Tp ch Khoa hc HQGHN, Khoa hc X hi v Nhn vn 24 (2008) 157-167

Cng ty Xuyn quc gia - ch th quan h quc t

Hong Khc Nam*
Trng i hc Khoa hc X hi v Nhn vn, HQGHN 336 Nguyn Tri, Thanh Xun, H Ni, Vit Nam
Nhn ngy 28 thng 7 nm 2008

Tm tt. Bn cnh ch th quc gia, s ni ln ca cc ch th phi quc gia l mt trong nhng nhn t to nn nhng thay i n tng ca quan h quc t (QHQT) thi hin i. Cng ty Xuyn quc gia l mt trong nhng ch th phi quc gia quan trng nht. tm hiu vai tr ch th QHQT ca Cng ty Xuyn quc gia, bi vit xem xt qu trnh hnh thnh v pht trin ca chng k t thi cn i cho n nay. Mt qu trnh pht trin nh vy c th gip thy c xu hng tng cng vai tr ca chng trong QHQT th gii. Bi vit cng tm hiu nhng c im ca Cng ty Xuyn quc gia nh tnh c nhn, tnh quc t, mc th ch, quan h vi quc gia,... l nhng yu t khng ch gp phn quy nh vai tr ch th QHQT m cn to nn nhng c th ring trong tc ng ca chng ti nn kinh t chnh tr quc t. Cui cng, bi vit nh gi v vai tr ch th QHQT vi loi hnh c bit l ch th phi quc gia. Vic nh gi ny c xem xt ln lt trn bn tiu ch l tham gia, mc ch, nng lc v nh hng. Vic tm hiu vai tr ch th QHQT ca Cng ty Xuyn quc gia khng ch c ngha i vi vic nghin cu QHQT, m cn c th l cn thit i vi nc ta trong bi cnh m ca thu ht u t nc ngoi v hi nhp kinh t quc t.

Trong phn ln chiu di lch s, QHQT b chi phi v nh ot bi quc gia. n thi hin i, th c tn dn dn b ph v bi s ni ln cc ch th mi bn cnh quc gia. chnh l ch th phi quc gia (Nonstate Actor). S tn ti ca cc ch th phi quc gia tc ng mnh m ln quc gia v dn n nhng thay i ng k trong QHQT. Thm ch, s pht trin ca chng cn c nhiu ngi k vng s cn em li nhng thay i to ln hn cho tng lai th gii.
________ * T: 84-4-7730725 E-mail: hknam84@yahoo.com

Cng ty Xuyn quc gia l mt trong nhng ch th phi quc gia quan trng nht. l nhng t chc kinh doanh c quyn s hu hoc hot ng kinh doanh din ra trn a bn nhiu quc gia. Trong kinh t, thng c s phn bit gia Cng ty Quc t (International Corporation) vi Cng ty a quc gia (Multunational Corporation) v Cng ty Xuyn quc gia (Transnational Corporation). Trong , Cng ty Quc t l cng ty c s quc t ho th trng, tc l hot ng c th trng ni a ln th trng nc ngoi. Cng ty a quc gia l cng ty c s quc t ha ngun vn, tc l c ch u t thuc cc
157

158

Hong Khc Nam / Tp ch Khoa hc HQGHN, Khoa hc X hi v Nhn vn 24 (2008) 157-167

quc tch khc nhau. Cng ty Xuyn quc gia l cng ty c s quc t ho hot ng kinh doanh nhng ch u t thng thuc mt quc tch. Nhn chung, cc cch phn loi ni trn khng c s dng ph bin trong nghin cu QHQT. i vi QHQT, mt s xp hng theo quy m a l v doanh s, s phn bit quc tch ca cng ty m hay mc nh hng trong QHQT thng c ngha nhiu hn s phn loi bi nhng tiu ch trn gip nh gi c kh nng tng tc v vai tr ca chng trong QHQT. Tuy nhin, trong bi ny, xut pht t gc c nh hng xuyn quc gia trong QHQT, thut ng Cng ty Xuyn quc gia c s dng chung ch tt c cc cng ty hot ng trn quy m quc t, tc l bao gm c ba loi ni trn [1]. Vi cch hiu Cng ty Xuyn quc gia nh vy, bi vit ny xem xt qu trnh v c im ca Cng ty Xuyn quc gia trong QHQT t nh gi vai tr ch th QHQT ca chng. Vic tm hiu vai tr ch th QHQT ca Cng ty Xuyn quc gia khng ch c ngha i vi vic nghin cu QHQT, m cn c th l cn thit i vi nc ta trong bi cnh m ca thu ht u t nc ngoi v hi nhp kinh t quc t.

1. Qu trnh pht trin ca Cng ty Xuyn quc gia Cng ty Xuyn quc gia (TNC) ra i trong thi k pht trin ca ch ngha t bn (CNTB). Trong thi k u cnh tranh t do ca CNTB, mc ch li nhun v s pht trin sn xut lm tng yu cu v th trng nguyn liu, th trng lao ng, th trng hng ho v th trng ti chnh. Cc yu cu thc y vic tng cng khai

thc v m rng hot ng kinh doanh sang nc khc. Ngoi ra, s cnh tranh quyt lit cng hng nhiu cng ty trong nc i tm li nhun trong th trng bn ngoi. Qu trnh ny c to iu kin bi s pht trin ca thng mi quc t hnh thnh qua nhiu th k trc. Qu trnh ny cng c to iu kin bi s ng h ca cc nh nc TBCN v ch ngha thc dn. ng thi, qu trnh i t hp tc gin n n lin kt su sc hn trong gii cng thng t bn lm tng kh nng thc hin s m rng ny. Trn c s , cc t chc kinh doanh quc t bt u c hnh thnh v pht trin. Nhng t chc kiu ny c bit n sm l vo u th k XVII nh cc Cng ty ng n ca Anh, H Lan hay Cng ty Hudson Bay. Vo thi by gi, cc cng ty c nh hng nht nh n QHQT nh khuyn khch hoc trc tip thi hnh ch ngha thc dn. C nhng on thm him thc dn do cc cng ty ny t chc. Nhiu cuc xm lc do chnh cc cng ty ny khuyn khch v h tr. Khi ch thc dn c thit lp, nhng cng ty ny i u trong vic bc lt v khai thc thuc a. Cc TNC thc s hnh thnh v pht trin mnh m trong thi k ch ngha quc. Trong thi k ny, qu trnh tch t t bn, tp trung sn xut, s kt hp gia gii ti chnh v gii cng thng dn n s ra i ca hng lot cc tp on sn xut-kinh doanh ln theo xu hng c quyn. S cnh tranh t do trong thi k u ca CNTB vi s thn tnh c ln nut c b cng to thm iu kin cho s hnh thnh cc t chc kinh doanh c quyn ln t Syndica qua Trust ti Conglomerate. ng ch , s cnh tranh v xu hng c quyn din ra mnh m c trn th trng trong nc ln ngoi nc nn cng lm tng tnh quc t ca cc cng ty

Hong Khc Nam / Tp ch Khoa hc HQGHN, Khoa hc X hi v Nhn vn 24 (2008) 157-167

159

ny. S ni ln ca cc cng ty c quyn v s vn mnh ra th gii cn nh s kt hp cht ch gia quyn lc kinh t ca chng vi quyn lc chnh tr ca nh nc TBCN. iu thc y s pht trin ca ch ngha quc trong QHQT. Hai quyn lc ny song hnh cng nhau trong nhiu n lc tranh ginh th trng quc t, m rng khu vc nh hng v chin tranh quc. Sau Chin tranh Th gii II, s pht trin ca nn kinh t th gii, nhu cu tng cng quan h kinh t quc t v s hp tc chnh tr gia cc TBCN to iu kin cho s pht trin tip tc ca cc TNC, c bit trong th gii t bn. Nhiu TNC ra i v pht trin mnh m trong thi k ny. S pht trin ca TNC khng ch s nm gi cc lnh vc kinh t trng yu, nng lc ti chnh v khoa hc k thut, m cn s m rng hot ng kinh doanh ra khp th gii t bn. Vai tr ca TNC trong QHQT cng v th m tng ln qua s ng gp rt ln vo vic tng trng cc dng u t nc ngoi, thc y thng mi xuyn quc gia v m rng phn cng lao ng quc t. Bn cnh , s ra i ca hng lot quc gia mi thuc Th gii th Ba cng vi s yu km ca cc nn kinh t cng vn duy tr c hi cho TNC m rng kinh doanh ti th trng ny. Tuy nhin, qu kh gn lin vi ch ngha thc dn v ch ngha quc to nn s phn ng v nghi ng i vi cc TNC. Trong nhng nm 1960 v 1970, nhiu nc mi ginh c c lp coi cc TNC l k bc lt, thc dn kinh t hay ng vt n tht cc nc ngho. Cc TNC cn b ln n bi xut khu cng ngh lc hu, khai thc qu nhiu ti nguyn khng ti to c, tranh ginh thu ht lao ng chuyn mn, chn p sn xut ni a v to nn mt tng lp giu xi nc s ti... V th, ti sn

nc ngoi ca cc TNC c quc hu ho nhiu ni. Cc TNC phi rt lui khi th trng ca mt s nc Th gii th Ba. Mc d vy, iu ny cng khng ngn cn c s ln mnh ca cc TNC, c bit cc nc TNCN pht trin. T nhng nm 1980, nht l sau Chin tranh Lnh, cc TNC pht trin rt mnh m v ng vai tr ngy cng quan trng trong QHQT. Xu th ho du sau Chin tranh Lnh, s pht trin ca kinh t th trng nh con ng pht trin chung, xu th hp tc cng pht trin, tro lu thc y thng mi t do v hi nhp kinh t... to iu kin cho cc TNC m rng a bn, pht trin hot ng ra khp th gii. Vai tr chnh tr v thc lc kinh t to ln cng nh s chi phi nn kinh t th gii ca cc nc pht trin ni xut pht ca hu ht cc TNC ln - tip thm iu kin cho s pht trin v vai tr ca cc TNC. ng ch , s thay i cch nhn nhn v TNC gp phn ng k cho s m rng hot ng kinh doanh quc t ca cc TNC. TNC ngy cng c coi l cng c pht trin, l s to cng n vic lm, l ngun thu thu, l s khc phc v vn, k thut, cng ngh v kinh nghim lm n quc t. iu kin chnh tr thay i nhiu nc ang pht trin v cc nn kinh t chuyn i, s pht trin ca h thng lut l quc t v php lut quc gia lin quan n TNC cng lm gim bt s nghi ngi chnh tr i vi cc TNC. Bi th, cc nc u m ca th trng, khuyn khch FDI v thm ch cn cnh tranh vi nhau trong vic thu ht TNC. Nh , cc TNC bnh trng kh nhanh v m rng vai tr trong i sng quc t. Sau Chin tranh Lnh, TNC c s pht trin chng mt vi s lng cc TNC tng gn gp i, t khong 37.000 u thp k 1990 ln gn 70.000 vo nm 2004. ng thi,

160

Hong Khc Nam / Tp ch Khoa hc HQGHN, Khoa hc X hi v Nhn vn 24 (2008) 157-167

mc quc t ho ca chng cng pht trin cha tng thy vi s lng chi nhnh nc ngoi tng gn bn ln, t 170.000 u thp k 1990 ln gn 690.000 vo nm 2004 [2, tr.113]. Mt im khc cng ng ch , TNC khng cn l c quyn ca cc nc pht trin hng u m xut hin c trong cc nn kinh t ang pht trin hoc mi ni. Tuy nhin, quy m v vai tr ca cc TNC ny vn cn rt khim tn. Chng ch chim 4 trong tng s 100 TNC phi ti chnh ln nht th gii nm 2003(1), chim 3 trong tng s 50 TNC ti chnh ln nht th gii nm 2004(2).
700 600 500 400 300 200 100 0 u thp Nm 2004 k 1990 S lng chi nhnh nc ngoi (nghn) S lng TNC (nghn)

5.551 t USD [2, tr.17]. Cc TNC cng l ngi nm gi hu ht vn u t nc ngoi(3). Cc TNC thc hin hn 80% thng mi th gii [3]. Cc TNC chi phi hu ht cc ngnh cng nghip v dch v quan trng ca th gii. Cc TNC cng nm gi phn ln cng ngh tin tin v qu trnh chuyn giao cng ngh. Cc TNC vn tip tc nm trong trung tm ca s pht trin. Th v lc ca TNC tip tc pht trin trong nhng nm gn y vi xu hng sp nhp v thu nhn (M&A) hnh thnh cc tp on ln(4), nht l trong nhng lnh vc kinh t quan trng nh truyn thng, ngn hng-ti chnh, giao thng vn ti... Tt c nhng iu ny ang lm tng vai tr ca TNC i vi quc gia v QHQT.

2. c im ca Cng ty Xuyn quc gia trong quan h quc t TNC c nhiu ngi coi l mt loi hnh t chc quc t phi chnh ph (INGO) trong kinh t. Gia INGO v TNC c nhng c im ging nhau. Nhng cng c nhiu ngi khc tch TNC nh mt ch th phi quc gia ring. S d nh vy l bi v TNC c nhng c im ring khng ch trong t chc, hot ng m c trong tc ng ca n ti QHQT. iu ny to nn v tr ring ca
________ (3) Trong thi gian 1995-2004, u t trc tip nc ngoi ca cc TNC di hnh thc mua c phn ca cc doanh nghip nc ngoi hoc lp cng ty 100% vn nc ngoi dao ng trong khong 58%-71%, u t di hnh thc cho vay trong cng ty chim bnh qun 23% v ti u t t li nhun ca cng ty m chim bnh qun 12% tng u t ca th gii [2, tr.10]. (4) T nm 1987-2004, ch tnh ring cc M&A qua bin gii c tr gi trn 1 t USD th s lng l 993 cuc vi tng tr gi hn 3.270 t USD, chim tng tr gi giao dch M&A ton cu t thp nht 25,2% nm 1991 n cao nht 75,7% nm 2000 [2, tr.9].

Biu 1. S pht trin ca TNC sau chin tranh lnh.

Sc mnh kinh t ca TNC rt ln vi ti sn trong nm 2003 ca 100 TNC ln nht th gii l 8.023 t USD, tr gi kinh doanh l
________ (1) Trong s 100 TNC ln nht, 25 thuc M, 50 thuc EU (37/50 thuc c, Php, Anh), 9 thuc Nht. Cc nc pht trin khc nh Canana, Australia, Thu S, c 12 TNC. Trong khi , cc nn kinh t ang pht trin ch c 4 TNC l Hutchison Whampoa Limited ca Hongkong (xp hng 16), Singte Ltd. ca Singapore (66), Petronas ca Malaysia (72) v Samsung ca Hn Quc (99) [2, tr.267-269]. (2) l ba ngn hng ca Trung Quc mi tham gia danh sch 50 TNC ti chnh ln nht th gii cha lu vi v tr xp hng ln lt l Ngn hng Cng thng Trung Quc (23), Ngn hng Trung Quc (34) v Ngn hng Xy dng Trung Quc (39) [2, tr.273].

Hong Khc Nam / Tp ch Khoa hc HQGHN, Khoa hc X hi v Nhn vn 24 (2008) 157-167

161

n i vi quc gia v trong QHQT. Di y l mt s c im ch yu ca TNC trong QHQT. - Tnh c nhn trong t chc v hot ng. C cu t chc, nguyn tc hot ng, thnh phn tham gia, ngun ti chnh ng gp... ca cc TNC xut pht ch yu t ngun c nhn hn l nh nc. iu ny khin cho t chc v hot ng ca cc TNC da trn ch c nhn ca nhng ngi gp vn hn l ch quc gia. Cc TNC theo ui li ch ca chnh mnh hn l li ch quc gia. Trn thc t, c nhng TNC thuc s hu nh nc hoc do nh nc nm c phn quyt nh nhng s lng tng i t(5). V th, tnh c nhn vn l c im ph bin ca TNC. - Tnh quc t trong thnh phn, mc ch v hot ng. Ch s hu v thnh vin gp vn ca TNC thuc nhiu quc tch khc nhau. Mc ch ca cc TNC l li nhun trn th trng quc t ch khng b hp trong th trng ni a. Hot ng kinh doanh ca n l xuyn quc gia vi vic khai thc th trng quc t, thit lp chi nhnh nc ngoi v s dng ngun nhn lc a quc gia. Hin nay, t trng ti sn nc ngoi, gi tr thng mi ca cc chi nhnh nc ngoi v nhn cng nc ngoi ca TNC u tng ln(6). y l im gip phn bit TNC vi cc cng ty quc gia (National Corporation). - Tnh t nguyn trong thnh lp v hot ng. iu tc l mc ch, s thnh lp
________ (5) V d, trong s 100 TNC phi ti chnh hng u th gii hin nay, ch c Petronas ca Malaysia l cng ty do nh nc chi phi. Trong s 50 TNC ti chnh ln nht th gii, ch c 3 ngn hng ca Trung Quc l Ngn hng Cng thng Trung Quc, Ngn hng Trung Quc v Ngn hng Xy dng l thuc s hu nh nc. Cn li u thuc s hu t nhn (S liu nm 2003). (6) Nm 2003, ti sn nc ngoi v nhn cng nc ngoi ca 100 TNC ln nht th gii chim gn 50%, tr gi thng mi nc ngoi chim hn 54%. Cc ch s ny tng ln lt 1,7%, 0,4% v 2,6% so vi nm 2002 [2, tr.17].

v nhim v ra, ng gp v hot ng ca TNC ch yu c thc hin trn c s tho thun kinh t hay dn s mt cch t nguyn ch khng hon ton chu chi phi, cng p ca quc gia. Tt nhin, tnh cht ny khng bao gm cc TNC thuc s hu nh nc nhng trong thc t, cc TNC cng c trao quyn t ch kinh doanh kh ln. - Khc vi cc INGO c mc tiu v chng trnh ngh s rt a dng, cc TNC thng ch c mc ch l li nhun. Hot ng ca chng ch yu trong lnh vc kinh t. Chng c th hot ng trong mt hay nhiu ngnh kinh t. Tuy nhin, nhm phn tn ri ro trong kinh doanh, ngy cng c nhiu TNC hot ng ng thi trong nhiu ngnh kinh t khc nhau. So vi INGO thng t thay i v mc tiu v chng trnh ngh s, TNC linh hot v d thay i hn nhiu trong mc tiu v ngnh ngh kinh doanh(7). - Khc vi INGO t gn trc tip vi chnh tr, TNC c s gn b ng k vi chnh tr. S chi phi ln nhau gia chnh tr v kinh t, mc ch li nhun qu ln ca cc TNC quy nh iu ny. Khng k qu kh gn vi ch ngha thc dn v ch ngha quc, s can thip ca TNC vo cng vic ni b nc khc l hin tng khng h him trong trong thi hin i(8). Hin nay, cc phng php hot ng chnh tr ca TNC thng l gy sc p i vi nc s ti v vn ng
________ (7) V d in hnh l Cng ty Sony m rng hot ng t cng nghip in t sang lnh vc gii tr nh m nhc, phim nh (8) V mt s TNC ca M, nht l Cng ty in thoi v in tn quc t (ITT) khuyn khch CIA v lc lng ca tng Pinoche tin hnh o chnh lt chnh ph Algende nm 1973 Chile l mt v d in hnh. Thng li ca chnh ph cnh t Algende e do li ch ca hn 100 cng ty M ang kim sot phn ln kinh t Chile. Trong s , c 24 cng ty ln nht ca M nh General Motor, General Cable, RCA, Xerox, Phelps Dodge

162

Hong Khc Nam / Tp ch Khoa hc HQGHN, Khoa hc X hi v Nhn vn 24 (2008) 157-167

hnh lang chnh quc(9) thay i chnh sch v lut php. Ngc li, hot ng ca TNC cng chu nh hng kh ln ca mi trng chnh tr chnh quc v nc s ti cng nh mi quan h chnh tr gia chng. - Tnh th ch ca TNC cht ch hn nhiu so vi cc INGO. TNC l loi hnh t chc kinh doanh quc t vi t chc, nguyn tc hot ng v s qun l khc hn vi INGO. C cu t chc ca TNC thng theo hnh kim t thp vi mc rng buc cao v s phn nhim r rng. Chng c h thng cc quy nh cht ch cho mi cng on hot ng t t chc xung tng c nhn. Cc nguyn tc hot ng c quy nh r rng v c tnh bt buc. Tnh cht quan h trong TNC thng mang tnh phc tng. Tnh th ch ca TNC thng c th hin trong iu l cng ty, quy ch hot ng, ni quy v cc phng n kinh doanh c th. - Cc TNC hot ng tng i c lp vi quc gia do chng c s ch ng v t chc, ti lc v nhn lc. Chng hot ng v li ch ca bn thn nhiu hn l v li ch quc gia. Nhn chung, cc TNC c t do nh ot quy m, i tng v phng n thc hin hot ng kinh doanh m t c s can thip ca nh nc. S c lp ca TNC cn c tng ln bi nhng quy nh php l ca nh nc cho php n c quyn t ch kinh doanh v t chu trch nhim i vi kt qu kinh doanh. Bn thn th lc kh ln ca
________ (9) Ba cng ty sn xut t hng u ca M l General Motor, Ford v Chrysler tng nhiu ln thc gic Chnh ph M thi hnh cc bin php hn ch s pht trin t Nht Bn th trng M. iu ny gy ra cc cuc chin tranh t M-Nht v s tham gia gii quyt gia chnh ph hai nc. Hay cc v d khc nh s phn i ca cc TNC M i vi lnh cm vn Lin X sau s kin Afganistan v s kin thit qun lut Ba Lan nm 1981. Mt s TNC M cng tng vn ng d b lnh cm vn v i bnh thng ho vi Vit Nam sau khi Chin tranh Lnh kt thc.

cc TNC cng gip em thm tnh c lp tng i cho chng. - Tuy nhin, hot ng ca TNC vn ph thuc vo quc gia khi chu s iu chnh ca lut php chnh quc cng nh ca nc s ti. Ti chnh quc, cc hot ng ca chng chu s kim sot t nhiu ca nh nc di hnh thc nh thu hay lut chng c quyn(10). Ti quc gia s ti, TNC c th b quc hu ho nh trc kia hoc nhng hn ch nh hin nay v quy m v lnh vc hot ng nh ngnh ngh c php kinh doanh, t l gp vn ti a, quy nh v kim ton, khuyn khch v kinh t nhng hn ch v chnh tr v vn ho, Cc TNC vn cn s ng h hay bo h ca quc gia trong hot ng kinh doanh trn th trng ngoi nc. S ph thuc vo quc gia cn biu hin ch nhiu khi TNC c s dng nh cng c chnh sch i ngoi nh bao vy cm vn quc gia no . Cc TNC buc phi tun theo quyt nh ca quc gia d iu tri vi li ch ca chng(11). - Hin nay, hot ng ca cc TNC ngy cng c s lin quan gn b n nhau. iu ny
________ (10) V d, cc nc pht trin u ban hnh lut chng c quyn nhm ngn chn s lng on ca cc TNC. Mt trong nhng v ni ting nht gn y l vic B T php M a Cng ty Microsoft ra to v s vi phm lut chng c quyn trong sn phm phn mm Windows. Mt s nc cn c c quy nh v hot ng ca TNC nc ngoi nh Nht Bn c quy nh mc lng ti thiu m TNC phi tr cho nhn cng nc ngoi. (11) Chnh sch cm vn ca M i vi Iran sau cuc Cch mng Hi gio nm 1979 l mt v d. Lnh cm vn ny c p dng khng ch i vi TNC ca M m c cc TNC ca nc khc. Nm 1995, cng ty du la Conoco ca M b chnh quyn Clinton buc phi hu b hp ng pht trin mt m du Iran. Ngay lp tc, Royal Dutch Shell ca H Lan v Total ca Php nhy vo thay th. M e do trng pht cc TNC Chu u v iu ny gy nn cuc ci v gia M v EU. Tng t nh vy, Cng ty du m Texaco ca M cng phi rt khi Mianmar v sc p trong vn nhn quyn.

Hong Khc Nam / Tp ch Khoa hc HQGHN, Khoa hc X hi v Nhn vn 24 (2008) 157-167

163

c quy nh bi tnh h thng ca nn kinh t, xu hng thng nht ca th trng th gii, qu trnh phn cng lao ng v bi c gng chnh tr ca nh nc nhm to mi trng kinh doanh thun li. S lin quan ny c nhiu phn nh khc nhau nh kt hp vn, mua c phn ca nhau, phi hp sn xut, M&A, hp ng lin kt cng ngh, phi hp cng gy p lc chnh tr, y l im khc vi INGO m hot ng vn ang cn kh ring r. Nhng c im trn khng ch to ra bn sc ring m cn gp phn em li vai tr ch th QHQT cho TNC.

3. Vai tr ch th quan h quc t ca Cng ty Xuyn quc gia S tng trng mnh m c v lng ln cht, vai tr to ln i vi s pht trin kinh t cng vi cc tc ng ngy cng tng trong QHQT ang em li cho TNC kh nng ca mt ch th QHQT. iu ny c th hin trn 4 tiu ch ca ch th QHQT l tham gia, mc ch, nng lc v nh hng. Th nht, xt trn tiu ch tham gia, v mt thi gian, TNC bt u ghi du n ln trong QHQT vi vic vn ra th trng nc ngoi t na cui th k XIX, pht trin mnh m trong th k XX v u th k XXI. V mt khng gian, ngy nay, cc TNC ph sng hu nh khp mi quc gia trn th gii (xem bng). Thm ch, nhiu TNC c tm hot ng trn quy m ton cu(12). V
________ (12) V d, nm 2003, trong s 100 TNC phi ti chnh c s ti sn nc ngoi ln nht, ch c 11 TNC c s lng chi nhnh nc ngoi di 100, cn li u c ti hng trm chi nhnh. C bit c TNC c ti hng nghn chi nhnh nc ngoi nh Hutchison Whampoa (Hongkong) vi 1990/2350, General Electric (M) vi 1068/1398. [2, tr.267] Trong s cc TNC ti chnh, City Group (M) c chi nhnh ti 77 nc,

knh quan h, cc TNC tham gia vo QHQT khng ch qua quan h gia TNC vi quc gia khc, gia TNC vi cng ty khc m cn trong ni b cng ty qua quan h gia tr s vi cc chi nhnh ca mnh nc ngoi. V hnh thc quan h, l s phn cng lao ng quc t, u t nc ngoi, thng mi xuyn quc gia, giao dch ti chnh quc t, chuyn giao cng ngh, thu ht lao ng nc ngoi, V lnh vc tham gia, hot ng ca TNC khng ch din ra trong mi ngnh kinh t ln m cn i su vo cc lnh vc chuyn mn hp. Bn cnh , s tham gia ca TNC trong chnh tr - lnh vc quan trng trong QHQT - l rt ng k nh trnh by trong phn trn(13). Ngoi ra, TNC cn hin din kh ln mt cch trc tip hoc gin tip trong nhiu lnh vc khc nhau ca QHQT nh khoa hc, vn ho, x hi,(14). Khng ch v b rng, mc tham gia QHQT ca cc TNC cng rt su sc, c bit trong kinh t. iu ny to kh nng cho TNC tham gia su hn na vo i sng kinh t, chnh tr v x hi quc t.
UBS (Thu S), Allianz Group (c), HSBC Bank plc (Anh), BNP Paribah SA (Php) v ABN Ambro (H Lan) c chi nhnh ti 48 nc... [2, tr.273] (13) C th b sung thm vai tr ca TNC trong lnh vc sn xut v kh. Ngoi cc TNC sn xut v kh ca M, t hp cng nghip quc phng ca Lin X trc kia nay cng chuyn thnh TNC. Cc TNC sn xut v kh ln khng ch tc ng ti chnh sch i ngoi ca cc cng quc m cn gp phn to nhng vn an ninh trong QHQT nh bun bn v kh, chy ua v trang, kch thch xung t v trang (14) V d, TNC ng vai tr rt quan trng trong khoa hc. Nm 2002, 700 cng ty chi ph ln nht cho nghin cu v pht trin (R&D), trong c t nht 98% l TNC chi ti 310 t USD, chim ti 46% tng chi ph R&D th gii. Cc TNC khng ch chi R&D trong nc m cn u t ra nc ngoi, thc y quc t ho hot ng R&D. Nm 2002, 700 cng ty ni trn kim sot hn 2/3 (69%) vic kinh doanh R&D [2, tr.119]. Ngoi ra, TNC cn tham gia gin tip ti vn ho, gio dc, x hi thng qua cc hot ng ti tr, to cng n vic lm,

164

Hong Khc Nam / Tp ch Khoa hc HQGHN, Khoa hc X hi v Nhn vn 24 (2008) 157-167

Bng 1. S lng chi nhnh nc ngoi ca cc TNC theo vng (n 2004) [2, tr.264-265] Vng Chu u EU Cc nc Chu u pht trin khc ng nam u CIS Chu M Bc M Nam M Trung M Cc nc Caribbea Chu i Dng 28.332 6.654 26.881 1.806 4.822 199.303 10.485 97.407 10.405 S lng Vng Chu ng Bc ng Nam Nam Ty Chu Phi Bc Phi Ty Phi ng Phi Nam Phi 3.286 575 792 919 250.020 33.892 3.237 11.025 S lng

Trung Phi 274

Th hai, xt trn tiu ch mc ch, tt c cc TNC u c mc ch li nhun. Li nhun chnh l mc ch c bn, bao trm v xuyn sut ca cc TNC v c phn nh trong iu l, trong t chc v mi hot ng kinh doanh. Khng c mc ch li nhun, khng phi l TNC. Trn phng din QHQT, mc ch ny l ng lc chnh hng hot ng ca TNC ra bn ngoi nhm khai thc hn na li nhun trn th trng quc t. Trc kia, mc ch li nhun khin TNC gp phn a quan h bc lt, s n dch thc dn v s can thip chnh tr vo QHQT. Ngy nay, mc ch li nhun vn tip tc quy nh c gng m rng th trng, tng cng hot ng v pht trin cc hnh thc tc ng khc nhau ca chng trong QHQT. Thng qua qu trnh kinh doanh quc t, cc TNC c nhng ng gp tch cc cho s pht trin kinh t cc nc nh u t vn, kch thch xut khu, m rng sn xut, ci t c cu, chuyn giao cng ngh, pht trin k nng qun l, to vic lm, Cc tc dng tch cc khin

mc ch li nhun ca TNC d ho hp hn vi mc ch pht trin ca cc nc. ng thi, vic gim thiu s can thip chnh tr th bo nh trc kia cng gp phn lm gim mu thun vi mc ch an ninh chnh tr ca cc nc ang pht trin. V t , s nghi ngi, chng i TNC cc nc ny cng gim theo(15). chnh l c hi cho TNC m rng hot ng ra khp th gii thc hin mc ch li nhun. Th ba, xt trn tiu ch nng lc, cc TNC c ngun ti lc v nhn lc ring t cc ch s hu v nhng ngi tham gia khc. Ngun ti chnh ca chng rt ln(16) v ngun nhn lc ca chng cng di do(17). Thm ch, c nhng TNC c s ti sn vt xa GDP ca nhiu nc pht trin(18). l cha k xu hng M&A ang to ra nhng TNC khng l trong nn kinh t quc t. Cc TNC c lut php chnh quc cng nh nc s ti trao cho quyn t ch v nhng thm quyn ring trong hot ng kinh doanh. Lut php ca chnh quc th rng ri,
________ (15) Vit Nam l mt v d in hnh. Sau khi bt u cng cuc i Mi cui nm 1986, ngay nm sau, Vit Nam ban hnh Lut u t nc ngoi 1987 thuc loi thng thong nht lc by gi nhm thu ht cc TNC u t vo nc ta. Cho n nay, ch trng ny vn c tip tc v cc TNC ng gp ng k vo s pht trin kinh t ca nc ta. (16) Nm 2003, tng tr gi ti sn ca 100 TNC hng u th gii l hn 8.000 t USD [2, tr.17]. Trong khi , tng GDP th gii nm 2005 l gn 44.500 t USD [4]. (17) Nm 2003, s lng lao ng ca 100 TNC hng u th gii l hn 14,6 triu [2, tr.17]. (18) Nu xp hng so snh gia GDP ca cc quc gia nm 2005 vi tng tr gi ti sn ca TNC nm 2003, cc TNC s chim v tr 8,9,10 trn Canada (11) v Ty ban nha (12). Cc TNC cng chim v tr t 13 n 21 trn Brazil (22), chim v tr 23 trn Hn Quc (24), chim v tr 25 v 26 trn India (27), chim v tr 28 trn Mexico (29), chim v tr 30 trn Nga (31), chim v tr 32 trn Australia (33), chim v tr t 34 n 39 trn H Lan (40), chim v tr t 41 n 64 trn B (65) Nh vy, trong 65 thc th kinh t ln nht th gii, TNC chim ti 48, cn quc gia ch l 17 [4, 2, tr.273]

Hong Khc Nam / Tp ch Khoa hc HQGHN, Khoa hc X hi v Nhn vn 24 (2008) 157-167

165

lut php nc s ti th khuyn khch, lut php quc t th cn thiu v ph thuc nhiu vo cc nc pht trin vn li l chnh quc nn cng to iu kin cho s t tr ca TNC. C s ti chnh, ngun nhn lc v nhng thm quyn nh vy em li cho cc TNC kh nng c lp trong quyt nh v t ch trong hot ng kinh doanh. TNC t quyt nh th trng, mt hng, i tc, t chc, nhn lc, chnh sch v bin php kinh doanh ca n bt k nc no m khng chu s p ch ca ai, min l ph hp vi lut php. S c lp v t ch ca TNC cn c th hin qua kh nng tc ng ln quc gia v can thip vo mt s khu vc thuc thm quyn quc gia. Hin nay, cho d vn phi chu s iu chnh nht nh ca quc gia, nng lc ny ca TNC vn ang c cng c nh xu hng t do ho thng mi, s cho n ca cc quc gia nhn u t, s pht trin nng lc ca bn thn cc TNC v c xu hng tng cng hp tc gia chng. Th t, xt trn tiu ch nh hng trong QHQT, TNC c c v tr kh ln trong QHQT khng ch nh thc lc to ln v kh nng kin to cc quan h xuyn quc gia. nh hng ny cn c quy nh bi nhu cu pht trin ngy cng tng ca mi quc gia trn th gii. Nhu cu pht trin ny em li v th quan trng cho TNC trong chnh sch i ngoi ca cc quc gia. Hn na, cc TNC ch yu xut pht t cc trung tm chnh tr v kinh t ln ca th gii nh Bc M, Ty u v Nht Bn (xem thm ch thch 4). Nh s hu thun ca cc th lc ny, nh hng kinh t v ting ni chnh tr ca TNC trong QHQT c tng ln ng k. ng ch , sau Chin tranh Lnh, nh hng ca TNC trong QHQT c chiu hng tng ln. Nu s ni ln ca yu t kinh t

trong QHQT em li v th quc t cao hn cho TNC, th xu th thng nht ca th trng th gii em li nh hng ton cu cho chng. Trong khi , do kh nng chi phi chnh tr ca kinh t ngy mt ln nn kh nng tc ng ti quc gia v QHQT ca TNC cng rt ng k. Nhn chung, TNC vn c kh nng tc ng ln quc gia, k c chnh quc ln nc s ti, buc chng thay i hay iu chnh hnh vi i ni v i ngoi.

4. Kt lun Nh vy, vi vic p ng bn tiu ch trn, TNC c kh nng ng vai tr ca mt ch th QHQT. Ch th ny ang tc ng ngy mt nhiu ti nn kinh t chnh tr quc t. Do c tnh c lp tng i vi quc gia, TNC c th c coi l ch th phi quc gia. Tuy nhin, trong nghin cu QHQT, quan nim v vai tr ch th QHQT ca TNC kh khc nhau. Nhng ngi theo Ch ngha Hin thc (Realism) vn tip tc coi quc gia nh ch th QHQT c bn. H hoc pht l, hoc ch coi TNC nh cng c thc hin li ch quc gia. Trong khi , Ch ngha T do (Liberalism), c bit xu hng l lun ca Ch ngha a nguyn (Pluralism) v Ch ngha Xuyn quc gia (Transnationalism) li da vo TNC nh mt c s thc tin v l lun quan trng. C hai u coi s pht trin v vai tr ngy cng tng ca TNC trong QHQT chng minh rng quc gia khng phi l ch th duy nht, rng TNC chnh l s ni ln ca mt loi hnh ch th QHQT mi - ch th phi quc gia. Ch ngha Xuyn quc gia cn i xa hn khi cho rng TNC ang lm tng s ph thuc ln nhau gia quc gia v nhn dn, t gp phn lm

166

Hong Khc Nam / Tp ch Khoa hc HQGHN, Khoa hc X hi v Nhn vn 24 (2008) 157-167

thay i QHQT v th gii. Cn Ch ngha Kin to (Constructivism) tuy khng cp trc tip n t cch ch th QHQT ca TNC nhng cng cho thy c s nh gi cao i vi vai tr ca lc lng ny. Ch ngha Kin to cho rng hnh vi ca quc gia c nh hnh bi nim tin ca gii tinh hoa (elite) m r rng gii kinh doanh TNC l mt phn trong s . Bt lun quan nim th no, tc ng ca TNC l ng k trong QHQT. V l tc ng c tnh hai mt. Thng qua qu trnh hot ng v mng li kinh doanh quc t ca mnh, cc TNC gp phn m rng QHQT, pht trin quan h kinh t quc t, lm tng s ph thuc ln nhau, thc y ton cu ho, hnh thnh lut l trong QHQT, chuyn ti cc gi tr xuyn bin gii v cng c h thng quc t. Cc ng gp tch cc nht ca TNC l pht trin kinh t th gii, to iu kin cho hp tc v hi nhp quc t, thc y xu hng thng nht ca th gii. Ngc li, TNC cng gy ra nhng tc ng tiu cc i vi QHQT. TNC gp phn to ra hnh thc thng tr v l thuc mi trong QHQT. Trong khi Ch ngha T do khng quan tm nhiu n tc ng tiu cc ca TNC th Ch ngha Mc-Lnin li ch trng n kha cnh ny. Trong tc phm Ch ngha quc - giai on tt cng ca Ch ngha T bn, Lnin ch ra v phn tch nhng hu qu to ln do cc TNC c quyn gy ra cho quc gia v QHQT. Mt s l lun
(19)

khc nh L thuyt v s ph thuc ca Raul Prebish, L thuyt v h thng th gii ca Immanuel Wallerstein cng ch ra tc ng tiu cc ca TNC i vi s phn ho th gii. Nm cng c ti chnh v cng ngh trong tay, cc TNC ang tc ng ln lut l kinh t quc t v chi phi s phn cng lao ng quc t mi c li cho chng. Trong , cc nc ang pht trin c nguy c ngy cng ph thuc vo cc nc cng nghip pht trin khi tr thnh ni cung cp nguyn liu, lao ng v sn phm s ch gi r cng nh ni tiu th hng ho gi cao ca cc TNC. Cc TNC c cho rng ang khot su thm mu thun Bc-Nam khi duy tr s bc lt cc nc ang pht trin, chn p nn sn xut ni a, duy tr bt bnh ng v c hi v thu nhp, tri buc bng n nn, chuyn giao cng ngh lc hu, th phm tn ph ti nguyn v mi trng, gy ra ng gi tr vn ho Phng Ty v bn a, tip tc s can thip chnh tr vo cng vic ni b cc nc di nhiu hnh thc khc nhau, Ni chung, TNC vn tip tc gy lo ngi cho cc nc ang pht trin v hon ton c th to ra nhng vn ln trong QHQT bi kh nng can thip chnh tr v lng on kinh t ca chng. V th, c nhng c gng trong QHQT nhm ngn chn cc kh nng ny(19). Cc tc ng hai mt ca TNC i vi QHQT l mt thc t. V cng l c s khng nh thm t cch ch th QHQT ca TNC.

________ (19) V d, Lin Hp Quc lp ra mt Trung tm v cc tp on xuyn quc gia. Trung tm ny ra Nhng nguyn tc ng x nhm hn ch cc hnh ng qu trn ca TNC. Tuy nhin, nhiu khi cc TNC khng tun theo nguyn tc ny m h thng i tm nhng tho thun ring vi nc s ti. V d khc l vic 5 nc thuc nhm Andean lp lin minh tng sc mnh cho mnh trong tho thun vi cc TNC.

Hong Khc Nam / Tp ch Khoa hc HQGHN, Khoa hc X hi v Nhn vn 24 (2008) 157-167

167

Ti liu tham kho

[1] Nguyn Thit Sn (Ch bin), Cc Cng ty Xuyn quc gia: Khi nim, c trng v nhng biu hin mi, NXB Khoa hc X hi, H Ni, 2003.

[2] UNCTAD, World Investment Report 2005. [3] Conway Henderson, International Relations Conflict and Cooperation at the Turn of the 21st Century, McGraw-Hill, Boston, 1998, Bn dch ca Khoa Quc t hc, Tp 2, tr. 57. [4] IMF, World Economic Database, 9/2006.

Transnational Corrporation - an international actor

Hoang Khac Nam
College of Social Sciences and Humanities, VNU 336 Nguyen Trai, Thanh Xuan, Hanoi, Vietnam Beside state actors, the emergence of nonstate actor has been one of factors that have made impressive changes of international relations in the contemporary era. It is Transnational Corporations to be a nonstate actor. For understanding the role of international actor of Transnational Corporations, the article examines the their process of establishment and development from the modern period up to now. The examined process may help to find out the tendency of increasing role of Transnational Corporations in worlds international relations. The article also studies characteristics of Transnational Corporations such as personality, internationality, level of institution, relationship with state actor, There are the factors that not only partly determine their role of international actor, but also make some features in their impacts on international political economy. Finally, the article evaluates the role of international actor of Transnational Corporations with the special type of nonstate actor. The evaluation is conducted in turn in four criteria as participation, purpose, capability and influence. The understanding the role of international actor of Transnational Corporations has significance for international studies, but also is able to be necessary for our country in the context of openness for attraction of foreign investment and international economic integration.