 87 ben f. 55 bera st.vb. 94, 102, 113, 115, 116 bergja sv.vb. 89 berja sv.vb. 88 ba st.vb. 115 bija st.vb. 44, 95, 102, 103, 106, 117 binda st.vb. 40, 93, 103, 115 biskup m. 49 bta st.vb. 17, 72, 85, 91, 102, 115 bjarga st.vb. 25, 92, 93, 112, 115

bja st.vb. 37, 92, 103, 113, 116 blanda st.vb. 99 blr adj. 38, 42 blsa st.vb. 99 blr adj. 37, 117 blkja st.vb. 91 blinda sv.vb. 37 blindi f. 62 blindr adj. 37, 40, 69 blmstr m. 49 blta st.vb. 99 bogi m. 24, 59 bk f. 28, 29, 43, 56 bndi el. bandi m. 60 bndi m. 43, 60 borg f. 55, 75 bt f. 56 br f. 38 braut f. 55 brega st.vb. 93, 115 breir adj. 66, 69 brenna f. 61 brenna st.vb. 85, 93 brenna sv.vb. 89 bresta st.vb. 92, 93 breyta sv.vb. 28 brjta st.vb. 13, 21, 27, 39, 43, 91, 92, 102, 104, 108, 109, 115 brir m. 53 brk f. 56

154
brynja f. 61 ba st.vb. 98, 103 bandi m. 60 binn adj. 117 bulr m. 50 byggja sv.vb. 38, 89 byggva sv.vb. 89 bylgja f. 61 byrja sv.vb. 87 byrr m. 50 bn f. 42, 55 bta sv.vb. 28 blkr m. 41, 51 bllr m. 51 blva sv.vb. 87, 115 daga sv.vb. 113, 114 dagr m. 48 dengja sv.vb. 89 detta st.vb. 93 deyja st.vb. 97 djpr adj. 67 djfull m. 49 dmandi m. 60 dmari m. 59 dttir f. 57 draga st.vb. 41, 97, 115 drasill m. 41 drengr m. 44, 50 drepa st.vb. 95 dreyma sv.vb. 116, 129 drfa st.vb. 91 drjpa st.vb. 91 drttinn m. 41 drttning f. 54 drykkja f. 61 drykkr m. 50 dfa f. 61 duga sv.vb. 43, 86, 90, 114 duna sv.vb. 114 dvergr m. 48 dylja sv.vb. 117 dynr m. 36, 50 dr n. 57, 58

Ordregister
dyrr f.pl. 56 dys f. 55 dkkr adj. 71 dma sv.vb. 85, 86, 88, 89, 102, 115 dmi n. 58 dgg f. 55 ef sbj. 137 efri adj. 68 efstr adj. 68 egg f. 55 egg n. 58 eggja sv.vb. 87, 117 eiga pp.vb. 85, 100, 107, 115 einn det. 73, 77 einnhverr det. 112, 113 eira sv.vb. 115 ek pron. 25, 79, 80, 103 elgr m. 50 elli f. 62 ellifu det. 77 ellipti det. 77 elska sv.vb. 60, 87 elskandi m. 60 eng f. 55 engi det. 73 engi n. 59 enn det. 73 enni n. 58 eptir prep. 118, 120 eptri adj. 68 epztr adj. 68 r pron. 79, 103 erendi n. 58 erfa sv.vb. 89 erfii n. 58 erfingi m. 60 ermr f. 54 ertr f.pl. 56 eta st.vb. 95, 115 ey f. 44, 55 eya sv.vb. 71, 115 eyra n. 62 eyrr f. 55 eystri adj. 68 f st.vb. 99, 115 f sv.vb. 87 fair m. 18, 53 fagna sv.vb. 115 fagnar m. 41, 51 fagr adj. 37, 43, 67, 70 falda st.vb. 99 falla st.vb. 99 fr adj. 43 fara st.vb. 20, 80, 96, 102, 114 fastr adj. 66, 69 f n. 38 feginn adj. 41, 117 fela st.vb. 94, 95 fella sv.vb. 21, 38, 89 fen n. 58 fer f. 55, 114 fertugundi det. 78 festa sv.vb. 89 fim(m)tn det. 77 fim(m)tndi det. 77 fim(m)ti det. 76, 77 fim(m)tigi det. 78 fim(m)tugundi det. 78 fimm det. 77 fingr m. 53 finna st.vb. 93 fiski f. 62 fiskr m. 48 fit f. 55 fjall n. 44, 58 fjndi m. 60 fjara f. 61 fjri det. 76, 77 fjrir det. 72, 77, 81 fjrtn det. 77 fjrtndi det. 77 fjrutigi det. 78 fjr f. 54 fjgurtn det. 77 fjgurtndi det. 77

Ordregister
fjlmennr adj. 67 fjrr m. 25, 39, 41, 43, 52 flja sv.vb. 88 flja st.vb. 92 fl st.vb. 97 flet n. 44, 59 fljta st.vb. 92 fljga st.vb. 91, 92 fluga f. 61 flytja sv.vb. 28, 71, 88 fla sv.vb. 114 ftr m. 43, 53 fr prep. 119 fram adv. 66 fregna st.vb. 96 freista sv.vb. 87, 115 frir m. 51 frjsa st.vb. 36, 92, 103 frj n. 59 fr n. 59 frgr adj. 71 frndi m. 60 frr adj. 39, 45 fri f. 62 fullr adj. 66, 69, 117 fundr m. 28, 50 fss adj. 117 fylgja sv.vb. 85, 89, 115 fylki n. 59 fylking f. 54 fylla sv.vb. 89, 117 fyrir tan prep. 118 fyrir prep. 118, 119 fyrr adv. 68 fyrri adj. 68 fyrst adv. 68 fyrsti det. 76, 77 fyrstr det. 68, 76, 77 fsa sv.vb. 114 fsi f. 62 fa sv.vb. 37, 38 fra sv.vb. 71, 89 flr adj. 71 fr f. 54, 114, 147 g sv.vb. 90, 115 gala st.vb. 96, 103 gamall adj. 30, 41, 44, 67, 70, 73, 76, 117 gaman n. 58 ganga st.vb. 40, 77, 99, 114, 138 gapa sv.vb. 90 gs f. 56 gefa st.vb. 17, 20, 23, 95, 110112, 116, 145 gefandi m. 36 gegnum prep. 118 gera sv.vb. 29, 71, 90, 116 gerask sv.vb. 139, 140, 144 gestr m. 18, 28, 34, 42, 47, 48, 50, 150 geta st.vb. 95 geyja st.vb. 97 geyma sv.vb. 115 gipt f. 55 girna sv.vb. 114 gjalda st.vb. 35, 40, 93, 116, 151 gjalla st.vb. 93 gjarna adv. 68 gjsa st.vb. 92 gjta st.vb. 92 gjf f. 31, 54, 142 gjfull adj. 41, 70 glar adj. 60, 66, 69 glei f. 60, 62 gleja sv.vb. 88, 115 gleypa sv.vb. 89 glggr adj. 71 gneggja sv.vb. 87 gneista sv.vb. 114 gnella st.vb. 93 gna bl.vb. 100 go n. 58 gr adj. 67, 69, 117 grafa st.vb. 28, 96 gramr adj. 117 granni m. 47, 59, 150 grta st.vb. 99 grimmr adj. 117 grind f. 56 grpa st.vb. 91, 115 gra bl.vb. 100 gruna sv.vb. 116 grnn adj. 36 gunnr f. 55 ggr f. 55 gyra sv.vb. 37 gta sv.vb. 115 gltr m. 51 grr (grr, gerr) adj. 71

155

hafa sv.vb. 20, 80, 86, 90, 138, 139, 144, 150 hafr m. 49 halda st.vb. 13, 21, 99, 115, 117 Halfdan prop. 49 hamarr m. 41, 49 hamr m. 50 hanga st.vb. 41, 99 hann pron. 79, 80 hr adj. 71 httr m. 41, 51 httung f. 54 hausta sv.vb. 114 hefja st.vb. 97 hefna sv.vb. 89, 115 heiinn adj. 41, 7073, 76, 77 heir f. 55 heilagr adj. 71 heill adj. 19, 69 heimr m. 48 heita st.vb. 98, 116 hel f. 55 helgr f. 55 hellir m. 50 henda sv.vb. 116 hengja sv.vb. 89 henta sv.vb. 115 herr f. 55

156
hera n. 41, 58 herja sv.vb. 71, 87 herra m. 60 hersir m. 39, 50 hestr m. 3134, 42, 47, 48, 74, 149 heyja sv.vb. 88 heyra sv.vb. 89, 129 himinn m. 49 hindar adv. 68 hindri adj. 68 hinn det. 69, 73, 123, 134, 143 hinzt adv. 68 hinztr adj. 68 hirir m. 39, 49 hitna sv.vb. 115 hitta sv.vb. 89 hj prep. 119 hjalpa st.vb. 25, 93, 115 hjarta n. 25, 62 hjlp f. 55 hjrtr m. 52 hlaa st.vb. 96 hlaupa st.vb. 98 hli f. 54 hljta st.vb. 92 hlutr m. 50 hlja st.vb. 97 hnga st.vb. 91 hollr adj. 117 holt n. 27, 147, 149 hon pron. 79, 80 horfa sv.vb. 90, 114 horn n. 27 hreinn adj. 67, 142 hrinda st.vb. 93 hrjta st.vb. 92 hryggja sv.vb. 89 hryggr adj. 71 hryggr m. 50 hryggva sv.vb. 89 hrzla f. 61 hrkkva st.vb. 93 hugr m. 50

Ordregister
hundra n. 78 hungra sv.vb. 114 hur f. 55 hs n. 57, 58 hvrr det. 73 hvass adj. 36, 66, 69 hvat pron. 80 hvatki pron. 80 hvatvetna pron. 80 hverfa st.vb. 93, 94 hverr det. 73 hvessa sv.vb. 38, 89 hyggja sv.vb. 88, 129 hylr m. 50 hsa sv.vb. 28 httr adj. 117 hfu n. 41, 58, 132 hgg n. 45, 59 hggva st.vb. 98, 115, 117 hll f. 55 hnd f. 42, 56, 132 prep. 118120 gegnum prep. 118 mti prep. 119 il f. 55 illa adv. 68 illr adj. 6567, 117 illvirki m. 60 inn adv. 66 inn det. 7275 innri adj. 68 innstr adj. 68 it pron. 79, 103 jafn adj. 25, 66, 69 jafngfugr adj. 41 jfurr m. 41, 49 jr f. 25, 55 jtunn m. 41, 49 kala st.vb. 96, 113, 114, 129 kalfr m. 48 kalla sv.vb. 36, 37, 85, 87 kasta sv.vb. 30, 71, 84 87, 102, 103, 109, 142 kaupa sv.vb. 90 kaupangr m. 48 kefja st.vb. 97 kemba sv.vb. 85 kenna sv.vb. 18, 21, 38, 80, 89, 116 kerra f. 61 ketill m. 41 kippa sv.vb. 37 kirkja f. 61 kjsa st.vb. 92 kjt n. 59 kl st.vb. 97 kleif f. 54 kl f. 56 klkkva st.vb. 93, 102, 106 knja sv.vb. 88 knta sv.vb. 71, 85 knrr m. 51 koma st.vb. 40, 43, 94, 95, 138 kona f. 61 konungr m. 48 kosta sv.vb. 114 krefja sv.vb. 85, 88, 117 kristinn adj. 40, 71 kristni f. 62 krjpa st.vb. 23, 39, 41, 43, 72, 8486, 91 kunna pp.vb. 85, 100, 146 kvea st.vb. 13, 95, 129, 130 kv f. 54 kvikr adj. 71 kvi n. 39, 58, 59, 62 kylr m. 36, 50 kyn n. 59 kr f. 56, 57 krleikr m. 48 krr adj. 117 kttr m. 38

Ordregister
lakr adj. 20 land n. 29, 35, 36, 40, 58, 75 langa sv.vb. 114 langr adj. 42, 43, 65, 66, 69 lta st.vb. 43, 99, 103 laug f. 54 lax m. 13, 21, 36, 37 leggja sv.vb. 20, 88 leggjask sv.vb. 139 leggr m. 50 lei f. 54 leiangr m. 49 leika st.vb. 98 leikari m. 59 leikr m. 48 leita sv.vb. 87, 113, 115, 116 lesa st.vb. 95 leyna sv.vb. 117 leysa sv.vb. 84, 85, 89 li n. 57 la st.vb. 91 lf n. 114 lifa sv.vb. 114 liggja st.vb. 38, 95, 114 lka sv.vb. 87, 115 lkr adj. 117 limr m. 51 lta st.vb. 91 ltask st.vb. 115 ltill adj. 67, 70 litr m. 51 ltt adv. 68 lj sv.vb. 112, 116 ljma sv.vb. 114 ljsta st.vb. 92, 103, 111, 115, 117 ljga st.vb. 91, 92 lofa sv.vb. 112, 116 lka st.vb. 43, 91, 92, 115 lunga n. 62 lta st.vb. 92 lr m. 50 lykill m. 41 lysta sv.vb. 114 lknir m. 50 lgr m. 51 mar m. 23, 36, 38, 52, 70, 73 Magns prop. 49 ml n. 29, 30 mni m. 59 margr adj. 39, 67 matr m. 50 me prep. 119, 120 mega pp.vb. 85, 100, 107, 127, 136 megin n. 58 men n. 59 merki n. 59 merkja sv.vb. 85, 89, 128 merr f. 55 meta st.vb. 95 mir adj. 44, 71 mga st.vb. 91 mik pron. 79, 109, 139 mikill adj. 67, 70, 117 minn det. 72 minna sv.vb. 89, 114, 116, 117 missa sv.vb. 115 mjm f. 55 mjr m. 52 mjk adv. 68 mjl n. 59 mjlk f. 56 mir f. 57 mr m. 36, 38, 49 mor(g)na sv.vb. 114 morginn m. 49 morgunn m. 49 muna pp.vb. 85, 100 munr m. 27, 50 munu pp.vb. 83, 85, 100, 102, 103, 107, 127, 130, 135, 146 ms f. 43, 56 myrkja sv.vb. 89 myrkr adj. 71 myrkva sv.vb. 89 mrr f. 55 mla sv.vb. 89 mr f. 55, 140 mask sv.vb. 140 mi f. 62 mta sv.vb. 115 mtask sv.vb. 139 mn f. 48, 54 mrk f. 56 mskvi m. 60

157

n sv.vb. 90 nafn n. 58 nagl m. 36, 37, 52 ntt f. 56 neri adj. 68 nef n. 59 nefna sv.vb. 89 nema st.vb. 37, 94, 117 nes n. 59 net n. 59 neztr adj. 68 ntjn det. 77 ntjndi det. 77 ntugundi det. 78 nu det. 77 nundi det. 77 nutigi det. 78 njta st.vb. 92, 115 nyrri adj. 68 nr adj. 38, 67, 71 nra n. 62 nyrztr adj. 68 nr(r) adv. 68 nr prep. 119 nst adv. 68 nkkurr det. 73, 74, 134 nkkvi m. 38, 60 al n. 58 of prep. 118 gna sv.vb. 115

158
okkarr det. 72, 73 opinn adj. 37, 71, 72 opt adv. 65, 66 r prep. 119 or n. 58 ormr m. 48 tta f. 61 prestr m. 48 ra st.vb. 99 rauf f. 54 reir adj. 117 reim f. 54 reka st.vb. 95 rekkja f. 61 renna st.vb. 93 rttr m. 51 ra st.vb. 91 rigna sv.vb. 111, 114, 129 rki n. 59 rkr adj. 71 rsa st.vb. 91 rjfa st.vb. 91 rjka st.vb. 91 ra st.vb. 100, 148 rotinn adj. 71 rgr f. 55 rna sv.vb. 40, 117 rdd f. 55 s det. 69, 72, 73, 82, 100, 123 saga f. 20, 36, 42, 61 sakna sv.vb. 115 sl f. 55 salr m. 50 samr det. 76 sannr adj. 36, 66, 70 sr n. 29 stt f. 55 saur m. 18, 50 seja sv.vb. 88 segja sv.vb. 90, 112, 113, 115, 116, 130

Ordregister
sekkr m. 50 sekr adj. 71, 117 sel n. 59 selja sv.vb. 85, 88, 116 senda sv.vb. 37, 71, 89, 115 setja sv.vb. 88 stti det. 77 sex det. 77 sextn det. 77 sextndi det. 77 sextigi det. 78 sextugundi det. 78 s adv. 66 sarri adj. 68 sastr adj. 68 sga st.vb. 91 sigla sv.vb. 89 sik pron. 80, 109, 130, 139 sn pron. 80 sinn det. 72 sra m. 60 sitja sv.vb. 95 sj det. 72, 73, 82 sj st.vb. 38, 40, 96, 102, 103, 105, 115, 129 sjaldan adv. 41, 66 sjau det. 77 sjaundi det. 77 sjaut(j)n det. 77 sjaut(j)ndi det. 77 sjautigi det. 78 sjautugundi det. 78 sja st.vb. 92 sjn f. 55 skafa st.vb. 96 skaka st.vb. 97 skammr adj. 38 skapari m. 59 skepja st.vb. 88, 97 skera st.vb. 94 skilja sv.vb. 88 skna st.vb. 91, 103 skipa sv.vb. 87 skipan f. 56 skipta sv.vb. 37 skra sv.vb. 89 Skrnir prop. 50 skjalfa st.vb. 93 skjalla st.vb. 93 skjta st.vb. 42, 92, 103 skjldr m. 25, 52 skorta sv.vb. 90, 113, 116 skr sv.vb. 87 skulu pp.vb. 83, 85, 100, 102, 127, 130, 136 skyldr adj. 117 skyn f. 55 sl st.vb. 97, 115, 117 sleppa st.vb. 84, 85, 93 slta st.vb. 91 slyngja sv.vb. 93 slyngva sv.vb. 92, 93 slngva sv.vb. 89 slngva f. 61 smr adj. 67 smija f. 61 smjga st.vb. 91, 92 smjr n. 45, 59 smyrja sv.vb. 88 sna st.vb. 91 snjr m. 50 snjva sv.vb. 110, 114 sna bl.vb. 100 sofa st.vb. 28, 94, 95, 114 sl f. 55 sonr m. 51 stt f, 55 spja st.vb. 92 sp sv.vb. 71, 87, 102 spakr adj. 36, 44, 65, 66, 6973, 75, 76 spnn m. 51 spara sv.vb. 90 speki f. 61, 62 spinna st.vb. 92, 93 springa st.vb. 40, 93, 114 spyrja sv.vb. 88, 115, 117 star m. 50

Ordregister
standa st.vb. 97 stef n. 44, 45 stela st.vb. 94 stengja sv.vb. 89 sterkr adj. 71 stig n. 45 stga st.vb. 91 stinga st.vb. 93 stjarna f. 61 stjrna sv.vb. 115 stkkva st.vb. 89, 93 stll m. 36 strr adj. 66 strjka st.vb. 91 strnd f. 56 Sturla prop. 61 styggja sv.vb. 89 styggr adj. 38, 71 styggva sv.vb. 89 st f. 55 stva sv.vb. 87 stng f. 56 sga st.vb. 92 sumar n. 41, 58 sumr det. 73 sumra sv.vb. 114 spa st.vb. 28, 29, 42, 92 srna sv.vb. 114 sv at sbj. 137 svala sv.vb. 115 svanr m. 36, 50 svefn m. 114 sveipa st.vb. 98 svelga st.vb. 93, 94 svella st.vb. 93, 94 svelta st.vb. 93, 94 sverja st.vb. 39, 97, 115 Sverrir prop. 50 svkja st.vb. 91 svkva st.vb. 91 svima st.vb. 94, 95 svimma st.vb. 93, 94 svimra sv.vb. 114 syri adj. 68 syfja sv.vb. 114 syll f. 56 sn f. 55 sna sv.vb. 85, 89 snask sv.vb. 113, 115 syngja st.vb. 93 syngva st.vb. 29, 93 synja sv.vb. 87, 116 synztr adj. 68 sr f. 56 syrgja sv.vb. 89 ssla sv.vb. 39 systir f. 57 sng f. 56 sr m. 45, 50 sra sv.vb. 28 stt f. 55 skja sv.vb. 90 skkva st.vb. 38, 45, 84, 89, 92, 93 smr adj. 67 sk f. 42, 44, 54 sngr m. 45, 50 t f. 56 taka st.vb. 41, 97 tal n. 58 telgja sv.vb. 89 telja, 8488, 102, 106, 108, 109, 115 t f. 55 ta sv.vb. 114 tigr m. 51, 78 til prep. 120 tmi m. 59 tu det. 77 tundi det. 77 tolf det. 77 tolfti det. 77 tr n. 38, 40, 42, 149 trr f. 149 troa st.vb. 94, 95 tra sv.vb. 90, 102, 115, 129 trr adj. 38, 117 tryggr adj. 67 tunga f. 61 tuttugu det. 77 tuttugundi det. 77 tveir det. 72, 77, 81 tyggja sv.vb. 93 tyggva sv.vb. 93 tna sv.vb. 115 tng f. 56 tnn f. 56

159

agall adj. 70 ak n. 58 akka sv.vb. 87 ar adv. 127 ttr m. 51 egja, sv.vb. 90 ekkja sv.vb. 37 ekkr adj. 117 r pron. 79, 103 essi det. 69, 72, 73, 82, 123 iggja st.vb. 95 inn det. 72, 143 istill m. 41, 49 it pron. 79, 103 jna sv.vb. 115 jta st.vb. 92 at (tt) sbj. 137 ola sv.vb. 90 ora sv.vb. 90 rettn det. 77 rettndi det. 77 reyja sv.vb. 88 rii det. 76, 77 rr det. 72, 77, 81 rtugundi det. 78 rjtigi det. 78 rjta sv.vb. 116 rngr adj. 43, 67, 71 rota sv.vb. 114 ryngja sv.vb. 93 ryngva sv.vb. 93 pron. 18, 79, 80, 103 umall m. 49 ungr adj. 67

160
urfa pp.vb. 85, 100 sund f. 78 v st.vb. 39, 97 verra st.vb. 93, 94 ykkja sv.vb. 38, 90, 103, 115, 136

Ordregister
vegligr adj. 67 veir f. 55 veit f. 56 veita sv.vb. 116 vel adv. 68 vl f. 54 velja sv.vb. 88 vella st.vb. 93, 94 velta st.vb. 93, 94 venja sv.vb. 88 vr pron. 79, 103 vera st.vb. 80, 96, 102, 105, 127, 130, 136 140 vera st.vb. 39, 93, 94, 140 verr adj. 117 verr m. 51 verja sv.vb. 71, 88 verpa st.vb. 93, 94 versna sv.vb. 115 vesall adj. 71 vestastr adj. 68 vestri adj. 68 vetr m. 53 vetra sv.vb. 114 vi prep. 118, 120 va adv. 66 vir m. 51 vika f. 61 vkingr m. 48 vkja st.vb. 91 vkva st.vb. 91 vili m. 44, 60 vilja sv.vb. 36, 83, 88, 130, 136 vingjf f. 31, 32, 142 vinna st.vb. 93, 94 vinr m. 31, 32, 50, 63, 147 vinsemd f. 31, 149 vira sv.vb. 89 vss adj. 117 vist f. 55 vit pron. 79, 103 vita pp.vb. 42, 85, 100, 102, 103, 107 vitja sv.vb. 115 vitr adj. 70 vnn adj. 67, 69 vttki pron. 80 vllr m. 36, 41, 44, 47, 51 vlva f. 39, 45, 61 vndr m. 51 vrr m. 51 vttr m. 51 vxtr m. 51 yvarr det. 72, 73 yfir prep. 118, 119 ykkarr det. 72, 73 ylgr f. 55 miss adj. 71 yrkja sv.vb. 90, 115 tri adj. 68 ztr adj. 68 r f. 56, 57 tla sv.vb. 129 tt f. 55 vi f. 62 fri adj. 68 fstr adj. 68 x f. 21, 55 kla n. 62 l n. 45, 59 ld f. 55 lpt f. 56 nd f. 56 r f. 55, 149 rk f. 56 rn m. 51

yrsta sv.vb. 114

ugga sv.vb. 114 ulfr m. 48 lkr adj. 117 ull f. 54 um prep. 118 umhverfis prep. 118 una sv.vb. 115 undir prep. 118, 119 ungr adj. 20, 66, 134 unna pp.vb. 85, 100, 115, 116 trr adj. 117 vinligr adj. 31, 32 uxi m. 60 vaa st.vb. 96 vagn m. 36, 37 vaka sv.vb. 90, 102, 104 valda bl.vb. 100, 115 vn f. 55 vanta sv.vb. 114 vara sv.vb. 113, 114, 116 vra sv.vb. 114 vargr m. 48 varr adj. 117 vrr det. 72 vatn n. 39, 44, 57, 58 vaxa st.vb. 41, 72, 96, 103, 132 v n. 40 vefa st.vb. 94, 95 vefr m. 50 vega st.vb. 14, 27, 95 veggr m. 50