TMH

BETONARME YAPILARDA DURABLTE VE TS EN 206-1 STANDARDININ GETRD YENLKLER

Blent BARADAN(*), Halit YAZICI(**)
GR Son yllarda arka arkaya yaadmz deprem felaketleri, birok betonarme yapda betonun proje dayanmn salamakta ne kadar yetersiz kaldn ortaya koymutur. Ayrca sz konusu yaplarn birounda, korozyon olay sonucu, elik donatbeton aderansnn yok olduu, elik donatnn kesit kayb nedeniyle tama gcn byk oranda kaybettii, paspay tabakasnn atlad veya dkld grlmtr. Beton retimi kendine zg kurallar olan bir teknolojidir. retimin her aamas adeta bir zincirin halkalarn oluturur. retimin herhangi bir aamasnda yaplacak bir hata veya ihmal dier artlar uygun olsa bile sonucun olumsuz olmasna yol aar. Betondan beklenen nemli fonksiyon, ilenebilirlik, dayanm ve dayankllktr. Beton, taze halde iken, -kullanlaca yerdeki artlar ve ekipman da dikkate alnarak- kalplar kolayca doldurabilecek ve sktrlabilecek kvamda olmal, tama, yerine yerletirme ve sktrma ilemleri srasnda kararlln korumal, herhangi bir ayrma ve su kusma problemine yol amayacak ekilde tasarlanm olmaldr. Sertlemi haldeki betondan beklenen ise proje dayanmnn belirli bir gvenlikle salanabilmesi ve servis mr boyunca maruz kalaca i ve d ypratc etkilere kar kalc olmasdr. Ayn zamanda, kaynak israfna yol amayacak ekilde ekonomik olmas gerektii de dikkate alndnda, beton dizaynn aslnda bir optimizasyon problemi olduu grlebilir. Tm bu artlar salayan betonun elde edilebilmesi, ancak evre ve kullanm koullarn da dikkate alan bir tasarm yaklamyla, eksiksiz, doru bir uygulama ile ve retimin her aamasnn denetlenmesi ve kalite kontrolunun yaplmas ile mmkndr. Bu balamda, hibir hesaba dayanmadan, agregalarn ve imentonun geliig(*) Prof. Dr., (**) n. Yk. Mh. DE naat Mhendislii Blm, zmir

zel oranlarda birbirine katlmas, bu karma orba kvamna gelinceye kadar su eklenmesi ve kalplara hibir sktrma ilemi yaplmadan yerletirilmesi ve gerekli bakmn yaplmamas ile oluturulmu bir malzemeden bu zellikleri salamasn beklemenin ar iyimserlik olduu aktr. Gnmzde yap stoumuzu oluturan birok betonarme yap hibir mhendislik hizmeti almadan ina edilmi durumdadr. Mhendislik hizmeti alm gibi grnen birounda ise projelerin kat stnde kald, uygulamaya yanstlamad bilinen gereklerdir. Byle bir ortamda, oluan deprem hasarlarna bakarak betonarme yap sistemlerinin depreme dayanksz gibi gsterilmesi ve malzeme olarak betonun ktlenmesi toplumda nemli yanlsamalara yol am, sorunun doru tehis edilmesini engellemitir. Depreme dayankl yap tasarmnda tek parametrenin zemin koullar olduu, iyi zemine oturan kaliteli-kalitesiz tm yaplarn depreme dayankl olaca gibi toplumda yaygn ve ok yanltc bir kanaat oluturulmu durumdadr. Elbette zemin etd bir yapnn inasnn ilk ve vazgeilmez aamasdr. Buradan elde edilen parametreler dorudan yap tasarmn etkiler. Ancak, bugn inaat mhendisliinin geldii bilgi birikimi ve teknoloji ile her trl zemin koulunda depreme dayankl yap inasnn olanak dahilinde olduu da topluma iyi anlatlmaldr. Yapnn ekonomik deerinin yannda kalite kontrol amacyla yaplan harcama nemsiz mertebelerde olmasna ramen, ne yazk ki konunun nemi lkemizde hala tam olarak kavranamamtr. Bir ok betonarme yap yetersiz veya hibir kalite kontrol sistemi olmadan geliigzel bir ekilde ina edilmekte yapnn ykselmesi ve yklenmesi ile sorunlar bazen yap kullanma girmeden ortaya kmakta, ou zaman ise ykleme asndan kritik olan deprem gibi yanal bir ykleme altnda yap beklenen performans gsteremeden hasar alabilmekte, can ve mal kayplarna yol aabilmektedir. Yalnzca beton snf esas alnarak tasarlanm

62

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

TMH
betonarme yaplarn servis mrleri Tablo 1 - Beton snflar ve dayanmlar TS500-2000 boyunca karlaacaklar deprem fck karakteristik Edeer kp fctk karakteristik Ec(28 gnlk) dndaki eitli i ve d ypratc silindir basn (150mm)basn eksenel ekme Elastisite etkiler nedeniyle de hasar grme- Beton dayanm dayanm dayanm Modl (N/mm) (N/mm) (N/mm) (N/mm) leri, byk bakm, onarm masrafla- Snf 16 20 1.4 27000 rna yol amalar da mmkndr. Bu C16 nedenle, mhendis, mimarn beto- C18 18 22 1.5 27500 narme yaplarn zamanla bozulma- C20 20 25 1.6 28000 sna yol aan etkenler konusunda C25 25 30 1.8 30000 temel bilgilere sahip olmas ve C30 30 37 1.9 32000 gerekli nlemleri tasarm aama- C35 35 45 2.1 33000 snda almas gereklidir. Bu konu- C40 40 50 2.2 34000 nun nemi son yllarda gittike n C45 45 55 2.3 36000 plana kmaktadr. Nitekim naat C50 50 60 2.5 37000 Mhendisleri Odas tarafndan dzenlenen 5. Ulusal Beton Kongredardnn yrrle giri tarihi 08.03.2004 olarak sinin konusu "Dayankllk (Durabilite)" olarak belir- ilan edilmitir. Bir baka deyile, yrrlkte olmalenmi ve nemli bir katlm salanmtr. Ayrca, yan bir standarda atf yaplmaktadr ki, bu durumda "Yap Malzemesi" lisansst eitim programlarnda TS 500deki beton nitelik denetimi ynteminin Betonarme Yaplarn Dayankll konusu ayr bir 08.03.2004 tarihine kadar geerli olaca sonucuna ders olarak yer almaya balamtr. varlabilir. Tm dnyadaki gelimeler dorultusunda bu konu- TS 500e gre beton snflar ve dayanmlar Tablo nun nemi yeni standartlara ve ynetmeliklere -1de gsterilmitir. Tablo-1de yer alan beton snflayanstlmaya balanmtr. Bu yazda, Mart 2004te rn simgeleyen C20, C30 gibi ifadelerdeki rakamlar yrrle girecek ve TS 11222 Hazr Beton 15/30 cm standart silindir rneklerinin 28. gndeki Standardnn yerini alacak TS EN 206-1 Beton, basn dayanmlarnn MPa (N/mm) biriminde ifazellik, Performans, malat, Uygunluk standard- desidir. Grld gibi TS 500de beton snflar nn betonun nitelik denetimi iin getirdii hkm- C50ye kadar tanmlanmtr. TS EN 206-1 ise bu ler, TS 500 ve TS 11222 hkmleri ile kyaslamal noktada daha farkl bir yaklam getirmektedir. Buna olarak tantlm ve betonarme yaplarn dayankl gre beton snflar C8den balamakta ve C100e olabilmesi iin getirilen neriler irdelenmitir. kadar gsterilmektedir (Tablo 2). Ayrca beton snf gsteriminde silindir rnein MPa olarak dayanmnn yannda 15 cm ayrtl kp, rnein MPa BETONDA STATSTKSEL KALTE KONTROL lkemizde beton ve betonarme konularnda kartlan standartlarn bir ounda uyumsuzluklar vardr. Bu nedenle uygulamada betonun nitelik denetimi konusunda skntlar kmaktadr. TS 500-1984 basks ile TS 500-2000 basks arasnda nitelik denetimi asndan nemli farkllklar mevcuttur. Ayrca TS 11222-2001 hazr beton standard ile Avrupa Birlii uyum almalar kapsamnda yrrle girmesi ve TS 11222in yerini alacak TS EN 206-1 Beton, zellik, Performans, malat, Uygunluk standard dierlerinden farkl hkmler iermektedir. Bu elikiler, standartlarn hazrlanmas srasnda farkl disiplinlerden deiik kiilerin grev almasndan ve danma mekanizmasnn yeterince iletilememesinden kaynaklanmaktadr. 21 Temmuz 2002 tarih, 24822 tarihli Resmi Gazete'de yaynlanan kararla TS 500-2000 standardnn baz hkmleri deitirilmitir. Buna gre betonun nitelik denetiminin TS EN 206-1 standardna gre yaplmasna karar verilmitir. Ancak 06.02.2003 tarih ve 25016 sayl Resmi Gazetede TS EN 206-1 stanTablo 2 - Beton snflar ve dayanmlar TS EN 206-1
Basn dayanm snf C 8/10 C 12/15 C 16/20 C 20/25 C 25/30 C 30/37 C 35/45 C 40/50 C 45/55 C 50/60 C 55/67 C 60/75 C 70/85 C 80/95 C 90/105 C 100/115 En dk karakteristik silindir dayanm fck,sil (N/mm) 8 12 16 20 25 30 35 40 45 50 55 60 70 80 90 100 En dk karakteristik kp dayanm fck,kp, (N/mm) 10 15 20 25 30 37 45 50 55 60 67 75 85 95 105 115

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

63

TMH
olarak dayanm yer almaktadr. rnein TS 500de C40 olarak gsterilen beton snf TS EN 206-1de C40/50 olarak simgelenmektedir. TS 500n nitelik denetimi ile ilgili hkmlerinin TS EN 206-1e balanmas mevcut elikilerin ortadan kaldrlmas iin nemli bir adm olarak yorumlanabilir. Ancak TS 500 ve TS EN 206-1da beton snflarn gsteren tablolarn farklln korumas, C50nin zerindeki beton snflarna gre betonun tahmini elastisite modlnn, ekme dayanmnn, betonarme hesap katsaylarnn (k1) tablo halinde verilmemesi veya bu parametreleri hesaplamak iin uygun formllerin bulunmamas nedeniyle TS 500de daha kapsaml bir revizyona gidilmesi ihtiyac ortaya kmaktadr. rnek saylar ve rnek alma skl da standartlarda farkl ekilde ifade edilebilmektedir. TS 500-2000e gre her retim biriminden en az bir grup (3 silindir veya kp) deney rnei alnmaldr. Bir retim birimi 100 m veya 450 myi geemez. Bir iten en az grup numune alnmas zorunludur. Numunelerin her birinin ayr betonyerden veya ayr transmikserden alnmas zorunlu tutulmutur. TS EN 206-1gre ise, imalatn ilk 50 m iin 3 numune sonraki her 150 mlk retim iin 1 numune alnmas ngrlmektedir. Bu durumda dier standartlara kyasla alnmas gerekli en az rnek saylarnn ar azaltld sylenebilir. Elbette, denetim iin alnacak rnek says standartlarn verdii rnek saylarndan fazla olabilir. Bu durumda denetim mhendisi alnacak rnek saysn bilgi ve tecrbesini gz nne alarak belirlemelidir. Gvenilir bir denetim iin her beton biriminden en az 9 rnek alnmas tercih edilebilir. Bu rneklerin 7, 28 gnde krlabilir. Dier ise olumsuz sonularn kontrol veya daha farkl yalarda denetim iin kullanlabilir. Ancak, bu nitelik denetiminin betonun potansiyel dayanmn gsterdii, antiye artlarn tam olarak yanstmad unutulmamaldr. antiyedeki yerine yerletirme ve kr ilemleri beton zelliklerini nemli derecede etkiler. rneklerin basn dayanmlarnn istenen seviyede kmas yalnzca karmn iyi olduunun gstergesidir. Baz durumlarda betonun yarmada ekme dayanmnn veya eilme dayanmnn belirlenmesi istenebilir. Yarmada ekme dayanm iin 15/30 standart silindir rneklerin alnmas tercih edilmelidir. Nadiren de olsa kp rneklerle de yarmada ekme dayanm belirlenebilmektedir. Eilme dayanmn tayini iin 10x10x60 cm veya 15x15x75 cm boyutlu prizmatik rnekler hazrlanr. rnek says beton basn dayanm iin nerilenden az olmamaldr. Uygulamada ounlukla kontrol mhendisleri deney rneklerinin ortalama deerlerinin beton snfn tutmas halinde sonulardan tatmin olur. Ancak ada yaklam risk ve olaslk kavramlarn ieren istatistiksel yntemlerin ve karakteristik beton basn dayanm kavramnn kullanlmasdr. Betonlarn snflandrlmasnda karakteristik dayanm (fck) esas alnr. rnein C25, 28 gnlk karakteristik silindir basn dayanm 25 MPa (250 kgf/cm) olan beton anlalr. Karm hesaplarnda esas alnacak ama beton dayanm fca ise standart sapma ve snf dayanm kullanlarak bulunur. Standart sapmann belli olmad durumlar iin artm miktarlar TS 802 beton karm hesaplar standardnda tarif edilmitir. Deney verilerinin deerlendirilmesinde de ama dayanm kavramnda olduu gibi istatistiksel yntemler kullanlr. Standartlara gre deimesine ramen, beton retiminin denetimi, parti baznda ve yeterli sayda deney verisi elde edildikten sonra tm retimin denetimi eklinde gerekletirilir. retilen her beton biriminin (parti baznda) deerlendirilmesinde betonun kabul edilebilmesi iin aadaki koullarn her ikisini de salamas gereklidir.
TS EN(206-1) TS 500(2000) TS 11222(2001)
Mart-2004ten itibaren geerli

fcmfck+1 MPa fcmfck+4 MPa fcminfck-3 MPa fcminfck-4 MPa

fcmfck+4 MPa fcminfck-4 MPa

Her ne kadar standartlara gre parti bazndaki denetimde kullanlan formller benzer olsa da uygulama asndan nemli farkllklar vardr. yle ki; TS 500 (2000) standardna gre ardk rnek bir grubu (rnein G1), ardk grup bir partiyi (rnein P1) oluturmaktadr. Bir baka ifade ile, rnekten oluan rnek gruplar srasyla G1, G2, G3GN olarak gsterilmekte, bu gruplarn tekrarl olarak (giriimli) kullanmyla ise partiler P1{G1, G2, G3}, P2{G2, G3, G4}, P3{G3, G4, G5} oluturulmaktadr. Bylece, beton nitelik denetimi yaplrken deney verilerinin tekrarl (giriimli) olarak kullanld ve ele alnan her partinin kendinden nceki partiden iki grup, ondan nceki partiden ise bir grup numune sonucunu ortak kulland grlmektedir. Bylece fcm deeri partiyi oluturan grubun ortalamasn gstermektedir. Verilerin giriimli kullanlmasyla, rnein 15 numuneden oluan 5 grubun deerlendirilmesi sanki 27 rnek (dokuzar rnekli 3 parti) varmasna yaplmaktadr. Bu durum, TS 500 (2000)de tm retimin denetim yntemi olmad iin, ayn yapya ait beton birimleri arasnda balant kurarak retim kalitesinin srekliliinin salamasna katkda bulunmaktadr. fcmin ise partiyi oluturan grubun iinde ortalama dayanm en dk olan grubu gstermektedir.

64

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

TMH
TS 11222de de fcm deeri partiyi oluturan grubun ortalamasn, fcmin ise partiyi oluturan grubun iinde ortalama dayanm en dk olan grubu gstermektedir. Ancak, deney verilerinin giriimli kullanm sz konusu olmamaktadr. TS EN 206-1de fcm ardk numunenin ortalama basn dayanmn, fcmin rneklerden elde edilen en dk basn dayanmn gstermektedir. Bu standartlarn tmnde kullanlan fck karakteristik basn dayanmn simgelemektedir. Ancak parti denetiminde henz bu deer belli olmad iin fck snf dayanm (proje) olarak alnr ve ortalama dayanmn, belirli lde arttrlm snf dayanmn salamas istenir. TS 11222 ve TS EN 206-1e gre ise krlan rnek says 15e ulatnda aadaki artlar geerlidir. TS 500(2000) TS 11222(2001) Yok fcmfck+1.28 fcminfck-4 MPa TS EN(206-1) fcmfck+1.48 fcminfck-4 Mpa rnek olarak, arka arkaya 6 farkl retimden alnan 18 adet 15 cm ayrtl kp numune laboratuvarda krlarak deney verileri, TS 500-2000, TS 11222-2001 ve TS EN 206-1 standartlarnda yer alan kriterler kullanlarak deerlendirilmi ve sonular aadaki tablolarda sunulmutur. Projede beton snfnn C20 olmas ngrlmtr. Yukarda grld zere, standart birbirinden farkl kriterler sunduu iin deerlendirme sonular da farkllklar arz etmektedir. Burada dikkat ekici nokta TS 11222de ve TS EN 206-1 standartlarnda balang deerlendirilmesinde kullanlan kriterler, standart sapmann dk olmas halinde tm retimin denetiminde kullanlan kriterden daha ar kalabilmektedir. Standart sapmann ok yksek olmas durumunda ise parti baznda olumlu gibi grnen retimin, tm retim baznda kabul edilemez olmas da mmkndr. deal olan hem parti baznda, hem de tm retim baznda deerlendirme sonucunun olumlu kmas, retimin standart sapmasnn dk, deikenliinin az olmasdr.
Tablo 3 - Saysal rnek TS 500 (2000)

Burada 1.28, %10 dk dayanmllar snr iin Gauss dalm katsaysdr. Baka bir deyile, alnan rneklerin dayanmlarnn ancak %10unun bu deerin altnda kalmasna izin verilir. 30 ve daha fazla saydaki rnek iin geerli olan bu deer, daha az saydaki rnek iin deiebilir. TS EN 206-1de bu katsay %5 risk iin 1.48 olarak verilmektedir. Ancak, %5 risk iin Gauss dalm katsaysnn aslnda 1.64 olmas ise ilgin bir durumdur. ise rneklerin standart sapmasdr. Denklemlerden grld gibi, standart sapma bydke belirli bir karakteristik dayanm salamak iin gerekli ortalama dayanm ykselir. Yukarda aklanan koullar salanamazsa yapnn betonarme hesaplar elde edilen dk beton dayanmna gre yeniden kontrol edilir. Gerekli durumlarda, yapnn kullanm amacn deitirmek, kat adedini azaltmak, yapy takviye etmek, yapnn bir blmn veya tamamn ykmak gibi nlemlere bavurulur. Benzer yaklam yalnzca retim srasnda alnan standart beton rnekleri iin kullanlmamakta, sertlemi betondan alnan karot rnekleri ile ve beton tabancas kullanlarak elde edilen sonularn deerlendirilmesi iin de uygulanmaktadr.

PART 1

KP DAYANIMI 28. gn (MPa)

GRUP ORT. (MPa) 28.3 28.2 25.7 28.2 25.7 28.5 25.7 28.5 27.4 28.5 27.4 27.3

DEERLENDRME: fcm fck + 1.0 fcmin fck - 3.0 fcmin=25.7>25.0-3=22.0

Sonu

G1 28.8; 27.0; 29.2 G2 28.6; 27.8; 28.2 G3 24.8; 25.6; 26.8

fcm=27.4>25.0+1=26.0 Kabul

G2 28.6; 27.8; 28.2 G3 24.8; 25.6; 26.8 G4 29.0; 28.7; 27.8

fcm=27.4>25.0+1=26.0 Kabul fcmin=25.7>25.0-3=22.0 fcm=27.2>25.0+1=26.0 Kabul fcmin=25.7>25.0-3=22.0 fcm=27.7>25.0+1=26.0 Kabul fcmin=27.3>25.0-3=22.0

G3 24.8; 25.6; 26.8 G4 29.0; 28.7; 27.8 G5 26.5, 28.5; 27.2

G4 29.0; 28.7; 27.8 G5 26.5, 28.5; 27.2 G6 26.6; 28.0; 27.5

Tablo 4 - Saysal rnek TS 11222

PART 1 G1 G2 G3 2 G4 G5 G6 Tm retim

KP DAYANIMI 28. gn (MPa) 28.8; 27.0; 29.2 28.6; 27.8; 28.2 24.8; 25.6; 26.8 29.0; 28.7; 27.8 26.5, 28.5; 27.2 26.6; 28.0; 27.5 fcm= 27.6 = 1.2

GRUP ORT. (MPa) 28.3 28.2 25.7 28.5 27.4 27.3

DEERLENDRME: fcm fck + 4.0 fcmin fck - 4.0

fcmin=25.7>25.0-4.0=21.0

Sonu

fcm=27.4<25.0+4.0=29.0 Red

fcm=27.7<25.0+4.0=29.0 Red fcmin=27.3>25.0-4.0=21.0

KABUL

fcm fck + 1.28 27.6 25 + 1.28*1.2 = 26.5

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

65

TMH
Tablo 5 - Saysal rnek TS EN 206-1

GRUP

KP DAYANIMI 28. gn (MPa)

Deerlendirme: fcm fck + 4.0 fcmin fck - 4.0

Sonu

1 2 3 4 5 6

28.8; 27.0; 29.2 28.6; 27.8; 28.2 24.8; 25.6; 26.8 29.0; 28.7; 27.8 26.5, 28.5; 27.2 26.6; 28.0; 27.5

fcm=28.3 < 25.0 + 4= 29.0 Red fcmin=27.0 > 25.0 - 4= 21.0 fcm=28.2 < 25.0 + 4= 29.0 Red fcmin=27.8 > 25.0 - 4= 21.0 fcm=25.7 < 25.0 + 4= 29.0 Red fcmin=24.8 > 25.0 - 4= 21.0 fcm=28.5 < 25.0 + 4= 29.0 Red fcmin=27.8 > 25.0 - 4= 21.0 fcm=27.4 < 25.0 + 4= 29.0 Red fcmin=26.5 > 25.0 - 4= 21.0 fcm=27.3 < 25.0 + 4= 29.0 Red

snda, darbe, anma, erozyon ve oyulma etkileri saylabilir. Kimyasal etkenler dardan beton iine szan zararl maddelerden kaynaklanabilecei gibi, beton bileimini oluturan malzemelerden de kaynaklanabilir. Bunlar arasnda alkali-silika reaksiyonu (ASR), slfat etkisi, karbonatlama, korozyon, baz asit ve tuz etkileri saylabilir. Bozulmann fiziksel nedenleri; donma-zlme, buz zc tuzlar, yksek scaklklar vb. etkilerdir. Betonun deiik kkenli i ve d etkenlerle bozulmas ematik olarak ekil 1de gsterilmektedir [1].

Gnmzde betonarme yaplarn servis mrlerini etkileyen en nemli fcmin=26.6 > 25.0 - 4= 21.0 faktrn betonarme donatsnn pasTm fcm= 27.6 fcm fck + 1.48 KABUL lanmas (korozyon) olduu sylenebilir. Aslnda, doru dizayn retim = 1.2 27.6 25 + 1.48*1.2 = 26.8 edilmi, geirimsiz, kaliteli bir beton, elii korozyondan koruyarak yapParti veya genel deerlendirmede betonun istenen kriterleri salamamas durumunda, konunun dik- nn dayanmn ve dayanklln istenen dzeyde katlice incelenmesi ve ne yaplaca konusunda salar. Kimyasal koruma betonun alkalinitesi sayeivedilikle karar alnmas gereklidir. Aksi halde yap- sinde, fiziksel koruma ise ortamda bulunan ve nn ykselmesiyle birlikte sorunun zm iinden korozyona yol aan maddelerin yap eleman iine difzyonunun nlenmesi ile gerekleir. Betonun klamaz veya ok masrafl bir hal alabilir. bu olumlu zelliine ramen, uygulamada yaplan hatalar nedeniyle korozyon, gnmzde betonarme TS-EN 206-1 STANDARDININ BETONUN yaplarn en nemli sorunu olarak kabul edilmekteDAYANIKLILIININ SALANMASI N dir. rnein, pas pay tabakas yetersiz kalnlkta, GETRD NERLER geirimli ve kalitesiz bir betonarme eleman iindeki Yapay bir malzeme olan betonarmenin olumlu elik donat ksa srede paslanabilir. nk byle zelliklerini srdrebilmesi kalc olmasna baldr. bir elemanda karbonatlama cephesi, klorr iyonBeton veya betonarme elemanlarn deprem veya lar veya asidik svlar kolaylkla elie ulaabilir. ar yklemenin etkisi dnda da zamanla bozul- Ayrca slfat vb. zararl maddeler betonu zamanla malar sz konusudur. Bu nedenle gnmzde, tahrip edebilir. tasarm ykleri iin yeterli dayanm salayan betoBu hasarlar ounlukla yllar sonra olumaktadr. nun ayn zamanda dayankl olaca gr terk Ancak bazen yap hizmete girmeden ksa srede edilmitir. Ykler asndan istenen dayanm saoluanlar da vardr. lkemizde de alkali-silika reaklayan kaliteli bir betonarme eleman bile tasarm siyonu, slfat etkisi ve klorr korozyonu gibi nedenaamasnda dikkate alnmam iddetli etkiler, altnda umulmadk BETONUN ve DI ETKENLERLE BOZULMASI ksa srede bozularak kullanlmaz hale gelebilir ya da byk FZKSEL ve MEKANK ETKENLER KMYASAL ve BYOLOJK ETKENLER bakm, onarm masraf- * Donma-zlme * Asitlerin, Amonyum ve magnezyum tuzlarna yol aabilir. * Buz zc tuzlar larnn sertlemi imento ile reaksiyonu Yapnn bozulmasna * Deniz suyu etkisi * Betona slfat saldrs yol aan etmenler fizik- * Erozyon, yzeysel anma, oyulma * Gecikmi etrenjit oluumu (DEF) sel, kimyasal ve * Yksek scaklklar, yangn vb. * Alkali-silika reaksiyonu (ASR) mekanik kkenli ola* Karbonatlama bilir. Mekanik yolla * Korozyon vb. oluan hasarlar araekil 1 - Betonun i ve d etkenlerle bozulmas

66

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

TMH
lerle hasar grm ok sayda riskli yap mevcuttur. Betona ve donatya zarar veren fiziksel, kimyasal ve biyolojik kkenli etkenler hakkndaki bilgiye [1] Nolu referansla ulalabilir. Yapnn servis mr boyunca ilevselliini koruyabilmesi, maruz kalaca ypratc etkilerin trnn ve iddetinin tasarm aamasnda belirlenmesi ve gerekli nlemlerin alnmasyla mmkndr. Yapnn birden fazla etkiye ayn anda ve tekrarl olarak maruz kalmasnn olas olduu ve tm bu etkilerin bir arada deerlendirilmesinin gerektii gzden karlmamaldr. Alnacak nlemler ypratc etkinin trne ve iddetine gre farkllk gsterebilir. rnein slfat etkisinde kalacak bir yap iin imento seiminin nemi byktr. Ancak ok genel olarak nlemleri ana blme ayrmak mmkndr. Hemen hemen tm dayankllk problemlerinde belirleyici faktr suyun, su iinde tanan zararl maddelerin ve gazlarn beton bnyesine szmasdr. Dolaysyla kaliteli, geirimsiz beton retmek ilk ve en nemli nlem olarak dnlr. kinci gruba giren nlemleri ise, beton dizayn aamasnda yapnn karlamas muhtemel etkilerin dikkate alnmas ve buna gre doru malzeme seimi olarak tanmlamak mmkndr. nc gruba, suyun bir an nce yapdan tahliyesini salamak, nemin yap eleman zerinde youmasn nlemek, betonun atlamasn nlemek iin uygun derzler tekil etmek vb. alnmas gerekli yapsal nlemleri sokmak mmkndr. Bazen ok iddetli evre etkisi durumda ise betonun dtan izole edilerek korunmas gerekebilir. Betonun bulunduu ortamn deerlendirilmesi iin evresel etki snflamas ve ypratc etkiye kar dayankllnn salanmas iin beton karmlar iin getirilen neriler TS EN 206-1 standardnda sunulmutur. Bu neriler Tablo 6da gsterilmektedir. Buna gre; Karbonatlamadan kaynaklanan korozyon riskinin bulunduu ortamda kullanlacak betonun etkinin iddetine gre Su/imento orannn 0,65-0,50, en az imento dozajnn 260-300 kg/m, beton snfnn ise C20/25 - C30/37 olmas nerilmektedir. Benzer ekilde klorrlerin sebep olduu korozyon riski deniz suyundan kaynaklanan ve deniz suyu haricindeki klorrler olarak snflandrlm ve bu ortamda kullanlacak betonun etkinin iddetine gre S/ orannn 0,55-0,45, en az imento dozajnn 300-340 kg/m3 olmas, beton snfnn ise en az C30/37- C35/45 olarak seilmesi nerilmektedir. Donma-zlme riskinin bulunduu ortamda kullanlacak beton iin ise etkinin iddetine gre nerilen deerler srasyla 0,45-0,55, 300-340 kg/m ve

Tablo 6 - eitli evresel Etki Snflarnda Kullanlacak Betonlar iin, Beton karm ve zellikleri iin nerilen snr deerler (TS EN 206-1)
Korozyon veya zararl etki tehlikesi Karbonlama nedeniyle yok korozyon X0 XC1 XC2 XC3 XC4 Etki Snflar (Tablo 10.5) Klorrn sebep olduu korozyon Deniz suyu Deniz suyu haricinde Donma/zlme etkisi klorr XS3 XD1 XD2 XD3 XF1 XF2 XF3 XF4 ZARARLI KMYASAL ORTAMc XA1 XA2 XA3

XS1 XS2 En byk su/imento 0,65 0,60 0,55 0,50 0,50 0,45 0,45 0,55 0,55 0,45 0,55 0,55 0,50 0,45 0,55 0,50 0,45 oran En kk dayanm C16/20d C20/25 C25/30 C30/37 C30/37 C30/37 C35/45 C35/45 C30/37 C30/37 C35/45 C30/37 C25/30 C30/37 C30/37 C30/37 C30/37 C35/45 snfa En az imento 260 280 280 300 300 320 340 300 300 320 300 300 320 340 300 320 360 ierii(kg/m) En az hava ierii (%) 4,0b 4,0b 4,0b Dier Pr EN 12620:2000'e uygun Slfatlara dayankl artlar donma/zlme dayanakllna imento sahip agrega
a

Beton snflar 15/30 cm standart silindir ve 15 cm ayrtl kp rnek ile tanmlanmtr. Hava srklenmemi betonda, beton performans, ilgili etki snf iin donma/zlme etkisine dayankll kantlanm betonla kyas iin uygun deney metoduna gre belirlenmelidir. c XA2 ve XA3 etki snfnda baskn etkinin SO2-'den kaynaklanmas halinde slfatlara dayankl imento kullanlmas zorunludur. Slfatlara dayankllk 4 bakmndan imentonun snflandrlmas halinde orta ve yksek dayankl olarak snflandrlan imento XA2 etki snfnda (uygulanabiliyorsa XA1 etki snfnda) ve yksek dayankl imento ise XA3 etki snfnda kullanlmaldr. d Standartta verilen bu deerin yanl olduu, dorusunun C16/20 olmas gerektii dnlmektedir.
b

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

67

TMH
C25/30 - C30/37dir. Ayrca, etkinin orta ve iddetli olduu durumlarda hava srkleyici katk maddesi kullanlarak betonun en az hava ieriinin %4 olmas nerilmektedir. Zararl kimyasal ortamda kullanlacak betonlar iin etkinin iddetine gre getirilen neriler ise srasyla 0,55 - 0,45, 300-360 kg/m ve C30/37-C35/45dir. Zararl kimyasal etki slfatlardan kaynaklanyorsa slfata dayankl imento kullanlmas ngrlmektedir. Tablo 6da verilen deerlerin yap kullanm mrnn 50 yl olaca, betonda CEM I (P) tr imento ve 20-32 mm arasnda en byk tane byklne sahip agrega kullanlaca kabulne dayandn belirtmekte fayda vardr. Daha iddetli ypranma koullarnda veya daha uzun kullanm mrleri iin, daha dk S/ oranl, daha yksek imento dozajl ve daha yksek dayanml beton kullanlmas gerekebilir. Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik (A.B.Y.Y.H.Y. 1998) hkmleri ile deprem blgelerinde kullanlacak asgari beton snflarnn C16 ve C20ye karlmas olumlu deiikliklerdir. Ancak, durabilite, zellikle donat korozyonu asndan deerlendirildiinde bu beton snflarnn yeterli geirimsizlik salamad gzlenmektedir. Beton snfnn yalnzca yapsal kayglar dikkate alnarak seilmesi olduka hatal bir yaklamdr. rnein, deniz suyuna slanma-kuruma eklinde maruz kalan bir iskele yapsnda C20 snf bir beton kullanlmas balangta ekonomik ve uygun bir zm gibi grnebilir. Fakat, gemi tecrbeler ve saha gzlemleri gstermitir ki, deniz suyundaki klorr iyonlarnn yol at donat korozyonu sebebiyle byle bir iskele yaps 5-10 yl iinde tamamen kullanlamaz hale gelebilmektedir. Bu sebeple beton snf seiminin, yapnn servis mr boyunca maruz kalaca ypratc etkilerin ve yapsal ihtiyalarn birlikte deerlendirilerek yaplmas en doru yaklamdr. Uluslararas standartlarn ounda byle bir ortamda ina edilecek betonarme bir yapda betonun en az imento ierii 340 kg/m ile en byk Su/imento oran 0.45 ile snrlandrlmakta ve beton snfnn C35 ve zerinde olmas zorunlu tutulmaktadr. Aslnda, benzer snflandrma, TS 11222 Hazr Beton Standardnda ve TS EN 206-1de neri olarak verilmitir. Ancak, bu koullar ne betonarme projelerinde aranmakta, ne de bu projelerin denetiminde gz nne alnmaktadr. TS 500n bu konuda bu standartlara zorunluluk ieren bir atf yapmas uygun olacaktr. Daha nce belirtildii gibi, standartlarmzn genellikle farkl disiplinlerden gelen kiilerce danma mekanizmas yeterince iletilmeden hazrlanmas baz uyumsuzluklara yol amaktadr. Bu sorunun biran nce giderilmesi gerekmektedir. Avrupa Birlii uyum almalar kapsamnda tm standartlarmzn Avrupa Normlar ile deitirilmesi bu konuda iyi bir frsat olarak alglanabilir. Deprem ynetmeliimizde (A.B.Y.Y.H.Y. ) verilen en dk beton snf C16-C20, TS EN 206-1 standardnda zararl ypratc hibir etkiye maruz kalmayacak ve donat korozyonu riskinin ok az olduu yaplarda kullanlmas nerilen beton snfdr. Bir ok durumda, ypranma koullar dikkate alnarak betonun su/imento oranna ve imento dozajna snrlama getirilmesi beton snfn kendiliinden C30 dzeyine kmaktadr. Betonun Su/imento orann ve imento dozajn denetlemek kolay deildir. Oysa betonun basn dayanm kolayca denetlenebilmekte ve toplumda da bu konuda genel bir alkanlk olumaya balamaktadr. Bu nedenle zellikle deprem blgelerinde kullanlacak betonlarda, donat korozyonu yolu ile donat - beton aderansnn yok olmasn nlemeye ynelik olarak en dk beton snf snrlamasnn dzeyi ykseltilmelidir ve en az C30 olmaldr. Ayrca, betonun geirimliliini etkileyen en nemli parametreler S/ oran ve balayc miktar olduu iin, snf dayanmnn yan sra bunlarla ilgili snr deerlerin de salanmasna zen gsterilmelidir. Deiik niversitelerimizin yap malzemesi profesrleri yeni yaplacak yaplarn olas bir depreme kar dayankl olabilmesi iin gerekli asgari koullar ve en dk beton snfnn C30 olmas gerektiini 17 Austos 2001 tarihinde yaynladklar bir deklarasyon ile kamuoyuna duyurmulardr. Yaplarda C20 yerine C30 kullanm balangta bir miktar maliyet artna yol ayor gibi grnmesine ramen, bu miktar tm yap maliyeti yannda ok dk mertebede kalmaktadr. Projenin C20 snf beton yerine C30 snf bir betonla zlmesi halinde donatdan, kesit boyutlarndan ve yap arlndan salanan ekonomi, genellikle beton snfnn deitirilmesinden kaynaklanan, maliyet artn dengelemekte hatta toplam maliyeti azaltabilmektedir. Yaplan bir bilimsel alma sonucu, beton snf ykseldike deprem blgesi ve yap kat adedine bal olarak kaba inaat maliyetinden %5 civarnda bir tasarrufun salanmasnn mmkn olduu belirlenmitir [2]. SONU Deprem gibi etkiler altnda betonarme yaplarn istenen performans gsterebilmesi zemin etdnden balayarak iyi bir projelendirmeye ve bu projenin antiyede eksiksiz olarak uygulanmasna, kat zerinde kalmamasna baldr. Dolaysyla retimin

68

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

TMH
her aamasnn denetlenmesi ve kalite kontrolnn yaplmas bir lks deil yasal bir zorunluluktur. Kald ki, kullanlacak malzemelerin ve retimin kalite kontrol iin yaplacak masraf genellikle yapnn ekonomik deeri yannda yok denecek kadar azdr. Halen yrrlkte olan standartlar arasndaki uyumsuzluklar uygulamada zaman zaman skntlara yol amaktadr. Ancak, Avrupa Birlii uyum almalar kapsamnda, Mart 2004te TS EN 206-1in yrrle girmesi, TS 11222nin yrrlkten kalkmas ve TS 500n beton nitelik denetimiyle ilgili hkmlerinin TS EN 206-1e balanmas ile bu sorunlarn byk oranda giderilmesi beklenmektedir. Ancak TS 500teki beton snflarnn C50ye kadar tanmlanmas, TS EN 206-1de ise beton snflarnn C100/ 115e kadar belirlenmesi ve TS 500de betonarme hesaplarda kullanlacak katsaylarn, tahmini beton elastisite modl deerlerinin C50 snfnn stndeki beton snflar iin tanmsz kalmas bir eksiklik olarak grlebilir. Yapnn servis mr boyunca ilevselliini koruyabilmesi, maruz kalaca ypratc etkilerin trnn ve iddetinin tasarm aamasnda belirlenmesi ve gerekli nlemlerin alnmasyla mmkndr. Beton snfnn yalnzca yapsal kayglar dikkate alnarak seilmesi olduka hatal bir yaklamdr. Beton snf seiminin, yapnn servis mr boyunca maruz kalaca ypratc etkilerin ve yapsal ihtiyalarn birlikte deerlendirilerek yaplmas en doru yaklamdr. Bir ok durumda, ypranma koullar dikkate alnarak betonun su/imento oranna ve imento dozajna snrlama getirilmesiyle -yapsal zmle asndan gerekli olmasa bile- kullanlmas gerekli en dk beton snf kendiliinden C30 dzeyine kmaktadr. KAYNAKLAR
1. Baradan, B., Yazc, H., n, H. (2002): Betonarme Yaplarda Kalclk (Durabilite) D.E.. Mh. Fak. Yayn No. 298, 282 s., zmir. 2. Koca, C., Karaesmen, E., Erkay, C. (1998). Beton Basn Mukavemetindeki Deiikliklerin Yap Maliyetine ve Kalitesine Etkileri. Hazr Beton, Temmuz 1998, THBB, stanbul. 3. TS 500 (2000). Betonarme Yaplarn Tasarm ve Yapm Kurallar. 4. TS EN 206-1 (2002). Beton, zellik, Performans, malat, Uygunluk 5. TS 11222 (2001). Beton- Hazr Beton- Snflan-drma, zellikler Performans retim ve Uygunluk Kriterleri.

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

69