TC.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1573 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 829

ENDSTR LKLER

Yazarlar Yard.Do.Dr. Banu Ukan (nite 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12) Yard.Do.Dr. Deniz Kancolu (nite 1, 2, 3, 4, 9, 13)

Editrler Yard.Do.Dr. Banu Ukan Yard.Do.Dr. Deniz Kancolu

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2004 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. T. Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Televizyon Programlar Yneticisi Prof.Dr. Naci Ghan Dil ve Yazm Danmanlar Yard.Do.Dr. Hlya Pilanc Okt. Meral Akar Okt. Aydn Fndkolu lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Uur Piiren Kitap Koordinasyon Birimi Yard.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. T. Fikret Uar Karikatr Prof. Atila zer Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Endstri likileri ISBN 975-06-0295-1 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ekim 2004

indekiler

iii

indekiler
Sunu ............................................................................................................ Kullanm Klavuzu ....................................................................................... xi xiii

Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi..

ENDSTR LKLER KAVRAMI ................................................................ ENDSTR LKLERNN KONUSU .......................................................... ENDSTR LKLERNN AKTRLER ...................................................... iler ve Sendikalar ................................................................................... verenler ve Sendikalar .............................................................................. Devlet ........................................................................................................... ENDSTR LKLERNN DER BLM DALLARIYLA LKS .............. ENDSTR LKLERNN EVRES ............................................................ Ekonomik evre ........................................................................................... Sosyal evre ....... ......................................................................................... Politik evre ....... ....................................................................................... zet .............................................................................................................. Kendimizi Snayalm .................................................................................... Yaamn inden .......................................................................................... Okuma Paras ............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurabilecek Kaynaklar .................................................

1
3 5 6 6 6 7 7 10 11 14 16 18 20 21 21 22 23 24

NTE 1

Endstri likileri Sistemi ....................................................... 25

ENDSTR LKLER SSTEM ................................................................... ENDSTR LKLER SSTEMNN AKTRLER ....................................... ENDSTR LKLER SSTEMNN EVRES ............................................. ENDSTR LKLER SSTEMNN DEOLOJS ........................................ ENDSTR LKLER SSTEMNDE KURALLARIN OLUUMU ................. SSTEM YAKLAIMINA GETRLEN ELETRLER ...................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 27 27 28 32 32 34 37 38 39 39 40 41 41

NTE 2

Endstri likileri Kuramlar ................................................... 43

KLASK YAKLAIM ....................................................................................... MARKSST YAKLAIM .................................................................................. SOSYOLOJK YAKLAIM .............................................................................. OULCU (KURUMSAL) YAKLAIM .......................................................... TEKLC YAKLAIM ...................................................................................... NEOKORPORATST YAKLAIM .................................................................. ENDSTR LKLER YAKLAIMLARININ GENEL BR DEERLENDRMES ................................................................. 45 46 49 51 54 56 59

NTE 3

iv

indekiler

zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ..............................................

60 62 63 63 64 65 66

NTE 4

Endstri likilerinin Geirdii Aamalar ve Devlet ............ 67

ENDSTR LKLERNN GERD AAMALAR ................................... Balang (Kitle retimi) Dnemi ............................................................... Mdahaleci Dnem ....................................................................................... Liberal Dnem .............................................................................................. Neoliberalizm Dnemi .................................................................................. ENDSTR LKLERNN GELECE ......................................................... DEVLETN ENDSTR LKLERNDEK ROL ......................................... Devletin veren Rol ................................................................................... Devletin Dzenleyici Rol ........................................................................... Devletin Hakem Rol ................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 69 69 71 72 74 77 78 79 80 82 84 85 86 86 87 87 89

NTE 5

i Sendikalar ......................................................................... 91
SENDKASI KAVRAMI .......................................................................... SENDKALARININ ORTAYA IKII .................................................... SENDKALARININ ZELLKLER ......................................................... SENDKALARININ LEVLER .............................................................. SENDKA HAKKI VE SENDKA GVENL .............................................. Sendika Hakk ............................................................................................... Sendika Gvenlii ........................................................................................ Zorunlu Sendikaclk eklindeki Sendika Gvenlii Trleri ................ Finansal Sendika Gvenlii Trleri ....................................................... DEOLOJLERNE GRE SENDKASI TPLER .................................... Pragmatik (Faydac) Sendikaclk ................................................................. Reformist (Evrimci) Sendikaclk .................................................................. Marksist (Devrimci) Sendikaclk ................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar .............................................. 93 94 95 97 99 100 101 102 104 106 106 107 107 108 109 110 110 111 111 112

indekiler

Sendikal rgtlenme Modelleri ............................................ 113

TABAN RGTLENME MODELLER ........................................................... Meslek Sendikalar ........................................................................................ kolu (Sanayi) Sendikalar ........................................................................... Genel Sendikalar ........................................................................................... yeri (letme) Sendikalar ........................................................................... ST RGTLENME MODELLER ................................................................ ULUSLARARASI SENDKAL RGTLENME MODELLER .......................... Dnya apnda Faaliyet Gsteren Uluslararas Sendikal rgtler ............ Uluslararas Hr i Sendikalar Konfederasyonu (ICFTU) ................ Dnya Konfederasyonu (WCL) ......................................................... Dnya Sendikalar Federasyonu (WFTU) .............................................. Blgesel Dzeyde Faaliyet Gsteren Uluslararas Sendikal rgtler ........ Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) ........................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ...... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 115 115 116 117 118 119 120 122 122 124 125 126 126 129 131 132 132 133 133 134

NTE 6

Demokrasi-Sendikaclk-Siyaset likisi ................................. 135

SENDKACILIK VE DEMOKRAS LKS ................................................... SENDKA DEMOKRAS .......................................................................... SENDKACILIK VE SYASET LKS .......................................................... Sendikalarn Siyasi Partilerle liki Kurma Nedenleri ................................. Mesleki-Ekonomik Nedenler .................................................................. deolojik Nedenler ................................................................................. Sendikalarn Siyasi Faaliyet ekilleri ........................................................... SENDKACILIK VE SYASET ARASINDAK LK MODELLER ............... Bamsz Model ............................................................................................ Ara Baml Model ........................................................................................ Organik likinin Kurulduu Ara Baml Model ................................. Organik likinin Kurulmad Ara Baml Model .............................. Baml Model ............................................................................................... Zorunlu Baml Model ......................................................................... Gnll Baml Model ......................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar .............................................. 137 139 141 142 143 143 144 145 146 146 147 147 148 148 149 150 151 152 153 154 154 155

NTE 7

vi

indekiler

NTE 8

veren Sendikalar .................................................................. 157

VEREN SENDKASI KAVRAMI .................................................................. VEREN SENDKALARININ TARHSEL GELM ...................................... VEREN SENDKALARININ RGTLENME MODELLER ......................... VEREN SENDKALARININ FONKSYON VE FAALYETLER .................. Savunma ve Kamuoyu Oluturma Faaliyetleri ............................................ Temsil Faaliyetleri ......................................................................................... Siyasal ve Toplumsal Platformda Temsil Faaliyetleri ........................... Endstri likilerinde Temsil Faaliyetleri ............................................... yelere Ynelik sel Faaliyetler ................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 159 160 162 165 165 166 166 167 168 169 171 172 173 174 174 175

NTE 9

Toplu Pazarlk .......................................................................... 177

TOPLU PAZARLIK KAVRAMI TOPLU PAZARLIIN NTEL TOPLU PAZARLIIN TARAFLARI TOPLU PAZARLIK STRATEJLER TOPLU PAZARLIKTA TARAFLARIN HEDEFLER Toplu Pazarlkta Sendikalarn Hedefleri Toplu Pazarlkta verenlerin Hedefleri TOPLU PAZARLIIN ERD KONULAR TOPLU PAZARLIK SREC TOPLU PAZARLIIN KAPSAMI TOPLU PAZARLIIN DZEYLER Ulusal Dzeyde Toplu Pazarlk kolu Dzeyinde Toplu Pazarlk yeri/letme Dzeyinde Toplu Pazarlk zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar .............................................. 179 180 181 183 185 185 185 186 187 189 191 192 192 193 194 195 196 196 197 197 198

NTE 10

Toplu Uyumazlklar ve zm Yollar .......................... 199

TOPLU UYUMAZLII KAVRAMI .......................................................... TOPLU UYUMAZLII TRLER ............................................................ TOPLU UYUMAZLIKLARININ ZMNDE UYGULANAN SSTEMLER ............................................................................ zgrlk Sistem (Serbestlik Sistemi) ....................................................... Yasak (Zorunlu) Sistem ............................................................................. Karma Sistem ................................................................................................ 201 201 202 202 202 203

indekiler

vii

TOPLU UYUMAZLIKLARININ ZM YOLLARI ................................ Bar zm Yollar ................................................................................... Uzlatrma ............................................................................................... Arabuluculuk .......................................................................................... Tahkim (Hakem) .................................................................................... Mcadeleci (atmac) zm Yollar ....................................................... Grev ......................................................................................................... Lokavt ..................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ..............................................

203 203 204 205 206 208 208 215 217 219 220 220 221 222 223

Trkiyede Endstri likileri ................................................. 225

TRKYEDE ENDSTR LKLERNN TARHSEL GELM .................. 1923-1946 Dnemi ........................................................................................ 1946-1960 Dnemi ........................................................................................ 1960-1980 Dnemi ........................................................................................ 1980 Sonras Dnem .................................................................................... TRKYEDE SENDKAL YAPI .................................................................... TRKYEDE TOPLU PAZARLIK VE TOPLU UYUMAZLIKLARININ ZM ....................................................................................................... zet ................................................................................................................ Kendimizi Snayalm .................................................................................... Yaamn inden .......................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar.............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar................................................ 227 227 228 230 232 234 237 242 244 245 245 246 247 248

NTE 11

Karlatrmal Endstri likileri ........................................... 249

NGLTEREDE ENDSTR LKLER ......................................................... ngilterede Endstri likilerinin Tarihsel Geliimi ..................................... ngilterede Sendikal Yap ............................................................................ ngilterede Toplu Pazarlk ve Toplu Uyumazlklarnn zm ........ ABDDE ENDSTR LKLER ................................................................... ABDde Endstri likilerinin Tarihsel Geliimi .......................................... ABDde Sendikal Yap .................................................................................. ABDde Toplu Pazarlk ve Toplu Uyumazlklarnn zm .............. JAPONYADA ENDSTR LKLER .......................................................... Japonyada Endstri likilerinin Tarihsel Geliimi ..................................... Japonyada Sendikal Yap ............................................................................ Japonyada Toplu Pazarlk ve Toplu Uyumazlklarnn zm ........ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. 251 251 253 255 257 257 259 260 263 263 264 267 269 271 272 273

NTE 12

viii

indekiler

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 274 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 274 Yararlanlan ve Bavrulabilecek Kaynaklar ................................................. 276

NTE 13

Endstri likilerinde Yeni Gelimeler .................................. 277

NSAN KAYNAKLARI YNETM VE ENDSTR LKLERNE ETKS .................................................................................... nsan Kaynaklar Ynetimi Kavram ............................................................ nsan Kaynaklar Ynetiminin Geliimi ...................................................... nsan Kaynaklar Ynetimi ve Endstri likilerinin Temel Farkllklar ... nsan Kaynaklar Ynetiminin Endstri likilerine Etkisi .......................... nsan Kaynaklar Ynetiminin Sendikalara Etkisi ................................ nsan Kaynaklar Ynetiminin Toplu Pazarla Etkisi ......................... KRESELLEME VE ENDSTR LKLERNE ETKS ............................... Kreselleme Kavram .................................................................................. Kresellemeyi Ortaya karan Faktrler ................................................... Kreselleme Srecinde Meydana Gelen Deimeler ................................ Kresellemenin Endstri likilerine Etkisi ................................................ Kresellemenin Sendikalara Etkisi ....................................................... Kresellemenin Toplu Pazarla Etkisi ................................................ YEN SENDKAL STRATEJLER .................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilcek Kaynaklar ................................................ 279 279 279 281 283 283 284 285 285 286 288 290 290 292 293 296 297 298 298 299 300 301

Szlk ...................................................................................................... 302 Dizin ......................................................................................................... 307

Sunu

ix

Sunu
Endstri likileri adl bu alma, Anadolu niversitesi ktisat Fakltesi alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blm lisans rencilerinin ders kitab gereksinimlerinin karlanmas amacyla hazrlanmtr. Konular, alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blm ders programlarnn btnl gz nnde bulunularak seilmitir. Bu ders kitab bir takm almasnn rndr. Hazrlanmas srecinde ok sayda deerli kii yer alarak katk salamtr. zellikle bu almann yaplabilmesi dorultusunda bize tannan frsat iin Anadolu niversitesi Rektr Prof. Dr. Engin ATA ile ktisat ve Akretim Fakltesi Dekanlklarna teekkr borluyuz. Bu almada desteini srekli olarak arkamzda hissettiimiz deerli Hocamz Prof. Dr. mer Zht ALTANa teekkr bir bor biliriz. Ayrca ekibin koordinatrln stlenen Prof. Dr. Levend KILIn ahsnda almada emei geen tm ekip elemanlarna ve zellikle titiz almalaryla bu esere nemli katklar salayan retim tasarmcs Yard. Do. Dr. Mjgan BOZKAYAya da teekkr ederiz.

Kullanm Klavuzu

endi kendine renme ilkelerine gre hazrlanm olan bu kitabn ilevlerini renmek iin hazrlanan Kullanm Klavuzu, konular anlamanzda ve snavlara hazrlanmanzda sizlere fayda salayacaktr.

Giri: nitede ilenen konulara ilikin bilgi veren, konuya balamadan nce sizi dnmeye iten, gerektiinde konular daha iyi kavrayabilmeniz iin yapmanz gerekenleri belirten ksa aklamalardr.

Amalarmz: niteyi tamamladnzda kazanacanz bilgi ve becerilerdir.

rnek Olay: nitede ilenen konularn gnlk yaama yansmalarn ieren, kuramsal aklamalarla evrenizde yaanan olaylar arasnda ba kurmanza yardmc olmay hedefleyen rnek olaylar, anektodlar, alntlar ya da gazete haberleridir.

Yana kma: Metin iinde yer alan nemli kavram ve ifadelere ilikin tanm ya da aklamalardr. nemsemeniz gereken noktalar gsterir. Metin iinde yaplan aklamalarn bir tr ok ksa zeti gibi dnlebilir. Sra Sizde: lenen konular kavrayp kavramadnz kendi kendinize lmenize yardmc olmaya amalayan, dnmeye ve uygulamaya ynlendiren sorulardr.

Anahtar Kavramlar: nitede amlanan temel kavramlardr. nitedeki nemli noktalara ilikin ipular verir.

indekiler: nite iinde hangi konularn ileneceini gsterir. Ana konularn balklarn ierir.

nternet: Konu ile ilgili nternet adreslerine ynlendirir.

Dikkat: Hatrlatmak, baz noktalara dikkatinizi ekmek, farkl bir niteye, kaynaa ya da nite iindeki baka bir konu balna ynlendirmek iin gerekli uyarlar ierir.

Kitap: Konu ile ilgili dier kitaplara ynlendirir.

Kullanm Klavuzu

xi

zet: nitede ayrntl ilenen konularn nemli noktalar tekrar vurgulanr.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar: "Kendimizi Snayalm" blmndeki sorularn cevaplarn ve ilgili olduklar konular ierir. Yanl cevapladnz sorularla ilgili konular tekrar etmeniz snavdaki baarnz artrabilir.

Kendimizi Snayalm: nitede ilenen konular renip renmediinizi kendi kendinize lmenizi salayacak, bir tr snava hazrlk testidir. Snavlarda kabilecek trde sorular ierir.

Sra Sizde Yant Anahtar: "Sra Sizde"lerde yer alan sorularn cevaplarn ierir. Her hangi bir Sra Sizde sorusuna verdiiniz cevap ile bu blmdeki cevab karlatrarak, ilgili konuyu ne lde rendiinizi belirleyebilirsiniz.

Yaamn inden: nitede aktarlan kuramsal aklamalar ile gnlk yaammzda karlatmz olaylar arasnda iliki kurmanz salamak iin verilmi haber ve alntlardr.

Okuma Paras: Bu blmde, baz dorudan ilikili bilimsel bir almadan alnan okuma paralarna yer verilmektedir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar: lenen konulara ilikin daha geni bilgi edinmek isteseniz bu blmde yer alan kaynaklar inceleyebilirsiniz.

Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi

Her lkenin ekonomik dzenini oluturan bir ekonomik sistemi, politik yaamn dzenleyen bir siyasi sistemi ve sosyal yapsn oluturan bir sosyal sistemi olduu gibi alma yaamn dzenleyen bir endstri ilikileri sistemi bulunmaktadr. Ekonomik, sosyal ve siyasal sistemler endstri ilikileri sisteminin olumasnda etkili olduu gibi, endstri ilikileri de siyasi, ekonomik ve kltrel sistemleri etkilemektedir. Bylece her lkenin endstri ilikileri sistemi kendi zel koullarna bal olarak farkl zelliklere, konulara, aktrlere ve evrelere sahip olmaktadr. Bu nitede endstri ilikileri kavram aklanacak, dar ve geni anlamda ele alnmasna bal olarak endstri ilikileri kapsamna giren konular zerinde durulacaktr. Endstri ilikilerinin aktrleri ele alndktan sonra disiplinleraras bir bilim dal olan endstri ilikilerinin dier bilim dallaryla ilikisi ortaya konulacak ve endstri ilikileri sisteminin evresini oluturan ekonomik, sosyal ve politik evreler konusunda bilgi verilecektir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, Endstri ilikileri kavramn aklayabilecek, dar ve geni anlamda tanmlarn yapabilecek, Endstri ilikilerinin konusunu tanmlayabilecek, Endstri ilikilerinin aktrlerini sralayabilecek, bu aktrlerin ulusal, iletme ve iyeri dzeyinde faaliyetlerini aklayabilecek, Endstri ilikilerinin alma ekonomisi, sosyal politika ve insan kaynaklar ynetimi gibi bilim dallaryla ilikilerini ortaya koyabilecek, Endstri ilikilerinin ekonomik, sosyal ve politik evreyle ilikisini kurabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceiz.

Endstri likileri

rnek Olay
Osmanl mparatorluu sanayinin gelimedii ve bunun sonucunda baml alanlar kesiminin bir snf nitelii kazanamad bir toplum olmakla birlikte, mparatorlukta 19 yydan balayarak kadn iilerin saysnn artt grlmektedir. rnein, 1913-1915 Sanayi Saym Sonularna gre dokuma sanayinde alan iilerin % 50si kadn ve %50si erkektir. Gda sanayinde ise kadn iiler toplam igcnn yaklak % 40n oluturmaktadr. Bunun nedenlerinden birisi, srekli yaanan savalar dolaysyla erkek igcnde ortaya kan kayplardr. Sava ilerledike erkek nfusun cepheye sevki nedeniyle emek arz snrl kalm, kentlerde ve krsal alanlarda erkek igc bulunamamas sonucu Osmanl kadn alma yaamna ekilmitir. Fabrikalardan atlyelere, yol yapmndan sokak temizliine kadar birok i sahasnda kadn ii altrlmtr. Devlet dairelerinde kadn memur altrlmasna da bu dnemde balanmtr. Kaynak: Makal, A. (1997). Osmanl mparatorluunda alma likileri: 1850-1920 Trkiye alma likileri Tarihi. Ankara: mge Kitabevi, ss. 192-197.

Anahtar Kavramlar
Dar Anlamda Endstri likileri Geni Anlamda Endstri likileri Kutuplam Endstri likileri Btnlemi Endstri likileri alma likileri nsan Kaynaklar Ynetimi Sosyal Politika alma Ekonomisi Politik evre Ekonomik evre Sosyal evre Disiplinleraras Yaklam

indekiler
ENDSTR LKLERNN KAVRAMI ENDSTR LKLERNN KONUSU ENDSTR LKLERNN AKTRLER iler ve Sendikalar verenler ve Sendikalar Devlet ENDSTR LKLERNN DER BLM DALLARIYLA LKS ENDSTR LKLERNN EVRES Ekonomik evre Sosyal evre Politik evre

nite 1 - Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi

ENDSTR LKLER KAVRAMI

AMA

Endstri ilikileri kavramn aklamak, dar ve geni anlamda tanmlarn yapmak.

Sanayileme olgusuyla birlikte endstri sektrndeki alma yaam yeni rgtlenmeler, yeni yasal dzenlemeler ve yeni iliki trleri ile son derece geni kapsaml bir ilikiler ana dnmtr. Gnmz toplumlarnda ska karmza kan endstri ilikileri deyimi, endstri toplumlarnn balca iliki sistemlerinden birini aklamaktadr (Koray, 1992, s.13). 18.yyda Bat Avrupa lkelerinde ortaya kan Endstri Devrimi ile igc iinde geni bir ii ve iveren kesimi olumu ve alma ilikileri giderek bu iki kesim arasnda kurulan ilikilere dnmtr (Makal, 1997, s.31). Genel olarak endstri ilikileri, sanayilemenin bir rn olan, ii ve iveren arasndaki bireysel ilikilerden rgtl gruplar arasndaki ilikilere geile ortaya kan, devletin az veya ok mdahale ettii, merkezinde blmn ve alma koullarnn yer ald toplu pazarlklara dayal olan emek ile sermaye rgtleri arasndaki kurumsallam ilikileri ifade etmektedir . Bu tanmda endstri ilikileri kavramn aklamay kolaylatracak be unsur bulunmaktadr (etik, Akkaya, 1999, ss.13-15): alanlar ile iverenler arasnda almadan kaynaklanan bir ilikinin var olmas, Taraflar arasndaki ilikinin, retim sonucu elde edilen artn cret ve kar olarak blmn iermesi, alma koullar ve kurallarnn karlkl belirlenmesini kapsamas, Btn bu ilikilerin kurumsallam olmas zm yollarnn atmac ve bar sreleri iermesi. lk ortaya ktnda emek ile sermaye arasndaki ilikilerin, daha geni bir ifadeyle baml almadan doan ilikilerin dzenlenmesini, aktrlerini ve bunlar arasndaki atmac ve bar etkileim ve eylem biimlerinin incelenmesini konu alan endstri ilikileri alannda, eitli lkelerde ve eitli yazarlarca deiik kavramlar kullanlmaktadr . Bunlar arasnda en yaygn olanlar endstri ilikileri, mesleksel ilikiler, eit yanl ilikiler, toplu ilikiler, i ilikileri, alma ilikileri, sendikal ilikiler, ii-iveren ilikileri, emek-sermaye ilikileri, retimde sosyal ilikiler gibi kavramlardr (etik, Akkaya, 1999, s. 13; Ekin, 1996, s.376). Bu terimler arasnda endstri ilikilerinin yerine en yaygn olarak kullanlan alma ilikileridir. Endstri ilikileri ve alma ilikileri pratikte birbirinin yerine kullanlmakla birlikte, her ikisinin de kapsam farkldr . Endstri ilikileri daha geleneksel bir ifadedir ve imalat sektrnde sendikal olarak alan mavi yakal iileri kapsamaktadr. alma ilikileri ise genellikle sendikalama oran daha dk olan ve ticaret ve hizmet sektrnde alan beyaz yakal iilerin saysnn artmasyla birlikte daha ok kullanlmaya balanmtr (Salamon, 1992, s.29). Endstri ilikileri kavram Endstri Devriminin neden olduu gelimelere bal olarak ortaya kmakla birlikte, ilk kez 1912de ABDde Kongrenin alma hayatyla ilgili kurduu bir komisyonun ad olarak kullanlmtr. ngilterede ise ilk defa 1926 ylnda Ticaret Bakanlnn bir aratrmasnda endstri ilikileri kavramna atfta bulunulmutur (Yldrm, 1997, s.23). Endstri ilikileri kavram olarak olduka eski olmakla birlikte herkes tarafndan kabul grm bir tanmn yapmak olduka gtr. Endstri ilikileri ekonomik, sosyal, politik birok deikenden et-

Endstri likileri: i, iveren ve bunlarn rgtleri ile devlet arasnda tarafl bir ilikiler btn ve alma yaamna ilikin kurallarn konulmasnda tarafl bir g mcadelesi ve etkileimidir.

Baml alma: Tek gelir gvencesi olan creti dzenli ve srekli demesi karl emeini iverenin emir ve otoritesine sunarak alan igcnn iinde bulunduu alma eklidir.

alma likileri: gc iindeki farkl kategoriler arasnda kurulan retim srecinden kaynaklanan ilikilerdir. Endstri ilikileri yerine; alma ilikileri, i ilikileri, mesleki ilikiler, sendikal ilikiler, iiiveren ilikileri, emeksermaye ilikileri, toplu ilikiler, ii-ynetim ilikileri, personel ilikileri, insan ilikileri gibi kavramlar kullanlmaktadr.

Endstri likileri

kilendii iin her dnemde, her lkede farkl tanmlar yaplmtr. Hatta endstri ilikileri alannda alan ne kadar akademisyen varsa, endstri ilikilerine ynelik o kadar da tanm olduu ileri srlmektedir (Salamon, 1992, s.29). Bu tanmlar birbirlerine yakn olduu kadar, tanm yapann bak asna bal olarak farkl alanlara vurgu yaplmaktadr. Endstri ilikileri ile ilgili yaplan tanmlarn, kuramlarn ve sistemlerin okluu ve farkll, kavramn ak ve kesin izgilerle ortaya konulmasnda tartmalara ve karklklara neden olmaktadr. zellikle Anglosakson lkelerde yelenen ve youn bir ekilde kullanlan endstri ilikileri kavram zerine eilenler, ncelikle bu ilikilerin tanmndan gelen baz zorluklarla karlamaktadrlar (etik, Akkaya, 1999, s.14). Endstri ilikileri kavramna ynelik tartmalar ve yaklamlardaki farkllklar endstri kelimesinden kaynaklanmaktadr. Bazlar iin endstri ilikileri, temelde endstri sektr ve bu sektrdeki istihdam problemlerine ynelmektedir. Bu yaklama gre endstri ilikileri, endstri sektrnde alan iiler, bunlarn iverenleri ve rgtleri arasndaki ilikiler olarak ifade edilerek dar bir tanm yaplmtr (Tokol, 2001, s.1; Koray, 1992, s.25). Bir baka yaklama gre, endstri ilikileri kavram iinde endstri sfat sadece endstri sektrn kapsayacak ekilde dar anlamda kullanlmamaldr. Endstri ilikilerinin, endstrilemenin bir sonucu olduu ve endstrileme ile yakn ilikisi olduu bir gerektir. Ancak endstrileme yalnzca ekonominin endstri kesimi iin deil, teki kesimleri iin de sz konusudur. Bu nedenle, amzda bir lkede endstri kesimindeki endstri ilikilerini ve sorunlarn dzenleyen kurallar ve yntemler, endstri kesimi yannda genellikle tarm, ticaret ve hizmet kesimlerinde; zel ve kamu kesimlerindeki alma sorunlar ve ilikileri iin de uygulanmaktadr (etik, Akkaya,1999, ss.14-15). Bu da endstri ilikilerinin geni bir anlam kazandn gstermektedir. Bir baka gre gre ise endstri kelimesi imalat, hizmet veya kamu gibi herhangi bir sektrle snrl deildir. Bir insann hayatn kazanma yolu olarak dnldnde, endstri ilikileri kavramndaki endstri kelimesi nerede ve ne olursa olsun iyeri anlamna gelmektedir (Mills, 1994, s.5). Endstri ilikilerinin tm sektrlerdeki alma ilikilerini kapsayacak kadar genilemesiyle birlikte, yukarda ifade edildii gibi, alma ilikileri kavram endstri ilikilerini de iine alacak ekilde yaygn biimde kullanlmaya balanmtr (Koray, 1992, s.25; Tokol, 2001, s.2).
SIRA SZDE

Endstri ilikileri ve alma ilikileri kavramn karlatrarak alma ilikileri kavramnn neden daha sonra ortaya ktn aklaynz. Trkiyede ise bu terimin genellikle dar anlamda ele alnd, endstri ilikilerinin sanayi kesimi dndaki alma sorunlarn ve ilikilerini kapsamad grnn kabul edildii grlmektedir. Ancak Trkiye gibi nfusunun hala nemli saylabilecek bir ksmnn tarm sektrnde alt bir lkede, baml alma olgusunu ve bundan doan ilikileri sanayi kesimiyle snrlandrmak cretlilerin byk bir ksmnn endstri ilikileri disiplinin kapsam dnda kalmasna neden olmaktadr (Glmez, 1991, s.7).

nite 1 - Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi

ENDSTR LKLERNN KONUSU

AMA

Endstri ilikilerinin konusunu tanmlamak.

2
Endstri ilikileri alannda kavram ve tanm birlii salanamamasna ramen, endstri ilikilerinin konusu hakknda neredeyse btncl bir gr olumutur. Endstri ilikileri ister dar isterse geni anlamda kullanlsn daha ok kurumsal ilikileri yani yapsallam ve dzenlenmi ilikileri kapsamaktadr (etik, Akkaya, 1999, s.16). Endstri ilikileri, iverenler ve iiler arasndaki gndelik ilikilerin dourduu tm sorunlar ierecek kadar geni bir anlamda ele alndnda, birbirinden ayrlm ayr ilikiler alann kapsamaktadr. Birincisi, ii ve iveren arasndaki bireysel ilikiler; ikincisi, sendikalar ile iverenler ya da rgtleri arasndaki toplu ilikiler; sonuncusu ise bireysel ve toplu ilikilerin dzenlenmesinde resmi rgtlerin roldr (Ekin, 1996, s.376). Kurumsallam ilikiler erevesinde ele alndnda, endstri ilikilerinin ilgi alann aadaki konularn oluturduu grlmektedir (etik, Akkaya, 1999, s.16): i-iveren ilikilerini evreleyen sosyo-ekonomik dzen; lkenin sanayi yaps, igcnn zellikleri, iletme yneticilerinin personel politikalar, emek piyasasnn durumu, siyasi sistemdeki g dengesi. Sendikalarn zellikleri; iilerin iyeri, meslek veya ikolu dzeyinde rgtlenmeleri, ulusal ve yerel sendikalarn gc, sendika yeliinin durumu, sendikalarn mali kaynaklar ve sendika liderlii. Sendikalarn taktik ve stratejileri; sendikalarn toplu pazarlk veya siyasi hareketler yolu ile hkmeti etkilemeye almalar, alma koullarn kontrol etmede gsterdikleri tercihler. Toplu pazarln yaps; pazarlk biriminin genilii, szlemelerle dzenlenen konular, szlemenin sresi, uyumazlklarn zm yntemleri, grev ve dier bask ekillerinin kullanl. Devlet kontrolnn erevesi; taraflarn neyi pazarlk edebileceklerini ve ne gibi taktikler kullanabileceklerini belirleyen kamu/devlet kontrol. Endstri ilikilerinin ilgi alann oluturan konular sralaynz.

Endstri ilikilerinin ilgi alann oluturan konular; ii-iveren ilikilerini evreleyen sosyo-ekonomik dzen, sendikalarn zellikleri, sendikalarn taktik ve stratejileri, toplu pazarln yaps ve devletin alma hayatna etkisidir.

SIRA SZDE

2
Yalnzca kurumsallam ilikilerin endstri ilikilerinin konusu olduunu ileri srenlere karlk, zellikle son dnemlerde endstri ilikilerinin alma yaamnn dzenlenmesine ilikin tm geleri kapsad gr n plana kmaktadr. Bu gre gre, endstri ilikileri kurumlam olsun ya da olmasn, alma ilikilerini dzenleyen tm kurallarn yaplmas ve uygulanmasn kapsamaktadr. Daha nce belirtildii gibi, nceleri bir iletmenin ynetim ve cretlileri arasndaki ilikileri ele alan endstri ilikileri, zamanla sendikalarla iveren rgtleri arasndaki ilikilerin incelenmesi biiminde daha geni bir alana ynelmitir (Ekin, 1996, s.376). Gnmzde ise ekonomik, sosyal ve yasal pek ok faktrn etkisiyle alma yaamnda bireysel ilikilerin nem kazanmaya balad grlmektedir. nsan unsurunun en nemli g olarak gerek retim gerekse hizmet sektrnde yer almas sanayi sonras toplumun en nemli zelliklerinin banda gelmektedir. gc artk emek olmann yannda bireysellemektedir. Btn varlyla, zel yaamyla, istekleriyle ve ihtiyalaryla i yaamn deitirmektedir (Koray, 1997, s.94). Buna bal olarak, endstri ilikilerinin konusu ve kapsamnda deiikliklere neden olan nemli baz gelimeler yle sralanabilir (Bykuslu, 1998, s.75):

Endstri likileri

Sendikalarn ye kaybetmesi, Toplu i szlemesi kapsamna giren igcndeki azalma (cretlerin toplu i szlemesi araclyla tespitindeki d), stihdam ve alma koullarnn belirlenme srecinin kolektif mekanizmalar dna kp, bireysel ilikilere kaymas, stihdam ve alma koullarnn yneticiler tarafndan tek tarafl dzenlenmesi eiliminin yaygnlamas, Organizasyonlarn yeniden yaplanmas ve standart istihdam biimlerinden kan balamas. Endstri ilikilerinin geirdii aamalarn incelenecei 4.nitede ayrntl olarak aklanacak bu gelimelere bal olarak, rgtlenmeler ve rgtler araclyla oluturulan kurumsallam ilikiler yannda, alma yaamnda bireysel ilikileri ve bireysel davranlar inceleyen almalar da endstri ilikileri bal altnda ele alnmaya balamtr. yeri dzeyinde ortaya kan ve alma yaamndan kaynaklanan sorunlar, sendikalarn ve iyeri ynetimlerinin giderek daha fazla duyarllk gstermesi nedeniyle endstri ilikilerinin inceleme ve aratrma alanna girmektedir (Koray, 1992, s.26).

ENDSTR LKLERNN AKTRLER

AMA

Endstri ilikilerinin aktrlerini sralamak ve bu aktrlerin ulusal, iletme ve iyeri dzeyinde faaliyetlerini aklamak.

iler ve Sendikalar
Endstri ilikilerinin temel aktr vardr: iler ve rgtleri, iverenler ve rgtleri, devlet.

iler endstri ilikilerinin en temel aktrleri olmakla birlikte, endstri ilikileri kollektif ilikiler temeline dayand iin iiler sendikalar tarafndan temsil edilmektedir.

iler endstri ilikilerinin en temel aktrleridir. Endstri ilikileri kolektif ilikiler temeline dayand iin sistemde iiler arlkl olarak sendikalar tarafndan temsil edilmektedir. iler verimlilik ve igc maliyetleri asndan bir taraftan iverenleri etkilerken, istek ve beklentileriyle de sendikalarn taleplerini ekillendirmekte ve geliimine katkda bulunmaktadrlar . Sendikalar ise rgtledikleri igcnn temsilcisi olarak gerek toplu pazarlklar yoluyla, gerekse yasama organn kullanarak iveren ve devletle birlikte alma koullarnn belirlenmesinde sz sahibi olmaktadrlar. Bununla birlikte, zellikle istihdam yapsnn deiimi, teknolojinin geliimi ve retim ve ynetim tekniklerindeki deiimler iilerin bireysel olarak endstri ilikilerinin bir aktr olma kapasitesini arttrmaktadr. Ancak yaanan gelimeler sendikalarn endstri ilikileri sisteminde oynad roln nemini azaltmakla birlikte ortadan kaldrmamtr. Bu nedenle endstri ilikileri aktr olarak bu kitapta sendika ifadesi kullanlan yerlerde ii sendikalar kastedilmektedir. i sendikalar 5. nitede ayrntl olarak incelenecektir.

verenler ve Sendikalar
Endstri ilikileri aktr olarak iverenler alma koullarnn belirlenmesinde bir taraftan ii sendikalaryla pazarlk yaparken, dier taraftan alma hayatna ynelik dzenlemelerin hazrlanmasnda devlete bask yapmaktadr.

veren genel anlamda ii altran ve karlnda cret demek zorunda olan kii olarak tanmlanmaktadr. Endstri ilikileri aktr olarak iveren ise, alma koullarnn olumasnda ii sendikalaryla pazarlk yapan, alma hayatna ynelik yasal dzenlemelerin hazrlanmasnda devlete bask yaparak kendi karn gerekletirmeye alan kiidir. Bir baka ifadeyle, endstri ilikileri sisteminde iverenler ii sendikalaryla ve devletle eitli kurumsal mekanizmalar iinde hem bir ibirlii hem de bir mcadele iinde bulunmaktadr. verenler tek bana endstri ilikilerine taraf olabildikleri gibi, sendikalar araclyla da sistemde

nite 1 - Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi

rol oynayabilmektedir. Ancak iilere gre daha ge rgtlenen iverenlerin sendikalama oran da iilere gre ok dktr. Bunun en nemli nedeni iverenlerin endstri ilikileri sistemi iinde sendikal rgtlenmeye gerek duymakszn mcadele edebilme gcne sahip olmasdr. verenler, sendikalar dnda kurduklar odalar ve derneklerle siyasal iktidar kendi istekleri ynnde etkileyebilecek bir bask grubu rol oynayabilmektedir. verenler dnda, iyerinde iverenlerin karlarn gerekletirmek adna hareket eden yneticiler de sistemde taraf olabilmektedir. zellikle gnmzde iyeri sahipliiyle yneticiliinin ayrlmas, yneticilerin endstri ilikileri sistemi iinde ayrca ele alnmasn gerektirmektedir. Endstri ilikilerinin bir aktr olarak iverenler ve iveren sendikalar 8. nitede gzden geirilecektir.

Devlet
Devlet, bir denge ve uzlama salama niteliiyle ii ve iverenin yannda nc aktr olarak karmza kmaktadr. Devletin alma yaamndaki en temel rol alma yaamn dzenlemeye ynelik yasal dzenlemeleri hazrlamasdr. Bunun dnda kamu iletmelerinde devlet kendisi de iveren olarak ikili bir rol oynamaktadr. Bir taraftan devlet iveren olarak yapt yatrmlarla istihdam olanaklarn oaltc bir etki yaparken, dier taraftan devletin kamu kesiminde yapt toplu szlemeler ve bu szlemelerle getirilen alma koullar zel kesimdeki toplu szlemeleri etkilemektedir. Devletin alma ilikilerinde stlendii bir dier rol ise, toplu i uyumazlklarnda oynad uzlatrc roldr. Ekonomik ve toplumsal gerekliliklere bal olarak devlet alma ilikilerinin taraflar arasnda dengeleyici bir rol oynarken, i uyumazlklarnn bar yoldan zmlenmesi iin aba harcamaktadr (Koray, 2000, ss.67-68). Ancak devletin ekonomik yaamdaki rolnn ve etkinliinin azalmasyla birlikte endstri ilikilerindeki rol de deimekte ve bir denge unsuru olma niteliini yava yava yitirmektedir. Endstri ilikilerinde devletin deien nitelii ayrntl olarak 4. nitede ilenecektir.

Devlet endstri ilikileri sisteminde iveren, yasa koyucu ve hakem olarak rol oynamaktadr.

ENDSTR LKLERNN DER BLM DALLARIYLA LKS

AMA

Endstri ilikilerinin alma ekonomisi, sosyal politika ve insan kaynaklar ynetimi gibi bilim dallaryla ilikilerini ortaya koymak.

Endstri ilikileri zellikle gnmzde olduka geni bir alan kapsamaktadr. Endstri ilikilerinin yalnzca kurumsallam ilikileri kapsad dnldnde bile, Tablo 1.1de grld gibi, endstri ilikileri aktrleri ulusal dzeyde, iletme dzeyinde ve iyeri dzeyinde olmak zere dzeyde faaliyet gstermektedir. rnein, sendikalar yelerinin karlarn ulusal dzeyde politik faaliyetlerle, iletme dzeyinde ise toplu pazarlk mekanizmasn kullanarak korumaya almaktadr. Devlet de ulusal dzeyde ekonomik ve sosyal politikalarla toplumun tmn korumay hedeflerken, iyeri ve iletme dzeyinde kard yasalarla baml alanlar alma yaamnda korumay amalamaktadr. verenler ise ulusal dzeyde karlarn korumak amacyla devleti etkilemeye alrken, iletme dzeyinde sendikalarla ibirliine ynelik mekanizmalar kullanmaktadr. yeri dzeyinde ise iverenler alanlarla bireysel ilikiler kurmaya arlk vermektedir.

8
Tablo 1.1 Endstri likileri Aktrlerinin Farkl Dzeylerdeki Faaliyetleri

Endstri likileri

FAALYETLER DZEY dzey veren stratejik rol, sendikal politikalar, yeni teknolojiler, yatrmlar Sendika Politik faaliyetler (politik partiler ve dier kar gruplaryla ilikiler) sendikal rgtlenme, kamusal politikalar (i kanunu reformu vb.) ve ekonomik politikalar (tam istihdam vb.) 2. letme veya fabrika dzeyi Personel politikalar, toplu pazarlklar ve pazarlk stratejileri Toplu pazarlk politikalar, toplu pazarlk stratejileri (istihdam, gelir, i gvencesi vb.) Kanunlar asgari alma normlar, uyumazlklarn zm (hakem arabulucu vb) 3. yeri: bireyler, gruplar Bireysel szlemeler, takm almalar, katlm i katlmna ynelik politikalar, yeni teknolojilerin tantm, yeni alma modelleri (esnek alma vb) Kaynak: Allen, Keaveny,1988, s.19dan yararlanlarak hazrlanmtr. i haklarna ve katlma ynelik dzenlemeler Devlet Makro ekonomik ve sosyal politikalar, endstriyel politikalar 1. Makro veya ulusal nsan kaynaklarnn

Endstri ilikileri, dier disiplinlerden etkilenen, onlarn bilgi ve aratrmalarndan yararlanan disiplinleraras bir bilimdir.

Endstri ilikileri alma ilikileri ile ilgili problemleri zmeye alrken ekonomi, hukuk, tarih, siyaset bilimi, alma ekonomisi, sosyal politika, psikoloji, sosyoloji, iletme, insan kaynaklar ynetimi gibi bilim dallarndan yararlanmaktadr.

Deiik dzeylerdeki deiik konular inceleyen endstri ilikileri ok eitli bilim dallaryla iliki iindedir. Bu noktada endstri ilikilerinin disiplinleraras veya ok disiplinli bir inceleme alan tad konusunda farkl grler ileri srlmektedir. Disiplinleraras ve ok disiplinlilik arasndaki farkllk dier disiplinlerle yaplan ibirliinin younluk ve derecesinden kaynaklanmaktadr. ki veya birok disiplinin uzmanlarna bavurulmasn ieren ok disiplinlilikte bu uzmanlarn almalarnn sonularnn yan yana konulmas yeterli kabul edilmektedir. Buna karlk ok daha ileri ibirliini gerektiren disiplinleraras nitelik ise bilgi ve aratrmalarn btnletirilmesini ngrmektedir. Ancak bu ikisi arasndaki snrn izilmesi olduka zordur (Tokol, 2001, ss.3-4). Endstri ilikileri alannda alan bilim adamlarnn zerinde nemle durduu konu ise udur: Endstri ilikileri birok disiplinin kesime noktasnda yer alan disiplinleraras bir nitelik tamakla birlikte sadece bu disiplinlerin birlemesinden ibaret olan bir alan deildir (Tokol, 2001, s.4; Boivin, 1989, s.96). Endstri ilikileri daha nceden ortaya km bir ksm bilim dalyla akmasna ramen, bunlardan hibiri tek bana endstri ilikilerinin inceledii konular kapsamamaktadr. Toplu pazarlk, toplu pazarln ynetimi, uyumazlklarn zm, cretlerin belirlenmesi, ii ve iveren sendikalar, devletin alma hayatndaki yeri gibi pek ok konuyu bir arada ele alan tek bilim dal endstri ilikileridir. Endstri ilikilerinin verilerinden yararland bilim dallar arasnda ekonomi, hukuk, tarih, siyaset bilimi, alma ekonomisi, sosyal politika, psikoloji, sosyoloji, iletme, insan kaynaklar ynetimi bulunmaktadr (Kochan, Katz, 1988, ss.2-3). Endstri ilikilerinin en ok ilikili ve ilgi alanlarnda benzerliklerin olduu bilim dallar ise sosyal politika, alma ekonomisi ve biraz daha yeni bir bilim dal olan insan kaynaklar ynetimidir. Bu bilim dallar birbirleriyle ilikili olmakla birlikte

nite 1 - Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi

9
alma Ekonomisi: retimin temel kaynaklarndan biri olan igc unsurunu ekonomi kuram ve kurallar erevesinde inceleyen bir bilim daldr.

aralarnda nemli farkllklar vardr. alma ekonomisi, retimin temelinde bulunan kaynaklardan birisi olan igc faktrn konu almaktadr ve ekonominin bir alt daln oluturmaktadr. gc arz ve talebinin yaps, cretler ve enflasyon arasndaki ilikiler, igcnn dier retim faktrleriyle olan ilikileri alma ekonomisinin konular arasndadr. Endstri ilikileri ile akan nokta ise sendikalarn ve toplu pazarlk sisteminin cretler ve istihdam dzeyi gibi ekonomik faktrlere olan etkisidir. alma ekonomisi, sendika ve toplu pazarlk konularna ekonomik adan yaklarken; endstri ilikilerinde bu konular kural koyma ve uyumazlklarn zmnde kullanlan en temel kurumlardr. alma ekonomisinin sendikaclk ve toplu pazarla yaklamlar konusunda daha fazla bilgi iin alma Ekonomisi kitabnzn 10. ve 11. nitesine baknz. Endstri ilikilerin bir dier yakn ilikide olduu alan sosyal politikadr . Endstri ilikileri ve sosyal politika kavramlar ayn toplumsal gereklikten ve gelimelerden kaynaklanmaktadr. Dolaysyla sosyal politika kavramnn oluumuna yol aan toplumsal ve ekonomik sebepler, endstri ilikileri kavramnn oluumuna yol aanlardan farkl deildir (Makal, 1997, s.34). Sosyal politika en genel anlamyla sosyal nitelikli politikalar konu alan bir bilim daldr. Endstri Devriminin kendine zg koullar ve o dnemde hakim olan klasik liberal dnceler daha nceki dnemde rastlanlmayan yeni bir i ilikisi ve stats ortaya karmtr. alma ve yaam koullar giderek arlam ve toplumda byk huzursuzluklara yol amtr. Bunun sonucu olarak zellikle ocuk ve kadnlarn i ilikisi ve alma yaamnda korunmas ynnde devletlerce benimsenen ilkeler ve uygulamalar sosyal politika adl bir bilim dalnn domasna yol amtr. Sosyal politika ilk doduu dnemdeki koullar itibariyle balangta sadece ii stats altnda alanlarn i ilikileri ve alma yaamnda korunmasn amalayan dar bir kapsama sahipti. Ancak deien ekonomik, sosyal, teknolojik, siyasal ve hukuksal koullar sosyal politikann ama ve kapsam ynnden deimesine neden olmutur. Sosyal politika tanm genileyerek toplumun ekonomik ynden gsz, baml alan ve zel olarak korunmas gereken kesimlerinin toplumsal yaam iinde ve i ilikileri ile alma yaamnda korunmasna ynelik kamusal politikalar konu olarak ele alp inceleyen bir bilim dal haline gelmitir (Altan, 1995, s.3). Bu balamda dnldnde, sosyal politika endstri ilikilerinin ancak snrl bir konu alan ile akmaktadr. rgtl ii, iveren ve devlet arasndaki ilikiler ve toplu pazarlk gibi kural koyma mekanizmalar endstri ilikilerinin temel konular iken, sendikalar ve toplu pazarlk sosyal politikann amalarna ulamak iin yararlanabilecei aralardr. (Altan, 1995, s.10). Amalar ynnden de sosyal politika ile endstri ilikileri arasnda farkllklar bulunmaktadr. Endstri ilikileri rgtl iveren ve devlet arasndaki ilikiler sistemini sorgularken, sosyal politika iin nemli olan bu sistemin iinde yer alanlarn ne lde korunabildiidir (Altan, 1995, s.25). Sosyal Politika ve Endstri likileri Bilim Dallar arasndaki ilikiyi daha iyi anlayabilmek iin Sosyal Politika kitabnzn 1. ve 2. nitelerini tekrar gzden geiriniz.

DKKAT

Sosyal Politika: Toplumun sosyo-ekonomik ynden gsz, baml alan ve zel olarak korunulmas gerken kesimlerinin, i ilikileri, alma yaam ve toplumsal yaam iinde korunup gzetilmelerine ynelik kamusal ya da yar kamusal tm politikalar konu alan bir bilim daldr.

DKKAT

10
nsan kaynaklar ynetimi iletmede verimlilik ve performans arttrmak iin insana daha fazla nem verilmesini gerekli grmektedir.

Endstri likileri

Endstri ilikilerinin ilikide olduu bilim dallarndan birisi de insan kaynaklar ynetimidir. Son yllarda olduka gelien bir disiplin olan insan kaynaklar ynetimini bir iletmede rekabeti stnlkler salamak amacyla gerekli insan kaynann salanmas, istihdam ve gelitirilmesi ile ilgili politika oluturma, planlama, rgtleme, ynlendirme ve denetleme faaliyetlerini ieren bir disiplin olarak tanmlamak mmkndr. nsan kaynaklar ynetimi bir taraftan iletmenin amalarn gerekletirebilmesini hedeflerken; dier taraftan alanlarn ihtiyalarnn karlanmasn ve ayn zamanda da iletmenin topluma kar sorumluluklarn yerine getirebilmesini amalamaktadr (Yksel, 2000, ss.8-9). nsan kaynaklar ynetimi iletmede verimlilik ve performans arttrmak iin insana daha fazla nem verilmesini gerekli grmektedir. Bu da cret ve alma koullarnn yeniden belirlenmesini gndeme getirmektedir. Bu noktada endstri ilikileri cret ve alma koullarnn sendikalarn da iinde bulunduu toplu pazarlk gibi ikili ve l mekanizmalarla belirlenmesi gerektiini ileri srerken, insan kaynaklar ynetimi iletmede verimlilii arttrmann yolu olarak sendikalarn devre d kald ve iletme ile alanlar arasnda direkt ilikilerin kurulabildii bireysel ilikileri n plana karmaktadr (Kancolu, 2001, ss.23-24). nsan kaynaklar ynetimi ve endstri ilikileri arasnda amalar ve yntemler bakmndan farkllklar bulunmasna ramen her iki disiplinin de akt noktalar bulunmaktadr. Endstri ilikileri arlkl olarak kolektif ilikileri kapsamakla birlikte zellikle iyeri sendikaclnn yaygnlamasyla birlikte iyeri dzeyindeki ilikiler de n plana kmaktadr. Dier taraftan, insan kaynaklar ynetimi zellikle sendikal iletmelerde verimliliin artmas ve deiime uyum salanmas iin ibirlii yapmann gerekliliini vurgulamaktadr. Gnmzde artk ya insan kaynaklar ynetimi ya da endstri ilikileri gibi ikisinden birinin tercih edilecei deil, her ikisinin de birlikte varln srdrebilecei modeller zerinde durulmaktadr. nsan kaynaklar ynetimi ve endstri ilikileri arasndaki farkllklar, benzerlikler ve ikisinin birlikte varolup olamayacana ilikin grler ayrntl olarak bu kitabn 13. nitesinde ilenecektir. Endstri ilikilerinin disiplinleraras bir bilim dal olmasnn nedenleri nelerdir? Endstri ilikilerinin ilgili olduu bilim dallar hangileridir?

DKKAT

SIRA SZDE

ENDSTR LKLERNN EVRES

AMA

Endstri ilikilerinin ekonomik, sosyal ve politik evreyle ilikisini kurmak.

Bir endstri toplumu ok eitli tutumlar, inanlar ve beklentilerle birbirine balanm, farkl gruplarn, faaliyetlerin ve kurumsal ilikilerin olduka karmak ve dinamik bir dzeninden olumaktadr. Bu nedenle endstri ilikileri gibi sosyal bir olgu, iinde meydana geldii evreden ayr dnlemez ve dnlmemelidir. ekil 1.1de grld gibi, endstri ilikilerinin evresi temel unsura ayrlarak incelenebilir (Salamon, 1998, s.37):

nite 1 - Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi

11
ekil 1.1

Pazar Teknoloji stihdam EKONOMK GEM GELECEK

Ulusal letme yeri ENDSTR LKLER MEDYA Eitim Snf Varlk Partiler Yasalar Devlet

Endstri likilerinin evresi Endstri ilikileri sistemi ekonomik, sosyal ve politik sistemlerin etkisi altndadr. Kaynak: Salamon, 1998, s.38.

SOSYAL

POLTK

Ekonomik evre
Endstri ilikilerini etkileyen en nemli faktrler arasnda ekonomik koullar bulunmaktadr. Ekonomik evre iinde yer alan unsurlar zellikle de makro ve mikro dzeyde pazar ve istihdam koullar, gelir dalm, devletin ekonomik politikalar endstri ilikileri sisteminin ileyiini etkilemektedir. Hatta bu ilikiler o kadar i iedir ki bazlarna gre endstri ilikileri sistemi aslnda ekonomik sistemin bir alt sistemidir. Ekonomik faktrler endstri ilikilerine ok ynl etki etmektedir. Bir taraftan endstri ilikileri sisteminin kendisini dorudan etkilerken, dier taraftan endstri ilikilerini evreleyen siyasal ve sosyal sistemleri de etkilemektedir. Bir lkenin gayrisafimillihaslas (GSMH), para ve maliye politikalar, nfus art gibi makro ekonomik gstergeleri istihdam dzeyini etkileyen faktrlerdir. rnein, GSMHda art olduu dnemlerde iletmelerin retim dzeyi artmakta ve buna bal olarak istihdam dzeyi ykselmektedir. Faiz hadlerindeki ykseli ise, yatrmlarn azalmas ve isizliin artmas anlamna gelmektedir. Bu gelimeler endstri ilikileri sistemine de yansmaktadr. stihdam dzeyi ykselirken veya ekonomik gelime dnemlerinde bir taraftan sendikalar glenmekte, dier taraftan toplu pazarlklarda elde edilen kazanmlar artmaktadr. Ekonomik durgunluk dnemlerinde ise tersine bir gelime yaanmaktadr. Ekonomik bymesi yavalayan lkelerde sosyal politika uygulamalar kstlanmakta, devletin ekonomik ve toplumsal yaamdaki rol azalrken kamu harcamalarnda ve kamu hizmetlerinde de kstlamalar olmaktadr. cretlerin azald, isizliin artt bir dnemde ise endstri ilikileri sistemi iinde sendikalarn rol ve etkinlii zayflayarak sistemde atmalar artmaktadr. Bunun dnda ekonomik faktrlere bal olarak ortaya kan istihdam ve retim yapsndaki deiiklikler ve teknolojik gelimeler de endstri ilikileri sisteminin yapsn deitirmektedir. Teknoloji kullanmnn artmas, igcnn yapsn ve niteliini deitirmekte ve buna bal olarak yeni retim ve ynetim teknikleri ortaya kmaktadr. gcnn mavi yakal/ beyaz yakal, kadn/ erkek, nitelikli/ niteliksiz gibi temel zelliklerinde meydana gelen deiiklikler geleneksel endstri ilikileri sisteminin deierek, daha nce deinildii gibi daha kapsaml bir endstri ilikileri anlaynn ortaya kmasna neden olmutur. Bunun dnda ileri teknoloji kullanmna bal olarak ortaya kabilecek isizlik sendikalarn bir taraf-

Ekonomik deimeler ve izlenen iktisat politikalar, dnm derecesine ve ynne bal olarak, endstri ilikilerinin aktrlerini, kurumlarn, emek piyasasn, igcnn yapsn ve dalmn olumlu veya olumsuz ynde etkilemektedir.

12

Endstri likileri

tan zayflamasna yol aarken; dier taraftan politikalarn yeniden gzden geirmeleri konusunda itici bir unsur olmutur. zellikle, toplu pazarlkla ilgili olarak cret pazarlklarnn yerini i gvencesi almaya balamtr. Ekonomik evrenin endstri ilikileri zerine etkisini en gzel ekilde ortaya koyan gelimi ve gelimekte olan lkelerde endstri ilikileri sistemindeki farkllklardr. Endstri ilikileri sistemine ynelik olarak gelimi lkelerin tm iin tek bir sistemden sz etmek kolay deildir. Tablo 1. 2de grld gibi, ekonomik ve istihdam gstergeleri birbirine yakn olmakla birlikte, ABD ile Avrupa Birlii lkeleri ve Japonya arasnda sendikalama dzeyi, sendikal politikalar, toplu pazarlklarn yaps, toplu pazarln kapsam, sendika hkmet ilikileri gibi birok konuda nemli farkllklar bulunmaktadr. rnein, Tablo 1.3, Avrupa Birlii lkelerinde ortalama sendika ye younluunun Japonyann iki, ABDnin ise kat olduunu ortaya koymaktadr. Toplu pazarln kapsam asndan bakldnda ise, Tablo 1. 4e gre Avrupa Birlii lkelerinde alanlarn yaklak drtte toplu pazarlk kapsamndayken, bu oran Japonya ve ABDde drtte bire dmektedir. Bununla birlikte, gelimi lkelerin endstri ilikilerinin temel zellii olarak ortak bir noktaya geldiklerini sylemek mmkndr. Genellikle, her lkede geerli ortak zellikler olarak sendikal haklarn tannmas, toplu szleme arlkl bir dzene ulalmas, l veya ikili karar organlar oluturulmas gibi zelliklerden sz edilebilir.
Tablo 1.2 Avrupa Birlii, Japonya ve ABDde Ekonomik ve stihdam Gstergeleri (2000 - 2001) Avrupa Birlii Japonya ABD 2000 2001 2000 2001 2000 2001 Ekonomik Byme 3.3 1.7 2.4 -0.5 4.2 1.2 Enflasyon 2.1 2.3 -0.7 -0.6 3.4 2.8 stihdam oran 63.7 64.2 77.2 76.6 82.3 81.6 stihdam art 1.9 1.2 -0.2 -0.5 1.9 -0.1 sizlik oran 8.1 7.6 4.7 5.1 4.0 4.8 i bana nominal cretlerde art 3.0 3.3 0.4 -1.0 5.1 5.2 gc verimlilik art 1.5 0.4 2.6 -0.1 2.1 1.3 Birim igc maliyeti 1.4 2.8 -2.1 -0.9 3.0 3.9 Kaynak: European Commission- Employment in Europe 2002 and European Economy 2002. http://www.eiro.eurofound.ie/2002/12/feature/TN0212101F.html lke 13 Avrupa Birlii lkesi ortalamas ABD Japonya Sendikalama Oran (%) 43.8 13.5 20.7

Tablo 1.3 ABD, Japonya ve Avrupa Birliinde Sendika ye Younluu (20002001)

Kaynak: European Commission- Employment in Europe 2002 and European Economy 2002. http://www.eiro.eurofound.ie/2002/12/feature/TN0212101F.htm

Gelimi lkelerin en nemli zellii endstri ilikileri sisteminin sosyo-ekonomik yap ile btnlemesidir. Balangta sendikal rgtlenmeyi reddeden kapitalist toplum modeli zaman iinde ii hareketini gerek sendikalar, gerekse ii partileri yoluyla toplumla btnletirmilerdir. Bu gelime modeli iinde taraflar arasnda sosyal, ekonomik ve yasal yapya ilikin bir uzlama sz konusudur. Byle bir uzlama taraflar arasnda kar atmasnn varln kabul etmekte; ancak bu atmay taraflar arasnda belirli bir g dengesi salayarak ve sistemin ierdii kurum ve mekanizmalar kullanarak zmeyi ngrmektedir. zellikle, Bat Avrupa lkeleri iin geerli olan bu gelime sreci iinde ii hareketi gerek sendikal, gerek

nite 1 - Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi

13

siyasal rgtlenmesi ile kapitalist toplumla btnlemi ve uzlam, devrimci olmaktan ok reformcu politikalarla toplumda etkin bir rol stlenmeyi tercih etmitir. Bylece, emek ile sermaye arasndaki kar atmasn kurumsallatran bir endstri ilikileri sistemi olumu, bu sistem de toplumsal btnn bir alt sistemi olarak toplumda nemli bir yer almtr. Ekonomik sistemlerin, siyasi ve politik sistemlerle ilikisini kurabilmek iin Cahit Talas (1999). Ekonomik Sistemler. Ankara: mge Kitabevi adl kitap sizin iin faydal olabilir.
lke 13 Avrupa Birlii lkesi ortalamas ABD Japonya Toplu Pazarln Kapsam (%) 80 15 21
K T A P

Tablo 1.4 ABD, Japonya ve Avrupa Birliinde Toplu Pazarln Kapsam (2000-2001)

Kaynak: European Commission- Employment in Europe 2002 and European Economy 2002. http://www.eiro.eurofound.ie/2002/12/feature/TN0212101F.htm

Buna karlk ekonomik, sosyal ve siyasal gelimesi endstrilemi toplumlardan farkl olan gelimekte olan lkelerin birounda endstri ilikileri henz byle bir kurumsallama ve gelimeden uzaktr. Bu lkelerde toplumdaki temel kar atmas henz belirginlemedii gibi, bu atmann kurumsallamas iin gereken siyasal, ideolojik ve rgtsel koullar da yeterli deildir. Taraflarn birbirine bak as, birbirlerini sosyal taraf olarak kabul etmek yerine daha ok dmanca olmakta ve aralarnda uzlama salayc sre ve mekanizmalardan ok ak veya gizli bir mcadele yaanmaktadr (Koray, 1992, ss.48-49).
KUTUPLAMI ENDSTR LKLER Dmanca Eitsiz bir savam ortam Sokakta ve fabrikada g kullanarak tartarak Sk Eylemci Devrimci Dk Zayf Paralanm BTNLEM ENDSTR LKLER Uyuma ynelik Eitler aras bir pazarlk Toplant odasnda Seyrek Brokratik Evrimci Yksek Gl Btnlemi Tablo 1.5 Kutuplam ve Btnlemi Endstri likileri Sistemleri

TOPLUM PAZARLIK YAPISI KARAR VERME SRECN ETKLEME GREVLER RGTLER ELM RGTLENME DERECES FNANSAL DURUM BRLK

Kaynak: Koray, 1992, s.49.

Avrupa Birlii lkeleri ile ilgili gncel ekonomik ve sosyal verilere http://www.eiro.evrofound.ie/ adresinden ulaabilirsiniz.

NTERNET

14

Endstri likileri

Sonu olarak, lkelerin sosyal ve ekonomik gelimilik dzeylerine gre deien iki ayr sistem ortaya kmaktadr. Birinde toplumla btnleme yaanrken tekinde taraflar arasnda kutuplam ilikiler egemen olmaktadr. Ancak ekonomik ve sosyal gelimilik dzeylerine bal olarak kesin ayrmlar gsteren bu iki sistem uygulamada i ie geebilmektedir. Gelimi lkelerde bazen ilikilerde kutuplama yaanabilmekte, gelimekte olan lkelerde ise zaman zaman daha eitliki ve daha uzlamac ilikiler ortaya kabilmektedir.
DKKAT

Kreselleme srecinde yaanan ekonomik ve sosyal gelimelere bal olarak endstri ilikileri sisteminde ortaya kan yeni eilimler bu kitabn 13. nitesinde ilenecektir.

Sosyal evre
Bat Avrupa endstrileme ve demokratikleme sreci iinde karlat youn ii hareketleri karsnda iki nemli adm atmtr: Birincisi genel oy hakkn tanmak, dieri de sosyal gvenlik sistemlerini devreye sokmak. Her ikisi de ii snf asndan baz deiikliklere yol amtr. Bu deiiklikler onu ideolojik adan daha lml ve demokrat bir izgiye ekerek, ii snf iin kapitalist sistemi ykmak yerine sistem iinde kalarak, fakat bu sistemden kendi adna baz reformlar isteyerek mcadele etme yolunu amtr. Bu aamada uzlama ve dayanma temeline dayanan bir toplum anlay oluturabilmek iin devletin sosyal bir nitelii olduu kabul edilerek, sosyal devlet anlay n plana kartlmtr . Bu ise ii snfnn ideolojisinde bir deiim anlamna gelmektedir. i snf kapitalist ekonomiyi kabul ederken, kapitalist sistem de devlet anlayn deitirmekte ve devletin ekonomiye sosyal kayglarla mdahalesini kabul etmektedir . Endstrileme ve ekonomik gelimeye paralel olarak, aktif nfus ve igc iinde cretli alanlarn says giderek artmaktadr. Her geen yl aktif nfus iinde alma yaamna katlanlarn says ykselmekte ve endstrilemi toplumlar birer cretliler toplumuna dnmektedirler. Bu nedenle toplumun gelimilik derecesi ile cretlilerin aktif nfus iindeki oran arasnda bir iliki bulunduu, cretlilerin orannn yksek olduu lkelerin gelimi, dk olduu lkelerin az gelimi lkeler olduu ileri srlmektedir. Tablo 1.6da grld gibi, gelimi lkelerde aktif nfusun byk ounluu endstri ve hizmetler kesiminde alanlardan oluurken, gelimekte olan lkelerde aktif nfusun byk ounluu halen tarm kesiminde almaktadr. Ayrca yine gelimilik dzeyine bal olarak kadnlarn igcne katlm oranlarnda da bir art grlmektedir. Bu gelimeler ise sendikalar, toplu pazarlklarn yapsn ve alma koullarn nemli lde etkilemektedir. Gelimi lkelerin birounda aktif nfusun ounluunun endstri ve hizmet kesiminde alan cretlilerden olumas, cretlilerle ilgili sorunlar ve cretlilerin toplumdan beklentilerini n plana karmaktadr. cretlilerin saysndaki bu art onlar ekonomik, siyasal ve toplumsal adan nemli bir g durumuna getirmektedir. Siyasal ynden cretliler demokraside nemli bir semen grubu olarak ortaya kmaktadr. Ekonomik ynden ise, retimin en nemli gesi olan bu grup, ayn zamanda toplumdaki en nemli tketici grubunu oluturmaktadr. Toplumsal adan da endstri ilikilerinin bir taraf olarak alma bar ve toplumsal uzlamann salanmasnda daha fazla sz sahibi olmaktadrlar. cretlilerin toplum iinde sosyal snf olarak nemli bir arl oluturmas onlarn sendikal rgtlenmeler araclyla da devlet ve kamuoyu zerinde nemli bir bask grubu konumuna getirmektedir (Koray, 2000, ss.43-44).

Sosyal Devlet: Sosyal ynetim anlayna sahip olan ve bu toplumsal sorumluluk anlayyla toplumda zellikle eitim, salk, barnma ihtiyalar ve alma koullar asndan herkese asgari bir dzey salama konusunda aba gsteren devlettir. lkelerin toplumsal zelliklerine bal olarak endstri ilikileri sistemleri de birbirinden farkl zellikler tamaktadr.

nite 1 - Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi

15

lkelerin gelimilik dzeylerine bal olarak farkllk gsteren endstri ilikileri sistemi lkelerin toplumsal zelliklerini de yanstmaktadr. rnein, gelimi lkelerdeki ekonomik ve politik koullardaki benzerliklere ramen, kltrel faktrlerin de etkisiyle bu lkelerdeki toplu pazarlk ve sendikal yap farkllk gstermektedir. Kanada, ABD ve Almanyada sendikalar daha ok ekonomik faaliyetlerde bulunurken, ngiltere, Fransa ve talyada ise toplu pazarlktan ok politik faaliyetlerle amalarna ulamaya almaktadrlar. Ayrca baz gelimi lkelerde sendikalar ulusal dzeyde faaliyet gsterirken, baz lkelerde merkeziyetilikten uzaklaarak iyeri dzeyine inmektedirler (Rothman, 1993, s.1).
stihdam Tarm Endstri 1999 1999 49.8 23.5 60.1 18.1 18.3 19.0 5.2 43.0 26.4 26.4 7.7 17.3 8.1 14.8 21.3 12.7 2.6 5.2 7.5 0.3 4.9 1.7 5.6 4.22 6.6 2.9 2.6 30.5 32.0 40.1 23.0 22.7 29.1 34.8 26.5 20.4 25.0 24.2 35.9 23.2 31.7 30.7 28.8 21.4 26.6 33.0 4.9 30.4 35.0 25.7 Kadn gc Hizmetler KatlmOran 1999 1999 26.7 46.70 21.8 33.07 51.2 49.0 54.7 34.0 50.9 44.5 57.6 56.2 71.5 60.2 54.5 51.3 74.3 63.0 61.8 70.9 73.6 71.7 61.3 70.9 63.0 62.1 71.7 47.20 45.57 28.76 40.67 43.93 39.30 39.09 33.11 45.43 46.19 40.66 39.39 42.38 43.09 44.36 38.02 44.79 43.06 42.86 47.61 Tablo 1.6 Gelir Gruplarna Gre Baz lkelerde stihdamn Dalm ve Kadn gc

lkeler Dk Gelirli lkeler in Hindistan Alt Orta Gelirli lkeler Rusya Federasyonu Polonya ek Cumhuriyeti st Orta Gelirli lkeler Trkiye Brezilya Malezya Macaristan Meksika Arjantin ili Yksek Gelirli lkeler Yunanistan Portekiz ABD Japonya spanya Singapur Avustralya ngiltere talya Fransa Avusturya Almanya sve

Kaynak: Koray, 2000, 148den; The World Development Report 2000, 234 ve The World Competitiveness Yearbook 2000, 499-500.

Bir lkede kadnlarn igcne katlmnn artmasn endstri ilikilerine etkisi asndan deerlendiriniz

SIRA SZDE

16

Endstri likileri

Politik evre
Politik evre endstri ilikilerini evreleyen sistemler iinde en karmak ve aklanmas en g olandr. Bunun en nemli nedeni politik sistemin dier sistemler zerine etkisi ve endstri ilikileri sistemi iinde ve dnda oynad roldr (Salamon, 1998, s.49). Endstri ilikileri sisteminin temel kurallar, iinde bulunduu ve iledii siyasi sistemin ideolojik yapsndan geni lde etkilenmektedir. Dier bir deyile, politik sistem bir emsiye olarak kabul edilecek olursa endstri ilikileri sistemi bunun altnda olumakta ve bylece geni kapsaml siyasi sistemin bir alt sistemi olarak ortaya kmaktadr. Dier taraftan, endstri ilikileri sisteminin aktrleri de politik sistemi etkilemektedir. Tek partili devlet sistemlerinde iletmelerin ve sendikalarn amalar, merkezi otorite tarafndan belirlenmektedir. Bu sistemde sendikalarn balca fonksiyonlar merkezi otoritenin belirledii amalar gerekletirmektir. Devleti oluturan organlar tm sistemin ayrlmaz bir paras olarak kabul edildiinden iletme yneticileri ile alanlar arasnda, sendikalarla iletmeler arasnda veya devletle dier gruplar arasnda endstri ilikileri sistemi ynnden bir btnlk bulunmaktadr. Sendikalarn en nemli fonksiyonlar arasnda merkezi planlarn amalarnn gerekletirilmesine yardm etmek, devletin politika hedeflerinin yeler tarafndan anlalmasn salamak ve bu hedeflere ulamay engelleyecek uyumazlk ve atmalar nlemektir. oulcu devletlerin siyasi sistemleri ise bir grup yapsnn ortaya kmasna sebep olurken, aslnda kiisel hak ve zgrlklerin kanunlar tarafndan garanti altna alnmas dncesini temel almaktadr. Fakat devletin yetkileri ile kiisel haklarn dengede tutulmasna verilen nem derecesi, oulcu devletler arasnda baz farkllklarn domasna yol amaktadr. Endstri ilikileri sisteminin yaps ve fonksiyonundaki farklar politik sistemlerin arasndaki farklara balamak mmkndr (Ekin, 1994, s.53). Amerika-Bat Avrupa endstri ilikileri sistemi kendine zg bir siyasi yap iinde gelimitir. ok partiye dayanan ve seimle deiebilen bir siyasi ynetim, iktisadi bask gruplar ve karmak bir oulcu toplum yaps ortaya karmtr. Bunun sonucu olarak oulcu lkelerde iverenlerin gcn dengelemede ve alanlarn karlarn temsil etmede sendikalar ok nemli rol oynamlardr. Kuzey Amerika ve Bat Avrupada sendikalarn ve sendikal faaliyetlerin yasalarla gvence altna alnmas yannda asgari cret, istihdam gvenlii, toplu pazarlk gibi birok temel haklar endstri ilikileri sistemi ile politik sistem arasndaki karlkl ilikiler sonucu ortaya kmtr. Gelimekte olan lkelerin birounda demokratik olmayan bir siyasi yap vardr. Gelimekte olan lkelerin byk bir blmnde askeri rejimler iktidardayken, geri kalannda ise dier partilerin yasakland veya devaml bir aznlk durumunda bulunduu tek parti hkmetleri hakimdir. Tek partili rejimlerde sendikalar bamsz olarak faaliyette bulunamamakta, devletin otoriter bnyesinin bir arac haline gelmektedirler. Sosyalist lkelerde ise sendikalar nemli fonksiyonlar stlenmektedirler. Fakat bu rgtler, toplu pazarlk yaparak, uyumazlk ve i mcadelesi kararak yelerine kar salamaya alan sendikalardan farkl olarak, sosyalist sistemin bir unsuru olarak faaliyet gstermektedirler (Ekin, 1994, s.56-57).
DKKAT

Demokrasi, sendikaclk ve siyaset arasndaki ilikiyi bu kitabn 7. nitesinde ayrntl olarak ileyeceksiniz.

nite 1 - Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi

17

Politik sistem endstri ilikileri sistemini etkiledii gibi, politik sistemin kendisi de endstri ilikileri faaliyetlerinden ve aktrlerinden etkilenmektedir. zellikle ii sendikalarnn benimsedii politikalar, amalar ve siyasal iktidarlarla ilikileri endstri ilikilerinin niteliini ve boyutlarn belirlemede byk rol oynamaktadr. Gerekten yksek bir sendikalama dzeyi gsteren ve gl sendikalar iinde rgtlenen ii hareketi, siyasal anlaya bal olarak toplumsal gelimeleri belirlemede etkin bir rol oynayabilmektedir. Bir taraftan merkezi dzeydeki toplu pazarlklar ve ulusal dzeydeki ekonomik kararlara katlm yolu ile, dier taraftan kendi karlar dorultusundaki yasal dzenlemeleri desteklemek iin oynadklar bask grubu rol ile ii hareketinin etkinlii nemli boyutlar kazanabilmektedir (Koray, 1992, s.50). Medyann endstri ilikileri sistemine etkisi konusunda dncelerinizi belirtiniz.
SIRA SZDE

18

Endstri likileri

zet
AMA

Endstri ilikileri kavramn aklamak, dar ve geni anlamda tanmlarn yapmak. Endstri ilikileri endstri toplumlarnn en nemli ilikilerinden birini aklamaktadr. Genel olarak endstri ilikileri kavram, sanayilemenin bir rn olan, ii ve iveren arasndaki bireysel ilikilerden rgtl gruplar arasndaki ilikilere geile ortaya kan, devletin az veya ok mdahale ettii, merkezinde blmn ve alma koullarnn yer ald toplu pazarlklara dayal olan, emek ile sermaye arasndaki kurumsallam ilikileri ifade etmektedir. Dar anlamda endstri ilikileri, endstri sektrnde alan iiler, yani mavi yakal, beden gcyle alan ve ounlukla erkek iiler, bunlarn iverenleri ve rgtleri ile devlet arasndaki ilikileri iermektedir. Geni anlamda endstri ilikileri, sadece endstri sektrnde deil, tm sektrlerdeki alma ilikilerini kapsama almaktadr. Ancak bu anlamda karmza bir baka kavram kmaktadr: alma ilikileri. Sendikalama oran endstri sektrne gre dk olan ve ticaret ve hizmet sektrnde alan beyaz yakal iilerin saysnn artmasyla birlikte endstri ilikilerinin yerine alma ilikileri kavram daha sk kullanlmaya balamtr.

Devlet kontrolnn erevesi; taraflarn neyi pazarlk edebileceklerini ve ne gibi taktikler kullanabileceklerini belirleyen kamu/devlet kontrol. Endstri ilikilerinin aktrlerini sralamak ve bu aktrlerin ulusal, iletme ve iyeri dzeyinde faaliyetlerini aklamak. Endstri ilikilerinin temel aktr bulunmaktadr: iiler ve sendikalar, iverenler ve sendikalar, devlet. Endstri ilikilerinin temel aktr endstri ilikileri sistemi iinde dzeyde faaliyet gstermektedirler: Birincisi makro ya da ulusal dzey, ikincisi iletme ya da fabrika dzeyi ve ncs ise iyeri dzeyidir. Ulusal dzeyde iverenler asndan yatrmlar ve teknoloji gibi makro dzeyde faaliyetler n plana karken, sendikalar politik faaliyetlerle yelerinin karlarn korumaya, devlet ise ekonomik ve sosyal politikalar dengelemeye almaktadr. letme dzeyinde iverenler ve sendikalar iin toplu pazarlklar nem kazanrken, devlet yasal dzenlemelerle endstri ilikileri sistemini etkilemektedir. yeri dzeyinde ise bireysel ilikiler n plana kmaktadr. verenler bireysel szlemelere arlk verirken, sendikalar iilerin ynetime katlmna ynelik politikalar desteklemeye almaktadrlar. Devlet ise bireysel ilikilerde ii haklarn korumaya ynelik dzenlemeler oluturmaktadr. Endstri ilikilerinin alma ekonomisi, sosyal politika ve insan kaynaklar ynetimi gibi bilim dallaryla ilikisini ortaya koymak. Endstri ilikileri disiplinleraras bir bilim daldr. Dier bilim dallarnn verilerinden yararlanr; ancak onlarn toplamndan ibaret deildir. Toplu pazarlk, ii ve iveren sendikalar, alma koullarnn belirlenmesi, uyumazlklarn zm, devletin alma hayatndaki yeri gibi pek ok konuyu bir arada inceleyen tek bilim dal endstri ilikileridir. Endstri ilikileri hukuk, ekonomi, tarih, siyaset bilimi, sosyal politika, psikoloji, sosyoloji ve insan kaynaklar ynetimi gibi pek ok bilim dalnn verilerinden yararlanmaktadr. Ancak endstri ilikilerinin en ok ilikili ve ilgi alanlarnda benzerliklerin olduu bilim dallar sosyal politika, alma ekonomisi ve insan kaynaklar ynetimidir.

AMA

AMA

Endstri ilikilerinin konusunu tanmlamak.

AMA

Kurumsallam ilikiler erevesinde ele alndnda, endstri ilikilerinin ilgi alann aadaki konularn oluturduu grlmektedir i-iveren ilikilerini evreleyen sosyo-ekonomik dzen; lkenin sanayi yaps, igcnn zellikleri, iletme yneticilerinin personel politikalar, emek piyasasnn durumu, siyasi sistemdeki g dengesi. Sendikalarn zellikleri; iilerin iyeri, meslek veya ikolu dzeyinde rgtlenmeleri, ulusal ve yerel sendikalarn gc, sendika yeliinin durumu, sendikalarn mali kaynaklar ve sendika liderlii. Sendikalarn taktik ve stratejileri; sendikalarn toplu pazarlk veya siyasi hareketler yolu ile hkmeti etkilemeye almalar, alma koullarn kontrol etmede gsterdikleri tercihler Toplu pazarln yaps; pazarlk biriminin genilii, szlemelerle dzenlenen konular, szlemenin sresi, uyumazlklarn zm yntemleri, grev ve dier bask ekillerinin kullanl.

nite 1 - Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi

19

alma ekonomisi ve endstri ilikileri toplu pazarlk, cret, igc arz ve talebi gibi ortak konulara sahiptir. Bununla birlikte, alma ekonomisi sendika ve toplu pazarlk konularna cretler ve ekonomiye etkisi asndan yaklarken, endstri ilikileri asndan ise bu kavramlar kural koyma ve uyumazlklarn zmnde en temel kurumlardr. Sosyal politika ise endstri ilikilerinin snrl bir alan ile akmaktadr. rgtl ii, iveren ve devlet arasndaki ilikiler ve toplu pazarlk gibi kurumlar endstri ilikilerinin temel konular iken, sendikalar ve toplu pazarlk sosyal politikann amalarna ulamak iin yararland aralardr. Endstri ilikileri rgtl iveren ve devlet arasndaki ilikiler sistemini sorgularken, sosyal politika iin nemli olan bu sistemin iinde yer alanlar ne lde koruyabildiidir. Bu ise her iki bilim dalnn amalar arasndaki farkll gstermektedir. Endstri ilikilerinin ilgili olduu bir dier bilim dal ise insan kaynaklar ynetimidir. nsan kaynaklar verimlilii ve kaliteyi arttrmaya ynelik olarak insana verilen nemin artmas gerektiini ileri srmekte ve bu amala ii ve iveren arasnda bireysel ilikileri n plana karmaktadr. Endstri ilikileri arlkl olarak kolektif ilikileri kapsamakla birlikte; iyeri dzeyindeki ilikilerin nemli hale geldii gnmzde sendikalarda da iverenle ibirlii eilimlerinin artt gzlemlenmektedir. Buna bal olarak, insan kaynaklar ynetimi ve endstri ilikilerinin birlikte varolabilecei modeller nerilmektedir. Endstri ilikilerinin ekonomik, sosyal ve politik evreyle ilikisini kurmak. Endstri ilikileri toplumsal sistemin bir alt sistemi olarak ekonomik, politik ve sosyal evreden etkilenmekte ve onlar etkilemektedir.

AMA

Ekonomik evre iinde yer alan unsurlar, zellikle makro ve mikro dzeyde pazar ve istihdam koullar, gelir dalm, devletin ekonomik politikalar endstri ilikilerinin aktrlerini ve aktrlerin rollerini etkilemektedir. Buna bal olarak, gelimi ve gelimekte olan lkelerde farkl endstri ilikileri sistemleri ortaya kmaktadr. Gelimi lkelerde toplumla btnlemi, uzlama ve ibirliine dayal bir sendikal yap mevcutken, gelimekte olan lkelerde sistemi deitirmeyi amalayan, mcadeleci ve atmac bir sendikal anlay grlmektedir. Endstri ilikileri sistemi iinde bulunduu toplumsal sistemin ideolojik yapsndan da geni lde etkilenmektedir. rnein devletin siyasi yaps, sendikalarn ama ve yaplarn ve devletin sendikalarla ilikilerini etkilemektedir. Tek partili sistemlerde sendikalar devletin amalarn gerekletirmesine yardmc olacak ekilde faaliyet gsterirken, demokratik lkelerde bir bask gurubu olarak alma hayatna ynelik dzenlemelerin oluturulmasnda siyasi iktidar etkileyebilmektedirler. Sosyalist lkelerde ise sendikalar sistemin devamn salamaya almaktadrlar. Ayrca politik sistemin kendisi de endstri ilikileri faaliyetlerinden ve aktrlerinden etkilenmektedir. Bir lkenin toplumsal yaps ve kltrel zellikleri endstri ilikileri sistemi ve bu sistemde yer alan kurumlar zerinde etkili olmaktadr. rnein Avrupa Birlii lkeleri sendikalama oran olarak ABD ve Japonyann ok stndedir. Ancak farkllk sadece saylara deil, sendikalarn yap ve amalarna da yansmaktadr. Genel olarak Bat Avrupa sendikacl iinde daha geni toplumsal amalar benimsenirken, Amerikan sendikacl iin yelerinin karlarn n plana alan meslek sendikacl nem tamaktadr. Japonyada ise kltrel faktrlere bal olarak, iletme ile zdeleen bir iletme sendikacl yaratlmtr

20

Endstri likileri

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi endstri ilikileri yerine kullanlan kavramlardan biri deildir? a. alma ilikileri b. Mesleksel ilikiler c. Sendikal ilikiler d. Ekonomik ilikiler e. ilikileri 2. Endstri ilikileri kavram ilk kez hangi lkede kullanlmaya balamtr? a. ngiltere b. Amerika c. Fransa d. Almanya e. talya 3. Aadakilerden hangisi dar anlamda endstri ilikilerinin kapsamna girer? a. Tarm sektrnde alanlar b. malat sektrnde alanlar c. Hizmet sektrnde alanlar d. Kamu sektrnde alanlar e. Ticaret sektrnde alanlar 4. Endstri ilikileri ile ilgili olarak her yerde ve her dnemde geerli olabilecek tek bir tanm yaplamamasnn en nemli nedeni nedir? a. Endstri ilikilerinin yeni bir bilim dal olmas b. Endstri ilikilerinin Avrupada ortaya kan bir bilim dal olmas c. Endstri ilikilerinin ok sayda bilim adam tarafndan tanmlanmas d. Endstri ilikilerinin ekonomik, sosyal ve politik birok deikenden etkilenmesi e. Endstri ilikilerinin disiplinleraras bir bilim dal olmas 5. Aadakilerden hangisi gelimekte olan lkelerin endstri ilikileri sisteminin zelliklerinden biri deildir? a. kar atmasnn varlnn kabul edilmesi b. kar atmasnn kurumsallamas c. Sendikalarn devrimci bir yapda olmas d. i hareketinin toplumla btnlemesi e. Endstri ilikileri aktrlerinin birbirlerini sosyal taraf olarak kabul etmesi

6. Toplumun sosyo-ekonomik ynden gsz, baml alan ve zel olarak korunmas gereken kesimlerinin i ilikileri, alma yaam ve toplumsal yaam iinde korunmasna ynelik kamusal ya da yar kamusal politikalar konu alan bilim dal hangisidir? a. Endstri ilikileri b. alma ilikileri c. nsan kaynaklar ynetimi d. alma ekonomisi e. Sosyal politika 7. Aadakilerden hangisi endstri ilikilerinin kurumsallamam ilikileri de kapsamasna yol aan gelimelerden biri deildir? a. Sendikalarn ye kaybetmesi b. Organizasyonlarn yeniden yaplanmas c. Toplu pazarln kapsamnn genilemesi d. Standart d istihdam biimlerinin yaygnlamas e. alma koullarnn belirlenme srecinin bireysel ilikilere kaymas 8. Aadakilerden hangisi endstri ilikilerinin aktrlerinden biri deildir? a. iler b. i sendikalar c. verenler d. Ticaret odalar e. Devlet 9. Aadakilerden hangisi endstri ilikilerinin evresini etkileyen temel unsurlardan biri deildir? a. Medya b. Zaman c. stihdamn yaps d. Teknoloji e. Din 10. Aadakilerden hangisi kutuplam endstri ilikilerinin zelliklerinden biri deildir? a. Grev says olduka yksektir. b. Pazarlk yaps atmaya dayaldr. c. Karar verme sreci ikili veya l mekanizmalarla gerekleir. d. rgtlenme derecesi dktr. e. Sendikalarn mali durumu yetersizdir.

nite 1 - Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi

21

Yaamn inden
Gney ve Kuzey Amerika: Sendikaclara ynelik cinayetler Ekonomik kriz ile cinayetler arasnda sendikaclar skm durumda ldrlen veya kaybolan 186 sendikac ile bu kta sendikal faaliyet iin en tehlikeli kta olma zelliini srdryor. ncelenen lkelerden % 40nda sendikal faaliyetlerinden dolay en az bir sendikac ldrld. Yine ayn lkelerin %70inde sendikaclar yaraland, gz altna alnd veya iten atld. Tm dnyadaki sendikal faaliyetlerinden dolay iini kaybeden insanlarn %40 Amerika ktalarndand. Ktann gney ucu grlebilecek en kt ekonomik krizlerinden biri ile sarslyor. Arjantin uluslararas finans kurumlarnn tavsiyelerine uymak iin elinden gelen her eyi yapt, byk lekli zelletirmeler ve piyasann liberalletirilmesi ynnde nemli admlar att. Ve yine ciddi bir durgunluk ile kar karya. IMF ve Dnya Bankasnn tavsiyelerini uygulayarak Arjantin hkmeti lkedeki tm kamu hizmetlerini zelletirdi. Buna posta da dahil. Ayrca ulusal paras ile ABD dolar arasnda oran korumak iin geri admlar att. Ancak bu nlemler gerek bir ekonomik ykm engellemedi. Her zamanki gibi iiler ve nfusun en fakir kesimleri krizden en kt etkilenenler. Ktann dier blgelerinde de iiler tavizsiz uygulanan yapsal uyum nlemlerinin arl altnda eziliyor, her yerde zelletirmeler ile iler kaybediliyor. gvenlii artk eskilerde kalm bir an. Yeni bulunabilen ilerin %95inden fazlas kayt d ve nfusun byk ounluu salk hizmetlerinden ve emeklilikten faydalanamyor. Bu kt sosyo-ekonomik durumda, grevler ve gsteriler ok daha sklkla grlmeye baland. Polisle gstericiler arasndaki iddetli atmalarda birok kii yaraland. Yllk rapora gre, Amerika ktas sendikal faaliyetlerin yrtlmesi iin en tehlikeli blge. Dnyada ldrlen veya kaybolan sendikaclarn yaklak % 90 Latin Amerikal. Bu sadece bu blgede toplam 186 ldrme veya kayp anlamna geliyor. Yllk raporda incelenen Amerika ktas lkelerinden %40nda en azndan bir sendikac 2000 yl ierisinde sendikal faaliyetlerinden dolay ldrld. Yine bu lkelerin %70inde sendikaclar yaraland veya iten karld. Raporda incelenen 27 lkeden 20sinde sendika kurmann nnde yasal engeller var. Bu dier tm ktalardan yksek bir oran. Grev hakk nnde de ciddi kstlamalar var. Bu ktada 2000 yl ierisinde 100 grev bastrld. 19 lkede grev hakkn kstlayan yasal dzenlemeler var. Kaynak: ICFTU, Sendika hlalleri Raporu, Ekim, 2001

Okuma Paras
OLMPYATLARIN AIR LER SORUNU OLDU Bu yl austos aynda Yunanistann bakenti Atinada yaplacak olan Dnya Olimpiyatlar ile ilgili ortaya atlan iddialarn arkas kesilmiyor. nce Atinadaki olimpiyat sahasnn yapmnn olimpiyatlara kadar tamamlanamayaca iddialarna imdi de spor giyim firmalarnn olimpiyatlara yeni modellerini yetitirmek iin iilerini ar artlarda altrdklar eklendi. i Sendikalar Kongresi (TUC), i Birlii (Oxfam) ve Markalarn Arasndaki cileri adl kurulularn Trkiye, in, Bulgaristan, Tayland, Kamboya ve Endonezya gibi lkelerde yapt aratrmada spor giyim firmalarnn iilerini ar koullarda altrdklar ortaya kt.Neden ise yeni modellerin olimpiyatlardan nce maaza raflarnda yer alabilmesi. ilerin fazla mesai ve az cretle altrldnn iddia edildii Oxfamn aratrmasna gre alanlar saat bana 30 sente kadar debilen ve haftada 50 dolar gemeyen cretlerle altrlyorlar. Play Fair kampanyas Aralarnda Puma, Fila, Asics gibi spor firmalar ile ngiliz Olimpiyat Birliini bu konuda adil davranmaya davet eden Oxfam, dnya genelinde Play Fair isimli bir kampanya da balatt. Kampanyaya isteyen herkes www.playfair.org adresine tklayarak mail yoluyla destek verebilecek. Oxfamn aratrmasna gre, spor giyim firmalar, siparileri maazalara daha erken yollayabilmek iin daha ksa zamanda daha fazla retim politikas izliyor. Bunu da daha fazla ii istihdam ederek deil, mevcut iilerine fazla mesai yaptrarak gerekletiriyorlar. Ancak fazla mesai cretlere yanstlmyor. Kampanya, spor giyim firmalarnn ar alma koullarnn iyiletirilmesini ve ounluu dk cretlere alan iilerin haklarnn korunmasn amalyor. Oxfam, halk da kampanyaya katlmaya davet ediyor. Firmalar uzlamaya davet etti ngiltere Ticaret Birlii Genel Sekreteri Brendan Barber, olimpiyatlarn spor ve dostluk adna yapldn hatrlatarak, spor giyim firmalarnn iilerini zor artlar altnda altrdna dikkat ekiyor. Barber, firmalar grmeye davet ederek, ii haklarn koruyacak anlama yapmak istediklerini sylyor. Oxfamn Uluslararas likilerden Sorumlu Direktr Jasmine Whitbread ise alanlarn ounun kadn olduuna dikkat ekiyor. Tayvan i Birlii Bakan Junya Yimprasert ise gerein ortaya kmas zerine Olimpiyatlar, spor ve dostluk yerine smr ve riyakrlk zerine kurulsayd spor giyim firmalar altn madalya kazanrd eklinde bir yorum yapyor.

22

Endstri likileri

ift mesai yapyorlar Raporda grleri alnan iilerden Taylanddaki Puma fabrikasnda alan Pha adl 22 yandaki gen bir ii, yksek sezonda sabah 09:00dan gece 02:00-03:00lere kadar altklarn, ift mesai yaptklarn sylyor. Mesai konusunda sz sahibi olmadklarn syleyen ii, cretlerinin saatte 30 sent civarnda olduunu belirtiyor. Aratrmada aknlk yaratan bir dier yorum ise Endonezyal bir ii tarafndan yaplyor. i, yneticilerin kendilerini alma saatlerinde aptal, tembel ya da ie yaramaz sfatlaryla ardklarn aklyor. ilerden itiraflar Bangkokta bir spor giyim firmasnda alan 28 yandaki Krishanti adl ii ise baz zamanlarda gece mesaisi yaptklarn ve bu almann vcut fonksiyonlarnn bozulmasna yol at sylyor ve yle devam ediyor: Biz insan gibi deil, makine gibi alyoruz. Aratrma mevcut durumdan alanlarn psikolojik olarak da etkilendiini, bu fabrikalardan birinde alan gen bir kadn iinin verdii rnekte ortaya koyuyor. Kadn ii, Bundan fazlasn hak etmiyorsunuz eklinde hakaretler karsnda alamaya baladklarn belirtiyor. ddiasna gre yneticiler bu hakaretleri alanlarn kulaklarna bararak yapyor ve pazar gnleri almak, fazla mesaiye kalmak istemeyenleri iten atmakla tehdit ediyorlar. Kaynak: 7 Mart 2004, Milliyet Business.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. b Ayrntl bilgi iin Endstri likileri Kavram konusuna baknz. Endstri ilikileri kavram olarak ilk kez 1912 ylnda ABDde Kongrenin alma hayatyla ilgili kurduu bir komisyonun ad olarak kullanlmtr. Ayrntl bilgi iin Endstri likileri Kavram konusuna baknz. Dar anlamda endstri ilikileri imalat sektrnde alan iiler, bunlarn iverenleri ve rgtleri arasndaki ilikileri iermektedir. Ayrntl bilgi iin Endstri likileri Kavram konusuna baknz. Endstri ilikileri ekonomik, sosyal ve politik faktrlerden etkilendii iin her dnemde, her lkede ve her yazara gre deiebilen farkl tanmlara rastlanmaktadr. Ayrntl bilgi iin Endstri likileri Kavram konusuna baknz. Gelimekte olan lkelerde sendikalar, ii hareketi kapitalist toplumla btnlemi ve uzlam olduu iin devrimci olmaktan ok reformcu politikalarla toplumda etkin bir rol stlenmeyi tercih etmitir. Ayrntl bilgi iin Ekonomik evre konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Endstri likilerinin Dier Bilim Dallaryla likisi konusuna baknz. Kapsamnn daralmasyla birlikte, alma hayatna ynelik kurallarn belirlenmesinde toplu pazarlk kurumsal etkinliini yitirmitir. Ayrntl bilgi iin Endstri likilerinin Konusuna baknz. Kollektif ilikileri kapsayan endstri ilikilerinin aktrleri iiler ve sendikalar, iverenler ve sendikalar ve devlettir. Ayrntl bilgi iin Endstri likilerinin Aktrleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Endstri likilerinin evresi konusuna baknz. Kutuplam endstri ilikilerinde karar verme srecinde kolektif mekanizmalar deil, atmaya veya mcadeleye dayal eylemler n plana kmaktadr. Ayrntl bilgi iin Ekonomik evre konusuna baknz.

3. b

4. d

5. c

6. e 7. c

8. d

9. e 10. c

nite 1 - Endstri likileri: Kavram, Konusu, Aktrleri ve evresi

23

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Genel olarak endstri ilikileri, iiler, iverenler ve bunlarn rgtlerinin alma hayatna ilikin kurallarn konulmas iin devletin de mdahalesiyle oluturduklar bir ilikiler sistemidir.Bu sistemde kural koyma mekanizmas olarak bazen toplu pazarlklar n plana karken bazen de sendikalarn, devletin ve iverenlerin yer ald ikili veya l sistemler kullanlmakta ve kolektif ilikiler arlkta olmaktadr. Bununla birlikte, endstri ilikilerinin zellikle ilk ortaya kt dnemde daha ok endstri sektrnde, mavi yakal, beden gcyle alan ve sendikal igcn kapsad ileri srlmektedir. Gnmzde ise hizmet sektrnn imalat sektr aleyhine genilemesi, igc niteliinin beyaz yakal ve yar vasfl veya vasfl igcne kaymasyla birlikte alma ilikileri kavram kullanlmaya balamtr. alma ilikileri endstri ilikilerinden daha sonra ortaya kan bir kavramdr. Bunun en nemli nedeni ise endstri ilikilerinin endstri devriminin bir sonucu olarak sanayilemeyle birlikte ortaya kmas, alma ilikilerinin ise retim, ynetim ve istihdam biimlerinin dnme urad sanayi tesi toplumlarn bir kavram olmasdr. Ancak gnmzde endstri ilikilerinin btn sektrlerdeki hatta bireysel alma ilikilerini de kapsayacak ekilde geni anlamda ele alnmasyla birlikte alma ilikileri ve endstri ilikileri ayn anlamda ve birbirinin yerine kullanlmaktadr. Sra Sizde 2 Endstri ilikilerinin konusu endstri ilikilerinin dar veya geni anlamda ele alnmasna bal olarak deimektedir. Ancak gnmzdeki eilimlere paralel olarak endstri ilikileri geni anlamda ele alndnda aadaki konular endstri ilikilerinin kapsamna girmektedir. Endstri ilikileri, iverenler ve iiler arasndaki gndelik ilikilerin dourduu tm sorunlar ierecek kadar geni bir anlamda ele alndnda, birbirinden ayrlm ayr ilikiler alann kapsad grlmektedir. Birincisi ii ve iveren arasndaki bireysel ilikiler, ikincisi sendikalar ile iverenler ya da rgtleri arasndaki toplu ilikiler, sonuncusu ise bireysel ve toplu ilikilerin dzenlenmesinde resmi rgtlerin roldr.

Sra Sizde 3 Endstri ilikileri konusu ve kapsam olduka geni olan bir bilim daldr. Bu nedenle birok farkl disiplinin bulgularndan yararlanmaktadr. Ancak endstri ilikileri ilgili olduu bilim dallarnn verilerinin bir toplamndan ibaret deildir. Endstri ilikileri daha nceden ortaya km bir ksm bilim dalyla akmasna ramen, bunlardan hibiri tek bana endstri ilikilerinin inceledii konular kapsamamaktadr. Bu nedenle endstri ilikileri disiplinleraras bir bilimdir. Endstri ilikilerinin verilerinden yararland bilim dallar arasnda ekonomi, hukuk, tarih, siyaset bilimi, alma ekonomisi, sosyal politika, psikoloji, sosyoloji, iletme, insan kaynaklar ynetimi bulunmaktadr. Sra Sizde 4 Gnmzde kadnlarn igcne katlm orannda nemli bir art grlmektedir. Bunun en nemli nedenleri arasnda hizmet sektrnn gelimesi, esnek almann yaygnlamas ve kadnlarn eitim dzeylerinin ykselmesidir. Nedeni her ne olursa olsun kadnlarn alma yaamnn iine girmesi endstri ilikileri sistemi asndan ok nemli gelimelere neden olmaktadr. Kadnlar artk cretsiz ev ilerinden ve tarm kesiminden cretli ev d ilere gei yapmaktadr. Kadn iilerin sendikal rgtlenmenin zor olduu bir sektr olan hizmet sektrnde younlamas ve standart d alma kapsamndaki paynn ykseklii sendikalama oranlarnn da dk olmasna neden olmaktadr. Ayrca klasik rgtlenme yaps daha ok mavi yakal ve endstri sektrnde beden gcyle alan erkek igcne uygun olan sendikalar farkl beklenti ve ihtiyalar olan kadn igcne hitap etmekte zorlanmaktadr. Bunun sonucu olarak, sendikalarn kadn iilerin niteliklerine ve istihdam biimlerine uygun ve onlarn ihtiyalarn karlayabilecek yeni politikalar ve rgtlenme modelleri gelitirmeleri gerekmektedir. Kadn iilerin istihdama katmndaki art iverenler ve devlet asndan da farkl ykmllkler ve sorumluluklar getirmektedir. Devlet kadn iilerin erkeklerle eit cret almasn, standart d alma iinde sendika ve sosyal gvenlik gibi eitli sosyal haklarn yitirmemesini, annelik gibi zel durumlarnda korunmasn salayacak yasal dzenlemelerle kadnlar alma hayatnda korumaldr. verenler ise bu yasal dzenlemelere uyarak kadnlarn alma hayatnda ayrmcla tabi olmasn engellemeli, kadnlarn annelik niteliini n plana karacak dzenlemelerle aile yapsnn korunmasna da destek olmaldr. Kre, emzirme odas, annelik sigortas gibi uygulamalar iverenler asndan bir maliyet unsuru olarak grld iin iverenler kadn ii altrmak veya bu yasal zorunluluklara uymak konusunda ok istekli grlmemektedir.

24

Endstri likileri

Sra Sizde 5 Medya endstri ilikileri sistemini etkileyen sosyal evrenin nemli bir parasdr. Medya endstri ilikileri aktrlerinin tutumlarn, fikirlerini ve beklentilerini ekillendirerek sistemin ileyiini etkilemektedir. Herhangi bir birey, ister sendikac, ister ynetici, ister sendika yesi ya da kamuoyunun bir paras olsun toplumdaki faaliyetlerin sadece bir blmnde rol oynamaktadr. Ekonomik, politik, sosyal ve endstri ilikileriyle ilgili pek ok bilgi ve deerlendirme gazete ve televizyonlar araclyla yaylmaktadr. Bu durumda medyaya sahip olmak ya da medyay etkileyebilmek endstri ilikileri aktrleri iin nemli bir g kayna oluturmaktadr. Medyay kontrol etme gcne sahip olmak ise toplumun siyasi yapsyla direkt ilikilidir. Demokratik rejimlerde medya bamsz ve tarafsz olduu iin endstri ilikileri aktrleri asndan medyaya ynelik olarak bir g dengesi mevcuttur. Ancak antidemokratik rejimlerde medya, genellikle devletin ya da toplumda hakim olan grubun etkisi altndadr. Medya sermayedarlarn karlarn korumak ve savunduklar grleri topluma yaymak amacyla kullanldnda, sendikalarn ve ii snfnn sorunlarnn medyada daha az yer ald grlmektedir. Ancak sendikalar yasalar uygun olduu lde kardklar gazetelerle, kurduklar televizyon ve radyolarla ve zellikle de gnmzde internet araclyla medyay bir g kayna olarak kullanmaktadrlar.

Yararlanlan ve Bavurabilecek Kaynaklar

Allen, R., Keaveny, T. (1988). Contemporary Labor Relations. Second Edition, USA: Addison-Wesley Publishing Company. Altan, .Z. (1995). Sosyal Politika. Eskiehir: Ak retim Fakltesi Yaynlar No: 474, ss. 2-10. Bykuslu, A.R. (1998). Globalizasyon Boyutunda nsan Kaynaklar Ynetimi. stanbul: Der Yaynlar: 240, ss. 74-79. Boivin J. (1989). Industrial Relations: A Field and a Discipline. Theories and Concepts In Comparative Industrial Relations. (Ed. J. Barbash, K. Barbash). USA: University of South Coralina, ss. 91-107. etik, M., Akkaya, Y. (1999). Trkiyede Endstri likileri. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf. Ekin, N. (1994). Endstri likileri. 6. Bask, stanbul: Beta. Ekin, N. (1996). Endstri likileri, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi. Cilt: 1. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, ss. 376-377.

Glmez, M. Trkiyede alma likileri (1936 ncesi). Ankara: TODA Yayn No: 236. Kancolu, D. (2001). nsan Kaynaklar Ynetimi ve Deien Endstri likileri, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt 1, No.1, ss. 13-42. Kochan, T.A., Katz, H.C. (1988). Collective Bargaining and Industrial Relations From Theory to Practice. Second Edition, USA: Irwin. ss. 1-24. Koray, M. (1992). Endstri likileri. zmir: BASSEN Eitim ve Kltr Yaynlar: 22. Koray, M. (1994). Deien Koullarda Sendikaclk. stanbul: TSES. Koray, M. (2000). Sosyal Politika. Bursa: Ezgi Kitabevi Yaynlar. Makal, A. (1997). Osmanl mparatorluunda alma likileri: 1850-1920 Trkiye alma likileri Tarihi. Ankara: mge Kitabevi, ss. 32-40. Mills, D.Q. (1994). Labor - Management Relations. Fifth Edition, USA: Mc-Graw Hill. Rothman, M. vd. (1993). Industrial Relations Around The World Labor Relations For Multinational Companies. Berlin: Walter De Gruyter, ss. 1-5. Salamon, M. (1998). Industrial Relations Theory and Practice. Third Edition, Great Britain: Prentice Hall, ss. 10-64. Tokol, A. (2001). Endstri likileri ve Yeni Gelimeler. Bursa: Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yayn No: 173, ss. 1-13. Yldrm, E. (1997). Endstri likileri Teorileri Sosyolojik Bir Deerlendirme. Sakarya: Deiim Yaynlar. Yksel, . (2000). nsan Kaynaklar Ynetimi. Ankara: Gazi Kitabevi, ss. 8-10. European Commission- Employment in Europe 2002 and European Economy 2002. http://www.eiro.eurofound.ie/2002/12/feature/TN021210 1F.html