F

- H |
( I )




-

n s[ kd j l ksp r k g S f d o g b l s d Sl s i < + i k; sx k \
Hkx o ku J hj ke d h d Fkk d k l af { kI r l kj y x Hkx l Hkh d ks i r k g S f d j kt k
n ' kj Fk d s p kj i q= Fks f t u e sa j ke l c l s c M +s i q= FksA j ke d h e kr k d kS' kY ; k] i Ru h
l hr k] Hkkb Z Hkj r e kr k d Sd b Z d s i q= ] Hkkb Z ' k= q? u v kSj y { e . k e kr k l qf e = k d s i q=
FksA j kt k n ' kj Fk j ke d ks j kt x n ~n h n su k p kg r s Fks o e kr k d Sd b Z] Hkj r d ks
j kt x n ~n h n su k p kg r h FkhA d Sd b Z d s n ks o j n ku kj ksg j d s : i e sa j kt k n ' kj Fk d s
i kl Fks f t l e sa m Ug ksau s Hkj r d ks j kt x n ~n h v kSj j ke d ks p kSn g o " kZ d k o u o kl
e kx k FkkA n ksu ksa o j n ku j kt k n ' kj Fk u s f n ; sA j ke o u o kl d ks x ; sA o g k m u d s
l kFk i Ru h l hr k o Hkkb Z y { e . k Hkh x ; sA o u e sa e kr k l hr k d ks j k{ kl j ko . k p qj k
d j y s x ; kA j kt k j ke d k j ko . k l s ; q) g qv k v kSj j ko . k e kj k x ; kA j kt k j ke
e kr k l hr k d ks y sd j o ki l v ; ks; k v k; sA Hkj r u s j kT ; o ki l f d ; kA j kt k j ke
d ks j kt x n ~n h n h x b ZA
b l i wj h d Fkk e sa v u sd ku sd i zl ax g S f t u d k o . kZu K ku o ) Zd g S v kSj v kn ' kZ
i q: " k d ks l e kt e sa f d l i zd kj j g u k p kf g ; s o d Sl s d e Z d j u s p kf g ; s b l d s
v u sd ksa i zl ax g SA
b u l Hkh i zl ax ksa d k f o o j . k v i u h l e > l s b l i zd kj l s d : x k f d v ki
d ks b l e sa v ku Un i zkI r g ks v kSj Hkx o ku j ke d k l an s' k t u e ku l r d l g h i zd kj l s
i g qp sA Hkx o ku j ke d s v kn ' kZ v kt Hkh b l ; qx e sa i zkl af x d g SA
v R; Ur g h e kf e Zd ] e kqj ] v kSj sK ku o kZd g SA v ke v kn e h b l x zUFk d h e ksV kb Z d ks
x ksL o ke h r qy l hn kl } kj k j ke p f j r e ku l d k t ks o . kZu f d ; k x ; k g S o g

2
f d l h Hkh d k; Z d ks i zkj EHk d j u s l s i g y s x . ks' k t h d k ; ku d j u s l s d k; Z
f l ) g ksr s g SaA f t u d h d `i k l s x wx k l qUn j c ksy u s o ky k g ks t kr k g S] y ax M ++k y wy k
n qx Ze i g kM + i j p < + t kr k g S v kSj d y ; qx e sa l c i ki ksa d k u k' k g ks t kr k g SA
b l l al kj e sa n ks i zd kj d s i q: " k g ksr s g Sa& l ar ; kf u v PN s y ksx ] v l ar ; kf u
c qj s y ksx A l ar ksa v kSj v l ar ksa d s x q. k v y x & v y x g ksr s g SaA l ar ksa d k p f j = d i kl
: b Z d k i kSkk] Q y d s l e ku g ksr k g SA d i kl d k Q y u hj l ] f o " kn v kSj x q. ke ;
g ksr k g SA d i kl d h M ksM h u hj l g ksr h g SA b l h i zd kj l ar ksa d k p f j = Hkh f o " k;
Hkksx ksa e sa u g ha y x k g ksr k g S A d i kl t Sl k l kQ l Q sn g ksr k g S o Sl s g h l ar ksa d k
p f j = m T t o y ] l kQ g ksr k g SSA m u d k n ; Hkh v K ku v kSj i ki j f g r g ksr k g S
b l f y ; s o g f o ' kn g SA d i kl e sa x q. k ; g g ksr k g S f d b l d k kkx k c u k; k t kr k g S
f t l s l qb Z e sa f i j ks; k t kr k g S v kSj l qb Z d s N sn e s f i j ks; k t ku s d s } kj k o g d i M +k
c qu u s e sa d ke v kr k g S v kSj f Q j o g e u q" ; d s ' kj hj d ks b l d i M +s l s < +d r k g SA
b l h i zd kj l ar Hkh L o ; a n q[ k l g d j n wl j ksa d s n ks" kksa d ks < +d r s g SaA b l h d kj . k o g
l al kj e sa i wT ; g SaA d i kl Hkh y ks< +s t ku s] d kr s t ku s v kSj c qu s t ku s d k d " V l g d j
Hkh n wl j ksa d s N qi s g q, v ax ksa d ks < +d r k g SA e u q" ; ksa d ks , sl s l ar ksa d k l Rl ax i zkI r
d j u k p kf g ; sA l Rl ax d s f y ; s f o o sd p kf g ; s v kSj o g J hj ke t h d h d `i k l s i zkI r
g ksr k g SA
n q" V y ksx Hkh l Rl ax i kd j l qkj t kr s g S t Sl s i kj l d k L i ' kZ i kd j y ksg k
Hkh l ksu k c u t kr k g SA i j Ur q b l d k m Y V k u g ha g S ; f n d ksb Z l T t u i q: " k c qj h
l ax r e sa i M + t k; s r ks o g o g ka Hkh v i u s x q. kksa d ks g h Q Sy kr k g S& t Sl s l ki d h
e f . k v i u s x q. k u g ha N ksM +r h g SA
v c v l ar ksa d s x q. k l qu ksA o s f c u k f d l h d kj . k v i u k f g r p kg u s o ky ksa d s
l kFk Hkh c qj k O; o g kj d j r s g SA n wl j ksa d s u qd l ku l s m Ug sa [ kq' kh i zkI r g ksr h g SA o s
3
n wl j ksa d s n ks" kksa d ks g t kj v k[ kksa l s n s[ kr s g SA o s n wl j ksa d k d ke f c x kM +u s e sa v i u k
Hkh u k' k d j r s g Sa& t Sl s v ksy k [ ksr h d k u k' k d j d s [ kqn Hkh x y d j l e kI r g ks
t kr k g SA o s l n So m n kl hu ] ' k= q v Fko k f e = ] f d l h d k Hkh Q k; n k ; k v PN k l qu
d j t y r s g SA t Sl s& d kS, d ks I ; kj l s i kf y ; s f Q j Hkh o g e kl [ kku k u g ha N ksM +r kA
; g n ksu ksa& l ar v kSj v l ar l al kj e sa , d l kFk i Sn k g ksr s g S y sf d u d e y
v kSj t kSad d h r j g x q. k v y x & v y x g ksr s g SA d e y n s[ ku s e sa v kSj N wu s l s l q[ k
n sr k g S v kSj t kSad ' kj hj d k L i ' kZ i kr s g h [ kwu p wl y sr k g SA c qj k c qj kb Z g h x zg . k
d j r k g S v kSj Hky k] Hky kb Z g h x zg . k d j r k g SA ; g n ksu ksa g h c z e k d s i Sn k f d ; s g q; s
g S i j Ur q x q. k v kSj n ks" k d s v kkkj i j b u d ks v y x & v y x d j f n ; k x ; k g SA
n q[ k& l q[ k] i ki & i q. ; ] f n u & j kr ] l kkq& v l kkq] l qt kf r & d qt kf r ] p & u hp ]
v e `r & t +g j ] t ho u & e `R; q] t ho & b Z' o j ] l Ei f k& x j hc h] j kt k& Q d hj ] ; g l c x q. k
n ks" k d s v kkkj i j v y x & v y x g SA
b Z' o j u s b l l al kj d ks x q. k n ks" ke ; j p k g S f d Ur q l ar x q. k x zg . k d j r s g SaA
; g r Hkh l aHko g S t c f o kkr k f o o sd n sr k g S v kSj b al ku n ks" k N ksM +d j x q. kksa d ks
v i u kr k g SA x zg ] v kS" kf k] t y ] o k; q v kSj o L = Hkh l ql ax v kSj d ql ax v PN h v kSj
c qj h l kSg c r i kd j v PN s v kSj c qj s i n kFkZ c u t kr s g SaA
v PN h g ks ; k c qj h] v i u h c kr l c d ks v PN h y x r h g SA , sl s y ksx d e g S] t ks
n wl j ksa d h v PN h c kr l qu d j [ kq' k g ksr s g SaA r ky kc v kSj u f n ; ksa d s l e ku e u q" ;
v f kd g S t ks t y i kd j v i u h g h c k< + l s c < +r s g SaA l e qn z t Sl s d e g h y ksx g S
D ; ksaf d l e qn z p Un ze k d ks i w. kZ n s[ kd j i wf . kZe k d s f n u m e M + i M +r k g SA
b l d y ; qx e sa Hkx o ku d s x q. kx ku d k i zHkko c g qr g SA b u d k d ksb Z : i
v kSj d ksb Z u ke u g ha g S i j Ur q g S Hkh v u sd A g j d ksb Z v i u s f g l kc l s i qd kj r k g SA
o g i zHkq n hu n ; ky q g SA l j y L o Hkko g S] l o Z' kf D r e ku g S v kSj l c d s L o ke h g SA t ks
m u d s HkD r g S m u i j i zHkq d h d `i k l n So j g r h g SA o g [ kksb Z g qb Z o L r q d ks i zkI r
4
d j ku s e sa l o Z l { ke g S A d so y I ; kj l s m u d k ; ku f d ; k t k; o f u %L o kFkZ Hkko
l s ; kn f d ; k t k; sA
^j ke * u ke c z e k] f o " . kq v kSj f ' ko : i g SA ; g n ksu ksa v { kj c M +h ' kksHkk n sr s
g SA l e > u s e sa u ke v kSj u ke h n ksu ksa , d g S i j Ur q n ksu ksa e sa L o ke h v kSj l so d d s
l e ku I ; kj g SA t Sl s L o ke h d s i hN s l so d p y r k g S o Sl s g h u ke d s i hN s u ke h
p y r k g SA i zHkq v i u s ^j ke * u ke d k g h i hN k d j r s g SaA u ke y sr s g h o g k v k t kr s
g SaA u ke v kSj : i n ksu ksa g h b Z' o j d h c < +kb Z g SA b u e sa d kSu c M +k g S v kSj d kSu N ksV k
; g d g u k m f p r u g ha g SaA D ; ksaf d : i u ke d s v khu g h n s[ ks t kr s g SaA u ke d s
f c u k : i d k K ku u g ha g ks l d r k g SA d ksb Z f o ' ks" k o L r q f c u k u ke t ku s g Fksy h i j
j [ kh g ksu s i j Hkh i g p ku h u g ha t k l d r h v kSj f c u k n s[ ks Hkh u ke d k L e j . k f d ; k
t k; s r ks f o ' ks" k i zse d s l kFk o g f d l h : i e sa n ; e sa v k t kr k g SA
p r qj HkD r ksa d s f y ; s u ke g h v kkkj g SA l al kj e sa p kj i zd kj d s HkD r g S &
1 - v FkkZFkh & ; kf u f d ku d h b PN k l s i zHkq d ks ; kn d j u s o ky s] 2 - v kr Z& ; kf u f d
l ad V d h ? kM +h e sa l ad V l s f u d ky u s d s f y ; s ; kn d j u s o ky s] 3 - f t K kl w & ; kf u
f d Hkx o ku d ks t ku u s d h b PN k l s ; kn d j u s o ky s] 4 - K ku h& Hkx o ku d ks t ku d j
L o Hkkf o d : i l s i zse d j u s o ky sA
; g p kj ksa g h i q. ; v kRe k g SA b u e sa Hkx o ku d ks K ku h l c l s f i z; g SA
d y ; qx e sa u ke g h l c l s c M +k g SA d so y u ke y su s l s g h Hkx o ku i zl Uu g ksr s
g Sa] p kg s f d l h d kj . k l s Hkh u ke f y ; k t k; sA
Hkx o ku d s n ks : i g S& , d g S f u x qZ. k v kSj n wl j k g S l x q. kA f u x qZ. k , d
i zd kj l s y d M +h e sa f N i h v f Xu d s l e ku g S t ks f n [ kr h u g ha g S] v kSj l x q. k m l
v f Xu d s l e ku g S t ks f n [ kr h g SA f d Ur q g S n ksu ksa , d g hA d so y i zd V v kSj v i zd V
d k Q d Z g SA n ksu ksa d ks g h t ku u k d f B u g S i j Ur q u ke l s n ksu ksa v kl ku g ks t kr s g SA
b l hf y ; s u ke d ks f u x qZ. k c z e v kSj l x q. k j ke l s c M +k d g k t kr k g SA u ke d ks
l n k t i r s j g u s l s o g h b Z' o j f d l h : i e sa i zd V g ks t kr s g SaA HkD r ksa d s f g r d s
5
f y ; s Hkx o ku u s e u q" ; ' kj hj kkj . k f d ; k , o a L o ; a d " V l g d j l kkqv ksa v PN s
e u q" ; ksa d ks l q[ kh f d ; k i j Ur q HkD r x . k i zse d s l kFk u ke d k t ki d j r s g q, l g t
g h v ku Un v kSj d Y ; k. k i zkI r d j y sr s g SaA Hkx o ku d k u ke v i u s HkD r ksa d s n ks" k]
n q[ k v kSj n qj k' kkv ksa d k b l i zd kj u k' k d j n sr k g S t Sl s l w; Z j kf = d kA
d y ; qx e sa j ke d k u ke d Y i r : e u p kg k i n kFkZ n su s o ky k v kSj
d Y ; k. kd kj h g SA l R; qx e sa ; ku l s] = sr k; qx e sa ; K l s] } ki j ; qx e sa i wt u l s
Hkx o ku i zl Uu g ksr s FksA d y ; qx e sa d so y u ke g h d Y i o `{ k g S] t ks L e j . k d j r s g h
l al kj d s l c t at ky ksa d k u k' k d j n sr k g SA d y ; qx e sa ; g e u p kg k Q y n su s
o ky k g SA d y ; qx e sa u d e Z g S] u Hkf D r g S v kSj u K ku g SA d so y j ke u ke g h , d
v kkkj g SA o g Hkx o ku d so y i zse l s j h> r s g SaA
i zHkq d ks v i u s HkD r ksa d h Hkwy & p wd ; kn u g ha j g r h g SA o s d so y HkD r ksa d h
v PN kb Z ; kn d j r s g SaA
, d c kj Hkkj } kt e qf u u s ; kK o Y ; d t h l s i wN k f d
, d j ke r ks v o k u j s' k n ' kj Fk d s i q= g S] m u d k p f j = l kj k l al kj t ku r k
g SA m Ug ksau s L = h d s f o j g e sa v i kj n q[ k m B k; k v kSj ksk v ku s i j ; q) e sa j k{ kl
j ko . k d ks e kj M ky kA
, d j ke o g g S f t Ug sa f ' ko t h t i r s g SA D ; k ; g n ksu ksa , d g S \ e q> s Hkze g S A
e qf u u s m kj f n ; k f d , sl k g h i z' u ' kad k i ko Zr h t h u s f ' ko t h l s f d ; k FkkA ; g
m l l e ; d h c kr g S t c = sr k ; qx e sa i `Fo h d k Hkkj m r kj u s d s f y ; s j ? kqo a' k e sa
m Ug ksau s v o r kj f y ; k Fkk v kSj f i r k d s o p u d k i ky u d j r s g q, r i L o h d s o s' k e sa
n . M d o u e sa ? kwe j g s FksA ; g c kr f ' ko t h d ks g h i r k Fkh i j Ur q l r h t h b l Hksn
d ks u g ha t ku r h FkhA
j ko . k u s v i u h e `R; q e u q" ; d s g kFk e kx h Fkh v kSj c z e k d s o p u d ks i zHkq l R;
d j u k p kg r s FksA j ko . k u s m l l e ; e kj hp d ks d i V e `x c u kd j Hkst k v kSj N y
l s l hr k t h d ks p qj k f y ; kA m l s j ke p Un z t h d s o kL r f o d : i d k i r k u g ha FkkA
6
f ' ko t h u s m l l e ; t c J hj ke t h d ks n s[ kk r ks m Ug sa c g qr v ku Un g qv k
v kSj m Ug ksau s m u d s n ' kZu r ks f d ; s i j Ur q v i u k i f j p ; u g ha f n ; k v kSj l f Pp n ku Un
d h t ; g ks d g d j p y f n ; sA
l r h t h u s t c ' kad j t h d h ; g n ' kk n s[ kh r ks m u d s e u e sa l an sg g qv k
v kSj l ksp u s y x h f d ' kad j t h d h l kj k t x r o an u k d j r k g S] o s t x r d s b Z' o j
g S] n so r k g S] e u q" ; ] e qf u l c m u d ks f l j u o kr s g SA b Ug ksau s , d j kt i q= d ks
l f Pp n ku Un i j e kke d g d j i z. kke f d ; k v kSj m u d ks n s[ kd j i zse e Xu g ks x ; sA
t ks l o ZO; ki d ] e k; kj f g r v t Ue k] v x ksp j ] b PN kj f g r ] Hksn j f g r g S v kSj f t l s
o sn Hkh u g ha t ku r s o g D ; k n sg kkj . k d j d s e u q" ; g ks l d r k g S\ n so r kv ksa d s f g r
d s f y ; s e u q" ; ' kj hj kkj . k d j u s o ky s t ks f o " . kq Hkx o ku g S] o s Hkh f ' ko t h d h r j g
l o ZK g SA D ; k o g v K ku h d h r j g L = h d ks [ kkst sx sa\ v kSj ; g Hkh t ku r h Fkh f d
f ' ko t h > wB u g ha c ksy sx sa ! o g v i u s ' kd i j d kc wu g ha d j i k j g h FkhA
f ' ko t h ; g l c t ku x ; sA f ' ko t h u s c g qr i zd kj l s l r h d ks l e > k; k i j Ur q
m u d s e u d k ' kd u g ha x ; kA r c f ' ko t h u s d g k f d i j h{ kk y s y ksA
l r h t h l hr k d k : i c u kd j i zHkq d s l ke u s x b ZA l r h d s c u ko V h o s" k d ks
n s[ kd j y { e . k t h r ks HkkSp D d s j g x ; s i j Ur q i zHkq j ke t h u s i g p ku f y ; k v kSj
l r h t h d ks i z. kke f d ; k v kSj f i r k l f g r v i u k u ke c r k; k v kSj i wN k f d f ' ko t h
d g k g S\ v ki ; g k v d sy h D ; k d j j g h g S o u e sa \ o s p qi p ki o ki l p y h x b ZA
f ' ko t h u s i wN k f d i j h{ kk y s y h \ m kj l r h t h u s f t kj Hkh ? kwe d j n s[ kk
r ks i zHkq l hr kt h o y { e . k d s l kFk f n [ kkb Z f n ; sA m Ug ksau s n s[ kk f d l Hkh n so r k
m u d h o Un u k d j j g s g SaA J h j ke t h d k d so y , d g h : i l c r j Q n s[ kkA l r h
t h u s f ' ko t h l s > wB c ksy k v kSj d g k f d e Sau s d ksb Z i j h{ kk u g ha y hA
f ' ko t h d ks c M +k n q[ k g qv k f d l r h u s l hr k d k : i kj k v kSj m u d ks e Sa
e kr k d h r j g i wt r k g w r ks v c l r h d s b l ' kj hj l s e sj k f e y u k i ki g ksx k v kSj
o g k l s l hks d Sy k' k i o Zr i j p y s x ; sA
7
l r h t h m u d h b l i zf r K k d ks u g ha l e > i k; h f d f ' ko t h u s b l ' kj hj l s
u f e y u s d k i z. k f d ; k g SA f ' ko t h d k ; g : i t ku d j m Ug sa c g qr n q[ k g qv kA
f ' ko t h u s l e kkh y x k y h v kSj 8 7 0 0 0 o " kZ c kn l e kf k [ kksy hA
m l h l e ; l r h d s f i r k n { k i zt ki f r g q, s v kSj i zt ki f r ; ksa d s u k; d c u sA
m Ug sa ? ke . M g ks x ; k v kSj m Ug ksau s , d c M +k ; K f d ; k f t l e sa f ' ko t h d ks u g ha
c qy k; k v kSj l Hkh d ks c qy k; kA D ; wf d f ' ko t h l s o g c Sj d j r s FksA
l r h d ks i r k p y k f d f i r k d s ; g k ; K g ks j g k g S r ks o g d g u s y x h f d e Sa
Hkh t ku k p kg r h g w A f ' ko t h u s e u k f d ; k i j Ur q f Q j Hkh o g u g ha e ku h v kSj x ; hA
o g k m u d k v i e ku g qv k v kSj m Ug sa m l l s T ; kn k d " V b l c kr l s g qv k f d o g k
f ' ko t h d k d ksb Z L Fkku u g haa FkkA m Ug ksau s ; K e sa d wn d j ' kj hj R; kx f n ; k v kSj
f i r k d ks J ki n s f n ; kA f ' ko t h d s x . kksa u s ; K d ks r g l u g l d j f n ; kA
l r h u s ; g o j n ku e kx k f d f ' ko t h d s l kFk m u d k l Hkh t Ue ksa e sa l kFk j g sA
f Q j m Ug ksau s m e k d s : i e sa f g e kp y d s ? kj t Ue f y ; k t g k i qu % m u d k f o o kg
f ' ko t h d s l kFk g qv kA
f ' ko t h d s p j . kd e y ksa e sa f t u d h i zhf r u g ha g S] o s J h j ke p Un z t h d ks L o I u
e sa Hkh v PN s u g ha y x r sA f ' ko t h d s p j . kksa e sa f u " d i V i zse g ksu k g h j ke HkD r d k
y { k. k g SA
i ko Zr h t h u s f ' ko t h d s l kFk d Sy k' k i j j g d j v i u s f i N y s t Ue d h
d Fkk ; kn d h f Q j i wN k f d v ki f n u j kr v kn j i wo Zd j ke & j ke t i r s g SaA D ; k ; s
o g h v ; ks; k d s j kt k d s i q= g S ; k v t Ue k] f u x qZ. k v kSj v x ksp j d ksb Z v kSj j ke g S\
; f n o g j kt i q= g S r ks c z e d Sl s\ L = h d s f o j g e sa m u d h e f r c ko y h d Sl s g ks
x b Z\ ; f n ; g n ksu ksa v y x & v y x g S r ks e q> s l e > k d j c r k; sA f ko t h u s o g
Ze ax y e ; h d Fkk l qu kb Z t ks d kx Hkq ka. M t h u s d g h o i f { k; ks d s j kt k x : . kt h u s
l qu hA
8
f ' ko t h u s d g k f d l x q. k v kSj f u x qZ. k e sa d qN Hkh Hksn u g ha g SA t ks
f u x qZ. k g S] f u j kd kj g S] v O; D r ] v t Ue k g S o g h HkD r ksa d s i zse o ' k l x q. k g ks t kr k g SA
b u e sa , sl k g h Hksn g S t Sl k t y v kSj v ksy s e sa g S , d f u x qZ. k g S n wl j k l x q. k g SA
g " kZ] ' kksd ] K ku ] v K ku ] v g ad kj ] v f Hke ku ; s l c t ho d s ke Z g SaA J h j ke r ks
O; ki d c z e ] i j e ku Un L o : i ] i zHkq v kSj i qj k. ki q: " k g Sa] i zd k' k d s Hk. M kj g S] l c
: i ksa e sa i zd V g S] t ho ] e k; k v kSj t x r d s L o ke h g SA o s g h j ? kqd qy e f . k J h j ke e sj s
L o ke h g SA
; g l al kj Hkx o ku d s v kf J r j g r k g SA Hkx o ku d kaaa v kf n v kSj v Ur d ksb Z
u g ha t ku r kA o sn ksa e sa b l i zd kj f y [ kk g S f d o g c z e f c u k i Sj d s p y r k g S]
f c u k d ku d s l qu r k g S] f c u k g kFk d s l kj s d ke d j r k g S] f c u k e qg t hHk d s l kj s
j l ksa d k v ku Un y sr k g S v kSj f c u k t qc ku d s ; ksX; o D r k g SA f c u k ' kj hj Ro p k d s
L i ' kZ d j r k g S] f c u k v k[ k d s n s[ kr k g S v kSj f c u k u kd d s l c [ kq' kc w l w? kr k g SA
m u d h d j u h v y kSf d d g S f t l d h e f g e k x q. kx ku d g h u g ha t k l d r hA o g h
Hkx o ku J hj ke g SA f o o ' k g ksd j f c u k b PN k d s Hkh f t u d k u ke y su s l s e u q" ; ksa
d s v u sd t Ue ksa d s f d ; s g q, i ki t y t kr s g SA t ks v kn j d s l kFk u ke y sr s g S o s
r ks b l l al kj d ks f c u k e sg u r d s i kj d j p y s t kr s g SA
b r u k l c l qu u s d s c kn i ko Zr h t h d s e u d k Hkze n wj g ks x ; kA
f Q j i ko Zr h t h u s i wN k f d e g kj kt ; g c r k; s f d m Ug ksau s e u q" ; d k ' kj hj
D ; ksa kkj . k f d ; k \
f ko t h u s d g k f d Hkx o ku d s v o r kj y su s d s d b Z d kj . k g SA o s v l qj ksa d ks
e kj d j n so r kv ksa d ks L Fkkf i r d j r s g SA , d c kj f g j . ; k{ k v kSj f g j . kkd ' ; i d s
d kj . k t Ue f y ; k FkkA , d c kj u kj n t h u s J ki f n ; k Fkk b l f y ; s v o r kj f y ; k
FkkA
l al kj e sa u d ksb Z K ku h g S v kSj u e w[ kZ g SA J h Hkx o ku j ke f t l d ks t Sl k
d j r s g S o g m l { k. k o Sl k g h g ks t kr k g SA
9
u kj n t h d ks i zt ki f r u s J ki f n ; k Fkk f t l d s d kj . k o g , d L Fkku i j
B g j u g h l d r s FksA
, d c kj u kj n t h d k y { e hd kUr Hkx o ku d s p j . kksa e sa i zse g ks x ; k v kSj
L o kf Hkd i zse d s d kj . k m u d h l e k/ kh y x x b ZA S ; g n s[ kd j n so j kt b Un z M j x ; sA
m Ug ksu s u kj n t h l s l Ekk/ kh Hkax d j u s d k v kx zg f d ; k v kSj b l d k; Z d s f y ; s
d ke n so d ks Hkst kA d ke n so u s u ku k i zd kj d h d y k; s d j h i j u kj n t h i j d ksb Z
v l j u g ha g qv kA v Ur e sa m l u s e qu h d s i Sj i d M + f y ; s A e qu h d ks d ksb Z ks/ k u g ha
v k; k v kSj m Ug ksu s d ke n so d ks v k khZo kn n sd j f o n k f d ; kA
r c u kj n t h f ko t h d s i kl x ; s A m u d s e u e sa c g qr v ag d kj g ks x ; k
FkkA m Ug ksau s l ksp k f d m Ug ksau s d ke n so d ks t hr f y ; k v kSj f ko t h d ks d ke n so d k
i wj k o `r kUr l qu k; kA
f ko t h u s d g k f d v ki u s e q> s r ks c r k f n ; k e x j v ki ; g d Fkk J h g f j
d ks d Hkh e r l qu ku kA ; g c kr u kj n t h d ks v PN h u g ha y x h v kSj m Ug ksau s f ko t h
d h c kr d ks u k e ku d j ; g d Fkk J h g f j d ks Hkh l qu k n hA
m Ug ksau s u kj n t h d h c kr l qu h v kSj : [ ks e u l s d g k f d v ki e g ku g S
v ki d k L e j . k d j u s l s g h n wl j ksa d s d ke ] e n v kSj v f Hke ku f e V t kr s g SA v ki d ks
Hky k d ke n so d Sl s l r k l d r k g SA
u kj n t h u s v f Hke ku d s l kFk d g k f d ; g l c v ki d h d `i k g SA Hkx o ku u s
l ksp k f d b u d s e u e sa v ag d kj d s Hkkj h o `{ k d k c ht i Sn k g ks x ; k g SA e Sa m l s
r qj Ur m [ kkM + d j Q sd n wax kA D ; ksf d l so d d k f g r d j u k e sj k i z. k g SA
r c m Ug ksau s e k; k j p hA , d l qUn j kg j c u k; kA o g kW khy f u f / k u ke d k , d
j kt k j g r k FkkA m l d h y M +d h d k L o a; j FkkA u kj n t h m l u x j e sa x ; s v kSj
u x j d k l c g ky i wWN kA m l d s c kn j kt k d s i kl x ; s v kSj m u d h i q= h d ks n s[ kk
v kSj e u e sa l ksp k f d e Sa b l l s f o o kg d j y wWA o ks ; g Hkwy x ; s f d m u d ks ; g J zki
g S f d o g l n So p y k; e ku j g sx saA
10
u kj n t h u s Hkx o ku l s i zkFkZu k d j h f d o g v i u k l qUn j : i m u g s n s n sa
v kSj ; g Hkh i zkFkZu k d j h f d f t l e sa e sj k f g r g ks o g h d j u kA
Hkx o ku u s d g k e Sa o g h d : x k f t l e sa v ki d k f g r g ksA u kj n t h Hkx o ku
d h Hkk" kk u g ha l e > l d sa v kSj L o a; o j e sa c SB x ; s v kSj l ksp u s y x s f d d U; k e sj s
x y s e sa g h o j e ky k M ky sx hA
Hkx o ku L o a; Hkh m l L o a; o j e sa e kSt wn FksA d U; k u s o j e ky k Hkx o ku d s
x y s e sa M ky n hA m / kj Hkx o ku u s u kn j t h d ks e kx u s i j v i u k : i u n sd j c an j
d k : i f n ; k f t l s d so y o j d U; k g h n s[ k l d r h FkhA
m l l Hkk e sa f ko t h d s n ks x . k Hkh e kSt wn FksA t c d U; k u s o j e ky k u kj n
t h d s x y s e sa u g ha M ky h r ks u kj n t h d zksf / kr g ks x ; sA m l l e ; f ko t h d s x . kksa
u s d g k f d v i u k : i r ks n sf [ k; sA u kj n t h u s t y e sa v i u k : i n s[ kk v kSj
v i u k c an j d k p sg j k n s[ kd j l h/ ks Hkx o ku d s i kl x ; sA f ko t h d s x . kksa d ks J ki
f n ; k f d r qe j k{ kl g ks t kv ksA
j kL r s e sa u kj n t h d ks Hkx o ku f e y s r ks Hkx o ku u s u kj n t h l s i wWN k f d
v ki d g kWt k j g s g SA
u kj n t h u s Hkx o ku d ks [ kwc [ kj h [ kksV h l qu kb Z v kSj d g k f d v c e Sa r qEg s
J ki n sr k g wWf d r qe u s g e kj k c an j d k : i c u k; k v c c an j g h r qEg kj h l g k; r k
d j sax sA f t l L = h d ks e Sa p kg r k Fkk m l l s e sj k f o o kg u d j k d j e sj k f o ; ksx
d j k; kA e sj k v f g r f d ; kA v c r qe Hkh L = h d s f o ; ksx e sa , sl s g h n q[ kh g ksx saA
u kj n t h d k J ki Hkx o ku u s f l j i j y s f y ; kA m l d s c kn Hkx o ku u s
v i u h j p kb Z g qb Z e k; k [ kSp y hA r c o g kWi j u k y { e h Fkh u j kt d qe kj h g h FkhA
e qaf u Hk; Hkhr g ks x ; s v kSj Hkx o ku d s p j . k i d M + d j c ksy s f d e sj h j { kk
d j ksA e sj k J ki > wB k g ks t k; sA
Hkx o ku u s d g k f d t kd j kad j t h d k kr u ke t ki d j ks m l l s e u d ks
kkaf r i zkI r g ksx hA
11
f ko t h f t l i j d `i k u g ha d j r s m l s e sj h Hkf D r i zkI r u g ha g ksr hA v c r qEg sa
e sj h e k; k d Hkh O; kI r u g ha g ksx hA
u kj n t h c zg e y ksd d ks p y s r ks j kL r s e sa f ko t h d s x . k f e y sA m Ug ksau s { ke k
e kax hA
u kj n t h u s d g k f d r qe j k{ kl g ks t kv ksA r qEg s e g ku , s o ; Z] r st v kSj c y
d h i zkf I r g ksA r qe l kj s f o o d ks t hr y ksx sA r c Hkx o ku f o " . kq e u q" ; d k : i
/ kkj . k d j sax sA m u d s l kFk r qEg kj k ; q) g ksx k v kSj ; q) e sa J hg f j d s g kFk r qEg kj h
e `R; q g ksx h f t l l s r qe e qD r g ks t kv ksx sa v kSj f Q j d Hkh t Ue u g ha y ksx sA
b l d kj . k Hkx o ku u s u kj n d s J ki d ks f l j i j j [ kd j e u q" ; : i e sa , d
c kj J hj ke p Un z t h d s : i e sa t Ue f y ; kA
, d c kj e u q ' kr : i k u s ; g o j n ku e kx k Fkk f d v ki d s t ks f u t t u g S o s
t ks v y kSf d d l q[ k i kr s g S v kSj i j e x f r d ks i kr s g SaA o g h l q[ k] o g h x f r ] o g h
Hkf D r ] o g h v i u s p j . kksa e sa i zse ] o g h K ku v kSj o g h j g u & l g u d `i k d j d s n ksx s
v kSj v kf [ kj e sa ; g e kx k f d v ki d s p j . kksa e sa e sj k o Sl k g h i zse g ks t ks i q= d s f y ; s
f i r k d ks g ksr k g SaA
r c Hkx o ku u s d g k f d v o k e sa r qe j kt k c u ksx s o g k e Sa r qEg kj s i q= d s : i
e sa v k x kA b l h i zd kj v kSj Hkh d b Z d kj . k Fks f t l d h o t g l s m Ug ksau s e u q" ; : i
kkj . k f d ; kA
f o kkr k t c f t l d s f o i j hr g ksr s g Sa r ks m l d s f y ; s kwy i g kM + d s l e ku
d qp y M ky u s o ky h] f i r k ; e j kt d s l e ku ] j L l h l ki d h r j g M l u s o ky h g ks
t kr h g SA
j kt k l R; d sr q d k i f j o kj j ko . k] d qEHkd j . k] f o Hkh" k. k d s : i e sa i Sn k g qv k
FkkA b u e sa f o Hkh" k. k f o " . kqHkD r FkkA r hu ksa Hkkb ; ksa u s d f B u r i L ; k d j h Fkh r c c z e k
t h d s i kl t kd j m Ug ksau s o j e kx kA
12
j ko . k u s e kx k f d o ku j v kSj e u q" ; ] b u n ks t kf r ; ksa d ks N ksM +d j v kSj
f d l h d s e kj s g e u e j sA c z e k t h u s m l s f n ; kA
d qEHkd j . k d s f o d j ky : i d ks n s[ kd j m Ug ksau s l ksp k f d ; g r ks l kj s
l al kj d ks [ kk t k; sx k r ks m l u s N g e kg d h u han e kx h t ks c z e k t h u s m l s n s
n hA
f o Hkh" k. k u s Hkx o ku d s p j . kksa e sa f u " d ke v kSj v u U; i zse e kx kA m l s Hkh
Hkx o ku u s f n ; kA
j ko . k d s v R; kp kj b l i zd kj c < +u s y x s f d i `Fo h Hkh n q[ kh g ks x b Z] n so r k
e u q" ; l Hkh n q[ kh FksA
r c i `Fo h d s Hkkj d ks d e d j u s d s f y ; s o ke Z d k j kT ; L Fkkf i r d j u s d s
f y , = sr k ; qx e sa j kt k j ke p Un z d s : i e sa v o r kj f y ; kA c zk e . k] x kS] n so r k v kSj
l ar ksa d s f y ; s Hkx o ku u s e u q" ; : i e sa v o r kj f y ; kA
j kt k n ' kj Fk d h r hu j kf u ; ksa l s p kj i q= i Sn k g q, sA
l c l s c M +h j ku h d kS' kY ; k d s i q= d k u ke j ke j [ kk x ; k D ; ksaf d o g
v ku Un d s l e wg v kSj l q[ k d h j kf ' k g S f t l d s , d d . k l s r hu ksa y ksd l q[ kh g ksr s
g Sa v kSj t ks l q[ k d k Hko u v kSj l Ei w. kZ y ksd ksa d ks ' kkf Ur n su s o ky s g SaA
d Sd b Z d s i q= d k u ke Hkj r j [ kk t ks l al kj d k Hkj . k i ks" k. k d j r s g SaA
j ku h l qf e = k d s n ks i q= ] , d d k u ke ' k= q? u j [ kk f t u d s L e j . k e k= l s g h
' k= q d k u k' k g ks t kr k g S v kSj n wl j s d k y { e . k t ks ' kqHk y { k. kksa d s kke ] J hj ke t h
d s I ; kj s v kSj l kj s t x r d s v kkkj g SA
Hkx o ku j ke d ks e kr k d kS' kY ; k l kkkj . k c ky d l e > r h FkhA f Q j Hkx o ku
u s d qN , sl s p f j = f d ; s f d e kr k d ks Hkj ksl k g ks x ; k f d o g Hkx o ku g S v kSj e u q" ;
: i e sa v k; s g SA
; g c kr v kSj l c d ks u g ha i r k FkhA f o ' o kf e = t h d ks i r k FkkA o g j kt k
n ' kj Fk l s m u d ks e kx d j y s v k; sA
13
c M +s Hkkj h e u l s j kt k n ' kj Fk u s J hj ke o y { e . k d ks Hkst f n ; kA o f ' k" B t h
u s t c j kt k d ks l e > k; k f d ; g Hkx o ku d k v o r kj g S v kSj j k{ kl ksa d ks l e kI r
d j u s d s f y ; s i `Fo h i j v o r kj f y ; k g S] r c [ kq' kh l s m u n ksu ksa d ks f o ' o kf e = t h
d ks l kSai f n ; k
f t Ug ksau s m Ug sa ku q" k f o | k f l [ kkb Z] Hkw[ k I ; kl u y x s] ' kj hj e sa v r qf y r c y
v kSj r st d k i zd k' k g ks , sl h f o | k f l [ kkb ZA
j kL r s e sa m Ug ksau s x kSr e _ f " k d h L = h v f g Y ; k d ks t ks i RFkj d h f ' ky k d s : i
e sa J ki o ' k i M +h Fkh L i ' kZ d j d s f t y k f n ; k v kSj o g v [ k. M Hkf D r d k o j n ku
y sd j i f r y ksd d ks p y h x b ZA
b l d s c kn e qf u f o ' o kf e = c g qr l h d Fkk; s d g r s l qu r s m Ug sa t u d i qj h y s
x ; sA o g k m u n ksu ksa Hkkb ; ksa d k i f j p ; j kt k t u d l s d j k; kA
j kt k t u d d h i q= h l hr k d k L o ; ao j Fkk t g k j kt k u s l Hkh j kt kv ksa d ks
c qy k; k Fkk v kSj v i u h i zf r K k l qu kb Z Fkh f d t ks Hkh f ' ko t h d s ku q" k d ks r ksM + n sx k
m l l s l hr k d k L o ; ao j g ksx kA
l Hkh j kt k] j k{ kl j kt k : i e sa v k; s FksA l Hkh g kj x ; sA ku q" k r ksM +u k r ks n wj
f g y k r d u g ha l d s r ks J h j ke p Un z t h u s ku q" k d ks r ksM + d j l hr k l s L o ; ao j
j p k; k v kSj v U; Hkkb ; ksa d s f o o kg Hkh o g ha v U; d U; kv ksa l s g q, sA
t c Hkx o ku j ke u s L o ; ao j e sa ku q" k r ksM +k r ks i j ' kqj ke t h o g k v k; s v kSj
l c d qN n s[ kd j ksf kr g q, v kSj i wN k f d ; g ku q" k f d l u s r ksM +kA
o g k y { e . k t h u s d qN c g l d j h f t l l s m u d k ksk v kSj c < + x ; kA l Hkh
u s l e > k; k i j m u d k ksk ' kkUr u g ha g qv kA o g m Ug sa f u j k e u q" ; g h l e > j g s
FksA
J h j ke c kj & c kj m u d ks v kn j l f g r l e f i Zr d j j g s FksA j ke u s m Ug sas ; g k
r d d g k f d v ki Q j l k m B k; s v kSj v i u k f l j v kx s d j f n ; kA J hj ke t h
14
i j ' kqj ke t h d ks c kj & c kj ^e qf u * v kSj f o i zo j d g j g s g SA m u d k ksk c < +r k g h t k
j g k g SA
r c J hj ke u s d g k f d ku q" k i qj ku k Fkk N wr s g h V wV x ; k ; g o g h ku q" k g S
f t l s d ksb Z Hkh j kt k f g y k r d u g ha l d k Fkk v kSj l c u s b d V ~~B s d kSf ' k' k d j h r c
Hkh u g ha f g y kA
m Ug ksau s d g k g e c zk e . k d k v kn j d j r s g Sa D ; ksaf d { kf = ; g S i j Ur q ; q) e sa
; f n d ksb Z y y d kj r k g S r ks g e l q[ ki wo Zd y M s+x s p kg s d ky g h D ; ksa u g ksA
f Q j J hj ke u s d g k& ^^c zk e . k o a k d h , sl h e f g e k g S f d t ks v ki l s M j r k
g S o g l c l s f u HkZ; g ks t kr k g S v Fko k t ks Hk; j f g r g ksr k g S o g Hkh v ki l s M j r k
g SA **
J hj ke d s , sl s o p u l qu d j i j ' kqj ke t h d h c qf ) d s i j n s [ kqy x ; sA r c
m Ug ksau s d g k g s y { e hi f r ] ku q" k g kFk e sa y sd j [ khaf p ; s f t l l s e sj k l an sg n wj g ks
t k; A
i j ' kqj ke t h ku q" k n su s y x s r Hkh o g L o ; a p y x ; kA i j ' kqj ke t h d s e u e sa
v k' p ; Z g qv kA
m Ug ksau s J hj ke d k i zHkko t ku k v kSj m u d k ' kj hj i qy f d r g ks x ; k] i zse m u d s
n ; e sa c < + x ; k v kSj m Ug ksau s Hkx o ku d h t ; & t ; d kj d j h { ke k e kx h v kSj o g k
l s p y s x ; sA
t c i j ' kqj ke t h t Sl s c zk e . k m u d ks u g ha i g p ku l d s r ks g e l kkkj . k
e u q" ; f d l i zd kj m u d ks i g p ku l d r s g Sa \ d so y J hj ke d s p j . kksa e sa i zse d j u s
l s g h m u d k i zHkko e ky we g ksr k g SA
f o o kg d s l e ; ' kqHk ' kd qu Fks f d u hy d aB i { kh c kb Z v ksj p kj k y s j g k FkkA
n kf g u h v ksj d kSv k l qUn j [ ksr e sa ' kksHkk i k j g k Fkk] u so y s d s n ' kZu Hkh ' kqHk FksA
l qg kf x u f L = ; k Hkj s g q, ? kM s+ v kSj x ksn e sa c Pp s f y ; s v k j g h Fkh] y kse M +h d s n ' kZu
Hkh ' kqHk ' kd qu g S] x k; s c N M +s d ks n wk f i y k j g h g S] f g j f u ; ksa d h V ksy h c kb Z v ksj l s
15
? kwe d j n kf g u h v ksj v kb Z] l Q sn f l j o ky h p hy { kse d kj h m M + j g h g S] n g h e PN h
d s n ' kZu ] f o } ku c zk e . k g kFk e sa i qL r d f y ; s l ke u s v k; sA ; s l Hkh ' kqHk ' kd qu FksA
f o o kg d s l e ; i kp i zd kj d s c kt s r U= h] r ky ] > k> ] u x kM +k v kSj r qj g h
i ap ' kCn l qu k j g s FksA
b u l s o sn o f u ] o f Un o f u ] t ; o f u ] ' ka[ k o f u v kSj g y o f u ; kf u i ap
o f u v kSj e ax y x ku g ks j g s FksA
p kj i zd kj d s Hkkst u p O; ] p ks" ; ] y s ; ] i s; ; kf u p c kd j ] p wl d j ] p kV d j
v kSj i hd j [ kku s o ky s c u k; s x ; sA
l c y ksx ksa u s i ap d kSj d j d s ; kf u f u Eu e a= k d k m Pp kj . k d j Hkkst u f d ; kA
i zk. kk; L o kg k] v i u k; k L o kg k] O; u k; L o kg k m n ku k; L o kg k] v kSj l e ku k; L o kg kA
v ; ks; k e sa t c c kj kr o ki l v k; h r ks e kr kv ksa u s v kj r h m r kj d j L o kx r
f d ; k v kSj v u sd i zd kj d s v kHkw" k. k] j Ru v kSj o L = f u N ko j f d ; sA
i zo s' k l s i g y s j kt k n ' kj Fk u s f ' ko t h] i ko Zr h t h v kSj x . ks' k t h d k L e j . k
d j d s g h u x j e sa i zo s' k f d ; kA

16
t c t ku d h t h 1 8 o " kZ d h g qb Z v kSj e g kj kt j ke p Un z t h 2 7 o " kZ d s g q,
r ks m Ug ksau s e u e sa l ksp k f d f t l d k; Z d s f y ; s e Sau s e u q" ; : i kkj . k f d ; k g S o g
d : A
m Ug ksau ss j k{ kl ksa d k l ag kj v kSj n so r kv ksa d s f g r d s f y ; s t Ue f y ; k FkkA
c z e k t h u s n so r kv ksa d s d k; Z d s f y ; s u kj n t h d ks i `Fo h i j Hkst kA
u kj n t h l s e g kj kt j ke p Un z n . M o r d j r s g q, f e y s v kSj m Ug sa n ; l s
y x k f y ; kA
; g ka J h j ke p Un z t h u s u kj n t h l s d g k f d t ks i zk. kh f o " k; ksa e sa y x s j g r s
g S v kSj g e kj h r j g n sg d k v f Hke ku d j r s g S m Ug sa l Rl ax f r r Hkh f e y r h g S t c
Hkx o ku d `i k d j r s g SA
m u y ksx ksa d ks l al kj d s n q[ k l q[ k u g ha O; ki r s f t Ug sa f c u k d kj . k g h l Ur
I ; kj s g ksr s g SA
v r % e Sa c M +k HkkX; o ku g w f d ; | f i x `g L Fk v kSj i f j o kj e sa y hu g w r Fkkf i
v ki d s n ' kZu ksa l s d `r kFkZ g wA
i zHkq d s o p u l qu d j u kj n t h c ksy s v ki , sl k u d g sA v ki i j e d `i ky wv kSj
y ksd f g r d kj h g SA v ki d h n ; k l s v ki d h e f g e k d ks e Sa d qN & d qN t ku r k g wA ; g
v ki d k c M +I i u g S f d v ki v i u h y ? kqr k v kSj l so d ksa d h c M +kb Z d j r s g SA v ki
' kj . kkx r i zse h v kSj l so d ksa d s f y ; s e u q" ; ' kj hj kkj . k d j r s g SA v ki e k; k] x q. k]
b Un zh v kSj K ku l s i j s g S v kSj v ki d s v f t Zr u ke u s g h n kl ksa d ks t hr f y ; k g SA
t ks p j kp j d ks n ; e sa kkj . k d j l ks t kr k g S o g h n wk i hu s d ks j ksr k g S , sl s v ki
g h g SA v ki d s u ke ] : i ] ' kj hj ] o . kZHksn d ks d ksb Z u g ha t ku r kA o sn v ki d ks ^u sf r *
d g r s g SA t ks e e r k j f g r ] e qD r v kSj d Y ; k. k ; qD r g S] o s g h n ' kj Fk d s i q= d s u ke
l s t ku s t kr s g SA
17
u kj n t h u s d g k f d g s i zHkq! ; g u j : i e sj s n ; e as l n So c l k j g sA
c z e kt h u s e q> s ; g d g d j Hkst k g S f d f t l d kj . k l s v ki u s e u q" ; v o r kj f y ; k
g S m l d k f o p kj d f j ; sA
r c j ? kqu kFk t h u s l hr kt h d ks l e > kd j i wo Z d Fkk d k d kj . k j ko . k e kj u s
g sr q v o r kj y su s d k o `r kUr d g kA
t ku d h t h u s d g k f d n so r kv ksa d s f g r f t l e sa g ks o g h m i k; d f j ; sA j kT ;
N ksM +d j o u d ks p f y ; sA r c i zHkq j k{ kl ksa d s u k' k d j u s d s c kj s e sa l ksp u s y x sA
b kj v ; ks; ko kl h ; g p kg r s Fks f d j kt k n ' kj Fk ' kh? kz g h j ke p Un zt h d ks
; qo j kt i n n sA
, d f n u j kt k n ' kj Fk u s n i Z. k e sa n s[ kk f d m u d s c ky l Q sn g ksu s y x s g S
r ks x q: o f ' k" B t h d ks d g k f d j ke p Un z l c i zd kj l s ; ksX; g ks x ; s g SA l Hkh d ks
o g f i z; g SA
x q: t h l s d g k f d ; f n v ki v kK k n s r ks j ke p Un z t h d ks ; qo j kt i n
f n ; k t k; A
x q: t h c ksy s& f t u d s f o e q[ k g ksu s i j y ksx i N r kr s g S v kSj f t u d s Hkt u f d ; s
f c u k n ; d h t y u u g ha t kr h o g h L o ke h r qEg kj s i q= g S t ks i f o = i zse d s
v u qx ke h g SA e g kj kt l c l ke ku l t o kb ; sA
' kqHk f n u v kSj l qUn j e ax y r Hkh g S t c j ke p Un z t h ; qo j kt g ks t ko sA
j kt f r y d d h r S; kj h d s f y ; s l e L r r hFkks d k t y e x k; k v kSj m l d s v y ko k
v u sd i zd kj d h v kS" kf k] t M +] Q wy ] i ks] p o j ] e `x p e Z] o L = u h] j s' ke h] e f . k v kSj
v u sd e kx f y d o L r q, sa t ks l al kj e sa j kt f r y d d s ; ksX; g S o g l Hkh e x kb ZA l qUn j
e f . k; ksa d s e u ksg j p kSd ] c kt kj l t o k; sA o t k] i r kd k r kSj . k] d y ' k] ? kksM s] j Fk
v kSj g kFkh l t o k; s] l kj k j f u o kl b l l e kp kj l s i zl Uu FkkA
b kj l c d qN v PN k& v PN k g ks j g k FkkA m kj n so r kv ksa d ks v o k d h ; g
j kSu d v PN h u g ha y x j g h FkhA t Sl s p ksj d ks p kn u h j kr u g ha l qg kr hA
18
n so r kv ksa u s l j L o r h t h d ks c qy k d j f o u r h d j h f d g e kj h f o i f k d ks
n s[ kd j v kt o g m i k; d hf t ; s f t l l s j ke p Un z t h j kT ; R; kx d j o u d ks t k; s
v kSj n so r kv ksa d s d k; Z d s f y ; s t ks j ke p Un z t h u s e u q" ; : i e sa t Ue f y ; k g S o g
d k; Z i w. kZ d j sA
l j L o r h t h v l e at l e sa Fkh f d b u n so r kv ksa d h c qf ) f d r u h u hp g S
t ks e Sa b l d e y o u d s f y ; s g se Ur _ r q d h j kr c u r h g wA
n so r kv ksa u s l j L o r h t h l s d g k f d b l e sa v ki d ks n ks" k u g ha f e y sx kA J h
j ke p Un z t h f o l e ; v kSj g " kZ l s j f g r g SA m u d s i zHkko d ks v ki t ku r h g SA t ho
v i u s d e Z v u ql kj n q[ k& l q[ k d k Hkkx h g ksr k g SA v r % v ki n so r kv ksa d h Hky kb Z d s
f y ; s v ; ks; k t kb ; sA
l j L o r h t h u s l ksp k n so r kv ksa d k f u o kl r ks p k g S i j d j u h u hp h g SA o s
i j kb Z l Ei f k u g ha n s[ k i kr sA i j Ur q v kx s d s d k; Z d k f o p kj d j m Ug ksau s d Sd b Z d h
n kl h e UFkj k d h c qf ) Q sj n hA
j ke p Un zt h d s j kt f r y d d k l e kp kj l qu d j m l d k n ; t y m B k v kSj
, sl s l ksp u s y x h f d f d l h i zd kj j kr ksj kr ; g d ke f c x M + t k; sA v kSj , sl s O; kd qy
g ks x b Z t Sl s d ksb Z d qf V y Hkhy u h ' kg n d k N kk n s[ kd j r kd r h g S f d d Sl s b l s
r ksM + n wA
o g d Sd b Z d s i kl x ; h v kSj , sl k : i c u k; k f d j ku h d ks n ; k v k x b ZA
m l d h [ kSf j ; r i wN h r ks m l u s , sl k e qg c u k; k f d j ku h M j x b Z v kSj l Hkh d h
[ kSf j ; r i wN u s y x hA
; g i wN u s i j m l u s d g k f d d kS' kY ; k i j f o kkr k v u qd wy g ks x ; s g S v kSj
j ke d ks N ksM +d j v kt f d l h d h d q' ky u g ha g SA m l u s d g k f d ; g l c d kS' kY ; k
d h p ky g SA v ki m l d h p r qj kb Z u g ha l e > r hA
19
; g k d Sd b Z u s m l s M kV d j d g k f d r w D ; w ? kj Q ksM +ksa d h l h c kr d j r h g SaA
d Sd b Z u s d g k f d d ku s] y ax M s] d qc M +s b u l c d ks d qf V y v kSj d qp ky h t ku u k
p kf g ; sA
o g f n u ' kqHk f n u g ksx k f t l s f n u j ke d k j kt f r y d g ksx kA c M +k Hkkb Z
L o ke h] N ksV k l so d ; g l w; Zo a' k d h l qg ko u h j hf r g SA j ke t h d ks l g t g h l c
e kr k; sa d kS' kY ; k d s l e ku I ; kj h g s v kSj e q> i j r ks j ke t h v f kd L u sg d j r s g S
e Sau s m u d h i zhf r d h i j h{ kk y h g SA t ks f o kkr k d `i k d j i qu % t Ue n s r ks j ke p Un z
i q= g ks v kSj l hr k m u d h O; kg r k g ksA v i u s i zk. kksa l s Hkh T ; kn k o g e q> l s I ; kj
d j r s g SA r q> s D ; w n q[ k g ks j g k g S\ r wb l d k d kj . k c r kA
e UFkj k c ksy h f d f o kkr k u s e q> s d q: i c u kd j i j kkhu d j f n ; k g SA e Sau s t ks
c ks; k l ks d kV k v kSj t ks f n ; k l ks i k; kA d ksb Z Hkh j kt k g ks g e sa D ; k g kf u g SA e Sa
v ki d k c qj k u g ha n s[ k l d r h b l f y ; s c kr N sM h FkhA
v f L Fkj c qf ) d h L = h v kSj n so r kv ksa d h e k; k d s o ' k e sa g ksu s d s d kj . k d Sd b Z
e UFkj k d s x qI r d i V Hkj s I ; kj s o p u l qu d j m l d s o ' k e sa g ks x b ZA
m l u s d g k] ; s l c r ks B hd g S f d j ke r qEg sa I ; kj s g S y sf d u r qEg kj h l kSr u
d kS' kY ; k r qEg sa t M + l s m [ kkM +u k p kg r h g SA
m l u s Hkj r d ks u f u g ky f Hkt o k f n ; k v kSj j ke d ks j kt f r y d d h c kr j kt k
l s e u o k y hA
j ke d ks j kt e sa r ks d ksb Z c qj kb Z u g ha g S v kSj f Q j r qEg kj k t ks g ky o g d j sx h
m l d h l ksp ksA
d Sd b Z M j x ; hA c ksy h e sj h Hkh n kb Z v k[ k Q M +d j g h g SA e Sau s r ks d Hkh f d l h
d k c qj k u g ha f d ; kA e Sa e k; d s t kd j Hky s g h v i u k c kd h t ho u f c r k y w i j
l kSr u d h p kd j h u g ha d : x hA
e UFkj k u s d g k r qe M j ks u g haA e Sau s T ; ksf r " k l s i wN f y ; k g S] Hkj r j kt k
g ksx saA i j e sj s c r k; s m i k; l s g h l EHko g SA
20
d Sd b Z m l n q" V e UFkj k d s c g d ko s e sa b l g n r d v k x b Z Fkh f d
d g u s y x h f d r sj s d g u s l s e Sa d q, e sa d wn l d r h g w] i q= v kSj i f r d ks Hkh N ksM +
l d r h g wA r we sj h Hky kb Z d h c kr d j sx h r ks e Sa m l s t : j e ku wx hA
d Sd b Z d ks v i u s l ke u s v ku s o ky k n q[ k , sl s g h u g ha f n [ kkb Z n sr k t Sl s
c f y d k i ' kq g j h ? kkl [ kkr k g SA
r c e UFkj k u s c r k; k f d j kt k d s n ks o j n ku r qEg kj s i kl kj ksg j g SA m Ug sa
e kx y ksA
, d g S Hkj r d ks j kt f r y d v kSj n wl j s j ke d ks p kSn g o " kZ d k c u o kl
v kSj ; g e kx d j v i u h l kSr u d s v ku Un d ks m l l s N hu d j r qe y s y ksA ; g
d j u s d s f y ; s r qEg sa u kV d d j u k i M +sx kA
i g y s d ksi Hko u e sa t kv ks] c qj k o s' k c u kv ks] j kt k d ks c qy kv ks] j kt k i wN sx sa
d ksi Hko u e sa t ku s d k d kj . kA r c r qe v i u h c kr j [ ku kA m l u s , sl k g h f d ; kA
j kt k d Sd b Z d s b l : i d ks n s[ kd j l g e x ; s] M j x ; s v kSj I ; kj l s i wN k
f d m l u s , sl k f o ko kv ksa d k o s" k D ; wa c u k j [ kk g SaA m l s r ks [ kq' k g ksu k p kf g ; s f d
j ke p Un z t h d k j kt f r y d g ksu s o ky k g S f t u d ks o g l c l s T ; kn k I ; kj d j r h g SA
j kt k n ' kj Fk b l g n r d d Sd b Z d ks p kg r s Fks f d d g u s y x s] c r kv ks
f d l u s r qEg kj k d qN c qj k l ksp k ; k d g k g SA ; f n n so r k u s Hkh r qEg kj k d qN c qj k
l ksp k r ks m l s Hkh e kj l d r k g wA e sj s i zk. k] i q= d qV qEc l c r qEg kj s v kkhu g SA e sj k
e u r qEg kj s e q[ kp Un z d k p d ksj g SA v i u h e u p kg h c kr e u o ky ksA e Sa l c n wx k i j
b l o s" k d ks c n y y ks v kSj v i u s v ax l qUn j v kHkw" k. kksa l s l t kv ksA
d Sd b Z d j ksM +ksa d qf V y ksa d h x q: ? kaV ky e UFkj k d h i < +kb Z g qb Z FkhA o g ; g
l c c kr g l d j V ky r h j g hA j kt k o Sl s r ks c g qr u hf r f u i q. k Fks i j Ur q f = ; k p f j =
d ks u g ha l e > l d sA
t c c kj & c kj j kt k u s i wN k r ks d Sd s; h u s d g k f d v ki y sr s n sr s d qN u g ha
g S] d so y d g r s g SA e sj s n ks o j n ku v ki i j kj ksg j g S m Ug sa e Sa v kt e kx r h g wA
21
j kt k u s d g k n ks u g ha p kj e kx ksA j ? kqd qy d h ; g j hf r g S f d i zk. k Hky s g h
p y s t k; s i j o p u u g ha t ku k p kf g ; sA f Q j Hkh m l u s j kt k l s j ke t h d h d l e
[ kku s d ks d g k t ks m Ug ksau s [ kkb ZA
m l u s d g k e sj k i g y k o j n ku g S Hkj r d ks j kt f r y d g ks v kSj n wl j k
o j n ku g kFk t ksM +d j e kx r h g w f d j ke r i L o h d k o s" k kj d j f o ' ks" k m n kl hu Hkko
l s p kSn g o " kZ r d o u e sa o kl d j sA
; g l qu d j j kt k d ks , sl k n q[ k g qv k t Sl s p d o k p Un ze k d h f d j . kksa d ks
N wr s g h O; kd qy g ks x ; k g ks] t Sl s c kt d s > i V u s l s c V sj l g e t kr k g S] t Sl s
f c t y h u s r kM + d s o `{ k d ks e kj f n ; k g ksA
e kFks i j g kFk j [ kd j v k[ ks c an d j d s , sl s l ksp u s y x s f d l ksp d ks Hkh
l ksp g ks j g k g ksA m Ug ksau s l ksp k f d m u d k e u ksj Fk : i h d Y i o `{ k Q wy p qd k Fkk
i j Ur q Q y y x r s g h d Sd b Z u s g f Fku h d h r j g m l s t M + l e sr m [ kkM + Q sad kA
d Sd b Z u s v ; ks; k m t kM + n h v kSj v p y f o i f k d h u hao j [ k n hA L = h d k
f o ' o kl d j d s o g e kj s x ; sA
d Sd b Z d ks [ kj h [ kksV h l qu kb ZA i zp UM ksk l s t y r h g qb Z d Sd b Z , sl s y x r h
Fkh t Sl s u ax h r y o kj A m l d h d qe f r m l r y o kj d h e wB g Sa] f u B qj r k kkj g S f t l s
o g d qc M h e UFkj k i j l ku d j r st d j j g h g SA
j kt k u s f Q j m l l s v u qj ksk f d ; k f d n wl j k o p u c n y y sA Hkj r d ks
j kt f r y d d j n sx s i j j ke d ks o u u Hkst ksA m Ug ksau s d g k f d j ke d h e kr k d h
b l e sa d ksb Z Hkh e f r u g ha g SA c l e Sau s g h c x Sj i wN s ; g Q Sl y k d j f y ; k Fkk f d
j ke d k j kt f r y d g ksA
m Ug ksau s i wN k f d j ke d k v i j kk D ; k g S f d o g c u o kl d j sA e N y h p kg s
f c u k i ku h d s j g y sa i j e Sa j ke d s f c u k u g ha j g i k x kA
d Sd b Z u g ha e ku hA m l u s f Q j ke d h n h f d ; f n l o sj k g ksr s g h j ke o u
d ks u g ha x ; s r ks e sj h e kSr g ksx hA
22
j kt k l e > x ; s f d L = h d s c g ku s m u d h e `R; q m u d s f l j i j u kp j g h
g S v kSj m Ug ksau s d Sd b Z d s p j . k i d M +d j f o u r h d j h f d e sj k e L r d e kx y s i j
j ke d s f o ; ksx l s e q> s e r e kj A t Ue Hkj r sj k n ; b l n q[ k l s t y sx kA
o g u g ha e ku hA m l u s j kt k l s d g k f d e kx e kx d j r s Fks r ks D ; k e Sa
, sl s g h p c su k e kx y sr hA f [ ky f [ ky kd j g l u k v ksj x ky Q qy ku k ; g n ksu ksa , d
l kFk u g ha g ks l d r kA ; k r ks v i u k o p u N ksM + n ht s ; k khj t kf j ; sA v kSj r ksa d h
r j g e r j ksb ; sA n sg ] L = h] i q= v kSj i `Fo h d ks l Hkh l R; i zf r K y ksx f r u d s d s
l e ku N ksM + n sr s g SA
j kt k u s d g k f d Hkj r r ks Hkwy d j Hkh j kT ; i n u g ha p kg r sA g ksu g kj
o ' k d qc qf ) r sj s n ; e sa v k c l h f t l l s f o kkr k f o i j hr g ks x ; k v kSj r w ; g l c
f t n d j j g h g SA j ke f Q j v ; ks; k d s j kt k c u sx sA l c Hkkb Z m u d h l so k d j sx sa
i j Ur q r sj k d y ad v kSj e sj k i N r ko k e j u s i j Hkh u g ha f e V ssx sa v kSj u d Hkh n wj g ksx sA
r q> s t ks v PN k y x s l ks d j A r wr kWr d s f y ; s x k; d ks e kj j g ha g SA
j kt k d ks f o y ki d j r s& d j r s l o sj k g ks x ; kA j kt } kj i j j kSu d g ksu s
y x hA j kt k d ks u t kx k n s[ kd j l qe Ur v Un j x ; s v kSj Hk; ku d n `' ; n s[ kk f d
j kt k t e hu i j i M +s g S v kSj d qN c ksy r s u g hA
r c d Sd b Z u s d g k f d i r k u g ha D ; k g qv k] j ke j ke d h j V y x k; s g q,
g SA b Ug sa j kr Hkj u han D ; wa u g ha v k; h] ; g h t ku sA r qe j ke d ks c qy k y kv ksA
j ke u s n s[ kk f d j kt k d h g ky r B hd u g ha g S] g ksB l w[ k j g s g S v kSj l c
v ax t y j g s g SA m Ug ksau s i wN k f d e kr k] f i r kt h d s n q[ k d k d kj . k c r y kb ; s r kf d
b u d k n q[ k n wj f d ; k t k l d sA
m l u s d g k d ksb Z d kj . k u g ha g SA c l o g r qEg sa c g qr I ; kj d j r s g SA
m Ug ksau s e q> l s d g k f d o j n ku e kx ksA e Su sa e kx f y ; s t ks v PN s y x sA b l hf y ; s ; s
n q[ kh g SA
23
j ke u s d g k f d o g i q= c M +k HkkX; ' kky h g ksr k g S t ks e kr k& f i r k d s
o p u ksa d ks i wj k d j sA e kr k& f i r k d ks i zl Uu d j u s o ky s i q= l al kj e sa n qy ZHk g SA e sj k
r ks o u e sa l Hkh i zd kj l s f g r g ksx k v kSj m l e sa f i r k d h v kK k v kSj e kr k d h
l Ee f r g ks r ks D ; k d g u kA
Hkj r j kT ; i k; sx sa ; g l qu d j j ke t h c g qr i zl Uu g q, A v x j , sl s v PN s
d k; Z d s f y ; s o u u t k r ks e Sa e w[ kZ g wA t ks d Y i o `{ k d ks N ksM +d j v j . M s d h l so k
d j s] v e `r N ksM +d j f o " k i ku d j s o s Hkh , sl k v PN k e kSd k u g ha p wd r sA
e q> s v Q l ksl g S f d b l N ksV h l h c kr d s f y ; s j kt k n q[ kh g SA o g r ks
kS; Zo ku v ksj x q. kksa d s v Fkkg l e qn z g SA ' kk; n e q> l s d ksb Z v i j kk g qv k g S b l f y ; s
j kt k e q> l s u g ha d g r sA
v ki e sj h d l e [ kkd j l c l p & l p d f g ; sA j ke t h d s L o kHkkf o d l hks
o p u Hkh n qc qf ) d Sd b Z d ks V sM +s y x r s g SA t Sl s i ku h , d l e ku g ksu s i j Hkh t kSad
m l e sa V sM +h g h p y r h g Sa A
; g k d Sd b Z u s d g k f d j ke r qe v i j kk ; ksX; u g ha g ks] e Sa r qEg kj h c y S; k
y sr h g wA f t l m ke d e Z u s r qEg kj s t Sl s i q= f n ; s m l l Rd e Z d k f u j kn j d j u k
m f p r u g ha g SA
r c j kt k u s v i u h v k[ ksa [ kksy h v kSj j ke t h d h v ksj n s[ kk v kSj m u d ks f p i V k
f y ; k v kSj v kl wc g ku s y x sA
v c m Ug ksau s e g kn so t h l s i zkFkZu k d j h f d g s v k' kqr ks" k f ' ko v ki ' kh? kz
i zl Uu g ksu s o ky s g S v kSj v kSkM +n ku h g SA e q> s v i u k n hu HkD r t ku d j e sj s Hkkj h
l ad V d ks n wj d hf t ; sA
v ki j ke p Un z t h d ks , sl h c qf ) n hf t ; s f d o g e sj s o p u d ks u e ku d j ? kj
i j g h j g t k; saA m u d s i zse d h l he k ; g Fkh f d o g d g u s y x s f d p kg s e q> s
u j d e sa t ku k i M +s] t x r e sa e sj h Fkw& Fkwg ks] L o x Z N wV t k; sa] d j ksM +ksa n q[ k l g u s i M +s]
v k[ kksa d h u han Hkkx t k; s e x j j ke t h ? kj u N ksM saA
24
j ke t h u s d g k f d b r u h N ksV h l h c kr d s f y ; s v ki b r u k l c d qN
d g j g s g S v kSj l ksp j g s g SA v ki e q> s i zl Uu e u l s v kK k n hf t ; s A
o s y ksx e g kHkkX; o ku g S f t u d ks f i r k i zk. kksa d s l e ku I ; kj d j r s g SA e Sa
v ki d h v kK k i kd j ' kh? kz g h v o f k i wj h d j d s o ki l y kSV wx kA
t Sl s g h v ; ks; ko kf l ; ksa d ks ; g c kr i r k y x h r ks o s d Sd b Z d ks x ky h
n su s y x sA
y ksx d g r s f d d Sd b Z u s i ks i j c SB d j M ky d ks d kV M ky k] v k[ ks g kFk
e sa f u d ky d j m Ug sa n s[ ku k p kg r h g SA o g n qj c qf ) d Sd s; h j ? kqo a' k i j v kx c u x b ZaA
v u sd i zd kj l s m l d h r h[ kh v ky ksp u k d j u s y x sA d f o d g r s g Sa f d
L = h d k L o Hkko l c i zd kj l s n qx Ze ] v Fkkg v kSj x qI r g ksr k g SA
v i u h i j N kb Z d ksb Z Hky s g h i d M + y s i j L = h d h p ky u g ha l e >
l d r kA v kx e sa D ; k u g ha t y l d r k \ l e qn z e sa D ; k u g ha l e k l d r k \ v c y k
d g y ku s o ky h L = h i zc y g ks D ; k u g ha d j l d r h \ l al kj e sa d ky f d l s u g ha [ kk
l d r k \ D ; k l qu d j c z e kt h u s D ; k f n [ kku k p kg k g S \
d qN y ksx j kt k d ks Hkh c qj k Hky k d g u s y x s f d o g L = h d s d g s e sa v k
x ; sA
i j p r qj y ksx j kt k d ks n ks" k u g ha n sr s D ; w f d o g t ku r s g S f d J hj ke
t h d k t Ue g h j k{ kl ksa d k u k' k d j u s d s f y ; s g qv k g SA m Ug sa ; g d k; Z d j u k g h
g SA
i j y ksx r kT t qc d j r s Fks f d b l e sa D ; k Hkj r t h d h l g e f r Hkh g Sa \
y ksx d g r s Fks f d j ke t h r ks Hkj r t h d ks i zk. kksa l s Hkh I ; kj s g SA p Un ze k p kg s v kx
d h f p u x kj h c j l k; s] v e `r p kg s f o " k d s l e ku g ks t k; s i j Hkj r t h j ke d s
f o : ) l ksp Hkh u g ha l d r sA
25
c M +h c wf < +; k d Sd b Z d ks l e > kr h g S f d r qe r ks j ke d ks Hkj r l s T ; kn k I ; kj
d j r h Fkh f Q j , sl k D ; w f d ; k \ d kS' kY ; k u s r qEg kj k D ; k f c x kM +k Fkk f t l d s d kj . k
r qe u s l kj s u x j i j f c t y h f x j k n h c r kv ks \
D ; k l hr kt h i f r d k l kFk N ksM + n sx h \ D ; k y { e . k j ke d k l kFk N ksM +
n sx sa \ D ; k Hkj r v ; ks; k e sa j ke d s f c u k j kT ; d j sx sa \ D ; k j kt k f c u k j ke d s t h
l d sx sa \
, sl k f o p kj d j n ; d k ksk N ksM + n ks v kSj d y ad d h t M + e r c u ksA
f Q j l f [ k; ksa u s d g k f d p y ks] Hkj r d ks j kt x n ~n h n s n ks i j j ke d ks o u e r Hkst ks
A o s j kT ; d s Hkw[ ks u g ha g S] o s r ks ke Z d h j { kk d j u s o ky s g S] l kal kf j d l q[ kksa l s
m n kl hu g SA
i j Ur q , sl h f ' k{ kk d k d Sd b Z d s e u i j d ksb Z v l j u g ha g qv k D ; wf d o g
r ks d qf V y [ kksV h d qc M +h n q" V e UFkj k d h f l [ kkb Z g qb Z FkhA
j ke t h r ks e L r g kFkh d s l e ku g S] j kT ; t at hj d s l e ku g SA o u d ks t ku s
d s u ke l s c g qr [ kq' k g SA
o s v i u h e kr k d kS' kkY ; k d s i kl x ; s v kSj m u l s v k' kho kZn e kax kA e kr k
r ks l e > j g h Fkh f d m u d ks j kt k u s j kt f r y d d s f y ; s d g k g S b l f y ; s i zl Uu
FkhA
r c j ke u s d g k f d f i r kt h u s m Ug sa o u d k j kT ; f n ; k g SA m Ug ksau s o u
t ku s d h v kK k e kx h v kSj d g k f d p kSn g o " kZ r d o u d k j kT ; e q> s f n ; k g SA
; g l qu d j e kr k l g e x b ZA j ke t h d h ; g c kr s r hj d h e kf Q d e kr k
d ks y x h A o s ? kc M +k d j , sl s l w[ k x b Z t Sl s t o kl k o " kZkz i ku s i j l w[ k t kr k g sA
e u d k n q[ k d g u g ha i kr hA v k[ kksa l s v kl w c g ku s y x h] ' kj hj Fkj Fkj d ki u s y x k
e ku ksa e kt k [ kku s l s e N y h r M +i j g h g ksA
f Q j m Ug ksau s i wN k f d f i r k r ks r qEg sa c g qr I ; kj d j r s g S m Ug ksasu s , sl k D ; w
f d ; k \
26
r c l qe U= u s l kj h c kr e kr k d ks c r kb ZA o g x wx h d h r j g p qi j g
x b ZA u : d u s d ks d g l d r h u t ku s d ksA ke Z v kSj L u sg u s m u d h c qf ) d ks / ksj
f y ; kA m u d h x f r l kai N N wan j t Sl s g ks x b ZA ; f n g B i wo Zd j ksd r h g S r ks ke Z t kr k
g S v kSj Hkkb ; ksa e sa f o j ksk c < +r k g Sa v kSj o u t ku s d ks d g r h g S r ks m l e sa c g qr g kf u
g SA
f Q j j ku h u s ke Z d ks c M +k l e > d j v kSj n ksu ksa i q= ksa j ke o Hkj r d ks
l e ku l e > d j ; g d g k f d r qe u s v PN k f d ; k f d f i r k d h v kK k d k i ky u
d j u k p kg k g S] ; g h l c ke ks e sa c M +k ke Z g SA
f Q j i wN k f d D ; k b l e sa f l Q Z f i r k d h e t hZ g S ; k f i r k o e kr k d Sd b Z
d h Hkh e t hZ g SA ; f n e kr k f i r k n ksu ksa u s ; g f u n Zs' k f n ; k g S r ks o u Hkh v ; ks; k d s
l e ku g h g SA
o u d s n so r k f i r k l e ku g ksx sa] o u n so h e kr k d s l e ku A i ' kq i { kh
r qEg kj s p j . kksa d h l so k d j sx saA o u d k HkkX; v ; ks; k l s c M +k g S t ks r qe u s v ; ks; k
R; kx n hA
c l b r u k d g u k g S f d b l e kr k d ks o u e sa t kd j Hkwy u t ku kA
m Ug ksau s d g k f d ' kq ] p Un ze k] l w; Z] d qc sj ] ; e v kf n n so r k r qEg kj h j { kk d j sx saA N g ks
l e qn z] l kr ksa y ksd ] p kj ksa o sn ] n l ksa f n ' kk; sa r qEg kj s f y ; s l q[ kn k; d g kso sA
m u d s e kFks i j f r y d d j ] p ko y y x kd j v kSj c kg ksa i j n so h n so r kv ksa
d ks e u k d j ? kko o e wN kZ n wj d j u s o ky h v kS" kf k; ksa c kkd j f o n k f d ; kA
j ke u s f o y ki d j r h e kr k d ks x y s y x k; k v ksj c g qr l e > k; kA
l hr kt h o g ha c Sp su g ksd j e kr k d s i kl c SB x b Z v kSj l ksp d j u s y x hA
l ksp u s y x h f d j ke r ks t k j g s g S v c e sj h n sg v kSj i zk. k e sa d kSu m u d s l kFk
t k; sx s A n sg ; k d so y i zk. k g h l kFk t k; sx sA
27
v i u s i Sj d h m ax y h l s kj r h d ks d qj sn j g h g SA r c i k; t sc d s ? kw? k: l s
e kqj o f u f u d y j g h g SaA e ku ksa o g ; g d g j g s g S f d l hr kt h d s p j . k g e sa d Hkh
u N ksM +sA v k[ kksa l s v kl wc g j g s g SA
r c e kr k c ksy h d h t u d i q= h e sj h v k[ kksa d h i qr y h d s l e ku g SA b l s
d Y i o sy d h r j g L u sg : i h t y l s l hap d j i ky k g SA b l d s Q y u s Q wy u s d s
f n u v k; s r ks f o kkr k f o i j hr g ks x ; kA i y ax ] x ksn v kSj f g UM ksy s d ks N ksM +d j b l u s
d Hkh d B ksj Hkwf e i j i Sj u g ha j [ kk v kSj b l d kss d Hkh n hi d d h c Rr h d ks m d l ku s
d s f y ; s Hkh u g ha d g kA o g h l hr k r qEg kj s l kFk o u t ku k p kg r h g SA
m l s D ; k v kK k g S \ e kr k d g r h g S f d c z e k u s o u e sa j g u s d s f y ; s
d ksy v kSj Hkhy ksa d h d U; kv ksa d ks c u k; k g S t ks f o " k; l q[ k t ku r h g h u g haA m u d k
L o Hkko i RFkj v kSj d hM +ksa d h r j g g SA m Ug sa o u e sa d " V u g ha g ksr k ; k f Q j t ax y e sa
r i f L o ; ksa d h f L = ; k j g r h g S f t Ug ksau s l kj s f o " k; Hkksx N ksM + f n ; s g SA l hr k r ks f p =
e sa c u s c an j d ks n s[ kd j M j t kr h g SA D ; k e ku l j kso j d s d e y o u e sa f o g kj
d j u s o ky h j kt g al u h r y S; k e sa j g u s ; ksX; g S \
j ke u s d g k e sj h j k; e saa l hr k ? kj i j g h j g s r ks v PN k g SA b l l s
l kl & l l qj d h l so k Hkh g ks t k; sx h t ks l c l s c M +k ke Z g SA j ke u s l hr k l s d g k
f d r qe x q: v kSj o sn l s l Ee r ke ZQ y d ks f c u k D y s' k d s i kj d j t kv ksx hA e Sa Hkh
f i r k d h v kK k i wj h d j ' kh? kz o ki l v k t k x kA t ks i zse o ' k g B d j ksx h r ks n q[ k
i kv ksx hA j kL r sa e sa d kV s v kSj d ad M + g S] d f B u i o Zr i g kM +ksa d h x qQ k, sa] [ kksg s] u f n ; k]
u ky s x g j s l e qn z g SA j hN ] c k? k] Hksf M +; k] f l ag v kSj g kFkh , sl s d B ksj c ksy r s g S f d M j
y x u s y x sA o u e sa t e hu i j l ksu k i M +sx k] o `{ kksa d h N ky i g u u h i M +sx h] d Un e wy
Q y [ kku k g ksx kA o s Hkh j kst u g ha f e y sx ssaA t ax y e sa j k{ kl e u q" ; ksa d ks [ kku s d s f y ; s
? kwe r s g SA o u d h r d y hQ c r kb Z u g ha t k l d r hA l kai ] i { kh v kSj L = h d ks p qj ku s
o ky s j k{ kl j g r s g SA r qe M j i ksd g SA r qe o u t ku s y k; d u g ha g ksA y ksx e q> s Hkh
v i ; ' k n sx sA
28
c r kv ks D ; k v ke ksa d ks c kx e sa e L r j g u s o ky h d ks; y ] d j hy d s
t ax y e sa ' kksHkk i k; sx h\ t ks y ksx L o Hkko l s f g r p kg u s o ky s x q: v kSj L o ke h d h
l h[ k d ks u g ha e ku r s m u d ks i N r ku k i M +r k g S v kSj m u d s f g r d h Hkh g kf u g ksr h
g SA
; g l kj h c kr sa l hr k t h d ks , sl s t y ku s o ky h y x h t Sl s ' kj n _ r q
d h p kn u h] p d o s d ks g ksr h g SA
o g l ksp u s y x h f d L o ke h m Ug sa N ksM + d j t ku k p kg r s g SA e Sa t ku r h
g w f d e q> s o g ha l h[ k n h g S f t l e sa e sj h Hky kb Z g S i j Ur q e Sau s ; g l e > d j n s[ k
f y ; k g S f d i f r d s f o ; ksx d s l e ku l al kj e sa d ksb Z n wl j k n q[ k u g ha g SA
v ki d s f c u k L o x Z y ksd Hkh u j d d s l e ku g SA t g ka r d e kr k& f i r k]
Hkkb Z& c g u ] I ; kj s d qV qEc h] l kl & l l qj ] x q: ] L o t u ] l g k; d ] l qUn j ] l q' khy l q[ k
n su s o ky k i q= ] ; s l c i f r d s f c u k] L = h d ks l w; Z l s Hkh v f kd t y ku s o ky s g SaA
n sg ] ku ] ? kj ] Hkwf e ] u x j v kSj j kT ; i f r d s f c u k n q[ k d k HkaM kj g SA
i f r d s f c u k l c f o " k; Hkksx j ksx d s l e ku ] x g u s c ks> d s l e ku v kSj l al kj ; e
; kr u k d s l e ku g saA
v ki d s f c u k t x r e sa d qN Hkh l q[ kn k; h u g ha g SA t Sl s t ho d s f c u k
' kj hj ] t y d f c u k u n h] o Sl s g h i f r d s f c u k i Ru h g SA v ki d s l kFk j g d j i ' kq
i { kh g h e sj s i f j o kj t u g ksx sa] o u u x j g ksx k] o `{ kksa d h N ky g h d i M +s g ksx sa]
i . kZd qV h g h L o x Z d s l e ku l q[ k n su s o ky h g ksx hA o u n so h v kSj o u n so r k
l kl & l l qj d s l e ku g ksx saA
i f r d s l kFk ? kkl Q wl d k f c L r j g h l qg ko u k f c N kSu k g ksx kA d Un
e wy Q y ] v e `r d s l e ku Hkkst u g ksx sa v kSj i g kM + g h v ; ks; k l s l Sd M +ksa e g y d s
l e ku g ksx kA
v ki u s o u d s c g qr l s n q[ k] Hk; ] ' kksd v kSj l Ur ki c r k; s ; s l c
f e y d j c g qr FkksM +s l e ; d s f y ; s g ksu s o ky s f o ; ksx d s c j kc j Hkh u g ha g SA
29
; s t ku d j e q> s l kFk y s p f y ; sA ; f n v ki u s e q> s ; g ka N ksM +k r ks e sj s i zk. k
u g ha j g sx saA v ki d s p j . kksa d s n ' kZu l s e q> s j kL r s d h Fkd ku f e V t k; sx hA e Sa l c
i zd kj l s v ki d h l so k d : ax h v kSj v ki d h Fkd ko V n wj d : ax hA v ki d s p j . k
kksd j ] i sM + d h N k; k e sa c SB d j ] e u e sa i zl Uu g ks g o k d : ax hA
v ki d s i l hu s d h c wn ksa d ks v ki d s ' ; ke ' kj hj i j n s[ ku s l s e q> s Q ql Zr g h
d g k g ksx hA ; g n kl h j kr Hkj v ki d s i Sj n c k; sx hA
v ki d s l kFk j g u s i j d kSu e q> s v k[ k m B kd j n s[ k l d sx kA t Sl s f l ag u h
d ks [ kj g k] f l ; kj v kf n u g ha n s[ k l d r sA
v x j e Sa l qd qe kj h g w r ks D ; k v ki o u d s ; ksX; g S \ D ; k v ki d ks r i L ; k
v kSj e q> s Hkksx f o y kl m f p r g S \ ; g l c d g d j l hr kt h O; kd qy g ks x b Z v kSj
v i u s v ki d ks l aHkky u g ha l d hA
, sl h g ky r n s[ kd j Hkx o ku j ke t h l e > x ; s f d b u d ks N ksM +u k B hd u g ha
g ksx k v kSj d g k r qj Ur p y u s d ks r S; kj g ks t kv ksA f Q j n ksu ksa u s e k d k v k' kho kZn
i k; k A
l hr kt h u s e kr k l s e kQ h e kx h v kSj d g k d e Z d h x f r d f B u g S] e sj k
d ksb Z n ks" k u g ha g SA e k u s v k' kho kZn f n ; k f d r qEg kj k l qg kx v V y g ksA
t c y { e . k t h d ks ; g i r k p y k r ks o g O; kd qy g ks x ; s] e qg m n kl ]
' kj hj d ki j g k g S] v k[ kksa e sa v kl w] j ksax V s [ kM s+ g S v kSj m Ug ksau s j ke t h d s i Sj i d M +
f y ; sA d qN d g r s u g haA l ksp u s y x s f d j ke t h m Ug sa D ; k v kn s' k n sx saA m Ug ksau s n sg
r Fkk ? kj l s u kr k r ksM + f y ; kA
r c u hf r e sa f u i q. k] ' khy ] L u sg ] l j y r k v kSj l q[ k d s l e qn z j ke t h c ksy s
f d v Ur d s v ku Un d ks n ; e sa l e > d j i zse d s o ' k g ks n q[ kh e r g ksA t ks e kr k]
f i r k] x q: v kSj L o ke h d h l h[ k d ks v i u s f l j i j p < +kd j m l d k i ky u d j r s g S
o s g h t Ue y su s d k y kHk i kr s g SA r qe e kr k f i r k d h l so k d j ksA ? kj i j Hkj r ]
' k= q? ku u g ha g S] f i r k c w< +s g SaA ; f n r qe Hkh e sj s l kFk o u p y s t kv ksx s r ks v ; ks; k
30
l wu h g ks t k; sx hA r qe / kj j g ks v kSj l c d k l Ur ks" k d j ksA u g ha r ks c M +k n q[ k g ksx kA
f t l j kT ; e sa i zt k n q[ kh j g r h g S o g j kt k u j d d s ; ksX; g ksr k g SA u hf r r ks ; g h
d g r h g SA
; g l qu d j y { e . k t h O; kd qy g ks x ; sA m Ug ksau s ? kc j kd j i zHkq d s p j . k
i d M + f y ; s v kSj d g k f d l so d d s o ' k e sa d qN u g ha g SA v ki u s e q> s v PN h l h[ k n h
g SA
i j Ur q e Sa d k; j g w A t ks J s" B i q: " k v kSj ke Z kqj akj g h g S] o s g h o sn v kSj
u hf r ' kkL = d s v f kd kj h g SA e Sa r ks v ki d k i ky k g qv k c ky d g wWA d g ha g al Hkh
e Un j kp y ; k l qe s: i o Zr d ks m B k l d r k g S \
e Sa] e kr k& f i r k] x q: f d l h d ks u g ha t ku r kA e sj s f y ; s r ks l c d qN v ki g h
g SaA ke Z v kSj u hf r d k m i n s' k m l d ks n su k p kf g ; s f t l s ; ' k] , s' o ; Z v kSj e qf D r f i z;
g ksA t ks e u ] d e Z v kSj o k. kh l s v ki d s p j . kksa e sa i zhf r d j u s o ky k g S] D ; k o g Hkh
N ksM +u s ; ksX; g S \
; g l qu d j j ke t h u s v kK k n h f d o u p y ksA o g i zl Uu g ks x ; sA
t kd j e kr k l qf e = k d s p j . kksa e sa e kFkk u o k; ka e kr k d ks l c d Fkk l qu kb ZA
e kr k l qu d j ? kc j k x b ZA e kr k l qf e = k u s J hj ke v kSj l hr k d s l qUn j : i ] ' khy
v kSj L o Hkko d ks l e > v kSj j kt k d s L u sg d ks n s[ kd j f l j kqu f y ; k v kSj d Sd b Z
d ks c qj k Hky k d g kA
f Q j kS; Z kj d j d g k f d t ku d h t h r qEg kj h e kr k g S v kSj l c r j g l s i zse
d j u s o ky s J hj ke r qEg kj s f i r k g SA o g h v ; ks; ki qj h g S t g ka j ke l hr k g SA o g h f n u
f u d y r k g S t g ka l w; Z d k i zd k' k g ksA t g ka j ke l hr k t kr s g S o g h v ; ks; k g S ; g ka
r qEg kj k d ksb Z d ke u g ha g SA
x q: f i r k e kr k] Hkkb Z] n so r k v kSj L o ke h d h i zk. kksa d s l e ku l so k d j u h
p kf g ; sA r qe m u d s l kFk t kd j t x r e sa t ho u d k y kHk m B kv ksA r qe HkkX; o ku g ks
f d r qe u s j ke t h d s p j . kksa e sa t x g i kb Z g SA
31
o g h L = h i q= o r h g S f t l d k i q= j ke HkD r g ks, u g ha r ks c ks> g h e ku ksA j ke
l s f o e q[ k i q= l s f g r d h g kf u g SA r qe j kt ] j ksx ] b Z" ; k] e n v kSj e ksg d s o ' k e sa
L o I u e sa Hkh e r g ksu kA l c f o d kj ksa d ks N ksM +d j e u ] d e Z v kSj o k. kh l s m u d h l so k
d j u kA
r qe l c d qN , sl k d j u k f d o u e sa j ke d ks d ksb Z d " V u g ksA e sj k m i n s' k
; g g S f d r qe l s j ke l hr k l q[ k i k; sA f i r k] f i z; i f j o kj v kSj v ; ks; ki qj h d s l q[ k
r qe o u e sa Hkwy t ku kA b l i zd kj i q= d ks f ' k{ kk n sd j f o n k f d ; kA
v ; ks; k d s y ksx , sl s n q[ kh g S t Sl s ' kg n N hu y su s l s ' kg n d h e D [ kh
O; kd qy g ksr h g SA
f Q j J hj ke l hr k f i r kt h d s i kl v kK k y su s x ; sA j kt k O; kd qy g S c ksy
u g ha l d r sA j ke u s d g k f d e q> s v k' kho kZn n hf t ; sA g " kZ d s l e ; v ki ' kksd u
d j sA i zse o ' k i ze kn d kZO; d e Z e sa x y r h d j u s l s t x r e sa ; ' k t kr k j g r k g S
v kSj f u Un k g ksr h g SA
r c n ' kj Fk t h u s d g k f d e qf u y ksx d g r s g S f d J h j ke p j kp j d s L o ke h
g SA ' kqHk v kSj v ' kqHk d e ks d s v u ql kj b Z' o j n ; e sa f o p kj d j Q y n sr k g SA t ks
d e Z d j r k g S o g ha Q y i kr k g SA
, sl h o sn d h u hf r l c d g r s g S i j Ur q ; g k r ks f o i j hr g ks j g k g SA v i j kk
r ks d ksb Z v kSj d j s v ksj Q y d ksb Z v kSj Hkksx sA Hkx o ku d h y hy k c M +h f o f p = g SA m l s
t ku u s o ky k t x r e sa d ksb Z u g ha g SA
j kt k u s b l i zd kj J hj ke t h d ks j ksd u s d s c g qr l s m i k; f d ; s i j Ur q khj
v kSj c qf ) e ku J hj ke d k : [ k n sd j o g g kj x ; sA f Q j l hr k d ks x y s l s y x kd j
c g qr l h f ' k{ kk n hA
e a= h l qe U= d h i Ru h v kSj x q: o f ' k" B d h L = h v : Ukr h u s Hkh l hr k d ks
c g qr l e > k; k i j ; g l c l h[ k l hr kt h d ks v PN h u g ha y x hA
32
r c d Sd b Z r e d d j j ke t h l s c ksy h f d j kt k d ks r qe i zk. kksa d s l e ku
I ; kj s g ksA ; g r qEg sa u g ha N ksM +sx saA p kg s b u d k i j y ksd u " V g ks t k; sA v r % r qEg sa t Sl k
v PN k y x s o Sl s d j ksA
f Q j j kt e g y l s f u d y d j j ke ] o f ' k" B e qf u d s n j o kt s i j t kd j
[ kM +s g ks x ; s v kSj m Ug sa Hkh f o j g d h v f Xu e sa t y r s n s[ kkA
f Q j j ke t h u s c zk e . kksa d h e aM y h d ks c qy kd j o " kZ Hkj d k Hkkst u n ku
d j m Ug sa o ' k e sa f d ; kA
f Q j n kl n kf l ; ksa d ks c qy kd j x q: t h d ks l kSai k f d b u l c d h Hkh
e kr k& f i r k d h Hkkr h n s[ k j s[ k d f j ; sA m Ug ksau s d g k f d e sj k l Pp k f e = o g h g ksx k
t ks e g kj kt d ks l q[ kh j [ ksA
f Q j x kSj h] x . ks' k v kSj e g kn so t h d ks e u kd j m u d k v k' kho kZn y sd j
p y sA
m u d s p y r s g h v ; ks; k e sa v R; Ur ' kksd N k x ; k v kSj y ad k e sa c qj s ' kd qu
g ksu s y x sA n so y ksd e sa g " kZ v kSj f o ' kkn n ksu ksa g ks x ; sA g " kZ b l c kr d k f d v c
j k{ kl ksa d k u k' k g ksx k v kSj f o ' kkn b l c kr d k f d v ; ks; k e sa ' kksd g ks x ; kA
j kt k n ' kj Fk d ks g ks' k v k; k r ks m Ug ksau s l qe U= d ks d g k f d r qe j Fk y sd j
t kv ks v kSj m Ug sa o u f n [ kk d j o ki l y s v ku kA ; f n kS; Zo ku n ksu ksa Hkkb Z u y kSV s r ks
m u l s i zkFkZu k d j d s t ku d h t h d ks o ki l y s v ku kA
y ksx j Fk d s i hN s& i hN s p y r s g SA j ke t h m u d ks y kSV kr s g S i j o s y kSV r s
u g haA
, sl k M j ko u k e kg kSy g ks x ; k f d / kj e j ? kV y x r k g S] d qV qEc h Hkwr i zsr
y x r s g S] i q= f g r d kj h y ksx o f e = ; e n wr y x r s g SA c kx ksa d s i sM + Hkh e qj > k x ; s]
u n h r ky kc n s[ ks u g ha t kr sA
33
d j ksM +ksa ? kksM +s] g kFkh f g j u ] u x j d s i ' kq] i i hg k] e ksj ] d kse y ] p d o k] r ksr k]
e Su k] l kj l ] g l p d ksj l Hkh J hj ke d s f o ; ksx e sa O; kd qy t g k r g k , sl s [ kM +s j g
x ; s t Sl s r l o hj e sa f p = c u s g ksA
l Ei w. kZ t x r e ku ksa Hkkj h l ? ku o u g ks x ; k m l e sa l c u j u kj h g h e ku ksa
c g qr l s i ' kq& i { kh g SA
f o kkr k u s d Sd b Z d ks Hkhy u h c u k; k f t l u s o u d h n l ksa f n ' kkv ksa e sa c M +h
v kx y x k n hA
J hj ke d h f o j g : i h v f Xu d ks u g ha l g l d s v kSj l c y ksx ? kc M +kd j Hkkx
p y sA l c u s v i u s& v i u s e u e sa l ksp k f d l kj k l e kt o g ha j g sx k t g ka j ke l hr k
y { e . k j g sx sa D ; wf d m u d s f c u k l q[ k d g k g SA
f t Ug sa j ke t h l s I ; kj g S m Ug sa f o " k; Hkksx o ' k e sa u g ha d j l d r sA c ky d v kSj
c w< +ksa d ks N ksM +d j l c y ksx y kSV r s g h u g haA
' khy v kSj L u sg N ksM +k u g ha t kr k r ks v c j ke t h n qf o kk e sa i M + x ; sA v kkh
j kr e sa m Ug ksau s l qe U= l s d g k f d j Fk d ks , sl s p qi p ki ? kqe kd j y s t kv ks f d m l d s
f p Ug u f n [ kkb Z i M +sA r Hkh ; s y ksx o ki l t k; sx saA
l qc g l c y ksx t kx s r ks j Fk v kSj j ke t h d ks u n s[ k d j p kj ksa v kSj
j ke & j ke i qd kj d j n kSM +u s y x s v kSj , sl k y x k f d e ku ks l e qn z e sa t g kt M wc t ku s
l s l Hkh ; kf = ; ksa d k l e kt O; kd qy g ks x ; k g ks l c , d n wl j s d ks l e > kr s g S f d
g e kj h o t g l s m Ug sa d " V v kSj D y s' k g ksx k b l f y ; s N ksM + x ; sA
o s l c v i u h f u an k d j u s y x s v kSj m u l e qn z d s t Ur qv ksa d h c M +kb Z d j u s
y x s f d f t u d ks j ke t h d s n ' kZu v kSj l kFk f e y x ; kA
r c J hj ke J ax o sj i qj i g qap sA x ax kt h d ks i z. kke d j j Fk l s m r j x ; s v kSj
i z. kke f d ; kA
m Ug ksau s o g k c g qr l h d Fkk; s l hr k] y { e . k v kSj l qe U= d ks l qu kb Z v kSj x ax k
e ; k d h e f g e k d g h] f Q j Fkd ku f e V ku s d s f y ; s L u ku f d ; kA
34
f t u J hj ke d k u ke y su s Hkj l s l kj s t x r d k Hkkj f e V t kr k g S m u d s
f y ; s Fkd u k , d d so y d g u s d s f y ; s l al kf j d u hf r g SA o g r ks ' kq) ]
l r f p r & v ku Un l s l e i w. kZz v kSj l w; Zo f ' k; ksa e sa J s" B g SA m u d s e u q" ; ksa d s l e ku
p f j = Hko l kx j d s i kj d j u s d s f y ; s i qy d s l e ku g SA
t c m u d s v ku s d k l e kp kj f u " kkn j kt u s i k; k r ks HksaV d s f y ; s d Un e wy
c g f x ; ksa n ks M f y ; k o ky h e sa Hkj d j v i kj v ku Un d s l kFk f e y u s x ; sA
j ke t h u s m l l s i f j o kj l f g r [ kSf j ; r i wN h i kl f c B k; k r ks o ks c ksy k f d
v ki d s p j . kksa d s n ' kZu l s g h l c d q' ky g SA v kt e sj h f x u r h HkkX; o ku y ksx ksa e sa g ks
x b ZA e Sa r ks i f j o kj l f g r v ki d k n kl g wA e q> s v i u k HkD r c u kb ; sA e sj s ? kj
p f y ; sA
j ke t h u s d g k f d e q> s f i r k u s b l d h b t kt r u g ha n h g SA e q> s e qf u ; ksa
d h r j g d i M +s i g u d j v kSj o Sl k g h Hkkst u d j r s g q, p kSn g l ky j g u k g SA
m u r hu ksa j ke ] l hr k v kSj y { e . k t h d ks n s[ kd j x kao o ky s v ki l s e Sa
c kr d j r s g q, d g r s g S f d a ; s d Sl s e kr k f i r k g S f t Ug ksau s b u c ky d ksa d ks o u Hkst
f n ; kA
d qN d g r s g Sa f d v PN k g qv k] g e b l h c g ku s b Ug sa v k[ ks Hkj d s n s[ k r ks
y sx sa o j u k b u d s n ' kZu g e sa d Sl s g ksr sA
f u " kkn x qg u s d q' k f c N kd j m l i j m u d ks c SB k; k v kSj d Un e wy Q y
l c d ks f [ ky k; sA d q' k i j y sV s v kSj l ksr s g q, j ke t h d ks n s[ kd j x qg c g qr n q[ kh
g qv k v kSj l ksp u s y x k f d n ' kj Fk t h d k e g y r ks b Un zHko u l s Hkh v PN k g SA
t g ka r j g & r j g d s o L = ] l qUn j r f d ; s] n wk Q su d h r j g l Q sn p kn j
f t u i j j ke l hr k l ksr s g ksx saA o g h J hj ke t h o l hr kt h Fkd d j f c u k f c N kSu k d s
d q' k v kSj i kksa d h l st i j l ks j g s g S t ks n s[ kk u g ha t kr kA
o g ka l c d qN Fkk] n kl n kl h] e kr k& f i r k f j ' r sn kj A ; g k d ksb Z u g hA
f t u d k i f r J hj ke g S o g l hr k , sl s l ks j g h g SA y x r k g S f o kkr k l Hkh d s f o i j hr
35
g ks t kr k g SA D ; k ; s y ksx o u e sa j g u s y k; d g SA y ksx l g h d g r s g S f d d e Z g h
i zkku g SA m l u s d Sd b Z d ks n ks" k f n ; k f t l d h o t g l s ; s l c g qv kA
r c y { e . k t h u s K ku o Sj kX; v kSj Hkf D r j l l s ; qD r e kqj o k. kh l s d g k
f d d ksb Z f d l h d ks n q[ k l q[ k n su s o ky k u g ha g SA
l c v i u s f d ; s g q, d e ks d k Q y Hkksx r s g SA f e y u k] f c N qM u k] v PN s c qj s
y ksx ] f e = ] ' k= q] m n kl hu ; g l c Hkze : i h v K ku d s Q an s g SA
t Ue l s e j . k r d f t r u s l al kj d s t ky g S] l Ei f k] f o i f k] d e Z v kSj
d ky ] Hkwf e ] ? kj ] ku ] x ko ] i f j o kj ] L o x Z] u j d v kf n t g k r d O; o g kj g S t ks n s[ ks]
l qu s v kSj e u e sa f o p kj v kr s t kr s g S] o s l c e k; k g SA b u e sa r Ro d qN Hkh u g ha g SA
t Sl s l i u s e sa j kt k f Hk[ kkj h g ks t k; v kSj d ax ky b Un z g ks t k; s] t kx u s i j
g kf u ] y kHk d qN Hkh u g ha g SA b l h i zd kj b l e k; kd `r l al kj d ks n ; l s n s[ ku k
p kf g ; sA
, sl k f o p kj d j ksk u g ha d j u k p kf g ; s v kSj f d l h d ks c so t g n ks" k u g ha
n su k p kf g ; sA l c e ksg : i h j kr e sa l ksu s o ky s g S v kSj m l h j kr e sa r j g & r j g d s
l i u s n s[ ku s d s l e ku g SA
b l l al kj e sa d so y ; ksx h t kx r s g S t ks i j e kFkhZ g S v kSj i zi ap ksa l s N wV s g q,
g SA t x r e sa t ho d ks t x k g qv k r Hkh t ku u k p kf g ; s t c o g f o " k; Hkksx ksa l s f o j D r
g ks t k; sA
K ku g ksu s l s e ksg v kSj Hkze n ksu ksa p y s t kr s g S v kSj r c J hj ke d s p j . kksa e sa
i zse g ksr k g SA v r % i j e kFkZ ; g h g S f d e u ] d e Z v kSj o p u l s J hj ke t h d s p j . kksa e sa
L u sg g ksA
J hj ke ] c z e v kSj e ks{ k L o : i g SA o s v f o x r ] v n `' ; ] v u kf n ] v u qi e ]
f o d kj j f g r v kSj Hksn ' kwU; g SA HkD r ] i `Fo h] c zk e . k] x k; ] n so r k b u d h i qd kj i j
Hkx o ku e u q" ; d h n sg kkj . k d j y hy k d j r s g S f t l d s l qu u s l s l al kj d s c Uku
36
n wj g ks t kr s g SA , sl k l e > d j e ksg d ks N ksM +d j l hr kj ke t h d s p j . kksa e sa e u
y x kv ksA
l o sj k g ksu s i j e a= h l qe a= u s j ke t h l s d g k f d j kt k n ' kj Fk u s d g k
Fkk f d o u ? kqe kd j j ke l hr k y { e . k d ks o ki l y s v ku kA v ki t Sl k d g s o Sl k
d : A
b l i j j ke t h u s l e > k; k f d ke Z d h j { kk g j g ky e sa d j u h p kf g ; sA
l R; d s l e ku n wl j k d ksb Z ke Z u g ha g SA
e Sau s o g ke Z v kl ku h l s i k f y ; k g SA m l s N ksM + n su s l s r hu ksa y ksd ksa e sa
v i ; ' k N k t k; sx kA f ' ko ] n / khp h v kSj j kt k g f j ' p Un z u s ke Z d h j { kk d s f y ; s
d j ksM +ksa d " V l g sA
v ki f i r kt h d ks l e > k; s f d o g f d l h r j g d h f p Ur k u d j sA m u d h
c kr s l qu d j f u " kkn j kt c g qr n q[ kh g q, A
f Q j l qe U= u s d g k f d j kt k n ' kj Fk u s d g k Fkk f d l hr k d ks t : j y kSV k
y ku kA u g ha r ks d qN Hkh l g kj k u g ksu s l s e Sa u g ha t h i k x kA
j ke t h u s Hkh l hr k d ks l e > k; k i j l hr kt h u s f o u e z ' kCn ksa e sa d g k f d
N k; k ' kj hj d ks N ksM +d j d Sl s v y x j g l d r h g S \ l w; Z d ks N ksM +d j m l d h
j ks' ku h d g k t k l d r h g S v kSj p kn u h] p kn d ks N ksM +d j d g k t k l d r h g S \
m Ug ksau s { ke k i zkFkZu k d s l kFk l qe a= l s d g k f d e q> s ' o l qj d s , s' o ; Z d k
i r k g SA o s l q[ k d s kke g S i j Ur q i f r d s f c u k e q> s d qN Hkh u g ha l qg kr kA
i f r d s l kFk j g u s i j d f B u e kx Z] o u Hkwf e ] i g kM +] g kFkh] f l ag ] l j kso j
c M +h u f n ; k] d ksy ] Hkhy ] f g j u o i { kh] ; s l c e q> s l q[ k n su s o ky s g ksx saA
t ku d h d h ' khr y o k. kh l qu d j l qe a= ? kc j k x ; s t Sl s e f . k d s f c u k l ki
? kc j k t kr k g SA o g c g qr n q[ kh g SA
l qe a= u s m u d ks o ki l y s t ku s d h c g qr d ksf ' k' k d j h i j l c c sd kj j g hA
d e Z d h x f r i zc y g S m l i j d ksb Z o ' k u g ha p y r kA
37
l qe a= l c d ks f l j u o k d j , sl s y kSV s t Sl s ku o ku ku y wV t ku s i j y kSV r k
g SA j Fk d ks g kd k r ks ? kksM +s Hkh f g u f g u k d j j ke t h d ks n s[ ku s y x s v kSj n q[ kh g ks j g s
g SA
f t u d s f o ; ksx e sa i ' kq O; kd qy g S m u d s f o ; ksx e sa i zt k e kr k& f i r k d Sl s
f t ; sx sa \
r c j ke t h l qe a= d ks f o n k d j d s x ax k d s r V i j v k; s v kSj d so V l s u n h
i kj d j u s d s f y ; s u ko e kx hA
d so V u ko u g ha y k; k v kSj d g u s y x k f d e Sa v ki d s Hksn d ks t ku r k g wA
v ki d s p j . kksa d h kwy d ks N wu s l s i RFkj d h f ' ky k l qUn j h v f g Y ; k c u x b Z FkhA
y ksx d g r s g S f d v ki d s p j . kksa d h / kwy e sa i RFkj d ks e u q" ; c u ku s o ky h
d ksb Z t M +h c wV h g SA y d M +h i RFkj l s d B ksj u g ha g ksr hA e sj h y d M +h d h u ko Hkh L = h
c u t k; sx hA v kSj m M + t k; sx hA u c kc k u ] b l u ko l s e sj s i wj s i f j o kj d k i ky u
g ksr k g SA
v ki x ax kt h i kj t ku k p kg r s g S r ks e q> s i g y s v i u s i Sj kksu s n hf t ; sA
m l d s c kn v ki d ks u ko i j p < +k x kA m r j kb Z d qN u g ha y wx kA
y { e . k Hky s g h e q> s r hj l s e kj n s i j v ki d s i Sj kqy k; s c x Sj v ki d ks u ko
i j u g ha p < +k x kA
d so V d s i zse Hkj s o p u l qu d j j ke t h l hr k v kSj y { e . k d h v ksj n s[ kd j
g l sA
f Q j d so V l s c ksy s] r qe o g h d j ks f t l l s r qEg kj h u ko u t k; A
t Y n h& t Y n h i Sj kksy ks v kSj u n h i kj d j k n ks n sj g ks j g h g SA
f t u i zHkq d k u ke , d g h c kj ; kn d j y su s l s e u q" ; v Fkkg l al kj l kx j
l s i kj m r j t kr k g S r Fkk f t u i zHkq u s r hu i x e sa g h t x r d ks N ksV k l k d j
f n ; k Fkk] o g h d `i ky q i zHkq x ax k i kj g ksu s d s f y ; s d so V l s f u g ksj k d j j g s g SA
38
x ax kt h Hkh i zHkq d s o p u l qu d j m u d s i Sj ksa d s u k[ kwu ksa d s i kl v ku s
d h [ kq' kh e sa v kSj u t n hd v k x b ZA
t c u ko l s m r j d j j ke l hr k v kSj y { e . k x ax kd h j sr e sa [ kM +s g ks x ; s
r c d so V u s n . M o r d j hA
j ke t h d ks l ad ksp g qv k f d e Sau s b l s d qN f n ; k u g ha r c l hr kt h u s
v i u h v x wB h m r kj d j m l s n hA
d so V u s j ke t h l s d g k f d e Sau s D ; k u g ha i k; k \ e sj s i ki ] n q[ k o
n f j n zr k l Hkh b l s i kd j n wj g ks x ; sA m l u s i zkFkZu k d j h f d y kSV d j v ki e q> s t ks
p kg ks n s n su kA v c e q> s b l o D r d qN u g ha p kf g ; sA
j ke l hr k v kSj y { e . k d s c kj & c kj v kx zg d j u s i j Hkh m l u s d qN u g ha
f y ; kA r c j ke t h u s m l s f u e Zy Hkf D r d k o j n ku n sd j f o n k f d ; kA
x ax k e kr k d ks i z. kke d j u s i j x ax kt h u s l hr kt h l s d g k f d l qu ksa
t x r e sa r qEg kj k i zHkko l c d ks e ky we g sA r qEg kj h d `i k n `f " V l s y ksd y ksd i ky g ks
t kr s g SA
l c f l f ) ; ksa g kFk t ksM +d j r qEg kj h l so k d j r h g S f Q j Hkh e Sa r qEg s v k' kho kZn
n sr h g w f d r qe l d q' ky v ; ks; ki qj h y kSV ksA r qEg kj h l c e u ksd ke u k; sa i wj h g ksx hA
x qg w u s m u l s l kFk p y u s d h f t n d j h r ks m Ug ksau s m l s l kFk y s f y ; k v kSj
x kSj h] x . ks' k d k ; ku d j o u d ks p y sA
i g y s o g i z; kx i g qap sA r hFkZj kt i z; kx d k e a= h ^l R; * g S] J ) k ^L = h* g S
r Fkk o S. khe kk" k l j h[ ks f g r S" kh ^f e = * g SA
p kj ksa i n kFkksZa / ke Z v FkZ] d ke v kSj e ks{ k l s Hkj k g qv k HkaM kj g S v kSj i q. ;
i zn s' k g h c g qr l qUn j n s' k g SA f t l d k { ks= g h v x e ] n `< + v kSj l qUn j f d y k g S f t l s
i ki : i h ' k= q l i u s e sa Hkh u g ha t hr l d r sA
39
o g k l c r hFkZ g h m ke o hj ksa d h l su k g S t ks i ki ksa d h l su k d ks u " V d j u s
d s f y ; s j . kkhj g SA l ax e g h m l d k l qUn j o J s" B f l ag kl u g S v kSj v { k; o V g h
N = g S t ks e qf u ; ksa d s e u d ks e ksf g r d j r k g SA
x ax k v kSj ; e qu k d h y g j s g h p Wo j g S f t u d s n ' kZu l s n q[ k u " V g ks t kr s
g SA i q. ; kRe k] i f o = l kkqt u m l d h l so k d j r s g S v kSj e u ksd ke u kv ksa d ks i kr s g SA
o sn v kSj i qj k. k c Un ht u g S t ks b l r hFkZj kt d s f u e Zy x q. kksa d k x ku d j r s
g SaA i z; kx d k i zHkko c g qr v f kd g S t ks i ki ksa d s l e wg : i h g kFkh d ks u " V d j u s d s
f y ; s f l ag d s l e ku g Sa
e u ksg j r hFkZj kt i z; kx d s n ' kZu l s j ke t h u s Hkh l q[ k i k; kA
r c f = o s. kh u n h d s n ' kZu f d ; s v kSj f Q j e qf u Hkkj } kt t h d s v kJ e i g qap s
v kSj n ' kZu f d ; sA
e qf u u s v k' kho kZn f n ; k v kSj c SB u s d ks v kl u f n ; k f Q j v e `r d s c u s
d Un e wy v kSj v ad qj f n ; s t ks l c u s i zse l s [ kk; s v kSj Fkd ko V n wj d j hA
e qf u u s d g k f d v kt e sj k r i ] r hFkZ l so u ; K ] r i ] ; ksx v kSj o Sj kX;
l Q y g ks x ; sA v ki d s n ' kZu l s c < +d j d ksb Z n wl j k y kHk u g ha g SA
v c ; g o j n ku n hf t ; s f d v ki d s p j . kksa e sa L o Hkkf o d L u sg g ksA e qf u u s
d g k f d d e Z] o p u v kSj e u l s d i V N ksM +d j i zk. kh t c r d v ki d k HkD r u g ha g ks
t kr k r c r d d j ksM +ksa m i k; d j u s i j Hkh l q[ k u g ha i kr kA
e qf u d s o p u l s j ke t h ' ke kZ; s v kSj m u d h Hkf D r l s i zl Uu g q, v kSj e qf u
d k ; ' k d j ksM +ksa Hkkf r l s d g d j l c d ks l qu k; kA
j ke t h u s d g k f d e qf u ] o g h c M +k v kSj o g h l c x q. kksa d k L Fkku g S f t l d k
v ki v kn j d j sA n ksu ksa g h v ki l e ssa f o u e z g ksu s y x s v kSj , sl s l q[ k d k v u qHko d j u s
y x s f t l s d g k u g ha t kr kA
i z; kx l s l Hkh c z e p kj h] f u o kl h r i L o h] e qf u ] f l ) v kSj v U; Hkh ; g
l e kp kj i kd j n ' kZu d j u s e qf u d s v kJ e e sa v k; sA
40
j ke t h u s l c d ks i z. kke f d ; k v kSj o s l Hkh m u d ks v k' kho kZn n su s y x sA
p y r s l e ; m Ug ksau s e qf u Hkkj } kt l s j kL r k i wN kA
e qf u u s p sy ksa p kj c z e p kj h d ks l kFk d j f n ; k v kSj d g k f d v ki d s
f y ; s l Hkh e kx Z l g t g SA f Q j o g ; e qu k r V i j N ksM +d j p y s x ; sA
; e qu k d s r hj i j j g u s o ky ksa u s v i u k& v i u k d ke N ksM +d j m u d s n ' kZu
f d ; s v kSj v i u s HkkX; d h c M +kb Z d j u s y x sA
l c g h y ksx m u d k i f j p ; t ku u k p kg r s Fks i j i wN u s e sa ' ke kZr s FksA
d qN c M +s c w< +ksa u s j ke t h d ks i g p ku f y ; k v kSj l c d ks c r k; k f d ; s f i r k d h v kK k
l s o u d ks t k j g s g SA y ksx j kt k j ku h d ks Hky k c qj k d g u s y x sA
r Hkh o g k , d r i L o h v k; k ; g g u qe ku t h Fks i j d qN y ksx b Ug sa
r qy l hn kl t h l e > r s g S o g r i L o h o Sj kx h o s" k e sa v kSj e u ] o p u r Fkk d e Z l s
j ke t h d k i zse h FkkA v k[ kksa e sa i ku h Hkj d j ] i qy f d r ' kj hj l s v i u s b " V n so d ks
i g p ku d j m u d s i Sj ksa e sa f x j i M +kA j ke t h u s m l s m B kd j x y s l s y x k; kA
j kL r s e sa c g qr l s L = h i q: " k f e y sA f Q j j ke t h u s l [ kk x qg d ks c g qr l h
f ' k{ kk n sd j f o n k f d ; k
j kL r s d s ; k= h m u l s d g r s g S f d ; s y x r s r ks j kt ? kj ku s d s g S i j u ax s
i ko p y j g s g SA y x r k g S T ; ksf r " k ' kkL = > wB k g SA
o g m u l s d g r s g S f d t ax y ? ku k g S g e v ki d s l kFk p y u s d ks r S; kj
g SA j ke t h m u l c d ks i zse l s y kSV k n sr s g SA
t g k& t g k j ke t h l hr kt h v kSj y { e . k t kr s g S o g l c L Fkku v kSj o g k
d s y ksx v i u s v ki d ks HkkX; ' kky h l e > r s g S f d m u d ks Hkx o ku d s n ' kZu g q, A
j kL r s e sa c kn y N k; k d j r s g S] n so r k Q wy c j l kr s g SaA
t g k l s o g x qt j r s g Sa o g k v kl i kl d s c Pp s] c w< +s v kSj l Hkh u j u kj h
m u d s n ' kZu d ks p y s v kr s g SaA o s l c m u d ks n s[ kd j [ kq' kh d s v kl w c g kr s g S t Sl s
d ax ky d ks f p ar ke f . k f e y t k; sA
41
d qN y ksx j kL r s e sa d kse y ? kkl i ks f c N kd j m u l s o g k c SB d j Fkd ko V n wj
d j u s d k v kx zg d j r s g SaA d ksb Z t y f i y kr k g S d ksb Z Q y Q wy f [ ky kr k g SA
j ke t h d s e q[ kp Un z d ks p d ksj d s l e ku n s[ kr s g SA y { e . k t h f c t y h d s
l e ku l qUn j j ax o ky s g S t ks u [ k l s f ' k[ k r d l qUn j g S] e qf u ; ksa d s o L = i g u s
n ksu ksa Hkkb Z d e j e sa r d Zl d l s] d e y : i h g kFkksa e sa ku q" kc k. k f y ; s ' kksHkk; e ku g SA
f l j ksa i j t V k e qd V g S] N kr h] Hkqt k; sa o u s= f o ' kky g S v kSj ' kj n _ r q d h
i wf . kZe k d s p Un ze k d s l e ku l qUn j e q[ kksa i j i l hu s d h c wn s ' kksHkk; e ku g SA
x ko d h v kSj r sa l hr kt h l s i wN r h g S f d ; s n ksu ksa L o Hkkf o d : i l s l qUn j ]
' ; ke v kSj x kSj o . kZ o ky s v ki d s d kSu g S\
l hr kt h ' kj e k x ; h v kSj u hp s t e hu d h v ksj n s[ ku s y x hA f Q j
b kj & m kj f g j u h d s c Pp s d h r j g n s[ kd j c ksy h t ks l j y L o Hkko d s x ksj s ' kj hj
o ky s g Sa m u d k u ke y { e . k g Sa] ; s e sj s N ksV s n so j g SA
f Q j v i u s e q[ k d ks v kp y l s < +d d j V sM +h HkkSg sa d j d s i f r d h v ksj
n s[ kd j f r j N h f p r o u l s b ' kkj s l s j ke t h d h v ksj n s[ kd j d g k f d ; s e sj s i f r
g SA
l Hkh f L = ; k m Ug sa v p y l qg kx d k v k' kho kZn n sr h g SA f Q j t c y { e . k t h
u s y ksx ksa l s v kx s d k j kL r k i wN k r ks y ksx ksa d h v k[ kksa e sa v kl w Hkj v k; s v kSj l ksp u s
y x s f d v c ; g ; g ka l s p y s t k; sx sa v kSj e t c wj u Hkj s f n y l s m Ug sa j kL r k c r ku s
y x sA
y ksx m u d s t ku s i j c z e k t h d ks n ks" k n su s y x s f d m u d s l kj s d ke m Y V s
g SA o s f c Y d qy ] L o r a= ] f u B qj v kSj f u M j g Sa f t Ug ksau s p Un ze k d ks ? kV u s c < +u s v kSj
x zg . k y x u s o ky k c u k; kA
d Y i r : d ks i sM + v kSj l e qn z d ks [ kkj k c u k; k v kSj b u j kt d qe kj ksa d ks
t ax y Hkst f n ; kA t ks b Ug saa t ax y e sa g h j g u k Fkk r ks n qf u ; k Hkj d s Hkksx f o y kl
D ; w c u k; sA
42
; f n b Ug sa u ax s i j i Sn y g h p y u k Fkk r ks v u sd i zd kj d h l o kf j ; k
D ; ksa c u kb ZA t c b Ug sa t e hu i j i ks v kSj d q' kk f c N kd j g h i sM + d s u hp s l ksu k g S
r ks e g y v kSj f c L r j D ; w c u k; sA
t ks b u j kt d qe kj ksa d ks e qf u ; ksa d s o L = g h i g u u s g S v kSj t V k; s j [ ku h
g S r ks r j g & r j g d s x g u s v kSj o L = c sd kj g h c u k; sA t ks d Un e wy Q y [ kku s g S r ks
v e `r v kf n Hkkst u c sd kj g h c u k; sA
d qN y ksx d g r s g S f d b Ug sa c z e k u s u g ha c u k; k] ; s r ks v i u s v ki
i zd V g q, g Sa t g k r d o sn ksa u s c z e k t h d h d j u h d k o . kZu f d ; k g SA
t ks d ku ksa l s l qu k g S] v k[ kksa l s n s[ kk g S] e u l s e g l wl f d ; k g S o g k
r d p kSn g ks Hkqo u ksa e sa < w< d j n s[ kksa r ks , sl s i q: " k v kSj , sl h L = h d g ha u g ha g SA
b u d ks n s[ kd j c z e k d k e u e ksf g r g ks x ; k r ks m u d s l e ku v kSj t ksM +h
c u ku h p kg h] o g c u h u g h m u l s r ks m Ug ksau s b Ug sa t ax y e sa y kd j N qi k f n ; k g SA
g e v kSj d qN u g ha t ku r s v i u s v ki d ks kU; e ku r s g SA g e kj s [ ; ky l s
o s l Hkh c M +s i q. ; o ku g S t ks b u d ks n s[ kr s g S] n s[ ksx sa v kSj n s[ k p qd s g SA
o s l c L = h i q: " k d g u s y x s f d t ks c z e k l s e kx k g qv k i ko s r ks v i u h
v k[ kksa e sa b Ug sa j [ k y sA
b l i zd kj j ke t h t g k t kr s o g k& o g k y ksx i zse e Xu g ks t kr sA v kx s j ke
t h i hN s y { e . k v kSj c hp e sa l hr kt h , sl s ' kksHkk n sr h g S t Sl s c z e v kSj t ho d s
c hp e k; kA
i zHkq j ke t h d s i ko d s f u ' kku d s c hp e sa t ku d h t h v i u s i ko j [ kr h
g qb Z p y r h g S v kSj y { e . k t h l hr kj ke t h d s p j . k f p Ug ksa d ks c p kr s g q, s m Ug sa
n kf g u h j [ kr s g q, p y r s g SA
p y r s& p y r s o g o kY e hf d t h d s v kJ e i g qap sA i f o = v kSj l qUn j v kJ e
d ks n s[ kd j J hj ke t h i zl Uu g q, A
43
o kY e hf d t h m u d s L o kx r d s f y ; s v kx s v k; s r ks J hj ke t h u s m u d ks
i z. kke f d ; kA e qf u u s l qUn j d Un e wy Q y e ax k; s v kSj B g j u s v kSj f o J ke d s f y ; s
L Fky c r k; sA
j ke t h u s d g k f d e qf u v ki f = d ky n ' khZ g SA l c l al kj v ki d s g kFk i j
j [ ks g q, c sj d s l e ku g SA
f i r k d h v kK k] e kr k d k f g r ] Hkj r t Sl s Hkkb Z d ks j kT ; v kSj e q> s v ki d s
n ' kZu g ksu k ; g l c e sj s i q. ; ksa d k i zHkko g SA v ki d s n ' kZu l s g e kj s l c i q. ; l Q y
g ks x ; sA
f t u j kt kv ksa l s e qf u v kSj r i L o h y ksx n q[ k i kr s g Sa o s j kt k f c u k g h v kx s
d s t y r s g SA
c zk e . kksa d k i zl Uu g ksu k g h l c e ax y ksa d h t M + g SA c zk e . kksa d k d ksi ]
d j ksM +ksa d qy d ks t y k n sr k g SA
, sl k e u e sa f o p kj d j o g h L Fkku c r k; s t g ka e sa t ku d h v kSj y { e . k d s
l kFk t k A o g k i kksa d h d qV h c u kd j d qN l e ; o kl d : A
j ke t h d h l hkh c kr l qu d j e qf u c ksy s f d v ki , sl h c kr D ; w u g ha d j sx saA
v ki o sn ksa d h e ; kZn k d s j { kd g SA
t ku d h t h e k; k g SA o g v ki d `i k f u kku d h b PN k i kd j l al kj d ks
j p r h] i ky r h v kSj l ag kj d j r h g SA
v ki d k L o : i v f u o Zp u h; ] c qf ) l s i j s] v f o x r ] v d Fku h; v kSj v i kj
g SaA l al kj n `' ; g S v ki m l s n s[ ku s o ky s g SA v ki c z e k] f o " . kq v kSj f ' ko d ks Hkh
u p ku s o ky s g sA
o s Hkh t c v ki d k Hksn u g ha t ku r s r c v ki d ks t ku u s o ky k d kSu g SA
v ki d ks o g h t ku l d r k g S f t l s v ki t u k n s v kSj t ku r s g h o g v ki d s l e ku g ks
t kr k g SA
44
v ki d h g h d `i k l s HkD r v ki d ks t ku r s g SA v ki d k ' kj hj f o d kj j f g r
g SA v ki u s e u q" ; n sg r ks l ar o n so r kv ksa d s d ke d s f y ; s kkj . k d j h g SA
v ki i zkd `r j kt kv ksa d h r j g d g r s o d j r s g SA v ki d s p f j = n s[ kd j
e w[ kZ y ksx r ks e ksf g r g ks t kr s g S v kSj K ku h l q[ kh g ksr s g SA
v ki t ks d g r s v kSj d j r s g S o g l c B hd g SA t Sl k L o kx Hkj s o Sl k g h
u kp u k Hkh p kf g ; sA
v ki u s i wN k e Sa d g k j g w \ i j Ur q e Sa v ki l s i wN r k g w f d v ki t g k u g ks
o ks L Fkku c r kb ; sA o g ha e Sa v ki d ks f n [ kk n wx kA
e qf u d s i zse j l l s l u s o p u l qu d j j ke t h e qL d qj k f n ; sA
v c e Sa v ki d ks o ks L Fkku c r kr k g w t g k v ki l hr kt h v kSj y { e . k d s l kFk
j g sA
f t u d s d ku l e qn z d h r j g v ki d h l qUn j d Fkk : i h v u sd u f n ; ksa l s
Hkj r s g S i j r `I r u g ha g ksr s m u d s n ; v ki d s f y ; s l qUn j ? kj g SA
f t Ug ksau s v i u s u s= ksa d ks p kr d c u k j [ kk g S o v ki d s n ' kZu d h l n k b PN k
j [ kr s g S , o a l e qn z u n h] v kSj l j kso j d s t y d k f u j kn j ] d so y v ki d s : i d s
f c Un q d ks i kd j l q[ kh g ksr s g S m u d s l q[ kn kb Z n ; e sa v ki j g sA
v ki d s ; ' k : i h f u e Zy e ku l j kso j e sa f t u d h t hHk g l u h c u h g qb Z g SA
v ki d s x q. k l e wg : i h e ksf r ; ksa d ks p qd kr h g S m u d s e u e sa j f g ; sA
v ki d s i f o = v kSj l qUn j i zl kn d h [ kq' kc w d ks v kn j l f g r f t u d h u kd
l w? kr h g S v kSj t ks v ki d ks v i Z. k d j d s Hkkst u d j r s g Sa r Fkk v ki d s g h i zl kn : i h
d i M +s o x g u s i g u r s g SaA
f t u d s f l j n so r k x q: v kSj c zk e . kksa d ks n s[ kd j i zse d s l kFk c M +h f o u e zr k
l s > qd t kr s g S] f t u d s g kFk j kst v ki d s p j . kksa d h i wt k d j r s g S v kSj t ks e u e sa
v ki d k g h Hkj ksl k j [ kr s g S n wl j s d k u g ha v kSj t ks p y d j v ki d s r hFkZ d ks v kr s g Sa
v ki m u d s e u e sa j f g ; sA
45
t ks v ki d k j ke u ke j kst t i r s g Sa v kSj i f j o kj l f g r v ki d h i wt k
d j r s g Sa v kSj t ks g o u v kf n d j r s g SaA c zk e . kksa d ks Hkkst u d j kd j n ku d j r s g S
r Fkk v ki l s Hkh v f kd x q: d ks n ; e sa t ku d j l c i zd kj v kn j d j r s g SA
t ks b u d e ksZa d k , d Q y e kx r s g S f d j ke t h d s p j . kksa e sa i zse g ks
v kSj m u d s e u e f Un j e sa l hr k l f g r n ksu ksa Hkkb Z f o j kt e ku g ksA
f t u d s e u e sa d ke ] ksk] ? ke . M ] v g ad kj v kSj e ksg u g ha g S v kSj u
y ksHk] u { kksHk] u j ksx ] u } s" k] u d i V ] u e k; k g S m u d s e u e sa j f g ; sA
t ks l c d ks I ; kj s v kSj l c d k f g r d j u s o ky s g S] n q[ k l q[ k v kSj c M +kb Z
v kSj x ky h f t u d s f y ; s , d c j kc j g S v kSj f i z; o p u f o p kj d j c ksy r s g S v kSj l ksr s
t kx r s v ki d h ' kj . k e sa g S
a] v ki d ks N ksM +d j f t u d ks n wl j h x f r u g ha g S] t ks i j kb Z L = h d ks e kr k
c g u d s l e ku l e > r s g Sa v kSj i j k; s ku d ks t g j l s Hkh c M +k l e > r s g S
] t ks n wl j ksa d s , s' o ; Z d ks n s[ kd j [ kq' k g ksr s g S v kSj n wl j s d ks e ql hc r e sa
n s[ kd j n q[ kh g ksr s g
Sa f t Ug sa v ki i zk. kksa d s l e ku I ; kj s g S] f t Ug sa L o ke h] l [ kk] f i r k] e kr k v kSj
x q: l c d qN v ki g S m u d s e u e f Un j e sa l hr k l e sr v ki n ksu ksa Hkkb Z f u o kl d j sA
t ks l c d s v o x q. k N ksM +d j x q. kksa d ks x zg . k d j r s g S] t ks v ki d s x q. k v kSj
v i u s n ks" k l e > r s g S] f t Ug sa l c i zd kj v ki d k g h Hkj ksl k g S
] f t Ug sa j ke HkD r I ; kj s y x r s g Sa v ki m u d s e u e sa j g sA t ks t kf r & i kf r ]
ku ] ke Z] I ; kj k i f j o kj ] l q[ k n su s o ky k ? kj ] l c d ks N ksM +d j v ki e sa g h e u y x k; s
j g r s g S]
f t Ug sa L o x Z] u j d v Fko k e ks{ k , d l e ku g S] t ks g j r j Q ku q" k f y ; s
v ki d ks g h n s[ kr s g S v kSj d e Z] e u o o p u l s v ki d s l so d g Sa v ki m u d s e u e sa
M sj k M ky n ht sA
46
f t Ug sa d Hkh d qN u g ha p kf g ; s f l Q Z v ki d k L u sg p kf g ; s m u d s e u e sa
j f g ; sA
b l d s c kn e qf u u s m Ug sa d g k f d v ki f p = d wV i o Zr i j f u o kl
d hf t ; s o g i g kM + l qg ko u k g S] o u l qUn j g S A
m l e sa g kFkh] f l ag ] f g j . k v kf n i ' kq& i { kh f o g kj d j r s g SaA o g k v f k
_ f " k i Ru h v u l qb ; k } kj k r i ksc y l s y kb Z g qb Z e Un kf d u h u n h g SA
o g k v f = _ f " k j g r s g S v kSj ; ksx t i r i l s ' kj hj d ks d l r s g SA
y { e . k t h u s ; g t ku f y ; k f d J hj ke t h ; g h j g u k p kg r s g SaA r Hkh
n so r k d ksy v kSj Hkhy d s : i e sa v k; s v kSj l qUn j i kksa r Fkk ? kkl l s l qg ko u s ? kj
c u k; sA
n ks , sl h l qUn j d qf V ; k c u kb Z f t u d h ' kksHkk d k o . kZu u g ha f d ; k t k
l d r kA , d N ksV h o , d c M +h d qV h c u kb Z f Q j l c n so r kv ksa u s v kd j i zkFkZu k d h
v kSj v i u s n q%[ k l qu kd j p y s x ; sA
v kl i kl d s j g u s o ky s e qf u Hkh o g k m u l s f e y u s v k; s f t u l s i zHkq u s
f e y d j m Ug sa v kn j i wo Zd f o n k f d ; kA
d ksy v kSj Hkhy ksa d ks Hkh t c i r k p y k r ks o s Hkh d Un e wy Q y y sd j v k; s
v kSj l ke u s j [ kd j m u d s n ' Zkzu f d ; s v kSj Hkx o ku d ks kU; o kn d j u s y x s f d
v ki d h d `i k l s g e l u kFk g ks x ; sA
o g l Hkh y ksx kU; g S f t Ug ksau s v ki d s n ' kZu f d ; sA i ' kq] i { kh] g kFkh] f l ag ]
l ki l Hkh l s c p ku s d k o k; n k d j d s e n n d k v k' o kl u n sd j o g i zHkq d h v kK k
d k b Ur t kj d j u s y x sA
t ks o sn o k. kh v kSj e qf u ; ksa d s e u d ks Hkh v x e g S] o s d : . kkf u kku i zHkq
Hkhy ksa d s o p u b l i zd kj l qu r s g Sa t Sl s f i r k c ky d d ks o p u l qu kr k g SA
J hj ke t h d ks d so y i sze I ; kj k g SA Hkx o ku d s o g k j g u s l s o `{ k o c sy
Q y u s Q wy u s y x s] ' khr y e an l qx Uk g o k p y u s y x hA
47
u hy d aB ] d ks; y ] r ksr s] i i hg s] p d o s v kSj p d ksj i { kh d ku ksa d ks l q[ k
n su s o ky h c ksy h c ksy u s y x sA
g kFkh] f l ag ] c Un j v kSj f g j . k l c v ki l d h c Sj d ks Hkqy kd j , d l kFk
? kwe u s y x sA l Hkh u f n ; k e Un kf d u h d h i z' kal k d j u s y x h D ; ksaf d o g k Hkx o ku d k
o kl FkkA
l Hkh f g e ky ; v kf n i g kM + f p = d wV d k ; ' kx ku d j u s y x sA n so r k ; g h
f n u j kr d g r s g S f d f p = d wV d s i ' kq] i { kh] y r k o `{ k l c i q. ; d s l e wg g S v kSj
kU; g S f d o g k Hkx o ku J hj ke t h d k o kl g SA
y { e . k t h e u ] o p u v kSj d e Z l s J hj ke t h d h l so k d j r s g Sa v kSj l i u s
e sa Hkh m Ug sa e kr k& f i r k] Hkkb Z v kSj ? kj d h ; kn u g ha v kr hA
f t u J hj ke t h d k L e j . k d j u s l s HkD r t u f o " k; Hkksx d ks f r u d s d s
l e ku N ksM + n sr s g Sa m u d h i Ru h l hr kt h i f r d s l kFk g t kj ksa d ke n so d h l st ksa d s
l e ku l q[ kn k; d o L r qv ksa d ks N ksM +d j m u d h l so k e sa j g r h g SA
J hj ke t h o g h d j r s g Sa f t l l s l hr k v kSj y { e . k d ks n q[ k u g ksA t c
m Ug sa v ; ks; k d k ; ku v kr k g S r ks v k[ ks u e g ks t kr h g S i j khj t kj d j ; ku
g V k y sr s g SA
o s l hr k v kSj y { e . k d h , sl s j { kk d j r s g S t Sl s i y d sa v k[ kksa d h d j r h g SA
v c l qe Ur d h o ki l h d k p p kZ d j r s g SaA
l qe Ur d ks [ kky h v kr s n s[ k f u " kkn j kt d ks n q[ k g qv kA l qe Ur d ks n q[ kh
n s[ kd j ? kksM +s Hkh n q[ kh g S v kSj n f { k. k f n ' kk d h v ksj n s[ kd j f g u f g u kr s g SA
u ? kkl p j r s g S] u i ku h i hr s g S] v k[ kksa l s v kl wc g k j g s g SA ? kksM +s r M +i r s
g S] l hks j kL r s u g ha p y r sA
, sl s p y r s g S t Sl s t ax y h f g j . k r M +i r s g S] l hks j kL r s u g ha p y r sA , sl s
p y r s g S t Sl s t ax y h f g j . k j Fk e sa t ksr f n ; s g ksA
48
J hj ke t h d s f o j g e sa O; kd qy g SA t ks d ksb Z J hj ke t h] l hr k] y { e . k d k
u ke y sr k g S r ks g h& g h d j d s m l d h r j Q n s[ ku s y x r s g SA
l qe Ur , sl s i N r k j g s g S t Sl s d at wl ku d k < s+j [ kks c SB k g ksA o s , sl s
i N r kr s g S t Sl s d ksb Z K ku o ku ] o sn d k K kr k] l kkqv ksa d s v u qd wy c zk e . k kks[ ks l s
' kj kc i h x ; k g ks] A
t Sl s d ksb Z d qy hu ] l ko h] p r qj v kSj d e Z] e u ] o k. kh l s i f r d ks n so r k
e ku u s o ky h L = h i f r d s f c u k n q[ kh g ksr h g SA
v k[ kksa e sa v kl wg S] g ksB l w[ ks g S] d e n h[ kr k g S] d ku ksa l s d qN l qu kb Z u g ha
i M +r k] c qf ) f B d ku s u g ha g S] i j i zk. k u g ha f u d y r s A
l ksp r s g S v ; ks; k t kd j D ; k c r k x kA l c d ks t o kc n s n wx k i j j kt k
d ks d Sl s c r k x k f d m Ug sa o u e sa N ksM + v k; kA
v ; ks; k e sa j kr e sa khj s l s i zo s' k f d ; kA e a= h d k v d sy k v ku k l qu d j i wj k
j f u o kl O; kd qy g ks x ; kA
j kf u ; k n q[ k l s i wN r h g Sa i j l qe Ur p qi g SA l qe Ur u s n s[ kk j kt k v kl u ]
' kS ; k v kSj v kHkw" k. k N ksM +d j m n kl e q[ k l s t e hu i j i M +s g SA
j kt k , sl s O; kd qy i M s+ g S t Sl s l ai kr h i { kh i a[ k t y t ku s i j f x j i M +k
g ksA
l qe Ur u s j kt k d ks ^t ; t ho * d g d j i z. kke f d ; kA j kt k u s l qe Ur d ks
x y s l s y x k; k v kSj i wN k f d j ke d g kS g S \
e ku ks M wc r s d ks d qN l g kj k f e y k g ksA j kt k v k[ kksa e sa v kl w y kd j
l c d h d q' ky i wN r s g S v kSj v k' kk d j r s g S f d l qe Ur J hj ke d ks o ki l y s v k; s
g ksx saA
o s c kj & c kj i wN r s g S v kSj d g r s g S f d j kt f r y d l qu kd j e Sau s o u o kl
n s f n ; kA ; g d j u s i j Hkh e sj s i zk. k D ; w u g ha f u d y sA
49
l qe Ur l s d g r s g S f d e q> s o g ha i g qp k n ks t g k j ke ] l hr k v kSj y { e . k
g SA
l qe Ur u s khj t kj d j d g k f d v ki f o } ku v kSj K ku h g SA v ki o hj
v kSj khj g S A
v ki u s g e s' kk l kkqv ksa d h l so k d h g SA t x r e sa t Ue & e j . k] l q[ k& n q[ k d s
Hkksx ] g kf u y kHk] f e y u k f c N qM u k l c d ky v kSj d e Z d s v u ql kj j kr f n u d h r j g
c j c l p y r k j g r k g SA
e w[ kZ y ksx l q[ k e sa i zl Uu g ksr s g S v kSj n q[ k e sa j ksr s g S A v ki t Sl s khj
i q: " k n ksu ksa d ks , d l e ku l e > r s g S A
v ki l c d s f g r d kj h g SS v r % K ku l s f o p kj d j kS; Z j f [ k; s v kSj ' kksd d ks
R; kx n hf t ; sA f Q j j ke t h d h ; k= k d k i wj k f o o j . k l e > n kj h l s c r k; kA
m Ug ksau s d g k f d J hj ke t h u s d g k g S f d f i r kt h d ks i z. kke d g u k v kSj
p j . k N wu k v kSj d g k f d v ki m u d h f p Ur k u d j sA v ki d h d `i k l s m u d k o u d k
l e ; e ax y v kSj d q' ky n k; d g h g ksx kA
d g k g S f d e Sa ' kh? kz y kSV d j v ki d s p j . kksa d s n ' kZu d : x kA x q: o f ' k" B
t h d s f y ; s d g k f d o g j kt k d k ; ku j [ ks f t l l s j kt k i zl Uu j g sA
l c i zt ko kf l ; ksa d s f y ; s l an s' k f n ; k f d o g , sl s d e Z d j sa f d j kt k
l q[ kh j g sA Hkj r d s v ku s i j m Ug sa ; g l an s' k n su k f d o g e u l k] o kp kZ v kSj d e Z. kk]
r hu ksa i zd kj l s i zt k d k i ky u d j sas v kSj l c e kr kv ksa d h c j kc j l so k d j saA e g kj kt
d k ; ku j [ ks f t l l s o g n q[ kh u g ksA
l qe Ur l s ; g l c l qu d j j kt k t e hu i j f x j i M +s v kSj , sl s r M +Q u s
y x s t Sl s t y l s f u d ky u s i j e N y h r M +Q r h g SA
j kf u ; k Hkh f o y ki d j u s y x hA v ; ks; k e sa d ksg j ke e p x ; kA j kt k d s
i zk. k x y s e sa v V d x ; s t Sl s e f . k f u d y t ku s i j l i Z f o d y g ks t kr k g SA
50
d kS' kY ; k u s j kt k d h n ' kk n s[ kd j ; g v Un kt y x k f y ; k f d v c
l w; Zo a' k d k l w; Z v L r g ksu s g h o ky k g SA
f Q j Hkh o g j kt k d ks l e > k j g h g S f d v ki e u e sa l ksp d j f o p kj
d hf t ; sA J hj ke d k f o N ksg r ks v i kj l e qn z g S v kSj v o f k t g kt g SA
m l d s v ki g h f [ ko S; k g S v kSj l c f i z; t u m l i j ; kf = ; ksa d h r j g
l o kj g SA v ki khj t kj sx sa r ks l c i kj m r j t k; sx sa u g ha r ks l Hkh i f j o kj M wc
t k; sx kA
v ki e sj h f o u r h f n y e sa kkj . k d hf t ; sA J hj ke ] l hr k o y { e . k f Q j
v kd j f e y sax sA
j kt k u s f Q j v k[ ks [ kksy d j n s[ kkA e ku ksa r M +Q r h e N y h d ks t y
f e y x ; k g ksA f Q j f o y ki d j u s y x sA j kr i wj h u g ha g ksr hA
m Ug sa v Uks r i L o h J o . k d qe kj d s f i r k d k J ki ; kn v k; k v kSj
d kS' kY ; k d ks o g l kj h d g ku h l qu kb ZA
f Q j j kt k j ke & j ke d g d j n sg R; kx d j n so y ksd d ks p y s x ; sA
j kt k u s v i u s t ho u e j . k d k Q y i k f y ; kA v u sd c z e k. M +ksa e sa
m u d k ; ' k N k x ; kA
t hr s t h r ks j ke d s e q[ k d s n ' kZu u g ha d j l d s i j m u d s f o j g e sa
e j d j e j . k d ks l qkkj f y ; kA
l Hkh j kf u ; k f o y ki d j u s y x hA l w; Zo a' k d k l w; Z v L r g ks x ; kA
l qc g o f ' k" B t h u s u ko e sa r sy Hkj o kd j m l e sa j kt k d s ' kj hj d ks j [ ko k
f n ; k v kSj Hkj r d ks c qy ku s d s f y ; s n wr Hkst f n ; sA
Hkj r t h d ks o g k v i ' kd qu g ksu s y x sA o g j kst c zk e . kksa d ks Hkkst u
d j kd j n ku d j r s v kSj f ' ko t h d ks e u kd j e kr k& f i r k v kSj d qV qf Ec ; ksa d h d q' ky r k
e kx r sA
51
n wr i g qp s v kSj Hkj r t h d ks l kFk y sd j o ki l p y f n ; sA j kL r s Hkj Hkj r
t h l ksp r s j g s v kSj v ; ks; k e sa ? kql r s g h v i ' kd qu g ksu s y x sA
d kSo s c qj h v ko kt e sa d ko & d ko d j j g s g SaA x ks] f l ; kj j ks j g s g SaA
r ky kc u n h l Hkh ' kksHkkg hu n h[ k j g s g SaA
J hj ke t h d s f o ; ksx e sa i ' kq& i { kh Hkh l g e s l s g SA y ksx j kL r s e sa f e y r s g S]
c ksy r s u g ha A
i q= d k v ku k l qu d j d Sd b Z [ kq' k g S v kSj v kj r h y sd j n kSM +h v kSj l hks
j kt Hko u e sa y s v kb ZA
j ku h d Sd b Z , sl h y x r h g S e ku ks Hkhy u h t ax y e sa v kx y x kd j [ kq' k g ksA
Hkj r d ks n q[ kh n s[ kd j i wN k f d ? kj i j l c B hd r ks g SA
Hkj r u s l c d q' ky { kse d g l qu kb ZA f Q j Hkj r u s e kr k l s i f j o kj d h
d q' ky { kse i wN h v kSj i wN k f d Hkkb Z j ke y { e . k d g k g S A
r c u d y h v kl w v k[ kksa e sa y kd j d Sd b Z u s d g k f d e Sau s l c c kr B hd
i zd kj l s c u k y h Fkh i j c hp e sa f o kkr k u s c kr f c x kM + n h] j kt k L o x Z f l kkj x ; sA
; g l qu r s g h Hkj r ? kc j k x ; s e ku ksa g kFkh ' ksj d h f p a? kkM + l s l g e x ; k
g ksA f Q j j ks& j ksd j d g u s y x s f d f i r kt h e Sa v ki d ks e j r s l e ; n s[ k Hkh u g ha
l d kA
v ki u s e q> s Hkkb Z j ke d h r j g u g ha l ksp kA f Q j l aHky d j f i r kt h d s
e j u s d k d kj . k i wN kA
d Sd b Z u s v i u h d j r wr ' kq: l s v kf [ kj r d d h l qu k n hA j ke t h d k o u
t ku k l qu d j ] Hkj r t h f i r k d k e j . k Hkwy x ; s v kSj y f T t r g ksd j p qi j g x ; sA
i q= d ks n q[ kh n s[ kd j o g l e > ku s y x h] e ku ks t y s i j u e d f N M +d j g h
g ksA d Sd b Z u s d g k j kt k ' kksd d j u s ; ksX; u g ha g SA
52
m Ug ksau s i q. ; v kSj ; ' k b d V ~B k d j d s i ; kZI r Hkksx f d ; kA m Ug ksau s
t ho u e sa g h t Ue d k Q y i k f y ; k v kSj v Ur e sa L o x Zy ksd d ks p y s x ; sA r qe
m u d h f p Ur k N ksM + n ks v kSj l e kt l f g r v ; ks; k e sa j kt d j ksA
; g l qu d j Hkj r t h l g e x ; sA e ku ks i d s ? kko i j v ax kj k j [ k f n ; k
g ks v kSj y Ec h l kal y sd j d g u s y x s f d e kr k r wu s l c r j g l s o a' k d k u k' k d j
f n ; k
r sj s n ; e sa , sl s d qc qf ) g h Fkh r ks r wu s t Ue y sr s g h e q> s e kj D ; w u g ha
f n ; kA r wu s i sM + d ks d kV d j i Rr s d ks l hap u s d h d kSf ' k' k d h g SA
e N y h d ks t hu s d s f y ; s i ku h l s c kg j f u d ky f n ; kA t c , sl k
[ ; ky v k; k r Hkh f n y d s V qd M +s& V qd M +s D ; ksa u g ha g ks x ; sA
, sl k o j n ku e kx r s l e ; t hHk u g ha x y h v kSj d hM +s u g ha i M s+A j kt k u s
r sj k Hkj ksl k f d ; kA e j u s l s i g y s f o kkr k u s m u d h c qf ) g j y hA
l p g S f d L = h d ks x f r c z e k Hkh u g ha t ku l d sA j kt k r ks l hks]
l q' khy v kSj ke kZRe k FksA o s L = h d s L o Hkko d ks d Sl s t ku r sA
l al kj e sa , sl k d ksb Z t ho kkj h u g ha g S f t l s J hj ke i zk. kksa l s I ; kj s u
g ksA e kr k d Sd b Z d h d j u h l s ' k= q? u Hkh c g qr ksf kr Fks
r Hkh o g k d qc M +h e UFkj k v k i g qp hA m Ug ksau s m l d s c ky i d M +d j
? kl hV k r ks Hkj r u s m l s N qM +k f n ; k D ; wf d o g n ; kf u kku g SA
f Q j Hkj r e kr k d kS' kY ; k d s i kl x ; sA e kr k u s m Ug sa x y s l s y x k
f y ; kA Hkj r u s i wN k f d f i r kt h d g k g S e q> s f n [ kk n ksA
l hr k v kSj Hkkb Z j ke y { e . k d ks f n [ kk n ksA g s e kr k] e sj h e kr k d Sd b Z
t x r e sa D ; w i Sn k g qb Z v kSj v x j g qb Z Hkh r ks c k> D ; w u g ha g qb ZA
m l u s e q> t Sl s i q= d ks t Ue f n ; kA e sj s l e ku v Hkkx k v kSj d kSu g SA
r hu ksa y ksd ksa e sa f t l d s d kj . k e kr k v ki d h ; g g ky r g qb ZA
f i r kt h L o x Z e sa v kSj Hkkb Z j ke o u e saA b u l c d k d kj . k e Sa g wA
53
Hkj r t h d h , sl h c kr sa l qu d j e kr k d kS' kY ; k u s m Ug sa f n y l s y x k; k v kSj
v kl w V i d u s y x sA e ku ksa J hj ke t h d ks o u l s y kSV ku s i j x y s y x k j g h g ksA f Q j
' k= q? u d ks x y s y x k; kA
Hkj r d ks x ksn e sa f c B kd j m u d s v kl w i kSaN d j c ksy h f d c sV k khj t j [ kksA
c qj k l e ; t ku d j n q[ k N ksM + n ksA e u e asa d ky v kSj d e Z d h x f r d ks v f e V
t ku d j g kf u v kSj Xy kf u e r e ku ksaA
f d l h d ks n ks" k e r n ksA J hj ke u s f i r k d h v kK k l s g h o L = kHkw" k. k m r kj
d k o Y d y o L = i g u sA m u d k e q[ k i zl Uu j g k] e u e sa u e ksg Fkk u { kksHkA
o s l c i zd kj l ar ks" k d j d s g h o u d ks x ; sA l qu d j l hr k Hkh p y n h v kSj
y { e . k HkhA j ke d s c g qr l e > ku s i j t c o g u g ha : d h r ks r hu ksa p y s x ; sA
; g l c e sj h v k[ kksa d s l ke u s g qv k v kSj e Sa ; g h b l ' kj hj d s l kF k e kSt wn
g wA t hu k v kSj e j u k r ks j kt k u s v PN h r j g l s t ku kA n ksu ksa Hkkb Z e kr k d h c kr
l qu d j O; kd qy g ksd j j ksu s y x sA e kr k u s Hkj r d ks N kr h l s y x kd j l e > k; kA
f Q j Hkj r u s o sn v kSj i qj k. k d h d Fkk; s d g d j l c e kr kv ksa d ks l e > k; k
v kSj l r h g ksu s l s j kssd kA
f Q j Hkj r u s L i " V hd j . k f n ; k f d ; f n b l i wj s " kM ; a= e sa e sj k e r g ks r ks
e kr k] t ks i ki e kr k f i r k v kSj i q+= d ks e kj u s l s v kSj x kS' kky k] c zk e . kksa d k u x j
t y ku s l s g ksr k g S] t ks i ki L = h v kSj c ky d d k o k d j u s l s g ksr k g S r Fkk f e = o
j kt k d ks t g j n su s l s g ksr k g S r ks f o kkr k e q> s y x k n sA
e q> s f o kkr k o g x f r n s t ks Hkwr ksa d h g ksr h g SA e q> s f o kkr k o g x f r n s t ks
m u y ksx ksa d h g ksr h g S t ks o sn ksa d ks c sp r s g Sa ke Z d ks n qg y sr s g S] p qx y [ kksj g S v kSj
n wl j s d s i ki ksa d ks d g n sr s g SA
t ks N y h] [ kksV s] d y g f i z; ] kskh] o sn ksa d s f u Un d v kSj t x r d s f o j kskh
g SA t ks i j k; k ku ] i j kb Z L = h d s r kd u s o ky s g S] y ksHkh] y ky p h g S m u d h t ks x f r
g ksr h g S e q> s f o kkr k o g x f r n sA
54
d kS' kY ; k e kr k Hkj r d s l Pp s v kSj L o Hkko l ss l hks o p u l qu d j
d g u s y x h f d r qe r ks o p u ] e u v kSj ' kj hj l s l n So j ke d s I ; kj s g ksA
J hj ke r qEg sa i zk. kksa l s c < +d j v kSj r qe j ke d ks i zk. kksa l s Hkh I ; kj s g ksA
p Un ze k p kg s f o " k V i d ku s y x sA c Q Z Hkh v kx c j l ku s y x s v ksj t y d s t ho t y
d ks N ksM +d j Hkkx t k; s i j r qe j ke d s f o : ) d Hkh t k g h u g ha l d r sA
t ks d ksb Z ; s d g s f d b l " kM +; a= e sa r qEg kj h l g e f r g S r ks o s y ksx
L o I u e sa Hkh l q[ k v kSj m ke x f r i zkI r u g ha d j sx saA , sl k d g d j f Q j N kr h l s y x k
f y ; k v kSj m u d s L r u l s n wk V i d u s y x k] v k[ ksa Hkj v k; hA
f Q j o f ' k" B t h u s v kd j Hkj r d ks d g k f d v kt t ks v o l j g S o g
d k; Z d j ksA f o f ki wo Zd j kt k d k n kg l aL d kj f d ; k v kSj x k; ] g kFkh] ? kksM +s] x g u s]
d i M +s] v Uu ] Hkwf e ] ku ] ? kj v kf n n ku f d ; sA
f Q j e qf u o f ' k" B u s Hkj r v kSj ' k= q? u d ks f c B kd j v c r d d h
l kj h d g ku h c r kb Z f Q j d g k f d g ksu g kj i zc y g SA g kf u y kHk] ; ' k] v i ; ' k] t ho u
e j . k l c f o kkr k d s g kFk g SA
, sl k f o p kj d j f d l s n ks" k f n ; k t k; s v kSj f d l i j ksk f d ; k
t k; sA r kr ! e u e sa f o p kj d j ks] j kt k l ksp d j u s ; ksX; u g ha g SA m l c zk e . k d k
l ksp d j u k p kf g ; s f t l u s o sn u i < +k g ks] ke Z d ks N ksM +d j f o " k; ksa e sa Q l k g ksA
m l j kt k d k l ksp d j u k p kf g ; s t ks u hf r u g ha t ku r k r Fkk f t l s
i zt k f i z; u g ha g S] m l o S' ; d k l ksp d j u k p kf g ; s t ks ku h g ksd j Hkh d at wl g S
v kSj v f r f Fk l so k v kSj f ' ko Hkf D r l s i j s g SA
m l ' kwn z i j ' kksd d j u k p kf g ; s t ks c zk e . kksa d k v kn j u g ha d j r k]
c g qr c ksy r k g ks f t l s e ku I ; kj k g ks v kSj K ku d k ? ke . M g ksA
o g L = h l ksp d j u s ; ksX; g S t ks v i u s i f r d ks N y u s o ky h] [ kksV h]
d y g f i z; ] L o sPN kkkj . kh g ks] m l c z e p kj h d k ' kksd d j u k p kf g ; s f t l u s v i u k
o zr N ksM + f n ; k g ks v kSj x q: d h v kK k v u ql kj u g ha p y r k g ksA
55
m l x `g L Fk d k l ksp d j u k p kf g ; s t ks v K ku o ' k ke Z e kx Z d ks R; kx
n sr k g SA m l l U; kl h d k l ksp d j u k p kf g ; s t ks l kal kf j d > x M +ksa e sa Q al d j
o Sj kX; l s j f g r g ks t kr k g SA
o g h o ku i zL Fk l ksp d j u s ; ksX; g S f t l s r i N ksM +d j Hkksx v PN k y x sA
l ksp m l d k d j u k p kf g ; s t ks p qx y [ kksj ] f c u k d kj . k x qL l k d j u s o ky k r Fkk e kr k
f i r k] c Ukq o x q: l s c Sj d j r k g ksA
o g l c r j g l s l ksp d j u s ; ksX; g S t ks n wl j ksa d k v f g r d j u s o ky k]
v i u s g h ' kj hj d k i ks" kd r Fkk f u n Z; h g SA
j kt k n ' kj Fk l ksp d j u s ; ksX; u g ha g S f t u d k i zr ki p kSn g y ksd ksa e sa
i zf l ) g SA r qEg kj s f i r k t Sl k u d ksb Z j kt k g qv k] u g S v kSj u g ksu s o ky k g SA c z e k]
f o " . kq] e g s' k] b Un z l Hkh j kT kk n ' kj Fk d k x q. kx ku d j r s g SA
j kt k l c r j g l s HkkX; ' kky h Fks f t u d s j ke ] Hkj r ] y { e . k v kSj ' k= q? u
t Sl s i q= g SA j kt k u s r qEg sa j kt x n ~n h n h g SA r qEg sa f i r k d k o p u l R; d j u k
p kf g ; s f t l d s f y ; s m Ug ksau s j ke t h d ks R; kx f n ; k v kSj m u d h f o j g d h v kx e sa
v i u k ' kj hj HkL e d j f n ; kA
j kt k d ks v i u s o p u I ; kj s Fks i zk. k u g haA v c r kr ! r qe f i r k d s o p u
d ks i ze k. k d j ksA
j kt k d h v kK k d ks f l j i j j [ kd j i ky u d j ksA b l h e sa l c d h Hky kb Z
g SA e qf u u s d g k f d i j ' kqj ke t h u s f i r k d h v kK k j [ kh] v kSj e kr k d ks e kj
m ky kA
m f p r v u qf p r d k f o p kj N ksM +d j t ks f i r k d h v kK k d k i ky u d j r s g Sa
o s l q[ k v kSj l q; ' k d s Hkkx h g ksd j L o x Zy ksd e sa o kl d j r s g SA j kt k d s o p u d ks
l R; d j ksA
56
i zt k d k i ky u d j ks v kSj ' kksd d k R; kx d j ksA ; g l R; g S f d
f t l s f i r k n s o g h j kt f r y d i kr k g SA r qe j kT ; d j ks] Xy kf u d k R; kx d j ks v kSj
f g r t ku d j e sj s o p u l qu ksA
j ke l hr kt h Hkh b l c kr d ks l qu d j l q[ kh g ksx sA d ksb Z Hkh i af M r b l s
v u qf p r u g ha d g sx kA d kS' kY ; k v kf n l c h e kr k; sa Hkh i zt k d s l q[ k l s l q[ kh g ksx hA
t ks r qEg kj s v kSj j ke d s i zse d ks t ku r s g Ssa o g b l s Hky k d g sx saA t c
j ke t h o ki l v k t k; ssa r ks r qe m u d ks j kT ; o ki l d j n su kA v kSj m u d h l so k
d j u kA
e a= h u s Hkh x q: t h d sh c kr d k l e FkZu f d ; k d kS' ky ; k t h u s Hkh
x q: t h d h c kr d ks c M +k f d ; k v kSj d g k f d x q: d h v kkk f g r d kj h g SaA m l d k
l e e ku d j ks v kSj o Sl k g h d j ks t Sl k x q: t h d g j g s g SsaA
j ke o u e sa g Ssa] j kt k L o x Z e sa g Ssa] l c e kr k; sa] e a= h v kSj i f j o kj t u
r qe e s l g kj k n s[ k j g s g saS v kSj r qe d k; j r k f n [ kk j g s g ksA f o kkr k d ks m Y V k v kSj
d ky d h e kx d ks i g p ku d j l e > v kSj khj t l s d ke y ksA
Hkj r t h u s] x q: ] e a= h] e kr k l Hkh d h c kr kS; Zi wo Zd l qu h v kSj f Q j
c sg ky g ksd j Q wV d j j ks i M +sA m u d h , sl h g ky r n s[ kd j l c v i u h l qko qk Hkwy
x ; sA
f Q j o g l c d h c kr ksa d k m kj n su s y x sA m Ug ksau s d g k f d x q: t h]
e kr k] e a= h l Hkh u s e q> s v PN h f ' k{ kk n h g SA ; g c kr e Sa v PN h r j g l s t ku r k Hkh
g w f d v PN h l h[ k n h g S e x j v ki l c e sj h , d i zkFkZu k l qu sA
v ki b l v i j kk d s f y ; s i g y s g h e kQ d j n ssa D ; wf d l kkq i q: " k
n qf [ k; ksa d s n ks" k v kSj x q. kksa d ks u g ha f x u r s g SA e sj h Hky kb Z r ks l hr ki f r J hj ke p Un zt h
d h l so k e sa g SA
57
e x j m l s e sj h d qf V y e kr k d Sd b Z u s e q> l s N hu y hA e Sau s v i u s e u
e sa v PN h r j g l s l ksp f y ; k g S f d e sj h Hky kb Z J hj ke t h d h l so k e sa g h g SA m u d s
n ' kZu f d ; s f c u k ; g j kT ; e sa u g ha d : x kA
t Sl s o L = ksa d s f c u k x g u s d k c ks> c sd kj g S v kSj c z e K ku d s f c u k
o Sj kX; c sd kj g S] j ksx h ' kj hj d s f y ; s Hkksx O; FkZ g S] g f j Hkf D r d s f c u k t i v kSj
Hkksx O; FkZ g S] t ho u d s f c u k ; g l qUn j ' kj hj O; FkZ g S] o Sl s g h J hj ke t h d s f c u k
e sj k l c d qN O; FkZ g SA
e q> s v kK k n hf t ; s] e Sa j ke t h d s i kl t k A v ki l c e q> s j kt k
c u kd j v i u k Hky k p kg r s g Ssa o ks v ki L u sg v kSj v K ku d s o ' k g ksd j d g j g s g SsaA
d Sd b Z d s i q= ] d qf V y c qf ) ] j ke f o e q[ k v kSj y kt g hu e q> t Sl s v ke O; f D r d ks
j kT ; v ki v i u s l q[ k v kSj e ksg d s o ' k g ksd j g h n s j g s g saSA
e Sa l p d g r k g w f d j kt k ke kZRe k g ksu k p kf g ; sA v ki l c f t n + d j d s
; f n e q> s j kT ; n sx sa r ks i `Fo h j l kr y e sa p y h t k; sx hA e Sa i ki h g w f t l d s d kj . k J h
l hr kj ke d ks c u o kl g qv k v kSj j kt k L o x Z p y s x ; sA
e Sa g h l c v u FkZ d h t M + g w v kSj l kj h c kr sa l qu d j Hkh e Sa f t Un k g wA
e sj s i zk. k r ks j ke t h d s f o " k; j l l s m n kl hu g Ssa] ; g y ksHkh Hkwf e Hkksx d s Hkw[ ks g SsaA
e Sa v i u s n ; d h d B ksj r k d g k r d d g w f t l u s o t z d h d B ksj r k d ks
Hkh d e v kd kA d kj . k l s d k; Z d B ksj g ksr k g S] b l e sa e sj k n ks" k u g ha g SA
g M ~M h l s o t z v kSj i RFkj l s y ksg k v f kd Hk; ad j v kSj d B ksj g ksr k g SA
e Sa d Sd b Z i q= g wA b l f y ; s l c d qN , sl k g h l EHko g SA
d Sd b Z u s c g qr v PN k d ke f d ; kA j ke ] y { e . k v kSj l hr k d ks o u Hkst
f n ; k] f i r k d ks L o x Z Hkst f n ; k] i zt k d ks n q[ kh d j f n ; kA
e q> s l q[ k] l qUn j ; ' k v kSj m ke j kT ; f n ; kA m l u s l c d ke d j
f n ; kA b l l s c < +d j o g v kSj D ; k e sj h Hky kb Z d j l d r h FkhA v c v ki y ksx Hkh
e q> s j kt f r y d n su s d ks d g j g s g SsaA
58
d Sd b Z d s i sV l s i Sn k g ksu s i j ; g d qN Hkh e sj s f y ; s v u qf p r u g ha g SA
e sj h l c c kr r ks c z e k t h u s g h c u k n hA v ki l c D ; w l g k; r k d j j g s g sa S\
t ks c qj s x zg ksa d s o ' k e sa g ksd j ] o k; q j ksx h g ks] v kSj f c PN w d s M ad d k
e kj k g ks f Q j m l s e f n j k f i y k n h t k; r ks d f g ; s d Sl k b y kt g ks \
t x r e sa d Sd b Z d s i q= d s ; ksX; t ks d qN Fkk o g l c c z e k t h u s
e q> s n s f n ; kA i j l e > u g ha v kr k f d ^n ' kj Fk d k i q= * v kSj ^j ke d k* Hkkb Z g ksu s
d h c M +kb Z c z e kt h u s e q> s D ; w n hA
j g h j kt f r y d d h c kr r ks c r k; ssa f d e sj h d qe kr k v kSj e q> s N kSM +d j
d kSu b l c kr d ks v PN k d g sx kA
p j v p j t ho ksa e sa d kSu , sl k g S f t l s j ke l hr k i zk. kksa l s T ; kn k i ; kj s
u g ha g SA f t l d k; Z e sa l c l s c M +h g kf u g S m l h e s v ki l c d ks y kHk l e > v k j g k
g S ; g e sj k c qj k l e ; g sA
] f d l h d k b l e sa n ks" k u g ha g SA v ki l c y ksx l a' k; ] ' khy v kSj L u sg d s
o ' k e sa b l f y ; s t ks d qN d g s o ks B hd g SA
e kr k d kS' kY ; k c g qr l j y n ; g saS v kSj e q> s c g qr I ; kj d j r h g saSA
b l hf y ; s o ks Hkh , sl k g h d g j g h g saSA x q: t h K ku d s l e qn z g saS] ; g l kj k l al kj
t ku r k g SA
f t u d s f y ; s l kj k t x r g kFk i j j [ ks c sj d s l e ku g S] o g Hkh v kt
j kt f r y d d h r S; kj h d j k j g s g SaA f o kkr k i zf r d wy g ksu s i j l c f o e q[ k g ks t kr s g SsaA
t x r e sa j ke t h v kSj l hr kt h d ks N ksM +d j d ksb Z Hkh b l c kr d ks e ku u s
d ks r S; kj u g ha g ksx k f d b l " kM ; a= e sa e sj k g kFk u g ha g SA e Sa m l s l q[ k e ku d j
l qu wx k D ; ksaf d Hkkb Z d hp M + o g h g ksr h g S t g k i ku h g ksr k g SA
e q> s b l c kr d k M j u g ha g S f d l kj k l al kj e q> s u hp d g sx k v kSj
e q> s i j y ksd d h Hkh f p Ur k u g ha g SSA g k! , d c M +h Hkkj h t y u e sj s f n y e sa g S f d
e sj h o t g l s j ke t h v kSj l hr kt h d ks n q[ k o d " V g qv k g SA
59
t ho u t hu s d k m ke y kHk r ks y { e . k u s i k; k f d f t l u s l c d qN
N ksM +d j J hj ke t h d s p j . kksa e sa e u y x k; kA
e sj k t Ue r ks j ke t h d ks o u e sa Hkst u s d s f y ; s g qv k g SA e Sa c sd kj g h > wB s
d ks i N r k j g k g wA e Sa l c l s d g r k g w f d e sj s t h d h t y u r Hkh t k; sx h t c e Sa
j ke t h d s n ' kZu d j y wx k v kSj d ksb Z j kL r k u g ha g SA
g ky kf d e Sa [ kksV k g w] v i j kkh g w] e sj s g h d kj . k l kj s m i n zo g q, g S] i j
e q> s ; d hu g S f d ' kj . k t ku s i j j ke t h e q> s e kQ + d j n sx s D ; wf d o ks ' khy ] l ad ksp ]
l qUn j ] l hks L o Hkko d `i k o L u sg d s L Fkku g SA
o ks r ks n q' e u d s l kFk Hkh c qj k u g ha d j r s] f Q j e Sa r ks c ky d v kSj l so d
g wA v ki l c e q> s v kK k n ssa r ks m u d s n ' kZu d j v k A
l Hkh d ks ; g f o p kj i l Un v k; k D ; wf d l Hkh j ke d s f o ; ksx e sa n q[ kh Fks
v r % b l f o p kj l s l Hkh i zl Uu g ks x ; sA
l Hkh d g u s y x s f d Hkj r t h d k ' kj hj e ku ksa J hj ke i zse d h l k{ kkr
e wf r Z g SA o g j ke t h d ks i zk. kksa l s I ; kj s g SsaA
t ks y ksx e w[ kZ g Ssa t ks m Ug sa m u d h e kr k d h o t g l s n ks" k n sr s g saSA l Hkh
y ksx o u e sa t kd j f e y u s d h r S; kj h d j u s y x sA
Hkj r t h u s ? kj t kd j l ksp k f d ; g j kT ; v kSj l Ei f k l c j ke t h d h
g S b l d h j [ ko ky h d h f t Ee sn kj h e sj h g SA
; f n b l d h O; o L Fkk f d ; s f c u k b l s N ksM + d j p y k t k r ks v Ur e sa
e sj s f y ; s ; g Hky k u g ha g ksx kA l so d o g h g S t ks L o ke h d k f g r d j s p kg s d ksb Z
d j ksM +ks n ks" k n sA
r c Hkj r t h u s , sl s f o ' o kl i k= l so d ksa d ks c qy k; k t ks l i u s e sa Hkh
v i u s ke Z l s u g ha f M x s FksA m u d ks l c d qN l e > kd j m i n s' k f n ; k v kSj t ks f t l
y k; d Fkk m l d ks o g k j [ k f n ; kA
60
b l d s c kn o g e kr k d kS' kY ; k d s i kl x ; s v kSj m u d ks n q[ kh
n s[ kd j i ky d h l t kb Z v kSj l kFk& l kFk j kt f r y d d k l kj k l e ku y sd j p y sA
o g p kg r s Fks f d o u e sa g h e qf u o f ' k" B J hj ke t h d ks j kT ; n s
n sx saA u x j d s l c y ksx Hkh l o kf j ; k l t kd j f p = d wV d h v ksj p y sA l Hkh j kf u ; k
l kFk p y hA
Hkj ksl ke an l so d ksa d ks u x j l kSai d j l c d ks v kx s p y kd j n ksu ksa
Hkkb Z Hkj r v kSj ' k= q? u l kFk& l kFk p y sA
e u e sa J hj ke t h d ks o u e sa l ksp d j n ksu ksa Hkkb Z i Sn y g h p y u s
y x sA r c e kr k d kS' kY ; k u s Hkj r t h d ks i kl c qy kd j d g k f d j Fk i j p < +ks u g ha r ks
i f j o kj n q[ kh g ksx kA
r qEg kj s i Sn y p y u s l s l Hkh i Sn y p y sx saA j kL r k i Sn y ; ksX; u g ha
g SA l c n q[ k l s n qc y s g ks j g h g SsaA e kr k d h v kK k l s n ksu ksa Hkkb Z j Fk i j l o kj g ks
x ; sA
i g y s f n u r e l k u n h d s r V i j f u o kl f d ; kA n wl j s f n u x kSe r h
u n h d s r V i j f d ; kA v kHkw" k. k v kSj Hkksx f o y kl d ks N ksM +d j y ksx f u ; e o o zr
d j u s y x sA
d ksb Z Q y [ kkd j j g r k d ksb Z , d c kj g h Hkkst u d j r k f Q j l b Z
u n h d s f d u kj s] f Q j J ax o sj i qj d s f u d V i g qp sA
t c f u " kkn j kt d ks i r k p y k f d Hkj r v k j g s g S r ks l ksp u s y x s f d
o g D ; w v k j g s g saSA e u e sa d qN d i V Hkko g SA
; f n e u e sa c qj k f o p kj u g ha g S r ks l kFk e sa l su k D ; w y k j g s g saS \
o g l ksp j g s g ksx sa f d j ke v kSj y { e . k d ks e kj d j l q[ k l s j kT ; d j sx saA
Hkj r u s n ; e sa j kt u hf r d k f o p kj u g ha f d ; kA r c r ks f l Q Z
d y ad g h y x k Fkk t c m u d h e kr k u s m u d s f y ; s j kT ; v kSj j ke d s f y ; s o u
e kx k Fkk] v c t ku Hkh t k; sx hA
61
l kj s n so r k o j k{ kl f e y d j Hkh ; q) d j ssa r ks j ke t h d ks u g ha t hr
l d r sA
Hkj r d s f y ; s , sl k d j u k f o p kj d j x qg u s l Hkh v i u h u ko o ky s
f u " kA n ksa l s d g k f d l ko kku g ks t kv ks v kSj i r o kj ksa d ks u ko l f g r i ku h e sa M qc ks
n ks v kSj l c ? kkV c Un d j n ks f t l l s f d Hkj r v kSj m u d h l su k u n h d ks i kj u
d j i k; sA
l c y M +d j e j u s d ks r S; kj g ks t kv ksA e Sa Hkh Hkj r l s ; q) d : x k v kSj
t hr s t h m Ug sa x ax k i kj u g ha d j u s n wx kA , sl h e `R; q d g k f e y r h g S f d j ke t h d s
d k; Z d s f y ; s x ax k f d u kj s ; q) d j d s e j u k g ks l d sA
l kkqv ksa d s l e kt e sa f t l d k l Ee ku u g ha g S o j ke t h d s HkD r ksa e sa
f t l d h f x u r h u g ha g S o g t x r e sa i `Fo h d k Hkkj g ksd j t hr k g ksA f Q j m l u s l c
l kf Fk; ksa d ks y y d kj d j d g k y M +kb Z d k l ke ku l t kv ksA
d ksb Z M j u k e r A l c , d n wl j s d k t ks' k c < +ku s y x sA
r c c kb Z v kSj N had g qb Z r ks , d c w< s+ u s d g k f d ; g v PN k ' kd qu g SA
e q> s y x r k g S f d Hkj r t h j ke t h l s f e y u s t k j g s g S y M +kb Z u g ha g ksx hA
f c u k l ksp s l e > s d k; Z d j u k e w[ kZr k g ksr h g SA Hkj r t h d s ' khy
L o Hkko d ks f c u k l e > s o f c u k t ku s y M +kb Z d h c kr d j u k B hd u g ha y x r hA v r %
r qe l c ? kkV ksa d ks ? ksj y ks e Sa m u l s f e y d j v kr k g wA
e Sa t ku r k g w f d c sj v kSj i zse f N i k; s u g ha f N i r kA m u d k Hkko d Sl k
g S] ; g e Sa t ku y sr k g wA
x qg u s d Un e wy Q y y s f y ; s v kSj f e y u s p y kA e qf u o f ' k" B d ks n s[ k
d j i z. kke f d ; k v kSj v i u k u ke c r k; kA
j ke t h d k I ; kj k l e > d j e qf u u s v k' kho kZn f n ; k v kSj Hkj r t h d ks
c r k; k f d ; s j ke t h d s f e = g SA
62
; g l qu d j Hkj r t h j Fk l s m r j i M +s v kSj i zse l s x y s f e y sA x qg
u s v i u k i f j p ; f n ; kA t ks y ksd v kSj o sn e sa l c g h r j g l s u hp g S] f t l d h
N k; k Hkh N w t ku s l s L u ku f d ; k t kr k g S m l l s x y s f e y d j j ke t h d s N ksV s Hkkb Z
Hkj r i qy f d r ' kj hj l s f e y sA
b l s r ks j ke t h u s x y s l s y x k; k g SA t ks y ksx j ke u ke d g d j
t Eg kb Z y sr s g saS] i ki ksaa d s l e wg m u d s l ke u s u g ha v kr sA
d e Zu k' kk u n h d k t y ; f n x ax kt h e sa i M + t k; s r ks y ksx m l s Hkh
l j l s y x kr s g Ssa] m Y V k u ke ^e j k e j k* t i u s l s o kY e hf d _ f " k c z e l s l e ku g ks
x ; s Fks] b l s l c t ku r s g SA
e w[ kZ] p kUM ky ] u hp ] d kSy o Hkhy v kf n Hkh j ke u ke d g r s g h
i f o = g s t kr s g SsaA b l e sa d ksb Z v k' p ; Z u g ha g SA v j l s l s ; g h j hf r p y h v k j g h g SA
x qg l s f e y d j Hkj r t h u s d q' ky { kse i wN hA Hkj r t h d k L o Hkko
n s[ kd j x qg x n x n g ks x ; kA m l d s e u e sa l ad ksp ] L u sg v kSj v ku Un b r u k c < +
x ; k f d o g Hkj r t h d ks V d V d h y x kd j n s[ kr k j g kA
f Q j m u d ks i z. kke d j L u sg l s g kFk t ksM +d j L r qf r d j u s y x k
f d v ki d s p j . kksa d s n ' kZu l s e Sau s v i u s r hu ksa d ky B hd d j f y ; s v kSj e sj k d Y ; k. k
g ks x ; kA
v i u k o a' k v kSj d e Z d ks n s[ kd j v kSj i zHkq d h e f g e k d ks t h e sa
f o p kj d j e Sau s l e > f y ; k f d t ks y ksx j ke t h d s p j . kksa d k Hkt u u g ha d j r k
m l s l e > ks f d c z e k t h u s B x f y ; kA
e Sa d i V h v kSj d k; j ] n qc Zqf ) o u hp t kf r d k g w v kSj l c r j g
l s o sn v kSj y ksd l s c kg j g w i j Ur q t c l s j ke t h u s e q> s v i u k; k g S r Hkh l s e Sa
y ksd d k Hkw" k. k g ks x ; k g wA
63
f u ' kkn d k L u sg n s[ kd j v kSj l qUn j f o u r h l qu d j ' k= q? u Hkh m l l s
f e y s v kSj f Q j m l u s l Hkh j kf u ; ksa d ks i z. kke f d ; kA l Hkh m l s y { e . k t h d h r j g
l e > d j v k' kho kZn n su s y x hA
u x j d s l Hkh y ksx d g r s g saS f d t ho u d k y kHk r ks b l h u s i k; k g S f t l s
e ax y e ; j ke t h u s c kg s Q Sy kd j x y s l s y x k; kA
m l d s b ' kkj s i j l so d ksa u s l Hkh d s B g j u s d k m ke i zc Uk f d ; kA f Q j
Hkj r t h u s x ax kt h d ks i z. kke d j d s ; g o j e kx k f d J h l hr kj ke t h d s p j . kksa e sa
m u d k L o Hkkf o d i zse g ksA
f Q j o g x qg d s g kFkksa e sa g kFk M ky d j f u " kkn j kt l s i wN u s y x s f d e q> s
o g t x g f n [ kkv ksa t g k j ke t h o l hr kt h j kr d ks l ks; s Fks v kSj ; g d g r s& d g r s
m u d h v k[ kksa e sa v kl wv k x ; sA x qg u s m Ug sa o g L Fkku f n [ kk; kA
m l s n s[ kd j Hkj r t h u s m l s ' kk" V kx i z. kke f d ; kA f Q j d q' k d h l qUn j
v kl u h d ks n s[ kd j i z. kke f d ; kA l ksu s d s n ks p kj f l r kj s n s[ kd j ] l hr kt h d s
l e ku t ku d j m Ug sa f l j i j j [ k f y ; kA
v k[ kksa e sa v kl w Hkj d j x y s l s c ksy s f d ; g l ksu s d s r kj s Hkh l hr kt h d s
f o ; ksx e sa d kf Ur g hu v kSj e f y u g ks x ; s g Ssa t Sl s v ; ks; k d s u j u kj h d e t ksj v kSj
m u d s p sg j s Q hd s g ks x ; s g saSA
j ke l hr k v kSj Hkkb Z y { e . k d s d " V d ks l ksp d j e sj h N kr h Q V j g h g SA
j ke t h u s t Ue y sd j l al kj d ks v ky ksf d r d j f n ; kA o s : i ] ' khy o x q. kksa d s
l e qn z g saSA
u x j f u o kl h] d qV qEc h] f i r k] e kr k l c g h d ks j ke t h d k L o Hkko l q[ k n su s
o ky k g SA ' k= q Hkh j ke t h d h c M +kb Z d j r s g SsaA o s c ksy p ky l s] f e y u s l s v kSj u e zr k
l s e u d ks g j y sr s g saSA
d j ksM +ksa l j L o r h v kSj v j c ksa ' ks" kt h Hkh j ke t h d s x q. kksa d k o . kZu u g ha d j
l d r sA o s g h j ke t h d q' k f c N kd j kj r h i j l ksr s g SsaA
64
l p e qp c z e kt h d h x f r v R; Ur c y o ku g SA j ke t h u s n q[ k d Hkh
d ku l s Hkh u g ha l qu k]
l Hkh e kr k; sa f n u j kr m u d h j [ ko ky h , sl h d j r h Fkh t Sl s i y d s
u s= ksa d h v kSj l kSai e f . k d h d j r k g SA o g h j ke t h v c i Sn y p y j g s g Ssa v kSj d Un ]
e wy Q y Q wy d k Hkkst u d j j g s g SsaA
v e ax y d h t M + d Sd b Z] i ki ksa d s l e ku e q> s Hkj r d ks f kD d kj g S
f t l d s d kj . k l c m i n zo g q, A f o kkr k u s e q> s d qy d k d y ad y x ku s d s f y ; s g h
i Sn k f d ; k FkkA
; g l c l qu d j f u " kkn m Ug sa l e > ku s y x k f d v ki c sd kj g h n q[ k
D ; w e ku r s g saS] v ki j ke t h d ks c g qr I ; kj s g SsaA ; g h l p g SA
n ks" k r ks V SM s+ f o kkr k d ks g SA m u d s d ke d f B u g S f t l u s e kr k d ks
i kx y c u k f n ; kA v u r e sa e ax y t ku d j khj t kj ssaA
j ke t h r ks m l j kr ] j kr Hkj v ki d h r kj hQ d j r s j g sA o s v Ur ; kZe h]
l ad ksp h] i zse h v kSj n ; kf u kku g SA ; g f o p kj d j e u i D d k d j d s M sj s d ks p f y ; s
v kSj v kj ke d hf t ; sA
l c u j u kj h Hkh d Sd b Z d ks n ks" k n su s y x s v kSj v k[ kksa e sa v kl w Hkj d j
f o kkr k d ks n ks" k n su s y x sA d ksb Z d g r k g S f d j kt k n ' kj Fk u s v i u s ke Z d ks
f u Hkk; k] d ksb Z Hkj r t h d s i zse d h c M +kb Z d j r sA
f Q j j kr c hr u s i j f u " kkn d ks v kx s d j d s i hN s e kr kv ksa d h
i ky f d ; ksa d ks ' k= q? u d ks l kSai f n ; k v kSj c zk e . kksa l f g r x q: t h u s ; k= k d hA
y ksx c kj & c kj Hkj r t h l s d g r s g Ssa f d v ki ? kksM +s i j l o kj g ks t k; ssa
i j o ks d g r s g Ssa f d j ke t h r ks i Sn y x ; s v kSj e Sa j Fk ? kksM +ksa i j p y w] ; s d Sl s g ks
l d r k g S \
e q> s r ks f l j d s c y p y d j t ku k p kf g ; sA l so d d k ke Z l c l s
d f B u g ksr k g SA Hkj r t h d s i Sj ksa e sa N ky s i M + x ; sA
65
f Q j f = o s. kh d h l Q sn y g j s n s[ kd j m u d k ' kj hj i qy f d r g ks x ; k
v kSj g kFk t ksM + d j r hFkZj kt l s l c e u ksd ke u k i w. kZ d j u s d h b PN k d h v kSj d g k
f d v i u k ke Z N ksM +d j e Sa Hkh[ k e kx r k g wA
n q[ kh i q: " k l Hkh d qd `R; d j r s g saSA e q> s u ku d h b PN k g S] u ke Z d h]
u d ke d h v kSj u e ks{ k d hA
c l ; g h p kg r k g w f d g j t Ue e sa j ke t h d s p j . kksa e sa i zse g ksA j ke t h
e q> s p kg s [ kksV k l e > sas v kSj p kg s y ksx e q> s x q: v kSj L o ke h d k n zksg h l e > sas i j e sj h
i zhf r l hr kj ke t h d s p j . kksa e sa c < +r h g h j g sA
t Sl s r i ku s l s l ksu k p e d r k g S] o Sl s g h j ke t h d s p j . kksaa e sa i zse d j u s
l s f u o kZg g ksr k g SA
Hkj r t h d h , sl h c kr sa l qu d j f = o s. kh u n h e sa , sl h v ko kt v kb Z f d
Hkj r ! r qe l c i zd kj l s l kkq g ksA j ke t h d s p j . kksa e sa r qEg kj k v Fkkg i zse g SA
r qe c sd kj e sa v i u s e u e sa Xy kf u e r d j ksA j ke t h d ks r qEg kj s l e ku
v kSj d ksb Z I ; kj k u g ha g SA
b l d s c kn Hkj r t h e qf u Hkkj } kt d s v kJ e e sa i g qp sA Hkj r t h u s
n . M o r f d ; k r ks e qf u u s v i u s v ki d ks c M +k HkkX; ' kky h l e > k v kSj m Ug ksau s Hkj r
d ks m B kd j N kr h l s y x k f y ; k v kSj v k' kho kZn f n ; kA f Q j v kl u f n ; kA
Hkj r t h c SB x ; s e x j c g qr ' ke kZ j g s Fks f d e qf u i r k u g ha D ; k i wN sx saA
Hkj r t h d k ' khy o l ad ksp n s[ kd j e qf u u s d g k f d g e u s l c g ky l qu
f y ; k g SA f o kkr k d h d j r wr i j d qN o ' k u g ha p y r kA
e kr k d h d j u h d ks l ksp d j e u e sa Xy kf u e r d j ksA b l e sa d Sd b Z d k
d ksb Z n ks" k u g ha g S m l d h c qf ) r ks l j L o r h f c x kM + n h A
o sn v kSj y ksd ; g d g r s g S f d f i r k f t l s j kT ; n s o g h i kr k g SA
j kt k l R; ] f i z; v kSj i zf r K FksA
66
o s r qEg sa c qy kd j j kT ; n sr s r ks l q[ k f e y r k] ke Z j g r k v kSj c M +kb Z
g ksr hA
d so y J hj ke d k o u t ku k g h v u FkZ d h t M + g S f t l s l qu d j
l kj k l al kj n q[ kh g SA Hkko ho ' k] j ku h d Sd b Z Hkh ; g d qp ky d j d s i N r kb ZA
r qEg kj k r ks b l e sa t j k l k Hkh n ks" k u g ha g SA o s y ksx u hp ] e w[ kZ
v kSj n q" V g S t ks , sl k l ksp r s g Ssa A
v c t ks r qe d j j g s g ks o g c g qr v PN k g S v kSj m f p r g SA t x r
e sa J hj ke t h d s p j . kksa e sa i zse g ksu k g h l Ei w. kZ v ku Un e ax y d h t M + g SA
J hj ke t h r qEg kj s ku ] t ho u v kSj i zk. k g Ssa A r qEg kj s l e ku d ksb Z
c M +Hkkx h u g ha g SA ; g r qEg kj s f y ; s d ksb Z v k' p ; Z d h c kr u g ha D ; wf d r qe j kt k
n ' kj Fk d s i q= g ks v kSj J hj ke t h d s Hkkb Z g ksA
t c J hj ke t h i z; kx e sa L u ku d j j g s Fks] r ks m u d h c kr ksa l s e Sa
l e > x ; k Fkk f d m u d k r qEg kj s l kFk , sl k i zse g S t Sl k f d e w[ kZ e u q" ; l al kj e sa
l q[ ki wo Zd t hu s e sa i zse j [ kr k g SA
; g J hj ke t h d s f y ; s d ksb Z c M +h c kr u g ha g SA D ; ksaf d o s r ks
' kj . kkx r d s d qV qEc d k Hkh i ky u d j r s g SSA J hj ke Hkf D r : i h j l d h f l f ) d s
f y ; s ; g l e ; c M +k ' kqHk g SA
o j u k r qEg kj k f u e Zy ; ' k u o hu p Un ze k g S v kSj J hj ke t h d s
HkD r d qe qn v kSj p d ksj g SSA ; g p Un ze k l n So m n ; j g sx k] d Hkh v L r u g ha g ksx kA
l al kj : i h v kd k' k e sa ; g ? kV sx k u g ha] f n u & f n u n wu k g ksx kA
f = y ksd : i h p d o k b l ; ' k: i h p Un ze k d ks n s[ kd j c g qr i zhf r
d j sx k v kSj J hj ke t h d k i zr ki : i l w; Z Hkh m l d h ' kksHkk d ks ? kV k; sx k u g haA
; g p Un ze k v c l c f d l h d ks j kr f n u d k l q[ k n su s o ky k g ksx kA
v kSj d Sd b Z d k d qd e Z: i j kg w Hkh m l s u g ha x zl sx kA ; g J hj ke t h d s l qUn j i zse : i h
v e `r l s i w. kZ g S v kSj x q: d s f u j kn j : i h d y ad l s n wf " kr u g ha g SA
67
J hj ke t h d s HkD r v c m l v e `r l s r `I r g ks t k; sx saA r qe u s i `Fo h i j
Hkh v e `r l qy Hk d j f n ; kA j kt k Hkkx hj Fk ; g k x ax k t h d ks y k; s Fks f t l d k L e j . k
g h l c l qe ax y ksa d h [ kku g Ssa A
n ' kj Fkt h d s x q. k c g qr g Ssa m u d s l e ku l al kj e sa d ksb Z u g ha g S
f t u d s i zse v kSj l ad ksp d s o ' k e sa g ksd j j ke p Un z t h L o ; a i zd V g q, s v kSj f t u d ks
n s[ kr s& n s[ kr s f ' ko t h d h v k[ ks d Hkh Fkd r h u g ha g SsaSA
e qf u u s Hkj r t h l s d g k f d r qe kU; g ks r qe u s l al kj d ks v i u s ; ' k
l s t hr f y ; k g SA Hkj r t h c ksy s f d e q> s f d l h c kr d k b r u k n q[ k u g ha g S f t r u k
f d m u d s g ky d ks l qu d j g SA
o g e `x N ky k i g u r s g Ssa] u ax s i Sj p y r s g Ssa] l n hZ] o " kkZ v kSj kwi d ks
l g r g SsaS] d Un e wy Q y [ kkr s g SsaA b l h n q[ k d s n kg l s e sj h N kr h t y r h g S] f n u e sa
Hkw[ k u g ha y x r h v kSj j kr d ks u hn u g ha v kr hA b l j ksx d h d ksb Z n o k u g ha g SA
i ki ksa d h t M + d Sd b Z d h n qc qf ) c < +b Z y d M +h d k d kj hx j g S m l u s
e sj k f g r o l wy k c u k; k] d y g : i h] d qd kB d k d q; U= c u k; k v kSj 1 4 o " kZ d h
v o f k d k d qe a= i < +d j x kaB f n ; kA
; g j ksx e sj k d so y J hj ke t h d s y kSV u s l s g h B hd g ksx k v kSj b l d s
v y ko k d ksb Z m i k; u g ha g SA
r c e qf u u s d g k f d T ; kn k l ksp e r d j ksa J hj ke t h d s p j . kksa d s
n ' kZu l s l c n q[ k n wj g ks t k; sx saA _ f ) v kSj f l f ) d ks c qy kd j [ kwc v kn j l Rd kj
d j kA
m Ug ksau s o g l c l ke x zh t ks L o x Z e sa Hkh e qf ' d y g S o g i y Hkj e sa o g k
l t k n h] l qUn j ? kj c u k f n ; s v kSj Hkj f n ; sA e qf u d s r i ksc y l s ; g i zHkko n s[ ku s
d ks f e y k f t l l s c z e k t h Hkh v k' p ; Z p f d r g ks x ; sA
68
o g k v kl u ] l st ] l qUn j o L = ] c x hp s] r j g & r j g d s i { kh] i ' kq]
Q y ] Q wy ] t y k' k; v e `r d s l e ku L o kf n " V [ kku s d k l ke ku Hkj f n ; k f t l s
n s[ kd j l U; kl h Hkh l ksp d j u s y x sA
l o sj s Hkj r t h u s e qf u d h v kK k y sd j v kx s f p = d wV d h v ksj
i zL Fkku f d ; kA x qg d s d Uks i j g kFk j [ kd j Hkj r t h , sl s p y s] e ku ksa i zse g h n sg
kkj . k d j d s p y k t k j g k g ksA
Hkj r t h u ax s i Sj g Ssa] f l j i j d ksb Z N k; k u g ha g SA y { e . k] l hr kt h
v kSj j ke t h d h d g ku h l qu r s g q, p y s t k j g g SA J hj ke t h d s j g u s d s L Fkku o
o `{ kksa d ks n s[ kd j m u d s n ; e sa i zse j ksd s u g ha : d r kA
; g n ' kk n s[ kd j n so r k Q wy c j l ku s y x sA j kL r s d h t e hu Hkh u e Z
g ks x b Z] c kn y N k; k d j u s y x s v kSj ' khr y e an o k; q c g u s y x hA
J hj ke t h d k e kx Z Hkh b r u k l q[ ke ; u g ha Fkk f t r u k Hkj r t h d k
e kx Z g ks x ; kA f t u t M +p sr u t ho ksa u s J hj ke t h d s n ' kZu f d ; s Fks o s e ks{ k d s
v f kd kj h g ks x ; s Fks
i j Ur q Hkj r t h d s n ' kZu l s m u d k l al kj : i h j ksx Hkh f e V x ; kA
t ks t x r e sa , d c kj Hkh ^j ke * d g y sr s g SsaS o s r j u s r kj u s o ky s g ks t kr s g SsaA
Hkj r t h d k I ; kj v kSj m u d s f y ; s v ku Un e kx Z n s[ kd j b Un z d ks d qN
l ksp g qv k f d d g ha , sl k u g ks f d Hkj r d s i zse l s j ke t h o ki l p y s t k; s v kSj
j k{ kl ksa d k u k' k u d j saA
f t u d h t Sl h d j u h o Sl h g h l ksp g ksr h g SA m l u s c `g L i f r n so r k l s
d g k f d d qN , sl k d f j ; s f d Hkj r t h d k J hj ke t h l s f e y ki g h u g ksA J hj ke
l ad ksp h v kSj Hkj r d s i zse o ' k g SA d g ha c u h c u kb Z c kr u f c x M + t k; sA
; g l qu r s g h x q: n so e qL d qj k; s v kSj l g L = v k[ kksa o ky s b Un z d ks f u j k
e w[ kZ l e > k ; ku h u s= g hu l e > kA
69
m Ug ksau s d g k f d J hj ke t h d s l so d d s l kFk d ksb Z e k; k d j r k g S r ks
o ks e k; k m Y V h m l h d s i j p < + t kr h g SA
r c r ks g e l c u s e sa ; g j ke t h d h b PN k l e > d j f d ; k Fkk i j Ur q
v c d qp ky d j u s l s g kf u g ksx hA
m Ug ksau s b Un z l s d g k f d j ke t h d k L o Hkko g S f d o s v i u s i zf r f d ; s
v i j kk i j x qL l k u g ha d j r s y sf d u ; f n d ksb Z m u d s HkD r d k v i j kk d j r k g S r ks
o ks J hj ke t h d s ksk d h v f Xu e sa t y t kr k g SA
b l e f g e k d ks n qo kzl k _ f " k t ku r s g SA m Ug ksau s b Un z l s d g k f d
j ke t h d s HkD r d s d ke d ks f c x kM +u s d k f o p kj d Hkh e r d j u kA
, sl k d j u s l s b l y ksd e sa v i ; ' k v kSj i j y ksd e sa n q[ k g ksr k g S r Fkk
f n u ksa f n u ' kksd e sa c < +kskj h g ksr h g SA
J hj ke t h d ks v i u k HkD r I ; kj k g SA l so d d h l so k l s o ks l q[ k e ku r s
g Ssa v kSj l so d l s c Sj d j u s l s c M +k Hkkj h c Sj e ku r s g SsaA g ky kf d o g l e n ' khZ g Ssa] m Ug sa
u j kx g S] u ksk g S v kSj u o ks f d l h d ks i ki & i q. ; ] x q. k n ks" k x zg . k d j r s g Ssa A
o s l al kj e sa d e Z d ks g h i zkku e ku r s g Ssa A t ks t Sl k d e Z d j r k g S o g
o Sl k g h Q y i kr k g SA o ks HkD r d s v kSj v HkD r d s n ; d s v u ql kj l e v kSj f o " ke
c r kZo d j r s g Ssa A
x q. k j f g r ] e ku j f g r ] l n k , d l s j g u s o ky s j ke t h HkD r ksa d s i zse d s
o ' k g ksd j l x q. k : i e s i zd V g ksr s g Ssa A o ks g e s' kk HkD r d h : f p j [ kr s g Ssa A
o sn ] i qj k. k] l kkw] n so r k l Hkh b l d s x o kg g Ssa A , sl k t h e sa l e > d j
d i V Hkko d ks n wj d j n ks v kSj Hkj r t h d s p j . kksa e sa f u " d i V i zse c < +kv ksA
Hkj r t h j ke HkD r g S] i j k; k Hky k p kg u s o ky s] i j k; s n q[ k l s n q[ kh
v kSj n ; ky wg S v kSj HkD r ka e sa f ' kj kse f . k g SA m u l s Hk; e r d j ksA
j ke t h l R; i zf r K g Ssa A v kSj n so ksa d k f g r d j u s o ky s g Ssa A Hkj r
t h j ke t h d h v kK k d s v u ql kj d k; z d j u s o ky s g Ssa A
70
r qe f l Q Z v i u s L o kFkZ d s o ' k O; kd qy g ks j g s g ksA Hkj r t h d k
d ksb Z n ks" k u g ha g SA ; g f l Q Z r qEg kj k v K ku g SA
c `g L i f r t h d h l qUn j o k. kkh l qu d j b Un z d k e u i zl Uu g ks
x ; k v kSj f p Ur k f e V x b ZA r c b Un z Hkh [ kq' kh l s i q" i c j l ku s y x sA b l d s c kn
v x y s f n u ; e qu k i kj d j y hA
f Q j f u " kkn j kt d s l kFk n ksu ksa Hkkb Z v kx s p y sA l so d f e = v kSj
e a= h l Hkh l kFk g SA j kL r sa e sa j g u s o ky s y ksx n kSM +d j v kd j m u g sa n s[ kr s g SA v kSj r s
, d n wl j s l s d g r h g Ssa f d D ; k ; s j ke y { e . k g Ssa \
j ax : i r ks o Sl k g h g S i j Ur q b u d s l kFk L = h u g ha g SA b u d s e q[ k
i zl Uu Hkh u g ha g Ssa A f Q j f d l h u s j ke t h d s j kt f r y d e sa g q, f o ? u d k o . kZu
f d ; k v kSj d g k f d ; s Hkj r t h g Ssa t ks j ke t h d ks e u ku s t k j g s g Ssa A
j kL r s e sa Hkj r t h d ks Hkhy ] d ksy ] o u o kl h] c z e p kj h] l U; kl h
f e y r s g Ssa A o g l c d ks i z. kke d j d s j ke t h d k i r k i wN r s g Ssa A
r Hkh l c ' kqHk ' kd qu g ksu s y x sA Hkj r t h d s u s= v kSj Hkqt k; s
Q M +d u s y x hA m Ug sa m Rl kg v kSj f o ' o kl g qv k f d j ke t h d s n ' kZu v o ' ; g ksx saA
r Hkh f p = d wV i o Zr f n [ kkb Z f n ; kA l c u s j ke t h d h t ; c ksy hA
m l f n u j ke t h d qN t Y n h m B x ; sA l hr kt h u s , sl k l i u k
n s[ kk f d j ke t h d s f o ; ksx e sa v ; ks; ko kl h Hkj r l f g r ; g k v k j g s g SA l Hkh e f y u
v kSj n q[ kh g Ssa A
m Ug ksau s l kl qv ksa d ks v U; : i e sa f o ko k n s[ kkA J hj ke t h u s
y { e . k l s d g k f d ; g l i u k v PN k u g ha g SA d ksb Z c M +k v ' kqHk l e kp kj l qu k; sx kA
r c m Ug ksau s e g kn so t h d h i wt k d j d s l kkqv ksa d k l Ee ku f d ; kA
v kSj c SB r s g h m kj f n ' kk e sa v kd k' k e sa kwy n s[ khA c g qr l s i { kh
v kSj i ' kq Hkkx r s g q, v kJ e d h v ksj v k j g s g Ssa A ; g n s[ kd j j ke t h l ksp e sa i M +
x ; sA
71
r Hkh d ksy Hkhy ksa u s v kd j ; g l e kp kj l qu k; k f d Hkj r t h v i u h
l su k l f g r v k j g s g Ssa A
J hj ke t h d ks c g qr l ksp g qv kA b kj f i r kt h d k o p u ] m kj Hkkb Z d k
l ad ksp A Hkkb Z d s L o Hkko l s Hkh o g i f j f p r Fks] e x j e u c M +k v f L Fkj g ks j g k Fkk
f d ; s l c D ; k g S \ f Q j o g l ksp u s y x s f d Hkj r m u d s d g u s e sa g Ssa v kSj l hks o
p r qj g Ssa A
y { e . k t h u s t c j ke t h d s e u e sa f p Ur k n s[ kh r ks c ksy s f d v x j e Sa
b l l e ; d qN d g w r ks v ki e q> s e kQ d j n su kA
m Ug ksau s d g k f d v ki r ks l hks l Pp s g S] ' khy v kSj L u sg l s i f j i w. kZ g Ssa
v ki y ksx ksa i j i zse v kSj f o ' o kl j [ kr s g Sa v kSj v ki d s f y ; s l Hkh l e ku g Ssa A
i j Ur q f o " k; h t ho i zHkqr k i kd j e ksg o ' k v i u s d ks i zd V d j r s g SaA l c
t ku r s g Ssa f d Hkj r t h u hf r f u i q. k g S] l hks] K ku o ku g SsaS v kSj v ki d s p j . kksa e sa i zse
d j r s g Ssa A
, sl s Hkj r t h j kt f e y u s i j ke Z d h e ; kZn k d ks B qd j k d j v k; s g Ssa
A d i V h v kSj [ kksV s Hkkb Z g e kj k c qj k l e ; n s[ kd j v kSj o u e sa v d sy k l e > d j
l su k l f g r y M +u s v k; s g Ssa A
t ks v x j m u n ksu ksa Hkkb ; ksa d s e u e sa d i V v kSj d qp ky u g ksr h r ks
j Fk] ? kksM +s] g kFkh v kSj l su k y sd j D ; ksa v kr s \ b l e sa Hkj r d k d ksb Z n ks" k u g ha n sr k
e SaA
j kt i n i ku s i j b al ku c kSj k t kr k g SA , sl s e sa p Un ze k x qj k i Ru h x ke h
g qv kA l g L = c kg w] b Un z v kSj f = ' kad q] f d l d ks j kt e n u s d y ad u g ha f n ; kA
Hkj r u s l g h l ksp k f d ' k= q v kSj _ . k d ks FkksM +k Hkh c kd h u g ha j [ ku k
p kf g , A b r u k d g r s& d g r s y { e . k d ks c g qr ksk v k x ; k v kSj o g u hf r Hkwy x ; sA
o hj j l d k o `{ k m u d s ' kj hj e sa Q wy u s y x k v kSj d g u s y x s f d Hkj r
u s g e kj s l kFk c g qr c qj k f d ; k g SA g e d c r d ; s l c l g sax sA
72
t c v ki g e kj s l kFk g Ssa v kSj ku q" k g e kj s g kFk e sa g S] g e { kf = ;
g Ssa] j ? kqo ' k e sa t Ue f y ; k g S] r ks v kt g e ; q) e sa Hkj r l s c n y k y sx saA
kwy d s l e ku u hp d kSu g S] o g Hkh y kr e kj u s i j f l j i j
p < +r h g SA v kt e Sa n ksu ksa Hkkb ; ksa d ks ; q) e sa f p k d j n wx kA
y { e . k t h d k x qL l k n s[ kd j l c y ksd v kSj y ksd i ky M j x ; sA
r Hkh v kd k' ko k. kh g qb Z f d g s y { e . k! r qEg kj s r st v kSj i zr ki d ks d kSu u g ha t ku r k \
v u qf p r ; k m f p r d ke d ks l e > d j d j u s l s l c Hky k d g r s g Ssa
v kSj f c u k f o p kj d j u s l s i hN s i N r ku k i M +r k g SA
c qf ) e ku y ksx l ksp f o p kj d j g h d ksb Z d k; Z d j r s g SsaA J hj ke t h
u s d g k ; g c kr l g h g S f d j kt e n l c l s d f B u g SA j kT ; i ku s l s j kt k e r o ky s
g ks t kr s g SsaA
e x j ] c z e kt h d h l `f " V e sa Hkj r d s l e ku m ke i q: " k u l qu k g S
v kSj u n s[ kk g SA Hkj r t h d ks j kt e n u g ha g SA
v Ukd kj p kg s n ksi g j d s l w; Z d ks f N i k n s] v kd k' k p kg s e akksa e sa
l e k d j f e y t k; s] x k; d s [ kqj d s c j kc j t y e sa p kg s v x L r ; t h M wc t k; s]
e PN j d h Q wd l s p kg s l qe s: i o Zr m M + t k; s i j Ur q Hkj r d ks j kt e n u g h g ks
l d r kA
c z e k t h u s l `f " V d ks x q. k: i h n wk v kSj v kd k' k : i h t y d ks
f e y kd j j p k g S i j Ur q j ? kqo a' k : i h r ky kc d ks g l : i e sa Hkj r u s t Ue y sd j x q. k
v kSj n ks" k d ks v y x & v y x d j f n ; k g SA
Hkj r t h d s x q. k v kSj L o Hkko d ks d g r s& d g r s j ke t h i zse e Xu
g ks x ; sA n so r k d g u s y x s f d ; f n t x r e sa Hkj r d k t Ue u g ha g ksr k r ks i `Fo h i j
l e i w. kZ ke ks d h kqj h d ks d kSu kkj . k d j r k] A
b l d s c kn Hkj r t h f u " kkn j kt x qg v kSj ' k= q? u d ks l kFk y sd j
v kSj e kr k] x q: v kSj e a= h l s v kK k y sd j o g k p y s t g k l hr kj ke t h FksA
73
v i u h e kr k d h d j u h d ks l ksp d j o g c g qr ' kj e k; s g q, g Sa v kSj
l ksp r s g Ssa f d d g ha e q> s n s[ kd j o g e qg Q sj d j v kSj d g ha u p y s t k; sA
e x j e sj k f n y d g r g S f d o g e sj s n ks" k v kSj v o x q. kksa d ks { ke k d j d s
e q> l s f e y sx saA p kg s o ks e q> s e f y u e u t ku d j R; kx n as] p kg s v i u k n kl
l e > d j v kn j d j as] e Sa r ks m u d h t wf r ; ksa d h ' kj . k e sa g wA
l al kj e sa i i hg k v kSj e N y h ; ' k d s i k= g Sa t ks v i u s i zse d ks u ; k
c u k; s j [ ku s e sa f u i q. k g aSA
r Hkh f Q j l qUn j ' kd qu g ksu s y x sA r c f u " kkn u s d g k f d l ksp f e V sx k
v ku Un g ksx k i j f Q j v ar e sa n q[ k g ksx kA
Hkj r t h o g k i g qp d j b l r j g l q[ kh g q, t Sl s i zt k b Zf k] e hf r v kSj
r hu ksa i zd kj d s n q[ k v kSj d qx zg ksa l s i hf M +r g ksd j v PN s n s' k e sa t kd j l q[ kh g ks t kr s
g SaA
J hj ke t h d s j g u s l s o u d h l Ei f k , sl s l q' kksf Hkr g S f d t Sl s v PN s
j kt k d s n s' k d h i zt k l q[ kh g ksr h g SA o g k o Sj kX; e a= h g S] f o o sd j kt k g s v kSj
l qUn j o u g h i f o = n s' k g S ; e r Fkk f u ; e ; ks) k] i o Zr j kt kku h] ' kkf Ur v kSj
l qc qf ) i f o = j kf u ; k g SA j kt k j ke d s p j . kksa d s v kl j s j g u s l s e u v ku f Un r g SA
j ke t h d s i o Zr d h ' kksHkk n s[ k d j f u " kkn p s i j p < + x ; k v kSj d g k
f d ; g t ks f o ' kky o `{ k t ke qu v ke d s g Sa b u d s c hp e sa , d o V o `{ k g S m l e sa u hy s
j ax d s ? ku s i ks] y ky Q y g Sa m l e sa j ke t h d h i . kZ d qV h g SA
o g k r qy l h d s c g qr l qUn j o `{ k t ku d h t h o y { e . k t h u s y x k; s
g SA
; g l c n s[ k d j Hkj r t h d h v k[ kksa e sa v kl w v k x ; s v kSj n ksu ksa Hkkb Z
v kx s p y sA j ke t h d s p j . k f p Ug n s[ kd j o s n ksu ksa , sl s [ kq' k g q, e ku ksa d ax ky d ks
[ kt ku k f e y x ; k g ksA
74
p j . kj t d ks e kFks l s y x k; k o n ; o u s= ksa l s y x k; kA m u d h
; g n ' kk n s[ kd j i ' kq i { kh t M + t ho l Hkh i zse e sa e Xu g ks x ; sA
l ? ku o u d h v kM + e sa y { e . k t h b l t ksM +h Hkj r ] ' k= q? u d ks
u g ha n s[ k i k; sA v kJ e e sa i zo s' k d j r s g h Hkj r t h d k n q[ k ' kkUr g ks x ; kA Hkj r u s
y { e . k d ks i zHkq d s l ke u s [ kM +s n s[ kkA
m u d h d e j e sa e qf u ; ksa d s o L = c ks g SA r d Zl d l s] g kFk e sa c k. k
v kSj d Uks i j ku q" k g SA l kkq e . M y h d s c hp l hr kt h l f g r j ke t h c SB s g SA j ke t h
e qf u ; ksa d s o L = i g u s g Sa] t V k kkj . k f d ; s g SaA d j d e y ksa l s ku q" kc k. k i j g kFk Q sj
j g s g SaA
Hkj r v kSj ' k= q? u x qg l e sr g s u kFk! g s L o ke h! j { kk d j s! j { kk d j s!
d g d j i `Fo h i j f x j i M +sA
y { e . k t h u s i g p ku f y ; k f d ; s n ksu ksa Hkkb Z Hkj r v kSj ' k= q? u g SaA
y { e . k t h L o ke h d h l so k v kSj Hkkb Z d s I ; kj d s c hp v l e at l e saa g Sa f d u r ks Hkkb Z
l s f e y r s c u r k u N ksM +r s c u r kA
o s l so k i j Hkkj j [ k d j j g x ; s v kSj j ke t h l s c ksy s f d Hkj r
i z. kke d j j g s g SaA ; g l qu i zse e sa v khj g ks d j j ke t h m B sA
d g ha o L = f x j k] d g ha r d Zl ] d g ha ku q" k v kSj d g ha r hj f x j k v kSj
m B d j Hkj r d ks x y s l s y x k f y ; kA Hkj r v kSj j ke d k f e y ki n s[ kd j l c v i u s
v ki d ks Hkwy x ; sA
i zse d h j hf r d g h u g ha t kr hA m l i zse d ks ' kCn ksa e sa d Sl s d g k
t k; A Hkj r v kSj j ke d k i zse v x E; g S t g k c z e k] f o " . kq] e g s' k d k Hkh e u u g ha
t k l d r kA
n so r k m u d s i zse d ks n s[ kd j l g e x ; s v kSj l ksp u s y x s f d v c D ; k
g ksx kA t c c `g L i f r t h u s m Ug sa l e > k; k r ks o s d qN ' kkUr g q, A f Q j Hkj r v kSj
' k= q? u y { e . k l s x y s f e y s v kSj J hj ke t h u s d so V l s HksaV d hA
75
y { e . k t h y y d d j N ksV s Hkkb Z ' k= q/ ku l s f e y sA f Q j y { ke . k t h
u s f u " kkn j kt x qg d ks x y s y x k; kA f Q j n ksu ks Hkkb Z ' k= q/ ku u s e qf u ; ksa d ks i z. kke
f d ; kA
f Q j Hkj r ' k= q/ ku u s l hr kt h d s p j . k N q, saA l hr kt h u s m Ug sa m B kd j
m u d s f l j d ks L i ' kZ f d ; k v kSj e u g h e u v k' kho kZn f n ; kA l hr kt h d k v u qd wy
n s[ kd j Hkj r t h d ks r l Y y h g qb ZA
m l l e ; u r ks d ksb Z d qN d g r k g s u d qN i wN r k g SA e u i zse l s
i f j i w. kZ g SaA
f Q j d so V u s g kFk t ksM +d j d g k f d i zHkq! o f ' k" B t h d s l kFk l c
e kr k; sa] u x j o kl h] l so d ] l su ki f r ] e a= h Hkh v k; s g Sa] o s v ki d s f o ; ksx e sa O; kd qy g SaA
x q: d k v kx e u l qu d j j ke t h u s l hr k d s i kl ' k= q/ ku d ks N ksM +
f n ; k v kSj L o ; a r st h l s p y i M +s v kSj x q: o f ' k" B d s i kl i g qap sA
e qf u u s n kSM +d j m Ug sa x y s l s y x k f y ; k v kSj f Q j y { e . k l s , sl s g h
f e y sA
t c d so V u s v i u k u ke c r k; k r ks e qf u u s m l s Hkh o Sl s g h x y s l s
y x k f y ; kA , sl k i zr hr g ks j g k Fkk f d t Sl s t e hu i j y kSV r s g q, I ; kj d ks l e sV
f y ; k g ksA
n so r k Hkh l ksp u s y x s v kSj Q wy c j l kr s g qq, d g u s y x s f d l al kj e sa
l c l s u hp O; f D r d ks Hkh e qf u u s , sl s g h x y s l s y x k f y ; k t Sl s Hkx o ku j ke d ks
A ; g l c J h l hr kj ke t h d s Hkt u d k i zR; { k i zr ki v kSj i zHkko g SA
f Q j J h j ke t h l Hkh y ksx ksa l s t Sl h f t l d ks Hkko u k Fkh o Sl s g h f e y sA
i y Hkj e sa o s l c l s f e y f y ; sA l Hkh y ksx d so V d s HkkX; d h l j kg u k d j u s y x s
f t l u s ; g i zse i k; kA
j ke t h u s l Hkh e kr kv kssa d ks n q[ kh n s[ kkA l c l s i g y s o g d Sd b Z l s
f e y s v kSj v i u s l j y L o Hkko l s r Fkk Hkf l s m u d h c qf ) d ks r j d j f n ; kA f Q j
76
m u d s p j . kksa e sa f x j d j ] d e Z v kSj f o / kkr k d s f l j i j n ks" k e < d j m u d ks r l Y y h
n hA
f Q j l c e kr kv ksa l s f e y d j m u d ks l e > kc q> kd j l ar ks" k d j k; k
v kSj d g k f d ; s t x r b Z' o j d s v / khu g SA f d l h d ks n ks" k u g ha n su k p kf g ; sA
f Q j n ksu ksa Hkkb Z j ke ] y { ke . k t h Hkh t ks f L = ; ka Hkj r t h d s l kFk
v kb Z Fkh m u l s f e y sA o s L kHkh m u d ks v k' kho kZn n su s y x haA
f Q j n ksu ksa Hkkb Z e kr k l qf e = k d s i Sj i d M +d j m u d h x ksn e sa t k
f p i V sA e ku ks f d l h v R; Ur n f j n z d ks c M +h l Ei f k f e y x b Z g ksA
f Q j n ksu ksa Hkkb Z e kr k d kS' kY ; k d s p j . kksa e sa f x j i M +sA i zse d s e kj s
m u d s l kj s v ax f ' kf Fky g ks x ; saA e kr k u s m Ug as n ; l s y x k; k v kSj v i u s i zse d s
v kal wv ks l s m Ug sa u g y k f n ; kA f Q j l c d ks y sd j v kJ e d h v ksj p y sA
f Q j l hr kt h e qf u J s" B o f ' k" B t ks d s p j . kkas y x ha v ksj m f p r
v ksj e u Hkksx h v kf ' k" k i zkI r d hA
f Q j v U; f L = ; ka v ksj e q: i Ru h v l U/ kr h l s f e y h l Hkh d s p j . kks
d h v y x & v y x o Un u k d hA
l kl qv ksa d h c qj h n ' kk n s[ k d j o g c g qr n q[ kh g qb Z v kSj l ksp u s
y x h f d f o ? kkr k u s D ; k d j M ky k \ m l d s c kn l hr k t h l c l kl qv ksa l s f e y hA
l Hkh l kl s u s m Ug sa v [ k. M l kSHkkX; o r h g ksu s d k v k' kho kZn f n ; kA
b l d s c kn x q: t h u s l c d ks f c B kd j d g k f d l e L ; k g S f d ; g
t x r e k; k g SA b l e as D ; k d c g ksx k ; g i wo kZaf u / kkZaf j r g SA f Q j d qN i j e kFkZ d h
d Fkk; sa l qu kb ZA
j kt k n ' kj Fk d s L o x Z t ku s d h c kr l qu kb ZA f t l s l qu d j j ke t h
c g qr n q[ kh g q, sA o t z d s l e ku d B ksj c ksy l qu d j j ke t h] l hr kt h v kSj y { e . kt h
c g qr n q[ kh g q; sA e qf u u s j ke t h d ks l e > k; kA
77
f Q j j ke t h u s e Un kf d u h u n h e as L u ku f d ; k v kSj m l f n u f u t Zy o zr
f d ; kA f d l h u s Hkh t y i ku u g h f d ; kA o sn ksa d s v u ql kj f i r kt h d h f ; k d j d s
j ke t h ' kq) g q, sA
f t u d k v i u k u ke i ki : i h : b Z d s f y ; s v f Xu d s l e ku g S v kSj
f t u d k L e j . k g ks l Hkh e ax y kss d ks i zn ku d j r k g S o g h j ke t h b l i zd kj ' kq) g q, sA
n ks f n u c kn d Un e wy Q y v kSj t y d k v kg kj f d ; kA
j ke t h u s e qf u l s d g k f d v ki ] Hkzkr k ' k= q? ku v kSj e kr kv ksa d ks y sd j
v ; ks/ ; k o kf i l t kb ; sA e q> s b u d s d " V n s[ k u g h t kr sA
j ke t h d s o p u l qu d j l c y ksx M j x ; sA l Hkh y ksx o u e sa ? kwe d j
o u d s Q y ksa v ksj t y d k v kUn y s j g s g SaA o u d s i ' kq i f { k; ksa d ks n s[ kd j i zl Uu
g ks j g s g SaA
t c o u d s d ksy e hy Hkkst u ; qD r Q y v kf n n sr s g Sa r ks v ; ks/ ; k o kl h
m u d ks m l d s n ke n sr s g Sa t ks o ks u g h y sr s v kSj j ke t h d h n qg kb Z n sd j o ki l d j
n sr s g SaA
o s d g r s g S f d v ki o u e sa i / kkj s g SaA v ki d h l so k d j u s ; ksX; g e kj s
HkkX; u g h g SaA g e v ki d ks D ; k n sx saA
g e kj h r ks ; g h c M +h l so k g s f d g e v ki d s c r Zu d i M s+ u g h p qj kr sA
g e y ksx e w[ kZ] f g al d ] [ kksV s] d qd e hZ v ksj d qt kf r g SaA i ki d e Z d j r s g h g e kj s j kr
f n u c hr r s g SaA
b r u k l c d j u s i j Hkh u g e kj h d e j e sa Q saV k g S v kSj u d Hkh i sV
g h Hkj r s g aSA l i u s e sa Hkh g e kj h / ke Z d h c qf ) u g h g ks l d r hA
; s r ks l c j ke t h d s n ' kZu ksa d k i zr ki g SA t c l s j ke t h v k; s g S]
g e kj s n q[ k] n ks" k f e V x ; s g SaA m u d s , sl s o p u l qu d j v ; ks/ ; ko kl h v u qj D r g ks d j
m u d s HkkX; d h l j kg u k d g r s g aSA
78
m u d k j ke l hr k d s p j . kksa e sa i zse n s[ kd j l Hkh l q[ k i kr s g SaA
r qy l hn kl t h d g r s g Sa f d ; g J h j ke t h d h d `i k g S f d y ksg k u ko d ks v i u s
i j y sd j r Sj t kr k g SA
l hr k t h d h f t r u h l kl Fkha m r u s : i / kj d j g j l kl d h
l so k d hA v kSj l Hkh l kl qv ksa d ks v i u s o ' k e sa d j f y ; kA
; s c kr f l Q Z j ke t h t ku r s g SA l hr k t h l f g r n ksu ks Hkkb ; ksa d s
l j y L o Hkko d h n s[ kd j d Sd b Z c g qr i N r kb ZA
o g i `Fo h v ksj f o / kkr k l s i zkFkZu k d j r h g S f d m l s e kSr v k t k; sA
i j Ur q d g r s g S f d j ke t h l s f o e q[ k O; f D r d ks u j d Hkh u l hc u g h g ksr kA
l Hkh y ksx b l l ksp e sa g Sa f d j ke t h o ki l v ; ks/ ; k v Hkh t k; sax s
f d u g hA Hkj r t h b l l ksp e sa g Sa f d j ke t h d k j kt f r y d d Sl s f d ; k t k; sA
Hkj r t h l ksp r s g Sa v kSj v V d y s y x kr s g Sa f d x q: t h d h v kK k
e ku d j o g o ki l p y s t k; sx saA o g e kr k d s d g u s i j Hkh y kSV l d r s g SA i j
e kr kt h D ; w d g sx hA
e sj h r ks f c y d qy u g h e ku sx saA e Sa r ks [ kksV k g wA t ks e Sa g B d a: r ks
? kksj d qd qe Z g S D ; w f d l so d d k / ke Z r ks d Sy k' k i o Zr l s Hkh v k/ kd Hkkj h g SA , d
Hkh e qf D r l e > e sa u g h v kr hA
v x y s f n u l c d ks c SB kd j e qf u o f ' k" B u s d g f d g s c qf ) e ku Hkj r
l qu ks! / ke Z / ku qZ/ kj v kSj l w; Zo a' k d s l w; Z e g kj kt L o r a= Hkx o ku g SaA
l R; i zf r K v kSj o sn d h e ; kZn k d s j { kd J h j ke g h d k t Ue
t x r e sa e ax y d s g sr q g qv k g S o s x q: ] f i r k v kSj e kr k d s v kK kd kj h g Sa] n q" V ksa d s
l e wg d k u k' k d j u s o ky s o s n so r kv ksa d s f g r d kj h g SaA
u hf r ] i zhf r ] i j e kFkZ] L o kFkZ b u d ks j ke t h d s v y ko k d ksb Z u g ha
t ku r k g S c zg Ekk] f o " . kq] e g s' k] p Un z] l w; Z] f n d ky ] e k; k] t ho l Hkh d e Z] ' ks" k t h]
79
v kSj j kt k t g ka r d i zHkq d h e k; k v kSj ; ksx d h f l f ) g aS] m l s v i u s e u e sa f o p kj
d j n s[ kks r ks j ke t h d h v kK k l c d s f l j i j g SA
J h j ke t h d h v kK k v kSj b PN k d ks j [ ku s l s g e l c d k Hky k g ksx kA
v c l c p r qj y ksx o g h d j ks f t l e sa l c d h l Ee f r g ksA e qf u o f ' k" B d h ; s x w<
c kr sa l Hkh u s v kn j l s l qu h i j m Rr j f d l h d s i kl u g ha g aSA
r c Hkj r t h c ksy s f d f i r k e kr k r ks l Hkh d s t Ue d s d kj . k g ksr s g aS
v kSj f o / kkr k ' kqHk v ' kqHk d e kZs d k Q y n sr k g SA
v ki d k v k' ho kZn g h , sl k g S t ks n q[ k d ks n wj d j d s l c r j g Hky k
d j u s o ky k g SA v ki u s t ks f u ' p ; d j f n ; k o g h l c d qN g S m l s d ksb Z u g ha V ky
l d r kA
; g l qu d j x q: t h d s e u e sa i zse m e M + v k; kA x q: t h c ksy s f d
c kr r ks B hd g S i j g S j ke t h d h d `i k l s g hA j ke t h d h b PN k l s f o e q[ k d ks r ks
l i u s e sa Hkh f l f ) u g ha f e y r hA
o Sl s , d c kr g S f d c qf ) e ku y ksx ; f n l o ZL o t kr k g S r ks m l e sa l s
v k/ ks d ks R; kx n sr s g saA r qe n ksu ks Hkkb Z o u d ks t kv ks r ks j ke ] y { ke . k l hr k d ks
y kSV k f n ; k t k; A
x q: t h d h c kr l qu d j Hkj r ] ' k= q/ ku c g qr i zl Uu g q, A e u i qy f d r
g ks x ; k] ' kj hj i j r st > y d u s y x kA e ku ksa j kt k t hf o r g ks x ; s g SaA
v kSj j ke t h j kt k g ks x ; s g ksA c kd h l c i zt k d k b l e a g kf u FkksM +h
v kSj y kHk T ; kn k f n [ kk i j j kf u ; ksa d s n q[ k c j kc j g h j g s b l d kj . k o g j ksu s y x hA
Hkj r t h u s d g k f d e qf u d h c kr e ku u s l s l al kj d s t ho ksa d h
b f PN r o L r q n su s d ks Q y g ks x ; kA e Sa o u e sa t Ue Hkj o kl d j u s d ks r S; kj g wA
b l l s c < d j e sj s f y ; s v kSj d ksb Z l q[ k u g ha g SA v ki e qf u ] v i u k
o p u i ze k. k d hf t ; sA
80
Hkj r t h d s o p u l qu d j l Hkk l e sr e qf u o f ' k" B f o n sg g ks
x ; sA Hkj r t h d h e g ku e f g e k l e qan z g S A e qf u d ks Hkj r t h e u e sa c g qr v PN s
y x s v kSj o ks j ke t h d s i kl x ; sA
j ke t h u s m u d ks v kn j l f g r c SB k; kA e qf u c ksy s f d j ke r qe
l o ZK c qf ) e ku ] / ke Z] u hf r v kSj x q. k o K ku d s HksM kj g ks] l c d s v Ur % d j . k e sas
c l r s g ks] Hky s c qj s Hkko d ks t ku r s g ksA
r qe o g h m i k; d j ks f t l e sa] Hkj r ] v ; ks/ ; ko kl h a v kSj e kr kv ksa
d k Hky k g ksA n q[ kh y ksx d Hkh f o p kj d j c kr u g ha d g r s D ; ksaf d t qv kj h d ks v i u k
g h n kao l w> r k g SA
e qf u d s o p u l qu d j j ke t h u s d g k f d e qf u o j m i k; r ks v ki
g h d s i kl g sA v ki d h b PN k j [ ku s e as l c d k f g r g SA v ki d h v kK ku ql kj d ke
d j u s v ksSj l R; d g u s l s l c i zl Uu g ksx saA
i g y s e q> s t ks v kK k g ks o g ha f ' k{ kk e sa x zg . k d j s f Q j v ki
f t l d ks t Sl k d g sax s o g m l h i zd kj l s d j sx kA
e qf u d g u s y x s f d v ki l R; d g j g s g Sa i j Ur q Hkj r d s i zse u s
f o p kj d ks u g ha j g u s f n ; kA b l h d kj . k e Sa d g r k g w f d e sj h c qf ) Hkj r d h Hkf
d s o ' k e sa g ks x b Z g SA
e sj h l e > l s r ks Hkj r d h : f p d ks j [ kd j t ks d qN r qe d j ks o g h
a' kqHk g SA i g y s Hkj r d h i zkFkZu k l qu ks] f Q j f o p kj d j ksA r c l k/ kqe r ] y ksd e r ]
j kt u hf r v kSj ' kkL = ksa d s v u ql kj d j ksA
Hkj r i j e qf u d k i zse n s[ kd j j ke t h c g qr i zl Uu g q, A m Ug ksau s
Hkj r d ks / ke Z / kqj a/ kj v kSj r u ] e u v kSj o p u l v i u k l so d t ku kA
x q: d h v kK k i kd j j ke t h e / kqj ] d kse y v kSj e ax y e ; o p u
c ksy sA m Ug ksau s d g k f d Hkj r d s l e ku t x r e sa Hkkb Z u g ha g qv kA t ks x q: d s p j . kksa
d k i zse h g SA
81
t ks d qN Hkj r d g as m l s g h d j u s e sa Hky kb Z g SA r c x q: t h u s Hkj r l s
d g k f d r qe v i u s e u d h c kr j ke t h l s d g ksA
o s l kj k Hkkj v i u s d U/ kksa i j l e > d j v k[ kksa e sa v kal w Hkj d j c ksy s f d
e sj k d g u k e qf u u s d g f n ; k A e Sa v i u s L o ke h d k L o Hkko t ku r k g wA o s f d l h
v i j k/ kh i j Hhk d ksi u g ha d j r s v kSj e q> i j r ks m u d k f o ' ks" k i zse v kSj d `i k g SA
e Su s y M +d i u e as Hhh m u d k l kFk u g h aN ksM +k v kSj m Ug ksau s d Hkh e sj k
e u u g ha r ksM +kA [ ksy e sa g kj t ku s i j Hkh o g e q> s f t r k n sr s FksA
e Su s Hkh d Hkh m u d s l ke u s e q[ k u g ha [ kksy kA f o / kkr k ; g n qy kj u g ha
l g l d k v kSj m l u s u hp e kr k d s c g ku s Hksn M ky f n ; kA g ky kf d e sj k ; g d g u k
Hkh m f p r u g ha g S D ; ksaf d v i u s d g u s l s d ksb Z J s" B v kSj i f o = u g ha g ksr kA
e sj k ; g d g u k Hkh m f p r u g ha g S f d e Sa l k/ kq v kSj l qd e hZ g w v kSj
e kr k [ kksV h g S A , sl k e u e sa y ku k Hkh d j ksM +ks d qp ky d s l e ku g sA
c r kb ; s! D ; k d kan ks d h c ky h e sa v PN s p ko y Q y l d r s g SA D ; k
d ky h ? kkS/ kh l s e ksr h i Sn k g ks l d r k g SA u g ha! f d l h d k Hkh n ks" k n su k l g h u g ha g SA
e Sa v i u s n ; e sas > kad d j n s[ k p qd k g wA
e q> s r ks c l , d g h r l Y y h g S f d x q: n so l o Z l e FkZ g Sa v kSj
l hr kj ke t h e sj s i zzHkq g SaA b l f y ; s i f j . kke v PN k g h g ksx kA
e Sa l k/ kqv ks d s l e kt e sa l Pp s e u l s d g r k g wA b l e sa ; g e S u g ha
t ku r k f d i zse g S ; k c u ko V ] > wB g S A
l p ] i zse v ksj i z. k d h j { kk d s f y ; s e g kj kt d k e j . k v kSj e kr k d h
d qe f r d s l c l k{ kh g SaA e q> l s e kr kv ksa d k n q[ k n s[ kk u g ha t kr kA
v ; ks/ ; k d s u j u kj h t y j g s g sa ; g Hkh u g ha n s[ kk t kr k D ; ksaf d e S g h
l c c qj kb ; ksa d h t M + g wA
82
e Sa l c d qN v ka[ kksa l s n s[ k j g k g w] f d Hkkb Z HkkHkh d Sl s d " V l g j g s
g saA f t l d ks n s[ k d j e kx Z e sa l kai f c PN w Hkh v i u k f o " k v kSj r ke l h L o Hkko R; kx
n sr s g sa]
o s g h j ke t h] y { e . k v kSj l hr k f t l d ks ' k= q y x s m l d s i q= d Sd b Z
d s i q= d ks N ksM +d j f o / kkr k v kSj f d l d ks d f B u n q[ k l qg ko sx kA
Hkj r t h d h c g qr f o d y r Fkk n q[ k] i zhf r ] f o u ; v kSj u hf r l s Hkj h
g qb Z o k. kh d ks l qu d j l kj h l Hkk ' kksd e sa M wc x b ZA r c e qf u u s c g qr l h d Fkk
d g d j Hkj r d ks l e > k; kA
r Hkh j ke t h c ksy s! g s r kr ! b Z' o j d s v / khu t ho d h x fr g S] , sl k
l e > d j r qe v i u s e u e sa c sd kj Xy kf u e r d j ksA e sj h l e > l s r hu ks y ksd ksa e sa
v kSj r hu ks d ky ksa e sa t ks i q. ; kr e k i q: " k g sa o s l c r qe l s u hp s g saA
t ks Hkh e u e sas , sl k f o p kj y kd j r qe i j d qf V y r k d k v kj ksi
y x k; sx k m l d s y ksd i j y ksd u " V g ks t k; sax saA o g ha e w[ kZ y ksx e kr k d Sd b Z d ks n ks" k
n sr s g Sa f t Ug ksau s x q: v kSj l k/ kq L kHkk d k l so u u g ha f d ; kA
r qEg kj k r ks u ke y su s Hkj l s t x r d s l kj s i ki i zi ap v kSj v e ax y
u " V g ks t kr s g sa v kSj b l y ksd e sa ; ' k v kSj L o x Zy ksd e sa l q[ k f e y sx kA r qe c so t g
d qr d Z e r d j ksA c Sj v kSj i zse f N i k; s u g ha f N i r kA
e Sa r qEg sa c g qr v PN h r j g l s t ku r k g w] i j e Sa D ; k d : a \ j kt k u s
e q> s R; kx d j l R; d ks j [ kk v kSj i zse i z. k d s f y ; s ' kj hj r d N ksM + f n ; kA m u d s
o p u ksa d ks f e V kr s g q, e u e sa l ksp g ksr k g sA b r u k l c g ksu s i j Hkh r qe t ks d g ksx s
o ks e Sa d : ax kA
b Un z o v U; n so r k ; s l c l qu d kj M j x ; s v kSj l ksp u s y x s f d v c
d ke f c x M + t k; sx kA r c l c e u g h e u j ke t h d h ' kj . k x ; sA
83
v kSj l ksp u s y x s f d j ke t h v i u s Hk ksa d h Hkf d s o ' k e sa g SaA r c
m Ug ksau s l ksp k f d Hkj r t h d k / ; ku d j u k p kf g ; s D ; ksaf d j ke t h m u d h l so k d s
o ' k e sa g aSA
r c o `g L i f r t h u s d g k f d r qEg kj k c g qr c M +k HkkX; g sA l al kj e sa
Hkj r d s p j . kksa e sa i zse l Ei w. kZ e ax y ks d h t M + g sA
v x j Hkj r g h d h Hkf r qEg kj s e u e sa v kb Z g S r ks l c f p Ur k n wj
d j ksA o `g e k u s r qEg kj h c kr c u k n hA Hkj r t h d k i zHkko n s[ kks f d j ke t h m u d s
l g t L o Hkko d s o ' k e as g aSA
Hkj r t h u s v i u s g h f l j i j l kj k c ks> l e > d j v i u k i z. k N ksM +
f n ; k v kSj l ksp u s y x s f d j ke t h u s v i u k i z. k N ksM + d j e sj k i z. k j [ kk b l f y ; s
e q> s f t n u g ha d j u h p kf g ; sA
f Q j Hkj r t h c ksy sA g s L o ke h e Sa D ; k d g w\ v ki n ; k d s l e qan z v kSj
v Ur ; kZe h g SA v ki d ks v u qd wy n s[ kd j e sj k d kY i f u d n q[ k f e V x ; kA e Sa > wB s M j
l s M j x ; k Fkk f t l d h d ksb Z t M + u g ha FkhA
e sj k d qHkkX; ] e kr k d h d qf V y r k] f o / kkr k d h m Y V h x f r v kSj l e ;
d h d f B u r k u s e sj k i kao j ksd d j e q> s e kj u k p kg kA i j Ur q v ki u s v i u k i z. k
f u Hkk; kA
l kj k l al kj c qj k d g s] i j d so y v ki v u qd wy g ksa r ks f Q j d f g ; s
f d l d h Hky kb Z l s Hky k g ks l d r k g SA v ki d k L o Hkko d Y i o `{ k d s l e ku g SaA d Hkh
f d l h d s v u qd wy o i zf r d wy u g ha g SaA
t ks d Y i o `{ k d ks i g p ku d j m l d s i kl t kr k g Sa m l d ks d Y i o `{ k d h
N k; k l s g h l c l ksp n wj g ks t kr h g SaA
j kt k Hky k c qj k l Hkh m l l s e kax r s g h e u p kg h o L r q i kr s g asA l c a
i zd kj l s x q: v kSj L o ke h d k i zse n s[ kd j e sj k n q[ k n wj g ks x ; k] e u e sa l an sg u g ha
j g kA
84
g s d `i kf u f / k! v c o g h d hf t ; s f t l l s e sj s f y ; s v ki d s e u e sa
f d l h i zd kj d k n w[ k u g ksA t ks l so d k L o ke h d k l ad ksp e as M ky d j v i u h Hky kb Z
p kg r k g S m l d h c qf ) u hp g SA
l so d d h Hky kb Z r ks b l h e as g sS f d L o ke h d h l so k l c i zd kj d s
l q[ k o y ksHk N ksM +d j d j saA
i zHkq v ki d s y kSV u s e sa l Hkh d k L o kFkZ g S v kSj v ki d h v kK k d k i ky u
d j u s e sa g j i zd kj d h Hky kb Z g SA ; g h L o kFkZ v kSj i j e kFkZ d k l kj ] l c i q. ; ks d k
Q y v kSj m ke x f r d h ' kksHkk g SA
, d f o u ; e sj h g S f d v ki j kt f r y d d j k y saA ; k r ks e q> s v kSj
' k= q/ ku d ks o u e sa Hkst n sa v ki o ki l p y t k; sa ; k n ksu ksa Hkkb ; ksa d ks y ksV k n ht s] e Sa
v ki d s l kFk o u e a p y wa ; k f Q j g e r hu kas Hkkb Z o u d ks t k; sa v kSj v ki o ki l
l hr kt h l f g r v ; ks/ ; k t k; saA
f t l i zd kj v ki d k e u i zl Uu g ks o g h d j saA v ki f t l s t ks v kK k
n sax sa o ks o g h d j sx kA
Hkj r t h d s o p u l qu d j n so r kv ksa u s Q wy c j l k; sA i zHkw e kSu g ks
x ; sA
b l h l e ; t u d t h d s n wr v k; s v kSj l c d h d q' ky i wN hA n wr ksa u s
c r k; k f d d kS' ky u kFk j kt k n ' kj Fk d s l e kp kj l qu d j l c t u d o kl h n q[ kh g SaA
j ku h d Sd b z d h d qp ky d ks t ku d j v kSj c kd h l kj h c kr sa t ku d j
j kt k t u d u s p kj n wr v ; ks/ ; k d ks Hkst s v kSj Hkj r d ks l e > ku s d s f y ; s Hkst kA
t c m Ug ksau s Hkj r t h d h d j u h d ks l qu k v kSj n s[ kk f d Hkj r
f p = d wV d h r j Q t k j g s g aS r ks n wr y kSV v k; sA n wr ks u s Hkj r t h d h v PN h d j u h
d k v i u h c qf ) d s v u ql kj l Hkk e sa o . kZu f d ; kA
r c j kt k t u d u s v i u s j kt ; a e sa j { kd ksa d ks N ksM +d j v ki l s f e y u s
d s f y ; s f o p kj c u k; k v kSj ; e qu k i j v kd j g e s v ki d s l e kp kj y su s Hkst kA
85
t u d t h d k v ku k l qu d j v ; ks/ ; ko kl h i zl Uu g q, i j n so j kt b Un z
l ksp e sa i M + x ; s v kSj d Sd b Z c g qr y f T t r g sa D ; k d g as v ksj f d l s n ks" k n sa \
l Hkh v ; ks/ ; ko kl h l ksp u s y x s f d v c j ke t h o ki l p y sax sa v kSj f Q j
v ; ks/ ; k [ kq' kg ky g ksx hA ap h] u hp h v kSj e / ; e J s. kh d s l Hkh L = h i q: " k v i u s
v i u s Hkko l s j ke t h d k n ' kZu i kr s g Sa v kSj j ke t h l Hkh d k v kn j l Rd kj d j r s
g SaA
m l h l e ; j kt k t u d t h v kr s g SaA j ke t h l f g r l Hkh y ksx m u d s
v kn j l Rd kj d s f y ; s [ kM +s g ks t kr s g sA j kt k t u d u s t Sl s g h j ke t h d ks n s[ k r ks
j Fk l s m r j i M +s v ksj i Sn y p y i M +sA
j ke t h u s _ f " k; ksa d ks i z. kke f d ; k f Q j Hkkb Z; ksa l e sr j kt k t u d s l s
f e y s v ksj m Ug sa v i u s v kJ e d h v ksj y s p y sA
j ke t h d k v kJ e ' kkUr j l : i h f u e Zy t y l s Hkj k g S v ksj t u d t h
d h l su k e ku ks d : . kk d h u n h g S m l s j ke t h f y ; s t kr s g SaA n ksau ks j kt k l e kt
n q[ k l s O; kd qy g ks x ; sA
j kt k n ' kj Fk d s : i x q. k ' khy d h c < kb Z d j r s g q, l c j ks j g s g sA l c
L = h i q: " k c M +s O; kd qy g ks d j l ksp u s y x s v kSj f o / kkr k d ks n ks" k n sd j ks/ k d j d s
f o / kkr k d ks d ksl u s y x s f d m l u s ; s l c D ; wa f d ; k \ j kt k t u d d k g ky n s[ kk
u g ha t kr kA
r c e qf u o f ' k" B u s j kt k d ks / kS; Z / kj u s d ks d g kA j kt k t u d ] f t u d s
K ku e ; h l w; Z l s Hko j kf = d k u kl g ks t kr k g S v kSj o p u : i h f d j . kksa l s e qf u : i h
d e y f [ ky t kr s g ] m u d s f u d V D ; k e ksg e e r k v k l d r h g S \
u g ha ! ; s r ks l hr kj ke t h d s i zse d h e f g e k g SA J hj ke t h d s i zse d s
f c u k K ku ' kksHkk u g ha i kr k t Sl s e y y kg d s f c u k u ko A

86
l Hkh u s m l f n u o zr f d ; kA i ' kq i { kh v kSj e qx ksZ u s Hh d qN u g ha
[ kk; k r ks e u q" ; D ; k A L kHkh d qV qECkht u ksa u s f o p kj f d ; k f d v c D ; k f d ; k t k; s
l c o V o `{ k d s u hp s c SB d j f o p kj f o e ' kZ d j u s y x sA
l Hkh c zkg E. k v kSj i qj ksf g r ksa u s / ke Z] u hf r ] o Sj kX; v kSj K ku ; q
v u sd m i n s' k f n ; sA
r c j ke t h u s f o ' o kf e = t h l s d g k f d l Hkh y ksx d y l s f u t Zy
o zr f d ; s g Sa b u d s [ kku & i ku d h d qN O; o L Fkk d j k; saA v UUk d k Hkkst u e u k d j u s
i j l Hkh > hy ] d hy d j ky Hkkaf r & Hkkaf r d s Q y Q wy v kf n d kao j ksa e sa Hkj d j y s
v k; saA
j ke t h d h d `i k l s i o Zr e u p kg h o L r q n su s o ky k g ks x ; kA o `{ k
v kSj y r k; sa Q y & Q wy l s y n x ; s] i ' kq i { kh v u qd wy c ksy u s y x s] ' khr y e an l qx U/ k
g o k p y u s y x hA
L kHkh u s Hkj i wj Q y kg kj Hkkst d k v kUkUn f y ; kA b l i zd kj p kj
f n u c hr x ; sA l Hkh d s f y ; s t ku d h t h o j ke t h d s l kFk o u e sa o kl d j u k l q[ k
n su s o ky k g ks x ; kA
o g ak d k [ kku & i ku v kSj o u d k j g u l g u n s[ kd j y ksx d g u s
y x s f d b l i zd kj g e kj s Hkh p kSn g o " kZ i y d > i d r s j ke t h d s l kFk d V
t k; sax saA
r Hkh l hr kt h d h e kr k l qu ; u k o g ka f e y u s v akb ZA d kS' kY ; k t h u s
v kn j d s l kFk m u d k l Ee ku f d ; kA
n ksu kas v ksj b r u k i zse Fkk f d v kal w Fke u g h j g s Fks v kSj l Hkh d h
n sg i qy f d r g s v kSj l hr kt h i kao d s u [ kksa l s i `Fo h i j f y [ ku s d h v ksj l ksp u s
y x hA
87
l qu ; u k t h u s d g k f d f o / kkr k d h c qf ) V sM +h g S t ks n w/ k d s Q su d ks
o t z l s V kad k y x k d j Q ksM + j g s g SA v e `r d so y l qu k t kr k g S v kSj f o " k n s[ ku e s
v kr k g SA
f o / kkr k d h d j r wr Hk; ad j g SsA d kS, as] m Y y w v kSj c x qy s L kHkh v ksj f e y
t kr s g S i j g al r ks e ku l j kso j e sa j g r s g sA
r c l qf e = k t h c ksy h f d f o / kkr k d h x f r c M +h m Y V h v kSj v u ks[ kh g S
t ks t x r d ks i Sn k d j d s i ky r k g s v kSj f Q j u " V d j n sr k g SA m l d h c qf ) c ky d
d s [ ksy d h r j g Hkksy h g SA
d kS' kY ; k t h u s d g k f d n ks" k f d l h d k u g ha g sA n q[ k l q[ k g kf u y kHk
l c d e Z d s v / khu g SaA
d e Z d h d f B u x f r d ks f o / kkr k g h t ku r k g S D ; ksaf d o g h Hky s c qj s
l Hkh i zd kj d s Q y n sr k g SA i j e s' o j d h v kK k f l j i j g SA
m Ri f k] i ky u ] l ag kj r Fkk f o " k v e `r d s Hkh f l j i j g SA v r % e ksg
l s l ksp u k c sd kj g SA f o / kkr k d s i zi ap , sl s g h v V y v kSj v u kf n g sA
e kr k d kS' kY ; k u s f Q j d g k f d j ke ] l hr k v kShj y { ke . k o u d ks
t k; s r ks b l d k i f j . kke Hkh v PN k g h g ksx kA c qj k u g ha A
e q> s r ks Hkj r i j n ; k v kr h g SA i j e s' o j d h d `i k v kSj v ki d s
v k' kho kZn l s e sj s i q= v kSj i q= o / kwj ke o l hr k x ax kt y d h r j g i f o = g SA
e Su s j ke d h l kSx U/ k d Hkh u g ha [ kkb Z i j v kt e Sa [ kk d j d g r h g w
f d Hkj r d h ' khy L o Hkko ] x q. k] u e zr k] c < kb Z] Hkkb Zi u ] Hkj ksl k v kSj v PN kki u d g u s
e sa l j L o r h t h d h c qf ) Hkh f g p d r h g SA
e S Hkj r d ks g e s' kk d qy d k n hi d e ku r h g wA ; g c kr j kt k
n ' kj Fk u s e q> s c kj ac kj d g h FkhA l ksu k d l u s i j o e f . k t kSg j h d s f e y u s i j g h
i j [ kh t kr h g SA
88
e u q" ; d k L o Hkko l e ; i M +u s i j g h t ku k t kr k g sA d kS' kY ; k
t h d h x ax kt h d s l e ku f u e Zy o k. kh l qu d j l Hkh L = h+; ka i zse e as f o g o y g ks x ; ha
A
f Q j d kS' kY ; kt h u s l qu ; u k l s d g k f d v ki e kSd k n s[ kd j
j kt k t u d l s d g sa f d Hkj r o u p y s t k; sa v ksj y { e . k d ks j [ k f y [ kk t k; s] , sl k
i zL r ko j [ kasA ; f n ; g t u d t h d ks v PN h y x s r ks ; g h m i k; d j sA
Hkj r d s v ; ks/ ; k e sa j g u s e sa e q> s Hky kb Z d e u t j v kr h g SA
l Hkh [ kq' k g ks x ; ha r Hkh l qf e = k t h u s d g k f d j kr d kQ h g ks p qd h g S] l c v kj ke
d j saA g e as r ks v c b Z' o j d k v kSj j kt k t u d k d k l g kj k g SA
j ku h l qu ; u k u s , sl k l c l qu d j d kS' kY ; k d s i Sj i d M + f y ; s
v kSj d g k f d j ke d h e kr k d s f o p kj b l r j g g ksu k L o kHkkf o d g sA i zHkwq v i u s
u hp t u ksa d k Hkh v kn j d j r s g S t Sl s v kx / kq, as d h v kSj i o Zr / kkl d ks f l j i j
/ kkj . k d j r s g sa
g e kj s j kt k r ks d e Z] e u v kSj o k. kh l s v ki d s l so d g SA l g k; d
r ks e g kn so v kSj i ko Zr h g SA v ki d h l g k; r k d j u s ; ksX; t x r e sa d ksu g S s\
D ; k n hi d l w; Z d h l g k; r k d j u s t k d j ' kksHkk i k l d r k g SA
j ke t h d s o u e sa t ku s l s v kSj v l qj ksa d k u k' k d j u s l s n so r k] u kx v ksj e u q" ; l c
v i u s v i u s L Fkku i j l q[ kh j g sax saA
; g l c ; kK o Y ; d e qf u i g y s g h d g x ; s g SaA f Q j l qu ; u k t h
l hr k d ks l kFk y sd j v i u s M sj s d ks p y h x ; hA
t u d t h u s i q= h d ks v kr s n s[ kk r ks m Ug s x y s l s y x k f y ; kA
n ; e sa L u sg d k l e qan z m e M + i M +kA f i r k e kr k d s L u sg d s o ' k l hr k t h f o d y g ks
d j v i u s v ki d ks l aHkky u g ha l d hA f Q j / kS; Z / kkj . k f d ; kA
89
i q= h r qe u s n ksu ksa d qy i f o = d j f n ; sA r qEg kj k f u e Zy ; ' k t x r
e sa l n So y ksx x k; sx saA r qEg kj h d hf r Z : i h u n h x ax kt h d ks Hkh t hr d j d j ksM +ksa
c zg e k. M ksa e sa c g p y sx hA
x azx kt h u s r ks i `Fo h i j r hu g h r hFkZ L Fkku c u k; s g Sa i j r qEg kj h
d hf r Z d k r ks v u sd l k/ kqt u ksa d s l e kt e sa L Fkku g SA
e kr k f i r k ; g h p kg r s Fks f d l hr k t h j kr e sa ; g h : d s i j
l hr kt h d ks ; g m f p r u g ah y x k v kSj o g o ki l p y h x b Z A
e kSd k n s[ kd j l qu ; u kt h u s Hkj r d h f L Fkf r d k o . kZu j kt k
t u d l s d j f n ; kA Hkj r d h g ky r l qu d j j kt k t u d u s v i u s l t y u s= c an
d j f y ; s] ' kj hj i qy f d r g ks x ; k v ksj i zl UUk e u l s m u d h c < kb Z d j u s y x sA
f Q j l qu ; u k l s c ksy s f d Hkj r d h d Fkk l al kj d s c a/ ku l s
N qM +ku s o ky h g SA / ke Z j kt u hf r o zg e f o p kj l s Hkj r d h e f g r k d k o . kZu d j u k
d f B u g SA
o `g e k] x . ks' k ' ks" k f ' ko l j L o r h] d f o ] p r qj i af M r ] c qf ) e ku ]
l Hkh d ks Hkj r t h d s p f j = l q; ' k] d e Z] / ke Z] ' khy ] f u e Zy x q. k v ksj , s' o ; Z l qu u s o
l e > u s e sa l q[ k n su s o ky s g asA
Hkj r v l he x q. k l Ei UUk g Sa v kSj m i e k j f g r i q: " k g SaA Hkj r d s
l e ku f l Q Z Hkj r g h g SaA m u d h e f g e k d ks f l Q Z j ke t h g h t ku r s g aS i j Uqr o s Hkh
m l d k o . kZu u g ha d j l d r sA
Hkj r v kSj j ke d h i zhf r v kSj i zr hf r e sa r d Z u g ha f d ; k t k
l d r k A t Sl s j ke t h l e r k d h l he k g aS r ks Hkj r t h i zse d h l he k g SaA Hkj r d s
f y ; s j ke t h d s p j . kksa e sa i sze g h m u d s l k/ ku v kSj f l f ) g aSA
j kt k u s f c y [ k d j d g k f d Hkj r t ks Hkwy d j L o i u e sa Hkh
j ke d h v kK k d ks u g ha V ky sax sa b l i zd kj j ke t h v ksj Hkj r d h c kr s d j r s d j r s
j kr c hr x b ZA
90
v x y s f n u j ke t h L u ku v kf n d j d s x q: t h d s i kl x ; s
v kSj d g k f d u kFk] Hkj r ] v ; ks/ ; ko kl h] l c e kr k; sa o u e sa O; kd qy v kSj n q[ kh g asA
j kt k t u d d ks Hkh l e kt l f g r d y s' k l g r s g q, c g qr f n u
g ks x ; s v c f t l e sa l c d h Hky kb Z g ks o ks d j saA
x q: t h c ksy s f d r qEg kj s f c u k l c l q[ k d s l kt ] l Hkh d s f y ;
u j d d s c j kc j g SaA r qe i zk. kksa d s i zk. k g ks f t Ug sa r qEg s N ksM + d j l q[ k l qg kr k g ks
m l l s f o / kkr k f o i j hr l e > ksA
o g l q[ k] d e Z r Fkk / ke Z HkL e g ks t k; sa f t l e sa j ke t h d s p j . kksa
e sa Hkf u g ksA o g ; ksx d q; ksx g S v kSj K ku v K ku g S f t l e sa J hj ke i zse i z/ kku u
g ks A l Hkh y ksx r qEg kj s f c u k g h n q[ kh g Sa v kSj r qe l s l q[ kh g aSA
x q: t h u s j ke t h d s o p u j kt k t u d d ks l qu k; s v kSj v kx zg
f d ; k f d g s j kt u ! v ki l o ZK K ku d s Hk. M kj g sa] p r qj ' kq) v kSj / ke Z/ khj g SaA l kj s
l e kt d h n qf o / kk d ks n wj d j saA
j kt k i zse e sa Hkj x ; s v kSj l ksp k f d g e u s ; g ka v kd j B hd u g ha
f d ; kA j kt k n ' kj Fk u s j ke t h d ks r ks o u e sa t ku s d s f y ; s d g k v kSj v i u s i zse d k
i ze kkf . kr f d ; kA
v c g e b Ug sa o u d ks Hkst d j v i u s K ku d h c < kb Z e a v ku f Un r
g ksd j y kSV sax saA
f Q j j kt k t u d Hkj r t h l s f e y s v kSj d g k f d r qe t ks v kK k
n ks o ks j ke t h l s d g k t k; sA
; g l qu d j Hkj r t h ' kj hj l s i qy f d r g ks v kSj v ka[ kksa e sa v kal w
Hkj d j c ksy s f d v ki g e kj s f i r k r qY ; g aS] i wT ; u h; g aS] d qy d s f y ; s f g r d kj h g aA
; g ka f o ' o kf e = v kf n e qf u ; ksa d k l e kt g A v ki e q> s v i u k
c ky d l e > d j v kK k n hf t ; sA
91
v ki t ku r s g Sa f d l so k / ke Z d f B u g SA L o ke h / ke Z v kSj L o kFkZ e as
f o j ks/ k g s c Sj v U/ kk g s v kSj i zse e sa K ku u g h j g r kA
e q> s i j k/ khu t ku d j J h j ke t h d s : [ k : f p ] / ke Z v kSj o zr d ks
j [ kr g q, t ks l c d s l Ee r v kSj l c d s f y ; s f g r d kj h g ks o g h d hf t ; sA
Hkj r t h d h c kr l qu d j j kt k t u d c g qr i zl UUk g q, A m u d s
o p u l qx e v kSj v x e ] l qUn j d kse y v kSj d B ksj g aSA m u e sa v { kj FkksM +s f d Ur q v FkZ
v i kj g SA
f t l r j g n i Z. k g kFk e sa y sd j m l e sa i zf r f c Ec f n [ kkb Z i M +r k g S
i j Ur q i d M + u g ha v kr k o Sl s g h Hkj r t h d h v n Hkqr o k. kh Hkh i d M + e sa u g ha v kr h
; kf u ' kCn ksa e sa m l d k v k' ; l e > u g ha v kr k v kSj f d l h d s d qN m Rr j n sr s u g ha
c u r kA
f Q j l Hkh y ksx j ke t h d s i kl x ; sA n so j kt b Un z d ks f Q j M j
y x k f d v c D ; k g ksx kA
Hkj r t h j ke Hkf l s v ksr i zksr g Sa] d g h d ke f c x M + u t k; s A
l Hkh n so r k l j L o r h t h l s i zkFkZu k d j u s y x s f d o g d qN d j saA Hkj r t h d h c qf )
Q sj n saA
l j L o r h t h c ksy h f d n so r kv ksa r qe e w[ kZ g ks A e q> l s d g j g s g ks
f d Hkj r t h d h c qf ) Q sj n wA
r qEg kj s g t kj u s= c sd kj g aSA o zg e k f o " . kq v kSj e g s' k d h e k; k i zc y
g S f Q j Hkh Hkj r t h d h c qf ) d ks u g ha Q sj l d r s g SA m l c qf ) d ks r qe e q> l s Q sj u s
d ks d g j g s g ksA
v j s p kan u h D ; k i zp . M f d j . k o ky s l w; Z d ks p qj k l d r h g SA Hkj r
t h d s n ; e sa J h l hr kj ke t h d k f u o kl g S A t g ka l w; Z d k i zd k' k g S o g ka d g h
v a/ ksj k j g l d r k g sA
92
, sl k d g d j l j L o r h o `g e y ksd d ks p y h x b Za A b Un z u s l ksp k
f d v c d ke d k c u u k f c x M +u k l c Hkj r t h d s g kFk e sa g SaA
j ? kqd wy d s i qj ksf g r o f ' k" B t h l e ; ] l e kt v kSj / ke Z d s
v u qd wy o p u c ksy s! m Ug ksau s J h j ke t h d ks i g y s t u d v kSj Hkj r d ks l Eo kn
l qu k; kA f Q j Hkj r d h d g h g qb Z l qUn j c kr d g l qu kb ZA
e qf u u s d g k f d J hj ke ] v ki t Sl h v kK k n sa o Sl h g h l c e ku sA
; g l qu d j j ke t h c ksy s f d v ki d s v kSj t u d t h d s j g r s e sj k d qN d g u k B hd
u g ha g ksx kA v ki d h v kSj e g kj kt t u d d h t ks v kK k g ks o g h d j saA
; g l qu d j t u d t h l d qp k x ; sA d ksb Z m Rr j u g ha n sr k v kSj
l c Hkj r t h d h v ksj n s[ ku s y x sA
Hkj r t h u s i z. kke d j d s l c d s i zkar g kFk t ksM +d j J H j e k]
x q: ] t u d ] l k/ kq l ar ks l s f o u r h d j d s d g k f d v kt e sj s b l v u qf p r c r kZo d ks
e kQ d j n asA
v kSj d g k g s i zHkq! v ki f i r k& e kr k] f e = ] x q: ] L o ke h] i wT ; ]
i j e f g r S" kh v kSj v Ur j ; ke h] l j y n ; ] ' khy d k HkaM kj ] ' kj . kkx r d h j { kk d j r s
o ky s g saA
v ki t Sl s f l Q Z v ki g h g Sa v kSj L o ke h d s l kFk n zksg d j u s e sa e sj s
l e ku e Sa g h g w! e Sa e ksg o ' k i zHkw d s v kSj f i r kt h d s o p u ksa d k m Y y a? ku d j v kSj
l e kt c V ksj d j ; g ka v k; k g wA
t x r e sa Hky s c qj s ap s u hp s] v kSj v e `r f d l h d ks Hkh d g ks , sl k
n s[ kk l qu k u g ha t ks e u e sa J h j ke t h d h v kK k d ks e sV n sA
e Su s o g l c f < V kb Z d h i j Ur q Hkx o ku u s m l s L u sg v kSj l so k
e ku f y ; kA v ki u s v i u h d `i k v kSj Hky kb Z l s e sj k Hky k f d ; k f t l l s e sj k n ks" k Hkh
x q. k d s l e ku g ks x ; k v kSj p kj ks v ksj e sj k ; ' k N k x ; kA
93
v i d h d hf r Z v kSj l qUn j L o Hkko d h c < kb Z t x r e sa i zf l ) g sSA t ks
wj ] d qf V y ] n q" V ] d qc qf ) ] d y ad h] u hp ] ' khy j f g r ] u kf L r d g Sa m Ug sa Hkh v ki l s
' kj . k e sa v ku s i j v i u k f y ; k A
v ki ' kj . kkx r d s n ks" k d sk Hkh n ; e as u g ha y kr s v ksj m l d s x q. kksa
d k c [ kku d j r s g SaA , sl k l so d i j i zse d j u s o ky s d so y v ki g h g SaA
e Sa Hkqt k m B kd j v kSj c M +s t ksj d s l kFk d g r k g w f d , sl k L o ke h
v ki d s f l o k v kSj d ksb Z u g ha g SA c an j v kf n i ' kq u kp r s g sa] r ksr s i kB i < u s e sa i zo hu
g ks t kr s g Sa i j Ur q r ksr s d k i < u k v kSj c Un j d k u kPku k i < ku s o ky s v kSj u p ku s o ky s
d s v / khu g SA
b l i zzd kj v i u s l so d ksa d h f c x M +h c kr l q/ kkj d j v kSj m Ug sa l Ee ku
n sd j v ki u s m Ug sa l k/ kqv ksa d k f ' kj kse f . k c u k f n ; kA e Sa ' kksd l s ; k L u sg l s ; k
c ky d L o Hkko o ' k v ki d h v kK k u e ku d j p y k v k; k r ks Hkh v ki u s l Hkh i zd kj l s
e sj k Hky k g h e ku kA
e Su s v ki d s p j . kksa d s n ' kZu f d ; s v kSj l e > k f d v ki e saj s v u qd wy
g asA e sj h b r u h c M +h p wd g ksu s i j Hkh v ki u s e q> i j v u qj kx f n [ kk; kA e Sa f t l
y k; d u g ha Fkk v ki u s o g l c d `i k d j d s e q> s f n ; kA
v i u s g j i zd kj l s e sj k n qy kj j [ kkA e Su s v ki d ks l ad ksp e sa M ky kA
v ki e q> s { ke k d j saA f c u k g h d kj . k f g r d j u s o ky s] c qf ) e ku v kSj J s" B e kf y d l s
c g qr d g u k c M +k v i j k/ k g SA b l f y ; s v ki e q> e kQ d j n hf t ; sA
v ki d s p j . kksa d h j t t ks l R; l qd `r i q. ; v kSj l q[ k d h l qg ko u h
v o f / k g S m l d h n qg kb Z d j d s e Sa v i u s n ; d ks t kx r s] l ksr s v kSj L o I u e sa Hkh c u h
j g u s o ky h b PN k d g r k g w f d o g : f p g S d i V ] L o kFkZ v kSj v FkZ& / ke Z& d ke & e ks{ k
: i p kj ks Q y ksa d ks N ksM +d j L o kHkkf o d i zse l s L o ke h d h l so k d j u k A v kK k i ky u
d s l e ku J s" B L o ke h d h v kSj d ksb Z l so k u g ha g SA
94
Hkj r t h , sl k d g d j i zse d s c g qr f o o ' k g ks x ; sA ' kj hj
i qy f d r g ks m B k] u s= ksa e sa t y Hkj v k; kA O; kd qy g ksd j m Ug ksu as i zHkq j ke t h d s
p j . k i d M + f y ; sA
j ke t h u s g kFk i d M + d j m u d ks i kl c SB k f y ; kA l Hkh l e kt
L u sg l s f ' kf Fky g ks x ; kA l Hkh y ksx Hkj r t h d k Hkk" k. k l qu d j O; kd qy g ks x ; sA
l e kt d s l Hkh y ksx ksa d ks n q[ kh n s[ k Hkh d j e g ke f y u b Un z e j s g q, d ks e kj d j
v i u k e ax y p kg r k g SA
d i V h v kSj d qp ky b Un z i j kb Z g kf u v kSj v i u k y kHk g h n s[ kr k g sA
b Un z d h j hf r d kS, d s l e ku g SA o g N y h v kSj e f y u e u g SA m l d k d g ha f d l h
i j f o ' o kl u g ha g SA
i g y s r ks c qj k f o p kj d j d s v u sd i zd kj d s d i V d k l kt l t k
f Q j o g m p kV d j l c d s f l j i j M ky f n ; kA f Q j n so e k; k l s l c y ksx ksa d ks
f o ' ks" k : i l s e ksf g r d j f n ; kA f d Ur q J h j ke t h d s i zse l s m u d h v U; = f o N ksg
u g h g qv k v kSj d qN i zse c u k g h j g kA
b l l e ; Hk; v kSj m p kV o ' k f d l h d k e u f L Fkj u g ha g aSA { k. k e sa
m u d h o u e sa j g u s d h b PN k g ksr h g S v kSj { k. k e sa m Ug s ? kj j g u s d h b PN k g ksr h g SA
e u d h b l i zd kj d h n qf o / kke ; h f L Fkr l s i zt k n q[ kh g ks j g h g s
e ku ks u n h v kSj l e qan z d k t y { kqC/ k g ks j g k g ksA f p k n ks r j Q k g ks t ku s l s d g h
l ar ks" k u g ha g ksr k v kSj o ks , d n wl j s l s v i u k e j e Hkh u g ha d g i kr sA
d `i kf u f / k J h j ke t h ; g n ' kk n s[ k d j n ; e as g al d j d g u s y x s
f d d qkk b Un z v kSj d ke h ; qo d , d g h L o Hkko d s g SaA b l hf y ; sa b u d s : i Hkh
O; kd j . k d s v u ql kj , d l s g SaA
Hkj r t h t u d t h e qf u t u ] e a= h] K ku h] l k/ kq l ar ks d ks N ksM +d j l Hkh
i j f t l e u q" ; d ks f t l ; ksX; i k; k m l i j o Sl h g h n so e k; k y x x b ZA l Hkk]
j kt k t u d ] x q: ] c zkg Ee . k r Fkk e a= h] b u l c d h c qf ) Hkj r d h Hkf l s c a/ k x b zZA
95
l Hkh y ksx j ke t h d s e q[ k d h v ksj n s[ ku s y x s Hkj r t h d k i zse ]
u e zr k] f o u ; v kSj c < kb Z l qu u s e sa l q[ kn k; h v kSj d g u s e sa d f B u g SA
j ke t h u s l c d h n ' kk n s[ kd j v kSj Hk d s n ; d ks t ku d j o p u
c ksy s t ks i f j . kke e sa f g r d kj h v kSj l qu u s e sa v e `r d s l e ku FksA
m Ug ksu as d g k] g s Hkj r ! r qe / ke Z / kqj U/ kj g ks] y ksd j hf r v kSj o sn d s t ku u s
o ky s g ks v kSj i j e p r qj g ksA d e Z] o p u v kSj e u l s f u e Zy r qEg kj s l e ku r qe g h
g ksA r qe l w; Zd qy d h j hf r v kSj l R; i zf r K f i r kt h d s l q; ' k r Fkk L u sg d ks Hkh
t ku r s g ksA
l e ; ] l e kt x q: t u ksa d h y kt ] m n kl hu ] f e = o ' k= q d s e u d h c kr
Hkh t ku r s g ksA r qe d ks l c Hksn e ky we g SaA v i u k r Fkk e sj k i j e f g r v kSj / ke Z Hkh
t ku r s g ksA e q> s l c i zd kj l s r qEg kj k Hkj ksl k g SA r ks Hkh l e ; d s v u ql kj t ks d qN
d g r k g w] m l s l qu ksA
f i r kt h d s u j g u s i j g e kj h c kr d so y d qy x q: o f ' k" B t h u s d `i k d j
l aHkky j [ kh g SA u g hs r ks i zt k] i qj o kl h] d qV qEc g e l e sr l Hkh n q[ kh g ksr sA
t ks f c u k l e ; d s l w; Z v L r g ks t k; s r ks c r kv ks l al kj e sa f d l d ks D y s' k
u g ks \ o Sl k g h m i n zo ] f o / kkr k u s f d ; k i j o f ' k" B e qf u v kSj j kt k t u d t h u s
l c d ks c p k f y ; kA
j kT ; d k; Z] y kt i zf r " B k] / ke Z] i `Fo h] / ku ] v kSj / kku b u l c d h j { kk x q:
t h d k i zr ki d j sx kA b l d k i f j . kke v PN k g ksx kA ? kj v Fko k o u e sa l e kt l f g r
g e kj h j { kk d j u s o ky k x q: n so d k i zl kn g SA
e kr k& f i r k] x q: ] L o ke h d h v kK k l e L r / ke Z: i h i `Fo h d ks / kkj . k d j u s
e as ' ks" k t h d s l e ku g SA r qe o g h d j ks v kSj e q> l s d j o kv ks v kSj l w; Zo a' k d s j { kd
c u ks! ; g h , d l k/ kd ] l c f l f ) ; ksa d ks n su s o ky h g SA
96
; g f o p kj d j Hkkj h l ad V l g d j Hkh i zt k v kSj i f j o kj d ks l q[ kh
d j ksA l Hkh u s f e y d j e sj h f o i f k c kaV y h g S i j Ur q r qe d ks r ks 1 4 o " kZ d h d f B u kb Z
g SA
r qEg s d kse y t ku d j Hkh e Sa d B ksj o p u d g r k g w l ks b l d ql e ; i j
; g v u qf p r c kr u g ha g S A c qj s l e ; e as v PN s Hkkb Z g h l g k; r k d j r s g SA o t z d h
p ksV g kFk g h j ksd r s g SA
g kFk i kao v kSj u s= ks e sa l e ku l so d v kSj e q[ k d s l e ku L o ke h g ksu k
p kf g ; s t ks y ky u i ky u l c d k d j s v kSj n s[ ks l c d ks , d u t j s l sA
j ke t h d h , sl h i zse Hkj h o k. kh l qu d j l Hkh i zse e Xu g ks x ; sA l j L o r h
t h e kSu j g x b ZA Hkj r t h d ks c M +k v ku Un g qv kA
L o ke h d s v u qd wy g ksr s g h n q[ k n wj g ks x ; sA e q[ k i zl Uu g ks x ; k] e u
d k n q[ k t kr k j g k f Q j g kFk t ksM +d j c ksy s g s u kFk! e q> s v ki d s l kFk t ku s d k l q[ k
i zkI r g ks x ; k v kSj t x r e sa t Ue y su s d k Q y f e y x ; kA
v c v ki d h t Sl h v kK k g ks] o g ha e Sa v kn j d s l kFk v i u s f l j i j
/ kkj . k d : ax kA v c e q> s , d v k/ kkj n hf t ; s f d f t l d s l g kj s e Sa ; g v o f / k i kj d j
l d waA e Sa l Hkh r hFkksZ d k t y v ki d s j kT ; f Hk" ksd d s f y ; s y k; k g wA
f Q j d g k f d v ki d h v kK k g ks r ks o u ? kwe y waA j ke t h u s d g k f d
v f = e qf u d h v kK k f l j p < kd j r qe f u HkZ; g ks d j o u e as Hkze . k d j ks v kSj v f =
e qf u t g ka c r k; s o g ka l Hkh r hFkksZ d k t y j [ k n ksA l Hkh y ksx j ke t h v kSj Hkj r t h
d h i z' akl kk d j r s j g sA
e kr k d kS' kY ; k u s n q[ -k v kSj l q[ k d ks l e ku t ku d j x q. kn ks" k d g d j
j kf u ; ksa d ks l e > k; kA d ksb Z j ke t h d s c M +I i u d h v kSj d ksb Z Hkj r t h d h Hky kb Z d h
p p kZ d j r hA
97
v f = e qf u u s , d v Fkkg d q, a e sa L kHkh r hFkksZ d k t y ' k= q/ ku t h l ss
j [ ko k f n ; k A ; g o g L Fkku Fkk t ks v u kf n f l ) L Fky Fkk t ks d ky p l s y ksi g ks
x ; k FkkA
t c l so d ks u s t y e ; L Fkku n s[ kk r c l qUn j t y d s f y ; s f o ' ks" k d qav k
c u k f y ; kA n so ; ksx l s l al kj d k m i d kj g ks x ; kA v c y ksx b l s Hkj r d wi d g sax sA
r hFkksZ d s t y d s l a; ksx l s ; g v R; Ur i f o = g ks x ; kA i zse i wo Zd f u ; e l s t ks
i zk. kh b l e sa L u ku d j sax sa o s d e Z] e u v ksj o k. kh l s i f o = g ks t k; sax saA
v x y s f n u l qc g t c Hkj r t h o u Hkze . k d j u s u ax s i Sj f u d y s r ks i `Fo h
d kse y g ks x ; h v kSj l Hkh d ad M + i RFkj d kaV s] v Un j f N i k f y ; s] n so r k Q wy
c j l kd j ] c kn y N k; k d j d s] o `{ k Q y Q wy m x kd j ] ? kkl d kse y g ksd j i { kh] i ' kq
e hB h c ksy h c ksy d j m u d h l so k d j u s y x sA
Hkj r t h d g h L u ku d j r s] d g h i z. kke d j r s] d g ha o u d h ' kksHkk
n s[ kr s v kSj j ke y { e . k d k L e j . k d j r sA i kap f n u e sa f p = d wV e sa l Hkh r hFkZ n s[ k
f y ; sA
f Q j j ke t h d k : [ k n s[ k d j d g u s y x s f d e sj h l Hkh b PN k i qj h g ks
x b Z g SA v c e q> s v kK k n hf t ; s v c e q> s o g f ' k{ kk n hf t ; s f t l l s v o f / k Hkj ; g
n kl v ki d s p j . kksa d s n ' kzu d j sA
v ki d s f c u k e ks{ k d k y kHk Hkh c sd kj g SA v ki l c d s e u d h c kr
t ku r s g S v kSj l so d d s e u d h y ky l k v kSj f L Fkr d ks t ku d j v ki l c d k
y ky u i ky u d j r s g SA , sl k e q> s l c i zd kj l s Hkj ksl k g SA
f o p kj d j u s i j d qN Hkh l ksp u g ha j g r kA e sj k n q[ k v kSj v ki d h d `i k
u s e q> s < hB c u k f n ; kA
j ke t h u s d g k f d g e l c d h f p Ur k j kt k t u d d ks g SA t c f l j i j
x q: t h] f o ' o kf e = t h v kSj f e Fky s' o j g S r ks g e s L o I u e sa Hkh n q[ k u g ha g SaA
98
g e kj k r qEg kj k i j e i q: " kkFkZ b l h e sa g S f d f i r k d h v kK k d k
i ky u d j saA x q: ] f i r k e kr k v kSj L o ke h d h v kK k i ky u l s d qe kx Z i j p y u s i j
Hkh i kao d Hkh x M < s e sa u g ha f x j r kA t kd j v ; ks/ ; k d k i ky u d j ksA
e qf u ] e kr kv ks v ksj e af = ; ks d h f ' k{ kk e ku d j i `Fo h i zt k v kSj
j kt / kku h d h j { kk d j u kA e qf [ k; k e q-[ k d s l e ku g ksu k p kf g ; s t ks [ kku s i hu s d h r ks
, d g h g S i j f o p kj i wo Zd l c v ax ks d k i ky u d j r k g SA j kt / ke Z d k b r u k g h
l kj g SA
b r u k l c l qu d j Hkj r t h d ks l ar ks" k u g ha g qv kA r c y kp kj
g ksd j j ke t h u s v i u h [ kM +k m Ug sa n hA ; s n ksau ks [ kM +k e ku ks i zt k d s i zk. kksa d s n ks
j { kd g SA
t ho d h j { kk d s f y ; s j ke u ke d s n ks v { kj g SA d qy d s f y ; s e ku ks
n ks f d o kM + g SA v PN s d ke d j u s d s f y ; s e ku ks n ks g kFk g SA l so k v kSj J s" B d e Z d s
f y ; s e ku ks n ks l qUn j u s= g sA
b l v k/ kkj d ks i kd j Hkj r t h c sg n i zl Uu g q, A f Q j i z. kke d j
f o n k e kax hA j ke t h u s Hkj r l s f e y d j m Ug sa l e > k; k f Q j ' k= q/ ku d ks N kr h l s
y x k; kA
f Q j j ke ] y { e . k l e sr j kt k t u d l s f e y s v kSj f o u r h d j c < kb Z
d h v kSj d g k f d n ; k d s o ' k v ki u s c g qr n q[ k i k; k t ks l e kt l f g r o u d k
v k; sA v c v k' kho kZn n sd j t u d i qj h d k i / kkf j ; sA
; g l qu d j t u d t h u s i zL Fkku f d ; kA f Q j j ke t h u s e qf u t u ks]
l k/ kqt u k v kSj c zkg E. kksa d ks f o n k f d ; kA
i zHkq j ke p Un z t h u s Hkj r d h e kr k d Sd b Z d s p j . kksa e sa o Un u k d j L u sg
l s f e y d j m u d s l ad ksp v kSj l ksp d ks n wj d j i ky d h l t k d j f o n k f d ; kA
99
l hr k t h v i u s l Hkh d qV qf Ec ; ksa l s f e y d j o ki l v k x ; hA f Q j
l kl qv ksa d ks i z. kke d j d s v k' kho kZn i k; kA f Q j j ke t h u s e kr kv ksa d ks l e > kc q> kd j
i ky f d ; ksa e sa f o n k f d ; kA
f n y e sa j ke ] l hr k] y { e . k d k / ; ku d j r s g q, l c y ksx c sl q/ k p y s t k
j g s g SaA g kFkh] ? kksM +s] c Sy v kf n i ' kq Hkh f n y l s g kj s g q, p y s t k j g s g SA x q: v ksj
x q: i Ru h d s p j . kksa d h o Un u k d j d s i zHkq i . kZd qV h i j y kSV v k; sA f Q j f u " kkn d k
l Ee ku d j m l s f o n k f d ; kA
o V d h N kag e sa c SB d j r hu ksa f c y [ k j g s g sA m l l e ; i { kh] e `x ]
e u q" ; o e N y h v kf n f p = d wV d s p j ] v p j l c t ho m n kl g ks x ; sA n so r kv ksa u s
j ke t h d h n ' kk n s[ k d j Q wy c j l k; saA
e qf u c zkg E. k x q: ] Hkj r v kSj j kt k t u d l c l e kt l f g r j ke t h d s
f o ; kssx l s c sg ky g SA j ke t h d k f o p kj d j j kL r s e sa p y s t k j g s g SA
i g y s l c ; e qu k i kj g q, f Q j v x y s f n u x ax k i kj d j l c u s o kl
f d ; kA l b Z m r j d j x kse r h e s L u ku f d ; k v kSj p kSFks f n u v ; ks/ ; k i qj h v k i g qap sA
j kt k t u d p kj f n u o g ka j g d j Hkj r d ks j kT ; l kSi d j t u d i qj
d ks p y sA
Hkj r u s e a= h v kSj v PN s l so d ks d ks l e > k; kA o s f ' k{ kk i k d j v i u s
v i u s d ke i j y x x ; sA N ksV s Hkkb Z ' k= q/ ku d ks e kr kv ksa d h l so k l kSi hA f Q j
c zkg E. kksa d ks c qy kd j i z. kke d j d s c M +h f o u r h d h] f d v ki ap u hp ] v PN k c qj k
t ks d ke g ks m l d s f y ; s e q> s f u %l ad ksp v kK k n hf t ; saA
f Q j N ksV s Hkkb Z l f g r x q: t h d s i kl x ; s v kSj i z. kke d j c ksy sA
v kK k g ks r ks f u ; e i wo Zd j g w ! e qf u c ksy s f d r qe t ks l e > ksx s] d g ksx s v Fko k d j ksx s
o g h t x r e sa / ke Z d k l kj g ksx kA
; g f ' k{ kk l qu d j v kSj v k' kh" k i kd j T ; ksf r " k c qy kd j v kSj ' kqHk e qg qr Z
l k/ k d j i zHkq d h [ kM +k f u f o Z? u f l ag kl u i j L Fkkf i r d hA e kr k d kS' kY ; k v kSj
100
x q: t h d s p j . kk e sas f l j u o kd j i zHkq d h p j . k i kn qd kv ksa d h v kK k i kd j i . kZd qV h
c u k d j Hkj r t h u Un hx zke e sa j g u s y x sA
Hkj r t h u s f l j i j t V kt wV c ka/ ks v kSj o y d y o L = / kkj . k f d ; sA
i `Fo h d ks [ kksn d j m l i j d q' k d k v kl u c u k; kA Hkkst u ] o L = ] c r Zu v kSj o zr
v kf n l s d f B u _ f " k / ke Z d k l i zse i ky u d j u s y x sA m Ug ksau s Hkw" k. k o L = ] v u sd
Hkksx d ks r u e u o k. kh l s r `. k d s l e ku N ksM + f n ; kA m l h v o / ki qj h e sa o kl d j r s
g q, Hkj r t h , sl s f o j Fks t Sl s p e i k d s c kx e sa HkkSj asA Hkj r t h d h n sg f n u f n u
n qc y h g ksr h t k j g h g SA i j r st u g ha ? kV r kA e q[ k d h d hf r Z o Sl h g h g SA j ke t h
d s i zse e sa f u R; i z. k i q" V g ksr k g SA / ke Z d k n y c < r k g S v kSj e u d Hkh m n kl u g ha
g kssr kA t Sl s ' kj n _ r sq d s i zo kl l s t y ? kV Rkk g S] c sar Q y r k g S v kSj d e y f [ ky r s
g S] ' ke ] n e ] l a; e f u ; e v kSj o zr Hkj r t h d s n ; : i h f u e Zy v kd k' k e sa u { k=
g SsA f o ' o kl g h / kqzo r kj k g S] v o f / k i wf . kZe k g S j ke t h d h L e `f r i zd kf ' kr v kd k' kx ax k
g SA o s f u R; i zHkq d h i kn qd kv ksa d k i wt u d j r s g SA
i zhf r n ; e sa l e kr h u g ha g SA o s m Ug h l s v kK k e kax & e kax d j l c
j kt & d kt d j r s g SaA ' kj hj i qy f d r g SA n ; e sa l hr k j ke g SsA t hHk j ke u ke t i
j g h g SsA u s= ksa e sa t y g S j ke y { e . k v kSj l hr k t h r ks o u e sa o kl d j j g s g S v kSj
Hkj r t h ? kj e sa j g d j r i l s ' kj hj d l j g s g SA m u d k v kp j . k d y ; qx d s ? kksj
i ki h d s D y s' k d ks g j u s o ky k r Fkk e ksg : i h j kf = d ks u " V d j u s d s f y ; s l w; Z d s
l e ku g SA
Hkj r t h d s p f j = d ks f u ; e l s v kn j l f g r l qu u s l s j ke t h d s p j . kksa e sa
i zse i zkI r g ksr k g SA
g S] j ke i zse g h v p y r Fkk n ks" k j f g r p Un ze k g S o g v i u s l e kt l f g r l q' kksf Hkr


7g 7 |

. 7g + |

9 .

| 1 4
94 47~ .
9 4 | 7
7 . | F
7g | |
q 9 | 9c | . 7|
, ~ c 7
.
H 7| c 9
- 9| c
. 7 U | 9 .

7g | 1 q c
9 | 9 7
.

7g + 7 : mathur.sc@gmail.com