T.C.

GAZ N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS FELSEFE ANAB L M DALI

KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE LEV YKSEK L SANS TEZ

HAZIRLAYAN GLAH BAKUBALA

DANIMAN PROF. DR. KAZIM SARIKAVAK

ANKARA 2006

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne Glah Bakubalaya ait Kant Ahlaknda Tanrnn Yeri ve levi adl alma jrimiz tarafndan Felsefe Anabilim dalnda YKSEK L SANS TEZ olarak kabul edilmitir.

(imza) Bakan ______________________________________ Akademik nvan,Ad-Soyad

(imza) ye _______________________________________ Akademik nvan, Ad_Soyad

(imza) ye ________________________________________ Akademik nvan, Ad_Soyad

NSZ Bilindii gibi Yenian en nemli dnrlerinden mmanuel Kanttr. Onun nemli dncelerinden biri de ahlak hakkndaki dnceleridir. Bu balamda Tanrya dair dnceleri de olduka zgndr. te bu sebeplerden dolay bizim bu almada ki amacmz, mmanuel Kantn ahlak felsefesinde Tanrnn yeri ve ilevi konusunu deerlendirmektir. Bu konuyu aklamaya alrken, Kantn ahlak felsefesinde, Tanrnn nasl anlamlandrldn belirlemeye altk. Kant kendi dnemine kadar gelen geleneksel Tanr kantlamalarn eletirmi ve Tanrnn varln kendine has bir ekilde temellendirmitir. Bizde almamzda, filozofumuzun Tanrnn varln ne ekilde temellendirdiini gsterdik. Daha sonra Kantn din ve ibadet hakkndaki fikirlerini almamza yansttk. Son olarak Tanrnn, Kant felsefesindeki yerini ve ilevini deerlendirdik. Tezimizin giri ksmnda bata giri ksmnda, Kantn hayatndan ve eserlerinden bahsettik. Tezin lk blm olan ve Kantn Dnce Sistemine Genel Bir Bak baln tayan bu blmde, Kantn bilgi anlayn, izledii metodu ve ahlak felsefesindeki temel kavramlar genel olarak inceledik. kinci blmnde, Kantn Tanr Anlayna yer verdik. Bu blmde, Kantn Tanr anlayna genel bir bak ynelterek, kantn Kantn ve Tanrnn varln Tanr temellendirmede kulland ahlak eletirdii dier

kantlamalarna yer verdik. Yine bu blmde Kantn ibadete bak asn inceledik. nc blmde ise Kantn Ahlak Felsefesinde Tanrnn Yeri ve levi irdelenmeye alld ve bu blmde, Kantn ahlak sisteminde bulunan kavramlarla oluturduu btn sergiledik. Bunlarn haricinde, tezimizde sonu ve kaynaka yer almaktadr. Sonu ksmnda, yaptmz alma neticesinde vardmz fikirlere yer verdik. Dier taraftan bu almay yaparken, Kantn ahlak felsefesindeki baz temel kavramlar deerlendirerek, Tanr inancyla aratrmamzn snrlarn belirledik. Kantta Tanr meselesinin ele alnd Yalnz Akln Snrlar inde

ii

Din adl eserinden ve dier eserlerinde de faydalanarak, filozofun Tanr anlayn ortaya koymaya altk. Bu almay hazrlarken, tavsiye ve yardmlaryla katkda bulunan deerli hocam Prof. Dr. Kazm Sarkavaka teekkr etmeyi bir bor bilirim. Yine deerli yardmlarndan tr hocam Prof. Dr. Recep Kla teekkr ederim.

Glah Bakubala Ankara,2006

iii

NDEK LER

nsz....i G R . .1 KANTIN HAYATI ESERLER ..............6 1.BLM..11 KANTIN DNCE S STEM NE GENEL B R BAKI VE AHLAK ANLAYIININ TEMEL KAVRAMLARI 1.1Bilgi Anlay.11 1.2.Kantn Ahlak Felsefesindeki Temel Kavramlar.15 1.2.1. yi rade .......15 1.2.2.. dev20 1.2.3. Ahlak Yasas..........22 1.2.4. Erekler lkesi..26 1.2.5.Ruh,zgrlk............28 1.3.Kantta Ahlak Din likisi....35 2.BLM..45 KANTIN TANRI ANLAYII 2.1.Kantn Tanr Anlayna Genel Bir Bak...45 2.2.Ahlak Kant.....51 2.3.Tanr Kantlarnn Eletirileri.....53 2.4.Kanttan Tanrya Dair Notlar.57 2.5.Dua zerine..64 3.BLM.............67 KANTIN AHLAK FELSEFES NDE TANRININ YER VE LEV ..67 SONU.75 KAYNAKA..78 zet ....84 Abstract.....87

GR

lkadan bu yana insanolu dnyann balang sebebinin ne olduunu dnegelmitir. lkada bu dnce arkhe problemi olarak kendini gstermitir. lkada Yunan felsefesinde sistem, Tanr, insan ve doa dnce balants iinde kavranmak istenmitir. Bu dnemde arkhe, her eyin ba, kk, ilkesi saylmaktayd. Arkhe problemi hakknda filozoflarn tespitlerini sralamak istersek: Thales her eyin meneinin,ana maddesinin,asli maddesinin,ilkesinin arkhesinin su,sv olan klli ;bir ey olduunu idda eder.1 Anaximandros a gre,her eyin balangcnda her zaman gen ,diri, her zaman canl,ezeli ve ebedi olarak hareketli ,bitip tkenmek bilmeyen sonsuz, snrsz anlamna gelen Aperion bulunur. Onu temel zellii sonsuzluk ve snrszlktr2.Anaximenes havay ilke olarak alr; zira onun ilkesi, btn eylerin doduu snrlar bulunmayan bir havadr.3 Herakleitos bulunmutur. lkada Tanr tasarm ise Xenophanes (M..569_477) ile (M..540_480) ilk maddenin ate olduu iddiasnda

tektanrcla doru ilerlemitir. Xenophanes, dneminde Tanrlarn insan biiminde tasarlanmasna karn, kendi Tanr tasarmn oluturmutur. Bu, arnm bir Tanrdr.4Felsefe tarihinin nemli filozoflarndan Socrates (M..409_399), daha sonra konumuz gerei geni yer vereceimiz Kantn, iimizde ahlak yasas olduunu sylemesi gibi, iinde bir Daimonion barndn belirtmi. Ona gre hayatn nemli anlarnda Daimonion Socratese yol gsterirmi; daha dorusu alkoyucu bir rol oynarm.

Hsameddin Erdem,ilka Felsefesi Tarihi,H_Er Yaynlar,Konya,2000,s.78

A.g.e.,s.83 Emile Brehier, lka ve Ortaa Felsefesi Tarihi,ev:Mira Katrcolu,Milli Eitim Basmevi, stanbul,1969,s.86 4 Macit Gkberg,Felsefe Tarihi,Remzi Kitabevi, stabul,1966,s.27
3

Socrates, bunu, iindeki Tanrsal bir ses sayar ve ona uyarm.5 Platonda (M..427_348) kendisinden yzyllar getikten sonra Kantn da zerinde duraca ruh konusuna sistemi iinde yer vermitir. Platonun ruh anlatnn kkleri orphik_phytagoras retidir. Bu retide ruh, Tanrsal kkldr, maddi duyusal olan ey ruhu lekeler; insann bu dnyadan elini ekmesiyle ruh arndrlr. lmsz olan ruh ger, bu arada eitli klklara girer ve br dnyada yarglanr. Platonda ruh, ncesizsonrasz olan idealara benzer.6 Platona gre, dnyann gerek sahibi Tanrdr*; Tanrnn bu dnyay olgunlua gtren bir plan vardr; insan Tanrya inanarak erdemli olmak iin bir dayanak elde etmi olur.7Platonun Tanr hakkndaki fikirleriyle Kantn ileri srd tespitler birbirlerine yaknlk gstermektedir. Yine Aristoteles (M..384_322) kendisinden nce gelen filozoflarn deimenin nedenlerini ve niin davrandklar konusuna hi eilmediklerini savunur.8 Platonun metafiziinde << iyi ideas>> na benzer; <<ilk hareket ettirici>> ya da <<salt form>>u metafiziine dahil etmitir. Aristoya gre salt form Tanrlktr. Tanr tamamyla immaterialdir, cisimsizdir, salt tindir; z de maddesi de kendisi olan dnmedir. Tanr, her trl hareketin nedenidir.
9

Aristoteles, ilk hareket ettirici konusunda lk hareket

ettirici kendisinden baka bir ey tarafndan hareket ettirilmemitir. lk hareket ettirici hareketsizdir, ncesiz ve sonrasz olup tektir demitir.10 lkadan Roma felsefesine kadar olan dneme baktmzda, Tanr fikrinin, arkhe problemi olarak balayp Aristotelese gelindiinde Kantn Tanr anlayna benzer birtakm fikirler belirdiini grrz. Roma felsefesinde tek kiinin mutluluunun problem olarak ele alnmas ile ahlak
A.g.e.,s.50 A.g.e.,s.68,*Not:Burada hemen unu belirtmekte fayda vardr. lka filozoflarnn hibiri,buna Platon ve Aristoteles de dahil,bugnk semavi dinlerin anlad ve kabul ettii Tanr anlayna benzer bir anlaya sahip deildir. 7 A.g.e.,s.73 8 Ahmet Cevizci, lka Felsefesi Tarihi,Asa Kitabevi,Bursa,2001,s.189 9 Gkberg,a.g.e.,s.84 10 W.David Ross,Aristoteles, ev:A.Arslan, .Oktay Anar,.Y.Kavasolu,Z.Kurtolu;Kabalc Yaynevi,2002,s.78
6 5

felsefesi belirmitir. Amac mutlulua ulamak olan Epikrosuluk bu dnemde hayat bulmutur. Epikrosun (M..341_270) dnya retisinde, Tanrlarn dnya zerinde hibir etkileri yoktur. Herhangi bir etkiden Tanrlar bsbtn uzak tutmak iin, Epikros onlarn <<dnyalar arasnda>>, yani dnyalar arasndaki bolukta bulunduklarn syler. Tanrlar eksiksiz bir mutluluk iersinde olduklarndan, onlarn dnya ile ilgilenmeleri, bylesine bir mutlulukla badaamaz.11Epikur ahlaknn amac, aclar ve skntlar ortadan kaldrmak, ruhu dinginlie ulatrmaktr.12 Ortaa felsefe ve ilahiyat doru idrake gtrd iddia edilen iki ana retim dalyd. Bizim anladmz ekliyle doal bilimler ortaan sonlarna kadar Avrupa kltrnde neredeyse yoktu.13Ortaa felsefesine geldiimizde dinin etkisinin ar bastn grrz. Bilindii gibi ortaada bilim dinin etkisi altna girmitir. Ortaa felsefesinde varlk ancak Tanrnn araclyla aklanabiliyordu. Evren Tanrdan tremekteydi. Bu dnemden bir rnek vermek istersek Aziz Augustinusun (354-?) Tanr anlayndan bahsedebiliriz. Augistusa gre,doadaki dzen ve birlik en yksek derecede akl ve her eyi bilen bir Tanrnn varoluuna, yetkin Yaratcnn birliine iaret eder. Yine, yaratklarn iyilii, onlarn sahip olduu pozitif gereklik Tanrnn iyiliinin ve evrendeki sreklilik ve kalclk da, Onun stn bilgeliinin bir delili olmak durumundadr. te yandan, Tanr kendinden kaim olan, ezeli ve ebedi, deimez ve yine sonsuz olduu iinde, sonlu insan zihni tarafndan kavranamayan Varlktr. u halde, o, tinsellii, sonsuzluu ve basitliiyle mekan, ezeli ebediliiyle de zaman aar.14

11 12

Gkberg,A.g.e.,s.100 kr Gnbulut,Kk Felsefe Tarihi,Maya Yaynclk,Ankara,1983,s.20 13 Gunnar skirbekk,Nils Gilije,Felsefe Tarihi(Antik Yunandan Modern Dneme),ev:E.Akba,.Mutlu;niversite Kitabevi, stanbul,2004,s.151 14 Ahmet Cevizci,Ortaa Felsefesi Tarihi,Asa Kitabevi,Bursa,2001,s.59

Ortaada slam felsefesini imcelediimizde devrine ve bugne k tutan pek ok deerli slam filozofu ile karlamaktayz. Bunlardan birisi de Farabidir.(870_950) Daha sonra almamz iinde yer vereceimiz Tanr kantlamalarn, Farabi sistemi iinde kullanmtr. Farabi Tanrnn varl konusunda ontolojik ve kozmolojik delilleri kullanmtr. Bu kantlar sayesinde Tanrnn yokluundan bahsedilemez; nk Tanrnn yokluu varsayldnda mantksal imkanszla sebep olur. Farabi, Tanr iin, O hibir eyin kendisinden mantksal ve ontolojik bakmdan nce gelemeyecei ve yine hibir eyin kendisinden ontolojik ynden veya varlk bakmndan stn olamayaca mkemmel varlktr. Yine Tanr ezeli ve ebedidir; hibir skntdan, olumuzluktan veya potansiyaliteden etkilenebilir deildir. te yandan, o ne madde ve ne de form olup, bunlar kendinde birletirme zorunluluu veya sorumluluunda olmayan varlktr. Olumsuz bir biimde tanmlanmaya devam edildiinde, o kendinden baka hibir ama ve gayesi olmayan ve kendi varl yine bizzat kendisinden baka herhangi bir eyden tremeyen varlktr.
15

demitir. Daha sonra Farabi, ok

sistematik ve de slamla hi uyumayan bir ekilde, ilk Varlk Tanrdan varlklarn sudur etmesini anlatr. Bu delilin z udur: lk Varlk(Tanr) kemalinin bolluu sebebiyle alemdeki btn varlklarn nizamn, irade ihtiyarndan tamamen bamsz olarak tabii zorunlulukla meydana getirir.16 Farabi, gnmze kadar ulam El_Medinet_l Fazla adl eserinde erdemli ehir halknn tmnn bilmesi gereken mterek hususlardan bahsetmitir. Bu hususlardan bazlar: lk nedeni ve onun sfatlarn bilmektir. Maddeden bamsz olan eyler, onlarn her birinin kendisine has olan sfatlar ve mertebeleri _Faal Akla gelinceye kadar_ ve yine onlardan her birinin kendisine has olan fiilleri17

A.g.e.,s.127 Macit Fahri, slam Felsefesi Tarihi,ev:Kasm Turhan, klim Yaynlar, stanbul,1992,s.111 17 Farabi,El Medinet_l Fazla(ideal Devlet),Aklamal eviri:Ahmet Arslan,Vadi Yaynlar,Konya,1997,s.67
16

15

Dier taraftan 17. yzyla gelindiinde Tanr meselesi filozoflarn zihnini megul etmeye devam etmitir.17. yzylda yaayan nemli filozoflardan Descartes oluturduu sisteminde Tanrya byk nem vermitir. Tanr kavram ile sistemini tamamlayan Descartes insann kendi zihninde Tanr fikrinin olduuna inanyordu. Filozof bu konuda,Kendimizde bir Tanr ya da olgun bir varlk dncesi buluyoruz, o halde bizde bulunmasn gerektiren olgunluklarn ne denli byk olmas gerektiini gzden geirdikten sonra, onu ancak pek olgun bir varlktan yani, var olan bir Tanrdan edinebileceimizi kabul etmek zorundayz. Biz kendi kendimizin yaratan deiliz, yaratanmz Tanrdr ve dolaysyla Tanr vardr. Tanr cisimli deildir, insanolu gibi duyularn yardmyla bilmez ve gnah ilemez.18demitir. Grld zere Tanr, Descartese gre en yetkin ve en gerek varlktr. Demek ki Tanr meselesi ilkadan itibaren insanolunun zihninde varolmutur Din felsefesi,<<ne umabiliriz?>>sorusu zerinde durmakla yetinmemi, yzyllarca btn felsefeye egemen olmu; felsefe dinin buyruuna girmitir.19 Yani Tanr ve Tanrya ilikin sorunlar felsefede hep yer almtr. .Kantta bu sorunla ilgilenmitir. Burada denebilir ki, lk kez Kant, din ile felsefeyi birbirinden ayrarak, felsefeye bamszln kazandrmtr. Birazdan ayrntl olarak inceleyeceimiz Kantn ahlak sisteminde de greceimiz gibi, Kant, kendisine kadar gelen Tanr kantlamalarn reddetmi, Tanr/ inan konusu ile bilgi konusunu birbirinden ayrmtr. Kant, oluturduu felsefe sistemiyle farklln ortaya koyacak tespitlerde bulunmutur. imdi filozofumuzu hayat ve eserlerinden balayarak ksaca tanmaya alalm.

18 19

Descartes,Felsefenin lkeleri,ev:Mesut Akn,Say Yaynlar , stanbul;1998,s.68 Takiyettin Mengolu,Felsefeye Giri,Remzi Kitabevi, stanbul,1992,s.288

HAYATI

Felsefe tarihinin en nemli filozoflarndan biri olan mmanuel Kant, 1724 ylnda Almanyann Knigsberg kasabasnda yoksul bir ailenin dokuz ocuunun drdncs olarak dnyaya geldi. Aile fertleri koyu dindar insanlard. Kant, elverisiz artlar altnda ve imkanszlklar iinde yetiti. On yandayken annesini, yirmi drt yandayken babasn kaybetti. 17.yzyln sonlarnda Almanyann eitli yerlerinde zelliklede Kantn doduu ve yaad blgede ar dini okullar almtr. Doal yetenekleri, akll ve iyi niyetli oluu bir papaz tarafndan fark edilen Kant, sekiz yanda dini bir okula gnderilmiti. Ailesinde balayan koyu sofu eitim okulunda 1740 ylna kadar devam etti. Bu eitimi srasnda Kant, okuldaki sk dini disiplinin baz neticelere neden olduunu dnmtr. Okuldaki dini uygulamalardaki zorlamalarn renciyi yalan sylemeye tevik ettiini gzlemlemitir. Bu uygulamalar, Kantn din anlayn ekillendiren unsurlardan olmutur.20 Kant, kendi ehrindeki niversiteye on alt yanda girmi ve on alt yl sonra ayn niversiteden mezun olmutu. Mezuniyetini mteakip akademik bir grev elde edemeyen Kant, eitli ailelere zel retmenlik yapt. Daha sonra niversitede grev alan Kant, niversitede doentlie ykselebilmek iin otuz bir yana kadar beklemek zorunda kalmtr. O dnemde Kant sadece fizik, fiziki corafya ve doa bilimleriyle deil mantk, metafizik, din ve ahlak ile de ilgilenmi; bu arada deprem zerine iki yaz, rzgar zerine bir aratrma yazs yazmt.21

20
21

D.West,Kta Avrupas Felsefesine Giri,ev:Ahmet Cevizci, stanbul,1998,s.32

D.West, a.g.e. , s.32

Kantn ilk atamas iin byle uzun bir sre beklemesine ve ardndan da, onca arzulad profesrlk nvannn kendisine verilmesi iin on be yl daha beklemeye devam etmesine neden olan ey, doduu yere olan tutku derecesindeki ball idi; Kant, bu dnem boyunca dier Alman niversitelerinden gelen teklifleri geri evirmi ve yerletii evde kendisini hrete kavuturan seminerler vermeye devam etmiti. Bu yllarda Kant, entellektel almalarn arlkl olarak matematie ve fizie ayrmt.

Kantn profesr olduu dnemde, almalarn matematik ya da doal bilimler yerine metafizik ve mantk alannda yapm olmas bir lde ans eseridir. Kant, kariyerinde profesrlk nvanna ykseldii andan itibaren tm enerjisini felsefeye adam, yapt seminerler sayesinde Almanyann en bilgin ve saygn kiileri arasna girmitir. Kantn hem zel hem de kamusal alanda, bir konumac olarak sahip olduu hret en nl kitaplarnn yaymlanmasndan ok nce onu geni kesimlere tantmtr.22

Kant, 1760l yllardan itibaren tamamen felsefeye ynelirken, yerleik din anlayndan iyice kopma yoluna girer. Ayrca Christian Wolf (16791754)'un rasyonalizminden giderek uzaklaan Kant kendisini dogmatik uykusundan uyandrdn syledii David Hume (1711-1776)dan youn bir biimde etkilenir. Kantn Tanrnn varoluunun kantlanmasnn mantk asndan eletiren grleri de bu yllarda gelimitir. Kantn bu gibi konularla ilgili fikirlerinin topland eserleri 1764 ylnda yaymlanan Untersuchung ber die Deutlichkeit der Grundztse der Naturlichen Teologie und der Moral (Doal Teoloji ve Ahlakn lkelerinin Ak Seiklii zerine Bir Soruturma) ve 1766 ylnda yaymlanan Trume eines Geistersehers erlitert durch Trume der Metaphysik (Bir Ruh Grcsnn Dlerinin Metafizik Dler Yorumuyla Yorumu)dir.
22

Scrutan, Roger, Kant Dncenin Ustalar, ev: Cemal Atilla, stanbul, 2003, s.209

Kantn Knigsberg niversitesinde kadrolu profesr olarak atand 1770 ylndan balayp yaklak 20 yl sren dnem, Kantn felsefi kariyerinin eletirel dnemi olarak bilinir. Eletirel ve transendental felsefenin en ince ayrntsyla ortaya konduu bu dnemde Kant, yenian en temel eserleri arasnda geen nl kritiini yaynlar. Bunlar srasyla 1781 ylnda yaynlanan Kritik der Reinen Vernunft (Saf Akln Eletirisi), 1788 ylnda yaynlanan kritik der Praktischen Vernunft (Pratik Akln Eletirisi) ve 1790 ylnda yaynlanan Kritik der Urteilskraft (Yarg Gcnn Eletirisi)dir. Onun birinci kritiinin yeterince anlalamamas zerine, Kritik der Reinen Vernunft (Saf Akln Eleltirisi)un ksa bir zeti olarak yazd Prolegomena zu einer jeden knftigen Metaphysik die als Wissenschaft wird auftreten knnen (Gelecekte Bir Bilim olarak Ortaya kacak Her Metafizie kar Prolegomena) ile ikinci kritiini tamamlayan bir kitap olarak kaleme alnm olan Metaphysik der Sitten(Treler metafizii) de sz konusu eletirel dnemin eserlerine dahil edilebilinir.

Kantn felsefi kariyerinin nc ve son dnemine gelince, o bu dnemde, bir yandan btn felsefe sistemi iin toparlayc bir bak as gelitirmeye alrken, bir yandan da din konusu zerine younlamtr. Nitekim, daha nce birok kitabnda dolayl olarak ele ald din konusunu tek bana iledii Die Religion innerhalb der Grenzen der bloen Vernunft (Yalnz Akln Snrlar inde Din) (1793) onun din hakkndaki dncelerini gsteren nemli bir eseridir. Yaygn ve kurumlam btn dinleri st kapal; fakat ayn zamanda sert bir ekilde eletirerek inan konularnn ahlak konusundan kesin olarak ayrlmas gerektiini savunduu bu kitab nedeniyle soruturmaya urayan Kant, Prusya Kral Wilhelme Sizin tebanz olduum srece din zerine yeniden yazmak durumunda kalmayacam.23 demek
23

Ahmet Cevizci,Aydnlanma Felsefesi,(Felsefe Tarihi cilt 4),Ezgi Yaynevi,Bursa 2002,s.210

zorunda kalm; fakat kraln lmnn ardndan, verdii szn geerliliinin kalmadn bildirerek, 1798 ylnda insan aklnn bamszln ve felsefeyi yerleik din, teoloji ve hukuk karsnda savunduu Der Streit Der Fakltten (Yetilerin atmas) adl eserini yazmtr. Bununla birlikte, sistemiyle ilgili toparlayc bak asn vermeye alt eserini lm nedeniyle tamamlamaya muvaffak olamamtr. Sz konusu eser, lmnden sonra Opus Postumum adyla yaynlanabilmitir.

Kantn zel yaamyla ou zaman, bir saat dzenei gibi ruh, titiz, da kapal ve kendini merkeze alan bir yaam benimsemi olmas nedeniyle eletirilmitir. Kantn yaamnn disiplinli olduu dorudur. Kant, son dersini 1796 ylnda vermitir. O zamana gelindiinde yetenekleri krelmeye balam ve daha nceki neesinin yerini kasvetli bir melankoli almt. Daha sonralar da zihinsel akln, eski dostlarn tanma yeteneini, hatta basit cmleleri tamamlama yeteneini bile yitirmitir. En nihayet bilincini yitiren Kant 12 ubat 1804 ylnda vefat etmitir.24

ESERLER

Kantn yukarda bahsettiklerimiz dndaki belli bal eserlerinden bazlar unlardr: Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels Trkesi: Genel Doa Tarihi ve Gkler Teorisi (1755), ev: Sekin Clzolu, Havvas Yaynevi, stanbul, 1982 Grundlegung zur Metaphysik der Sitten (1786) Trkesi: Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi ev: onna Kuuradi Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar, Ankara, 1982
24

Cevizci, Aydnlanma Felsefesi, s/210-211

10

Eine Vorlesung ber Ehtik Trkesi: Etik zerine Dersler ev: Ouz zgl, Pencere Yaynlar, stanbul, 2003 De Mundi Sensibilis Atque ntelligibis Forma Et Principlis (1770) Trkesi: Duyu Dnyas ile Dnce Dnyasnn Formu ve lkeleri zerine dee zu einer allgemeinen Geschichte in Weltbrgerlicher Absicht Trkesi: Dnya Yurttal Bakmndan Bir Genel Tarih Tasarm Der gne Trkesi: Ate zerine (1755) ber die Vulkane in Mondane (1785)Trkesi: Aydaki Volkanlar zerine Die Falsche Spitzfindigkeit der vier sylbgstischen Figuren (1762) Trkesi: Drt Tasmsal Beti zerine Yanl Ayrntclk Beobachtungen ber das Gefhl des Schnen und Erhabenen (1764) Trkesi: Gzel ve Ycenin Duygusu zerine Gzlemler

I. BLM

KANTIN DNCE S STEM NE GENEL B R BAKI .Kantn farkl konulardaki dnceleri arasnda belli birtakm balantlar vardr. Bu sebepten Kantn Ahlak Felsefesi erevesinde Tanr anlayn belirlemeye alacaksak onun dier baz konulardaki dncelerini de konumuz erevesinde ele almamz gerekmektedir. Buna gre de nce bilgi, sonra ahlak felsefesindeki yntem anlay ve daha sonra da ahlak felsefesinde kulland baz kavramlara bu blmde yer vermeye alacaz.

1.1.Bilgi Anlay

Bilindii zere Kant, Rasyonalizmin ve Emprizmin yanl / eksik taraflar olduunu dnyordu, bu yzden her iki sistemi birletiren bu esnada hatalarndan kanan felsefi bir sistem oluturma abasna girmitir. Kant, bilgi sorununa her iki sistemin yaklamndan farkl bir yaklamla eilmek istemitir. Bu istekten yola kan Kantn bilgi sorununa yaklam; ne tek bana deneyimin ne de akln doru bilgiyi salamada yeterli olduklardr. Bilginin mmkn olmas iin akln ve deneyimin bir araya gelmesi gerekmektedir.

Kant'n bilgi teorisinden hareketle bakldnda, akl; z bilginin tm ayrt edici zelliklerinin altnda sralandklar en stn bilisel yeti olarak grlmelidir. Anlamadaki kullanmndan farkl olarak, akl mantkl bir ekilde iki biimde daha kullanlmaktadr, pratik olarak ve karmlarmz tayarak, pratik akl, anlamann bir dal olarak deerlendirilemez; nk o yarglara

12

dahil olamaz. Buna ramen onun kullanm yine de merudur. Ne yapacam dnebilirim ve benim eylemim bu srecin meru bir sonucu olabilir. Bir yargnn mantksal sonularn tretmek anlamna gelen karm da merudur. Ancak anlamadan farkl olarak karmda kendine has kavramlar kullanmaz.

Saf akl bizim dncelerimize girdii zaman yanlsamann mant bizi aldatmaya balar. Saf Akl, kavramlar deil de, tm amprik koullarn ortadan kaldrld dnceleri kullanarak kendine has yarglarda bulunmas olgusu ile ayrt edilir. Yanlsamann mant diyalektiktir. O, kanlmaz olarak yanllk ve eliki ile sona ermektedir. Yanlla ynelik bu eilim ikindir. Akl, dnyay dnceler araclyla bilmek zere yola ktndan akln kendisini bekleyen yanllardan kanmasnn herhangi bir yolu yoktur. Biz, deneyimin bilinebilir olanlarn terk edip onun tesindeki koullandrlmam dnyaya doru yola kar kmaz, bu hatalar zaten yaplm olur. te yandan deneyst olana ynelik bu beyhude yolculua neden olan itkiden kanmamzn bir yolu da yok.25

Kant, bilginin mmknl konusunda amprizim ve rasyonalizmin eletirisini yaparken bilginin snrlarn, insan aklnn deney olmakszn kendi bana neler yapabileceini, bilginin kaynan, doru bilginin nasl mmkn olabileceinin aratrmasn yapar.

Kant'a gre, btn bilgimizin deneyle baladndan kuku duyulamaz. Zaman bakmndan deneyden nce hibir bilgi yoktur. Doutan olan kavramlar denildiinde Kant'a gre, insanda her trl deneyden nce var olan birtakm kavramlar, bilgiler dnlyorsa, byle bir ey yoktur. Bununla
25

Roger Scrutan, a.g.e., s/65-66

13

birlikte her bilgi, zaman bakmndan deneyle balarsa da yine de btn bilgilerimiz deneyden kyor denemez. Akln deneyden almad ve dorudan doruya kendisinden kard bilgiler vardr. Bu bilgilere Kant, a priori (nsel) der ve bunlar, a pasteriori (sonsal) olan, yani kaynaklar deneyde bulunan amprik bilgilerden ayrr. Kant, her trl deneyden bamsz olan bilgilere a priori bilgiler der; a priori bilgilerden de amprik olanla hi karmam olanlarna da salt bilgi der. Salt bilgiyi amprik bir bilgiden gvenle ayrt edebilecek belirtilerde Kant'a gre, zorunluluk ve tmelliktir.26 Anlalaca zere Kant'n bilgi alanndaki amac, bilginin gvenilir snrlarn belirlemek, akla, bilgiye eletirel yaklamaktr. Bu sayede insanolu bilime ulama ansn yakalamtr. Kant'n eletirel yaklamna gre biz duyumlarmz sayesinde nesneler tarafndan uyarlr ve belli tasarmlar elde ederiz, aklmz da bu uyarlmaya kaytsz kalmaz ve elde ettiimiz tasarmlarla kavramlar olutururuz. Bylelikle srekli olarak duyarlk (sinnlichkeit) ve anlk (verstand) uyum ierisinde olur.

Kant'n ahlak anlayndaki temel kavramlardan bahsetmeden nce, onun ahlak anlayn nasl ortaya koyduunu, nasl bir yol izlediini incelemekte fayda vardr Kant, ahlak problemlerine iki adan eilir: nsan olarak, filozof olarak. Ahlak probleminin onun iin canl bir geerlilii vardr. O Ahlak problemini bir soyutlama olarak deil, kendisinin dnda deil, kendisinin bizatihi yaad bir problem olarak grr. Bundan dolay onun ahlakla ilgili soruna bak gnlk hayatta yaanlan ahlak problemi ile ilgilidir. Nitekim Kant filozof olarak da herhangi bir ahlak felsefesi teorisini deil, gndelik hayattaki ahlak duygusu ve yarglarn k noktas olarak alr; nk en basit bir insan bile

26

Bedia Akarsu, ada Felsefe (Kanttan Gnmze Felsefe Akmlar), nklap Yaynevi, stanbul 203, s/31

14

ahlaki ykmllk bilgisinin, dev duygusunun bulunduuna inanr. Herkeste bulunan bu genel ahlak bilincinden, salt akldan gelen eyi ayrmak ister.27

Kant'n felsefedeki ilk ve temel misyonu bilimi temellendirmek daha sonra da ahlakn ve dinin rasyonelliini savunmaktr. Bununla birlikte, bu hi de kolay bir i deildir; nk bilim ve din yzyllardr birbirine kar amansz bir mcadele iinde olmular ve bilim dinin otoritesi karsnda mutlak bir zafer kazanma yoluna girmitir. Bu zafer Kant'a gre bilimin bak asndan iyi ve olumlu olmakla birlikte, ahlak ve dinin bak asndan tam bir felakettir.28 Kant'n metoduna gre akl, zgr olmal, kesinlikle bir vahyin veya dinsel dogmann izinde alan bir karm veya kantlama arac olmamaldr. Aksi halde bu felsefenin lmne yol aar.29

Kant; bilime, ahlaka, dine ayr ayr nem vermi, bu anlay ve metodu gerei hibirini dierinden stn tutma gayretine girmemitir. Eletirel yaklamyla birbirinden uzak duran rasyonalizm - amprizm gibi, din - bilim gibi sistemlerin ayr ayr gerekliini deerlendirmitir. Din, bilim ve ahlak temellendirmeye almakla beraber, canlnn bir rasyonalite tamasnn ne manaya geldiini gstermeye almtr.

Kant, bilimi felsefi olarak temellendirme ihtiyac iinde olmutur. Ve o bu temellendirmeyi de, kendisinden nceki filozoflarn tek yanl speklasyonlarn deil, i bandaki bilim adamnn etkinliini, baar stne baar kaydeden deneysel yntemi temele alarak yapmay baarmtr. Kant, ikinci olarak eletirel felsefesi ile insan aklnn snrlarn ortaya koyar veya
27

Bedia Akarsu, Ahlak retileri II, .Kantn Ahlak Felsefesi, ..Edeb.Fak.Yaynlar, stanbul, 1968, s/46 28 Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, Ekin Yaynlar, Ankara, 1936, 3/295 29 Doan zlem, Kantta Felsefe-Din ve Felsefe likisi stne 2.Felsefe Mantk ve Bilim Tarihi Sempozyumu (11-13.11.1987), Ege ni.Edeb.Fak.Yay., zmir, 1989

15

onun neyi bilip neyi bilemeyeceini gzler nne sererken, metafizie kar bir tavr ald, modern zamanlarda David Hume' dan (1711-1776) sonra en kapsaml metafizik eletirisini hayata geirir.30

1.2.Kant'n Ahlak Felsefesindeki Temel Kavramlar

Kant'n

ahlak

felsefesinden

bahsetmeden

nce,

onun

ahlak

felsefesinde geen nemli kavramlar tanmlamaya alalm:

1.2.1. yi rade

Aristoteles'ten beri, ahlaki anlam iinde aina olduumuz kendi bana ya da ama olarak iyi ile baka bir ey iin iyi olan ya da ara olarak iyi ayrmn31 temele alan Kant, Grundlegung zur Metaphysk der Sitten (Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi) adl eserinin birinci blmnn daha giri pasajnda dnyada kendi bana iyi olan tek bir ey olduunu ne srer: yi rade.

Ahlak felsefesi tarihinde insan eylemlerindeki akln pratik akl anlam ounlukla mutluluk (Eudommanizm) ya da yarar (Utilitarizm) kavramlarnda aranmtr. Bu anlay, pratik akln kolay ama yaygn anlamdr. nsan eylemlerinin amacn mutluluk ya da yarar ile aklayan bu grlere gre akl sahibi olan insan, amacna akl sayesinde ulaabilir. Bu grler asndan

30 31

Ahmet Cevizci, Metafizie Giri, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2001, s/403 Aristoteles, Nikomakhosa Ehtik, ev: Saffet Babr, Ayra Yaynevi, Ankara, 1989, s/17-18

16

pratik akl, mutlulua ulamak iin, olup bitendeki balar ve yasalardan yararlanarak, en doru yolu bulma yetisidir.32

yi istem kendi bana, dorudan doruya iyi olan baka deerli niteliklerin ve iyilerin ktye de kullanlabilmelerine karlk, mutlak deeri olan biricik eydir. Kant'a gre, Hibir snr olmadan yani mutlak olarak, dorudan doruya ve her koul altnda, iyi olarak kabul edilebilecek iyi istemden baka hibir ey yoktur yeryznde33 Baka yksek deerler de var elbette ve gerekte birok bakmlardan iyi ve deerli olabilirler bunlar; ama mutlak bir iyilikleri yoktur, mutlak iyi deillerdir. Duruma gre kt de olabilirler, iyinin iki ana eidi var: Bir ey, ya baka bir deerli olan etkiledii iin iyidir_ bylece de herhangi bir amaca ulamada ara olarak ie yarar, o zaman faydal olanla ilgilidir, deeri faydal olmasndan kaynaklanr_ ya da bir eyin deeri kendi iindedir. Kant, kendi bana deerli bir ey iin kendi bana iyidir, kendinde iyidir tanmlamas yapar ve byle bir kendi bana deer olarak, kendinde iyi olarak da iyi istemi gsterir.34 Elbette bu srf bir istekle, iyi olmay ya da iyi duruma ulamay istemekle kartrlmamal; bu iyi istem iyi davranmaya tam bir iten kararla ona hazr olmada bulunur. Yani iyi davrana tam iten bir karar varsa; ancak orda iyi istem vardr. yleyse iyi istem, iten gl bir dntr. Ahlaki iyi dnte ortaya kar, sonucu ne olursa olsun ahlaki eylem dla ilgili eylemlerinde ve onlarn sonularnda, baarlarnda belirmez. Bir eylemin ahlaki deeri baarsnda, sonucunda deil; eylemin arkasndaki dntedir. Eylemleri meydana getiren istemdeki dntr, bu dn durumlar gerektirdii zaman kendisine uygun olan bir eyleme geer.

32 33

H.Heimsoeth, I. Kantn Felsefesi, ev: Takyettin Mengolu, Remzi Kitabevi, Ankara, 1993, s/114 Kant,Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi,ev: .Kuuradi,TFKY,Ankara ,1982,s/66 34 a.g.e., s/67

17

Dnyada, dnyann dnda bile iyi bir istemeden baka kaytsz artsz iyi saylabilecek hibir ey dnlemez. Anlama yetisi, zeka, yarg gc ve ad ne olursa olsun dncenin dier doa vergisi yeteneklere ya da mizacn zellikleri olarak yreklilik, kararllk, soukkanllk, eitli bakmlardan iyi ve istemeye deerlidirler. Kukusuz, ama bu doa balarn kullanacak olan isteme ve bundan dolay karakter denen zel yap iyi deilse, son derece kt ve zararl olabilirler. Tarihin baladklaryla da durum ayndr. Gllk, zenginlik, onur, salk ve mutluluk ad altnda her trl esenlik ve kendi durumundan memnun olma insana cesaret verir; bylece de sk sk bunlarn insann ruhsal yapsn etkilemesini, dolaysyla eylemde bulunmann tm ilkesini de hakl ve genel olarak amaca uygun klacak iyi bir istemenin olmad yerde insan haddini bilmez yapar.35

yi isteme, etkilerinden ve baardklarndan deil, konan herhangi bir amaca ulamaa uygunluundan da deil, yalnzca isteme olarak, yani kendi bana iyidir; o kendi bana ele alndnda onun herhangi bir eilimin, hatta isterseniz btn eilimlerinin topunun birden, lehine gerekletirilebilecei her eyden, karlatrlamayacak kadar daha yksek deer verilmelidir. Talihin zel cilvesi ile veya vey ana muamelesine uram bir doal yapnn cimri donatmndan dolay bu isteme, amacn gerekletirmede gsz ve yalnzca iyi isteme olarak kalyorsa, yine de mcevher gibi, kendi tm deerini kendinde tayan bir ey olarak, kendi bana parldar. Yararllk veya verimsizlik bu deere ne bir ey ekleyebilir, ne de ondan bir ey eksiltebilir. Yararllk, denebilir ki onu gnlk alverite daha iyi kullanabilmek veya onu henz yeterince bilmeyenlerin dikkatini ekmek iin bir ereve olur, onu bilenlere salk vermek veya deerini belirlemek iin deil.36

35
36

Kant,a.g.e.,s.8
Kant, a.g.e, s/8

18

Kant'a gre talihin insana saladklar deerler, kendi bana iyi olmadklarndan bir deeri yoktur; ayrca iyi isteme tarafndan ynetilmeyen deerlerin de bir nemi yoktur. Kant'a gre, asl olan iyi, iyi istemenin kendisidir. yi istemeyi, devin sorumluluunu bilen, pratik akln buyruklarn tanyan, devini sadece dev olduu iin yapan iradedir.37 Bu yzden Kant, hedonist ya da pragmatist ahlak teorilerine kardr. Kant, mutluluu ama edinmeye kardr, ona gre mutlu olmaya layk olmak iin iyi isteme zorunlu kouldur. yi isteme, kendi bana o kadar deerlidir ki amacn pratie dkemese bile bu durum iyi istemeden hibir ey eksiltmez.

Kant'a gre tabiat, insan bir gayeye gre yaratmtr. Bu gaye, mutlulua erimek olamaz. nk mutlu olmas iin ona yalnz igdleri ile eilimleri yeterdir. nsan da igdlerden baka bir de akl vardr. Btn yaratklar arasnda akl olan tek varlk insandr. Ona btn deerini akl kazandrr. Akl, iyi istemenin yneticisidir.38 Yine Kant, akln gerek fonksiyonu, herhangi bir gaye iin vasta olarak iyi olan deil, kendinde iyi olan bir istemeyi ortaya karmaktadr. Bundan dolay isteme, en stn iyidir ve mutluluk da dahil baka her eyin art olmaldr der.39

yi isteme tabirini aklarken Kant, ona baka bir eyle ilikisi iin deil de, sadece kendinde iyi (good in itself) olan bir isteme kavram olmas asndan dikkat eker. Mesela, ac veren bir ameliyatn bizatihi kendisi ile deil onunla hedeflenen faydal sonula ilgilidir. Oysa Kantn iyi isteme kavram, kendinde yani zati kymetinden dolay daima iyi olan bir istemeyi ifade eder; fakat bir isteme, ne zaman kendinde yani bizzat kendi kymetinden dolay iyidir? Kii fiziki artlarn yerine getirmesine mani olduu gzel bir davrana niyet edebilir. Bu durumda istemesi iyidir. Acaba onu iyi
a.g.e., s/19 Recep Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, Ankara, 1991, s/13 39 a.g.e., s/13
38 37

19

yapan ey nedir? Kant bu soruyu cevaplamak iin, ona gre ahlaki uurun en bariz zellii olan vazife kavramna mracaat eder. Srf vazifeden dolay harekete geen bir isteme, iyi istemedir.40

Demek ki Kanta gre, ahlaki deeri olan davranlar, ancak vazifeden dolay yaplanlardr. Baka hibir niyet gzetmeden, kar beklentisi olmakszn sadece dev duygusu ile yaplanlardr.

yi isteme, vazifeden dolay davranta bulunmak durumunda ortaya kmaktadr. Vazife ise, evrensel bir ahlak kanununa saygdan dolay davranta bulunmak demektir. Burada son derece somut bir vazifeden dolay davranta bulunmak kavramyla kar karya geliriz ki acaba buradaki somutluu, ahlaki hayata nasl uygularz? Kantn bu soruya verdii cevaba gemeden nce, kulland maksim ve prensip kelimelerinden ne anladn aklamakta fayda vardr. Kantn teknik terminolojisinde prensip, saf pratik aklda temellendirilmi objektif bir ahlak kanunudur. O, insann srf akli ve ahlaki bir fail olarak, kendisine gre hareket edecei bir prensibidir. Yani o failin fiilen kendisine gre hareket ettii bir prensiptir. Maksimler, muhtelif cinsten olabilirler, ahlak kanununun objektif prensibine uyar veya uymayabilirler.41

Demek ki iyi isteme, Kant ahlaknda ok nemli bir yere sahip. Evrensel bir ahlak yasasnn olabilecei hususundaki kantlama yollarndan biridir. yi isteme, kendinde iyi bir ey olarak kar, fayda ya da mutluluk amac gtmeyen gsteriten uzak olan, kiinin karakter yapsna balaycl olmadan, sorumluluk ve vazife duygusuyla beraberlik gsteren, evrensel ahlak kanununa duyulan sayg ile eylemde bulunulur. yi istemelerin ahlaken
40 41

Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, s/39-40 Kl,A.g.e., s/41

20

de iyi olabilmeleri istememizdeki prensiplerimiz olan maksimlerimize baldr. Kendi iimizde yapacamz sorgulama ile maksimlerimizin evrensel olmalarn isteyip istemediimizin hesabn kendimize vererek eylemde bulunmamz ok nemlidir.

1.2.2. dev

Kant, iyi isteme kavramn gelitirmek iin dev kavramna bavurur ve yaplan eylemin deerinin ahlak boyutunu da deve dayandrmtr. Yani yaptmz eyi devden tr yapyorsak, Kanta gre bu eylemin ahlaki bir deeri vardr. Bir eylemin kaynandan sadece dev duygusu varsa, bunun dnda herhangi bir niyet yoksa o eylem iin kendi bana iyi bir eylemdir diyebiliriz.

dev ise kanuna duyulan zorunlu saygdan doan eylemdir. Ancak burada zorunluluk, dorudan doruya akla dayanacak bir eylemin gerekli olmasyla ilgili bir zorunluluktur. Bir eylemde belirleyici olan kanunsa istem iyi, eylem ahlakdir. Bir eylem, sonunda zarar bile olusa istemenin ahlak deerini belirleyen, bir kanuna uygun olarak doru olduu iin istenmi olmasdr. Buna gre ahlak eylemi belirleyen, kendiliinden iimizde oluan herhangi bir eilim deil, kanun karsndaki sayg yaantsdr.

Kant, iyi istemin dev balantsnda insan eylemlerini u ekilde blmler: 1. 2. deve aykr olanlar deve uygun olanlar 2-a. Eilimden kan

21

2-b. devden kan (deve kar saygdan kan, hem de iinde hibir eilim olmadan, hatta eilime kar gerekleen eylemler).

dev isteme buyrulan eydir, bylece de istem iin ahlak bir zorunluluu dile getirir. kinci olarak Kant, unu ileri srer: devden kan eylemin deeri, eriilmek istenilen maksatta, niyette (Absicht), gdlen baarda deil, karar verdiren maksimdedir. dev, kanun karsndaki saygdan doan bir eylemin zorunluluudur.42

Kant, iyi istemin dev balantsnda insan eylemlerini blmledikten sonra, deve uygun eylemlerin devden dolay m yoksa baka bir amatan dolay m ayrt edilebileceini belirtir. Kant, deve uygun eylemler arasnda eilimlerden kanlarla, devden kanlar rneklerle belirtir. rnein bir bakkaln mterisi kim olursa olsun maln daha pahalya satmayp herkese ayn paraya satmas deve uygundur. yle ki ocuk bile aldanmadan alveri yapabilir. Dolaysyla bu bakkal mterilerine drste hizmet etmektedir. Ancak bu durum bakkaln devden dolay ve drstlk ilkesinden dolay byle davrandna inanmamz iin yeterli deildir. Ayn zamanda karlar da byle davranmasn da gerektirmektedir. Bakkal, daha ok mteri ekebilmek iin de byle davranabilir. yleyse burada eylem dorudan deve deil, kar duygusuna dayanmaktadr.43 Buradaki rnekten de anlalaca zere; dev olduu iin yaplan bir eylem, eilimlerden tamamen arnm olmaldr. Byle olmas durumunda o eylemin ahlaki deerlerinden bahsedebiliriz. yi isteme yannda dev kavramn getirmiti. dev kavramyla beraber de ahlak yasas gndeme gelir.

42 43

Akarsu Bedia, A.g.e., s/72 Kant, Ahlak metafiziinin Tenellendirilmesi, s/13

22

1.2.3. Ahlak Yasas dev, yasa karsndaki saygdan doan bir eylemin zorunluluudur. Kantn yasa ile demek istedii ey, yasa olarak yasadr. dev uruna davranmak, yasaya duyulan saygdan kaynaklanmaktadr. Yasann zsel biimi evrenselliktir; baka deyile kural d kabul etmeyen san evrensellik, ahlak yasas, fizik yasalar gibi evrenseldir. Bir insann eylemleri, eer ahlaksal deer tayacaklarsa yasaya saygdan yerine getirilmelidirler. yi isten, koulsuz olarak biricik iyi, dev uruna davranmada belirir. 44

Ahlak kanunu, Kanta gre, salt akln bir faktumu olarak karmza kyor, bu kanunun var olduunu a priori olarak biliyoruz, nk bizde onun bilinci var. Ahlak kanunu, dedktion yolu ile kantlanamazsa da, zgrln imkann kantlar. Ahlak kanunu, teorik olarak zlemez bir soru olan zgr olup olmadmz evetlemektedir.45 zgrlk kavram Kantn antinomilerinden birisidir. Zira zgr olup olmadmz konusunda birden farkl cevap mmkndr.

Kanta gre ahlak yasas, kendisini, yapmalsn buyruu ile bir gereklilik gsterir. Kant, buyruklar koulsuz (Kategorik) ve koullu (Hipotetik) buyruk olmak zere ikili bir tasnife tabi tutarak aklar. Buna gre, eer bir eylem, belli bir amaca ulamada ara olarak iyi ise, yani idare belli koullara bal ise, bu koullu buyruktur. Buna karlk, buyruk, kendi bana iyi olan bir istemenin ilkesi ise, yani hibir koula bal deilse koulsuz buyruktur.46

44

Copleston, Kant Felsefe Tarihi, ev: Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 2004, s/168 Bedia Akarsu, Ahlak retileri II, ..Edebiyat Fak.Yaynlar, stanbul, 1968, s.61 46 Kant, Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi, s.31
45

23

Doadaki her ey, belli yasalara gre gerekleir ve bu yasalarn ortaya koyduu bilgiler, ilke olarak adlandrlr. Bu yasalar, dolaysyla da ilkeleri kavrama yetisi ise akldr. Yalnzca akl sahibi bir varl yasalarn tasarmna gre yani ilkelere gre eylemde bulunma yetisi ya da istemesi vardr. Bylece isten, akll bir varlk iin sz konusu olur. Yasalardan hareketle eylemleri belirleyebilmek iin akl, gerekli olduundan isteme pratiktir. O halde isten, eilimlerden bamsz olarak ancak akln pratik bakmdan zorunlu, yani iyi olduunu bildii eyi seme yetisidir. Ancak yasa, bir zorunluluk ifade ederken; isteme, zgrl ifade eden bir yetidir. Eylemlerinde itici gcn yasadan alan bir isten iin zorunluluk ve zgrlk ayn eydir. Bu isten iin yasa, baka bir gce dayanmadndan kendini tam bir zgrlkle gsterir, bylece de isten iyidir. Kant, isteme iin zorlayc olduu lde nesnel bir ilkenin tasarmlarna emir, bu emrin formlne de buyruk adn verir. Kanta gre btn buyruklar, bir gerek ile dile getirilirler, bununla da akln nesnel yasasnn znel yaps bakmndan bu yasa zorunlu olarak belirlenmeyen istemeyle balantsna iaret ederler.47 deiik davran ekline karlk, trl buyruk vardr. Bunlardan sadece birisini ahlak buyruk olduundan aralarndaki fark anlamak nemlidir.

Kantn yukarda szn ettiimiz buyruklarla ilgili dncelerini biraz daha tahlil etmemiz gerektiini dnrsek bunu yle aklayabiliriz: nce Almanca renmek istersen, unlar yapman gerekir. cmlesini inceleyelim. Burada dikkat edilmesi gereken iki husustan ilki, yerine getirilmesi emredilen hususlarn, srf kendileri iin deil de, baka bir gayeye vasta olarak emredilmi olmalardr. Bu sebepten buyruk, artl (Hypothetical) buyruk diye isimlenir. kinci olarak da, bahse konu gaye, herkesi tabiat gerei arzu ettii bir gaye deildir. Almanca renmeyi bir insan, ister veya istemez.
47

a.g.e., s/29

24

Kant, bu tr buyruu da problematik artl buyruk veya maharet buyruu (imperative of skill) adn verir. Bu tr buyruun ahlakla hibir ilgisi yoktur. kinci olarak tabiatn bir zorunluluu olarak mutluluu arzu ettiinde u tr faaliyetlerde bulunman gerekir. cmlesini inceleyelim. Dikkat edilirse burada eer mutluluu arzu edersen diye bir art cmlesi yoktur. Sadece insann mutluluu arzu ettii olgusu beyan edilmektedir. Bu sebeple bu trl uyruklara Kant, assertorik artl buyruk adn verir. Kanta gre, bu trl artl buyruklar da ahlak deildir. Ona gre ahlak buyruk, kaytsz bana iyi olan davranlar emreden buyruklar ahlakdirler. Bu tr buyruklara Kant, kesin buyruk (categorical imperative) adn verir.48

Demek ki Kant, buyruklar arasnda bir snflandrma yapm ve bunlar ahlak deere sahip olanlar ve olmayanlar eklinde ayrmtr. Kantn ahlaknda koulsuz buyruk, nemli bir yere sahiptir. Koulsuz buyrukun, tpk iyi isteme gibi eilimlerden uzak, baka bir maksat gdlmeden, objektif ve zorunlu bir yaps vardr.

Kant, ahlak yasas, mutluluk ve Tanr kavramlar arasnda balant olduunu dnr. Nitekim ahlak yasas, Kanta gre, en byk iyinin bir paras olan, ahlaklla uygun olan mutlulua gtrmelidir. Biz ahlaklla engel tekil eden her eyin darda brakld yani ahlak dnyasnda ahlakla mutluluun birletii bir sistemin varln dnebiliriz. Fakat dnce dzeyinde kald srece ahlaklln mutlulukla sonulanmas sadece bir ideden ibaret kalr. Ahlakllkla mutluluk arasnda var olduu dnlen zorunlu iliki ancak ahlak kanunlarna gre dnyay yneten mutlak bir akl tasavvur edildii zaman hesaba katlabilir. En yetkin ahlaki irade ile kutsall birletiren byle bir akl, dnyadaki her eit mutluluun sebebidir. O halde akl, pratik adan zorunlu olan mutluluk, ahlakllk ilikisini ancak, mutlak asli
48

Recep Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, s.44-45,Bkz. Kant,Groundmork,.82

25

iyinin idealinde bulur. Bundan dolay Tanr postulat, akln bizi kabul etmeye zorlad bir ykmllktr.49

Kanta gre, ahlak yasas, salt pratik akln bir nesnesi ve son amac olarak en yksek iyi kavram araclyla, insan dine gtrr. Burada btn devlerin yaptrmlar olarak deil de, Tanrsal buyruklar olarak, alglanmas gerekir. Ahlak yasalar, en yce varln buyruklar olarak grlmelidir. nk ahlak yasasnn bize abamzn konusu yapmak zere verdii en yksek iyiyi, ancak ahlaka yetkin, her nesneye gc yeten bir iradeden bekleyebiliriz. En yksek iyi kavram da kiisel mutluluumuzda bulunmaktadr. Ancak en yksek iyi, gelitirmeye ynelik idaremizin belirleyici nedeni mutluluumuz deil, ahlak yasasdr. Ahlak yasas bize, mutlu olmaktan ya da kendimizi mutlu klmaktan ok kendimizi mutlulua deer klmay buyurur. En yksek iyinin tamamlanmas ancak tarihsel araclk yoluyla gerekleebilecei iin, mutluluu ancak Tanrnn araclyla umma hakkmz vardr. Tanr, irade olarak yarattklarnn mutlulua deer olmalarn ister ve bu mutluluu onlara balayabilir. Bu yzden mutluluk umudu ilkin, ancak din ile balayabilir.50

Ahlak yasalar, insanlara emirler buyurur. Ynetici olan, insanolundan belli beklentilerde bulunan ey akldr. Bir eylemin ahlak deerinden bahsedebilmek iin o eylemin iindeki niyete bakmamz gerekir. Bu niyette pek tabi ki dev bilincidir. Kanta gre ahlak yasas dardan verilmemitir, o insan aklnn varlk yapsndan gelmektedir. Fakat bir yandan da Kant ahlak yasasn Tanr varlnn belirleyicisi olarak grr. Byle bir ey ise burada eliki olduunu hissettiriyor insana. Bir yandan buyruklarn akla bal olduunu belirtirken Kant, bir yandan da ahlak yasalarnn kutsal olduundan,

49

Ernst Casser, Kantn Yaam ve retisi, ev: Doan zlem, nklap Yaynevi, stanbul, 1996, s/419 50 Kant; Pratik Usun Eletirisi, ev: I.Kuuradi, M.Gkberg, F.Akatl, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1999, s/200-201

26

yasalara gre hareket ettiimizde Tanrnn iradesine de hizmet etmi olunacan belirtiyor.

Kesin buyruk, btn akl sahibi varlklarn belli bir tarzda hareket etmeleri gerektiini buyurur. Ayn zamanda bu akll varlklar, evrensel bir kanun olmasn isteyebilecekleri maksimlere gre hareket etmelidirler. Bylece buyruk, akl sahibi varlklara bir ahlak ykmllk ykler. Kant, bu kesin buyruun nasl mmkn olduunu aratrr ve onun imkannn zaruri artnn Hrriyet (Freedom) kavramnda olduunu syler. Fakat ona gre Hrriyet, ispatlanamaz. Bu sebepten kesin buyruun imkannn, artnn, hrriyet fikrinde bulunmas gerektiini sylemekle yetinmeliyiz. nk biz ancak hrriyet fikri ile srf vazifeden dolay ahlak davranta bulunabiliriz.51

1.2.4. Erekler lkesi Ereklerini kendi ilerinde barndan ussal varlk dncesi, ahlaksal yasalar getiren ussal isten ile birleerek, bizi erekler lkesi kavramna getirir. Bu lke ile ussal varlklar ortak yasalar altnda birleir ve Kantn deiiyle bu yasalar, ussal varlklarn amalar ve aralar olarak birbirleriyle olan ilikilerini dzenlediinden, ona erekler lkesi denebilir. Ussal varlklar erekler lkesine iki yoldan ait olabilir: 1- Ona bir ye olarak aittir, 2- Yasalar koymas ile st nder olarak aittir, yasamada bulunurken bir bakasnn istenci altnda durmaz. Belki de Kantn, her ussal varln hem ye hem de egemen olduu bir erekler lkesi yaratt yorumuna gidilebilir. nk hibir ussal varlk, yasama da bulunurken bir bakasnn istenci altnda durmaz.52

51

52

Recep Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, s/49-50,Bkz. Kant,Groundwork,s.116

Copleston, A.g.e.,s.183

27

Kantn erekler lkesi salt bir idealdir, ayn zamanda bir olanaktr. O kesin buyurumun tm ussal varlklar iin ortaya koyduu kural ile uyumlu olacak dzgler yoluyla olgusallaacaktr.53

Erekler lkesinde, insanlarn nemli amalar ans eseri nemli olmayan amalaryla kendi ilerinde kar karya gelirlerse, eer kiinin faydal vicdannn ve ssl gerekliinin yaylmasna izin verilmezse, dinin yannda duran temel kurallar ve ahlaka ballk erdemi, bilgiyi severek yaatr. Tedbirli olmak ve n yarglara gz yummamak, kiinin olaan gizli gereklii ve beraberindeki zgrl, maksimi, kiiyi ikiyzllkten korur.54

Erekler lkesi balamnda, Kant, felsefeyi dnya kavram asndan ereklerin sistematik birliinin salanmas olarak grr ve zel erekler en yksek erekler olarak kavrandnda insan varlnn tm belirlenimi (veya amac) (die ganze Bestimmung des menschen) ve en yksek ereklerle ilgili olarak gereklemi olur. nsan aklnn yasa koymasnn felsefede iki nesnesi vardr: Doa ve zgrlk. Bunlar doa yasalarn olduu kadar, ahlak yasalarn da ierir ve balangta iki ayr sistem olsalar da nihai olarak tek bir felsefi sistemde birleirler. Doa alannda yasa koyma, zorunluluun yasalarnn tannmasdr; baka bir deyile akl, yasalarn doada tanr. Ama ahlak yasalar sz konusu olduunda, akln koyduu yasalar, olmas gerekenin yasalar, zgrln yasalar olacaktr ve insan varlnn btn belirlenimi de bu yasalar araclyla olacaktr. En yksek erekler de, bu sebeple insan varlnn btn belirlenimi olacaktr.55

a.g.e., s/184 Philip Rectom, Was ist Aufklrung?, Recllam UNeversal Bibliothek, Germany, 2004, 3/26 55 Blent Gzkan, Kant ve niversite deas, Cogito dergisi, YKY, Say 41-42, stanbul, 2005, s/221
54

53

28

Anlalyor ki Kant iin akl ile birlikte yryen erek, eilimlerden bamsz olarak koulsuz buyrua boyun eer ve eylemlerini deve saygdan dolay gerekletirirse ideale ulam olur.

1.2.5. Ruh, zgrlk

Akln ilkelerine ya da kavramlarna metafizik varlklar yani deneyin tesinde bulunan varlklar, karlktrlar. Akln bu kavramlarna da Kant ideler adn verir. Duyarln a priori formlar uzay ve zamand. Anln a priori formlar kategorilerdi, akln a priori formlar idealardr. dealar, Kanta gre, alg dnyamzda kendisine karlk olan bir nesnenin verilmedii, duygularn kendisine karlk olan bir eyi salayamadklar zorunlu salt akl kavramlardr.

Bu ideler arasnda metafiziin teden beri konusu olan kavram vardr: Ruh, zgrlk, Tanr. Kanta gre ruh dncesi hep, tantlanmak istenilmi, ancak yaln bir dnce bile bu tr bir varln tantlanmasnn olanaksz olduunu gstermektedir. Kanta gre ide, gerek olan reel bir varln kavram deil, sonsuzlukta bulunan bir bilginin devidir.56

Demek ki ruh idesi saf akln varlk yapsnn gereidir, onun varl saf akln varlna baldr. Saf akl, ruhun lmsz olduunu varsayar. Ruhun lmszlne Kant Summum Bonum (en yksek iyi) der.

56

Bedia Akarsu, ada Felsefe, nklap Yaynevi, stanbul, 2003, s/38

29

Summum Bonum her hangi bir eyle kaytlanmam en ykse iyi mansna gelir. Fazilet, kaytsz artsz en yksek iyidir. Mutluluk da en yksek iyi kavramnda bulunur. En yksek iyi, btn olan, en stn iyi mansna gelir. Burada erdem, hep koul olarak en stn iyidir, nk en stn iyinin tesinde baka bir koul yoktur, mutluluk ise; hep ona sahip olan iin, geri ho bir eydir, ama genel olarak kendi bana ve her bakmdan iyi deildir; her zaman iin ahlksal yasaya uygun davran koul olarak varsayar.57

Fazilet ve mutluluk arasndaki ba pratik olarak zaruridir. nk biz faziletin ardndan mutluluu getireceini dnrz. Aslnda fazilet ile mutluluun bir arada bulunmas tesadfdir. Bu bir sorun yaratmaktadr. nk pratik akl, fazilet ile mutluluk arasnda ba kurmak isterken, realite bunun zaruri olmadn gsterir. te bu sorunun zmnde Kant, ruhun lmszlne bavurur.

Bu konuda Kant unlar belirtmitir. Ahlk kanunu bize, pratik akln objesi olan en yksek iyi yi gerekletirmemizi emreder. Bu, ahlk kanunun mutlulua sebep olduu iin fazileti takip etmemizi emrettii manasna gelmez. Fazilet, istemenin ve hislerin ahlak kanuna tam uygunluu demektir. Fakat ahlak kanuna tam uygunluk, kutsallktr ve bu kutsallk, duyular dnyasndaki akl sahibi hibir varln varoluu iinde ulaamad bir yetkinliktir. Bu sebepten eer fazilet, pratik akl tarafndan emredilen ve ayn zamanda insanolu tarafndan elde edilmeyen bir ey ise, en yksek iyinin bu ilk eleman ideale doru sresiz ve sonsuz bir ilerleme formu iinde gereklemelidir. Fakat bu sonsuz ilerleme ancak, ayn akl sahibi varln

57

Kant, Pratik Akln Eletirisi, ev: I.Kuuradi, U.Gkberg, F.Akatl, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1999, s/107

30

sonsuza dek srp giden varoluu ve kiilii ki (buna ruhun lmszl denir) varsaymyla olanakldr.58

Demek ki en yksek iyi, pratik olarak ancak ruhun lmszl varsaymyla mmkn olmaktadr. Dolaysyla ruhun lmszl, ahlak kanununa ayrlmaz bir ekilde bal bir ey, saf pratik bir akln postulasdr. Burada ruhun lmszl ile ilgili bir hususa dikkat ekmekte fayda vardr. Bir taraftan faziletin kazanlmas mmkn olmak zorundadr. nk pratik akl tarafndan emredilmitir. Bu sebepten eer o yaamda kazanlmazsa, iinde onun kazanlabildii baka bir yaam olmaldr. Dier taraftan ise, o ne bu hayatta ne de baka bir hayatta asla elde edilemez bir ideale doru sadece sonu gelmez bir ilerleme vardr. Bu durumda sanki ahlak kanunu imkansz reddeder gibi gzkmektedir. Kant bu problemi de, Tanrnn varln pratik akln postulas olarak koymak suretiyle zmeyi dener.59 zgrlk, ayn zamanda, speklatif akln btn ideleri iinde, onu alglayamasak da imknn a priori olarak bildiimiz biricik idedir, nk zgrlk bildiimiz ahlak yasasnn kouludur. zgrlk kavram araclyla Tanr ve lmszlk idelerinin nesnel gereklii ve bu kavramlar varsayma hakk, hatta bunlar varsaymann znel zorunluluu yaratlm oluyor. Akl, bununla teorik bakmdan genilemiyor, yalnz daha nce problem olan bir imkan burada bir onaylama oluyor ve bylece akln pratik kullanm teorik akln unsurlaryla balanyor.60

Anlalyor ki Tanrnn varl, ruhun lmszl pratik akln kendi abasnn yararllnn kanlmazln gvence altna alan postulalardr. Daha nce zgrln Kanta gre bir ide olduunu belirtmitik. Hepimiz
58 59

a.g.e., s/130 Kl, A.g.e., s/47-48,Ab Kant, Pratik Usun Eletirisi, s/132-133 60 Kant, Fikir Mimarlar, ev: Nejat Bozkurt, Say Yaynlar, stanbul, 2005, s/119

31

zgr olduumuzu dnrz, herhangi bir eylemde bulunurken hr irademizi kullandmz dnrz. Kanta gre bu dnce yalnzca bir idedir.

Akln iine dt antinomilerden Kant, en ok zgrlk antinomisi zerinde durur. nk bu antinomi, isten (irade) zgrl sorunu ile ilgilidir. Kant, insann maddesel yn ile yani bedeni ve igdleriyle fenomenal dnyasna bal olmasna karn, yine de zgr olabileceini kabul ediyordu. Evren iinde nedensellik yasas kaytsz koulsuz getiine gre insann da bu yasaya bal olmas gerekirdi. Oysa insan zgrdr, nk insann karsna gereklilik diye bir ey kyor, insana ahlaksal istemler (talepler) konuyor. nsann bir ahlak yasasna uyma isteminde bulunabilmesi iin onun zgr olduunu kabul etmek gerekir. Bylece doa stne, yani fizik tesine ykseli Kantta zgrlk ile oluyor veya yle de syleyebiliriz: Noumene alan yol, buradan balyor. Nitekim insann zgrle dayanan ahlaksal yn artk fenomenler dnyas iinde deildir. zgrlk ile artk aklla bilinir bir dnyaya, dolaysyla duyulur-st olana, yani metafiziin dnyasna girilmitir.61

zgrlk kavram, bir salt akl idesi olduuna gre, bylece de deney olgusu deil, bir dnce olgusu olduuna gre, zgrln gereklik dnyasnda bir karl olup olmadn bilemeyiz. zgrlk, bir salt akl idesi olduuna gre nesnel geerliini hibir zaman deneye dayandramayz. Ama zgr olduumuz kansndan da ayrlamayz. zgrlk, ancak kendinde bir isten bilinci olduuna inanan yani kendisinde istekler yetisinden ayr bir yetinin, eylemlerini doal igdlerden bamsz bir akln belirledii bir yetinin bulunduu bilincinde olan bir varlkta akln zorunlu koulu olarak geerlidir. yleyse kategorik imperatifin (ahlak yasas) nasl olanakl olduu sorusu da
61

Bedia Akarsu, ada Felsefe, nklap Yaynevi, stanbul, 2003, s/41

32

tek bir varsaymla yantlanabilir: zgrlk idesi, yani ancak kendimizi zgr olarak kabul edersek bu impretafin olanakl olduunu yani bizim iin geerli olduunu kavrayabiliriz. Kendimizi akll ve ahlaka sorumluluu olan insanlar olarak gz nne alnca da bu zorunlu olur.62

Baka bir adan da bakldnda Kantn eitimli kamuoyu hakkndaki dncelerini kullanan ilk yazarlardan biri olan Johann Gottfired Christion Keisewetter Kantn aydnlanma programyla ilikisini mcadeleci bir iliki olarak tanmlar ve u ekilde betimler: Felsefenin bu gerek savunucusu btn nyarglara kar lmne mcadeleye giriti hakikat gneinin na kamaan gzlerle bakmaya alt, gelenein titreyen n sndrd.63 Keisewettere gre despotizmin btn trlerine kar savayla eletirilen felsefe, kleliin kkn kazma ve devin hkmranln hatrlatma hizmetinde bulundu. Bu nitelendirmeler, ilk bakta, Kant felsefeyi ince bir hat zerinden bir politik programa geri gtrmenin mmkn olduu izlenimini verir. Eer Kant, eletirel dncenin politik boyutunu ihmal etmediyse, o zaman analizin btn niyetini, akl eletirisine gtren dnmn titizliini onlarn deneyimin olanann koullarn temellendirme ve bylece gerekliin btnn ekillendirme tartmalarndaki yetkilerini politik kullanmn yararlar iinde yeniden deerlendirmek, Kantn dncesine dar ereveden bakyorsak zor grnr. yleyse bizim despotizm, klelik ve tahakkm kavramlarna en geni anlamda, dnyayla kurduumuz bilisel ve pratik iler iinde olgun olmaya ynelik Aydnlanmac talebe kart olan her trden bamllk ve bask ilikilerini atfetmemiz gerekmektedir. te o zaman bu kavramlar, sadece akl eletirisindeki etkili zgrleme taleplerinin somut doruklar olarak deil, ayn zamanda onlarn metaforlar olarak ortaya kar.64

62 63

a.g.e., s/45-46 Birgit Recki, Kant ve Aydnlanma, ev: Hakan rekciolu, YKY, Cogito Dergisi, say 41-42, stanbul, s/209 64 a.g.e., s/209

33

Saf Akln Eletirisinde deneyimin olanann koullar sorusuna bir cevap olarak bilginin geerlilik taleplerinin gvence altna alnmasyla balayan akl eletirisi, iyinin zgr iradede temellendirilmesine ve nihayet dnmsel duygudan doan gzellik anlayna kadar uzanr. Kantn izledii dncelerin merkezinde yntemsel olduu kadar, nesnel bir zgrlk idesi durur: Bu her eyden nce kendi kendisini temel alan, dsal gereklilikten bamsz olarak dnen znenin etkinliidir, bu etkinlik ise, aklsal bakmdan olduu kadar pratik bakmdan da onun kendi kendine yasa koymasna baldr. Bilgi kuramnda, duyarln formlaryla belli bir ortak etkinlik iinde bulunan anln kendiliindelii, analizin merkezinde dururken, ahlak felsefesinde sz konusu olan iradenin zerklii, onun eylemde kendi zgrln belirlemesidir ve nihayet estetik deneyin kuramnda, zgrlk, bilgi gcnn zgr oyununda, herhangi bir nesnenin haznesinin yaplmasnda aa kar.65

Demek ki Kanta gre zgr olduumuz inanc, pratik bakmdan zorunlu bir varsaymdr. Ama Tanr ve lmszle inancn zgrle inan kadar gvenilir bir temele dayanmadn da kabul etmitir. Nasl Tanr ve lmszlk olmadan en yksek iyinin gereklemesi imknszsa zgrlk olmadan da ahlakllk imknsz olur. zgrlk, bir idea olarak ahlak kanunun temeli oluyor. Dolaysyla zgrln gereklik dnyasndaki karlnn olup olmadn bilemeyiz. Bir ide olduu iin de, deneye dayandramayz. zgrlk deneye dayandrlamayan bir idede olsa biz zgr olduumuz dncesinden ayrlmayz.

Grld zere Kantn ahlak felsefesi; ahlak yasas, dev, irade ve zgrlk etrafnda ahlaki bir bilginin olabilirliini tartan bir sisteme
65

a.g.e., s/210

34

dayanmaktadr. Kantn ahlak sisteminde Tanr kavramnn da ok nemli bir yeri vardr. Konumuz gerei uzun yer vereceimiz iin Tanr kavramndan daha sonra bahsedeceiz. Kantn ahlak felsefesindeki temel baz kavram ve konulardan bahsederek onun ahlak anlayn genel hatlaryla gz nne sermeye altk.

Kantn ahlak anlaynda dikkat eken bir husus da a priori bilgilerimizdir, yani yaplmas gerekenlerin ya da olmas gerekenlerin bilgisidir. Hepimiz bu hususlar yerine getirmesek dahi, olmas gerekenler doruluunu korumaya devam eder. te bu sebepten bu tr bilgilerimiz a priori bilgilerdir. Kant, bu a priori bilgilerimizi gstermekle yetinmemi ayn zamanda onlarn kaynaklarn bulmaya da araclk etmitir. Temel prensiplerin kayna olarak da pratik akl gstermitir.

Kanta gre ahlakl olmak dinin nceliini gerektirmiyor bununla beraber Kant, ahlak prensiplerinin objektif olmasn istiyordu, ite bu durum bir tutarszlk yaratmtr. Bunun sebebi ise, Kantn ahlaknn din temelli olmamasndan kaynaklanmaktadr. Kant, ahlak dini temele dayandrmamasna ramen, ahlak prensiplerinin evrensel olmasn istemitir. Kant, akl ile temellendirdii teorisine Tanry katmak zorunda kalmtr, fakat buradaki Tanr kavram dinden soyutlanm haldedir.

Ahlakn temellendirilmesi bahsinde, ahlakn din ile deil de akl ile temellendirilmesi hususu, onun Srf Akln Snrlar inde Din isimli eser de daha ak bir ekilde ifade edilir: Ahlakllk, hr fakat ayn zamanda akl vastasyla kendini kaytsz artsz kanunlara tabi klan insan kavramnda temellendirildii mddete insann vazifesini anlayabilmesi iin, ne kendi zerinde bir baka varlk fikrine, ne de vazifesini icra etmek iin kanundan

35

baka bir saike ihtiyac vardr.66 Buna gre de netice olarak diyebiliriz ki, Kantn felsefi sisteminde ahlak , pratik akl zerinde temellendirilmitir. Kant, en yksek nemi akla vermitir. Doru ve iyinin yegane kavraycs olan akl, teorik kullanmda tecrbe ettiimiz dnyann bilgisini bize verirken, pratik kullanmda ahlaki hrriyet dnyasna ait genel geer prensipleri belirler. Pratik akl, hem bilen, hem de harekete geiren, hem nasl hareket etmemiz gerektiini belirleyen kurallar koyan, hem de bu kurallara gze bizi hareket etmeye sevk eden bir yetidir. Dolaysyla, saf pratik akla sahip ahlaki bir ahsiyet olan insan, kendi kendini idare eden, kendi ahlak kurallarn kendi koyan hr bir varlktr. nsann itaat edecei ahlak kanunu bizzat kendinin koymas, istemesinin otonom olmasyla mmkndr. Ayrca, insann pratik aklnn bir emri olmas sebebiyle ahlak kanunu, btn akl sahibi varlklar iin genel geer kesin bir buyruk halini alr ve dorulanmak iin tabiatst akn otoriteye ihtiya duymaz.67 Ancak unutmamak gerekir ki Kant, zgrl idea olarak saymaktayd. Anlalaca zere Kant, ahlak felsefesinin merkezine insan koymutur.

1.3. Kantta Ahlak Din likisi

Kant ahlakn Tanrbilim zerine kurulmas gerektiine inanmyordu. Onun iin Tanrya inan, ahlaksal bilinte temellenmitir. Ahlaksal yasa, Tanrya inan zerine kurulmaz. Kanta gre ahlak, dini ngerektirmez. nsann devini kabul edebilmesi iin Tanr dncesine gereksinimi yoktur ve ahlaksal eylemin en son gds dev uruna devdir. Tanrnn buyruklarna boyun ei deil. Ayn zamanda ahlak, dine gtrr. En yksek

66

Recep Klk, Ahlakn Dini Temeli, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1998, s/50,Bkz. Kant, Religion within the limits of Reason Alone, s/3, ev: 67 Kl, A.g.e, s/51

36

iyi dncesi yoluyla ahlaksal yasa, dine, e deile tm devlerin Tanrsal buyruklar olarak tannmasna gtrr.68 Hatrlayacamz gibi, ahlaksal yasa mutlu olmaktan ok kendimizi mutlulua deer klmay buyuruyordu. Bu noktada Summum Bonum un (en yksek iyi) gereklemesi; ancak Tanrsal araclk ile mmknd, dolaysyla mutluluu Tanr ile umabiliyorduk. Kanta gre, mutluluk umudu ilkin din ile balar.

Saf akln snrlar iinde kalnd srece, din, hibir vahiy kavram tamaz ve byle bir kavram tanmaya ihtiyac ve izni yoktur. Ve ite bu anlamda din, saf ahlak ierii olmaktan baka hibir neme sahip deildir. Olsa olsa din, saf ahlak ieriini yalnzca bir baka bak noktas altnda ve belli bir simgesel klf iinde serimler. yleki, Kant, iin din, kendi devlerimizi Tanr buyruklar olarak tanmaktr. Demek ki burada da merkezde dev kavram yer almaktadr. Ancak, Salt Akln Snrlar inde Din de, dinin geerliliinin kken ve temelinin aratrlmas, etiin temellendirilmesi srasnda varlm olan bu sonulardan farkl bir ynde karmza kmaktadr. Burada dev kavram yerine, buyruun ieriini ahlak yasann taycs, dayana olarak dndmz bir en yksek z idesi ile birlikte kavrarz. Byle bir ynelim insanlar iin kanlmazdr, nk zgrlk gibi en yksek bir ide bile, insan iin ancak bir tasarm ve emalatrma iinde kavranabilir.69

Buna gre diyebiliriz ki, Kantn dini yorumu, ahlak ve aklc bir karakter sergiler. Onun iin din, devlere tanrsal buyruk olarak yaklamak demektir. Tanrsal inanca giden yol, ahlaksal yasalardan geiyor. Kantn din felsefesine
68 69

baktmzda

ise,

aydnlanmann

etkisinde

olduunu

Copleston, A.g.e., s/97 Cassrer, A.g.e, s.47

37

syleyebiliriz. Ancak btn bunlarla birlikte Kant, edimsel olarak varolmu biimiyle dine pek nem vermez. Kant, dinden sz ederken, onu rasyonel ve tarihi veya empirik diye bir ayrma tabi tutar. Eer o, hibir nitelik eklemeden dinden sz ediyorsa rasyonel dini kasteder. Gerek ve evrensel olan din de budur; nk o akla dayanmaktadr.70 Kantn grne gre, inan (faith) bir ok farkl ekillerde karmza kabilir; fakat ancak bir tek doru din vardr. Bu bakmdan Falan, bu veya u inanca mensuptur demek (yani Yahudi, mensuptur demekten daha yerinde olur.71 slam, Hristiyan, Katolik inanlarndan birine mensuptur demek.) u veya bu dine (religion)

Sadece Akln snrlar iinde Din adl eserinde Kant, ahlakn insan kavram stnde temellendirilebileceini, dolaysyla insann kendi devini tanmak iin ne Tanr'ya ihtiyac olduunu, ne de eyleme gemek iin ahlak yasasndan baka bir harekete geirici nedene ihtiyac bulunduunu belirtmitir. nsanolunun bilmesi gereken ey, insann kendisi dnda baka hibir eyin (Tanr'nn) kendisine yardmc olamayacadr. Bu durumda ahlakllk dine ihtiyac duymaz; ahlakl olmak iin pratik akl yeterli olmaktadr.72

Daha ncede bahsedildii zere Kant'a gre ahlakllk dini gerektirir. Buradaki din kavram tarihi dinlerden ziyade filozofumuzun doal din olarak tanmlad din anlaydr. Nitekim Kant'a gre ahlak kanunlar veya devlerimiz, otoritelerinin varln baka bir eye borlu deillerdir; ama ayn zamanda biz onlar Tanr buyruklar olarak dikkate alrz. Bundan yola karak
70

Mehmet S.Aydn, Kantta ve ada ngiliz Felsefesinde Tanr Ahlak likisi, Umran Yaynlar, Ankara, 1981, s/95,Bkz. Kant,Religion,s.105-106 71 a.g.e., s/95, 72 Kant, die Religion innerhalb der Grenzen dar Blopen Vernunft, Editr: Philip Reciam, Stutgart, 2004, 97

38

Tanr'ya ibadet etmek ile ahlak kanunlarna uymak zde olmaktadr. Kant ahlak kanunun evrensel olduunu savunduundan dolay onun Tanr'ya ibadeti de evrenselletirdiini syleyebiliriz. Burada sz konusu olan din, evrensel dindir.

Kant'a gre, tarih iinde gelien, sz gelii kilise kurumunca formlletirilen uygulamaya konan din, empirik dindir. Bu din, devirden devire, toplumdan topluma deiir ve evrensel deildir. Onun en belirgin zellii vahye dayandn iddia etmesidir. imdi 'Kanun Koyucu' ilahi iradenin ya kendi bana ykmllk tamayan ve aklla bilinemeyen dolaysyla belli bir tarih kesiminde vahiy eklinde, ya da saf ahlak kanunlar eklinde dnlmesi mmkndr. Kant'a gre sadece ikinci ekil dorudur ve evrensel uygulama imkanna sahiptir.73 Buradan Kant'n vahye dayanan dinlerin evrenselliine inanmadn kartabiliriz.

Kutsal metinlerde yer alan grlerin ahlak alannda yeterli lde yararl olabilmeleri iin onlarn evrensel ahlak ilkeleri asndan ele alnmalar, baka bir deyile bir tarihi dinin rasyonel inan asndan yorumlanmas gerekli olmaktadr. nk bizi muhatap alan bir retinin, ilahi bir kaynaa sahip olup olmadn ancak bu yolla grebiliriz. Bundan dolaydr ki, eski ve yeni her eit inan sisteminde din bilginleri, kutsal kitaplarda yer alan konular evrensel ilkeler nda yorumlamlardr. Kant, buna en iyi rnek olarak Mslmanlar gsterir; Muhammediler, duygusalln her eidine yer veren cennet tasvirine ruhani anlamlar vermeyi ok iyi bilmektedirler.74

73 74

Aydn, A.g.e. , s/97 ,Bkz. Kant,religion,s.143 a.g.e., s/98

39

Kantn bu cmleyle anlatmak istedii ey u olsa gerek; Kuran da yer alan cennetle ilgili tasvirleri herhangi bir yoruma tabi tutmadan alrsak insan u veya bu fiili, ahirette elde edebileceini mit ettii u veya bu zevk iin ilemi olacaktr. Bu takdirde ahlak kendiliinden artl (hipotetik) bir temel zerine oturacakt. Mslmanlar, sz konusu bu tasvirlere ruhani anlamlar vermekle onlar ahlakiletirmektedirler. Kant, bu gibi yorumlarn halkn inancna zarar vermeden yaplabildiine, yaplabileceine inanmakta ve bunun, insanln yararna olduunu sylemektedir.75

Kant'n ibadet hakkndaki grleri de dindar iin kabul edilmesi kolay olamayan grler olmutur. Kant, ibadeti, ahlak kanunlarna uyma eklinde tanmlamaya yneliyor ve Tanr'ya kar devlerin olabileceini kabul etmeye yanamyor. Oysa ibadetin, beeri devleri yerine getirmenin tesinde bir anlam ve derinlik tad inkar edilemez. Tanr badette mminin karsna 'Sen' olarak kar, Kant felsefesinde hep geri planda kalyor. Bu yzden onun felsefesinde yer alan ahlak kantnn tutarl olmasna ramen sun'i olduunu ve insan gerek anlamda dini inanca gtrmediini savunanlar bile olmutur.76

Grld

zere

Kant'n

din

anlaynn

merkezinde

insan

bulunmaktadr. Kant, tarihi din anlaylarna uzak durmaya almtr. Kant, dogmatizmden uzak kalarak aklla kavranabilir olan din anlay gelitirmeye almtr; unu da gzden karmamak gerekir; Kant, dogmatik din anlayndan uzak kalmakla beraber inanszl da tasvip etmez. Bu konuda fikrini; saf akln eletirisinin ikinci yaymnn nsznde u ekilde satrlara dkmtr; nanca yer aabilmek iin bilmeyi bir yana atmak zorunda kaldm. Metafiziin inatl, ar usun ahlaki eletirisi olmakszn metafizikte ilerlenebilecei nyargs ahlaka ters den ve her zaman inat olan tm
75 76

a.g.e., s. 98 Aydn, A.g.e., s/101

40

inanszln gerek kaynadr.77 Kant'n din anlay teizm'den uzaktr. Ona gre din vazifeyi, ilahi bir emir olarak tanma olarak tarif olunabilir. Eer vazifenin byle olduunu Tanr bildirmitir dersek, din vahye dayal olmu olur; eer vazifenin bu ilahi vasfn vazife olmasndan zmnen kartyorsak, dinin tabii olduunu kabul ediyoruz demektir. Bununla birlikte vahye dayal olan dini de tabii sayabiliriz. u manadaki, bu tr dinde, akln bulaca ve kabul edecei ahlaki esaslara dayaldr. Onun iin denebilir ki, vahiy ahlaki duygusalln grmtr.78 insanlarn kalbinde gelimesini kolaylatrma hizmetini

Demek ki Kant, tarihi dinler olarak adlandrd vahiy kaynakl dinleri evrensel bulmamakla beraber bu dinlerde sz konusu olan vahyi kabul etmede zorunluluumuz olmadn dnr. Kant'n din anlaynn temelinde insan olduunu belirtmitik, bu temele ahlaki krterleri de ekleyebiliriz. Nihayetinde Kant, dini devlerin ilahi buyruklar olarak kabul edilmesi79 eklinde tanmlyor. Bu tanmlamadan yola karsak Kant'n kabul ettii din anlayndaki devler, ilahi buyruklarn evrensel nitelikli olduu sonucuna bizi gtrr. Bylelikle Kant dini, ahlaka dayandrm olur ve ahlak, dine herhangi bir gereksinim duymaz.

Kendi bana geerlilii olan ahlak yasas en yksek iyinin gereklemesi iin almay gerekli klar. Bunun ise, ancak byle bir iyinin olanakl olduu varsaym ile bir anlam vardr. Bu en yksek iyinin gereklemesi ise, ancak Tanr'nn etkinlii aracl ile dnlebilir. yleyse ykmleyici gc iinde ahlak dine bal deildir; tam tersine en yksek iyi yolunda ahlak insan dine gtrr. Tanr'nn buyruklarn ahlaki devler olarak grdmze gre, dinin z de ahlaksaldr, diyebiliriz; Gerek ahlaksal
77 78

Kant, Ar Usun Eletiri, ev: Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 1993, s/29 Mehmet E.Erisirgil, Kant ve Felsefesi, nsan Yaynlar, stanbul, 1993, s/357 79 Kant, Denken mit Kant, Editr: Wilhelm Weischedel, Main und Leipzig, 2004, s/129

41

eylem, yalnzca devden kmaldr. Umut ve korku gibi yarar gzeten hibir itici g araya karmamaldr.80 Kant'a gre evrensel olan din doal dindir. Tarihi dinler, ona gre, evrensel nitelik tamazlar.

Doal din, ahlakllk kurallar barndrmaz, doal din pratiktir ve Tanr tarafndan zerimize den devlerin doal olarak idrak ediliidir. Demek ki ahlakllk ve teoloji birleince dini oluturuyor. Ahlakllk olmadan din olmaz, ancak ahlakllk iermeyen dinlerde vardr ve insanlar ahlakllk iermedii halde bir dine sahip olduklarn sanrlar; bu tr dinler, d kltr ve geleneklerden ileri gelirler. Bu ise, bir ahlakllk deil, insann bu tr grenekler vastasyla gzne girmee alt Tanr'ya kar devlerini yerine getirmek iin dikkat ve gayret gstererek akll davranmasdr.

Doal dinde, kendimize kutsal bir yasa koyucu, mfik bir ynetici ve adil bir yarg tasarlamaktan baka bir dine (teolojiye ) ihtiyacmz yoktur; bu, tek bir zde dnlm, doal dinin temeli olduu srece teolojiye gereken bir Tanr kavramdr. Bunlar, Tanrnn ahlaksal zellikleridir; Tanrnn doal zellikleri, ayet ahlaksal zelliklerinden daha byk bir etki yaratabilecek ise gereklidirler. Demek ki ahlaksal zellikler en yce zn mutlak kudretine, her yerde hazr ve nazr, her eyden haberdar oluuna ve birliine ilikin koullar altnda gerekleirler.81

Din, ahlaklla g, gzellik ve gereklik kazandrr, nk kendinde ahlakllk bir para ideal bir eydir. Ahlak yle der: Kendinde ve kendin iin ahlakl olmalsn bakalar nasl isterse yle olsunlar, o zaman ahlak yasalar bende bir ideal olmaya balarlar. Ahlak yasalarna g ve geerlilik kazandran bir zn mevcut olmas gerekir. Ama bu kutsal, mfik ve adil bir
80 81

Bedia Akarsu, Ahlak retileri II, .. Edeb.Fak.Yay., stanbul, 1998, s/152 Kant, Ethica Ehtik zerine Derslek, ev: Ouz zgl, Pencere Yaynlar, stanbul, 2003, s/93

42

z olmak zorundadr. Byle bir tasarm olmazsa ahlak, bir fikirden teye gitmez. Din, Tanr hakknda speklatif bir bilgiyi gerektirmez.82

Din, insanlarn kendilerine kar devlerini barndrr. Din insanlarn karanlk gleri deildir. nk insan Tanr'ya neeli bir kalple ve zorunluluk anlaynn dnda hizmet eder. Zamanla birlikte deimez, insanlara ahlakl yaamalar gereini hatrlatr. Tanr'nn houna giden ise yalnz dine ballk ve Tanrya hizmettir. Ahlak, direkt olarak dini ynetir, ahlaki yasa koyucunun sahip olduu kuvveti dnda insanlarn ilerlemesi, bu istemelerdeki son amac (dnyann yaratl)dr. Son amala ayn olan ey insanlarn yapabildikleri ve yapmalar gerekenlerdir. Din yasalarn iinde bizim yasa koyucuya ve hakime olan uzakln bizim zerimizdeki iddetini bulundurur, din Tanr anlaynn idrak edilmesidir. Birbirinden farkl dinler yoktur, ama farkl ak ilahi dnce sanatlar ve onlardaki statsel retiler, akln yapabileceklerinin dnda olanlar, ilahi istemelerin, manevi tantm sanatlarnn formlarnn farkll sz konusudur. rnein Hristiyanlk oumuzun bildiklerini k bir liste olarak form haline gelmesidir.83

Din, bizim btn devlerimizin ilahi emir olduu anlaydr. Herkesin ncelikle bilmesi gereken ey, ilahi emirlerin ne olduu anlaydr. Herkesin ncelikle bilmesi gereken ey, ilahi emirlerin ne olduu bilmesi ve devlerini tanmasdr. Dnyadaki din, insan soyunun evrensel tarihini sorgular, nk saf ahlaki dnce olarak kurulmak ister. Kilise dncesi burada yalnz insanlarn genel tarihinin tasvirini betimleyebilir, bylelikle kii kendisinin farkllna ve deime formu ile deimez, saf dini dnceyi karlatrr.84

82 83

a.g.e., s/95 Kant, Denken mit Kant, Editr: Wilhelm Weischedel, nsol verlag, main und Leipziq, 2004, s/128-129 84 Kant, Die Roligion innerhalb der Granzen der bloen vernunft, Editr: Philip Reclam, Stuttgart, 2004, s/163

43

zgrln

hedefledii

gaye

hakknda

hkmde

bulunmak

zorunludur. nk zgrlk bizzat pratik akldr. O, bir vazife vazifenin (dev) art olan zgrlk, ruhun lmszl, Allahn varl gibi meseleler hakknda da bir hkm vermeye zorlar. Pratik akln duyduu ihtiya, metafiziksel fikirleri hkm vermeye kiiyi mecbur klar. te bu ihtiya, bu zorunluluktur ki makul bir imann yegane mmkn temelidir. Bu durumda din, ancak vazife (dev) binaenaleyh ahlakllk zerine dayanabilir. Ahlak nasl pratik akldan douyorsa, din de ona dayanyor. Bu adan din akla dayaldr diyenlerin hakk vardr. Bundan tr pratik akln dourduu ihtiya dini imana sevk eder. Tarihi olarak tespit edilmi dinlerin gerektirdii inanlarda dahil olmak zere her imann makul olmas gerekir, yani nce onun konusu saf akln muhtevas iinde olmal, ikinci olarak pratik akl onun tasdikine bizi sevketmi bulunmaldr.85

yi ilkenin stnl ancak btnyle ahlaki bir cemiyetle, ahlaki bir cumhuriyetle mmkndr. yle bir Cumhuriyet ki onun temel tekilatlar ahlak yasas ve vazifeden oluur. Ahlak yasann gereklemesini akll varlklarn amac olarak dnebileceimiz gibi yasalar sadece vazifelerden oluan bu cemiyetin yasa koyucusu da pek tabi ki Allah olur. te byle ideal bir cemiyet, dini cemiyet olur. Bu cemiyetin fertleri tamamen hrdr, yani onlarn hareketlerini yalnz ahlak yasas idare eder. Byle olduuna gre, gerek dini cemiyet gemiten gelmi ve pheli olan binaenaleyh insanlar ihtilafa ynlendiren bir takm sembollere dayanmaz ve sabit olan ahlak yasasna dayanr. Byle bir cemaatin reisi, gzle grlmeyen bir varlktr ki her fert dzeltmek iin almak suretiyle, onun devletinin ferdi olabilir. deal bir cemaatin fertleri arasnda yalnz bir ba vardr; o da her insanda ortak olan pratik akla imandan baka bir ey deildir.86

85

86

Eriirgil, A.g.e, s/350

A.g.e.,s.357

44

Yalnz burada dikkati eken bir husus var ki o da; insann sadece ahlakl olmasnn Tanr'ya hizmet aamasnda yeterli olup olmayacadr. nsanolu genelde bunun yeterli olmayaca duygusuna kaplmaktadr. Bundan dolay, insan birtakm ekiller ve ayinlerle Allaha ibadet etmeye mecbur olduunu zannetmektedir. Gemie bakldnda insan iindeki imann dayanan aratryor, ibadetlerini yapabilmek zere mabetler yapyor, dini ayinin yaplmas iin rahiplere muhta oluyor, hakknda itilaf olur meseleleri tartmaya imkan vermemek ve zvermek zere mukaddes kitaplara gerek duyuyor. Ksacas inanlarn ou olduu gibi kabul edilemez, onun iin bunlar srf ahlaki bir ekilde yorumlanmaldr. Byle makul ve geni yorum sayesinde geleneksel din ile pratik akl arasnda uyum oluturulabilir.87 Din konusunda Kant Rasyonalisttir ama dinlere de saygldr. Felsefe de dogmatizme hcm etmesine karn kukuculuktan kanr. Yine ahlak alannda her trl d yasay reddettii halde, yansttklarndan daha da sert bir i yasaya boyun eer. Speklasyonda cesaret ve atlganlk, kurulu dzene ve allm pratie uyma Kant'n dncesinin zel bir niteliidir.88

Buraya kadar bahsettiimiz Kant'n din anlaynda temel kaynak Sadece Akln Snrlar iinde Din idi. Kant'n din anlayn incelediimizde grrz ki din, kendi devlerimizi Tanr buyruklar olarak tanmadr ve tamamen pratik akln rndr. te bu sebepten ahlak, kiiyi dine gtrr. Kant 'tarihi din' olarak nitelendirdii dinlerde mevcut olan kutsal kitaplarn oluumunu salayan vahiyleri zararsz sayar, fakat Kant'a gre vahiy kiinin kendindeki ahlak yasasdr. Kant, din anlaynn temeline Tanr'y deil insan koymutur ve insan zgr bir varlktr. Yine de insan pratik akl sayesinde devlerinin bilincine varabilir, dolaysyla devlerinin bilincine varmak iin Tanr'ya ihtiyac yoktur.

87 88

a.g.e., s/357 Kant, Fikir Mimarlar, s/118

II. BLM

KANTIN TANRI ANLAYII

2.1.Kantn Tanr Anlayna Genel Bir Bak Doa ile akl arasnda bulduu uygunluktan cesaret olan Aydnlanma dncesi yalnz doa olaylarn deil, manevi olaylar da aklda yerleik olan ilkeler ile aklamaa girimi, akl iin doutan olan kavramlar ve ilkeler ile Tanry da, iyiyi de, adaleti de bilmemizin mmkn olduuna inanmtr. Bundan da, Aydnlanmann akl dini, akl ahlk ve doal hukuku domutur. mdi insan byle bir akla nasl varmtr? Tanrsal akldan pay aldndan varmtr. lk, temel akl dan Tanr, yaratmas srasnda bir yandan evren, br yandan da insan ruhuna sz geen ilkeleri yerletirmitir. Aydnlanmada kullanlan deimle ekmitir. te nesne ile dnce arasndaki uygunlukta bu yzdendir. Onun iindir ki, evreni yaratrken Tanrnn ne dnp tasarladn anlayabilirsek, bu ilk dnceye kadar geri gidebilirsek, evrenin yapl ve kuruluunu kavrayabiliriz.89 Aydnlanma iin ok tipik bir r olan deizmin, rationalizmin bu en ar biiminin anlayna gre, Tanr evrenin iine matematik-mekanik ilkeler yerletirmitir; dolaysyla Tanr byk bir mantk, matematiki gibidir, o; istese bile, evrene yerletirmi olduu rationel dzene kar gelemez; onun istenci bile bu rationel ilkelere baldr. Bu anlayta Tanrnn gc artk sonsuz deildir; onun evren iin u ya da bu dzeni semesine akl klavuzluk etmitir, dolaysyla akl istenten ncedir. Onun iin, akln kurdurduu bu dzen dnda kalan bir eyi Tanr yapamaz, yani bu dnyada mucizenin yeri yoktur. Tanr evreni mucizelerle deil, rationel yasalarla ynetir. Geri bu yasalar o kendisi koymutur, ama bir defa yarattktan sonra evrenin gidiine

89

Gkberg,A.g.e,,s.392

46

artk karmaz olmu, onu kendi kendine ilemee brakmtr. Dolaysyla Tanrnn bizi artacandan korkamayz, bu dnyada her ey yolundadr, iyidir; Tanrdan ktlk gelmez.
90

te Kant, Aydnlanmann ana izgileriyle

belirtilen bu rationalizmini eletirmitir. Bu dnemde Kant, David Humeun kendisini dogmatik uykularndan uyandrdn syler.

Kanta gre, deneyi amaya alan fikirler, antinomilere (elimelere) sebep olur. Bu elimeler kanlmazdr, elimeler, idelerle akln yaps arasndaki mnasebetten kaynaklanr. Bu mnasebetten tr antinomileri yok sayamyoruz.

Kanta gre, bizi antinomiler karsnda brakan drt tane kosmolojik ide vardr: Evrenin balangc ve snr sorunu (Evrenin zamannda bir balangc, mekanda bir snr var m, yok mu?) Maddenin yaps sorunu (maddenin blnemeyen son paralar var m, yok mu?) zgrlk sorunu (Nedenler zincirinde geriye doru gidersek, sonunda artk kendisinin bir nedeni olmayan, yani zgr olan bir varla varlabilir mi, varlamaz m?) Tanr sorunu (Evrenin nedeni olan zorunlu bir varlk var m, yok mu?) Bu sorunlarn hem tezlerini, hem de antitezlerini, ayn kesinlikle cevaplandrabiliriz. kanamayz.91 Bu yzden ister istemez elimelere dmekten

90
91

A.g.e.,s.392
Kant, Proleqomena,ev:i.Kuuradi,Trkiye Felsefe Kurumu,Ankara,1995 s. 104

47

Kant,zgrlk

ve

Tanr

idelerinin

antinomilerini

zmei

denerken yle birtakm dnceler ileri srer ki, bunlarla artk fenomenler dizisi dna kp, bsbtn baka bir alana; ancak aklla kavranan bir dnyaya sokar. in iine ahlaki kayglar kartrdndan, Kantn buradaki tutumu teorik bakmdan pek tutarl olamyor.92

Kant iin Tanr idesi, akln dzensiz speklasyonlaryla ya da dinlerin etkisiyle ortaya kan bir ide deildir. Tanr idesi kaynan, akln varlk yapsnda bulur. Bu ide akln hibir koula bal olmayan, totaliteye ynelmesinin bir sonucudur. Salt akln bu idesi, bir ens realissimumdur; yani btn varlk olanaklarn, varlk trlerini, en yksek derecede iine alan, birletiren bir varlktr.93 Kant Tanrnn varln kabul eder; ama bu kabul bir iman iidir. (act of faith) O, vazife ile balantl olarak pratik bir inantr. En yksek iyiyi gerekletirmek vazifemizdir. Bu sebepten onun imkann kabul ederiz. Fakat Tanrnn varln varsaymakszn, en yksek iyinin gerekleme imkan yoktur.94

Demek ki Kant, Tanrnn varln kabul etmi ve bu kabulun bilgiyle deil iman ile temellendirilebileceini belirtmitir. Kantn Tanr hakkndaki dncesine ada bir filozof olan Geoffray Warnock ile Bryn Magee yaptklar tartmada yer vermilerdir. Bu tartmann konumuzla ilgili ksmn zetlemek isteriz. Kant her ne kadar bizim iin Tanrnn varolup olmadn, bir ruha sahip olup olmadmz bilmenin daima imknsz olduunu savunsa da, kendisi Tanrnn varolduuna ve bizim bir ruha sahip olduumuza inanmtr. Fakat, o bu inanlarn, mmkn bilgiyle deil de, salam temelleri olmayan
92 93

Gkberg, A.g.e, s. 403 Haimsoeth, . Kantn Felsefesi,ev:Takiyettin Mengolu,Remzi Kitabevi,Ankara,1993, s. 106 94 Recep Kl, Ahlakn Dini Temeli, s. 49

48

imanla ilgili bir konu olduu konusunda tam bir kesinlik iindedir. Onun burada zellikle vurgulamak istedii nokta, fiilen kesin bir karara varlabilecek bir konuda inanca dayanmann batl itikattan baka bir ey olmamasna karn, bir karar varmann mmkn olmamas durumunda, belli bir inan oluturmann hi de akl d olmaddr.95Demek ki Kant iin Tanr argmannn ispatnn mmkn olmay ona inanmay imknsz klmyor. Kant Tanrnn varln kabul etmekle beraber, Tanrya duyulan inancn bilgiyle kantlamaya elverili olmadn belirtmitir. nanan her insan: Tanry tm mkemmellikleri kendinde tayan, tm olumsuzluk ve eksiklikleri dta brakan, hilii barndrmayan bir varlk olarak dnr. Bu dnce ile Tanr kavram bize btn gerekliin ierildii bir kavram haline gelir. Bylelikle Tanr kavram, akl iin btn varolanlarn imkan konusunda nc bir ide olur. Tanr inancnda bilmenin snrlar son bulur, ahlksal akl inanc Tanrnn kesinliini talep eder. Kantn undan kukusu yoktur ki, Tanr kavramnn ieriinde, zgrlk dncesi ve ahlk yasasnn geerlilii iinde bulunandan baka hibir yeni ve salam temel verili olamaz. Tanr kavram yalnzca, kendine yasa koyma idesinin emprik-fenomenal gereklik stne kullanlabilirliini dile getirmeli ve garanti etmelidir. te Kanta gre Tanr kavramnn pratik anlamn bu yaratc, evrenin balangnn aklama nedeni olarak dnlemez; tersine bu koulsuz talebin ahlaksal amacnn ve sonunun bir gvencesi olarak dnlr.96

Dnyadaki en yksek iyi, ancak, doann ahlaksal niyete de uygun bir nedensellii olan en st bir nedeni kabul edilirse olanakldr. imdi yasalarn tasarmna gre eylemlerde bulunabilen bir varlk, akl sahibi bir varlktr ve byle bir varln yasalarn bu tasarmna gre nedensellii, bu varln istemesidir. yleyse, en yksek iyi iin varsaylmas gereken, doann nedeni

95
96

Bryam Magee,Byk Filozoflar,ev:Ahmet Cevizci,Paradigma Yaynlar, stanbul,2001,s.187

Cassirer, A.g.e. , s. 281

49

olan bir varlk, yani Tanrdr. Sonu olarak, en yksek asli bir iyinin gerekliinin, yani Tanrnn varlnn koyutudur.97

Daha nce deindiimiz en yksek iyi ancak Tanrnn varoluu kouluyla olabildiinden, bunun varsaylmas bizi dev kavramna ayrlmaz biimde balar, yani Tanrnn varln kabul etmek, ahlaksal bakmdan zorunludur. Demek ki ahlakllk Tanrnn varln kabul etmektir; yani Tanrnn varln kabul etmek, ahlakllk vastasyla zorunlu olmaktadr; nk bizler ahlak kanunlarn Tanr buyruklarym gibi alglarz.

Kanta gre Tanr zamann ve mekann dndadr. Dolaysyla insann bulunduu zaman ve meknda onun fiillerinin belirleyici sebebi olamaz. Eer aksi olsayd, yani Tanr zaman ve mekan iinde bulunsayd o da tabiat kanunlarndan birine bal olurdu. Halbuki Tanrnn varoluu, duyular dnyasna bal bir varln varoluundan farkl olarak her trl zaman kayd ve artnn dnda kendi bana bir varlktr. Kanta gre zaman ve mekan idealitesi kabul edilmedike geriye yalnzca Spinozaclk kalr.98

Buradan unu kartabiliriz; madem Tanr zaman ve mekann dndadr, bu halde Tanr zaman ve mekan dnda olan hereyin yaratcsdr. Buradan yola karsak insanlar eylemlerini belirli bir mekanda ve zamanda gerekletirdiklerine gre, Tanrnn insanlarn eylemlerinde ynlendirici ya da sebep tekil edici unsur olamadn, insanlarn eylemlerinde zgr olduunu dnebiliriz.

97 98

a.g..e., s. 283 Kant, Pratik Akln Eletirisi,s. 123

50

Hem doann sebebi olarak hem de ahlakllk ile mutluluun uyum iinde olmasn salayacak olan Tanrya ihtiya vardr. Kant, Tanry ahlaklln bir gerei olarak kabul etmektedir. Ama tabiki bu gerek znel bir gerekliliktir, yani filozofumuz iin Tanry kabul etmek objektif deildir.

Tanrnn varl meselesinde, ahlakllk ile mutluluk arasndaki zorunlu iliki ancak Tanrnn varlnn kabulu ile mmkn olabilir. Mutluluk, insann yaad dnya ierisinde diledii her eyi yapmasyla gerekleebilir; fakat herkesin kabul edebilecei zere bunu yapmak imkanszdr. Daha ncede belirttiimiz gibi insanolu ahlakl davrand takdirde mutlulua layk olmaktadr. te ahlakl davranarak mutluluu hak eden insana, mutluluu verecek olan g Tanrdr.

Kant Tanrnn varlna giden yolun salt dnceden ya da bilgiden deil, ahlktan gemesi gerektiini ne srmtr. Kantn bu iddiasnn felsefedeki ad Ahlak Kantdr. Bu kant ksaca u ekilde tanmlayabiliriz: Ahlk kant, verilerini insann ahlk tecrbesinden alan ve bu tecrbede kaytsz artsz bir ykmllk bularak buradan Tanrnn varln bir postulat olarak koymaya (Kant) veya Tanrnn ideal ahlk deerlerinin kayna olduunu gstermee alan bir kanttr. Ahlak kantnn iki nemli ilevi vardr: Tanrnn varln saf pratik akln zorunlu bir postulat olarak koymak; ahlaki tecrbeyi rasyonel bir temel zerine oturtmak.99

Kant, Tanr-Ahlk ilikisinin mahiyetini gstermek iin ise Tanr hakknda bilgimizden deil insann ahlk bilincinden, genel-geerlii olan ahlak kanunundan yola kar, buradan insan fiillerinin, ahlk kanunun bir gerei olarak elde etmek istedii En yksek iyi (Summum Bonum )
99

Aydn, A.g.e.,s. 2

51

kavramna varyor, bunun gerekleme imkan iin de Tanrnn varlna ve ruhun lmszlne inanmay zorunlu gryordu. Baka deyile, Kant, Tanr-Ahlak ilikisini aklamak iin tanr hakkndaki bilgimizden balamay imkansz grerek kendi zamanna kadar byk bir srarla savunulmu olan teolojik ahlak reddediyor ve bir ahlk teolojisi kurmaya alyordu.100

2.2.Ahlak Kant Saf Akln eletirisinde nanca yer bulmak iin bilgiyi inkr ettim diyen Kant, ahlak kantyla ilgili dncelerini apak bir biimde ortaya koymutur. Beckin Pratik Akln Eletirisi zerine yapt yorumlamadan da yararlanarak ikinci eletiride yer alan ahlak kantn u ekilde zetleyebiliriz. 1. Mutluluk, dnyada rasyonel varln artdr. Bu varln tm hayatnda her ey arzu ve iradeye gre cereyan eder. 2. nsann iradesi tabiatn sebebi olmadndan, insan, kendi iradesinin ilkeleri ile tabiat arasnda bir uzlama salayamaz. 3. O halde, ahlak kanununda (ve tabiatta) ahlakllkla mutluluk arasnda zorunlu bir ba kurmaya yarayan bir temel yoktur. 4. Buna ramen en yksek iyi kavramnda byle bir ban kurulmas zorunluluu, bu iyinin kazanlmas iin aba harcamamz isteyen buyrukla postulat olarak konmutur. 5. yleyse en yksek iyinin gereklemesi mmkn olmaldr. 6. Bu durumda bu gerekleme iin yeterli olabilen bir sebebin de postulat olarak konmas gerekir. 7. Byle bir sebep bilgi ve iradeye dayanarak faaliyet gsteren bir yaratc olmaldr. te bu varlk Tanr dr.101

100 101

a.g.e. , s.3 Aydn,A.g.e. , s.31,Bkz. (Crilique of Pure Reasan s/129, Beck Coomentary s/274, Reliqion s/131, Crituqe of judqgement, s/118)

52

Kantn ifadelerinden karabileceimiz sonu udur: nsan, Tanrnn varlna inanmadan da ahlaki devin ne olduunu bilir, fakat bu devi kararllk iinde yerine getirebilmesi, ahlaki mitsizlie dmemesi, her trl fedakarl ve tehlikeyi gze alarak ahlak yolunda yryebilmesi iin en yksek iyinin gerekleebileceine, bunun iinde Tanrnn varlna ve ruhun lmszlne inanmas ahlken gereklidir. Bundan dolay ahlak kantnn aydnlatt yolun son noktasna kadar gitmek isteyenler, kendilerini dogmatik inanszla kaptrmamaldrlar.102

Saf akln bir dier idesi Tanr idesidir. Bu ide ile rasyonel ilahiyat, Tanrnn ve kutsalln varl konusunda tantlar yapmakta ve saf akla dayanarak kuramlar gelitirmektedir. Kanta gre Tanr idesi ne rastgele kuramsal kurgularn ve ne de dinlerin yaratt bir ide deildir. Tanr idesinin kayna saf akln hibir koula bal olmayan totaliteye ulamak istemesinde yatar. Tanr idesi varlk nedenlerini saf akln varlk yapsnda bulur. Saf akl bu ideden kurtulamaz, nk bu ide kendi doasndan doar.103 Bu ayn zamanda u manaya gelir: Metafizik, temelini insann akl sahibi bir canl olmasnda bulur.

Grld zere ahlak kant, teorik anlamda objektif geerlilie sahip bir kant deildir. Nihayetinde Tanrnn varlna inanma bir inan iidir. Kant, ahlk kant yardmyla varlan Tanr kavramndan tekrar geriye dnerek ahlak kanunlarn aklamaya ve bu yolla ahlak kanunlarn temellendirmeye almann meruluunu reddeder. Bu reddetme Kantn sisteminin gereidir. Ahlaki hayatn donelerinden karak Tanrnn varlna gidi fikrine bir kant formu kazandrmak Kanta aittir. Kant, ahlak kantnn verilerini insann ahlaki deneyimlerinden alm ve bu deneyimlerden yol alarak Tanrnn varln
102 103

a.g.e. , s.36 Tuncar Tucu, Bat Felsefesi Tarihi, Alesta yaynlar, Ankara, 2000, s.630

53

postulat olarak ortaya koymaya almtr. Bu konudan Kant Mutlak emir ve bu mutlak emre dayal biimde tanrsal emir olarak oluturulan her trden insan grevlerle ilgili bilgiler Tanrnn varlnn pratik kantdr. Ahlaksal, pratik kant, ruhun sonsuza dek yaayacan sylemez, tersine namuslu birinin bunu kabul etmekten kanamayacan syler der.104

2.3.Tanr Kantlarnn Eletirileri Kanta gre, Tanr ispatlar ile uraan metafizikler, yalnzca akla dayanarak tanmlar, aksiyomlar ve akl yrtmelerle bu ideyi eyletiriyor, kavranabilen, gsterebilinen bir eye eviriyorlar. Ayn zamanda da koullara bal tecrbeler dnyasnn nedeni ve temeli olan kendi bana var olan varlk olarak gryorlar. Tanrnn yalnzca dnlm bir olanak bir ide olduu gzden karlarak, tanmlar kavramlar ve ispatlarla yalnzca dnlm bir ey olan, saf akl idesinin varlnn ispat edildii sanlyor.105

Kant, Saf Akln Eletirisinde tr Tanr kantlamasn ele alr: lk kantlama fiziksel-Tanr bilimsel (Teleolojik), ikinci evrenbilimsel (kozmolojik), ncs varlkbilimsel (Ontolojik) kantlamalardr.106

Ontolojik kanttan balayacak olursak; bu kantla Tanr kavramndan Tanrnn varl karlr. Tanr varl icab, en mkemmel varlktr. Var olmasayd, en mkemmel varlk olmayacakt. O halde, en yetkin varlk olarak Tanrnn olmas lazmdr.107

104 105

Kant, Saf Akln Eletirisi, s/290 Tuncar Tucu, Bat Felsefesi Tarihi, Alesta Yaynlar, stanbul, Ankara, 2000, s/630 106 Kant, Saf Akln Eletirisi, s/290 107 Sleyman Hayri Bolay, Felsef Doktrinler ve Terimler Szl, Aka Yaynlar, Ankara, 1999, s/343

54

Ontolojik kanta baktmzda, kantn kklerinin Parmenides (540_?) e kadar gittiini, Farabi (870_950), grrz. Ontolojik kantn, Kantn gz nne ald genel biimi yle zetlenebilir: En mkemmel varlk kavram varoluu kapsar, ayet kapsamyor olsayd, Tanr kavram en mkemmel varlk kavram olmazd. yleyse, byle bir varlk olanakl ise, bu olanak zarureti ifade eder. nk varolu onun olanann eksiksiz olan tamln da ierir.108 Kant, Tanry bir ens realissimum, yani en ok gerek varlk, yani mutlak olarak varla ait olan btn yklemlerin znesi olarak tanmlar.109 bn-i Sina (980_1037), Anselmus (1033_1119) tarafndan kullanldn, Descartesin (1569_1650) gelitirdiini

Kant, ontolojik kantlamaya kar kar. Kanta gre varolma, ontolojik kantlamalarda olduu gibi, varolan eylerin nitelikleriyle bir tutulmamaldr. Varolma, eylerin nitelikleri arasndaki bant deil, kendi bana mutlak bir eydir. Bu nedenle bir eyin varl hakkndaki yargnn doru olabilmesinin lt, analitik bir yarg deildir. Varlk yargs, yaps gerei sentetik bir yargdr. Oysa ontolojik kantlamada sentetik yarglara yer yoktur. nk burada duyu verilerinden sz edilmemekte ve yetkin varlk duyur st bir varlk olarak dnlmektedir. Yetkin varlk zaman-mekan koullarnn dndadr. Bylesi bir durumda ise yetkin varlk hakknda insan sentetik a priori yarglara ulaamaz.110

Demek ki ontolojik yargda bir sknt grlmektedir. Kantn bu kant eletirisi ise daha ince ve tarihte daha ok iz brakan bir eletiridir. Kant, bir eyin z ile varoluu arasnda bir ayrm yapar ve daha nce Farabinin
Copleston, A.g.e. , s/114 Bertrand Russel, Bat Felsefesi Tarihi, ev: Muammer Sencer, Say Kitap Pazarlama, 1983, s/696 110 Kant, Saf Akln Eletirisi, ev: Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 1993, s/292
109 108

55

gayet ak bir biimde belirttii gibi, bir eyin varln, onun z iinde bulunan, znn kurucusu olan bir e olarak grmediini belirtir. Mademki her z, z olarak varln gerektirmiyordu; o halde ona hayat veren bir varlk olmadka her zn, tm evrenin, sadece bir kavram olarak kalmas, gereklememesi gerekirdi. Oysa evren, insan ve btn zler nmzde gereklemi olarak bulunmaktadr; o halde onlar varla bryen Tanr vardr. Kantta Farabinin bu ayrmndan hareket etmekte, ancak ondan ontolojik kantn geersizlii ynnden bir sonu karmaktadr.111

zetlemeye alrsak ontolojik kantn syledii ey eer bir ey varsa, vardr dr. En yce varlk, duyular st olarak dnlyor, bylelikle de bu Tanrnn zaman ve mekann a priori formlar dnda kaldn gsteriyor, bu durumda da Tanr hakknda sentetik a priori bilgilere sahip olmak mmkn olmamaktadr.

Teleolojik kantlamalar ise, Tanrnn varln, fiziksel doadan karmak istediinden drt temel dnceye dayanr: 1. Evrenin her yerinde belli bir amaca gre yerine getirilmi, kark ama snrsz bir dzen vardr. 2. Evren eitlilikleri dzenleyici bir ilke olmadan, kendiliinden uyum iinde bir arada bulunamaz. 3. Evrende yle bir neden vardr ki sadece her eye yetenekli doa olarak verimlilik yoluyla deil, zgrlk yoluyla da evrenin nedeni olmaldr. 4. Bu nedenin birlii evrendeki karlkl ilikilerin birliinden karlabilir.112

Kanta gre teleolojik kant ne almak, ahlakn otonomluunu, dolaysyla insann zgrln yok eder. Sz gelii srf Tanr yasaklad iin yalan sylemek kt olsayd, Tanr baka trl isteseydi yalan sylemek
111 112

Ahmet Arslan, Felsefeye Giri,Vadi yaynlar,Konya,1998, s. 237 Kant,Saf Akln Eletirisi, s.302

56

mbah olmazmyd? Oysa yalan, ahlak asndan fiil olarak ktdr. yiyi, Tanr buyurduu iin deil, iyi olduu iin yaparz, iyi olduu iinde ona Tanr buyruu gibi bakarz. Tanry iyi ve kutsal bir varlk olarak dnrz, nk Onun idaresi ve daima ahlak kanununa uygun olarak tecelli eder.113

Anlalyor ki teleolojik kantlamada kosmosdan hareket ediliyor. Bir dzenden, evrenin temeli olmas gereinden hareketle Tanrnn varlna ulalyor; yani Tanrnn varl doadan karlmaya allyor. Doadaki hayranlk veren dzen Tanrnn varlnn temeli haline geliyor. Kantn eletirilerini ynelttii kozmolojik kantn formlasyonu ise Leibnize(1646_1716) aittir. Bu forml yle bilinmektedir:Eer bir ey varsa, saltk olarak zorunlu bir varlk da olmaldr. imdi en azndan ben varm; yleyse saltk olarak zorunlu bir varlk vardr. Kk ncl, bir deneyimi, byk ncl ise genel olarak bir deneyimden zorunlunun var oluunu karsamay kapsar.114

Grlyor ki Kant, teleolojik ahlak tamamen reddetmektedir. Buna ramen hayretle grmekteyiz ki, o, Tanrdan sz ederken teolojik ahlkn terimlerini kullanmakta bir saknca grmemektedir. Kant, Tanry, yerin ve gn mutlak yaratcs, kutsal kanun koyucu ( holy Legislator), ahlaki koruyucu (Moral Guardn) ve kendi kutsal kanunlarnn yneticisi (Administrator of His Moral laws) olarak tasvir etmektedir. Bu gibi ifadeler Kantn birok eserinde yer almaktadr.115

89 90

Aydn, A.g.e.,s.93, Bkz. (Lectures on Ethics, s. 22) Kant, Saf Akln Eletirisi, s. 294 91 a.g.e. ,s.302

57

Kozmolojik kantlama ise evrenin rastlantsal varlndan, evrenin temelinde olan ancak rastlantya bal olmayan bir varln zorunluluuna ular. Bu adan kozmolojik kantlamada, nedensellik ilkesi, ontolojik bir ilke olarak kabul edilmektedir. Bu anlamda kendi bana varolan varln ilkesi saylr. Ancak Kanta gre, nedensellik ilkesi, doa olaylar iin zaman ve mekan koullarnn ilkesidir. Mutlak zorunluluk ise, akln sadece bir idesidir. Bu nedenle mutlak zorunluluun gerek bir olanann olup olmayaca hakknda bir ey sylenemez. Rastlant ve zorunluluk, ancak deneyimleri birbirine balayan greceli bir kavram olarak bilinebilir. Olasla bal olan, ancak duyular dnyasnda bulunurken, rastlant kavramnn, duyu verileri ve ballklar dnda bir anlam yoktur.116 Anlalyor ki, Kant Tanrnn varlna ilikin geleneksel tartmalarn yetersiz olduklarn dnr; nk insan zihni, iinde bulunduu uzay ve zamanda olan bitenleri anlayabilir. Tanrnn varln ise iinde bulunduumuz zamana ve uzaya gre mantk erevesinde kantlamakta, aksini ispat etmekte mmkn deildir. Kanta gre Tanr, irade olarak, mutluluk ile faziletin birlemesi bakmndan, inan bakmndan vardr ve saf akln bir postulat olarak vardr.

2.4.Kanttan Tanrya Dair Notlar Heinrich Heine biraz abartp byterek, Kantn Tanry ldrdn ve din bilimin en deerli dncelerini tehlikeye drdn sylyordu.117 Aslnda Kantn dnceleri ne dneminde ne de gnmz iin o denli devrimci olmamtr. Kantn Tanrya dair fikirleri kendine has ve dikkate deerdir. Kanta gre grmediimiz Tanrdan baka hi kimse iyi deildir. Fakat en stn iyi olarak Tanr kavramna biz nerden sahip oluyoruz? Yalnzca ideden, akln ahlaksal yetkinlik konusunda kurduu ve zgr bir
92 a.g.e., s.295 93

Kant, Fikir Mimarlar 2, s. 18

58

irade kavramna kopmaz bir biimde baland ideden. Ahlak alannda taklidin yeri yoktur; rnekler ise ancak eyleme geirmeye, yani yasann buyurduu eyin yaplabilirliini kukulu olmaktan karmaya yarar ve bu rneklere gre kendimizi ynlendirmeyi hibir zaman hakl gstermez.118

Kant nl eseri Yalnzca Akln Snrlar iinde Din adl kitabnda Dnyadaki Tanr devletinden, iyi prensiplerin zaferinden bahsetmitir. Bu konudaki fikirlerinden biraz bahsetmek istedik. Kant, Tanr devletinde, hukuk vatandal ile ahlk vatandalndan ve bunlarn arasndaki farklardan bahsetmitir.

Hukuk

vatandalnn

(politik)

durumu,

insanlarn

aralarndaki

davranlarnn dzenlenmesidir. Ak hukuk kurallarnn altnda birlik saland takdirde (hepsi birden teklifli yasalardr) devlet ayakta kalmay baarr. Ahlak vatandalnn durumu ise, teklif zgrl ile erdem yasalarnn birletirilmesidir. Her ikisi de kendi iinde kurallar barndrr. Erdemli dn istemei meydana getirir, ama yasa koyucular ahlaki amac gerekletirmek iin adli anayasa zorunluluuna sebep olmak isterlerse sonu kt olur. Ahlaki genel niteliklerde, herkes zgr iradesine balanr fakat politika bunu salayamaz. Ayrca, erdem grevi btn insanlk saltanatn ilgilendirir.119

yi nitelikler herkes iin zorunlu olmaldr, deerli eylemler kalc olmaldr; bunlar Tanrnn fikirlerinin ahlaki saltandr. Erdem yasalarnn altnda oluan cumhuriyet, Tanrnn halk ile alkan ve iyi bir mekanizma

94

119

a.e.g., s. 198 Kant, Die Religion innerhalb der Grenzen der Bloben Vernunft, s.122

59

oluturur. Tanrnn halk, kt prensipleri bnyesinde barndrmaz. Tanrnn ahlaki halk oluumu sadece Tanrnn kendinden beklenebilir.120

Anlalyor ki Kant insanlarn erdemli, ahlakl olabilmeleri iin bir dine ya da din grevlisine ihtiya duymamakta; kaynak olarak Tanry grmektedir. Kii kendi istemesi ile erdemli olabilir, eer kii erdemli olabilirse, Kanta gre, sonsuz saadeti de umabilir. Yalnz herkesinde kabul edecei gibi bu dnyada sonsuz saadeti yaamak hibir faniye nasip olmamakla birlikte, sonsuz saadetin reetesi her zaman ahlaka uygun davranmak olmutur.

Kantn sonsuz saadet hakkndaki fikirlerine daha geni yer verecek olursak; Kanta gre, sonsuz saadet dnyadaki akl sahibi canllara sunulabilecek bir eydir; bu da onun varlnn bir gstergesidir, her ey onun istek ve arzularna gre yrr ve onun tm amac, doaya uyum salamaya dayanr, ayn zamanda onun isteklerinin en nemli belirlenme sebebi de budur. Sadece ahlaki kurallar zgrln bir art olarak sunulur. Doann varlnn en st sebebini kabul etmekle ve nedensellie uygun olarak ahlaki dnce tarzna sahip olmakla dnyada ki en byk zenginlik mmkndr.121

Demek ki bir canl buyruklarn arzulad ekilde davranabiliyorsa bu o canlnn akl ve zgr irade sahibi olduunu da gstermektedir; yleyse en byk zenginlik iin art koulan erdemli hayat ancak bu ekilde mmkn olmaktadr. te btn bunlar salayan en byk neden Tanr dr. Akl Kant nazarnda ok nemli bir yere sahiptir.
120 97

a.g.e., s. 130 Kant, Denken mit Kant (Gott), Editor:Wilhelm Weischedel, nsel Verlag,Main und Leipzig,s. 120

60

Akl,

Tanr

katnda

geerli

olan,

kendi

adalet

eksikliimizin

grnmnde bizleri bsbtn tesellisiz brakmaz. Der ki;En azndan srekli bir yaknlama iinde yasalara ballktan tam bir uygunluk salama yolunda, elinden gelen her eyi yapmak iin kim, gc yettiinden daha fazla ciddi ve grevine sadk bir anlay iinde davranrsa, o kii gc orannda olmayan eyleri umabilir, nk bu eksiklik yce bilgelik tarafndan giderilecektir.122

Grld Tanr gereini

zere,

insan

emprik

yollarla

Tanrnn

varln

kantlayamyor. Ahlakl olan kii Tanr fikrine de balanm oluyor. Dolaysyla kavramak, insann zihinsel faaliyetleri sonucunda olumaktadr. nsan, Tanrnn sfatlarn kavramasn da, yine bu zihinsel faaliyet zinciri sayesinde yapmaktadr. te yandan Tanrya yarattklarna da uygun den nitelikler yklenir, yalnz bunlar Tanrda en yksek derecesindedir Tanrya (temel olarak) yklenen zellik vardr ve bunlarn de ahlaksaldr. 1. Tanr, tek kutsal olandr: Burada Tanrya atfedilen zellik, onun yasa koyucu ve yaratc olmasdr. 2. Tanr tek kutlu olandr: yilikli, ynetici ve koruyucudur. 3. Tanr tek bilge olandr: Adil yargtr.123

Tanr, en yksek yetkinlie sahip bir dnyann yaratcsdr. O her eyi bilir olmaldr ki, davranm, niyetimin ne olduuna kadar, btn olabilecek durumlarda ve btn gelecek iin bilgilidir; tamamiyle gl olmaldr ki, davranma uygun sonular versin; ayn ekilde her yerde hazr, ncesizsonrasz olmaldr. Bylece ahlak yasas, saf pratik akln bir nesnesi olarak en yksek iyi kavram araclyla, en yksek varlk olarak ilk varln
98

Wolfqang Kraus, Kant Yaynclk, stanbul,2004, s. 88 123 Kant, Pratik Akln Kurumu,Ankara,1999, s. 142

Yaamn

Anlam,

ev:

Grsel

Uyank

,Ahmet

Sar,Birey Felsefe

Eletirisi,ev: .Kuuradi,U.Gkberg,F.Akatl,Trkiye

61

kavramn belirler.124 Demek ki, Tanr kavram aslnda fizie ait, teorik akl iin bir kavram deil; ahlaka ait bir kavramdr. Nihayetinde Kant, Tanr hakknda bilgi sahibi olabileceimizi kabul etmez; Tanrya iman edebileceimizi, bu iman ahlak ile temellendirebileceimizi belirtir.

nan, Kanta gre, speklatif bir nermedir, fakat ancak ahlak yasasndan ald belirlenimle assertorik (doru ama zorunlu olmayan) bir nerme haline gelir. O halde, inan, tikel bir yeti ile bantl deildir. Tanrnn varoluunun ahlaki kantnn, btn speklatif kantlara olan stnlnn sebebi budur.125

Grld zere Kant iin, Tanrnn varlnn kabulu bilgiyle elde edilmeyen bir inan meselesidir. Bu inan subjektif bir ihtiyatr, dolaysyla dev deildir. dev olmad iinde diyebiliriz ki Tanrnn varln kabul, akln teorik ynn ilgilendiren bir konudur. Salt teorik bakmdan incelendiinde, Tanrnn varlnn kabulu sadece bir varsaym olur; fakat pratik ihtiya bakmndan bakldnda bu varsaymn bir inan haline geldiini grebiliriz.

Kanta gre: Tanr kavramnn fizikle yani en geni anlamyla tabiat retisi ile de, tabiat felsefesi anlamnda metafizikle de ilgisi yoktur; tam tersine Tanr kavram ahlak retisine ait bir kavramdr, bir ahlak kavramdr. Ancak ahlktan hareket ederek ilk varlk yani Tanr zerinde tam belirlenmi bir kavrama eriebiliriz.126

Gilles Deleuze, Kantn Eletirel Felsefesi, ev: Taylan Altu, Payel Yaynevi, stanbul, 1995, s.83 a.g.e.,s.84 126 Bedia Akarsu, Ahlak retileri II, s. 126
125

124

62

Anlyoruz ki Kant iin erdemli olmak ahlakl olmak bizlerin Tanr kavramna ihtiya duymamz salayan bir etkendir. Peki erdemli olmak, Kant iin ne anlama geliyor diye dnrsek cevap olarak Tanr yasalarnn doruluuna olan inan ve bu inantan kaynaklanan boyun eitir diyebiliriz; tabiki boyun ei ceza korkusundan deil sadece yasaya saygdan kaynaklanmaldr.

Kanta gre, etik, ayn zamanda erdem retisidir, nk erdemli eylemin doruluu, isel temelden ileri gelir. Bask yasalarn uygulayan bir kimse henz erdemli deildir.127 Demek ki erdem, yasalarn doruluuna olan zihniyetten kaynaklanyor. Nihayetinde Tanrya inanmayan bir kimsenin ahlaka ynelmesi mmkn deildir. Ahlaktan kan bir Tanr kavram olmasayd, ahlaki hkmler geersiz olurdu. Bu durumda ahlaki hkmler gcn Tanrdan alyor diyebiliriz. Kanta gre insanlarn Tanrya olan tutumu eittir: 1) 2) 3) Tanrya hrmet edebiliriz, Tanry sevebiliriz, Tanrdan korkabiliriz.

Kutsal bir yasa koyucu diye Tanrya hrmet ederiz, mfik bir ynetici olarak Tanry severiz ve adil bir yarg diye Tanrdan korkarz. Tanrya hrmet etmek, yasasn kutsal ve adil olarak kabul edip saymaktr ve bu yasay, onun istedii anlamda yerine getirmeye almaktr. Ahlak yasas gzmzde ok nemli, ok deerli ve ok sayg deerdir. Tanry da bu

103

Kant, Ethica-Etik zerine Dersler. ev: Ouz zgl,Pencere yaynlar, stanbul, s. 86

63

yasann koruyucusu olarak grrsek, o zaman kendisi en yce ahlaksal gaye olarak saymak zorundayz.128

Demek ki biz insanlar Tanrnn bykl, gc, ycelii karsnda etkilenir hayret iinde kalrz, Tanrnn karsnda kendi acizliimizi anlarz, Tanrya olan hrmetimizi de erdemli ve ahlakl bir yaamla gerekletiririz.

Kanta gre, Tanry yetkinlikleri nedeniyle deil, sadece mfik bir ynetici olarak sevebiliriz; nk bu yetkinlikler kendisine aittir ve sevmeyi deil, hayranl gerektirirler, bize yalnzca iyiyi gsterebilecek durumda olan birini sevebiliriz. Demek ki biz Tanrdaki mfik iradeyi severiz. Tanr korkusu, onun kutsallndan ya da mfikliinden deil, yargsnn adilliinden ileri gelir. Tanrdan adil bir yarg olarak korkulmaldr. Tanr korkusu ile Tanrdan adil bir yarg olarak korkulmaldr. Tanr korkusu ile Tanrdan korkmay ayrt etmeliyiz. Tanr korkusu insann Tanr karsnda deerini kantlayabilecek ekilde davranmasn salayan bir zihniyete sahip olmasdr. Tanr korkusu tayan bir kimse Tanrdan korkmaya gerek kalmayacak ekilde davranr. Demek ki Tanr korkusu Tanrdan korkmaya kar bir aredir.129

Demek ki Tanr korkusu, Tanrya olan sevgiden kaynaklanyor ve iinde kar duygusu barndrmyor. Tanrnn emirlerine duyulan sayg sayesinde emirler yerine getirilmeye imkan buluyor. Kant lahi emirlere itaat hususunda ocuklara verilmesi gereken eitimden ve ayrca ibadet ekillerinden olan dua konusunda fikirler retmitir.

104 105

a.g.e., s. 110 a.g.e., s. 111

64

2.5.Dua zerine Diyebiliriz ki yce Yaratcnn nesnel olarak insanlarn dualarna ihtiyac yoktur; ayrca Tanrnn insanlarn dilek ya da niyetlerini bilmesi iinde duaya ihtiyac yoktur. Kantta Tanrnn perspektifinden bakldnda duann gereksiz olduunu; fakat znel adan duann gerekli olduunu dnr. Kanta gre, dua znel adan gereklidir ama dualarmzn nesnesi olarak yneldiimiz Tanr isteklerimizi rensin ya da yerine getirmek iin harekete gesin diye deil, tersine srf kendi znemiz istedii iin gereklidir. rnein insan dara dse dua nesnel olarak gereksizdir; nk Tanr kiinin dara dtn bilir. Dualar, ahlakll iimizde, yreimizde atelemeye yararlar, ibadetin aralardrlar. Tanryla konumay istemek sama bir eydir; demek ki duann yalnz znel bir yarar vardr.130

Anlalyor ki Kant duaya sadece znel bir yarar olmas bakmndan nem vermitir. Kant, dua ile Tanryla konuamayacamz; fakat dua araclyla Tanryla aramzda bir ba kurabileceimizi dnr. Tanryla ba kurmamz ayn zamanda Tanrya gvendiimizi de gsterir. Tanrya duyduumuz gven, korku, sevgi; onun bizim niyetimizi ve dileklerimizi- biz dua etmesek de- Tanrnn bileceini bilmek, bizim kendi i denetimimizi salad gibi ayn zamanda Tanrnn yceliini ve de bizimde Tanr karsndaki acizliimizi gsterir. nsanlar Tanrya szlerle ya da ayinlerle deil, Tanrya olan sadakatlerini da vurarak hizmette bulunurlar. Sonuta bu duann bir ara olarak iyiliini gsterir. nanarak dua etmek demek, Tanr tarafndan yerine getirileceine olan gvenle makul bir ekilde bir eyi ondan dilemek demektir; demek ki kii sadece umut edebilecei ve Tanr tarafndan kendisine bahedilen bir nesne olduuna inanabilecei eyleri dilemeli. Genel olarak imanla edilen her dua Tanr tarafndan iitilecei dnlr;

106

a.e., s. 112

65

yani Tanrdan iiteceini umabileceimiz eyleri dilemeliyiz.131 Demek ki bizler Tanrya dua ederken dikkatli olmal, kar temeli tayan keyfi dileklerde bulunmamalyz. Bunu yaparken ayn zamanda niyetlerimizde Tanrya ve buyruklarna duyduumuz saygy barndrmalyz; bunu da yaantmza aksettirmeliyiz; ite o dnebiliriz. zaman Tanrya ibadet ettiimizi

Kanta gre, tapnma insanlarn icat etmi olduu bir eydir. nsanlar ahlakll telafi etmek iin tapnmay semilerdir. Oysa tapnma ve tm kat kurallarn Tanr katnda hibir deeri yoktur. nsanlar tapnma ile ahlaki eksikliklerini tamamladn sanmamaldrlar.

Demek ki tapnmann bir deer iermesi iin ahlaki eksiimizin olmamas gerekir. Tanrya olan saygmz, emirlerini yerine getirerek ona olan sorumluluumuzu bilerek ve gerekletirerek gsterebiliriz. Ayn zamanda Tanr korkumuz ve onun bizim tm niyetimizi bildiini bilmemiz bizim utanma duygusunu kazanmamz ve iki yzllkten korunmamz salar. Kant, duadan ve tapnmadan bahsederken ahlaklln, erdemli oluun ocuklara terbiye olarak nasl verilmesi gerektii konusunda fikirler retmitir.

Kant, ocuun Cenab- Hakk hakknda uradan buradan yanl fikirler edinmemesi iin ona kklnden itibaren din hakknda doru fikirler vermenin lazm geldiini dnr. Lakin bu, hafza ve taklit ii olmamal ve bu bapta gidilecek yol daima tabiata muvafk olmaldr. Binaenaleyh din, ahlakiyete giriyor. Lakin ie, ilm-i kelm ile balamamaldr. nk ilm-i kelm zerin messes olan dinde, ahlaktan hibir ey yoktur. Byle olan din,
131

Kant, Denken mit Kant, (Religion), s. 129

66

insanda bir taraftan korku, dier taraftan mkfat midi hislerinden baka hibir ey tevlit etmez ve batl bir takm ibadetlere mncer olur.132

Demek ki ocuklar ahlakl yetitirmek iin onlar vicdan sahibi yapmaya allmal, ince ince ilemeye almalyz. ocuklarn sahip olacaklar bilgiler kulaktan dolma, temelsiz olmamal; kabul edip inandklar hususlarda bilinli olmaldrlar.

132

Kant, Pedagoji zerine, ev: M.Rahmi, Yeni Zamanlar yaynlar, stanbul, 2005, s/83

III. BLM

KANTIN AHLAK FELSEFES NDE TANRININ YER VE LEV

Kantn ahlak felsefesinde Tanrnn zaruri ve nemli bir yeri vardr; zira Kant ahlak yasalarnn evrensel olmasn istiyordu. Evrensel olacak bir ahlak yasasndaki deerlerin mutlak olmas, zamana ve mekna gre deimemesi gerekir. Byle bir ahlk sistemi ise ancak Tanr ile mmkn olabilir.

Ahlak yasas, duyular dnyasna yasa koymaz, duyulur dnya kendi yasalaryla ynetilir ve bu yasalar istencin ahlaki niyetlerine kaytsz kalr. Mutluluun erdem ile bants dolaysz deildir, bu bant sonsuz bir ilerleme (lmsz ruh) perspektifinde ve duyulur doann dnlr yaratcs veya dnyann bir ahlaki nedeni (Tanr) araclyla kurulur.133

Kantn grnde, pratik akl Tanrya, zgrle ve lmszle bir inanc n gerektirir. Tanr, summum bonumu (en yksek iyi) gerekletirmeye, erdemi mutlulukla talandrmaya muktedir bir g olarak gereklidir. lmszlk, bu dnyada besbelli ki erdem ve mutluluk bir trl birbiriyle rastlamad iin gereklidir ve zgrlk kategorik imperativin n dayanadr. nk yalnzca kategorik imperative itaat edimleri ierisindedir ki, bizler eilimlerimizin esaretinden kurtarlrz. taat edilebilir olmak da, eilim tarafndan belirlenen eyleme rehberlik eden buyruk basite bir hipotetik

133

Deleuze, A.g.e., s/81

68

buyruk olduu iin eylemlerimizin, eilimlerimiz tarafndan belirlenmesinden yakamz kurtardmz anlatr. Moral zgrlnn ierii ite budur.134

Tanrnn varl ve ruhun lmszl, Pratik Akln kendi abasnn yararlln, onun kullanmnn kanlmazln gvence altna alan postulalardr. te bu katksz teorik akln hibir geerli kant salayamad bu konuda inan (iman) kendisini baaryla ne karr.135 man, Tanrya ve onun buyruklarna olan ballmz salar, bylece Tanrnn varlna inanmak iin bilgiye ihtiyacmz kalmaz. Hayattaki saadete erimemizde Tanr kavram bize yardmc olmaktadr. Ayrca yaadmz srece sahip olduumuz devleri Tanr buyruklarym gibi kabul ederiz.nk yalnz insanlarn hak ve devleri vardr, Tanrnn sadece haklar vardr ama devleri yoktur.136 Kantn, Tanrnn varln kabul etmenin znel bir ihtiyatan kaynaklandn dndn belirtmitik. Ahlak yasas da iki ynden znel anlamda pratiktir: ncelikle, ahlak formlasyonlarna sahip olmak, eylemlerimizin farkl bak alarndan nasl grleceini gstererek, ahlak yasas anlaymz derinletirir; ve ikincisi, bu yasay daha derinden anlamamz, ona bal olarak eylemde bulunma arzumuzu glendirir. Sanrm Kantn ahlk yasasna giri yolu bulmaktan kastettii de budur.137 Demek ki ahlk yasas Tanr ve lmszlk idelerini de dorular. Bylelikle, zgrlkle birlikte ahlk yasas, tm saf akl sisteminin temel unsurunu oluturur. Demek ki ahlk yasas, bize yerine getirmek ve nem vermek devine sahip olduumuz belli amalar ykler. devler, bize erdemli olmamz tler, bizi belli kstlamalara yneltir; bu ynlendirme ise istek ve eilimlerimizin farkllklarna ramen hepimiz zerinde geerli olur.

134

Alasdair Maclntyre, Etnikin Ksa Tarihi ev: Hakk Hnler, Solmaz Zelyut Hnler,Paradigma yaynlar, stanbul,2001 s/224 135 Kant, Fikir Mimarlar 2-Kant, ev: Nejat Bozkurt,Say Yaynlar, stanbul,2005, s/45 136 John Rawls, Kantn Ahlak Felsefesinin zlekleri, ev: zlem Barn,say 41_42, Cogito, YKY, stanbul, s/10 137 A.g.e.,10

69

Kant, Tanrnn varlna olan inancn hayatnn son anna dek korumu bir filozoftur. Kant yaamnn son zamanlarnda ua Wasianskiye Beyler, lmden korkmuyorum; vakti gelince lmesini de bilirim. Tanr ahidim olsun ki, leceimi hissettiim gece yine avu aacak ve Tanrya vgler olsun diyeceim. Ama arkamdan bir iblis yanar da, kulama insanlar mutsuz ettin derse, o zaman iler deiir demi.138 Kantn bu szleri ua araclyla kaleme alnm ve gnmze dein ulaarak, kendisi hakknda daha fazla fikre sahip olmamz salamtr. Kantn ahlak felsefesine baktmzda Tanr kavramnn, ahlk felsefesindeki dier kavramlarla birbirine ayrlmaz ekilde bal olduunu grrz. rnein Kantn sisteminde ok nemli yeri olan dev kavram. nsan kendisi iin dev koulan, en byk zenginlii aramal, yani sadece ihtiyac olan deil aksine mutlaka yaplmas gereken grevleri de aramal; bu en byk zenginliin mmkn olan n kouludur. Bu durum Tanrnn var olduu artlar altnda gerekleir, bu grevlerle Tanrnn var olma art birbirinden ayrlmayacak ekilde balantldr, yani Tanrnn var olduunu ahlki olarak kabul etmek gereklidir.139 Kantn bu tespiti yeni bir bulu olmad gibi, tartmalar yaratan bir tespitin temelini oluturmutur.

Kant, bize ahlki kabullerde bulunmak ve ahlkl olabilmek iin nkoul olarak Tanry gstermiti. Tanr kavram, ahlaklln nkoulu olarak bize ne derece nemli bir yere sahip olduunu anlamamz salar. Kanta gre, eer Tanr gzel bir karakterle donatlmsa, varlnn sessizsedasz ak-seik olmas, bylece de kendini bir ihtiya gibi hissettirmesi, kiinin bu hususta teekkr etmesini salar ya da kii grev kalabal iinde tabiatn baka bir adan tekrar gzden geirir, bu gzden geirme sadece kendi isteiyle yaplan fedakarlk sayesinde gerekleebilir. Bylece

113 114

E. Efe akmak, Kant: Filozof Kral, say 41_42,Cogito,YKY, stanbul,2005, s/26 Kant, Denken mit Kant (Gott), Editr:Wilhelm Weischedel, nsel Verlag,Main und Leipzig, 2004, s/124

70

emredilen eyler bir dzene konulur ve bir st karar vericiye kulak verilir. Tanrnn, dnyada bir canllk yaratmas onun var olma nedenidir.140

Kanta gre, insan ahlakl davranarak mutlulua layk olmutur; o halde, ona hak ettii mutluluu verecek mutlak bir gce ihtiyac vardr. te bu mutlak g Tanrdr. zgrlk, ahlak konusunun art, Tanr ve ruh ideleri ise ahlk kanunun belirledii iradenin gayesi olan en stn iyinin artlardrlar. Kantn, insann sadece dnlr dnyaya ait vasflarnn Tanr tarafndan yaratldn sylemesini de bu zeminde deerlendirmek mmkndr.141

Kantn Tanr inancnda baz skntlarla karlamaktayz. Skntnn kaynakland yer ise; Tanrnn, insann, dnlen zelliklerinin yaratcs olup da duyulur dnyaya ait niteliklerin yaratcs olmad iddiasdr. Bu iddiay Kant u ekilde aklar: Tanr zaman ve mekn d bir varlktr, insann da numenal aleme ait zellikleri zaman ve mekn ddr. Tanr, ancak zaman ve mekn d eylerin yaratcs olabilir. nsan fiilleri zaman ve mekan dahilinde olduu iin de Tanr insan fiillerinin yaratcs deildir. Dolaysyla insan hrdr.
142

te problem de tam bu noktada ortaya kar.

Burada problem olumasnn sebebi, insann zgr oluudur; ama insann bu dnyaya ilikin fiillerini Tanrnn yarattn kabul edersek insann zgr olduunu syleyemeyiz.

Kanta gre zgrlk, karmza bir ahlaksallk biimi olarak kar. zgrlk, yasann varlk nedenidir; yasa ise, zgrln bilme nedenidir. zgr irade ise, ahlakl olup olmamay seebilmelidir.143 Kantn zgrlk anlay, insana kendi deerini kendi aklyla snama imknn verir.
115 116

a.g.e., s/125 Ernst Cassirer, Kantn Yaam ve retisi,ev:Doan zlem, nklap Kitabevi,, stanbul,1996, s./90 117 a.g.e., s/93 118 Kant,Pratik Usun Eletirisi,s.110

71

Filozofumuza gre, Tanr, zamana bamldr, yani Tanrnn da bir zaman silsilesi ierisinde dnlmesi lazm. Tanr varolu nedenidir. Uzay ve zamann nedeni deildir, nk onlarn a priori gereklikleri vardr.144 Burada yine akllar kartran bir husus ortaya kyor; Tanr zaman ve mekn d bir varlksa, ayn zamanda zaman ve meknn nedeni de deilse, Tanr neden zamana baml olsun? Ezeli olan bir varlk neden zamana baml olsun?

Filozofumuz iin, Tanrnn varl, dnya dzeninin bir ahlak dzeni olmas iin zorunludur. Kant, duyular dnyas ile akl dnyasn birbirinden ayrd iin sonunda bu iki dnyay birlikte dnmek zorundayd. Bunun iinde dnyann dnda bir varln mevcudiyeti gerekli grlmekteydi.145 Ahlaki hayatn btnlnden hareket eden Kant, Tanrya bir takm sfatlar atfedebileceimizi syler. Tanr, irade sahibi bir varlktr. Onun iradesi tek ve mutlaktr. Baka trl olsayd, gayeler arasnda bir birlik kurmak mmkn olmazd. lahi varlk, ayn zamanda mutlak kudret sahibidir. Onun kudreti sayesinde, tabiat dnyasyla ahlk dnyas arasnda bir iliki kurulabilmektedir. O, ilim sahibidir; iimizdeki her eit ahlki duyguyu ve en gizli niyetlerimizi bilir. O, ezelidir, o halde tabiatla zgrlk arasnda kurulan uyum srp gitmektedir.146 Burada Tanrnn himayesini hissedebiliriz.

Tanr kavram Kantn felsefe sisteminde olduundan, pek tabiki belli ilevlere sahiptir. lk olarak, en yksek iyinin gereklemesi iin Tanrnn varl zorunludur. te yandan filozofumuza gre, Tanr fikri, her eyi bilen, her eye gc yeten, tm ahlksal iyi olan isteyen ve tm dnya varlklarna yakn bir ekilde duran bir varlk fikridir. Tanr, herkesi sorumlu klan bir varlk, zgrlk, doann tm gcne kar grevlerini yerine getirdiini savunmak

119 a.g.e.,s.112 120 121

Aydn, A.g.e.,s/41,Bkz.Kant, Critique of pure Reason, A/811/B839 ve A815/B843 a.g.e., s/54

72

iin sarf edilen insan gc, lmszlk; mutluluun ya da acnn ahlaksal deerleriyle ilikilendirilerek insana paylatrlaca bir durumdur.147

Ayn zamanda Tanr idesi Kantn bilgi nazariyesindeki dier idelerle beraber bilgimizi dzenler ve bir btnlk salar. Eer bu sistemde Tanr idesi olmam olsa bu btnlk bozulmu olur. delerin dier bir nemi de, bize saf akln snrlarn gstermeleridir. te Tanr idesi de bize saf akln snrlarnda deneye dayanmadan bilme ihtiyacmz karlama fonksiyonuna sahiptir.

Bir inan nesnesi olarak Tanrnn dier bir ilevi de; bizler Tanrya dua ederken, onun, bizim btn niyetlerimizi bildiini biliriz. Bu yzden iimizden ayr bir niyet beslerken Tanrya farkl bir dilekte bulunamayz; bu da bizi iki yzllkten korumu olur.

Yine Tanr sayesinde Kantn evrensel olmasn istedii deerler mutlak olma gcn mutlak olan Tanrdan alrlar. Bylelikle Kantn ahlak sistemi Tanr ile tamamlanmaktadr.

Kantn ahlk, insan mitsizlie drmektedir. Zira bizzat kendi sisteminde, Tanrya inanmayan bir insan, en yksek iyinin gerekleeceine olan midini de yitirmektedir. Ancak, Kantn, ahlk sistemini kendisiyle tamamlad bu Tanr, dini muhtevasndan soyutlanm durumdadr.148 Kantn Tanrs, sadece pratik akln bir ihtiyacn tatminden, pragmatik bir inantan ibaret kalmakta, varl veya yokluu hibir ontolojik esasa

122 123

Kant, Yaamn Anlam Kant, s/91 Recep Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, s/56

73

dayanmamaktadr.149Byle olduu iinde Kant mevcut Tanr kantlamalarn reddetmi, kendine has olan Ahlak Kantn gelitirmitir.

Ahlak yasasnn, bize abalarmzn konusu yapma devini verdii en yksek iyiyi, ancak ahlaka yetkin, ayn zamanda her eye gc yeten bir istemeden umabiliriz; dolaysyla en yksek iyiye ulamay da ancak bu istemeyle uyumakla umut edebiliriz. Ahlak kanunu, mutlu olmaktan ziyade kendimizi mutlulua layk hale getirmemizi emreder. Ama mutluluu mit etmeye; istemesi, yarattklarnn mutlulua layk olmasn isteyen ve mutluluu onlara verebilecek olan Tanr vastasyla hak kazanrz. nk mutluluk midi, ilkin ancak dinle balayabilir.150

Diyebiliriz ki Tanr inanc olan bir kimse ile Tanrya inanmayan bir kimsenin dnya gr, lm hakkndaki fikirleri, lmden sonra olacaklar hakkndaki fikirleri, lmden sonra olacaklar hakkndaki fikirleri, yaadklar deneyimleri deerlendirme tarzlar birbirinden farkllk gsterecektir. Tanr korkusu, lmden sonraki ahiret inanc, Tanrnn buyurduklarna uymamz, hayat bu temele gre deerlendirmemizi salar. Nihayetinde bahsini ettiimiz bu hususlar bizlerin Tanrnn yasakladklarndan uzak durmamz salar. Bu konuda akllara yle bir soru gelebilir; Tanrnn varlna inanmayan bir kimse erdemli bir hayat sremez mi? Pek tabiki bu soruya pek ok farkl cevap verilebilir. Filozofumuza bal kalmak kaydyla bu soruya bir cevap bulmak istersek sanrz ki yant hayr olurdu; nk erdemli bir hayat iin ahlkl bir yaam iin Tanrnn varl zorunlu subjektif bir ihtiyatr. Bu konuda filozofumuz u cmleleri sarfetmitir: Kendisini, Tanrnn olmadna ve ldkten sonra bir yaamn da olmayacana inandrm drst bir adam dnelim; kendi isel ynlenimlerini, etkin bir ekilde ycelttii ahlaksal yasa yoluyla nasl belirleyecek? abas snrldr ve doadan geri ara sra
124 125

Hilmi Ziya lken, Felsefeye Giri, II. ksm, Ankara, 1958, s/226 Recep Kl, Ahlakn Dini Temeli, s/50

74

rastlantsal bir baar bekleyebilir, ama yapmaya kendisini itilmi hissettii ama iin yasal bir uyuma hibir zaman bekleyemez. Her ne kadar kendisi konukan, barsever ve iyiliksever de olsa, aldatma, zor kullanma ve kskanlk onun etrafn kuatacak ve kendisinin dnda karlat namuslu olanlar itibarsz bir ekilde, buna pek dikkat etmeyen doann yardmyla, tm kendi deerlerinde mutlu olmak yerine eksikliin, hastalklarn ve vakitsiz lmn fenalklaryla yeryzndeki dier hayvanlara boyun eecek ve hep de yle kalacaklar. Ta ki geni bir mezarn onlar topluca yutmasna ve onlar geldikleri maddenin amasz karmaasnn uurumuna atmasna dek. Bu hayrsever, ahlaksal yasalara uyarak gz nnde bulundurduu ve bulundurmak zorunda olduu amac, gerekletirilemez olduundan dolay brakmal; ya da kendi isel ahlksal -bu Tanr demektir- varln kabul etmelidir.151

En yksek iyinin pratik ahlak kurallarna uygun olarak gerekleme midi bulunmuyorsa eer, byle bir ama iin aba sarf edilmesini talep eden ahlak yasasnn da tamamen hayl mahsul olmas, bo ve hayali amalara ynelmi bulunmas ve z itibariyle geersiz olmas gerekir.152 Bu durum karmza bir antinomi kartr. Bu antinominin zm filozofumuza gre, yalnzca Tanrnn varoluu yoluyla zlr; yani, ahlakllkla mutluluk arasnda varolduu dnlen zorunlu iliki sadece dnyay ahlak yasalarna gre yneten, dnyadaki her trl mutluluun nedeni olan bir mutlak akln varoluu kabul edildii zaman kurulabilir.153

126 127

Kant, Yaamn Anlam Kant, s.88 Kant, Pratik Usun Eletirisi, s.124 128 Ahmet Cevizci, Aydnlanma Felsefesi Felsefe Tarihi Cilt 4, s/269

SONU

Kantn ahlak felsefesinde yapmaya alt ey, ahlak felsefesinin zn saf aklllk kavramndan karmaktr. Kant, insan sisteminin merkezine koymutur. nsan akll bir varlktr. Akll bir varlk olan insan, Tanrnn varlna olan inanca ihtiya duymaktadr. Aksi takdirde ahlakl olma ve erdemli yaama hakkn kaybetmektedir; nk Tanrya iman ahlaklln zorunludur; aksi halde insan mitsizlie der.

almamzda belirttiimiz gibi, Tanr inanc bilgi ile temellenemiyordu. te bu yzden Kant, inan konusunu bilginin snrlarndan karmak zorunda kalmtr. Kant, geleneksel dinleri eletirmekle beraber; inanszl da tasvip etmemitir. Filozofa gre Tanrya iman etmek iin bir dine ihtiyacmz yoktur; nk Tanr fikri dinden kmamtr. Kantn din anlayna gelince, ona gre din, devlerin Tanr buyruu gibi alglanmasdr. Dini temellendirmede saf akl yetersiz kalmaktadr. Bu yzden din, tamamen pratik akln rndr; bylelikle ahlak bizi dine ulatrr. Kant, tarihi/empirik dinleri eletirir ve bu dinlerde mevcut olan vahiyleri gereksiz ama ayn zamanda da zararsz bulur. Kanta gre, vahiy iimizdeki ahlak yasasdr. imizde var olan ahlak yasas ve pratik aklmz sayesinde, devlerimizi bilme konusunda, Tanrya ihtiyacmz yoktur. Grld zere, Kantn Tanr anlay tamamen kendine hastr.

Kantn felsefe sisteminde deinmeden geemeyeceimiz baka bir hususta, iyi isteme kavramdr. Eylem, sonucunda baarya ulaamam olsa dahi, temelinde kar duygusundan uzak, yasaya olan saygy

76

barndrd srece ahlaki bir nitelik tamaktadr. Ayn zamanda byle bir davran sergilendiinde Tanrya da hizmette bulunulmu olunur. Kantn, dini yorumu ahlaki ve aklc bir karakter sergilemektedir. Kant mevcut olan dinlere pek nem vermemekle beraber sahip olduu Tanr inancn yaants boyunca korumutur. Tanrnn varl Kantn ahlak sisteminde ok nemlidir. Zira Tanr olmadan ahlaki devlerimizi biliriz; fakat devi kararllkla yerine getirmemiz, zorluklar karsnda yenilgiye dmememizi salar. Kantn felsefe sisteminde Tanrnn ok nemli bir yeri vardr. Tanr fikri olmadan, ahlak sistemi eksik kalmaktadr. Akl ile kantlayamadmz Tanr fikrine, dini bir temel olmakszn iman etmek, iimizdeki ahlak yasalarnn kefi ve bu yasalar vahiy olarak kabul etmek; ibadete gerek duymadan devlerimizi yerine getirerek kendimizi Tanrya hizmet etmi saymak, akln kendi bana kolaylkla kurgulayabilecei bir ey deildir. Burada aklmza baz sorunlar taklmaktadr; ahlak yasas kiinin vicdann da barnyorsa ve kii bu yasalarn, devlerinin farkna varmak iin Tanrya ihtiya duymuyorsa, devlerini yerine getirirken neden kendini Tanrya hizmet etmi saysn? devlerimizi yerine getirirken, Tanrya hizmet etmi oluyorsak; devlerimizin kaynann bizzat Tanr olmas gerekmez mi? te bu gibi sorularn cevabn, Kantn sistemi iersinde rahatlkla veremiyoruz.

Kant, geleneksel teolojiyi eletirmekle beraber, geleneksel teolojinin kavramlarn kullanmakta bir mahsur grmemitir. Bu artc bir unsurdur. Filozofa gre, biz Tanr fikrine zihinsel faaliyetler sonucunda ulamaktayz ve yine bu faaliyetlerle Tanrya zellikler yklemekteyiz. Tanry kutsal, ynetici, koruyucu, bilge, yasa koyucu ve yaratc olarak grmekteyiz. Kanta gre Tanr bizim iimizdeki niyetleri de bilmektedir. Kant, Tanrya bu zellikleri

77

yklemekle beraber, Tanrnn zaman ve mekan d bir varlk olduunu, bu yzden de Tanrnn zaman ve mekan d olan eylerin yaratcs olduunu belirtir. Bylelikle insann zgrln salam olur. Fakat burada bir problem gze arpmaktadr; madem Tanr yaratcdr, yarattklarnn snrlanmas Tanry da snrlamak olmaz m? u halde, Kantn sisteminde Tanr snrlandrlm olur. Oysaki Kanta gre, Tanr tm eksikliklerden tamamen arnmtr. Demek ki Kantn Tanr anlaynda baz elikiler gze arpmaktadr. Kantn ahlak sistemi din ile temellendirilmediinden, Tanr anlay sistemin tamamlanmas iin zorunlu bir ekilde dahil edilmi gibi grnyor. Tanr olmakszn Kantn ahlak felsefesinde eksiklik olumaktadr. rnein, Kant ahlak yasalarnn evrensel olmasn istemektedir. Bu yasalarn evrensel olmasn salayacak g Pratik Akldr. Pratik Akl sayesinde ahlak yasalar evrensel olabilmektedir. Tanr fikri varln saf akln varlk yapsnda bulmaktadr. Tanr, Kantn ahlak sisteminde yer almaktadr; fakat pratik yaama bakldnda ahlak yasalarnn evrensel olmasn salayamamaktadr. Bunun sebebi olarak ta, Kantn ahlak felsefesinin din temelli olmamsdr diyebiliriz. Zira din temeli olmayan bir ahlak sistemi, insanlarn zerinde bir yaptrm salayamaz. Yaptrm anlamnda, ahlakl olmayan insan mutlulua layk olamamaktadr. Bu durum, sanrz, insanlar zerinde ok byk bir etkide bulunamayacaktr. Demek ki, ahlak insana yol gstermekten fazlasn yapamaz. Felsefesinin barndrd problemlere ramen Kant, felsefe tarihinde yer alan nemli bir filozoftur. Oluturduu sistem tam olarak bir mkemmellik oluturmasa bile, yapt tespitler ve rettii fikirler ile nemli bir orijinaliteye sahiptir.

78

KAYNAKA

AR STOTELES, 1989 Yaynevi AKARSU, Bedia, 1968 Ahlk retileri II (I.Kantn Ahlk Felsefesi dev ahlk -), stanbul, ..Edebiyat Fakltesi Yaynlar Nikomakhosa Ehtik, ev: Saffat Babr, Ankara, Ayra

AKARSU, Bedia, 2003 ada Felsefe (Kanttan Gnmze Felsefe Akmlar). stanbul, nklap Yaynevi ARSLAN, Ahmet, 1998 Felsefeye Giri. Konya, Vadi Yaynlar

AYDIN, Mehmet S., 1981 Kantta ve ada ngiliz Felsefesinde Tanr Ahlak likisi. Ankara, mran Yaynlar, BOLAY, Sleyman Hayri 1999 Yaynlar Felsef Doktrinler ve Terimler Szl. Ankara, Aka

79

CASS RER, Ernst 1996 Kantn Yaam ve retisi. ev: Doan zlem, stanbul, nklap Kitabevi CEV ZC , Ahmet, 2002 Yaynevi CEV ZC , Ahmet, 2001 Metafizie Giri. stanbul, Paradigma Yaynlar Aydnlanma Felsefesi (Felsefe Tarihi Cilt 4).Bursa, Ezgi

CEV ZC , Ahmet, 1999 Felsefe Szl. Ankara, Ekin Yaynlar

COPLESTON, Frederick, 2004 Kant Felsefe Tarihi ada Felsefe. Cilt 6 / Blm 2, ev: Aziz YARDIMLI, stanbul, dea Yaynlar

DELEUZE, Gilles, 1995 Yaynevi Kantn Eletirel Felsefesi. ev: Taylan ALTU, stanbul, Payel

ER RG L, Mehmet E., 1997 Kant ve Felsefesi. stanbul, nsan Yaynlar

GKBERG, Macit, 1996 Felsefe Tarihi. stanbul, Remzi Kitabevi

80

HE MSOETH, Heinz, 1993 Immanuel Kantn Felsefesi. ev: Takyyettin MENGOLU, Ankara, Remzi Kitabevi KANT, mmanuel, 1982 Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi. ev: Ionna KUURAD , Ankara, Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar KANT, mmanuel, 1999 Pratik Usun Eletirisi. ev: I.KUURAD , U.GKBERG ve F.AKATLI, Ankara, Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar

KANT, mmanuel, 1993 Yaynlar KANT, mmanuel 2003 Ethika Etik zerine Dersler. ev: Ouz ZGL, Latinceler: Yasemin ZCAN, stanbul, Pencere Yaynlar KANT, mmanuel, 2005 yaynlar KANT, mmanuel, 1995 Yaynlar Gelecekte Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie Prolegomena. ev: Ionna KUURAD , Ankara Trkiye Felsefe Kurumu Pedagoji zerine. ev: M.RAHM , stanbul, Yeni Zamanlar Saf Akln Eletirisi. ev: Aziz YARDIMLI, stanbul, dea

81

KANT, mmanuel, 2004 Yaamn Anlam. Editr: Wolfgang KRAUS, ev: Grsel UYANIK ,Ahmet SARI, stanbul, Birey Yaynclk

KANT, mmanuel, 2004 Denken mit Kant.Editr: Wilhelm WE SCHEDEL, nsel Verlag, Main und Leipziq

KANT, mmanuel, 2004 Die Religion nnerhalb der Grenzen der bloen Vernunft, Editr: Philpp RECLAM, Stuttgart, Philipp Reclam Jan. Gmbh & Co.,

KILI, Recep, 1997 Ahlakn Dini Temelinin nemi.(Doktora Tezi), Ankara

KILI, Recep, 1998 Ahlakn Dini Temeli. Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar

MACLNTYRE, Alasdair, 2001 Ethikin Ksa Tarihi (Homerik adan Yirminci Yzyla). stanbul, eviri Sunu: Hakk HNLAR, Solmaz Zelyut HNLAR, Paradigma Yaynlar

82

ZLEM, Doan, 1989 Kantta Felsefe-Din ve Felsefe-Devlet likisi stne, 2.Felsefe Mantk ve Bilim Tarihi Sempozyumu (11-13.11.1987), zmir, Ege ni.Edeb.Fakltesi Yaynlar RECLAM, Philipp, 2004 Was ist Aufklrung?. Germany, Reclam universal Bibliothek

RUSSEL, Bertrand, 1983 Bat Felsefesi Tarihi ( lka Ortaa Yenia). ev: Muammer SENCER, stanbul, Say Kitap Pazarlama SCRUTAN, Roger, 2003 Kant Dncenin Ustalar. ev: Cemal AT LLA, stanbul, Altn Kitaplar Yaynevi TUCU, Tuncar, 2000 Bat Felsefesi Tarihi. Ankara, Alesta Yaynlar

LKEN, Hilmi Ziya, 1958 WEST, D, 1998 Kta Avrupas Felsefesine Giri. ev: Ahmet CEV ZC , stanbul, Paradigma Yaynlar Felsefeye Giri. Ankara

83

Makaleler: AKMAK, E.Efe, 2005 Kant: Filozof Kral. Cogito dnce dergisi, stanbul, Say 4142, Yap Kredi Yaynlar GZKAN, Blent, 2005 Kant ve niversite deas, Cogito dnce dergisi, stanbul, say 41-42, Yap Kredi Yaynlar B RG T, Recki, 2005 Kant ve Aydnlanma, ev: Hakan REK OLU, Cogito dnce dergisi, stanbul, say 41-42, Yap Kredi Yaynlar JOHN, Rawls, 2005 Kantn Ahlk Felsefesinin zlekleri, ev: zlem Barin, Cogito dnce dergisi, stanbul, say 41-42 , Yap Kredi Yaynlar

84

ZET Tanrnn varl problemi, Kantn ahlak felsefesinde olduka nemli bir yere sahiptir; nk Tanr inanc ahlaka ynelmek iin gereklidir. Kantn evrensel olmasn istedii ahlak yasalar, gcn, deien zamana ve mekana kar koruyaca mutlakln, Pratik akla borludurlar. Tanr kavram da varln Pratik akln varlk yapsnda bulmaktadr. Tanr sayesinde Kantn ahlak sistemi tamamlanmaktadr. Kant,Yalnzca Akln Snrlar inde Din adl eserinde Tanrnn varl meselesine geni yer vermitir. Kantn ahlak felsefesinde, Tanrnn varlna olan inan bilgiyle deil; iman ile temellenmektedir; zira teorik akl Tanrnn varl fikrine geerli bir kant salayamamaktadr. Tanrnn varlna iman, ahlakl olmann nkouludur; ayn zamanda Tanr fikri ahlak kanunun belirledii iradenin amac olan en stn iyinin artdr. nsanolu yaad sre ierisinde mutluluu hayal eder. nsana

bekledii mutluluu verecek olan g ise Tanrdr. nsan, mutlulua layk olmak iin ahlakl olmak durumundadr. Bylelikle ahlakl olmak ile Tanrya iman arasnda kopmaz bir ba olumaktadr. Kantn sistemi iinde, ahlakl olmak iin Tanrnn varln art komu olmas, tartmalar yaratan bir konu olmutur. Kant, Tanrnn varl fikrini dinden karmaz, yani tanr inanc varln bir dine borlu deildir. Zaten Kant, tarihi ya da empirik olarak adlandrd dinleri, st kapal bir ekilde de olsa eletirmitir. Kantn Tanr anlay, ierisinde baz problemleri barndrmaktadr. Kanta gre, Tanr zaman ve mekan d bir varlktr; dolaysyla zaman ve mekan d olan eylerin yaratcsdr. Ayn zamanda da zamana ve makana baldr. Bu durum bir eliki yaratmaktadr. Dier bir eliki kayna ise, Tanr insanlarn zaman ve mekanda ki eylemlerinin yaratcs olmadndan, insanlar zgr olmaktadr; fakat insann bu dnyaya ilikin zelliklerinin veya

85

eylemlerinin Tanr tarafndan yaratldn dnrsek, insann zgrln elinden alm oluruz. Kantn sistemi iinde, zgrlk fikri pratik yaamda karln bulmakta glklerle karlamaktadr. Kant, insann zgrln korumak iin, sisteminde Tanry, zaman ve mekan d eylerin yaratcs yaparak onu, pasifize etmi; merkeze insan koymutur.

86

ABSTRACT Gods being (exizsting) problem has an important role in Kants morality philosophy, because faith of God is necessary in order to tend to morality. Kants act of morality wich he desires them to be universal, owe their conservant absoltulism to God in changing world and changing time. Forasmuch God is completing Kants morality system. Kant in his work of art Religion solely within the morality mentiones a lot of about Gods being matter. n Kants morality philosophy, his belief in Gods existence origin is not with knowlwdge, it is originated by faith.Because teorical mind can not ensure a valid prof to the Gods existance. Faith in God, is the prerequisite for being moral. Backwardation, God concept is the requirement of surpassing Good whic is the main purpose of will of morality act. Human being are dreaming of being happy in their lifetime. God id the Who could give the happines expected by them. Human beings should be decent ( have good moral) in order to deserve the happines. n this way, there is a strong and unbreakable connection between morality and Gods existance. n Kants system, this condition of Gods existance to be moral creates argument. Kant dont exclude Gods idea from Religion, namely Gods faith is not related with the Religion. Kant has already critisted the history and emprically designet Religions. Kants apprehension of God conserves certain problems. According to Kant Gods existance is out of time and space so God is the creator of thing out of time and space. At the same time is connected to time and space. This situation causes a contradiction. Another contradictory thng is since God is not creator of human beings aida, human beings are free but if it considered that human beings freedom from them. n Kants system, idea of freedom

87

have some trouble in practical life. Kant in his system so as to preserve the freedom, by making the God passive by forming him as the creator of timeless and spaceless things. Kant places the human beings in the center.