EVRE POLTKASI BAKIMINDAN SYAS PART PROGRAMLARI ZERNE BR DEERLENDRME GR Bir siyasi sistemin ileyiinin, evreden gelen etki

ve tepkilere duyarl kald srece uzun mrl olaca sylenebilir. Sz konusu sistem, ister demokratik, ister monarik, isterse baka bir ynetim eklinde kurulu olsun, bu varsaym, -sonular deiik zaman periyotlarnda oluabilirse de- hemen her ynetim eklinde gzlenebilir. Bu durumun gereklemesi, herhangi bir sistemde gerekleen girdi-kt ilikine gre ifade edilebilir(am,1993:4). Dernekler gibi sivil toplum rgtleri, meslek kurulular ve odalar gibi kar ve bask guruplar ile ekonomik gc elinde bulunduran kii ya da irketlerin, siyasi sistemi etkileyen karar ve davranlar girdiyi olutururken, siyasi sistemin bunlar sonucundaki karar ve davranlar da olumlu ya da olumsuz- kty oluturur. Demokratik siyasi sistemlerin temel unsuru olan siyasi partiler, belirli bir grubun, fikir ve hedeflerini gerekletirmek iin iktidar elde etmek ya da ona ortak olmak amacyla rgtlenmesi olarak tanmlanabilir. Bu amaca ulamann yolu da seimlerdir. Doaldr ki, seilebilmek iin de bir girdi olarak, semenlerin istek ve kararlarna duyarl olmak gerekir. Aksi halde, ortada olumlu bir kt, yani iktidar olmaz. Demokrasi gemii pek fazla olmayan lkemizde, yukardaki ekilsel ileyiin ne kadar gerekletii tartlr olmakla birlikte, asgari dzeyde bir semen-siyasi parti etkileiminin olduu da reddedilemez. zellikle, 1950li yllardan bu yana, halkn tercih edebilir duruma kavumasndan sonra, semenlerin eilimlerini belirleyen birincil faktr - feodal eilimler de nemli bir yere sahipse de- ekonomik koullar zerindeki sylemler olagelmitir. Sz konusu durum, gnmz de baskn zelliini korumakla birlikte, temel haklar ve siyasi haklar, kamu ynetimi, sosyal politika ve d politika gibi konular da nemli olmaya balamtr. evre Sorunlar da sosyal politikalar iinde gndeme gelen nemli bir konudur. 1960l yllardan bu yana tm dnyada younlaan evreci hareketler ve eilimlerin yan sra, lkemizde de gizlenemeyecek ya da nemsenemeyecek boyutlarda evresel sorunlarn olumas, siyasi partilerin programlarnda evreye yer verilmesini zorunluluk haline getirmitir. evre sorunlarnn, parti programlarna girmesi demek, bunlarn bilimsel ve yeterli llerde ele alnd anlamna gelmez. Parti programnda ekonomik ya da ynetsel yaklamlar, genellikle enine boyuna tartlarak belirlenirken, evre ile ilgili yaklamlar, zerinde pek sorgulama yaplmadan, poplist bir eilimle belirlenebilmektedir. nk, ekonomik ya da ynetsel konularda kamuoyunda asgari bir bilin olutuundan, parti program ciddi olarak muhasebe edilebilmektedir. Oysa evre bilinci ve bilgisi konusundaki snrllklar byle bir muhasebeyi engellediinden, partiler, bu konuda daha rahat hareket edebilmektedir. Bu almann amac, 2002 yl genel seimlerine katlan siyasi partilerin, evreye yaklamlarn deerlendirmektir. Dier deyile, parti programlarndaki evre ile ilgili konularn, bilimsel leklerde bir evre politikas olup-olmadn tartmak amalanmaktadr. almada incelenecek partiler, seim sonrasnda en az %1 oy alanlarla snrlandrlmtr. Buna gre u partiler (oy oranlarna gre) inceleme konusunu oluturacaklardr(Milliyet,5.11.2000): Adalet ve Kalknma Partisi (AKP-%34.31), Cumhuriyet Halk Partisi (CHP-%19.4), Doru Yol Partisi (DYP-%9.55), Milliyeti Hareket Partisi (MHP%8.35), Gen Parti (GP-%7.25), Demokratik Halk Partisi (DEHAP-%6.2), Anavatan Partisi (ANAP-%5.09), Saadet Partisi (SP-%2.5), Demokratik Sol Parti (DSP-%1.23), Yeni Trkiye Partisi (YTP-%1.15), Byk Birlik Partisi (BBP-1.03). Yukardaki kimi partilerle (DYP ve DEHAP) seim ittifak oluturan baka partiler de ana partiye tabi olduklar varsaymyla inceleme dnda braklmtr. ncelemede, literatr taramasnn yannda, genellikle partilerin internet sayfalarndan yararlanlm, internet sayfas olmayan partilerin de basl parti

programlarndan yararlanlmtr. Ayrca, parti programlarnn dorudan evre bal altnda sunulan ksmlar incelenmi olup, baka balklar altnda enerji, madencilik, tarm vs.- dolayl olarak evre ile ilgili deinmeler inceleme dnda braklmtr. Bir yazara gre politik pazarlama*da semenler siyasi partileri veya siyasi adaylar ifade eden mallar satn alrlar. Politikaclar ve adaylar bu mallar sunarlar. Politik pazarlamada mamul, adayn kendisini, onun parti programn ifade eder. ...(Altnta,2001:33). Politikay ekonomik metalara indirgeyerek aklayan bu gre gre, Trkiyedeki siyasi parti programlar hakknda olduka ilgin deerlendirmeler yaplabilir. Bu balamda, arz-talep bakmndan dnldnde, evre programlarnn kapsaml ve yeterli zmler iermedii ileri srlebilir. nk, evre ve evre korumas, halk tarafndan snrl talebi olan bir maldr. Dolaysyla, evrenin partilerce arz konusunda vasatn tesine geilmeyecei tahmin edilmektedir. Bu bakmdan, siyasi partilerin 2002 yl seimlerine ynelik parti programlarnda yeni ve ada eilimlere kout nerilerin olmad, varolan nerilerin de nemli eksiklikler tad ne srlmektedir. almada, nce literatrde evre politikasnn anlam ortaya konulacak ve Trkiye zerine bir deerlendirme yaplacaktr. Daha sonra evrenin siyasi boyutundan yola karak, siyasi partilerle ilikisine deinilecek ve son olarak da 2002 genel seimlerine katlan partilerin evre programlarnn, evre politikas bakmndan deerlendirmesi yaplacaktr. 1. EVRE POLTKASI VE TRKYEDE EVRE POLTKALARI a. evre Politikas Nedir? Politika terimi, ilkin, bir ynetim aygt ile ilgili olmas, ikinci olarak, belli bir sorunun zmne ynelik olmas ve nc olarak da gelecee ynelik olmas bakmndan zellikle tarif edilebilir. Buna gre evre politikas da devletin, evre konularndaki zm ve hedeflerinin, ileriye dnk olarak belirlenmesi olarak tarif edilebilir. evre politikasn, bir lkenin evre konusundaki tercih ve hedeflerinin belirlenmesi olarak tarif eden Ruen KELE, bu tanmdaki geni anlaml politika ile dar anlaml politika kavramlarnn farkllna dikkat eker. Geni anlamda politika (ynelti), evrenin korunmas ve gelitirilmesi ile ilgili gelecee dnk nlemlerle ilgili iken; dar anlamda politika da bu konulardan, iktidara ulama amacyla yararlanmay ve bu amala kullanlan kurumlar, sreleri ve yntemleri anlatr(Kele,Hamamc,1993:239). Siyasi partilerin, seim ncesi hazrladklar ve semenlerin beenisine sunduklar programlarn, en azndan etik olarak, iktidar olunmas durumunda uygulanaca dnlrse, politikann dar anlam ile geni anlam arasndaki ayrm bulanklamaktadr. Bu bakmdan, siyasi partilerin evre programlarnn, ileride hkmet olunduunda, o lkenin evre politikasn oluturaca sylenebilir. Genel olarak evre politikalar, her lkenin zelliine gre deiik biimler alabilecek olmakla birlikte, baz ortak zellikler de tar. Bunlardan bazlar; insanlarn salkl bir evrede yaamalarn salamak, toplumun sahip olduu evre deerlerini korumak ve gelitirmek, bu politikalar uygulamann gerektirdii klfetin paylalmasnda toplumsal adalet ilkelerine uyulmasn salamak olarak sralanabilir(Kele,1997:267) . Bilimsel bakmdan, evre politikalarnn deerlendirilmesinde baz somut ltler sz konusudur. evre politikas bakmndan strateji ve aralar, bu ltlerin en nemlileridir. Bir evre politikas, strateji ynyle, drt aamadan oluur. lk aama; ortaya km evre tahribatlarnn sadece tamiridir. Bu aama, tepki gstermek ve tedavi etmek olarak tanmlanr. Kirlilik kontrol zerinde mevzuat yeniden gzden geirmek ve kaynaklarn iyiletirilmesi dorultusundaki faaliyetlerden oluur. kincisi; sonradan balatlm tamir ve tedavi edici evre korumadan oluur. Filtre ve artma sistemleri, p yakma niteleri, lm aletleri ve dier evre endstrisinin rnleri ile evre tahriplerini azaltmaya ynelik evre koruma faaliyetleri bu gruba girer. ncs; batan itibaren evreyle uyumlu bir teknik kullanlmasna yneliktir ve kaynaklarn daha dikkatli kullanm hedeflenir. Drdncs de;ek tedbir veya yeniliklerle

iyiletirmeye ve dzeltilmeye allan ekonomik formlara ya da evreye uyumsuz teknolojilere yer verilmemesidir. Bu aamada, yaptrmlarla deiiklikler yapma ya da teknoloji seerken daha az evreyi tahrip edici modeller gibi yapsal deiiklikler sz konusudur(Toprak Kahraman,1995:10). Yukarda sz edilen stratejilerin ilk iki aamas baz kaynaklarda onarmc modeller olarak geerken, nc ve drdnc aamalar da nleyici modeller olarak belirtilmektedir(Kele,1997:236-286) ki, bu almada da bu modeller kullanlacaktr. Duruma gre uygulamada tm aamalar7modeller, birbiri ile i ie gemi olabilir. evre politikalarnda strateji unsuru, evre politikas aralarndan ayr dnlemez. evre politikas aralar olduka eitlidir. Bunun balca nedeni, kar gruplarnn olduka etkili olduu evre konusunun ok ynl olarak denetim altna alnabilirliinin salanmasdr. Balca evre politikas aralar yle sralanabilir(Toprak Kahraman,1995:11) 1. Yasal dzenlemeler ve cezai yaptrmlar 2. Ekonomik tevikler 3. Planlama aralar 4. Uzlama-pazarlk 5. Bilgilendirme ve katlm evre kaynaklar, ekonomik hesaplamalar srasnda genellikle bedava kabul edildiinden, her hangi bir maldan daha fazla retmek istediimizde, baka bir maln retimini zorunlu olarak snrlamak gerektiini neren maliyet kavram(Gwartney;Stroup,1996:6) yeterince dikkate alnmamtr. Oysa evresel maliyetler, -her ne kadar bugn tersi yaplsa da- gerekte milli gelir zerinde drc bir etki yaratr(Repetto,1990:43). Dolaysyla, temiz evresel mal ve hizmet retebilmenin bir maliyeti sz konusudur. Maliyetin ihmal edilmesi, rnein, ekonomik mallara oranla daha az deer verdiimiz evresel/sosyal-ortak-serbest-bedava mallarn kullanmnda arya kaarak, bunlarn israfna, dahas yok edilmelerine yol amaktadr. Keza, maliyet unsuru bu kaynaklarn retim iin kullanlmas aamasndan baka aamalarda da bir sorunsal olarak grlr. Bu bakmdan, evreye ve evre mallarna ynelik maliyet hesaplama yntemlerinin gelitirilmesi bir ihtiya olarak grlmektedir. Kirleten der prensibi, kirlilik kontrol maliyeti ile ilgili bir yasal ara olup, pek ok lkede yaygn olarak uygulamaktadr. te yandan, evreye zarar veren rn ve teknolojiler zerine ilave vergiler koyarak, retim ve yatrmlarn evreye daha az zarar veren retim ve teknolojilere ynelmesini hedefleyen yntemler de sz konusudur. Ayrca son zamanlarda evre muhasebesi olarak anlan bir disiplinde, evre maliyetlerinin lm konusunda baka yasal dzenlemelere olanak yaratabilecek yntemler gelitirilmektedir. evre politikasnn nemli aralarndan birini oluturan ekonomik tevikler, evre korumaya ynelik amaca, yasal ve cezai yaptrmlarla deil, dllendirme ile ulamaya alan bir yol olarak grlebilir. Bu konuda vergi indirimleri, dorudan yardmlar (ayni ya da nakdi), cretsiz yer temini, retilen rnleri alma garantisi, evre teknolojileri ve yatrmlarnn zendirilmesi vs. saylabilir. evre koruma ile sanayileme arasnda bir dengenin kurulmas ihtiyac, bu iki olgu arasnda uzlamay gerekli klmaktadr. Siyasi otorite, bir takm tedbirlere bavurarak, kar taraf uzlamaya zorlayabilecei gibi evre zararlarndan etkilenen kiiler de yeterli hukuki olanaklara sahipse, bu uzlamay gerekletirebilir(Toprak Kahraman,1995:12). te yandan, devletin piyasaya mdahalesi olmakszn, bir ekonomik faaliyetin dsallnn yol at olumsuzluun giderilmesi iin bu olumsuzluklardan etkilenenlerle, bunlar retenler arasnda anlama salanabileceine ynelik ekonomik ngrler* de sz konusudur. evrenini korunmas iin vatandan gerek devlete, gerekse kii ya da kurumlara kar koyabilme ya da uzlama yeteneinin artrlmasnn en nemli bir koulu katlmdr. Kuramsal ve pratik deeri bakmndan katlm, yaam bakalarnn iradesine brakmak deil, tersine, ona her zaman sahip kmak ve bizzat biimlendirmektir. Bu yzden, yaad evrenin ya da dier deyile, yaam evresinin biimlenmesine katkda bulunan ve bulunmak isteyen

bireyler, yaama sahip kan ve gerek anlamda zgrlemek isteyen bireylerdir(ukurayr,2000:212). Dolaysyla, katlm salayacak yollarnn etkin klnmas, yurttan ciddiye alndnn bir gstergesidir. Doal olarak vatandan katlma hakknn gerek anlamda salanabilmesinin artlarndan en nemlisi, bilgilendirmedir. evre konusunda nemli ve acil bilgilerin aklanmasndan kanlmas, evre politikasnn balca sorunlar arasndadr(Toprak Kahraman,1995:12). Aslnda evre hakknn unsurlar olan bilgilenme hakk ile katlma ya da bavuru hakk, evre korumasnn zellikle nleyici nlemlerle gerekletirilmesine yneliktir. Yani ncelikle, evreyi bozma tehlikesi bulunan tasar ve programlardan etkilenebilen kiiler haberdar edilmelidir. Sonra da onlar bu konuda alnacak kararlara katlabilmeli, dncelerini aklayabilmeli ve gerektiinde kar kabilmelidir. Ondan sonra da sadece eski halin iadesini deil, haber alma ve katlma hakk ihlallerinin giderilmesini de kapsayan bavuru hakkn kullanabilmelidir(Kabolu,Tarihsiz,62-63). Dier unsurlar olmakszn, tek bana katlm olanann ya da bilgilendirmenin salanmas, evre sorunlarnn nlenmesini deil, siyasi otoritenin mevcut sorunlar zme adna yapaca gecikmi faaliyetlere ortak olma sonucunu dourabilecektir. evre sorunlarnn ayn zamanda kresel nitelikli olmas nedeniyle, ulusal lekte evre politikalarnn yan sra, uluslar aras lekteki evre politikalarndan da sz edilebilir. Ulusal devletler, artk baz evre sorunlarnn stesinden tek balarna gelecek durumda deildirler. Bu sebeple, evre politikalarnda genel eilim, ulusal politikalardan uluslar aras politikalara doru kaymaktadr. te yandan uluslar aras evre politikalarnn, ancak ulusal politikalarn baarl olmalar halinde amacna ulaaca sylenebilir. Uluslar aras evre politikalarnn aralar, ulusal evre politikalarndaki aralara benzemekle birlikte, onlardan daha kapsaml ve geni lekli olmalar bakmndan ayrlr. Bu aralar yle sralanabilir(Kaplan,1997:153-182): 1. Ekonomik Aralar(Ekolojik Gelime ve Uluslar Aras evre Finansman) 2. Siyasal Aralar (evreye Ynelik D Politika ve evre Devleti) 3. Uluslar Aras evre Hukuku Yukardaki aralar yannda, gelimi lkeler son yllarda milli gelir hesaplar iine evresel maliyetleri de katmaktadr ki evre muhasebesi denilen bu ara hzla yaygnlamaktadr. evresel maliyetleri belirlemeye ynelik ltlerle, hem evresel bozulmalarn maddi karln belirleyerek somut yaptrm aralar elde etmek, hem de mili gelirde evresel bozulmalarn ne kadar etkisi olduunu bilebilmek iin gelitirilen bu yntem, makro ve mikro leklerde kullanlmaktadr(Boj ve Di,1992:52). deal olan durum, hammadde, enerji, su ve topran aklc ve rasyonel ekilde kullanlmas ve bu srete tm ekolojik yapnn korunmasna ynelik ulusal evre politikasnn, uluslar aras evre politikalar ile uyumlu olmas, dier deyile yerel dn, kresel davran ilkesine gre belirlenmesidir. b. Trkiyede evre Politikalar evre politikasnn strateji ve aralar bakmndan deerlendirmek gerekirse; 1960l yllara kadar evre koruma adna faaliyetler grmek olas deildir. Her ne kadar Orman Kanunu ve Umumi Hfzshha Kanunu gibi kkeni eski tarihlere dayanan dzenlemeler varsa da henz sanayilemenin yaratt olumsuzluklar olmadndan, bu konuda bilinli bir politika olutuu sylenemez. 1961 Anayasas ile kalknmann plana balanmasndan sonra evre ile dorudan ya da dolayl dzenlemeler yaplmaya balanmtr. II. BYKPden sonra evre konusu planlarda yer almaya balamakla birlikte, esas ilgi 1972 Stockholm evre Konferansndan sonra gsterilmitir. 1970li yllar, Trkiyede evre ile ilgili politikalarn ksmen de olsa belirginletii yllardr(Grmez,1997:133-160). Bu yllardan sonra evre politikas, gittike benimsenir hale gelmi olmakla birlikte, uygulamada grlen aksaklklar, bunun bir politika olup-olmad zerinde tartma yaratmtr.

Kimi grlere gre 1960l yllardan sonraki gelimeler, evre politikas bakmndan yle deerlendirilmektedir: Trkiyedeki evre politikalar, nceleri sadece ortaya kan kirlilii giderici amalara dayanrken, daha sonra nleyici politikalar ve nihayet srdrlebilir kalknma anlayna uygun bir ekilde, evre ve ekonominin entegrasyonunu ne karan politikalar eklinde bir gelime gstermitir(Durutrk,1995:123). Sz konusu grler, Trkiyedeki evre politikas oluturma srecinin, aslnda ada lkelere kout olarak gelitiini dndrmektedir. Oysa ki duruma yakndan bakldnda pek yle olmad anlalr. nk, gemiteki giriimlere politika diyebilmek iin bunlarn sonularnn da gz nne alnarak deerlendirilmesi gerekir. rnein; 7. Plan erevesinde konuyla ilgili olarak Kurumsal Dzenlemelerde Amalar, lkeler ve Politikalar ile Hukuki ve Kurumsal Dzenlemelerde Yaplmas Gereken Deiiklikler bal altnda deinilen konular, bir evre politikasnn strateji ve aralarnn hemen hepsini kapsamakla birlikte, bunlarn ne kadarnn uyguland, yasal ve ynetsel durum ile evrenin fiziksel durumuna bakarak anlalabilir. Her eye ramen lkemizde evre bilinlenmesinin gelimesine kout olarak evre politikalar da gelimektedir. Ancak, mevcut politikalarn tm gelime eilimlerine karn, aada yer ald zere, baz olumsuz zelliklerini hala korumaktadr(Kele,1997:276-277): 1. Anayasada ve yasalarda yer alan kurallara, srarl ve istikrarl siyasal destekle uygulanmad iin evre politikalar bir tutarllk, btnlk ve kararllktan yoksundur. 2. lkemizdeki evre politikalar gemiten bugne genellikle onarmc nitelik tam, nleyici politikalarn nemi grmezden gelinmitir. Bu durumda sadece kirlenmeyle ve bunun nlenmesiyle uralm, bunun tesine geip evrenin gelitirilmesine olan ilgi henz balamtr. 3. evre politikalarnn gerek belirlenmesinde, gerekse uygulanmasnda halknda onayn alma alkanl yoktur. Siyasal kltrmzn de etkisiyle ne hkmet ne de brokraside yer alanlar, halkn aydnlatlmasna ve yaplacaklar hakknda onun grn almaya gerek grmektedirler. 4. te yandan evre politikalar, zorlayc bir nitelik tamaz. Bu balamda, evre yasalarnda yer alan kurallarn ve yaptrmlarn gerei kadar uygulanmad grlr. Bunda, kalknma abalarnn yan sra kamu ynetiminin ileyii ve gelime dzeyi de etkilidir. Yukarda deinilen mzmin duruma bakarak, evreyi koruma ve gelitirmenin sadece yasalarn uygulanmas ya da kamu ynetiminin etkin ilemesi ile zlebilecei dnlmemelidir. Bu konuda, devlet ynetiminde ve halkta bir zihniyet deiimi olmad srece evre politikalarnn amaca ulaamayaca aktr. Bu balamda, gelime ya da kalknmann ncelikli sorun olduu tm gelimekte olan lkeler gibi Trkiyede de evre politikalarnn kapsam ve snr her zaman ekonomik nceliklere gre belirlenmi, bu da evre sorunlarna kar duyarlln gelimesini engellemitir. 2. SYAS PARTLER VE EVRE POLTKASI evre sorunlar, ciddi sorunlar olarak alglanmaya balandndan bu yana, ayn zamanda siyasi bir nitelik de kazanmtr. 1960larn sonlarnda Bat Avrupa ve ABDdeki renci olaylarnn balamas, evre sorunlar ile ekonomik sistemler arasnda kurulan ilikiler ve tketim toplumuna kar gelitirilen tezler, evre sorunlarnn ulusal ve kresel lekte siyasallamasn dourmutur. Nitekim gnmzde, zellikle gelimi lkelerde siyasal iktidar yarlarnda evre politikalarnn nemli bir belirleyicilii olmas, evrenin siyasallamasnn doruk noktas olarak nitelenebilir. Bilindii zere siyasi partiler, iktidar ele geirmek amacyla semen kitleleriyle ba kurmaya alan rgtlerdir. evre sorunlarnn siyasallamas ile birlikte partilerin bu amacyla balantl olarak siyasal evrebilim (siyasal ekoloji) kavram domutur. Siyasal evrebilim, doal ve insan elinden km evreye ilikin tm sorunlarn, erk (iktidar) iin savamda baar elde etmek amacyla siyasallatrlmas srecini inceleyen bir bilim daldr(Kele,1997:236). Halkn evre duyarllna gre evre sorunlarna ynelik abalar, ya hkmet tarafndan, ya

siyasi partiler tarafndan, ya da sivil toplum rgtleri tarafndan farkl younluklarda gsterilebilir. Bunlar iinde siyasi partiler, gerek evre sorunlarn ilemesi bakmndan, gerekse sadece evre sorunlarn ilemesi (yeiller) bakmndan siyasal evrebilim iinde ayr bir yere sahiptir. Demokratik rejimlerde siyasi otoritenin, seimler sonucu iktidara gelmi partiden/partilerden olutuu dnlrse, parti programlarnda evre sorunlarna yaklamn, gelecekte olas evre politikalarnn temeli olduu aktr. Doal olarak her partinin kendine zg bir siyasal ynetim program olduu gibi bir de evre politikas olacaktr. Kimi grlere gre siyasi partilerce belirlenecek evre programlarnn, yerlemi devlet politikalarndan fazla sapma gstermemesi gerektii belirtilmektedir(Krmhan,1995:167). Ancak byle bir eilim, evre konusunda radikal deiikliklerin gerekmesi durumunda engelleyici olabilecei gibi evre sorunlar konusunda da kamu ynetiminde sklkla gzlendii gibi- yetki kullanma ve sorumluluk alma konusunda karar alclar pasiflie itebilir. Bunun yerine, partilerin bilinli bir evre programnn temel belirleyicisinin, kresel lekte oluan politikalara paralel ve bilimsel ierikli yntemler olmas gerektii sylenebilir. lkemizde siyasal parti programlarnda evre konularna yer verilmesine esas olarak 1980li yllardan sonra balanmtr. Her ne kadar 1976 ylnda CHP Programnda evre ile ilgili baz konular yer almaktaysa da evre sorunlarnn dorudan parti programlarnda yer almas 1980 sonrasnda olmutur(Grmez,1997:129). Bat da 1960l yllarda balayan siyasal nitelikli evre duyarllnn, lkemizde daha sonralar balam olmas, nispeten bir gecikmeyi ifade eder. Nitekim, evre sorunlarna duyarlln yeni balad ve bunun da yetersiz olduu sylenebilir. KELEe gre gnll kurulularn ve bask gruplarnn bu (evre) alandaki gelimesi, biraz da, siyasal partilerin evreyi ihmal etmi olmalarndan kaynaklanmtr. Batda olduu gibi, siyasal partileri ve zellikle sosyal demokrat partileri evre konularna sahip kmaya zorlayacak gte evreci gruplar lkemizde yoktur ve yeni yeni ortaya kmaktadr(1997:278). Batdaki dzeylerde olmasa da lkemizde de son yllarda zellikle kendisini sol yelpazede tanmlayan partilerin bazlar, evre konusunda daha aktif ve kamuoyu oluturmaya ynelik giriimlerde bulunmulardr. CHPnin (evre Platformu) ile zgrlk ve Dayanma Partisi(DP)nin evre konusundaki parti programlarn aan giriim ve faaliyetleri bunlar arasnda saylabilir. Ancak, bu giriimlerin, ne kadar etkili olduu ve amacna ulaabildii tartmaldr. nk, partilerin gerek lkedeki seimlere hazrlanma yntemleri (nispeten poplist politik sylemler kullanlmas), gerekse bu seimlerde evrenin ncelikli sorunlar iinde gsterilmemesi/gsterilememesi, bu tr giriimleri adeta baarszla mahkum etmektedir. Son yllarda kitle iletiimin imkanlar ile kresel lekte gerekleen evre politikalarnn, ulusal evre politikalar zerindeki etkileri daha ak olarak gzlenmektedir. lkemizde de bu tr etkilenmelerin baladn gsteren kant, Austos 2002 ylnda Johannesburgda yaplan Dnya Srdrlebilir Kalknma Zirvesine Cumhurbakanl dzeyinde katlm olmaktr. Ancak unutmamak gerekir ki evreye kar siyasal bir duyarlln ltn, bunlarn uygulanma derecesi gsterecektir. Doaldr ki uygulamalarn ncl olarak bunlarn parti programlarnda yer almas gerekir. 3.SYAS PARTLERN EVRE PROGRAMLARININ DEERLENDRLMES a. Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) Adalet ve Kalknma Partisi(AKP)nin Kalknma ve Demokratikleme Program adyla hazrlad parti programnda evre bal altnda, evre sorunlarna yaklam, ...hem salkl bir ortam salanmas, hem de ulusal maliyetlerin azaltlmas olarak belirtilmitir. Dier deyile, AKPnin evreye bak asnda belirleyen temel unsurlar, salk ve ekonomi kaygs tamaktadr.

Partinin hedefleri belirtilirken, evre sorunlarnn sebepleri olarak sanayileme ve krsal alanlardan kentlere olan hzl g gsterilmitir. lkemizdeki evre sorunlarnn pek ok sebebi iinde sadece bu iki unsura deinilmesi, ekonomik kayglarn arlkl olmasndan kaynaklanyor gibi grnmektedir. ...evre maliyetleri, sanayileen her lkede ulusal refah derinden etkilemektedir denilmi, ancak, bir taraftan, ada lkelerde gittike yayglaan evresel maliyetler konusunda yeniliki bir bak as sz konusu iken, bir taraftan da bu maliyetlerin sanayileme ve ulusal refah asndan etkilerine deinilerek, dier baka ilgili unsurlara doann srdrlebilirlii, biyolojik eitlilik, nesli tkenmekte olan flora ve fauna eleri vs.- yer verilmemitir. Her ne kadar srdrlebilir kalknmann hedeflendii belirtilerek, sz konusu eksiklik zmni olarak kapatlm gibi grnse de ... te yandan bu kalknmann evreye maliyetinin asgari dzeyde tutulmasna zen gsterilecektir(Kalknma ve Demokratikleme Program,2002:96) ifadesinden, srdrlebilir kalknmann, salt bir ekonomik bir olgu olarak, eksik algland anlalmaktadr. AKPnin bu amalar dorultusundaki yaklamlar aada yer ald gibidir(Kalknma ve Demokratikleme Program,2002: 96-97): Trkiye, ne kendi rettii ne de baka lkelerden ithal edilen evreye zararl atklarn mezarl olmayacaktr. evreyi kirleten hibir kalknma ya da retim modeline msamaha gsterilemeyecektir. Bilhassa eko-sistemler zerinde toksik ve kalc etkileri bulunan endstri atklarnn kontrol altna alnmas ve artmn salanmas suretiyle kirlenme oran asgariye indirilecektir, evre sorunlar ounlukla yerel dzeyde ortaya ktndan, evre politikalarnn oluturulmas ve hayata geirilmesinde de Yerel Ynetimlerin nemi byktr. Bu nedenle partimiz, evre ile ilgili planlarn merkezden deil, yerinden ynetimler (yerel ynetimler y.n.) araclyla gerekletirmeyi ve politikalarn katlmc demokrasi anlay ile btnletirerek uygulamay esas alacaktr. Bunun temini iin Yerel Ynetim arlkl bir evre Ynetim Sistemi gelitirilecektir. evre konusunda vatandalardan gelen her trl ikayet dikkatle incelenecektir. evre konularnda faaliyet gsteren Sivil Toplum rgtleri ile ibirliine gidilecek, evre sorunlarnn zmnde vatandalarn inisiyatif almas tevik edilecektir. evre ile ilgili uluslar aras rgtlerin talepleri ve almalar dikkate alnacaktr. Partimiz evrenin bilgi, sevgi ve sorumluluk duygusu ile korunmas gereine inanr. evre yaanmaz hale geldikten sonra evre bilincinden sz etmenin ok anlaml olmad aktr. Bunun iin kk yalardan itibaren vatandalara evre bilinci kazandracak bir eitim programnn yaygnlatrlmas ncelikli grevlerimizdendir. Tarm alanlarnda kimyasal gbre, ilalama ve hormon kullanmnda standartlar gelitirilerek, bu standartlara dayal kontrol mekanizmas oluturulacaktr. Kk ve byk ba hayvan yetitiriciliinde hormon kullanm nlenecektir. evre sorunlarnn zmnde geleneksel evre anlaymz ve kltrmzden yararlanlacaktr. AKPnin programna evre stratejileri bakmndan baklrsa, hem nleyici (evreye zararl atklara kar olunmas, kirleten retimin karsnda olunmas), hem de onarmc modellere (ekosistemler zerindeki etkileri olan endstriyel atklarn kontrol ve artm) uyan yaklamlar olduu grlr. te yandan evre politikalarnn aralar bakmndan incelenirse, yasal dzenlemelerle ilgili unsurlara rastlamakla birlikte (tarmda gbre, ila ve hormon kullanm standartlar), cezai yaptrmlar konusunda bir aklk yoktur. Ayrca, endstri atklarnn kontrol ve artm yaklam, uzlama-pazarlk arac bakmndan deerlendirilebilir. Keza, yerel ynetimlere ve bunlarn iinde arlkla yer alaca bir evre ynetim sistemi ile evre bilinci kazandrmaya ynelik eitim programlarnn gelitirilecek olmas, planlama aralar bakmndan deerlendirilebilir. Uluslar aras evre hukuku bakmndan da uluslar aras evre rgtlerinin

alma ve taleplerinin dikkate alnaca belirtilmitir. Ayrca evre sorunlarnn zmnde ST ve halkn katlmna ynelik n grler de bulunmaktadr. Ancak, AKPnin programnda evre politikalarnn en nemli aralarndan olan ekonomik teviklerle ilgili aka grlebilen bir yaklam yoktur. Keza, katlm unsurunun nemine dikkat ekilmekle birlikte, onun ayrlmaz paras olan bilgilendirme unsuruna yer verilmemitir ki, lkemiz asndan etkili bir evresel kamuoyunun nndeki balca engellerden birisi budur. Ayrca, en nemli eksikliklerden birisi olarak da evre hakknn yokluu dikkati ekmektedir. Tm bunlara gre, AKPnin evre program, evre politikalarnn hem stratejisi ve hem de aralarna uyan yaklamlar getirmekle birlikte, zellikle nemli baz aralarn olmamas ve varolan aralarn dar kapsaml olmas bakmndan eksik grnmektedir. Bu eksiklere ramen, programn bilinli bir sorgulamann rn olduu belli olmaktadr. b. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)nin parti programnda, evre konusuna deinilirken, ncelikle onu adaln simgesi olarak belirtmekte ve bu balamda evre hakknn nemi vurgulanmaktadr. Bunun yan sra, srdrlebilir kalknmann nemine dikkat ekilerek, retim, byme, sanayileme, kentleme ura ve politikalar, ne pahasna olursa olsun anlay ile deil, evreyi ve doay kirletip tahrip etmeden yrtlmesi gerektii belirtilmitir. CHP, lkemizde nemli bir evre sorunu olan erozyon konusuna da deinerek, erozyon tehlikesine kar bir Ulusal Plan kararl bir ekilde uygulamaya koyulacan belirtmektedir. evre ile ilgili parti programnn temel unsurlar unlardr(www.chp.org.tr/25.10.2002): Byme hedef ve stratejilerinin belirlenmesinde, global doal kaynaklarn snrlln dikkate alan srdrebilirlik kriteri'nin dnya leinde gzetilmesinde duyarlln ortaya koyacaktr. CHP, Trkiye Cumhuriyeti'nin evre korunmas konusunda imzalad uluslararas belgelere uyulmasnda kararllk gsterecek, Trkiye'nin evresel konularda gr ve tavrn uluslararas platformlara tamas salanacaktr. CHP, kentsel altyaplarn tamamlanmasn; kat atk sorununun, ileri teknoloji ve salk kurallar iinde zlmesini; ky, deniz ve gllerin herkesin ortak kullanm iin korunmasn; bu alanlarda yaplanmann kullanm engellememesini; kentlerin yeil kuaklarla donatlmasn grev bilmektedir. CHP, zellikle, tm tatl su kaynaklarmz ile Marmara Denizi'nin kirlenmesini "zel bir proje" kapsamnda kontrol altna alacak; "Akdeniz ve Karadeniz'in Kirlenmeye Kar Korunmas Uluslar aras Szlemeleri'nin uygulanmasn zenle srdrecektir. Sanayileme ve enerji tketimi ile evre koruma politikalar birbirinin engeli deil, beraber gelitirilmeleri gereken hedeflerdir. Teknoloji tercihlerinde evreyi koruma boyutu kesinlikle dikkate alnmal; evre kirliliinin nlenmesi ile ilgili teknolojilerin transferi, zmlenmesi ve retimi desteklenmelidir. CHP iktidarnda, sanayi ve enerji tesislerinin belirlenecek evre standartlarna uymalar; bunun iin gerekli teknolojik nlemleri almalar zendirici yntemlerle kesinlikle salanacaktr. Verimli tarm alanlarnn sanayi ve yerleim blgeleri olarak kullanm nlenecektir. evre sorunlarnn kaynanda denetimle kontrol ve asgariye indirilmesi hedef alnacak; Trkiye'nin evresel envanteri karlacak; korumac evre politikalarna etkinlik kazandrlacaktr. Sanayi politikalar, programlar ve yatrmlarnn "evresel Etki Deerlendirilmesi" (ED) eliinde gerekletirilmesine zen gsterilecek, bu amala, zerk bir yapda "Yksek ED Kurulu" oluturulacaktr. Bu kurul, ED raporlarnn bilimsellii ve tutarlln salayacaktr. Tketici (tketim y.n.) toplumu ile evre korumacl arasnda dengeli bir iliki kurmak iin aba harcanacak, evre dostu rnlerin halk tarafndan kolaylkla tannabilmesi iin amblem uygulamasna geilecektir. CHP, evre Bakanln, politikalar belirleyen, ynlendiren, egdm salayan bir yapda gerekletirecek; yaptrm ve denetim ilevlerini arlkla Yerel Ynetimler ve evreci Sivil Toplum rgtleri eliyle yrtlmesini; evrenin kirlenmesinin bedelini kirletenin demesini salayacaktr. evre sorunlar yaratma olasl bulunan yatrm

ve uygulamalarda yre halknn bilgilenmesi salanacak, "referandum" yoluna bavurulacaktr. CHP, temiz, salkl ve yeil bir dnya iin evrenin ve doann korunmas bilincini yaygnlatrmak iin, tantsal ve eitsel faaliyetlere nem verecek; bu amala zorunlu ders uygulamasna geecektir. CHP, nesli tkenmekte olan hayvan ve bitki trlerinin korunmas iin gerekli etkin nlemleri alacak; "Hayvan Haklar Evrensel Bildirgesi" ilkelerinin lkemizde de yaama geirilmesini salayacaktr. CHP programnn evre stratejileri bakmndan dikkati eken zelliklerin banda, ekonomik faaliyetlerde srdrlebilirlik kriterinin gz nne alnacann vurgulanmas gelir. Bu ise hem nleyici hem de onarmc politikalarn olacana iaret eder. Nitekim, kentsel altyap, kat atk gibi sorunlarn zm ile deniz ve gllerin kullanmna ynelik neriler, onarmc nitellikler tamaktadr. te yandan, tatl su kaynaklar ile denizlerin korunmasna ynelik neriler, teknoloji tercihleri, evresel bir envanter karma, verimli alanlarn ama d kullanmn engelleme ve ED raporlarnn bilimselliini salama gibi yaklamlar, nleyici modellere uygunluk gsterir. evre politikasnn aralar bakmndan CHP programnda, yasal dzenlemeler, planlama aralar ile bilgilendirme ve katlm arlk tar.Yasal dzenlemeler iinde ncelikle evre hakkna verilen nem saylabilir. Ayrca bu balamda, tatl su kaynaklar ile denizlerin korunmas, sanayi ve enerji tesislerine ynelik standartlar, verimli tarm alanlarnn ama d kullanmn nleme, EDe ynelik yeni dzenlemeler ile Hayvan Haklarnn yaama geirilecek olmas da dier yasal dzenleme aralar olarak grlebilir. te yandan, kirleten der ilkesinin varl da cezai yaptrmlar konusu rnek verilebilir. Erozyona kar bir ulusal plan projesi, kentsel altyap ile atk sorunlar, ky, deniz ve gllerin kullanlmasna ve evreci eitsel faaliyetlere ynelik neriler de planlama aralar iinde grlebilir. Bunlarn dnda, evre politikalarnn belirlenmesinde ve denetlenmesinde yerel ynetimlerin ve STnn rol ile evre sorunlar olabilecek uygulamalara kar halk bilgilendirme ve de bu amala referandum yaplmas nerileri, bilgilendirme ve katlm aralar iinde yer alr. Yan sra, belirlenecek evre standartlarna uymak iin sanayi ve enerji tesislerinin teknolojik nlemler konusunda zendirilecekleri belirtilerek, ekonomik teviklere gnderme yaplmtr. Bu balamda, uzlamac-pazarlk aralarn grmek de olasdr. Genel olarak CHPnin program deerlendirilirse; getirilen yaklamlar, evre stratejileri asndan uygun grnmektedir. Politika aralar, yasal dzenlemeler ve cezai yaptrmlar ile planlama aralar ve de bilgilendirme-katlm bakmndan eitli neriler getirmesi bakmndan olumlu grnmektedir. Ancak, zellikle ekonomik teviklerin, nleyici stratejilere ynelik olarak dnlmesi ve onarmc politikalarn ihmal edilmesi bir eksiklik gibi grnmektedir. Ancak sonuta, zerinde dnlerek, kapsaml ve btncl bir program hazrlama gayreti fark edilmektedir. c. Doru Yol Partisi (DYP) Doru Yol Partisi(DYP)nin internet sayfasnda, parti program iinde evreye ynelik dorudan bir yaklam bulunamamtr. Bunun zerine, Parti genel merkezine yaplan bavuru sonucu, 2002 seimlerinde de geerli olduu ifade edilen 24 Kasm 1990 tarihli Doru Yol Partisi Tz ve Program edinilmitir. Ancak, sz konusu programda da dorudan evreyle ilgili bir ana balk ya da yaklam yoktur. Sadece, ehirleme, Konut ana bal altnda ...hzl ehirlemenin ortaya kard altyap yetersizlii, evre kirlenmesi, mesken darl ve benzeri meselelerin Devlet tarafndan, zel ilgi ve programla sratle halline gidilmesini zaruri grrz denmektedir. Burada evre sorunsal, sadece kentleme sorunlar olarak alglandndan dar bir erevede ele alnmtr. Ayrca, evre politikalar asndan ok ey ifade etmeyen yuvarlak ifadeler kullanlmtr. Keza, son on iki yldr evre sorunlarna ynelik yaklamlarda byk deiiklikler ve gelimeler olmasna karn, seime 1990 ylnda yaplan

programla girilmesi, gncel ve ada politikalarn eksiklii sonucunu douracandan, DYPnin son seimlere eksik bir evre program ile girdii sylenebilir. d. Milliyeti Hareket Partisi (MHP) Milliyeti Hareket Partisi(MHP), evre konusunda, doal, tarih ve kltrel kaynaklarmzn kirlenmesini, tahrip edilmesini ve yok olmasn nlemek iin, ..... bilimi ve akl esas alan, tarih, kltr, inan ve mill menfaatlerimizle atmayan bir yaklam benimsemektedir. Her ne kadar byle bir ama, evre sorunlarna ynelik btncl yaklama uygun grnse de evre sorunlar ile ilgili alnacak tedbirlere, tarih, kltr, inan ve mill menfaatlerimizle atmamas gibi bir snrlamann getirilmesi, koullu bir evre politikas anlay olduunu dndrmektedir. MHPnin evre programnn balca ncelikleri yledir(www.mhp.org.tr/25.10.2002): Temiz bir evrede yaama hakk her insann temel haklarndan birisidir. Bu anlayla evre sorunlarn; kalknma-evre koruma ikilemi yerine, aklc bir koruma, kullanma ve gelitirme program dahilinde hazrlayacamz, srdrlebilir kalknma modeli ile aarak, doal ve tarihi zenginliklerin korunarak gelecek nesillere temiz, yaanabilir doal ve kltrel deerleri korunmu bir evrenin intikali salanacaktr. Milli evre politikasnn oluturulmasnda her projenin ekonomi, salk ve evre asndan ortaya karaca fayda maliyet ve risk faktrlerinin deerlendirilmesinin yan sra milli ve blgesel ncelikler de dikkate alnacak, tesislerin yer seimi aamasnda evre duyarllna gereken nem verilecektir. Turizm, sanayi, tarm ve ehirlemenin salkl bir yapya kavuturulmas iin, evre dzeni planlarnn lke sathnda tamamlanmas salanacaktr. evre sorunlar kirlenmenin ortaya kmasndan sonra zm aranan sorunlar olarak deil, genel kalknma plannn bir unsuru olarak nceden belirlenen kstaslar erevesinde ele alnacaktr. Atk su artmna ve kat atklarn ekonomik bir deer olarak geri dnmn salayacak yatrmlara nem ve ncelik verilecek ve bu amala sanayi kurulularyla belediyeler zendirilecektir. Su, hava, toprak ve denizi birlikte dikkate alan entegre evre politikalar gelitirilecektir. evre denetiminde etkinlii salamak zere evre zabtas ve evre ihtisas mahkemeleri kurulacaktr. evre bilgi sistemi oluturulacaktr. Meteorolojik lm istasyonlar evre kirliliine ilikin lmleri de yapabilecek ekilde gelitirilerek, oluturulacak veri taban, yeni tesislerin projelendirme aamasnda kullanma sunulacaktr. Ekonomik ve sosyal politikalar ile evre politikas arasnda uyum salanacak, kalknma gerekletirilirken insan sal, ekolojik denge, kltrel, tarih ve estetik deerler korunacaktr. Verimli tarm topraklar korunacak, ama d kullanm ve erozyon nlenecektir. Yatrmlarda evre dostu teknoloji kullanm tevik edilecektir. Tabi zenginliklerimize toplum olarak sahip kma anlaynn kuvvetlenmesi iin, evre duyarll gelitirilecek, bunun iin medya tevik edilecek ve eitim mfredat zenginletirilecektir. MHPnin programnda evre stratejisi ile ilgili olarak hem nleyici, hem de onarmc modellere uyan yaklamlar sz konusudur. Her eyden evvel, burada da srdrlebilir kalknmann nemine vurgu yaplarak, onarmc ve nleyici politikalara gnderme yaplmtr. te yandan programda nleyici ilkelere arlk verildii grlr.. evre sorunlar kirlenmenin ortaya kmasndan sonra zm aranan sorunlar olarak deil, ... nceden belirlenen kstaslar erevesinde ele alnacaktr ifadesi bunu aka ortaya koyar. Keza, su, hava, toprak ve denizi birlikte ele alan btncl yaklamlar benimsenmesi de nleyici modeller iinde gsterilebilir.

evre hakknn bu programda da ncelikle dile getirildii grlmektedir. Yasal aralar iinde evre hakknn yan sra, evre zabtas ve evre ihtisas mahkemeleri kurulmas gibi neriler de mevcuttur. Her projeye, ekonomi, salk ve evre asndan ok boyutlu bir fayda-maliyet analizi yaplacann ngrlmesi ve risk faktrlerinin deerlendirilecek olmas, planlama aralar iinde deerlendirilebilir. Bunun yan sra, evre dzeni planlarnn lke genelinde yaygnlatrlmas, evre bilgi sistemlerinin oluturulmas, meteorolojik istasyonlardan evresel veri taban oluturulmak iin yararlanlmas gibi neriler de planlama aralarnn varlna iaret eder. Ekonomik teviklerin evre politikas oluturmada kullanldn gsteren en nemli ipular olarak, atk su artm ve kat atklarn geri kazanm konusundaki yatrmlar iin belediyeler ve sanayi kurulularnn zendirilmesi ile yatrmlarda evre dostu teknoloji kullanmnn tevik edilmesi gsterilebilir. Keza, ekonomik ve sosyal politikalar ile evre politikalar arasnda uyum salamaya ynelik yaklamlar da uzlama-pazarlk aracna rnek oluturabilir. MHPnin programnn evre politikalar bakmndan dikkati eken en nemli eksiklii, bilgilendirme-katlm aralarna uygun neriler getirmemi olmasdr. Dier deyile, evre politikalarnn en nemli bir arac unutulmu ve adeta, evre sorunlarnn zmnde, halkn olmad merkeziyeti bir yaklam benimsenmitir. Sonu olarak; MHP programnda evre politikas bakmndan stratejik ngrlerin varl dikkati ekerken, baz eksiklikler olmakla birlikte, evre politikas aralarnn da geni bir eitlilie sahip olduu sylenebilir. Ancak eklemek gerekir ki, sz konusu eksiklik, bilgilendirme-katlm gibi halk birinci derecede ilgilendiren bir aratr. Bu aracn kullanlmad bir evre politikasnn yeterli ve ada olduunu sylemek ise zordur. Bunlara ramen, MHPnin evre programnda da bilinli bir hazrlk yaplm olduu belli olmaktadr. e. Gen Parti (GP) Henz birka aylk bir kurulu gemi olan Gen Parti(GP), evre programn, Tketici Haklar ve evre Politikalar bal altnda ifade etmitir. Programda, tketici haklar ve evre korunmas devletin grevleri arasndadr denilerek, evre ve tketim bir btnlk iinde gsterilmitir. Keza, sadece evre korumasndan bahsedilmesi, evre konusunda snrl bir bak asnn varlna iaret etmektedir. Bunun yan sra, evre sorunlarnn, ekonomik fayda ve ncelikler bakmndan algland sylenebilir. Partinin evreye yaklamn ana hatlar yledir(www.gp.org.tr/25.10.2002): lkemizin doal zenginliklerini deerlendirirken doa dengesini gzeterek evre saln gelitirip, korumak ve toplumda evre bilincini oluturmak en nemli unsurdur. lke ekonomimizde ok nemli bir yer oluturan turizm sektrnn gelecei iin doal, tarihi ve kltrel kaynaklarnn (kaynaklarn y.n) kirlenmesi, tahrip edilmesi ve yok olmasnn nlenmesi salanmaldr. Verimli topraklarn korunmas, ama d kullanm ve erozyonun nlenmesi ile yatrmlarda evre dostu gelimi teknolojilerin kullanlmas tevik edilmelidir. Doa ve evre sevgisi okul ncesi eitimden balanarak bireylere ilenmelidir. Yeni yerleim alanlar insan doadan ayrmayan planlar erevesinde oluturulmaldr. Tketicilerin haklar maksimum dzeyde ve ihtisas mahkemeleri kanalyla sratli bir ekilde korunmaldr. evre politikas stratejileri bakmndan, topraklarn korunmas, erozyonun nlenmesi ile yatrmlarda evre dostu gelimi teknolojilerin kullanlmas, evre eitimi gibi ksmen nleyici modellere uyan yaklamlar benimsense de bunlarn olduka snrl olduu grlr. evre politikas aralar iinde, yatrmlarda evre dostu gelimi teknolojilerin kullanlmas tevik edilmesi gibi ekonomik tevikler arac ile insan doadan ayrmayan planlar gibi planlama aralarna rastlanmaktadr. Dier aralara uygun yaklamlar yoktur. Herkese i ve a slogan ile seim meydanlarna kan GPnin evre politikalar da bu slogana uygun olarak, ekonomik nceliklere gre belirlenmi grnmektedir. Ancak, mevcut haliyle bu

programn, zellikle evre politikalarnn aralar bakmndan ciddi eksiklikler tad grlmektedir. f. Demokratik Halk Partisi (DEHAP) Semen karsna ilk defa kan Demokratik Halk Partisi(DEHAP)nin programnda evreye pek fazla yer verilmemitir. evre sorunlarn, mevcut ekonomik sistemin ayrlmaz bir paras ve sonucu olarak gren DEHAPn evre program, dier partilerden farkl olarak, ad belirtilen zel evre blgelerinin korunacan da ifade etmektedir. evre konusundaki balca yaklamlar yledir(www.dehap.org.tr/25.10.2002): Doal evrenin korunmas iin DEHAP nsanlk byk bir evre felaketinin eiinde. Bunun sulusu kr iin, akl almaz bir tketim toplumu yaratan sermaye dzenidir. DEHAP insann gerek ihtiyalarn esas alan, doayla uyumlu bir retim dzeninden yanadr. nsanln tm doal evresiyle yok olmasna neden olacak nkleer silah yna yok edilmeli, her trl biyolojik, kimyasal silahlar yasaklanmaldr. Zeugma, Bergama, Hasankeyf, Munzur ve Frtna Vadisi gibi doal tarihi ve kltrel zenginliklerimiz korunacaktr. evre stratejisi asndan deinilebilecek olan tek husus, doayla uyumlu bir retim ngrsyle dolayl olarak ortaya kan nleyici bak asdr. evre politikalar bakmndan da nkleer silahlarn yok edilerek, biyolojik ve kimyasal silahlarn yasak edilmesi gibi yasal aralar dikkati ekmektedir. Keza, ulusal nitelikli ngrlerden ok, kresel lekli sylemler kullanlm olmas, uluslar aras politika aralarna arlk verildiini dndrmektedir. Dier aralara deinilmemitir. DEHAPn programnda evre konusunun ok az yer almas ve bunun da snrl olmas, Partinin evreye duyarll konusunda fazlaca bir bilgi vermemektedir. g. Anavatan Partisi (ANAP) Anavatan Partisi(ANAP)nin programnda, evre konusuna girilirken, srdrlebilir kalknmann nemine dikkat ekilerek, Partinin, srdrlebilir kalknma dorultusunda ilkeler benimsedii vurgulanmaktadr. Daha sonra geri dnmn nemine deinilmekte ve buna ynelik ncelikler belirtilmekte, arkasndan lkeye has bir sorunu olan erozyon konusuna dikkat ekilmekte ve gelecee ait perspektifler ifade edilmektedir. Programda dikkat eken farkl bir zellik, yaplacak giriimlerin AB erevesinde ele alnmas ve koyu harflerle belirterek, ABnin parti iin nemli olduu sinyali verilmektedir. Partinin evre programnn tamam yledir (www.anap.org.tr/anap/dokuman/bildirge_2002/cevre.htm./25.10.2002): Gnmzde evre korumac politikalar, srdrlebilir kalknmann temel art olarak kabul edilmektedir. Bu politikann znde ise, evre kalitesinin iyiletirilmesi, doal kaynaklarn tasarruflu ve aklc bir ekilde kullanm ile insan salnn korunmas ve toplumda evre bilincinin gelitirilmesi vardr. Anavatan Partisi, lke kalknmasn ve gnlk hayatn ileyiine ilikin dzenlemeleri bu kabul dorultusunda yrtmeyi hedeflemektedir. Biyolojik zenginlii oluturan bitki rts ve yaban hayvan varlnn korunmas iin gerekli tedbirler alnacaktr. Geri dnm sistemine ilerlik kazandrlacaktr. Kirlilie ve zararl maddelere kar mcadele kapsamnda, hava-su kirliliine, toprak kirliliine, grlt ve grnt kirliliine, kimyasal maddelere, bio-teknolojik risklere ve nkleer tehlikelere kar nlemler alnacaktr. Erozyonla mcadele en nemli nceliimizdir. Orman alanlarnn korunmas ve orman yangnlarnn nlenmesi amacyla gelitirilen nleyici ve zm getirici projeler desteklenecektir. Ayrca orman kaynaklar ve kereste teknolojileri konularnda AB yelii erevesinde KOBlerin gelitirdii projelere destek verilecektir. Tarmsal topraklarn korunmas iin tarmda kullanlan kimyasal gbrelerin ve tarm zararllarna kar bavurulan kimyasallarn topraa verdikleri zararlar nlemek amacyla yeil gbre, biyolojik kontrol sistemleri tevik edilecek ve iftilere evre koruyucu tevik programlar sunulacaktr.

2008 ylna kadar 2000den fazla nfuslu yerleim yerlerinin tmnde atk sularn toplanmas ve kanalizasyon sistemi ve/veya atk su ileme sistemi kurulacaktr. Kat, karton, pet ve cam ieler ve teneke kutular ile balayan geri dnm, AB ile uyumlu olarak paketleme ve paket at direktifleriyle tevik edilecek, bu alanda KOB yatrmlar zendirilecektir. evre stratejileri bakmndan ANAPn programnda hem nleyici, hem de onarmc yaklamlarn varlndan sz edilebilir. Nitekim, srdrlebilir kalknma ilkelerinin benimsenmesi de bunun delilini oluturur. te yandan, evre kalitesinin iyiletirilmesine ynelik yaklam onarmc modeller iinde grlebilecei gibi biyolojik zenginlii oluturan bitki ve hayvanlarn korunacak olmas, doaya zarar verici her trl kirlilie kar nlem alnacak olmas, erozyonla mcadele, kimyasal gbre yerine yeil gbre ve biyolojik kontroln teviki gibi ngrler de nleyici modeller iinde grlebilir. evre politikasnn aralar bakmndan yasal dzenlemeler, planlama ve ekonomik tevik aralar dikkati ekmektedir. Bu aralarn AB yelii erevesinde gelitirilecek olmas, uluslar aras ekonomik aralarn kullanld anlamna da gelebilir. Biyolojik zenginlii oluturan bitki rts ve yaban hayvan varlnn korunmas iin gerekli tedbirler alnacak olmas ile kirlilie ve zararl maddelere kar mcadele kapsamnda, hava-su kirliliine, toprak kirliliine, grlt ve grnt kirliliine, kimyasal maddelere, bio-teknolojik risklere ve nkleer tehlikelere kar nlemler alnacak olmas,yasal dzenlemeler iinde grlebilir. Ormanlara ynelik projeler ile nfusu 2000i geen yerlerde atk su ve kanalizasyon sistemleri kurulmasna ynelik dnceler de planlama aralarna rnek tekil eder. Programda youn olarak yer alan ekonomik tevik aralar iinde ise orman alanlarna ve teknolojilerine ynelik KOB projelerinin desteklenmesi, biyolojik yntemlerin kullanlmas amacyla iftilerin zendirilmesi ve geri dnm ve kazanm konusunda yine KOB yatrmlarnn zendirilecek olmas saylabilir. ANAP evre programnda, srdrlebilir kalknma ilkeleri balamnda dile getirilen baz yaklamlar, hem nleyici, hem de onarmc modellere uymaktadr. te yandan evre politikalarnn aralar iinde genellikle ekonomik tevik aralar ile evre korumaya arlk verdii anlalmaktadr. Dier deyile, evreye bakn temelinde dorudan devlet eliyle gerekletirilecek maddi giriimlerin ncelikli olduu dikkati ekmektedir. Buna karlk, uzlama-pazarlk ile evre koruma srecine halkn da dahil edilmesini salayacak bilgilendirme-katlm aralarnn ihmal edildii grlmektedir. Dolaysyla, programda, evre politikasnn temel ayaklarndan bir kann eksik olduu sylenebilir. h. Saadet Partisi (SP) Saadet Partisi(SP), programnn evreyle ilgili giriinde, bir bilge Kzlderilinin szlerinden yola karak, yeryznn, bize atalarmzdan kalan bir miras deil, torunlarmzn bize emaneti olduunu vurgulamaktadr. evre bal altnda genellikle dnya yzndeki evre sorunlarnn trlerine deinilerek, bunlarn hangi bakmdan nemli olduuna dikkat ekilmekte ve lkemizdeki evre sorunlarnn boyutlar ortaya konmaktadr. Daha sonra baz zm nerileri sralanmaktadr. evre programnn temel noktalar yledir (www.sp.org.tr/25.10.2002): zenli bir planlama ve ynetim ile dnyann doal kaynaklar, hava, su, toprak, flora ve fauna, zellikle de doal eko sistemleri korunmaldr. Kalknma ve sanayileme abalarn srdren lkemizde ciddi evre sorunlar vardr. lke genelinde erozyon, arpk kentleme ve buna bal altyap sorunlar youn olarak yaanrken, zellikle bat blgelerimizde sanayilemeden kaynaklanan evre kirlenmesi tehlikeli boyutlara ulamtr. lkemizin byk bir blmnde bitki rts ve ormanlar azalmaktadr. Srdrlebilir bir kalknma , partimizin balca hedeflerinden biridir. Saadet Partisi, retim ve tketimde insan ile doa arasndaki dengeyi, insan saln ve doal dokunun korunmasn esas alan evre politikalar gelitirecektir. Bu politikalarn temeli eitim olacaktr; her kademede evre bilincinin gelitirilmesi iin eitim programlar hazrlanacaktr. evre konusunda uluslararas kurulular ve sivil toplum kurulular ile ibirliine ve yerel ynetimlerin etkin klnmasna imkan salayacak yasal dzenlemeler yaplacaktr.

SPnin parti programnda da evre konusunda ncelikle planlama ve ynetim olgular ile dnyann evresel kaynaklarnn korunabileceine dikkat ekilmektedir. Bunun iin burada da srdrlebilir kalknmaya dikkat ekilmektedir. Bu balamda SPnin ngrlerinin de hem onarmc, hem de nleyici modellere ynelik bir ama tad sylenebilir. evre sorunlar konusunda eitim yoluyla evre bilinci kazandrmaya ynelik yaklamlar, nleyici modeller balamnda deerlendirilebilir. evre politikasnn aralar bakmndan da ncelikle planlama aralarna dikkat ekilmektedir. evresel kaynaklar konusunda bir planlama ve ynetimin ngrlmesi bu bakmdan deerlendirilebilir. Dier yandan, uluslar aras evre hukuku balamnda baz ngrler mevcuttur. Ayrca, baz konularda yasal aralarn varl da sz konusudur. Genel olarak deerlendirildiinde; SPnin evre programnn da evre politikalar bakmndan yeterli olduu sylenemez. Yasal ve de planlama aralar dnda, ok nemli dier baz aralarn olmamas, bunda en byk etkendir. i. Demokratik Sol Parti (DSP) Demokratik Sol Parti(DSP)nin hazrlad programda Partinin doa ve evre ile bark olmayan, bu deerleri korunmayan bir toplumun gelimesinin ve bymesinin srekliliinin olmayacann bilincinde olduu belirtilmektedir. Bu nedenle gerek snai ve tarm politikalarn gelitirirken, gerekse yerleme ve kentleme politikalar hazrlanrken doal denge ve evrenin korunmasnn, doal zelliklerin yitirilmemesinin n planda tutulduu dile getirilerek, srdrlebilir kalknma ilkelerine gnderme yaplmaktadr. DSPnin evre programnda, bir doal sermaye olarak evrenin nemi, onun korunmas, bunun iin temel ngrler ve aralardan sz edilmektedir. Bu hususlar, programda ayrntlar ile yle yer almaktadr(www.dsp.org.tr/25.10.2002): DSP doal sermayemizin dier sermayeler kadar nemli olduunu, zellikle turizm potansiyelimizin deerlendirilmesinde bu sermayeden sonuna kadar yaralanmann gerekliliini aka ortaya koymakta buna ynelik projeler gelitirmektedir. Bacasz sanayiimizin hammaddesi doal zenginliklerimizdir. Snrl su kaynaklarna sahip bulunan lkemizde bu kaynaklarn korunmas ve en verimli biimde deerlendirilmesi temel hedefimizdir. DSP bata tuz gl olmak zere hoyrata kirletilen gl ve nehirlerimizin kurtarlmasn gelecek dnemin ncelikli hedefi haline getirmektedir. Bu ilerin gerekletirilmesi iin uluslar aras kurululardan finansman destei salanmas yoluna gidilirken bir yandan da bu giderlere yararlananlarn katlmasna, ilikin dzenlemeler yaplacaktr. Tm kentlerimizde ve snai iletmelerimizde artma tesislerinin kurulmas salanarak, artmadan ya da doada doal yntemlerle yok olacak biimde ayrtrmadan hibir atk doaya braklmayacaktr. Kentlerimizdeki atk sularn artlarak yeniden kullanlmas, dntrlmesi olanakl atklarn dntrlerek kullanlmas zendirilecektir. DSP doa ve evrenin korunmasnn yurttalarmzdaki evre bilincinin gelitirilmesi ile sreklilik kazanaca gereinden hareketle bu konuda ana okullarndan balayan bir eitim kampanyasnn hazrlklarn srdrmektedir. DSP doal sermayemiz olan doa ve evrenin korunmas yannda gelitirilmesi ve zenginletirilmesini de hedeflenmektedir. Bu amala DSP tarafndan gemi yllarda uygulamaya konulan kamu arazilerinin aalandrlmak koulu ile uzun sreli olarak kii ve kurumlara kiralanmas uygulamas, finansman destekli olarak srdrlecek, zellikle erozyona kar mcadelede aalandrma snai nitelikli bitkilendirme uygulamas da eklenerek yaygnlatrlacaktr. DSPnin e-Trkiye projesinin ierisinde yer alan corafik bilgi sistemi lkemizin doal ve evre zenginliklerinin izlenmesi ve korunmasnda etkin bir yntem oluturacak, zellikle devletin hkm ve tasarrufu altndaki alanlarn doay koruyacak biimde deerlendirilmesine olanak tanyacaktr.

Stratejik adan bakldnda DSPnin programnda da hem onarmc, hem de nleyici modellere rastlamak mmkndr. Tuz Gl ve nehirlerin kurtarlmas ile kamu arazilerinin aalandrlmak koulu ile kiraya verilecek olmas onarmc modeller iinde grlebilir. Bunun yan sra, su kaynaklarnn korunmas, evreye ynelik eitime nem verilmesi, erozyona kar aalandrma, evre zenginliklerinin izlenmesi ve korunmas iin tasarlanan corafik bilgi sistemi de nleyici modeller iinde yer alabilir. Programda politika aralar bakmndan dikkat eken yaklamlar, daha ok yasal, planlama ve ekonomik tevik aralarna uymaktadr. evrenin turizm amal kullanmna ynelik iyiletirme projeleri, corafik bilgi sistemi ile kamu arazilerinin kiralanmas uygulamas, planlama aralarna rnek verilebilir. te yandan, evre korumas srasnda yaplan giderlere, evreden yararlananlarnda katlmasnn salanacak olmas (kirleten der), yasal dzenleme aralar iinde yer alr. Kentlerde atk su artm ile kat atk dnmnn tevik edilecek olmas ile kamu arazilerinin aalandrlmak koulu ile kiralanmas uygulamasna finansal destek verilecek olmas da ekonomik tevik aralar iinde grlebilir. Keza, evre koruma faaliyetlerinde uluslar aras kurululardan finansman destei salanacak olmas da uluslar aras ekonomik aralarn varlnn gsterir. Programda, yasal dzenleme, ekonomik tevikler ve planlama aralarndan eitli unsurlara rastlanmakla birlikte, uzlama-pazarlk ve bilgilendirme-katlm aralarna ynelik yaklamlarn olmamas dikkat ekici bir eksikliktir. Bu bakmdan, DSPnin de evrenin salt mekanik nlemler ve almalarla evre sorununa zm bulunabilecei gibi bir yaklam iinde olduu sylenebilir. j. Yeni Trkiye Partisi (YTP) DSPden ayrlan bir grup milletvekili tarafndan henz yakn bir tarihte kurulan Yeni Trkiye Partisi (YTP), evre ile ilgili programna nsanlar Birbirini Seven, Yeil Bir Dnyada, Temiz Bir Trkiye baln vererek, konuya ulusal ve kresel lekte yaklatna iaret etmektedir. Nitekim, programn giri cmlesinde dile getirilen u ifadelerle bu husus desteklenmektedir: Sevgisi azalan deil, birbirine sevgisi artan, efkat duygular gelien bir Trkiye'nin gereklemesi iin, tm zendirme imkanlarndan yararlanlmas, anlaylarn ve duygularn seferber edilmesi, plan ve programla bu hedefe ynelinmesi. Sz konusu plan ve programlara ynelik olarak Partinin evreyle ilgili yaklamlar, sosyal politika unsurlar ile iiedir(www.chp.org.tr/25.10.2002): Aile biriminin desteklenmesi... Sosyal gvenliin krsal kesime yaylmas... Yallarn ve engellilerin yalnz braklmamas Gemiin bizlere emanet ettii tarihi ve doal mirasa sahip klmas evrenin korunmas iin srdrlen evrensel mcadelenin desteklenmesi... Trkiye'de, doann ve tm canl trlerinin, yeilin ve sularn korunmas, iyiletirilmesi amacyla planl ve organize bir abann gereklemesi Yukardaki programda, stratejik adan dikkati eken noktalar, evrensel lekteki koruma mcadelelerine katlma ve lkemizdeki ekolojik deerlerin korunmasna ynelik abalardr. Dier deyile, ak olmamakla birlikte nleme ve onarm abalarna ynelik bir bak as sz konusudur. evre politikalar asndan bakldnda, fazla bir detay grnmemektedir. Ancak, zoraki de olsa, planlama aralar ile uluslar aras hukuk aralarnn gerekliliine dikkat ekildii sylenebilir. Bu konuda programn giriinde belirtilen tm zendirme imkanlarndan yararlanlmas ifadesi, ekonomik tevik aralar olduunun iareti saylabilir. YTPnin evre program, hangi taraftan baklrsa baklsn, pek donanml grnmemektedir. Bu balamda, genel olarak evre konusunun nemine dikkat ekilmekle birlikte, evre politikalar sz konusu olunca, byk eksiklikler olduu gzlenmektedir. k. Byk Birlik Partisi (BBP)

2002 genel seimlerinde %1den fazla oy alabilen son parti olan Byk Birlik Partisi(BBP)nin program, 1999 tarihlidir. Dolaysyla, evre ile ilgili program da 1999un geerli artlarnda hazrlanmtr. BBP evre programna, evre problemlerinin, Trkiye iin uzun vadede ciddi sorunlar haline geleceine deinerek balam ve evre sorunlarnn sebepleri olarak, mevcut teknolojik retim ile hakim siyasi-sosyal dnceleri gstermitir. Bu sorunlara zm retmeye ynelik ngrler yle sralanabilir(BBP 1999 Program:25-26): Mevcut evre problemlerinin hafifletilmesi ve yeni problemlere yol almamas iin, insanolunun mevcut retim-tketim ve hayat tarzlarnn yeniden sorgulanmas gerekmektedir. Problem global olduu iin zm de globaldir ve topyekn bir zihniyet dnmn gerektirmektedir. Bu sebeple byk lekli retimden vazgeilip, mevcut tketim alkanlklarn krkleyen uygulamalara son verilecektir. Gelime ve kalknma anlay yeniden sorgulanacak, snrl bir evrede snrsz bymenin imkanszl gzden uzak tutulmayarak, doal kaynaklarn kullanmnda gelecek nesiller gznnde bulundurulacaktr. Trkiyemiz iin ise; ncelikle tabiatla ahenk iinde yaamann yollar aranacak, Trkiyenin salkl bir evre envanteri karldktan sonra btn sanayi faaliyetlerinde nce, evre etki deerlendirmesi yaplarak evreyi kirletici tesislere izin verilmeyecektir. Toplumda evre duyarllnn oluturulmas iin youn bir bilgilendirme kampanyasna giriilecek ve zellikle devlet bu alanda sorumluluklar stlenecektir. Mevcut evre kanunlar yeniden gzden geirilip, uygulanabilir bir biimde tek yasa altnda toplanp,en byk kirletici olan devletin, kirleticiliine son verilecektir. Sivil nisiyatif Program dorultusunda, her ferdin gnll evreci bir zihniyete sahip olabilmesi salanacaktr. Tm partililerle birlikte evre korunmas takip edilecektir. BBP evre programnda stratejik bakmdan nleyici ngrlerin arlkta olduu dikkati ekmektedir. Gerek lkenin evre envanterinin karlarak, tm sanayi faaliyetlerinde ED uygulamasnn etkinletirilmesi, gerekse toplumda evre duyarllnn oluturma ve bu amala Sivil nisiyatif Program oluturulmas ngrleri, bu balamda deerlendirilebilir. evre politikalarnn aralar bakmndan, yasal dzenlemeler, planlama ve bilgilendirme aralarna ynelik ngrlerin bulunduu grlr. Mevcut evre kanunlarnn yeniden gzden geirilecek olmas, yasal dzenlemelere, bir evre envanteri ile EDin etkinliinin salanmas, planlama ve toplumda evre duyarll iin bilgilendirme kampanyasnn dnlmesi, bilgilendirme aralar iinde grlebilir. BBP evre programnda hem strateji, hem de politika aralar bakmndan eksiklikler olduu sylenebilir. Her ne kadar dier partilerde de olduu zere, evrenin btncl yaklam gerektiren bir sorun olduu kavranm grnmekle ve buna ynelik bir program gelitirme gayreti gzlenmekle birlikte, bunda yeterince baarl olduu sylenemez. Dier eksiklikler sakl kalmak kouluyla, rnein; bilgilendirmeye ynelik ngrler sunulurken, onun btnleyici unsuru olan katlm hakknda her hangi bir yaklam sz konusu deildir. Bu durumda bu programn da sorunsaln belli baz noktalarna ynelik paral bir yaklam ierdii sylenebilir. SONU deal bir evre politikas, mevcut yerel sorunlarn niteliine gre belirlenen ancak kresel sorunlar da dikkate alan ve buna gre oluturulan btncl dncelerin uygulanmasyla gerekleebilir. te yandan, ortada bir evre sorunu gereini fark etmekle birlikte, bunlara zm retme noktasnda sadece asli birka unsurla yetinmek bir evre politikasnn deil, olsa olsa evre poplizminin iareti saylabilir. Siyasal otoriteyi kullanacak g, evre sorunsalna, her hangi bir toplumsal kurum ya da sivil toplum rgtnden daha farkl yaklamak zorundadr. Bu noktada, siyasal otorite dndaki evreye duyarl gruplar/topluluklar, mevcut sorunlara dikkat ekme, kamuoyu oluturma ya da

ksmen dorudan giriimde bulunma gibi bir ilev tarken, siyasal otorite, dorudan sorunlar zc politikalar retme ve uygulama zorunluluu iindedir. Bu bakmdan, siyasal iktidara aday siyasi partilerin evre programlar, her hangi bir STnn yaklamndan daha somut ve uygulamaya ynelik unsurlar iermek durumundadr. 2002 seimlerine giren siyasi partilerin evre programlarnn, bilimsel evre politikas ilkelerinden ok uzak olduu sylenemez. ekilsel olarak hemen her parti programnda evre politikalarnn hem strateji, hem de politika aralar bakmndan eitli yaklamlar bulunmakla birlikte, bunlarn btnlnde sz edilemez. Dier deyile, evre politikasnda ngrlen strateji ve aralarn, ancak bir arada bulunduu zaman bir politikadan bahsedilebilecei gereinden hareketle, mevcut parti programlar, byle bir btncllkten uzak grnmektedir. Her ne kadar her parti, evrenin ok nemli olan eitli boyutlarna ayr ayr ya da ayn anda dikkat ekmilerse de bunlar, nispeten paral bir yaklam zellii gstermektedir. Kimi programlarda planlama aralar younlukta iken, kimilerinde de yasal dzenlemeler ya da bilgilendirme-katlm aralar younluktadr. Uluslar aras politika aralar bakmndan birka clz yaklam olmakla birlikte bunlarda daha ok ekonomik tevik salanmas amacna yneliktir. evre konusundaki uluslar aras hukuksal ve ynetsel/siyasal dzenlemeler konusunda eksiklikler vardr. rnein; gelimi lkelerde hzla yaygnlaan evresel maliyetler ya da evre muhasebesi konusunda hemen hemen hibir ngr yoktur. Oysa, bir evre politikasnn baarsndan sz edebilmek iin bilgilendirme ve katlma olanak salanrken, ayn zaman da ekonomik faaliyetlerinin devamll bakmndan evreye duyarl retim yntemlerinin tevik edilmesi de gerekir. Keza bunlarn, hem evreye, hem de ekonomiye ynelik yasal dzenlemelerle ve evre-ekonomi kartln ortadan kaldrmak iin uzlama-pazarlk aralar ile desteklenmesi gerekir. Doal olarak, ulusal yaklamlarn, uluslar aras politikalarla btnletirilmesi gerei de gz ard edilemez. phesiz ki zellikle baz partilerin evre sorunsalna dikkat ektii noktalar gereksiz ya da nemsiz deildir. Aksine mevcut yaklamlar, sorunsal alglama bakmndan, ulusal ve kresel lekte bir hassasiyetin olduunu gstermektedir. Ancak, zm retme noktasnda evre politikasnn en nemli aralarndan bazlarnn ihmal edilmesi ya da baka bir ifadeyle, bu aralarn topluca bir arada olmamas, sz konusu programlarn, evre politikas olabilme yetkinliklerine glge drmektedir. Dier deyile, siyasi partilerin evre sorunsaln alglamalar bakmndan bir eksiklik sz konusu deilken, bunlar giderme bakmndan bilimsel yaklamn eksiklii sz konudur. Doaldr ki, ekonomik nceliklerin ok fazla olduu bir lkede, evreye bakn fazla nemli olmas beklenemez. Kald ki, mevcut konjonktr iinde partiler, oy kaygsyla, evresel zenginliklere dayal ekonomik alternatifler de retebilirlerdi. Oysa en azndan evre programlarnda-, genel olarak byle bir yaklam sz konusu deildir. Bundan dolay, siyasal partiler balamnda, gemi yllara gre evre duyarllnn daha da art sylenebilir. Ancak, bu duyarlln art, hakln bu konudaki isteminin art ile olanakldr ki, bunun iin de kamuoyunda evre bilincinin artrlmas gerei vardr. te yandan, evre sorunlarnn (birikimli zelliinden dolay), ekonomi gibi baz ncelikler nedeniyle ertelenmesi mmkn olmayan bir nitelik tadn da unutmamak gerekir. Bunun iin her siyasi partinin, programnda, evreyi dier unsurlardan daha az nemli grmemesi ve bir iktidar partisinin hassasiyeti iinde, zenli ve btncl bir evre politikas ile seimlere hazrlanmas gerekmektedir. [1] Bu makalenin knyesi yledir: evre Politikas Bakmndan Siyasi Parti Programlar zerine Bir Deerlendirme, Yerel Ynetim Ve Denetim, C: 7, S: 12, 27-41, (2002). * Politik pazarlama terimi, lke insannn toplumsal, ekonomik ve siyasi ihtiyalarn karlayacak bir fikrin, etkili bir lider nclnde halka sunulmas ve kabul edilmesini salamaya ynelik almalar ifade etmektedir(Altnta,2001:35).

* Coase Teoremi denilen ve dsalln mdahaleci olmayan zm olan bu model, 1992 yl Nobel ktisat dl sahibi Amerikal iktisat Ronald H. Coase tarafndan gelitirilmitir.