UNIVERZITET U SARAJEVU FAKULTET POLITIKIH NAUKA ODSJEK URNALISTIKA POSLOVNO KOMUNICIRANJE REDOVAN STUDIJ STUDENT:IRFAN VRABAC,1730.

SENINARSKI RAD IZ PREDMETA:SOCIOLOGIJA KULTURE TEMA:FILM

Sarajevo,10.05.2008.

SOCIJALNA KONSTRUKCIJA FILMA

UKRATKO Pojavom filmskog medija uoila se mo te revolucionarne i inovativne vrste umjetnosti. Utjecaj koji ona vri na gledateljstvo prilino je zaintrigirala brojne teoretiare medija, sociologe, psihologe i semiotiare, pri emu je vidljiva interdisciplinarnost problema socijalne konstrukcije filma. Naime, na produkciju filmova i njihovo znaenje uvelike utjeu potrebe drutva, ali isto tako film ideoloki utjee i na djelovanje gledateljstva. Razna istraivanja vrena su u svrhu izdvajanja drutveno pozitivnih i negativnih elemenata filma, meutim evidentno rjeenje lei upravo u kompleksnosti funkcija filma, interakciji izmeu publike, djela i kinoprodukcije, te razliitih ideolokih i drutvenih mehanizama utjelovljenih u tom mediju, kojim se reflektira drutvo onakvo kao to jest i kakvim treba biti. Kljune rijei: film, kultura, drutvena struktura, ideologija, znaenje, gledateljstvo

UVOD
Film, kao fotografski i fonografski zapis izvanjskog svijeta, upuuje na postojanje odreenog tehnikog dostignua, koje podrazumijeva rekonstrukciju stvarnosti na temelju znakovlja koji nanovo pruaju znaenje dogaajima svakodnevnog ivota 1. Dakle, film je medij, odreeno orue komunikacije putem kojeg se prenosi odreena poruka. Zadaa sociologije filma jest utvrditi uzroke i posljedice utjecaja filmskih znakovlja, manifestne forme koju odlikuju sie i likovi, te latentne forme koju odlikuje splet filmskih i tehnolokih postupaka unutar strukture filma. Valja uzeti u obzir tvorce samog filma, kinematografsku industriju, politike i ekonomske odnose koje proizlaze iz same strukture drutva u odreenom vremenskom periodu, vrei stalnu interakciju izmeu recipijenta, filmskog djela i kapitilistikih institucija. Meutim, razne teorije, koje su filmu pripisivale i pozitivne i negativne konotacije, nisu pruile jednostavan i konaan odgovor o arobnom uplivu filmske umjetnosti na drutvo. Samim time su nastavile tradiciju evolutivnog procesa kritikih studija usporedo s novim trendovima kinematografije i drutva koji su u neizostavnoj korelaciji.

Peterli, Ante, Osnove teorije filma, Hrvatska sveuilina naklada, Zagreb, 2001.str.36.

Film-sastavni dio popularne kulture

Film je nastao u razdoblju naglog tehnolokog napretka, te je postao sastavnica nadolazeeg fenomena pop-kulture. Naime, duga povijest ljudske komunikacije, poevi od otkria pisma, preko mogunosti tiskanja, i samim time stvaranja masovnije uporabe literarnih djela, rezultirala je popularnom kulturom. Prethodno valja napomenuti antropoloku definiciju kulture: ona je sloena cjelina koja se temelji na razvoju jezika, obuhvaa ovjeka, sve to je stvorio i to ga okruuje, ona je nauena, varijabilna i manifestira se kroz moralne i regulativne preference, materijalne objekte i sl. Popularna kultura oituje se pojavom adekvatne tehnologije koja je omoguila brz protok informacija meu drutvom u globalnijem smislu. Svijet je poeo nalikovati na globalno selo evolutivnim procesom elektrine komunikacije u elektronsku. Moderno je drutvo pod utjecajem masovnih medija: industrijskom revolucijom krajem 19. stoljea nastaju telegraf, telefon, kamera, radio, kinematograf, te vode do izuma televizije, raunala, intereneta Uskoro mnogo toga postaje dostupno s naglaskom na komercijalnu upotrebu- u svrhu trinog prosperiteta upravo i raeno za masovne potrebe. Popularna i atraktivna tematika filma, meunarodno poznati zanosni glumci, omoguuju punjenje kino-blagajni. No, kako emo vidjeti, drutvo je dinamini fenomen, kojem se i kinematografija tehnoloki podvrgava u svrhu spomenute zarade. Meutim, atraktivnost filma i njegovog produkta-filmskih zvijezda, koje takoer krasi obiljeje uspjenog socijalnog manipulatora (svi ele izgledati i ponaati se kao oni), osim tehnologijom omoguene mogunosti aktivnog sudjelovanja individue u masovnoj komunikaciji, uvjetuje i evolucija samih ljudskih aktivnosti. Richard Dyer zakljuuje da je razvijen pravni sustav, birokracija, strukturirani kapitalistiki drutveni sustav takoer preduvjet atraktivnosti filmske umjetnosti promatrane kroz komercijalan aspekt show-businessa. Tradicionalne vrijednosti se mijenjaju, individua nije vie religijski uvjetovana inferiornou, ve je, pod monim uplivom novca, u mogunosti postati superiornom, koristei filmsku industriju zbog drutveno-ideoloke prezentacije sjaja i bljetavila kao jedan od moguih ciljeva i pomaka na stratifikacijskoj ljestvici.

Rane teorije medija

Najranije teorije medija javile su se kao reakcija na strahotna predvianja utjecaja masovne kulture i proizvodnje. U tome okviru razmatra se i funkcija filma. Liberali smatraju modernu kulturu prepunom ideolokih, tonije lanih interpretacija, kojem se pojedinac znanjem i samosvijeu moe oduprijeti. Marksisti smatraju sustav putem materijanih postavki, ekonomskih odnosa koji omoguuju eksploatiranje masa od strane manipulativnog kapitalizma. U radikalnom duhu, krajnji cilj nije im bila edukacija i samosvijest drutva sa svrhom adaptacije postojeoj strukturi, ve njeno ruenje. Empiristi su prouavali i proizvoae i potroae, na nain statistikih mjerenja, ijim se podacima sociolozi slue smjetajui ih u kontekst navika i nakana lokalnog ivota i znanja. Daljnjim razvojem medija i drutva nastaju nove socioloke teorije, teorija postmodernizma, te razliite kritika propitivanja kulturalnih studija (problematika spolnih, seksualnih, rasnih i psiholokih manifestacija filma).

Povijest filma
Adekvatno iznesena povijest filma neodvojivo je povezana razvojem ljudskih aktivnosti, te uzajamne povezanosti potreba drutva, koje su pronali u filmskom mediju, prihvaajui ili odbacujui sugestije obrazaca ponaanja koje im film nudi. Teoretiar medija Stan Le Roy Wilson paljivo ilustrira procesuiranje utjecaja i znaajki filma. Naime, kako su se mijenjale i razvijale tehnologije masovnih medija vrile su snaan utjecaj na kulturu, ali i prethodno etablirane tehnologije. Kinematografska industrija meu prvima je rabila elektroniki medij kojim je izrazito utjecala na pop-kulturu, no isto tako, bila je podvrgnuta mnogim mijenama u svrhu dranja koraka s prohtjevima iste. Edisonovi eksperimenti filmskom vrpcom i izum kinematografa brae Lumire 1895. godine potakli su stvaranje filmskih spektakala koji su prilino zaintrigirali publiku. Wilson izdvaja za primjere
5

Mlisov Put na Mjesec(1902.) i Griffithov Roenje nacije(1915.). Film je ubrzo postao iznimno popularan. Afinitet prema stvaranju elitistike publike nije se primjenjivao zbog jeftine produkcije i socijalnih pogodnosti. Naime, drutvu je pogodovao novi oblik zabave, a nijemi filmovi su govorei pantomimom, univerzalnim jezikom, omoguili nadolazeem prilivu imigranata (poglavito u SAD), zabavni oblik popunjavanja slobodnog vremena. Time su se neutralizirala razoaranja i frustracije vezane uz novi industrijski karakter drutva. Prvi vei komercijalni uspjeh ostvarile su komedije s glavnim likovima poput Charlie Chaplina, Laurela i Hardya, koji su uspjeno portretirali pojedince u opoziciji s drutvom, tvorei distinkciju izmeu dobra i zla, siromatva i bogatstva. Komedijama i dramama amerika je kino-industrija zadominirala i uvidjela veliku materijalnu korist, pogotovo izumom filmskog zvuka, zbog kojeg su 1930.-tih mase hrlile u kina. Filmska produkcija zrcalila je kulturalne promjene definirane novim tehnologijama i zaokretima u percepciji moralnih vrijednosti. Filmovi 1920tih prikazivali su ivahan i rasputen ivot, mukarce i ene u plesu, pijenju alkohola i puenju, to je neko bilo nedopustivo, pogotovo za ene. Prema miljenju autora djela Mass Media/Mass Culture, filmovi su uvelike pripomogli ruenju takvih tabua. Meutim, vizija rasputenog ivota jest i ozloglasila filmski svijet, navodna ubojstva i predoziranja narkoticima etiketirala su cijeli filmsku industriju nemoralnom. Tome je pokuao u vrijeme prohibicije stati na kraj Haysov kodeks, kojim se mjerila doputena duljina trajanja poljupca i zabranjivao bilo kakav oblik golotinje, agresije ili vulgarnosti. Ipak, industriju su obogaivali novi studiji, te su se lansirale atraktivne filmske zvijezde, kojima se potakla masovna produkcija filma. '30-tih godina, u vrijeme Velike Depresije, Hollywoodski svijet predstavljao je bijeg od dnevnih problema.

Filmske zvijezde
Za uspjeh mnogih filmova zaslune su filmske zvijezde. Odravale su konzumerizam popularne kulture naroito ivahnim. Naime, stil njihovog izgleda, odijevanja i ivljenja, predstavljao je ideal pomodnog potroakog drutva, koji, identificirajui se s odreenom zvijezdom, podvrgava socijalnoj kontroli. Glumice Jean Harlow i Marilyn Monroe stvorile su kult platinastih boja kose, a Wilson istie i da je razgolieni Clark Gable u Dogodilo se jedne noi(1934.) umalo unitio tekstilnu industriju jer nitko vie nije htio kupovati potkoulje. Drutvo je preusmjerilo adoraciju politikih i vojnih heroja na filmske, iako one predstavljaju gotovo pasivne objekte kreirane medijskim tvorevinama: utim tiskom, karakterima likova koje glume, filmskim producentima u svrhu zarade i potrebama drutva. Tako Richard Dyer u djelu Stars iznosi nekoliko vrsta imida i socijalnih tipova filmskih likova koji su ocrtavali potrebe i duh vremena zabavljajui gledateljstvo i divinizirajui glumce.

Imid zvijezda
Prema Dyeru, imid zvijezda se moe grupirati u tipove koji reflektiraju idealne tipove drutva. To su: dobrica, koji karakterizira tipinog drutvenog Amerikanca; mukarina, koji prezentira agresivnost, no sadri dozu pravednosti i lojalnosti; i pin-up djevojke, koje predoavaju depersonalizaciju ene koja se promatra kao seksualni objekt. Dodue, pinup ena stvara zanimanje za radnju i prua stanoviti spektakl (npr. Dyer spretno zakljuuje da je M. Monroe pruala idealan tip pin-up djevojke koja je usto sadravala i manipulativnu ulogu mamca u kino-dvorane u vrijeme nastanka najveeg filmskog konkurenta-televizije). Postoje alternativni tipovi, koji su anomini-osjeaju se kao da ne pripadaju drutvu. Buntovnik prua primjer da je buntovnitvo prolazna faza mladosti, te da je problem na psiholokoj bazi, iji je uzrok lo odgoj ili genetika, a ne u drutvu. S druge strane, nezavisna ena prua primjer nadmone inteligencije koja ubojito koristi svoju enstvenost ili pak poprima muke osobine. Tu se javlja problematika oko toga da li su takvi likovi
7

pozitivno osmiljeni (nema karakteristika podijeljenih spolom) ili negativno (na kraju lik shvaa da joj je ivotni poziv biti neija supruga). No, bez obzira na kraj, nezavisni elementi su naglaeniji, to pridonosi mnogim kontradikcijima filma.

Sistem zvijezda
S obzirom na sustav zvijezda (kinematografski fenomen koji se odnosi na razinu popularnosti zvijezda), koji se temelji na garanciji da e se to vei broj publike financijski odazvati na nekog glumca (Filmska enciklopedija, II, 585), razvijaju se tipovi koji tvore strukturu. Struktura se odrava sociolokim, psiholokim i politikim interesima publike u korelaciji s industrijom u datom vremenskom periodu. Tokom 1910-tih godina dominantna meunarodna muka zvijezda je ovjek od akcije, a enska naivka. Njihova protutea su komiar i fatalna ena. 20-tih godina dominiraju latinski ljubavnik, tj. stranac i mondenka, a protutea su im komiar i enska komiarka flapper. Pojavom zvuka (30-te) glavni tipovi postaju dobar/lo momak i vamp (ena maginog magnetizma). Nakon New Deala sredinom 30-tih dobrog/loeg momka zamjenjuje momak iz susjedstva, a vamp dobra prijateljica. Pred II. svj.rat javlja se gubitnik (npr. H. Bogart) i pin-up. 50-tih vladaju buntovnik bez razloga i nimfeta. Postoje i prijelazni tipovi, a neki deriviraju u neke druge, to ponekad moe biti nepovoljno po karijeru. Ti tipovi odgovaraju strukturi vrijednosti drutva u datom povijesnom trenutku. 60-tih se javlja kriza sustava zvijezda, a rezultat je gubljenje vidljivih odrednica tipova, pa pojedini glumci utjelovljuju vie tipova odjednom, gdje su neki ak i kontradiktorni.

Ideoloki elementi filma

Inglis tvrdi da je ideologiziranje ili bavljenje ideologijom, kao i bilo koji misaoni proces, imaginativna radnja, kojom se vlastito shvaanje pokuava utjecajem moi nametnuti svijetu 2. On nadalje upuuje da unutar teorije medija tri polja drutvenih praksi obuhvaaju samu ideologiju, a to su znaenje, mo i proizvodnja, to se lako uoava u filmskoj umjetnikoj praksi. Naime, shvati li se odreena ideologija kao iskaz, mora se staviti u odreeni kontekst, kako bi je razumjeli, i proniknuti namjeru vritelja ideologije, u ovom sluaju producenta, redatelja, scenarista u okviru filmskog stvaralatva, to je zahtijevnija etapa ideoloke analize. Problematikom ideologije filma naroito su se, izmeu ostalih, bavili marksisti unutar razliitih aspekata spomenutog medija, feministika filmska teorija, koja je prouavala odnos seksualnosti, spola i moi, te djelomino psihoanalitika teorija. Filmove je nemogue ne podvri ideologiji, te oni izravno prezentiraju seksizam, rasizam, mizoginiju, politiku pristranost itd. kao i bilo koje kulturno stvaralatvo 3.

2
3

Inglis, Fred, Teorija medija, AGM, Zagreb, 1997.str.74.

Fuery, Patrick, New Developments in Film Theory, Macmillan Press LTD, London, 2000.str.93.

Tjelesnost
Jedna od glavnih prikazivakih funkcija fila je prikazivanje tjelesnosti. Osim to je tijelo kao takvo temelj povezivanja i identifikacije gledateljevog izvanjskog svijeta s filmskim svijetom, ono takoer reflektira odreeno znaenje u doslovnom ili transcedentnom smislu. Prikazivanje osnovnih tjelesnih funkcija, kao to je jedenje ili pijenje, odnose se na doslovan prikaz izvanjskog svijeta dok se neki prikazi, naoko doslovnog znaenja, odnose na projekcije ideja s obzirom na cijelu socijalnu konstrukciju (npr. seksualno poeljno tijelo kao simbol kulturalne konstrukcije). Tijela na filmu ne mogu se izbjei, tako da i ona najee obuhvaaju ideoloke konotacije prikazom ranjenih tijela, ranjive koe u sukobu dvaju ili vie tijela. Tako, recimo, u filmu Umri muki , sukob tijela upuuje na odnose Amerike naspram stranaca4 . Sama koa sadri mnotvo tjelesnih osobina; ona je barijera od izvanjskog svijeta, upuuje na rasu, ivotni stil, pa ak i klasu individue. Film uspjeno integrira kou unutar socio-kulturnog konteksta kojeg prikazuje i time sugerira odreeno znaenje publici. Takoer, vrlo esti motiv su i usne, simbolikih znaenja intimnosti, tajnovitosti, strasti ili transgresije. Uz prikaz jezika, kombinira se seksualnost ili izriita implikacija kulturalne, politike ili spolne razliitosti dvaju likova. S druge strane, razliite tjelesne izluevine poput krvi, sline i slinog, neko nisu bile prikazivane u mainstream filmovima zbog cenzure, tako da sada prikazi spomenutog jo uvijek izazivaju odreenu vrstu oka, te se simboliki odnose na opasnost, socijalno zabranjene ili nekontrolirane radnje. Dakle, samo tijelo je u mogunosti biti prikazano kao poeljno i lijepo, moe postati prikazom razliitih meuljudski odnosa, ali i moe prikazivati runou, no to sve s odreenim implikacijama, koje gledatelj shvaa u sklopu socio-kulturnog konteksta.

Fuery, Patrick, New Developments in Film Theory, Macmillan Press LTD, London, 2000.str.77.

10

Znaci i znaenja filma

Jezik kojim se sluimo nesumnjivo je u neposrednom odnosu sa svijetom. Elementi izvanjskog svijeta koje ovjek moe pojmovno utvrditi nazivaju se znakovim)5. No, razliiti izumi krajem 19. stoljea, ukljuujui i filmsku sliku, bili su znakovi koji se vie nisu mogli shvaati kao neto samo po sebi razumljivo. Propitivanjem i prouavanjem znakova i znaenja bavi se semiotika, koja takoer ima veliki utjecaj na teoriju medija. Ona polazi od elje za ogoljenjem cjeline jezika, te nudi teorijski model, ne bi li pokazala da svi ti dijelovi zapravo tvore strukuru. Simboli sadre odreene konotacije, koje se mogu izolirati i etiketirati ideolokima, to je vrlo est sluaj filmske slike. Veliko filmsko ostvarenje zahvaljuje uspjeh ravnotei znaenja i njihovih oblika, tvrdi Inglis. Miljenje Inglisa je i da je snaga slikovnog prikazivanja dubinski iskaz politike ekonomije kapitalizma koja eli navesti drutvo da lii na zvijezde filma, ivi u slinom okruenju i kupuje iste stvari 6aroban krug meunarodne psihoze potkrijepljuju fantazmi o savrnim tijelima, opijanju bez glavobolje, proienim iskustvima. Meutim, mata kao takva nije neto negativno. S pomou mate individua ipak je u mogunosti propitivati u odnosu na imaginativne verzije filma stupanj u kojem je ivot subjekta mogao krenuti drugom putanjom u okviru konvencija i poeljnih vrijednosti drutva 7.

5 6

Inglis, Fred, Teorija medija, AGM, Zagreb, 1997.str.86. Inglis, Fred, Teorija medija, AGM, Zagreb, 1997.str.145. 7 Isto.str.147.

11

Zakljuak
Interdisciplinarnost problematike socijalne konstrukcije filma omoguila je izdvajanje mnogih teorija u sklopu istraivanja medija i masovne komunikacije karakteristinih za suvremenu pop-kulturu. Mnoga pitanja i mogunosti reperezentiraju ovo znanstveno podruje. Filmovi reflektiraju ivot i izvanjski svijet nudei mogunost identifikacije gledatelja s filmom. No, kako se odvija taj proces, nije u potpunosti poznat. Ideoloke implikacije filmom mogu utjecati na negativne devijantne meuljudske odnose i radnje. Prilino je naivno razmatrati fenomen filma kao zabavu ili propagandu jer se te kvalitete ne mogu jednostavno izolirati i razmatrati u sklopu filmske umjetnosti. Filmska umjetnost je kompleksan fenomen kojim se vri interakcija i komunikacija izmeu gledateljstva, samog djela, te cjelokupne organizacije kinematografske produkcije, ime se, jednostavno, analogno reflektira kompleksnost strukture drutva.

12

Literatura
1.Fuery, Patrick, New Developments in Film Theory, Macmillan Press LTD, London, 2000. 2. Inglis, Fred, Teorija medija, AGM, Zagreb, 1997

3.Peterli, Ante, Osnove teorije filma, Hrvatska sveuilina naklada, Zagreb, 2001.

13

Sadraj Socijalna konstrukcija filma.........................................................2 Uvod................................................................................................3 Film-sastavni dio popularne kulture...........................................4 Rane teorije medija.......................................................................5 Povijest filma.................................................................................5 Filmske zvijezde............................................................................7 Imid zvijezda................................................................................7 Sistem zvijezda...............................................................................8 Ideoloki elementi filma................................................................9 Tjelesnost......................................................................................10 Znaci i znaenja filma..................................................................11 Zakljuak .....................................................................................12 Literatura......................................................................................13

14