Вы находитесь на странице: 1из 23

15.

Yzylda Bosna Sanca ve dari Dalm


The Bosnian Sanjak and Its Administrative Units in the 15th Century
Hatice Oru
zet Bosna topraklar 1463 ylnda Osmanllar tarafndan fethedilmi ve hemen fethi mteakip bu topraklar zerinde bir sancak tekil edilmitir. Bosna sancann Osmanl idar yaps iinde nemli bir yeri bulunmakta idi. Bosna Sanca, 1580 ylnda ayr bir eyalet olarak organize edilinceye kadar yzyl yl akn bir sre gemitir, ancak ilk kurulduu andan itibaren Bosna sancakbeyleri, ileri gelen beylerden atanm ve beylerbeyi gibi itibar grmlerdir. Osmanl Devleti'nin Bosna sancana bu kadar nem vermesinin sebebi, bu sancan bir uc sanca olmas ve kurulduu andan itibaren, daha evvel skp sancann oynad siyas ve asker rol stlenmi olmasdr. Bosna Sanca, Osmanl Devleti'nin batya doru ilerleme faaliyetlerinde uc vazifesi grdnden snrlar srekli deimekte idi. Yeni fetihler sonucu ele geirilen topraklar ncelikle Bosna Sancana dahil edilmi daha sonra bu topraklardan Hersek, Klis gibi yeni sancaklar oluturulmutu. Bu makalede, nce Bosna sancann kuruluu anlatlmaktadr. Daha sonra 15. yzyl tahrir defterleri kullanlarak sancan idar yaps, vilyet ve nahiye baznda ortaya konulmakta; kaza ve vilayet tabirlerinin bu blgede alm olduklar anlam da gznne alnarak her vilayetin nahiye ve nefs-i bazarlar ve kaleleri hakknda bilgi verilmektedir. Anahtar Kelimeler: Bosna Sanca, Bosna Eyaleti, Osmanl Devleti, dar Taksimat Abstract Bosnia was established as a Sanjak (sub-division of a Province) immediately following its final conquest by the Ottomans in 1463. The Bosnian Sanjak constituted an important place in the administrative structure of the Ottoman Empire. Although 100 years elapsed after its

Bu makale, Drutveno-ekonomske prilike u Bosanskom sandaku od 1463. godine do poetka 17. stoljea (Univerzitet u Sarajevu, Filozofski fakultet, 2003) adl doktora tezim esas alnarak ksm deiiklikler ve eklerle hazrlanmtr. Dr. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Tarih Blm.

250

HATCE ORU

conquest, before it was established as a province in 1580, the appointed beys of the Bosnian Sanjak were always chosen among influential beys, whom were esteemed and respected as much as the beylerbeys. The Ottomans attached great importance to the Bosnian Sanjak, due to its geographical position as a border sanjak. It also took on the political and military role formerly occupied by the Sanjak of skp (Skoplje). The Bosnian Sanjaks borders were constantly redrawn, because it served as a border in the process of Ottoman Empires expansion towards the west. Thus, its borders have been subject to constant change. New conquests were first added to the Bosnian Sanjak, and then independent sanjaks such as Hersek, and Klis were formed afterwards. This paper will firstly give information about the establishment period of the Bosnian Sanjak. Then, the administrative structure will be illustrated, in terms of the vilayet/kaza and nahiye, through the study of the 15th century tahrir defters on the Bosnian Sanjak. Information about the nahiyes (sub-divisions of a kaza), nefs-i bazaars (the central market places) and the kales (fortresses) located within the Province will be provided, with reference to the special usage of the terms kaza and vilayets in the Bosnian Sanjak during this period. Keywords: The Bosnian Sanjak, The Province of Bosnia, The Ottoman Empire, Administrative Units.

Giri Bosna topraklar zerinde, Rumeli Beylerbeyiliine tabi olarak 1463 ylnda kurulmu olan Bosna sanca, Osmanl Devleti'nin batya doru genileme faaliyetlerinde bir uc blgesi niteliinde idi. Daha nce skp sancann oynad siyas ve asker ileri karakol olma zellii kurulduu tarihten itibaren Bosna sancana gemiti. Bosna sanca, civar sancaklar iin merkez bir sancak grevi stlendi ve bu sancaklara gre dim ncelikli bir konuma sahip oldu. Bosna sancakbeyinin de dier sancakbeylerine gre, zellikle asker harektlar ve Bosna askeriyle birlikte savaa gitmek sz konusu olduunda ncelii vard. Dolaysyla, 1580'de Bosna Eyaletinin kuruluu bu ekilde aslnda ok erken hazrlanmt.1 Bu ayn zamanda Bosna Eyaleti blgesinin daha ilk andan itibaren bir btn olarak grld anlamna da gelmektedir. Bir sefere gidi esnasnda Bosna asker glerinin bakumandan beylerbeyi unvan tamamasna ramen Bosna sancakbeyi idi. Bosna sancana ait elimizdeki en eski tarihli tahrir defteri 1468/1469
Ahmed Alii, Uvod: Opirni popis Bosanskog sandaka iz 1604. godine, Bonjaki institut Zrich-odjel Sarajevo i Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, serije II, defteri, knjiga 4, sv. I/1, haz. Adem Hani, (kitabn girii Ahmed S. Alii tarafndan yazlmtr), Sarajevo 2000.
1

15. YZYILDA BOSNA SANCAI VE DAR DAILIMI

251

tarihlidir.2 Bu defterdeki kaytlara gre, 1468/69 ylnda Bosna sancakbeyi olan sa Beyin haslar normal bir beylerbeyi hassndan hi de aa deildir. Toplam olarak 17 bazar, 223 ky, 10 mezraa, 61 iftlik, 9935 hane, 2197 mcerred vergi geliri olmak zere toplam has geliri 1.092.619 aka olarak kaydedilmitir.3 Bilindii gibi, Anadoluda pek ok sancakbeyi 250.000 ila 400.000 aka arasnda has gelirine sahipti. Rumeli Beylerbeyiliine bal 21 sancak ierisinde en byk has geliri 507.760 aka ile Mora sancakbeyinin, en dk has geliri ise 157.032 aka ile Delvine sancakbeyinin hassdr.4 A- Bosna Sancann Kuruluu Fatih Sultan Mehmed'in maiyyetinde seferlere katlan ve ayn sultann biyografisini yazan Dursun Bey, Bosna'nn fethini anlatrken, Fil-cmle bu mbrek seferde drt vilyeti feth ve istihls edb sancakbeyi ve kadlar nasb edb medinleri zere emnler konulub reyya cizye-i er vaz olundu. Bu feth-i mbnle ganyim-i azyim-i b-nihyetle mrcaat buyurdu ve drs-saltana stanbula geldi5 demektedir. Bu ifadeden Sultan II. Mehmedin stanbula dnnden nce, hemen fethi mteakip Bosna sancann kurulduu ve sancakbeyinin tayin edildii anlalmaktadr. Bu da, Bosnaya yaplan sefer 1463 yl mays bandan temmuz sonuna kadar srdne gre Bosna sancann da bu sre iinde organize edilmi olduu anlamna gelmektedir.6 Akpaazade ve Neriye gre ilk Bosna sancakbeyi, bundan nce Smederevo sancakbeyi olan Minnetolu Mehmed Beydir.7 Sancakbeyinin ilk ikmet yeri 1463 sonbaharna kadar Yaytse ve bundan sonra Saraybosna idi.8 1554 ylndan sonra ve 1563 ylndan nceki bir zamanda Sancan ikamet merkezi Banya Lukaya tand.9 Dursun Bey, Bosna fethinin safhalarn anlatrken sz konusu drt vilayetin isimlerini de vermektedir. Bunlar Bosna Kral topraklar, Pavlioullar topraklar, Kovaoullar topraklar ve Hersek (Stjepan Kosaa) topraklardr.10
2 MC. 76 (1468/69), v.1b. stanbul Atatrk Ktphanesi. Muallim Cevdet Yazmalar 3 MC. 76 (1468/69), v.24b. 4 Y.Kurt, Osmanl Toprak Ynetimi, Osmanl, c.3, Editr: Gler Eren, Ankara 1999, 60. 5 Dursun Bey, Tarih-i Ebul-feth, (Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, c. V-VI, say 26 38) stanbul 1330, 121. 6 Hazim abanovi, Bosanski Paaluk, Sarajevo 1982, 40. 7 Mehmed Neri, Kitb- Cihn-Nm, Neri Tarihi, c.II, Yay.: Faik Reit Unat-Mehmet Altay Kymen, 2.Bsk., TTK Yay., Ankara 1987, 767; Dervi Ahmed Aik, Tevrih-i Al-i Osman, yay. Atsz (Paaolu Tarihi), MEB. Yay., Ankara 1992, 141. Truhelka'nn yaynlad Dubrovnik kaynaklarnda Mehmed Bey Srp topraklarnn efendisi/hakimi ('gospodar srpske zemlje') olarak gemektedir. iro Truhelka, Turskoslovenski spomenici Dubrovake Arhive, Sarajevo, 1911, belge 16, 21. 8 H. abanovi, a.g.e, 40. 9 H. abanovi, a.g.e, 72. 10 Dursun Bey, Tarih-i Ebul-feth, 120121.

252

HATCE ORU

Bu drt vilayete ilaveten Bosna sancana 1455 ylnda shak olu sa Beyin idaresinde bulunan11 ve skp ucuna tabi olan Yele ve Saray vilayetleri de dhil edilmitir. Yele vilayetinin nahiyelerini, eski Ras blgesinde olan vilayetler oluturmaktadr: Zvean, Yele, Ras, Syenitsa, Moravitsa ve Nikii. Saray vilayeti ise, niha fetihden nce Bosnada Osmanllarn idarelerinde bulunan yerlerdir: Bosna uc blgesi ya da vilayet-i Hodidededir.12 Ksa bir sre iin Hersek vilayeti Bosna sanca bnyesinden kmtr: Osmanllar, Hersekten ekildikleri anda Hersek Styepan Kosaa ve oullar hemen faaliyete gemi ve daha 1463 yaznda topraklarn geri almt.13 Ancak bu durum ksa srd; 1465 ve 1466 yllarnda Hersek topraklarnn byk bir ksm tekrar Osmanllara geti ve Hersek vilayeti olarak Bosna sancana katld. Bu vilayet 1470 ylnda Hersek sancann organize edilmesi ile Bosna sancandan tamamen ayrld. Hersek sanca rneinde olduu gibi Bosna sancann snrlar, yeni fetihler ve yeni idari organizasyonlar sonucu srekli bir deiim iinde olmutur. Balkanlardaki tm sancaklar, 1541de Budin eyaleti kuruluncaya kadar Rumeli Beylerbeyliine tabi idiler.14 Dolaysyla Bosna sanca da Rumeli Beylerbeyliine bal idi ve Bosna Eyaletinin kuruluuna kadar bu eyaletin bnyesinde kald. Yeni bir beylerbeyliin kuruluu genellikle uzun bir sre idi ve askeri amalara ynelikti.15 Bu durum Bosna eyaletinin kuruluunda da dikkati ekmektedir. 1463 ylnda Bosna sancann kuruluundan Avusturyaya kar16 1580de Bosna eyaletinin dzenlenmesine kadar yzyl akn bir sre gemitir. Mehur Bosnal tarihi Hazim abanovi eyaletin 23 Nisan25 eyll 1580 tarihleri arasnda bir tarihte kurulduunu dnmektedir ve bize gre de bu dncesinde yanlmamaktadr.17 O bu tarihlendirmeyi, bir mhimme
MM.544 (Suret-i defter-i mcmel-i Yele ve Izvean ve Hodidede ve Senica ve Ras ve skb ve Kalkandelen maa tevabiiha) (bkz. Hazim abanovi, Krajite Isa-bega Ishakovia. Sumarni katastarski popis iz 1455. godine, Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, serija II, knj. 1, Sarajevo 1964. Sz konusu bu icmal tahrir defteri Bosna sanca kurulmadan nce yaplm bir tahriri iermektedir ve Bosnann belli blgeleri iin elde mevcut ilk ve en eski tahrir defteridir.) 12 H. abanovi, Bosanski Paaluk, 4041. 13 H. abanovi, a.g.e, 43. 14 Nikolai Todorov, The Balkan City 14001900, Washington 1983, 23. 15 Halil nalck, The Ottoman Empire, The Classical Age 13001600, London 1973, 105. 16 H. nalck, a.g.e, s. 105; H. abanovi, a.g.e, 77; Nikolai Todorov, a.g.e, 27. 17 H. abanovi, a.g.e, 78. Yine abanoviin de belirttii gibi Bosna eyaletinin kurulu tarihi eitli tarihiler tarafndan farkl zamanlara yerletirilmitir. Genellikle bu tarihler 15781584 arasnda younlarken, Nikolai Todorov, Bosna paalnn 1589 tarihinde kurulduunu yazmaktadr (The Balkan City 14001900, 227). Ylmaz ztuna ise Bosna eyaletinin kuruluunu 1541 tarihi olarak vermektedir (Devletler ve Hanedanlar slam Devletleri, cilt 2, Ankara 1969, 1068).
11

15. YZYILDA BOSNA SANCAI VE DAR DAILIMI

253

defterinde Bosna sancakbeyinin son defa 23 Nisanda ve Bosna beylerbeyinin ilk defa 25 Eyll 1580de zikrediliyor olmasna istinaden yapmtr. Nitekim 157888 dnemine ait bir sancak tevcih defterinde Bosna eyaletinin kurulu tarihi belirgin bir ekilde kaydedilmitir.18 Buna gre eyaletin kurulu tarihi Receb 988/ Eyll 1580dir. 24 Receb 988/5 Eyll 1580 tarihli bir beratla, bu tarihe kadar Bosna sancakbeyi olan Ferhad Bey, paa unvanyla Bosna Beylerbeyiliine atanm ve kendisine 800.000 akelik bir gelir tevcih edilmitir.19 Ayn deftere gre, baz sancaklar Rumeli ve Budin eyaletlerinden ayrlp yeni Bosna eyaletine katlmtr; eyaletin sancaklar Bosna, Hersek, Klis, Pojega, Orahovitsa,20 Krka (Lika) ve Zvorniktir.21 abanovi ve Todorov gibi tarihilere gre kuruluu esnasnda bu eyaletin sancaklarn Bosna, Hersek, Klis, Pakrats, Krka, Zvornik ve Pojega oluturmaktadr.22 Sz konusu sancak tevcih defterinde Pakrats, bu tarihte Rumeli eyaleti dahilinde Liva-i Zaasna (Pakri) olarak gemektedir23 ve Bosna eyaletine dahil edildiine dair bir kayt bulunmamaktadr. Muhtemelen daha sonraki bir tarihte Bosna eyaletine katlm olmaldr. XVII. yzyln balarnda, Ayn Ali Efendi Kavnn-i Al-i Osmn Hulsa-i Mezmn-i Defter-i Dvn adl eserinde Bosna eyaleti iin unlar yazmaktadr: Eylet-i Bosna sekiz sancakdr. Hazne defterdrlar ve defter kethds vardr. Bosna paanndr ve sancaklar bunlardr: Hersek, Klis, Zvornik, Pojega, Zaasna, Krka, Rahovia.24 Grld zere, eyaletin sancak says 8'e ykselmitir ve sekizinci sancak Zaasna (Pakrats) sancadr. 163132 yllarna ait bir eyalet tevcih defterinde ise, Bosna eyaletinin sancaklar Hersek, Klis, Zvornik, Krka nm- dier Lika, Zaasna nm- dier Cernik, Bihke (Biha) olarak verilmektedir.25 Burada Pojega artk Bosna Eyaleti iinde zikredilmemektedir. Bu sancak
KK 262, Topkap Saray Arivi, s. 2. Topkap Saray Arivinde bulunan KK 262 sancak tevcih defterindeki bilgiler, Metin Kuntun, Sancaktan Eyalete, 15501650 Arasnda Osmanl meras ve l idaresi (stanbul 1978) adl eserinden alnmtr. 19 KK 262, 2. Bu sancak tevcih defterinde Bosna Beylerbeyiliinin kuruluu ile ilgili kayttan hemen nce Bosna sancakbeyi Ferhad Beye 1 Safer 988/18 Mart 1580 tarihli bir beratla gelir tevcihi kayd bulunmaktadr. Byk ihtimalle, Feridun Emecen eyaletin kurulu tarihini bu kayda dayanarak 18 Mart 1580 olarak belirlemitir. (Feridun Emecen, Bosna Eyaleti, DA, c.6, stanbul 1992, 296). Ancak bu bir tr yanlg olsa gerektir, nk belgeden Ferhad beyin o srada Bosna sancakbeyi olduu ve bu gelir tevcihinin de sancakbeylii gelir tevcihi olduu ak bir surette grlmektedir. 20 abanovi, Orahovitsann ayr bir sancak olmadn, bu sancan Pojega sanca ile ayn sancak olduu grndedir. (Bosanski Paaluk, 8687). 21 KK 262, 35 22 H. abanovi, a.g.e, s.79; Nikolai Todorov, a.g.e, 27. 23 KK 262, 267 24 Ayn Ali Efendi, Kavnn-i Al-i Osmn Hulsa-i Mezmn-i Defter-i Dvn, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Kuyd- Kadme Arivi, No.14, 3. 25 erafettin Turan, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunun dar Taksimat, Atatrk niversitesi Yll (1961), Ankara 1963, 211212.
18

254

HATCE ORU

1600de kurulan Kanije eyaletine katlmtr.26 Orahovitsa sanca iin de ayn durum sz konusu olsa gerektir. Bosna eyaletinin merkez sanca Bosna sanca idi. Paa unvanl Beylerbeyi bu sancakta ikamet ettiinden bu tarihten itibaren Bosna sanca paa sanca olarak da zikr edilmektedir.27 Bosna sanca Rumeli Beylerbeyiliine tabi olarak kuruluundan mstakil Bosna eyaletinin organize edilmesine kadar, her biri fiilen birbirinden ayr ve ayn lde beylerbeyilie tabi olmalarna karn, gerekte bu sancaktan karak gelimi olan Hersek, Klis, Pakrats ve Krka gibi komu sancaklar iin merkezi bir role sahipti. Bosna sancakbeyi, Osmanllarn Bosna ve dier komu topraklardaki fetih faaliyetlerinde ileri bir konuma sahip idi. Osmanllar XV. ve XVI. yzyllarda civar blgelerde yeni fetihler yaptka, bu fethedilen yerleri en yakn sancaklara ilhak ettiler. Hersekin fethedilmi blgeleri Hersek sanca kuruluncaya kadar Bosna sancana dhil edildi. Birer Dalmaya kenti olan Sin, Knin ve Dalmaya, Lika ve Krbavadaki dier mustahkem kaleler 1537de Klis sanca kuruluncaya kadar Bosna sanca bnyesine alndlar. Ayn durum 1557de azma (Zaasna) sancann kuruluuna kadar Bat Slavonya iin de geerlidir.28 B- Sancan 15. Yzylda dari Dalm Bosna sancann idari dalmn tespit etmek iin bu almada kullandmz kaynaklar tahrir defterleridir. Bosna sancann elimizde mevcut ilk tahrir defteri 26 Ocak 1468- 12 Mays 1469 tarihleri arasnda tutulmu olan bir icml tahrir defteridir.29 Bu deftere gre, Bosna sancanda en byk idari birimin vilayet olduu grlmektedir. Vilayet tabirinin kullanm daha ok Bosnann fetih ncesi idari dalm ile ilgilidir.30 Osmanllar, fethettikleri blgeleri kimden almlarsa onun adyla adlandrmakta ve bu kiinin hkm srd blgeyi vilayet tabiri ile belirtmektedirler. Bu durum, Dursun Bey Tarihinde de ak bir ekilde grlmektedir. Dursun Bey, Bosnann drt vilayete ayrldn sylerken Bosnada fetih zamanna kadar hkm sren beylerin topraklarndan bahsetmektedir. Osmanllar fetihten sonra bu lkede rastladklar bu idari dalma sadk kalmlardr. Ayrca Bosnada ve Rasda daha nceden Osmanl idaresine gemi blgeler de birer vilayet olarak Bosna sancana eklenmitir. Defterde henz idari bir terim olarak kaza tabirine rastlanmamaktadr. Her vilayette bir kadnn varolmas ilk etapta vilayet tabirinin kaza tabirine denk
H. abanovi, a.g.e, 61; Bosna i Hercegovina, Istorija Naroda Jugoslavije, 122. Hazim abanovi, Bosanski Paaluk,79. 28 H. abanovi, a.g.e, 77. 29 MC. 76 (1468/69). 30 Ahmed Alii, Bosna i Hercegovina: Razdoblje turske (osmanske) vlasti, Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1983, 87.
26 27

15. YZYILDA BOSNA SANCAI VE DAR DAILIMI

255

olduu grn akla getirse de Kral vilayetinde ya da Hersek vilayetinde olduu gibi bir vilayette iki kadln bulunmas ya da Pavli ve Kova vilayetlerinde olduu gibi, iki vilayete tek bir kadnn tayin edilmesi gerei, bizi bu sonuca varmaktan alkoymaktadr. Bosna sancanda kadlar, timr tasarruf ettiklerinden vilayetlerdeki kadlk merkezlerini tespit etmek mmkndr. XV. yzylda kaza tabirine rastlanmyor olmas bu tabirin idari bir birim olarak kullanlmad eklinde alglanmamaldr. Osmanl ncesi uygulamalarn etkisi yannda seraskerlik biriminin bu dnemde daha nemli olmas da, kaza idari birimi yerine vilayet dalmnn n plana kmasnda etken olmu olabilir.31 1468/69 tarihli deftere gre Bosna sanca ilk kurulu yllarnda 6 byk vilayet ve 7 kadlktan olumaktadr. XV. yzyl defterlerinde vilayet dalm esas alndndan biz de Bosna sancann dalmn ncelikle vilayetlere gre belirlemeye alacaz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Yele Vilayeti ve Yele Kadl Saray Vilayeti ve Saray kadl Kral Vilayeti ve Bobovats ve Neretva Kadlklar Pavli Vilayeti ve Viegrad Kadl Kova Vilayeti (Pavli vilayetiyle birlikte Viegrad Kadl) Hersek Vilayeti ve Drina ve Blagay kadlklar

B.1. Yele Vilayet ve Kadl Eski Ras blgesinde daha nceden oluturulmu vilayetler, skp ucundan ayrlp ayn isimli nahiyelere evrilerek Bosna sancana dahil edilmi ve Vilayet-i Yele ad altnda bir araya getirilmitir. Zvean, Yele, Ras, Vrae, Niki, Syenitsa ve Bare nahiyeleri Yele vilayetini oluturmaktadr. Zvean nahiyesinde, iki nefs-i bazar: demir madeni olan nefs-i bazar- Rjena ve nefs-i Bazar- Dimitrovitsa; Yele nahiyesinde nefs-i bazar- Gluhavitsa nam- dier Demirci Pazar ve Ras nahiyesinde nefs-i ehr-i Yeni Bazar nam- dier nefs-i ehr-i Ras bulunmakta idi. Bare nahiyesi defterde, nahiye-i Eflakan- Syenitsa nam- dier Bare eklinde kaydedilmitir. Yele vilayetinde iki tane de kale bulunmaktadr: kale-i Zvean ve kale-i Yele. Yele vilayetinin kadlk merkezi Yeletir. Bu srada Yele kads olan Mevlana Hayruddin, biri Ras nahiyesinde dieri Zveanda iki karyeden 4.983 ake gelire sahiptir.32

M. Tayyip Gkbilgin, XV. ve XVI. yzyllarda Eyalet-i Rum, Vakflar Dergisi, 6 (1965), 54; Mehmet z, XV ve XVI. Yzyllarda Canik Sanca, Ankara 1999, 31. 32 MC. 76 (1468/69), vr. 40b.
31

256

HATCE ORU

Tablo* 1: 1469da Yele Vilayeti Nahiye Zvean Nefs-i Bazar 1- Rane 2- Dimitrovica Gluhavica nm- dier Demirci pazar Jeni Bazar nam- dier nefs-i ehr-i Ras Kale Zvean

Jele Ras Nikii Sjenica Bare

Jele

Tablolarda yer isimleri Bonaka esas alnarak yazlmtr, Trke ekilleri metin iinde mevcuttur.
*

B.2. Sarayovas Vilayeti ve Kadl Bu vilayet Osmanllarn Bosnann niha fethinden evvel idarelerinde bulunan ve Bosna uc blgesi olarak ifade edilen Vrhbosna jupasndaki blgedir33. 1455 tarihli tahrir defterinde vilayet-i Hodidede ve vilayet-i Sarayovas olarak zikredilmektedir.34 1455 tarihinde bu vilayet dahilinde Hodidede kalesi, Tilava nahiyesi zikr edilmektedir. Ayrca pazar nitelii tayan karye kaydedilmidir. Bunlar Tornik, Kotorotsa/Kotorovtse ve Bulagaydr.35 1468/69 tarihli defterde bu vilayet iin Saray ve Sarayovas isimleri kullanlmaktadr. Eskinin Hodidede ya da Sarayovas vilayeti toprak bakmndan herhangi bir deiime uramamtr, halen Vrbosna ile snrldr.36 Bu tarihte Saray vilayeti, Saray nahiyesi ve bu nahiyedeki 3 nefs-i bazar ile bir kaleden olumaktadr. Bunlar Trnovo, Blajuy ve Torkovitedir. Bugne kadar bu konuda alan bilim adamlar son ismi Trgovite olarak okumulardr. Her ne kadar, Trgovitenin alveri-ticaret merkezi, pazar anlam bu okumay hakl klmaya ve 1468/69 tarihli defterde bu isim Trgovite okumaya msaid olsa da ayn isim Torakovite ya da Torkovite eklinde de okunabilir. 1485 tarihli defterde ak bir ekilde (( )Torakovite ya da Torkovite) olarak kaydedilmitir. Utorakn kelime anlam Sal gndr ve XV. yzyln banda
33 Hazim abanovi, Bosansko Krajite, 14481463), Godinjak istorijskog drutva Bosne i Hercegovine, god. IX, Sarajevo 1958. 34 MM.544 (1455), vr.1v, 13r 35 MM.544 (1455), vr.13r, 13v. 36 Hazim abanovi, Bosanski Paaluk, 119.

15. YZYILDA BOSNA SANCAI VE DAR DAILIMI

257

Vrhbosnada Sal gnleri bazar kurulduu bilinmektedir.37 1455 tarihli defterde karye-i Tornik, bazardr eklinde kaydedilmi38 olan karye bu sal bazarnn kurulduu yerdir.39 1468/69da bir iftlik kaydnda eski Torkavite () ifadesi kullanlmaktadr. Bundan Tornik mevkiindeki bazarn artk nceki fonksiyonunu kaybettii eski nitelii kazand grlmektedir. Yeni bazar mevkii de eskisi gibi Torkovite ismini tamaktadr. 1485 tarihinde ise bu isim yannda bazar iin Saray ismi de kullanlmaya balanmtr. Tablo 2: 1469da Sarayovas Vilayeti Nahiye Saraj Nefs-i bazar 1- Torkovite 2- Blauj 3- Trnovo Kale Hodidede

Hodidede ( )Saraybosna vilayetinin kalesidir. Sarayovas ya da Saray vilayeti kadlk merkezi nefs-i bazar- Sarayda bulunmaktadr. Tahrir srasnda Saray kads olan Mevlana Cemalin timrn 4048 ake gelir getiren 3 Lepenitsa nahiyesinde ikisi Kreevoda bulunan toplam 5 karye oluturmaktadr.40 Kreevo ve Lepenica bu defterde Kral vilayetindedir. Kadlara kendi yetki blgelerinden timr tevcihi yapldn varsayarsak Saray kadl ya da kazasnn snrlarnn Saray vilayetinin snrlarndan daha farkl olabilecei akla gelmektedir. 1468/69 tarihli defterde Visoko nahiyesi de Kral vilayetindedir. Ancak bu deftere sonradan yaplm bir derkenar 1472 tarihinde Visokonun Saray kadlna tabi olduunu gstermektedir.41 Bundan baka 1485 tarihinde yine Kral vilayetinde kaytl bulunan Visoko ve Dubrovnikin niyabetleri Saray vilayeti niyabeti ile birlikte nefs-i bazar- Visokonun hasl iinde hesaplanmtr. Bundan da bu tarihte Visoko ve Dubrovnikin Saraybosna kadl snrlar iinde olduu sonucu kmaktadr. Ayn defterde Visoko, Kreevo ve Lepenitsa
Desanka Kovaevi-Koji, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske drave, Sarajevo 1978, 77. Ayn durum Kladany nahiyesinde nefs-i bazar- etvrtkovite de grlmektedir. 15. yzyln balarnda bu nefs-i bazarn bulunduu yerde perembe gnleri pazar kurulmakta idi ve nefs-i pazarda buna istinaden etvrtkovite ismini almtr. (etvrtak: Perembe gn). 38 MM. 544 (1455), vr. 13a. abanovi bu ismi Turbi olarak okumu ve matba harfleriyle verdii orginal ksmda da bu ekilde deifre etmitir. Ancak sadece ilk harfin noktalama iaretinin bulunduunu belirterek farkl okuma olanann bulunduunu da belirtmektedir (bkz. Hazim abanovi, Krajite Isa-bega Ishakovia, zbirni katastarski popis iz 1455. godine, 15). 39 Desanka Kovaevi-Koji, a.g.e, 77. 40 MC. 76 (1468/69), vr. 40b. 41 MC. 76 (1468/69), vr. 51b.
37

258

HATCE ORU

nahiyeleri birlikte zikredilmektedir: nahiye-i Visoko ve Kreevo ve Lepenitsa. Demek ki Kreevo ve Lepenitsa zamanla Visoko nahiyesine katlmtr. Dolaysyla bu iki nahiyenin de Saray kadl yetki alanna dhil olduu tahmin edilebilir. 1489 tarihinde Saray kads olan Mevlana Zahidin yetki alanna Visoko ve Dubrovnikin girdii konusunda ise phe yoktur. 16. yzylda adli-idari bir birim olarak karmza kan Saray kazasnn snrlarnn aslnda 15. yzylda da benzer ekilde olduunu, en azndan bu snrlarn 15. yzyln sonlarna doru artk belirgenlemi olduunu tahmin edebiliriz. B.3. Kral Vilayeti ve Bobovats ve Neretva Kadlklar Osmanl fethine kadar dorudan Kraln idaresinde bulunan topraklar, Kral vilayeti ad altnda Bosna sancann bir vilayetini meydana getirmektedir. Kral vilayeti idari bir birim olarak 1468/69da Bosna Nehri havzasn ve Dubrovnik, Visoko ve Kreevodan Vranduka uzanan ayan kapsamaktadr. 1468/69da bu vilayet douya doru Krivayann orta ve aa ksmn da iine almakta bylece Drinyai zerindeki Kladany da kapsamaktayd, Olovo ve jupas ile birlikte Krivayann kaynak ksm Pavli line aitti. 1468/69da gney ve gneybatda Neretvann sa yukar ksmndaki tm blge Kral line dhildi.42 1468/69 tarihinde Kral vilayetini oluturan nahiyeler: nefs-i bazar- Suteska ile nahiye-i Bobovats; nefs-i bazar- Kakany ve nefs-i bazar- Bzenitsa (Zenitsa) ile nahiye-i Brod; gm madeni olan nefs-i bazar-i Foynitsa ile nahiye-i Foynitsa; gm madeni olan nefs-i bazar-i Kreevo ile nahiye-i Kreevo; nefs-i bazar- Visoko ile nahiye-i Visoko; nefs-i bazar- Dubrovnik ile nahiye-i Dubrovnik; nahiye-i Lava; nahiye-i Yelaka Jupa, nahiye-i Pribi nam- dier Kamenitsa; derbend olan nahiye-i Kladany nam- dier elo; nefs-i bazar- Graanitsa ile nahiye-i Uskopye (Skoplje); nefs-i bazar- Prozor ile nahiye-i Rama; nefs-i bazar- Konitsa ile nahiye-i Neretva; nahiye-i Gradats; Nahiye-i Hlivne (Livno). 1468/69 tarihinde bu vilayette bulunan kaleler ise Bobovats, Kreevo, Vranduk, Susid, Prozor, renevo, Borovatsdr. 1468/69 tarihli defterde Neretva ismini tayan iki nahiye bulunmaktadr. Biri Kral vilayetinde dieri Hersek vilayetindedir. Bylece, nceden Bosna ve Hum olarak ikiye ayrlan Neretva jupas Osmanl idaresinde de biri Kral vilayetinde ve dieri Hersek vilayetinde olmak zere iki ayr nahiye olarak dzenlenmitir.43 Kral vilayetinde kale olarak ad geen Borovatsn, nahiye olarak ad gememekle birlikte baz kylerin Borovatsa tabi olmasndan bu srada
42 43

Hazim abanovi, Bosanski Paaluk, 120. H. abanovi, a.g.e, 122.

15. YZYILDA BOSNA SANCAI VE DAR DAILIMI

259

Borovats nahiyesinin varlndan bahsedilebilir. Bu nahiye de, Neretva nahiyesi gibi iki ksma ayrlm grnmektedir. Biri Kral vilayetinde ve dieri Hersek vilayetindedir. Kral vilayetinde Borovatsa tabi olan karyeler Borovats kalesi mustahfzanna, Hersek vilayetinde olanlar ise renevo kalesi mustahfzanna timr olarak verilmitir. Livno nahiyesi, nahiye-i Livno eklinde kaytl deildir. Ancak, bu nahiyede Hum kalesini bekleyen iki mustahfzn tasarruf ettikleri timr kaydndan Livno nahiyesinin mevcud olduu anlalmaktadr. Bu timr oluturan Livno nahiyesine tabi 14 karyenin hali olduu grlmektedir. 1468/69 tarihinde Kral vilayetinde biri Bobovats ve dieri Neretvada olmak zere iki kadlk bulunmaktadr. Bobovats kads Mevlana Mesud, Bobovats nahiyesinde 4182 ake gelir getiren bir karyeyi timr olarak tasarruf etmektedir.44 Neretva kads Mevlana Muslihuddinin timrn ise yine Neretva nahiyesinde 4113 akelik bir karye oluturmaktadr.45 abanovi, Bosanski Paaluk kitabnda bu kadlklarn snrlarn belirlemitir. Buna gre Bosna nehri ve bunun kollarnn oluturduu havzadaki nahiyeler Bobovats kadlna tabi idiler. Bunlar: Bobovats, Brod, Visoko, Kreevo, Foynitsa, Dubrovnik, Lava, Pribi nam- dier Kamenitsa, Yelaka Jupa, Kladany nam- dier elo.46 Neretva, Rama ve Vrbasn oluturduu havzada bulunan nahiyeler Neretva kadlna tabi idiler. Bunlar: Neretva, Rama, Gradats ve Uskoplye.47 1468/69 tarihli defterdeki kaytlardan Kral vilayetinde iki seraskerin olduu grlmektedir. shak Paann gulam Kara Balaban 10.337 ake ile Brod, Bobovats, Visoko, Lava ve Kreevo ve bunlara bal yerlerin seraskerliine tayin edilirken48 Neretva, Uskoplye ve Ramann seraskerlii 4.686 ake gelir getiren bir timrla Ahmede verilmitir.49 Genellikle sadrazamlar iin bakomutan anlamnda kullanlan serasker tabirinin burada blge komutan anlamnda kullanld grlmektedir. Seraskerin komutasnda olan bu yerler, asker bir blgeye iaret etmektedir. Kadlk ya da kaza ise adl-idar bir blgedir. Dolaysyla Kara Balabann seraskeri olduu nahiyelerin Bobovats kadln ya da Ahmedin seraskeri olduu nahiyelerin Neretva kadln oluturduu sonucuna varmak doru olmaz. Nihayet Pavli ve Kova vilayetleri tek bir kadya sahipken bu iki vilayete iki ayr seraskerin tayin edildii grlmektedir.

MC. 76 (1468/69), vr. 40b. MC. 76 (1468/69), vr. 41a. 46 H. abanovi, a.g.e, 117, 123126. 47 H. abanovi, a.g.e, 117, 126129. 48 MC. 76 (1468/69), vr. 42b. 49 MC. 76 (1468/69), vr. 54a.
44 45

260

HATCE ORU

Tablo 3: 1469da Kral Vilayeti Nahiye Bobovac Brod Fojnica Kreevo Lava Dubrovnik Visoko Jelaka upa Pribi nam- Kamenica Kladanj elo Uskoplje Rama Neretva Gradac Hlivne (Livno) B.4. Pavli Vilayeti ve Viegrad Kadl XV. yzyl defterlerinde vilayet-i Pavli li veya vilayet-i Pavli eklinde geen bu vilayeti oluturan nahiyeler: nefs-i bazar- Viegrad ile nahiye-i Viegrad; nefs-i bazar- Dobrun ve nefs-i bazar- Priboy ile nahiye-i Dobrun; nefs-i bazar- Bora ile nahiye-i Bora; nahiye-i Glasinats; kurun madeni olan nefs-i bazar- Olovo ve nefs-i bazar- Jrnovnitsa ile nahiye-i Olovo; Nefs-i bazar- atalca ile nahiye-i atalca nam- dier Praa; nefs-i Bazar- Hrtar ile nahiye-i Hrtar; nahiye-i Brodar; nahiye-i Mokro; nahiye-i Boaz Yumru (Pale); nahiye-i Voluyak. Bu vilayette bulunan kaleler Viegrad, Dobrun ve Boradr. Ancak Bora kalesi bu tarihten ksa bir sre sonra yklmtr (1471) .50
50

Nefs-i Bazar Suteska 1- Kakanj 2- Bzenica (Zenica) Fojnica Kreevo Dubrovnik Visoko dier dier Graanica Prozor Konjica

Kale Bobovac

Kreevo

nam-

Susid Prozor 1- renjevo 2- Borovac

MC. 76 (1468/69), vr. 125b.

15. YZYILDA BOSNA SANCAI VE DAR DAILIMI

261

1468/69 ylnda Glasinats nahiye olarak gemekle birlikte tabi-i Bora kaydndan onun Bora snrlar iinde olduu grlmektedir. Glasinats nahiyesi iinde kaydedilen karyelerin tamam bu tarihte halidir. Viegrad, Pavli vilayetinin kadlk merkezidir. Ayn zamanda Kova vilayeti de bu kadla tabidir. Mevlana uca, kad-i vilayet-i Pavli ve Kova,51 Pavli vilayetinde biri Bora nahiyesinde ve dieri Hrtar nahiyesinde olan 2 karyeyi timr olarak tasarruf etmektedir. Bu timrn geliri 4038 akedir. Kova vilayeti ile ayn kadl paylayor olmakla birlikte Pavli vilayeti tek bana bir askeri blgeyi temsil etmektedir. 1468/69 ylnda Pavli vilayeti seraskeri Mehmed 6396 akelik bir timra52 ve Glasinats nahiyesinde bir iftlie53 sahiptir. iftlik kaydnda Mehmed iin serasker-i vilayet-i Pavli ifadesi kullanlrken, timr kaydnda Pavli ilinde eribalk hdmetin eder denilmektedir. Bu timra 1471 ylnda 2525 akelik zam yapldn bildiren derkenarda yine serasker tabiri kullanlmaktadr. Bundan eribalk ve seraskerlik deyimlerinin ayn anlamlarda kullanlm olduu sonucu kmaktadr. Tablo 4: 1469da Pavli veya Pavli li Vilayeti Nahiye Nefs-i Bazar Viegrad Viegrad 1- Dobrun Dobrun 2- Priboj Bora Bora Glasinac, tabi-i Bora Olovo atalda Praa Hrtar Brodar Mokro nam-i dier 1- Olovo 2- rnovnica atalda Hrtar Kale Viegrad Dobrun Bora

Boaz Yumru (Pale) Volujak

MC. 76 (1468/69), vr. 42a. MC. 76 (1468/69), vr. 60 a. 53 MC. 76 (1468/69), vr. 36a.
51 52

262

HATCE ORU

B.5. Kova Vilayeti Vilayet-i Kova ya da Vilayet-i Kova li ad verilen bu vilayetin nahiyeleri 1469 tarihinde: nefs-i bazar- Vratar ile nahiye-i Vratar, nefs-i Petri ile nahiye-i Osad ve nahiye-i Trebotidir. Treboti nahiyesinde bir kale bulunmaktadr: kale-i Klyuevats. Yukarda da belirttiimiz gibi Kova vilayetinde sadece bu vilayete mahsus bir kadlk merkezi bulunmamaktadr. Kova vilayeti adl adan Pavli vilayeti gibi Viegrad kadlna tabidir. Kova vilayetinin tamamna serasker olan Ulufeci Mahmud 4342 akelik bir timr tasarruf etmektedir.54 Tablo 5: 1469da Kova veya Kova li Vilayeti Nahiye Vratar Osad Treboti B.6. Hersek Vilayeti ve Drina ve Blagay Kadlklar Vilayet-i Hersek li ya da Vilayet-i Hersek adn alan bu vilayetin nahiyeleri ve bu nahiyelerdeki nefs-i bazar ve kaleler unlardr: nefs-i bazar- Belgrad ile nahiye-i Neretva; nefs-i bazar- Kpr Hisar ile nahiye-i Mostar nam-i dier Kpr Hisar; nahiye-i Drejnitsa; nahiye-i Bulagay (Blagay); nahiye-i Dabri; nahiye-i Trebinye; nahiye-i Gatsko; nefs-i bazar- Tsernitsa ile nahiye-i Tsernitsa; nefs-i bazar- Gorajde ile nahiye-i Gorajde; nahiye-i Vievo; nahiye-i Osanitsa; nefs-i bazar- Ustikolina ile nahiye-i Bistritsa; nahiye-i Zagorye; nahiye-i Tocevats; nahiye-i Kom; nahiye-i Nevesinye; nahiye-i Popovska (Popovo); nahiye-i Vidoka; nahiye-i Konats Polje; nahiye-i Onogote; nahiye-i Vatnitsa; nefs-i bazar- Yela ve nefs-i bazar-i Foa ile nahiye-i Sokol; nefs-i bazar- Plyevlya nam- dier Talca ile nahiye-i Kukany; nefs-i bazar- Priyepolye ile nahiye-i Mileevo; demir madeni olan nefs-i bazar- ayni ile nahiye-i Samobor; nahiye-i Dubtitsa; nahiye-i Bohori; nahiye-i Kava; nahiye-i tit; nahiye-i Veletin; nahiye-i Komi; Bu vilayette bulunan kaleler ise Tocevats, Mileevo ve Samobor'dur. Komi, tit ve Veletin nahiyeleri, defterin sonunda sadece hali karyeler kaydedilirken grlmektedir. Burada da an nahiye eklinde kaydedilmilerdir. An nahiye-i titde 6 hali karye, an nahiye-i Veletinde 8 hali karye ve an nahiye-i Komide 9 hali karye bulunmaktadr.
MC. 76 (1468/69), vr. 73a.

Nefs-i Bazar Vratar

Kale

Kljuevac

54

15. YZYILDA BOSNA SANCAI VE DAR DAILIMI

263

Hersek vilayetinde iki kadlk bulunuyordu. Bunlar merkezi Foada olan Drina kadl ve merkezi Blagay olan Blagay kadlklar idi. 1469 ylnda Drina kads Mevlana Eminuddin, Sokol nahiyesinde 4097 akelik gelir getiren iki karyeyi timr olarak tasarruf etmektedir. 1472 tarihli bir Dubrovnik kaynanda Eminuddin hayatnn sonuna kadar Hersek vilayetinin kads (Eminuddin, doivotni kadija hercegovakog vilajeta) olarak nitelendirilmektedir.55 Blagay kads mrann Nevesinye nahiyesindeki bir karyeden 4080 akelik bir timr geliri vard.56 Drina kadlna tabi nahiyeler Sokol, Samobor, Kukany, Mileevo, Dubtitsa, Bohori, Poblatye ve Kavadr.57 Blagay kadl nahiyeleri ise Blagay, Gorajde, Zagorye, Bistritsa, Osanitsa, Tocevats, Vieva, Kom, Neretva, Nevesinye, Blagay, Trebinye, Popovo, Vidoka, Dabri, Konats Polye, Vatnitsa (Fatnitsa), Gatsko, Mostar, Drejnitsa, Onogot, Dubrava idi.58 Ayn ekilde Hersek vilayeti iki de seraskerlie ayrlmt. Seraskerlik blgesinden birini Sokol, Kukany, Mileevo, Samobor ve tevabii oluturuyordu ve seraskeri 7573 akelik timr tasarruf eden Senkur idi.59 Dier seraskerlik blgesi Gorajde, Zagorya, Bistritsa, Neretva, Nevesinye nahiyeleri ve bunlara bal yerleri kapsyordu ve seraskeri Silahdar Mahmudun timr geliri 9.244 ake idi.60 Tablo 6: Hersek li ya da Hersek Vilayeti Nahiye Neretva Mostar nam-i Kpr Hisar Drenica Bulagaj (Blagaj) Dabri Trebinje Gacko Cernica Gorade Cernica Gorade dier Nefs-i Bazar Belgrad (Biograd) Kpr Hisar (Mostar) Kale

iro Truhelka, Tursko-slovenski spomenici Dubrovake Arhive, belge 37, s. 36. MC. 76 (1468/69), vr. 41a. 57 H. abanovi, a.g.e, 182. 58 H. abanovi, a.g.e, 139143. 59 MC. 76 (1468/69), vr. 61b. 60 MC. 76 (1468/69), vr. 71b.
55 56

264

HATCE ORU

Vievo Osanica Bistrica Zagorje Toevac Kom Nevesinje Popovska (Popovo) Vidoka Konac Polje Onogote Vatnica Sokol Kukanj Mileevo Samobor Dubtica Bohori Kava tit Veletin Komi Hersek vilayeti, 1470 ylnda Hersek sancann kurulmasyla Bosna sanca bnyesinden kmtr. 1468/69da Bosna sanca tahrir defterinde Hersek vilayeti olarak yer alan nahiyeler 1477 ylnda Hersek sanca tahrir defterine girmitir.61 1- Jela 2- Foa Pljevlja nam- dier Talida Prijepolje ajni Mileevo Samobor Toevac Ustikolina

61

Bkz. Ahmed Alii, Poimenini popis sandaka vilajeta Hercegovina, Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, serija II, knj. 3., Sarajevo 1985.

15. YZYILDA BOSNA SANCAI VE DAR DAILIMI

265

Bosna sancann XV. yzyla ait dier iki defteri 148562 ve 148963 tarihli defterlerdir. Bu tarihlerde Kral vilayeti, Pavli Vilayeti ve Kova vilayeti tabirleri kullanlmaya devam etmektedir. 1485 ve 1489da daha nce olduu gibi kadlar tayin edilmekle birlikte halen kaza tabirine rastlanmamaktadr. 1485 tarihinde Bobovats kadlnn isminin Brod kadl olarak deitii grlmektedir. Yele kadl iin de ayn durum sz konusudur. Daha nce Yelede bulunan kadlk merkezi Yeni Bazara tanm ve bundan sonra kadln ismi de Yeni Bazar Kadl olmutur. Yele vilayeti tabiri yerine Yeni Bazar Vilayeti tabirinin kullanmna ise daha 1477 tarihinde rastlanmaktadr.64 1485de Brod ve Yeni Bazar kadlklarndan baka kadlk daha bulunmaktadr. Bunlar: Saray, Neretva ve Viegrad kadlklardr. 1489 tarihinde ise Neretva ve Brod kadlklarnn ayn kad yetkisi altnda topland grlmektedir. Mevlana Mahmud elebi, kad- Neretva ve Brod 4260 ake gelir getiren biri Rama ve dieri Brod nahiyelerinde iki karyeyi timr olarak tasarruf etmektedir.65 Yele/Yeni Bazar vilayetinin idari dalmnda bir deiim yoktur. Tablo 7: 1485 ve 1489 yllarnda Yele Vilayeti/Yeni Bazar Vilayeti 1485 Nahiye Zvean Jele Ras Sjenica Bare Nikii Vrae 1489 Nahiye Zvean Jele Jeni Bazar Sjenica Bare Nikii Vrae 1485-1489 Nefs-i bazar 1- Rane 2- Dimitrovica Gluhavica nam- dier Demurdu Bazar Jeni Bazar 1485-1489 Kale Zvean Jele

ID.18 (1485), stanbul Babakanlk Osmanl Arivi. (Arivde mufassal ve icml defterleri iin TD ksaltmas kullanlmaktadr. Biz bu iki defter grubunu ayrmak iin icmal defteri iin ID ksaltmasn kullandk) 63 TD. 24 (1489), stanbul Babakanlk Osmanl Arivi. 64 Ahmed Alii, Poimenini popis sandaka vilajeta Hercegovina, s. 304. 65 TD.24 (1489), vr. 128a.
62

266

HATCE ORU

Saray vilayetinde daha nce nefs-i bazar olan Trnovo 1485 ve 1489da karye statsnde grlmektedir. Tablo 8: 1485 ve 1489 yllarnda Saray Vilayeti Nahiye Saraj Nefs-i bazar 1-Torkovite/Tvrkovite, elmehr Saraj 2- Blauj Kale Hodidede

1485 tarihinde Kral vilayetinde baz yenilikler grlmektedir. 1468/69 tarihinde sadece nahiye olarak bahsedilen Lavada 1485 tarihinde nefs-i bazar- Travnik ilk defa zikredilmektedir. 1469da Kladany nahiyesinde karye olarak kaydedilmi olan etvrtkovite ise bu tarihte nefs-i bazar stats kazanm grnmektedir. Nahiye-i Hlivne (Livno) daha nce Kral vilayeti iinde grlmekle birlikte nefs-i bazar- Hlivne (Livno) ilk defa 1485 tarihinde zikredilmektedir, ancak bu tarihte padiah hassndan mirliva hassna aktarlm olmas bunun daha evvelden Osmanl idaresinde olduunu gstermektedir. Bu tarihte Hlivne (Livno) nahiyesinden ve kalesi Humdan bahsedilmemektedir. 1485de 90 ve 1489da ise 95 Eflk hanenin kaytl bulunduu nahiye-i kala-i Maglay zikredilmektedir. Bir baka Eflk nahiyesi Bire (bugnk ismiyle Vlasenica) ilk olarak 1485 tarihinde grlmektedir, ancak bu nahiyenin Pavli ya da Kral vilayetlerinden hangisine tabi olduu ak deildir, 1489 tarihinde ise Kral vilayetinde olduu grlmektedir. Bunlar dnda dier nahiyeler 1469daki nahiyelerle ayndr. Tablo 9: 1485 ve 1489 yllarnda Kral Vilayeti 1485 Nahiye Hojnica Kreevo Visoko Dubrovnik Lava Lepenica
Brod

1489 Nahiye Fojnica Kreevo Visoko Dubrovnik Lava Lepenca Brod Bobovac

14851489 Nefs-i Bazar Hojnica Kreevo Visoko Dubrovnik Travnik 1- Bzanica 2- Kakanj Suteska

14851489 Kale Kreevo

Bobovac

Bobovac

15. YZYILDA BOSNA SANCAI VE DAR DAILIMI

267

Kladanj Rame Neretva (Livno) Bire Maglaj

Kladanj Rama Neretva (Livno) Bire Maglaj Jelaka Kamenica nam- dier Pribi

etvrdkovite Prozor Konjica Hlevne Prozor

Pavli Vilayeti: 1485de Boaz Yumru (Pale) ad altnda bir nahiye kaydedilmemitir. 1468/69da Boaz Yumru nahiyesine tabi karyelerin 1485de Bora nahiyesine tabi olarak kaydedildikleri grlmektedir. 1469da iki karyesi olan Voluyak nahiyesi de bu defterde kaytl deildir. Ayr bir nahiye bal altnda kaydedilmemekle birlikte Brodar, Mokro ve atalca nahiyeleri bu tarihte de mevcuttur. Glasinats nahiyesinden ise hibir surette bahsedilmez. 1485 tarihinde cemaat- Eflkn- vilayet-i Pavli ad altnda 14 Eflk cemaati kaydedilmitir. Bu cemaatler iin Pavli vilayeti Eflk cemaatleri olduklar dnda bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak bu cemaatlerin 1489 tarihinde Banyani Eflk cemaatleri ile ayn cemaatler olduunu tesbit etmi bulunuyoruz.66 1489 tarihinde Studena nam-i dier Kamenska nahiyesi ilk defa zikredilmektedir. Ancak herhangi bir isim altnda birletirilmemekle birlikte, bu nahiyenin 14 karyesinin 1469 ve 1485 tarihlerinde Boraa bal idari bir birimi oluturduu grlmektedir. 1469 tarihinde bu karyelerden 13 ilk srada kaydedilmi Osatno karyesinin hisseleri olarak grlmekte iken 1485de Osatno karyesinin yanna dlen on drt pare kydr, hasllar bir aradadr kaydyla bu varsaymmz kuvvetlenmektedir. Ancak sylediimiz gibi bu 14 karye bir nahiye olarak ilk defa 1489 tarihinde zuhur etmektedir ve ayr bir nahiye olarak belirlenmekle birlikte, yine Bora nahiyesine tabidir.
66 abanovi, Nahiye-i Banya ilk defa 1516 ylnda Viegrad Kadlnn bir nahiyesi olarak zikrediliyor ve Priboyda bra nehrindeki Banya ile ayn yer olduunu dnyorum demektedir (Bosanski Paaluk, 155). Bu kazada Banya nahiyesi ilk defa 1516 tarihli defterde zikredilmektedir, dorudur. Ancak bu nahiye 15. yzyl defterlerinde karmza Banyani ekliyle kan nahiye ile ayndr. 1485 ve 1489da Viegrad kadl ve Pavli Vilayetinde bulunan Banyani, 1516da yine Viegrad kazasnda yer almaktadr, bu defa ad Banyani deil Banyadr.

268

HATCE ORU

Tablo 10: 1485 ve 1489'de Pavli Vilayeti 1485 1489 1485- 1489 Nahiye Nahiye Nefs-i bazar Viegrad Viegrad Viegrad 1- Priboj Dobrun Dobrun 2- Dobrun (1489'da ad gemiyor) 1- Bora nam-i diger Rogatica ve elebi Pazar Bora Bora 2- atalca nam- dier Praa (1485'da atalda'da) Hrtar Hrtar Hrtar 1- Olovo Olovo Olovo 2- rnovnica nam- diger Besti (?) atalda nam- dier atalda Praa (1489 Borada) Brodar Brodar Mokro Banjani Banjani Studena nam- dier Kamenska

1485- 1489 Kale Viegrad Dobrun

Kova Vilayeti: Osad nahiyesinde 1485 tarihinde ikinci bir nefs-i bazar grlmektedir: nefs-i bazar- Curcevats. Bu tarihte Treboti nahiyesi zikredilmemektedir. Bu nahiye Osad nahiyesine katlmtr. Tablo 11: 1485 ve 1489 tarihinde Kova Vilayeti Nahiye Osad Vratar Nefs-i Bazar 1- urevac 2- Petri Vratar Kale Kljuevac

15. YZYILDA BOSNA SANCAI VE DAR DAILIMI

269

Kaynaka MC. 76, stanbul Atatrk Ktphanesi ID.18, stanbul Babakanlk Osmanl Arivi. (Arivde mufassal ve icml defterleri iin TD ksaltmas kullanlmaktadr. Biz icmal defteri iin ID ksaltmasn kullandk) TD. 24, stanbul Babakanlk Osmanl Arivi ALII, S. Ahmed, Bosna i Hercegovina: Razdoblje turske (osmanske) vlasti, Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1983, 86101. ______________ , Poimenini popis sandaka vilajeta Hercegovina, Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, serija II, knj. 3., Sarajevo 1985. ______________ , Uvod: Opirni popis Bosanskog sandaka iz 1604. godine, Bonjaki institut Zrich-odjel Sarajevo i Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, serije II, defteri, knjiga 4, sv. I/1, haz. Adem Hani, Sarajevo 2000. Ayn Ali Efendi, Kavnn-i Al-i Osmn Hulsa-i Mezmn-i Defter-i Dvn, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Kuyd- Kadme Arivi, No:14. Dervi Ahmed Ak, Tevrih-i Al-i Osman, yay. Atsz (Paaolu Tariihi), MEB. Yay., Ankara 1992. Dursun Bey, Tarih-i Ebul-feth (Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, c. V-VI, say 26-38) stanbul 1330. Emecen, Feridun, Bosna Eyaleti, DA, c.6, stanbul 1992, 296297. Gkbilgin, M. Tayyip, XV. ve XVI. Yzyllarda Eyalet-i Rum, Vakflar Dergisi, 6(1965). nalck, Halil, The Ottoman Empire, The Classical Age 13001600, London 1973. Kovaev-Koj, Desanka, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske drave, Sarajevo 1978. Kunt, Metin, Sancaktan Eyalete, 15501650 Arasnda Osmanl meras ve l idaresi, stanbul 1978. Kurt, Ylmaz, Osmanl Toprak Ynetimi, Osmanl, c.3, Editr: Gler Eren, Ankara 1999, 5965. Mehmed Neri, Kitb- Cihn-Nm, Neri Tarihi, c.II, Yay.: Faik Reit Unat Mehmet Altay Kymen, 2.Bsk., TTK Yay., Ankara 1987. z, Mehmet, XV ve XVI. Yzyllarda Canik Sanca, Ankara1999. ztuna, Ylmaz, Devletler ve Hanedanlar slam Devletleri, cilt:2, Ankara 1969. abanov, Hazim, Bosna i Hercegovina, Istorija Naroda Jugoslavije ______________ , Bosansko Krajite, 14481463) Godinjak istorijskog drutva Bosne i Hercegovine, god. IX, Sarajevo 1958, 177220. ______________ , Bosanski Paaluk, Sarajevo 1982. ______________ , Krajite Isa-bega Ishakovia. Sumarni katastarski popis iz 1455. godine. Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, serija II, knj. 1, Sarajevo 1964. Todorov, Nikolai, The Balkan City 14001900, Washington 1983. Truhelka, iro, Tursko-slovenski spomenici Dubrovake Arhive, Sarajevo 1911. Turan, erafettin, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunun dar Taksimat, Atatrk niversitesi Yll (1961), Ankara 1963.

270

HATCE ORU

15. YZYILDA BOSNA SANCAI VE DAR DAILIMI

271

Вам также может понравиться