MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

Mbrojtja Juridike e Viktims s Krimit

Avni PUKA* Abstrakt: Sot n shkencn dhe praktikn bashkkohore krimi, kryesi dhe viktima trajtohen si pjes e t njjtit problem t ndrlidhura ndrmjet tyre dhe jo si shtje t ndara. Kjo padyshim se sht n funksion t luftimit me efikas t kriminalitetit dhe mbrojtjes s shoqris n prgjithsi. Qllimi i ktij punimi sht vnia n pah e rndsis dhe nevojs pr mbrojtjen e pozits s viktims s krimit nga aspekti i rregullimit me norma juridike. shtjet n lidhje me viktimat e krimit duhet t rregullohen juridikisht dhe t drejtat e tyre t jen pjes integrale e t drejtave t njeriut n prgjithsi. Ky sht nj konstatim q e mbshtesin t gjitha dokumentet ndrkombtare t nxjerra me qllim t mbrojtjes s viktimave t krimit. Duke marr parasysh se aktet ndrkombtare nuk mund t jen gjithprfshirse, lind nevoja q prve ratifikimit dhe pranimit t ktyre akteve shtetet t nxjerrin edhe norma juridike vetanake varsisht nga specifikat e tyre dhe n harmoni me standardet ndrkombtare. Andaj, objekt studimi n kt punim do t jen t drejtat juridike t viktims s krimit sipas dokumenteve ndrkombtare dhe normave nacionale me theks t veant n legjislacionin e Kosovs prej momentit t psimit nga akti kriminal e deri n prfundim t shtjes penale n trsi. N kt punim do t prdorn disa metoda si: ajo historike, metoda e hulumtimit t dispozitave juridike, mandej metoda krahasuese, metodat statistikore etj. Jemi t bindur se ky punim me t dhnat dhe konstatimet e pavarura shkencore mund t jet nj kontribut modest pr avancimin e studimeve mbi viktimat, n veanti nga aspekti i mbrojtjes juridike t pozits s tyre. Fjalt els: Viktima e krimit, viktimizimi dhe riviktimizimi, mbrojtja juridike, t drejtat ligjore t viktims s krimit. 1. Hyrje Prderisa n gjith botn interesimi pr krimin, kryesin ka qen shum i hershm, duke i trajtuar gjersisht n teori, duke nxjerr ligje, interesimi dhe trajtimi i viktims s krimit sht relativisht i ri.1 Prcaktimin tim pr trajtimin e ksaj problematike, mendoj se e arsyeton vet aktualiteti, shqetsimi i shoqris pr viktimn dhe mbrojtjen saj. N ann

* Fakulteti Juridik (Katedra e shkencave juridike-penale), Universiteti i Prishtins, Prishtin, Kosov. Autori mirpret komente n: av.puka@gmail.com.

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

tjetr, si n shum vende t tjera(q jan n tranzicion) edhe n Kosov paraqitet si nevoj e kohs studimi, hulumtimi dhe krkimi shkencor n lidhje me shtjet q kan t bjn me viktimn e krimit, n veanti me pozitn e saj n sistemin e drejtsis penale. N shum vende q jan me t avancuara sa i prket mbrojtjes dhe promovimit t t drejtave t njeriut n prgjithsi, gjithashtu ka edhe nj orientim serioz dhe qasje praktike pr trajtim adekuat dhe dinjitoz t personave q kan psuar nga krimi n fardo forme. Pr kt jan nxjerr edhe shum konventa, rregullore, rekomandime, deklarata, ligje pr t garantuar mbrojtje nga aspekti juridik dhe jan ngritur institucione t posame me qllim sigurimin e nj sistemi sa m t fuqishm t drejtsis pr mbrojtjen e pozits s viktims s krimit. Megjithse ka nj prparim sa i prket t drejtave t viktims s krimit, ende nuk ka barazi n raport me kryesin n rrafshin e trajtimit juridik t pozicioneve t tyre si subjekte te aktit kriminal. Tashm dihet se ka nj numr t konsiderueshm t OJQ-ve, asociacioneve, qendrave strehimore-rehabilituese dhe grupeve t tjera q ofrojn ndihm n forma t ndryshme pr palt e dmtuara nga aktiviteti kriminal. Ky kontribut i tyre sht shum i madh dhe i nevojshm, madje n disa raste kto grupe jan mbshtetja e vetme pr viktimat e krimit, sidomos pas prfundimit t procedurs gjyqsore n lidhje me rastin penal. Mirpo sadoq puna e tyre sht e dobishme ato nuk udhheqin procesin gjyqsor dhe nuk kan kompetenc pr nxjerrjen e normave juridike detyruese pr garantimin e t drejtave t personave q psojn nga krimi. Andaj nga ky aspekt, roli i institucioneve shtetrore sht i pazvendsueshm, pr arsye se rregullimi juridik i t drejtave t viktims i mundson asaj qasje t efektshme n procedur dhe realizim t interesave, n ann tjetr krijohen kushte edhe pr mekanizmat joqeveritar q t ofrojn shrbime alternative pr viktimat. Kjo njhersh sht n frymn e rekomandimeve kryesore t akteve ndrkombtare q i dedikohen prmirsimit t pozits s viktims. Duhet theksuar se iniciativat pr mbrojtjen e viktimave t krimit dhe realizimin e t drejtave t tyre jan t mirseardhura nga t gjith, mirpo iniciativa e institucioneve ligjvnse pr nxjerrjen e normave juridike n kt drejtim ka nj rndsi t posame. Sepse nj mbrojtje adekuate e viktims s krimit n rend t par nnkupton nj prcaktim t sakt t t drejtave t saj me akte juridike, n mnyr q e gjith ndihma q i ofrohet viktims s krimit t buroj nga t drejtat e saj ligjore. N fund t ksaj hyrje t punimit sht me rndsi t theksohet se kur flasim pr rregullim e shtjeve t caktuara nga aspekti juridik sht veori se prderisa n rastet e tjera sot ka baz juridike, por problemi kryesor sht zbatimi n praktik i atyre dispozitave ligjore, n rastin e shtjeve q kan

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

t bjn m viktimat e krimit prve zbatimit praktik problem n vete sht edhe mungesa e normave juridike adekuate. 2. Aspekti historik i trajtimit t viktims s krimit N krahasim me trajtimin e kryesit t krimit, trajtimi i viktims sht shum i ri. Sigurisht se edhe n t kaluarn, viktima e krimit ka qen e njohur si nocion, si subjekt i aktit kriminal por nuk sht marr n konsiderat nevoja e saj pr nj mbrojtje apo kompensim t domosdoshm. Pozita e vshtir e viktims s krimit sht e njohur qysh nga sistemet e hershme t drejtsis. Kodi i Hamurabit n shekullin e tetmbdhjet (p.K) parashihte se viktimat e grabitjeve n rrug duhet t zhdmtohen pr humbjet e tyre nga thesari i kryetarit2. Mirpo edhe n kt koh edhe shum e shum koh m von pozita e viktims nuk sht prmirsuar sa duhet. N aspektin historik vrehet prpjekja e autorve t ndryshm pr t kontribuar, pr t vn n pah domosdoshmrin e njohjes me nevojat e viktims q ka psuar nga krimi, pr ta njohur raportin e saj me kryesin dhe nevojn pr mbrojtje. N mesin e autorve q njihen edhe si pionier t shkencs s viktimologjis dallohet kontributi i Hans V. Hentingut i cili n vitin 1948 boton librin e tij Krimi dhe viktima e tij.N kt libr ai thekson se krimi n pjesn m t madhe dmton dik. Andaj mendon se n kuadr t mnjanimit t kriminalitetit kundr shtetit, rendit, shndetit dhe t tjerave duhet t kihet parasysh se gjithmon jan dy pjesmarrs, autori i krimit dhe viktima3. N kohn me t re, prkatsisht n kah fundi i viteve 1970 dhe fillimi i viteve 1980, n shum vende, sht br nj ngritje e prgjithshme e vetdijes mbi nevojn e prqendrimit t vmendjes n viktimat e krimit dhe pr t siguruar nj sistem t gjithanshm t drejtsis.4 N kt drejtim ka qen shum me rndsi kontributi i Kshillit t Evrops dhe OKB-s pr mbrojtjen e viktimave t krimit q konsiston kryesisht n nxjerrjen e nj numri t madh t akteve juridike pr kt qllim. Mandej nga organizatat joqeveritare vlen t prmendet edhe roli i Shoqats Botrore pr Viktimologji (The World Society of Victimology WSV) q gjat veprimtaris s saj ka organizuar disa simpoziume ndrkombtare do tri vite me fillim nga viti 1973 dhe ka iniciuar nj sr aktesh juridike pr mbrojtjen e viktimave. Kjo shoqat ka disa asociacione n vende t ndryshme, n

Adler, Freda dhe t tjer: Criminology, New York, 1995, fq. 397. Henting, Hans Von: The criminal and his victim, Archon Books, 1967, fq. 383. 4 Udhzues pr mbrojtjen e viktimave-Si t punohet me viktimat e krimit, OSCE, Misioni n Kosov, Prishtin, 2001, fq. 44 (m tutje i referohemi si Udhzuesi).
3 2

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

mesin e tyre edhe n Kroaci dhe Bosnj Hercegovin5. Mund t themi se pozita e viktims s krimit historikisht ka ndryshuar shum. Nga pozita kur t drejtat e saj nuk jan mbrojtur me ligj, vetm sht njohur si subjekt i krimit dhe sht shfrytzuar si burim provash, deri sa tani te drejtat e saj jan njehsuar plotsisht me t drejtat e njeriut n trsi. N funksion t ksaj jan miratuar dhe fuqizuar shum akte juridike. Por, prap mbetet shum aktuale nevoja pr t prmirsuar statusin juridik t viktimave t krimit sidomos ne vendet q nuk kan br sa duhet n kt drejtim. 3. T drejtat ligjore t viktims s krimit Kur bhet fjal pr rregullimin e pozits s viktims s krimit n aspektin juridik, n rend t par sht e nevojshme q t prcaktohet sakt kush konsiderohet viktim e till. Sipas Deklarats s KB-s viktimat nnkuptojn personat t cilt, individualisht apo n mnyr kolektive kan psuar lndime, duke prfshir ktu edhe lndimet fizike apo mentale psimet emocionale, humbjet ekonomike apo keqsimin substancial t t drejtave t tyre themelore, nprmjet kryerjes s veprimeve apo moskryerjes s tyre, t cilat paraqesin shkelje t ligjeve penale n fuqi n kuadr t shteteve antare, duke prfshir edhe ligjet t cilat ndikojn n keqprdorimin e pushtetit6. Prkufizimi i viktims sipas ksaj deklarate sht njhersh edhe me gjithprfshirs. N baz t deklarats personi konsiderohet viktim pavarsisht a sht identifikuar kryesi apo si sht trajtuar ai, po ashtu si viktim konsiderohen antart e familjes, personat q varen nga viktima drejtprdrejt dhe personat t cilt kan psuar lndime pr shkak se kan ndrhyr n mnyr q tu dalin n ndihm viktimave dhe t parandalojn viktimizimin e tyre.7 Prkufizim i pals q ka psuar nga krimi viktims sht i prcaktuar edhe me ligjet nacionale q me shpesh prdoret si i dmtuar apo pal e dmtuar. Sipas nenit 151(5) t Kodit t Procedurs Penale t Kosovs: I dmtuari sht personi t cilit fardo e drejte personale ose pasurore i sht shkelur ose i sht rrezikuar me veprn penale8. Mandej sipas rregullores 2001/20, Pr mbrojtjen e palve t dmtuara dhe dshmitarve n procedurn penale, termi pal e dmtuar i referohet personit t dmtuar ose t krcnuar me nj krim q lidhet me ndonj t drejt t tij personale a pronsore ose t nj antari t familjes s pals s dmtuar, i cili prfaqson interesin e nj pale t dmtuar q

M gjersisht shih: www.worldsocietyofvictimology.org. Deklarata e Kombeve t Bashkuara mbi t Drejtat Themelore t Viktimave t Krimit dhe Keqprdorimit t Pushtetit, e vitit 1985 (m tutje i referohemi si Deklarata e OKB-s). 7 Po aty. 8 Kodi i Prkohshm i Procedurs Penale i Kosovs, i cili ka hyr n fuqi m 6 prill 2004 (m tutje i referohemi si KPPK).
5
6

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

ka vdekur ose sht i mitur dhe i cili, prndryshe, nuk sht i aft pr t prfaqsuar interesin e tij a t saj n gjykat9. Nga dispozitat prkatse n Kosov vrehet se pr personat q kan psuar nga veprat penale prdoret termi i dmtuar ose pal dmtuar dhe nuk prdoret termi viktim. N praktikn bashkkohore i kushtohet rndsi e madhe prkufizimit preciz se kush konsiderohet viktim direkte dhe indirekte e krimit, sepse nga kjo varet rrethi i personave q u ofrohet ndihma dhe t cilt mund t krkojn kompensim pr humbjet q i kan psuar. Andaj edhe n dispozitat juridike n Kosov q i dedikohen ksaj fushe ka shum rndsi definimi i sakt i rrethit t personave q konsiderohen viktim e krimit, pa ln zbrastsi dhe mundsi pr keqinterpretime. Sot n tr botn sht vrtetuar si domosdoshmri q krahas t drejtave t kryesit n nivel t njjt dhe me nj ndjesi edhe me t madhe t rregullohen juridikisht edhe t drejtat e viktims s krimit. Garantimi i t drejtave dhe trajtimi i viktimave t krimit n pajtim me to, prve q sht n funksion t parimit t humanitetit dhe mbrojtjes nga riviktimizimi, kjo ka rndsi t madhe edhe pr preventivn e krimit. Kur flasim pr t drejtat e viktims, duke filluar nga e drejta themelore pr jet, pr pronsi pr mbrojtje shndetsore apo mbrojtje tjetr, kompensim etj, kemi parasysh t drejtat ligjore t saj. Pr promovimin e t drejtave t viktimave t krimit deri tani jan nj numr i akteve juridike t nxjerra nga OKB-ja n nivel t prgjithshm, nga Kshilli i Evrops n nivel rajonal q mendojm se jan me rndsi t veant pr Kosovn dhe vendet e tjera t Europs. Derisa nuk ka konvent universale prkitazi me t drejtat e viktimave t krimeve t zakonshme, Asambleja e Prgjithshme e Kombeve t Bashkuara aprovoi, m 1985, Deklaratn e parimeve themelore t drejtsis pr viktimat e krimit dhe abuzimit t pushtetit, teksti i s cils u aprovua me konsensus nga kongresi i shtat i Kombeve t Bashkuara mbi parandalimin e krimit dhe trajtimin e kundrvajtsve. Pr t promovuar implementimin u prgatit nj Udhzues pr praktikuesit prkitazi me implementimin e Deklarats10. N nivel Evropian gjithashtu jan miratuar nj varg dokumentesh me qllim t avancimit juridik t pozits s viktims, ndr to vlen t prmendn: Konventa Evropiane mbi kompensimin e viktimave t krimit e vitit 1983, rekomandimet si: Rekomandimi Nr. (85) 11 mbi pozitn e viktimave n kornizn e ligjit penal dhe t procedurs penale, q rregullon pozitn e viktims prej momentit t psimit, gjat

Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2001/20, Pr mbrojtjen e palve t dmtuara dhe t dshmitarve n procedurn penale. Neni 1(a). 10 T drejtat e njeriut n administrimin e drejtsis: Doracak pr t drejtat e njeriut pr gjykats, prokuror dhe avokat, Publikim i Kombeve t Bashkuara, Nju-Jork dhe Gjenev, fq. 735-736.
9

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

marrjes n pyetje pr here t par si dhe mbrojtjen e saj n t gjitha fazat e procedurs penale. Si akte t tjera q prcaktojn t drejtat e viktimave t krimit n nivel evropian jan: Rekomandimi Nr.4/85 Mbi mbrojtjen e viktimave n familje; Rekomandimi nr. 21/87 Mbi mbshtetjen e viktimave dhe Parandalimin e Viktimizimit; Rekomandimi nr. 8/2006 Mbi ndihmn ndaj viktimave t krimit etj.11 Sigurisht se kto akte ndrkombtare n nivel universal apo rajonal nuk jan zgjidhja e problemit andaj krkohet q n pajtim me to por n mnyr m t detajuar t drejtat e viktimave t rregullohen edhe n nivel t shteteve me ligje nacionale. N Kosov t drejtat e viktimave t krimit dhe mundsia pr realizimin e tyre jan parapar ne kodin e procedurs dhe disa rregullore t UNMIK-ut, pjesrisht edhe n akte t tjera por mendojm se nuk jan t mjaftueshme. Kodi i prkohshm i procedurs penale i Kosovs (KPPK) parasheh mbrojtje t pozits s t dmtuarit gjat procedurs penale, e n veanti kur sht fjala pr fmij, persona t moshuar me rregullime mendore pr viktimat e dhuns seksuale e gjinore (neni 78). I dmtuari ka t drejt q n procedur penale t paraqes krkes pasurore juridike, t paraqes fakte dhe propozoj prova, t shikoj procesverbalin dhe t njoftohet pr t drejtat e tij (neni 80). Pastaj n KPPK n kapituj t veant rregullohet procedura pr realizimin e krkess pasurore juridike (kapitulli XII) dhe garantohet mbrojtja e t dmtuarve dhe dshmitarve (kap. XXI). Nga rregulloret e UNMIK-ut n lidhje me t drejtat e viktimave vlen t prmenden: Rregullorja nr. 2003/12: Mbi mbrojtjen kundr dhuns n familje; Rreg. Nr. 2001/4 Mbi ndalimin e trafikimit me njerz n Kosov; Rreg. Nr.2001/20 Mbi mbrojtjen e palve t dmtuara dhe dshmitarve n procedurn penale12. Nevoja pr mbrojtjen e viktims prej momentit t psimit nga akti kriminal e deri n zgjidhjen e shtjes penale n trsi T gjith personat q kan psuar nga krimi, n rend t par kan nevoj pr nj mbrojtje adekuate. Ktu pikspari kemi parasysh viktimat q kan psuar pr her t par nga krimi, i ashtuquajturi viktimizim primar. Kto viktima mund t ken psuar n mnyr direkte apo indirekte, dmi q kan psuar mund t jet i natyrs fizike, psikike, morale dhe materiale. Me nj fjal si persona pr tu ofruar mbrojtje konsiderohen t gjith ata persona q njhersh konsiderohen si viktima sipas akteve ndrkombtare dhe kan nevoj pr nj gj t till.13 Orvatjet e deritashme n nivel ndrkombtar pr t

Shih: Dispozitat e akteve t prmendura. M gjersisht shih. Aktet e lartprmendura. Dispozitat e tyre do t jen si baz edhe ne trajtimet e mtutjeshme. 13 Shih: Deklarata e OKB-s.
12 11

4.

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

prmirsuar pozitn e viktimave n administrimin e drejtsis jan nj pranim i faktit se sistemet kombtare t drejtsis shpesh jan fokusuar n kryesin dhe marrdhniet e tij/saj me shtetin, duke prjashtuar t drejtat, nevojat dhe interesat e viktimave14. Nj problem n vete me rastin e mbrojtjes s viktimave sht ndrmarrja e masave q t mos ndodh riviktimizimi i tyre apo i ashtuquajturi viktimizim sekondar. Mbijetuesit e krimit mund t ndiejn viktimizimin prsri kur t vendosin t shkojn nj hap m tej dhe t bisedojn pr krimin. Kjo mund t ndodh prmes trajtimit intensiv dhe joadekuat nga ana e aktorve brenda sistemit penal t drejtsis dhe sektorit t mirqenies sociale, e gjithashtu edhe gjat pjesmarrjes n procesin e hetimeve dhe gjykimit15. N varsi t natyrs s krimit dhe t pozicionit t saj n ngjarje, pasojave t ardhura, shpesh viktimat kan provuar edhe nj viktimizim t dyt nga sistemi i drejtsis. Pozicioni i viktims sht delikat dhe i vshtir n rastet e krimeve t tilla, si : plagosje, vrasje e t afrmve t familjes, abuzimet seksuale, grabitjet etj. Shpesh viktims i duhet t prballet me autorin e saj dhe t rikujtoj momentet me t vshtira t kaluara m par16. Andaj pr t evituar nj pasoj t till krkohet q organet gjegjse dhe personat q i trajtojn viktimat e krimit t veprojn me kujdes dhe profesionalizm. Pr arritjen e ktij qllimi nga shtete nevojitet hartimi i planeve pr mbrojtje t viktimave t krimit, mbshtetur n dispozita t qarta ligjore q iu garanton atyre realizim efikas t t drejtave dhe trajtim adekuat prej kontaktit t par me organet prkatse e deri ne prfundim t rastit n lidhje me to. N funksion t ksaj para s gjithash do t ishte nj trajtim adekuat nga ana e policis n kontaktin e par me viktimat dhe marrjes n pyetje pr here t par, informimi dhe ofrimi i mbrojtjes juridike-profesionale dhe rregullimi me kujdes i procedurs pr pjesmarrje sa me te leht te viktims n t gjitha fazat e procesit gjyqsor penal. 4.1 Trajtimi i viktimave t krimit nga policia dhe marrja n pyetje e tyre Pasi t jet kryer vepra, kontakti i par i viktims me sistemin e drejtsis bhet zakonisht prmes policis dhe ky kontakt mund t vazhdoj gjat nj pjese t konsiderueshme t procesit gjyqsor17. Nga ky kontakt do t varen shum rrjedha t procedurs lidhur me mbrojtjen e viktimave dhe kompensimin e tyre, por edhe lidhur me nj pun m efikase

14 15

T drejtat e njeriut n administrimin e drejtsis publikim i cit. fq. 740. Udhzuesi fq. 52. 16 Elezi, Ismet; Hysi, Vasilika: Politika kriminale, Tiran 2006, fq. 199. 17 T drejtat e njeriut n administrimin e drejtsis publikim. i cit. fq. 740.

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

pr parandalimin e krimit dhe viktimizimit n shoqri18. Bashkveprimi i par ndrmjet policis dhe viktims sht thelbsor edhe n lidhje me at se si viktima do ta prballoj viktimizimin dhe do ta rimarr veten19. N kt drejtim sht me rndsi q ndihma e par dhe mbrojtja e personave me nevoj fillimisht t ofrohet nga organet shtetrore dhe t koordinohet nga to, ktu roli i policis sht shum me rndsi. shtje me rndsi por edhe mjaft delikate me rastin e procedimit policor sht edhe marrja n pyetje e viktimave. Pr kt edhe aktet ndrkombtare rekomandojn q t veprohet me kujdes t posam dhe t mos riviktimizohet viktima.20 Me rastin e marrjes n pyetje viktima nuk duhet t vendoset n rolin e t akuzuarit, por duhet respektuar disa parime q prkojn me nevojat e viktimave. Prve ksaj sht me rndsi q policia t ket nj bashkpunim t afrt, por vetm profesional dhe sa t jet e mundur t krijoj raport besimi me viktimat e krimit. Kjo njhersh mund t siguroj bashkpunimin dhe kontributin e viktims n zgjidhjen e rastit, sepse t dhnat dhe informacionet e saj jan t pazvendsueshme gjat hetimit t rastit kriminal dhe zhvillimit t procesit penal n trsi. N ann tjetr kjo n fund do t garantonte edhe mbrojtje adekuate t t drejtave t viktims s krimit. 4.2 Ndihma juridike-profesionale pr viktimat e krimit Pas dhnies s ndihms s par, strehimit, ofrimit t shrbimeve t caktuara nga policia, sht e nevojshme q para fillimit t procedurs gjyqsore viktims s krimit ti sigurohet edhe ndihma juridike-profesionale. Kjo n rend t par, sht me rndsi pr sigurimin e barazis s palve n proces, n ann tjetr kjo bhet e domosdoshme kur dihet pozita e veant e viktims s krimit dhe mundsia e cenimit t interesave t saj nga ana e kryersit edhe gjat zhvillimit t procedurs gjyqsore. Gjendja e viktims e krijuar nn ndikimin e viktimizimit, e bn at shpeshher t pafuqishme q ti krkoj dhe mbroj t drejtat e veta, e gjithashtu edhe q t angazhoj avokat mbrojts. Mandej n t shumtn e rasteve viktima e krimit nuk ka as mundsi financiare q t paguaj pr shrbimet juridike-profesionale t cilat i nevojitn. Shumica e avokatve mbshtesin m mir pafajsin e t pandehurve derisa ata paguajn, ndrsa viktimat e kan shum m t vshtir t paguajn pr punn profesionale t kryer.

18 19

Halili, Ragip : Viktimologjia, Prishtin 2007, fq. 133. Handbook on Justice for Victims: United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention, New York, 1999 fq. 57. 20 Shih: Raporti sqarues lidhur me Rekomandimin (nr. (85)11) mbi pozitn e viktimave n kornizn e ligjit penal dhe ligjit t procedurs penale, pika C.

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

Sot, me akte ndrkombtare parashihet obligimi i shtetit q t heq shpenzimet rreth ndihms juridike pr viktimat e krimit. Gjithashtu n shum vende ekzistojn sot edhe qendra pr ofrimin e shrbimeve juridike falas pr viktimat e krimit.21 Momentalisht n Kosov nuk ekziston ndonj sistem i caktuar pr dhnien e prkrahjes dhe ndihms juridike pr viktimat e krimit22. Pastaj duke marr parasysh se deri me tani edhe avokatt por edhe zyrat e caktuara t cilat ofrojn shrbime juridike jan m shum t orientuara por edhe t prgatitur pr mbrojtjen e interesave t t pandehurit, n t ardhmen sht e nevojshme q kjo qasje t ndryshoj. Prve t tjerash krkohet t ngrihen qendra apo zyra enkas pr ofrimin e ndihms juridike pr viktimat e krimit dhe t prgatiten kuadro q e njohin kuadrin ligjor n lidhje me t drejtat e viktimave, si dhe mnyrn e reagimit q i prshtatet veorive t viktimave. 4.3 Mbrojtja e viktimave t krimit gjat fazs s shqyrtimit gjyqsor t shtjes penale Faza e shqyrtimit gjyqsor sht faza m e rndsishme ku viktima e krimit mund ti realizoj t drejtat e saj ligjore. Si rregull seancat gjyqsore jan publike dhe viktima apo familja e saj gjithmon kan t drejt t marrin pjes n kto seanca q jan t hapura pr publikun. Prve t drejts t jen t informuar pr kohn e zhvillimit t procedurs penale dhe t marrin pjes n t, viktimat e krimit i kan edhe disa t drejta t tjera dhe masa mbrojtse me qllim t mbrojtjes se interesave t tyre gjat procedimit gjyqsor t shtjes penale n lidhje me to. N kt drejtim gjykata ka nj rol ky.23 T drejtat dhe mbrojtja e viktims s krimit gjat shqyrtimit gjyqsor njhersh jan t parapara edhe me akte ndrkombtare por edhe me ligje nacionale24. Gjithashtu edhe KPPK dhe disa akte te tjera nga kjo fush parashohin t drejtat e pals s dmtuar (viktims) gjat pjesmarrjes n procesin penal. N kt drejtim nj rndsi e posame i kushtohet fmijve, personave t moshuar, personave me rregullime mendore ose me paaftsi mendore dhe viktimave t dhuns seksuale a gjinore. Mbrojtja juridike n mnyr t veant duhet t sigurohet n rastet kur bhet fjal pr viktimat e dhuns n familje. Kjo pr arsye si edhe ceket n literature se viktima sht n nj situate shum delikate duke marr parasysh faktin se viktimizohet n vendin q duhet t jet me i sigurti pr do njeri dhe nga personat q duhet t jen me t besuarit. N Kosov, procedurat

21 22

Udhzuesi fq. 66. Po aty, fq. 67. 23 Shih : Raporti sqarues lidhur me Rekomandimin (nr. (85)11) mbi pozitn e viktimave n kornizn e ligjit penal dhe ligjit t procedurs penale, pika D. 24 M gjersisht shih: Rekomandimi Nr. R (85)11 pikat 9-11.

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

ligjore pr mbrojtje t personave q viktimizohen n familje dhe disa masa parandaluese parashihen n Rregulloren e UNMIK-ut nr,2003/12 e cila ndr t tjera parasheh tri masa mbrojtse si: 1. Urdhresa pr mbrojtje 2. Urdhresa pr mbrojtje emergjente 3. Urdhresa pr mbrojtja t prkohshme emergjente Masa e par me t ciln t pandehurit i bhen disa kufizime dhe ndalesa me qllim q t mbrohet siguria e pals s mbrojtur apo antareve t tjer t familjes shqiptohet nga gjykata, e cili vendos pr kt brenda afatit prej 15 ditve nga paraqitja e krkess. N rastet me emergjente parashihet masa e dyt pr t ciln gjykata duhet t vendos brenda 24 orve nga paraqitja e krkess. Ndrsa n rastet kur gjykata nuk mund t veproj sht parapar edhe masa e tret Urdhresa pr mbrojtja t prkohshme emergjente pr t ciln sht parapar se mund ta shqiptojn organet policore. shtje mjaft e ndjeshme paraqitet n rastet kur si viktim jan t miturit. Kur jan ata n pyetje t miturit dihet se veprimet pr mbrojtjen e t drejtave t tyre ligjore i ndrmerr prindi ose kujdestari, andaj n kt drejtim me ligj duhet t parashihet prgjegjsia e tyre n rastet kur i zvarrisin ose nuk i ndrmarrin kto veprime. Nj sanksionim i till nuk parashihet n legjislacionin e Kosovs. Kt shtje organet kompetente duhet ta shohin me kujdes q n mnyr specifike t rregullohet pjesmarrja n procedure pr mbrojtjen interesave t t miturve sepse do lshim mund t sjell pasoja riviktimizuese pr ta. Mendojm se prkundr parashikimit t masave mbrojtse n legjislacionin e Kosovs, q si t tilla jan n harmoni me parimet e prcaktuara n aktet ndrkombtare, problemi qndron t realizimi i tyre n praktik. Ky problem konsiderojm se shfaqet si pasoj e mungess s mjeteve t caktuara, mungess s profesionalizmit n gjykatat tona dhe disa veori t caktuara q ndrlidhn me gjendjen e prgjithshme q mbretron aktualisht n vendin ton. Me rastin e trajtimit t viktims n procedur gjyqsore duhet t merret parasysh jo vetm pozita e saj si pal e dmtuar por edhe roli i saj si dshmitare dhe burim i rndsishm i provave.25 Informacionet t cilat mund ti ofroj i dmtuarin procedur penalekan t bjn si me faktet q jan t rndsishme pr procedur penale, ashtu edhe me rrethanat q kan pr qllim realizimin e t drejtave t tij t gjra, n baz t t cilave

25

Sahiti, Ejup : Psikologjia gjyqsore , Prishtin 2007, fq. 128-129.

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

10

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

mund t thuhet se ai sht figur procedurale e dyfisht26. Duke marr parasysh kt rol t dyfisht t viktims s krimit me rastin e pjesmarrjes n procedur gjyqsore mund t prfundojm se mbrojtja adekuate e saj gjat ksaj faze t zhvillimit t procesit penal sht edhe e rndsis s dyfisht. S pari, kjo mundson realizimin e t drejtave t viktims, zbutjen e pasojave q ka prjetuar nga krimi dhe evitimin e riviktimizimit eventual t saj, n ann tjetr, kjo bn t mundur edhe bashkpunimin e viktims me gjykatn dhnien e informacioneve nga ajo pr t provuar veprimet e kryersit dhe pr t zgjidhur drejt shtjen penale. Kshtu konsiderojm se n prgjithsi pr t siguruar nj rol aktiv t viktims n nj procedur gjyqsore penale dhe procedur tjetr si parakushte kryesore jan: infrastruktura e plot ligjore pr kt qllim dhe informimi i viktimave pr mundsit juridike t tyre. 5. Prfundime dhe Rekomandime Trajtimi i viktims s krimit, n veanti shtja e mbrojtjes juridike t saj sht nj nga problemet me t mdha t sistemit t drejtsis penale dhe preokupim i opinionit profesional n prgjithsi. T drejtat t cilat u takojn viktimave t krimit me parashikimin e tyre n dokumente ndrkombtare dhe nacionale jan ngritur n nivel t t drejtave ligjore dhe si t tilla konsiderohen pjes integrale e t drejtave t njeriut n prgjithsi. Mirpo n nivel nacional n Kosov si edhe n disa vende t tjera mbetet shum aktuale nevoja pr nxjerrjen e normave juridike nga kjo fush me qllim t garantimit se viktima e krimit t ket mbrojtje juridike adekuate prej momentit t psimit e deri n prfundim t shtjes penale n lidhje me t. Studimet dhe hulumtimet e ndryshme q jan br tregojn se pr nj luft efikase kundr kriminalitetit, prve gjykimit dhe dnimit t kryesit sht e domosdoshme q edhe subjektit tjetr t aktit kriminal ti ofrohet ndihm adekuate. Me rastin e ndrmarrjes s masave me qllim t sigurimit t mbrojtjes s nevojshme juridike duhet t merren n konsiderat nevojat specifike dhe pozita delikate e viktims si rezultat i ndikimit t viktimizimit n t. Gjithashtu duhet t pranohet se humbjet e viktims mund t jen t shumta dhe t natyrave t ndryshme si: dmtime fizike, vuajtje shpirtrore, humbja e t afrmve dhe humbja n aspektin financiar. Kto humbje rekomandohet q t merren n konsiderat edhe nga nj numr i madh i akteve ndrkombtare q trajtojn problemin e t drejtave t personave q kan psuar nga krimi.

26

Po aty , fq. 128.

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

11

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

Si zgjidhje pr t ardhmen, sidomos pr ato vende q nuk kan krijuar sa duhet kushte pr prmirsimin e pozits s viktims, do t ishin: Nxjerrja e ligjeve, me qllim t krijimit t parakushteve juridike pr mbrojtjen e interesave t viktims q ka psuar nga krimi. Zgjidhja m e mir n kt drejtim do t ishte q kto ligje t jen n harmoni me standardet e prcaktuara n mnyr parimore n aktet ndrkombtare nga kjo fush, por duke marr pr baz edhe nevojat reale t vendit prkats. Informimi i viktimave t krimit pr t drejtat ligjore q ato i kan si persona q jan dmtuar. Nj informim i till do t realizohej n forma t ndryshme si p.sh. me krijimin e qendrave pr informim t viktimave, shprndarjen e informacioneve nprmjet mjeteve elektronike dhe atyre t shkruara etj. Mbi baz ligjore krijimi i mekanizmave t domosdoshm q mundsojn realizimin e ndihms pr viktimat e krimit. P.sh. qendrave speciale pr dhnien e ndihms, ofrimit t mbrojtjes, strehimit dhe rehabilitimit t viktimave. Aftsimi i kuadrit profesional q ka pr obligim t merret me viktimat e krimit prej kontaktit t par e deri n prfundim t shtjes penale n lidhje me t, n mnyr q t njohin t drejtat ligjore t viktimave dhe qasja ndaj viktimave t jet n prputhje me gjendjen delikate t tyre. Krijimi i fondeve shtetrore dhe fondeve t tjera pr realizimin e kompensimit si nj nga t drejtat kryesore pr viktimat. Krijimi i bazs ligjore pr t vepruar organizatat joqeveritare dhe shoqatat bamirse t cilat kan pr qllim ofrimin e ndihms pr viktimat e krimit dhe krijimin e fondeve pr kompensimin e dmit q ato kan psuar nga krimi. Bashkpunimi ndrkombtar n kuadr t masave pr mbrojtje dhe kompensim t viktimave t krimit, sidomos sa i prket kmbimit t prvojave nga kjo fush ndrmjet shteteve t ndryshme. N veanti kur sht fjala pr viktimat e krimeve transnacionale.

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

12

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

Bibliografia
Literatur: Adler, Freda dhe t tjer : Criminology, New York, 1995. Ashworth, Andrew, Punishment and Compensation: Victims, Offenders and the State (1986), 6 Oxford Journal of Legal Studies, 86. Elezi, Ismet; Hysi, Vasilika: Politika kriminale, Tiran 2006. Elias, Robert: The Politics of Victimisation: Victims, Victimology, and Human Rights, New York, Oxford University Press, 1986. Ewald ,Uwe: Viktima dhe viktimizimi, Instituti gjyqsor, Prishtin, 2002 Fattah, Ezzat Abdel: From Crime to Victim Policy: The Need for a Fundamental Glick, Leonard: Criminology, Boston , 1997. Halili, Ragip: Viktimologjia, Prishtin 2007. Halili, Ragip : Studimet viktimologjike dhe avancimi i shkencs s viktimologjis, E drejta, Nr 4., 2003, Prishtin. Handbook on Restorative justice prgrammes, United Nations Office on Drugs and Crime, Vienna & New York. 2006. Handbook on Justice for Victims; United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention, New York, 1999. Henting, Hans Von : The criminal and his victim, Archon Books, 1967. Hopkins, Nick: Once a victim,always a victim, London1989. Latifi, V. : Rndsia e Viktimologjis n t drejtn penale, E drejta Nr.1, 1979, Prishtin.

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

13

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

Publikimi i OSCE, Mision n Kosov , Udhzues pr mbrojtjen e viktimave Prishtin 2002 . Publikim i Kshillit t Evrops, Pozita e viktimave n kornizn e ligjit dhe procedurs penale Sahiti, Ejup: E drejta e procedurs penale, Prishtin, 2006. Sahiti, Ejup: Psikologjia gjyqsore, Prishtin 2007. Sgarzi, Judith M & Mc Devitt, Jack: Victimology A Study of Crime Victims and Their Roles, New Jersey, 2003. Udhzues pr mbrojtjen e viktimave Si t punohet me viktimat e krimit, OSCE, Misioni n Kosov, Prishtin, 2001. Ukaj, Bajram: Kontributi i viktims n kryerjen e veprave penale kundr siguris n komunikacionin automobilistik, E Drejta Nr.1/1995, Prishtin. Akte juridike: Deklarata e Kombeve t Bashkuara mbi t Drejtat Themelore t Viktimave t Krimit dhe Keqprdorimit t Pushtetit, e vitit 1985. Konventa Evropiane mbi kompensimin e viktimave t krimeve t dhuns, Strasburg, 24.XI.1983. Rekomandimi nr. R(99)19 i Komitetit t Ministrave t Kshillit t Evrops pr ndrmjetsim n shtjet penale. Rekomandimi Nr.(85)11 Mbi pozitn e viktimave n Kornizn e Ligjit Penal dhe t procedurs penale, miratuar me 28 qershor 1985. Raporti sqarues lidhur me Rekomandimin (nr. (85)11) mbi pozitn e viktimave n kornizn e ligjit penal dhe ligjit t procedurs penale. Aneksi i Rekomandimit 2006/8 Mbi ndihmn ndaj viktimave t krimit.

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

14

MBROJTJA JURIDIKE E VIKTIMS S KRIMIT

Kodi i Prkohshm i Procedurs Penale i Kosovs, i cili ka hyr n fuqi m 6 prill 2004. Ligji Penal pr t Mitur i Kosovs. Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2001/20, Pr mbrojtjen e palve t dmtuara dhe t dshmitarve n procedurn penale. Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2003/12, Pr mbrojtjen e viktimave t dhuns n familje.

Revista Shqiptare pr Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009

15