1.

UVOD Tehniko odravanje sistema predstavlja skup postupaka i aktivnosti ija je svrha spreavanje pojae stanja u otkazu, kao i vraanje sistema po pjavi stanja u otkazu u stanje u radu, u to kraem vremenu i sa to manjim trokovima u datim uslovima okoline i organizacije rada. Tehniko odravanje sistema obuhvata mjere koje zadiru u podruje proizvoaa i korisnika tehnikog sistema.Osnovni zadaci odravanja poinju projektovanjem, konstruisanjem i izradom tehnikih sistema koji treba da imaju povoljnu karakteristiku troenja, sa umanjenim i usporenim procesom habanja i troenja, i da podiu nivo eksploatacione pouzanosti i produuju ivotni ciklus sistema. Treba imati u vidu da odravanje u pogledu sadraja i dinamike sprovoenja mora biti vrlo paljivo odmjereno i strogo usklaeno sa stvarnim potrebama.U protivnom se mogu dobiti suprotni efekti.Umejsto visoke pouzdanosti nepaljivo i preesto sprovoenje, naroito sloenih i dugotrajnih postupaka odravanja, moe izazvati pojavu drugih, dodatnih i jo ozbiljnijih otkaza, ime se moe znaajno smanjiti pouzdanost, uz osjetno poveanje trokova.

2. ODRAVANJE KAO FUNKCIJA Odravanje tehnikih sistema je funkcija osnovne proizvodnje u preduzeu.Zao se ono definie u odreene organizacione forme i cjeline i funkcionie kao poseban podsistem u preduzeu.Odravanje je, znai, sutinski vezano za osnovni proces proizvodnje, jer doprinosi da se proizvodnja odvija na racionalan nain, uz optimalni nivo pouzdanosti svih tehnikih sistema u preduzeu. Kada se govori o jedinstvu funkcija odravanja i proizvodnje, kao neophodnom iniocu proizvodnje, onda se imaju u vidu osnovne psotavke: Ukupna funkcija proizvodnje se sastoji od zbira aktivnosti proizvodnje i odravanja, podranih od ostalih poslova u preduzeu Funkcija odravanja (bez obzira kako je organizaciono postavljena) ne predstavlja uslunu djelatnost, nego ima proizvodni karakter Radnici u Odravanju su proizvodni radnici Poslovi odravanja savremenih tehnikih sistema se multidisciplinarne prirode i zahtjevaju struniju radnu snagu nego klasini poslovi proizvodnje. Odravanje je proces kojis e protee kroz sve faze nastanka i eksploatacije tehnikih sistema, do jihovog konanog rashodovanja.Ono je sastavni dio reprodukcionog procesa, te ga zato treba posmatrati i izuavati kao integralnu aktivnost u obezbjeenju planiranog ivotnog ciklusa svakog tehnikog sistema.To je funkcija proizvodnje, koja ima jasno definisan proces rada, a kao sistem, to je dio proizvodnog sistema preduzea.

3. OSNOVE PLANIRANJA ODRAVANJA Planiranje je nerazdvojni dio mehanizma upravljanja nekim poslom.Ono nastupa po definici cilja posla i predhodi organizaciji tog posla.U okviru upravljanja postoje jo kontrola izvoenja uzeventualno pokretanje akcija, I analiza naina rada kako bi se izvuke pouke. Planiranje tehnologije odravanja nije, kako se to esto misli, proizvod nadahnua, ve uporan metodoloki rad.Kao takvo, ono se izvodi korak po korak, i to: 1. Definicija cilja odreuje kada elimo stii 2. Razlaganje na aktivnosti opisuje pojedine korake ka cilju 3. Odreivanje meuzavisnosti definie kojim redom se ti koraci izvode, kao i mogunost da vie ljudi uestvuje u poslu 4. Procjena vremena i resursa nam ukazuje da vie ljudi uestvuje u psolu 5. Rasporeivanje se odnosi na podjelu posova po izvoaima 6. Balansiranje plana provjerava realistinosti optimalnost plana 7. Odobravanje oznaava prihvatanje plana i obaveza koje iz njega proistiu. Da bi mogli planirati postupke odravanja, potrebna su neka osnovna pravila igre.Ona se odnose na pojmove u toku planiranja. Prvo I osnovno pravilo glasi: sve mora biti mjerljivo i mjereno.Na bazi ovog principa definie se aktivnost, kontolne take i akcije.

3.1. Koraci planiranja 3.1.1. Definicija cilja Prvi korak predstavlja definsianje cilja koga treba psotii.U skladu sa osnovnim principom planiranja, rezultat definisanja cilja mora biti dokument, koji ima sadraj.Svaki dokument koji ima vie od 5 stranica treba da ima svoj rezime, za one koje ne interesuju detalji nego samo sutina. 3.1.2. Razlaganje na aktivnosti Razlaganje na aktivnosti izvodi se funkcionalnom analizom.Vjerovatnosu definicija cilja i razlaganje na aktivnosti dve najkompleksnije aktovnosti planiranja, koje zahtijevaju i duboko razumijevanje ukupnih ciljeva i dovoljno detaljno poznavanje izvoenja poslova.Vrlo esto u tom poslu uestvuju specijalisti za pojedine aktivnosti.U ovom momentu treba naglasiti izvodivost, a ne izvoaa, jer se izvoai odreuju kasnije. 3.1.3. Procjena vremena Svakoj aktivnosti odreuju se potrebno vrijeme i resursi.Ima raznih naina procjenjivanja, od kojih je sigurno najbolji koritenje normativa, ako oni psotoje.Inae se koriste metode: Delfi metoda zajedniko procjenjivanje jednog broja ljudi (obino 5), dok se njihove procjene ne usaglase.To je vrlo gruba metoda i veoma zavisna od ozbiljnosti procjenjivaa.Koristi se obino za brzo procjenjivanje cijelog posla. Parametar metoda polazi od neke poznate aktivnosti kao parametra za mejrenje ostalih aktivnosti: npr. prosjean program zahtjeva jednu nedelju rada.Prema ovoj aktivnosti procjenjuju se druge.Sve dobijene vrijednosti se sabiraju i dobija se ukupna procjena. 3.1.4. Rasporeivanje poslova Za ovaj metod poterbno je ogranienje maksimalnog broja resursa (obino ljudi).Dijeljenjem ukupng broja procjenjenih ljudi dana sa brojem ljudi, dobijamo potrebno vrijeme za izvoenje posla.Unoenjem ovog vremena u mreni plan, moe se odrediti kritini put (najdui put od poetka do kraja), kao i dozvoljena odstupanja za sve ostale puteve, pa kontrolu skoncentrisati, prvenstveno, na kritinom putu.

3.1.5. Balansiranje plana Radili ili ne mreni plan, za obraun resursa je potreban gantogram.U gradice, koje predstavljaju vrijeme izvoenja, upisuju se potrebni resursi i zatm se sabiraju po vertikali.Posmatranje totala e pokazati da li smo bilo kada premaili dozvoljeni maksimum resursa u vremenu i da li je koritenje resursa u vremenu ujednaeno.Vrlo je vjerovatno da e se mroati razmjestiti aktivnosti na drugaiji nain, kako bi dobili stvarno optimalan plan. 3.1.6. Terminiranje Izvoenje stratekog planiranje se rokovno poklapa sa srednjoronim i dugoronim planiranjem, a odnosi se na nove ili psotojee proizvodne sisteme.Kod postojeih sistema sprovodi se strateko planiranje sa ciljem: Poveanje efikasnosti odravanja Prilagoavanje odravanja novim prilikama (nova tehnologija, poveani obim proizvodnje, promjena kadrovske strukture itd.) Strateko planiranje je zadatak poslovne funkcije, a odluivanje o ovim planovima ima tipini upravni karakter.Svrstava se u djelatnost organizovanja odravanja. Operativno planiranje sadri: Godinje planiranje osnovnih radova odravanja (preventivni pregledi, tehnika dijagnostika, podmaivanje, traenja i otklanjanja slabih mjesta, planske opravke) Mjeseno planiranje osnovnih radnji odravanja Terminrianje pojedinih aktivnosti osnovnih radova odravanja Godinje planiranje radova odravanja (radioniki radovi, nabavka rezervnih dijelova i materijala za odravanje, transport) Terminiranje pojedinih aktivnosti radova odravanja

Planiranje se u biti sastoji od: Prikupljanja i obrade podataka sa ciljem pripreme informacija za odluivanje Uslovi nabavke reyervnih dijelova i materijala i dr. Mogunosti koritenja spoljnih usluga za odravanje i sl. Operativno planiranje se izvodi posebno za svaku vrstu radova za odgovarajue usklaivanje meu njima u odnosu na raspoloive resurse rad tehniki sistem i novac za pokrie trokova.

4. FUNKCIJE SISTEMA PLANIRANJA TEHNOLOGIJE ODRAVANJA Osnovne funkcije sistema planiranja tehnologije odravanja su: 1. Program odravanja 2. Plan odravanja 3. Tehnoloki postupci odravanja 4. Vremenski normativi 5. Normativi materijala i rezervnih dijelova 6. Planiranje sredstava za rad 7. Radna dokumentacija 8. tehnika dokumentacija 9. plan supstitucije uvoza rezervnih dijelova, materijala i tehnologije 10. plan traenj i otklanjanja slabih mjesta na tehnikim sistemima 11. plan modernizacije i rekonstrukcije tehnikih sistema 12. plan integralne logistike podrke. 4.1. Program odravanja Izrada programa odravanja zasniva se na iskustvu i preporukama isporuilaca opreme.Sastoji se od utvrivanja neophodnih radova koje treba preduzimati na tehnikim sistemima tokom eksploatacionog vijeka.pored utvrivanja vrste radova odravanja i njihove periodinosti, ovaj proces obuhvata i utvrivanje: osnovne liste utvrenih dijelova i materijala koji se tokom odravanja zamjenjuju kataloga dijelova liste pratee tehnike dokumentacije, kao nosioca informacija potrebnih za ostale procese planiranja tehnologije odravanja, kao i realizaciju plana. Pri izradi tog programa potrebno je uzeti u obzir i odgovarajue propise koji preciziraju obavezne i neophodne radove odravanja.Ti se procesi najee odnose na: Obezbjeenje mjera zatite na radu Obezbjeenje tehnikih sistema od naglog gubljenja radnih karakteristika Zatitu okoline. 4.2. Plan odravanja Izrada plana odravanja zasniva se na utvrenom planu proizvodnje i programu odravanja.Zapravo, njihom meusobni uticaj se mora uzeti u obzir pri utvrivanju jednog i drugog plana. Da bi se plan odravanja mogao realno sagledati, potrebno je da se realno sagledaju sve mogunosti i potrebe u pogledu kapaciteta odravanja, materijala za odravanje i radne snage.Svakako da je posjedovanje odgovarajue tehniuke dokumentacije i njen kvalitet jedan od bitnih uslova da se pristupi optimizaciji planaodravanja. Planom odravanja mora se utvrditi na kojim tehnikim sistemima, i u kom obimu treba izvesti odgovarajue radove preventivnog odravanja, da bi se obezbijedili uslovi za 6

realizaciju plana proizvodnje, kao i optimalni reim eksploatacije tehnikih sistema.Sa druge strane plan odravanja mora biti usklaen sa: Raspoloivim kapacitetom odravanja Mogunostima obezbjeenja materijala i rezervnih dijelova za odravanje Potrebama realizacije radova na rekonstrukcijama i modernizaciji tehnikih sistema Potrebama realizacije radova na supstituciji uvoza rezervnih dijelova i materijala za odravanje Potrebama utvrivanja osnovnih informacija o rezervnim dijelovima putem snimanja postojeih Nivoom razvijenosti Slube priprema odravanja. Poseban problem u planiranju tehnologije odravanja predstavlja izrada planova generalnih opravki.U tim sludajevima radi se najee o novom tehnolokom problemu i radovima veeg obima, uz angaovanje velikog broja izvrilaca i znatne mehanizacije, uz esto obustavljanje proizvodnje.Od planiranja i kasnije realizacijeplana u mnogome e zavisiti ostvareni trokovi i kapaciteti proizvodnje. 4.3. Tehnooki postupci odravanja Izrada tehnolokog postupka treba da obuhvati, prije svega, redosljed radnih aktivnosti, sredstava za izvoenje radova i mjesta na kojima e se radovi izvoditi.To je neophodno, pored iskustva, raspolagati i odgovarajuim podlogama u vidu tehnike dokumentacije.Faktori koji utiu na izbor postupka odravanj su: Obim i znaaj radova Trokovi realizacije odreene grupe aktivnosti. Od obima i znaaja radova zavisie i izbor potrebnih sredstava za rad i metode rada.Pri tome se misli i na izbor samih izvoaa radova, s obzitom na njihove reference na istim ili slinim poslovima. 4.4 Vremenski normativi Vremenski normativi podrazumijevaju utvrivanje unapred zadatih vremena za izvoenje pojedinanih ili grupnih operacija, odnosno postupaka definisanih tehnolokim planom rada.Kod radova odravanja, s obzirom na toda je najee rije o kompleksnim operacijama i sloenim radnim zahvatima, odreivanje vremenskih normativa je znatno oteano zbog injenice da se obim radova moe samo priblino odrediti. Postoje razne metode za odreivanje normativa rada, koji slue za terminiranje radnih operacija i za razne oblike simulativnog nagraivanja.To su prije svega sledee metode: Normiranje hronometrom Izraunavanje Orijentacione tabele

 Iskustvene ocjene. 4.5. Normativi materijala i rezervnih dijelova Normativi materijala i rezervnih dijelova izvode se u cilju tanog definisanja potreba za rezervnim dijelovima, materijalima za odravanje i pomonim materijalima neophodnim za izvoenjeplaniranih grupa aktivnosti, a izraavaju se u vidu tzv. Lista dijelova.Ove liste se za odreeni tehniki sistem baziraju na katalogu dijelova i sadre samo one dijelove i materijale za odravanje koji e se u toku izvoenja radova ugraivati umjesto dijelova i materijala koji su izgubili svoje karakteristike. Liste dijelova se koriste: Za disponiranje materijala, to podrazumijeva odreivanje i obezbjeivanje potreba u materijalu i rezervnim dijelovima, polazei od obima radova datog u planu i tehnolokim postupcima odravanja Za potrebe montae Kao nosilac informacija za nabavku, kalkulaciju, pripremu rada i dr. 4.6. Planiranje sredstava za rad Planiranje pomonih sredstava za rad podrazumijeva odreivanje potrebnih sredstava neophodnih za izvoenje predvienog plana odravanja, a ukljuuje: Utvrivanje potrebnih maina Utvrivanje ptorebnih specijalnih ureaja Utvrivanje potrebnih pomonih ureaja Utvrivanje potrebnih alata i instrumenata Utvrivanje potrebnih pomonih materijala itd. Izvoenje aktivnosti na planiranju potrebnih sredstava za rad, za potrebe realizacije plana odravanja, vri se tokom utvrivanja tehnolokog postupka rada.Odgovarajuom tipizacijom i unifikacijom sklopova i pribora na irem polju, mogue je ostvariti znatne racionalizacije, koje se ogedaju u cijeni i rokovima za nabavku potrebnih pribora. 4.7. Radna dokumentacija Obrada radne dokumentacije je proces neophodan za obezbjeivanje uslova za kasnije izvoenje procesa upravljanja radnim nalogom za odravanje.Radna dokumentacija sadri sve podatke i informacije bitne za proces upravljanja i one se mogu svrstati u dve osnovne grupe: 1. Zadate podatke i 2. Nastale podatke. S druge strane, s obzirom na njihove promjene tokom vremena, zadati podaci mogu biti:

 Promjenljivi i Nepromjenljivi. Nastali podaci su uvijek promejnljivi. 4.8. Tehnika dokumentacija Obrada tehnike dokumentacije za potrebe odravanja obuhvata aktivnosti kojima se obezbjeuju uslovi za efikasno koritenje informacija i podataka odravanja, a koje su najmasovnije sadrane na crteima sklopova, podsklopova i detalja tehnikih sistema, kao i u raznim dokumentima isporuenim uz opremu ili naknadno obezbjeenim, kao to su uputstva za rukovanje i odravanje, propisi u vezi sa tehnikim sistemima, liste preporuenih rezervnih dijelova i slino. 4.9. Plan supstitucije uvoza rezervnih dijelova Izrada plana supstitucije uvoza rezervnih dijelova zasniva se na utvrenim kriterijumima supstitucije uvoza, a izlazne veliine ove funkcije treba da budu tano odreivanje koji dijelovi na kojim mainama i sa kakvim dijelovima e biti zamjenjeni, vodei pri tome rauna o mogunostima da se isti nabave, odnosno izrade u predvienom roku. 4.10. Plan traenja i otklanjanja slabih mjesta Izrada plana traenja i otklanjanja slabih mijesta je posljedica traenja slabih mijesta i ini dio ukupnog programa odravanja.Pod slabim mjestima, u smislu odravanja tehnikih sistema, podrazumijeva se odreena maina, ureaj ili sklop na ije odravanje se troi vie sredstava, odnosno zahtijeva vie vremena zastoja u proizvodnji od projektovanog, pa prema tome i oekivanog.Do pojave slabih mijesta dolazi zbog vie razloga koji potiu iz djelovanja samog proizvodnog procesa, procesa odravanja, ili pak usled faktora koji su rezultat djelovanja okruenja. Planom otklanjanja slabih mjesta potrebno je definisati: Nain otklanjajna slabih mjesta Plan rada Plan materijala Plan potrebnih sredstava ya rad Rok, itd.

4.11. Plan modernizacije i rekonstrukcije

Izrada plana modernizacije i rekonstrukcije je takoe dio ukupnog programa odravanja, s tim to se, u zavisnosti od obima radova, poslovi modernizacije i rekonstrukcije integriu u preventivne radove manjeg ili veeg obima.Pri ovome se modernizacija vri i sa aspekta budueg odravanja opreme.

10

5. PLANOVI PREVENTIVNIH I PERIODINIH OPRAVKI 5.1. Srednjroni planovi Srednjoroni planovi su osnovni planovi.Najprije se sastavljaju prednacrti planova, a nakon njihovod razmatranja definitivni planovi.Plan tehnologije odravanja se sastoji iz plana preventivnih periodinih opravki osnovnih tehnikih sistema i iz plana ukupne aktivnosti odravanja, koji sadri osim preventivnih i druge aktivnosti. 5.2. Godinji planovi Godinji planovi su isprecizirani, produbljeni i eventualno korigovani srednjoroni planovi s obzirom na uslove u godini za koju se donose.Gledajui sa formalne strane, u osnovi se radi o istim planovima kao to su srednjoroni.U proljenim mjesecima sastavljaju se se nacrti planova, a u jesenjim mejsecima definitivni planovi kao sastavni dio plana itavog preduzea. 5.3. Operativni planovi Operativni planovi odreuju zadatke za kratko razdoblje, obino za jedan mjesec prema godinjem planu uz praenje stvarnog stanja tako, da se to bolje iskoristi radna snaga i mainski park odravanja, da posao ne bude ometan ekanjem na rezervne dijelove i materijal i da pojedinani poslovi kontinualno napreduju.Broj pojedinano navedenih preventivnih periodinih opravki se prema godinjem planu dalje proiruje i precizira. 5.4. Klizni planovi Klizni planovi obezbjeuju da aktivnost odravanja tee kontinualno bez obzira na kraj kalendarske godine i da se preventivne periodine opravke moraju pripremati i izvoditi kontinualno.Metoda kliznih planova se moe koristiti u operativnim planovima, npr. tako to se mjeseno sastavlja uvijek obavezni plan za sledei mejsec i orijentacioni za narednih 11 mjeseci..Na taj nain klizni obavezni plan za taj mjesec zamjenjuje operativni plan, a orijentacioni plan krajem godine je osnova plana za iduu godinu. 5.5. Radioniki planovi Radioniki planovi obezbjeuju globalno planiranje opravke i poslove koje obino izvodi pogonsko odravanje.Iz te se zalihe rasporeduju poslovi pojedinim grupama i to prema specifinosti zadatka i potrebnom vremenu i kapacitetu pojedinih grupa.

11

6. PLANRANJE RADNIKA ZA IZVOENJE TEHNOOGIJE ODRAVANJA Razvojem nauke i tehnike, odnosno mehanizacijem i automatizacijom, sve vie ljudi radi na odravanju.Glavni faktori koji utiu na planiranje broja ljudi u odravanju su: Primjena metoda konvencionalnih i savremenih odravanja Nain organizovanja funkcije odravanja Politika angaovanja kooperanata. 6.1. Uticaj politike angaovanja kooperanata Radno vrijeme radnika na odravanju u jednom proizvodnom pogonu je u prosjeku iskoriteno 35-40%.Zbog toga je esta praksa da se za odravanja, posebno kod pojedinih vrsta opreme i radova, angauju spoljni izvoai (kooperanti).Angaovanje spoljnih izvoaa za radove odravanja moe imati sledee oblike: Spolji izvoa se angauje za izvoenje svih radova neke specijalnosti, kao recimo graevinskih i vatrostalnih.ovo moe da se proiri na druge vrste radova kao ispomo u vrnim optereenjima sopstvenih kapaciteta; Usluge spoljnih izvoaa se koriste cijele godine.Ugovaranje se vri unapred za godinu dana. Izvoa svoje radove izvodi samostalno uz nadzor korisnika usluga.U tom sluaju postoji vee interesovanje izvoaa za posao i osjea se kao dio kolektiva u kome radi; Svi radovi se potpuno povjeravaju spoljnjem izvoau.Radnici Odravanja korisnika usluga vre samo koordinaciju izvoenja radova.Takoe, planiraju i postupak odravanja. Osnovni kriterijumi za odluivanje o angaovanju spoljnih izvoaa su sledei: Trokovi angaovanja radne snage moraju biti manji nego trokovi dranja sopstvene radne snage Ima li na podruiju gdje se naazi pogon i preduzee raspoloivih obuenih radnika. Spoljne izvoae treba angaovati za izvoenje: Sloenih i specijalizovanih poslova gdje jepotreban visok stepen obrazovanja i skupa oprema, jer dranje takvog kadra i opreme nije racionalno, zbog malog stepena iskoritenja; Na poslovima pojedinih specifinih struka koje se javljaju periodino, kao poslovi graevinske struke; Na velikim zahvatima odravanja, kao to su generalne opravke kada je potreban veliki broj ljudi raznih struka.

12

6.2. Planiranje potrebnog broja radnika za odravanje Broj ljudi je teko tano utvrditi, jer otkazi postrojenja imaju stohastiki karakter.Podloge za odreivanje te veliine su: Pregled zastoja po broju, vrsti i mejstu nastajanja; Pregled broja ljudi angaovanih za otklanjanje nastalih otkaza po veliini i vrsti. Ako bi broj radnika utvrivali prema sluaju maksimalne potrebe, on bi bio nedovoljno iskoriten i zbatno vei od optimalnog.Optimalni broj radnika se moe odrediti teorijom ekanja na rad pri emu su osnovne predpostavke da se pojava otkaza pokorava Poasovoj distribuciji, a vrijeme otklanjanja otkaza eksponencijalnoj distribuciji. Deurni radnici odravanja proizvodnog pogona treba da budu angaovani za izvrenje preventivnog odravanja, i to: Otklanjanja otkaza, Preventivnih pregleda, Podmazivanja, Tehnike dijagnostike, itd. Ukoliko je bi broj radnika koji vre otklanjanje otkaza vei, to e ekanje na opravku biti manje, pa prema tome i zastoj.Problem se svodi na utvrivanje broja radnika za otklanjanje otkaza pri emu e izdaci zbog zastoja biti manji.

13

7. ZAKLJUAK Tehniki sistemi za proizvodnju se sve vie mehanizuju i automatizuju, to znai da moraju da rade pouzdanije.Zbog toga se naglo iri pojam odravanja, pri emu se danas moe rei da je odravanje proces koji omoguava upravljanje tehnikim stanjem i pouzdanou u toku itavog ivotnog ciklusa sistema.Ciljevi odravanja, izmeu ostalog, zalaze i u sferu ekonomije poslovanja, pa se iskazuju u vidu racionalizacije i naelno su mejrljivi.Zbog svega toga, savremena nauka proces odravanja sve vie prouava i podie na vii nivo znaajnosti u privredi i u drutvu.

14

LITERATURA Jovii, S., Pouzdanost, Pogodnost za odravanje, Raspoloivost, Odravanje, Logistika podrka Savremeni pogledi i standardi, Nauna knjiga, Beograd, 1988. Todorovi J., Vasi B., Teorija efektivnosti, Mainski fakultet, Beograd, 1994. Jovanovi D., Organizacija odravanja maina, Mainski fakultet, Beograd, 1989. Kneevi J., Upravljanje procesima odravanj i obnavljanja tehnikih sistema na osnovu teoruije pouzdansoti, asopis OMO, Beograd, 1988.

15