Y' Miss Phathupats

Juan Crisostomo Soto Y' Miss Yeyeng metung yang dalagang mipnung colorete lupa. Ngara qng ding pengari na bait la qng metung nang suluc ning Capampangan, at qng pelalu nang malating balen niti. Uli na nita y' Miss Yeyeng Filipina ya manibat qng bitis angga qng buntuc, at angga na ing sicoti nang buac Capampangan naman. Ing bie ra deti, anti ning maluca mu, lasa mamagtinda mu; at i' Miss Yeyeng marajil de canung acaquit mamuntuc guinatan o caya bichu-bichung pagtinda nang pupuntucan at lalacad nung nu carin ing sugalan. Angga ngeni ala pang sucat panibayuan qng bie nang Miss. Mipayapa ing revolucion. Ing gobierno militar Americano mibuclat yang escuelas at memili yang mapilan caring sundalus a turu careti. Anti ning i' Miss Yeyeng, Yeyeng ya pa canita, ala ya pang Miss, atin yang aca-"suqui" careting sundalus o caring maestrong sundalus. Pigpilita' niti ing papagarala' ne qng escuelang nung nu ya tuturu, balang micaintindi; uling ngening misabi la ing sundalus mag-Ingles ya at i' Yeyeng Capampangan neman inia pin pigimbuta' nang matalic ing magaral niti. Mapilan mung bulan, i' Miss Yeyeng sasabi neng Ingles; at caras ning ualung bulan a tapat, qng capamilata' na ning maestrong sundalus pepatad de qng metung a balen, mig-mestra ya carin. Iniang cari' ne tuturu, sabian pa casi ing pamamaliquid ding memalen caya uling acaquit deng biasa ya mong Ingles carela. Macanian lalabas ing panaun: i' Miss Yeyeng bitasang e ne sasabing Capampangan, uling ngana acalingua' na na. At ing Capampangan canu masias at masasaclit ya dila, inia capilan man e ya mitulid at balid ya caniti. Detang culam a macaquilala caya, ngening daramdaman da iti, agad da neng picalbitan. Inalilan de laguiung melaus, at ing

pemalaguiu ra ining matni at masalingasang a "Miss Phathupats," laguiung menibat qng tinauac nang malapad a pilit nang upitan qng corcheng misnang catalic a bibili na, inia pin ala yang quealiuan qng patupat o suman bulagtang matalic a bidbid. Manibat na canita iting laguiu mipalacad caya, at acalinguan dang melaus ing Yeyeng a malambut nang palayo. Ing Miss Phathupats ya ing mipalacad. Macanian e melambat mibait ya "Ing Emangabiran," pajayagan Capampangan Baculud. Qng metung a fiesta o velada qng balen X a nung nu ya mitagun i' Miss Phathupats babasan de iti. Linapit ya i' Miss, at iniang aquit na ing Capampangan ya, sinibi yang baguia, piling ne ing buntuc na, at ngana: "Mi no entiende el Pampango." "Mi no entiende ese Castellano, Miss," ngana naman ning metung a pusacal. Pequiapusa' ne tonu. Detang pacarungut mipatiman la; dapot uling maquipegaralan la, agad dang linili't e pepajalata qng malagung Miss. At iti aguiang balu na ing anti reng mumulangan, sinulung na rin, at ngana: "Qng camatutuanan, tutu cung pagcasaquitan sabian ing Capampangan, at lalu na pa nung babasan cu." Caniting mapilan ayamanung sinabi na, linub langan ding anggang diccionariong tinda, o ngacu uari, ing Ingles, Castila, Tagalug a mababang pisamutsamut na. Era na tutu acauat ding darandam, mipacaili lang masican. Mimua ya i' Miss Phathupats, inarapa' no ring maili at ngana: "Porque reir?" "Porque el champurao, Miss," ngana ning minunang mequibat. Lalung mesican ing sagacgacan detang maquirandam, at i' Miss Phathupats mitatas ne man a vapor. Ing metung a macarungut ngana: "E yu pagmulalan qng ing i' Miss e ya biasang Capampangan: muna uling malambat neng maquiutus caring sundalus a Americano, at ing cadua, e ne Capampangan. Ing causta' na nita ing laguiu na Miss Phathupats." Canita memacbung. Acbung a misnang casican, mitdas ya ing caldera nang Miss Phathupats, at quetang asbuc nang masapa, linual ngan ing lablab ning Vesubio, o ing sablang sabing marinat qng amanung Capampangan bigla na ngang pemisan qng asbuc

nang maguing dapug. "Alang marine! Mapanaco! Manlalasun! Anac----!" ngana qng mesabing amanung Capampangan. "Aba! Capampangan ya pala!" ngara ding daramdam. "Ua, e yu uari balu?" ngana ning metung a macaquilala quea. "Anac neng matuang Godiung Cacbung a cabarriu cu." Mipasagacgac lang masican ding pacayalbe. I' Miss Phathupats mipaquiac ya caniti, at quetang pamipulis-pulis na qng lua nang tutulu tinuqui ing macapal a blanquete. Quetang lupa na linto ing talaga nang cule, matuling ya pa qng duat. Inia inyang aquit da iti ding lalbe lalu lang mipacaili at ngara: "Abah! Matuling ya pala!" "Ua, Americana Negra ya!" Gulisacan, pacpacan, sagacgacan ing mararandam canita. I' Miss Phathupats e na abata. Linual yang tapa-tapisung qng dalan at ngana: "Mi no vuelve en esta casa." "Adios, Miss a e biasang Capampangan!" "Adios, Miss Alice Roosevelt!" "Adios, Miss Phathupats!" Macanian yang pisalusalu ra. At ing pacacalulung Yeyeng meco yang bulung-bulung con el rabun inter pernarum . . . Caracal da ring Miss Phathupats qng panaun ngene, e no biasang Capampangan o picarine ra ing Capampangan uling macasabi nong Ingles a champurao.
************ ************ ************ ************ ************

Ing Pasionara Juan Crisostomo Soto

Martes mu namang anti iti, dapot capitanganang bengi, maralumdum at maguing limputan. Ing asiuas ning uran, ing biung ning masalusung agus ning danum, ing ngungulangul nang tiup ning masican a baguiu, mianib-anib ngang sasio, gugulisac antimong musicang tikbalang a mamagpang quetang malungcut a benging nung nu mipamisan ing calumbayan. Qng Cuartel General na Purac ning Brigadier Mascardo ating aduang Oficiales a macaguardia canitang benging ita:macalucluc la caring aduang luclucan a mitutulid lele ning auang.Ing metung careti macatacas la qng awacana ing revolver na't sable at susulud ne ing cupianang magaspang a Baliuag a penagaulan qng metung a triangulong macatumpac qng rasong azul at malutu. "Balu mu qng ing benging iti, bengi re ding magcuculam at asuang?" "At ding tikbalang qng Pasbul-baliti." "At ding caladua rang lipanglipang ding mengamate caniting labanan." Linud na ning minunang miniabi. Ing metung a quildap a menalicsic caring busbus na ning bale, quinutud na itang pisasabian, canita naman ing reloj queta qng sala tinigtig yang metung, metung mu, quetang malati nang pamucpuc. "La una!" ngana ning minunang miniabi, cagna na ning tinicdo ya. "La una ua!"----dapot nu ca ume?" "Quetang sinabi cu queca, buri queng acasabi ngening benging iti at . . ." "At caniang duldul, angin, uran, at baguiu. . . ?" "E bala! buri queng aquit qng catataulian, buri queng damdaman, bayu ya maco at . . . emu balu bucas maco nala?" "Ua, dapot ibuclat me yang auang, alben mu ing panaun, ing

pusa man eya misilip." Itang Oficial a magcapilit maco, biclat neng baguia ing auang at tinando ya. Canita, quetang baguia nang pangabuclat linub ya ing metung a ayup at itang matni nang lipacpac, mecapangaligquig caring aduang misasabi. "Nanu ya?" "Metung yang culayu." "Carlos, yang ayup magdala yang maroc a uaga, paniualan mucu, eca titipa ngening benging iti." "Macanian ing pengacu cu, at balu muna ing capangacuan cu mal dili canacu. Nung cacaluguran daca't buri mucung daptananan mayap, alilan mucu qng ditac pang horas a macatagan qng guardia cu. Maliari Pedro?" "Ua." Iting catayang paquibat mecaguiu na quea, inia pupulai yang tinipa qng eran. "Calulung mamulang," nganang Pedro at sacaya migjilig miadiang matudtud qng luclucana. Catipa nang Carlos qng Cuartel, seligsigano ding dalan ning cabalenan Purac, at carin, quetang lele na ning bibiung a sapang culang namu e matdas, ating metung a bale pinaud, nung nuya tinulid minaus macacalale. "Leonor!" ngana. Canita ya mebuclat ing malating auang ning silid at tinando ya ing metung a babayng inaslagana lagu ning quislap nang sinaquirap ning quildap. "Carlos!" "Ua. bucas maco na cayu, muli naco qng balen yu . . . at carin . . . eme acalinguan ing acaquilala mu busal ning casaquitan?" "Alique! Libulibung ali! Uling in alang camalitmalit a bie cu, pepasayana, biclat na cacu ing mal a ecu caquilala: ing lugud qng balayan! Dapot . . . tatacut ya ing caladua cu. Balamu atin cung pitatacutan a mamuc datang tang casiran." "Baquet?" "Ecu balung sabian, macaguiung panamdaman cu queni, quening carug ning salucu." "Yan . . ." "Ua, ume naca . . . emucu cacalinguan ane?" "Capa," nganang Carlos. "Ua capa, atin cu pang ibie queca . . . Oini abutan me. Metung yang sampagang tigtugan cu qng lua cu ngening quebucas."

"Quebucas?" "Eme acaquit ing alaya? Atine mamunag! Ume naca." Meliquid ya y Carlos nangan qng aslagan at canita na apagumasdan qng aguiang tatacpane ning macapal a lulam mamunag ne ing alaya. "Eca mangalinguan ane?" inulit nang Leonor at minurung qng auang. Lalat mirayu yang mapilan calacbangan y Carlos qng bale nang Leonor, dimdam nana ing metung a descarga a linual qng malati rang asbuc ding libulibung fusil at cayari na nita, pangatajimic baguia . . . meramdam naman ing calugcug ding cabayung papulayanda. "Capitan!" ngana ning metung a sundalus a pupulaing sasalubung quea, "Ding Americanos . . ." Ya ing asistenti nang Carlos. "Tana carin." Pupulai lang tinaglus qng Cuartel General at carin disan dane ing General pati ding reservas na. "General . . ." nganang Carlos. "Capitan: queang sacan a yan, carinca mabat, e cuna ministil sabian qng yan ing sulut na ning balen . . . metung mang balas alang mitatagan caring sundalus mu. Sulung na!" Pepatingapun lasa itang labanan, ing Compania nang Carlos e meco qng trinchera na. Americanos at Filipinos misasalamuja la bangque. Detang mipapamuc alang pacauan qng cainguita ning tau, piabe no ning camatayan. *** Megatpanapun:ding salang ele milub at iniang ume nang silim minurung lang pepaingquini qng balen Sta.Rita. Ding qng Brigada Mascardo, tinipun do ding metera at metung ya careti ing Capitan Carlos Patricio a meaquit lele na cabud ning trinchera na. Iquit ne ning General at ing adua capatac a lua na memalisbis caring pisngina. "Dalan ye queni," ngana, "Nanu ya ing tatalanana?" Biclat de ing gamat nang metung, ing uanan . . . Oh! itang sasacmala nang matalic, ya ing pasionara ing sampagang binie nang Leonor quea . . . yang delana anga qng cutcutan . . .

Si Juan Crisostomo Soto ay isinilang sa Santa Ines, Bacolor, Pampanga. Tinagurian siyang Ama ng Panitikang Kapampangan. Pambihira ang kanyang kahusayan sa pagtatalong patula sa wikang Kapampangan kung kaya ang pagtatalong patula sa wikang Kapampangan ay tinawag na Crisotan na katumbas ng Balagtasan sa wikang Tagalog. Isa siyang manunulatmakata, mandudula at editor sa wikang Kapampangan. Bilang mandudula, nagsulat siya ng Moro-moro at sarsuela. Bunga ng kanyang panulat ang sarsuelang Perlas Quing Burac at Pula't Puti. Ang mga Moro-morong Ang Sultana, Perla, Zapre at Rubi ay sinulat niya noong mga huling taon ng panahon ng mga Kastila. Gumamit siya ng mga sagisag-panulat tulad ng Crisot, Rubi, Natis Belen at Vitaliano sa kanyang mga tula. Julio Septiembre at Lacan Batbat naman sa kanyang mga artikulo. Sumulat din siya ng isang dulang hango sa Romeo at Julieta ni Shakespeare at pinamagatang Ing Pamanguisama Ning Mete (The Marriage of the Dead). Ang Sigalot ang pinakamaganda sa kanyang mga akda. Ito ay sinulat niya sa loob ng bilangguan. Nakasulat din siya ng English-Spanish-Pampango Dictionary sa tulong ni Modesto Joaquin. Ang Alang Dios ang namukud-tanging sarswela ni Crisostomo Soto na nagpanhik sa kanya ng salapi. Ito'y itinanghal sa Teatro Zorilla. Ang iisahing yugtong dulang katatawanan na may pamagat na Nanu Tong Male Cu ang kahulihulihang nasulat niya nang nasa banig na siya ng karamdaman. Binawian siya ng buhay noong Hulyo 12, 1918 dahil sa sakit sa puso.

Kilala yarin queng taguring Crissot. Penganak ya iniang Enero 27, 1867 qng Bacolor, Pampanga at meangu ya bie iniang Hulyo 12, 1918. Metung yang zarzuelista, poeta, direktor at talasulat makuyad a kuwento. Misan yang meging empleyado ning gubyernu, sundalus ning rebolusyon, gerilya laban caring Amerikano, diyarista at

provincial deputy assessor. Meging talasulat yamurin queng La Independencia. Sumangid ning kakulangan na queng pormal a pamagaral, apansin ing keraklan ding maangabayat a katungkulan at mangayap a bague keyang agawa. Iniang edad 11 o 12 banua ya pamu mekasulat neng relihiyosong dula . Nung sumahan, magkabilangan lang 50 dula at zarzuela ding keyang alikha . Caring sablang dulang asulat na, ding dulang maki patriotikong tema ilang pekamatagumpe calupa ning Sigalut, Ing Paniu nang Sitang, at Ing Anac ning Katipunan. Ing dulang Alang Dios ing tuturingan ding keraklan bilang obra maestra nang Crissot . Ating sasabing tagle ne ning obrang iti ing keyang pilosopiya queng bie. Atin ya muring mapilan poesiang asulat antimo ring Ing Bandera at Malaya a purus atin temang makabalen . Ing katunayan, tuturingan ya bilang kaunaunahang mamoesiang Kapampangan. Atin ya munamang makuyad a kuwento calupa ning Lidia. Mekasulat yang likas ning Noli Me Tangere queng Kapampangan. Meging editor ya mu naman caring Kapampangang peryodiko anti ring El Pueblo, El Imparcial at Ing Alipatpat. Kikilalanan ya bilang pekamayap a Kapampangang Dramatista at para caring aliwa, pati na murin pekamayap a Kapampangang talasulat pauli ring keraklan at kalidad ding keyang asulat.