Teorija sistema i upravljanja Prof.

uro Miki
Ispitna pitanja B.Luka: 2008/2009od (III god). 1. Sistemi i sistemsko miljenje Sistem je kompleks elemenata, neki dio svijeta ili itav svijet koji se nalazi u meusobnoj povezanosti, a mogue ga je bez zaustavljanja u ma koje vrijeme posmatrati i opisivati. ILI sistem je skup (cjelina) meusobno povezanih elemenata sa o odreenom strukturom i sposobnou funkcionisanja, koji se nalaze u interakciji. Sistem je pomona apstraktna konstrukcija predstavljena skupom elemenata povezanih relacijama koja za ostvarenje cilja podrazumijeva odgovarajuu sloenu funkciju upravljanja Struktura apstraktnog sistema dobija se uoptavanjem odnosa pretpostavljenog sistema odreenog na sintetiki nain i to samo kada nije odreena konstanta sistema koja predstavlja skup koeficijenata odnosa hipotetikog spoja (poretka) Cilj predstavlja viziju budunosti, odnosno postavljeni skup taaka kojem se tei svjesnim djelovanjem a da bi to bilo mogue takoe je neophodno identifikovati i ciljeve okruenja do razliitih dubina i granica Strukturu relacije sistema predstavljaju odnosi u funkcionisanju sistema koji se svode na primanje i davanje informacija, resursa i rezultata, stvarajui na taj nain nove kategorije uzajamnog djelovanja Svi elementi sistema i potencijalnih veza nemaju isti znaaj, tako da je funkcionisanje uslovljeno hijerarhijskim primatom elemenata, tj. primatom dinamikog optimuma onog sistema koji je na viem nivou, koji ima vei broj eleinenata i njihovih funkcija, koji je dugoroniji i koji diktira jainu promjena. Posmatranje sistema kroz neka njegova svojstva omogucava rjeavanje nekih naunih fenomena, tako da se npr. preduzee moe posmatrati kao sistern u kojem se prikupijaju i obrauju informacije, donose odluke, izraavaju akcije i na taj nain mijenjaju stanja. Upravo su razliite karakteristike objekata koji se posmatraju kriterij kiasifikacije sistema na osnovu kojeg razuikujemo prirodne i vjetake sisteme kao dijelove svijeta to nas okruuje. Sistensko miljenje je skup teorija koje imaju zajedniko objanjenje i opis obiljeja pojedinih klasa sistema i osnovni mu je zadatak da precizno objasni zakone postanka, organizacije, ponaanja, razvoja i djelovanja realnih sistema koritenjem apstraktnog sistema koji nastaje kao rezultat matematikog opisa dijela stvarnog svijeta Sistemsko miljenje polazi od toga da je svaki sistem istovremeno podsistem, tako da sistemska analiza vidi okruenje kao kljuno mjesto u odnosu na dio koji se posmatra sa aspekta promjene i prilagodavanja. 2.Matematiki aspekt teorije sistema Upoznavanje metodologije matematikog modeliranja u svojstvu je sticanja sposobnosti istravanja procesa i pojava raz1iite fizike sadrine koja se moe apstraktno opisati jednoznanim matematikim simbolima. Ovakvim postupkom formira se matematiki model realnog sistema ija slinost ponekad dozvoljava odreivanje apsolutno adekvatne kopije originala koja omoguava koritenje ponaanja modela u svrhu ocjenjivanja autentinih svojstava konkretnog sistema. Matematiki model koji formalizacijom opisuje funkcionisanje sistema izraava osnovne karakteristike zakonomjernosti funkcionisanja u vremenskom intervalu (t0 t1). Matematiki model funkcionisanja sistema je skup odnosa karakteristika stanja koji je u zavisnosti od poetnih uslova, izlaza, ulaza i parametara sistema. Stanje posmatranog sistema moe se okarakterisati veliinama Z1(f)=x, Z2(f)=y, Z3(f)= dy/dx sa parametrima k1 i k2
A je ulazni signal X i izlazni signal y ali kao povratna veza. Znai razika X-Y predstavlja ulazno dejstvo iji je koeficijent k1. identino se formira dejstvo signala na elementu B u obliku k1(y-y). Kako na elemenat B djeluje i elemenat D sa koeficijentom k2, novoformirani signal na elemenat B dejstvuje intezitetom k1k2(x-y). Opisana zavisnost moe se izraziti u obliku diferencijalne jednaine. dy dx =k1k2(x-y) ili +k1k2y=k1k2x dx dy

X Y

Relacije predstavljaju meusobne odnose kako izmeu elemenata tako i unutar elemenata i skupa, a injenica da neki elementi (ej) pripadaju ili nepripadaju odreenom skupu S moe se napisati Ej pripada S ili obrnuto. Skupovi mogu biti Identini, ekvivalentni, nejednaki..., a odnosi njihove meusobne ureenosti definisani su aksiomima refleksivnosti, simetrinosti, tranzitivnosti, transpozitivnosti, aritmetikom, algebrom..
3.

Sistemski pristup sinergetski efekat Teorija sistema tijesno je povezana sa razvojem informatike i sistemskim pristupom naunom istraivanju, ije je osobine mogue djelimino uoiti, opisati i shvatiti koristei samo deskriptivne i analitike mctode. Kompleksnost prirode sistema se zbog dinamike ne moe do kraja opisati, tako da je neophodno znati sljedee injenice u cilju pojednostavljivanja i potpunijeg razumijevanja sistemskog pristupa: - Sinergija je efekat zajednikog djelovanja elemenata - Dinamiko posmatranje pojava podrazumijeva jedinstvo vremena i prostora - Holistiko posmatranje podrazumijeva sistem kao ukupnost - Relativnost sistema proizilazi iz prirodnih zakona U sistemskom pristupu su integrisane opta teorija sistema, kibernetika, teorija informacija, semiotika kao nauka o znakovima i znakovnim sistemima, to znai da sistemski pristup koji se ostvaruje uz pomo intelekta ini metodoloke osnove svih sistemskih nauka a sam koncept izvoenja zasnovan je na sistemskom miljenju, tj. U kontekstu sistemskog pristupa moraju postojati odreeni elementi, relacije, zajednika svrha-cilj, pravila funkcionisanja, odreena struktura koja vri zadanu funkciju, proizvodnja i distribucija informacija, relativna izolacija u okviru koje se odreuju svojstva elemenata ponaanja i funkcionisanja cjeline Sinergetski efekat u sistemskom pristupu moemo oekivati samo ako postoji harmonija izmeu elemenata sistema, tj. Minorna snaga jednog neophodnog elementa dozvoljava kompoziciju koja daje vei efekat od snage zbira. Sinergetski efekat svoju primjenu objanjava metodom dedukcije koja pretpostavlja donoenje zakljuka od opteg ka pojedinanom. To znai da dijelovi cjeline funkcioniu istovremeno i kao uzorak i kao posljedica, tako da je zbirni efekat cjeline vei od zbira pojedinanih efekata Sistemski pristup temelji se na dijalektikom zakonu o meusobnoj povezanosti i uslovljenosti, uzima se u obzir i povezanost sa uticajem okruenja. Pri tome nastaje skup-cjelina, meusobno povezanih elemenata sa odreenom strukturom i sposobnou funkcionisanja koju nazivamo sistem. Osnovno svojstvo sistema je interakcija elemenata koja predstavlja cjelinu sloeniju od elementarnog zbira, tako da se ne moe rastavit na sastavne dijelove a da pri tom ne izgubi svoja osnovna obiljeja. Sistemski pristup sa aspekta organizacije sugerie optimalno ponaanje cjeline koje se jedino moe ostvariti uzajamnim usklaivanjem svih funkcija. Sa aspekta cilja sistema tei optimalizaciji procea funkcionisanja itavog sistema. Sinergetski efekat predstavlja da je optimum cjeline jednak zbiru suboptimuma (parcijalne optimizacije) i predstavlja se nejednainom f(a, b, c)>f(a)+f(b)+f(c)
4. Sistem i okolina

Odreivanje okoline sistema, a time i njegovih granica koje nisu egzaktne prirode, je vana etapa u procesu istraivanja sistema, a posebno bitna dimenzija je vrijeme u kome se mijenjaju ulazi i izlazi, a time i sam sistem kao i okruenje. Okruenje sistema je skup svih neukljuenih sistema sa kojima je posmatrani sistem u aktivnom, pasivnom ili interaktivnom odnosu za vrijeme istravanja tokova ulaza i izlaza kao medija razmjene. Okolina je uvijek integralni dio sistema jer promjene u okruenju imaju direktne manifestacije na ulaznoizlazni odnos to lanano i povratno stvara potrebu regulisanja relacije sa okruenjem. Istraivanje meuzavisnosti sistema i okoline slui za dobijanje podataka u cilju postavljanja funkcije kriterijuma i odreivanja osnove za prijektovanje informacionih tokova strukture sistema

5. Ulazi i izlazi sistema

Ulazne veliine mogu biti date u obliku materijalnih, energetskih i signalnih veliina odredenih sadrajem informacija. Osnovni oblici ulaznih veliina pojedinih sistema mogu se predstaviti odgovarajuim funkcijama, Izlazi (y) su reagovanje sistema na odreeni intenzitet pobude, to ima za rezultat neku koliinu stvaranja novog kvaliteta iz datih sastojaka, tj. ko1iine ulaza. Nain na koji ulaz biva transformisan u izlaz, naravno pod uslovom da ni razvoj ni istraivanje nisu dijelovi sistema, predstavlja tehnologiiu koja takode djelimino ini okolinu. U skladu sa navedenim moe se uoptiti sledee: -ulaz (x) i izlaz(y) kao stanje sistema, imaju svoje viedimenzionalne promjene u vremenu -ulaz zavisi i realizuje se prema potrebi sistema, zahvaljujui neogranienom izvoru materije, energije, informacija i ideja, -izlazi su reakcije sistema na ulazno, interno ili eksterno dejstvo, -svaki sistem izbaen iz ukupnosti je podsistem, granice sistema obuhvataju sve ulaze i izlaze relevantne za ostvarivanje cilja, -elementi stanja sistema su akumulacija u sistemu u kojem se akumulira razlika ulaznih i izlaznih promjena -upravljanjem se rjeava savladavanje prorauna ogranienih ulaza i neogranienih potreba. Uproeni model procesa poslovnog sistema moe se prikazati na sljedei nain:
ULAZ X Resursi -materija, -energija -informacija -rad IZLAZ Y Okruenje Proizvodni sistem Roba i usluga trite

6. Osnovni principi teorije sistema

Osnovni principi sistemskog pristupa su 1. sistem je vie od sume njegovih dijelova 2. sistem zahtijeva istragu sa vie aspekata 3. prouavani sistem mora pokazati izvjesnu sposobnost predvianja I uenja 4. podsistem je uvijek dio nekog ireg I vieg reda 5. parcijalni ciljevi se uvjek rtvuju za globalni cilj 6. svaki sistem je I informacioni, tako da mora preispitati koliko su iskoriteni simboli odgovarajui 7. otvoreni sistem je veoma povezan sa okolinom 8. sloeni sistem se moe razloiti na podsisteme pogodne za analizu I razumijevanje 9. sistem se sastoji od paleta ciljeva I njihovih odnosa 10. sistem je dinamina mrea meusobno povezanih odnosa, promjene na jednom elementu proizvode promjene na ostalim 11. ako su podsistemi poredani u seriji, tada je izlazna vrijednost jednog podsistema ulazna vrijednost drugih 12. svi sistemi tee ravnotei, to je rezultat izjednaenosti pojedinih sila unutar I van sistema 13. granice sistem mogu se iznova crtati po volji u intervalu od nedjeljivosti do beskonanosti 14. da bi bio odriv, sistem mora biti okrenut cilju, voen povratnom informacijom I imati mogunost adaptiranja promjena koje su jedina konstanta Neki od principa koje moemo dodatno navesti su: Princip sloene stvarnosti Princip povezanosti i medusobnog djelovanja Princip neprekidnih promjena

Princip poimanja funkcionalnog sklada Princip uticaja okoline na promjene oblika postojanja Princip strukturne analize sloenosti Princip internog uticaja u prostoru i vremenu

7. Zakoni opte teorije sistema

Zakoni opte teorije koji vae za sve sisteme pri razlicitim uslovima ponaanja i ispitivanja su: - zakon zavisnosti; svakom sistemu ili njegovom elementu mogue je nai sistem koji posjeduje bar jedan element ili obiljeje sa kojim je u vremenskoj ili funkcionalnoj vezi. Razlikujemo simetrinu, asimetrinu, krutu I elastinu zavisnost) - Zakon razlike, odnosno jednakosti ( raspodjela razlika, opti zakon) - Zakon promjene, odnosno stabilnosti. Kad statika ili dinamika relacija pretrpi odreenu promjenu tada se govori o struktualnim promjenama koje mogu bit: kvalitativne, kvantitativne, pozicione i struktualne promjene - Zakon neprekidnih promjena. Razlikujemo spore I postepene promjne, brze I nagle promjene 8. Osnovne karakteristike sistema Osnovna sistemska svojstva svakog sistema su: - funkcija (funkcionalna struktura i elementarne funkcije), zasniva se na principu finaliteta I razvoja kroz odnos sa okruenjem, tako da funkcionalni parametri gornje I donje granice sistema rastu vremenom a njihovo podeavanje se vri automno I vjetai. Za svaku funkciju, podfukciju ili parcijalnu funkciju treba utvrditi svrhu, raspored I ulogu, izvriti sistemazizaciju klasa elementarnih funkcija (promjena vremeskih koordinata, promjena prostornih koordinata, projena veliine stanja, promjena svojstava I promjena oblika postojanja) - ponaanje (stnuktura ponaanja i elementarne transformacije) - graa (struktura grae i elementarni nosioci), grau sistema ine elementi razliitih nivoa srazmjernosti u logikom poretku u kom se odvijaju prirodni procesi koji ostvaruju ukupnu funkciju sistema
9. Osnovne osobine (obiljeja) sistema 1. izolovanost 2. stabilnost- stabilnost stanja sistema je obrnuto proporcionalna stepenu izolacije 3. ravnotea- odreena je poljem doputenog odstupanja u odnosu na funkcionisanje sa stabilnom

ravnoteom 4. samoudesivost-sposobnost da iskljuuje spoljne uticaje koji u zoni stabilnosti izazivaju poremeaje funkcionisanja 5. odreenost 6. adaptivnost
10. Klasifikacija sistema Klasifikacija sistema predstavlja formiranje skupova za koje je nuno prethodno usvojiti kriterijume slinosti kao zajedniku osobinu povezanu logikim iskazima ili njihovim alternativama. Podjela sistema prema broju veza sa okolinom, pogodna za prouavanje i rezonovanje je: - monovarijabilni sistem, jedna ulazna i jedna izlazna veza - konjuktivno-disjunktivni sistem,vie ulaznih i jedna izlazna veza - distributivni sistem, jedna ulazna i vie izlaznih veza - multivarijabilni sistem, vie ulaznih i vie izlaznih veza klasifikacija sistema na globalnom nivou sa aspekta unutranjih karakteristika i njihovog okruenja

1. prema globalnim obiljejima a) prema nainu nastanka b) prema pojavnom obliku c) prema stepenu sloenosti d) prema povezanosti sa okolinom (otvoreni, zatvoreni i poluotvoreni) e) prema funkcionisanju f) prema kompleksnosti ponaanja(samoreguliui,adaptivni,samoobuavajui,samorazvojni) g) prema buldibgovoj klasifikaciji 2. prema internim obiljejima

klasifikacija sistema na globalnom nivou sa aspekta unutranjih karakteristika i njihovog okruenja 1. prema okruenju ( prirodni, tehniki i organizacioni) 2. prema karakteru relacija izmeu elemenata sistema (linearni, nelinearni, deterministiki i stohastiki) 3. prema ponaanju povratnog dejstva u sistemu 4. prema strukturi (jednostavni i sloeni) 5. po dinamici ponaanja (stabilni i nestabilni) 6. po mehanizmu zakljuivanja (kibernetski)
11. KRITERIJI KLASIFIKACIJE SISTEMA -

prema nainu ponaanja: prirodni i vjetaki prema obliku postojanja: realni i apstraktni prema aktivnosti i ponaanju: pasivni statiki i aktivni dinamiki koji po ponaanju moe biti stohaistiki i deterministiki prema stabilnosti: nestabilni, stabilni prema nainu organizovanja: samoorganizujui, sistemi koji se spolja organizuju i sistemi koji se sami i spolja organizuju prema povezanou sa okolinom: samoupravljivi, upravljivi i regulacioni

sisteme prema nastanku dijelimo na prirodne i tehnike, na organizacione (vjetake) te prema funkcionisanju, na proste i sloene itd. Prirodni sistemi obuhvataju geoloke, atmosferske, kosmike, bioloke i druge sisteme, a zakone njihovog postanka i opstanka izuavaju brojne prirodne nauke. Tehniki sistemi su djela ljudskog stvaralatva koja se baziraju na eksploataciji prirodnih zakona Organizacioni sistemi predstavljaju sve materijalne, umne i moralne tekovine koje je stvario ljudski mozak. Dijele se na moralne (politiki sistem), instrumentalne (raunarski program) i materijalne (poslovni sistem) esta je podjela i na- Prosti sistemi I Sloeni sistemi, a znaaj podjele zavisi od kriterijuma za izraavanje stepena sloenosti od kojih je to najee struktura sistema ili broj upravljakih jedinica Takoe esta podjela je na Dinamiki sistem-pripadaju kategoriji sistema sa otvorenim problemom upravljanja, odnosno procesom upravljanja promjenama koje po svojoj prirodi mogu biti endogene ili strukturalne, egzogene ili funkcionalne i sa manifestacijom na odnos ulaz-izlaz. Statiki sistemi-nema potrebe za upravljanjem jer ostaju izvan domena i interesa kibernetskih upravljakih rjeenja Sa aspekta mogunosti predvianja i odredivosti ponaanja razlikujemo -Deterministiki sistemi-karakterie ih stabilne transformacije, stabilna pravila ponaanja i precizan upravljaki isho -Stohastiki sistemi-oni sistemi ije je ponaanje za upravljaa nepredvidivo zbog nedovoljnog pznavanja pretpostavki funkcionisanja

prema kriterijumu otvorenosti -Otvoreni sistemi-sistem koji moe da vri razmjenu materije i energije i informacija i ideja sa okolinom ili drugim sistemima -Zatvoreni sistemi-ne prpmaju niti distribuiraju energiju materija, ideja i informacija Svi sistemi se razlikuju po veliini, broju, funkciji i nainu povezivanja elemenata, pa prema stepenu apstrakcije dijele se na apstraktne i na konkretne
12. Logika nastanka i funkcionisanja sistema Apstraktni sistemi su istraivake konstrukcije, formalne. uoptene, misaone, idejne i matematike prirode, odnosno oni su opti, formalni, misaoni, idejni i matematiki. Svrha im je da opiu realne sisteme i da bez mnogo trokova eliminiu nejasnoce i logike greke kroz isto formalne veze u okviru istraivake apstrakcije. Za objanjavanje opteg apstraktnog sistema kao univerzalnog modela za sve sisteme, neophodna je primjena matematike teorije koja postaje formalni i opte priznati univerzalni jezik, indukovano koriten za efektivnu proceduru. Orijentisani opstraktni sistemi predstavljaju skup ureenih parova odsjeaka funkcije vremena koji nisu kontradiktorni, tako da svakom ulaznom dejstvu odgovara skup razliitih izlaznih dejstava i svakom fiksiranom izlaznom dejstvu odgovara skup razliitih ulaznih dejstava Osnovne karakteristike apstraktnog sistema su - ima logiku ponaanja - predstavlja skup uzajamno dejstvujuih elemenata - zahtijeva sloenost funkcija za izvravanje postavljenog cilja - posjeduje mogunost dekompozicije na podsisteme - zahtijeva upravljanje pomou informacione mree - zahtijeva identifikaciju interakcije unutranjih faktora kao i rezistenciju na sluajnu komponentu - bazira se na zakonima organizacije - odreen je koncepcijom i strukturom Koncepcija funkcionisanja sistema predstavlja dinamiku zbira koncepcija funkcionisanja pripadajuih podsistema (funkcija) tako da za svaku sledeu funkciju spoljni zahtjev predstavlja rezultat funkcionisanja prethodne funkcije, a sve koncepcije funkcionisanja imaju svoj vijek, svoje odstupanje, svoju dinamiku promjena, elastinost u prostoru i vremenu, reformulaciju itd. Osnovni cilj obezbjeenja funkcionisanja sistema u smislu promjene stanja sistema podrazumijeva tenju upravljanja sa svhom osiguranja novog kvaliteta i kvantiteta 13. Struktura apstraktnog sistema Nain spajanja dijelova u sistem predstavlja njegovu strukturu koja u odreenom poretku elemenata oznaava organizaciju povezivanja u ureenu cjelinu. Dakle, struktura predstavlja logiki red elemenata koji zadovoljavaju niz uslova kao to su preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad, blokiranje neproduktivnog ulaza, razvijanje odbrambenog mehanizma i imuniteta od remetilakih faktora, upravljivost, odrivost itd. Struktura sistema je skup i poredak svih veza i relativno stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoji odredena zakonitost svojstvena datom sistemu kao integralnoj cjelini. Struktura apstraktnog sistema predstavlja kvantitativno odreen I relativno stabilan poredak unutranjih relacija elemenata stanja sistema, kao I posjedovanje sposobnosti da izmjeni svoje stanje do potpuno nove strukture. Sistem koji ima stabilniji poredak unuranjih odnosa izmeu elemenata tee podnosi radikalnije promjene, dok sistemi koji imaju sposobnost adaptacije svojih glavnih koordinata, lake to podnose Osnovni principi strukture apstraktnog sistema su: - svojstvo autoregulacije-omoguava samoorganizovanje - svojstvo transformacije-omoguava strukturama da se razlikuju od statikih formi - svojstvo totaliteta strukture- asocijacija elemenata nezavisna od cjeline ali da su ti elementi podreeni zakonima koji odreuju sistem kao cjelinu Tri bitna principa svakog sistema

princip ouvanja automnosti princip nekontradiktornosti princip slobode kretanja

14. Funkcionisanje apstraktnog sistema

U povezivanju sistema sa njegovim okruenjem interakcije su uslovljene, to ukazuje da postoji vei broj principa i pravilnosti po kojima se regulie i odvija funkcionisanje sistema. Umnoavanjem interakcija povecava se i potreba za njihovim regulisanjem, jer promjene na jednom elementu izazivaju promjene na vie drugih elemenata istog sistema. Preputanjem namnoenih interakcija prirodnoj regulaciji, funkcionisanje sistema tei nuli, a sistem odumiranju, to je naroito tipino i oigledno kod vjetakih sistema.Broj faktora koji utiu na funkcionisanje sistema, a preko toga i na njegovo ponaanje praktino je neogranien i stalno se poveava, sa jedne strane zbog namnoavanja promjena, a sa druge zbog namnoavanja praktike primjene naunih fondova. Funkcionisanje sistema mora da ima svoju koncepciju funkcionisanja u pripadajuem okruenju sa kojim razmjenjuje rezultate funkcionisanja za uslove funkcionisanja. Funkcionisanje sistema podrazumijeva kibernetsku strukturu koja obuhvata koncept funkcionisanja, informacije o funkcionisanju i intervencije za odravanje funkcionisanja sistema, jer cilj kibernetskog pristupa je prouavanje razvoja, reprodukcije i interakcije sa okruenjem iji je dio funkcionisanje sistema sa svim njegovim komponentama Koncepcija funkcionisanja sistema posmatra se kao sistem ideja koje moraju da zadovolje odreene standarde i uslove. Svaka devijacija se mora registrovati, mora postojati protokol izvjetavanja, sistem prijavljivanja i intervencija u svrhu korigovanja devijacija, procedura pripremanja i donoenja inicijativnih odluka..., jer funkcionisanjem sistema treba da se osigura njegov opstanak i olaka razvoj. Za funkcionisanje sistema vai drugi zakon termodinamike uz odgovarajuu analogiju koja glasi da se entropija sistema moe smanjivati samo ako se u njega ulae energija potrebna za to smanjivanje Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih elemenata, ija se sutina sastoji u dinamikim promjenama koje se deavaju kako u elementima tao i u meusobnim odnosima-bez promjnea nemaq funkcionisanja. Osnovni principi funkcionisanja su: postojanost, dostupnost, definisanje lemenata i njihovih funkcija, raspored funkcija po izvriocima, vremenski raspored funkcija, sankcije za odstupanje i devijaciju, hijerarhija odluivanja i informacije i definisane relacije Vrijednost pokazatelja efikasnosti sistema je njegova funkcionala koja zavisi kako od strukture i parametara sistema tako i od karakteristika odstupanja u ponaanju elemenata sistema.
15. Stabilnost i ponaanje sistema Nain na koji sistem preslikava ulazne u izlazne veliine odreduje njegovo ponaanje, odnosno prilagodavanje i usklaivanje tog ponaanja sa funkcijom prilagoavanja sistema okolini, promjeni okoline ili promjeni svojstava i stanja. Odredenost ponaanja sistema je stohaistike prirode, tako da se odredenost smanjuje poveanjem broja veza sa okolinom, a redukcijom veza sistem se smanjuje. Ukupno ponaanje sistema sastoji se od ponaanja njegovog okruenja, ponaanja njegovih ulaza, ponaanja njegovih izlaza, pretvaranja ulaza u izlaze I naina promjene njegovih internih obiljeja, odnosno stanja. Sistemi koji mogu beskrajno dgo da funkcioniu imaju deterministiko ponaanje, dok sistemi koje karakterie neizvjesnost, nesigurnost I dilema u pogledu ishoda imaju stohaistiko ponaanje 16. Povratna sprega (dejstvo) sistema Sistemi kod kojih relacije izmedu elemenata mogu biti takve da jedan element posredno, preko drugih elemenata, utie sam na sebe, posjeduju povratno dejstvo, Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tacno reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i poremecaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i nestabilnosti, mogucnost ponovnog uspostavljanja ravnotenog stanja itd. Povratna sprega je relativno izolovan sistem iji su elementi devijacija, informacija, regulator i intervencija. Regulator informaicije pretvara u odluke, a intervencije su postupci korigovanja devijacije, Vane osobine sistema sa povratnim dejstvom su: poveanje tanosti, precizne specifikacije ulaza (reprodukovanje), smanjenje efekta nelinearnosto, poveanje obima fluktuacije poovjnog ulaza, saznanje o sopstvenoj preciznosti koja se postie funkcionisanjem pod uticajem greke.

17. Entropija Norbert Viner potvrujr sljcdeom reenicom; Kao to je entropija mjera dezorganizacije, tako je i informacija mjera organizacije.Viner primjeuje da odgovori o funkcionisanju jednog skupa sistema vae kao moguci odgovori i za iri skup sistema, postajui vjerovatniji ukoliko sistemi postaju stariji, a sama mjera ove vjerovatnoe naziva se entropija, Viner dalje konstatuje da dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno tee ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja organizacije i diferencijacije preu u stanje jednoznanosti i haosa. Haos je statiko stanje sistema koje troi energiju neophodnu za odravanje ureenosti, tj, suprotstavljanje rastu entropije kao prirodne tenje ka beivotnom. Sistem sa vecom entropijom je i manje elastian pa mu je potrebna i intenzivnija regulacija za borbu, odnosno funkcionalnu ravnotu tako da bi bilo pretjerano oekivati apsolutno jasnu definiciju entropije. Potencijal organizacionog sistema izraava stepen efikasnosti u osvarivanju sistemskih ciljeva, a njegova dinamika izraava se dinamikom entropije Entropija se definie kao mjera neizvjesnosti deavanja sluajnih dogaaja (Xi) i=1,2..n razliitih vjerovatnoa (Pi) i=1,2...m Veliina entropije je vjerovatnoa stanja sistema izmeu ekstremnih sluajeva devijacije 18. Organizaciona forma sistema Simbiozom prirodnih, tehnikih i upravljakih kao povezujuih podsistema, nastaju organizovani sistemi a najvei dio obiljeja apstraktnih sistema su istovremeno i obiljeja organizovanih sistema. Takoe su im svojstvena i neka druga obiljeja vezana za njihovu specifinost u pogledu zakona organizovanja, kao npr, da su stvoreni svjesnom ljudskom aktivnocu, da im je zadan cilj prije njihovog stvaranja i da ih projektant svojom upravljakom akcijom neprestano usmjerava ka eljenom cilju. Zbog znaaja cilja, kao motiva stvaranja organizacione kompozicije sistema, cilj se moe uzeti i kao osnovni kriterijum klasifikacije, prema kojem sve organizovane sisteme moemo posmatrati kao - Moralni sistem, nastali i nastaju radi ostvarivanja moralnog cilja pod kojim podrazumijevamo sve ono ijim ostvarenjem se uspostavlja izvjesna ravnotea i odnosi meu ljudima. Rezultat funkcionisanja su moralne norme i vrijednosti koje se ispoljavaju kroz afinitete izmeu ljudi - Instrumentalni sistem predstavljaju svi sistemi organizacione forme ija je namjena da slue kao instrument razvoja bilo kojoj drutvenoj aktivnosti gdje se zajedniki ostvaruju ciljevi - Materijalni sistem oni koji konstituiu i funkcioniu na materijalnom ulazu i izlazu Materijani i moralni sistemi su sistemi cilja koji se postie njihovim funkcionisanjem tako da imaju karakter funkcionalnih organizovanih sistema, a izlazima kao efektima funkcionisanja ostvaruju svoj cilj

Promjene u toku funkcionisanja dijelimo na: evolucione promjene strukture, adaptivne promjene strukture sa reverzibilnim dejstvom sredine i revolucionarne promjene strukture sistema nastale kao posljedica intercepcije jednog sistema u druge Uspjenost sprovoenja principa komponovanja i funkcionisanja moralnih, materijalnih i instrumentalnih organizacionih formi sistema, predstavlja kvalitet koji odraava odreeno kvalitativno stanje sistema, tako da se stopa promjene kvaliteta u dinamici izraava diferencijom sukcesivnih kompozicija Modeli organizovanja sistema su - funkcionalna organizacija- karakteristike su funkcionalna podjela rada, vertikalna koorinacija i formiranje tapskih funkcija, primjenjuje se kod manjih sistema i relativno stabilnog okruenja - diviziona organizacija-odlika je postojanje odjeljenja sa automnom strukturom funkcionisanja - projektna organizacja-odlika je projekat kao izdvojena organizaciona jedninica ciljno orijentisanog dijela iz matinog sistema, sa vlastitim funkcionanim odjeljenjem - matrina organizacija- kombinacija funkcionalne i projektne strukture i manifestuje se kao kombinacija postojeih funkcija i formiranih projektnih grupa - inovativna organizacija- predstavlja strukturu koja ubrzava transformaciju istraivakih i razvojnih aktivnosti u nova znanja

19. Principi i pravila organizovanja sistema (modeli organizovanja)

Prema izdiferenciranosti njihovih karakteristika, principe organizovanja sistema moemo posmatrati kao principe cilja, principe kompozicije (konstitucije) i principe funkcionisanja. 1. Princip cilja je elementarna i eliminatorna pretpostavka za stvaranje i nastanak novog organizacionog modela sistema iju struturu i funkcionisanje treba prilagodavati zakonima reda. Razlikujemo Princip maksimuma-je zajedniko obiljeje svakog organizacionog zadatka sistema koji slui za postizanje postavljenog cilja i rijetko se poistovjeuje sa optimumom koji je u praktinom ivotu vezan za razna ogranienja. Ostvarenje maksimalnog izlaza iz sistema pokazatelj je efikasnosti ostvarenja cilja koji esto je neogranien a tenja ka maksimumu beskonana Kod moralno-organizacionog modela sistema trai se odredena ravnotea kroz balansiranje zahtjeva za maksimalnim izlazima i drutveno ogranienim ulazima. Ravnotea se uspostavlja na nivou optiuma mjerenog podsistemom kvaliteta koji se kvantitativno izraava kao rutvena valorizacija ulaza I izlaza Princip minimuma Princip optimuma 2. princip kompozicije predstavlja strukturu i funkcionalne efekte organizacionog aspekta koje je potrebno ukljuiti od momenta startovanja na putu organizacione ureenosti apstraktnog sistema. Kljunu ulogu imaju principi: -potpunosti- znai ukljuivanje podsistema iji bi pojedinani izopstanak naruavao ili umanjivao funkcionalna svojstva a time i sistem inio inferiornim u odnosu na postavljeni cilj -sveobuhvatnosti- precizno regulie organizacioni status svakog elementa ili podsistema datog sistema, struktualno ili funkcionalno -optimalnog razvoja podsistema i sistema je uslov stabinosti organizacionog stanja sistema. Cilj primjene je obezbjeenje optimalnog razvoja podsistema principi optimalnog razvoja sistema su uslovljeni principima razvojnog optimuma njegovih podsistea sa kojima mogu biti i u suprotnopsti, a od stepena njihove usklaenosti zavisi stepen stabilnosti organizacionog reda princip ravnotee podsistema u organizcionom dejstvu sistema zasniva se na oranju sistema u granicama dejstva zajednikog cilja svih posistema, sve dok se odrava organizaciona ravnotea izmeu motivisanja minimalnog razvoja jednih i ogranienja maksimalnog razvoja drugih podsistema. 3. Osnovni principi funkcionisanja su: postojanost, dostupnost, definisanje lemenata i njihovih funkcija, raspored funkcija po izvriocima, vremenski raspored funkcija, sankcije za odstupanje i devijaciju, hijerarhija odluivanja i informacije i definisane relacije
20. Organizacija kao sistemska zakonitost Zakonima organizovanja se ostvaruju postavljeni ciljevi, a nakon realizacije oni gube smisao i opravdanje, a gaenje cilja, odnosno prerastanje u ciljeve podsistema vodi samounitenju sistema. Potencijalni broj upravljakih informacija je uslovljcn organizacijskom sloenou sistema, kao i nivoom njegove entropije ije povecavanje i smanjivanje se regulie dodavanjem ili oduzimanjcm upravljake inteligencije. U procesu razvoja sistema njegovi pojedini organizacioni nivoi se supstituiu tehnikim podsistemima cije su upravljake funkcije tehnizirane. Time je proces supstitucije organizacionih zakona tehnikim istovremeno i proces tehnizovanja upravljake funkcije iji vii nivo znai manje potreban broj upravljakih akcija, odnosno nii nivo entropije. 21. Modeliranje organizacionog sistema

Modeli stanja sistema definiu ono to upravlja eli da ostvari pri funkcionisanju sistema, dajuci tako okvire za tipsko upravljako stanje koje moe da se oekuje u datim okolnostima. U praksi najceci oblici ovih modela su - pozitivnopravni propisi, predstavljaju norme pozitivnog prava kojima se regulie status pojedinih organizacionih varijanti, tj. Modela organizacionih stanja tih sistema - matematski modeli, - simulacioni modeli, - predstavljau matematike obrasce za simuliranje - simboliki modeli, - su modeli stvarnih ili eljenih stanja sistema tako da slue I kao kontrolni

instrument stvarnog ponaanja I njegovog odstupanja od standardne organizacione eme - metode scenarija i drugi teorijski modeli organizovanja. Kibernetsko kolo povratne sprege predstavlja postavljanje sprege izmeu sadanjeg stanja I eljenog ponaanja sistema u kojoj sadanji rezultat uslovljava budue stanje izmeu rezultata funkcionisanja. Sutina kib. Kola povratne sprege je to se u njemu izvrava simbioza informacija o sadanjem stanju sistema s porukama o buduem ponaanju, to se moe ostvariti samoregulaciono I upravljaki Proces prilagoavanja postupka upravljanja organizovanog funkcionisanja samoregulacionog centra naziva se proces kibernetizacije upravljnja 22.Upravljanje tokovima i prenosom organizovanja Pretpostavka odravanja organizacionog reda je komponovanje upravljakog podsistema od kojeg dolaze upravljake akcije i gdje se esto kreiraju upravljake odluke na osnovu kojih nastaju upravljaki impulsi U zavisnosti od odnosa izmedu centra kreiranja upravljaih odluka i adrese preko koje se upravljake akcije, u cilju izvrenja tih odluka, prenose, razlikujemo - decentralizovano upravljanje, je upravljaki podsistem preko kojeg se odluke prenose na konkretan organizacioni sklop a uslov za to je postojanje elemenata ulaza i izlaza, na osnovu kojih se moe donositi globalna ocjena dinamike kvaliteta, a znaajni su sa aspekta zatvaranja kibernetskog kola povratne sprege koje se moe samo djelimino zatvoriti u odreenom organizacionom poretku - delegiranje upravljacke vlasti - vri se indirektno vjetako djelimino zatvaranje u kojem se kreiraju upravljake odluke i prenose upravljaki impulsi, sopstveog i gdrugog sistea. Ova forma ima za posljedicu inverziju upravljake vlasti jer tako upravljanjem podsistemima iz jednog podsistema u stvari upravlja i viim sistemom - centralizovano upravljanje- ostvaruje se kada se iz upravljakog podsistema upravlja ne samo njegovim ponaanjem ve i ponaanjem svih njegovih podsistema koji mogu da imaju svoje upravljake centre. Obezbjeuje vii stepen priliva informacija, objektivna mjerila, nesmetan ra upravljakog centra a time i potentnost sistema u pogledu upravljakog kapaciteta podsistemi upravljanja su uslov za funkcionisanje dinamikih organizacionih sistema a podsistemi kvaliteta uslov za funkcionisanje podsistema upravljanja 23. Hijerarhijeska struktura organizovanja U organizacionom redu hijerarhijska struktura se vidi gotovo eksplicitno i uzima kao da apriori postoji u prirodi upravljanja svake funkcionalnc cjeline.Sa gledista optc teorije sistema preduzece se posmatra kao postojanje mnotva podsistema sa hijerarhijski ureenim ciljevima. Iako postoje pravila koja odreuju koje su jedinice vieg, a koje nieg nivoa, to jo uvijek ne dokazuje da su hijerarhijski odnosi jedini i najpovoljniji sa gledita upravljanja. Iz ovakvog shvatanja proizala je teorija gdje se hijerarhija eksplicitno prouava kao prirodni fenomen, na osnovu ega otpada imperativ hijerarhijskog uredenja. Svakako da hijerarhijska struktura ne predstavlja izdvajanje upravljakih objekata u vidu posebnih dijelova sistema. Hijerarhijske jedinice u organizacionomznaenju treba da budu zamijenjene koorinacijom delagiranja izvrenja izvjesnih upravljakih aktivnosti i pokretanja organizacionih tokovoa 24. Upravljanje sistemima koncept upravljanja Sistem upravljanja ine uprav1jaki i upravljani dijelovi sistema, ali da bi dolo do promjene mora postojati i izvrni organ koji posjeduje uprav1jako dejstvo. Izmeu upravljanog i upravIjakog organa, kao i izmeu uprav1jakog i izvrnog organa instaliran je tok informacija. Upravljanje je izbor akcije kao nosioca promjene, jer gdje nema akcije nema ni promjene, a gdje nema izbora nema ni adekvatnog upravljanja. Upravljanje predstavlja izbor dejstva na osnovu raspoloivih informacija u cilju realizacije postavljenog programa, dok kibernetsko (optimalno) upravljanje predstavlja minimiziranje odstupanja programiranog djelovanja izmeu optimalnog i realizovanog programa, jer ekstremizira funkciju cilja Jedna od moguih varijanti rada i funkcionisanja sistema upravljanja

Definicija cilja (kriterija)+ prikupljanje informacije+ analiza informacija+modeliranje+razvoj alternative Izbor alternativa+ donoenje odluke (odluivanje)+akcije+mjerenje rezultata (kontrola)+korekcija Tri osnovne vrste sistema upravljanja su Otvoreni sistem upravljanja- su sistemi u kojima se u postupku upravljanja ne koriste informacije o vrijednostima izlaznih veliina ostvarenih u toku procesa upravljanja Zatvoreni sistem upravljanja- sistemi u kojima se za formiranje upravljakih dejstava koriste informacije o vrijednostima izlaznih (upravljanjih) veliina Kombinovani sistem upravljanjaPozitivna povratna sprega-je povratna sprega kojom se uveava uticaj ulaznih dejstava na rad sistema i uveava njegovo iskustvo Negativna povratna sprega- kad se signalima koje dobivamo kanalom povratne sprege suprostavljamo uticaju ulaznih dejstava, tj onome to sistem ve radi. 25.Sistem informacija Informacije o buducnosti su se prikupljale jo u starom vijeku, to je bilo objanjavano proroanstvom kao rezultatom mate, intuicije i nadahnuca, pa sve do naeg vremena predvianja koje se zasniva na podacima, informacijama i njihovom logikom povezivanju sa zakonima prema kojima funkcionie sistem. Slav o futuristikim informacijama je stav prema upravljanju iznenadenjima, odnosno buduem dogadanju u sistemu u kojem e se odvijati naa buducnost, tj, njen konaan dio oznaen kao bliska, dalja ili daleka perspektiva. Upravljanje funkcionisanjem sistema i promjena uopte, prvenstveno zavisi od broja i kvaliteta informacija kao stimulansa iji je obim potrebno poveati pri onoenju poslovnih odluka. Povezanost informacija a time i pojava na koje se odnose, ubrzano raste po vrsti i trajanju, tako da svaka nova informacija utie na strukturu prehodnih veza, to znai da ih treba neprestano proizvoditi, aurirati i osvjeavati u borbi protiv zablude 26.Koncepcijske osnove modeliranja Provjeravanje planiranih pretpostavki u realnom svijetu i koritenje matematikih modela za izvodenje korektivnih akcija utie na smanjenje sluajnosti i stihijnosti u upravljanju sistemom, u skladu sa promjenama.Matematifiki model za formalizovano opisivanje realnog sistema koristi se onda kada sloenost dozvoljava apstraktni opis sistema, tako da se matematikom metodom vri adekvatno modeliranje posmatranog konkretnog sistema, u svrhu izraavanja zakonomjeraosti fuikcionisanja u odredenom vremenskom intervalu posmatranja. 27. Modeli i metodologija modeliranja Metoda modeliranja je najire koriteni postupak ispitivanja raznih pojava i procesa, posebno u dananjim uslovima koji se karakteriu promjenama i uticajem sluiajnih faktora irokog spektra. Razlikujemo fiziiko modeliranje koje se bavi procesima prirodnog oblika, gdje se prave modeli u obliku maketa (maketa aviona umjesto stvarnog aviona, djeiji automobil umjesto stvarnog automobila) i matematiko modeliranje koje se bavi imaginacijom stvarnosti. Fizikim modeliranjem vri se prirodno eksperimentisanje, ali uslovi realizacije modela (kopije) mogu se znaajno razlikovati od uslova originala. 28.Formalizacija sistema modeliranja Pri formalizaciji sistema radi se o operacionalizaciji matematike analogije, tj. neki fiziki problem se prevodi i predstavlja kao matematiki, pri emu definisanje sistema moee zapoeti formalizaciju ulaza i izlaza. 29.Matematiki opis modeliranja sistema Izgradnja matematifikog modela koji treba da sadri sva pitanja operativne i razvojne strategije. Dakle, matematiki model poslovnog sistema treba biti tako napravljen da se mogu istraivati brojni problemi uslovljeni uticajem raznih promjena, kao to su lansiranje novog proizvoda, nova struktura organizacije, novi kriteriji odluivanja, kadrovske promjene itd.

30.Jednaine elemenata stanja sistema 31.Jednaine elemenata promjene stanja sistema U formi jednaina elemenata stanja sistema kao i jednaina promjene elemenata stanja sistema nema posebnih ogranienja. Promjena jednaine elemenata stanja sistema ne sadri vremenski interval, ne moe joj se pojaviti neki element promjene stanja sistema na desnoj strani. Prema tome, jednaina elementa promjene stanja sistema je iskaz o tome kako se informacije sistema prevode u odluke i akcije prikazujui kako sistem sam sebe kontrolie, odnosno, kako kod organizacionih sistema ljudska zapaanja o stanju sistema dovode do odluivanja. Jednaina elemenata promjene stanja sistema pokazuje kako se promjene u tokovima sistema kontroliu i zavise od stanja sistema i upravljakih konstanti, tako da se u jednainama promjene stanja nalaze te veliine. Prema tome, vrijednosti elemenata promjene stanja sistema za interval K,L se izraunava u momentu K koritenjem informacija o vrijednostima odgovarajuih stanja, tako da jednaima ima oblik: PSS.KL = f(SS.K; parametri sistema), odnosno PSS.KL = DT (OSS.K-S.K) gdje je PSS.KL promjena stanja sistema u intervalu K.L OSS.K ostvareno stanje sistema u K SS.K eljeno stanje sistema u momentu K Jednaina elemenata stanja prikazuje nivo elemenata stanja u odreenom momentu, jednaina elemenata promjene stanja prikazuje promjenu koja se odigrava na nivou elemenata stanja u jednom vremenskom intervalu, a pomone jednaine pomau da se formuliu i razumiju jednaine pomonih elemenata promjene stanja.

32.Modelska podrka odluivanju Opti model donoenja odluke pri neizvjesnosti moe se formalno opisati samo onda kad postoji: O - objekt na koji se odnosi odluka Y - skup moguih odluka koje nam stoje na raspolaganju pri izboru ulaznih upravljakih akcija. X - skup mogucih ishoda u zavisnosti od odabrane odluke (izlazne veliiine; upravljane veliine) M - skup mogucih poremeajnih dejstava iz okoline koja mogu da utiu na ishod odluke F - transformacija kojom se odluke u neizvjesnosti preslikavaju u ishod. Sutina odluivanja sastoji se u tone, da se izabere takva odluka za koju e efikasnost koja se postie upravljanjem biti unutar tolerancije poslovnog odluivanja. Kod svakog odluivanja je bitno: - eliminisati neizvodljive odluke - eliminisati osluke za koje nemamo sredstva (resursa) - eliminisati odluke koje izazivaju velike promjene - jasno definisati cilj - dovoljno poznavanjeresursa koji su nam na raspolaganju - privrenost lanova organizacije cilju Kaemo da model postoji ako izmeu dva objekta moemo ostvariti slinost koja analognim zakljuivanjem omoguava razmjenu informacija o parametrina koje ispitujemo. Cilj modeliranja je najee da ustanovimo ili poboljamo strukturu i ponaanje sistema do nivoa optimalnog upravljanja sinhronizovane organizacije. Modeliranje se provodi sljedeim koracima: - prikupljanje saznanja o pojavi ili objektu - definisanje elemenata I njihove strukture - izgradnja modela - izbor (optimalnog) modela - prenoenje rezultata sa modela na orginal - postoptimalna analiza Model je dobar samo ako se ponaa u skladu sa ciljem, tj. onako kako se ponaa (og) orginal I ako prua mogunost razvoja novih osobina na objektu.

33.Optimalno upravljanje sistemima Princip optimizacije treba staviti u odnos prema problemu neutralizacije posljedica i karakterisati nainom i ansom kojim on tu svoju funkciju ostvaruje.Dakle, tehnika optimizacija nije nikakva kompenzacija naune istine jer cilj navodi protiv tvrdnje da pojedini parcijalni izrazi poslovnog uspjeha mogu utemeljiti optimalnu ispravnost pojedinanog djelovanja, Sto je ispravno, ali gubi polemiki karakter. Optimizacija iziskuje opreracionalizovanje u smislu empirijskih fiksiranja kriterijuma uspjeha jer se inae ne moe izvesti jednoznano odredeno deavanje. Upravljanjem pokuavamo ostvariti unaprijed zadano ponaanje, sa vie alternativnih puteva, na stratekom, taktikom I operativnom nivou. Naini upravljanja su: programsko (unaprijed odreen algoritam), sa slijeenjem (slijedi se dinamiki postavljen program), anticipativno (posmatranje buduih promjena I relacija), kompleksno (na bazi vie definicija, ciljeva) I kompromisno (kompromis ciljeva). Takoe, optimalno upravljanje u kontekstu regulacije moemo posmatrati kao: - samoregulie, samooptimizujue, samoorganizujue. Optimalno upravljanje je takvo upravljanje gdje se pri zadatim spoljanjim uslovima postie maksimalna vrijednost kriterijuma efikasnosti poduzetih akcija, u skladu sa postavljenim ogranienjima u sistemu. Kriterijum efikasnosti je i funkcija korisnosti odnosno veliina koju treba maksimizirati ili minimizirati radi izbora odgovarajueg rjeenja, iji je osnovni zadatak da podrava osnovni cilj akcije. Mjerenje efikasnosti se moe vriti raznim postupcima, a tri su osnovna indikatora efikasnosti: - pitanje determinisanosti - pokazatelj koritenja resursa - mjerenje smetnji. Kriterijumi efikasnosti upravljanja u praksi mogu se pojaviti npr. kao novani rashodi i deficitarni materijal, novani rashodi i modernizacija orua za rad itd. 34.Automatsko upravljanje sistemima Automatsko upravljanje je upravljanje koje se ostvaruje bez neposrednog uea ovjeka. Prave se sistemi sa elementima koji mogu sami da ga kontroliu, upravljake odluke i izvrne odluke se samostalno donose i provjeravaju. Kod automatske regulacije moemo imati otvoren i zatvoren sistem automatskog upravljanja. Ako je sistem otvoren onda postoji neki algoritam program upravljanja, ureaj za pamenje (koji je zapamtio program) i postoji izvrni ureaj (koji e izvriti kontrolu ureaja). 35.Kibernetika kao upravljaka disciplina Osnovna tri obiljeja kibernetikih sistema, kako ih je definisao Viner, sloenost, stohastinost i autoregulacija. Na osnovu toga je mogue razgraniiti tri osnovna metodoloka aspekta kibemetskog uenja: metoda tlcrne kutije", teorija informacija i povratna sprega (autoregulacija). Kibemetika je nauka o optim zakonima procesa upravljanja, komunikacije i organizovanja sistema (tehnikih i prirodnih) i njihovom medusobnom odnosu u pogledu naina primanja, predaje, uvanja, obrade i koritenja informacija. . 36.Istraivanje sistema metodom crne kutije Metoda cme kutije" (Black Box Method) se primjenjuje da bi se prevaziao problem velike sloenosti stanja sistema, tako da se posmatra redukovan broj ulaznih i izlaznih veliina i pokuavaju se otkriti zakonitosti procesa transformacije. Ova metoda se koristi i u svakodnevnoj praksi to se moe ilustrovati brojnim primjerima iz medicine (ljekar pacijentu daje test -ulaz i na bazi odgovara - izlaz uspostavlja dijagnozu), u nastavi (provjera znanja na ispitu), u upravljanju poslovnim sistemiraa (menader primjenjuje logiku crne kutije"), kod upotrebe raunara itd. Analogno pojmu crne kutije uveden je i pojam BIJELA KUTIJA gdje su poznati zakoni ponaanja i procesa u dinamikom sistemu. Tako se problem kompleksnosti rjeava

metodom crne kutije, a problem stokastinosti se rjeava teorijom informacija. 37.Kibernetski sistem Jedna specifiina klasa sistema oznaava se teraunima kibernetski, upravljivi ili sistem sa povratnom informacionom vezom. Odlikuju se mehanizmom kojim se ostvaruje funkcija upravljanja po principu samoupravljivosti koju najee izvravaju sami elementi sistema naimenovani za upravljanje. Kibernetski sistem je ekvivalent samoupravljivog sistema gdje je objekt upravljanja baza, a upravljaki subjekt nadgradnja organizovana kao informacioni, upravljaki i izvrno-kontrolni sistem, povezani u kibernetski redoslijed.Kibemetski sistem se moe razdvojiti na objekat kojim se upravlja i nadgradnju koja upravlja, kao dva dijela iste cjeline, tako da se jedan broj elemenata odnosi na upravljake objekte, a drugi na upravljanje. Osnovna karakteristika kibemetskih sistema je da se jedan broj elemenata odnosi na upravljake, a drugi na upravljane objekte. Izmeu upravljakog I upravljanog dijela postoji dvojna relacija, gdje preko jedne upravljani dio daje informacije o svom stanju, a preko druge upravljaki dio djelimo na promjenu stanja.

38.Poslovni sistem (PS) Funkcionisanje poslovnog sistema moe se posmatrati kao adaptivni i racionalni proces sklon reakcijama na mnotvo unutranjih i spoljnih uticaja u realizaciji postupka odluivanja i dolaenja do upravljakih rjeenja.. Poslovni sistem je ciljem orijentisan sistem, iskazan paketom resursnih vrijednosti, odreenim ekonomskim efektima koji se moraju nai u granicama drutveno priznatih veliina. Poslovni sistem je kompleks pod sistema za rjeavanje razliitih poslovnih problema koji podstiu iz raznovrsnih promjena, ije uticaje opisujemo informacionim tokovima rasporeenim u vidu informacionog sistema. Time IS kao pod sistem PS dobija ulogu da upravlja tokovima informacija od izvora do donosioca odluke, sa ciljem davanja pravovremenog odgovora na informacione zahtjeve i formiranje dokumentacione osnove poslovnih promjena. Struktura upravljanja poslovnog sistema principijalno se ispoljava kao IS. 39.Proces modeliranja i odluivanja u poslovnom sistemu Sa aspekta odvijanja procesa odluivanja prioritet imaju spoljanja dejstva koja se ralanjuju na pojedine oblike meduzavisnosti sa sistemom, to se moe pokazati slikom modela pojednostavljene stvarnosti, zbog ega se sa siguraocu moe reci da je faza modeliranja u procesu odluivanja kritina i zahtijeva posebnu opreznost. Prema Rivetu, u procesu modeliranja sistema polazi se od realnog problema, koji je primjenljiv, mjeriv i sistematian. Tako da se nakon definisanja realnog problema odluivanja moe vriti klasifikovanje skupa uzoraka, skupa stanja i skupa kriterijuma. Model se uvijek namjenski odreuje za rjeavanje konkretnog problema procesom odluivanja i ne moe se univerzalno koristiti tretiranje veeg broja orginala. Posmatranjem i analizom moguih ema odluivanja dolazimo do zakljuka da se proces odluivanja zapravo sastoji od poznavanja mnogih strategija, baza podataka iz okruenja, baza podataka oekivanih rezultata, prognoze i pretpostavki i kriterijuma odluivanja. 40.Struktura poslovnog sistema Transformacija ulaza u izlaze odvija se kroz sloenu strukturu poslovnog sistema koja se formira od tokova materijalnih i nematerijalnih resursa i u sebi sadri kriterijume odluivanja kao instrumente indeksa promjena elemenata stanja. Relacije elemenata i stopa njihovih promjena formiraju dva kola povratnog dejstva, gdje prvo nastaje kao posljedica medusobne prirodne zavisnosti elemenata sistema, pa tako dobijamo prirodnu strukturu. Drugo nastaje kao posljedica ugradnje kola povratnog dejstva sa ciljem kontrole stanja sistema, pa tako dobijamo kontrolna kola koja sa prirodnom strukturom formiraju takode strukturu preduzeca sa pretpostavkom optimalnog upravljanja. Dakle,promjena veliine bilo kojeg elementa stanja poslovnog sisitema moe se kontrolisati ili formiranjem spregnutog kola iliformiranjem kontrolnog kola, koje ujedno kontrolie i prirataj kvaliteta upravljanja na svim elementima. Dakle u upravljanju poslovnim

sistemom postoji unaprijed odabrani skup ciljeva (eljena stanja) koja se odnose na ulaze i izlaze, kao i stanje sisitema, ali se istovremeno provjeravaju pretpostavke tog sistema. 41.Informacioni sistemi Sistemi, pored materije i energije, sa okruenjem razmjenjuju ideje i informacije. S obzirom na odnos ulaznih i izlaznih informacionih veza, mogue je razlikovati informisane (informaciono pasivne, tj. postoji samo informacioni ulaz), informirmiue (informaciono aktivni, tj. postoji samo informacioni izlaz) i informacione sisteme (sa ulazno-izlaznim informacionim vezama) koji su najei u stvarnosti. Informacioni sistem, djelujui u okviru poslovnog sistema, omoguava unutranju komunikaciju, kao i komunikaciju sa okruenjem, to potvrduje konstataciju da neposredno doprinosi kvalitetu uprav1jakih i izvrnih funkcija. Procesom transformacije ostvaruje se informacioni sinergetski efekat kojim sistem ovladava dijelovima okruenja I postaje upravljaki informacioni sistem (M.I.S.) Informacioni sistemi mogu se podijeliti na: - operativne informacione sisteme-imaju zadatak da obezbijede zapisivanje, organizovanje, memorisanje I obradu podataka koji nastaju I koriste se za proizvodnju informacija(operativnim nivoima procesa) - sistemi za podrku odluivanja u menadmentu-potenciraju menadersku orijentaciju, preferirajui informacione tehnologije (MID, DSS, ES) u odnosu na intuiciju I iskustvo Da bi informacioni sistem bio eksterno kvalitetan kao informacioni resurs, mora biti intrno kvalitetan to se obezbjeeuje parcijalnim kvalitetom strukture svih komponenata, a to su - hardver -fizike jedinice sistema - softver raunarski programi - dejtaver- podatci, informacije, znanje - lajfver- kadrovski resursi - orgever organizaciono-koordinisani rad - netver-raunarske mree tj, informacioni sistem mora biti u funkciji menadmenta, to podrazumijeva permanentno prilagoavanje njegover strukture upravljakim potrebama i zahtjevima. Informacija je podatak ureen s ciljem da pomogne u izboru neke promtne ili budue akcije odnosno ne-akcije, jer u procesu korporativnog upravljanja i u kontekstu procedura razmatranja, kao i evalvacije poslovnih informacija, izbor akcije ili ne-akcije naziva se proces poslovnog odluivanja Informacijsko preoptereenje-nepovoljni efekt koji nastaje zatrpavanjem prekomjernih podataka. Za potrebe menadmenta slue informacije a ne podatci. 42.Informacioni sistemi za podrku menadmentu Informacioni sistem za podrku menadmentu (Management Information System - MIS), podrazumijeva se kao sistem s osnovnim zadatkom prikupljanja informacija neophodnih u rjeavanju problema. MIS je mehanizam za detekciju problema koji sadri sve neophodne elemente problemske strukture, odnosno jedan mehanizam za analizu problema koji obezbjeduje neophodne podatke menaderima koji donose odluke, tj MIS kao mehanizam za donoenje odluka ukljuuje neophodne strukturisane metode ili algoritme za izbor najbolje od raspoloivih alternativa, a pore toga posjeduje modul ta-ako, koji omoguava menaderrima da eksperimentiu i provjeravaju ta se deava kod razliitih vrijednosti parametara koje utiu na sam finalni ishod saniranja otkrivenog problema 43.Sistemi obezbjeivanja i ininjeringa kvaliteta Jedan od najznaajnijih standarda je svakako usvajanje koncepta kvaliteta. U prilog toga je vodeci autoritet u oblasti upravljanja kvalitetom Vilijem Edvards Deming primjetio da kada se unapreuje kvalitet, lanano se unapreuje bogatstvo i znanje. Implementacija i unapredivanje sistema kvaliteta stvaraju uslove za razvoj ostalih faktora koji utiu na postizanje konkurentske sposobnosti, odnosno na rast i uspjenost poslovnog sistema jer su direktno povezani sa stratekim funkcijama i njihovom koordinacijom i optimizacijom.

Optimizacija pojedinih poslovnih funkcija podrazumijeva ulaganje izuzetnih naunih napora u pravcu zajednikog djelovanja na planu istraivanja koncepta kvaliteta koji se ogleda u ostvarivanju vlastitog razvoja i postizanja fleksibilnosti razvojnog potencijala Kvalitet je skup svih karakteristika izlaza koji se odnosi na definisane potrebe Moderni koncept poimanja kvaliteta svoje interesovanje sa tehnilokog aspekta proirue i prenosi na nivo menadmenta, gdje se dugorono posmatra kvalitet poslovanja kroz trinu, poslovnu i drutvenu perspektivu kao dimenziju koja se odnosi na trinu poziciju (konkurentsku prednost), poveanje efikasnosti (profit) i zatitu ljudi i sredine (uvanje prirodnih i drutvenih dobara) Osnovni efekti standardizacije su racionalizacija rada i sredstava, unapreenje ekonomije zaliha, potpunije koritenje svih kapaciteta i fondova, olakano servisiranje, ujednaavanje kvaliteta, zatitia ljudi i dobara, funkcionisanje po svojenim principima, ujednaavanje uslova i metoda rada, olakanje razmjena informacija i robe, internacionaliozacija, unifikacija, tipizacija, standardi tza tehniko sporazumijevanje i poslovno komuniciranje, sistem upravljanja poslovanjem, metod kontrole, nain pakovanja... Standard kao nauno-pravni dokument sadri precizno definisane zahtjeve koje mora da ispuni odreeni izlaz iz sistema kao i sam sistem, tako da ga usvaja samo nadlena organizacija a moe biti interni, nacionalni i meunarodni. Britanski zavod za standardizaciju izrauje dokumentacionu bazu za nastanak serije standarda ISO 9000, kao bitan momenat u kome je opredmeen i publikovan razvoj koncepta upravljanja kvalitetom. Serija meunarodnih standarda je orijentisana na menadment pristup upravljanja kvalitetom kroz potivanje i zadovoljenje zahjteva kupaca, a u cilju unapreenja konkrentske prednosti i trine pozicije Nova verzija standarda zasniva se na principima: liderstvo, ukljuenost ljudi, procesni pristup, sistemski pristup, stalna unapreenja, injenini pristup odluivanju i reciprotet sa poslovnim partnerima Meunarodni standardi ISO 9000 iz 2000.godine imaju sledeu strukturu ISO 9000:2000-sistem upravljanja kvalitetom( osnove i rijenik) ISO 9001:2000-sistem upravljanja kvalitetom( zahtjevi) ISO 9004:2000-sistem upravljanja kvalitetom( upustva za unapreivanje) Upravljanje kvalitetom na bazi standarda ISO 9000 podrazumijeva dokumentovani pristup, jer organizacija mora da izgradi dokumentaciju sistema kvaliteta u skladu sa zahtjevima standarda. Dokumenta kvaliteta treba da prikau ta i kako se radi u organizciji a struktura dokumentacije sistema ima tri nivoa: poslovnik o kvalitetu, proceduru i radna upustva, a kao 4 nivo uzima se i baza podataka Proces uvoenja sistema kvaliteta sastoji se od 4 faze: priprema za razvoj sistema kvaliteta, razvoj sistema kvaliteta, uspostavljanje i odravanje sistema kvaliteta i atestiranje sistema Provjera sistema kvaliteta vri se na 2 naina: provjerom dokumentacije sistema kvaliteta i provjerom primjene dokumentacije sistema kvaliteta. Provjere sistema kvaliteta mogu biti -interne provjere- obavljaju se unutar organizacije od zaposlenih -provjere preko druge strane- jedna organizacija provjerava drugu -provjera tree strane-nezavisna provjera s ciljem dobijanja sertifikata od akreditovanih sertifikovanih tijela Koncept TQM- upravljanje totalnim kvalitetom-japanska i amerika strategija za unapreenje kvaliteta poslovanja EFQW-evropska fondacija za upravljanje kvalitetom, odreuje TQM kao metod menadmenta u kompaniji za ostvarivanje poslovne izvrsnosti, zasnovan na fokusu kupca, partnerstva sa dobavljaima, razvoju i ukljuivanju zaposlenih Evropska fondacija za upravljanje kvalitetom EFQM je usvojila Evropski model za ocjenu izvrsnosti preduzea i sastoji se od elemenata: liderstvo, upravljanje zaposlenim, politika i strategija, resursi, procesi, zadovoljstvo zaposlenih, zadovoljstvo kupaca, uticaj na druto i poslovni rezultat Alati kvaliteta su - dijagram toka procesa, najednostavniji i najkoriteniji alat kvaliteta za analizu toka svih resursa i procesa. Osnovni elemeti pri izradi procesa toka ovog dijagrama: odreivanje ulaza i izlaza,

efinisanje svih aktivnosti procesa, grafiko prikazivanje procesa, utvrivanje meu zavisnosti u elementima ijagrama i provjera loginosti toka aktivnosti.

lista sakupljenih greaka-alat kvaliteta koji sakuplja sve vrste greaka i njihovu uestalost u nekom procesu - histogram-alat kvaliteta koji prikazuje distribuciju greaka u tabelarnoj ili grafikoj formi - pareto dijagram-alat kvaliteta koji se koristi za identifikaciju relativne vanosti odreenih podataka, utvrivanje prioriteta u masi injenica, s ciljem korektivnog djelovanja - iikava dijagram- alat kvaliteta koji na jednostavan, sistematizovan i uoljiv nain stvara preduslove za analizu problema otkrivajui stvarne uzroke nastalih posljedica - koleracioni dijagram-alat kvaliteta koji omoguava analizu uzajamne povezanosti dvije kvantitative promjenjive sa dvije grupe podataka, na osnovu kojih se izraunava stepen koleracije varijacija posmatranih pojava - kontrolne karte kvaliteta-alat kvaliteta koji se koristi za ocjenu stabilnosti nekog procesa Demongov model za unapreenje kvaliteta poslovanja: PDCA= planiranje, izvoenje, provjera i kontrola
-

44.Marketing informacioni sistem Marketing informacioni sistem obezbjeuje pravovremene i istinite informacije o marketing prilikama unutar preduzea, kao i njgovog odnosa sa okruenjem, na bazi ega se obezbjeuje dotok informacija iz podsistema internih i eksternih marketing izvjetaja, podsistema marketing istraivanja i podsistema marketing analize i kontrole Pogledaj sliku strana 282. 45.Sistem menadmenta menadersko odluivanje Funkcija menaderske sposobnosti je u neposrednoj ulozi ostvarivanja preduzetnikih i organizacionih aktivnosti i rasporedivanja raspoloivih potencijala, omogucila preduzetniku uspjenost iskazanu visokom efikasnou i efektivnou. Menaderske slabosti mogu izazvati zaostajanje u poslovanju, gubljenje pozicije na tritu, ispadanje iz trinog mehanizma, poveanje ansi za rizik i neuspjeh, gubitak nade za profitabilne ideje i kreativnost, odnosno, jednom rijeju, preduzetniku krizu. Ciljevi procesa odluivanja proeti su tenjom za angaovanjem potrebnih resursa, tako da menaderi imaju razliitu odgovornost i funkcije koje su odreene hijerarhijskim nivoom i irinom njihovog djelovanja, pa u skladu s tim razlikujemo vrhovni menadiment (top managers), srednji nivo menadimenta (middle managers) i menadere prve linije (first-line managers). Odluivanje i odluke prate glavni cilj menadmenta koji se odnosi na promjenu situacije u eljenom pravcu u smislu obezbjeivanja konkurentnosti, poveane prouktivnosti, rentabinosti, lividnosti, efiksnosti, profitabilnosti i finansijske snage