i

NSZ Anadolunun ilk byk uygarl olan Hititler, yaadklar dnemde askeri, siyasi ve sanatsal alanlarda birok baarlar salamtr. Anadoluda Hititler hakknda yaplan aratrmalar sayesinde her geen gn, byk bir imparatorluk kurmu olan bu uygarlk daha iyi tannmaktadr. Hititler zerine birok aratrma yaplm olmasna ramen, bu uygarlkla ilgili hala bilinmeyen birok metinlerinde aratrlmtr.
GI

konu vardr. Bu almada Hitit Sanatnda grlen ve

GI

kalmu ve

PA olarak tanmlanan lituuslarn, kullanm

amalar ile alanlar, kimler tarafndan, ne ekilde kullanldklar ve kkeni

smail COKUN Hatay-2007

ii

H T T SANATINDA L TUUS TASV RLER Yksek Lisans Tezi, smail Cokun Arkeoloji Anabilim Dal Yksek Lisans Danman: Yrd. Do. Dr. H. Kbra ENSERT ZET Latince bir kelime olan lituus, u ksm geriye doru kvrk bir asadr. Alacahykte bulunan ve asa ba olduu dnlen Erken Tun ana tarihlenen nesneler ile bir Frig tmlsnde bulunan korunmu lituuslar dnda, Anadoluda lituus bulunmamtr. M 2. binin bandan itibaren Anadoluda tasvirli sanat eserleri zerinde grlmeye balanan lituuslar, genellikle krallar ve baz tanrsallklarn ellerinde grlmektedir. almamzn birinci blmn giri, almann konusu, amac, yntemi, nemi ve materyali, lituusun anlam; Hititler ncesi Anadoluda lituusun kullanm ile Msr ve Yakndoudaki lituus ve tasvirleri hakknda ksa bilgiler oluturmaktadr. almamzn ikinci blmnde, tezin konusunu oluturan Hititlerin kuruluundan balayarak Ge Hitit ehir Devletlerinin yklna kadar geen siyasi tarihleri incelenerek, Hititler ile ilgili genel bir bilgi verilmeye allmtr. almamzn nc blmn, Erken Hitit, Hitit mparatorluk ve Ge Hitit Dnemlerine ait lituuslarn tasvirleri oluturur. Lituuslarn bulunduu tasvirli eserler, kronolojik olarak ve zerinde yer ald eser gruplar baznda incelenmitir. Bu lituuslar
GI

tayanlarn
GI

kimler

olabilecei aklanmaya allmtr. Ayrca Hitit yazl belgelerindeki lituusa karlk geldii dnlen kalmu ve PAnn kimler tarafndan, nasl kullanld yazl belgelere dayanlarak aratrlmtr. Bu asalarn boyut ve biim farkllklar gz nne alnm ve yazl belgelerdeki kullanmlarndan rnekler verilmitir.

iii

Drdnc blmde, bir deerlendirme almas yaplmtr. Bu deerlendirme almasnda Hitit Sanatndaki lituuslarn Anadoludaki kkeni, geliimi, deiimi ve kullanm alanlar, Hitit yazl belgelerinden de faydalanlarak incelenmitir. Bu incelemede Yakndou ve Msrdaki lituuslar da gz nne alnmtr. Bu deerlendirme neticesinde lituuslarn kkeni, Anadoluda ortaya k ve kullanm alanlar ile ilgili sonulara ulalmtr. ANAHTAR SZCKLER Lituus, Hitit, Kral, Tanr, Anadolu.

iv

THE LITUUS DEPICTIONS IN THE HITTITE ART Master of Science Thesis, smail COKUN Archaeology Department, Master of Science Supervisor: Yrd. Do. Dr. H. Kbra ENSERT ABSTRACT Lituus, a word in Latin, is a rod an upturned ending part. No lituus found in Anatolia other than the bronze objects, which are found at Alacahyk and are considered to be heads of rod, and intact lituuses, which are found in Phrygian tumulus. The lituusus, which started to be seen on depicted artifacts in Anatolia as of the beginning of second millennium B.C., is generally seen in the hands of kings and some divinities. The first part of our study consist of the introduction, and the subject, aim, method, importance and material; the meaning of lituus; the use of lituus in Anatolia before the Hittites and brief information about the lituus and its depictions in Egypt and the Near East. In the second part of our study, it has been tried to give a general information about the Hittites that also forming the research subject by examining their political history from foundation to the demolition of the late Hittite city countries. The third part includes the lituus depictions in the Early Hittite, the Hittite Empire and the Late Hittite Periods. The depicted artifacts in which the lituus were found, were studied chronoligally and in the base of group works. It was investigated to explain who carried these lituuses. It was investigated on the written documents who used and how they were used the lituus in the Hittite inscriptions, they are thought to be the same as
GI

kalmu and

GI

PA. Differences of

dimensions and form of these rods were considered and some examples of their usage in the written documents were given.

In the fourth chapter, a study of valuation were carried. The origin of the lituus in the Hittite arts in Anatolia, its development, changes and areas of usage were studied by help of the written Hittite documents. The lituuses in the Near East and Egypt were considered. It was reached to the result of origin of lituuses, their appearing in Anatolia, and to the usage areas. KEY WORDS Lituus, Hittite, King, God, Anatolia.

vi

H T T SANATINDA L TUUS TASV RLER smail COKUN NDEK LER D Kapak Kapak Jri yeleri Onay Sayfas nsz...i zet ve Anahtar Szckler..ii Abstract and Key Words..iv indekiler.. vi Resimler Dizini...xi Levhalar Dizini...xii B R NC KES M ARATIRMA HAKKINDA AIKLAMALAR 1. G R , ALIMANIN KONUSU, AMACI, YNTEM , NEM ,... MATERYALLER , L TUUS NED R?, H T T NCES ANADOLUDA.. L TUUS, MISIR VE YAKINDOUDAK L TUUSLARIN VE.. TASV RLER N N KKEN VE GEL M 1 1.1. Giri...1 1.2. almann Konusu....2 1.3. almann Amac..2 1.4. almann Yntemi..2 1.5. almann nemi.2 1.6. almann Materyalleri...............3 1.7. Lituus nedir?......................................................................................3 1.8. Hitit ncesi Anadoluda Lituus.....4 1.9. Msr ve Yakndoudaki Lituuslarn ve Tasvirlerinin Kkeni ve Geliimi...............5

vii

K NC KES M H T TLER N GENEL ZELL KLER VE S YAS TAR H 2. H T TLER K MD R, H T TLERDE KONUULAN D LLER, H T TLER N D N , H T T KRALLARININ VE TANRILARININ KIYAFETLER ...7 2.1. Hititler Kimdir.......7 2.2. Hititlerde Konuulan Diller.........8 2.3. Hitit Dini........9 2.3. Hitit Krallarnn Kyafetleri.....11 2.4. Hitit Tanrlarnn Kyafetleri...12 3. H T T S YAS TAR H ..........13 3.1. Erken Hitit Dnemi.............................13 3.2. Orta Hitit Dnemi......14 3.3. Hitit mparatorluk Dnemi ......14 3.4. Ge Hitit Dnemi......16 NC KES M H T T SANATINDA L TUUS TASV RLER 4. L TUUS TASV RLER ...........18 4.1. Erken Hitit Dnemi Sanatnda Lituus Tasvirleri............18 4.1.1. Vazolar zerindeki Lituus Tasvirleri....18 4.1.1.1. nandk Vazosu ...18 4.1.1.2. Hseyindede Vazosu 1. ....19 4.1.1.3. Hseyindede Vazosu 2... ..20 4.1.1.4. Bitik Vazosu .. .....20 4.1.2. Mhrler zerindeki Lituus Tasvirleri.....21 4.1.2.1. Aydn Mhr....21 4.1.2.2. Tyskiewicz Mhr.......22 4.2. Hitit mparatorluk Dnemi Sanatnda Lituus Tasvirleri.......... 23 4.2.1. Trensel ki Kaplar zerindeki Lituus Tasvirleri.....23 4.2.1.1. Yumruk Biimli Trensel ki Kab....23

viii

4.2.1.2. Geyik Biimli Trensel ki Kab.......24 4.2.2. Kaya Antlar zerindeki Lituus Tasvirleri.....25 4.2.2.1. Fraktin Kaya Ant..25 4.2.2.2. Sirkeli Kaya Ant...26 4.2.3. Duvar Kabartmalar Ve Orthostatlar zerindeki Lituus. Tasvirleri.....26 4.2.3.1. Yazlkaya 34 nolu Kabartma.......27 4.2.3.2. Yazlkaya 64 nolu Kabartma...27 4.2.3.3. Yazlkaya 81 nolu Kabartma...28 4.2.3.4. Boazky Gneykalede 2 nolu Tonozlu Odann Arka.. Duvarndaki Kabartma...29 4.2.3.5. Alacahyk Sfenksli Kapya Ait Tapnma Tasviri..29 4.2.3.6. Alacahyk Kent Duvar Kapsnn Solundaki. Kabartmal Orthostat.....30 4.2.4. Heykelcikler zerindeki Lituus Tasvirleri.......30 4.2.4.1. Fildiinden Yaplm Boazkyden l Kompozisyon...30 4.2.4.2. Ugaritten Elektron l Kompozisyon....30 4.2.4.3. Karkamtan Altn Heykelcik.31 4.2.4.4. Boazkyde Bulunmu Tuntan Tanr Heykelcii31 4.2.4.5. Altndan Tanr Heykelcii...31 4.2.5. Mhrler zerindeki Lituus Tasvirleri....32 4.2.5.1. Silindir Mhr ve Mhr Basklar zerindeki Lituus. Tasvirleri..32 4.2.5.1.1. Bir Kp zerindeki Hitit Silindir Mhr. Basks32 4.2.5.1.2. Katip Lat-Kurun Mhr Basks..33 4.2.5.1.3. Yale Babylonian Koleksiyonundaki Silindir... Mhr.....33 4.2.5.1.4. Fitzwilliam Mzesindeki Silindir Mhr..34 4.2.5.1.5. ni-Teupun Silindir Mhr.34

ix

4.2.5.1.6. Pihazitinin Silindir Mhr.......34 4.2.5.1.7. Sharunawann Silindir Mhr Basks..35 4.2.5.1.8. Ugaritten Silindir Mhr Basks...35 4.2.5.1.9.Degan-belunun Silindir Mhr Basks.36 4.2.5.2. Damga Mhr ve Mhr Basklar zerindeki Lituus Tasvirleri..36 4.2.5.2.1. II.Muwatallinin Mhr Basklar....36 4.2.5.2.2. III. Murilinin Mhr Basks..37 4.2.5.2.3. Ashmolean Mzesi Damga Mhr....37 4.2.6. Steller zerindeki Lituus Tasvirleri......38 4.2.6.1. Yeniky Steli....38 4.2.7. Antsal Heykeller zerindeki Lituus Tasvirleri38 4.2.7.1. Alacahyk Antsal Hitit Heykeli...38 4.2.8. Levhalar zerindeki Lituus Tasvirleri.39 4.2.8.1. Megiddo Levhac.....39 4.3. Ge Hitit Dnemi Sanatnda Lituus Tasvirleri. .....40 4.3.1. Steller zerinde Lituus Tasvirleri.40 4.3.1.1. Darende Steli...40 4.3.1.2. spekr Steli41 4.3.2. Kabartmal Orthostatlar zerindeki Lituus Tasvirleri.....42 4.3.2.1. Malatya B Kabartmas....42 4.3.2.2. Malatya C Kabartmas....42 4.3.2.3. Malatya E Kabartmas....43 4.3.2.4. Malatya G Kabartmas...43 4.3.2.5. Malatya J Kabartmas....44 4.3.2.6. Malatya K Kabartmas...44 5. YAZILI BELGELERDE L TUUS.46 5.1. Krallk Asas GIkalmu.46 5.2. Tanrlarn Asas GIPA...49

DRDNC KES M DEERLEND RME VE SONU 6. DEERLEND RME VE SONU..............51 KAYNAKA.....55 RES MLER...66 Z MLER.....72

xi

RES MLER D Z N Resim 1: Hseyindede Vazosu 2...66 Resim 2: Fildiinden Yaplm Boazkyden l Kompozisyon ...67 Resim 3: Boazkyde Bulunmu Tuntan Tanr Heykelcii.....68 Resim 4: Altndan Tanr Heykelcii....68 Resim 5: Yeniky Steli ....69 Resim 6: Alacahyk Antsal Hitit Heykeli ...69 Resim 7: Tanr Osiris ...70 Resim 8: Alacahyk Kral Mezarlarnda Bulunan Asa Balar..71

xii

Z MLER D Z N izim 1a: nandk Vazosu ..72 1b: nandk Vazosu, ayrnt .72 izim 2: Hseyindede Vazosu 1 ...73 izim 3: Bitik Vazosu .....74 izim 4: Aydn Mhr .....75 izim 5: Tyskiewicz Mhr ....75 izim 6: Yumruk Biimli Trensel ki Kab ...76 izim 7: Geyik Biimli Trensel ki Kab ....77 izim 8a: Fraktin Kaya Ant ..78 8b: Fraktin Kaya Ant, ayrnt ....78 8c: Fraktin Kaya Ant, ayrnt .79 izim 9: Sirkeli Kaya Ant......80 izim 10: Yazlkaya 34 nolu Kabartma .81 izim 11: Yazlkaya 64 nolu Kabartma .81 izim 12: Yazlkaya 81 nolu Kabartma .82 izim 13: Boazky Gneykalede 2 nolu Tonozlu Odann Arka Duvarndaki Kabartma...83 izim 14a: Alacahyk Sfenksli Kapya Ait Tapnma Tasviri.......84 14b: Alacahyk Sfenksli Kapya Ait Tapnma Tasviri.....................84 izim 15: Alacahyk Kent Duvar Kapsnn Solundaki Kabartmal....... Orthostat..85 izim 16: Ugaritten Elektron l Kompozisyon ..86 izim 17: Karkamtan Altn Heykelcik ...87 izim 18: Bir Kp zerindeki Hitit Silindir Mhr Basks.88 izim 19: Katip Lat-Kurun Mhr Basks...88 izim 20: Yale Babylonian Koleksiyonundaki Silindir Mhr....89 izim 21: Fitzwilliam Mzesindeki Silindir Mhr ..89 izim 22: ni-Teupun Silindir Mhr...90 izim 23: Pihazitinin Silindir Mhr......90 izim 24: Sharunawann Silindir Mhr Basks ...91

xiii

izim 25: Ugaritten Silindir Mhr Basks ............................................91 izim 26: Degan-belunun Silindir Mhr Basks .....92 izim 27: II.Muvatallinin Mhr Basks .93 izim 28: III. Murilinin Mhr Basks ...93 izim 29: Ashmolean Mzesi Damga Mhr .93 izim 30a: Megiddo Levhac .....94 30b: Megiddo Levhacnn Tamamlanm izimi.94 izim 31: Darende Steli .....95 izim 32: spekr Steli .....96 izim 33: Malatya B Kabartmas...97 izim 34: Malatya C Kabartmas ..97 izim 35: Malatya E Kabartmas...98 izim 36: Malatya G Kabartmas .98 izim 37: Malatya J Kabartmas ..99 izim 38: Malatya K Kabartmas .99 izim 39: Tanr Amurru ......100 izim 40: Av Tanrs .100 izim 41a: Suriye Kkenli Silindir Mhr ..101 41b: Suriye Kkenli Silindir Mhr ..101 izim 42: Hitit Sanatndaki Lituus ekilleri ...102

B R NC KES M ARATIRMA HAKKINDA AIKLAMALAR 1. G R , L TUUS, ALIMANIN MISIR VE KONUSU, AMACI, YNTEM , NEM , VE

MATERYALLER , L TUUS NED R?, H T T NCES ANADOLUDA YAKINDOUDAK L TUUSLARIN TASV RLER N N KKEN VE GEL M Bu blmde almay tantr nitelikte bir giri yaplm, almann konusu, amac, yntemi, nemi ve materyalleri aklanmtr. 1.1. Giri Anadolunun ilk merkezi gc olan Hititler, Hint-Avrupa kkenli bir toplumdur. Hitit Devleti, M 1650 yllarnda kurulmutur. M 13. yzylda, mparatorluk Dneminde (M 1380-1200) ise en grkemli zamann yaam ve birok lkeyi vasal olarak kendine balamtr. Topraklarnda farkl etnik kkenli topluluklarn bir arada yaad Hititler, kendilerini bin tanrl halk olarak tanmlamlardr. Komu toplumlarn tanrlarn da kendi tanrlar sayp adlarna tapnaklar ina etmilerdir (Emre, 2004: 50). Sanatsal, askeri ve siyasi anlamda baarl olan Hititler, M 2. bin ylda Anadoluda siyasi birlii kurarak, zamanla Babil ve Msrn yannda nc bir g oluturmulardr (Emre, 2004: 50). Kuzey Suriye ve Mezopotamya ile yaplan ticaretle gelien Eski Asur Ticaret Kolonileri ann Yerli Anadolu slubu daha sonra Hitit slubunun bir balangcn oluturmutur. Hitit sanat eserleri Erken Hitit Dneminden balayarak mparatorluun kazanmlaryla zenginlemi, Anadolu dndaki uygarlklar da iinde barndran zgn bir sanat olmutur. Bu almada Hitit Sanatndaki lituus tasvirleri ile Hitit yazl belgelerinde GIkalmu ve lituuslar incelenmektedir.
GI

PAya karlk gelen

1.2. almann Konusu Tezin aratrma konusu, Hitit Sanatnda lituus tasvirleridir. alma Erken, Orta, Hitit mparatorluk ve Ge Hitit Dnemlerini kapsamaktadr. 1.3. almann Amac Bu tezin amac, Hitit Sanatndaki lituus tasvirlerini aratrarak kullanm alanlarn belirlemektir. alma daha ok deiik tanrsallklarn elinde bulunan bu nesnenin krallar tarafndan tanmasnn nedenini aratrmaya yneliktir. Ayrca lituuslarn Hitit Sanatndaki tasvirleri ile dier uygarlklarda grlen tasvirleri karlatrlarak Hitit Sanatndaki kkenini ve geliimini incelemektir. 1.4. almann Yntemi Bu tezde lituuslarn aratrlmasnda sadece yaynlanm eserlerden faydalanlmtr. ncelikle ktphane almas yaplarak literatr taramas gerekletirilmitir. Tasvirler, kronolojik dnemler baznda ve benzer eserler grubu ierisinde tek tek ele alnarak incelenmitir. Yazl belgelerden yararlanlarak kullanm alanlar aratrlmtr. Msr, Mezopotamya ve Suriye gibi komu blgelerde lituus yada benzeri nesneler de incelenerek Anadoludaki lituuslara etkileri belirlenmeye allmtr. 1.5. almann nemi Hitit Sanatnda tasvir edilmi lituuslar zerine toplu bir alma yaplmamtr. Bu aratrma, bugne kadar yaplm ilk alma olmas ve lituusun kimler tarafndan hangi dnemlerde ve nasl kullanldklarn aratrmas asndan nemlidir.

1.6. almann Materyali Bu almann materyalini tasvirli eserler zerindeki lituuslar ve Hitit yazl belgeleri oluturmaktadr. Lituuslar, daha ok krallarn, tanrsallklarn veya klt trenlerinin tasvir edildii kaya kabartmalar, mhrler, orthostatlar, kabartmal vazolar gibi tasvirli sanat eserleri zerinde yer alr. 1.7. Lituus nedir? Lituus, ucu kvrk eri bir asadr (Seyffert, 1957: 360; Er, 2006: 340). Latince olan lituusun (Racines Traditions, 2007) kelime anlam tam olarak bilinmemekle beraber, Etrske kkenle aklanmaya allm (Bossert, 1957: 104). Lituusun, Latincede farkl kelime anlam vardr: uurlu ubuk, trompet ve son olarak mecazi bir anlam da ii dzenleyen, sinyal verendir (Racines Traditions, 2007). Yunancada kaygan ta, keten, mihrap, sadelik, istemek, dua etmek ve yalvarmak anlamlar vardr (Racines Traditions, 2007). Hitit yazl belgelerindeki kral asas GIkalmu ve tanr asas GIPAnn tasvirlerdeki lituuslara karlk geldii saptanmtr. Lituuslarn Hititlerde hem tanrlar, hem de krallar tarafndan tanm olduu anlalmaktadr. Klasik Dnyada zellikle Antik Romada bir rahip memur olan Augurlar tarafndan tutulan lituuslarn (Collon, 1980-83: 253) esas rol kularn uuunu aratrarak tanrlarn isteklerini yorumlamaktr. Yine Romada, Romulusun krmz bakr at arabasn kullanarak, lituusla Romann evresel snrn izdii dnlmektedir (Racines Traditions, 2007). Keltlerde1 eski Brton2 papazlarnn vasflar arasnda Lituus isimlendirilmektedir. Etrsklerde3 Derebeyi efleri tarafndan kullanlmaktayd (Racines Traditions, 2007). Baltklarda lituus geyik boynuzudur ve keskin bir
1 2

Tarih ncesi dnemde Alplerin kuzeyinde kalan Avrupa topraklarnn ilk halkalarndandr. Kelt halklarndan biri, Fransann kuzey batsnda, gemite bamsz krallk ve dukalk olan blge. Burada yaayan halk ve dillerine verilen isimdir. 3 talyann kuzeyinde, Tiber rmaklar arasndaki blgede yaayan halk olan ve M 800lerden nce Anadoludan geldikleri sylenen Etrskler, M 6 yyda uygarlklarn dorua ulatrmtr.

trpandr (Racines Traditions, 2007). Estonyada1 kutsal biri tarafndan takdis edilmi tahta bir oban sopasdr ve sopann zerinde tasavvuf iaretleri bulunmaktadr (Racines Traditions, 2007). 1.8. Hitit ncesi Anadoluda Lituusun Kullanm Anadoluda M 3. binin sonuna tarihlenen Alacahyk Kral Mezarlarnda, lituuslarn bir paras olduu dnlen, tane hilal eklinde (resim 8) ve 18.2, 4.6, 3.9 cm llerinde ii bo olan ve asa sap olarak nitelendirilmi nesneler bulunmutur (Koay, 1951: 72). Bunlarn Anadolunun en erken lituuslarna ait olduklar dnlmektedir. K mezarndan aa km olan bu asa balarndan baka M I. bine kadar Anadoluda, lituusun kendisi ele gememitir (Alp, 1948: 312; Collon: 1980-83: 253). Anadoludaki en erken lituus tasvirleri Karum/Kani IIde aa kan silindir mhrlerin Anadolu slubunda, Av Tanrs veya Krlarn Koruyucu Tanrs DLAMA (izim 40) ile birlikte grlmektedir (zg, N., 1965: 24, lev. XXII64; Leinwand, 1984: pl. 14, 49). Bu tanr, Asur Ticaret Kolonileri andan itibaren Hitit Dnemi boyunca resmedilmitir. Karum/Kani Ib ve Konya Karahykteki Eski Suriye slubu mhrler zerindeki eri asalar, Erkanal (1993: 121) silah, Alp (1994: 118) lituus olarak yorumlamtr.

Letonyann kuzeyinde, Rusyann batsndaki bir Dou Avrupa lkesidir.

1.9. Msr ve Yakndoudaki Lituuslarn ve Tasvirlerinin Kkeni ve Geliimi Yakndouda bilinen ilk eri asa, srailde Judah lnde

bulunmutur (Bar-Adon, 1980: 248). Bu asa kk boyutlu ve bakrdan yaplmtr ve Msr Firavunlarnca kullanlanlara benzemektedir (Bar-Adon, 1980: 248). Asa, beraberinde bulunanlarla birlikte M 4. binin ortalarna tarihlenmitir ancak nesnenin kayna bilinmemektedir (Bar-Adon, 1980: 248). lk eri asa tasviri, Msrda M 4. binin sonlarna tarihlenen fildiinden oymal bir bak zerindeki friz tasvirinde, erkek figrlerinin bazlarnn omuzlarnda grlr (Hayes, 1953: fig. 21). Lituusun bir dinsel yada stat sembol olarak en uzun ve devaml (M 3. bin ve M 2. bin) kullanm Msrda grlr (Lumsden, 1990: 107). Msrda Tanr Osirisin1 (resim 7) atribt olan eri asa, erken dnemlerde kabile reislerince ve daha sonra Osirisin yaayan kiilikleri olan firavunlarca tanmtr (Collon, 1980-1983: 252; Hayes, 1953: fig. 117). Yaarken tanr olan ve Osiris biiminde heykeller yaptran firavunlar bylece, ldkten sonra ruhlar yarglayan Osiris ile kendileri arasnda bir ba kurmu olmaktadr (Freeman, 2003: 43). Gney Mezopotamya gliptik sanatnda lituusun ortaya k, M 4. binin sonlar ve Eski Babil ( M 2000-1595) Dnemidir (Lumsden, 1990: 107). Akadada eri asa, gamlu olarak isimlendirilir (Lumsden, 1990: 107) ve Babillli Tanr Amurru2 (izim 39) ile birlikte grlr (Black, Jeremy, 2003: 130). Tanr Amurru asay nnde ve nadiren omuzu zerinde tutmaktadr (Lumsden, 1990: 107). Ayrca lituus, Tanra Gulann3 amblemlerinden biri

Yer tanrs ile gk tanrsnn ocuklarndan biridir, Msrn ilk hkmdar olarak gsterilir ve yeniden doumun simgesidir (Freeman, 2003: 25). 2 ehirlere frtna gibi gazap veren ve yok eden bir tanrdr. Metinlerden bazlarna gre hava tanrs AN bazsna gre ise Ana tanra Ninhursaan oludur. Smerce ismi Martu, Akada ismi Amurrudur. Eski Babil (1950-1651) ve Erken Kasit sanatnda Amurru asa ve gazelle birlikte grlmektedir (Black, Green, 2003: 130). 3 sminin anlam byktr. Doktorlarn patronu, ayn zamanda hastalklar anlayan ve iyiletiren bir tanradr (Black, Green, 2003: 130).
1

olarak kpeinin bann zerinde durur ekilde gsterilmektedir (Collon, 1980-83: 252). Eski Babil Dneminde gamlu, Tanr Amurru nun dnda krallar ve belirli rahiplerle de balantldr (Lumsden, 1990: 107). Suriye ikonografisinde eri asa yalnzca Eski Suriye Dnemiyle (M 1850-1620) snrldr (Lumsden, 1990: 107). Bu dnem, yaklak Asur Ticaret Kolonileri a ile adatr ve uluslararas ilikilerinin youn olduu bir dnemdir. Suriye bu alarda, Babil, Anadolu ve Kuzey Mezopotamya ehirleri ile ticari, politik ve sosyal ilikiler iindedir. Eski Suriye Dnemi Mhrlerinde kanatl gne kursu ve ankh gibi Msrl motiflerin bulunmas, Suriyenin Msr ile olan ilikilerini kantlar niteliktedir (Collon, 1982: 33). Lituusun Suriye mhrlerinde Msr asalarndan etkilenmi formlar ve bitkisel amblem olarak farkl kullanmlar grlmektedir (Collon, 1980-1983: 252).

K NC KES M H T TLER N GENEL ZELL KLER VE S YAS TAR H 2. H T TLER K MD R, H T TLERDE KONUULAN D LLER, H T TLER N D N , H T T KRALLARININ VE TANRILARININ KIYAFETLER Bu blmde, Hititlerin Anadoluya nereden geldikleri ve kkenleri, dilleri, dinleri ile Hitit krallarnn ve tanrlarnn kyafetleri hakknda ksaca bilgi verilmektedir. 2.1. Hititler Kimdir Hititlerin Anadoluda yaadklar kazlarla ortaya kmadan nce onlarla ilgili bilgilere Msr hiyerogliflerinde ve Tevratta rastlanmaktadr (Akurgal, 1995: 18,19). Ancak Msr kaynaklarnda ve Tevratta Hititlerin Anadoluda oturduklar ile ilgili ayrntl bir bilgi yer almamaktadr (Akurgal, 1995: 19). Mezopotamyadaki ivi yazl metinlerde de Hititlerin Anadoluda yaadklarna ilikin bir bilgi yoktur (Akurgal, 1995: 19). Hitit devlet arivinin Boazky kazlarnda ortaya kmasyla birlikte Hitite ilk defa 1917 ylnda ek bilim adam Hrozny tarafndan zlm ve Hititenin Hint-Avrupal bir dil olduu anlalmtr (Akurgal 1995: 18). Bylece Tevratta ad geen Hittim, Hitit, Hitti yani Hititlerin bir Kuzey Suriye ve Filistin kavmi deil Anadolu kkenli bir devlet olduu anlalmtr (Akurgal, 1995: 18). Hititlerin Anadoluyu yurt edinmeden nce nerede yaadklar ile ilgili kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Ayrca Hititler Anadoluya ilk geldikleri srada yazy kullanmadklar iin, onlarn ne zaman Anadoluya geldikleri de tam olarak bilinmemektedir (nal, 2002: 16). Bu nedenle bir Hint-Avrupa kavmi olan Hititlerin M 2. bin yln balarnda Anadoluya g ettikleri varsaylr (Dinol, 2004: 22). Hititler Anadoluya geldikleri srada burada blgeye adn veren Hattiler yaamaktayd (Dinol, 2004: 22).

Hint Avrupal kavimlerin anayurdu, Tunadan balayarak Karadenizin kuzey kys ve Kafkaslarn kuzey etekleri ile son zamanlarda Afganistana kadar uzand kabul edilmektedir (nal, 2002: 16). Kafkasyann Hint Avrupal kavimlerin Anavatan olabilecei tezi iin en bata Kurgan kltr, at yetitiricilii, maden teknolojisi ve at nal ocaklar gsterilebilir (nal, 2002: 17). Sayce ve Renfrew Hint Avrupal kavimlerin en erken dnemlerden beri Anadoluda yaadklarn dnrler (nal, 2002:19,21). Hint Avrupal kavimlerin Anavatan tartmas uzun bir sre ierisinde devam etmektedir. Hititlerin Anadoluya Boazlardan veya Kafkaslar zerinden mi yoksa Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye zerinden mi geldikleri hala kesin olarak bilinmemektedir (nal, 2002: 28). Yaplacak kazlar ve yeni buluntular nda Hititlerin navatanlar ile ilgili daha ayrntl bilgiler edinilecektir. 2.2. Hititlerde Konuulan Diller Hititler, kullandklar dillerine gre Hint-Avrupa kkenli bir topluluktur (Dinol, 2004: 22). Hitite de bu dil ailesinin bilinen en eski yesidir (Dinol, 2004: 22). Hititlerde konuulan diller olduka eitlilik gstermektedir. Hititlerde kullanlan ve yazya gemi en az sekiz dil bilinmektedir (nal, 2002: 56). Bunlarn arasnda Hitite, ivi yazs Luvicesi, resim yazs Luvicesi, Palaca, Hattice, Hurrice, Smerce ve Akadca en bata gelmektedir (nal, 2002: 56). Bunlarn dnda kullanlan veya tannmakta olan yaz trleri arasnda, Msr resim yazs ile Girit ve ksmen Kta Yunanistanda kullanlan Linear A ve Linear B saylabilir (nal, 2002: 57). Yazya geirilmeyen baz eski Anadolu dillerini de kullanm olabilirler. Bu diller arasnda en azndan Kakaca, Arzawaca, tanuwaca, Hayaaca ve Kizzuwatnaca sylenebilir (nal, 2002: 57).

2.3. Hitit Dini Hitit dininin farkl etnik kkenlere ait birok enin bir araya gelmesiyle olutuu grlmektedir (Alparslan, 2004: 37). Hititler, kendilerine ait kltr elerinin yan sra tantklar yeni kltrlerden birok unsuru kabul etmilerdir (Alparslan, 2004: 37). Hititler, Anadolu kkenli ve Anadolunun dndan gelen yabanc tanrsallklara inanmlardr. Hititlerin dinsel ve dnyevi metinlerinde kesin olarak saptanabilen en erken unsur Hatti etkisidir (Macqueen, 2001: 122). Arinnann Gne Tanras, Hava Tanrs Taru, Kaybolan Tanr Telipinu ve nemli nemsiz pek ok tanr ve tanra Hatti kkenlidir (Macqueen, 2001: 122). Yabanc etkilerden en nemlisi Hurrilerdir (Macqueen, 2001: 123). Hurrili tanrlar en fazla III. Hattuili dneminde kraln Hurrili ei Puduhepann etkisiyle artmtr (Macqueen, 2001: 124). Hurrili etkinin en ak belirtisi Yazlkaya Ak Hava Tapna kabartmalarnda grlebilir (Macqueen, 2001: 124). Hattua yaknlarndaki Yazlkaya ak hava tapnann zel bir konumu ve nemi vardr. Aslnda drt ayr blmden oluan tabii kayaln sadece iki ksm kabartmaya elverilidir ve ayinleri yapacak kadar genitir (nal, 2002: 87). Tanr ve tanralar dzeltilmi tabii kaya yzeyi zerine kabartma olarak ilenmitir. ki esas odadan oluan bu mekanda Hitit mparatorluk anda sz sahibi olmu belli bal tanrlarn kabartmalar yaplmtr (nal, 2002: 87). Kabartmalarn zerinde yer alan hiyerogliflerde birok tanrnn ve tanrann ad okunabilmektedir (nal, 2002: 87) Burada Hitit Panteonundan derlenen tanrlar Hurri tren dzeninde yer alm ve Hurrice adlar almtr (Macqueen, 2001: 122). A odas denilen byk galerinin duvarlarnda, biri tanrlardan dieri tanralardan oluan iki grup, odann kuzey duvarnda birlemektedir (Macqueen, 2001: 139). Bu noktada konumlar ve byklkleriyle nemleri vurgulanan ba tanr ve tanra birbirine bakmaktadr (Macqueen, 2001: 139). Alayn sa kolunun dou duvarnda byk boyutlu yanndaki kartuu nedeniyle Hitit Kral IV. Tuthalya olduu anlalan kabartma bulunmaktadr (Macqueen, 2001: 139). Onun arkasnda, kanatl aslan bal bir ift demonun

10

betimlendii dar bir geitten kk galeriye yani B odasna girilir (Macqueen, 2001: 139). Yan galeride 12 tanr ve ayrca Koruyucu Tanrs arummann himayesinde Kral IV. Tuthalya, kl eklinde yeralt tanrs Nergal ve adak nileri bulunmaktadr (nal, 2002: 87). Hitit dininde tanrlar, tpk insanlar gibidir (nal, 2002: 80). Fiziki ekilleri insan gibi olduu kadar tm insani zellikleri de zerlerinde tamaktadrlar. Tanrlar, tpk insanlar gibi yiyip iiyor, aralarnda kavga ediyor, birbirleriyle evleniyor ve ocuk sahibi oluyordu (Alparslan, 2004: 37). Hitit tanrlarnn tanrlarn heykel, yer kaya ald kabartmalar, metinlerden orthostat, tanr figrin, kabartmal vazolar, mhrler ve dier arkeolojik buluntularn yannda, Hitit ikonografisinin tasvirlerini tanmaktayz (nal, 2002: 81). Hitit tapnaklar, insanlarn tanrlarna tapndklar bayramlarn kutladklar tanr heykelleri ve dier kymetli eyalarn sakladklar yaplardr (nal, 2002: 84). Ayrca tapnaklar, tanrlarn yeryznde bulunduklar srada geici olarak ikamet ettikleri yerlerdir ama Hitit inancna gre tanrlarn asl oturduklar yerler, byle insan yaplar deildi, onlar gklerde oturuyorlard (nal, 2002: 85). Birok Hitit kentinde, tapnak olduu dnlen mimari yaplar aa karlmtr. En bata Hattua olmak zere Alacahyk, nandk, Kuakl, Maathyk ve Ortakyde ortaya karlan byk boyuttaki tapnaklarn yan sra saraylarda da grkemli tapnaklar bulunmaktadr (nal, 2002: 87). Hattua, zellikle imparatorluk dnemiyle birlikte bir klt merkezi haline gelmektedir (nal, 2002: 87).

11

2.4. Hitit Krallarnn Kyafetleri Hitit krallar ayak bileklerine kadar inen uzun bir elbiseden oluan zel bir cbbe ve ular yukar kalkk ayakkab ile balk giyerler (Gurney, 1990: 62). Hilal kabzal kl ve ellerinde krallk alameti olan lituus tarlard (Alp, 1948: 10). Tasvirli sanat eserlerinin dnda yazl belgelerden de Hitit krallarnn kyafetleri ile ilgili bilgiler edinilmektedir (Goetze, 1947: 176-185). Bir bayram merasiminde, Banyo yaptktan sonra, bayram elbisesini (TUG2kuii; Goetze, 1947: 177-178), beyaz veya siyah ayakkablarn giyiyor ve altn veya gm kpelerini (HUB.B ) takyor. yazmaktadr (Alp, 1948: 310-311). Bir baka metin, kraln bir takm sar, bir takm krmz, bir takm parlak ta renginden ift bayram elbisesi olduundan bahseder (Alp, 1948: 312). II. Murilinin bir metninde, Fakat kefaret kzne [el(imi) koyduum gnde], onu [gnderdikleri gnde o elbiseleri de ta[mam ile] kemer, kama, ayakkablarla birlikte . ile gnderdiler ve onlar (tanrya) gtrdler. yazmaktadr (Alp, 1948: 312). Bu yazl belgeler araclyla kraln farkl renklerde bayram elbiselerinin ve ayakkablarnn olduu grlmektedir. Ayrca, elbisesini tamamlayan kemer ve kama tad da anlalmaktadr. Yazl belgelerdeki kral kyafetleri, tasvirli sanat eserlerindeki cbbeli kral kyafetleriyle paralellik gsterir. Hitit krallarnn Fraktin Kaya Antnda olduu gibi farkl bir kyafeti daha vardr. Burada krallar, ksa etekli ve ucu yukar kalkk ayakkabldr (Alp, 2003: 20). Boynuzlu balk ve bazen de hilal kabzal kl tarlar. Krallar genellikle ok ile yay, bazen de mzrakla gsterilmektedir. Alpe gre (2003: 20) kraln giydii ksa etek sava giysisi, uzun cbbe de tren kyafetidir. Enserte gre (2005a: 297) krallar ldkten sonra tanr gibi boynuzlu balkla ve dier tanrlarn giydiklerine benzer kyafetle gsterilmektedir.

12

2.4. Hitit Tanrlarnn Kyafetleri Hitit slubunda insan eklinde dndkleri tanr ve tanralarn giysileri belirlenmitir. Tanralar genellikle disk, bazen silindirik balk, uzun etek, ucu kvrk ayakkab ve uzun kollu giysiler giyerlerdi (Emre, 2004: 50). Tanrlar, ounlukla sivri klah biimli boynuzlu balklarla tasvir edilirdi. Tanrlarn kyafetleri, ie giyilen ve diz kapaklarn rtmeyen ksa etek, ender olarak manto olarak ifade edilen stlk ve sivri ulu ayakkablardr (Emre, 2004: 50).

13

3. H T T S YAS TAR H Uzun egemenlii sresince Hitit Devleti'ne Hattua (Boazky) bakentlik yapmtr. Merkezi blge, Kzlrmak kavsinin ii ve belki biraz batsdr (Hatti blgesi). Hitit siyasi tarihi kendi ierisinde drt dneme ayrlmaktadr. Bunlar Erken Hitit (M 1650-1500), Orta Hitit (M 1500-1380), Hitit mparatorluk (M 1380-1200) ve Ge Hitit Dnemleridir (M 1200-650). 3.1. Erken Hitit Dnemi (M 1650-1500) Hattua ivi yazl arivlerine gre, ilk kral Hattice Labarna, Hkmdar unvann tayan I. Hattuilidir (nal 2002: 66). Daha nceki krallarn varl tamamen kukuludur (nal, 2002: 66). Ayrca I. Hattuilinin ilk Hitit byk kral saylmasnn nedeni, onun Anadolu snrlar dna taan yaylmc bir politika izlemesi olabilir (Dinol, 2004: 26). I. Hattuili, yeeni Muriliyi evlatlk edinmi ve onu veliaht ilan etmitir (Dinol, 2004: 26). I. Murili, tahta gemesinin ardndan Halepi (Hapla) egemenlik altna almtr (Dinol, 2004: 26). Ayrca zayflam Eski Babil Devletini ykp, Eski Babil Dnemine son vermitir ve bakent Babili igal etmitir (nal, 2002: 70). Babilin igalinin en nemli zelliklerinden biri, Hititlerin medeni Mezopotamya topraklar ierisine girmi olmasdr (nal, 2002: 70). I. Murilinin Babil seferinin ardndan enitesi Hantili tarafndan ldrlmesiyle, hkmdarlk iin uzun sren cinayetler dizisi balar (nal, 2002: 70). Bu dnem ierisinde Hitit Devletinin gittike azalan siyasi ve askeri gc i sorunlarn zmne harcanr (Dinol, 2004: 27). Kralln birka kez el deitirmesinin ardndan M 1525 yl civarnda Telipinu tahta gemitir (Dinol, 2004: 27). Kral Telipinu tahta getikten sonra Anadoluda eyalet sistemini kurup, Hitit idari tekilatn yaplandrmtr (nal, 2002: 72). Telipinu, taht kavgalarnda yaanan cinayetleri engellemek amacyla bir ferman yaynlam ve veraseti belirli kurallara balamtr (nal, 2002: 72). Ana soyunu yada baba soyunu izleyen

14

kral olma srasnn uyum iine sokulmaya alld bu yasa Telipinudan sonra tekrar bozulmutur (Dinol, 2004: 27). Telipinunun lmnn ardndan hanedanlk iin tekrar bir kargaa dnemi balamtr. 3.2. Orta Hitit Dnemi (M 1500-1380) Belli bir siyasi istikrarszlk dneminin ardndan I. Tuthalyann tahta kmas ile Orta Hitit Dnemi (M 1460) balar (nal, 2002: 73). Orta Hitit Dneminde en fazla tarihi belgeye sahip olan krallar, I. Tuthalya ve olu I. Arnuwandadr (nal, 2002: 73). Bu iki kral da glerini Anadolu d seferler yerine Anadolu birliini salamak iin kullanmlardr (nal, 2002: 73). Arnuwandadan sonra olu II. Tuthalya tahta geer (Dinol, 2004: 28). Kral II. Tuthaliya ve Kralie Taduhepa iftinin Gen Tuthalya adn tayan oullar tahta geemeden kardei I. uppiluliuma tarafndan ldrlmtr (Dinol, 2004: 28). 3.3. Hitit mparatorluk Dnemi (M 1380-1200) Hitit tahtna geen I. uppiluliuma (M 1380/70- 1345) devleti, imparatorluk haline dntrmtr (Dinol, 2004: 28). Bu dnemde Hitit Krall tekrar genilemeye balamtr (Dinol, 2004: 28). I. uppiluliumadan sonra tahta geen olu II. Arnuwandann ksa bir sre iinde vebadan lmesinin ardndan, kardei II. Murili taht devralmtr (nal, 2002: 78). II. Murili (M 1343- 1310) uzun sren hkmdarl sresince Anadolu birliini kurmaya almtr (nal, 2002: 78). II. Murili, yaz yazdrmay ok seven bir krald. Babasnn hayatn ve kendi seferlerini tm ayrntlaryla anlatmaktadr. II. Murili, bu dnemde byk bir veba salgn ve kan isyanlarla uramak zorunda kalmtr (nal, 2002: 79). II. Murilinin ardndan olu II. Muvatalli tahta gemitir, dier olu III. Hattuili de ordu komutan olmutur (nal, 2002: 79).

15

ki karde arasndaki taht kavgas yznden II. Muvatalli Konya Ovas civarnda bir yerlerde bulunduu dnlen Tarhundaa kentine tanm ve ayr bir krallk oluturmutur (nal, 2002: 79). Bu tanma ak olarak ifade edilmemi olsa da lkenin idaresi Aa lke ve Yukar lke olarak ikiye ayrlmaktadr (Dinol, 2004: 35). Kral II. Muvatallinin asl urat konu, Msr cephesiydi (nal, 2002: 80). Kuzey Suriyede Amurru kralnn Msr hkmranln kabul etmesiyle iki devlet arasnda bir atma kanlmaz olmutu, sonunda II. Ramsesin beinci saltanat ylnda Hititler ve Msrllar arasnda Kade Sava (M 1284) meydana gelmitir (nal, 2002: 80). Msr ordularnn sayca stnlne ramen, Hititlerin sava kazand dnlmektedir (nal, 2002: 80). Kral II. Muvatallinin ansna Adana Sirkeli yaknlarnda Ceyhan Irma kenarndaki bir kaya zerine kabartmas yaplm olduu iin, kraln sava dnnde yaralanp ld dnlmektedir (nal, 2002: 80). III. Hattuili, Msrdan dn yolu zerinde Lawazantiya kentinde Hurrili bir rahip olan Pentiparrinin kz Puduhepa ile evlenmitir (nal, 2002: 82). Sonra, tahta kral olarak II. Muvatallinin olu III. Murili (Urhi Teup) kmtr. Babasnn bakentlik yapt Tarhundaay tekrar Hattuaya aldysa da amcas Hattuili ile anlaamamtr (nal, 2002: 82). III. Hattuili askeri gcn kullanarak III. Muriliyi tahtan uzaklatrp, ynetimi geri almtr (Dinol, 2004: 36). III. Hattuili, iyi bir diplomat ve uluslararas politik dengeleri kullanmasn iyi bilen bir devlet adamyd. Kral, Kade Savandan sonra gerginlii bitiren ve ebedi barn ve ebedi kardeliin antlamas olan Kade Antlamas (M 1270) ile Msr-Hitit ilikisini dzeltmitir (Dinol, 2004: 36). III. Hattuilinin saltanat byk apta bar ve imar adr. III. Muriliden boalan Tarhundaa Krallna Muvatallinin dier olu Kurunta sahip kmtr (nal, 2002: 82). III. Hattuilinin ardndan IV. Tuthalya, babasnn yerine krallk koltuuna oturmutur. IV. Tuthalya Dneminde Hattua, geni apta imar

16

edilmi, ok sayda yeni tapnaklar yaplm, devlet arivleri yeniden dzenlenmi, bozulan krlan tabletler yeniden kopya edilmi ve zenle arivlenmitir (nal, 2002: 82). IV. Tuthalya Dneminden sonra gelen Kral III. Arnuwanda hakknda fazla bir bilgi bulunmamaktadr (nal, 2002: 82). III. Arnuwanda Dneminden sonra kral olan II. uppiluliumann krallk zaman k ve ykl dnemidir (nal, 2002: 82). Hitit mparatorluu, II. uppiluliuma Dneminde meydana gelen kuraklk, g dalgas (Dinol, 2004: 47) ve Anadolu halknn nderlik ettii ayaklanmalar (nal, 2002: 84) ayrca kuzey kavimleri yada Deniz Kavimleri denilen yamac topluluk tarafndan yklm olmaldr (Akurgal, 1995: 65). Bu nedenlerin dnda bir Hitit metninde Anadolunun gneydousunda Mita (Frig Kral Midas olabilir) adl kraldan bahsedilmektedir (Akurgal, 1995: 65). Belki de Hititlerden sonra Orta Anadoluda ortaya kan Frig Devletinin de ykmda bir etkisi vardr. Bylece Hitit mparatorluu, tarih sahnesinden ekilmi ve Ge Hitit Dnemi balamtr. 3.4. Ge Hitit Dnemi (M 1200- 700). Ge Hititler, Hititlerin yklmasnn ardndan imparatorluun

gneydou eyaletlerinde, Hitit kltrnn en az be yz yl sren devam niteliindedir (Gurney, 2001: 43). Ge Hitit Krallklar ile ilgili bilgileri, genellikle Asur kaynaklarndan edinmekteyiz. Baz Asur kaynaklarnda Suriye ve Toros Dalar Blgesi, Hatti lkesiyle temsil edilmeye devam edilmitir ve buradaki krallar apalulme, Mutallu, Katuzili ve Lubarna gibi isimlerle (uppiluliuma, Muvatalli, Hattuili, Labarna) anlmaktadr (Gurney, 2001: 43). Ayrca bu krallklar, zerlerinde Hitit Hiyeroglifleriyle yazlm kaya antlar ve orthostatlar yapmlardr (Gurney, 2001: 44). Hitit kltr ve gelenekleri Malatyadan Filistin snrlarna kadar olan blgede, blgenin tamam Asur mparatorluunun paras oluncaya kadar devam etmitir (Gurney, 2001: 44).

17

Ge Hitit krallklar, tek bir nderin idaresinde rgtlenmi deildir ve Hitit mparatorluk Dneminin yklmas sonucu, birok bamsz kk krallklarn ortaya kmasyla olumaktadr (Gurney, 2001: 44). Toros Dalarnda ve Tuvana Platosunun gney snrlarndaki Tuna, Hupina, Sinuktu ve stunda kentleri devlet olamayacak kadar kktr (Gurney, 2001: 44). Bu blgenin kuzeyinde ise Tabal Konfederasyonu vard (Gurney, 2001: 44). Gnmzn modern Malatyas, tarihte ilk kez Milid, Mara ise Marqasi ismiyle gemekteydi ve Milid, Kammanu; Marqasi de Gurgum Devletinin bakentiydi (Gurney, 2001: 44). Milidin gneyinde, aada Frata kadar genileyen bir blgede Kummukh, yine burann gneyinde nemli kent ve krallk olan Karkam vard (Gurney, 2001: 44). Karkam ve Gurgum Krallklar arasnda Arpad Krall bulunuyordu (Gurney, 2001: 44). Arpadn batsnda skenderun Krfezine kadar uzanan blgede bakenti Zincirli olan Samal Devleti bulunuyordu, ayrca Halep Blgesi de bir baka krallkt (Gurney, 2001: 44). En gneyde bat sahilinde kendine bal birka beylii olan gl Hamat Krall vardr (Gurney, 2001: 44). Son olarak Frat Nehrinin dousunda Karkamtan ksa bir mesafe ileride merkezi Til Barsip olan imdi Tell Ahmar denen yerde bir krallk daha yer almaktayd. Bu krallklar, kendileriyle ilgili fazla yazl belge brakmamlardr, genellikle bulunan hiyeroglif yaztlarda krallarn isimleri ve birtakm ithaflar grlmektedir (Gurney, 2001: 44). Bu prensliklerle ilgili bilgilere, ancak M 8. yy sonuna kadar rastlanmaktadr. Bylece Hititler, Ge Hitit Prenslikleriyle birlikte M 8. yy sonuna kadar tarih sahnesinde kalmlardr.

18

NC KES M H T T SANATINDA L TUUS 4. L TUUS TASV RLER Hitit Sanatnda, Erken Hitit Dneminden balayarak, Hitit mparatorluk ve Ge Hitit Dnemlerinde lituuslar, farkl tasvirli sanat eserleri zerinde grlmektedir. 4.1. Erken Hitit Dnemi Sanatnda Lituus Tasvirleri Erken Hitit Dneminde drt vazo ve iki mhr zerinde Lituus tasvirleri bulunmaktadr. Lituusun Hitit Uygarlnn ilk dnemlerinden itibaren kullanlm olduu bu eserlerle anlalmaktadr. 4.1.1. Vazolar zerindeki Lituus Tasvirleri Erken Hitit Dnemine tarihlenen nandk, Bitik ve Hseyindede 1 ve 2 Vazolar zerinde lituus tasvirleri bulunmaktadr. Bu lituuslarn hepsi, kvrk ksmlar yukarya bakacak ekilde tutulmaktadr. 4.1.1.1. nandk Vazosu ankr nandktepede bulunan nandk Kabartmal Vazosu (izim 1a) koyu krmz renkte astarl, parlak akl, uzun ibkey silindir boyunludur (zg, T. 2004: 25). Geni az kenarlarnn ortasn eviren ii bo borunun iki ucu az kenarnn zerine yaplm tekneye alr (zg, T. 2004: 25). Tekneye konulan iki, borunun iki ucundan boa balarnn azlarndan vazonun iine akar (zg, T., 2004: 25). Vazo, drd kabartmal geni friz ve ikisi geometrik bezemeli dar frizle ssldr. Kalpta dklen kabartmalar, frizlere yaptrlmlardr (zg, T., 2004: 25).

19

Vazoda dini bir tren olan kutsal izdiva ritelinin safhalar, balangcndan sonuna kadar eitli sahneler halinde tasvir edilmitir (zg, T., 1988: 24). Ritelde kutsal evlilii anlatan ve bu vesile ile mzik eliinde yaplan gsteri ile enlikler, kurban ve ziyafet sahneleri anlatlmaktadr (Alp, 1999: 18). Elinde lituus tutan figr, alttan nc frizde yer almaktadr. nc frizi (izim 1b), mabede ve onun arkasndaki yatan zerinde oturan kadn ve erkek figrne doru ilerleyen alay oluturur. Bu alayn beinci srasnda sa elinde, sa omzuna dayad lituusu tutan bir figr bulunmaktadr. Figr, uzun elbiselidir ve ayakkablar krmzdr. Alp (1999: 20), burada yer alan grevlinin rahip olabileceinden bahsetmektedir. Ayrca bu figrn hemen arkasnda ayn ekilde tasvir edilmi fakat elinde lituus olmayan baka bir figr daha bulunmaktadr. 4.1.1.2. Hseyindede Vazosu 1 Hseyindede Vazosu (izim 2), Hseyindede Tepesinde yaplan kurtarma kazs sonucunda bulunmutur (Sipahi, Yldrm, 2004: 53). Vazo, yumurta gvdeli ve kulpsuzdur. Kabartmalar, vazonun az ksmna yakn bir blmde tek bir frizden olumaktadr. Hseyindede Vazosu zerinde sahnelenen bu tek frizde mzisyenler, danslar ve bir boann srtndan geriye doru yaplan ters atlama sahnesini ieren bir klt treni anlatlmaktadr. Frizde ilk iki figr el ele tutumu danslardan oluur (Sipahi, 2001: 108). Onlarn nnde duran dier be figrden ikisi yere melmi dier ayakta duran mzisyenlerden olumaktadr. 8-14. figrler ise boann ve akrobatlarn etrafn evirmi iki mzisyenden olumaktadr. Lituus tutan figr, boann hemen nnde durmaktadr. Bu figr, lituusu yukar doru kaldrr fakat nandk, Bitik, Hseyindede 2 vazolarnda olduu gibi omzuna yaslamamaktadr. Ancak bu nesnenin lituus olup olmad tartmaldr. Sava (2002: 154), bu tasvirin
GIS

GIDRU yani demir asa olduunu ve bununla

nnde duran boaya vurduunu bir Hitit metnine gre aklamaktadr. Sipahiye gre (2001: 113) bu obje denek yada ngrakt ve danslar

20

mzikali ynetmekte kullanlmaktayd. 4.1.1.3. Hseyindede Vazosu 2 orum Mzesinde korunan vazo (resim 1), Hseyindedede yaplan kazlar ve paralar ahslardan toplanlarak tamamlanmaya allmtr (Yldrm, 2005: 761, 762). Eser, silindir boyunlu oval gvdeli dikey kulplu ve yuvarlak diplidir (Yldrm, 2005: 763). Vazonun az kenarnda, ii bo boru buna bal boa balar ve dikdrtgen tekne yer almaktadr ve buraya konulan sv kanallar yardmyla boa balarndan geerek vazonun iine akmaktadr (Yldrm, 2005: 763). Vazonun zerine kabartmalar eklinde drt friz yerletirilmitir (Yldrm, 2005: 763). Lituuslu figr vazonun, en geni ve gsterili klt sahnelerini oluturan alttan nc frizinde bulunur (Yldrm, 2005: 763). Frizde ilenen konu, kk detaylar dnda nandk Vazosuyla paralellik gsterir (Yldrm, 2005: 763). lerleyen alayn ilk figrlerini mzisyenler oluturur (Yldrm, 2005: 766). Ayn srada mzisyenlerin nnde iki uzun giysili figr bulunur (Yldrm, 2005: 766). Bu figrler, aynen nandktepe Vazosundaki ekliyle yer almaktadr (Yldrm, 2005: 766). ndeki figr, sa eliyle omzunda tar ekilde lituus tutar (Yldrm, 2005: 766). Arkasndaki figrn eli de dua jesti eklindedir (Yldrm, 2005: 766). Bu figrlerin nnde elinde bir klt objesi tayan bir kadn ve kl tayan figrler bulunur (Yldrm, 2005: 766). Daha sonra, bir mabet ve yannda bir sunak yer almaktadr (Yldrm, 2005: 766). Mabet ve sunan ardndan kutsal evliliin hazrl konu edilmitir. 4.1.1.4. Bitik Vazosu Bitik vazosu (izim 4), kerpi yaplmak iin alan bir ukurda rastlantsal olarak bulunmutur (zg, T., 1958: 2). Vazo bir byk, kk parann birlemesiyle oluur (zg, T., 1958: 2). Vazo, silindir boyunlu, geni azl, yumurta gvdeli ve drt erit kulpludur (zg, T.,

21

1958: 2). Vazo, st ste frizden oluur. Vazonun ana konusu kutsal evlenme (Hieros Gamos) sahnesidir (Akurgal, 1995: lev. 30). Lituus tayan figr, ikinci frizde bulunmaktadr. Bu frizde kurban tama sahnesi yer alr (zg, T., 1958: 3). Sahnede yer alan alt insan kabartmasnn yalnzca ikisi korunmutur (zg, T., 1958: 3). Burada yer alan figrlerin hepsi sol bacaklar ileriye doru adm atar ekilde tasvir edilmitir (zg, T., 1958: 3). Ba ve gvdesi profilden gsterilmi ilk figr, belinde yumurta gvdeli bir testi tar (zg, T., 1958: 3). Figr, ileri uzatt sol elini dua jesti eklinde yukar kaldrmaktadr (zg, T., 1958: 3). Ba ve bacaklar profilden, gs cepheden yaplm ikinci figr, iki eliyle ift kulplu derin bir anak tar (zg, T., 1958: 3). Sadece bacaklar ve elbisesinin bir ksm korunan nc figr de T. zge gre (1958: 3) bir kap tamaktadr. Drdnc kabartmann sadece ba ve dua jestinde tuttuu eli grlr (zg, T., 1958: 3) Frizin olduka tahrip olmu beinci ve altnc figrlerinin omuzlarnda ksa lituuslar bulunur. T. zg (1958: 7,8), buradaki lituuslarn topuz olma ihtimallerinin olmadn belirtir. 4.1.2. Mhrler zerindeki Lituus Tasvirleri Erken Hitit Dnemine tarihlenen Aydn ve Tyskiewicz Mhrleri zerinde lituus tayan figrler bulunmaktadr. Her iki mhrde yer alan sahneler ve lituuslar birbirine olduka benzemektedir. 4.1.2.1. Aydn Mhr Erken Hitit Dnemi balarna tarihlenen Aydn Mhrnde (izim 5) sahne bulunur. Mhrde genel olarak tanrya yaplan libasyon sahnesi vardr. Lituuslu figrler, birinci sahnede yer almaktadr. Burada tahtna oturmu tanr EA, sol elinde lituus, sa elinde bir orak tutar (Alp, 1999: 49). Karsnda iki yzl veziri Usmu, libasyon yaparken gsterilmitir.

22

Vezirin arkasnda, ikisi pileli uzun, dieri ksa etek giyen tanrnn bellerinde mzrak ve lituus bulunmaktadr (Alp, 1999: 49). 4.1.2.2. Tyskiewicz Mhr Boston Gzel Sanatlar Mzesinde korunan Tyskiewicz Mhrnde (izim 6) iki sahne bulunmaktadr. Mhrn konusu, genel olarak tanrya libasyon sahnesi ve l yakma merasimidir. Lituus tasvirlerinin bulunduu birinci sahnede tahtnda oturan, kaldrd sa elinde kadeh, sol elinde lituus tutan tanr EA ve bu tanrnn karsnda iki yzl veziri Usmu bulunmaktadr (Alp, 1999: 43). Vezirin arkasnda ba tanrya doru ilerleyen sa elleri dua jesti eklinde kalkm sol ellerinde birer haner tutan tanr bulunur. Bellerinden ne doru bir lituus sarkmaktadr (Alp, 1999: 44). Bu tanrlarn arkasnda uzakta tanra tar bulunur (Alp, 1999: 44).

23

4.2. Hitit mparatorluk Dnemi Sanatnda Lituus Tasvirleri Hititlerin en parlak devrinin yaand imparatorluk dneminde lituus tasvirleri, trensel iki kaplar, kabartmal ta eserler, mhrler, heykeller, heykelcikler ile bir levha ve stel zerinde yer almaktadr. 4.2.1. Trensel ki Kaplar zerindeki Lituus Tasvirleri Gmten yumruk ve geyik biimli trensel iki kaplar zerindeki frizlerde lituus tasvirleri bulunmaktadr. 4.2.1.1. Yumruk Biimli Trensel ki Kab Eser, Boston Gzel Sanatlar Mzesinde korunan gmten, dua iin yumruk biimli iki kabdr (izim 6). Kabn zerindeki frizde tanrya libasyon yaplmakta ve kutsal ekmek sunulmaktadr. Sahnedeki ilk figr tanrdr (Gterbock, Kendall, 1995: 47). Tanrnn nnde yularn tuttuu bir boa bulunur. Tanr ve boann nnde yksek bir sunak yer alr (Gterbock, Kendall,1995: 47). Sunan hemen nnde yz sunaa doru dnk bir erkek figr bulunur. Erkek figr, uzun elbiseli ve yuvarlak balkldr. Sa eliyle sunaa doru libasyon yapar. Erkek figr, sol eliyle lituus tutmaktadr. Figrn bann hemen zerinde ve sol tarafnda "Byk Kral Tuthalya" hiyeroglif yazs yer alr (Gterbock, Kendall, 1995: 56). Kraln arkasnda sunaa doru ynelmi figrler bulunur (Gterbock, Kendall, 1995: 56). Bu figrlerden ilk ikisi tanrya iki ve ekmek sunar. Bu figrleri izleyen dier figr, mzisyenlerden olumaktadr. Mzisyenlerin arkasnda elinde asa tutan bu figr, Alpe gre (1999: 29) metinlerde ad geen asa adamdr. En arkadaki figr, Kendalla gre (1995: 54) bir bitki tanrsdr. Alpe gre (1999: 29) ise bu figr, herhangi bir tanr deil Tuthalyann hayvan maskeli halidir.

24

4.2.1.2. Geyik Biimli Trensel ki Kab Metropolitan Sanat Mzesinde bulunan (izim 7), geyik biiminde gmten trensel iki kabdr (Akurgal, 1995: ek. 27). Gmten trensel iki kab kulpludur ve ii bo bir ekilde yaplmtr (Darga, 1992: 39). Kap ba, boyun ve gvdenin altna kvrlm iki bacaktan oluur (Darga, 1992: 39). Trensel iki kab, protom eklindeki gvdenin ve ba ksmnn birbirine eklenmesiyle meydana gelmektedir (Darga, 1992: 39). Boynuzlar ve kulaklar ayr yaplp kabn zerine tutturulmutur (Darga, 1992: 39). Geyik biimli kabn geni az kenarnda 4,5 cm eninde bir friz yer alr (Darga, 1992: 39). Frizde apraz bacakl bir sandalyede oturan uzun giysili tanrsal bir figr, onun nnde geyiin srtnda ayakta duran ve bir elinde atmaca dier elinde lituus tayan ksa elbiseli gen erkek tanr tasviri grlr. Bu iki tanrnn nnde, ikisi ayakta biri diz km erkek figr bulunmaktadr. Bu grubun ndeki figr, olaslkla kral-barahip olan figr, bir eliyle yksek ayakl gaga azl bir testiyle yere libasyon yapmakta, dier elini de dua jesti eklinde yukar kaldrmaktadr (Darga, 1992: 39). Arkasndaki ikinci figr, yukar kaldrd eliyle ekmek tar (Darga, 1992: 39). Yere diz km son figr, sa eliyle bir vazo tutarken dier elini de dua jesti eklinde yukar kaldrr (Darga, 1992: 39). Bir tapnma sahnesini oluturan bu betimlemelerin arkasnda hayat aac ve ayaklarn toplayarak uyuyan bir geyik bulunur (Darga, 1992: 39). Geyiin st ksmnda duvara aslm ve iinde ok bulunan okdanlk ile onun yannda kalkan ya da tulum bulunur (Darga, 1992: 39). Geyiin n ksmnda yere saplanm iki ok yer alr. Oturan tanrnn zerindeki hiyeroglif yazt Astapi, geyik zerindeki tanrnn ad
D

LAMA, krlarn koruyucu tanrs, olarak okunmutur (Darga,

1992: 39; Taracha, 1996: 72-73).

25

4.2.2. Kaya Antlar zerindeki Lituus Tasvirleri Hitit kaya antlar arasndaki Fraktin Kaya Ant ve Sirkeli Kaya Ant zerindeki kabartmalarda lituus tasvirleri bulunmaktadr. 4.2.2.1. Fraktin Kaya Ant Ant, Kayseri ilinin Develi ilesinin eski ad Fraktin, yeni ad Gmren beldesi snrlar ierisinde yer alr. Fraktin Kaya Ant (izim 8a), sert bir kaya zerine friz eklinde ilenmitir (Kohlmeyer, 1983: 71-72). Ant, blmden olumaktadr. kisinde figratif sahneler, ncsnde hiyeroglif yazt bulunur. En sadaki nc blmde yer alan hiyeroglif yazt, Gterbock (1978: 130) Kazuwanna sevilir/sevilen (Kizzuwatna) eklinde; memleketinin kz, tanr(lar) 192) ise (tarafndan) Woudhuizen (1996:

Kizzuwatnann kz, tanrsallat (tanr oldu) eklinde okumutur. Ortadaki ikinci sahnede (izim 8b) soldaki kadn figr, karsndaki tanraya libasyon yaparken betimlenmitir. Yaztlar sayesinde soldaki kadnn Puduhepa (Gelb, 1939: 289), sadaki tanrann da Hepat (Gterbock, 1978:130) olduu anlalmtr. lk sahnedeki (izim 8c) tanr figrnn yanndaki hiyeroglif yazt Meriggi (1975: 309) tarafndan Frtna Tanrs (tarhunt) olarak okunmutur. Karsndaki erkek figrnn zerindeki yazt ise Gterbock (1978: 130), Byk Kral Hattuili Byk Kral olarak okumutur ve bylece bu figrn III. Hattuili olduu anlalmtr. Tanr ve kraln yzleri birbirine dnktr, kyafetleri ve balklar birbirinin ayndr. Hattuili karsndaki tanrya libasyon yapmaktadr. Frtna Tanrs, sa eliyle sa omzuna dayad lituusu tar. Tanrnn ne uzatt dier eli zerinde iyilik salk anlamna gelen gen bir obje bulunur. Alexandera gre (1998: 17) burada iki nemli unsur vardr. Birincisi, kraln kyafetinin tanrsallnn vurgulanmas ve dieri, tanrnn lituusla betimlenmesidir (Alexander, 1998: 17). Alexander (1998: 17), tanr ve kral

26

arasndaki yz yze ilikiyi ve kyafetlerinin benzerliini, hkmdarn tanrsallk fikrini arttrmas ve propagandasn yapmas eklinde yorumlam, ayrca III. Hattuilinin kyafetinin baarl bir askeri lider gibi olmasnn nedenini kendisinden nceki Byk Kral III. Murilinin gcne el koymak istemesi olarak aklamtr. Alexander (1998: 18), Frtna Tanrsnn elinde tuttuu lituusu Zimrilimin atanmas treni (investiture) sahnesine benzeterek, trende krala vererek kral merulatrdn belirtmektedir. 4.2.2.2. Sirkeli Kaya Ant Sirkeli Kaya Ant (izim 9), Adanada Sirkeli yaknlarnda

bulunmaktadr. Burada yer alan kaya zerinde Kral Muvatalli betimlenmitir (Akurgal, 1995: ek. 64; Bittel, ve di., 1967: 25). Kral yuvarlak balkl uzun mantolu, ucu kvrk ayakkabldr ve sa elini dua jesti eklinde yukar kaldrrken sol eliyle de lituus tutmaktadr (Bittel, ve di., 1967: 25). Antta Kral Muvatalli tek bana gsterilmitir. Bu antn II. Muvatallinin savata yaralanp Adana Sirkeli yaknlarnda ldkten sonra yaplm olabilecei dnlmektedir (nal, 2002: 80). Sirkeli kaya kabartmasnda yer alan yazt, Muvatalli Byk Kral, Kahraman, Ha(tui)li Byk Kral, Kahraman eklinde okunmutur (Darga, 1992: res. 178). 4.2.3. Duvar Kabartmalar ve Orthostatlar zerindeki Lituus Tasvirleri Hitit mparatorluk Dnemine ait Yazlkaya Ak Hava Mabedinde ve orthostatlar zerinde lituus tasvirleri bulunmaktadr.

27

4.2.3.1. Yazlkaya 34 nolu Kabartma Yazlkaya A odasnda soldan ilerleyen tanrlar srasndaki tek, kral giysili figrdr (izim 10). Figr, saa dnk ekilde gsterilmitir ve takke benzeri altta kvrml balk ve uzun bir manto giymektedir (Bittel, ve di., 1967: 66). Sol kolunun koltuk altnda belirgin olmamakla birlikte kl kabzas bulunmaktadr (Bittel, ve di., 1967: 66 ). Figrn yz, olduka tahrip olmutur. Figr, sa elinde lituus tutar ve sol kolu hafif kvrlarak ne doru uzatlmtr. Yumruk biimindeki elin st ksmnda ba parmak zerinde hiyeroglif yazt bulunur. Yaztta tanr iareti ayrca yedi ulu yldz, alts yatay biri dikey olmak zere eritler ve bunlarn altnda yatay bir hilal iareti bulunmaktadr (Bittel, ve di., 1967: 66). Figrn bann zerinde kanatl bir gne kursu yer almaktadr (Bittel, ve di., 1967: 66). Gterbocka gre (1943: 276-277) bu figr, Gne Tanrsnn tasviridir. Bittel (1967: 66), tanr kartuunu ve kral giysilerini bir arada dnerek, bu figrn ldkten sonra tanrlaan bir kral olduunu dnr. Enserte gre (2005a: 297), bu figr, yaarken tanrlam bir Hitit kral olarak nitelendirilmelidir. 4.2.3.2. Yazlkaya 64 nolu Kabartma Yazlkaya A odas byk galeride, ana odann giri ksmnn sanda tanr alay kabartmasnn karsnda (izim 11) bir erkek figr bulunur (Bittel, ve di. 1967: 69). Figrn sa elinin zerinde yer alan kartuunda Byk Kral Tuthalya yazmaktadr (Bittel, ve di., 1967: 93). Eser, Yazlkayada en iyi korunmu kabartmalardan biridir (Bittel, ve di., 1967: 93). Kral, yarm daire biiminde bir balk takmaktadr. Alt enenin olduu ksmdaki krk dnda yz ksm iyi korunmutur (Bittel, ve di., 1967: 93). Kraln sa kolu, dirsekten hafif kvrml ne doru uzatlm haldedir (Bittel, ve di., 1967: 93). Kartuu tutan yumruk biimindeki elin stnde, ba parmak ileri uzatlm biimdedir (Bittel, ve di., 1967: 93). Kral, sol eliyle lituus tutar (Bittel, ve di., 1967: 69). Lituusun kabzas avucunun st

28

ksmndan taar ekilde gsterilmektedir (Bittel, ve di., 1967: 93). Kral, geni bir manto giymektedir ve sol koluyla da bu mantoyu tutar (Bittel, ve di., 1967: 69). Kraln klcnn hilal biimindeki kabzas, sa kolun koltuk altnda gsterilmitir (Bittel, ve di., 1967: 93). Kral, eski yakndouda yaygn olan pullu iki dan zerine basar ekilde ayakta durmaktadr (Bittel, ve di., 1967: 93). Bu kral figr, galerinin en byk kabartmasdr (Akurgal, 1995: ek 45). Kral IV. Tuthalyann buradaki tasvirinin ldkten sonra m yada lmeden nce mi yapld tartmaldr. Kral, burada ldkten sonra tanrlam olarak tanmlanmtr (Alp, 1948: 308; Bossert, 1957: 97-8; Akurgal, 1995: ek. 45). Ancak Ensert (2005b: 33), IV. Tuthalyay 34 numaral figr gibi Gne Tanrs nvanl hkm sren kral olarak yorumlamaktadr. 4.2.3.3. Yazlkaya 81 nolu Kabartma Eser, Yazlkaya B odasndadr (izim 12). Bu kabartma, tanrnn kral kucaklama sahnesinden oluur (Bittel, ve di. 1967: 25). Kabartmadaki kral ve tanr kartularna gre tanr, arumma; kral, Tuthalyadr (Bittel, ve di. 1967: 25). Kabartmada Tanr arumma, ksa etekli boynuzlu uzun sivri balkldr. Tanrnn uzatt sa kolunun koltuk altnda klcnn hilal kabzas grlmektedir. Tanr IV. Tuthalyay sol koluyla gsne doru yaslayarak kucaklar ekilde gsterilmitir (Bittel, ve di. 1967: 25). Kraln sa kolunun koltuk altnda, ayn tanrnnki gibi, klcnn hilal kabzas grlr. IV. Tuthalya sol eliyle lituus tutmaktadr ve yuvarlak balkl, uzun mantoludur. (Bittel, ve di. 1967: 25).

29

4.2.3.4. Boazky Gneykalede 2 nolu Tonozlu Odann Arka Duvarndaki Kabartma Kabartma (izim 13), Boazkyde yapay havuzlarn bulunduu kesimde yer alan 2 nolu tonozlu odann arka duvarnda bulunur (Seher, 2004: 64). Figr uzun mantolu ucu kvrk ayakkabldr ve bann zerinde kanatl gne kursu bulunmaktadr (Seeher, 2004: 64; Bayburtluolu, 1989: 57). Erkek figr sol elinde lituus ve sa elinde iyilik salk sembol tutmaktadr. Seehere gre (2004: 64), figrn sa elindeki sembol hayat anlamndaki Anka kuudur. Neve (1989-1990, 14), Seeher (2004: 64) ve Gterbock (1993: 226) bu figr Gne Tanrs olarak nitelendirmektedir. Enserte gre (2005b: 38) bu figr, ban kanatl gne kursu talandrd iin yaarken tanrlam bir Hitit kral olmaldr. 4.2.3.5. Alacahyk Sfenksli Kapya Ait Tapnma Tasviri Olduka hasar grm orthostat zerinde (izim 14a) kral ve kralienin iki grevli eliinde tahtnda oturan bir tanraya tapnmalar anlatlmtr (Baltacolu, 1995a: 1). Tanrann karsnda ba tahrip olmu, Ramsay'n izimine gre (izim 14b), takke eklinde bir balk giyen bir figr bulunur (Baltacolu, 1995a: 1). Uzun elbise giyen bu figr sa elinde lituus tutar (Baltacolu, 1995a: 1). Bu figrn uzatt dier elinde tuttuu testiyle de, tanrann nnde libasyon yapmaktadr (Baltacolu, 1995a: 1). Erkek tasvirinin arkasnda bann st ksm tahrip olmu bir kadn tasviri bulunur. Figr, kemerli uzun bir elbise giymektedir. Her iki elini de yukar kaldrr, sol elinde yuvarlak kurs eklinde bir nesne bulunmaktadr (Baltacolu, 1995a: 2). Kralienin arkasnda iki erkek figr bulunur.

30

4.2.3.6. Alacahyk Kent Duvar Kapsnn Solundaki Kabartmal Orthostat Orthostat (izim 15), boa biimli bir tanrya tapnan kral ve kralie tasvirinden oluur (Macqueen, 2001: 159). Kral, yuvarlak balkl uzun mantolu ve ucu kvrk ayakkabl gsterilmitir. Hitit kral elini kaldrarak dua ya da tapma jestinde bulunurken, sa eliyle de lituus tutmaktadr (Alp, 1999: 14). 4.2.4. Heykelcikler zerindeki Lituus Tasvirleri Hitit imparatorluk dnemindeki baz heykelcikler zerinde lituuslar bulunmaktadr. 4.2.4.1. Fildiinden Yaplm Boazkyden l Kompozisyon Eser (resim 2), Boazky 20 nolu tapnakta bulunan yan yana betimlenmi balarnn zerinde kanatl gne kursu bulunan l kompozisyondur (Alp, 2002: 37, res. 30). l kompozisyonda ortadaki boa bal figrinin her iki yanndaki uzun etekli figrler, lituus tutar. Alpe gre (1999: 46), bu figrlerden ortadaki, boa bal ya da boa maskeli frtna tanrs ve iki yanndaki de onun oullar Nerik ve Zippalanda kentlerinin Frtna Tanrlardr. Ensert (2005b: 38), kanatl gne kursunu Hatti Krallnn amblemi olarak dnd iin sahneyi kralln yceltilmesi olarak dnmektedir. 4.2.4.2. Ugaritten Elektron l Kompozisyon Eser (izim 16), Suriyede Ugaritde bulunmu elektrondan yaplm l bir kompozisyondur (Alp, 1999: 47). Ugarit l Kompozisyonda,

31

ortadaki boa bal figrn her iki yanndaki uzun etekli, uzun balkl figrler ellerinde lituus tutar. Alpe gre (1999: 47) bu figrlerden (Boazky l kompozisyonda olduu gibi) ortadaki boa bal ya da boa maskeli frtna tanrs ve iki yanndaki figrler de onun oullar Nerik ve Zippalanda kentlerinin Frtna Tanrlardr. 4.2.4.3. Karkamtan Altn Heykelcik Eser (izim 17), altndan yaplm bir erkek figrdr (Seidl, 1972: 21, res. 11). Figrn ne uzatt elinde iyilik salk sembol, dier elinde lituus ve figrn bann zerinde kanatl gne kursu bulunmaktadr (Brker Klhn-Brker, 1976: 26). Brker Klhn ve Brkere gre (1976: 26), bu figr Gne Tanrsdr. Enserte gre (2005b: 38) ise hkm sren bir Hitit kral olmaldr. 4.2.4.4. Boazkyde Bulunmu Tuntan Tanr Heykelcii Boazky Mzesinde korunan, bir kaide zerinde ayakta duran tanr heykelcii (resim 3), Boazky Hattuada bulunmutur (Neve, 1992: 29). Figr, T biiminde yksek sivri bir balk giymektedir (Emre, 2002: 558). Figrn gen sivri sakal, gsne kadar iner. Elleri, gs hizasnda kavuturulmutur ve sa elinde omzuna dayad bir lituusu tamaktadr (Emre, 2002: 558). Figr, uzun mantoludur ve sol bacak nde adm atar pozisyondadr. Heykelcik amulet ilevli olup, byk boy heykellerin bir kopyas olabilir (Emre, 2002: 558). 4.2.4.5. Altndan Tanr Heykelcii Alacahyk mzesinde korunan eser (resim 4), altn kaplama olarak yaplm bir tanr heykelciidir (zg, T., 1993: 487). Heykelciin bann

32

st ksm eksik olduu iin bal hakknda herhangi bir bilgi yoktur. Figr V yakal uzun bir giysi giymektedir (zg, T., 1993: 487). Vcuduna bitiik bir ekilde duran sol elinde bir kartal, sa elinde lituus tutar (zg, T., 1993: 487). Bu figr, Hitit yazl belgelerinden ve sanatndan iyi bilinen krlarn Koruyucu Tanrsn temsil etmektedir (zg, T., 1993: 487). 4.2.5. Mhrler zerindeki Lituus Tasvirleri Hitit mparatorluk Dnemine ait baz silindir mhr ve basklar ile damga mhr ve basklar zerinde lituus tasvirleri grlr. 4.2.5.1. Silindir Mhr ve Mhr Basklar zerindeki Lituus Tasvirleri Silindir mhr ve basklar zerindeki lituus tasvirleri incelenmitir. 4.2.5.1.1. Bir Kp zerindeki Hitit Silindir Mhr Basks Silindir mhr (izim 18), kpn kulplarnn st ksmlar arasna piirilmeden nce baslmtr (Uzunolu, 1979: 180). Silindir mhr basks, iki sahneden oluur. Soldaki sahnede bir Hitit kral elindeki gaga azl testiyle hava tanrsnn nnde libasyon yapmaktadr (Uzunolu, 1979: 180). Sada ise bir tanrnn nnde diz km kk bir adamn tapma sahnesi yer alr (Uzunolu, 1979: 180). Sol bata libasyon yapan kral, tren giysisi ile ayakta durmaktadr (Uzunolu, 1979: 181). Figr Enserte gre (2005b:34), bann zerinde kanatl gne kursu olmadan lituus ile gsterildii iin bir veliaht veya prens olmaldr. Figr, bol ve uzun bir manto giyer ve mantonun altnda gizlenmi olan sa elinde lituus tutmaktadr (Uzunolu, 1979: 180). Lituusun ucu, ala geldii gibi da deil ie doru kvrlmtr (Uzunolu, 1979: 180). Bunun sebebi, mhr yapan zanaatkarn lituusta yapt bir mantk hatas olmaldr.

33

Figr, ileriye uzatt dier eliyle de karsnda duran hava tanrsna libasyon yapmaktadr. 4.2.5.1.2. Katip Lat-Kurun Mhr Basks Ugarit-Ras Shamrada bulunmu, silindir mhr basksdr (Beran, 1958: 138). Mhr basksnn (izim 19) solunda, bann zerinde kanatl gne kursu olan bir figr bulunmaktadr. Figr, uzun elbiseli ve ne uzatt sol eli zerinde iyilik, salk sembol tarken, sa eliyle de lituus tutmaktadr (Brker Klhn-Brker, 1976: 26). Figrn arkasnda Fraktin Kaya Ant ve Yumruk Biimli Trensel ki Kabnda da grlen bir ku motifi yer alr. Bu figrn karsnda boynuzlu balkl, ksa etekli sol omzuna yay asl bir tanr tasviri bulunmaktadr. Laroche ve Brker Klhn-Brkere gre (1976: 26) lituuslu figr, Gne Tanrs, Enserte gre (2005b: 38), kraldr. 4.2.5.1.3. Yale Babylonian Koleksiyonundaki Silindir Mhr Bu Hitit silindir mhr (izim 20), ortada iki figrn bulunduu tek bir sahneden oluur (Beckman, 1981: 132). Mhrn solundaki figrn ne uzatt sol eli zerinde frtna tanrsnn iareti W yer almaktadr (Beckman, 1981: 132). Mhrn sanda, kanatl gne kursu altnda bir erkek figr bulunmaktadr. Bu erkek figr, sa elini ileri doru uzatrken sol eliyle de lituus tutar. Laroche (1956: 130) bu figrde bir krallk atribt olduunu ileri srmektedir, Ensert (2005b: 38), bann zerindeki kanatl gne kursuna gre, bu figre kral demektedir. Beckmana gre (1981: 132), ise bu figr Gne Tanrsdr.

34

4.2.5.1.4. Fitzwilliam Mzesindeki Silindir Mhr Bu Hitit silindir mhr, tek bir sahneden olumaktadr (izim 21). Ortada iki da tanrs zerinde sa eliyle bir topuz kaldrm, sivri klahl bir tanr bulunmaktadr (Alexander, 1975: 113). Bunun karsnda bann zerinde kanatl gne kursu bulunan bir erkek tasviri yer alr (Alexander, 1975: 113). Bu erkek figrn, hayvan bal diz km kark yaratklar tar (Alexander, 1975: 113). Figr, sa elini ileriye doru uzatrken sol eliyle de lituus tutmaktadr. Alexandera gre (1975: 113), sadaki figr Gne Tanrs, soldaki figr de Frtna Tanrsdr. Ayrca mhrn en solunda, bir boann zerinde yrr durumda bir figr daha bulunmaktadr (Alexander, 1975: 113). Enserte gre (2005b: 38) bann zerinde kanatl gne kursu tad iin figr, kral olmaldr. 4.2.5.1.5. ni-Teupun Silindir Mhr Eser (izim 22), Karkamta bulunmu ini-Teupa ait silindir mhr basksdr (Schaeffer, 1956: 26). Mhrn merkezinde ayakta durur biimde bir buza tarafndan tanan Frtna Tanrs bulunur (Brker Klhn-Brker, 1976: 26). Tanr, ksa etekli boynuzlu sivri klahldr. Tanrnn ne uzatt sol eli zerinde iareti W yer alr (Schaeffer, 1956: 26). Frtna Tanrsnn arkasnda, bann zerinde kanatl gne kursu bulunan, boa adam zerinde, uzun giysili, sol elini yumruk eklinde skarak ne uzatm, sa eliyle de lituus tutan bir figr bulunmaktadr. Bu figr Brker (1976: 26) ve Lumsdene gre (1990: 104), Gne Tanrs, Enserte gre (2005b: 38), kraldr. 4.2.5.1.6. Pihazitinin Silindir Mhr Eser (izim 23), Ugaritten krk bir ekilde ele gemi silindir mhr basksdr (Schaeffer, 1956: 41). ni-Teupun mhr basksndaki figrler, birbirine dnk bir ekilde Pihaziti mhr basksnda da yer alr (Brker

35

Klhn-Brker, 1976: 26). Mhrn solunda boynuzlu sivri klahl Frtna Tanrsnn ne uzatt sol eli zerinde iareti W yer alr (Schaeffer, 1956: 41). Tanrnn karsnda, bann zerinde kanatl gne kursu bulunan, mantolu, sa elini yumruk eklinde ne uzatm, sol eliyle lituus tutan bir figr bulunmaktadr. Bu figr, Lumsdan (1990: 104) ve Brkere gre (1976: 26), Gne Tanrs, Enserte gre (2005b: 38), kraldr. 4.2.5.1.7. arunawann Silindir Mhr Basks Karkam Kral arunawann silindir mhr basksdr (izim 24; Lumsdan, 1990: 104). Mhr, iki frizden oluur. Mhrde konunun anlatld st frizde, ortada hayat aacnn bld iki farkl sahne bulunur. Lituuslu figr, sadaki sahnede yer almaktadr. Sahnenin merkezinde bir aslan yada parsn zerinde, ban kanatl gne kursu talandran, mantolu, sol elinde ift tarafl balta, sa elinde lituus tutan bir figr bulunmaktadr. Figrn iki yannda da tanrlarnn zerinde ayakta duran boa adamlar gne kursunu yceltmektedir. Lituuslu figr Lumsdene gre (1990: 104), Gne Tanrsnn bir tasviri olmaldr. 4.2.5.1.8. Ugaritten Silindir Mhr Basks Eser (izim 25), Ugaritten Hitit silindir mhr basksdr (Lumsden, 1990: 104). Mhrn solunda, ksa etekli, boynuzlu yuvarlak balkl bir tanr figr yer alr. Tanrnn karsnda, bann zerinde kanatl gne kursu bulunan, mantolu, sa elini yumruk eklinde ileriye uzatm, sol eliyle lituus tutan bir figr bulunur. Bu figr Lumsdene gre (1990: 104), Gne Tanrsdr. Mhrn en sanda bir bacan akta brakan, uzun etekli, baka bir figr daha bulunur.

36

4.2.5.1.9. Degan-belunun Silindir Mhr Basks Eser, Degan-balunun silindir mhr basksdr (izim 26) ve Emarda Hitit mparatorluk Dnemine ait bir tablet zerinde bulunmutur (Bunnens, 2006: 150, fig: 30). Mhrn solunda bir boann zerinde ayakta durur ekilde gsterilmi, ksa etekli, boynuzlu balkl bir tanr figr yer alr. Tanrnn karsnda, bann zerinde kanatl gne kursu bulunan, mantolu, sa elini yumruk eklinde ileriye uzatm, bir figr bulunur. Figrn elinde lituusun olup olmad ak deildir. 4.2.5.2. Damga Mhr ve Mhr Basklar zerindeki Lituus Tasvirleri Hitit mparatorluk Dnemine ait lituus tasvirli damga mhr ve basklar incelenmitir. 4.2.5.2.1. II. Muvatallinin Mhr Basklar II. Muvatallinin gnmze kalan yedi mhr basks bulunur (Gonnet, 1990: 9). Bu tasvirli basklar, birbirlerine olduka benzer. Basklarn sol ksmnda kraln adyla unvan olan, Byk Kral Muvatalli yazs yer alr (Gonnet, 1990: 9). Basklarn orta ksmnda lituus tutan kralla, ona sarlarak elinden tutan bir tanr ve sada da iki hiyeroglif kmesi yer almaktadr (Gonnet, 1990: 9). Bunlardan biri, tanrnn ne uzatt kolunun zerinde, dieri altnda bulunur. Bunlarn iinden daha iyi korunmu olan mhr basksnn (izim 27) ivi yazl d halkasnda Gne Tanrsnn ve Hellipi Frtna Tanrsnn, Tanr Sarruma'nn ve Koruyucu Tanrnn sevgilisi, Kahraman Byk Kral Mursili'nin olu, Kahraman Byk Kral Muvatalli'nin mhr." szleri yazmaktadr (Alp, 2000: 172, 2002: 32, ek. 11; Akurgal, 1995: ek. 19, lev. 84b).

37

Buna gre basklarda yer alan kral figr II Muvatalli ve tanr figr Gn Byk Frtna Tanrs olmaldr. Gonnete gre (1990: 9,10) bu frtna tanrs, Muvatallinin baz anlama metinlerinde Frtna Tanrs gibi benim yanmda bulun dedii ve gzdesi sayd Pihai Frtna Tanrsdr. 4.2.5.2.2. III. Murilinin Mhr Basks III. Murilinin damga mhr basks (izim 28), iki blmden olumaktadr. Ortada III. Murili ve tanr tasviri yer almaktadr. Tanr, uzun konik balkl ve ksa eteklidir. Uzun elbiseli kraln, sol elini frtna tanrs tutar. Sa elinde lituus bulunmaktadr (Alp, 2000: 174). Bullann orta alannda iki byk kral iareti arasnda Murili yazmaktadr (Alp, 2000: 174). Damgann d halkalarnda yer alan ivi yazsnda Hatti lkesinin Kral Kahraman Suppiluliuma'nn torununun ocuu, Hatti lkesinin Kral Kahraman Mursili'nin torunu, Hatti lkesinin Kral Kahraman Byk Kral Muvatalli'nin olu, Hatti lkesinin Kral Kahraman Byk Kral Majeste Mursili'nin mhr" szleri yazmaktadr (Alp, 2000: 174). 4.2.5.2.3. Ashmolean Mzesindeki Damga Mhr Eser (izim 29), Ashmolean Mzesince antikaclardan satn alnmtr (Gurney, 2001: 170). Damga mhr zerindeki tanr ksa etekli, boynuzlu, sivri konik balkldr. Sol elinde sol omzuna dayad lituusu tar. ne uzatt sa elinde ba arkaya dnk bir ku bulunmaktadr. Damga mhr zerinde bulunan tanrnn kyafeti ve lituusu tutu ekli Fraktin Kaya Antnda bulunan Frtna Tanrsna benzemektedir. Alp (1950: 62), mhr zerinde yer alan ahs adnn Asata veya Aata olabileceini nermitir. Bu mhr hakknda ne kadar yorum yaplm olsa da tam tefsiri yaplamamtr (Gurney, 2001: 170).

38

4.2.6. Steller zerindeki Lituus Tasvirleri Hitit mparatorluk Dnemine ait yalnzca Yeniky Steli zerinde lituus tasviri bulunmaktadr. 4.2.6.1. Yeniky Steli Bu stel (resim 5), orum Yenikyde bulunmutur (Ark, 1937: 212). Stelde bir geyiin zerinde ayakta duran Krlarn Koruyucu Tanrs DLAMA tasvir edilmitir (Alp, 2002: 12, res. 8) . Boynuzlu balkl ksa etekli tanr, ne uzatt sa elinde ku, sol elinde ise sol omzuna dayad lituusu tutar (Akurgal, 1995: lev. 81). 4.2.7. Antsal Heykeller zerindeki Lituus Tasvirleri Hitit mparatorluk Dnemine ait Alacahyk Antsal Hitit Heykelinde lituus (?) tasviri bulunduu dnlmektedir. 4.2.7.1. Alacahyk Antsal Hitit Heykeli Alacahykte aa kan olduka tahrip olmu bu Hitit heykelinin (resim 6) uzun eteinin yere kadar uzand grlmektedir (Baltacolu, 1995b: 4). Heykelin belinden yukarsndaki ayrntlar ilenmi, alt ksm dz olarak braklm ve ayaklar belirtilmemitir (Baltacolu, 1995b: 5). Baltacolu (1995b: 5), heykelin giyiniine gre burada tasvir edilen figrn erkek olduunu sylemitir. Heykelin n tarafnda iki kol arasnda 8.5 cm geniliindeki erit biiminde yzeyi hafife yuvarlatlm etek ucuna kadar inen bir knt bulunmaktadr (Baltacolu, 1995b: 5). lk defa Mellink (1965: 136), bu kntnn asa olabileceini sylemitir. Ussushkin (1989: 486) de bu asann krallk asas olduunu ve bu heykelin de bir kral tasvir ettiini belirtmitir.

39

4.2.8. Levhalar zerindeki Lituus Tasvirleri Hitit mparatorluk Dneminde sadece Megiddo Levhac zerinde lituus tasviri bulunmaktadr. 4.2.8.1. Megiddo Levhac Eser, Fildiinden yaplm ve zerindeki figrler be sra halinde st ste yerletirilmitir (izim 30a-b). En stte, kark yaratklar tarafndan yceltilen kanatl gne kurslar bulunur (Alp, 2002: 30). Solda ve sada bulunan kanatl gne kurslarnn altnda, birbirinin ayns grnmde iki erkek figr yer alr. Bu figrlerin ellerinde lituus ve isim hiyeroglifi grlr (Brker Klhn-Brker, 1976: 25). Brker Klhn ve Brkere gre (1976: 25), bu isim hiyerogliflerinde tanr determinatifine ait izler vardr. Enserte gre (2005b: 38), bu figrler yaayan bir Hitit kral olarak nitelendirilmelidir ve levha, kralln yceltilmesini tasvir etmektedir. Alpe gre (2002: 30,31), kral tasvirinin elinin zerindeki hiyeroglif, Tuthalya yazs olabilir ve IV. Tuthalya Dnemine tarihlendirilebilir. Levhann en altnda boalar bulunmaktadr. Orta stunda, iki da tanrs arasnda bir boa adam yer almaktadr. Orta stunu oluturan figrlerin her iki yann oluturan figrler, simetrik bir ekilde grlmektedir. Bu figrler, en st sray yceltiyormu gibi alt sradakiler, st sradakileri tamaktadr. Bu figrler adam, boa adam, ku bal adam, da tanrs, insan ve hayvan bal sfenks ile kanatsz sfenkslerden oluur.

40

4.3. Ge Hitit Dnemi Sanatnda Lituus Tasvirleri Lituus tasvirleri, Ge Hitit Dneminde steller ve ounlukla orthostatlar zerinde grlr. 4.3.1. Steller zerindeki Lituus Tasvirleri Ge Hitit Dnemine ait Darende ve spekr Stelleri zerinde lituus tasvirleri vardr. 4.3.1.1. Darende Steli Anadolu Medeniyetleri Mzesinde korunan eser (izim 31), Sivas Gk Medresede bulunmutur (Orthmann, 1971: 481-482, lev 6.a; Hawkins, 2000: 304, 305). Stel, st yuvarlatlm drt yzden oluur. Ortadaki blmde (blm A) Tanra Hepat, uzun polos ve uzun cbbe giymektedir (Hawkins, 2000: 304). Tanra, uzun, arkalkl, apraz, aslan ayakl sandalyede oturur ve sa elinde kase tutarken, sol elinde kvrk ucu ne gelecek ekilde lituus tutmaktadr (Hawkins, 2000: 304). Tanrann bann arkasnda, kendi ad "Hepat" yazmaktadr (Hawkins 2000: 304). Hepat'n (blm D) arkasnda, bir aslann zerinde Tanr Sarumma bulunur (Hawkins, 2000: 304). Tanr arumma, sa elinde bir kase tutarken sol elinde kvrk ucu ne gelecek ekilde Hepat gibi bir lituus tutmaktadr (Orthmann, 1971: 481). Tanrnn yannda ismi arumma yazmaktadr (Hawkins, 2000: 304). Tanra Hepatn nnde, sa elinde ift tarafl balta tutarken sol eliyle de libasyon yapan Tanr Sarumma'nn benzeri bulunur (Hawkins, 2000: 304). Eser, M erken 11. ve M 10. yzyla tarihlenmektedir (Hawkins, 2000: 305). Antn arka taraf (blm C), tamamen yazttan olumaktadr (Hawkins, 2000: 305). Yaztta "Malizi ehrinin (sahibi), PUGNUS-mi-li'nin olu, Kral Arnuwantis'in torunu, (ben) Arnuwantis., "Tumani ehrini ele geirdim (iskan ettim), ve bu tanr stelini tanrya adadm., "ehrin

41

Hepat(na); Sarumma(ya), yazmaktadr (Hawkins, 2000: 305). 4.3.1.2. spekr Steli Sivas Mzesinde korunan eser (izim 32), Sivas Gk Medresede bulunmutur (Hawkins, 2000: 301). Stel, uzun gittike incelen drt yzldr (Orthmann, 1971: 481-482, lev 6.a; Hawkins, 2000: 301). Stelin taraf kabartmal ve yontuludur, drt para halinde krk olarak bulunmutur (Hawkins, 2000: 301). En soldaki blmde (Blm A) bir duvar veya kulenin stnde elinde kase tutan poloslu bir kadn tasviri yer alr (Hawkins, 2000: 301). Ortadaki blmde (Blm B), bir dan zerinde sakalsz bir erkek figr bulunmaktadr (Hawkins, 2000: 301). Figr, uzun elbiselidir ve sa elinde lituus tutar (Hawkins, 2000: 301). En sada (Blm C), yz dier iki figre dnm, bir boann zerine basm sakall erkek figr bulunur (Hawkins, 2000: 301). Erkek figr sa eliyle libasyon yaparken sol eliyle de lituus tutmaktadr (Hawkins, 2000: 301). Stel, M erken 11. yzyla tarihlenmektedir (Hawkins, 2000: 301). Antta bulunan yaztlarda, A Blm: Arnuwantis'in (kars/ ). Arnuwantis,.Bu.. ..koy.tanr......hi.. . . ... . .ve bu bana. B Blm: (Ben?) Malizi ehrinin sahibi, PUGNUS-mi-linin olu, kahraman Kuzi-Teubun torunu, Kral Arnuwantisim .(Ben) Otururum,( ve)..dalar ben yerletirdim (evimdir,yerimdir)...yaptm" C Blm: "( torunu ) olu?........Arnuwantis, (Kral) torun (veya): Kr[aln] torunu.)" (Hawkins, 2000: 301).

42

4.3.2. Kabartmal Orthostatlar zerindeki Lituus Tasvirleri Ge Hitit Dnemine ait Malatya kabartmalarndan bazlar zerinde lituus tasvirleri grlmektedir. 4.3.2.1. Malatya B Kabartmas Eser (izim 33), Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde

korunmaktadr (Hawkins, 2000: 310; Orthmann, 1971: 520 lev 39d; Delaporte, 1940: 28, XIX.1). Orthostatn en solunda, sa elinde bumerang sol elinde atall bir obje tutan tanr bulunur (Hawkins, 2000: 310). Tanrnn nnde boynuzlu balkl ve uzun giysili bir figr durmaktadr (Hawkins, 2000: 310). Figr, sa elinde tuttuu testi ile libasyon yaparken, sol eliyle de lituus tutmaktadr (Hawkins, 2000: 310). Figrn arkasnda bir keiyi tutan grevli yer alr (Hawkins, 2000: 310). Kabartma, M 11. veya erken M 10. yzyla tarihlenmektedir (Hawkins, 2000: 310). Orthostatn zerinde bulunan hiyeroglifte, "POCULUM-ta ehrinin Frtna Tanrs; Kuvvetli (?) Kral PUGNUS-mi-li" yazmaktadr (Hawkins, 2000: 311). Buradan, tanrnn Frtna Tanrs, figrn Kral PUGNUS-mi-li olduu anlalr. 4.3.2.2. Malatya C Kabartmas Eser (izim 34), Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde

korunmaktadr (Hawkins, 2000: 311; Akurgal, 1995: ek 66, lev 87a; Orthmann, 1971: 520 lev 39e; Delaporte, 1940: 28, XIX.2). Orthostatn en solunda, sa elinde ift tarafl balta tutan bir tanr bulunur (Hawkins, 2000: 311). Bu tanrnn nndeki figr sa elinde tuttuu testi ile libasyon yaparken sol eliyle de lituus tutmaktadr (Hawkins, 2000: 311). Figrn arkasnda bir boay tutan grevli yer alr (Hawkins, 2000: 311). Eser, M 11. veya erken M 10. yzyla tarihlenmektedir (Hawkins, 2000: 311).

43

Orthostatn zerindeki yaztta, "Malizi ehrinin Frtna tanrs; Kuvvetli Kral PUGNUS-mi-li" yazmaktadr (Hawkins, 2000: 312). Yazta gre, kabartmada yer alan Tanr Frtna Tanrs, figr de kral PUGNUS-mi-lidir. 4.3.2.3. Malatya E Kabartmas Kabartma (izim 35), Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde korunmaktadr (Hawkins, 2000: 313; Akurgal, 1995: ek 68, lev 87c; Orthmann, 1971: 520 lev 40a; Delaporte, 1940: 30, XX.2). Orthostatta, iki farkl sahne bulunur. Soldaki sahnede bir figr, iki kanad olan tanrya libasyon yaparken resmedilmitir (Hawkins, 2000: 313). Hawkinse gre (2000: 313), figrn karsndaki Ay Tanrsdr. Sadaki sahnede bir figr, karsndaki tanrya sa elindeki testi ile libasyon yapmaktadr (Hawkins, 2000: 313). Hawkinse gre (2000: 313), figrn karsndaki Gne Tanrsdr. Tanr, sa elinde atall obje, sol elinde lituus tutar (Hawkins, 2000: 313). Kabartma, M 11. veya erken M 10. yzyla tarihlenmektedir (Hawkins, 2000: 313). Hiyeroglifteki yaztta, "PUGNUS-mi-li: (AyTanrs); PUGNUS-mi-li: (Gne Tanrs)" yazlar bulunmaktadr (Hawkins, 2000: 304). Yaztlardan Tanrlarn karsndaki figrlerin, kral PUGNUS-mi-li olduu anlar. 4.3.2.4. Malatya G Kabartmas Malatyada ke orthostad olan eser (izim 36), Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde korunmaktadr (Akurgal, 1995: 88a; Hawkins, 2000: 306; Orthmann, 1971: 521 lev 41b; Delaporte, 1940: 30, XXII.1). Orthostatn sa banda, geyiin zerinde ayakta duran tanr, ksa eteklidir ve sa eliyle omzuna asl bir yay, sol eliyle de geyiin yularn tutar (Delaporte, 1940: 30; Hawkins, 2000: 306). Ortada, sa elindeki testi ile libasyon yapan ve sol elinde Iituus tutan bir erkek figr bulunur (Hawkins, 2000: 306). Bu figrn arkasnda kk bir grevli kei tutmaktadr (Hawkins, 2000: 306). Eser, M 11. veya erken M 10. yzyla

44

tarihlenmektedir (Hawkins, 2000: 306). zerinde bulunan yaztta: "Tanr Parata (?), Kral: Kuvvetli kral PUGNUS-mi-li, yazmaktadr ." (Hawkins, 2000: 307). 4.3.2.5. Malatya J Kabartmas Eser (izim 37), Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde

korunmaktadr (Hawkins, 2000: 308; Orthman, 1971: 521 lev 41c; Delaporte, 1940: 30, XXIII.1). Orthostatn sanda aslann, zerinde ayakta duran bir figr bulunur. Figr, sa elinde atall bir obje, sol elinde bir lituus tutmaktadr (Hawkins, 2000: 308). Bu figrn karsnda sa elindeki testi ile libasyon yapan benzer kyafetli baka bir figr bulunur (Hawkins, 2000: 308). Kabartma, M 11. veya erken M 10. yzyla tarihlenmektedir (Hawkins, 2000: 308) Orthostatn zerindeki hiyeroglifte: " PUGNUS-mi-li; Tanr Sarumma, Da- kral", yazlar bulunmaktadr (Hawkins, 2000: 308). Yaztlara dayanarak sa taraftaki figrn kral PUGNUS-mi-li, sol taraftaki aslan zerinde duran figrn de Da Kral Tanr arumma, olduu anlalr. 4.3.2.6. Malatya K Kabartmas Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki Orthostatn (izim 38) solunda, boynuzlu ksa etekli, sa elinde bumerang, sol elinde atall obje tutan bir tanr bulunur (Orthman, 1971: 521-22 lev 41f; Delaporte, 1940: 29, XXIV.1; Hawkins, 2000: 309). Tanrnn arkasnda, benzeri bir tanr vardr. Bu tanr, bir eliyle iki boal arabay koum takmlar ile tutarken, yukar kaldrd dier eliyle bumerang tutar (Hawkins, 2000: 309). Orthostatn sanda, tanrnn nnde bir figr bulunur (Hawkins, 2000: 309). Figr, sa elindeki bir testi ile libasyon yaparken, sol eliyle lituus tutar (Hawkins, 2000: 309). Kraln arkasnda bir boay tutan grevli yer alr (Hawkins, 2000: 309). Eser, M 11. veya erken M 10. yzyla tarihlenmektedir (Hawkins, 2000: 309).

45

Orthostattaki hiyerogliflerde; "Frtna tanrs: PUGNUS-mi-li gl? Kral" yazlar bulunmaktadr (Hawkins, 2000: 310). Buradan, tanrnn Frtna Tanrs, figrn de kral PUGNUS-mi-li olduu anlalr.

46

5. YAZILI BELGELERDE L TUUS Alp (1947: 164-175), ucu kvrk eri asann, yani lituusun, Hitit metinlerindeki adnn
GI

kalmu olduunu nermitir. Goetze de (1947: 176-

185) lituusun metinlerdeki adnn HUB.BI olduunu sylemitir. Gterbockun buluuna gre HUB.BI Hitite tama-iitmek ve kulak szleriyle balantldr bu da HUB.BInin kpe anlamna gelebileceini gstermektedir (Alp, 2003: 53). Alp metinlere gre (1948: 302), dnda, metinlerde
GI GI

kalmuun bir krallk alameti

olduunu ve sadece krallar tarafndan kullanldn sylemektedir. Bunun PA ile ifade edilen ideogram da tanrlk asasdr (Alp, PAnn krallar tarafndan tandna dair bir iz 1948: 302). Ancak
GI

bulunmamaktadr (Alp, 1948: 302). 5.1. Krallk Asas GIkalmu Krallk

GI

asas

olan

GI

kalmu,

sadece

bayram

ritellerinden

ANTAHUM ve KI-LAM festivallerinde gemektedir1 (Haas, 1994: 203). kalmuun byk bir alet olduu anlalmaktadr. Alp (2003: 53), Alacahykte bulunmu olan madeni lituus paralarn tartm ve bunlarn yarm kilodan fazla olduunu sylemitir. Alpe gre (1948: 302) kral, iki sunma ve kurban esnasnda, seyahat ederken ve tahtta otururken bu aleti tamamaktadr.

ANTAHUM yada idem enlii Arinna ve Hatti lkesi tanrlar, Gne Tanras iin yaplan iki nemli ilkbahar enliinden biridir (nal, 2003: 95; Bryce, 2002: 211). enlik 38 gn srer ve ayinleri Hattuala lkenin dier nemli dini merkezlerinde gerekletirilirdi (nal, 2003: 95; Bryce, 2002: 211). Bu bayram karlarn eriyip, krlarda ilkbaharn mjdecisi idem iekleri amaya baladnda kutlanrd (nal, 2003: 95). KI-LAM enlii Pazaryeri ? sadece gn srerdi ve tamamen bakent ve yakn evresiyle snrlyd (nal, 2003: 98, Bryce, 2002: 212). Beki kulbesi terimi alayn kraliyet kapsndan balayan ve eitli tapnaklarn, depolarn, ehir hazinesinin kapsndan gemesiyle devam eden bir dizi farkl yerin ziyaretini belirtiyordu (Bryce, 2002: 213). Tren alay, putu kutlamak iin tapnandan alnan ve kz abrasyla kentte dolatrlan Frtna Tanrsn n plana karrd (Bryce, 2002: 213). Ancak otuzu akn dier ilahlarda enlikte onurlandrlrd (Bryce, 2002: 213).

47

GI

kalmu yazl belgelerde yalnzca kraln kulland bir eit asa

GI

olarak grlmektedir. Kral Helantuva evinden gelir. (Sarayl Aas) krala 1948: 303). ki sunmadan nce, (Sarayl aas, kraldan)
GI

kalmuu

<verir>. 2 sarayl 1 meedi (Kraln) nnde giderler. yazmaktadr1 (Alp, kalmuu alr. Kral

(.) fakat evinin nnde (tanr) kalka(n)na iki sunar2 (Alp, 1948: 303). Kral iki sunduktan sonra ve kraln dier hareketleri esnasnda: Fakat kral (tapnakta) iki sunmay bitirince; sarayl aas ona altn
GI

kalmuu verir. 2 sarayl, kraln nnden giderler. Kral, darya kar ve

sarayl aas ondan GIkalmuu alr. Kral, arabaya oturur ve yola kar. Fakat arkadan Talia (diye) seslenirler. Kral, arabadan aa iner. Sarayl aas krala
GI

kalmuu verir. 2 sarayl, kraln nnden giderler. Kraln Helantuva

GI

evinin iine gider. Sarayl aas kraldan otururlar. 2 sarayl mzra

GI

kalmuu alr. Kral ve kralie tahtta

GI

kalmuu ve havluyu krala verir.

kalmuu ise

tahtn sana koyar.3 (Alp, 1948: 303-4). Kral ekmek krarak tanrya kurban ettikten sonra, Kral (ile) kralie (tahta) otururlar. Sarayl aas krala GIkalmuu verir.4 (Alp, 1948: 303-4). Kraln tahta geldikten sonra syleniyor. Kral (ile) Kralie oturunca, kral
GI GI

kalmuu tahtn zerine koyduu kalmuu (tah)ta koyar.5

GI

(Alp,

1948: 304). Benzer bir metinde de iki sunduktan sonra Kral ve Kralie tahtta otururlar. Mabeyinci altn kargnn gmten knn ve getirir ve altn kargnn gmten knn krala verir. mabette oturduklar zaman,
GI GI

kalmuu ieri

kalmuu ise, kraln

sana tahtn zerine koyar. (nal, 2003: 96). Buradan da kral ve kralienin kalmuu tahtn zerine veya tahtn ve kraln sa tarafna konulduu anlalmaktadr.

KUB XXVIII 9 1 IVde; bu metnin benzerleri KUB II 311 1 vd; 6 III 4 vd; (krk); XI 35 119; XX19 III 8; 79,9; 96 III 8; IBOT I3I9da vardr (Alp 1948: 303). 2 KUB XXXIV 130 3 KUB X 21 I 4 KUB XX 78 IV 12de 5 KUB II 10 III 9; benzer metinlerde KBO IV9 III 29, KUB X 3 122, I 7 II 9, XX69, 3, XXV 16 16

48

Kral tahttan indii zaman, GIkalmu yine kendisine veriliyor. (K)ral tahttan aa iner. Fakat sarayl aas ona GIkalmuu verir.1 (Alp 1948: 304). Bayram merasiminin sonunda kral merasiminin yapld yeri terk ederken, Bunun zerine saray(l taht)tan sarayl
GI GI

kalmuu ve mzra alr. Sonra

kalmuu krala verir ve byk toplant (sona erer).2 (Alp, 1948:

GI

304-305). Ayrca bir metinde kraln baz kurban sahnelerinde kulland ve elinde tuttuu anlalmaktadr. Kral, tekrar ikinci ekmeine
GI

kalmuu Fakat

kalmuu

yanatrr.
GI

Bameedi ekmeini eliyle aa tutar. Aba ise, bir butu stne koyar ve bir butu tekrar krala uzatr. Kral, nc ekmeine yanatrr. (Alp, 1948: 305). Bayramn son gnnde kral, tapnaktan i eve (yatmaya) giderken
GI 3

kalmuu tekrar

kalmu, tahtn zerinden alnp darya gtrlyor, Sonra sarayl,

GI

tahttan

kalmuu (ve) mzraklar alr ve onlar darya gtrr. Byk

toplant sona erer kral, i eve gider.4 (Alp, 1948: 305). Metinlerde geen saray grevlilerinden birinin asa tamayla ilgili bir grevi olduu anlalmaktadr. Bir saray grevlisi demir mzrak,
GI

kalmu, kam ve mukar

(ngrak ?) tar.5 (Gterbock, Hoffner, 1980: 183), Kral ve kralie tahta oturur. Bir saray grevlisi gelir o bir mzrak, karg ve bir keten kuma tar. Keten kuma krala verir,
GI

kalmu, karg ve mzra tahta platforma koyar.6

GI

(Gterbock, Hoffner, 1980: 183). Metinlerde anlalaca zere

GI

kalmu, yalnzca krala ait bir alettir.

kalmuun kral tarafndan kullanld, merasim alaylarnda muhtemelen

elde tand, kral tahta oturduu zaman sa tarafna yada tahtn zerine

1 2

KBO II 37de KUB XI 34 VI 3 KUB II 10 IV 4 KUB X 18 VI 5 KUB 2 3 ii 1-8 6 KUB 10 17 ii 9-14

49

konduu, tahttan indikten sonra da kendisine takdim edildii anlalmaktadr. Bir metinde de ekmei,
GI

kalmu araclyla kutsad yada tanrlara kurban

GI

ettii grlmektedir. Bu yazl metinlerden olduu da anlalmaktadr. 5.2. Tanrlarn Asas GIPA Yazl
GI/URUDU

kalmuu tayan bir grevlinin

kaynaklarda

geen

GI

PA

ideogram

(yeni

okunuu

GIDRU) ile ifade edilen asa Bameedi, Meedi onbas, Meediler

dnda tanrlar tarafndan kullanlmaktadr (Alp, 1948: dipnot 5; Baltacolu, 1994: 44). Metinlerde bu asann, genellikle aatan retildii belirtilmektedir. muhafz ktas askeri, masann sanda yrrler ve altndan kargy ve uruhha-aacndan yaplm asay tarlar (nal, 2003: 96). Baz blmlerinin altn, gm, tun gibi metallerden yaplm olduu ve kk rneklerinin de bulunduu renilmektedir ( Baltacolu, 1994: 44). Metinlerden renildiine1 gre bu asay Frtna Tanrs ZABABA, Hilai, Zali(ia)nu, Katahziuuri, uualiiat gibi tanrlar ve Tanra liaiya (yaya) kullanmaktadr (Alp, 1948: 310; Baltacolu, 1994: 44). 1948: 310; Baltacolu, 1994: 44).
GI GI

PAnn Byk

Krallar tarafndan kullanldna dair bir yazl belge bulunmamaktadr (Alp, PA, Hiuwa2 Bayramnda pme eylemi ile ilgili de gemektedir

(nal, 2003: 98). pme eylemini yapan kiiler rahibe, rahip ve kraldr (nal, 2003: 98). Burada yaplan olay, tamam ile ayinle ilgili olup plen nesnenin sahibine veya ona itaat ettiinin bir niandr (nal, 2003: 98). plen kii ve nesneler ise insanlarn el, ayak ve azlar ile kurbanlk et, insan cesedi, mzrak ve GIPAdr (nal, 2003: 98).

KBO II 1 I 40,31, KUB XX 80 III 16, KUB XX 80 III 17, KUB X 11 III 12 IV 16, KUB X 68-7, KUB XXX III 96 113, KUB XXXIII 102 2 lkbaharda kutlanan Hurri-Kizzuwatna kkenli bir bayramdr (nal, 2003: 98).

50

Hiuwa bayramnda sz konusu olan

GI

PA ile kraln srtna

vurulmaktadr ve daha sonra kral dayak yedii bu asalar pmektedir (nal, 2003: 98). nala gre (2003: 98), burada kral, tanr otoritesini kabul ettiini gstermektedir.

51

DRDNC KES M DEERLEND RME VE SONU 6. DEERLEND RME VE SONU Hititlerde Lituus, Erken Hitit Dneminde tasvir edilmeye balanm, mparatorluk ve Hititlerin ykmndan sonra kurulan Ge Hitit ehir Devletleri Sanatnda da grlmeye devam etmitir. Hitit yazl belgelerine gre lituus, kral asas GIkalmu ve tanr asas
GI

PA olarak isimlendirilmekte,

GI

kalmu aa veya altndan (Alp, 1948:

314), GIPA altn, gm veya tuntan yaplmaktadr ( Baltacolu, 1994: 44). Lituusun, Msr, Babil ve Hititlerde baz tanrsallklarca kullanld anlalmaktadr. Babilde Amurru, Msrda Osiris ve Hititlerde DLAMA, ayrca metinlerden de renildiine gre Frtna Tanrs ZABABA, kullanmtr (Alp, 1948: 310; Baltacolu, 1994: 44). Lituusun kullanm, tanrlarn dnda zellikle krallarda grlr. Msrda ilk hkmdar olarak gsterilen, Tanr Osirisin yeryzndeki temsilcileri varsaylan, yaarken tanr olan, firavunlar tarafndan tanrd (Freeman, 2003: 39). Babilde ise lituus, krallar ve baz rahiplerle balantldr (Lumsden, 1990: 107). Hititlerde kraln birok unvan bulunur. Eski Krallkta ve mparatorluk Dnemi'nde Hatti kralna tabarna/labarna unvan verilirdi ve bu adlandrma baz aratrmaclara gre Hatti, baz aratrmaclara gre ise Hint-Avrupa kkenlidir. I. Arnuvanda Dneminden balayarak ve sonra da daha sk olarak mparatorluk Dnemi'nde Hitit kral DUTUI, tam olarak " Gneim" sanyla belirtilirdi (Bossert, 1957: 102). Hitit kral, ayrca, adalar dier Yakndou hkmdarlar gibi "Byk Kral" olarak da tanmlanmt (Martino, 2003; 77). M II. binde, Babil kral, Mitanni kral, Asur kral gibi Yakndou'nun bamsz olan tm hkmdarlar, kendilerini hem ulusal hem de uluslararas belgelerde "Byk Hilai, Zali(ia)nu, Katahziuuri, uualiiat gibi tanrlar ve Tanra Iiaiya (yaya) da lituus

52

Kral" olarak adlandryor, bylece yerel hkmdarlara gre stnlklerini vurgulamak istiyorlard (Martino, 2003; 77). Hitit krallar, genellikle uzun bir manto, ular yukar kvrk ayakkab, takke, kpe giymekte, bellerinde hilal kabzal kl kuanmakta ve ellerinde krallk alameti lituusu tamaktayd (Alp, 1948: 315). Alp (2003: 17-20), Hitit krallarnn kyafeti ile Gne Tanrsnn kyafeti arasnda hibir fark olmadn belirtmektedir. Ancak Ensert (2005a: 297; 2005b: 38), ban kanatl gne kursunun talandrd ve Gne Tanrs olarak nitelendirilen figrlerin de hkm sren yaayan krallar olduklar dncesindedir. Emirgazi yaztlarndaki, Bana, Gneim Byk Kral Labarna Tuthalyaya dokunulmam yerde iki sunsun (libasyon yapsn) .. szlerini Hout (1995: 547), kraln kendisini bir klt eyleminin nesnesi yapt eklinde yorumlamaktadr. III. Hattuiliye ait baka bir metindeki, Tanra, kraliem daima benim elimden tuttu, tanrsal glere sahip olduum iin tanrlarn katnda yrdm ve insan neslinin iledii ktlklerin hibirini ilemedim. yazsn Gurney (1990: 62), mparatorluk Dneminde kraln, dou uygarlklar gibi insanst glerle donatld eklinde yorumlamtr. Ensert (2005a: 297), Hitit krallarnn yaarken tanrlatklarn ve Yazlkaya 34 (izim 10) ile 64 (izim 11) nolu kabartmalarda olduu ekilde tasvir edildiini ileri srmektedir. Krallarn elinde tututuu
GI

kalmuu, Alp (1948: 10), bir krallk

alameti olarak aklamaktadr. Bossert (1957: 104) lituusu bir tavan sopas olarak dnmekte, bugn dahi iftilerce kullanldn sylemektedir. Haas (1994: 203) zafer dolu ve gl asadan ziyade, daha yksek deerde bir anlama sahip olduunu dnmektedir. Brycea (2002: 204) gre ise lituus, kraln Gne Tanrs adna kulland yarg gcn simgelemektedir. Bittel (ve di, 1967: 124) lituusun krali bir sembol olmasnn yannda, tanrsallkla tayan arasndaki ba kuran, kutsal bir sembol olduunu belirtmektedir. Erken Hitit Dneminde lituus tayan figrler drt kabartmal vazo ve iki silindir mhr zerinde grlr. Suriye kkenli mhrlerde (izim 41a-b)

53

grlen eri asalarn bele konulu biimi, Tyskiewicz (izim 5) ve Aydn (izim 4) mhrlerinde de bulunur. Erken Hitit Dneminde vazolar zerindeki lituus tutan figrlerin kimlikleri tam olarak bilinememektedir. Fakat Hseyindede 2 (resim 1), Bitik (izim 3) ve nandk Vazolarnda (izim 1a-b) grlen figrler, Hitit yazl belgelerinde anlatlan bayram trenlerindeki asa tayclarn anmsatmaktadr. Hitit mparatorluk Dnemi ve Ge Hitit Dnemdeki lituus tasvirleri, Hitit yazl belgelerindeki
GI

kalmu ile

GI

PAy

kantlar biimde, krallarn

yada tanrsallklarn ellerinde grlmektedir. Hitit mparatorluk Dneminde, lituusun kullanmnda gzle grlr biimde bir art meydana gelmi ve Byk Krallar her zaman lituusla birlikte gsterilmitir. Lituuslarn, ANTAHUM ve KI-LAM Festivallerinde krallar tarafndan tand yazl belgelerde gemektedir. Bu festivallerde kral tarafndan kullanld, merasim alaylarnda muhtemelen elde tand, kral tahta oturduu zaman sa tarafna yada tahtn zerine konduu, tahttan indikten sonra da kendisine takdim edildii ve ekmek kutsamada kullanld anlalmaktadr. Hitit Sanatnda lituuslarn tutuluunda farkllklar grlmektedir. Erken Hitit Dnemi tasvirli sanat eserlerindeki kabartmal vazolarda, lituuslarn hepsinin kvrk ucu yukar bakmaktadr. Hseyindede 2, Bitik (izim 42-1c) ve nandk Vazolarnda (izim 42-1a) lituuslar, figrlerin omuzlarnda tanr vaziyette gsterilmitir Yalnz Hseyindede 1deki (izim 42-1b) figr kvrk ucu ne gelecek ekilde tutarak belki de nnde yer alan danslar ynetmekteydi. Bu da yazl belgelerde lituusun bayram trenlerinde kullanlmasyla aklanabilir. mparatorluk Dneminde lituuslar, kral figrlerinin ellerinde kvrk ucu aa ve arkaya bakacak ekilde tasvir edilmitir. Sadece bir kp zerindeki Hitit silindir mhr basksnda (izim 42-2m) lituusun ucu allageldii gibi da deil, ie doru kvrlmtr. Bunun sebebi, mhr yapan ustann mhr ilerken yapt bir mantk hatas olmaldr.

54

Krallar ve tanrlar, lituuslar tutu ekilleri ile de birbirlerinden ayrlrlar. Yazl belgelerde olduu gibi Frtna Tanrs ve Anadoluda Karum/Kani IIden beri bilinen
D

LAMA ile birlikte lituus tasvir edilmitir.

Yeniky steli (izim 42-2), Fraktin Kaya Ant (izim 42-2c), Ashmolean Mzesi Damga Mhr (izim 42-2z), Boazkyde bulunmu Tuntan Tanr Heykelcii (resim 3) ve Altndan Alacahyk Tanr Heykelciinde (resim 4), tanrlarda grld gibi lituuslarn kvrk ucu yukar bakmaktadr. Yeniky Stelinin (izim 42-2) dnda, Altndan Alacahyk Tanr Heykelcii ve Geyik Biimli Trensel ki Kabnda (izim 42-2b)
D

LAMA, daha ufak ve kvrk ucu

ne bakan farkl bir lituus tutmaktadr. Fildiinden yaplm Boazky l Kompozisyonda bulunan lituuslar (izim 42-2), belki kralla ait olduklar iin aa doru tutulmaktadr. Alacahyk kral mezarlarnda bulunan ve 3. binin sonuna tarihlenen asa ba olduu dnlen nesneler dnda, Anadadoluda II. Muvatalliye kadar krallarn lituus tadklar grlmemektedir. Alacahykteki bu nesnelerin de tek rnek olmas nedeniyle bunlarn krallara ait olup olmadklar da tam olarak sylenemez. Sonu olarak lituus, Msrdan, Suriye yoluyla Anadoluya gelmi olmaldr. Hititlerde
GI

kalmu ve

GI

PA olarak isimlendirilen lituus, krallar ve

baz tanrsallklarca kullanlmtr. imdiki bilgilere gre, Hitit krallarndan II. Muvatalli ile III. Hattuilinin anlaamayarak, Muvatallinin Konya ovas civarnda bulunduu dnlen Tarhundaa Kralln kurmas ve mparatorluun iki kralla blnmesiyle balayan bir zayflk evresinde, krallk iktidarn glendirmeye almak amacyla, krallarn hayattayken tanrlat ve bu tanrsalln vurgulamak iin rekabet iinde olduu ve yaarken tanr olan Msr firavunlar gibi lituus kulland sylenebilir. Ayrca Hitit krallarnn lituusu kullanmalar zellikle, mparatorluk Dneminde yerel krallardan kendilerini ayrarak, merkezi tek g olduklarn vurgulamak istemeleri eklinde yorumlanabilir.

55

KAYNAKA

AKURGAL, Ekrem, (1946), Remarques Stylistiques Surles Reliefs de Malatya, Ankara niversitesi Dil Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara. AKURGAL, Ekrem, (1995), Hatti ve Hitit Uygarlklar, Tkelmat A., zmir.
ALEXANDER, Robert, l., (1975), " A Hittite Cylinder Seal in the Fitzwilliam Museum", Anatolian Studies, XXV, s. 111-119. ALEXANDER, Robert, l., (1976), "The Tyskiewicz and Group of Stamp Cylindires", Anatolica, VI, s. 141-215. ALEXANDER, Robert, l., (1986), The Sculpture and Sculptors of Yazlkaya, Cranbury. ALEXANDER, Robert, l., (1989), " A Great Queen on the Sphinx Piers at Alaca Hyk", Anatolian Studies, XXXIX. ALEXANDER, Robert, l., (1998), " Contributions to the Interpretation of the Fraktin Reliefs" III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri, s. 15-20, Ankara. ALPARSLAN-DOAN, Meltem, (2004), Hitit Arkeo-Atlas, 3, s. 37. nan Sistemi Hakknda,

ALP, Sedat, (1947), "la Designation du lituus en Hittite" , Journal of Cuneiform Sutidies (JCS), s. 164-175, New Hawen.

56

ALP, Sedat, (1948), "Hitit Metinlerinde GIkalmu Iituus ve HUB.B kpe", Belleten, XII, 46, s.301-320, Ankara. ALP, Sedat, (1950), Zur Lesung von Manchen Personennamen auf den Hieroglyphenhethitischen Siegeln und Inschriften, Hitit Hiyeroglif ahs Adlar, Ankara. ALP, Sedat, (1994), Konya Civarnda Karahyk Kazlarnda Bulunan Silindir ve Damga Mhrleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
ALP, Sedat, (1999), Hititlerde ark Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Kavakldere Kltr Yaynlar, Ankara. ALP, Sedat, (2000), Hitit anda Anadolu ivi Yazl ve Hiyeroglif Yazl Kaynaklar, TBiTAK Popler Bilim Kitaplar, stanbul. ALP, Sedat, (2003), Hitit Gnei, TB TAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara. ARIKAN, Yasemin, (1998), "A Study on Hittite Religion", Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, 38/1-2, Ankara. ARIK, Remzi, O., (1937), Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan Alacahyk Hafriyat 1935deki almalara ve Keiflere ait lk Ropor, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. BALTAClOLU, Hate, (1995a), Alaca Hyk Sfenksli Kapya Ait Tanraya Tapnma Konulu Kabartmaya ilikin Gzlemler, Ankara.

57

BALTAClOLU, Hate, (1995b), "Alaca Hyk Antsal Hitit Heykeli", in Memoriam . Metin Akyurt Bahattin Devam An Kitab, Eski Yakn Dou Kltrleri zerine ncelemeler, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. BALTAClOLU, Hate, (1996), Alaca Hyk Sfenksli Kap

Kabartmalarnda Tasvir Edilen Tren, Ankara. BAR-ADON, P., (1980), The Cave of the Treasure, Jerusalem. BAYBURTOGLU, nci, (1989), "1988 Boazky Kazsnda nemli bir

Buluntu: Kral Mezar", Mze-Museum, 1, s. 56-59. BECKMAN, Gary, (1981), "A Hittite Cylinder Seal in the Yale Babylonian Collection", Anatolian Studies, XXXI, s. 129-135. BERAN, Thomas, (1958), "Hethitische RoIIsiegel Der Grossreichszeit", stanbuler Mitteilungen, 8, s. 137-141. BERAN, Thomas, (1960), "Hethitische RolIsiegel Der Grossreichszeit II", stanbuler Mitteilungen, 9/10, s. 128-133. BERAN, Thomas, (1967), Die Hethitische Glyptik Von Boazky, Berlin. BITTEL, Kurt, (1939), Untersuchungenin Fraktin, Archaeologische

Anzeiger, 54, s. 566-568. BITTEL, Kurt, (1976), Les Hittites, Paris. BITTEL, Kurt, Raulf Naumann, ,H. Otto, (1967), Yazlkaya Architektur, Felsbilder Inschriften und Kleinfunde, Osnabrck.

58

BLACK, Jeremy, Anthony Green, (2003), Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia, Fifth University of Texas Press Printing, Texas. BOEHMER, Rainer, M., (1975), "Kleinasiatische Glyptik" , Der Alte Orient Propylaen Kunstgeschichte, Band 14, s. 437-453, Berlin. BOEHMER, Rainer, M., Hans Gterbock, (1987) Glyptik aus dem Stadtgebeit von Boazky, Boazky-Hattusa XLV, Berlin. BOSSERT, Helmuth, Th., (1951), "Die Gttin Hepat in den Hieroglyphen Hethitiscen Texten, Hitit Hiyeroglif Metinlerinde Tanra Hepat" Belleten, 59/XV, s. 315-333. BOSSERT, Helmuth. Th., (1957), "Meine Sonne", Orientalia, 26, s. 97126. BRKER-KLHN, Jutta, (1980), "Zur Lesung der Fraktin-Beischrift", Oriens Antiquus, 19, 37-48. BRKER-KLHN, Jutta, (1982), Altvorderasiatische Bildstelen und Vergleichbare Reliefs, Mainz. BRKER-KLHN, Jutta, Christoph Brker, (1976), "Eflatun Pnar Zur Rekonstruktion, Deutung und Datierung", Jahrbueh des Deutsehen Arehaeologischen Instituts, XC, s.1-41, Berlin. BRANDENSTEIN, Von, G., (1943), Hethitische Gtter Nach

Bildbeschreibungen, Leipzig. BRYCE, Trevor, (2002), Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, Ankara.

59

BUNNENS, Guy, (2006), A New Luwian Stele and The Cult of The Storm-God at Til Barsib-Masuwari, Paris. COLLON, Dominique, (1980-1983), "Krumstab (Lituus)", Realexion der Assyriologie, VI, s. 252-253. COLLON, Dominique, (1982), "The Aleppo Workshop-A Seal-Cutters Workshop in Syria in the Second Half of the 18th century B.C., Ugarit-Forschungen, 13, s. 33-43. DARGA, Muhibbe, A., (1992), Hitit Sanat, Anabasm A.. (Akbank Kltr ve Sanat Kitaplar: 56), stanbul. DELAPORTE, Louis, (1940), Malatya Arslantepe, La Porte des Lions, Paris. D NOL, Ali, (2004), Hititler, Arkeo-Atlas, 3, 22-59. EMRE, Kutlu, (2002), Hititler ve Hitit imparatorluu 1000 Tanrl HalkKunst-und Deutschland. EMRE, Kutlu, (2004), Hitit Sanat, Arkeo-Atlas, 3, 55. ENSERT, Kbra, H., (2005a), Is The Figure No: 34 at Yazlkaya the Sungod or the King?, V. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri, s. 293-302. ENSERT, Kbra, H., (2005b), M.. kinci Binde Kanatl Gne Kursu ile Talandrlm Anadolu Hitit Figrleri, Anadolu/Anatolia, 28, s. 2547. Ausstellung Shalle der Bundesrepublik,

60

ENSERT, Kbra, H., (2006), Nide Stelinin zerindeki Figr, Bereketin Frtna Tanrs Tarhunzasn Unvann tayan Kral Muwaharanis Olabilir mi?, Hayat in Erkanala Honor of Armaan; Hayat Kltrlerin Cultural Yansmas/Studies Erkanal

Reflections, Homer Kitabevi, s. 326-331. ER, Yasemin, (2006), Klasik Arkeoloji Szl, Phoenix Yaynevi, Ankara. FREEMAN, Charles, (2003), Msr, Yunan ve Roma Antik Akdeniz Uygarlklar, Dost Kitabevi, Ankara. GELB, I, J., (1939), Hittite Hieroglyphic Monuments, Oriental Institute Puplication 45, Chicago. GONNET, Hatice, (1990), "II. Muwatallinin Mhrleri zerine Gzlemler, Belleten, 84, 9-17. GOETZE, Albrecht, (1947), "The Priestly Dress of the Hittite King", Journal of Cuneiform Studies, 1, s. 176-185. GURNEY, Oliver, R., (2001), Hititler, Dost Kitabevi, Ankara. GTERBOCK, Hans, G., (1943), "Eti Tanr Tasvirleri ve Tanr Adlar", Belleten VII, s. 273-293. GTERBOCK, Hans, G., (1945), Kumarbi Efsanesi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. GTERBOCK, Hans, G., (1947), "Eski ve Yeni Hitit Abideleri", Halil Ethem Hatra Kitab I, s. 48-51. GTERBOCK, Hans, G., (1978), Die Hieroglypheninschrift von Fraktin,

61

Fs.L.Matous, s.127-136. GTERBOCK, Hans, G., (1993), "Sun or King?", Nimet zge Armaan, Aspects of Art and Iconography, Anatolia and its Neighbours Studies in Honor of Nimet zg, s. 225-6. GTERBOCK, Hans, G., Harry Hoffner, (1980), The Hittite Dictionary, Chicago. GTERBOCK, Hans, G., T. Kendall, (1995), " A Hittite Silver Vessel in the Form of a Fist", The Ages of Homer, University of Texas Press, s. 45-60. HAAS, Volkert, (1994), Geschichte Der Hethitischen Religion, Leiden, New York, Kln. HAWKINS, John, D., (2000), Corpus of the Hieroglyphic Luwian Inscriptions, Part I, Berlin. HAYES, William, C., (1953), The Scepter of Egypt. Part I: From the Earliest Times to the End of the Middle Kingdom, Harvard University Pres, Cambridge. HROZNY, B., (1933), Les Inscriptions Hittites Hieroglyphiques, Paris. KOHLMEYER, Kay, (1983), "Felsbilder Hethitischen Grossreichszeit", Acta Praehistorica et Archaeologica, 15, s. 7-154. KOAY, Hamit, Z., (1951), Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan Alaca Hyk Kazs 1937-1939'daki almalara ve Keiflere Ait lk Rapor, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.

62

LAROCHE, Emmanuel, (1960), Les Hieroglyphes Hittites, Paris. LAROCHE, Emmanuel, (1989), "Les Reliefs de Fraktin", Tahsin zg'e Armaan, Anatolia and the Ancient Near East Studies in Honor of Tahsin zg, s. 301-302, Ankara. LUMSDEN, Stephen Paul, (1990), Symbols of Power: Hittite Royal Iconography in Seals, UMI, California. MACQUEEN, J., G., (2001), Hititler ve Hitit anda Anadolu, Ankara, Arkada Yaynevi. MELLlNK, Machteld, J., (1964), "Archaelogy in Asia Minor, American Journal of Archaelogy, 69, s. 139-149. MELLlNK, Machteld, J., (1972), "Observations on the Sculptures of Alaca Hyk", Anadolu/Anatolia, XLVI s. 15-27. MERIGGI, Piero, (1975), Manuale di eteo Geroglifico. Vol. II: Testi 2nd & 3rd, Rame. MUSCARELLA, O., W., (1974), Ancient Art, The Norbert Schimmel Collection, Mainz. NEVE, Peter, (1989), "Einige Bemerkurgen Zu der Kommer B. in Yazlkaya", Tahsin zg'e Armaan, Anatolia and the Ancient Near East Studies in Honor of Tahsin zg, Yayna Hazrlayanlar, Emre, K., Hrouda, B., Mellinki M. ve zg N., s. 345-355. NEVE, Peter, (1989-1990), Boazky-Hattusha, New Result of the Excavations in the Upper City, Anatolica, XVI:7-14.

63

NEVE, Peter, (1992), Hattua-Stadt der Gtter und Tempel, Antike Welt, 23, s. 1-88. ORTHMANN, Winfried, (1971), Untersuchungen zur Spathethitischen Kunst, Bonn. ZG, Nimet, (1965), Kltepe Mhr Basklarnda Anadolu Grubu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. ZG, Tahsin, (1948), "Ankara niversitesi Adna Yaplan Fraktin Kazs ve Tetkik Gezileri ", Belleten XII/45 ,260-267. ZG, Tahsin, (1957), "Bitik Vase", Anatolia II, s. 57-78. ZG, Tahsin, (1958), "Bitik Vazosu", Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, XVl/1-2, s. 1-19. ZG, Tahsin, (1988), nandktepe, Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. ZG, Tahsin, (1993), Studies on Hittite Relief Vases, Seals, Figurines and Rock Carvings, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. ZG, Tahsin, (2004), nandktepe, Arkeo-Atlas, 3, 25. PORADA, Edith, (1981), "The Cylinder Seals Found at Thebes in Boeotia", Archiv fr Orientforschung XXVIII, s. 1-78. ROBINS, Gay, (1997), The Art of Ancient Egypt, British Museum Press, London.

64

Racines Traditions, (2007, Ocak 20), Le Lituus, Fransa, indirilme tarihi: 20 Ocak 2007, http://racines.traditions.free.fr/lituus/lituus.htm. SAVA, zkan, Sava, (2001), "Kizzuwatnal Byk Hitit Kraliesi Puduhepa'nn Evlilik Ant ile lm Ant", Kilikia: Mekanlar Ve Yerel Gler (M.. 2.Binyl -M.S. 4.Yzyl) Uluslar Aras Yuvarlak Masa Toplants Bildirileri, 95-115. SAVA, zkan, Sava, (2002), "Hititlerde "Frtna Tanrs" ile "Boa Klt" zerine Baz Gzlemler ve Yorumlar", Archivum/Anatolicum, s. 97-171. SCHAEFFER, Claude, (1956), Mission de Ras Shamra, UGAR T CA III, Paris. SEYFFERT, Oskar, (1957), A Dictionary of Classical Antiquities, Meridian Boks, New York. SEIDL, Ursula, (1972), "Lapisreliefs und hre Goldfassungen aus Karkam stanbuler Mitteilungen, 22, s. 15-43. SEEHER, Jrgen, (2004), Hattua Hititlerin Bakenti, Arkeo-Atlas, 3, s. 62-63. S PAH , Tun, (2001), "New Evidence From Anatolia Regarding BullLeaping Scenes in the Art of the Aegean and the Near East" Anatolica, XXVII, s. 107-125. S PAH , Tun, (2005), Hseyindededen Hitit Tasvir Sanat in Yeni Bir Sahne, V. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri, s. 661-678. S PAH , Tun, Tayfun Yldrm, (2004), Hseyindede, Arkeo-Atlas, 3, 53.

65

STOKKEL, Peter, (2005), "A New Perspective on Hittite Rock Reliefs", Anatolica, XXXI, s. 171-188. TARACHA, Piotr, (1996), "Two Spears on the Stag Rhyton in the Schimmel Collection", Archivum Anatolieum, 2, s. 71-77. USSISHKIN, David, (1989), "The Erection of Royal Monuments in City, Anatolia and the Ancient Near East. Studies in Honor of Tahsin zg, s. 485-492. UZUNOLU, Edibe, (1978), "Kp zerinde bir Hitit Silindir Mhr Basks", Anadolu Aratrmalar, VI, s. 179-192. NAL, Ahmet, (2002), Hititler Devrinde Anadolu I, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. NAL, Ahmet, (2003), Hititler Devrinde Anadolu II, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. WOUDHUIZEN, F., C., (1996), "Luwian Hieroglyphic Monumental Rock and Stone Inscriptions from the Hittite Empire Period", Talanta XXVIXXVII, 1994-1995, s. 153-217. VAN DEN HOUT, P., J., (1996), "Tuthalija IV und Ikonographie Hethitischer Grossknige des 13. jhs., BibO LII, s. 543-73. YILDIRIM, Tayfun, (2005), Hseyindede Tepesinde Bulunan Yeni Bir Klt Vazosu, V. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri, s. 771-778.

66

Resim 1: Hseyindede Vazosu 2.

Kaynak: Yldrm, 2005: res. 1.

67

Resim 2: Fildiinden Yaplm Boazkyden l Kompozisyon.

Kaynak: Alp, 2002: res. 30.

68

Resim 3: Boazkyde Bulunmu Tuntan Tanr Heykelcii.

Kaynak: Neve, 1992: abb. 228. Resim 4: Altndan Tanr Heykelcii.

Kaynak: zg, T., 1993: 2a.

69

Resim 5: Yeniky Steli.

Kaynak: Alp, 2002: 12, res. 8. Resim 6: Alacahyk Antsal Hitit Heykeli.

Kaynak: Baltacolu, 1995b: lev. A.

70

Resim 7: Tanr Osiris.

Kaynak: Robins, 1997: fig. 31.

71

Resim 8: Alacahyk Kral Mezarlarnda Bulunan Asa Balar

Kaynak: Koay, 1951: lev. CLXXX.

72

73

izim 1b: nandk Vazosu, ayrnt.

Kaynak: Akurgal, 1995: ek. 26b.

izim 2: Hseyindede Vazosu I.

Kaynak: Sipahi, 2005: fig. 1.

74

izim 3: Bitik Vazosu.

Kaynak: zg, 1957: res. 2.

75

izim 4: Aydn Mhr.

Kaynak: Alp, 1999: 49.

izim 5: Tyskiewicz Mhr.

Kaynak: Alp, 1999: 43.

76

77

78

79

izim 8b: Fraktin Kaya Ant, ayrnt.

Kaynak: Kohlmeyer, 1995: 25.

izim 8c: Fraktin Kaya Ant, ayrnt.

Kaynak: Kohlmeyer, 1995: 24.

80

izim 9: Sirkeli Kaya Ant.

Kaynak: Akurgal, 1995: ek. 64.

81

izim 10: Yazlkaya 34 nolu Kabartma.

Kaynak: Bittel, ve di., 1967: taf. 54. izim 11: Yazlkaya 64 nolu Kabartma.

Kaynak: Bittel, ve di., 1967: taf. 60

82

izim 12: Yazlkaya 81 nolu Kabartma.

Kaynak: Bittel, ve di., 1967: taf. 62.

83

izim 13: Boazky Gneykalede 2 nolu Tonozlu Odann Arka Duvarndaki Kabartma.

Kaynak: Ensert, 2005b: ek. 6.

84

izim 14a: Alacahyk Sfenksli Kapya Ait Tapnma Tasviri.

Kaynak: Baltacolu, 1996; res. 2.m. izim 14b: Alacahyk Sfenksli Kapya Ait Tapnma Tasviri.

Kaynak: Baltacolu, 1995a; res. 1.

85

izim 15: Alacahyk Kent Duvar Kapsnn Solundaki Kabartmal Orthostat.

Kaynak: Baltacolu, 1996; res. 1,1.

86

izim 16: Ugaritten Elektron l Kompozisyon.

Kaynak: Alp, 1999: 47.

87

izim 17: Karkamtan Altn Heykelcik.

Kaynak: Seidl, 1972: 21, res. 11.

88

izim 18: Bir Kp zerindeki Hitit Silindir Mhr Basks.

Kaynak: Uzunolu, 1979: abb. 2. izim 19: Katip Lat-Kurun Mhr Basks.

Kaynak: Beran, 1958: abb. 1.

89

izim 20: Yale Babylonian Koleksiyonundaki Silindir Mhr.

Kaynak: Beckman, 1981: fig. 1. izim 21: Fitzwilliam Mzesindeki Silindir Mhr.

Kaynak: Alexander, 1975: fig. 4.

90

izim 22: ni-Teupun Silindir Mhr.

Kaynak: Schaeffer, 1956: fig. 34. izim 23: Pihazitinin Silindir Mhr.

Kaynak: Schaeffer, 1956: fig. 63.

91

izim 24: Sharunawann Silindir Mhr Basks.

Kaynak: Lumsdan, 1990: 293/104. izim 25: Ugaritten Silindir Mhr Basks.

Kaynak: Lumsdan, 1990: 295/109.

92

izim 26: Degan-belunun Silindir Mhr Basks.

Kaynak: Bunnens, 2006: fig.33.

93

izim 27: II.Muvatallinin Mhr Basks.

Kaynak: Alp, 2000: 172. izim 28: III. Murilinin Mhr Basks.

Kaynak: Alp, 2000: 174. izim 29: Ashmolean Mzesi Damga Mhr.

Kaynak: Alp, 1950: abb. 5.

94

izim 30a: Megiddo Levhac.

Kaynak: Alp, 2002: ek. 6b. izim 30b: Megiddo Levhacnn Tamamlanm izimi.

Kaynak: Alp, 2002: ek. 6c.

95

izim 31: Darende Steli.

Kaynak: Hawkins, 2000: pl. 146/5.

96

izim 32: spekr Steli.

Kaynak: Hawkins, 2000: pl. 143/4.

97

izim 33: Malatya B Kabartmas.

Kaynak: Hawkins, 2000: pl. 150/10. izim 34: Malatya C Kabartmas.

Kaynak: Hawkins, 2000: pl. 150/11.

98

izim 35: Malatya E Kabartmas.

Kaynak: Hawkins, 2000: pl. 151/12. izim 36: Malatya G Kabartmas.

Kaynak: Hawkins, 2000: pl. 148/5.

99

izim 37: Malatya J Kabartmas.

Kaynak: Hawkins, 2000: pl. 148/7). izim 38: Malatya K Kabartmas.

Kaynak: Hawkins, 2000: pl. 149/9.

100

izim 39: Tanr Amurru.

Kaynak: Black, Jeremy, 2003: 130/106. izim 40: Av Tanrs.

Kaynak: zg, N., 1965: lev. XXII64.

101

izim 41a: Suriye Kkenli Silindir Mhr.

Kaynak: Erkanal, 1993: Ib/05. izim 41b: Suriye Kkenli Silindir Mhr.

Kaynak: Erkanal, 1993: Ia/06.

102

102