ETM NOTLARI 30 Endstriyel ve Byk Tketimli Tesislerin Doal Gaza Dnm ENDSTRYEL VE BYK TKETML TESSLERN DOAL GAZA

A DNM zet Doal gaz; fiziksel zellikleri dolays ile, endstriyel kullanm rahat, kontrol kolay gerek hava ve gerekse evreyi en az kirleten bir yakt olarak sanayide en tercih edilen yaktlarndan birisi olmutur. Endstriyel bir tesis iinde doal gazn kullanlabilir duruma getirilmesi iin, gazn tesise girdii ilk noktadan, gazn frnlarda, kazanlarda yand son noktaya kadar, spesifik bir mhendislik gerektiren, ebek dizayn iinde muhtelif kademelerde kontrol, ayar, temizlenmesi, emniyet altna alnmas, ak ve yanma proseslerinin bir dzen iinde ayarlanmas gerekmektedir. Tm bu kademeler, gazn istenilen noktalara gtrlmesi iin kullanlan boru hatlarn ve bu hatlar zerindeki elemanlar ierir. 1. Giri Sanayide can damar olan enerji, deiik yakt trleri ve elektrikten salanmaktadr. Doal gaz, sanayide gerek dirik olarak proseste, gerekse de s santrallerinde enerji retiminde dier tm yaktlara alternatif olarak kullanlabilir. Doal gazn hem yanma kolaylndan, nem de atk gazlarnn kompozisyonundan kaynaklanan nedenlerinden dolay proseste kullanmnn avantajlar ok fazladr. Ancak bu niteliklerden maksimum lde faydalanabilmek, en son teknoloji ile donatlm kazan, frn ve brlr sistemlerinin kullanm gereksinimi ile birlikte hassas bir yanma ayar ve doru hava/ yakt oranlarnn salanmasna baldr. Doal gaz depolama gerektirmez ve borularla kullanm yerlerine kadar tanr. Ancak pik talepleri karlamak ve stratejik miktarlarda bulundurmak zere depolama yaplabilmektedir. Doal gazn iinde yanmayan madde bulunamad iin tm yanar, hava ile ok iyi karabildiinden hava fazlalk katsays (1,05 1,10) dier yakt tiplerine oranla dktr. Yanmam yakacak kayb yoktur. Baca kayplar dier yaktlara oranla daha azdr. Doal gaz yk deiimlerine kolayca cevap verebilecek ekilde otomatik kontrolleri kolaydr. Ayrca yakld cihazn rejim artlarna ulamas ksa bir zamanda olur. Doal gazn yeraltndan karlmas, artlmas, kontrol ve datm bal bana bir ilim kolu haline gelmitir. Gaz endstrisinde alan mhendis ve teknisyenler, yakt maliyetleri ile ok yakndan ilgilenmek zorundadrlar. Doal gazn petrol ve kmre gre deeri, stma kabiliyetleri ve yanma randmanlar mukayesesi baz evrim formlleri yardm ile tayin edilir. Bununla beraber doal gazn bir yakt olarak deerinin anlalmas uzun sre almtr. 2. elik Tesisatn Kaynakla Birletirilmesi Kaynaklar amacna, uygulama usulne ve ilemin cinsine gre snflara ayrlr. Endstriyel tesislerde yaplacak olan doal gaz tesisatlarnda elektrik ark kayna uygulanmas zorunluluu vardr. 2.1 Borularn Kaynaa Hazrlanmas Borulara kaynak yaplmadan nce aadaki ilemler yaplmaldr. a) b) Borularn Kontrol: Kontrolde zellikle aadaki hatalara dikkat edilmelidir. Bklme, balarda eilme, entikler, izikler, korozyona uram yerler, bombeler, kaplamada hasarlar vs. Temizlik: Borularn ii montajdan nce temizlenmelidir. Montajn tamamlanmasndan sonra bina giriindeki AKV. (L > 50 m ise) kapatlarak sprme Te si vastas ile, basnl hava kullanlarak boru iindeki kirlilik tahliye edilmelidir. c) d) Kaynak Az Almas: Boru ular dzeltilmi ve kaynak az alm olmaldr. Boru i ve d yzeyinde kaynak azndan itibaren 5 cm lik ksmda yzey temizlii yaplmaldr. Paralarn Eksenlenmesi: Kaynak ilemi srasnda i ve d eksen kakl olmamaldr.

Sayfa - 1

ETM NOTLARI 30 Endstriyel ve Byk Tketimli Tesislerin Doal Gaza Dnm 2.2 Elektrod Malzemesi Kaynak ile birletirme ileminde Sellozik veya Bazik tip elektrodlar kullanlmaldr. Kaynak ileminde kullanlacak akm aralklar elektrod apna gre aadaki tabloda verilmitir. Tablo 1 Elektrod apna gre akm aralklar Elektrod ap mm 2,5 3,25 4,00 Akm Aralklar (A) En Dk (A) 50 65 100 En Yksek (A) 90 130 180

2.3 Kaynaklarn Kalifikasyonu elik boru hatlarnda kaynak ilemleri, ancak sertifikal (LOYD, TV lisansl firma veya Teknik niversitelerden alnm) kaynaklar tarafndan yaplabilir. Sertifika snavlar TS 6868 e uygun olmaldr. 2.4 Kaynak lemi Boru et kalnl 3 4 mm arasnda ise ilem 3 pasoda yaplr. Kk, Scak, Kapak. Malzeme et kalnl 4 mm yi geen borularda kaynak ilemi en az; Kk, Scak, Dolgu, Kapak olarak 4 paso halinde yaplmaldr. (Bkz. ekil 1).

ekil 1 Tamamlanm bir kaynak kesiti 2.5 Kaynak Hatalar Kaynak noktalarnda; yetersiz nfuziyet, yapma noksanl, souk bindirme, yakp delme hatas, cruf hatalar, gzenek hatalar, atlak hatalar, yanma entii olumamaldr.

Sayfa - 2

ETM NOTLARI 30 Endstriyel ve Byk Tketimli Tesislerin Doal Gaza Dnm 2.6 Kaynak Kalite Kontrol Tahribatsz Muayene Metodlar; Radyografik metod, Ultrasonik metod, Dye penetrant, Gzle muayene eklinde olabilir. Tahribatsz muayene Metodlar arasnda en sklklar kullanlan radyografik metottur. Radyografik metod API 1104 no lu standarda uygun olarak yaplr. 3. Endstriyel Bacalar Ve Hesap Yntemi Bacalar; s, youma ve yanma rnlerinden etkilenmeyecek malzemeden ilgili standartlara (TS 11382 11383 11389 TS 2165) uygun olarak imalat yaplmal ve dairesel kesitli bacalar tercih edilmelidir. kare ve dikdrtgen kesitli bacalar kullanlmas sz konusu ise, bulunacak kesit, daire kesitli bacalara gre % 30 daha fazla olmaldr. Dikdrtgen kesitli bacalarda uzun kenar ksa kenarn en ok 1,5 kat olmaldr. Baca eksenleri ancak bir sapma yapmal ve baca sapma as deyle 30 den byk olmamaldr. Bacalar szdrmaz olmal, s yaltm yaplmal ve kesit daralmas olmamaldr. Cihaz baca balantlar % 3 ykselen eimle bacaya balanmal ve baca kesitini daraltacak ekilde baca iine sokulmamaldr. Baca balantlarnda 90 lik dnlerden kanlmaldr. Mmkn olduunca 45 lik dirseklerle girilmelidir. Baca k noktalarnda baca apkas kullanlmaldr. Bacalarda kullanlacak malzemeler; Genel Yap elikleri: 300 C baca scaklna kadar (s yaltm malzemesi olarak cam yn veya ta yn kullanlabilir) Scaa Dayankl elikler: 450 C baca scaklna kadar (s yaltm malzemesi olarak ta yn kullanlmaldr) Paslanmaz elikler: 550 C baca scaklna kadar (s yaltm malzemesi olarak ta yn kullanlmaldr) Bu malzemelerin seiminde, mekanik zelliklerin scakla bal olarak deitii dikkate alnmaldr. Bacalar korozyona kar korunmu olmaldr. Bacalarda atk gazlardan dolay oluabilecek korozyona kar; uygun malzeme seilmeli, kaplama, d rt ve sac kalnlna korozyon zamm ilave edilerek boyutlandrma yaplmaldr. Tercihen her kazan ayr bacaya balanmaldr. Zorunlu durumlarda en fazla iki kazan ortak bir ekleme paras (kolektr) ile bir bacaya balanmal ve ekleme parasnn kesit alan, duman kanal kesit alanlarnn toplamnn % 80 ini salamaldr. Cihazlar srekli olarak e zamanl almayacak ise bu tr bir baca balants tercih edilmemelidir. ki kazann bir ortak ekleme paras ile bir bacaya balanmas durumunda; Oksiplot sistemi Ak sigortas (sensr) Kapatma tertibat (klape) kullanlmaldr. (Bkz. ekil 2)

elik bacalarda mutlaka baca topraklamas ve drenaj yaplmaldr. Baca gaz analizi yaplabilmesi iin test noktas braklmaldr. Cihaz bacasnn, cihaza entegre olarak imal edildii durumlarda, retici firmadan veya yetkili datcdan (yurt dndan gelen cihazlar) alnacak retim kataloglar projeye dosyasnda bulunmaldr. Bir bacann boyutlar; duman gaz miktar, scakl, d ortam scakl, cihaz alma, baca ykseklii ve yk (rzgar, sl yk, basn ykleri, mesnetlenme artlarnn muhtemel deiimlerinden meydana gelen ykler, depremi dikkate alan zel ykler, darbe neticesi meydana gelen dzensiz ykler vb.) gibi deikenlere baldr. Boyutlandrma hesaplar ilgili standart olan TS 2165 e (DIN 4705) uygun olarak yaplmaldr. Baca gaz emisyon deerleri Tablo 2 de verilen deerlerde olmaldr.

Sayfa - 3

ETM NOTLARI 30 Endstriyel ve Byk Tketimli Tesislerin Doal Gaza Dnm

ekil 2 ki kazann ortak bir bacaya balanmas Tablo 2 Baca gaz emisyon deerleri Yakt Baca Gaz Deerleri O2 % DOAL GAZ CO2 % Yanma Kayb % Yanma Verimi % Hava Fazlal Min. 1 9,5 4 92 1,05 Max. 4,5 11,5 8 96 (1,2 1,25)

Tablo 3 Kirletici parametreler ve snr deerler Yakma Isl Gc 100 MW n altnda olan tesislerde (% 3 O2) 100 mg/ m CO (Karbonmonoksit) miktar 80 ppm 0,008 % Herhangi bir snrlama yoktur. 100 mg/ m SOx (Kkrt Oksitleri) miktar 34 ppm 0,0034 % Aldehit (Formaldehit olarak, HCHO miktar) 20 mg/ m
3 3 3

Yakma Isl Gc 100 MW n stnde olan tesislerde (% 3 O2) 100 mg/ m 80 ppm 0,008 % 500 mg/ m 243 ppm 0,024 % 60 mg/ m3 21 ppm 0,0021 % Herhangi bir snrlama yoktur.
3 3

NOx (Azot Oksitleri) miktar

Sayfa - 4

ETM NOTLARI 30 Endstriyel ve Byk Tketimli Tesislerin Doal Gaza Dnm

4. kincil Basn Drme stasyonu Endstriyel tesislerde, gaz teslim noktas k basncnn tesisatn tasarm gerei farkl basn deerlerine drlmesi gerektii durumlarda ikincil basn dme istasyonu tesis edilmelidir. kincil basn drme istasyonundan sonra, gaz kullanm nitelerine giden branmanlarn dalm bir basn drme istasyonundan sonra, gaz kullanm nitelerine giden branmanlarn dalm bir kolektr ile yaplyorsa, kolektrn kesit alan branmanlarn kesit alanlarnn toplamnn 1.5 katna eit olmaldr. kincil basn drme istasyonundan da 25 m/sn hz limitinin almamas gerekmektedir. Basn drme ve lm istasyonu ift hatl ise ikincil basn drme istasyonu da ift hatl olmal veya ikinci bir monitr reglatr konmaldr. (Bkz. ekil 3)

ekil 3 kinci basn drme istasyonu Sprme Te si, Giri vanas (Kresel) (TS EN 331, TS 9809), Tahliye hatt, Manometre (TS 827), Filtre (DIN 3386) (TS 10276), Manometre (TS 827), Slum Shut l reglatr (DIN 3380 DIN 3381) (TS EN 88) (TS 10624), Relief valf (DIN 3381), Manometre (TS 827), Tahliye k vanas (Kresel) (TS EN 331, TS 9809) 5. Malzeme Seimi Kullanlacak btn cihazlar ve gaz armatrleri, saya, boru, vana, fittings vb. malzemelerin TSE, EN, DIN, ISO vb. standartlarndan birin alm olmaldr. Yakc cihazlar iin (Kazan, brlr, bek vb.) yukardaki artlarn salanamad durumlarda, TSE zel inceleme raporuna gerek vardr. 5.1 elik Borular TS 6407 (B), API (GR B), DIN 2448 standartlarndan birine uygun olmaldr. 5.2 Fittingsler TS 2649, DIN 2606, ASTM A 234, ANSI B 16.9 (Dirsek), DIN 2615 (Te), DIN 2616 (Redksiyon) standartlardan birine uygun olmaldr.

Sayfa - 5

ETM NOTLARI 30 Endstriyel ve Byk Tketimli Tesislerin Doal Gaza Dnm 5.3 Vanalar TS EN 331, TS 9809 (Max. 6 bar a kadar), API 6 D standartlardan birine uygun olmaldr. Vanalarn basn snflar maksimum alma basncna gre seilmelidir. (ANSI 150 veya ISO PN 20 veya ISO PN 25 gibi). 5.4 Flanlar ve Aksesuarlar Flanlar kaynak boyunlu ve aadaki standartlardan birine uygun olmaldr. Kaynak boyunu flanlar ANSI B 16.5, TS 811, DIN 2630 2631 2632 2633 2634 2635 olmaldr. Flanlarn szdrmazlk yzeyleri alma koullarna ve contalara gre ayarlanmaldr. 5.5 Saplama ve Somunlar TS 80 (Genel), malzeme, Saplama Cr Mo elii ASTM A 193 B7 Somun ASTM A 194 2H

5.6 Szdrmazlk Contas Conta DIN 2690 DIN 3754 Pertunan, Viton olabilir. Contalar 120 C den daha yksek scaklklara mukavim yanmaz bir malzemeden yaplmaldr. zolasyon flanlarnda kullanlan izolasyon malzemeleri ve contalar s, basn, nem vb. dier koullar altnda yaltc zelliklerini muhafaza edebilmelidir. 5.7 Dili Balantlarda Kullanlacak Malzemeler Yalnzca gaz kontrol hattnda, a) b) Keten veya plastik esasl szdrmazlk malzemeleri (TS 10943) Szdrmazlk macunu (TS 10944, ISO 7483)

6. Brlr Gaz Kontrol Hatt Doal gaz yakan cihazlarn (brlr, bek vb.) emniyetli ve verimli olarak almalarn temin etmek maksadyla tesis edilen sistemlerdir. Gaz kontrol hattnda kullanlacak olan ekipmanlar yakcnn kapasitesine, brlr tipi ve ekline bal olarak deiiklik gsterir. Buna gre gaz kontrol hattndaki ekipmanlar belirlenirken sistemin zellikleri gz nnde bulundurulmaldr. Ayrca brlr seiminde doal gazn alt sl deeri HU = 8250
3 kcal/ Nm , cihaz verimi % 90, dnm yaplan kazanlarda % 70 alnarak hesaplamalar yaplmaldr. Bulunan

deer seilen brlrn min. ve max. kapasite snrlarnn arasnda olmaldr. Brlr tipi seiminde aada belirtilen cihaz kapasite snrlar gz nnde bulundurulmaldr. a) b) c) 350 kw a kadar olan kapasitelerde tek kademe, iki kademe veya oransal 350 1200 kw aras iki kademeli ya da oransal 1200 kw zeri kapasitelerde oransal tip brlr kullanlacaktr.

6.1 Brlr Gaz Kontrol Hatt Ekipmanlar a) b) Kresel Vana (TS EN 331, TS 9809): Her brlrn giriine bir adet kresel vana konulmaldr. Esnek Boru [Kompansatr (TS 10880)]: Brlrdeki titreimin tesisata geiini zayflatmak iin kullanlan ekipmandr. niversal tip olmaldr. (Eksenel hareket, asal hareket ve yanal eksen sapmalarn karlayabilen). Esnek borunun reglatr sinyal hattndan sonra konulmas tavsiye edilir.

Sayfa - 6

ETM NOTLARI 30 Endstriyel ve Byk Tketimli Tesislerin Doal Gaza Dnm

c) d) e)

Test Nipeli: Brlr gaz kontrol hattnda giri ve ayar basnlarn lmek iin kullanlr. Manometre (TS 827): Hat zerindeki gaz basncn lmek iin kullanlan ekipmandr. Gaz kontrol hattndaki manometreler musluklu tip olmaldr. Filtre (DIN 3386) (TS 10276): Brlr giriinin yabanc partikllerden dolay tkanmasn nlemek ve dier emniyet kontrol ekipmanlar ile basn reglatrnn korumak amacyla kullanlan ekipmandr. Gaz kontrol hattndaki manometreler musluklu tip olmaldr.

f) g)

Gaz Basn Reglatr (TS 10264, TS EN 88): Gaz kontrol hatt giriindeki gaz basncn brlr iin gerekli basnca dren ekipmandr. Minimum Gaz Basn Alglama Tertibat (TS EN 1854): Reglatr kndaki gaz basncnn brlrn normal alma basncnn altnda kalmas durumunda selenoid valfe kumanda ederek akn kesilmesini salayan ekipmandr. Tm gaz kontrol hatlarnda bulunmaldr.

h)

Maksimum Gaz Basn Alglama Tertibat (TS EN 1854): Reglatr kndaki gaz basncnn brlrn normal alma basncnn stne kmas durumunda selenoid valfe kumanda ederek gaz akn kesen ekipmandr. 1200 kw ve zeri kapasitelerde kullanlmas zorunludur. 1200 kw a kadar olan kapasitelerde kullanlmas tavsiye edilir.

i)

Otomatik Emniyet Kapama Valfi (Selenoid Valf) (TS EN 161): Sistemin devre d kalmas gerektii durumlarda ald sinyaller dorultusunda gaz akn otomatik olarak kesen ve ilk alma esnasnda sistemin emniyetli olarak devreye girmesini salayan ekipmanlardr. Gaz kontrol hattnda iki adet seri olarak balanm A snf selenoid valf bulunmaldr.

j)

Szdrmazlk Kontrol Cihaz (Valf Doruluma Sistemi) (TS prEN 1643): Otomatik emniyet kapatma vanalarnn etkin bir ekilde kapanp kapanmadn kontrol eden ve gaz kaaklarn belirleyen ekipmandr. 1200 kw ve zeri olan kapasitelerde bulunmaldr. 1200 kw a kadar olan kapasitelerde bulunmas tavsiye edilir. Ayrca kapasitelerine baklmakszn, kzgn, kaynar sulu, alak ve yksek basnl buharl sistemlerde kullanlmas zorunludur.

k)

Relief Valf (Emniyet Tahliye Vanas) (DIN 3381): Sistemi ar basnca kar koruyan anlk basn ykselmelerinde fazla gaz sistemden tahliye ederek reglatrn devre d kalmasn nleyen ekipmanlardr. Ani kapamal reglatr kullanlmas durumunda bulunmas zorunludur.

l)

Brlr (TS 11391 11392) durumunda gaz akn otomatik olarak kesen ekipmandr. 1200 kw zeri sistemler ile kapasitesine baklmakszn ortamda yanc, patlayc maddeler bulunmas halinde kullanlmas zorunludur. 1200 kw ve altnda kalan kapasitelerde bulunmas tavsiye edilir.

m) Yangn Vanas (DIN 2999): Yangn vb. nedenle ortam scaklnn belirli bir deere ykselmesi

Gaz basn reglatrnn ani kapamal (slum shut) olmamas halinde, fanl ve atmosferik brlr gaz kontrol hatlarnda kullanlan tm armatrlerin dayanm basnlar reglatr giri basncnn min. 1.2 kat olmaldr.

Sayfa - 7

ETM NOTLARI 30 Endstriyel ve Byk Tketimli Tesislerin Doal Gaza Dnm

ekil 4 Fanl brlr gaz kontrol hatt yolu ekipmanlar (Q > 1200 kw)

1. Kresel vana (TS EN 331, TS 9809), 2. Kompansatr (TS 10880), 3. Test nipeli, 4. Gaz filtresi (TS 10276, DIN 3386), 5. Manometre (Musluklu) (TS 827), 6. Gaz basn reglatr (TS EN 88. TS 10624), 7. Relief valf (DIN 3381) (Reglatr ani kapamal ise), 8. Tahliye Hatt (vent), 9.Presostat (Min. gaz basn) (TS EN 1854), 9A. Presostat (Max. gaz basn) (TS EN 1854), 10. Selenoid valf (TS EN 161), 11. Brlr (TS 11392), 12. Yangn vanas (DIN 2999), 13. Szdrmazlk kontrol cihaz (TS prEN 1643) .

ekil 5 Atmosferik brlr gaz kontrol hatt ekipmanlar (Q > 350 kw)

1. Kresel vana (TS EN 331, TS 9809), 2. Manometre (Musluklu) (TS 827), 3. Gaz filtresi (TS 10276, DIN 3386), 4. Test nipeli, 5. Gaz basn reglatr (TS EN 88. TS 10624), 6. Relief valf (DIN 3381) (Reglatr ani kapamal ise), 7. Tahliye Hatt (vent), 8. Presostat (Min. gaz basn) (TS EN 1854), 9. Selenoid valf (TS EN 161), 10. Brlr (TS 11391)

Sayfa - 8

ETM NOTLARI 30 Endstriyel ve Byk Tketimli Tesislerin Doal Gaza Dnm 7. Sonu Bugn dnyada olduka yaygn bir ekilde kullanlan ve gerek kullanm gerekse ispat edilmi doal gaz rezervlerinin artmas orta vadede doal gazn zelliklerinden dolay srekli gndemde tutaca muhakkaktr. Sz konusu doal gaz rezervlerinin lkemiz civarnda bulunmas ve lkemizin konumu ve ierisinde bulunduu enerji krizinden kabilmesi iin doal gaz ok nemli bir enerji kayna olarak grlmesi gerekir. bu nedenle doal gazn zelliklerinin ok daha iyi bilinmesi, gerek doal gazn tanmas gerekse kullanm asndan son derece nemlidir. Buna ek olarak, teknolojinin gelimesi ve an ilerlemesi ile insanlarn beklentileri, hizmet anlaylar ve kalite kavramna yaklamlar da gelimektedir. Bu da insanlarla i ie olan, insana hitap eden btn hizmet ve retim sektrlerinde belirli bir standardizasyonu ve kaliteyi zaruri klmaktadr.
1

KAYNAKLAR 1.zmir Doal Gaz Gnleri Bildirileri Yayn No: E/ 2002/ 312 1 Makine Mhendisleri Odas Konu Yazar: Serkan KELEER, Ahmet YETK 1- KELEER, S., YETK, A., Doal Gaz Tesisatlarnda Baca Uygulamas, GDA Yayn No: 8, 2000 2- TS 2165 Duman Bacalarnn Projelendirilmesi Ve Dzenlenmesi Kurallar, 1976 3- DA Endstriyel ve Byk Tketimli Tesislerde Doal Gaz Dnm Teknik artnamesi Yayn No: 8, 2002 4- GAZ DE FRANCE, Doal Gaz Eitim Notlar, Paris, Fransa, 1999 5- TS 11042 EN 298 flemeli ve flemesiz Gaz Cihazlar in Yakma Otomatlar, 1996 Sayfa - 9