FAMILJA SHQIPTARE DIKUR DHE SOT

(Ndrrimi prej patriarkales n thelbore)

Familja shqiptare historikisht, dikur ishte kryekput tradicionale, patriarkale dhe mbshtetej n kto parime: t mbledhun gjymtyrsh (njerzish) q jetojn nn nj kulm dhe si qllim kryesor e kan shtimin e njerzve (lindjen e fmijve) nprmjet martess si dhe zhvillimin e tyre trupor dhe mendor (1). Si mund t hetohet nga ky prshkrim familja patriarkale mbshtetet n bashksi t gjer njerzish, e jo n marrdhnie ndrpersonale burr-grua-fmij, si dhe qllim kryesor kishte shtimin e numrit t antarve t ri t familjes, dhe vetm sekundarisht zhvillimin e tyre trupor dhe mendor (2). Kt e vrteton edhe vet terminologjia: zoti i shtpis, zonja e shtpis, robt e shtpis apo t familjes. Pikrisht pr kto veori familja shqiptare traditore nuk ishte natyrore, burri, gruaja, fmij, por kishte edhe shum elemente tjer, gjyshi, gjyshja, vllezrit e martuar nn nj pullaz dhe nn nj zot dhe zonj shtpie, nj lloj kolektivizmi mjaft burimor. Burimi i ktij botkuptimi ishte ky: bashksia, komuniteti, sepse personi i pavarur vetvetiu nuk egzistonte n traditn shqiptare, por vetm n kraharorin e familjes dhe n solidaritet me t (3). Kjo psikologjikisht dmth. se njeriu n kontekstin familjar shqiptar nuk sht individ, person, i ndar dhe i dalluar prej t tjerve, por m tepr pjes prbrse, nj lloj fuzioni-shkrirje n bashksi nn udhheqjen apo sundimin e nj autoriteti. Pikrisht ktu dhe kshtu krijohet mentaliteti yn grumbullor, turmor, masiv, ku si pik orijentuese dhe prcaktuese sht tradit, kontrollimi, sundimi dhe diktatura horizontale, ose si t tjert, ose ska rrug, mnyr apo veprim tjetr, sepse vijon prjashtimi. Ta prkujtojm shembullin e bujtors dhe shtratit n mitologjin greke: kush ishte i shkurtr, e zgjatsishin, kush ishte i gjat e shkurtonin, pra, do bujtar e linte kokn, jetn n at bujtore famkeqe. Mentaliteti grumbullor e robron dhe kushtzon njeriun si person, njsi, dhe at e shkrin n grumbull, mori njerzish duke ia mohuar t drejtat themelore t t menduarit dhe t vepruarit, lirin, pr tu prcaktuar, mundsin e ndryshimeve dhe t prmirsimeve. Mu pr kto arsyra shumkush ose fare ska ndonj mendim apo prcaktim personal, botkuptim jetsor, ose ska guxim t jet vetvetja para t tjerve. Figurativisht un them kshtu: Shqiptari e ka kryet ose pr hijeshi ose pr turrshi, q dmth. ose nuk e prdoron fare, ose e prdoron vetm pr ruajtjen e tradits, t kaluars, i fiksuar dhe i robruar nga ajo. Neve na mungon s pari personaliteti bazor-un, sepse s shpejti shkrihemi n njerz anonim, pa identitet dhe pa personalitet, vetm me prgjegjsi kolektive, e jo edhe personale (lindja, edukimi, fejesa, martesa, jeta, puna, do gj ndodh n gjirin familjiar). Shqiptarit kur i mungon rrethi i ngusht dhe i gjer familjiar ndihet keq, sht i tretur, ska m siguri, ndihet si peshku pa uj, rrezikon do gj. Nga kjo prvoj lind edhe farizeizmi, formalizmi, prshtatja rrethit me do kusht dhe n do mnyr, dyfytyrsiapafytyrsia, sepse kush i ka dy se ka asnj, rreziku i madh t luhen disa role, t krijohen disa maska dhe maskime, pa pjesmarrje dhe angazhim personal. Pa identitet dhe personalitet sjemi vetvetja, shitemi, maskohemi, prshtatemi, bjm mosin q t jemi dhe t sillemi si t tjert. Rreziku apo skajimi i kundrt sht individualizmi i tepruar ose bajraktarizmi, dshira pr t sunduar me t tjert: vetm si t them un, ku tjetri objektivizohet, voglsohet, nnmohet, prdorohet, keqprdort n forma t ndryshme familjare, politike, kulturore, fetare, shoqrore. Me mentalitetin grumbullor, anonim dhe individualizmin e tepruar-sundimtar, diktatorial, ska mundsi pr bisedime, dialog, komunikim, por vetm pr nnshtrim (pr shumicn) dhe sundim (pr pakicn) (4). Njeriu sht unitas complexa-qenie e kombinuar, trup, psik dhe shpirt, dhe pa njohjen, pranimin, zhvillimin dhe harmonizimin e tyre-tre shtresave-elementeve, ska individualitet, personalitet, pjekuri dhe drejtpeshim n jet dhe n veprim. Thn figurativisht njeriu sht nj lloj shtpie trekatshe, por dikush as 1

nuk e di se i ka kto mundsi, jeton gjithnj vetm n prdhes, sepse ska shkall apo ashensor pr tu ngritur m lart. Nse un nuk e di se kush jam, ka dshiroj dhe si dua t realizohem, ather jetoj rastsisht, pa kurrfar plani dhe prcaktimi jetsor, sipas hujeve, tekeve, rasteve apo mundsive, por pa vazhdimsi, si automjeti pa vozits ose me vozits n gjendje t dehur apo n gjum. Vetm njeriu i harmonizuar n vetvete, me identitet dhe personalitet, me unin e vet, mund ta bj hapin vijues ndaj tjetrit, duke njohur, pranuar dhe nderuar tjetrin si rast, mundsi takimi, afrimi, bashkimi, bashkpunimi dhe bashkjetese me marrdhnie dinamike ndrpersonale. UN-TI-NE- jan tre hapat vendimtar pr komunikim ndrnjerzor, pr arritjen e ndjenjs s prbashkt: NE i takojm njri tjetrit, jemi subjekte e jo objekte, vegla, sende, pra, duhet t jetojm njri pran, afr, me dhe pr-tjetrin. JAM VETVETJA- JI VETVETJA do tishte motoja pr ne, sepse dukshm na mungon kultura e komunikimit ndrnjerzor, e pa te ska as qenie personale, familjare, shoqrore, por vetm mashtrime, teatrime, tjetrsime (5). Dikur familja dhe shoqria shqiptare kryesisht bazohej n msime dhe zbatime sa ma t prpikt t tradits, kulturs, fes, q t jemi si t tjert, si t part tan, q tiu prmbahemi rregullave q jan krijuar me shekuj. Sot m ssht e mundshme t jetohet kshtu n barkun e familjes s madhe patriarkale, sepse ajo m nuk egziston, ska m modele kulturore dhe shpirtrore pr identifikimin dhe edukimin (si babai, nna, gjyshi, gjyshja). E vjetra patriarkalja, sht rrnuar, e reja, nuklearja apo brthamorja, ende ssht krijuar. Kjo gjendje kalimtare mes patriarkales dhe brthamores, sht dyfish m e vshtir pr familjet shqiptare n botn e jashtme, sepse prpos mungess s familjes s madhe patriarkale, iu mungon edhe rrethi shoqror, kulturor, kombtar, fetar, gjuhsorKshtu shqiptart jasht rrethit familjar dhe shoqror ndihen dhe fatkeqsisht jan t tretur, pa orientim dhe prcaktim, mall n duar t t tjerve, sepse skan mbshtetje, siguri, sjan msuar dhe aftsuar pr prgjegjsi personale, familjare, shoqrore Q tiu ikim ktyre rreziqeve nevojitet: 1.Krijimi apo formimi i personalitetit bazor, sipas dhuratave dhe mundsive q ka do njeri. Njihe, pranoje, zhvilloje dhe dhuroje vetveten n komunikim t gjithanshm, e jo vetm n at formal dhe verbal, ku shkohet aq larg n pseudovlera sa q konsiderohet sukses mashtrimi, dredhia, rrena, manipulimi, keqprdorimiShembull tipik mund t jet tregtia, ku shitsi knaqet se e shiti mir mallin, e mashtroi blersin, ndrsa blersi po ashtu e ka t njjtn knaqsi, e mashtrova shitsin, e bleva gati falas, shum lir 2. Edukimi pr liri dhe prgjithsi, pr vlera dhe virtyte, me prcaktime t qarta jetsore, e jo pr marri dhe pr anarki. Liria ssht ka m plqen mua (hedonizmi), ka m duket mua (hamendja), ka m ofrohet apo mundsohet mua (oportunizmi), ka bjn t tjert (popullizmi masiv), ka m ndihmon mua t pasurohem dhe t kam sukses (materializmi dhe karierizmi), por ka sht e mire, e drejt dhe e vrtet. Ku nuk ka vlera ka pseudovlera, ku nuk ka virtyte ka vese. 3. Edukimi pr komunikim-pr takim, afrim, bashkim, pr bised, dialog, krkimin e t mires s prbashkt, sepse ne jemi njerz, lindim, jetojm, zhvillohemi n marrdhnie, dhe mu nga kjo kryesisht varet suksesi, fati, lumturia, jeta n trsi (6). Shoqria moderna m tepr mbshtetet n at ka kemi se n at ka jemi, n materializm, n pasuri dhe kshtu e dmton dhe varfron dukshm njeriun si person, edhe m tepr familjen, bashksinSot gati sdijm m t dgjojm dhe t takojm njri-tjetrin, ngutemi, skemi koh, dures, mirkuptim sepse sjemi t hapur, t sinqert, pa maska, fajsojm t tjert pr ta shfajsuar veten, merremi me thashethna. N nj atmosfer t till ska bashkbisedim, bashkpunim, bashkshortsi, por m tepr puntor dhe shrbtor; je i mir vetm nse m nevojitesh dhe m shrben, t shfrytzoj Mentaliteti yn grumbullor shpeshher prjashton doknd q nuk sht si ne, n ann kombtare, fetare, kulturore, politike Kshtu ne dukshm e varfrojm vetveten, sepse nuk msojm dhe nuk marrim prej t tjerve, por gjithnj mbesim t ngurruar dhe t mbyllur. I dmtojm edhe t tjert, sepse nuk i pranojm si t till, i etiketojm, njullosim, jetojm n paragjykime, projektime me regresion n histori: dikur ishte mire, dikur ishim, ose me projektim n ardhmri: do t bhet mir nesrduke ndrruar pr nj ardhmri m t mir por pa br asgj q ajo t arrihet. 2

Pa vetdijsim njerzor, kombtar dhe fetar vshtir mund ti prballojm kushtet dhe rrethanat e reja dhe t ndrlikuara t jets, familjes dhe shoqris (7). N familjen patriarkale, t madhe, dikur edhe nse burri dhe gruaja s kan shkuar mir, prap pr sy e faqe kan duruar njri tjetrin, s kan koritur familjet e tyre, sidomos bota femrore ka psuar dhe vuajtur pa mas. Prpos ksaj n familje t madhe disi m leht e kan gjetur vetveten, me vjehrri, me kunata, me halla, ndr shum antar t familjes s paku me dike jan kuptuar m mire, dikujt ia kan elur zemrn Sot m ssht ashtu, mungon prkrahja e familjes, do mosmarrveshje, konflikt, mund t jet fatal, sepse skan m t afrmit, me k ta prballojn dhe ta zgjedhin ndonj shtje t vshtir. Nse burri nuk kuptohet me gruan dhe anasjelltas, s shpejti krijohet ferri, prlarja, prarja, mosbesimi, mbyllja, urrejtja, shpesh edhe shkurorzimi (8). Shtyllat tjera t familjes shqiptare jan rrnuar, ka mbetur burri-gruaja, eventualisht fmijt, e nse kta sjan t aftsuar pr marr-dhnie ndrpersonale, ather s pari individi, personi, e pastaj edhe familja sht n kriz t madhe. Q t plotsohen gjith kto zbrazti dhe plasaritje rendsi t madhe, do t thoja, t jashtzakonshme ka feja, jeta shpirtrore, ndihma e Zotit, urata, pendesa, jeta sakramentale, vemas rrfimi dhe kungimi. Prse? Sepse njeriu sht fshehtsi, mister, shpesh nuk e kuptojm as vetveten, e jo m tjetrin. At ka nuk di un, at ka smundem un, di dhe mundm s bashku me Zotin, e pastaj edhe me t afrmin. S duhet ta shikojm njri tjetrin vetm me syt e ballit, por edhe me syt e mendjes, mbi t gjitha me syt e zemrs. Zoti sht Dashuria dhe ai q mbetet n dashuri, mbetet n Hyjin dhe Hyji n t.

I. BASHKSHORTSI (MARTESA) - RAST ZHVILLIMI DHE REALIZIMI (Rritja dhe pjekuria n dashuri) T flasim sot n prgjithsi pr martes-bashkshortsi dhe pr familje sht mjaft vshtir, sepse shumka sht ndrruar apo sht gjithnj duke u ndrruar sipas vendeve dhe rrethanave. Me nj gj gati t gjith pajtohen: martesa dhe familja jan n kriz t madhe dhe pothuaj pa shtegdalje. Ja disa fakte t pamohueshme: ka gjithnj e m tepr shkurorzime, gjithnj e m pak fmij-lindje, numri i dshtimeve (abortusit) shtohet dita-dits, si dhe bashkjetesa pa kuror civile dhe fetare (kishtare). Rinia e sotme e shtyn, largon, n disa raste edhe e dbon martesn dhe familjen si institucion, aq sa n shtetet e pasura prendimore dhe n SHBA rritet numri i atyre q smartohen fare-singl-s; rritet dhuna ndaj femrave (prostitucioni) si dhe ndaj fmijve-deri te pedofilia-keqprdorimi i tyre epshor, SIDA, alkoholizmi, droga, banditizmi, terrorizmi Para ktyre fakteve t pamohueshme edhe ne sjemi m imun, t mbrojtur dhe t sigurt, por s bashku duhet t mendojm dhe t veprojm. Ja disa shkaktar t ksaj situate: -Privatizimi i lidhjeve afektive, seksit dhe moralit, si dhe privatizimi i kurors dhe familjes, sikurse do gj t ishte thjesht private: pun pr mua, si m plqen mua, jetojm s bashku aq sa kemi dobi, interes, dashuri, sa dhe si na plqen nevePr iftat e ri martesor m askush ska kujdes sistematik, ku jan, si jetojn, sikurse mos tishin m pjes e familjes dhe e shoqris. Tek ne shqiptart gjendja sht edhe m e keqe, sepse martesa paraqitet si qllim i jets, prandaj, mjafton q t martohesh mire, ta gjejsh nj burr apo grua t mir, t bukur, t shndosh, dhe do gj automatikisht do t jet n rregull. Me martes i riu dhe e reja shkputn deri diku prej familjes s prejardhjes, krijojn familjen e re, por askush m nuk i prcjell, s ju ndihmon, sepse sot secili i ka hallet e veta. Ata si t rinj, pa prvoj, shpeshher nuk jan n gjendje ti prshtaten njri- tjetrit, ta njohin, ta pranojn, nderojn dhe dashurojn n trsi, prpos n mnyr truporo-epshore, e kjo s mund t zgjas shum dhe nuk i bn t lumtur dhe t sigurt n jet. -Familja sot gjithnj e m tepr ngushtohet, sepse njeriu modern pjesn drmuese t jets e kalon n pun, jasht shtpis, n marrdhnie me t tjert, aq sa shtpia gati shndrrohet n bujtore, hotel, ku ifti martesor jan t lodhur, t harxhuar, t mrzitur, dhe si t till m tepr ndeshn se takohen. Dikur mbar shoqria ishte e bazuar n familje, n martes, ndrsa sot mbshtetet kryesisht n individ, n pun, fitim 3

dhe prodhim, n profesionalizm, duke rrnuar kshtu sidomos martesn dhe familjen. Askujt m gati nuk i intereson kush je, si je, ka bn, ku dhe si jeton, por ka, sa dhe si punon-fiton. -Fmijt lindin gjithnj m pak, disa ifta martesor i qesin kusht njri-tjetrit pr m martes edhe kt: do t jetojm s bashku vetm nse bijm n plqim q mos t kemi fmij! Moto i tyre sht ky: martesa po, fmij jo! Sot shum fmij t perndimit skan m prvoja themelore jetsore, si p.sh. me vlla apo me motr, prpos shprehjes gjuhsore, e mos t flasim m pr prvojn: fmija i par, i dyt, i madhi, i mesmi, i vogliKshtu fmijt e pakt tani jetojn n vetmi, sepse skan fmij tjer, jan me prindr dhe pa prindr, edukohen npr erdhe, institucione shoqrore-prej t huajve. -Marrdhniet ndrnjerzore jan gjithnj m siprfaqsore, sepse jetojm dhe punojm gati n lvizje t vazhdueshme, ndrrojm vendin e puns, t banimitnjohim shum njerz, por kemi pak miq dhe dashamir. -Pluralizmi i mendimeve dhe qndrimeve, botkuptimeve, popujve, gjuhve, kulturave, fevesht nj sfid e madhe pr mbar njerzimin. Kjo bashkjetes ssht aspak e leht dhe automatike, por krkon pun, edukat, angazhim, mundsi dhe aftsit t mdha adaptimi. N baz t ktij prshkrimi t shkurtr t disa dukurive q kan ndikim t madh n martes, n familje dhe n shoqri, shtrohet pyetja themelore: a ka m famlje dhe ka mbetet ende e paprekshme, e vlefshme pr t gjith? Njeriu gjithnj e m pak mirret me vetveten, kurse t tjert shpesh i trajton si hall, vshtirsi, rrezik, ngarkesGjendja e till e tensionuar-ngarkuar paraqet martesn dhe familjen si nj lloj strehimi para bots dhe shoqris gjithnj e m pak njerzore. Sot gati m asgj ssht e qart, e sigurt, natyrore, e plqyer dhe e pranuar-zbatuar s paku nga shumica, as martesa, familja, por secili jeton si di dhe do, si mendon dhe dshiron Familja sht dhe duhet t jet shkmbimi i gjithanshm i jets, t mirave, begative, prvojsme dashuri dhe pr dashuri, ku prindrit e kan rolin primar, ndrsa fmijt jan lidhsa mes vete dhe me prindr. Pa pranimin e vetvetes smund ta pranojm tjetrin. Mospranimi apo dbimi i vetvetes mvaret prej prvojs jetsore qysh n ngjizje, n lindje, n fmijrin e hershme, n rini. Me edukim t rrept, t egr dhe formal, me krcnime, me mungesn e procesit t socializimit dhe t identifikimit me prindr, gjendja dukshm vshtirsohet dhe ardhmria rrezikohet. Prindrit e frustruar dhe t parealizuar-t paknaqur i ngarkojn fmijt me krkesa dhe pritje t pamundshme: gjithka t kam dhn, e ti? Ata fmijt i objektivizojn dhe veglsojn pr tu dshmuar, lavdruar para tjerve, nj lloj vazhdimi i vetveteska skam pasur un, duhet t kesh ti. ka skam qen un duhet t jesh ti! Disa martohen pr ta thyer monotonin, vetmin, pr ti plotsuar mungesat afektive nga fmijria dhe rinia, por pa e harmonizuar veten, kshtu q dikujt i jet n qaf. Sipas disa hulumtimeve moderne njerzit sot martohen pr kto motive: 30 % q mos t mbesin t vetmuar, sidomos n pleqri; 30 % q t jen t dashur prej dikujt; 20 % pr tu liruar prej familjes s prejardhjes; 10 % pr nevoja seksuale (m shum mashkulli se femra); 10 % pr tu afruar, bashkuar dhe jetuar n dashuri (9). Fmijria apo rinia e dshtuar dukshm kushtzon edhe zgjidhjen e iftit martesor, si dhe jetn n bashkshortsi, si p.sh. dikush n burrin e saj krkon babain, apo nnn, vllaun apo motrn, prindrit, sigurin shpirtrore, materiale

II. SHOQRIA ANONIME Shum njerz tani jan t rrnjosur prej rrethit t tyre, jetojn dhe punojn n vende dhe rrethe t panjohura. Kjo gjendje iu harxhon shum energji n psime, prshtatje, pun, dhe hurxhet dhe paknaqsit e tilla doemos i bartin edhe n martes dhe n familje. Ackermani thot se njeriu (individi) e ka humbur drejtpeshimin me shoqrin; Durkheimi flet pr shoqrin anonime, Frommi pr 4

moskomunikimin mes njerzve, Riesmani pr njeriun i cili sht i drejtuar kah t tjert por duke harruar apo humbur vetveten. Lufta pr jet, pun, sukses, fitim, pasurim rndon dukshm edhe marrdhniet martesore dhe familjare, se shoqria e sotme mbshtetet mbi at q ke e jo mbi at q je (10). Kjo e copton, disintegron dhe shpartallon njeriun, aftsit e tija pr nderim dhe pr dashuri, e depresonalizon martesn dhe familjen, sepse njeriu m tepr sht mjet pune, fitimi, harxhimi (konsumimi), se njeri. N rrethana t tilla t tensionuara ku ka shum psime, mossuksese, hurxhe, frustrime, martesa sht m tepr si ikje nga vshtirsit, strehim dhe mbrojtje prej vetmis dhe pasiguris, nj lloj beslidhje n dy kundr bots (11). Vshtirsia e par sht zgjidhja e partnerit me t cilin matet dhe vrtetohet edhe aftsia e njeriut pr qndrime, orjentime dhe prcaktime jetsore. Zgjidhja sduhet t jet shtje e rastit, plqimit epshorotrupor, verbris s dashurimit, gjendjes s vetmis, por shprehje e trsis s qenies njerzore: trup, psik dhe shpirt, sepse ajo q sht pjesrisht sht edhe prkohsisht. Ska zgjidhje pa njohuri, s pari ndaj vetvetes, pastaj edhe ndaj t tjerve, dhe pa angazhim t gjithanshm, si Michelangelo i cili n Moisiun e derdhi mrekullisht vetveten, artin, dashurin, pavdeksin. -T jesh n disponim-dmth. t jesh vetvetja dhe ti dhurohesh tjetrit ashtu si je dhe me at ka ke. Kush ssht i harmonizuar n brendi tjetrin ose e mbimon ose e nnmon-robron dhe veglson, me kto qndrime: m duhesh, m shrben, kam nevoj pr ty, por vetm aq sa t plotsohet ndonj nevoj, krkes, dshir e prkohshme. Marr + dhnie sht nj proces dinamik jetsor, gjithnj i hapur dhe n veprim, ku tjetri kurr smund t harxhohet, aq m pak ifti martesor. Rreziku tjetr n martes sht tradhtia s pari ndaj vetes, e pastaj edhe ndaj tjetrit. Kur sje vetvetja, por loj roli apo teatri, ather doemos do ta mashtrosh edhe tjetrin. Ktu sht burimi i do tradhtie, pra, edhe i tradhtis martesore, mosjetesa n prizmn e t vrtets dhe n frymzimin e dashuris. Pr ne shqiptart martesa trajtohet si qllim jete, ndrsa njeriu pas moshs madhore, sidomos pas martess, tashm si i pjekur dhe i formuar pr do gj dhe pr do koh. Ky botkuptim sht mjaft i gabueshm dhe i rrezikshm, sepse jetn nuk e mon si proces, njeriun si dinamizm, bashkshortsin si rast dhe mundsi zhvillimi dhe pjekurie. Njerzit e till jan fatalista: i till jam apo je dhe i till do t mbes dhe do t vdes! Prse kshtu? Sepse determinizmi-natyra ime, fmijria, rinia, prindrit, edukata, shoqriam kan br t till, smund t dal prej lkurs time! Kjo sht padrejtsia m e madhe, dhuna e prditshme ndaj njri-tjetrit, moszbulimi dhe mosbesimi n vetvete dhe n tjetrin, infantilizmi, papjekuria, paragjykimetq pr ne t krishtert sht edhe mkat i madh, sepse ia mohojm edhe Zotit, edhe vetvetes edhe tjetrit mundsin e ndrrimit dhe t prmirsimit! Ky qndrim jonjerzor, edhe m tepr jo i krishter, tregon mosaftsin e bashkjetess dhe t bashkpunimit me Zotin dhe me t afrmin, psikologjikisht sht vdekje para vdekjes. Nse besnikria martesore sht vetm dtyr martesore, ather ska m risi-dashuri, por ligje, rregulla sa pr sy e faqe. Tradhtia n martes nuk sht vetm shkelje e kurors, por edhe mosjetes n harmoni dhe dashuri, mosdhurimi n trsi, trajtimi i partnerit apo partners si vegl apo mjet shrbimi, zbavitjeje, e jo si personMjetet ndrrohen dhe prdoren sipas nevojave dhe mundsive, por jo edhe njerzit, partnert. Ktu e gjejm burimin e jets s panjerzishme, kur njeriu vetveten dhe tjetrin e veglson, tjetrson, banalizon aq sa edhe jetn, dashurin, martesn, familjen e trajton si nj lloj loje dhe zbavitje. Kush luan me vetveten prse mos t lozin edhe me t tjert?

III. ZHVILLIMI I PERSONIT N BASHKSHORTSI Materializmi dhe hedonizmi njeriun e projektojn n kt drejtim: shndeti, rinia, pasuria, suksesicapre diem-grabite rastin-ditn-jetne do gj do t jet n rregull, duke premtuar shumka dhe pa dhn gati asgj! Njeriu pjeket dhe formohet fiziologjikisht deri n moshn e rritjes, kurse psikologjikisht, shpirtrisht, moralisht formohet dhe trajtohet gjat tr jets. Shi pr kt zhvillimi dhe formimi i njeriut ska t ndalur, ndrprerje, si edhe vet jeta, sht nj vazhdimsi dhe risi e prhershme. Ky gabim e trajton fmijrin dhe rinin si faza prgaditore pr jet, ndrsa martesn si qllim jete, faze prfundimtare formimi, e jo si rast, 5

mundsi pr zhvillimin dhe realizimin e gjithmbarshm t njeriut. Jeta sht nj lloj zingjiri- me cikle, prej lindjes e deri n vdekje, e kt populli shqiptar e ka shprehur fare mir me fjaln: RRNO E MSO! P.sh. pr iftat martesor rndsi t posame ka partnerizmi, ndarja e jets me tjetrin, si dhe prjetimi, prvoja e atsis apo amsis, edukimi i fmijve Zhvillimin e personit n martes do ta veshtrojm n dy drejtime: individualizimi - t jesh vetvetja dhe ta zbatosh jetn tnde, dhe kohezioni - lidhjet dhe marrdhniet e njeriut me t tjert, me botn q na rrethon (socializimi). Fmija i posalindur sht ende i padefinuar, nj lloj trsie, q ngadal zhvillohet dhe specializohet pr veprime t ndryshme, pr lvizje, dgjim, shikim, ecje,ku do gjymtyr e trupit zhvillohet dhe harmonizohet edhe si njsi edhe si trsi me mbar trupin. Kjo arrihet me ndihmn dhe bashkpunimin e t tjerve, sidomos nns. Pas krijimit t ego-s-vetvetes, ndihet nevoja pr t tjert, dshira pr kohezion apo socializim. Dashuria sht fuqia q njeriun e orjenton dhe drejton kah tjetri, kah t tjert, por pa e mohuar apo zhdukur vetveten. Pa procesin e par t individualizimit, formimit dhe harmonizimit n mbrendin tone, ska as kohezion, komunikim me t tjert. Deri n rini m tepr theksohet individi - un, ndrsa me rini nprmes dashuris njeriun krkon vetveten n tjetrin, n partnerizm. Mirpo populli mir thot: Kush ssht pr veti ssht as pr n gjeti! Kur sjemi vetvetja, n rregull dhe n harmoni t mbrendshme, ather skemi guxim, fuqi, siguri, mundsi t hapemi ndaj t tjerve, sepse jemi t bllokuar (bllokada psikologjike dhe shpirtror sht paraliza tepr e rrezikshme pr njeriun e sotshm). Ja nj shembull nga jeta e prditshme: kur sjemi t veshur dhe t rregulluar, sdalim prjashta, ose nse shtpin e kemi t papastr dhe jo n rregull, ather spranojm musafir, mundohemi ti ndalim te dera, para hyrjes n shtpi, n oborr, q mos t koritemi. Harmonizimi mes individualizimit dhe kohezionit-socializimit sht shtja jetsore, un dhe t tjert, integrimi i njeriut me vetveten dhe me t tjert. Pa individualitet, personalitet ska bashkim, bashksi, dashuri, kohezion-integritet me botn q na rrethon. Ja disa mundsi konkrete pr zhvillimin e njeriut n martes: Dashuria i mund inhibicionet, pengesat, bllokadat e mbrendshme dhe njeriun e orjenton dhe njkohsisht e aftson pr marrdhnie ndrnjerzore. Duhet pranuar veten si trup, mosh, pamje e jashtme, brendi, gjini me tipare dalluese, pra, n trsi, pr tu aftsuar q ti pranojm edhe t tjert, sidomos n martes. Martesa ndihmon pr ta zbuluar tjetrin-iftin martesor- jo m si n fmijri fmija nnn n funksion t tij, fmija qan, zhytet, ka uri,dhe nna sht aty pr t, si objekti i tij, apo edhe si pjes e tij, por si subjekt t dalluar dhe t barabart pr krijimin e bashkimit n dallime, n prplotsime mashkull-femr. Kjo sht risia e dashuris s ndrsjellt q kurr sharxhohet dhe sprfundon. -Martesa sht faze e rendsishme n jet pr arritjen e pavarsis prej prindrve, pr marrjen e prgjegjsis personale-un, ndrpersonale, un dhe ti, shoqrore (un-ti-ne) fmija, familja, shkolla, shoqria -Bashkshortsia mundson integrimin e individit n shoqri nprmes jets familjare, familjes, si qliza e pare e shoqris. Njeriu sht qenie shoqror, dhe si i till lind, rritet, zhvillohet, jeton, punon n marrdhnie ndrnjerzore, n shoqri. -N martes arrihet faza e re e individualizimit apo identifikimit t ri si ne, si dika e prbashkt q sht shum m e madhe se un dhe ti vemas, apo si n matematik 1 + 1 = 2, n jet ssht ashtu. Dhurimi i vazhdueshm n dashuri begaton dhe fisnikron shum iftat martesor, i aftson pr marrdhnie ndrnjerzore si n familje, ashtu edhe n shoqri. Kush sht i suksesshm n jetn familjare, ka parakushte q t jet i till edhe n sferat e ndryshme t jets dhe t veprimit. -Kohezioni n dashuri nuk sht nj lloj simbioze, bashkimi si ai mes nns dhe fmijs, ku fmija trsisht varet prej nns, dhe nna vihet n shrbim t plot t tij, por m tepr si lirim prej egoizmit dhe egocentrizmit n reciprocitet, n dashuri aktive, ku dy qenie njerzore n dashuri jan nj, megjithat mbesin dy(12). Dashuria nuk sht fusion, shkrirje e dy personave, por kohezion, ku secili mbetet vetvetja, por n bashkim jan dhe kan shum m tepr se secili vetvetiu. N martes si faz zhvillimore e personalitetit vjen n shqyrtim dhe n sprov UN personi, q hapet, bashkpunon, bashkjeton dhe dashuron TJETRIN. Pra, n pyetja jan dy njerz t dalluar, t cilt n bashkim, n dashuri krkojn dhe gjejn vetveten n njri-tjetrin. sht risi t jesh ift martesor, burr, 6

grua, m von nn, babgjysh apo gjyshet krijosh dika krejtsisht t re dhe t panjohur, t papersritshme, bashksin q quhet bashkshortsi - ndarjen e trsishme t jets me tjetrin. Aty gjendet burimi i dashuris, zanafilla e jets s re, edukimi, kultura, qytetrimi i mbar njerzimit. Dikush ka lindur prej barkut t nns, por kurr nuk e ka krijuar personalitetin bazor, egon-unin, por ka mbetur gjithnj i mvarun prej prindrve, vllezrve, motrave, familjes, shoqris. Prandaj si t till gjithnj iu prshtatn tjerve, jan t nnshtruar, t dgjueshm, t mir, q mos ta humbin prkrahjen dhe solidaritetin. Individualizimi apo ndarja e dyt prej nns, babait, vllezrve, motrave, prej familjes sht lindja e dyt lindja psikologjike, dhe ndodh fillimisht diku n mbarim t vitit t tret t jets dhe vazhdon gjat tr jets. Kush nuk i ka kaluar mir kto dy faza jete n partnerin krkon mbrojtje, siguri, prkrahje, q shprehet me forma t ndryshme, si p.sh. sundimi ndaj iftit martesor (te burrat), ose nnshtrimit t plot (te grat) si nj lloj i ri i marrdhnieve primordiale nna dhe fmija. Nse edhe faza e kohezionit ssht plotsuar mir, ather tjetrin nuk e mojm, nderojm dhe dashurojm ashtu si sht, por e trajtojm si vegl pr nevoja tona, si fmija q e shfrytzon nnn pr nevoja jetsore: ushqim, pastrtim, kontakti lkur-lkur, siguriKush ka mbetur i fiksuar n kt faz ska mundsi dhe aftsit pr bashkshortsi, por vetm pr prdorim, manipulim funksional me partnerin apo partnern. Si mund t zgjidhen kto dy konflikte bazore individualizimi dhe kohezioni, socializimi? Me njohjen dhe pranimin e gjendjes reale dhe me komunikim t vazhdueshm. Mes burrit dhe gruas duhet t jen t hapur t gjitha kanalet e komunikimit, sepse prndryshe do t mbesin dy t huaj dhe t panjohur, q komunikojn vetm me trup, por jo edhe me mendje, vullnet, liri, zemr-trsi. Mendja dhe zemra duhet t lidhn dhe shprehen me goj-me fjal, por edhe m shum me komunikimin joverbal. Dashuria e vrtet sht e mundshme vetm nse ka komunikim t gjithanshm dhe t vazhdueshm mes partnerve. Pikrisht pr kt jeta sht e bukur n do faze, nse jetojm n paqe dhe n harmoni me vetveten, nse i dhurohemi njri-tjetrit n vazhdimsi, nse nga prvoja msojm se dashuria sht pema e t gjitha stinave, si buka, apo si frymmarrja, pa t ciln ska jet. Pr kt edhe thuhet: T piqemi e mos t digjemi. Pjekuria m e madhe e jets sht ekvilibri, drejtpeshimi n ne dhe me t tjert, si trupi i njeriut, ku t gjitha gjymtyrt jan njsi t veanta, por krijojn edhe nj trsi-njeriun.(13)

Dr. Don Lush GJERGJI

(1) Krh. KLD prmbledhur dhe kodifikuar nga at Shtjefn GJEOVI me biografi dhe parathnie t prof. Dr. Syrje Pupovcit, Prishtin, 1972, fq. 7. (2) Lexo: Dr. Lush Gjergji, Roli i femrs shqiptare n familje dhe n shoqri, Drita, 1990, fq. 21-27. (3) Giuseppe Valentini, n Roli, vep. e cit. fq. 24. (4) Lexo: Dom Lush Gjergji, Gjendja aktuale fetare shqiptare, shqyrtim psikologjiko-shoqror, n (Krishterizmi ndr shqiptar) Simpozium ndrkombtar Tiran, 16-19 Nntor 1999, Konferenca Ipeshkvore e Shqipris, Shkodr, 2000, fq. 482-487. (5) Lexo: Dr Lush Gjergji, Zbulimi i Zotit-dhurata m e muar, Shpresa, Prishtin; 2002, fq. 11-40. (6) Lexo: Dr. Lush Gjergji, Fitorja e kryqit, Drita, Ferizaj, 1992, fq. 7-21. (7) Don Lush Gjergji, Gjendja aktuale fetare shqiptare, vep. e cit. fq.474-478. (8) Dr. Lush Gjergji, Rolivep. e cit. fq.97-151. (9) Krh. Nadine Boucher, Luomo e la donna in armonia, SEI, Torino, 1973, fq. 47. (10) Lexo: E. Fromm, Larte damare, Il Saggiatore, 1972, fq. 107-124. (11) Po aty, fq. 122. (12) E. Fromm, vep. e cit. fq. 35. (13) Mbi familjen shqiptare m gjersisht lexo: Lush Gjergji, Obitelj i brak mjesto autenticnog susreta osoba, n Obnovljeni zivot, Zagreb 4/1982, fq. 320-336; Dr. Lush Gjergji, Familja shqiptare dje, DritaFerizaj 2/1980, fq. 2-3; Dr. Lush Gjergji, Familja sot, Drita- Ferizaj, 3/1980, fq.2-3; Dr.Lush gjergji, ka ende familje?, Drita- Ferizaj, 4/1980, fq. 2-3; Dr. Lush Gjergji, Privatizimi i familjes, Drita-Ferizaj, 89/1980, fq. 6-7; Dr. Lush Gjergji, Familja n gjum, Drita-Ferizaj, 12/1980, fq. 4-5; Dr.Lush Gjergji, Frika nga jeta dhe vdekja, Drita-Ferizaj, 5-6/1982, fq.3; Dr.Lush Gjergji, ka ende mundsi pr dashuri, DritaFerizaj, 3/1978, fq.7; Dr.Lush Gjergji, Izolimi vdekja e dashuris, Drita-Ferizaj, 4/1978, fq.5-6; Dr.Lush Gjergji, Kush (s) sht i aft pr dashuri? Drita-Ferizaj, 5-6/1978, fq.9; Dr.Lush Gjergji, Prgaditja pr dashuri, Drita-Ferizaj, 10/1978, fq.7; Dr.Lush Gjergji, Dashuria e vrtet, Drita-Ferizaj 1/1979, fq.6.