Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
toa
There is geometry in the humming of the strings, there is music
in the spacing of spheres - Pythagoras
6.1 mKf
mKf
gntW toa cUtf gfis Muh
fj X nt toa (Geometry) MF.
Jakhd msf cj gtifahd toa
nfhz Urkbto
totf gfis wafis vLnfhf
njw
(Axioms) kW njwfSl (Theorems) fwtnj
tobthj mKiw
toa (Theoretical Geometry) vnwh.
Knfhzf
toa fgdh, xUtUila jUf mogil
bjhLnfhL - eh F w tsU.
njw
.K. 300- thj
(Euclid) toa
jij vd fUjgLwh. %gz njitaw
jhfu njw
btgil
cikfshd
vLnfhf
myJ
monfhf kW Vfdnt %fgl Kof
Madtiw mogilahf bfhL jUF
Kiw toa Kofis Muht a t
F Kiwia Fdh.
mogil jrk
njw
(Euclid)
( .K 300)
Elements
vD , fj tuyh
midtlK bgUjhfij
VgLa xU f wj
gilghF. fjij
Fghf m xU thd
toaiy fg Ka
ghlyhf sFwJ. bgU
bghJ
tFviz
(GCD)
fzl o tKiw
xU wj gaDs KiwahF.
fllfiy kW bgha nghw Jiwf
toa Ka gF twJ. vLJfhlhf, e
th Kakhf sF gy ghyf, rtrk kW
tobthj Knfhzf Matiw gagL
mikfglit. cWahf, mf Rik kW
mGj Matiw jhF w bfhlitahf
cs ghyfis fLtjF, tobthj kW rtrk
Knfhzf gf cjwd. fllfis
fLnghJ toa U tiff gadhwJ. xW
fllfis nkY cWahFwJ. kbwhW mj
mHid nkY TLwJ. toa totfis
neahf gagLJnghJ mit, fllf kW
jh{kfh nghw flikf Mad midtU
UggLw milahs dfshf khW.
fj gy f thfY, mtiw
J bfhSjY toa %gzf Ka
gF twd.
mogil jrk njw ff nuf
fj nkij nj (Thales) vgtuh mfglJ. J
mt bgauh nj njw vW miHfgLwJ.
181
DB = DP3 + P3 B = 2 myFf.
AD = 3
DB
2
AE kW EC- sfis msf.
`
AE = 3 vd mayh.
2
EC
nj ngh, DABC - DE < BC v,
AD = AE vd mayh.
A
P2
D
P3
B
X
P1
DB
EC
gl 6.1
j Koid mogil jrk njw myJ nj njwkhf %fyh.
njw tUkhW:
6.2
njw 6.1
G
E
gl 6.2
EF = AB kW DG = CA tiuf.
%gz
EF = AB . vdnt Knfhzf ADE kW DBE MaitfSF EF
FJaukhfmikwJ.
= 1 # mogf # cau = 1 AD # EF
DADE - gu
2
2
= 1 # mogf # cau = 1 DB # EF
DDBE - gu
2
2
182 10M tF fj
1 AD EF
#
DADE - gugs
AD
= 2
`
=
DDBE - gugs
DB
1 DB EF
#
2
thnw,
1 AE DG
#
#
DADE - gugs
AE
= 2
=
DDCE - gugs
EC
1 EC DG
#
#
2
(1)
(2)
Mdh, DDBE , DDCE vgd de vw xnu mogfij bfhL BC kW
DE Ma iz nenfhLfSF ilY mikJsd.
(3)
` DDBE - gugs = DDCE - gugs
(1), (2) , (3)-UJ AD = AE vd bgWnwh. Mfnt, njw %fglJ.
DB
EC
isnjw (Corollary)
DABC - BC- iznfhL DE MdJ AB-I D-Y AC -I E-Y btLwJ v,
(i) AB = AC
(ii) AB = AC
AD
AE
DB
EC
kh?
%gz:
bj
(i) nj njwUJ
(
( 1 +
cf
SF
AD = AE
DB
EC
DB = EC
AD
AE
DB = 1 + EC
AD
AE
( AD + DB = AE + EC
AD
AE
a = c v, a + b = c + d .
b
d
b
d
J Tl jrk vdgL.
DB = EC
AD
AE
Tl jrk go
F,
AD + DB = AE + EC
AD
AE
Mfnt, AB = AC
AD
AE
(ii)
thnw,
AB = AC vd %fyh.
DB
EC
j kWjiy njwK cikahFkh? jid nrhJ ghf, tU
braghoid brJ ghngh.
brJ gh
AX vw f J + XAY tiuf. mf nk P1, P2, P3, P4 kW B vw
fis AP1 = P1 P2 = P2 P3 = P3 P4 = P4 B = 1 myF, vwthW Ff.
nghJ
Q4
AP1 = 1 .
P1 B
4
Q3
Q2
AQ1
= 2 = 1.
Q1 C
8
4
AP1 = AQ1 .
vdnt,
P1 B
Q1 C
nkY,
Q1
A
P2
P1
P1 Q1 kW BC vgd iznfhLf vgjid fhnwh.
mjhtJ, P1 Q1 < BC .
P3
P4
gl 6.3
(1)
xU nenfhL xU Knfhz U gffis
xnu j Fkhdh, mnfhL _whtJ gfF
izahf UF.
F
l
B
gl 6.4
AC = AC
FC
EC
` FC = EC
vdnt, DE < BC
184 10M tF fj
njw 6.3
Bisector Theorem)
xU Knfhz xU nfhz cw (btw) UrkbtoahdJ
mnfhz v gfij cwkhf (btwkhf), mnfhzid mla
gff j F.
iy( i ) (cw nfhz Urkbto)
mJ BC -I D - rwJ.
%f:
BD = AB
DC
AC
>
>
kW +BAD = +AEC
D
gl 6.5
(xWl nfhzf)
(1)
(2)
(xj nfhzf)
+A - cw nfhz Urkbto AD. Mjyh,
+BAD = +DAC
(3)
BD =
DC
BD =
DC
BA (nj njw)
AE
AB
(a AE = AC )
AC
A
E
D- btLwJ.
%f : BD = AB
DC
AC
gl 6.6
mik :
+ECA = +CAD
(xW l nfhzf)
(1)
6. toa 185
+CAD = +DAP
(3)
+CEA = +ECA
3 BDA - EC < AD .
BD = BA
DC
AE
BD = BA
DC
AC
njw %fglJ.
(
njw 6.4
(2)
(xj nfhzf)
+CEA = +DAP
(nj njw)
(a AE = AC )
BD = AB vwthW wJ.
DC
AC
(1)
a
%f : +BAC - cw Urkbto AD .
mik :
gl 6.7
%gz
AE = AC
( a AE = AC )
(2)
(3)
(4)
(xjnfhzf rk )
(5)
+BAD = +DAC
njw %fglJ.
iy (ii
BD = AB
DC
AC
(1)
C
gl 6.8
%gz
(1), (2)-UJ,
AB = AB
AE
AC
(2)
` AE = AC
(a AE = AC )
(3)
(4)
(5)
+PAD = +DAC
MF.
njw %fglJ.
vLJfhL 6.1
AD = AE
(nj njw)
DB
EC
(
EC = AE # DB
AD
thwhf, EC = 3.7 # 3 = 5.55 br. .
2
`
3.7 br.
E
B
gl 6.9
vLJfhL 6.2
3 PQR - gff PQ kW PR- f J mikj f S kW T
vf. nkY, ST < QR , PR = 5.6 br. kW PS = 3 v, PT- I fhf.
SQ
(1)-UJ PT = TR c PS m
SQ
x = (5.6 - x)` 3 j
5
5x = 16.8 - 3x
x = 16.8 = 2.1. Mfnt, PT = 2.1 br.
8
br.
PS = PT
(1)
SQ
TR
PT = x vf. ` TR = PR PT = 5.6 x
5.6
vdnt,
Q
gl 6.10
vLJfhL 6.3
DB
EC
Knfhz vd Wf.
AD = AE vd bfhLfgLsJ.
DB
EC
Mjyh, nj njw kWjiy go DE < BC .
` +ADE = +ABC
(1)
kW +DEA = +BCA
(2)
(3)
(bfhLfgLsJ)
+ABC = +BCA
gl 6.11
vLJfhL 6.4
3 ABC - gff AB, BC kW CA Mat mikj f D, E kW F
vf. nkY, DE < AC kW FE < AB v, AB = AC vd Wf.
AD
FC
188 10M tF fj
3 ABC - DE < AC .
` BD = BE (nj njw)
DA
EC
nkY, FE < AB vd bfhLfgLsJ.
(1)
BE = AF (nj njw)
(2)
EC
FC
E
B
(1), (2)-UJ, BD = AF
gl
6.12
AD
FC
(Tl jrk )
( BD + AD = AF + FC
AD
FC
AB = AC .
vdnt,
AD
FC
`
vLJfhL 6.5
3 ABC - +A vw nfhz cw Urkbto AD MdJ, gf BCI D-
rwJ. BD = 2.5 br. , AB = 5 br. kW AC = 4.2 br. v, DC-I fhf.
A
BD = AB
DC
AC
DC = BD # AC
Mfnt,
4.2
5b
r.
br.
AB
DC = 2.5 # 4.2 = 2.1br..
5
2.5br. D
gl 6.13
vLJfhL 6.6
3 ABC -, +A - btw Urkbto MdJ BC- id E- rwJ.
AB = 10 br. , AC = 6 br. kW BC = 12 br. v, CE-I fhf.
3 ABC - +A - btw Urkbto AE vf. nkY AE MdJ BC-
id E- rwJ.
CE = x br.. vf. nfhz Urkbto njw go,
BE = AB ( 12 + x = 10
A
.
AC
6
CE
x
br
Mjyh, CE = 18 br. .
10
12 br.
D
6 br.
C
gl 6.14
vLJfhL 6.7
Mdh, BD = DC
nghJ, (2) (
Mfnt, PQ < BC .
(2)
B
AQ
= AD
QC
BD
AQ
AP
=
(1),(3)-UJ,
PB
QC
(1)
D
gl 6.15
(3)
1.
(i)
2.
3.
(i)
4.
gl AC < BD kW CE < DF .
O
E
BQ
vd Wf.
nenfhL AD-I P-Y BC-I Q-Y rwJ v, AP =
PD
6.
QC
Q
H
P
B
190 10M tF fj
K
C
7.
gl DE < AQ kW DF < AR
v, EF < QR vd Wf.
D
Q
8.
gl
DE < AB kW DF < AC
v, EF < BC vd Wf.
D
E
9.
10.
11.
12.
MN = 10 br., MO = 6 br.,
NO = 12 br. v, OP-I fhf.
br
12 br.
6 br.
AB = AD vd Wf.
BC
DC
BE
14.
10
13.
CE
nuf eho
toaiy
mKf
vyh
gLatuhf brhy
Knfhz
-fS to
gL nj, v
bth
cs
uLf
-jit
c a u f i s
mt Hfis,
tobthj Knfhzf gfis gagL
fljt vd fUjgLwh. thW tobthj
Knfhzf gaghL cauf, uf Ma
msLfis fzl VJthwd. t, Urkgf
Knfhz rkgffSF vnu cs nfhzf
rk vd flh. brKiw toa, tobthj
Knfhzf, brnfhz Knfhzf Mat
gfis gagLdh.
l nj
(Thales of Miletus)
(624-546 .K.)
jJt mP, Ph
kW fja z vd
magltfS, Kjik
ahdtuhf fgt nj
Mth.
fhuzfis
bfhL jUF Kiwia
Kj
Kj
toa
gagLatU
tnu.
nkY
t,
toa
gy njwfis bfhL
oJsh. fj gy
fzFfis f t
ifahl Kiw midt
ftdij <jJ. .K. 585-
Na ufzij KTona
bjj bgUik tiu
rhU.
rtrk tot glf, tobthjitahf
UF. Mdh j kWjiy bkahf Uf njitiy. j gF,
eh Knfhzf tobthj jikfis g mnth. nkY, mitfis
gagL fzFfSF fhngh. tU va braghL, tobthj
Knfhzfis kdjs ma ekF cj.
brJ gh
bka mil xU Knfhz totij bto vL.
jiuF nk 1 l cau j milia Na x fhl.
bjhltir Knfhz totfis jiu fhz VJthf j
milid jiuia neh efJ.
jiuia, mil beUf beUf, g ajh bfhL brwJ. jiuia
L nkneh yf yf, g bgajh bfhnl brwJ.
Knfhz tot ms khWglhY, mj Kidf mik nfhz
msf vnghJ xnu ms Ugij ghfyh.
192 10M tF fj
tiuaiw
U Knfhzf
(i)
xj nfhzf rk (myJ)
(ii)
(i) +A = +D , +B = +E , +C = +F
(myJ)
(ii) AB = BC = CA vd Ujh,
DE
EF
FD
gl 6.16
gl 6.17
F A, B, C Ma cf Kiwna D, E kW F Ma cfSF xjit
ahF. tobthj Knfhzfis Fplhf 3ABC + 3DEF vd vGJnwh.
+ vD FpL tobthjJ vgij FF.
Fiu
%f nghJkhdit.
(ii)
U Knfhzf, xj gff jf rkkhdh, mt xj
nfhzf rk. vdnt U Knfhzf tobthjit.
6. toa 193
(i)
(ii)
TABC + TEFG v AB = BC = CA = AD
EF
FG
GE
EH
gl 6.18
E
() 3 DBA + 3 DAC
gl 6.19
gl 6.20
T ABC + T DEF v, AB = BC = CA = AB + BC + CA .
DE
EF
FD
DE + EF + FD
vLJfhL 6.8
A, B vgd TPQR - gff PQ, PR-f nk mikj f vf. nkY,
AB < QR , AB = 3 br. , PB = 2 br. kW PR = 6 br. v, QR- sid fhf.
DPAB kW DPQR -
+PAB = +PQR
(xj nfhzf)
A
` DPAB + DPQR
vdnt,
Mfnt,
AB = PB
QR
PR
QR = AB # PR = 3 # 6
PB
2
QR = 9 br. .
194 10M tF fj
6
B
(AA-Kiw)
R
gl 6.21
vLJfhL 6.9
1.8 cauKs xUt xU uo (pyramid) mUnf W bfhoUwh.
xU Fl neu mtUila H s 2.7 kW uo H s 210
v, uo cau fhf.
A
ab, de vgd Kiwna uL kW
kj cauf vf.
BC, EF vgd Kiwna uL kW
kj Hf sf vf.
DABC kW DDEF -
210
gl 6.22
+BCA = +EFD
(xU Fl neu Fl Vw nfhzf rk)
1.8
(AA-Kiw)
` DABC + DDEF
vdnt, AB = BC
DE
EF
( AB = 210 ( AB = 210 # 1.8 =140.
1.8
2.7
2.7
uo cau = 140 .
2.7
gl 6.23
vLJfhL 6.10
xU nfhu cid, xUt nfhuUJ 87.6 u jiu cs
xU fzho ghwh. fzho nk nehathW csJ. mt fzhoUJ
0.4 uY mt iliy ghit nfho kl jiuUJ 1.5
cauY csJ v, nfhu cau fhf. (kj mo, fzho kW
nfhu mo Mait xnu nenfho csd)
AB, ED vgd Kiwna kj cau, nfhu cau vf. C vgJ
fzho nfhu c gL (Point of incidence) vf.
1.5
87.6
gl 6.24
6. toa 195
vLJfhL 6.11
xU Hgl fUYs gl RU xU ku g s 35 ..
byF glRUSF ilgl u 42 .. nkY, byUJ kuJF
cs u 6 v, Hgl
A
vLfgL ku gF s
F
fhf.
H
by
35.
E
42.
AB || FE vgJ bj.
` DACB + DECF
B
gl 6.25
(Fbjnfhzf rk)
(AA-Kiw)
vdnt, AB = CG
EF
CH
AB = CG # EF = 6 # 0.035 = 5
(
CH
0.042
H gl vLfgl ku gF s 5 MF.
g 6.2
1.
(i)
y
A
A
(ii)
G
B
8
4
D 3 E
5
24
F
G
6
B
2.
8
D
(iii)
6
y
D
196 10M tF fj
3.
4.
jjJ
bfhoUgij
flh.
mt clnd nk 50 bjhiy UF
j jijia cj brkhW TFulh.
tis l t jij xU glFF 10
mUUjh.
t
mglif
gagL
_ bfhoUgtid mila ntLbk, 126 mgl bry
ntL. mnj rka mW C x glUJ
98 u brY xUtid fhwh. C Ugt _
bfhoUgtUF H csh. mtiu fhghw C cst vts
bjhiy bry ntL? (glij ghf) (dh kL njFajW)
5.
6.
7.
8.
9.
10.
gl DE || BC. nkY, AD = 3 v,
BD 5
DADE - gugs
,
(i)
DABC - gugs
D
B
E
C
11.
mF s vts UfntL?
12.
E
C
13.
njhwij bfhLsJ.
njw 6.5
Z
10
%f : BC = AB + AC
mik : AD = BC tiuf.
%gz
` 3 ABC + 3 DBA
(AA - Kiw)
Mfnt, AB = BC
DB
BA
2
( AB = DB # BC
vdbt, BC = AC
AC
DC
AC = BC # DC
AB + AC = BD # BC + BC # DC
198 10M tF fj
gl 6.26
(1)
(2)
= BC^ BD + DC h
= BC # BC = BC
2
2
2
Mfnt, BC = AB + AC . jhfu njw %fglJ.
Fiu
jhfu njw uL mogil fUJfis bfhLsJ. xW
gugsfis gaJ. kbwhW sfis gaJ. vdnt, j w njw
toaiy, afjij izwJ. jhfu njw kWjiy
bkahF. njw KjKj vgtuh FlgL %fglJ.
njw 6.6
xU Knfhz, xU gf tf, kw U gff tff
TLjYF rk v, Kj gfF vnu cs nfhz brnfhz.
P
B
A
Q
gl 6.27
gl 6.28
gl 6.29
gl. 6.27-, tlF nenfhL PQ-F bghJ iy.
gl. 6.28-, nenfhL PQ vgJ tlid A, B vw U btntW f
btLwJ. iy PQ MdJ tlF xU btLnfhL (Secant)MF.
gl. 6.29-, nenfhL PQ- tlK xnu xU bghJ ia bfhLsd.
mjhtJ, nenfhL tlid xnu xU bjhLwJ. nenfhL PQ MdJ
tlF A- bjhLnfhL (Tangent) vdgL.
6. toa 199
tiuaiw:
xU nenfhL tlid xnu xU kL bjhLkhdh mnfhL
tlF bjhLnfhL vdgL. m bjhL (Point of Contact) vdgL.
tlf kW bjhLnfhLfis mogilahf bfhl njwf ( %gz )
1. tl VnjD xU tiuagl bjhLnfhL, bjhL t
brY MuF brFjhF.
2. tl xU xnu xU bjhLnfhL kLnk tiua Ko.
3. tlF btna cs xU UJ, mtlF U bjhLnfhLf
tiuaKo.
4. tlF btYs VnjD xU UJ mtlF tiuagl
U bjhLnfhLf sf rk.
5. U tlf xiwbahW bjhLkhdh bjhL ahdJ tlf
ikafis izF nenfho mik.
6. U tlf btwkhf bjhLkhdh, tl ikafSF ilna cs
ukhdJ mt Muf TLjYF rkkhF.
7. U tlf cwkhf bjhLkhdh, tl ikafSF ilna cs
ukhdJ mt Muf ahrF rkkhF.
njw 6.7
+ABC = 90c
fhuz
gl 6.30
(1) , (2)-UJ
(2)
+BCA = +BAT
+BCA = +BPA
+BAT = +BPA .
(3)
(3), (4)-UJ
(5)
(5)-UJ
(6)
(7)
+ BAS = + AQB. vdnt, (ii) %fglJ.
Mfnt, njw %fglJ.
njw 6.8
xU tl xU eh xU Kid tna tiuagl nenfhL mehQl
clhF nfhzkhdJ kW tl JoYs nfhzF rkkhdh, m nenfhL
tlF xU bjhLnfhlhF.
tiuaiw
AB vw nfhL Jo P vgJ xU . PA # PB A
P
B
vgJ PA, PB-I gffshf bfhl brtf
gugsitFwJ. jbgUfgyvgJABvwnfhLJogFfsha
PA kW PB M mikfgl brtf gugs vW miHfgLwJ.
njw 6.9
A
C
xU tl U ehf
P
xiwbahW cwkhf (btwkhf)
P
B
D
O
bto bfhlh xU eh btL D
O
JLfsh mikfgL brtf
C
gugs kbwhU eh btL
JLfsh mikfgL brtf
gl 6.31
gl 6.32
gugsF rk.
gl.6.31-, O-it ikakhf cila tl AB kW CD vw uL ehf,
xiwbahW cwkhf P vw btLwd. vdnt, PA # PB = PC # PD.
gl 6.32-, O-it ikakhf cila tl AB kW CD vw uL ehf,
xiwbahW btwkhf P vw btLwd. vdnt, PA # PB = PC # PD.
vLJfhL 6.12
xU tl A- tiuagL bjhLnfhL PQ vf. AB vgJ tl
eh vf. nkY, +BAC = 54c kW +BAQ = 62c vW mikkhW tl nk
cs C v, +ABC -I fhf.
6. toa 201
: A- PQ xU bjhLnfhL kW AB xU eh.
vdnt, +BAQ = +ACB = 62c. (bjhLnfhL - eh njw)
54c
+ABC = 180c - (+BAC + +ACB)
= 180c (54c+ 62c) = 64c.
vLJfhL 6.13
fhQ xbthU glY x- kig fhf.
A
(i)
(ii)
A
D
3 P
8
x
62c
Q
A
gl 6.33
C
B
62c
D 2
gl 6.35
gl 6.34
(i) F PA PB = PC PD
(ii) F PA PB = PC PD
9 # 4 = (2+x) 2
( PB = PC.PD
(
PA
vdnt,
x = 8 # 3 = 6.
x + 2 = 18 vdnt, x = 16.
4
vLJfhL 6.14
gl PA, PB vgd O-it ikakhf bfhl tlF bt
P-UJ tiuagl bjhLnfhLfshF. CD vgJ tlF
A
E vD tiuagl bjhLnfhL. AP = 15 br. v, T
C
PCD - Rwsit fLo.
O
E
B
gl 6.36
vLJfhL 6.15
ABCD vw ehfu, mj vyh gffS xU tlij bjhLkhW mikJsJ.
AB = 6 br., BC = 6.5 br. kW CD = 7 br. v, AD- sij fhf.
ehfukhdJ tlij bjhL f P, Q, R kW S vf.
AP = AS (1),
202 10M tF fj
BP = BQ (2),
CR = CQ (3),
DR = DS (4).
AP + BP + CR + DR = AS + BQ + CQ + DS
= AS + DS + BQ + CQ
AB + CD = AD + BC.
(
AD = AB + CD BC = 6 + 7 6.5 =6.5
Mfnt, AD = 6.5 br..
7 br.
P
A
6 br.
gl 6.37
B
gl TP xU bjhLnfhL. A, B vgd tl Js
f. + BTP = 72c kW + ATB = 43c v + ABT-I
43c
72c
fhf.
2.
g 6.3
1.
6.5br.
3.
bfhwd.
4.
5.
6.
7.
izfgLsd v, OA + OC = OB + OD vd Wf.
g 6.4
rahd ilia njbjLf.
1.
2.
3.
r.
6b S
Q
8 br.
4.
(A) 30c
5.
gl x- kghdJ
(B) 50c
(C) 80c
(B) 3 $ 2 myFf
(D) 0 $ 4 myFf
60c
D
A
56c
4
E
10
(A) 4 $ 2 myFf
(C) 0 $ 8 myFf
6.
TABC kW TDEF -f +B = +E kW +C = +F v,
7.
(A) AB = CA
(B) BC = AB
(C) AB = BC
(D) CA = AB
DE
EF
EF
FD
DE
EF
FD
EF
A
bfhLfgl glF, bghUjhj Tid flf.
8
B
56c
8.
40c
(D) 40c
x
4 br.
(A) 40
(B) 50
(C) 75
(D) 60
9.
(A) 9 : 4
(B) 4 : 9
(C) 2 : 3
(D) 3 : 2
10.
11.
(A) 4 br.
204 10M tF fj
(B) 3 br.
(C) 9 br.
(D) 6 br.
12.
(A) 12 br.
13.
(B) 5 br.
(C) 6 br.
(D) 4 br.
D
(A) 8 br.
(B) 4 br.
(C) 12 br.
(D) 6 br.
14.
(A) 36 br.
15.
(A) 120o
o
(B) 20 br.
(C) 18 br.
C
(C) 40
16.
17.
D
Q
(B) 5 br.
(C) 24 br.
C
B
(A) 11 br.
18.
(D) 60
120
c
(B) 30o
o
(D) 24 br.
(D) 38 br.
BD = 8 br., AD = 4 br.
(A) 24 br.
19.
20.
(A) 12 br.
(B) 6 br.
(B) 20 br.
(C) 4 br.
(C) 15 br.
(D) 18 br.
6. toa 205
Knfhza
There is perhaps nothing which so occupies the middle position of
mathematics as trigonometry J.F. Herbart
7.1 mKf
mKf
KbwhUikf
caufS ufS
ghr
(Hipparchus)
t Knfhzaiy
nkgLdh. Knfhz
a gagLjgL ml
tizfis cUthdh. nfhs
Knfhza gy fzF
fSF id flh.
Na kW ru ga
jkJ nfhghLfdhY kW
mt flj Knfhza
dhY, Na ufzij K
Tona mtjF egfkhd
Kiwia
Kj
Kj
ghr cUthdh.
th elF ffis
btWfzh TJ M
bra l fhykhf gagl
gy thda fUfis
ajhf
fLojJ
kL, jifa gy
fUfis
nkgLa
bgUik tiu rhU.
tlf f msf kW mfis
tiugLJ ehf msf Ma tF ilna
cs bjhlid tgjfhf Knfhza
cUthfglJ. Knfhza, 15 M whoF
wF xU Knfhz nfhzf msfis mj
gff sfSl bjhlgLj gaLjglJ.
.K. 2M who thj nuf ehil nrj
ghr (Hipparchus) Knfhza gilghs vd
TwgLwJ. Knfhz msf vd bghUgL
Knfhza (Trigonometry) vD brhYFa
bgUik ghnjhnyhk of (Bartholomaus Pitiscus)
(1561-1613) vgtiu rhU.
xgjh tF, btntW Knfhza
jf, mtilnaahd j bjhlf kW
Knfhza mltizia gagL fzF
fSF fhQ Kiw Madtiw fwnjh.
Knfhza KbwhUikf g, kiyf,
fllf nghwt caufis, mitfSF
ilgl ufis neilahf msJ ghuhk,
Knfhza jfis kL gagL mtiw
fl Kiwfis g j maha eh
ff cnsh.
xU rkghlhdJ tiuaWfgl kh myJ
khf vyh kfSF bkahdh, mrkghL
xU KbwhUikahF vgjid eh mnth.
2
2
vLJfhlhf, ^a + bh2 = a + 2ab + b vw rkghL
xU KbwhUikahF. Vbd, midJ bkbaf
a, b fSF rkghL bkahF.
nj nghW xU nfhzkh, Knfhz
j fis bfhl rkghlhdJ, mYs
t i u aWfgl nfhzf vyh kfSF
bkahdh, mrkghL Knfhza KbwhUik
vdgL.
206
vLJfhlhf ^sin i + c osi h2 - ^sin i - cos i h2 = 4 sin i cos i vw rkghL
rkghL xU Knfhza
i - midJ kfSF bkahjyh,
2
KbwhUikahF. UD (sin i + cos i) = 1 vw rkghL KbwhUik
MfhJ. V b d , r k g h L i = 0c - F bkahwJ. Mdh, i = 45c v,
2
^sin 45c + cos 45ch2 = c 1 + 1 m = 2 ! 1 vgjh, rkghL bk MfhJ.
2
2
j maha, midJ Knfhza KbwhUikf kW
rkghLf Mad khf vbjj kfSF bghUSilajhf
mikwdnth, mkfSF mit eF tiuaWfgljhf fUjgLwd.
jhfu KbwhUikf (Pythagorean identities) vd miHfgL gaDs
_W KbwhUikfis jUJ, mtiw gagL ntW y KbwhUikfis
bgWnth.
2
brnfhz 3 ABC - AB + BC = AC
(1)
AB + BC = AC
2
2
2
AC
AC
AC
( AC ! 0 )
i
AB 2
BC 2
` AC j + ` AC j = 1
gl 7.1
vdnt,
cos A + sin A = 1
+A = i vf. 0c < i < 90c vd cs i - vyh kfSF
cos i + sin i = 1
(2)
AB + BC = AC 2
` AB j
2
2
AB
AB
AB 2
BC 2
AC 2
` AB j + ` AB j = ` AB j
(a AB ! 0)
2
( 1 + tan i = sec i .
(3)
AB + BC = AC 2 (a BC ! 0)
` BC j
2
2
BC
BC
2
2
AB 2
BC 2
AC 2
` BC j + ` BC j = ` BC j ( cot i + 1 = cosec i .
(4)
rkkhd totf
Fiu
= sin i + cos i = 1.
208 10M tF fj
vLJfhL 7.2
1 - cos i = cosec i - cot i vw KbwhUikia Wf.
1 + cos i
^1 - cos i h ^1 - cos i h
#
^1 + cosih ^1 - cosih
1 - cos i =
1 + cos i
^1 - cos i h2
^1 - cos i h2
2
1 - cos i
sin i
= 1 - cos i = 1 - cos i
sin i
sin i
sin i
= cosec i - cot i .
(a 1 - cos i = sin i )
vLJfhL 7.3
6cosec ^90c - i h - sin ^90c - i h@ [cosec i - sin i] [tan i + cot i] = 1
vw KbwhUikia Wf.
1
= c 1 - cos i mc 1 - sin i m`
j
cos i
sin i
sin i cos i
1
= c sin i mc cos i m`
j = 1.
cos i
sin i sin i cos i
(sin2 i + cos2 i = 1)
vLJfhL 7.4
tan i + sec i - 1 = 1 + sin i vd Wf.
tan i - sec i + 1
cos i
tan i + sec i - 1
tan i - sec i + 1
^sec2 i - tan2 i h
tan
i
sec
i
+
=
tan i - sec i + 1
^a sec2 i - tan2 i = 1h
2
2
= ^tan i + sec ih - ^sec i + tan ih^sec i - tan ih ^ a a - b = ^a + bh (a - bh )
tan i - sec i + 1
vLJfhL 7.5
tan i + cot i = 1 + tan i + cot i vw KbwhUikia Wf.
1 - cot i 1 - tan i
tan i + cot i
1 - cot i 1 - tan i
1
1
i
tan
tan
i
i
tan
tan
i
=
=
+
+
1
i
1
tan
tan
1
1
tan
i
i
1tan i
tan i
2
tan i +
1
1
= tan i +
tan i - 1 tan i^1 - tan i h
tan i - 1 ^- tan i h^tan i - 1h
tan i 1
tan i - 1
^tan i h^tan i - 1h
=
=
2
1
tan i - 1 j
`
tan i
^tan i - 1h
1
^tan i - 1h
^tan3 i - 1h
tan i
2
2
^tan i - 1h^tan i + tan i + 1 h
^a a3 b3 = ^a bh^a2 + ab + b2hh
(tan i - 1) tan i
2
= tan i + tan i + 1
tan i
2
2
2
2
= sin i + cos i + cosec i + sec i + 2 sin i 1 + 2 cos i 1
sin i
cos i
2
2
= 1 + ^1 + cot i h + ^1 + tan i h + 2 + 2
= 7 + tan i + cot i .
210 10M tF fj
vLJfhL 7.7
sin i + cos i
= ^sin i h + ^cos i h
2
(a a + b = ^a + bh3 - 3ab^a + bh )
= 1 - 3 sin i cos i .
^a sin2 i + cos2 i = 1 h
vLJfhL 7.8
3
sin i - 2 sin i = tan i vw KbwhUikia Wf.
3
2 cos i - cos i
2
3
sin i - 2 sin i = sin i^1 - 2 sin i h
3
2
2 cos i - cos i
cos i^2 cos i - 1h
2
^a sin2 i + cos2 i = 1h
vLJfhL 7.9
sec i - tan i
sec i + tan i
^sec i - tan i h2
2
sec i - tan i
^sec i - tan i h2
^a sec2 i - tan2 i = 1h
2
^a sec2 i = 1 + tan2 i h
7. Knfhza
211
vLJfhL 7.10
2
1 + sec i = sin i vd Wf.
sec i
1 - cos i
1+ 1
(cos i + 1)
1 + sec i
cos i
(cos i)
=
=
1
sec i
cos i
cos i
= 1 + cos i
= (1 + cos i) #
= 1 - cos i
1 - cos i
2
= sin i .
1 - cos i
(1 - cos i)
(1 - cos i)
vLJfhL 7.11
1
vw KbwhUikia Wf.
tan i + cot i
= ` 1 - sin i j` 1 - cos i j
sin i
cos i
= c 1 - sin i mc 1 - cos i m
sin i
cos i
1
1
tan i + cot i = sin i
+ cos i
cos i
sin i
1
2
sin
i
cos
i
+
c
m
sin i cos i
sin i cos i
= sin i cos i
(2)
1
.
tan i + cot i
= sin i cos i
1
= sin i cos i
sin2 i + cos2 i
1
=
sin2 i + cos2 i
sin i cos i
1
=
sin2 i + cos2 i
sin i cos i sin i cos i
1
=
tan i + cot i
vLJfhL 7.12
2
m = tan i + sin i , n = tan i - sin i vgd bfhLfgLsd.
2
= 4 sin i tan i
nkY,
(1)
(2)
= 4 tan i - sin i = 4
= 4
sin i c
sin i - sin2 i
o
2
cos i
1 -1
m
2
cos i
= 4 sin i (sec i - 1)
2
= 4 sin i tan i
= 4 sin i tan i.
2
(a sec2 i - 1 = tan2 i)
(1) kW (2)-UJ, m - n = 4 mn .
vLJfhL 7.13
tan2 a = cos2 b - sin2 b v, cos2 a - sin2 a = tan2 b vd Wf.
2
cos2 b - sin2 b
= sin 2a
1
cos a
2
2
cos b - sin b
sin2 a
=
cos2 b + sin2 b
cos2 a
Tl-fj jrk
a = c v, a + b = c + d
b
d
a-b
c-d
2
2
(cos2 b - sin2 b) + (cos2 b + sin2 b)
= sin2 a + cos2 a
2
2
2
2
(cos b - sin b) - (cos b + sin b)
sin a - cos a
2 cos2 b
1
=
(
2
2
sin a - cos2 a
- 2 sin b
( -
sin2 b
= sin2 a - cos2 a
2
cos b
( tan2 b = cos2 a - sin2 a vd WtglJ.
F : Tl-fj jrk ia gagLjhkY nkny cs
fzF fhzy.
7. Knfhza 213
g 7.1
1.
2.
tU KbwhUikfis Wf.
(ii)
(iv)
cos i
= 1 + sin i
sec i - tan i
2
3.
(i)
sin ^90c - i h
cos i
= 2sec i .
+
1 + sin i
1 - cos ^90c - i h
(ii)
(iii)
0
0
sin ^90 - i h cos ^90 - i h
+
= cos i + sin i .
1 - tan i
1 - cot i
(iv)
0
tan ^90 - i h cosec i + 1
+
= 2 sec i.
cosec i + 1
cot i
1
(vii) sin i - cos i + 1 =
.
sin i + cos i - 1
sec i - tan i
(viii)
0
tan i = sin i sin ^90 - i h
2
2
0
1 - tan i
2 sin ^90 - i h - 1
1
1
(ix)
.
- 1 = 1 cosec i - cot i sin i
sin i cosec i + cot i
(x)
4.
5.
2
tan i = n tan a kW sin i = m sin a v, cos i = m2 - 1 , n ! +1, vd Wf.
n -1
6.
214 10M tF fj
cik, mthW msj vgJ ayhJ.
Knfhza jfis bfhL j l ufis
fzl Ko vgJ ekF Mtij mwJ. nkY
Knfhza jf, njrglfis tiua kW
gl 7.2
mrnuif, fnuifia bfhL xU miklij fhz gagLwd.
nahliy (Theodolite) vw fU ( gl 7.2) xU bghUis cWnehFgt
iliy ghitnfhoF, mbghUSF ilgl nfhzij msf
gagLwJ. nahliy fU, msf Ff bgw xWbfhW
brFjhf cs uL rfufS, xU bjhiyneh csd. rfuf,
ilklnfhzf kW neFJ nfhzf Matiw msf cjwd.
njitahd nfhzij msgjF, bjhiynehia mia nehathW
itfntL. mnfhz msit bjhiyneh msnfh fhzyh.
e g bfhofg cauij neuoahf msJ ghfhk, mj
cauij fhngh.
bfho fg mo B-UJ 10 u jiu A vw xU
khzt W bfhoUwh vf. mt bfhofg c Dia 60c nfhz
ghwh. mtUila iliy ghit nfho kl E MdJ (Eye level) jiu
D
klUJ 1.2 cau csJ vdbfhnth. (gl.7.3I ghf)
brnfhz TDEC - +DEC = 60c
tan 60c = CD
EC
bghGJ,
CD = EC tan 60c
vdnt,
CD = 10 3 = 10 # 1.732
= 17.32
bfhofg cau, BD = BC + CD
60
1.2
10
10
C
B
gl 7.3
nfhL
gl 7.4
xU bghU e iliy
ghitnfhoF nkny Ujh, eh
jiyia ca mbghUis ghf
ntoUF.
j fnghJ
e ff xU nfhz nkyhf
efwd. thW VgL nfhz
Vw nfhz vdgL. mjhtJ,
iliy
ghit
nfhoF
nknys
ghit
nfhoF
ilnas nfhz Vw nfhz
vdgL. (gl 7.5).
F
ghi
tn
fhL
Vw nf
hz
gl 7.5
tU braghL, kw Kiwfis l bghU cauij, va Kiw
fla cj.
brJ gh
xU cR FH (straw) ika xU xU
Kidia fl.
kbwhU Kidia fhj gW
fUl (paper clip) fLf.
cR FH
j cR FH ikaid xU nfhzkh
(protractor) mow Wfkhf xl. yhdJ vjj
jlf yhk bjh xU FJnfhil, VgLJjiy
cW brf.
neuoahf msf ayhj btnas xU caukhd bghUis
mjhtJ, TilgJ tisa, bfhofg myJ g
fll cau t VjhtJ xid nj brf.
fhjgW
fU
gl 7.6
cR FH _y mbghU cia ghf. yhdJ nfhzkh
msLfis bjhL l VgL nfhzij msf. Vw nfhz
fhz, mnfhz msid 90c- UJ ff. nfhzij i vf.
iliy ghit nfhoF, jiuklF cs uij msJ mij x
vf. c fhyoUJ mbghU mogFF cs bjhiyit msJ
mij y vd bfhs.
t msfis xU gl Ff.
bghU cau (h) fhz, h = x + y tan i vw rkghil gagLj.
vLJfhL 7.14
200 sKs dh xU fhwho flgL gwJ bfhoUwJ. mj
jiuklJl 300 nfhzij VgLdh, fhwho jiuklUJ vts
cau gwwJ vd fhf. (F xU nenfho csjhf fUJf)
jiuklUJ fhwhoF cs u h vf.
gl AC vgJ s vf.
200
30
A
gl 7.7
h = 200 # 1 = 100
2
mjhtJ jiu klUJ fhwho u 100 .
`
7. Knfhza 217
vLJfhL 7.15
V s ac = x vf.
brnfhz 3 CAB -, cos 60c = AB
AC
AC = AB
(
cos 60c
` x = 2 # 3.5 = 7
60
A
3.5
gl 7.8
vdnt, V s 7 MF.
vLJfhL 7.16
30
sKs xU fg H s 10 3 v,
Na Vw
s vgJ Na iy vd Bc vgJ fg vd
bfhf.
S
C
AB = 10 3 vgJ fg H s vf. A-
Na Vwnfhz i vf.
BC = 30
30
3
3
i = 60c
10 3
vLJfhL 7.17
gl 7.9
jiuklUJ
218 10M tF fj
AB = EC = 30 3 kW
AE = BC = 1.5 vd bfhLfgLsJ.
brnfhz 3 DEC-,
tan 30c = CD
EC
30
1.5
30 3
B
30 3
gl 7.10
CD = EC tan 30c = 30 3
3
CD = 30
`
Mjyh, nfhu cau, BD = BC + CD
= 1.5 + 30 = 31.5
vLJfhL 7.18
neFjhd xU ku nkghf fhdh KJ, mKj gF nH
GJlhk, ku c jiul 30c nfhzij VgLJwJ. ku c mj
moUJ 30 bjhiy jiuia bjhLwJ v, ku KG cauij fhf.
(
C vw ku KJsJ
vd ku c jiuia bjhL
A vd bfhf. ku B mo vf.
AB = 30 kW +CAB = 30c vd
bfhLfgLsd.
brnfhz 3 CAB -,
tan 30c = BC
AB
BC = AB tan 30c
(
30
B
30
gl 7.11
BC = 30
3
= 10 3
bghGJ,
cos 30c = AB
AC
AB
( AC =
cos 30c
vdnt,
AC = 30 # 2 = 10 3 # 2 = 20 3 .
3
Mfnt, ku cau = BC + AC = 10 3 + 20 3
(1)
(2)
= 30 3 .
vLJfhL 7.19
X mntf ngh khd, jiu klUJ 3000 cau, kbwhU
mntf ngh khdij ne nkyhf flwJ. mthW flF nghJ jiu
kl xU Fl UJ mt Vw nfhzf Kiwna 60c
kW 45c v, mj neu ulhtJ ngh khd kW Kj ngh khd
MatF ilgl uij fzLf. ( 3 = 1.732 )
7. Knfhza 219
A
h
3000 - h
45 60
O
gl 7.12
OC = 3000 - h
brnfhz 3 AOC , tan 60c = AC
OC
AC
3000
( OC = tan 60% = 3
= 3000 # 3 = 1000 3
3
3
vdnt,
(1)
(2)
3000 h = 1000 3
( h = 3000 - 1000 # 1.732 = 1268
uL mntf ngh khdfSF ilgl u 1268 .
vLJfhL 7.20
xU nfhu moUJ xU F c Vwnfhz 60c vf.
F moUJ nfhu c Vwnfhz 30c kW nfhu cau
50 v, F cauij fhf.
AD vgJ nfhu cau kW BC vgJ F cau vf.
jnghJ, +CAB = 60c, +ABD = 30c kW AD = 50 vd bfhLfgLsd.
BC = h l vf.
` AB = 50 3
nkY, brnfhz 3 CAB- tan 60c = BC
AB
(1)
( BC = AB tan 60c
220 10M tF fj
h
D
50
60
A
30
gl 7.13
vLJfhL 7.21
xU brFjhd RtU, xU nfhuK xU Fl ilbt csd.
nfhu cUJ ghF nghJ, Rt c kW mo Mat wf
nfhzf Kiwna 45c kW 60c MF. nfhu cau 90 v, Rt
cauij fhf. ( 3 = 1.732 )
AB = x kW AE = h vf.
vdnt, CD = BD - BC = 90 - h .
AE = BC = h
brnfhz
Mfnt, Rt cau
(1)
gl 7.14
(2)
h = 90 - 30 3 = 38.04 .
vLJfhL 7.22
flfiu cs brFjhd ghiw x J flgLs xU fyfiu
sf WbfhoUF xU W, HFir U glFfis ghwh.
mglFf wfnfhzf Kiwna 30c, 60c kW U glFfSilnas
u 300 v, fl klUJ fyfiu sf c uij fhf.
( glFfS, fyfiu sfK xnu nenfho csd)
AB = x vf.
bfhLfgLsit :
D
30
60
h
60
30
300
gl 7.15
7. Knfhza 221
x + 300 = h 3
h
1
c
m
3
(2)
h + 300 = h 3
3
h 3 - h = 300
3
2h = 300 3 .
vdnt, h = 150
3.
vLJfhL 7.23
xU Wt, jiuUJ 88.2 cau iliy nfho fh efU
xU gid 60c Vw nfhz ghwh. jiuF mtdJ iliy ghit
nfhoF ilna cs u 1.2 . J neu fJ, mnj lUJ mt
gid ghF nghJ Vwnfhz 30cMf FiwwJ v, fhy ilbt
g efj uij fhf.
A-UJ Wt gid ghgjhf
bfhnth.
Al , Bl kW C l vgd Al A = Bl B = C l C = 1.2
C l D = 88.2 .
vdnt, BE = CD = 87 .
nkY, brnfhz 3 EAB-,
tan 60c = BE
AB
AB =
87 = 87 = 29 3
tan 60c
3
60c
30c
Cl
Al
Bl
gl 7.16
87 = 87 3 .
tan 30c
Mfnt, g efj u ED = BC = AC - AB
= 87 3 - 29 3 = 58 3
AC =
vdnt,
vLJfhL 7.24
xU fll nk xU bfho fg wJ. jiuYs xU UJ
bfhofg c kW mo Mat Vwnfhzf Kiwna 60c kW 45c
vf. nkY bfho fg cau 10 v, fll cauij fhf.
( 3 = 1.732 )
A vD UJ bfhofg c kW mo Mat Vw
nfhzf Kiwna 60c kW 45c vf.
jnghJ, BC = h kW AB = x vf.
brnfhz 3 CAB-,
tan 45c = BC .
AB
vdnt, AB = BC mjhtJ, x = h MF.
nkY, brnfhz 3 DAB-,
tan 60c = BD
AB
AB = h + 10%
(
tan 60
(1)
gl 7.17
( x = h + 10
3
(2)
(1) kW (2)-UJ, h = h + 10
3
=
10
3h-h
(
h = c
10
3 + 1 = 10^ 3 + 1h
m
mc
3-1
3 -1
3 +1
= 5^2.732h = 13.66
vdnt, fll cau 13.66 .
vLJfhL 7.25
xUt flklUJ 14 cauKs cs xU fg nk js W
bfhL brFjhd xU ghiw Kfo cid 60c Vw nfhzY mj
moid 30c wf nfhzY fhwh v, brFjhd ghiw cau ahJ?
7. Knfhza 223
brnfhz 3 ABE -,
AB =
AE
tan 30c
( AB = 14 3
EC = 14 3
brnfhz 3 DEC -, tan 60c = CD
EC
( a AB = EC )
vdnt,
60
C
30
14
14
tan30c = AE
AB
30
gl 7.18
vLJfhL 7.26
iliy gwJ bfhoUF xU Mfha khdij A vD
UJ ghFnghJ mj Vw nfhz 60c. mkhd iliy 15
dhof gwj mnj UJ mj Mfha khd Vw nfhz 30c
Mf khWwJ. khd 200 / ntf gwJ bfhoUjh, khd gwJ
bfhoUF khwhj iliy cauij fhf.
A vD UJ Mfha khdij
ghgjhf bfhnth. mj Mugiy E vf.
15 dhofSF Mfha khd iy
D vf. BE kW CD vgd Mfha khd
gwF khwhj cau vf.
BE = CD = h vf.
AB = x vf.
30
60
gl 7.19
15 dhof khd brw u,
ED = 200 # 15 = 3000 ( u = ntf # fhy )
BC = 3000 .
mjhtJ,
brnfhz 3 DAC -,
tan 30c = CD
AC
CD = AC tan 30c
224 10M tF fj
mjhtJ, h = (x + 3000) 1 .
3
brnfhz 3 EAB -,
tan 60c = BE
AB
BE = AB tan 60c ( h = 3 x
(
3 x = 1 ^ x + 3000h
(1) kW (2)-UJ
3
3x = x + 3000 ( x = 1500 .
(
(1)
(2)
h = 1500 3 .
(2)-UJ
g 7.2
1.
2.
3.
4.
60
1.5
100
gl 7.20
5.
6.
7.
tl to cs xU fh ika xU sF fg wJ.
tl g mikj P, Q vD U f sF fgdo 90c
nfhzij VgLJwd. nkY, P-UJ sF fg c
Vw nfhz 30c MF. PQ = 30 v, sF fg cauij fhf.
8.
9.
10.
11.
12.
226 10M tF fj
13.
14.
15.
16.
17.
18.
g 7.3
rahd ilia njbjLf.
^1 - sin2 i h sec2 i =
1.
(A) 0
2.
^1 + tan2 i h sin2 i =
(A) sin i
3.
(A) sin i
4.
(A) 1
(B) 1
2
(B) cos i
(B) 0
(B) 0
(D) cos i
(C) tan i
(D) cot i
(C) 1
(D) tan i
(C) 2
(D) 1
(C) tan i
7. Knfhza 227
sin i =
1 + cos i
(A) cos i
(B) tan i
(C) cot i
(D) cosec i
6.
cos x - sin x =
(A) 2 sin x - 1
(C) 1 + 2 sin x
7.
tan i = a v,
x
5.
1-
(B) 2 cos x - 1
(D) 1 - 2 cos x.
x
- k
a + x2
(A) cos i
(B) sin i
(C) cosec i
(D) sec i
8.
9.
y
x2
x = a sec i , y = b tan i v, 2 - 2 - k
a
b
(A) 1
(B) 1
(C) tan2 i
(D) cosec2 i
sec i
=
cot i + tan i
(A) cot i
(C) sin i
(D) cot i
(C) 1
(D) sin i
(B) tan i
10.
(A) tan i
11.
gl, AC =
(A) 25
(B) 25 3
(C) 25
3
(D) 25 2
(B) 1
60c
A
25
gl +ABC =
(A) 45c
(B) 30c
(C) 60c
(D) 50c
13.
100 3
12.
100
(A) 30
(B) 27.5
(C) 28.5
(D) 27
228 10M tF fj
(C) 95
15.
(D) 0
16.
17.
^cos2 i - 1h^cot2 i + 1h + 1 =
(A) 1
18.
1 + tan2 i =
1 + cot2 i
(A) cos2 i
19.
sin2 i +
20.
9 tan2 i - 9 sec2 i =
(A) 1
(D) 75
85
gl, sin i = 15 v, BC =
17
(B) 65
(A) 85
14.
(B) 1
(C) 2
(D) 0
(B) tan2 i
(C) sin2 i
(D) cot2 i
1
=
1 + tan2 i
(B) 0
(C) 9
(D) 9
cfSF bjkh?
gh vnlh (Paul Erdos) (kh 26, 1913 brlg 20, 1996) vgt
Anf ehil nrj fja mP Mth. fja tuyh
mf vif M fLiufis btl mP bgUkf
Kjikahdtuhf t fUjgLwh. j tif fj nkij nahdhL
My (Leanhard Euler) vgt kLnk tUl xljft. vnlh 1475
Muh fLiufis, nahdhL My 800 Muh fLiufis
fj vGsd. vnlh j theh 511 fja mPfnshL
nrJ M brJsh. nkY, fj M brtij xU r_f
nritahf fUdh.
7. Knfhza 229
msa
8.1 mKf
KDiu
tisgu kW
fd ms
v cUis
v T
v nfhs
izj fd cUtf
kW khwh fdmsf
-Galileo Galilei
nenfhL JLf sf, js totf
Rwsf
kW
guf,
kbghUf
tisguf kW fd msf Madtiw
g tF toa xU gFia msa
(Mensuration) vnwh. mwhl th gy iyfY
msa gagLtjh bghUf msfis g
fgJ f mtakhwJ. mogil toa js,
gKf wguf kW k cUtf (v.fh.
nfhsf) tisguf kW mitf fd
msf Madtiw fU bfhnwh.
wguF fdmsF cs j MdJ
ehndh ma (Nano Science) Ka nfhghLf
xwhf fUjgLwJ. Vbd, mj ehndh
ma ms kW bjh EQfij gagLJ
ms rhj gfis mJ bfhs mogilah
mikwJ.
eh j maha cUis, T, nfhs kW
izj fd cUtf wguf kW fdmsf
Madtiw vthW fhgJ vd ff cnsh.
fdmsthdJ, mj RW cUis
gl 8.1
gilfhy fja fdms _ uL gfhf
UFbkd
%jh.
jid
jDila
f
wj
mPf f f fj
nkijahf Mbko fUj rhjid vd fUdh. mt iw br Kiwia
gagL xU gutisa mikj gF
gLwh.
guig fljh.
toa
jstotf,
xU k cUt wgu myJ nkgu
mt gu kW Kgkhz vgJ mjDila btw gu MF.
k bghUf wguf Mfnt,
xU Kgkhz bghU
kW fdmsf bjhlghf btgf guf nrJ ilgJ
mt Fljf tif mj wgu MF. y fd cUtf
gfhsh.
wguid mU cs glf 8.1
gl 8.2
kW 8.2 Mad sFwd.
230
gl 8.3
tiuaiw
xU brtfij mj VnjD xU gfij mrhf bfhL xU
KGRW RHWnghJ clhF k cUt ne tl cUis vdgL.
brJgh
ABCD xU brtf vf. brtfkhdJ
AB vw gfij bghUJ xU KGRW
RHwgLtjhf fUJnth RHahdJ gl
fhoaJ nghw X netl cUisia cUthFwJ.
F AB vgJ cUis mR vdgL. AB-
s cUis s (cau) vd AD(= BC)- s
cUis Mu vd miHfgL.
gl 8.4
F
m
mR
gl 8.5
mR
(i) netl cUis tisgu (Curved Surface area of a right circular cylinder)
mUYs gl, netl cUis mo kW cyikj xnu msthd
tl gFf xWbfhW izahf csd. nkY,
cUis neFJ nkgu tisthf csjh, mj
gu cUis tisgu (lateral surface area or curved surh
face area (CSA) ) myJ wgu vdgL.
cUis tisgu = moRws # cau
CSA = 2rr # h = 2rrh r. myFf.
2rr
gl 8.6
8. msa 231
rr 2
2rrh
= 2rrh + 2 # rr2
Mfnt, bkhj wgu = 2rr (h + r) r. myFf.
rr
gl 8.7
= 2rRh + 2rrh
= 2r (R + r) (R - r + h) r. myFf
gl 8.8
F
ghlgF njitgLnghJ r - njhuha kghf 22 vd bfhnth.
7
vLJfhL 8.1
xU k ne tl cUis (solid right circular cylinder) Mu 7 br kW cau
20 br v, mj (i) tisgu (ii) bkhj wgu Matiw fhf.
( r = 22 vf).
7
r kW h vgd Kiwna netl k cUis Mu kW cau vf.
F,
r = 7 br. , h = 20 br.
jnghJ,
= 2 # 22 # 7 # [20 + 7] = 44 # 27
7
vdnt, bkhj wgu = 1188 r. br..
232 10M tF fzF
20 br.
tisgu = 2rrh
= 2 # 22 # 7 # 20
7
netl cUis tisgu = 880 r.br.
7 br.
gl 8.9
vLJfhL 8.2
880 br.2
10 br.
h + 10 = 14
gl 8.10
2rrh = 2 # 22 # 10 # 4 = 1760
7
7
Mfnt, cUis tisgu = 251 3 r.br..
7
vLJfhL 8.3
khW Kiw :
tisgu
= bkhj wgu
2mogf gu
= 880 2 rr2
= 880 2 # 22 # 102
7
= 1760
7
= 251 3 r.br..
7
2 # 22 # 2 # h # h = 3960
7
7
5
(
h2 = 3960 # 7 # 5 = 225
2 # 22 # 2 # 7
h = 15 (
r = 2 h = 6.
5
Mfnt, c
Uis cau 15 br. kW Mu 6 br..
(
vLJfhL 8.4
3 = cUis tisgu
rkgLjgL l gu
= 2rrh
84 br.
= 2 # 22 # 42 # 120
7
= 31680 br. 2.
500 KG RWf
rkgLjgL l gu 3 = 31680 # 500
120 br.
= 15840000 br. 2
= 15840000 = 1584 2
10000
1 r. lUF rkgLj MF bry = ` 75
100
gl 8.11
xU clw cUis c kW bt Muf Kiwna 12 br.. kW
18br.. vf. nkY mj cau 14br. v mUis tisgu kW bkhj
wguig fhf. ( r = 22 vf.)
7
: r, R kW h vgd Kiwna clw cUis cMu, btMu kW
cau vf.
Mfnt, r = 12 br., R = 18 br., h = 14 br.,
12 br.
tisgu = 2r h(R+r)
14 br.
= 2 # 22 # 14 # ^18 + 12h
7
= 2640 r.br.
bkhj wgu = 2r (R + r) (R - r + h)
gl 8.12
18 br.
xU k bghU moghf rkjs tlgFahf UJ, mgF gu
uhf rhthf FiwJ bfhnl tUnghJ W xU Kokhdh,
m c vd mk bghU T vd miHfgL. netl T
vd TWnghJ T mogF tl to csJ vd, ne vgJ tl toyhd
mogf ika tna brY mR, mogf jsF brFjhf csJ
vd bghUgL. ghl gF, netl Tig tiuaWJ mj wguig
fhngh. fhQ bra_y xUt Tid neuoahf brJ ghfyh.
brJgh
B- brnfhzKila xU brnfhz 3 ABC- I joj xU jhUJ
btobaLf. xWbfhW brFjhd gff VnjD xU
gf bfoahd iy xLf. iy if oJ bfhL iy
mrhf bfhL Knfhzij VnjD xU ir RHWf.
vd fwJ?
K
nfhzij RHWtjh VgL
cUtij
fhz
Kowjh?
thW RHWnghJ cUthF
cUt xU netl T MF.
brnfhz 3 ABC MdJ,
brnfhzij csla AB
vw gfij mrhf bfhL
nghJ
VgL
360cRHY
fdcUt ne tl T
vdgL.
C D
gl 8.13
l =
h2 + r2
brFJau, h =
l2 - r2
rhau,
Mu,
r =
( jhfu njwgo)
D
l - h vd fhzyh.
gl 8.14
gl 8.15
8. msa 235
(1)-UJ eh bgWtJ,
xUtl
nfhz
gF
Mufis
xizJ T cUthFnghJ
r = l c ic m
360c
r = ic
c
m
l
360c
Mu (l)
Fiu
A vgJ tl nfhzgF
gu v,
gl 8.16
2rr = 2rl # ic
360c
2 r
vdnt, T tisgu A = rl2 c ic m = rl ` j .
l
360c
(2)
(rk (2)-UJ)
(ii)
k ne tl T bkhj wgu
(Total surface area of a solid cone)
k T bkhj wgu =
T tisgu
+ tl mogF gu
= rrl + rr2
r rl
r r2
gl 8.17
Mfnt,
37br.
= 4070 r.br.
nkY, bkhj wgu = rr [l + r]
= 22 # 35 # 637 + 35 @
7
Mfnt, bkhj wgu = 7920 r.br.
35br.
gl 8.18
vLJfhL 8.7
O kW C vgd Kiwna xU ne tl T mogF ika kW c vf.
B vgJ mogF tl RW VnjD xU vf. T mogF
Mu 6 br. kW +OBC = 60 o v, T cau kW tisguig fhf.
Mu OB = 6 br. kW +OBC = 60 o vd bfhLfgLsJ.
C
brnfhz 3 OBC-
cos 60 o = OB
BC
(
BC = OB
cos 60c
`
BC = 6 = 12 br.
(1 )
2
vdnt, T rhau l = 12 br.
60c
B
6br.
gl 8.19
tan60 o = OC
OB
OC = OB tan 60c = 6 3
(F
oc = 6
3 -I OC 2 = BC 2 - OB 2 UJ bgwyh)
vLJfhL 8.8
21 br. MuKs xU tlUJ 120c ika nfhz bfhl xU tl
nfhzgFia btobaLJ, mj Mufis xizJ xU Tghdh,
ilF T tisguig fhf ( r = 22 ).
7
T Mu r vf
tl nfhzgF Mu,
R = 21 br.
8. msa 237
(ii)
xU k nfhs ika tahf brY xU js
mnfhsij U rk ghffshf F. xbthU gF xU
miunfhs vdgL.
nfhs tisgu
Mfnt, miunfhs tisgu =
2
2
= 4rr =2 rr2 r. myFf.
2
2rr2
gl 8.22
rr 2
= 2rr2 + rr2
2 rr 2
gl 8.23
clw miunfhs
clw miunfhs
3+)
btw tisgu
cw tisgu
bkhj wgu = )
2
2
2
2
= 2 rR + 2 rr + r ^ R - r h
2
2
= 2r^ R + r h + r^ R + r h^ R - r h
= r^3R2 + r2h r. myFf.
vLJfhL 8.9
7 clKs xU clw nfhsD cwkhf xU rf u nkhlh
ir rhfr brwh. mj rhfr u rhfr bra ilL clw
nfhs c wguig fhf. ( ( r = 22 vf)
7
clw nfhs cw l
2r = 7
nkhlh ir u, rhfr bra ilL gu
= nfhs cw tisgu
= 4rr2 = r (2r)
2
= 22 # 7
7
Mfnt, nkhlh ir u rhfr brL l gu = 154 r. br..
8. msa 239
vLJfhL 8.10
xU k miunfhs bkhj wgu 675r r.br. v mj tisguig
r
fhf.
675 r br.2
( r2 = 225
k miunfhs tisgu = 2rr2 = 2r # 225 = 450r r.br..
gl 8.25
vLJfhL 8.11
miunfhs tot z jok 0.25 br.. mj cw Mu 5 br. v
mz btw tisguig fhf. ( r = 22 vf)
7
r, R kW w vgd Kiwna miunfhs tot z c Mu,
bt Mu kW jok vf.
` bt Mu
0.25br.
5br.
= 2 # 22 # 5.25 # 5.25
7
Mfnt, z btw tisgu = 173.25 r.br..
gl 8.26
g 8.1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
8.3 fd ms (Volume)
Jtiu y k bghUf wgu bjhlghd fzFfis fnlh.
nghJ eh, y efj fd cUtf fdmsfis vthW fzLtJ vd
fhngh. fdms vgJ lij milJ bfhS ms MF. xU k
bghU fdms vgJ k bghU vrhj wa MF.
vLJfhlhf, xU k bghUis XuyF gf bfhl KoW vif
fd rJufshf f Kokhdh, mfdrJuf vifna mbghU
fdms MF.
8. msa 241
gl 8.27- cs fdrJu fdms
= gf # gf # gf
= 1 br. # 1 br. # 1 br. = 1 f. br..
xU bghU fdms 100 f.br. vd TWnthkhdh,
mbghUis KGtJ ug ekF 1 f.br. fdms bfhl 100
fdrJuf njit vgij czJwJ.
1br.
1br.2
1br.
1br.
gl 8.27
tisguig nghynt fdms xU if kghF. nkY k bghUf
lbgadh mt fdms khw VgLtiy. y fd cUtf
fdmsf nH tukhf jugLsd.
V = rr 2 h
rr 2
gl 8.28
R kW r vgd Kiwna clw cUis bt
kW c Muf vf. nkY h vgJ cUis cau vf.
fdms, V =
btgf cUis
cgf cUis
3-)
fdms
fdms
= rR 2 h - rr 2 h
R
gl 8.29
8br.
vLJfhL 8.12
xU netl cUis tisgu 704 r.br. kW mj cau 8 br. v,
mUis fdmsit l fhf. ( r = 22 )
7
r kW h vgd Kiwna xU netl cUis Mu kW cau vf.
h = 8 br., tisgu = 704 r.br.
tisgu = 704
2 rrh = 704
(
704br.2
22
( 2 #
# r # 8 = 704
7
r
704
7
#
r =
= 14 br.
`
gl 8.30
2 # 22 # 8
242 10M tF fzF
cUis fd ms = 4.928 l.
(1000 f.br. = l l)
vLJfhL 8.13
xU clw U FHh s 28 br.., mj bt kW clf
Kiwna 8 br. kW 6 br.. v, U FHh fdmsit fhf. nkY 1 f.br.
U vil 7 uh v, U FHh vilia fhf. ( r = 22 )
7
r, R kW h vgd Kiwna UFHh c Mu, bt Mu kW cau vf.
6br.
h = 28 br.
2r = 6 br., 2R = 8 br. ,
U FHh fdms, V = r # h # (R + r) (R - r)
28br.
= 22 # 28 # (4 + 3) (4 - 3)
7
fdms, V = 616 f.br.
`
1 f.br. U vil = 7 uh
616 f.br. U FHh vil = 7 # 616 uh
Mfnt,
8br.
gl 8.31
vLJfhL 8.14
xU k ne tl cUis mogf gu kW fdms Kiwna 13.86 r.br.
kW 69.3 f.br.. v, mUis cau kW tisguig fhf. ( r = 22 )
7
Mfnt,
rr h = 69.3
2
13.86 # h = 69.3
h = 69.3 = 5 br.
13.86
2
nkY, mogf gu = rr = 13.86
22 # r2 = 13.86
7
2
r = 13.86 # 7 = 4.41
22
`
r =
V = 69.3 br.3
A =13.86 br.2
gl 8.32
2
T fdms V = 1 # rr h f. myFf. Nuij fhQ bra_y
3
ahagLjyh.
brJgh
fl gl fhoathW rk ms Mu kW cau bfhl clw T
kW clw cUisia jahf. nghJ eh fl bra_y T
fdmsid flayh. kz myJ utdh Tid u. wF
mjid cUisD bfhLf. nrhjidia bjhlJ br nghJ _whtJ
Kiw W cUisahdJ kz / utjh KGtJ u.
gl 8.33
vLJfhL 8.15
xU k netl T fdms 4928 f.br.. kW mj cau 24 br.
v, mT Muij fhf. ( r = 22 vf )
7
r, h kW V vgd Kiwna T Mu, cau kW fdms vf.
Mfnt,
Mfnt,
1 rr2 h = 4928
3
1 # 22 # r2 # 24 = 4928
3
7
2
r = 4928 # 3 # 7 = 196.
22 # 24
T Mu r =
196 = 14 br..
4928br.3
24br.
r
gl 8.34
gl 8.35
xU T ilfl fdms vgJ
msf ntWghil ju ntbwhWky. (gl 8.35)
uL Tf fd
xU k netl T il flij vLJbfhnth. R vgJ
bfhLfgl T Mu vf. r kW x vgd Kiwna ilflij a
wF ilj a T Mu kW cau vf. h vgJ ilfl cau
vf.
jnghJ,
ilfl fd ms, V =
bfhLfgl
a T
3-)
T fd ms
fdms
2
2
= 1 # r # R # (x + h) - 1 # r # r # x
3
3
2
2
2
V = 1 r 6 x^ R - r h + R h @ .
3
(1)
8. msa 245
A
F
= FE
GE
h
= x+h
(
x
= rh
(
C
h+x
G
= rh
(2)
(
thW, eh bgWtJ
x = rh
R-r
2
2
2
nghJ (1)-UJ ( V = 1 r 6 x^ R - r h + R h @
E
3
gl
8.36
2
( = 1 r 6 x^ R - r h^ R + r h + R h @
3
2
( (2)-UJ )
( = 1 r 6 rh^ R + r h + R h @
3
ilfl fdms, V = 1 rh (R2 + r2 + Rr) f.myFf.
3
BF
DG
R
r
Rx - rx
x (R - r)
* ilfl tisgu = r (R + r) l , F l =
h + (R - r)
* ilfl bkhj gu = rl (R + r) + rR + rr , F l =
* (njFait my)
2
h + (R - r)
vLJfhL 8.16
xU ilfl toyhd th nkw kW mow Muf Kiwna 15 br.
kW 8 br.. nkY, MH 63 br. v, mj bfhssit l fhf. ( r = 22 )
7
R kW r vgJ Kiwana th nkw kW mow gFf Muf
vd h vgJ mj cau (MH) vd bfhf.
15br.
2
2
th fdms = 1 rh (R + r + Rr)
3
2
2
= 1 # 22 # 63 # (15 + 8 + 15 # 8)
3
7
= 26994 f.br.
63br.
8br.
gl 8.37
brJgh
R myF MuK, h myF cauKs xU cUis tot ghuij vLJ
bfhf. mjid KGtJ juh u. r myF Mu bfhl (F R 2 r)
nfhsij, cUisghu _f brJ btnaa j fdmsid
fLo. nghJ nfhs fdms btnawgl j fdmsF
rk MF.
3
vdnt, nfhs fdms, V = 4 rr f. myFf vd mJ bfhsyh.
3
h
btnawgl
j
r
r
4 rr 3
3
R
gl 8.38
(ii)
clw nfhs
btnfhs
cnfhs
3=
3-)
fdms
fdms
fd ms
3
3
= 4 rR - 4 rr
3
3
3
3
gl 8.39
` clw nfhs fdms = 4 r (R - r ) f.myFf.
3
(iii) k miu nfhs fdms (Volume of a solid hemisphere).
k miunfhs fdms = 1 # k nfhs fdms
2
3
= 1 # 4 rr
2 3
2 rr
3
3
2
k miunfhs fdms = rr f.myFf.
3
gl 8.40
(iv)
= 2 # r # R3 - 2 # r # r3
3
3
gl 8.41
8. msa 247
vLJfhL 8.17
8.4 br. l bfhl xU nfhstot k cnyhf vFo fd msit
fhf.( r = 22 vf )
7
r vgJ k nfhs tot cnyhf v Fo Mu vf.
Mfnt,
2r = 8.4 br.
8.4br.
( r = 4.2 br.
3
cnyhf vFo fd ms V = 4 rr
3
= 4 # 22 # 42 # 42 # 42
3
7
10 10 10
gl 8.42
vLJfhL 8.18
xU T, xU miunfhs, kW xU cUis Mad rk moguid
bfhLsd. T cau, cUis cauF rkkhf, nkY au,
mt MuF rkkhf Ujh _ fd msfSilna cs
jij fhf.
r
h
gl 8.43
(r=h)
vLJfhL 8.19
xU k nfhs fdms 7241 1 f.br. v, mj Muij fhf.
7
( r = 22 vf)
7
r kW V vgd Kiwna nfhs Mu kW fdms vf.
r
V = 7241 1 f.br.
br.3
7
7241 1
7
4 rr3 = 50688
(
7
3
4 # 22 # r3 = 50688
gl 8.44
(
7
3
7
3
r = 50688 # 3 # 7
7
4 # 22
= 1728 = 43 # 33
Mfnt, nfhs Mu, r
= 12 br..
vLJfhL 8.20
xU clw nfhs fdms 11352 f.br.. kW mj bt Mu 8 br..
7
v, mnfhs cMuij fhf ( r = 22 vf).
7
R kW r vgd Kiwna clw nfhs bt kW c Muf vf.
Mfnt,
vdnt,
R
8br.
gl 8.45
c Mu r = 5 br..
g 8.2
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
8. msa 249
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
gl 8.46
izj fd cUt bkhj wgughdJ mizj cUt
izJs fdcUtf bkhj wguf TLjYF rkkhf Uf
ntoaiy. Uj nghY, gl 8.46- izj fd cUt bkhj
wgughdJ mUt izJs T kW miunfhs wguf
TLjYF rkkhF. nkY mizj cUt fd ms MdJ izJs
muL fd cUtf fd msf TLjYF rk MF. glUJ,
fd cUt bkhj wgugs = miunfhs tisgu + T tisgu
fd cUt fd ms = miunfhs fd ms + T fd ms
vLJfhL 8.21
Mu r = 3.5 br.
17.5br.
xU k kubghikahdJ miunfhs nk T
izj to csJ. miunfhs kW T Mat Mu
3.5 br.. nkY bghik bkhj cau 17.5 br. v mbghik
jahf gagLjgl ku fd msit fhf. (r = 22 )
7
miunfhs gF :
T gF :
Mu r = 3.5 br.
3.5br.
gl 8.47
cau, h = 8 br..
11.5br.
8br.
vLJfhL 8.22
xU nfhigahdJ miunfhs J cUis izj to csJ. cUis
gF cau 8 br. kW nfhig bkhj cau 11.5 br.. v mnfhig
bkhj wguig fhf.
(r = 22 vf.)
7
miunfhs gF :
cUis gF :
miunfhs gF tisgu
+ cUis gF tisgu
gl 8.48
8. msa 251
Mu, r = 21
cau,
h = 21
21
49
vLJfhL 8.23
xU rf TlhukhdJ cUis J T izj to mikJsJ.
Tlhu bkhj cau 49 . mj moghf l 42 . cUisghf cau
21 . nkY 1 r. jh J iy `12.50 v, Tlhu mikf njitahd
jh J iyia fhf. ( r = 22 )
7
l
h1
cUis gF
T gF
r
l, 2r = 42
Mu, r = 21
cau, h1 = 49 - 21 = 28
rhau, l =
h1 + r
28 + 21
= 7
42
4 + 3 = 35
2
gl 8.49
+ T gF tisgu
= 2rrh + rrl = rr (2h + l)
= 22 # 21^2 # 21 + 35h = 5082
7
vdnt, jh J gu = 5082 r.
1 r. jh J iy = `12.50
vdnt, njitahd jh J bkhj iy = 5082 # 12.5 = `63525.
vLJfhL 8.24
xU clw nfhs bt kW c lf Kiwna 8 br. kW 4
br.. nfhskhdJ cUfgL 8 br. lKs ne tl k
Tghf khwglh T cauij fhf.
R kW r vgd Kiwna clw nfhs bt kW
c Mu vf.
4br.
2R = 8 br.
2br.
R = 4 br.
2r = 4 br.
r = 2 br.
2r1 = 8 br.
( r1 = 4 br.
k T fd ms = clw nfhs fd ms
1 rr 2 h = 4 r 6 R 3 - r 3 @
3 1
3
8br.
gl 8.50
Mfnt,
1 # r # 42 # h = 4 # r # ^43 - 23h
3
3
64
- 8 = 14
h =
4
T cau h = 14 br..
vLJfhL 8.25
7 br. lKs cUis tot Kfit js j csJ. m
xbthW 1.4 br. lKs y nfhs tot gF ff nghlgLwJ.
cUisYs kl 5.6 br. cau vjid gF ffis KfitD
nghlntL vd fhf?
5.6 br.
h = 5.6 br.
7br.
gl 8.51
vLJfhL 8.26
14 br. lKs xU cUis tot FHh tahf, jiu kF 15 .
ntf 50 sK kW 44 mfyKs xU brtf tot bjhoF brYdh,
bjho 21 br. cauF j ug vjid k neukhF? (r = 22 vf.)
7
ntf 15 . / k
j ntf = 15 . / k
14 br.
= 15000 / k
FHh l, 2r = 14 br.
r = 7
100
21br.
h vgJ j kl cau vf
44
50
h = 21 br. = 21
gl 8.52
100
8. msa 253
jnghJ 1 k neu FHh tna btnaa j fd ms
= FHh FWF btL gu # neu # ntf
= rr2 # 1 # 15000
= 22 # 7 # 7 # 15000 f.br.
7
100 100
bjho ghrgl j fd ms
lbh = 50 # 44 # 21
100
Mfnt,
Mfnt T = 2 k
vdnt,
vLJfhL 8.27
55 br. # 40 br. # 15 br. vw msf bfhl fdbrtf tot k U
gyif cUfgL xU FHhahf thfgLwJ. mFHh bt l kW jok
Kiwna 8 br. kW 1 br. v, mFHh sij fhf. (r = 22 vf.)
7
h1 vgJ FHh s vf.
Ugyif fdms =
U FHh :
bt l,
jok,
vdnt, c Mu r = R - w = 4 - 1 = 3 br.
Mfnt,
w = 1 br.
40br.
15br.
1br.
2R = 8 br.
8br.
55br.
gl 8.53
rh1 (R + r) (R - r) = lbh
22 # h (4 + 3)(4 - 3) = 55 # 40 # 15
1
7
FHh s, h1 = 1500 br. = 15 .
g 8.3
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
(A) 20 br.
(B) 25 br.
5.
6.
(C) 30 br.
(C) 40 br. 3
(D) 15 br.
(D) 90 br. 3
7.
(A) 10 br.
(B) 20 br.
(C) 30 br.
(D) 96 br.
8.
10 br. v mj tisgu
9.
(A) 6 br.
(B) 8 br.
(C) 10 br.
10.
(D) 12 br.
(C) 80 br. 3
(A) 4 : 1
(B) 1 : 4
12.
(A) 8r br. 2
13.
(A) 12 br. 2
14.
15.
(A) 4 br.
(B) 3 br.
(C) 3 br.
(D) 2 br..
3
4
2
3
uL nfhsf tisguf j 9 : 25. mt fd msf
j
(A) 81 : 625
16.
(A) 2r a2 r.m
17.
(A) 25 br.
18.
(B) 16 br. 2
(C) 2 : 1
(C) 4r br. 2
(D) 3r br. 2.
(D) 27 : 125.
(C) 3r a r.m
(C) 27 : 75
(B) 3r a2 r.m
(D) 1 : 2
(C) 5 br.
(D) 10 br..
19.
(A) 6r br. 2
20.
(D) 8r br. 2.
msf j
(A) 1 : 8
(B) 2: 1
(C) 1 : 2
(D) 8 : 1
21.
(A) 12 br. 2
(B) 8 br. 2
(C) 16 br. 2
(D) 18 br. 2
22.
4 : 3 v, tisguf j
(A) 16 : 9
(B) 8 : 6
(C) 4 : 3
(D) 3 : 4
t.v
idbfhf
bga
gl
netl k
cUis
(Right circular
cylinder)
fdms
( Curved
Surface area)
(Volume)
2rrh
2rr^h + r h
rr 2 h
h
r
r
netl clw
cUis
(Right circular
hollow cylinder)
2rh^ R + r h
netl
k T
(Right circular cone)
rrl
rr^l + r h
1 rr 2 h
3
-------
-- - - - - -
1 rh^ R2 + r2 + Rr h
3
4rr2
---
4 rr 3
3
---
---
4 r^ R 3 r3h
3
2 rr 2
3rr2
2 rr 3
3
rR 2 h rr 2 h
2
2
2r^ R + r h^ R r + hh = rh^ R r h
= rh^ R + rh^ R rh
r
r
ilfl
(Frustum of a cone)
knfhs
(Solid sphere)
clw nfhs
(Hollow sphere)
k
miunfhs
(Solid hemisphere)
clw
miunfhs
(Hollow
hemisphere)
R
r
2
2
2r ^ R + r h
T
h
r
l = h2 + r2
h = l2 r2
r = l2 h2
tisgu = tlnfhzgF gu
rrl
2
= i # rr
360
s = T moRws
12
L = 2rr
R
l
2
2
2
2
2r ^ R + r h + r ^ R r h
= r^3R2 + r2h
1 3 = 1000 l, 1 bl 3 = 1 l,
2 r ^ R3 r3h
3
gagLjgl
cnyhf
fdms =
9
mKf
bjhLnfhLf
Knfhzf
tlehfuf
uk Fj
(598-668 ..)
ah
gHfhy ah
fwj fj mP
ukhjh jhejh
vw iy uk Fj
vGdh. to, tl
ehfu gu fhQ Nu
t f wj fLo
MF.
p, q, r kW s vgd
tlehfu gff v,
mj gu fhQ Nuij
njhuhakhf kW rahf
tUkhW fljh.
p+r
tl ehfu gu
q+s
= c 2 mc 2 m (njhuhakhf)
= (t - p) (t - q) (t - r) (t - s)
(rahf)
F, 2t = p+q+r+s .
brKiw toa
Give me a place to stand, and I shall move the earth
-Archimedes
9.1 mKf
.K.3000 Jtf v, njha toa
yfis msl gagLjglJ. Mugfhy
toa vgJ mDgt _ykhf flagl,
s, nfhz, gu kW fd ga nfhghLfis
bfhL tsailjJ. y msit, fLkhd,
tha kW w gtif bjhf nghw
tYs eilKiw njitfis iw br
bghUL toa nfhghLf cUthd.
afj, gFgh nghw ghlfis
l toaYfhd KaJtij FiwF
tif ghll khwfis bfhLtu y
rg fhy gy a Kafis nkbfhLsd.
Mdh gy fjayPf cWahf khwij
vwd. cik toa fj
w gFf cs gy fj fis J
bfhs cjwJ. ghlgF eh tl
bjhLnfhLf, Knfhzf kW tlehfufis
bfhLfgl msfis bfhL vthW tiutJ
vd fhngh.
eh xgjh tF tlnjhL bjhlila
eh (chord), tlJL (segment), tl nfhzgF
(sector) nghwt bghUis mJsnsh.
fhQ braf _y btLnfhL (Secant),
bjhLnfhL (Tangent) Madtiw id TWnth.
brJ gh
xU fhj VnjD
xU Mu bfhl tl
tiuf.
mtlF
PQ
vw
btLnfhL
tiuf.
PQ-F izahf mj
U wfY gy iz
nfhLfis tiuf. btL
nfhLf, tlij rF
f
xiwbahW
260
P
A
M
L
D
B
l3
l4
l2
l5
B
C
A
D
l1
brnfhz DOPA -, OA = AP
2
2
2
OP = OA + AP ( jhfu njw go)
AP =
OP - OA .
vLJfhL 9.1
3.2 br.. MuKs tl tiuf. tl nk P vw xU ia FJ
m tna xU bjhLnfhL tiuf. ( ikaij gagLJf)
cjgl
T
N
3.2br..
Tl
3.2 br..
Tl
tiuKiw:
O-it ikakhf bfhL 3.2 br.. MuKs tl tiuf.
(i)
(ii) tl nk P vw ia FJ OP I izf.
bjhLnfhL - eh njw.
vLJfhL 9.2
3.2 br. MuKs tl tiuf. tl nk P vw iaia FJ
m bjhLnfhL-eh njwij gagL bjhLnfhL tiuf.
bfhLfgLsit : tl Mu = 3.2 br..
cjgl
R
Q
R
O
Q
Tl
3.2 br.
Tl
tiuKiw
O-it ikakhfbfhL 3.2 br.. MuKs tl tiuf.
(i)
bjhLnfhLf tiuayh.
vLJfhL 9.3
3 br. MuKs tl tiuf. tl ikaUJ 7 br.. bjhiy
xU ia FJ, mUJ tlF bjhLnfhLf tiuf. nkY
bjhLnfhLf sij msJ vGJf.
bfhLfgLsit:
tl Mu = 3 br.., OP = 7 br..
cjgl
3b
r.
6.3
br
..
7 br.
Tl
r.
b
6.3
Tl
tiuKiw (Construction)
(i)
(ii)
(iv)
(v)
uL tlfS T kW T l - rF.
(vi)
rghj
brnfhz TOPT -
PT =
OP - OT =
49 - 9 =
40
7 -3
g 9.1
1.
2.
3.
4.
5.
Y
A
(ii) mogf, cnfhz kW
mogfUJ v cF tiuagl
eLnfhL (median) juglh vthW
Knfhz tiutJ vd fhngh.
O
P
nfhz i -I csla nfhL
Jo nk mikj tlgFia tiuj
90i
bfhLfgl nfhzij csla
nfhLJo J mikj tl gFia
tiu Kiwia fhngh.
tiuKiw
(i)
BC vw nfhLJL tiuf.
(ii)
B -, +CBX = i tiuf.
(iii)
BY = BX tiuf.
9. brKiw toa 265
(iv)
(v)
(vi)
C2
goiyf tfyh.
C1
C3
tiuKiw (Construction)
(i)
nfhLJL AB tiuf.
(ii)
(iii)
AY = AX tiuf.
(iv)
O
i
AY -ia O- rfL.
O-it ikakhf, OA I Mukhf
(v)
bfhL xU tl tiuf.
(vi)
tl khW tlJo C vw
ia FJ AC kW BC ia
izf.
(vii) 3 ABC vgJ njitahd Knfhz MF.
AX = AY .
OB = OA.
( tl Muf).
AX vgJ A vw mikj bjhLnfhL kW C vgJ tl nk
mikj xU .
nkY,
( bjhLnfhL - eh njw).
Fiu
vLJfhL 9.4
AB = 6 br.. +C = 40c kW c C-UJ AB-F tiuagl FJnfho
s 4.2 br.. bfhl DABC tiuf.
bfhLfgLsit : DABC - AB = 6 br.., +C = 40c ,
C-UJ AB-F tiuagl FJnfho s = 4.2 br..
K
cjgl
Cl
4.2 br..
40c
6 br..
4.2 br..
40c
40c
M 6 br..
tiuKiw
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
(vii)
(viii)
(ix)
vLJfhL 9.5
mogf BC = 5.5 br.., +A = 60c kW c A-UJ tiuagl eLnfhL
AM- s = 4.5 br. bfhl DABC tiuf.
bfhLfgLsit : DABC -, BC = 5.5 br.., +A = 60c, eLnfhL AM = 4.5 br..
K
A
cjgl
A
Al
60c
..
br
4.5
4.5br..
60c
M 5.5br..
60c
tiuKiw
5.5br..
(i)
(ii)
(iii)
BY= BX tiuf.
(iv)
(v)
(vi)
vLJfhL 9.6
BC = 4.5 br., +A = 40c kW c A-UJ BC F tiuagl eLnfho
s AM = 4.7 br.. vd UF go DABC tiuf. nkY A-UJ BC-F tiuagl
FJnfho s fhf.
bfhLfgLsit : DABC -, BC = 4.5 br.., +A = 40c kW
eLnfho s AM = 4.7 br..
cjgl
A
4.7br..
K
40c
Al
4.5br..
3.2br..
40c
4.
7b
r.
40c
4.5br..
tiuKiw
(i)
(ii)
(iii)
BY = BX tiuf.
(iv)
(v)
(vi)
g 9.2
1.
2.
3.
4.
5.
9.4
xU ehfu ehF cfS, xU tl g
mikjh mehfu tl ehfu (Cyclic Quadrilateral) vdgL. tl
ehfu v nfhzf if u nfhzfshF. mjhtJ
vnfhzf TLj 180c MF. Mfnt jh, xU tl ehfu
tiua IJ msfSF gyhf jFj ehF msfns nghJkhdJ.
bfhLfgl msfis bfhL tlehfu ABCD
tiuj cs gntW goiyfis g fhngh.
(i) bfhLfgl msfis bfhL xU
cjgl tiuJ 3 ABC myJ 3 ABD tiuf.
O
B
C
O
vLJfhL 9.7
AB = 6 br.., AC = 7 br.., BC = 6 br.. kW AD = 4.2 br.. msf bfhl
tl ehfu ABCD tiuf.
bfhLfgLsit : tl ehfu ABCD-, AB = 6 br.., AC = 7br..,
BC = 6 br.. kW AD = 4.2 br..
cj gl
C
..
7b
r
r.
.
r.
7b
4.2br..
6b
..
6br
4.2br..
6br..
6br..
tiuKiw
(i)
cjgl tiuJ m bfhLfgl msfis Ff. AB = 6 br. mss
xU nfhLJL tiuf.
(ii) f A kW B- ia ikakhf bfhL Kiwna 7 br. kW 6 br.
MuKs tlf (arcs) tiuf. mitf mJ C vw rF. AB
kW AC -fis izf.
(iii) nfhLJLf AB kW AC-f ikaFJnfhLf tiuJ mit
rF O-I fhf.
(iv) O-I ikakhf kW OA (= OB = OC) -I Mukhf bfhL DABC - RW
tl tiuf.
(v) A-I ikakhf bfhL 4.2br. MuKs tl tiuf mJ RW tlij
D- rfL.
(vi) AD kW CD Madtiw izf. Jnt njitahd tlehfu ABCD MF.
9. brKiw toa 271
cj gl
r.
7b
r.
4br..
6br..
7.5
br
..
6br..
br
7b
7.5
..
4br..
tiuKiw
(i)
PQ = 4 br.. tiuf.
(ii)
(iii)
PR kW QR-fis izf.
(iv)
(v)
(vi)
X
C
4.5br..
4.5br..
5.5br..
5.5br..
6br..
80c
B
80c
6br..
(i)
FG = 6 br.. kW +EGH = 40 o
cjgl
G
H
40c
6br..
40c
6br..
50c
E
5.2br..
50c
5.2br..
tiuKiw:
(i)
jnghJ
S
O
100c
P
100c
70c
40c
4br..
70c
40c
4br..
tiuKiw:
(i) cjgl tiuJ, m bfhLfgl msfisFf.
PQ = 4 br.. mss nfhlJL tiuf.
(ii) P- +QPX = 100c vD go PX tiuf.
(iii) Q- +PQY = 40c vD go QY tiuf QY MdJ PX -I S- rfL.
(iv) PQ kW PS-f ikaFJnfhLf tiuJ mit rF O-ia
fhf.
(v) O-it ikakhf OP( = OQ = OS )ia Mukhf bfhL 3 PQS - RW
tl tiuf.
(vi) Q-, +SQZ = 70c vD go QZ tiuf. mJ tlij R- rfL.
(vii) RS-I izf.
cjgl
4.2br..
35c
5.8br..
4.2 br..
35c
5.8br..
tiuKiw
(i)
RW tl tiuf.
g 9.3
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
cfSF bjkh?
1901 Kj xbthU ML aa, nta, clTa (kUJt)
ya kW mik Ma Jiwf wJ sFnthF bgUikFa
nehg gR (Nobel Prize) tHfgL tUwJ. l eho lhnAhYs
nehg mwflis _y ML njhW tHfgL tU ta grhdJ
xU rtnjr UjhF. Mdh fjF nehg gR tHfgLtiy.
rtnjr fj Tlikgh (International Mathematical Union) ehF
MLfSF xU Kiw elj bgW rtnjr fj fhu kheho
xbthU Kiw 40 taij flfhj uL, _W myJ ehF fja
mPfSF tHfgL UJ gjf (Fields Medal) vdgL.
gjf fjfhd nehg gR vd ghuhlgLwJ.
9. brKiw toa 277
10
tiuglf
10.1 mKf
mKf
Ugo tistiuf
tiuglf
w tiuglf
bu blfho
(Rene Descartes)
(1596-1650)
uh
blfho, kUJtkid
gLif UFnghJ <
() xW mtUila miw
xU _iy R R gwJ
bfhoUgij ghJ fhoa
jsij fljh.
blfho gFKiw tot
fjij cUthdh. j
_y Mabjhiy mRfis
gagL
tiuglfis
tiutjF ttFjh.
I think, therefore I am
- Rene Descartes
tiuglf (Graphs) vgd jftfis fhL
glfshF. vil vthW cauJl bjhlilanjh,
mnj nghW U ntWgl msf vthW bjhlilad
vgij tiuglf czJ. y neuf
afjij fK bfhzJ J bfhtJ
fodkhf UF. FpLfsh mikj fj
nfhitfSF kW mt tiuglfSF
ilnas bjhlig fW bfhtJ afj
totikfis J bfhs ttif brwJ.
fU bfhLs, fhz ntoa
fj dhF sfkF tif XusF
Jakhd tiuglij tiu gHfij khztf
VgL bfhs ntL. xU fzF toa
sf bgwkLkyhJ afj it frahf
csjh vd nrhjid brJ ghf, ftdJl
tiuagl tiuglf cj. tiuglf _y
bgwgL f midJ njhuhakhd kf
vgij idbfhs ntL. vj msF
Jakhf tiuglfis tiunwhnkh, mnj msF
bgwgL kfS Jakhf mik.
f : A " B xU rh vf. F A kW B vgd
bkbaf fz R - cfzfshF. midJ
tir nrhof fzkhd "^ x, yh ; x ! A, y = f (x) ,
vgJ f - tiugl vd miHfgL.
y = (x + 1) (x - 2) ,
y = (x + 4) (x + 1) (x - 2),
Ugo gYWnfhit
Kgo gYWnfhit
y = 1 (x + 4) (x + 1) (x - 3) (x - 0.5)
14
ehgo gYWnfhit
y = ax + b, a ! 0, - nenfhL
2
y = ax + bx + c , F a , b
y = ax + bx + c - tiugl
b 2 1
b2 4ac m .
` x + 2a j = a c y + 4a
2
Mfnt, 1 c y + b - 4ac m $ 0 .
a
4a
2
tistiu (gutisa) c V c- b , 4ac - b m MF.
2a
4a
2
a > 0 v, tistiu nkneh w cilaJ. y = 4ac - b vw
4a
nenfho J kW mjF nkny tistiu mik. nkY tistiuahdJ
Ugo gYWnfhitfSF y vLJfhLfS mt tiuglf
jik nHs mltiz bfhLfgLsd.
10. tiuglf 279
tir
v
gYWnfhit
2
( y = ax + bx + c )
y = 2 x2
a = 2, b = 0, c = 0
y = 3 x2
a = 3, b = 0, c = 0
y = x - 2x - 3
a = 1, b = 2, c = 3
2
a-
F
(0, 0)
(0, 0)
(1, 4)
tistiu
jik
(i)
y = ax2 + bx + c -I gagL
(ii)
vLJfhL 10.1
y = 2x -F tiugl tiuf.
x -F 3-UJ 3 tius KGf kfis bfhLJ mtF Vw
y- kfis fL, flthW mltizgLJf.
x
x
-2
-1
18
18
y = 2x
-3
2
y
msl
xmR 1br. = 1 myF
y=
2x 2
tiuahdJ y = 2x - tiuglkhF.
Fiu
UF.
lgf
mjhtJ,
mikJs
y -m
tiugl
xl
(1, 2)
gF fzho gkhF.
yl
gl 10.1
vLJfhL 10.2
y =- 3x tiugl tiuf.
x - F 3 UJ 3 tius KGf kfis bfhLJ mtF Vw
y kfis fL, flthW mltizgLJf.
x
x
y =- 3x
27
12
12
27
10. tiuglf 281
msl
xmR 1br. = 1 myF
ymR 1br. = 3 myFf
xl
x
(1,3)
y = - 3x 2
(1,3)
yl
gl 10.2
(3, 27), (2, 12), (1, 3), (0, 0), (1,3), (2, 12) kW (3, 27) Ma fis
tiugljh Ff.
mfis xU nenfhlw iHthd tistiuah (smooth curve)
2
izf. thW bgwgL tistiu y =- 3x tiuglkhF. tiugl
gutisa (parabola) vdgL.
Fiu
2
kfns,
bfhLfgl
rkgho
vLJfhL 10.3
2
tiugl _y f: x - 2x - 3 = 0
= x2 - 2x - 3 - tiuglij tiunth.
Kj y
x2
16
- 2x
12
(3, 12), (2, 5), (1, 0), (0, 3), (1, 4), (2, 3), (3, 0), (4, 5) Ma f i s
nenfhlw
iHthd
tistiuah
msl
xmR 1br. = 1 myF
ymR 1br. = 2 myFf
(3, 0) Ma f btLwJ.
f x Ma bjhiyf
1 kW 3.
Mfnt, fz {1, 3}.
Fiu
(ii) y- kf if kW
Fiw vfshf Ugjh
tistiuahdJ x-mRF
nkY G mik.
= x2
-2
x3
xl
yl
gl 10.3
vLJfhL 10.4
2
tiugl _y f: 2x + x - 6 = 0
Kj, x -F 3-UJ 3 tius KGf kfis bfhLJ mtF
2
Vw y = 2x + x - 6 kfis fL, flthW mltizgLJf.
2x
18
18
x
6
15
(3, 9), (2, 0), (1, 5), (0, 6), (1, 3), (2, 4) kW (3, 15) Ma fis
tistiu x- mir (2 , 0) kW
(1.5, 0) Ma f btLwJ.
f x Ma bjhiyf
2 kW 1.5 MF.
+x-6
Mfnt, fz {2 , 1.5 }.
y = 2x 2
Fiu
2
2x + x - 6 = 0 -I tiugl
_y f tU Kiwia
gwyh.
(i) y = 2x - tiugl tiuf.
2
xl
yl
gl 10.4
vLJfhL 10.5
2
2
y = 2x - tiuglij tiuJ mUJ 2x + x - 6 = 0 vw rkghil
f.
2
2
Kj y = 2x - tiuglij tiunth. y = 2x F tU mltizia
mikf.
x
3
2
1
0
1
2
3
x2
y = 2x 2
18
18
y
msl
xmR 1br. = 1 myF
ymR 1br. = 2 myFf
nenfhlw
fis
y=2
x2
2x + x - 6 = 0 - _yfis
2
2
fhz y = 2x kW 2x + x - 6 = 0
Ma rkghLfis f.
2
nghJ, 2x + x - 6 = 0 .
2
y = 2x . Mfnt y + x 6 = 0
y=x+6
2
vdnt, 2x + x - 6 = 0 - _yf
2
y = 2x kW y = x + 6 Mad
y=
bto bfhS f x-
MabjhiyfshF.
xl
nghJ, y = - x + 6 vw
nenfhoFa mltizia
mikngh.
+6
yl
y = -x + 6
gl 10.5
nenfhL kW gutisa Madt btL f (2, 8)
kW (1.5, 4.5) MF. f x-Mabjhiyf 2 kW 1.5 MF.
2
vdnt, rkghL 2x + x - 6 = 0- fz { 2 , 1.5} MF.
10. tiuglf 285
vLJfhL 10.6
2
y = x + 3x + 2 - tiugl tiuf. mij gagL x2 + 2x + 4 = 0 vw
rkghil f.
16
12
2
6
9
2
2
6
2
0
3
2
0
0
2
2
3
2
6
6
2
12
9
2
20
x
3x
2
y
y = x2
+ 3x
+2
msl
xmR 1br. = 1 myF
ymR 1br. = 2 myFf
y = x + 3x + 2 - tiuglkhF.
2
nghJ, x + 2x + 4 = 0
2
( x + 3x + 2 x +2 = 0
2
( y = x - 2
a y = x + 3x + 2
vdnt, x + 2x + 4 =0 - _yf,
2
y = x - 2 kW y = x + 3x + 2
Mad
bto
bfhS
fsh ilf bgWwd.
xl
nghJ nenfhL y = x - 2 -
tiuglij tiunth.
jF y = x - 2 -fhd mltizia
tUkhW mikngh.
y = x-2
y=
2
yl
gl 10.6
2
g 10.1
1.
2.
tiugl _y tU rkghLfis f.
(i) x - 4 = 0
2
(ii) x - 3x - 10 = 0
(iii) ^ x - 5h^ x - 1h = 0
(iv) ^2x + 1h^ x - 3h = 0
3.
4.
5.
6.
7.
(i) y = 3x
2
(ii) y =- 4x
(iii) y = ^ x + 2h^ x + 4h
2
(iv) y = 2x - x + 3
2
x - 4x - 5 = 0
vw
y MdJ x-F nej U, VnjD xU if v k-F y = kx vd
eh bgWnwh. j iy khf xWbfhW ne khWgho (Direct variation)
Ugjhf fUjgL. nkY mj tiugl xU nenfhlhF (Straight line)
y-MdJ x-F jiy jU, VnjD xU if k-F y = k vd
x
eh bgWnwh. F khf xWbfhW v khWghoUgjh (Indirect
vLJfhL 10.7
x
y
2
8
3
12
5
20
8
32
10
40
bfhLfgLs mltiz x - k mfF nghJ y - k
y
nej mfwJ.
msl
vdnt, y \ x vd vGjyh.
y=
4x
y
= k k vgJ jrk kh.
x
k = 8 = 12 = g = 40 . = 4
2
3
10
` k = 4.
nghJ, y = 4x vw cw xU
nenfhil mikF.
gl 10.7
(2, 8), (3, 12), (5, 20), (8, 32) kW (10, 40) Ma fis tiugl jh
Ff. fis xU nenfhlh izf. thW bgwgl nenfhL
y = 4x- tiuglkhF.
vLJfhL 10.8
xU to XLgt A vw lUJ B vw lF xU uhd
ntf xnu t btntW ehf gaz brwh. mt gaz brj ntf,
muid flf vLJ bfhl neu Madtiw ga tuf
(ntf-fhy) tU mltiz bfhLfgLsd.
ntf (.. / k)
x
neu (k)
y
288 10M tF fzF
10
12
60
30
20
12
10
(i)
(ii)
Madtiw fhf.
msl
xmR 1br. = 1 myF
ymR 1br. = 10 myFf
mltizUJ x-
mfkhFnghJ
y-
vd mnwh. j tifahd
neu
k vj FiwwJ
khWghL v khWghL MF.
vdnt xy = k MF.
F xy = 120
Mfnt, y = 120
x
xy = 12
ntf
gl 10.8
Madtiw fhf.
10. tiuglf 289
eh tU mltizia jahngh
it bjhif
`x
100
200
300
400
500
600
700
jto ` y
10
20
30
40
50
60
70
nkfl
mltizUJ,
msl
x mR 1br. = ` 100
y mR 1br.= ` 10
UJ tiugl tiuayh.
x
0
1
y=
1
j tiugl UJ
(i)
(ii)
`650 it bjhifF ca to
bjhif `65 vd,
it bjhif
gl 10.9
g 10.2
1.
2.
10
12
iy
`y
30
60
90
120
150
180
3.
10
14
16
4.
5.
6.
ntiyahf
vif
x
ehf
vif
y
16
96
72
48
36
32
18
Fljf nknfhf
1.
2.
11
a
It is easy to lie with statistics. It is hard to tell the truth without it
-Andrejs Dunkels
mKf
guj msitf
yftf ruhr
l yf
khWghL bfG
fh ar
(Karl Pearson)
(1857-1936)
yhJ
fh ar vD
My a tYe
ed a Jiwia
Watf
Kndho
Mth. t a fj
Jiwia Wdh. aa
fUJnfhshd
Uw
vw fUij a
mKfgLdh. ma
yfz (Grammar of science)
vw mtUila gy
Ka fUJf IO
kW w ma tYef
fhya ma bfhif
f mfkhf mikjd.
11.1 mKf
uhl (Croxton) kW bfsl (Cowden)
Mnah TWF zf, a (Statistics) vgJ
tufis nrfj, mj, M brj,
v tufUJ fUJfis gy tiff
jUj vd tiuaWfgLwJ. R.A. (R.A. Fisher)
vgt a vD maiy fj xU
vd, mJ Tjh tufSF braghL
fj vd nghWwh.
nAhnu br (Horace Secrist) vgt
aiy tUkhW tiuaiw brwh. a
vgJ gntW fhuzfdh Fl ms ghf
gLgitf tuf nrifahF. tuf
vfsh FfgL, tirgLjgL myJ
Vila ms Jakhf mslgL, Kghfnt
khfgl nehffhf mitfis Kiwahf
nrfgJ
mitfSilnas
bjhlfis
btgLJtJ ayhF.
J.F. ghu (J.F. Baron) vgt Statistics (a)
vD brhiy jDila Elements of Universal
Erudiation vD KjKiwahf gagLdh.
ed fhy a vgJ btW tuf
nrf kW mtufis glsffY.
mltizfY mgJ kL my. Tjh
brj tuf UJ mDkhj kW rakw
NH KG uidF Ko nkbfhs nghw
ma fUJf iwj thf J fUjgLwJ.
eh Vfdnt ikanghF msitfshd, TL
ruhr, iliy ms kW KfL Mad g
fWnsh. mit ekF gut ika gF cs
tuf mlia ga xU fUij jUwd.
ika nghfsitf ga mjfdh
tuf gutiy ga KG fUJfis bjJ
bfhs ayhJ. vLJfhlhf (i) 82, 74, 89, 95
kW (ii) 120, 62, 28, 130 Ma uL btntW
292
11.2.1 mR (Range)
R vgJ guj msitf vjhd xU msit MF. xU v bjhF
cs vf f caj kW f Fiwj kfSilna cs ahr R
MF.
` R = bgU k - W k = L- S.
v bjhF R bfG = L - S .
nkY,
L+S
vLJfhL 11.1
bgU k L = 56 kW W k S = 22.
vdnt,
R = L- S
= 56- 22 = 34
Mfnt, R bfG = L - S
L+S
= 56 - 22 = 34 = 0.436
56 + 22
78
vLJfhL 11.2
xU tFYs 13 khztf vil (.) tUkhW.
42.5, 47.5, 48.6, 50.5, 49, 46.2, 49.8, 45.8, 43.2, 48, 44.7, 46.9, 42.4
t R kW R bfGit fhf.
Mfnt,
R = L- S
= 50.5- 42.4 = 8.1
vLJfhL 11.3
xU tu bjhF bgU k 7.44 kW mj R 2.26 v,
mbjhF W kig fhf.
R = bgU k - W k
( 7.44 - W k = 2.26
W k = 7.44- 2.26 = 5.18.
`
guj msitfhz wj t, tuf bjhFYs xbthU
kF, mj TL ruhrF cs ahrfis tfgL, mj
tffSF ruhr fhgjhF. thW bgwgL guj msit yf tf
ruhr myJ gutgo (Variance) vdgL. yf tf ruhr if tf_y
lyf (Standard Deviation) vdgL. yf tf ruhr vbghGJ if KG
vzhf UF.
fh (Gauss) vgt gagLa ruhr iH (mean error) vw thijF
gyhf, 1894- fh ar (Karl Pearson) vgt l yf vw thijia
Kj Kj gagLdh.
tuf vj my FlgLwnjh, mnj my l yfK
FlgL. l yf tu kf ruhrUJ vts yUwJ
vgij fhL. Fiwthd ks lyf, tu kf TL ruhrF
mik gusij, caj ks lyf, tu kf mf
gusd vgij fhLwd.
x kW v vw FpLfis Kiwna guj TL ruhr (A.M) kW
l yfij (S.D) Fl gagLJnwh. tuf a
mogil mtiw VWtir myJ wF tir mikj gntW
Kiwf fhQ Nufis gagL, eh l yf v - it
fzLnth. (NufSF %gz njitiy)
tu
bjhFf
glhjit
(ungrouped)
neuo Kiw
(Direct method)
/ x2 - c / x m2
n
TL
ruhr
Kiw
/ d2
n
F,
d = x-x
bjhFf
glit
(grouped)
F :
/ fd2
/f
Cf ruhr Kiw
(Assumed mean
method)
/ d2 - c / d m2
n
F, d = x A
/ fd2 - e / fd o2
/f
/f
goyf Kiw
(Step deviation method)
/ d2 - c / d m2 # c
n
F, d = x - A
c
/ fd2 e / fd o2 # c
/f
/f
(i)
/ x2 - c / x m2
vLJfhL 11.4
x
2
5
6
8
10
11
12
14
x2
4
25
36
64
100
121
144
196
/ x =68
/ x =690
F, n = 8
lyf, v =
/ x2 - c / x m2
n
690 - 68 2
`8 j
8
86.25 - ^8.5h2
86.25 - 72.25
= 14 - 3.74.
/^ x - x h
v=
myJ v =
/ d2 .
F d = x - x .
vLJfhL 11.5
xU tFF eljgl bghJ mnj bkhj kbgf 40-F,
6 khztf bgw kbgf 20, 14, 16, 30, 21 kW 25. tu l
yf fhf.
/ x = 20 + 14 + 16 + 30 + 21 + 25
nghJ, TLruhr A. M. =
n
6
(
x = 126 = 21.
6
flthW mltizia mikf.
x
d= x-x
d2
14
16
20
21
25
30
-7
-5
-1
0
4
9
49
25
1
0
16
81
/ x = 126
/d = 0
Mfnt, v =
/ d2
n
172
6
28.67
vdnt, v - 5. 36.
/ d2 = 172
11. a 295
Mfnt,
l yf v =
/ d2 - c / d m2 .
n
F :
Cf ruhr Kiw goyf Kiw, l yf fhQ neuo Kiw
vikahfgl khW Kiwf MF.
vLJfhL 11.6
d=xA
= x 55
-5
-3
-2
0
3
7
8
25
9
4
0
9
49
64
/d = 8
/d m
v =
160 - 8 2
`7j
7
160 - 64
7
49
1056
49
-c
= 32.49
7
2
d =160
(iv)
/d
l yf v - 4.64
/ d2 - c / d m2 # c.
n
vLJfhL 11.7
10 khztf fj nj bgw kbgf tUkhW,
80, 70, 40, 50, 90, 60, 100, 60, 30, 80. kfSF l yf fhf.
296 10M tF fzF
x
30
40
50
60
60
70
80
80
90
100
d = x - 70
10
-4
-3
-2
-1
-1
0
1
1
2
3
/d = -4
v =
/ d2 - c / d m2
n
16
9
4
1
1
0
1
1
4
9
/ d2 = 46
#c
46 - - 4 2 # 10
10 ` 10 j
46 - 16 # 10 =
10 100
460 - 16 # 10 =
100
444 = 2 111
` l yf, v - 21.07.
vLJfhL 11.8
3, 5, 6, 7 Ma tuF l yf fhf. xbthU klD 4
I Tl ilF a kfSfhd l yfij fhf.
xbthU klD 4 I Tl, x = 7, 9,
bfhLfgl tu
10, 11 Ma a kfis bgWnwh.
x = 3, 5, 6, 7
F, A = 6 vf.
F, A = 10 vf.
2
2
x
d = x 10
x
d=x6
d
d
3
5
6
7
-3
-1
0
1
/d = -3
lyf, v =
7
9
10
11
9
1
0
1
/ d2 = 11
/ d2 - c / d m2
n
9
1
0
1
-3
-1
0
1
/ d = - 3 / d2 = 11
l yf,
v1 =
/ d2 - c / d m2
n
11 - - 3
= 11 - ` - 3 j
4 ` 4j
4
4
v = 11 - 9 = 35
v1 = 11 - 9 = 35
4
16
4
4
4
16
nkny cs vLJfho xbthU klD 4I Tl, ilF a l
yf khwhk UwJ.
vLJfhL 11.9
40, 42, 48 vD tuF l yf fhf. xbthU k
3 M bgUfgLnghJ ilF a kfSfhd l yf fhf.
xbthU kig 3M bgUf
bfhLfgLs tuf
ilF
a kf 120,126,144.
40, 42, 48- l yfij fhngh.
Cf ruhr A = 132 vf.
Cf ruhr A = 44 vf.
a tu l yf v1 vf.
2
x
d = x 44
d
2
x
d = x 132
d
16
40
-4
144
120
- 12
4
42
-2
36
126
6
16
48
4
144
144
12
2
/d = -2
d = 36
2
d =324
/d = -6
2
2
2
d
d
2
d
d
c
m
l yf, v =
c
m
=
l
yf,
v
n
n
1
n
n
2
2
= 36 - ` - 2 j
= 324 - ` - 6 j
3
3
3
3
104
v =
v1 = 312 = 104
3
3
nkny cs vLJfho, xbthU kig 3-M bgUF nghJ, ilF
tu a l yf, Kj l yfij 3 M bgUf ilF
vzhf UwJ.
vLJfhL 11.10
Kj n a vf l yf v =
n - 1 vd %f.
12
Kj n a vf 1,2,3, g , n.
t TL ruhr, x = Rx = 1 + 2 + 3 + g + n
n
n
n^ n + 1h n + 1
=
=
.
2n
2
Kj n a vf tff TLj,
/ x2 = n^n + 1h6^2n + 1h .
l yf, v =
=
=
/ x2 - c / x m2
n
n
2
n^n + 1h^2n + 1h
-` n + 1j
6n
2
2
^n + 1h^2n + 1h
-` n + 1 j
6
2
n 1 ; ^2n + 1h - ^n + 1h E
` +
2 j
3
2
n 1 ; 2^2n + 1h - 3^n + 1h E
` +
2 j
6
n 1 4n + 2 - 3n - 3
` +
j
2 j`
6
n 1 n-1
=
` +
2 j` 6 j
n -1
12
n -1 .
12
Kj n a vf l yf, v =
Fiu:
tU Kofis mJ bfhf.
bghJ ahr d bfhl xU TL bjhl tir vj xU bjhlahd
2
n - 1 . vdnt,
12
2
n -1 , i d N
(i) i, i + 1, i + 2, g, i + n - l yf v =
12
n cWf l yf, v = d
n -1,n d N
12
2
n -1,n d N
12
11. a 299
vLJfhL 11.11
Kj 10 a vf l yf fhf.
2
n -1
12
Mfnt, Kj 10 a vf l yf
Kj n a vf l yf =
10 - 1 = 100 - 1 - 2.87.
12
12
bjhFfgl tuf l yf
(Standard Deviation of grouped data)
(i)
/ fd2
/f
v=
MF. F, d = x - x .
vLJfhL 11.12
xU fj dho dh ngho 48 khztf bgw kbgf tU
mltiz jugLsd.
6
7
8
9
3
6
9
13
tufhd l yfij fzLf.
kbgf x
fbtf f
10
8
11
5
12
4
fx
d=x x
=x9
fd
fd
6
7
8
9
10
11
12
3
6
9
13
8
5
4
18
42
72
117
80
55
48
-3
-2
-1
0
1
2
3
-9
- 12
-9
0
8
10
12
27
24
9
0
8
20
36
/d = 0
/ fd = 0
/ f =48 / fx =432
/ fx
TL ruhr,
xr =
/f
l yf,
v=
300 10M tF fzF
= 432 = 9.
48
/ fd2
/f
124
48
2.58 - 1.61
/ fd
= 124
(ii)
Rfd
Rfd
m . F d = x - A.
-c
Rf
Rf
v=
vLJfhL 11.13
tU tufhd l yf fhf.
x
f
70
1
74
3
78
5
82
7
86
8
90
12
Cf ruhr A = 82 vf.
x
d = x 82
fd
70
74
78
82
86
90
1
3
5
7
8
12
- 12
-8
-4
0
4
8
- 12
- 24
- 20
0
32
96
/f
/ fd =72 / fd2
=36
1312 - 72 2
` 36 j
36
328 - 22
9
328 - 36
9
292 =
9
=1312
/ fd2 - e / fd o2
/f
/f
l yf v =
fd
144
192
80
0
128
768
32.44
v - 5.7 .
vLJfhL 11.14
3.5-4.5
4.5-5.5
5.5-6.5
6.5-7.5
7.5-8.5
14
22
11
17
11. a 301
Cf ruhr A = 6 vf.
ilbt
3.5-4.5
4.5-5.5
5.5-6.5
6.5-7.5
7.5-8.5
x
ika
k
4
5
6
7
8
d=x-6
fd
fd
9
14
22
11
17
-2
-1
0
1
2
- 18
- 14
0
11
34
36
14
0
11
68
/f
2
yf tf ruhr, v =
/ fd = 13 / fd2 = 129
= 73
/ fd2 - e / fd o2
/f
/f
2
= 129 - ` 13 j = 129 - 169
73
73
73
5329
= 9417 - 169 = 9248
5329
5329
2
0-10
8
10-20
12
20-30
17
30-40
14
40-50
9
50-60
7
60-70
4
A = 35 vf.
ehfhtJ u bfhLfgLs xA- kf bghJfhu c = 10.
ilbt
0- 10
10- 20
20- 30
30- 40
40- 50
50- 60
60- 70
x
ika
k
5
15
25
35
45
55
65
f
8
12
17
14
9
7
4
/f
302 10M tF fzF
= 71
xA
d = x-A
c
fd
fd
30
20
10
0
10
20
30
-3
-2
-1
0
1
2
3
- 24
- 24
- 17
0
9
14
12
72
48
17
0
9
28
36
/ fd = - 30 / fd2 = 210
/ fd2 - e / fd o2 # c
/f
/f
l yf, v =
210 - - 30 2 # 10
` 71 j
71
210 - 900 # 10
71
5041
14910 - 900 # 10
5041
= 14010 # 10 = 2.7792 # 10
5041
l yf, v - 16.67.
vLJfhL 11.16
40 f JLf sf (br.-F Ujkhf) nH bfhLfgLsd.
tufhd yf tf ruhria fzLf.
s (br.)
1-10
11-20
21-30
31-40
41-50
51-60
61-70
12
f JLf
vif
1-10
11-20
21-30
31-40
41-50
51-60
61-70
ika k JLf
x
vif
(f)
5.5
2
15.5
3
25.5
8
35.5
12
45.5
9
55.5
5
65.5
1
/ f = 40
2
yf tf ruhr, v
d= xA
fd
- 30
- 20
- 10
- 60
- 60
- 80
0
10
20
30
0
90
100
30
fd
1800
1200
800
0
900
2000
900
/ fd = 20 / fd2 = 7600
2
2
2
fd
fd
/
/
=
o = 7600 - ` 20 j
-e
40
40
/f
/f
11. a 303
Fiu:
(i) uL myJ mjF nkgl tu bjhFf ik jikia
myJ iy jikia (consistency) xl, khWghL bfG gagLwJ.
36
9
0
4
49
/d = 0
/ d2 = 98
12
15
18
20
25
v =
/ d2
n
98
5
= 19.6 - 4.427.
khWghL bfG C.V = v # 100
xr
vLJfhL 11.18
5 bf isahL nghof uL kil uf vLj Xlf (runs)
tUkhW. mtf Xlf vLg ah mf ik jik cilat?
kil u A
38
47
34
18
33
kil u B
37
35
41
27
35
kil u A
kil u B
d = x - xr
18
33
34
38
47
- 16
-1
0
4
13
0
170
d = x - xr
27
35
35
37
41
442
175
-8
0
0
2
6
0
x = 170 = 34
5
d
256
1
0
16
169
v =
/ d2
v =
104
x = 175 = 35
5
/ d2
d
64
0
0
4
36
442 = 88.4
5
- 9.4
khWghL bfG, C.V = v # 100
xr
= 9.4 # 100
34
= 940
34
= 27.65
104 = 20.8
5
- 4.6
khWghL bfG, C.V = v # 100
xr
= 4.6 # 100
35
= 460 = 92 = 13.14
35
7
(1) kW (2) UJ B- khWghL bfG, A- khWghLbfGit
lFiw. vdnt, B vw kil u, A vw kil uiu l Xlf vLg
mf ik jikia bfhLsh.
vLJfhL 11.19
xU tu 30 kf TL ruhr kW l yf Kiwna 18
kW 3 MF. mt TL bjhifia, nkY mt tff TL
bjhifia fhf.
30 kf TL ruhr,
x = 18
v = 3
(x =
/x
n
2
2
x
x
/
/
m
v =
-c
2
11. a 305
/ x2
- 18 = 9
/ x2
- 324 = 9
30
30
vLJfhL 11.20
xU tu, 20 kf TL ruhr kW l yf Kiwna 40
kW 15 vd fzlgld. mitfis rghFnghJ 43 vw k jtWjyhf 53
vd vGjglJ bja tjJ. mtu rahd TL ruhr kW rahd l
yf Matiw fhf.
rahd TL ruhria Kj fhngh
/ x = 40 (bfhLfgLsJ)
20 tuf ruhr, x =
n
x
/
= 40
(
20
(
/ x = 20 # 40 = 800
Ujgl v =
216.75 - 14.72.
vLJfhL 11.21
xU tu
/x
/ x =35,
n=5,
kW /^ x - x h2 Matiw fhf.
/^ x - 9h2 = 82
v ,
/ x = 35 kW
bjhF
n = 5 vd jugLsJ.
/ x = 35 = 7 .
` x =
n
5
2
x -I fzLnth.
/^ x - 9h2 = 82
/^ x2 - 18x + 81h = 82
/ x2 - `18/ xj + `81/1j = 82
/ x2 - 630 + 405 = 82
/ x2 = 307.
/^ x - x h
-I fzl,
/^ x - 9h2 =
/ x = 35 kW /1 = 5
82
/^ x - 7 - 2h2 = 82
/6^ x - 7h - 2 @2 = 82
/^ x - 7h2 - 2/6^ x - 7h # 2 @ + / 4 = 82
/^ x - x h - 4/^ x - x h + 4/1 = 82
/^ x - x h - 4 (0) + (4 # 5) = 82
/^ x - x h = 62
/ x2 = 307 kW /^ x - x h = 62.
F x = 7. vdnt, x9 = (x7)2
/1 = 5 kW /^ x - x h = 0
vLJfhL 11.22
U tu bjhlf khWghL bfGf 58 kW 69 vf. nkY, mt
l yff Kiwna 21.2 kW 15.6 v, mt TL ruhrfis fhf.
C.V = 58 kW v = 21.2
11. a 307
a C.V = 69 kW v = 15.6
g 11.1
1.
(i) 59, 46, 30, 23, 27, 40, 52, 35, 29.
2.
xU tu W k 12. mj R 59 v m tu
bgU kig fhf.
3.
4.
5.
Kj 13 a vf l yfij fzLf.
6.
7.
fzLf.
8.
13
18
23
10
15
10
0
35
1
64
2
68
3
18
4
15
tu l yfij fzLf.
9.
tU tu yf tf ruhria fzLf.
x
f
2
4
4
4
6
5
8
15
10
8
12
5
14
4
16
5
10.
5-10
4
neu (eho)
egf vif
10-15
8
15-20
15
20-25
12
25-30
11
11.
bjhif
0-20
20-40
40-60
60-80
80-100
(`)
L
2
7
12
19
5
cikahsf
vif
tuF yf tf ruhr kW lyfij fzLf.
12.
20-24
15
25-29
25
30-34
28
35-39
12
40-44
12
45-49
8
13.
14.
15.
n = 10, x = 12 kW
16.
17.
18.
19.
/x
= 99, n = 9 kW
Matiw fhf.
20.
A
B
58
56
51
87
/^ x - 10h2
60
88
= 79 v,
65
46
/x
kW
/^ x - x h
66
43
tf ah Fj ik jikia bfhLsh?
11. a 309
g 11.2
rahd ilia njbjLf.
1.
2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23 , 29 vw Kj 10 gfh vf R
(A) 28
(B) 26
(C) 29
(D) 27
2.
(A) 42.5
(B) 43.5
(C) 42.4
(D) 42.1
3.
(A) 44
11 kf Rx = 132 v, mt TL ruhr
(A) 11
5.
(A) Rx
6.
(A) nx
7.
x, y, z- l yf t v, x + 5, y + 5, z + 5- l yf
(A) t
3
8.
(A) 0.4
9.
xU tu yf tf ruhr 12.25 v, mj l yf
(A) 3.5
10.
Kj 11 a vf yf tf ruhr
(A)
11.
(A) 10
12.
14, 18, 22, 26, 30- yf tf ruhr 32 v, 28, 36, 44, 52, 60- yf
tf ruhr
(A) 64
(B) 0.72
(B) 12
(B) x
(B) (n - 2) x
(B) t + 5
(B) 2.56
(B) 3
(B) 10
(B) 10
(B) 128
(C) 0.44
(C) 14
(C) nx
(C) (n - 1) x
(C) t
(C) 1.96
(C) 2.5
(C) 5 2
(C) 5
(C) 32 2
(D) 0.28
(D) 13
(D) 0
(D) 0
(D) x y z
(D) 0.04
(D) 3.25
(D) 10
(D) 0
(D) 32
13.
(A) 12
14.
/ (x - x )
(A) 25
15.
(A) 42
(B) 4 2
2
(C) 6 2
(D) 9 2
(C) 30
(B) 25
(D) 10
(C) 28
(D) 48
id bfhf
q (i) R = L- S. mjhtJ, bfhLfgl tu fbga kF
fa kF cs ahr R MF.
(ii) RbfG = L - S .
L+S
q bjhFfglhj tuf lyf ( v )
/ x2
/ x m2
c
(i)
n
n
(iii)
(iii)
q
(ii)
(d = x - x kW x = TLruhr)
/ d2 - c / d m2
(iv)
/ fd2
/f
(ii)
d = x - x kW x = TLruhr.
/ fd2 - e / fd o2 # c.
/f
/f
#c
x A
`d = c j
(d = x- A kW A Cf ruhr)
(i)
/ d2 - c / d m2
/ d2
/ fd2 - e / fd o2
/f
/f
d = x- A, A = Cf ruhr
F d = x - A
c
Kj n a vf lyf v =
n -1 .
12
11. a
311
12
fjf
It is remarkable that a science which began with the consideration
of games of chance should have become the most important object of
human knowledge
-P.D. Laplace.
12.1 mKf
mKf
mwhl
thif
eh
ghF
ff kW nkbfhS bgUghikahd
tiuaiw
braf
thfSF
cglit.
fg,
fjf Tl a, Mnguiy, d kW bjhWneh
njw
guj nghw ff VgLtij Kdnu
Cf ayhJ. vghuhk VgL ff
kj
FyF
ngHid
VgLJwd.
Vfdnt elj ff tuf mogil,
Jnghw ff vfhy VgLbkd
Jakhf Kdnu Cf aYkhdh, njitahd
KjL eltoiffshY nrjij fLgLJ
brafshY
kj
d
MgJfUJ
fhgwgL. thW KTona, ffis
Cf aYtjF fjfa (Probability theory)
a o. yhyh
fgJ f mtakhwJ.
(Pierre de Laplace)
(1749-1827)
1654 M ML brthna o-a (Chevalier de
uh
Mere) vgtuh vGggl xU Njhl fzdh
yhyh vgh vnghJ fbgw buR fjayPf sh ghf
jiywj mayhsfS
(Blasie Pascal) kW a o-bgkh (Pierre de Fermat)
xUtuhf fUjgLwh, t
uhR eho l vd MnahUilna foj gkhw eilbgwJ.
bgUikahf miHfgLwh.
f fjf fUaiy fj
1812- a gy thyhf cUthaJ. oa A (Christian
mogil Kofis cUth Huggens) (1629-1695), bgndh (Bernoulli) (1654-1705),
dh. t tU Kiw
fhuzij fl fj o nkht (De-Moivre) (1667-1754), a o yhyh
jJtid fjf mo (Pierre de Laplace) (1749-1827), fh (Gauss) (1777-1855),
gil Tdh. fjf ghrh (Poisson) (1781-1845), brnr (Chebyshev)
bfhiffis KjKj m
KfgLatU tnu Mth. (1821-1894) kW khnfh (Markov) (1856-1922) nghw
t fj bfhiff fjayPf fjf fUa tsF
x W f j f v g J bgU gfjd. 1933- UZa fjayP
nrhjid rhjfkhd ff
fSF bkhj elf aY v.nfhnkhnfhnuh (A.Kolmogorov) vgh vLnfh
fffSF cs j mQFKiw (Axiomatic approach) ed fjf
vgjhF.
fUaYF monfhdh.
fjf
bjhik
312
ff elgij, elfhkUgij bghUnj fjff UF.
fjfa fUJ TWfshd th nrhjid (uhl nrhjid) (random
experiment), Ka (trial), TW bt (sample space) kW gntW tifahd ff
(events) ga tiuaiwfis eh fngh.
fjayPf nrhjid (experiment) kW nrhjid Kofis
(outcomes) guj ms gagLJwd. TJ ftfgL myJ msL
br vj xU braY nrhjid vdgL. Fl eh yfF tUif
njh vifia g brj, xU ehzaij RLj, gy wf
gJf bfhl igUJ xU gid vLj kW xU Fl l xU
eh fG gJf vifia g brj Mad nrhjidfhd
y cjhuzfshF.
xU nrhjidia fJtjF Kghfnt Koid Tw ayhj nrhjid
th nrhjid vgjhF. UD xU nrhjid Ko fH ths
midJ Kofis eh goalyh.
xU rkth nrhjid fH ths midJ ff fznk
mnrhjid TWbt vdgL. J S vw vGjh FfgLwJ. xU
nrhjidia xbthU Kiw brtJ xU Ka (trial) vdgL.
A vgJ S- cfz vf. xU nrhjid eljgL nghJ ilj KothdJ
A- csJ v, A vw f elJsJ vW Twyh.
y vLJfhLf _y rkth nrhjid, TWbt kW ff
Matiw sFnth.
rkth nrhjid
xU uhd ehzaij
xUKiw RLj.
TWbt
S = " H, T ,
y ff
" H , mjhtJ, jiy GtJ xU
f.
"T , mjhtJ, GtJ kbwhU
f.
xU uhd ehzaij
U Kiw RLj.
uhd gfilia
xUKiw cULj.
S = "1, 2, 3, 4, 5, 6 ,
Mad y ff.
gl 12.1
xU uhd ehzaij RL nghJ jiy Gj MdJ Gjiy
fHlhJ. mnjngh xU uhd gfilia cUodh, ilf ths MW
isfS xiwbahW yF ffshF. Vbd, gfilia cUL nghJ
xnu neu gfil uL myJ mjF nkgl Kff isfshf mikahJ.
u ff (Complementry events)
xU rkth nrhjid VjhtJ xU fia E S
vd bfhf. S vgJ mj TWbt vf. S -UJ Mdh
E - yhj kw isfis E - u f vnwh.
J E vd FfgLwJ. vdnt E = S - E. nkY E kW
E Mad xiwbahW yF ffshF.
xU gfil cULj, 2- klF ilF f
E = {2, 4, 6} vd Fjh E- u f E = {1, 3, 5}
MF.
2, 4, 6
5
gl 12.2
iw br ff (Exhaustive events)
ff E1, E2, g, En vgdt nr fz rk th nrhjid
TWbt Mf U, E1, E2, g, En Mad iw br ff MF.
cW f (Sure event)
xU gfilia cUL nghJ 1, 2, 3, 4, 5 kW 6 vf VnjD X v
ilF f cWahf fG. vdnt J xU cW f MF.
rkth nrhjid TWbt X cW fahF. Vbd, mj
VjhtJ xU cW, cWahf nrhjid xbthU KaY fG.
ayh f (Impossible event)
J z vd
FfgL. vLJfhlhf, xU gfilia xU Kiw cUL nghJ v 7 ilF
f xU ayh f MF.
rhjfkhd isf (Favourable outcomes)
njitahd xU fF bjhlghd isf, mfF rhjfkhd
isf vdgL. vLJfhlhf, xU gfilia xU Kiw cULnghJ
xiwgil v ilf bgWtij f E vf. isf 1, 3 kW 5 vgd
E- rhjfkhd isf MF.
314 10M tF fzF
xU TWbt n isf, m isf A vw fF rhjfkhf
U, n^ S h = n, n^ Ah = m vd FLnth. f A- fjf P(A)
MdJ m-F n-F cs jkhf tiuaWfgLwJ. mjhtJ,
A F rhjfkhd isf vif
nrhjid isf bkhj vif
P (A) =
` P (A) =
n (A)
= m MF.
n (S)
n
F
(i) nkfl fjffhd bjhik tiuaiwahdJ, Kowh isf
bfhl nrhjidY, rkth myhj nrhjidY Vilajhf
UfhJ .
(ii) A vw VnjD xU ffhd fjf 0-F
myJ 0 Mfnth myJ 1 Mfnth mik.
1-F ilnyh
mjhtJ, 0 # P (A) # 1 .
(i)
v 4 ilj
(i)
A = {4} ` n (A) = 1 .
n (A)
` P (A) =
=1.
n (S)
6
(ii) xU uilgil v ilF fia B vf.
` n (B) = 3 .
n (B)
vdnt, P (B) =
=3 =1.
n (S)
6
2
(iii) 6- gfhfhuf ilF fia C vf.
B = {2, 4, 6}
gl 12.3
` n (C) = 2 .
n (C)
vdnt, P (C) =
=2 =1.
n (S)
6
3
(iv) 4 -I l bga v ilF fia D vf.
C = {2, 3}
(iii) xU kL ilj.
(i)
n (A) = 1.
Mfnt,
P (A) =
n (A)
= 1.
n (S)
4
n(S) = 4.
vLJfhL 12.3
Kj UgJ a vfUJ xU KG v rkth Kiw
njbjLfgLwJ. mj v xU gfh vzhf Ugjfhd fjfid
fhf.
TWbt, S = { 1, 2, 3, g, 20 } .
` n(S) = 20.
njbjLfgL v gfh vzhf UF fia A vf
A = {2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19} .
n(A) = 8.
n (A)
vdnt,
P(A) =
= 8 = 2.
n (S)
20
5
vLJfhL 12.4
35 bghUf mla bjhF x 7 bghUf FiwghLilad.
mbjhFUJ xU bghU rkth Kiw njbjLF nghJ mJ
Fiwghlw bghUshf Ugjfhd fjf ahJ?
bkhj bghUf vif
n(S) = 35.
FiwghLila bghUf vif
= 7.
Fiwghlw bghUis njbjLF fia A vf.
Fiwghlw bghUf vif
n(A) = 35 - 7 = 28 .
vdnt, Fiwghlw bghUis njbjLF f fjf
n (A)
P (A) =
= 28 = 4 .
5
n (S)
35
vLJfhL 12.5
U uhd gfilf xU Kiw cUlgLwd. fhQ ffSfhd
fjfid fhf.
(i) Kf vf TLj 8 Mf Uj (ii) Kf vf xnu vfshf (doublet)
Uj (iii) Kf vf TLj 8-I l mfkhf Uj
gl 12.4
(ii)
n(B) = 6.
n (B)
P(B) =
= 6 =1.
n (S)
36
6
vdnt,
Mfnt,
(iii)
vdnt,
Mfnt,
n(C) = 10.
n (C)
P(C) =
= 10 = 5 .
n (S)
36
18
vLJfhL 12.6
eF fiyJ itfgl 52 Lfis bfhl L foUJ
rkth nrhjid Kiw xU L vLfgLwJ. mj L tUtdthf
Uf fjffis fhf.
(i) uhrh
(iii) ngL
(ii) fU uhrh
(iv) lak 10
n (B) = 2.
n (B)
= 2 = 1 .
` P (B) =
n (S)
52
26
52 Lf tu.
Spade
Hearts
A
2
3
4
5
6
7
8
9
10
J
Q
K
13
A
2
3
4
5
6
7
8
9
10
J
Q
K
13
Clavor Diamond
A
2
3
4
5
6
7
8
9
10
J
Q
K
13
` P (C) =
n (C)
= 13 = 1 .
n (S)
52
4
A
2
3
4
5
6
7
8
9
10
J
Q
K
13
vLJfhL 12.7
xU tF cs 35 khztf 20 ng Mf kW 15 ng
bgf. rkth Kiw xU khzt njbjLfgLwh v, tU
ff fjffis fhf. (i) njbjLfgLgt khztdhf Uj
(ii) njbjLfgLgt khzahf Uj.
S vgJ nrhjid TWbt vd bfhf.
Mfnt,
(i)
P (B) = 4 .
7
n (G)
= 15
khzia njbjLgjfhd fjf P(G) =
n (S)
35
3
Mfnt,
P (G) = .
7
(ii)
njbjLF
vdnt,
vLJfhL 12.8
xU Fl eh kiH tUtjfhd fjf 0.76. mFl eh
kiH tuhk Ugjfhd fjf ahJ?
Fl eh kiH tU vw fia A vd meh kiH tuhk
UF fia A vd bfhf.
P (A) = 0.76
P (A ) = 1 - 0.76
a P (A) + P (A ) = 1
= 0.24
`
vLJfhL 12.9
xU ig 5 t kW y y w gJf csd. migUJ xU y
w gij vLgjfhd fjf, xU t w gij vLgjfhd fjf
_W klF v, migYs y w gJf vifia fhf.
igYs y w gJf vif x vd bfhf.
x = 15
(
Mfnt, y w gJf vif = 15.
vLJfhL 12.10
(i)
xU belho cs ehf vif = 366. mjhtJ 52 thuf
kW 2 ehf.
52 thuf 52 bt Hikf csd. jKs uL ehf
fhQ VG thf VnjD xwhf UF.
(PhW, f), (f, brth), (brth, j), (j, ahH),
(ahH, bt), (bt, r) kW (r, PhW).
xU belho 53 btHikf Ugjfhd fjf nknys 7
thf xU btHik tUtjfhd fjf xnw MF. Mfnt
tUkhW TWbtia vLJbfhsyh.
S=)
Mfnt, n(S) = 7.
(ii)
(j, ahH), (r, PhW)}.
Mfnt, n(B) = 5.
n (B) 5
= .
vdnt,
P (B) =
n (S) 7
F A kW B vgd u ff vgij ftf.
(iii) rhjhuz tUl bkhj ehf vif = 365.
` n (S) = 7.
VG thf, btHik tU fia C vd bfhf.
C = {bt} ( n (C) = 1.
` P (C) =
n (C) 1
= .
n (S) 7
P (A) : P (A ) = 7 : 12 vd bfhLfgLsJ.
P(A) = 7k kW P( A ) = 12k vd bfhf.
F k > 0
khWKiw
eh P (A) + P (A ) = 1 vd mnth.
7k + 12k = 1 ( 19k = 1.
k = 1 .
19
7
P(A) = 7k =
.
19
P (A)
= 7
12
P (A )
12 P(A) = 7 P (A )
= 7 [1P(A)]
19 P(A) = 7
vdnt, P(A) = 7 .
19
g 12.1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
(i) t w gjhf Uf
(ii) gir w gjhf
Madt fjffis fhf.
322 10M tF fzF
yhkUf
12.
(i) 4- klfhf Uf
Ma ff fjffis fhf.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
n (A , B)
n (A) n (B) n (A + B)
=
+
n (S)
n (S)
n (S)
n (S)
A+B
(1)
A,B
gl 12.5
F
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
P (A + B ) = P (A) - P (A + B) ,
P (A + B) = P (B) - P (A + B)
nj ngh, A + B vgJ B-
bghUgL.
324 10M tF fzF
A yhkY vd
A
A+B
A+B
A+B
gl 12.6
vLJfhL 12.12
_W ehzaf xnu neu RlgLwd. fjf Tl
njwij gagL, rahf U f myJ Fiwjgr xU jiyahtJ
ilF f fjfid fhf.
TWbt S = " HHH, HHT, HTH, THH, HTT, THT, TTH, TTT , .
Mfnt, n (S) = 8.
rahf U f ilF fia A vf
n (A)
= 3.
n (S)
8
FiwjJ xU jiyahtJ ilF fia B vf
vdnt, B = " HTT, THT, TTH, HHT, HTH, THH, HHH , kW n (B) = 7.
n (B)
= 7.
n (S)
8
A kW B Mad xiwbahW yfh ff. Vbd
A + B = A . vdnt, P (A + B) = P (A) = 3 .
8
` P (A myJ B) = P (A) + P (B) - P (A + B)
` P (A) =
P (B) =
Mfnt P (A , B) = 3 + 7 - 3 = 7 .
8 8 8
8
F
nkfl vLJfho eh fjf Tl ia gagLnsh.
UD A , B = B vgjh P (A , B) = P (B) = 7 vd v ilF.
8
vLJfhL 12.13
Mfnt,
A = "(5, 1), (5, 2), (5, 3), (5, 4), (5, 5), (5, 6) , .
n (A) = 6,
P(A) = 6 .
36
B = "(1, 5), (2, 5), (3, 5), (4, 5), (5, 5), (6, 5) , .
12. fjf 325
` fjf Tl njwgo,
P (A , B) = P (A) + P (B) - P (A + B) .
= 6 + 6 - 1 = 11 .
36 36 36
36
vLJfhL 12.14
xU khzF kUJt f nrif ilgjfhd fjf 0.16
vf. bgha f nrif ilgjfhd fjf 0.24 kW U
ffY nrif ilgjfhd fjf 0.11 v,
(i)
P (A) = 0.16,
P (B) = 0.24 kW P (A + B) = 0.11
P ( VjhtJ xU f nrif ilgJ)
(ii)
A+B
A+B A+B
= P (A , B) = P (A) + P (B) - P (A + B)
= 0.16 + 0.24 - 0.11 = 0.29 MF.
= P (A kL myJ B kL)
kL
B kL
gl 12.7
= P (A + B ) + P (A + B)
= 6 P (A) - P (A + B) @ + 6 P (B) - P (A + B) @
Mfnt,
n (B) = 3
n (B)
= 3 .
P (B) =
n (S)
13
( a A- B- xiwbahW yF ff)
vdnt, P (A myJ B) = P (A) + P (B)
= 5 + 3 = 8 .
13 13 13
vLJfhL 12.16
A, B kW C vgd xiwbahW yF kW iwbr ff
vf. nkY, P (B) = 3 P (A) kW P (C) = 1 P (B) v, P(A)-I fhf.
2
2
P (A) = p vf. Mfnt, P (B) = 3 P (A) = 3 p .
2
2
1
nkY,
P (C) = P (B) = 1 ` 3 pj = 3 p .
2
2 2
4
A, B kW C Mad xiwbahW yF kW iw br ff
vd bfhLfgLsd.
P (A) = 4 .
13
p + 3 p + 3 p = 1
2
4
4p + 6p + 3p = 4
( p= 4
13
vLJfhL 12.17
52 Lfis bfhl xU LfoUJ rkth Kiw xU L
vLfgL nghJ, mL xU uhrh (King) myJ xU Ah (Heart) myJ xU
t w lhf ilgjfhd fjfid fhf.
A, B kW C vgd Kiwna xU uhrh, xU Ah nkY xU t w L
ilF f vf.
n (A + B) = 1, n (B + C) = 13, n (C + A) = 2 kW n (A + B + C) = 1.
` P (A) = 4 , P (B) = 13 kW P (C) = 26 . nkY,
52
52
52
12. fjf 327
P (A + B) = 1 ,
52
P (B + C) = 13 , P (C + A) = 2
52
52
kW P (A + B + C) = 1 .
52
= 4 + 13 + 26 - 1 - 13 - 2 + 1 = 44 - 16
52 52 52 52 52 52 52
52
= 7 .
13
vLJfhL 12.18
xU ig 10 btis, 5 fU, 3 gir kW 2 t w gJf csd.
rkth Kiw njbjLfgL xU gJ, btis myJ fU myJ gir
wkhf Ugjfhd fjfid fhf.
S-I TWbt vf.
` n (S) = 20.
W, B kW G Mad Kiwna xU btis, xU fU kW xU gir w
gij njbjLF ff vf.
n (W)
xU btis w gij vLF f fjf P (W) =
= 10 .
20
n (S)
P (B) =
n (B)
= 5 .
20
n (S)
P (G) =
n (G)
= 3 .
20
n (S)
` xU gij njbjLf mJ btis myJ fU myJ girahf Uf
fjf P (W , B , G) = P (W) + P (B) + P (G)
( a W, B kW G Mad xiwbahW
yF ffshF.)
= 10 + 5 + 3 = 9 .
20 20 20 10
(F : P (W , B , G) = P (Rl ) = 1 - P (R) = 1 - 2 = 9 vd ilia bgwyh)
20
10
g 12.2
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
ACCOMMODATION
14.
15.
(a) 0 1 p 1 1
4.
5.
(b) 0 # p # 1
(c) 0 # p 1 1
(d) 0 1 p # 1
6.
A kW B vw U ff
P (A) = 0.25, P (B) = 0.05 kW P (A + B) = 0.14 v, P (A , B) =
(a) 0.61
(b) 0.16
(c) 0.14
(d) 0.6
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
(a) 0.39
(b) 0.25
(c) 0.11
(d) 0.24
(a) 1
52
19.
xU cW f fjf
(a) 1
(b) 0
20.
(b) 16
52
(c) 1
13
(d) 1
26
(c) 100
(d) 0.1
ilf
1. fzfS rhfS
g 1.1
2. (i) A
3. (i) {b, c}
(ii) z
(ii) z
(iii) {a, e, f, s}
1. 300
2. 430
8. (i) 450 (ii) 3550
3. 35
(iii) 1850
g 1.3
5. 100 6. 10 %
9. 15
7. (i) 10
(ii) 25 (iii) 15
g 1.4
1.
3.
4.
rhgy
(ii) rh
2. kgf ={1, 2, 3, 4, 5}; rf ={1, 3, 5, 7, 9}
xWF xwhd rh my kW nk rh my
kh rh
(iii) xWF xwhd kW nk rh
rhgy
(ii) xWF xwhd rh
rhgy
(iv) Uw rh myJ xWF xwhd kW nk rh
5. a = 2, b = 5, c = 8, d = 1 6. rf $- 1 , - 1, 1, 1 . ; A UJ A-F f xU rhgy
2
2
7. xWF xwhd kW nk rh 8. (i) 12 kW 14 (ii) 13 kW 15 9. a = 9, b = 15
(i)
(i)
(ii)
(i)
(iii)
10. (i) f = " ^5, - 7h, ^6, - 9h, ^7, - 11h, ^8, - 13h ,
x
f (x)
1
2
3
1
5
6
4
3
14. "^4, 3h, ^6, 4h, ^8, 5h, ^10, 6h, ;
13. "^6, 1h, ^9, 2h, ^15, 4h, ^18, 5h, ^21, 6h, ;
x
f (x)
6
1
9
2
15
4
18
5
(iii) 5 (iv) 2
3
x
f (x)
21
6
16. (i) 23
4
3
6
4
(ii) 34
8
5
(iii) 2
10
6
g 1.5
1
A
11
A
2
C
12
B
3
C
13
C
4
A
14
D
5
A
15
A
6
B
16
D
7
A
17
D
8
B
18
B
9
B
19
A
10
B
20
C
4. t12 = 23 2
5. t17 = 84
8.
9. n = 10
10.
t27 = 109
12. 2560
1. (i) bgUFbjhl, r = 2
(ii)
(iii) bgUFbjhl, r = 2
(iv)
3
(v) bgUFbjhl, r = 1
(vi)
2
7
3. 2, 6, 18 , g 4. 1 , 1 , 1 , g
2. - 2
3 9 27
bgUFbjhl, r = 5
bgUFbjhl, r = 1
12
bgUFbjhl my
5. (i) n = 8 (ii) n = 11 6. n = 5 7. r = 5
12
12. `1000` 105 j
100
15
13. ` 50, 000` 85 j
100
g 2.4
1. (i) 2850
5.
820
8. 55350
(ii) 7875
2. 1020
3. (i) 260
6. 39 + 40 + 41 + g
11
11
11
9. 740
10. 7227
7.
11. 36
(ii) 75
12. 12000
13. 15 ehf
g 2.5
20
1. s20 = 15 ;1 - ` 1 j E
4
3
4. (i)
1 - ^0.1h10
0.9
7. 3 + 6 + 12 + g
^ 15
h
9. s15 = 5 4 - 1
3
20
(ii) 10 ^10 - 1h - 20
81
9
2
D
12
A
3. (i) 765
12
(ii) 5 (3 - 1)
2
5. (i) n = 6 (ii) n = 6
23
6. 75 ;1 - ` 4 j E
4
5
n
n
8. (i) 70 610 - 1 @ - 7n (ii) n - 2 81 - ` 1 j B
81
3
10
9
10. ulhtJ th; khgHf vif 1023. 11. r = 2
27
s27 = 1 ;1 - ` 1 j E
6
3
2.
g 2.6
(iii) 2550
(iv) 17395 (v) 10650
(vi) 382500
3. 29241
4. 91
5. 3818 r.br. 6. 201825 f.br.
3
C
13
B
g 2.7
5
6
D
A
15
16
A
B
4
D
14
D
7
B
17
B
8
B
18
A
9
B
19
C
10
B
20
A
3. afj
g 3.1
1. `4 , 3 j
2. (1 , 5)
2
6. ` 11 , 22 j 7. (2 , 4)
23 31
4. ` 1 , 1 j
3 2
8. (2 , 1)
9. `5 , 1 j
7
g 3.2
3. (3 , 2)
5. (1 , 5)
10. (6 , 4)
(iv) ` 1 , 1 j
2 3
(iv) ` 800 (v) 253 r.br. (vi) 720 .
(iii) (2 , 3)
g 3.3
(iii) 3 , - 1
(iv) 0, 2
2
3
(vii) 1 , 1
(viii) - 13, 11
2 2
2
2
2
2
2. (i) x - 3x + 1
(ii) x - 2x + 4
(iii) x + 4
(iv) x - 2 x + 1
5
2
2
2
2
(vi) x - x - 4
(vii) x - x - 1 (viii) x - 3 x + 2
(v) x - x + 1
3
2
3 3
g 3.4
2
2
1. (i) x + 2x - 1, 4
(ii) 3x - 11x + 40, - 125
2
2
(iv) x - 5 x + 5 , - 50
(iii) x + 2x - 2, 2
3
9
9
2
3
2
3
x
3
51
211
55
(vi) x - 3x - 8x +
(v) 2x - - x +
,, - 41
2
8
32
32
2
2
2. a =- 6, b = 11, 5 3. p =- 2, q = 0, 10
1. (i) 4, 2
(ii) 1 , 1
2 2
(v) 15, - 15 (vi) 2 , 1
3
(iv) ^ x - 1h^4x - x + 6h
g 3.5
(ii) ^ x - 1h^2x + 3h^2x - 1h (iii) ^ x - 1h^ x - 12h^ x - 10h
(v) ^ x - 1h^ x - 2h^ x + 3h
(ix)
g 3.6
2
1. (i) 7x yz
2. (i) c - d
(ii) x y
(iii) 5c
(ii) x - 3a
(iv) 7xyz
(iii) m + 3 (iv) x + 11
2
(vi) 2x + 1
(iii) 2^ x + 1h
(ii) x + 1
(v) x + 2y
3. (i) x - 4x + 3
(iv) x + 4
g 3.7
1.
3 2
3 3
6. xy^ x + yh
2 2 2
2. 12x y z
x y z
4 4 4
4. 264a b c
5. a
m+3
2
3. a b c
9. (x + 4) (x - 3) ^ x - 1h
1. (i) (x 3) (x 2) ( x + 6)
2
3
2
3
3
2
(iii) ^2x + x - 5h^ x + 8x + 4x - 21h (iv) ^ x - 5x - 8h^2x - 3x - 9x + 5h
2
2. (i) ^ x + 1h (x + 2)
(iv) x(x + 2) (5x + 1)
2
2
4
2 2
4
(iii) ^ x - y h^ x + x y + y h
(vi) 2(x + 1) (x + 2)
g 3.9
1. (i)
2x + 3
x-4
2
(v)
x - x + 1
(ix)
^ x - 1h
^ x + 1h
1
x -1
(vi) 2 x + 2
x + 2x + 4
(ii)
(x) 1
x + 3x + 9
x+3
(iii) ^ x - 1h
(iv)
x-1
x+1
^ x + 1h
(xi)
^2x - 1h
(viii) (x + 3)
(vii)
g 3.10
1
1
(iii)
(iv)
x+4
x-1
(xii) (x 2)
1. (i) 3x
(ii) x + 9
x-2
(v) 2x + 1
x+2
2. (i) x - 1
x
(vi) 1
ilf 335
g 3.11
1 . (i) x + 2x + 4
(ii)
(v) x + 1
x-2
3
2 (x + 4)
x+3
2
(vii)
x+1
2
x+1
4
(vi)
x+4
2. 2x +2 2x + 5
x +2
(iii)
5x - 7 x + 6
2x - 1
3.
4. 1
(iv)
2
x-5
(viii) 0
g 3.12
3 4 5
1. (i) 14 a b c
(iv) x + y
2. (i)
4x - 3
2
(iv) x + 12
x
(ii) 17 (a - b) (b - c)
2
(v) 11 x
9 y
(iii) x - 11
2
(a + b) (x - y) (b - c)
(vi) 8
5 (x + y) 2 (a - b) 3 (b + c) 5
(ii) (x + 5) (x - 5) (x + 3)
(iii) 2x - 3y - 5z
(v)
1. (i) x - 2x + 3
g 3.13
2
(ii) 2x + 2x + 1
(iii) 3x - x + 1
(iv) 4x - 3x + 2
g 3.14
1. "- 6, 3 , 2. $- 4 , 3 . 3. '- 5 , 3 1 4.
3
5
6. $5, 1 .
7. $- 5 , 3 . 8. ' 12 , 12 1
9.
5
2 2
b a
3
$- 2 , 5 .
5
$- 2 , 3 .
5. $- 4 , 2 .
3
10. $7, 8 .
3
g 3.15
1. (i) "- 7, 1 ,
(iv) $ a - b , - ` a + b j.
2
2
2. (i) "4, 3 , (ii) $ 2 , 1 .
5 3
(ii) ' - 3 + 5 , - 3 - 5 1
2
2
(v) " 3 , 1 ,
(vi) "- 1, 3 ,
(iii) $ 1 , 2 .
2
(iv) $- 2b , b .
3a a
(iii) $- 3, 1 .
2
2
^9 + 769 h ^9 - 769 h
1 (viii) )- 1, b2 3
(v) $ 1 , a . (vi) $ a + b , a - b . (vii) '
,
6
6
a
8
8
a
g 3.16
3. 20 , 5 myJ 10 , 10
4. 3
1. 8 myJ 1 2. 9 kW 6
8
2
5. 45 . / k 6. 5 . / k 7. jij taJ = 49, kf taJ = 7
8. 24 br.
9. 12 ehf
10. Kj bjhlto ntf = 20. / k ;
ulhtJ bjhlto ntf = 15. / k
336 10M tF fzF
g 3.17
1. (i) bkbaf (ii) bkbaf my (iii) bkbaf kW rk _yf
(iv) bkbaf kW rk _yf (v) bkbaf my (vi) bkbaf
2. (i) 25
2
(ii) ! 3
1. (i) 6,5
(ii) - r , p
k
2. (i) x - 7x + 12 = 0
3. (i) 13
(ii) ! 1
6
3
2
6. x + 3x + 2 = 0
2
8. (i) x - 6x + 3 = 0
9.
(iii) 5 , 0
3
(iv) 0, - 25
8
(ii) x - 6x + 2 = 0
(iii) 4x - 16x + 9 = 0
2
(iii) 35
4. 4
5. 4x - 29x + 25 = 0
18
3
7.
x - 11x + 1 = 0
2
11. a = !24
10. k =- 18
x + 3x - 4 = 0
(iii) 3x - 18x + 25 = 0
12. p = ! 3 5
g 3.19
1
B
11
D
21
D
2
C
12
B
22
A
3
A
13
A
23
C
4
A
14
A
24
C
5
C
15
A
25
A
6
D
16
D
7
B
17
D
8
C
18
D
9
C
19
B
10
C
20
C
4. mf
g 4.1
400 500
400 200 300
1. f 200 250 p , c
2.
m , 3 # 2 , 2 # 3
500 250 400
300 400
3. (i) 2 # 3 (ii) 3 # 1 (iii) 3 # 3 (iv) 1 # 3 (v) 4 # 2
6
f8
13
p,
^ 6 8 13 h
4. 1 # 8 , 8 # 1 , 2 # 4 , 4 # 2
5. 1 # 30 ,30 # 1 , 2 # 15, 15 # 2 , 3 # 10, 10 # 3 , 5 # 6, 6 # 5 .
J
N
J
N
1 1 O
1
K
0
- O
2
K
1 2
1 0
3 O 7. (i) K 2 1 O
6. (i) c
m (ii) c
m (iii) K 1
K
O
2 4
3 2
0 O
K
3 O
K
3
3
L
P
2 P
L
8. (i) 3 # 4 (ii) 4, 0
J1
K2
(ii) K 0
K
K1
L2
J1 N
9N
K 2 2O
2O
K
O
2 O (iii) K 1 1 O
O
K2 O
1O
K 3 0O
2P
L2 P
2 4 5
T
9. A = c
m
3 1 0
ilf 337
g 4.2
1. x = 2, y =- 4 , z =- 1 2. x = 4 , y =- 3
2
0 - 18
14 3
-1
3. e
4. c
5. e
6. a = 3, b = 4
m
o
o
16 - 6
33 - 45
14 5
J 2
J 2 13 N
12 N
K 5 -5 O
K
O
, Y = K 5 5 O 8. x = 3, 3, y = 1, 4
7. X = K
O
K - 11
K 14 - 2 O
3 O
5
L
P
L 5
P
TV DVD Video CD
Wt taJtnjh
55
27
20
16 fil I
5
5 gf 2 kF K
11. f 72
12. c
30
25
27 p fil II
m
10
10 gf 2 kF
47
33
18
22 fil III
g 4.3
1. (i) 4 # 2 (ii) tiuaWfgliy (iii) 3 # 5
2. (i) ( 6 ) (ii) c
1750
3. f 1600
1650
7. AB = c
1
D
11
B
(iv) 2 # 2
12 - 42
- 40 64
(iii) c
m (iv) e
o
21
22
1
-6
8 - 11
m
22
12
Kj eh
eh
p ulh
4.
, ^ 5000 h
5. x = 2 , y =- 5
x = 3, y = 0
_wh eh
15 4
9 6
m , BA = c
m, AB ! BA 11. x = 3, 5
12 0
17 6
g 4.4
2
D
12
D
3
A
13
D
4
D
14
B
5
B
15
C
6
D
16
B
7
B
17
A
8
C
18
C
9
C
19
B
5. Mabjhiy toa
g 5.1
1. (i) (2, 1) (ii) (0, 2)
3. (12, 8)
4. (2, 2)
7. (2, 3)
6. (24, 2)
10. `- 3, 3 j, ^- 2, 3h, `- 1, 9 j
2
2
17
12. 5 : 2 cwkhf, `0,
7j
1. (i) 3 r.myFf
2. (i) a = 3
338 10M tF fzF
8. (6, 3)
11. 4 : 7 cwkhf
130 ,
2
g 5.2
13.
(ii) 32 r.myFf
(ii) a = 13
2
13 ,
130
2
(iii) 19 r.myFf
(iii) a = 1, 3
10
A
20
D
3. (i) xU nfhliktd
(ii) xU nfhliktd my
4. (i) k = 1
(ii) k = 2
5. (i) 17 r.myFf
(ii) 43 r.myFf
(iii) xU nfhliktd
(iii) k = 7
3
(iii) 60.5 r.myFf 7. 1 r.myF, 1 : 4
g 5.3
2. (i) 1
(ii) 3
3
4. (i) 45c
(ii) 30c
1. (i) 45c
(ii) 60c
(iii) 0c
3. (i) 1
5. - 1
2
(ii) 2
(iii) 1
6. (i) 0
11. b = 6
12. - 9
10
1. y = 5 , y = 5
3. (i) 3x + y - 4 = 0
13. 11 , - 13, - 1
7
4
(iii) tiuaWfgliy
(iii) tan i = b
a
7. 3 , 0
10. a = 1
14. 1 , - 4 , 9
12
5 2
g 5.4
y = 2 , x = 5
2.
4. x - 2y + 6 = 0
3 x - y + 3 = 0
5. (i) rh 1, y-btLJL 1
(ii) rh 5 , y-btLJL 0
3
1
(iv) rh - 2 , y-btLJL - 2
(iii) rh 2, y-btLJL
2
5
3
(ii)
6. (i) 4x + y - 6 = 0
8. (i) x - 5y + 27 = 0
(ii) x + y + 6 = 0
7. 2x - 2 3 y + ^3 3 - 7h = 0
(ii) 2x - 3y - 22 = 0
9. 6x + 5y - 2 = 0
11. (i) 3x + 2y - 6 = 0
(ii) 9x - 2y + 3 = 0
12. (i) 3, 5
(ii) 8, 16
(iii) 15x - 8y - 6 = 0
(iii) - 4 , - 2
3
5
x + 2y - 6 = 0 15. x - y - 8 = 0
13. 2x + 3y - 18 = 0
14. 2x + y - 6 = 0,
16. x + 3y - 6 = 0
17. 2x + 3y - 12 = 0
19. x + y - 5 = 0
20. 3x - 2y + 4 = 0
18. x + 2y - 10 = 0 , 6x + 11y - 66 = 0
g 5.5
1. (i) - 3 (ii) 7 (iii) 4 4. a = 6
4
5
8. 3x - y - 5 = 0 9. 2x + y = 0
10. 2x + y - 5 = 0 11.
12. 5x + 3y + 8 = 0 13. x + 3y - 7 = 0
14. x - 3y + 6 = 0 15. x - 4y + 20 = 0
16. (3, 2)
18. x + 2y - 5 = 0 19. 2x + 3y - 9 = 0
17. 5 myFf
5. a = 5
6. p = 1,2
h = 22
9
x+y-2 = 0
7.
g 5.6
1
C
13
C
2
B
14
C
3
A
15
C
4
D
16
D
5
A
17
B
6
B
18
B
7
D
19
D
8
A
20
A
9
D
21
A
10
C
22
B
11
C
23
B
12
B
ilf 339
6. toa
g 6.1
2. 7.5 br.
6. 12 br., 10 br. 9. (i) 7.5 br. (ii) 5.8 br. (iii) 4 br.
4. 10.5 br.
10. (i) M
3 (i) iy (ii) M
11. 18 br.
(ii) iy
g 6.2
1. (i) x = 4 br., y = 9 br.
6. 6 br.
11. 72 br.
12. 9
3. 1.2
9. (i) 9
64
4.
140
(ii) 55
64
(ii) 4.8
g 6.3
1. 65c
6. 30 br.
g 6.4
1
B
11
D
2
B
12
D
3
A
13
C
4
D
14
D
5
B
15
D
6
C
16
A
7
B
17
B
8
D
18
B
9
B
19
D
10
B
20
C
7. Knfhza
g 7.1
1.
(i) iy
(ii) iy
g 7.2
1. 1.8
2. 30c
3.
6. fhf B
7.
8. 1912.40
9. 30 2
11. 19 3
12. M
13. 87
14. 3 lf
16. 40
17. 60 ; 40 3
5 6
4. 174.7
iy
5. 40 br.
10. 1.098
15. 3464 .
18. 90
g 7.3
10
11
B
12
C
13
A
14
D
15
C
16
C
17
D
18
B
19
B
20
D
8. msa
g 8.1
1. 704 br. 2, 1936 br. 2
3. h = 40 br., d = 35 br.
4. ` 2640
6. h = 28 br.
7. C1 : C2 = 5 : 2
8. 1300r br. 2
9. 3168 br. 2
10. 550 br. 2 , 704 br. 2 11. h = 15 3 br., l = 30 br. 12. 1416 br. 2
13. 23.1 2 14. 10.5 br. 15. 301 5 br. 2 16. 2.8 br. 17. 4158 br. 2
7
18. C1 : C2 = 9 : 25, T1 : T2 = 9 : 25 19. 44.1r br. 2, 57.33r br. 2 20. ` 2 46 .40
g 8.2
1. 18480 br. 3
2. 38.5 l
3. 4620 br. 3
4. r = 2.1 br.
5. V1: V2 = 20: 27
6. 10 br.
7. 4158 br. 3
8. 7.04 br. 3
2. 7623 br. 3
3. 220 . 2
1. 11.88r br. 2
5. 12 br.
6. 12.8 .
7. 2 br.
9. 1386 l
10. 3 k 12 lf 11. 16 br.
13. 750 nfhs tot FLf
14. 10 Tf
16. r = 36 br., l = 12 13 br.
17. 11
4.
8.
12.
15.
1034 r.
1 br.
16 br.
70 br.
g 8.4
1
B
12
D
2
C
13
D
3
A
14
B
4
A
15
D
5
B
16
B
6
C
17
C
7
A
18
B
8
B
19
D
9
D
20
A
10
C
21
D
11
C
22
C
10. tiuglf
g 10.1
4. {2, 3}
1. 120 .
3. (i) y = 8 (ii) x = 6
(iii) "5, 1 ,
5. {2.5, 2}
(iv) $- 1 , 3 .
2
6. {3, 5}
7. bk _yf VJ iy
g 10.2
2. (i) `105 (ii) 11 nehL jff
4. (i) k = 15 (ii) ` 45
5. y = 4; x = 2
6. 24 ehf
ilf 341
11. a
g 11.1
1. (i) 36,
6. (i) 5.97
7. 6.32
(ii) 4.69
2. 71
3. 3.38 . 4. 2 5 , 20 5. 3.74
8. 1.107
9. 15.08
15. 25
g 11.2
1
D
11
D
2
A
12
B
3
C
13
C
4
B
14
D
5
D
15
B
6
C
7
C
8
B
9
A
10
D
12. fjf
1.
1
10
2. 1
9
(ii) 3
4
(ii) 24
25
(ii) 17
20
(ii) 24
25
6. (i) 1
4
9. (i) 1
10
12. (i) 1
4
17. (i) 22
25
3. 1
3
(iii) 12
13
10. 1
2
13. 1
3
18. (i) 1
4
g 12.1
4. 1
5
7. (i) 7
8
11. (i) 1
4
14. 1
36
(ii) 3
5. 3
4
(ii) 3 (iii) 1
8. (i) 1 (ii) 3
8
2
2
5
(ii) 2
3
15. 1
16. 12
6
19. (i) 5
(ii) 17
9
18
g 12. 2
4
5
2. 3
20
5
8
11. 8
13
7. 4
9
12. 2
3
1.
6.
1
C
11
D
2
D
12
C
3
B
13
C
3. (i) 1
5
(ii) 4
5
4. 5
9
5.
8
25
9
9. 3
10. 4
10
5
13
13. 5 , 4
14. (i) 0.45 (ii) 0.3 15. 101
105
13 13
g 12. 3
8.
4
A
14
B
5
A
15
B
6
B
16
D
7
A
17
D
8
A
18
A
9
D
19
A
10
A
20
B
gtif fzFf
(njFait my)
1.
3f (x) + 1
vd Wf.
f (x) = x - 1 , x ! - 1 v, f (2x) =
f (x) + 3
x+1
2.
vw rkghil
3.
(x - 1)(x - 2)(x - 3) (x - 4) = 15
c il : x = 5 ! 21 m
2
x
x
log10 2 , log10 (2 - 1) kW log10 (2 + 3) vgd mnj tir xU TL
bjhltirid mikjh x- kfis fhf?
( il: x = log5 2 )
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
(il : 23)
13.
14.
15.
1 + a + a + g + a = (1 + a) (1 + a )(1 + a ) (1 + a ) vw rkghoid
(il: x = 15)
2
16.
fzLf
x - 5x + 2 = 0 vg _yfshF.
( il : - 320 )
73
17.
18.
19.
(il: 36 )
20.
21
22.
23.
24.
25.
27.
28.
(il : 3 mo)
(n + 1) (n + 2)
RUFf: (1 + 2 ) (1 + 2 ) (1 + 2 ) g (1 + 2 ) .
(il :
)
6
2
3
4
n
_W tltot tLf uo Muf r mFy. _wht
Mu 2r mFy. xU to viyF kw viyF bghJ
xnw xW UFkhW _W tLfS xnu js itfgLwd.
tLf ika fsh mikfgL Knfhz gugsit
(il : 2 2 r2 n)
fhf.
29.
(il : 192 3 )
vd fhLf.
31.
1 + 2 + 3 +g+
n
1
vdfhL .
= 12! 3! 4!
(n + 1) !
(n + 1) !
F n! = 1 # 2 # 3 # g # n .
ghit f
1.
2.
Ann Xavier Gantert, Algebra 2 and Trigonometry, Amsco School Publications Inc.,
2009
3.
4.
Imre Lakatos, Proofs and Refutations: The Logic of Mathematical Discovery, January
1976
5.
6.
7.
8.
James Stewart, Lothar Redlin, Saleem Watson, College Algebra, Thomson Brooks/Cole,
Jan 2010
9.
10.
http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/BiogIndex.html
11.
12.
H.S.Hall, S.R. Knight, Elementary Algebra for Schools, Surjeet Publications 2007
13.
14.
G.K.
dh jh totik
ghl: fj
fhy : 2.30 k
tF : X
fw nehffSF Vg kbg gL
Fnfh
rjj
m w
19
J bfhs
31
gagLJj
23
27
bkhj
100
dhf kbg gL
- m
- M
f FWa
FWa
bga
- <
f bga
il
il
il
il
dhf
vif
15
10
36
kbg
15
20
45
20
100
30
2.30
k
neu
dhf
tu
kbg
20
35
65
(lf)
bkhj
dhf ju mogil
ms
kbg rjj
fod
12
eLju
28
vaJ
60
347
fS thfS
dh v
Kj
tiu
dhf
vif
15
15
16
30
31
45
ilafgl
ntoa
dhf
15
16
30 tJ dh
flha dh J
uo xW to
UF
16
45 tJ dh flha
dh. flha dh
uo xW to
UF
10
46
2
uo xW
(either or)
47
2
uo xW
(either or)
<
bghUslfF Vg kbg gL
ghl
v.
dhf vif
1
2
5
10
kbg kbg kbg kbg
bkhj
kbgf
fzfS
rhfS
15
bjhlfS bjhl
tirfS
14
afj
21
mf
10
Mabjhiy
toa
16
toa
Knfhza
11
msa
15
brKiw toa
20
10
tiuglf
20
11
12
fjf
15
16
16
bkhj
348
ghl
167
(1 kbg) (2 kbg)
ghl cs
vLJfhLf
<
(5 kbg)
(10 kbg)
bkhj rjj
---
6 (2)
6 (5)
1 (10)
52
31
g fzFf
10 (1)
8 (2)
8 (5)
3 (10)
96
58
Fl ghlf
UJ jahfgl
dhf
5 (1)
2 (2)
2 (5)
---
19
11
15 (1)
16 (2)
16 (5)
4 (10)
167
100
bkhj
- m
1. 1 Kj 15 tiu vQs midJ 15 dhfS flha dhf, mit ca ilia
bj br dhf MF. xbthU dhY, 4 khW ilf bfhLf goUF.
mtW rahd myJ fbghUjkhd ilia njbjLJ vGj ntL. xbthU
dhF xU kbg.
2. 15 dhf 10 dhf ghl bfhLfgLs ca ilia bj br dhf
MF. 5 dhf 2, 3, 5, 6 kW 7 Ma ghl fUJ jahfgl dhf
MF. mit ghl Ys njwf, Kof, vLJfhLf kW g fzFf
Matiw mogilahf bfhoUF.
- M
1. 16 Kj 30 tiu vQs dhf 10 dhfSF ilaf ntL xbthU
dhF 2 kbgf.
2. Kj 14 dhf VnjD 9 dhfSF ilaf ntL 30 MtJ dh flha dh
MF. mJ uo xW vw to UF.
3. Kj 14 dhf ghl cs ghl f tir UF.
4. 14 dhf 6 dhf vLJfhLfUJ 8 dhf gfUJ nffgL.
5. 30 MtJ v dhYs uL dhf jahfgl dhf MF. mit 2, 3, 5 kW
8 Maghl fYs vLJfhLf, g fzFf Madtiw mogilahf
bfhL mik. uL fzFfS btntW fUJ nffgL.
-
1. 31 Kj 45 tiu vQs dhfUJ 9 dhfSF ilafgl ntL. xbthU
dhF 5 kbg.
2. Kj14 dhf VnjD 8 dhfSF ilaf ntL 45 MtJ dh flha
dhthF. J uo xW vw to UF.
3. Kj14 dhf ghl Ys ghl f tir mikUF.
4. Kj14 dhf, 6 dhf vLJ fhLfUJ, 8 dhf gfUJ
nffgL.
5. 45 tJ v dhYs uL dhf jahfgl dhf MF. mit 2, 3, 5 kW 8
Ma ghlfYs vLJfhLf, g fzFf Madtiw mogilahf
bfhL mik. uL fzFfS btntW fUJ nffgL.
6. 30(a), 30(b), 45(a) kW 45(b) vfSs dhf 2, 3, 5 kW 8 Ma ghlfYs
vLJfhLf, gfYs fzFf Madtiw mogilahf bfhL
jahfgL. xbthU dh btntW fUJ nffgl ntL vw gjidF
cgL jahfgL.
- <
349
350
1(1)
bkhj
2(2)
10(5) 20(4)
5(5)
16(8)
30(6)
8(8)
1(1)
fjf
5(1)
1(1)
6(3)
2(1)
2(1)
2(1)
F F
5(1)
5(1) 40(4)
167
20
20
15
11
16
10
21
14
15
F - f FWa il F - FWa il
- skhd il
- f skhd il
25(5)
5(1)
5(1)
5(1)
5(1)
5(1)
10(2)
2(1)
1(1)
1(1)
1(1)
1(1)
1(1)
1(1)
bkhj
kbg
tiuglf
5(1)
5(1)
5(1)
10(2)
2(1)
2(1)
2(1)
5(1)
5(1)
gagLJj
brKiw toa
2(1)
5(1)
1(1)
Knfhza
msa
1(1)
toa
1(1)
2(1)
2(1)
2(1)
1(1)
1(1)
Mabjhiy
toa
4(2)
5(1)
5(1)
5(1)
Jbfhs
mf
2(1)
afj
2(1)
2(1)
1(1)
fzfS
rhfS
mw
bk vf
bjhl tirfS
bjhlfS
ghl
Fnfh
dhjh totik - X M tF