BABAE

ni Ali F. Bedano

Hinukas ni Agnes ang ba-ba sang lapsag gikan sa iya dughan.

Nagakatulog na ini. Mahinay ang iya pagginhawa, mahinay ang pag-ignok
sang iya dughan. Makadali anay nga gintamdan ni Agnes ang dagway
sang bata bag-o niya ini ibutang sa banig sa salog. Mailom-ilom, guapo,
mataas ang ilong, manipis ang bibig, madabong ang buhok. Maathag nga
magkaanggid gid kay Crisanto.
Sang isa ka adlaw, madumdoman ni Agnes liwat, nagkitaay sila ni
Crisanto sa merkado sa banwa. Nagdalikat sia sadto sa paglibog sang
mga ulotanon; apat-apat, monggo, gabi kag balatong. Talagsa man lang
sia nagabaligya kag maathag sa nawong ni Crisanto nga wala sini
ginapaabot ang ila nga pagkitaay. Hagyon ini nga matalikod, apang
tinawag gid niya. Bumalikid ang lalake. Nagkurisong. May bigote. Guapo.
Naka-t-syirt sang may raya nga itom kag puti. Kag wala na sia makahulat
pa. Pasabnit nga humambal. Wala niya ginbaliha nga may mga dulonggan
nga nagapamati, mga mata nga nagatan-aw, mga bibig nga nagayuhom
sing mayagutaon.
"Wala ka gid makabisita kay Boy."
"Sin-o nga Boy?" Pamangkot ni Crisanto sing maakigon.
"Sin-o pa kundi ang anak naton. Ang bata mo sa akon."
Tama ka hilmonon sang pagpalamula ni Crisanto. Nagpanghilaw-
hilaw. Indi mahim-os nga ginapalibot ang panulok sa mga nagatalamod.
Polis si Crisanto sa banwa; may asawa na kag lima ka bilog nga kabataan,
tatlo ang lalake, duha ang babae.
"Buang ini siguro nga babae, ay," kulomuron ni Crisanto kag
tumalikod.
"Nagamasakit si Boy," paaman niya, "Ginahilanat."
Madali nga nangindulaan si Crisanto sa mga bumalakal nga
nagaginutok. Hinulog niya ang iya nawong sa mga balaligyaon-monggo sa
kalalaw, hantal sang apat-apat sa isa ka pamusod sang pamantalaan nga
ginhapin niya sa hublas kag mahigko nga baldosa, gabi kag kinusipad nga
balatong.
Makadali man lang. Pagkatapos, pinukwat niya ang iya guya, mahigko
kag nagasagsag nga mga pisngi, mamingaw nga mga mata, gumon nga
buhok nga nagasinambud-sambod sa kada paghuyop sang hangin.
Nagsumalangay ang panulok nila sang isa man ka babae nga tindera sa
iya atubangan. Una nga linikaw sang tindera ang iya panulok. Sia ang
nakabatyag sing kahuya.
Nahibal-an niya paagi sa bibi sang iya mga mata nga nagatulok sa
iya sing mayagutaon ang iban nga mga tao, apang wala niya ginbaliha.
Pumadayon sia sa pag-agda sa mga bumalakal sang iya baligya. Ang mas
importante para sa iya amo ang diutay nga "negosyo" agod mabuhi. Kag
bag-o mag-udto, naubos ang iya inogbaligya. May P2.65 sia nga nahigot
sa isa ka pamusod sang iya patadyong. Pumaoli sia. Naabtan niya ang iya
lapsag nga nagatalabiris ang mga luha sa sabak sang iya magulang nga
bata, si Sali, nga nagapanuigon pa lang sing anom ka tuig.
Sang pista sang nagligad nga tuig sang magkitaay sanday Agnes kag
Crisanto. Ara si Agnes sa kilid sang basketbol kort sa plasa, nagatan-aw
sang ginapasundayag nga mga saot, sang mabatyagan niya ang pagsagid
ni Crisanto sang iya likod. Tinangla niya, kag halos nasapding ni Agnes
ang sag-ang ni Crisanto sa iya buhok.
Masadya ang palaguaon. Ginakunyag si Agnes. Matunod ang iya nga
kaladlawon. Nabatyagan niya nga amat-amat nga pag-iping pa gid sang
polis sa iya tubtob lubos na nga nagasagid-anay ang tiyan sang lalake ka
gang iya likod. Nabatyagan niya angpanalaytay sang kaalabaab gikan sa
dughan ni Crisanto, ang madalom nga pagginhawa sini sa iya buhok.
Lumatay ang isa ka sahi sang kainit sa kaugatan niya sa iya dughan, kag
samtang wala naman nagahalin ang iya panulok sa palaguaon, kag wala
mag-untat ang iya nga kaladlawon, amat-amat nga nagdalom ang tagsa
niya ka pagginhawa, tubtob sang ulihi daw sa ginasagnoy na sia sang isa
ka sahi sang alimpulos.
Nagapot ang lalake sa matimbang niya nga abaga. Wala na sila sa
basketbol kort kundi sa kilid na sang eskuelahan nga elementarya.
Masanag ang kalangitan, may bituon. Mabugnaw ang paghuyop sang
hangin apang wala sapayan sini, kainit ang iya nabatyagan. Mainit ang
mga palad ni Crisanto sa iya abaga. Dinuon sang lalake ang iya sini ng
bibig sa iya liog, lumatay ang mga tudlu sini sa iya likod. Sa pamuno
mahinay, apang sang ulihi nagsaku, nagapamuklas.
" Agnes ," sang nasabat niya sang ulihi sang pamangkoton sia ni
Crisanto sang iya ngalan.
" Agnes ." Sulit ni Crisanto. May kadalom ang tingog sang lalake.
Kinuha sini ang isa ka kamot gikan sa iya liog. Tumindog. Sa tunga sang
alumiraw nga kasanag, namasnahan lang niya ang daku kag mabukod
nga lawas ni Crisanto, nagabarakang sa iya atubangan, nagatamod sa iya
kahimtangan. " Magtindog ka na ."
Tumindog sia. Gintapihan ang palda sang nagpilit nga mga dahon-
dahon sang sagbot. Nagatikang na si Crisanto palayo. Sumonod sia.
" Sa diin ang inyo ?" Pamangkot ni Crisanto.
" Sa Sta. Magdalena ."
" Sa krosing ?"
" Huo ."
" Gusto mo kadtoan ko ikaw didto pirme-pirme ?"
Bumoyot sia sa kamot ni Crisanto. Umapiip. Nagahinampot na sila sa
kasanag gikan sa isa ka poste sang suga sa atubangan sang eskuelahan.
Pumondo si Crisanto. " Mag-una ka na lang ." Nagpang-alang-alang sia.
Mahinay nga tiniklod sia sang polis. " Siling ko mag-una ka na lang. May
himuon pa ako diri ."
Sumonod sia. May isa ka sahi sang kusog ang tingog ni Crisanto bisan
matuod nga indi matigdas ini, ukon ang kusog daw naghalin gikan sa bug-
os niya nga pagkatao. Sang nagahinampot na sia sa sanag, binalikid niya
si Crisanto. Wala na ini.
Matuod sa iya ginhambal, gintultol ni Crisanto ang ginapuy-an niya.
Nagaisahanon sia luas kay Sali nga wala pa sing buot. Mangingisda ang
amay ni Sali. Umopod sa isa ka basing nga nagpa-Palawan. Wala na
makabalik ni makasulat sa sulod sang tatlo na ka tuig.
Nalipdan sang isa ka madabong nga puongpuong sang kasagingan
ang payagpayag niya. Sa likod sang iya payagpayag, isa ka latagon.
Madabong ng latagon. Makatlo ukon makap-at nga nagbisita si Crisanto sa
iya. Kon kaisa, hapon nagaabot kag gab-i na nagapauli. Kon kaisa, sa
tunga-tunga sang aga kag udto na nagapauli. Sa tagsubong nga
kahigayonan, ginasugo niya si Sali nga magkadto sa lola sini sa tabok
sang suba agod maghampang sa mga pakaisahan. Gani may kahigayonan
sila sang polis nga magkaugalingon.
Isa ka masupog nga kahagugma si Crisanto. Huo, gugma ang pagpati
niya sa ila kaangtanan. Ang tanan nga kainit, paghigugma. Tubtob nga
nagdala sia. Magaapat na ka bulan ang iya pagdala sang mabalitaan niya
nga nagpa-siyudad si Crisanto. Kon ano ang ginbuhat didto, wala sia
makahibalo.
Kag liwat sila nga nagkitaay matapos ang malawig nga panahon,
kahapon sing hapon sa merkado. Apang daku ang ginbalhin ni Crisanto.
Kinuom niya ang aligutgot sa kaugalingon.
Karon, nagatipon na ang kadulom. Paagi sa isa ka tukod-tukod nga
bintana, nakit-an ni Agnes ang garhom sang mga butang sa iya palibot:
garhom sang mga dahon sang saging, mga puno, kag wala niya malikawi
ang pagpasiplat sa isa ka tuman-kalinghod nga bulig sang saging.
Tinawag ni Agnes ang bata, si Sali, agod nga magtig-ang. Makaduha.
Makatlo. Wala sing may nagsabat.
Akig nga tumindog si Agnes. Pabuklas nga kinuha ang tukod nga
bentana. Lumagapak gid ang bentana sa dingding sang payagpayag.
Nakabugtaw ang ginahilanat nga lapsag. Humibi. Kumawas gikan sa mga
bibig ni Agnes ang nagaasod-asod nga buyayaw.
Lumigid sia sa kilid sang lapsag kag sinungsong liwat ang wala
mataboni nga dughan niya sa ba-ba sini. Ahat nga naghipos ang bata.
Nagtil-oktil-ok, apang wala sapayan sini, sige man gihapon ang
pagsungsong ni Agnes sang iya dughan sa ba-ba sini.
Nabatyagan ni Agnes sa iya braso nga nagsag-id sa nawong sang
lapsag, ang mataas nga init sang lawas sini. Hinali nga sumongaw liwat
ang aligutgot kag paghinakit sa dughan ni Agnes. Liwat niya nga
nadumdoman si Crisanto. Si Brando nga iya bana. Diin na si Brando? Sa
Palawan pa ayhan? May asawa na bala ato? Lilintian nga Brando! Lilintian
nga Crisanto! Lilintian nga pangabuhi!!
"Sali!! Sali!! Liwat nga gumoob ang tingog ni Agnes. "Sali!! Diin ka na
nga maldita ka! Madakpan ta gani karon. may imo ka gid. Panitan ko gid
inang guya mo. Sali!"
Tinak-an sa pagtawag si Agnes. Bumolos ang kalinong. Kulas-kulas
sang mga dahon sang saging sa gwa ang mabatian samtang ginaagyan
sang dupoydupoy. Kulas-kulas sang gabok nga mga nahot sang atop nga
kogon. Nataktak ang isa ka nahot sang atop nga kogon sa nawong ni
Agnes. Napiyong niya ang mga mata sang hinali tumibsok ang hilamon sa
puno sang iya ilong.
Hangin, kulas-kulas sang mga dahon, hangin sa kahaponanon.
Binuslan sang kapung-aw ang nagasugong nga balatyagon ni Agnes.
Namati sia sa mga malum-ok nga tingog sang kahaponanon. Piniyong
niya ang iya mga mata. Nabatyagan niya ang paghapdi sini.
Ayhan natulog-piyongan si Agnes, apang nakamaradmad sia sa isa ka
tingog. Tingog sang lalake nga nagapanawag gikan sa idalom. Makadali
anay nga namatyag si Agnes. Bag-ohanon sa iya palamatin-an ang tingog.
Wala pa gid niya mabatii ini halin sang una. Madalom ang tingog, may
kahagnop. May kapinasahi nga tingog sa iya palamatin-an. Bumangon si
Agnes gikan sa paghigda sa mabugnaw nga salog. Nadeparahan niya nga
madulom na gali ang sulod sang iya payagpayag. Wala sing suga.
Kinarapkap anay niya ang kingke sa isa ka pamusod. Ang posporo sa
balayan. Apang mamag-an ang posporo. Wala sing unod. Binuksan na
lamang niya ang gubaon nga puertahan.
"Maayong gab-i, 'Day," siling sang tingog gikan sa idalom. Gikan sa
kamot sang lalake nakita ni Agnes ang nagaigpat nga baga sa punta sang
sigarilyo. Ginsiplat niya ang lalake. Apang wala sia sing may namurotan
luas sa maarumiraw nga garhom sini. Kasarangan ang kadakuon sang
lalake.
Wala magsabat si Agnes. Nagyuhom sia apang isa ka yuhom nga
wala sing kapuslanan sa tunga sang subong sadto nga kadulom. Nakita
niya nga ang lalake umabanse sa kunsaran sang diutay nga hagdanan.
Tinungtong ang isa ka tiil sa panguna nga halintang. Nagsulosid-ing sa
sulod sang payag-payag.
Karon ang isa ka kamot ni Agnes nagahamboy na sa kilid sang
puertahan samtang ang isa naman ara nayon sa iya tiyan, hagyon nga
magabatak kag nagakumos sang mga piniluan sang palda ayon sa iya
hawak.
"Mamangkot ako kuntani, 'Day, kon nakilala mo diri si Tyo Anchong.
Anchong Lipis," hambal sang lalake.
"A, siguro si Tyo Anchong ni Mayang."
"Huo."
"A, ti ang ila daw didto bala nayon sa ilaya."
"Mga pila ang kalayuon?"
"Singko kilometros."
"Indi na mag-agi sa kalsada?" Kag hinaboy sang tao ang sigarilyo.
"Panglaktod ka na lang sa suba dira nayon sa unhan, dason sa bukid
kag kapatagan. Pulopamangkot ka lang, e. Maayo kuntani kon may
nagadul-ong sa imo. Isahanon ka lang?"
"Halin pa ako sa siyudad. May alareglohon kuntani kami ni Anchong.
Natungod sa duta niya. Salamat gid, 'Day, ari na ako." Humana nga
matalikod ang lalake kag sang makit-an ini ni Agnes daw subong sang
tinuhil sang dagom ang iya kasingkasing.
"Indi ka lang anay maghapit, sir?"
Dumolog ang lalake. "Maderetso na lang ako. Ay, puede ba, 'Day,
makapangayo anay sang tubi? Basi bala karon kon maalang-alangan ako
sa dalan."
Hagyon nga umisol si Agnes. "Saka diri anay, sir."
Madulom na ang sulod sang payagpayag. Sumiding ang lalake sa
ganhaan. Hinamboy sini ang duha ka butkon sa kataposan nga halintang
sang hagdanan.
"Pasensya ka na lang, sir. Dali lang anay kay sindihan ko pa ang
kingke," ang binutig ni Agnes.
Kumoha ang lalake sang iya posporo sa bulsa sang iya kamisadentro.
Kumodlit sang isa ka palito. Makadali nga sumanag bisan nga arumiraw
ang sa sulod nayon sang payagpayag. Pinalong sang nagdapya nga
hangin ang mahina na nga kalayo sang palito.
"Ari, 'Day, ang posporo ho. Daw sa mabudlay dira sa imo. Dal-a diri
abi ang kingke mo."
"Indi gid man."
Sumaka na ang lalake sa hagdanan. Pumongko sa nauna nga
halintang. Tinanghol sa iya ni Agnes ang kingke. Sinindihan niya ini.
"Wala na gali unod ang kaha sang posporo ko," siling ni Agnes.
Liwat nga humoyop ang hangin kag napatay ang siga sang suga. Sa
sini nga tion, nagapadulong na si Agnes sa pamusod ang payagpayag diin
nahamtang ang dapog kag sa tupad sini ang tadyaw. Binuksan niya ang
dapog kag sa tupad sini ang tadyaw. Binuksan niya ang ba-ba sang
tadyaw. Sumandok. Sang magbalik na sia, bikwalon nga nagalumpagi ang
lalake sa salog. Ginsirahan sini ang peurtahan agod indi makasulod ang
hangin. Nagasandig ang lalake sa dingding.
"Kamohanon lang gali diri sang bata mo?"
Karon, sa kasarangan nga sanag sang kingke, nakit-an na ni Agnes
sing maayo ang dagway sang lalake. Nakakamisadentro sang puti,
nakasapatos, crew cut ang gunting sang buhok, gulang-gulang naman -
mga kapatan siguro - apang bisan sa amo nga kagulangon indi mahimutig
nga ambongan. Mabakod kag malapad ang mga abaga, mataas ang ilong,
ka gang mga mata gilayon nga natandog si Agnes sang panulok sang
lalake samtang ginatunghol niya ang tason sang tubi. Isa ka madalom kag
nagapalanglusot nga panulok.
Lumag-ok sing madamu ang lalake. Binantayan ni Agnes sing may
kaham-ot ang paghulag-hulag sang tutonlan sang lalake. Sa iya
hunahuna, may sarang ang lalake. Maayo ang pamistehon, ang
panghulag-hulag; natungod kuno sa duta ni Tyo Anchong ang iya ginkari.
Tinunghol sang lalake ang wala na sing unod nga tason kay Agnes.
"Salamat gid, Day. Katam-is gali sang tubi ninyo diri."
Yumohom si Agnes. "Ti, ang bana mo, 'Day, diin?"
"Siguro didto naman sa tubaan sa bangga," himutig niya.
Mahinay nga kumadlaw ang lalake. Lumotaw ang magamay nga mga
yupok sa iya pisngi. "Amo gid ina basta sa uma." Lumompagi si Agnes sa
tupad sang lapsag. Tinungtong niya ang tason sa iya tiilan. "Nagakatulog
na gali inang badigard mo," hambal sang lalake.
"Ginahilanat abi."
"Siguro nagapatubo sang ngipon."
"Siguro." Tinungtong ni Agnes ang iya palad sa agtang sang lapsag.
"May pila na ina ka bulan?"
"Nagasulod na sa anom."
Kalinong ang nagpatunga. Isa ka bikwalon nga kalinong.
Napamatyagan ni Agnes nga ginapamatyagan sia sang lalake. Hinay niya
nga pinukwat ang iya sagang. Tinulok ang kaatubang - isa ka may
kahulogan nga panulok. Nagadasig ang kubakoba sang dughan ni Agnes.
Nabatyagan niya ang pagpalanginit sang iya kaundan.
Humolag ang lalake. Tumindog. Hinamboy ang isa ka kamot sa
ganhaan agod buksan ini. Daw sa kinumos ang kasingkasing ni Agnes.
"Ti, indi na ako magpadugay, 'Day," hambal sang lalake. "Salamat gid
liwat."
"Huo," sabat ni Agnes. Ulihi na lang ang iya paghinulsol kon ngaa
nahambal pa niya ini. Ginabuksan na sang lalake ang ganhaan.
Nagapamati si Agnes sa inanay nga pagraginit sini. Pagkanugon kag
kapaslawan ang iya nabatyagan. Tumikang na ang lalake sa nahauna ng
halintang sang hagdanan. Nangindulaan ang nawong sini sa dulom sa
gwa, subong man ang katunga sang iya lawas. Subong sang nadunlan si
Agnes sang imitlang niya ang tinaga. Diutay apang hilmonon ang
pagkurog sang iya tingog: "Sir."
Bumalikid ang lalake sing hinali. Nagalumpagi pa gihapon si Agnes.
Ginatulok ang sabak, samtang ang duha niya ka kamot nagahulag, inanay
nga nagahukas sang panapton sa pagbulad sang kaugalingon sa
atubangan sang estranghero. Tumampad ang iya dughan kag katunga
sang iya lawas.
Tinulok ni Agnes ang lalake. Liwat nga tinawag. Nagatamod kay
Agnes ang lalake apang wala nagahulag. Nakakuriit ang mga bibig ni
Agnes. "Magpalapit ka sa akon. Ano ka, indi makaintiyende? Halos." Daw
nagamando ang tingog ni Agnes.
Pumalapit gid man ang lalake kay Agnes. Tinungtong ang duha ka
kamot sa magtimbang nga abaga sang babae. Apang wala sing kainit ang
mga palad sang lalake. Linikop sang iya mga butkon ang liog sini.
Nagahangos sia. Nagsaku ang kubakoba sang iya dughan. Daw
ginasagnoy sia sang alimpulos. Apang sa pihak sini tanan, nagpabilin
katulad sang isa ka mabakod kag mabugnaw nga pader ang lalake.
Sang ulihi, inanay nga hinukas sang lalake ang mga butkon ni Agnes
sa iya liog. Pinalayo ang babae sa iya, inanay. "ang lapsag mo,"
patalupangod sang lalake sa manubu nga tingog. Ginkrosemano ni Agnes
sang iya mga butkon agod matabonan ang hublas nga lawas. Karon
nagabatyag na sia sing kahuya. "Ang lapsag mo," sulit sang lalake.
Kaluoy, kaluoy ang nabatyagan sang tao sa babae nga ini. Kaluoy sa iya
kalapsion kag kaniwangon, mga inagihan sang isa ka wala sing tupong ayhan nga
dalimuos sa kabuhi. Tumindog ang lalake kag tinultol ang madulom nga dalanon sa
kagab-ihon.

KON ANG KATARUNGAN LUGIPON

ni Ariston Em. Echevarria

Buas sa kaagahon, sa dili pa magmusiaw ang adlaw sa Sidlangan, kuhaon

nila ang labing hamili kag balaan nga bugay kay Abraham del Cielo. Huo,
kuhaon nila ang iya kabuhi, bayad sang duha ka kabuhi nga iya nautang.
lamang nga makakita sia sang iya anak nga tagumatayon, ang iya anak
nga nagtagumatayon sa tapus ang iya pagbatas sang kasakit sa daku nga
kahidlaw sa iya. Kay Abraham.
Si Abraham del Cielo nakahibalo sang masubu kag mapait niya nga
palaabuton, apang wala sia nagakasakit nga amo yadto ang iya
maaguman. Ang kaisug sa pagtubus sang silut nga gintakga sa iya
nagagahum sing himpit sa iya kasingkasing kag wala sia sing diutay nga
kahadluk sa pagpanginmatay. Kon sa bagay, anhon man niya ang kabuhi
nga dutan-on, kabuhi nga ginasab-an kag ginapakiras-an lamang sang
mga kabutigan, dinamak kag malupigon nga pagginahum!... Didto sa isa
ka kalibutan , yadto didto ang matuod nga kabuhi, yadto didto nagaluntad
ang ulay nga pagkahimtang sang labing gamhanan nga Manughukum,
yadto didto ang katarungan nga wala pagkalingkang kag wala
pagkapukan sa dulus kag unus sang kalupig.
Samtang si Abraham nagahulat sang iya palaabuton, ang iya
panghunahuna kag anino nagapangusuy sa banas sang iya kahapon ,
sang iya mga gin-agihan, sang iya mga handum kon lamang wala
magsayup ang pagtuytuy sa iya sang kapalaran. Apang, sa ubus sini
tanan kag sa lakat sang mga tikang sang iya painoino, samtang yara sia
sa sulud sang puluy-an sang mga makasasala sa pagginahum sang tao
kag dutan-on nga pangulohan, wala sia pagbatyag sing diutay nga
paghinulsul, wala sia pagtigay sing kangilin sang iya pagkahimtang, wala
sia pagbatyag sing diutay nga kahuya sang iya mga binuhatan.
Matawhay, masanyog, matanlas ang pagbadbad sang mga anino sang iya
mga tinaliwanan kag tanan yadto, aydto nagatipyuk sa gintaipan sang iya
palaabuton. palaabuton nga buas damlag magaapas na sia sa iya anak
didto sa isa ka kalibutan , sa isa ka kinabuhi nga dayon. magaapas sia sa
iya anak nga amo ang bugtong nga bunga sang ila pagtiayon ni Pilar nga
iya asawa, magaapas sia sa iya anak nga amo ang nangin kabangdanan
sang iya pag-utang sing duha ka kabuhi.
Kon ngaa nga didto sadto nga palaabuton si Abraham del Cielo
ginpahangungud sang kapalaran, ang maragtas sang iya kahapon amo
lamang ang makatalastas.
-o0o-
Si Abraham del Cielo, isa ka pamatan-on nga banwahanon, maugdang
sing gawi, may katutum sa pagpangabudlay sing matinlu, matinuohon sa
matul-id nga pagtuman sang mga kasuguan sang banwa. Bisan matuod
nga mga katloan kag tatlo pa lamang ka dagang-bulan ang iya
kagulangon, apang tungud sang wala'y langan niya nga pagtuon sang
mga hitabu sa aton pagginahum nakasayasat sia sing himpit sang matuod
nga pagpadalan sa sulud sang aton pangulohan. Ang aton pangulohan,
bisan matuod nga makiangayon, pangulohan nga amo ang ginabilang nga
mapinatugsilingon, matinalamdon sa pagkahimtang sang banwa kag
pumuluyu, apang dili mapamatukan nga ang iban nga yara sa gahum kag
ginatugyanan sang kagamhanan, wala na pagbatyag sing patugsiling,
kundi lamang ang ginatamud kag ginapasandigan sang mga ginabilang
nga kinamatarung, amo ang kabatid sa pagbulubalikwat ka gang kahanas
kag kadalas sa pagsalamangka sang aton mga kasuguan. Ini tanan,
nasayuran ni Abraham kag nagangutngut ang iya inogbalatyag sa
pagpanumdum sang kapalaran sang iya nga kauturan kag kasimanwa,
mga kauturan kag kasimanwa nga wala sing pangilala, wala sing pull ,
wala sing maninoy , apang may ikasarang. Si Abraham nakasayud nga sa
sulud sang ila puod may madamu nga mga nakalampuwas sa pasinawan
sang serbisyo sibil , upang tungud nga yadto nga mga pamatan-on wala
sing hikap, wala sing pangilala, wala sing pull , sa gihapon wala sing
pangita, wala sing sarang kuhaan sang ila mga kinawala. kag naagi ang
mga inadlaw nga ginakulang sila sa mga pagkaon!... Apang ang mga
kubus sing mga kinaadman nga may hikap kag mga suud nga kilala sang
ila pangulo-puod, yara sa mga palangakuan nga mga tinukud kag
nagapaabut sing dalagku nga mga suhol!... Si Abraham, sa iya
kaugalingon, isa sang mga wala sing mabakud nga palangitanan, wala
sing sapayan nga sia isa man sang may mga kapalaran sa paghuput sing
kalig-unan gikan sa talapatan sang halangdon nga punuan sang serbisyo
sibil . Sa sulud sang duha ka tuig nga pagpanghuma-huma ang iya sing
palangitan-an sa sulud sang mga talatapan sang aton pangulohan, sa
tapus sia makapakita sang iya ikasarang sunu sa mga pangabay sang
mga nagadumala sang talatapan nga iya masudlan, pahayagan lamang
sia nga dili sia sangkul sadto nga mga hilikuton kag a tapus niya yadto
matalikdan, ang amo nga palangakuan nga sa iya kunta mga kamut
mahatag, yadto ipaagum sa isa nga ginpatigayon sang ila pangulo-puod.
Amo yadto nga mga kaparutan sa pangabuhi ang naaguman ni Abraham,
ka gang iya pagkalampuwas sa pasinawan sang serbisyo sibil wala niya
mapusli, wala makahatag sa iya sing palangitan-an nga makadulut sa iya
sing kabuhian, subong man sa iya asawa kag sa bugtong nila nga anak.
Panahon sang piniliay.
Huo, nagaabut ang panahon sang piniliay. Sa puod ni Abraham
mabaskug kayo ang pagsumpunganay sang duha ka bunghay, bunghay
sang mga yara sa gahum kag bunghay sang mga ginagamhan, bunghay
sang mga sakun kay bunghay sang mga maalwan; bunghay sang mga
salimpapaw nga mga makiangayon kag bunghay sang matuod nga mga
makiangayon; bunghay sang mga mapinalabi-labihon kag bunghay sang
mga matinalamdon. Sa sini nga piniliay ang tanan nga mga tagabunghay
sang yara sa gahum tama ang paghilimud-us nga ila masulpu ang ila
pangulo-puod; ka gang mga taga-bunghay sang mga ginagamhan subong
man nagapulaw-bugtaw sa pagpang-adga sa mga pumilili nga ila lutuson
ang palapilian sang mga yara sa gahum, nga bagay na nga ilisan ang
pangulo-puod sing bag-o nga guya, bag-o nga utuk nga makahatag sing
kahigayunan sa mga linibo nga mga wala sing pangita nga mga
mamumugon, bag-o nga kasingkasing nga makahibalo magbatyag sang
kapiut nga ginabatas sang mga inanak sang balhas, bag-o nga mga
kamut nga may kangil-ad sa pagpatumbaya.
Adlaw sang piniliay.
Si Abraham del Cielo, isa sadto sang mga tulugyanan sa pagtatap kag
sa pag-atipan sang mga hilikuton sa sulud sang pililian. Isa sia sadto sang
mga tiglawas sang bunghay sang mga ginagamhan. Gani ginalauman
sang iya mga kabunghay nga sa iya pagtambong sa tion sang inisipay
sang mga pili, iya mabalabagan ang ginapaabut nga pagluib kag pagdaya
sang mga tiglawas sang bunghay sang mga yara sa gahum.
Tion sang inisipay sang mga pili.
Didto sa sulud sang pililian diin si Abraham isa sang mga tulugyanan.
Gobernador Provincial: Roberto Montesilva.
Miembro de la Junta Provincial: Bartolome Cordova, Donato
Antemano.
Alcalde Municipal: Roman Villamor.
Vice Alcalde Municipal: Salvador Mehan.
Concejales Municipales: Pablo Tesoro, Pascual Reviles, Anacleto Pobre,
Geronimo Luna, Feliciano Canto, Amador de la Cruz, Jose Campos, Leon
Bordon.
Tanan yadto, mga palapilian sang bunghay sang mga pinagamhan.
Tagsa ka pagbilad sadto sang balota amo yadto nga mga ngalan sang
napagkit. Napulo. Katloan. Kalim-an. Isa ka gatus na ka balota ang nabasa
kag wala pa gid sing isa nga nagpahayag sang ngalan sang mga
palapilian sang bunghay sang mga yara sa gahum.
Duha ka gatus. Tatlo na ka gatus kag sa gihapon wala pa gid sing isa
ka kudlit ang ngalan sang mga palapilian sang bunghay sang mga yara sa
gahum. Nagamug-ut na sadto ang pagginhawa sang mga tiglawas sini
nga bunghay.
Sa lakat sang gwa sadto nga gma balota , wala sing kadalag-an ang
mga palapilian sang bunghay nga kasumpong sang bunghay ni Abraham.
Didto sadto kag.
Gobernador Provincial: Man. uel.. Laz.. a.. ro..
Miembro de la Junta Provincial: Lu. is. del.. Mar., Car.. los. Mer. ca. do.
Abyan, - saligbat ni Abraham, - tabi, hulat anay, - pangabay niya sa
iya kaupod nga tulugyanan man sadto nga pililian kag manugbasa sang
balota, - patan-awa abi ako sina nga panid sang balota. -
Wala ka bala sing salig sa akon?... - buklas kag alingit nga sabat sang
gintablaw ni Abraham.
 Dili nga wala ako sing salig sa imo, - mahinay nga tugda ni Abraham,
- kundi, buot lamang ako magtan-aw sina nga balota kag nagakunla-kunla
ang imo pag-basa. basi kon dili gid maathag ang pagsulat sang tagpili. -
Wala na sadto magsabat ang kahambal ni Abraham. Ginamhan na
yadto sang mabangis nga aligutgut ang iya sadto painoino. Kon malutus
ang ila sadto palapilian, sa wala'y duhaduha dili makapasulpu ang ila
ginapakaali nga pangulo-puod. Kag kon dili yadto makapasulpu, sa wala'y
duhaduha ang ila mga palangga nga nagauyat sing palangakuan sa sulud
sang pangulohan mataktak sa ila lingkuran. Busa, bangud sini nga mga
panghunahuna ila nga himuon ang tanan nga mga kalalangan, lamang
nga mapasulpu nila ang ila pangulo-puod.
Sa ubus sang pagsabtanay ni Abraham kag yadtong iya kaatubang sa
sulud sang pililian, sa hinali lamang nagsalindab ang isa ka huyap.
Naglagsak!... kag nagdulum sadto ang panan-awan ni Abraham.
Tinapayan sia!...
Ang mga tao nga nagapalamati kag nagatalan-aw sa gwa sadto nga
pilian nagsininggit kag sa gilayon nagdampug ang duha ka polis.
Gindakup nila dayon si Abraham, kay sunu sa ila, nagtuga yadto sing
gamo sa sulud sang pililian sat ion sadto nga inisipay sang pili. Gindala
gilayon sia sa hunungan sang banwa bisan pa nga wala matapus yadto
nga eskrutinyo . kag sang pagkaaga na lamang sang madason nga adlaw
sia makagwa, makapauli sa tapus matigayon ang pasalig nga
ginkinahanglan sanglit ginsumbong sia gilayon sa hukmanan batuk sa
sala nga, sunu sa iya mga kasumpong, iya nahimu.
Kaagahon sang adlaw nga madason sa piniliay.
Viva!... Manuel Lazaro!... Viva.-
Mabuhi ang amon pinalangga nga pangulo-puod, Manuel Lazaro!...
Kabay, palawigon si Hal. Manuel Lazaro!... -
Amo yadto ang mga hinugyaw sang mga sumalakdag sang napilian
kag napasulpu nga manugdumala sang puod ni Abraham. Makisay,
mapagsik sadto ang mga panglawas kag mga pamatyag sang mga
kabunghay sang mga yara sa gahum. Nagdaug ang ila sandigan sa
pangabuhi, apang yadto nagakahulugan sa mga tagabunghay nga ila
kasumpong sing mga tatlo pa naman ka tuig nga pagpatumbaya sa mga
wala sing palamugnan!...
Kon ngaa nagdaug ang mga palapilian sang bunghay nga kasumpong
sang bunghay nga ginadampigan ni Abraham, mahangup lamang sing
maathag sa bahin sang hitabu nga nagdangat didto sa pililian nga diin si
Abraham isa sadto sang mga tulugyanan. Kay sa hublas nga kamatuoran,
ang mga ngalan sang mga palapilian sang bunghay ni Abraham ginbasa
sa ngalan sang mga palapilian sang bunghay sang ila mga kasumpong.
Malipayon na sadto matuod ang mga kadampig kag kabunghay sang
pangulo-puod nga napilian kag napasulpu. Apang si Abraham del Cielo
wala sing sapayan nga nagakahanusbu sia sa pagkalutus sang ila
palapilian, pagkalutus nga salin sang mahigku nga pagdaug, nagakasakit
man sia nga ang iban sang iya mga kabunghay nga nangintulugyanan
man sa pililian nga katulad sa iya, gingamhan sang katalaw sa pasabdong
sang malain nga pahitu sang ila mga kasumpong ka gang iban kon wala
makatingug, bangud yadto nga ginsolda sang pilak ang ila mga bibig. Kag
sa ubus sadto nga mga kahanusbuan ni Abraham nagabal-ag sa iya
kalinung ang kasaba nga iya ginaatubang nahanungud sa hitabu nga iya
gintuga didto sa sulud sang pililian sadtong tion sang inisipay sang mga
pili. Ang iya painoino nagapanglatas sa madalum nga lublub sang
katarungan sa pagpangita sing kalalangan nga makaluwas sia sa
tampalas sang iya mga kasumpong kag kon mahimu pa gid nga iya
mabuyagyag kag mapamatuoran sa atubangan sang hukmanan ang mga
kagarukan nga nahimu sa nagligad nga piniliay. Ang iya mga kabunghay
kag mga kadampig subong man nagabulig sa iya. Sa isa ka pulong, ang
sumpunganay sang duha ka bunghay sa sini nga sugilanon wala lamang
magdulog didto sadto nga piniliay nga nasambit. Nag-uswag, nagdayon
pa yadto tubtub sa atubangan sang hukmanan.
Sa atubangan na karon sang hukmanan.
Ang mga mananabang sang kasumpong ni Abraham masigpahayag
na sang ila mga kasaysayan sa pagpamatuod nga si Abraham amo ang
nagtuga sing gamo, nga sia amo ang may tuyu sa paghimu sing kalautan,
nga sia amo ang may handum sa pagpadaug sang ila mga palapilian sa
mahigku nga paagi.
Sa pihak naman nga bahin, sa bahin ni Abraham, ginpanghimutig
yadto tanan sang iya mga mananabang. Tungud nga sia kabunghay sang
mga ginagamhan wala sing ikasarang sia pagtuga sang mga kalautan nga
ginapaangkon sa iya, nga si Abraham nagtuman sang iya katungdanan sa
pagkatulugyanan sang pililian nga iya natuonan, nga si Abraham
nagtuman sang iya katungdanan sa pagtapna sang kagarukan nga buot
himuon sang iya mga kasumpong!...
Apang.
Huo, apang. kag sa pag-untat sang husay. sa tapus "matun-an" sang
halangdon nga hokum ang mga katarungan nga ginpahayag sang tagsa
ka bunghay sadto nga kasaba, ang blitzkrieg sang hukmanan, ang takga
sang hukmanan nga dutan-on, hukmanan nga ginapaniglawasan sang isa
sang mga kabunghay nga kasumpong sang bunghay nga ginadampigan ni
Abraham, ang takga sadto nga hukmanan didto magtupa sa abaga ni
Abraham!... kag sunu sa pamatbat nga ginpat-ud sang hokum, si
Abraham del Cielo magabayad sang sayup nga iya "nahimu" sing anum
ka bulan, duha ka pulo kag siam ka adlaw sa bilangguan!...
Yadto nga takga, sunu sa panghunahuna ni Abraham, ginhatag sa iya,
lamang kag agud mangintalamdan ang kabug-at sang "nahimu" niya nga
"sala" agud ang tanan nga may kabalaka sa pagtapna kag pagsabdong
sang mga kalautan sa piniliay subong sang pagsabdong ni Abraham sa
iya kaisug sa pagtubus sadto nga silut, silut nga bayad sa subong sadto
nga "sala"!...
Sa sulud sang bilangguan ni Abraham, isa na sadto ka pinat-inan nga
binilanggu sang mga bantay, mga bantay nga nagauyat sang ila
palangakuan tungud lamang nga sila nga pato nga piang . Sa masunsun,
si Abraham nagaupod sa hubon sang mga binilanggu nga
ginapapangabudlay sang mabaskug sa gwa sang ulo-banwa.
Isa ka adlaw.
Si Abraham, samtang angadanghus kag nagasaku sia sang hilikuton
nga gintugyan sa iya didto sa sulud sang bilangguan, gintawag sia sang
bantay kag tunghulan sang isa ka sulat. Binukad niya yadto gilayon ka
gang gikas sang mga dinalan sadto nagasiling:
Abraham, si Nonoy mabug-at ang pagbati. Anay sini dili sia
nanginaon. nagniwang sia kag nagluya. Gindunggu sia sang hilanat
tubtub nga sining karon nga nagadula ang iya pangalibutan.
nagapanawag sia sa imo kag. daw kapait sining aton palad. PILAR
Dili na mahamtang sadto ang panumduman ni Abraham sang iya
pagkabasa sadto nga mga tugon sang katimbang niya sa pangabuhi. Sa
wala sing diutay nga kaalag-ag, dayon niya pinalapitan ang 'pangulong'
tulugyanan sang bilangguan kag magpakiluoy nga kon mga sarang
mahatagan sia sing kahigayunan kag kalangan sa pagduaw, bisan lamang
makadali, sa iya anak, Apang binunggahan sia sing masakit nga mga
halambalanon. ginyaguta sia. ginpasipalahan sia kag tabugon pabalik sa
hilikuton nga ginatugyan sa iya.
Ang mga bantay sang bilangguan nga nakahibalo sang ginapangabay
ni Abraham sa pangulong tulugyanan sang bilangguan kag wala
matigayon nagkinadlaw sa iya, nagbulig sa paghan-us sa iya sing mga
yaguta kag pasipala.
Kahapunanon.
Kapin sa kalim-an ka mga binilanggu ang gindala sa gawa sang ulo-
banwa. Pagapahilamonon yadto sila sang dalanon nga nagapadulong sa
Aminhan. Isa sadto sang nasambit nga mga binilanggu si Abraham. Tatlo
ka bantay ang nag-upon sadto sa ila. Si Abraham nagatuman lamang
sang mga hilikuton nga gintugyan sa iya, apang ang iya painoino kag
panumduman yadto sa pagkahimtang sang iya anak. Ayhan magaayo,
mauli pa sa mayo nga pagkahimtang ang pamatyagon sang iya anak kon
lamang makakita sa iya. Ah, himuon niya ang kalalangan. bisan
makahalalit nga kalalangan. lamang makakita sia sang iya anak!... Kon sa
bagay nagaantus sia sang silut nahanungud sa sala nga amo ang iya
pagtapna kuntani sang malain. Sa sulud sang iya dughan nagadabdab
sadto ang kalayo sang aligutgut. Sa iya hunahuna nagahiwasa ang
kahidlaw sang isa ka anak sa isa ka amay. Sa iya kasingkasing nagasinggit
ang gugma sang isa ka amay sa isa ka anak. Ah, himuon niya ang
kalalangan. Dili niya pagpaligaron yadto nga tion.
Didto sadto kag.
Dayon sadto ni Abraham dalagan dangup sa kaubay nga talunan,
padulong sa ila puluy-an. Nagahinangup na sadto sa mga ikalima kag
tunga ang takna sa hapon kag nagaamat na ang kalibutan sadto sang
pangunup sang lambongon nga kumbong. Ang kataknaon daw nagbulig
sadto kay Abraham pagtigayon nga mahimu ang iya mga tinutuyu.
Subong sang bukal sang tubig nga ginaanud sang sulog ang kahalimbawa
na sadto ni Abraham samtang nagasughut sia sang talunan padulong sa
ila puluy-an. Ang kasigni sang iya binuhatan wala makaupang sang iya
kaisug sa pagpalagyo, sa pagpadayon sang iya paglakat sa pagduaw sa
iya anak, sa iya anak nga mabug-at ang pagbati.
Tungud sang kalayu sang banwa ni Abraham sa ulo-banwa kag labut
pa nga masiut ang iya mga pinang-agyan, madalum na sadto nga kagab-
ihon sang pag-abut niya didto. Sa wala sing diutay nga katahap
pumadayon sia gilayon sa ila puluy-an kag sang pagbukas niya sang ila
tataliwanan.
- Pilar!..., - ang tamyaw niya sa iya asawa nga nagasabak sang ila
anak.
- Abraham!..., - sabat ni Pilar nga nahakibut sang pagsulud sang iya
bana. - Wala ako maghunahuna nga makaabut ikaw. Si Nonoy dili nag id
naton mahawiran, - kag dayon ni Pilar paghibi. Ang bata sadto nga tion
nagaamat na sang palamugnaw ang kalawasan.
- Pilar, ginlalang ko ang dili kuntani dapat buhaton. Apang ginhimu ko
yadto, lamang nga makatambong ako sa bisan kon ano ang maabutan
sang aton anak. Ginlampusan ko ang duha ka bantay kag magpalagyo, -
panugiron ni Abraham.
- Sus. mari. sep. Daku nag id ang imo katalagman, Abraham, - tugda
ni Pilar.
- Matuod gid. Apang, amo ini ang bagay kon ang aton katarungan
amo na ang lupigon!... Kinahanglan nga panginmatyan kon amo gid man
ang pagbuot sang dutan-on nga hukmanan, Pilar. Wala pulus ang
pagginahum nga nagahuntad sa saliagum nga pagkamakiangayon, -
pahayag ni Abraham nga ginasab-an na sadto sang kaisug, sang kabangis
batuk sa pagginahum sang iya banwa - Ihatag sa akon si Nonoy, - pulong
pa gid niya samtang nagadahu sia sang iya mga kamut kay Pilar sa
pagbaton sang ila anak. Ginhatag ni Pilar ang bata kay Abraham nga
nagaalagay ang luha.
- Buksi kami!... Kami ang mga tiglawas sang kasuguan! - Tingug
yadto gikan sa gwa sang puluy-an ni Pilar kag ni Abraham. Wala sing
naglihuk sadto sa ila. Didto sadto kag sa hinali bumukas ang takup sang
ila talaliwanan kag nagsulud ang apat ka lampitaw.
- Wala magsayup ang amon banta nga yari gid ikaw pumadulong,
Abraham!! - ang matigda nga pahayag sang pangulo sadto nga hubon
sang mga maniningad sang banwa. - Karon, luyag mo kag indi, dalhon ka
namon sa gilayon sa amon pagbalik, - dugang nga pulong sang
nagahambal.
- Matuman ang inyo pagbuot, - sabat ni Abraham, - apang,
pangabayon ko sa inyo nga anay ako makabalik upod sa inyo, tambongan
ko anay ang pagtaliwan sang akon anak. -
- Dili mahimu, - tugda sadto nga pangulong lampitaw, - ang mandu sa
amon, amon nga tumanon.
- Kon amo, - sabat liwat ni Abraham, - tumanon ninyo ang mandu sa
inyo, apang dili ako mag-upod! Pamat-ud yadto nga mga tinaga sang isa
ka tao nga dili man magbato sa mga tiglawas sang kasuguan, apang may
kaisug sa pagpanagudili.
Sang ila mabatian yadto nga mga pinautwas ni Abraham, dayon sang
tatlo ka lampitaw palapit sa iya. Gin-uyatan sia sa isa ka butkon kag
bulyahon, ganoyon pagua sa ila puluy-an. Nagpanipuslut si Abraham,
apang wala gid magbayaw sang iya mga kamut sa pagbatu. Sayud sia
sadto nga wala na sing kinahanglan ang kusug sa pagpamatuk. Dili na
bagay yadto. Hangup niya sing himpit nga ang tampalas nga iya ginhatag
sa duha ka bantay tumbas na yadto nga makabayad sa mga pasipala sa
iya sang iya mga kasumpong. Wala na sing pulus ang tanan. Samtang
nagalakat sia kaupod sadto nga mga lampitaw, nagahibi ang iya
kasingkasing sa pagpanumdum sang iya gintalikdan nga kahimtangan
sang iya wala'y kabuhi nga anak kag asawa nga nagasinggit sa daku nga
kasakit.
Isa ka aga sang makaligad ang mga inadlaw nga nakabalik si
Abraham sa bilangguan.
Sa atubangan sang hukmanan.
Si Abraham nagapamati sang pamatbat sang hokum sa matuod na
nga sala nga iya nahimu. Gikas sadto nga pamatbat nagasiling. sa sayup
nga amo ang pagpatay sing duha ka tao sa tikas nga paagi, ang silut amo
ang pagpabayad sa tagpatay sang iya kabuhi. Si Abraham del Cielo, wala
sapayan nga sia binilanggu, nakapatay sing duha ka tao, duha ka tao nga
suluguon sang banwa kag ginpatay niya yadto sa tikas nga paagi. Gani sia
silutan sing kamatayon.
Buas sa dili pa magmusiaw ang adlaw sa Sidlangan, kuhaon nila ang labing
hamili kag balaan nga bugay sa iya, kay Abraham. Apang bisan nga amo yadto ang
iya madangatan wala man sia paghinulsul, wala sing kangilin sang iya
pagkahimtang, wala sia pagkahuya sang iya mga binuhatan. Sa iya hunahuna,
manginmatay sia sa pagtubus sang mga aligutgut sang iya mga kadampig, -
manginmatay sia sa pagbayad sang iya nautang nga kabuhi, manginmatay sia sa pag-
apas sa iya anak sa isa ka kalibutan, sa isa ka kalibutan diin ang katarungan wala
pagkalingkang kag wala pagkapukan sa bagyo kag halit sang kalupig kag kadaya nga
dutan-on.

SA ALINSUSO SANG ILULUTHANG

ni Victorio L. Hinolan

Handurambongnon. Nagalabyog sang iya bulawanon nga mga guray ang

nagahinalup nga adlaw. Makanay kag mabugnaw ang dapya sang hangin.
Malinaw ang lawud nga nagahanul-hanul lamang ang dagat timaan nga
malinong ang hinudlaw. Nagapamulak sing mga tao ang matahum kag
dalayawon nga plasa sang Dakbanwang Bakolod. Namondak-pundak sila
katulad sa pagbinahinbahin sang mga pispis sa manuhaytuhay nilang
balahibo. Sa isa ka hambal, napinig sa isa ka duo gang mga pilakan, sa isa
ka duog man ang mga mamumugon, sa liwan nga bahin ang mga
pumalatikang; sa isa man kabahin ang mga manogbulong, sa isa man
kapihak ang mga mananabang, samtang sa tunga, sa Bandstand ,
nagatindog ang mahagoyhagoy nga tao kag sa iya luyo nagalingkod ang
mga puno-puno sang hangaway-pungsodnon; kag sa palibut sang
Bandstand nagabantay sing mayo ang mga hangaway-karabatanan nga
ang amo ginalikusan man sang mga Humalanas-hangaway, Trainees .
Makaluluyag nga matang pispis-danyag ( bird's-eye-view ) ang amo gna
pugawa sang kakdaygan sang plasa.
Ang amo nga danyag angay sa nanariaring duag nga mga sinipad
nga ginpongpong sa isa lamang ka gukup. Matuod kay sa amo nga
panglingaw-lingawan sang mga masinakiton sing kasingkasing nga mga
pumoluyo sang Dakbanwang Bakolod, makita sa amo nga tion ang
nanuhaytuhay nga sari sang tao sa tanan nga sahi sang pangabuhi. Sa
amo nga pagtililipon nila, malinong sila katama, tulad sadtong nagasaulog
sila sang balaan nga misa sang pagkapatay sang Diwa. Anggid sila sa
malinaw nga lawud sa bulan sa Mayo nga bisan ang ila paglingi-lingi
talagsahon lamang. Halus ang tanan nga mga mata napansal sa
kawayanon sing panglawas nga tao nga ginapaabut sang tumalan-aw ang
pagtikab sang iya sini mga bibig.
-Ngaa kakdamu sang mga tao diri sa nakawaan-banwa? May ano
karon diri? - pakiana ko sa akon kakilala nga nagatindog nayon sa pundok
sang mga mamumugon.
- Kay magahambal karon si Donato Flor de Caña, ang labing bantog
nga mamantala kag manogpamulong-pulong dili lamang diri sa mga puod
nanday Sumakwel, Bangkaya kag Paiburong, kondi tubtub sa pulo ni
Lakandola. Amo ini ang katapusan niya nga pangabay, ang pagtusngaw
sang iya busilangnon nga balatyagon sa atubangan sang kadamuan kay
buas luthangon na sia sanglit ginpatay niya ang labing gamhanan nga tao
sini nga puod. Si Don Basilio Kisman, ang diktador sining duta sang
kalamay. - amo ang sabat niya sa akon.
- Ti, diin na ina si Donato Flor de Caña? - usisa ko sa iya.
- Inang nagatindog bala sa Bandstand nga daw si Abe Lincoln sing
panglawason.
- Kon amo, mamati man ako kay ginasugid gid ini si Donato Flor de
Caña nga maisug sing dila kag isululat. - ang himulongon ko sa akon man
lamang, mga wala na maglakat pa don diin kondi nagtindog na lang sa
luyo sang akon kakilala.
Kay amo ang ginapaabut sang tanan, nagsugod gid man paghambal
ang bantog nga manunulat.
- Mga hinigugma ko nga kasimanwa:
Nalipay gid ako nga nagdugok kamo sa pagpamati sining katapusan
ko nga pagpamulong-pulong kay ini bilang pagpadungug man ninyo sa
akon. Una sa tanan, ginatib-ong ko sa hitaas ang dungganon naton nga
pangulo-dakbanwa, Gg. Alfredo Montelibano, ang aton pangulo-puod; Hal.
Valeriano Gatuslao ka gang iya duha ka katapu, Hal. Generoso Villanueva
kag Hal. Aguedo Gonzaga. Sila tanan may tipik nga silak sang ginatawag
sang ' Justicia Social ' sa ila agtang. Huo, kay sila maluloy-on sa mga
kubos kag nagatabang sila, dili lamang sa wakal tulad sa madamu nga
mga pilakan kondi sa buhat gid, apang indi ako makapasalig nga ang ila
sini mga buhay tunay gid nga ' Justicia Social ', kay sa pagkamatuod, wala
gain sing isa nga makasaysay sang tunay nga kahulogan sini nga tinaga.
Samtang nagapuyo lamang ang tao diri sa idalum sang gamhanan nga
adlaw, walay isa nga makabuhat sang tunay ' Justicia Social ', kag kon
may yara nga isa gid man, daku ina nga balita, kay indi na ina sia tao nga
inanak sang makasasala kondi Diwang Apo na ina sia nga ginpakunsad
diri sa duta sang Diwang Anak. Mapati kamo ukon indi, ang Diwa amo ang
makabuhat sang tunay nga ' Justicia Social '.
Ang pag-uswag sang Bakolod, isa ka daku nga kadayawan ni Dung.
Alfredo Montelibano kag sang mga nagpatigayon nga madakbanwa ang
Bakolod kag isa man ka kadungganan sang puod sang Negros
Nakatundan apang, sa isa ka bahin tingga nga gintongtong sa abaga sang
mga kubos nga timawa. Dayag kayo nga madamu na ang kabalhinan
sang amo nga banwa; nagtahum ang balaligyaan-banwa, nagmasulhay;
mayo ang pagdumala sa banwa, madamu na ang bantay-banwa nga
nagapatuman sang kalinong, naglulupad ang mga kagaw nga amo ang
nagahatag sing mga balatian sa mga pamatan-on, nagkalumus ang mga
sugal nga amo ang nagagoygoy sa kalabanan sa malain nga mga
kaduyogan; kag tan-awa ninyo ang katahuman sini nga plasa nga aton
nian ginatindogan. Apang, dungan sa pag-uswag sang Bakolod nagsaka
man ang mga balayran sa pangulohan; ang tanan nga balaklon nag-
uswag man ang bili; sa isa ka pulong, nagmahal man ang pangabuhi sa
amo nga dakbanwa samtang ang diotay nga suhol sang mga inanak sang
balhas, ang daw halus nga daan makabuhi sa panimalay nga bayad sa ila
pangabudlay daw tuod nga wala nagahulag, daw palangakuan ni San
Pedro nga wala pagsaka, daw tun-og sa dahon sang kahuy nga
nagakatunaw lamang kag wala pagdugang. Indi kita sini magkatingala,
mga kasimanwa ko, kay amo gid ini ang lakat sang kalibutan; kon luyag
naton ang dayaw, kinahanglan nga tuksan man naton ang iya bili. Ang
kinalain lamang sini ka yang mga patay-gutum man nga daan nga indi
unta ila maluyag sang dayaw kay indi na gain makasagawud sang
inogsulod nila sa kulon magaantus man sing pilit sang tanan nga
kasakitan kag batyay sa pangabuhi.
Lab-as pa sa akon pulondan sang paino-ino ang mga nagliligad nga
hitabu nga bagay ipagkit sa maragtas sini nga puod. Ang naghawan anay
sadto sini nga duta amo yadtong mga tigbatas nga katigulangan sang
mga kibulon sing kamut. Nag-antus yadto sila sang mapait nga pangabuhi
upod ang handum nga sa ulihi makaginhawa sila. Ginsumpong nila ang
tanan gna kalalat-an. Gin-away nila ang mapintas nga takig, ka gang iban
sa ila nga kinulabos sing palad nagpahuway na lamang sing dayon.
Ginhalad nila ang ila kabuhi pagpulod sang dalagku nga mga kahuy, kag
madamu sa ila ang nagkalapiang, ang iban nag-inutil ka gang iban sa ila
nagkalamatay gid gna natup-an sang ila ginatapas nga kahuy. Sa lakas
nga paghimulat nila kag ila mga inalabuab, nadaginutan gid man
paghawan ang malapad nga duta kag gintamnan nila sing mga lubi,
kawayan kag iban pa nga sari sang mga talamnonon nga himunga. Sang
ulihi nagdugho diri ang mga pilakan gikan sa tabuk kag gin-alungay nila
nga baklon ang mga hawan sang mga kailong tigbatas, apang pila sa ila
ang wala matimpusi pagbayad, ang iban wala gid mabayari, kag sang
ulihi pa gid, ang kalabanan sa ila ginpalugusan lamang kag agawon ang
ila duta. Daw ano ini kasubo nga dumdumon naton? Tubtub pa gain karon
masunsun natin mabatian nga: "Si kuan nga imol gin-agawan ni kian nga
manggadan sang iya duta." Pila na bala ka mga kubos ang anwad-an sing
mayo-ayo nga pangabuhi bangud kay gin-angkon ang pilakan ang duta
nga ginakuhaan ya sang inogtil-og sa iya panimalay? Pila na ka inanak
sang balhas ang nagtalangis kay ginlanggab sang mga mabudhi nga
manggadan ang ila diutay nga duta nga ginapangabuhian? A! madamu
na, madamu na gid tubtub ang iban sa ila nakadangat gani sa pagpatay
sa amo nga mga malugos kag maitum sing kalag nga tao.
Sang yara na sa kamut sang mga pilakan ang malapad nga mga
duta, gintamnann nila sing tubo kag sanglit mauya nga duta nagmaayo
ang tubo. Busa sa panahon sang galing, nagakuha ang mga mangunguma
( Hacienderos ) sing madamu nga mamumugon sa Antique, Iloilo kag
Capiz nga mangabudlay sa ila palangumhan. Ginganyat nila ang
makaluluoy nga mga imol sa amo nga mga duog, nga bayaran nila ang
amo nga mga mamumugon sing maayo nga suhol kag iban pa nga mga
panaad nga nagpadaku sang kasingkasing sang mga kubos, kag sa wala
sing pangduhaduha kag kaalag-ag, nag-ulupod sila sa pagpangabudlay sa
mga palangumhan-tubo, dala ang pagsalig nga sa ila pagpauli sa ila
binayaan nga panimalay, may kinatsa sila nga pilak nga iamuma sa ila
mahigugmaon nga asawa kag kabataan. Batuk sini nga paglaum,
kalakasan ang ila nasumalang. Wala matuman ang mga panaad sa ila.
Ngani ang mga kailong "Sakada" nagpalauli nga ang iban sa ila wala
nakadawat sang nagakaigo nga suhol, ang kalabanan nagpalalagyo na
lamang tungud sa indi na mayo nga pagbilang sa ila sang ila agalon.
Bisan pa karon nga inadlaw mabatian naton ang masiling: "Kailo man
kanday kuan nga nagpauli lang nga wala pagbayari ang ila kinabudlayan."
Ini nga mga sakon, mga linta nga nagapangabuhi sa dugo sang mga
kubos nagpilakan sa pagsuyop sang mga balhas sang makaluluoy nga
mga mamumugon; busa, naghabuk ang ila buy-on samtang ang kailo nga
mga tigbatas nga nagalatag sa init kag nagapakuraw sa ulan nga daw
hayop nga kaon lamang ang pahuway sa pagpangabudlay, nagabatas
sang manonggalon nga pangabuhi sanglit nagalumpagi sa tama kadiutay
nga suhol sa ila. Masami pa sila ginalimbungan, ginalimulimu ang
pinatuloan nila sang balhas kag ginapasipad-an pa sila sang ila mga
agalon.
Sa amo nga kahimtangan sang mga agalon kag mga mamumugon,
may isa ka buaya nga naglutaw kag nangin amang-amang sang mga
manggadan. Ini nga tao amo ang nangin gamhanan kag nangin diktador
sini nga puod bangud sang iya rinamak nga pilak. Ang tanan nga luyag
niya mahimu sanglit nagalumpaod sia sa manggad.
Ang tanan nagatahod sa iya kay diri sa duta nga luhaan walay na
sing labi ka talahuron kag gamhanan kondi ang pilak. Sa lipakhap daw
Kanlaon sia sing tindog. Ang pagdaug sang mga palapilian sa pangulohan
diri sa aton puod yara lamang sa iya mga kamut. Ang palapilian nga iya
sini ginamanokmanok bisan buhatan mo dayon sing batong-daan madaug
gid. Huo, madaug gid sa maayo ukon sa malain nga paagi kay ang mga
tinao sang mga mangunguma kag sang mga sentral nga yara sa iya sini
landing indi makahatag sang ila pili sa liwan nga palapilian kay kon
mahibaloan sila, pahalinon dayon sila sa ila palangakuan. Ang makaluluoy
nga mga pumilili, sa kahadluk nga magutum ang ila panimalay kon
pahawaon sila, pilit nga matuman na lang sa mandu sang ila agalon ukon
pangulo bisan batud gid sa ila kaugalingon nga kabubot-on. Diin diri ang '
Justicia Social ' nga ginatawag?
Madamu na nga kalakasan kag malain nga mga buhat sini nga tao
kag sang iya mga sinakpan ang ginbuyagyag ko sa mga pamantalaan,
apang katulad lamang sa damgo, naalimonaw tubtub nga nalimutan na
lang. Amo ini ang daw dili ko masalum, kon bala ang aton pangulohan,
pangulohan mga makiangayon ukon pangulohan sa mga pilakan lamang.
Kon sa akon lang kubos nga isip, ang aton pangulohan natukod gid sa
makiangayon nga sadsadan ugaling yara lamang sa nagauyat sang
gahum nga ang tinaga nga Makiangayon wala sing kahulogan sa ila. Ang
lagting sang pilak amo lamang ang ila ginatamud nga sa isa ka tingug
sang pilakan ' amen ' lang ang tanan. Apang, ang makaluluoy nga
timawa, ang kailo nga inanak sang balhas nga amo ang mananampad sat
ion sang inaway batuk sa dumuluong, nga amo ang nagasugkay sang
manggad sang duta; nga amo ang galamiton sa tanan nga bagay sang
pangabudlay, wala nila ginalingi. Kon bagay na nga natuhoy sa kaayohan
sang imol, walay manggaran nga nagahimakas nga matigayon ang amo
nga kaayohan sang simol. Subong man ang pangulohan, daw
nagapatulogtulog lamang sa pagbulig sa katimawaan sang mga kubos.
Apang, kon makasala ang isa ka imol, saligan mo kag lauman nga bisan
manago sia sa alibutod sang bugas, kaykayon sia gihapon sang punuan;
samtang nga kon ang pilakan ang makasayop daw bulag kag bungol ang
punuan.
- Pila bala diri sa inyo - nga dayon ya itudlo ang nagaidas nga
Humalanas-hangaway (Trainees) - ang nahatagan sing hilinguyangon sang
panimalay nga inyo gintalikdan suno sa kasuguan; nga ang iban sa inyo
sang inyo paglakat gamasakit ang asawa ukon kabataan ukon ginikanan
ka gang iban bag-o mag-anak ang asawa kag wala sing saligan sang ila
pagkataon? Sa isa ka pulong, pila sa inyo ang ginhatagan sing pilak nga
igabilin sa inyo panimalay nga pagabayaan sa mapiut nga kahimtangan?
- Wala, wala gid sing isa sa amon. - ang mabaskug nga tingug ang
nag-alisngaw gikan sa mga Trainees.
- Ti, sin-o nga gambanan kag pilakan ang nagtinguha nga
mapatuman ini nga kasuguan?
- Kag dira sa inyo - nga dayon ya man itudlo ang naga-gutok nga mga
maumumugon - Pila sa inyo ang nagaagum nian sang maayo nga pag-
inakup sang inyo agalon, nga kon magmasakit kamo may manogbulong
nga nagabulong sa inyo kag may manogtatap-masakit nga nagatatap sa
inyo nga wala kamo sing bayaran kay amo ang pagbulut-an nga
ginapatuman sa ila? Pila sa inyo ang nagabaton sing nagakabagay nga
suhol sa inyo pangabudlay kay pila sa inyo nga nagapangabudlay sa mga
palangumhan-tubo sing wala lamang ka takna sa bilog nga adlaw?
Hagong lamang ang ginsabat sang amo kadamu nga mamumugon
kay ayhan nahadluk nga basi ipiton sila sang ila agalon ukon iban man
nga mga pilakan nga yara nagatambong kong magsabat sila sing
talonhayag. Matuod man, sin-o abi nga imol ang indi mahangawa
magpahayag sang iya tunay nga balatyagon tuhoy sa indi maayo nga
pag-inakup sa ila sang ila agalon kay kon mabatian sila, dayon gid sila
timalusan kag pahalinon sa ila ginakuhaan sing pangabuhi? Sa sini nga
bagay kon matabu, wala sing pangulohan nga nagaapin sa ila kag wala
man sila ginahatagi sing palangabuhian kon pahawaon sila sang ila
agalon. Busa, bisan ang tanan nagabalabag sa ila tutonlan, bisan ang
tanan kamandag sa ila ginhawa, bisan ang tanan bantiling nga lulan sa ila
abaga nga ginahimu sang ila agalon ukon iban man nga pilakan; ginalag-
uk lamang nila katulad sang paglag-uk sang isa ka hayup sa bulong nga
ginatingal sa iya. Amo gid ini kay nasayuran sing labi kasanag sang mga
mamumugon nga bisan ang tanan nga katarungan yara sa ila palad, kong
bagay na sa atubangan sang hukmanan kag pilakan ang ila kasumpong,
angay lamang sila sa nakainum sing lagtang. Amo ini ang nagapakunol
sang ila dila sa pagtusngaw sang ila tingug sa tampad sang
ginapasilongan nila nga mga manggadan.
Mamula lamang ang nagapamulong-pulong sang wala gid bisan isa
sa mga binunga sang balhas nga nagsabat sing maisugon. Dayon ya
panagmut kag magpadayon sa paghambal sing labi pa gid kasingkal nga
mgak tinaga.
- Kita nga mga imol, naandan nag id lang sang mga gamhanan kag
mga pilakan sa pagpigus, paglimbong, paglimulimu, kag pagsimusimu kay
bisan nagatungtong na kita sa Kanlaon sang katarungan, nahadluk kita
gihapon magtusngaw sang aton tingug. Dili ta pa bala mahabuy ang
batasan sadtong aton mga ulang nga kon yara na gani sa atubangan sang
gamhanan ukon pilakan, dayon lang nila kuob kag magpabarbas sang ila
tingkoy? Isab-ong ta sa sab-ongan sang aton paino-ino ang kaagi kag
kaisug sang labing bantog kag bugtong nga inanak sang Kabisay-an,
Graciano Lopez-Jaena. Ang lawas ya kag kalag ginwaswas ya sa
pagbayaw sang kinamatarung sang iya duta kag sang aton man duta nga
natubuan. Yadtong iya mga bibig, nga walay kahadluk sa pagtusngaw
sang tingug sang iya Iloy-duta sa tampad sang mga katsila sadtong
mangingit nga kagab-ihon sang ila diri panahon sa aton hinigugma nga
Pilipinas, dapat ta isul-ub sa aton ba-ba. Aton gid dumdumon nga nag-
antus yadto sia sang mapait nga pangabuhi kag namatay sia sa labing
makahalanuklog nga kahimtangan didto sa duta sang mga putian, lamang
nga matultog sa ila bagol ang kinamatarung ni Iloy Pilipinas. Kanugon sini
nga matinggas nga panggas sang aton utod gna baganihan nga dili ta
paggamiton ang uyas nga bunga sang iya ginpanginmatayan. Labi nag id
nian nga wala na kita nagapuyo sa panahon sadtong mga mapiguson nga
mga katsila, diin ang kusog sang kusog amo agn nagaluntad, kondi karon
nagakabuhi na kita sa binag-o nga panahon nga makiangayon, diin ang
kusog sang katarungan amo ang napaibabaw ka gang tagsa sa aton may
kahilwayan sa paghambal sang matarung lamang; sa pagtusngaw sang
iya tingug sa guya sang tanan, wala pinilian. Kon kita magpuyo man
lamang nga ipalinas naton ang aton katarungan, mayo pa nga puslan na
lang kita sang duta agud magatambok pa ang mga tanum nga
makasuyup sang aton tagas. Ipakita naton ang aton ' Valor Civico ' nga
giantawag, kay yanang mga gamhanan kag manggadan, katulad ta man
nga nagakaon sing kan-on, katulad ta man nga nagabatyag kasakit kon
kusion ang ila panit kag katulad ta man nga nagapasilong sa handong
sang atop. Ngaa magkahadluk kita sa ila? Dili bala kita alangay sa mata
sang aton Magbubuhat? Kon sila nagahaklu sang mabugnaw nga hangin,
kon sila nagalag-uk sang matin-aw nga tubig, kita subong man; mahibalo
man magtan-aw sang mahigko kag indi; ngaa abi nga ila kita tapakon kag
indi pagkilalahon ang aton matarung? Kon amo ina sa gihapon ang ila
padihut, kinahanglan nga gamiton ta ang binuhat sang panday sa
salsalon.
- Bugalon nga tao, indi na makaabut pa buas ang imo kabuhi, nian
tapuson ko na nga daan. - ang singgit sang isa ka mangunguma nga
nagatindog sa luyo ni Dung. Aguedo Gonzaga kag sa likud ni Dung.
Generoso Villanueva, nga dayon hunos sang iya iluluthang sa tuyo nga
luthangon ang nagapamulong-pulong. Apang ginpugos sia ni Dung.
Gonzaga kag gin-agaw sa iya ni Dung. Villanueva ang iluluthang.
- Pamati ka lamang kay amo naman lang ina ang iya paghambal kag
kon luyag mo gid nga makadulot ang liso sang imo iluluthang sa iya
lawas, buas sa mga ikan-um ang takna sa aga, kadto ka lang sa baybay
kay ikaw gid ang paunahon paluthangon sa iya. - ang pulong ni Dung.
Gonzaga sa tao.
Wala man magsapak sa amo nga tao si Donato Flor de Caña kondi
padayon lamang ang iya hambal.
- Amo ini ang akon nadangatan; buas luthangon na ako kay ginpatay
ko ang labing gamhanan kag pilakan nga tao sa aton pulo, sanglit ginlinas
ya man ang akon katarungan kag ginpakahuy-an ya ang akon pagkatao.
Sa tapus ko mabuyagyag ang iya kagarukan kag malain nga mga buhat
sa tion sang piniliay, iya ako ginpasipalahan sa tunga sang dalan nga may
madamu nga mga tao sang iya ako masugata, kag buot ya unta
luthangon, apang naunhan ko sia handus sang batanginyo nga sadto nga
adlaw sa dili ko hungud nadala ko, kag amo lamang ang iya kinamatay.
- Busa mga utod kong mga timawa, kon sa gihapon buhatan kamo
sang inyo aalon sing kalakasan, dangup kamo sa mangangapin-banwa (
Public Defender ) agud mabuligan kamo kag mahusay ang gumontang
nga masonson nagakahanahu sa tunga sang mga mamumugon kag
agalon. Apang kon patumbayaan sang amo nga mangangapin-banwa
kamo, kay masami amo ang ginabuhat sang mga yara sa gahum sa mga
imol nga nagapahitabang sa ila, kag nagapagusa gihapon pagtindak ang
mga pilakan kag gamhanan sang inyo katarungan kag wala man kamo
ginasapak sang pangulohan, bangona ninyo si Joaquin Gil kag buhi-a
ninyo ang iya buhat. Laglaga ninyo yanang di-makita nga gahum sa likud
sang aton pangulohan nga lamang ang may sarang kag dalagku sing
hikap sa aton mga punuan ang nagapatubas. Lumpawa ninyo yanang
walay ipalatugsiling kag walay pasunaid nga nagaulon sa manggad kag
gahum katulad sa paglumpaw sa isa ka kahuy agud nga magmatarung sa
ulihi ang ila sini mga inalabuab. Amo lamang ini ang akon sarang mabilin
sa inyo kag paalam na sing dayon sa inyo tanan.
- Kailo ka man nga buas mapauli ka na sa Alinsuso Sang Iluluthang, -
ang himulongon ko sa akon man lamang.
Sang aga, aga pa nagbangon ako kag maghingagaw kadto sa baybay
sa pagsaksi sa makahalanusbo nga pagluthang kay Donato Flor de Caña.
Sang nagalakat ako sa dalan nasugata ko si Gg. Jose Jabat.
- Diin ka makadto, bugto nga daw nagadalidali ka gid? - tamyaw ya
sa akon.
-Didto sa baybay, matan-aw ako nga luthangon si Donato Flor de
Caña.
- Indi bala si Donato Flor de Liza ang buot mo silingon, bugto? -
paathag ya pa gid sa akon.
- Indi. Ayaw na pagpatya ang mga tinion kay madali na lang ang ikan-
um ka takna. - nga dayon ko padayonon ang akon tikang, kag sa wala ko
mahibal-i nagsunod man sia sa akon.
Didto sa baybay nakita namon ang pila ka bilog nga dalagku nga
sakayan ukon Parao kag mga karo nga nagahakut sang mga lulan, apang
wala didto ang mga hangaway ka gang luluthangon. Naglibug ang ulo ko,
kag sang madugaydugay gikan sa simbahan nabatian namon ang bagting
sang ikapito ka takna. Didto kag magtuo ako nga ang magapauli sa
Alinsuso Sang Iluluthang isa ko lamang gali ka damgo.

SA LAWOD SANG PANGABUHI

ni Ismaelita Floro-Luza

Madugay nga nagtindog si Lorna sa tupad ni Dardo. Waay nagahulag.

Nakadulog si Dardo sa pag-uba sang iya sapatos kag tinulok ang nawong
sang asawa. Nagatamod gihapon ini sa pito ka panid nga beintehon nga
tinunghol niya. Sueldo yadto ni Dardo para sa isa ka kinsena. Kag sa
nawong ni Lorna, amat-amat niya nga namasnahan ang pagkulap sang
gal-om.
"Ini lang?" Nabatian ni Dardo nga hambal ni Lorna nga naladlad sa
gihapon ang kamot.
"Siento kuarenta na lang ina," waay sa buot nga balos ni Dardo nga
pinadayon ang pag-uba sang sapatos. "Binuhinan ko sing bale kuarenta.
Beinte sa alamotan namon sa bangkete ni Mr. Velasco (si Mr. Velasco
kaupod ni Dardo sa opisina nga manogrtiro na sa palangakoan), napulo
para sa regalo namon sa iya ka gang napulo binayad ko sa utang ko sa
kantina sang opisina."
Larawan sang isa ka lutos nga nakapungko si Lorna sa kaatubang nga
sopa. Daw indi gihapon makapati. Nagakurinot ang agtang. "Ano sa banta
mo ang matabo sa aton sa sinto kuarenta nga ini, Dardo?"
"O," nakapukwat si Dardo.
"Ang kuarta mo," hilmonon na ang pagkabasag sang tingog ni Lorna.
"Aba, ano sa laom mo ang buhaton ko diri? Sa hinakay sa balay, kuarenta.
suga, otso. tubig, lima. sa utang sa tindahan, beinte singko na tanan.
Bugas, sud-an! Ang sapatos pa nga ginapangayo ni Dandoy mo para sa
boy eskauting. Pamasahe mo kag panigarilyo! Maayo kon indi blue seal.
Aba, pesos siguro ang kaha kag isa ka maghapon mo lang nga suyop."
"Ara ka naman! Buisit nga." Hinali nga tumindog si Dardo. "Gumwa
naman ang litaniya nga ina. Ano ka bala!"
"Ano ka bala!" Balik nga binghal ni Lorna. "Anhon ko ining kuarta
mo?"
"Di, paiguon mo bisan paano!"
"Paiguon? Nahibaloan mo bala nga magalitik naman ang ulo ko sing
paigu-igu sini? Aba, ang badyet ko bisan anhon ko na sing unat indi na gid
mahimu! Duha pa abi ang nagagatas sa mga anak mo."
"Mahimo bala?" Pugong ang pagbungat ni Dardo. "Karon na ina.
Ginagutom na ako."
"Maayo ka imo kay.
"Indi ka bala mag-untat?" Singgit na nga balikid ni Dardo.
"Indi! Ngaa indi mo bala luyag nga mabatian ang kamatuoran nga
kulang ang pamilya mo?"
Apang ang kasingki sang panalambiton ni Lorna hinali nga nauntat.
Hinulikap niya ang iya nawong nga hinali nga uminit bangod sa tupa sang
kamot ni Dardo. Masakit! Mabinhod! "Tinampa mo ako!"
"Nagapamilit ka!" Hinali nga tumalikod si Dardo nga daw sadto
lamang makabugtaw sa kamatuoran nga napatup-an niya sing kamot ang
iya tiayon. Apang nalimot sia sa kaugalingon. Sa una nga kahigayonan sa
ila pagpangabuhi karon lamang niya napatup-an sing kamot si Lorna.
Waay gid sia makapugong sang iya kaugot.
Naghibi si Lorna. Masinakiton. Ginhimulatan ni Dardo ang magbalikid
sa asawa nga naganguyngoy sa sopa, apang indi niya mahimo. May kon
ano nga gahom ang nagapugong sa iya. Kag sa baylo nasapwan na
lamang ni Dardo ang kaugalingon nga nakasuksok liwat sang iya
kamisadentro nga nagakabit sa salandigan sang pulongkuan. Kag
madasig na nga nanaog.
Sumakay si Dardo sa naglabay nga dyep. Ginpakamaayo niya nga sa
isa ka restawran na lamang manyaga.
Nakaorder na si Dardo sing pagkaon apang nagapabilin gihapon nga
daw nagaalimbukad ang sulod sang iya dughan. Bation gihapon sa iya
ang paglinagumba sang kaakig nga kaina pumogad didto. Kag ang hanol
sang nawong ni Lorna ara gihapon sa iya palad. Kinuom niya. Masakit
panumdomon nga nagamitan niya sing kamot ang tiayon. Ini ang isa ka
butang nga ginalikawan niya buhaton sugod pa sadto. Apang sumondol
na sa talaksan ang iya kaalipungot kag nalimtan niya ang tanan. Wala na
sia sing itugot pa. Napilasan ang iya balatyagon saw ala sing panabitabi
nga mga pinanghambal ni Lorna.
Napulo ka tuig na karon nga nakasal si Dardo kag Lorna. Kag lima ka
bilog ang nanginbunga sang ila paghigugmaanay. Si Lorna nakatapos sing
pagkamanunodlu sang kaslon sila. Apang waay ni ardo ini pagpatudlu.
Luyag ni Dardo nga magapabilin lamang ang tiayon sa sulod sang balay
agod magtatap sang ila mga kinahanglanon sa amat-amat nagadamu nila
nga mga anak. Ang ginabaton ni Dardo nga tatlo ka gatos kag kalim-an ka
pesos tuman na agod makasabat sang ila pang adlaw-adlaw nga
kinahanglanon. Apang sang magdamo na ang ila kabataan ka gang
kamagulangan nagabuthu na, amat-amat man nga nabatyagan ni Dardo
ang pagpiot sang ila pagsinalayo, labi nag id sang magtaas ang presyo
sang mga balaklon. Amat-amat nga nagdaku ang galastohan, butang nga
amo ang masunson sandigan sang ila balaison ni Lorna.
Nakahulag si Dardo sang ibutang sang tag-alagad ang iya inorder nga
pagkaon. Sinugoran na niya ang paghungit. Apang nabatyagan niya nga
nadula na ang kaina kagutom nga naglikos sa iya. Nadulaan sia sing gana.
Uminon na lamang sia sing tubi kag liwag nga tinawag ang tag-alagad.
Binayaran ang nakaon kag madasig nga tinultol ang ganhaan paggwa.
Sa opisina nagderetso si Dardo sina nga udto. Waay na sia magbalik
sa ila balay. Luyag niya nga palipason ang kaalipungot nga sadto na
gaamat-amat naman sing hupa sa sulod sang iya dughan. Kag sa iya pag-
isahanon sa atubangan sang iya latok sa talatapan, wala man sia sing
naaputan nga buhaton. Igu man lang magduhongan. Si Lorna gihapon ang
larawan nga nagahampang sa iya painuino. Ngaa nga nadapatan niya si
Lorna sing kamot? Ngaa nga nabuhat niya ang subong sa tinuga nga
mahal kayo sa iya? Ang napulo ka tuig isa gayod ka malip-ot nga panahon
para sa iya agod manginlab-as sa handurawan ang nagliligad sa ila ni
Lorna. Indi sa paghakwat sang kaugalingon nga bangku, apang may
angkon sia nga kaambong. Kag indi maisip ang mga babae nga
napangakoan niya sing paghigugma. Mga babae nga waay naman sia
pagpaslawa. Apang sa kadamuon sang natipon niya nga mga kahagugma,
si Lorna ang iya pinakasalan. Indi matahom si Lorna kon nawong ang
pagahambalan. Kasarangan lang. May hitsura man, diutay. Pero naton-an
na niya nga higugmaon ini sing himpit. Kay Lorna lamang sia magtuad
sing paghigugma nga upod ang iya kasingkasing. Siling pa sang iya mga
kaabyanan sadto, nakuha kuno sia ni Lorna sa angkon sini nga kaalam.
Ginaako niya. Maalam matuod si Lorna. Balediktoryan sang magtapos sa
hayskol kag Magna cum Laude sang matapos sa kolehiyo sa kurso sang
pagkamanunodlu. Ginapabugal niya ang kinaalam nga ini ni Lorna sa iya
kapareho nga lalake. Mapalaron sia.
Ang matam-is nga handurawan sang nagliligad, lubos nga nagpalimot
kay Dardo sang iya kaakig. Gani sang maggwa sia gikan sa opisina sina
nga hapon, mamag-an na kayo ang iya pamatyag. Waay sia pagbugnoha
ni Lorna sang magsampot sia sa balay. Pat-od ni Dardo nga nagahinakit
sing kapin sa iya ang tiayon. Kag pati na ang ila mga anak nga ayhan
nakahangop na sang nasaksihan nga natabo sa ila nga duha waay na
magginahod katulad sang kinaandan.
Sa ila paghigda sina nga gab-i, nagapabilin gihapon nga wala sing
tingog si Lorna. Nagatakilid ini sa pihak nayon sang kama. Nakabatyag si
Dardo sing kahuya apang yadto ginpilit niya nga pakigsumpongan.
Kinahanglan nga magbugnohanay sila ni Lorna. Kinahanglan nga
makapangayu sia sing pasaylo.
"'Ling," mahinay ang tingog nga kinaptan ni Dardo ang butkon sang
tiayon. Waay ini maghulag. "Pasaylohon mo kuntani ako sa natabu kaina.
Pero magpati ka kuntani nga indi ko hungod nga buhaton yadto sa imo.
Nalimot lamang ako sa kaugalingon. Napuno lang ako."
Kalinong. Waay gihapon maghulag si Lorna.
"'Ling, please ."
Wala gihapon sing sabat. Nakaginhawa sing madalom si Dardo nga
piniyong ang mga mata. Nahibaloan niya nga nagabugtaw si Lorna kag
nabatian sini ang tanan niya nga ginpanghambal. Apang nagapakunokuno
lamang nga nagakatulog.
Mataas na ang adlaw sang magbugtaw si Dardo sang sumunod nga
aga. Katulad sang kinaandan, nagahulat sa latok ang iya pamahaw.
Humigop lamang sia sing kape, kag sang magpaalam sa tiayon, isa ka
mahinay nga "huo" ang pinakwas ni Lorna.
Madamu pa nga mga inadlaw ang madasig nga papupu sa pungango
sang panahon, kag sa sulod sang panahon nga ina, nagbalik naman ang
daan nga katawhay sa sulod sang panimalay nanday Dardo kag Lorna.
Apang namutikan ni Dardo nga sugod sadtong hitabo nga nadapatan niya
sing kamot ang tiayon, nanginmahipos na ini. Kag isa ka aga, amo na
lamang ang kakibot ni Dardo sang mabugtawan nga nakailis na si Lorna.
"May laktan ka?" Pasikto niya.
"Huo," sabat ni Lorna. "Nalipatan ko gali nga silingon sa imo.
Nakasulod na ako sa Holy Ghost." Isa ka kolehiyo nga ginadumalahan
sang mga madre ang tinumod ni Lorna. "Karon nga adlaw ako maumpisa."
Nakanganga si Dardo.
"ang pamahaw mo ara sa latok kag ginbilin ko naman kay Talia ang
mga kinahanglanon mo."
Nakapanagitlon si Dardo. Nahinalian sia. Apang nakahalin lamang si
Lorna, waay na sia makatingog pa. Madugay sia nga naurongan. Sa sulod
sang iya kasingkasing may kon ano nga kahapdi ang hinali nga tumohil.
Pilit niya nga pinaligad aydto. Ginbawi-bawi. Ayhan may katarongan man
si Lorna sa nanginpamat-od sini.
Ka gang sumunod pa nga mga inadlaw amo ang nagsaksi sang
kamag-o sa ila pangabuhi. Nadula na ang kinaandan nga pag-imbestigar
ni Lorna sa sentimos nga madula sa iya sueldo kada kinsena nga mag-
entrega sia. Kag nahibaloan ni Dardo nga daku man ang ginabaton sang
tiayon sa ginatudluan sini. Kag sining ulihi pa gid nga mga inadlaw,
natukiban na lamang niya nga luas sa ginabaton ni Lorna sa bulothuan,
naga-tutor pa gali ini sa duha ka anak ni Mrs. Sales nga amo ang
kabangdanan kon ngaa masunson nga magab-ihan ang tiayon sa
pagpauli.
Ang gumontang nahanungod sa kuarta, nadayonan na nga nadula sa
ila pagsinalayo. Halog na ang ila pagginawi sa pilak. Kag nakapamakal
naman sila sing mga panapot para sa mga kabataan kag pila ka
kasangkapan sa sulod sang balay. Apang ang tanan nga ato, ang tanan
nga kapinasahi, may kon ano nga kasakit nga nadulot sa pagkatao ni
Dardo. Nabatyagan niya nga may daku nga kakulangan. Kag ang
kakulangan nga ina amo ang ginapilit niya nga laghapon sa tanan nga
adlaw. Ginapangita niya ang pagpresentar ni Lorna sang mga gumontang
nahanungod sang kinahanglanon sa iya panimalay. Nga sia ang sandigan
sa ila paglangoy sa lawod sang pangabuhi. Ginakapyotan sang iya mga
mahal sa kabuhi. Kag sa pamatyag ni Dardo, padayon nga nagalakat ang
mga inadlaw kag padayon man nga nagakadula ang iya kapuslanan
bilang amay. Sa tinion nga nagaentrega sia sing sueldo, waay sa buot nga
batonon lamang ini ni Lorna kag taguon. Ni waay na gani ginaisip pa sa
iya atubangan katulad sang una. Daw wala na sing kapuslanan ang
nanginbayad sang iya pagpabalhas kag paghimulat. Subong bala nga daw
ginapabatayag sa iya ni Lorna nga bisan indi na sia magpangita,
masarangan sini nga padalaganon sing tayuyon ang ila pangabuhi. Ano
na lang abi ang iya pulos bilang amay? Ano?
Bag-o nga sueldo si Dardo sina nga hapon. Mapagsik ang iya lawas
sang sumampot sa ila balay sanglit luas sa kinaandan niya nga ginabaton
may dugang pa nga bale siento singkuwenta nga bonus. Pinangita niya
dayon ang tiayon nga sadto masaku sa mga hilikoton sa kosina. Tinunghol
niya ang nakabaknal nga sobre.
"Ano ini?"
"Sueldo ko," may pagpabugal sa tingog ni Dardo. "Kag may dugang
pa ina nga bonus." Pilit nga ginbasa ni Dardo sa nawong sang asawa ang
ginapaabot nga kalipay, apang nakabatyag sia sing kapaslawan sang
Makita nga waay magbag-o ang nawong ni Lorna.
"A," hagyu lamang nga nagyuhom si Lorna. Pinadayon sini ang
ginahikot. "Ilihog lang gani tungtong dira sa altar kay taposon ko lang
ining ginalutu ko. Nakapamahaw ka na bala?"
Waay magsabat si Dardo. Nabatyagan niya nga daw hinali nga
nagpalang-uy-oy ang iya mga tuhod. Masakit kayo ang iya patyag. Kag
laragway sang isa ka lutos nga tinuhoy niya ang ila hulot. Pahaboy nga
binutang didto ang sobre sa ibabaw sang altar.
 Nakapanihapon na sila sina nga gab-i kag nagapahuway-huway na
sila nga mag-asawa sa salas sang maghambal si Dardo.
"Nagahinakit ka pa balas a akon, 'Ling?"
Nakapukwat si Lorna. "Ngaa nakahambal ka sing subong sina,
Dardo?"
"Sanglit nabatyagan ko. Amat-amat na nga nadula ang akon
kapuslanan bilang amay sang puloy-an nga ini. Sa mga problema sa
pangabuhi waay mo na ako ginapahilabti. Subong bala nga. nga."
"Ginapangita mo ang daan naton nga pagsinalayo?" May katingala sa
tingog ni Lorna.
Nagtangu si Dardo. "Namutikan ko, sugod sang dapatan ko ikaw sing
kamot, nagbag-o ka na sa akon. May paghinakit ka pa tubtob karon."
"Nalimtan ko na ang nahanungod didto," balos ni Lorna. "Ang buot
mo silingon, ginapangita mo ang litaniya sang utang nga masunson ko
ginapresentar sa imo? Ang akon ba-ba?"
"Didto ko lamang nabatyagan nga malahalon ako sa imo. kag sa aton
mga anak, Lorna," may kapait sa tingog ni Dardo.
"Kon nahibaloan mo lamang nga ginahinulsolan ko sing kapin ang
mga pamatasan ko sadto, Dardo," hambal ni Lorna. "Ang kalainan sadto
sa aton pagpangabuhi kag sa aton mga anak nga amat-amat na nga
nakakilala sang kamatuoran. Nakabugtaw lamang ako sa kamatuoran nga
indi ko dapat buhaton ang pamatasan nga ato sa imo sang dapatan mo
ako sing kamot. Nakamaradmad ako sa kamatuoran nga indi ko makuha
ang mga problema naton sa pangabuhi paagi sa ba-ba. Nalipat ako sa
akon tinon-an. Kag sugod sadto ginapangaku ko na sa kaugalingon ang
pagbag-o. Huo, mahal ko ikaw, Dardo. Mahal ka namon, kag sa lawod nga
ini sang pangabuhi, indi kami mahimu nga makatabok kon wala ka." May
luha sa mga mata ni Lorna.

PANAGHOY SANG GINAHANDOS NGA PALPAL

ni Juanito C. Marcella

"Ina ang gindalikat ko sa pagkari, Tyo Danoy," hingapos ni Mr. Tante.

Wala makahulag si Tyo Danoy matapos mapahayag sa iya ni Mr. Tante
ang ginkari sini sa Tapaslong. Didto sa mahanayap nga kauyaparan
nalansang ang iya panulok. May ginapamatyagan si Tyo Danoy. May
ginaisip-isip. Subong sang ginaaninaw niya ang iya paggahit sang
kabakibakian sa tunga sang makahililo nga init sang adlaw. Subong sang
ginapanan-aw niya ang iya kaugalingon nga nagapahaumhaom sang
dalagku nga mga palpal sa pagpadaku sang mayor nga kahon agod
masudlan sang madamu nga tubi ang uyapad-punongon agod mahapos
ang pagtalauma. Subong sang mabatian niya ang iya paghiyaw sa mga
karabaw samtang nagapalatak sia sang suong-suong sang punongan. Gin-
usikan niya sing kabudlay, panahon kag kuarta ang pagpauswag sang
uyapad ng iya ginaagsahan sa pagtuo nga kutob may luyag sia sa pag-
uma, sia man gihapon ang pauyaton ni Atty. Emilio Gazan.
 Kag karon, ari si Mr. Tante nga ginpakari kuno sang mananabang
agod pahibal-on sia nga ang duta nga malapit na sa duha ka pulo ka tuig
nga pag-agsa niya pagakuhaon na sa iya.
Lumisu si Tyo Danoy kag tulokon si Mr. Tante nga nagapungku sa
unutdan nga lawas sang lubi. Sa iya man napansal ang panulok ni Mr.
Tante. Binawi ni Tyo Danoy ang iya panulok. Indi sia makatulok sing
tadlong sa tao nga ginsugu sang iya agalon. Daw ginasuyop sang
alimatok ang iya kasingkasing.
Malapitlapit na matuod sa duha ka pulo ka tuig sang pag-uyat ni Tyo
Danoy sang duta ni Abogado Emilio Gazan. Ulitao pa lamang si Tyo Danoy
sang buslan niya ang nagbalatian niya nga amay nga amo ang nagauma
sang buhi pa ang amay ni Emilio nga si Don Lucas. Napatay si Don Lucas
sang panahon sang inaway. Sang pahatpahaton sang mga kabataan sang
Don ang pagkabutang sini, ang kadutaan sa Tapaslong sang Don nahulog
sa kamot ni Emilio.
"Ina ang pagbuot ni Toto Miling," liwag nga humambal si Mr. Tante
sang wala man lamang naggiho si Tyo Danoy. "Ginakasubu ko nga
ginakuha niya ang duta sa imo."
Wala na sa nagapugati nga tubi sang punongan ang panulok ni Tyo
Danoy. Didto napatuhoy ang iya panulok sa malayu nga bakulod - ang
bakulod sang Malunoy. Subong sang ginasunod sang iya panulok ang isa
ka tao nga nagatibong sang isa man ka tao - sia ato. Ginatibong niya si
Don Lucas kon diin man nga lugar nga luyag sang Don ebakwitan kong
mabalitaan nila nga may nagapatrolya nga mga Hapones. Pagabot nila sa
ligwin nga kulokatamnan, mahimu sia sing payag-payag agod pahuwayan
sang tigulang nga agalon.
"Nahibaloan ko nga masakit sa buot mo ang pagbiya sina nga
punong," liwat nga hambal ni Mr. Tante.
Ang tingog ni Mr. Tante may kahinay kag kapung-awon nga
kadalomon sa palamatin-an ni Tyo Danoy. Apang indi tingog ni Mr. Tante
ang sumoklip sa iya kalawasan. Tingog ni Don Lucas ang ginaaningal sang
palamatin-an.
"Danoy," indi pa niya malipatan ang malagway nga paningog sang
mabuot nga agalon, "madamu na ang nabulig mo sa akon. Ikaw pa
lamang ang umalagsa ko nga nakabulig sa akon sing indi natuksan sang
pasalamat. Sugod karon nga tuig tubtob sa ikap-at nga ani, indi ko
pagkuhaon ang akon bahin sa imo patubas. Kag, Danoy, basi indi na ako
magdugay, indi mo pagpabayaan si Toto mo Meling. Bata pa sia, Danoy."
Kahaponanon yadto nga ang tigulang nag-aha sa iya nga ubayan niya
sa pagpamasyar sini sa diutay ng pukatod sa luyo sang ila ebakwitan sa
Malunoy. Pirme na sadto ginaatake sang ginadaladala nga balatian si Don
Lucas. Ayhan may panalagna ang tigulang nga nakahambal sa iya sing
subong. Kag madangtan pila pa kasemana, nabugtuan ini sing ginahawa
sa iya katulogon.
Sa kasubu sang mga tinaga nga ato sang Don, wala man niya
mapunggi ang pagmiha sang iya mga mata. Indi man niya malimtan ang
iya ginsabat sa maluya na nga agalon.
"Tumanon ko ang imo bilin, 'To Lucas. Indi ka magpangduhaduha."
"Umhon mo sing maayo ang uyapad, Danoy. Kutob may luyag ka sa
pag-uma sina nga duta indi ko ina pagkuhaon sa imo," dugang pa sadto
sang Don.
Apang madugay na yadto. 1944 pa yadto ginmitlang sang iya agalon.
Karon 1960 na. Napulo'g anom na ka tuig ang nakaligad. Patay na si Don
Lucas. Madugay na nga nagpuas ang giera. Madamu na nga mga kabalhin
ang nagtuhaw sa kalibutan. Madamu nga pagbalhin sang pagsinalayo kag
pagtamdanay sang mga tao. Si Emilio nga bag-o pa lamang sadto
nakasal, karon madamu na sing kabataan kag labi nga nag-uswag ang
pangabuhi.
Binawi ni Tyo Danoy ang iya panulok sa bakulod sang Malunoy kag
lingian si Mr. Tante. Indi niya mabuka ang iya mga bibig. Katulad sang
natahi ang mga ini. Madamu ang inogsabat niya kay Mr. Tante. Apang ang
mga tinaga daw sa pagkasapnot mitlangon nga indi magdalhag sa iya
dila. Karon pa sia makabatyag sing pagpalaminhod sang iya mga tuhod.
Tigulang nag id bala sia nga indi na makasangkol sa pagtrabaho kon ngaa
ginakuha na sa iya ang iya kinauma?
Apang indi pa sia tigulang kon edad sang pagkatigulang ang
pagahambalan. Kag indi man sia maluya. Matig-a pa ang iya mga braso.
Sa kalim-an kag duha ka tuig, indi pa sia masiling nga tigulang na agod
mag-untat sa dinak-an nga palangabuhian. Ginbun-ag sia sa trabaho,
nagdaku sa trabaho kag nahanda na niya ang iya kaugalingon nga
manigulang sa trabaho.
Kag karon ari si Mr. Tante nga ginsugu ni Emilio agod magbalita sa iya
nga ginakuha na ang ginatalauma niya nga uyapad. Malayu nag id
matuod ang napulo'g anom ka tuig agod magbaylo ang kalibutan; ang
pag-tamdanay sang mga tao; ang panghunahuna sang mga tao. A, kon
buhi pa lang si Don Lucas. Lain na gid man matuod kon kabataan na ang
nagadumala sang pagkabutang sang ila mga ginikanan. May ara nga
nakasunod sa panimuot sang ila mga ginikanan apang may ara man nga
ginabag-o ang daan nga pagtamdanay.
Isa ka hilaw nga yumu ang kumawas sa mga bibig ni Tyo Danoy sang
magsugat-anay ang ila panulok ni Mr. Tante.
"Nahibaloan ko nga nanginmahal na sa imo ina nga punongan, Tyo
Danoy," pulong ni Mr. Tante.
Nanginmahal?
Mahal matuod. Sabton kuntani ni Tyo Danoy si Mr. Tante nga indi
lamang nanginmahal sa iya ang punongan kundi nanginkatulad na sang
iya kinabuhi, apang sumoklip sa iya handurawan ang mga nagliligad kag
subong sang ulit nga indi man gihapon tingog ni Mr. Tante ang iya
nabatian kundi tingog ni Toto niya Miling sang mga duha pa lamang ka
tuig ang nagligad.
"Mahal gid man ni Tyo Danoy ang punongan," hambal sadto ni Emilio
sang magpa-Tapaslong ang agalon sa pagtambong sang pagbahinay nila
sang iya patubas. "Kon may umalagsa si Papa diri sa Tapaslong nga may
kahamuot sa ginaagsahan nga duta, wala na sing liwan kundi si Tyo
Danoy."
Ka gang iya nasabat kay Emilio? "Nagatakang-takang pa lang ako,
Toto Meling, ginapaligos ko na ang tubi sang uyapad nga ini," may
pagpabugal man nga balos niya.
Apang karon, yadto nga pagdayaw ni Emilio sa iya; yadtong iya man
kakunyag sa pagpabutyag sang iya kahamuot sa pag-uma; yadtong
malabukid nga pagsalig; yadtong matalunsay nga paghangpanay nila,
nangin-isa na lamang karon ka hulonihon sang iya panumdoman. Indi niya
mahibaloan kon nga hinali lamang ginapakuha ang uyapad nga iya
ginatalauma. May nahimu ayhan sia nga sayop kay Emilio?
Anhon man ni Tyo Danoy sing panumdom kon ano ang iya nahimu
nga sayop, wala gid sia sing may napulotan. Sa pagbahinay ayhan sang
ani ang ginhalinan? Apang tampad sia katama nga umalagsa. Subong
man sang pagtamod kang pagtahod niya sa napatay nga Don ang
ginpatuhoy niya kay Emilio. Ngaa ayhan? May nasaklawan ayhan si Emilio
sa iya mga gawi? Apang ano man ang isugu sa iya ni Emilio sang wala pa
makabalik sa siyudad ang agalon, wala man niya ginalapas.
"May ipadala kuno sia diri nga magabulos sa imo, Tyo Danoy,"
pabutyag liwat ni Mr. Tante. "Ambot kon sin-o. Wala ni Toto Meling pag-
isugid sa akon. Siling niya, pahibal-on ko lang ikaw nga ginakuha na niya
ang ginauma mo nga duta."
"Nakibot gid ako sa sining hinali nga pamat-od ni Toto Meling,"
napautwas gid man ni Tyo Danoy sang ulihi. "Sang panahon sang
okupasyon, diri sila sa Tapaslong nag-ebakwit. Buhi pa sadto si 'To Lucas,
ang amay bala ni 'To Meling? Palangga gid ako sadto nga tigulang. Man
nakasiling pa gain sia sa akon nga basta luyag ko sa gihapon ang
magpanguma, ako gihapon ang pauyaton niya sining punongan. Ako man
gain sina ang nagpadaku sang kahon. Wala ina ginapatubii sang buslan ko
si Tatay. Apang daw indi gid mapapas ang mga bakibaki kon indi
matineran sang tubi, gain ginpunong ko. Makalima ko padagyawan ang
pagpadaku sang mayor nga kahon.
"Sang buhaton sang mga Hapones nga garison ang San Juan,
nabakante ang amon mga uyapad sa sagi lang panagu. Sobrahan man abi
ka nerbiyuso kay 'To Lucas, bangod ayhan kay tigulang na sia. Halos wala
ako sing pahuway sa pagtibong sa iya. Nakapahuway-huway lang ako
sang makahimu ako sing ebakwitan nila didto sa Malunoy. Inabtan kami
sing gutom. Ang iban nga nakatanom wala man abi makapulos sang ila
humay kay pilipigon pa lang gain ginabantayan na sang mga gerilya, ara
pa ang mga sedese ni Confesor nga sobra pa ka bangis sa mga gerilya.
"Agod nga mabuhi kami, nakapanglat-as ako sa Maindang kag
Agtugas sa pagpamaylobaylo sing palay kag mais para sa panimalay ni
'To Lucas. Nakalambot man ako sa Talangban sa pagbolante sing uga,
balingon, kag ginamos nga ginabakal ko sa Caguyuman. Ang maganansya
ko akong ginadalawat sing bugas para lang kanday Toto Meling nga bisan
tuman na sa amon ka pigado pislian gihapon sa pagkaon. Nahibaloan ini
ni Toto Meling. Pamangkuta lang si Toto Meling."
"Indi gali hamak ang pagbulig mo sa ila, Tyo Danoy?"
"A, mabudlay na ang magsagi sugid, Mr. Tante. Indi lang kay pagbulig
ang ginpatungod ko sa ila kundi pag-unong gid. Pamangkota lang si Toto
Meling. Makasugid ina sia, labi na sang mapatay si 'To Lucas. Sin-o abi ang
dalaganan ni Toto Meling kay sa akon sia ginbilin sang tigulang? Sus, daw
akon kaugalingon nga anak ang pagkabig k okay Toto Meling. Isa pa,
agalon ko sia. Wala sila sing umalagsa diri sa Tapaslong nga nakaunong sa
ila subong sang akon pag-unong. Kalabanan sang mga tinao ni 'To Lucas
nag-upod sa guban sang mga gerilya. Maupod man kuntani ako apang
nagapang-ulikid ako kanday Toto Meling."
"Karon ko lang ina mahibaloan. May kabataan ka man, Tyo Danoy?"
"Apat tanan, Mr. Tante. May pangabuhi na ang tatlo. Ang kinagot na
lang ang ari sa amon. Ang duha didto sa Mindanao nagpasimpalad ka
gang kamagulangan ari diri sa banwa. Nagkulokandidato gani sang
nagligad nga piniliay apang wala man makalusot. Si Amboy, ang daan nga
Mayor, ang napilian liwat."
"May diutay man siguro nga ikasarang ang anak mo nga
nagkandidato."
"Kon pagkabutang ang luyag mo hambalon, Mr. Tante, walawala man
inang anak ko nga nagkandidato. Ahaw gid lamang nga pasimpalad kag
laway ang ginpangapital sina. Indi gid man kuntani sia magsugbo kay
nahibaloan niya ang mga gumontang sang isa ka kandidato, labi na sa
karon nga mga panahon nga pilak ang kinahanglan. Apang ginsagi gid sia
pilit sang iya mga abyan. Man inang anak ko, numero uno nga konsehal
sang nagligad pa gid nga piniliay, ti kay daw nag-ginumon-gumon bala
ang mga isyo sang duha ka partido diri sa amon, hanti nadala sia sa
uloulo sang iya mga dumalampig."
"Pero makabuligbulig man sia siguro sa inyo?"
"Bulig? Ngaa indi? Makakaon kami sa ila, ngaa indi? Apang mabaskog
pa ako kag si asawahon ko indi gusto nga maglumon kami sa amon mga
anak. Makasarang pa man ako magtrabaho. Isa pa, may anak pa kami nga
ginasakdag."
"May iban man siguro diri nga duta nga sarang mo maagsahan?"
"Mabudlayan ka na makakita, Mr. Tante. Ang mga kadutaan diri
lunsay naman may nagauma. Kag mabudlay ang magbaylo sing agalon.
Si Toto Meling halos sunado ko na ang iya sina pamatasan. Lima ka tuig
kapin ang pag-updanay namon sina diri sa Tapaslong. Nahibaloan ko ang
indi niya naluyagan."
"Labay man ang akon, ano ang partido sang anak mo nga
nagkandidato?"
"Independyante, Mr. Tante. Indi man abi sia makasal-ot sa LP kag sa
NP kay pulos naman may mga kandidato."
"Wala bala sia magpalapit kay Toto Meling sang iya pagkandidato?"
"Sa nahibaloan ko, wala, Mr. Tante. Nahuya kuno sia magpangayu
sing bulig kayo to Meling. Isa pa, nahibaloan namon nga indi interesado si
Toto Meling sa politika."
"Kon amo wala ka gali makahibalo nga interesado si Toto Meling sa
inyo diri politika?"
"Wala gid, Mr. Tante. Didto man abi sila sa siyudad. Kag wala gid sia
makadughu diri sang panahon sang kampanya kay kisera nga
nakapamasyar lang sia diri, indi mahimu nga indi niya mabuligan ang
anak ko bisan sa moral na lamang."
"Kon amo wala ka gali makahibalo nga NP si Toto Meling?"
"Ina ang kamatuoran, Mr. Tante. Apang ngaa napamangkot mo ina?"
"Wala man, a."
"Kon parte sa pagkandidato sang anak ko, ti, ano gid kon
Independyante sia? Kag kon parte sa LP nga Mayor, mayo man ang
pagpalakat ni Amboy sang banwa. Kon ginhambalan lang ako ni Toto
Meling nga NP sia, bisan pa nga kandidato ang anak ko, mabulig ako sa
kandidato ni Toto Meling. Kag piliton ko gid ang akon anak sa pagpaiway.
Man agalon ko si Toto Meling."
Nagdulog sa paghambal si Tyo Danoy kag tumangla sa piliwpiliwan
sang kawayan nga subong sang may nakita nga wala niya ginalaomi nga
makit-an. Nang-ulong-ulong sia kag magpadayon.
"Kon ang buot mo ipahangop sa akon nga ginakuha ni Toto Meling
ang iya duta bangod sa politika, daw sa malayu nga ina ang
kabangdanan." Luyag ni Tyo Danoy nga hinakpan ang natup-an sang iya
kaisipan. "Kapin sa lima ka tuig ang pag-uporay naming ni Toto Meling diri
sa Tapaslong kag suando ko ang iya pamatasan. Indi sia mahuyogon sa
politika. Napat-od ko ina."
"Wala ka gali makahibalo nga si Toto Meling ang mapag-on nga
nagsuprotar sang kandidato sang NP sa pagkameyor diri?"
Bumilog ang mga mata ni Tyo Danoy nga nakatulok kay Mr. Tante. Ari
na ang kamatuoran sang sayop niya nga pagtuo. Aw indi sia makapati.
Apang kon matuod ang hinambal ni Mr. Tante? Kag daw wala nagalimbong
si Mr. Tante.
Nakapang-ulong-ulong si Tyo Danoy. "Wala gid ako makahibalo, Mr.
Tante," tuaw niya. "Sa nasiling ko na, kon nahibaloan ko lang, nakabulig
kuntani ako kampanya kay Simeon. Si Simeon ang kandidato sang NP sa
pagkamayor diri. Nagakilalahay kami sing mayo ni Simeon. Nagpalapit
man gain sia sa akon kag gin-aha nga buligan ko sia sa pagpaisol sang
akon anak. Apang ginbalibaran ko sia. Siling ko, parte dira, wala ako sing
mahimu sa akon anak. Anak ko matuod, apang indi ko mapunggan ang
iya mga handom sa kabuhi. Siling k okay Simeon, pagpasayloha lang anay
kami sa karon nga hugada kay ti, daw kalaw-ay man nga
magsumponganay kami sang akon anak. Sa pagkamatuod, si Simeon indi
liway sa panimalay sang asawa sang akon anak. Magpakaduha ina sila.
Kon ginsugiran lang kuntani ako ni Simeon, bisan indi na ni Toto Meling,
ayhan may nahimu gid man ako nga mga tikang. Apang wala gid. Kag
daw si kon sin-o man abi ako nga magpabutyag sang akon pilosopiya sa
iya? Kon nahibaloan ko lang, bisan nga magpadayon man sa
pagkandidato ang anak ko, sa kandidato ni Toto Meling ako mabulig. Man
agalon ko si Toto. Lima ka tuig kapin ang pag-uporay namon diri sa
Tapaslong kag suando ko gid ang pamatasan niya. Pamangkota lang bala
si Toto Meling. Sang panahon sang okupasyon, nakaabot gani ako sa
Talangban sa pagpangita sing idalawat ko sing bugas agod itil-og sa ila.
Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang si Toto Meling. Ang pag-
unong ko sa ila panimalay sadtong buhi pa si 'To Lucas nga iya amay wala
sing kapin kag kulang. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang
bala si Toto Meling. Wala gani ako mag-entra sa gerilya sadto kay
nabalaka ako sa ila. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang bala si
Toto Meling."
Sa kahimtangan sang pagbalikbalik sang halambalanon ni Tyo Danoy,
wala makapadugay si Mr. Tante. Sia man nakabatyag sing kahanuklog sa
tigulang. Matapos niya mapaalinton ang iban pa nga gintugon sa iya ni
Emilio, dayon niya paalam.
"Diri ka na lang panyaga, Mr. Tante," panghawid ni Tyo Danoy.
"Maudtohan ka gid sini kag makalambot sa banwa. Ato, ginsakop na ikaw
sang asawahon ko sang panyaga. Indi ka magpangalag-ag. Amo sina kami
diri. Ginasakop sa pagkaon ang bisita."
Wala magpahawid si Mr. Tante. "Paabota lang ang magabulos sa imo
sun okay Toto Meling," hambal ni Mr. Tante.
"Kon ina ang pagbuot ni Toto Meling, sia ang masunod. Man agalon ko
sia," sabat ni Tyo Danoy nga nagadukuan. "Ano man ang naakigan niya a
akon, ikaw na lang ang mahibalo magpamangkot sa iya."
Sang wala magsabat si Mr. Tante: "Indi punongan ining ulomhan nila
sang una," padayon ni Tyo Danoy nga ginakahigkahig sang iya tudlu ang
ulandi nga buot masaka sa kumalagko sang iya tiil. "Ginpadaku ko ang
mayor nga kahon sang buslan ko si Tatay. Makalima ko padagyawan ang
pagpataas sang kahon. Ang mga palpal dira didto ko pa ginkuha sa
Kapangsuran. Sadtong panahon sang inaway, diin man maebakwit si 'To
Lucas, sa akon abaga sia nagasakay. Indi man abi magsakay ang tigulang
sa karabaw kay naganguotngot ang iya balikawang kon tuman ang
pagbika. Kon sa karosa maundag man.
"Sang pagtigulotom, sanglit wala kami makatanom, nakalambot ako
sa Caguyuman sa pagbakal sing uga, balingon, kag ginamos, kag ibolante
sa Talangban. Isa ka adlaw kag isa ka gab-I nga lakat. Bagtas pa ako.
Mainit ang dalanon. Kon pigaw ang makita ko sa Talangban, ginalahos ko
pa ang akon inogbaligya sa Alabidhan. Ang maganansya ko akon
ginadalawat sing bugas apra sa panimalay nanday Toto.!"
Wala na pagtaposa ni Tyo Danoy ang paghambal sang mahayaw niya
ang iya ulo. Nakatalikod na gali sa Mr. Tante.
Lumisu si Tyo Danoy kag pasalabaran sang iya panulok ang
nagapugati nga tubi sang punongan. Didto sa may tunga nayon sa
ginalutawan sang manipis nga bungalon, nakita niya ang paglagsanay
sang duha ka dalimanok.
 Lima ka tuig kapin, sal-ot sang iya hunahuna, ang pag-uporay namon
ni Toto Meling diri sa Tapaslong. Kahibalo ako nga wala sing huyog sa
politika si Toto Meling. Indi mahimu nga kuhaon ni Toto Meling ang iya
duta bangod lamang kay nagkandidato ang akon anak batok sa iya
partido. Kon ginpahibalo lang kuntani ako ni Toto Meling nga si Simeon
ang iya kandidato.
Diri dumolog ang handurawon ni Tyo Danoy sang mapantag sa iya panulok ang
isa ka tao nga nagahan-os sang maso sa palpal. Hubad ang tao kag nagapuroy
lamang. Bation sa ginahamtangan niya ang lanog sang pagtupa sang maso sa punta
sang palpal. Apang tuhay nga huni sang lanog ang iya nabatian-daw taghoy ini
samtang nagapanglusot-lusot sa mga kakawayanan.