Tketim Toplumu ve Dnyann Gelecei

Ne Kadar Yeterli?

Alan Duming

EVR

Sinem alayan

TBTAK - TEMA VAKFI YAYINLARI

Sovyetler Birlii'nin k ve souk savan sona ermesinden sonra, birok dnr yeni bir dnya dzeni iin kuramlar gelitirdi. Bir dnre gre "tarihin sonu" gelmiti; bir dieri ise artk dnyamzda "etnik ve kltrel atmalar" devrinin balayacan mutuluyordu!

Kapitalizmin zaferinin kesin ve tartlamaz olduu, bundan byle dnyay kresel piyasann ynetecei kibirle ilan edilmiti. Oysa, artk kapitalizmin nnde siyasi bir ideolojiden ok daha gl bir engel, doa engeli vard.

1992 Rio evre Zirvesi'nden "srdrlebilir kalknma" kavram dodu. Dnyamzn tek sper gc olarak kalan ABD, kalknmakta olan lkelerin gelecee dnk ekonomik zlemlerini bu kavram erevesinde gerekletirebileceklerini, evre korumas ve ekonomik kalknmann birbirine zt hedefler olmadn ne sryordu. Birlemi Milletler konuyu hala bu erevede ele alyor. Ama aradan geen alt yln bulgular bu hedefin fazlaca iyimser ve gereklemesi olaslnn ok dk olduunu ortaya koymakta.

in pf noktas u soruda gizli: Yoksul veya kalknmakta olan lkeler ABD dzeyinde retir ve tketirlerse, dnyamzn kstl doal kaynaklar bunun iin yeterli olacak m? Sorunun yant kesin bir hayr. stelik bu yant yalnzca militan evrecilerden deil, uluslararas siyaset ve ekonomi arenasnn en yetkili szclerinden de geliyor.

Dnya Bankas Bakan James Wolfesohn'dan uluslararas yatrmc George Soros'a kadar uzanan yelpazedeki birok kii yeni bir ekonomik dzenin gereinden sz ediyorlar. nl souk sava yanllarndan Zbigniew Brzezinski , "Kendini frenleme ihtiyacnn, tketimcilii zapturapta almak zere zorunlu olarak yeniden ortaya kmakta olduuna dair baz iaretler var." diyor. "Burada, herhalde, ekoloji hareketi en iyi rnektir, her eyin fazlasnn mutlaka iyi bir ey olaca varsaymna kar bir direnme getirmektedir"

WorldwatchEnstits yaynlarndan Ne Kadar Yeterli? kitab gnmzn youn retim-lgn tketim sarmaln irdeliyor ve bu gidiin sonunun ekolojik bir felaket olacan rnekleriyle sergiliyor. En ackls da lgn tketim ekonomilerinin insanlar mutlu edemediini, komuluk ilikilerini ve aile ii ilikileri sildiini, sosyal dayanmay trpanlayp, insanlar topluma ve doaya kar yabanclatrdn renmemiz.

Dnyada kii bana den gda tketiminin en yksek olduu ABD'de insanlar zayflama rejimleri ve reeteleri iin ylda 35 milyar dolar harcyorlar. Byle bir dzende yanl bir eyler olmadn kim iddia edebilir?

Kukusuz zm bir Ortaa dzenine dnte aramayacaz. Gnmzn teknolojisinden yararlanarak ve doru politikalarla nfus art hzn drerek bir miktar dzelme salayabiliriz.

Ama hepimize den asl byk grev ihtiyacmzdan ok daha fazla tketmek, yakmak, eskitmek, yenilemek ve atmak zerine kurulmu olan ada yaam biimine srt eviren ve paylamay ne karan bir dzene doru ynelmektir.

Sulu sensin, benim, bizleriz. Sorumlu olan da hepimiz, sorunu zecek olan da bizleriz.

Hayrettin KARACA

TEMA Vakf Bakan

indekiler

Teekkr

nsz

Tketimin Boyutlar

. Tketim Bilmecesi

. Tketim Toplumu

. Tketimin Szde dlleri

V. Tketimin evresel Maliyeti

Yeterlik Aray

V. Yiyecek ve ecekler

VI. Ulam ve evre

VII. Yaamn Asl

Tketiciliin Dizginlenmesi

Vn. Tket ya da Kaybet Miti

X. htiyalarn Biimlendirilmesi

X. stikrar Kltr

Ek Okumalar ve Gerekli Bilgiler

Teekkr

1992 baharnn balarnda, Washington, D.C.'de ben bunlar yazarken, Minnesota eyaletindeki Bloomington kentinde inaat ekipleri dnyann en byk arsn, hektarlk bir kapal elence parknn etrafna ina edilen antsal perakende sat maazalar ynn, bitirmek iin birbirleriyle yaryorlar. Tasarmclar buraya "Amerika'nn ars" adn veriyorlar ve eer projeleri gerekleirse, bu ar her yl Mekke'nin ya da Vatikan'n ektiinden daha fazla ziyareti ekecek.

Kitap zerinde altm aylar boyunca bu ismin ironosini hep hissettim. Amerika'nn ars benim anavatanmn bir tr sembol haline geldi. Sanki Amerika Birleik Devletleri'nin tamam kendisini arnn suretinde gryor. Korkarm, Amerikan halk olarak bizler artk birbirimize en fazla sat taktikleri, ulusal markalar ve yetkili satclardan oluan bir ticari kltrle balyz. Alveri merkezleri, toplumsal hayatmzn da merkezleri haline geldi ve tketim, hem kendimizi tanmlamann en nemli yolu, hem de balca elence kaynamz oldu. Elbette bu eilim yalnzca Amerika'ya zg deil. Avrupallar ve Japonlar, kendini kurtarmak iin mallarn feda eden halkmzn rehberliini, hayatlarnn rgtsel ilkesi olarak zel tketimden yana izliyorlar ve yoksul lkelerin zengin vatandalar bizim tketim yntemlerimizi ellerinden geldiince taklit ediyorlar. Ayrca, dnya halknn byk ounluuna gre tketici yaam tarz Amerika'da yaratlmtr ve Amerika'nn ars, Amerika'nn her eyidir.

Nitekim Bloomington'daki Amerika'nn ars benim iin, bugn dnyada geerli olan ilerleme tanm olduunu dndm eyin, daha fazla tketimin, kk bir rnei -bir tr sembol- olarak yer alyor. Bu yzden, Amerika'nn ars ile bu kitabn ayn aylar iinde tamamlanmalar uygun olacaktr. Bunlardan birisi, ykselen evrensel kltrn tketimci deerlerini kahramanlk derecesinde sergilemektedir. Dieri ise, bu deerleri hem insani, hem de ekolojik adan sorgulamakta ve alternatifler retme ihtiyacn ne srmektedir. Daha gl olan mesaj kazansn!

Kapakta yalnzca benim adm grlse de, birok kii bu kitabn yaratlna katkda bulunmutur. Bunlar arasnda teekkr etmekten en fazla eref duyduum, yaklak yl boyunca ustalkla ve yaknmadan benim ortam olarak alan Holly Brough'dur . Kendisi bu kitapta yer alan verilerin birounu derleyip hesaplamakla kalmayp, berrak deer yarglaryla, yaama sevinciyle ve ince espri anlayyla kitabn iletisini de ekillendirmitir. Ne Kadar Yeterli? kitabnn sahip olduu ne kadar deer varsa, bunlar benim olduu kadar onun da yeteneinin karlklardr. Kitabn tamamlanmasndan haftalar nce; Holly'nin bekledii bir firsat gerekletiinde ise Vikram Akula onun sorumluluklarn beceriyle ve byk bir hevesle zerine almtr.

Michigan eyaletindeki Flint kentinde Charles Stewart Mott Vakf, bu kuruluta aratrma yaplmasna izin vererek bu almaya yardmc olduu iin, ikinci olarak deinilmeyi hak ediyor. ok az sayda kurulu, evrenin durumunun yaam tarzmz iin ne anlama geldii konusunda bu kadar derin dnmeye isteklidir.

WorldwatchEnstits'nn aratrma grevlilerinden birou da bu kitabn u ya da bu taslan inceledi. Nicholas Lenssen, Marcia Lowe , Michael Renner , John Ryan ve John Young yalnzca taslaklar incelemekle kalmayp, kitap iin yaplan aratrmaya da yardm ettiler. Enstit dndan Herman Daly , Amy Thein Durning , Jean Duining , Manuel Guerra , Petra Kelly ve Edward Wolf ilk taslaklar zerinde yorum yapmak iin youn programlarndan zaman ayrdlar. Bilgi paylamndaki fevkalade cmertliklerinden dolay, BM Latin Amerika ve Washington, D.C.'deki Karayipliler Ekonomik Komisyonu'ndan Ronald Sprout'a ve Washington eyaletine bal Seattle'daki New Road Map Vakf'ndan Vicki Robin'e teekkr ederim.

Son olarak kiisel bir not; salad rnek iin bykannem Elizabeth Cressey'e teekkr etmek istiyorum. Kendisi, her ynyle retken savurganlna ramen, her zaman gerek bir koruma prensibine sahip olmutur. Yllar boyunca bir eyleri korumaya ve bir yandan da mtevaz gelirinin byk blmn bu amala harcamaya devam etmitir. imdi 88 yandayken, gitmesi gereken yerlere yryerek ya da otobsle gider (hi bir zaman otomobili olmamtr) ve gze arpmamaktan dolay ylmakszn, hala iekleri, isimlerini renemeyecek kadar tela iinde yaayanlar iin tnmmlar . Bu kitab ona ithaf ediyorum.

Alan Thein Durning

WorldwatchEnstits

1776 Massachusettes Ave

N.W

Washington D C. 20036

Nisan 1992

nsz

Tketim: Ykmla sonulanmayacak bir gelime yoluna girmek istiyorsak sorunlarn teslisinde l birlik (Baba, Oul, Kutsal Ruh). (.n) dnyann ba vurmas gereken ihmal edilmi tanr. Bu l birliin dier iki yesi olan nfus art ve teknolojik deiim zaten dikkat ekmektedir, fakat konu tketim olunca genellikle sessizlik hkm srer.

Sessizlik artc deildir. Bu sessizlii bozmak iin dnyann bete birlik en zengin blmnn, daha fazla eye sahip olmann daha iyi olduuna ilikin yaygn gre meydan okumak adna kendi yaam tarzlarn sorgulamas gerekir. Son 40 yldr daha fazla eya satn almak ve daha fazla "ey" elde etmek, endstriye dayal olan Batl lkelerde insanlarn balca amac olmutur. Ayn zamanda, dnyann en yoksul olan bete birlik blm iin de baka bir ama sz konusudur; bir sonraki gn kurtarmak, bir para yiyecek, yakt olarak kullanmak zere biraz odun, ocuklar iin barnak ve giyecek bulmak. Dnyann bete ikisinin -yaklak 2,2 milyar kiinin- bu ok farkl amalar iin almasnn dnyaya zarar verdii ve ilerimizi her zamanki gibi srdremeyeceimiz gerei artk daha ak hale gelmektedir.

Endstriye dayal lkelerde yaayanlarmz iin daha fazla tketimin daha byk tatmine eit olmad da bir noktadan sonra daha ak hale gelmektedir. Harvard niversitesi'nde ekonomist olan Juliet Schor'un ksa sre nce ABD'de yaynlanan The Overworked American (Fazla altrlan Amerikal) adl kitab, pek ok Amerikalnn bam teline basmtr. Schor , yzyln ortalarndan beri, bir seim yapmamz gerektiinde, her zaman daha fazla paray, elenceye ve aileye ayrlacak daha fazla zamana tercih ettiimize dikkat ekmektedir. Pekiyi bu, Amerikallar daha m fazla mutlu etmitir? Anketler bu sorunun

cevabnn olumsuz olduunu ortaya koymaktadr. Bizler daha fazla alma, daha fazla tketim maddesi ve dolaysyla dnyann daha fazla harap edilmesinden oluan bir monotonlua tutsak olmu durumdayz.

Ne Kadar Yeterli? bu bozuk emberin krlmasnn gerekliini aklamaktadr. Alan Thein Durning , tketim toplumunun dnya tarihinde yalnzca bir gei dnemi olduunu iddia ediyor; hem kendisinin, hem de gezegenin gelecekteki yaanlabilirliinin hatr iin. Tm ebeveynler ocuklarna daha iyi bir yaam vermek ister; fakat artk bu iyi yaamn daha fazla araba, daha fazla havalandrma cihaz, daha fazla paketli dondurulmu gda ve daha fazla alveri merkezinden olumayacan anlamamz gerekir. ocuklarmza yiyecek, eitim, tatminkar bir i, barnma ve salk gibi gereksinimler iin var olan seeneklerin azalmad, aksine artt bir dnya braksak ne kadar iyi olurdu. Bu, ancak biz tketim toplumu yelerinin tarzn deitirmesiyle mmkn olabilir.

Bylesi bir deiimin mmkn olduuna ilikin baz zayf iaretler vardr. Seksenlerdeki tketim savurganl, birok lkeyi etkisi altna alan ekonomik durgunlua tepki olarak da olsa, daha dk beklentilerin olduu bir devre yerini brakmtr ve her yerdeki aratrmalar statkonun sihrini nemli derecede yitirdiini gstermektedir. imdi, bu hayal krkln, Alan'n istikrar kltr -kendi olanaklar iinde yaayan; dnyann sermayesini deil, kaynaklarndan salanan kar kullanan; tatmini dostluk, aile ve anlaml almada arayan bir toplum- olarak tanmlad harekete ynlendirmenin zamandr. Alan'n kitabnn son blmnde dikkat ektii gibi, insanlk ile doal evrenin ortak kaderi bizlere, tketicilere baldr. Bu kitap, yeni Worldwatch evresel Uyar Dizisi'nde Enstit'nn dier yaynlarn - Stateof the World (Dnyann Durumu), Worldwatch Raporlar ve World Watch dergisini- tamamlayan ikinci kitaptr. lk kitap olan Saving the Planet'te (Gezegenimizi Kurtarmak) Lester R. Brown, Christopher Flavin ve Sandra Postel srdrlebilir bir dnya ekonomisi biiminin taslan izmi ve bu amac gerekletirmek iin gereken deiim aralarndan sz etmilerdir. Bu seride yer alan bir sonraki kitap, Sandra Postel'n Last Oasis : Facing Water Scarcity (Son Vaha: Su Skntsyla Yzlemek) kitabdr. Bunun ardndan yenilenebilen enerji ve nfus zerine bir dizi kitap bekliyoruz.

Umarz bu ksa, canl kitaplar okuyuculara neden srdrlebilir bir gelime yoluna gememiz gerektiine ve bunun nasl yaplacana ilikin bir fikir salar.

Linda Starke

Dizi Editr

TKETMN BOYUTLARI

. Blm

Tketim Bilmecesi

1990 Dnya Gn, Connecticut, Essex'den Sidney Quarrier iin "yarg gn"yd; bir baka deyile ekolojik hesaplama gn. Dnyann her yerinde onlarca milyon insan sokaklarda yryp bu gn kutlarken Sidney , sar bir not defteri ve kk bir hesap makinesi ile mutfak masasnda oturuyordu. Kendisine verdii grev, kendisinin ve ailesinin 1970 Dnya Gn'nden bu yana gezegene verdikleri zararn kaydNI karmakt.

Bu bahar sabahnn erken saatinde, evlerine giren her eyi - snMakiin kullanlan yakt, nkleer yolla retilmi elektrik enerjisi, dularda ve imleri sulamak iin kullanlan su, kutularla boya, aletler, metrekare zerinden hallar, mobilyalar, giyecekler, yiyecekler ve evlerinden kan daha yzlerce eyi -p kovalar dolusu eski mektup ve paket kad , metrekp zerinden gazeteler ve dergiler, atk su ve mineden kan duman- hazrlad cetvele kaydetti. Yakt ve yadan, lastik ve deitirilen paralara kadar, arabayla ya da uakla bir yerlere gitmek iin kullandklar tm kaynaklarn listesini kard. Sid , "Gnn byk bir blmnde bu liste zerinde altm." diye belirtiyor. "Destelerce eski makbuzu bulup karttm, p kutularn ve gnlk postadan kanlar tarttm, bodrumu ve sundurmay eeledim ve aty yaparken kullandmz malzemeleri tahmin etmek iin niversiteden beri uyguladm nirengi yntemlerini kullandm."

Listesindeki maddelerin her birini olutururken ve bunlara karar verirken Sid , sayamad ek kaynaklara gereksiniminin olduunu biliyordu. rnein, ulusal istatistiklere gre, iyerlerinin ve hkmetin kendisine mal ve hizmetleri salamak zere ne kullandn hesaplamak iin, evinde ve arabasnda kulland enerjiyi ikiyle arpmas gerekiyordu. Dnyann her yerinde kendisi iin bir eyler imal eden bir endstriyel fabrikalar an, bu rnlerin nakliyesini yapan nakliyecileri ve kamyonlar, bunlar satan maazalar ve bu ilemi denetleyen iyeri binalarn gznde canlandrd. Kendisinin kulland yollar, kprler ve otoparklar iin devletinin, ne kadar elie ve imentoya gereksiniminin olduunu merak etti. Tedavi olduu hastanenin, korunmasn salayan hava kuvvetleri jetlerinin ve polis arabalarnn, elenmesini salayan televizyon istasyonlarnn ve kpeini tedavi eden veteriner kliniinin kulland kaynaklar dnd.

Listesi bydke Sid , arazisi zerinde ge doru ykselen, hurda televizyonlar, araba paralar ve varillerce benzinden oluan hayali da karsnda dehete dt. "Bu, o dnemin ciddi biimde geri geliiydi... Toplam, ancak tm bu yllar boyunca artarak devam eden tketimi bir araya getirdiinizde fark ediyorsunuz." Bu toplam ona, yllar boyunca plerle beraber tad bir ton paket kad gibi arpt: "Sorun udur," diyordu Sid , "dnya Sid'in etkisinden sa kurtulabilir mi ve gelecein Sidleri deiebilir mi?"

Gerekten de sorun budur. Sidney Quarrier ve ailesi agzl kimseler deiller. "Bu yllar boyunca tarada, benim Hartford'daki iime56 km uzaklktaki bir dnmlk, odal bir evde yaadk." diye anlatyor Sidney . "Fakat hi bir zaman zengin olmadk." diye de vurguluyor. "Beni korkutan ey, bizim tketim tarzmzn burada, Connecticut'taki insanlarn genel zellii olmasyd."

Sid'insnfi -Amerikan orta snfi - uluslararas ada iyi yaam grn, herhangi bir baka gruptan daha fazla belirleyen ve temsil eden gruptur. Bununla birlikte, Quarrierler'in 20 yldr srdrd yaam tarz dnyann balca evre sorunlar arasndadr ve belki de zmlenmesi en g olandr.

Ekolojik kn sebepleri arasnda yalnzca nfus art yksek tketimle rekabet etmektedir ve dnyann ou hkmeti ve vatanda tarafndan artk bir sorun olarak kabul edilmektedir. Bunun aksine tketim, neredeyse evrensel apta iyi olarak grlmektedir; aslnda tketimi artrmak, ulusal ekonomi politikasnn birinci hedefidir. Sid Quarrier'in inceledii yirmi ylda rneklenen tketim dzeyleri, insanlk tarihindeki tm uygarlklar arasnda gerekletirilen en yksek dzeylerdir. Bunlar, yeni bir toplum biiminin tam olarak olgunlamasn aka gstermektedir: Bu tketim toplumudur.

Bu yeni yaam tarz ABD'de domutur ve bunun zn bir Amerikal'nn szleri en iyi ekilde ortaya koymaktadr. . Dnya Sava'ndan sonra balayan ABD refah dneminde sat analizcisi Victor Lebow unlar sylemitir: "Ar derecede retken olan ekonomimiz... tketimi yaam tarz haline getirmemizi, mallarn satn alnmasn ve kullanlmasn bir ayine dntrmemizi, tketimde manevi tatmini, egomuzun tatminini aramamz istemektedir... Bir eylerin giderek artan bir hzla tketilmesine, yaklp bitirilmesine, ypratlmasna, yenisiyle deitirilmesine ve hurdaya evrilmesine ihtiyacmz var." Batl lkelerin vatandalarnn ou Lebow'un arsna kulak vermitir ve dnyann geri kalan ksm da bu ary izlemekte gayretli grnmektedir.

Endstriye dayal lkelerde tketim artk toplumsal deerlere nfuz etmektedir. Dnyann en byk iki ekonomisinde -Japonya ve ABD'de- yaplan kamuoyu yoklamalar insanlarn baary, tkettikleri miktarla giderek daha fazla ltklerini gstermektedir. Japonlar " yeni kutsal hazine" den bahsetmektedirler; renkli televizyon, havalandrma cihaz ve otomobil. Polonyallarn drtte biri Amerika'nn en zenginlerinin yaam tarzn anlatan "Hanedan" en ok beenilen televizyon program olarak saymakta ve Afrika'nn ortasndaki kyller Amerikal petrol zenginlerinin sergilendii "Dallas" izlemektedirler. Tayvan'da bir ilan tahtasnda "Neden Hala Milyoner Deilsiniz?" sorusu yer almaktadr. Business Week muhabirlerinden biri yle yazmaktadr: "Meksika'da... Amerikan Ryas canl ve iyidir." Gerekten de "tketici" ve "kii" szckleri eanlaml szckler haline gelmitir.

ABD'de yaratlan yaam tarz, dnyann her yerinde, gc yeten herkes tarafndan taklit edilmektedir; fakat ou kiinin de buna gc yetmez. Dnyann anlamak istemedii eyse bu ekonomik hatadr. Dnyada 202 dolar milyarderi ve 3 milyondan fazla dolar milyoneri vardr. Ayn zamanda yol

kenarlarnda, plklerde ve kpr altlarnda da 100 milyon evsiz insan yaamaktadr. Dnyadaki lks rnlerin -son moda giysiler, izgi st otomobiller ve dier zenginlik iaretlerinin- deeri, dnya lkelerinin te ikisinin gayri safi milli haslalarndan fazladr. Aslnda, dnyann yaklak olarak yllk 5 bin dolar olan ortalama geliri, ABD yoksulluk snrnn altndadr.

ansl ve anssz olanlar arasnda maddi tketimdeki hayret verici farkllk, bunlarn doal dnya zerindeki etkilerinde iyice gze arpmaktadr. Tketim toplumunun ykseliini izleyen, genileyen tketim snrlar, baka bir perspektiften bakldnda evreye verilen zarar kabartan gstergelerdir. Tketim toplumunun kaynaklar smrmesi sonucunda ormanlarn, topran, suyun ve havann tketilmesi, zehirlenmesi ya da deitirilmesi imkansz ekilde irkinletirilmesi tehdidi domaktadr. Onun yeleri olan bizler, dnyada insanlarn karlat tm evresel tehditlere, Vnc Blm'de de belgelendii ekilde, fazlasyla ortak olmaktan sorumluyuz.

Tuhaftr ki yksek tketim, insan ilikilerinde de kark bir ltuftur. Doksanlarda yaayan insanlar, byk bykbabalarnn yzyln banda olduklarndan ortalama drt buuk kat daha zengindirler, fakat drt buuk kat daha mutlu deildirler. Psikolojik veriler tketim ile kiisel mutluluk arasndaki ilikinin zayf olduunu gstermektedir. Daha da kts, insan tamamlayan balca iki kaynak -toplumsal ilikiler ve bo zaman uralar- insanlar zenginlie kotururken kurumu ya da durgunlam gibi grnmektedir. Bylece, tketim toplumunda yaayan pek oumuz bolluk dnyasnn bir ekilde sahte olduunu -tketimci bir kltr tarafndan gzmz boyanm bir halde, aslnda toplumsal, psikolojik ve manevi olan gereksinimlerimizi maddi eylerle tatmin etmek iin bo yere abalamakta olduumuzu- dnmekteyiz.

Elbette fazla tketimin kart -yoksunluk- ne evre iin, ne de insani sorunlar iin bir zmdr. Bu durum, insanlar iin ok daha ktdr ve doal dnya iin de zararldr. Hibir eyi olmayan kyller, Latin Amerika'nn yamur ormanlarn yakp ykarak kendilerine yol amakta, a gebeler srlerini narin Afrika meralarna doru srp, buralar le evirmekte ve Hindistan ve Filipinlerdeki kk iftiler dik yamalar ekip, onlar yamurun andrc glerine maruz brakmaktadrlar. Dnyada saylar milyarn zerinde olan gerek yoksullar, ekolojik ve ekonomik yoksullamann aa dnk sarmalna yakalanmlardr. mitsizlik iinde, gn kurtarmak adna gelecei ypratp, bile bile topraa zarar vermektedirler.

Eer insanlar ok az ya da ok fazla eye sahip olduunda evre zarar gryorsa, u sorular akla gelir: Ne kadar yeterli? Dnya hangi dzeydeki tketime dayanabilir? Daha fazlasna sahip olmak ne zaman insann tatminini byk oranda artrmaya son verecek? Dnyadaki tm insanlarn gezegenin doal saln kntye uratmakszn, rahata yaamalar olas mdr? Yoksulluk ve geim skntsnn zerinde, fakat tketici yaam tarznn altnda olan bir yaam dzeyi -yeterlik dzeyi- var mdr? Dnyadaki tm insanlar merkezi stmaya sahip olabilir mi? Ya buzdolabna? amar kurutma makinesine? Havalandrma cihazna? Istlm yzme havuzuna? Uaa? kinci bir eve?

Bu sorularn pek ouna kesin olarak yant verilemez; fakat tketim toplumunda bulunan her birimizin en azndan bunlar sormas gerekir. "Daha fazla"nn her zaman "daha iyi" anlamna gelmediini gremezsek,

10

ekolojik knty nlemek yolundaki abalarmz, arzularmz tarafndan alt edilecektir. Bu sorular sormazsak, evremizde bulunan ve bu arzular harekete geiren amansz reklamclk , oalan alveri merkezleri ve " Joneslar'danaa kalmamak" yolundaki toplumsal kabuller gibi zorlamalar byk olaslkla fark edemeyeceiz. Maden ocaklarna, kat fabrikalarna ve evre zerinde byk olumsuz etkisi olan dier endstrilere verilen denekler gibi tketimi olabileceinden daha zararl hale getiren zorlamalar ho grebiliriz ve yaamlarmz iyiletirmek iin daha az tketip, ailelerimiz ve arkadalarmzla daha fazla vakit geirme frsatlarn deerlendiremeyebiliriz.

Bununla beraber, tketim toplumunu srdrlebilir bir topluma dntrmenin zorluklarn tahmin etmek de pek olanakl deildir. Biz tketiciler tm dier insanlarn peinde olduu bir yaam tarznn tadn karrz; neden onlar da bu yaam tarznn peinde olmasnlar ki? Kim en ksa zamanda bir otomobil, byk bir arazi zerinde byk bir ev ve evin iindeki s zerinde yl boyunca tam kontrol sahibi olmak istemez ki? Yzyllardr sregelen ekonomi tarihinin hz ve 5,5 milyar insann bitmek bilmeyen maddi arzular artan tketimden yanadr.

Dolaysyla bir bilmecenin -hibir tatminkar zm bulunamayan bir sorunun- iinde olabiliriz. Daha nce bu tarz edinmi olan insanlar iin tketici yaam tarzn kstlamak siyasi adan mmkn, ahlaki adan savunulabilir ya da ekolojik adan yeterli deildir. Bu yaam tarzn herkese yaymak ise yalnzca biyolojik evrenin ykmn hzlandrmakla kalacaktr. evre, iimizden Amerikal tketiciler gibi yaayan 1,1 milyar kiiyi kaldramyor, kald ki bu ekilde yaayan 5,5 milyar kiiyi ya da gelecekte en az 8 milyar olacak dnya nfusunu kaldrsn. te yandan, tketim toplumunun tketim dzeylerinin drlmesi ve maddi arzularn baka yollarla bastrlmas ahlaki adan kabul edilebilir olsa da, olduka romantik bir neridir. Bu neri, yzyllardr sren eilime kar gelmektedir. Yine de tek seenek bu olabilir.

Eer gezegenin yaam destekleyen ekosistemlerinin gelecekteki nesillere kalmas isteniyorsa, tketim toplumu, ksmen kaliteli, dk enerji gerektiren dayankl tketim mallarna ynelerek, ksmen de tatmini bo zamanlar deerlendirmede, insan ilikilerinde ve maddiyata dayal olmayan dier alanlarda arayarak kaynak kullanmn nemli derecede azaltmak zorunda kalacaktr. Tketim toplumunun yeleri olan bizler, ekonomi merdiveninin daha alt basamaklarnda denenmi , olan yaam tarznn teknolojik adan ileri bir uyarlamasn yaamak zorunda kalacaz. Bilimsel gelimeler, daha iyi yasalar, yeniden yaplanan endstriler, yeni antlamalar, evre vergileri ve halka yakn kampanyalar tmyle bizim bu ideal yaam biimine ulamamza yardm edebilir. Fakat eninde sonunda, insanl destekleyen evrenin yannda olmak iin deerlerimizi deitirmemiz gerekecektir.

. Blm

Tketim Toplumu

11

Dnyann byk ekolojik snf vardr; tketiciler, orta gelirliler ve yoksullar. Kii bana den doal kaynak tketimi, kirlilik yayma ve doal ortamlar bozma dereceleriyle mkemmel ekilde tanmlanan bu gruplar pratikte iki ltle temsil edilerek birbirinden ayrlr; ortalama yllk gelir ve yaam tarz (bkz. Tablo 2-1 ).

Dnyadaki yoksullar -yaklak 1,1 milyar kii- aile bireyi bana ylda 700 dolardan az kazanan ailelerden olumaktadr. Bunlarn ou krsal blgelerde yaayan Afrikallar, Hintliler ve dier Gney Asyallardr. Neredeyse yalnzca hububat, kk mahsulleri, fasulye ve dier baklagilleri yemekte ve ounlukla temiz olmayan sular imektedirler. Barakalarda ve kulbelerde yaamakta, ulamlarn ise yryerek salamaktadrlar. Eyalarnn ou ta, ahap ve evreden elde edilebilen yerel maddelerden yaplmtr. Dnyadaki insanlarn bu bete birlik en yoksul blm dnya gelirinin yalnzca % 2'sini kazanmaktadr.

Dnyann orta gelirli snfndaki 3,3 milyar kii, aile bireyi bana 700 ila 7500 dolar arasnda kazanmakta ve ounlukla Latin Amerika, Ortadou, in ve Dou Asya'da yaamaktadr. Bu snf, eski Sovyet blounun ve Batl endstri lkelerinin dk gelirli ailelerini de iine almaktadr. Bu snftakiler, dikkate deer istisnalar dnda hububat ve suya dayal bir gnlk beslenmeye sahiptirler ve lambalar, radyolar, giderek buzdolaplar ve amar makineleri iin elektrii olan vasat binalarda yaamaktadrlar (rnein, in ehirlerinde artk, evlerin te ikisinde amar makinesi ve bete birinde de buzdolab vardr). Ulam otobs, tren ve bisikletle salamaktadrlar ve mtevaz bir dayankl tketim mallar stouna sahiptirler. Bunlar toplam olarak, dnya gelirinin % 33'n kazanrlar.

Tablo 2-1 . Dnya Tketim Snflar, 1992

Tketim Kategorisi: Gnlk besin

Tketiciler (1,1 milyar kii): Et, paketlenmi gdalar, merubat

Orta Snf (3,3 milyar kii): Hububat, temiz su

Yoksullar (1,1 milyar kii): Yetersiz miktarda hububat, gvensiz su

12

Tketim Kategorisi: Ulam

Tketiciler (1,1 milyar kii): zel arabalar

Orta Snf (3,3 milyar kii): Bisikletler, otobsler

Yoksullar (1,1 milyar kii): Yrme

Tketim Kategorisi: Malzemeler

Tketiciler (1,1 milyar kii): Tek kullanmlk

Orta snf (3,3 milyar kii): Dayankl

Yoksullar (1,1 milyar kii): Yerel biyolojik maddeler

Kaynak: Worldwatch Enstits

Tketici snfi -dnya tketim toplumunun 1,1 milyar yesi- kii bana den geliri 7500 dolardan fazla olan tm ailelerden olumaktadr. Bu eik, tketici snfnn en altta olan tabakalarn ABD yoksulluk snrnn ancak biraz zerine yerletirmekteyse de, bu tabakalar, daha dorusu bizler, yine de nceleri bilinmeyen bir yaam tarznn tadn kartmaktayz. Et ve ilenmi, paketlenmi besinler yemekte, atlabilir kaplardan merubat ve dier iecekleri imekteyiz. Zamanmzn ounu buzdolaplar, amar ykama ve kurutma makineleri, mikrodalga frnlar ve daha pek ok kk elektrikli aletle donatlm binalarda geirmekteyiz. zel otomobillerle ve uaklarla ulam salamakta ve kendimizi bir sr ksa mrl, tek kullanmlk tketim malyla evrelemekteyiz. Tketici snfi dnya gelirinin % 64'n, yoksullardan 32 kat fazlasn, evine gtrmektedir.

Tketici snfnn yeleri arasnda Kuzey Amerikallar, pek ok Bat Avrupal, Japonlar, Avustralyallar, Hong Kong ile Singapur vatandalar ve Ortadou'nun petrol zenginleri yer almaktadr. Latin Amerika, Gney Afrika ve Gney Kore'de olduu gibi Asya'nn yeni yeni endstrilemekte olan lkelerindeki

13

nfusun bete birini, Dou Avrupa ile Bamsz Devletler Topluluu'ndaki nfusun da yaklak yarsn tketici snf oluturmaktadr.

Tketim toplumunda yaayan pek oumuz iin, yaam biimimizin son derece zengin olduu nermesi phesiz zorlama bir nerme gibi grnmektedir. Bununla beraber, gerek zenginlerle karlatrldnda mtevaz bir yaam srmekte ve geinmek iin genellikle bir mcadele vermekteyiz. Ayn dnyann en stteki bete birlik blmnn -tketici snfnn- geriye kalan blmn daha yoksul grnmesini salamas gibi, tketici snfnn en stteki bete birlik blm de -zenginler- daha alt blmdeki tketicilerin yoksul grnmesini salamaktadr. rnein, ABD'de gelir sahipleri iinde en fazla cret alan bete birlik blm, geriye kalan bete drdnn toplam kazancndan daha fazla kazan elde etmekte ve st dzey irket yneticileri altrdklar fabrika iilerinden 93 kat daha fazla kazanmaktadrlar. Zenginler ile tketici snf arasndaki iliki, tketici snf ile tm insanlar arasndaki ilikiyi temsil etmektedir. Zenginler, ortalama tketicilerden daha fazla kazanmakta, daha fazla doal kaynak tketmekte ve ekolojik sistemleri daha fazla bozmaktadrlar. Yine de, dnya lsnde zenginler en fazla tketici snfnn bir alt kmesi olarak ele alnmaktadrlar, nk ekolojik etkiler asndan en byk farklar zenginlerle tketiciler arasnda deil, tketicilerle orta gelir snf arasndadr.

Tketim toplumunun douu, amza damgasn vuran havai fiek tketimiyle belirmektedir. Dnya apnda yzyln ortasndan bu yana kii bana den bakr, enerji, et, elik ve kereste tketimi yaklak 2 katna, kii bana den araba sahibi olma oran ve imento tketimi 4 katna, plastik kullanma oran 5 katna km, alminyum tketimi 7 kat ykselmi ve havayolu ile ulam oran da 33 kat artmtr. Her biri evresel hasar ile son derece balantl olan bu rnlerin artan tketimi, daha ok tketici snfnn servetlerinin bir yansmasdr. Orta gelir snfindaki tketim daha yava artm ve yoksullar arasndaki tketim miktar ise hemen hemen hi deimemitir.

Tketim toplumu; markalarn evlerde kullanlan szckler haline geldii, paketli, ilenmi gdalarn yaygn ekilde ilk kn yapt ve otomobilin Amerikan kltrnn merkezinde varlk kazand, yirmili yllarda, ABD'de domutur. nsanlarn beslenme, giyim ve barnmaya olan doal ihtiyalar tatmin olduunda gerekletirilen kitlesel retimin satlmadan elde kalacandan endie eden iktisatlar ve irket yneticileri, kitlesel tketimi srekli ekonomik bymenin anahtar olarak ne srmeye balamlardr. "Tketimin demokratikletirilmesi", Amerikan ekonomi politikasnn aa vurulmayan hedefi haline gelmitir. Hatta tketim, bir yurtseverlik grevi olarak resmedilmitir. Ulusal Refah Brosu adndaki bir i grubu, Sam Amca'nn "Neye ihtiyacnz varsa hemen aln!" diye t veren posterlerini datmtr.

Byk Kriz ve . Dnya Sava, tketimin demokratikletirilmesini geici olarak durdurmu, fakat savan bitiminden ksa sre sonra kitlesel tketim reit olmutur. 1946'da Fortune dergisi, "Rya a... Byk Amerikan Hamlesi gerekleti." diye duyurmutur. 1950 ylna gelindiinde gen Amerikan aileleri her gn 4 bin yeni eve tanmaktadr ve bu evleri bebek arabalar, amar kurutma makineleri ve zellikle de televizyonlarla doldurmaktadr. Bir yl sonra ABD gc statistikleri Brosu tketicilik dalgasnn geim masraf endeksine kaytl maddelere televizyonlar, elektrikli tost makinelerini, dondurulmu gdalar, konserve bebek mamalarn ve evde kullanlan perma losyonlarn ekleyerek, bu endeksin ykseldiini onaylamtr.

14

1953'de Bakan Eisenhover'n Ekonomi Danmanlar Konseyi'nin bakam yeni ekonomik mjdeyi, "ncil" anlamna da gelir. (.n.) takdis etmi ve Amerikan ekonomisinin "esas amac"nn "daha fazla tketim mal retmek" olduunu ilan etmitir. Bundan sonra gelen nesiller bu amaca sadakatle hizmet etmilerdir. ABD'deki insanlar bugn ortalama olarak iki kat daha fazla otomobile sahiptir, iki buuk kat daha uzun mesafeye seyahat etmekte, 21 kat daha fazla plastik kullanmakta ve ebeveynlerinin 1950'de uakla kat ettii mesafeden 25 kat daha fazlasn kat etmektedirler.

ABD'de doduundan bu yana tketim toplumu, Amerika snrlarnn ok tesine gemitir; yine de en gzle grlr sembolleri hala Amerika'ya aittir. Tokyo yaknlarndaki Disneyland her yl neredeyse Mekke ya da Vatikan'n ektii kadar ok ziyareti ekmektedir. Coca - Colarnleri 170'in zerinde lkede datlmaktadr. Her gn dnyann bir yerlerinde yeni bir McDonald's restoran almaktadr. Singapurlu ocuklar dilerini Malaya dilinde "Hey, Beyler!" diyen, Konuan Ninja Kaplumbaa Di Fralar ile fralayabilmektedir. lk nce ABD'de tamamlanan kitlesel pazarlama yntemleri, rnein, eski Dou Almanlar'a " Marlboro... Bat'y Tad ." reklamn reterek, artk tm ktalarda uygulanmaktadr.

Altmlara gelindiinde, tketim toplumunun esas ABD'den Bat Avrupa'ya ve Japonya'ya oktan ulamtr. Toplu olarak ele alndnda, Fransa, Bat Almanya ve Birleik Krallk en hzl art ellilerde ve altmlarda yaayarak yzyln ortasna kadar kii bana den elik kullanmn iki katna, imento ve alminyum almn iki katndan fazlasna ve kat tketimini katna ykseltmitir. Avrupa'da kii bana den fazla paketlenen ve ilenen dondurulmu gda tketimi seksenlerde iki katna km ve bu on yln ikinci yarsnda kii bana den -ou atlabilen kaplarda olan- merubat tketimi % 30 orannda artmtr. Otomobiller de seksenlerde Avrupa'da oalm, 1988'e gelindiinde saylar hane saysn gemitir.

Japonya, tketime Avrupa'ya oranla ABD'den ok daha geride balam, fakat aradaki fark hzla kapatmtr. Bugnk Japonlar 1950'de, Japonya'da yaayan insanlara oranla kii bana drt kattan ok daha fazla alminyum, yaklak be kat daha fazla enerji ve yirmi be kat daha fazla elik tketmektedir ve bu artn byk blm yetmilerdeki enerji krizlerinden nce gereklemitir. Ayrca kii bana drt kat daha fazla arabaya sahiptirler ve yalnzca 1975'den beri her biri yaklak iki kat daha fazla et yemektedirler. Ayn zamanda uakla da daha fazla seyahat etmektedirler: 1972'de 1 milyon Japon yurt dna karken, 1990'da bu say 11 milyona ulamtr. Bugn, krk yllk tketimci yaylmann ardndan, Bat Avrupa ve Japonya'nn tketim dzeyleri ABD'ninkinden ok az aadadr.

Kuzey Amerika, Bat Avrupa ve Japonya'da ev aletleri yaamn standart donanmlar haline gelmitir. Her blgede de hemen her evde bir buzdolab ve amar makinesi vardr. amar kurutma makineleri ve bulak makineleri hzla yaygnlamaktadr ve ABD'de 1987 ylnda elde edilen verilere gre elektriin % 13'n kullanan ve ozona zararl soutuculara dayanan havalandrma cihazlar, evlerin te ikisinde demirba haline gelmitir. Buna benzer ekilde, Japon evlerinin yaklak % 60'nda artk en azndan tek bir odada kullanlan bir havalandrma cihaz vardr. Yalnzca seksenli yllar boyunca mikrodalga frnlar ve videolar ABD'deki evlerin yaklak te ikisine girmitir (bkz. ekil 2-1 ).

15

ekil 2-1 . ABD'de Evlerde Bulunan Aletler, 1960-1988

Seksenler, dnya tketim toplumunun tm bu ekirdek blgelerinde belirgin bir bolluun yaand yllar olmutur. Laissez - faire(braknz yapsnlar) ekonomi politikalar ve yeni yeni uluslararas hale gelmekte olan borsa ve tahvil piyasalar, zenginler arasnda tketim toplumunun orta kademelerinde "alabildiin zaman al" sarholuuna dnen bir kolay para heyecan yaratmtr. ABD'de bariz tketim, Kkreyen Yirmilerden bu yana hi bu kadar yceltilmemitir. On yln bitiminde, tketiciler evlerini ve garajlarn nc arabalarla, deniz motorlaryla, ev ii elence merkezleriyle ve jakuzilerle doldurduka, yksek dzeylere doru trmanma konusunda kiisel borlar ulusal borlara uyum salamtr. 1978-1987 yllar arasnda Jaguar marka otomobillerin sat sekiz kat artm ve kullanlmam krk manto satn alanlarn ya ortalamas 50'den 26'ya dmtr. Amerikallar, sahip olduklarn korumak iin zel gvenlik korumalarna ve hrsz alarmlarna, vergi yoluyla toplum polisi iin yaptklarndan daha fazla harcama yapmlardr.

Seksenlerde Japonya da bir tketim sarholuu yaamtr. On yln sonuna doru hkmet, i tketimi artrarak lkenin uluslararas apta knanan byk ticaret fazlasn azaltma umuduyla vefal Japonlar daha fazla satn almalar iin tevik etmeye balamtr. Bunun sonucunda altnla sarlm sui ( i balk ve pirin ile yaplan bir Japon yemei. (. n.) ve kpekler iin vizon krklerin satn alnd lgnca bir harcama dalgas ortaya kmtr; fakat Japonya yksek tketime hala tereddtl yaklamaktadr. Birok yal Japon, eski tutumluluk inanna baldr. Tokyo'daki Waseda niversitesi'nden Yorimoto Katsumi yle yazmaktadr: "Eski nesilden olanlar hersayfa kad ve her para ipi gelecekte kullanmak zere saklamaya dikkat ediyorlar." Bir renci ise, "Japon halk maddi adan mutlu, fakat ruhsal adan deil... Kendimizi ya da yaamdan ne beklememiz gerektiini bulmaya asla zamanmz olmuyor." demektedir.

ngiliz ekonomist Paul Ekins'in yazd gibi, artan sayda ve eitte mal ve hizmete sahip olup, bunlar kullanmann temel kltrel ama ve kiisel mutlulua, toplumsal statye ve ulusal baarya giden bilinen en kesin yol olduunu kabul eden bir kltrel uyum olan tketiciliin yaylmas, tketici snfnn kendi bymesini ok geride brakmaktadr. rnein, 1953'ten bu yana statistiki Matematik Enstits aratrmalarnda yer alan sorularla, Japon vatandalarndan kendi felsefelerine en yakn olan felsefeyi semelerini istemitir. Seenekler arasndan "kendi zevkine uyan bir yaam srmek" yolunda karar verenlerin oran % 21'den % 38'e ykselirken, ilk aratrmada % 29 olan "temiz ve adil bir yaam srmek" seeneini seenlerin oran seksenlerin ortasnda % 9'a dmtr.

Hzla artan tketicilik, ABD'de yaplan kamuoyu aratrmalarnda daha arpc ekilde gzler nne serilmektedir. 1967-1990 yllar arasnda niversiteye, eitimin "mali adan ok iyi durumda olmak" iin gerekli olduuna inanarak girenlerin pay % 44'ten % 74'e ykselmi, "anlaml bir yaam felsefesi gelitirmek" iin gerekli olduuna inananlarn pay ise % 83'ten % 43'e dmtr. New York eyaletine bal Ithaca'daki Cornell niversitesi'nden bir renci American Demographics dergisine, "Benim ebeveynlerim yaam tarzlarndan memnunlar. Bu benim iin yeterli." derken, yatlarnn gayelerini zetlemitir.

16

Ayn ekilde, 1976-1990 yllar arasnda kendileriyle anket yaplan lise son snf rencilerinde "yaamda bir ama ve anlam bulma"ya kar azalan bir istek ve tketim toplumunun eserlerine kar artan bir itah grlmtr. "ok paraya sahip olma"nn "ok nemli" olduunu belirtenlerin oran 1977'de yardan azken, 1986'da neredeyse te ikiye ykselerek, bunu yaamdaki amalar listesinin ilk srasna yerletirmitir. Daha ayrntl anket sorular da tketiciliin hakimiyetini onaylamtr. kinci arabalara, elence aralarna, tatil evlerine, eitli ev aletlerine, gnn modasna ve son model otomobillere duyulan arzular arpc ekilde artmtr.

Dou ve Orta Avrupa'nn eski sosyalist devletlerindeki vatandalarn yaklak olarak yars tketici snfna dahildir ve eer bu lkeler ekonomilerini dnya pazarna balamay baarabilirlerse, on ya da yirmi yl ierisinde nfuslarnn byk ounluu bu snfa dahil olabilir. Budapete'deki barlardan birinde, gen bir adam Batl bir muhabire, "Bat'daki insanlar, kendilerinin nasl yaadklarn bilmediimizi sanyorlar. Evet, nasl yaadklarn biliyoruz aslnda ve bizler de yle yaamak istiyoruz." derken, lkesinin tketim ruhunu gzler nne sermitir. Alman bankac Ulrich Ramin, "Dou Almanlar araba, video ve Marlboro istiyor." demektedir. Eski Dou Almanya'da yaayanlarn % 70'i dnya otomobil snfna ksa zamanda girmeyi umut etmektedir; bu insanlar yalnzca 1991'de Bat'da retilen bir milyon kullanlm araba satn almlardr.

Sekin snfn bile tketici snfa dahil olmad dnya ekonomisinde de tketici yaklamlar giderek belirgin hale gelmektedir. Orta Hindistan'n kra Deccan yaylasnda, st snf Hindular arasnda yaygn olan eyiz geleneini daha nce hi uygulamam olan kabile kylleri, artk mstakbel elerinden, planlanan evliliin bedeli olarak tketim mallar talep etmektedirler.

Daha geni apta, piyasann liberallemesi ve krediyle alveriin balamas sonucu 100 milyon dolaynda yesi olan bir Hindistan orta snfinn olumas, otomobiller ve televizyonlardan dondurulmu gdalara kadar her eyin satnda patlamaya yol amtr. Hint ehirlerinin caddeleri, bisikletlerin, otobslerin ve kz arabalarnn yerini artk sel gibi akan milyonlarca motosiklet ve arabann almasyla, dnyann en tehlikeli trafiklerinden ve en kt kirliliklerinden biriyle tkanmtr. Wall Street Journal , Hint evlerinde Hindistan'n dzinelerce dilinden reklam yayn yapan 14 milyon televizyonla alay etmektedir: " Tevazuya ve tasarrufa inanan geleneksel muhafazakar Hintli, giderek yerini harcad oranda zgr dnen yeni bir nesle brakyor."

Fortunedergisi de hzla endstrileen lkeler hakknda ayn ekilde heyecanlanmaktadr. Dergi, Gney Kore'nin geleceini yle grmektedir: "Her eyin daha fazlas. Daha fazla iskan , bylece daha fazla telefon, alet, televizyon, mobilya, lamba ve tuvalet ile tuvalet temizleyicisi." Far Eastern Economic Review , Endonezya'da, neredeyse tm yerli ve ithal lks eyann bedelini dedikten sonra satn alnabilecei, havalandrmal, mermer labirentler olan byk alveri merkezlerini ina etmek iin ekiplerin gece gndz almakta olduunu bildirmektedir. Tketiciliin tohumlarn eken reklamclk , lkenin en hzl byyen endstrilerinden birisidir. Meksika da tketicilerin hrslaryla inlemektedir; araba satlar 1991'in ilk yarsnda drtte bir orannda artmtr ve alveri merkezleriyle hazr yemek lokantalar lkeyi srklemektedir.

17

Tketici yaam tarznn tm dnyada durdurulamaz biimde yaylmas, gelecei dnmeksizin yaayan insan trnn bugne kadar karlat en hzl ve nemli deiikliktir. Birka ksa nesilde araba srcleri, televizyon izleyicileri, alveri merkezi mterileri ve tek kullanmlk malzeme alclar haline geldik. Bu nemli geiin trajik ironisi, tketim toplumunun tarihi ykseliinin, evreye zarar vermek konusunda olduka etkili olurken, insanlara tatminkar bir yaam salamak konusunda etkisiz kalmasdr.

. Blm Tketimin Szde dlleri

Bundan 23 yzyl nce Aristoteles, istekler tatmin edildike yerlerine yenilerinin nasl geldiini, "insanolunun hrs doymak bilmez." diyerek aklamtr. Bu gzlem, ekonominin ilk kuraln oluturmaktadr ve insan deneyimlerinin ouyla da dorulanmtr. sa'dan bir yzyl nce, Romal dnr Lucretius yle yazmtr: "Mee palamutlarndan aldmz zevki kaybettik. Bylece yeilliklerle evrili ve yapraklarla dolu o sedirleri (de) terk ettik. Bu yzden vahi hayvanlarn krklerini giymenin modas geti... Dn deriler, bugnse mor ( Mor, kraliyeti simgeleyen bir renk olduu iin seilmitir. (.n.) ve altn. Bu tr eyler insan yaamn aclatran ucuz aksesuarlardr."

Yaklak 2000 yl sonra Leo Tolstoy, Lucretius'un dncesini tekrar etmitir: "Dilencisinden milyonerine kadar tm insanlar arasnda sahip olduuyla yetinen birini arayn; bin kiide bir kii bile bulamazsnz... Bugn bir palto ve bir ift izme almak zorundayz, yarn bir saat ve zincir; bir sonraki gn, kanepesi ve bronz lambas olan bir daireye tanmamz gerekir; sonra hallarmz ve kadife elbiselerimiz olmaldr; sonra da atlarmz, at arabalarmz, tablolarmz ve ss eyalarmz."

Zenginliin tarihini inceleyen ada aratrmaclarda ayn fikirde birlemektedir. Bir petrol servetine sahip olarak doan Lewis Lepham , yllardr insanlara mutlu olmak iin ne kadar paraya ihtiyalar olduunu soruyor. Lepham "Gelirlerinin ne olduu nemli deil," diye belirtiyor, "znt verecek kadar ok sayda Amerikal, kazandklarnn iki katna sahip olsalar, Bamszlk Bildirisi'nde vaat edilen mutluluk malikanesinin varisleri olacaklarna inanyor. Ylda 15 bin dolar alan birisi, acsn ylda yalnzca 30 bin dolar olsa hafifletebileceinden emin; ylda 1 milyon dolar kazanan ise, ylda 2 milyon dolar olsa her eyin yolunda gideceini biliyor..." Lepham szlerini yle tamamlyor: "Hi kimse, hibir zaman yeterli paraya sahip deil."

nsanlarn arzular sonsuza kadar artabildii srece, tketim tatmin salamaktan acizdir ki bu da, ekonomi kuramnn ihmal ettii bir sonutur. Aslnda toplumbilimciler yksek tketime sahip toplumlarn, aynen yksek yaam standardna sahip bireyler gibi, tatmin elde edemeden giderek daha fazla tkettiine

18

ilikin arpc ipular bulmulardr. Tketim toplumunun cazibesi gldr, hatta dayanlmazdr, fakat ayn derecede de yzeyseldir.

Dolarn bu gnk deeriyle lldnde, dnyadaki insanlarn 1950'den bu yana, daha nceki tm nesillerin tkettii kadar mal ve hizmet tketmi olduklar grlr. 1940'dan beri yalnzca Amerikallar, dnyann mineral kaynaklarn kendilerinden nceki herkesle eit oranda kullanmlardr. Yine de bu tarihi, muazzam tketim a, tketici snfin daha mutlu etmekten aciz kalmtr. Chicago niversitesi Ulusal Kamuoyu Aratrma Merkezi'nin dzenli olarak yapt aratrmalar, rnein u anda 1957'dekinden daha fazla sayda insann "ok mutlu" olduunu belirtmediini ortaya karmtr. Gayri safi milli haslann ve kii bana den zel tketim giderlerinin yaklak iki katna km olmasna ramen, nfusun "ok mutlu" blm ellilerin ortasndan bu yana te bir civarnda deimitir.

1974'te yaplan nemli bir alma, Nijeryallarn, Filipinlilerin, Panamallarn, Yugoslavlarn, Japonlarn, sraillilerin ve Bat Almanlarn tmnn mutluluk leinde kendilerini ortaya yakn bir yere koyduklarn ortaya karmtr. Maddi zenginlik ile mutluluk arasnda bir iliki kurma abasndan ekinen dk gelirli Kballar ve zengin Amerikallar kendilerini normalden ok daha mutlu olarak deerlendirmilerdir ve Hindistan ile Dominik Cumhuriyeti vatandalar da kendilerini az da olsa mutlu kabul etmektedirler. Psikolog Michael Argyle , "Zengin ve ok yoksul lkelerde bildirilen mutluluk dzeyleri arasnda ok az fark vardr." diye yazmaktadr.

Gelir ile mutluluk arasndaki iliki mutlak deil, grecelidir. nsanlarn tketimden duyduklar mutluluk, komularnn tkettiinden ya da kendilerinin gemite tkettiklerinden daha fazla tketip tketmediklerine baldr. Bu yzden ABD, Birleik Krallk, srail, Brezilya ve Hindistan gibi eitli toplumlardan derlenen veriler en st gelir dzeyinde bulunan tabakann orta tabakadan biraz daha mutlu olduunu ve tabandaki grubun da daha az mutlu olduanu gstermektedir. Herhangi bir toplumdaki st snf, hayatndan, alt snfa oranla daha fazla memnundur; fakat ok daha yoksul lkelerin st snflarndan -ya da daha az zengin olan gemiteki st snflardan- daha fazla memnun deildir. Bu yzden tketim, herkesin kendi statsn kimin nde ve kimin geride olduuna gre belirledii skc bir itir.

Bu skc i baz absrd sonular dourmaktadr. Seksenlerin ortasnda, kumarhanelerin yaygn olduu yllarda, rnein, ylda "yalnzca" 600 bin dolar kazanan pek ok New Yorklu yatrm bankacs kendisini yoksul hissetmi, endie ve kendine gvensizlik duymutur. 600 bin dolardan azyla Joneslar'la rekabet etmekten acizdirler. mitsiz bir iadam yle szlanmaktadr: "Ben bir hiim. Anlyor musunuz, bir hi. Ylda 250 bin dolar kazanyorum, fakat bu bir hi ve ben de bir hiim." Bu tr ar hassasiyetler uzaktan katksz bir hrs yanstyormu gibi grnmektedir; fakat yakndan bakldnda, daha ok insanlarn toplumsal doasnn belirtileri gibidirler. Bizler, sahip olmaya gereksinim duyan varlklarz. Tketim toplumunda bakalar tarafndan deer verilme ve sayg duyulmaya olan bu gereksinim, tketim araclyla da vurulmaktadr. Bir Wall Street bankacsnn New York Times'a anlatt gibi, "Net deer, kiinin kendine verdii deere eittir." Bir eyler satn almak hem kendini beenmenin bir kant (bir ampuan reklamnda "Ben buna deerim" szleri gemektedir), hem de toplum tarafndan kabul grmenin bir yoludur. Bu yzyln bandaki iktisatlardan Thornstein Veblen'in "maddi grg" diye tanmlad eyin bir iaretidir. Fazla tketim, bu kabul grme arzusuyla gdl enmektedir:

19

Doru giysileri giymek, doru arabay kullanmak ve doru semtlerde yaamak, ksaca "Ben iyiyim ve gruba dahilim " demenin yollardr.

Ayn ekilde tketimin verdii tatmin, bakalarna yetimek ya da onlar gemek ve hatta bir nceki yl amakla mmkn olur. Bu yzden bireysel mutluluk daha ok, tketimi belirtilen biimdeki yksek tketimden daha yukar karmann bir ilevidir. Stanford niversitesi iktisats Tibor Scitovsky'ye gre bunun sebebi tketimin alkanlk yapc olmasdr. Her lks, ksa srede bir gereksinim haline gelmektedir ve yeni bir lksn bulunmas gerekmektedir. Bu durum, bir radyoyu siyah-beyaz bir televizyonla deitiren gen inli fabrika iisi iin olduu kadar, bir BMW'yi bir Mercedes ile deitiren gen Alman ynetici iin de ayn derecede geerlidir.

Lksler, nesiller getike de gereksinimler haline gelmektedir. nsanlar mevcut maddi konforlarn ocukluklarnda kurulan standartla lmektedirler. Bylece her nesil, tatmin olmak iin bir nceki neslin sahip olduklarndan daha fazlasna gereksinim duymaktadr. Bu srete, refah birka nesil sonra yoksulluk olarak nitelendirebilir. ABD'deki ve Avrupa'daki varolarda, yzyllar ncesinin mahallelerinde yaayanlar hayrete drecek televizyon gibi eyler vardr; fakat bu, ne tketici snfnn kenar mahallelerde yaayanlara ynelttii kmsemeyi azaltmakta, ne de modernize olmu yoksullarn duyduu acy hafifletmektedir.

Srekli ykselen tketim standartlar karsnda toplum gerekten tatminsizdir. "Uygun" bir yaam standardnn -tketim toplumunda iyi durumda olan bir bireyin yaam gereksinimlerinin- tanm durmadan yukarya doru kaymaktadr. Ebeveynleri en son kan video oyununu almam olan ocuk, arkadalarn eve davet etmekten utanr. Otomobili olmayan genler, kendilerini yatlaryla eit hissetmezler. ktisatlarn ksa formlyle; gereksinimler toplum tarafndan belirlenir ve ekonomik gelime orannda ykselir."

Tketim ile tatmin arasndaki ilikiler bu yzden karmaktr ve zaman iinde ve toplumsal normlarla yaplan karlatrmalar iermektedir. Bununla beraber, mutluluk zerinde yaplan almalar, ok daha az karmak olan bir gerei gstermektedir. Yaamdaki mutluluun balca belirleyicileri tketimle hi balantl deildir. Bunlar arasnda en nemlileri, aile yaamnda, zellikle de evlilikte tatmin, ardndan ite tatmin, becerileri gelitiren bo zaman uralar ve arkadalklardr.

Tm bunlar mutluluu belirlemede gelirden daha fazla neme sahip etkenler olarak sralanrlar. Bundan ironik bir sonu ortaya kar; rnein aniden zengin olmak insanlar perian edebilir. Milyon dolarlk piyango talihlileri genellikle toplumsal alarndan soyutlanmakta, almann daha nce yaamlarna kazandrd yapy ve anlam kaybetmekte ve kendilerini yakn arkadalarna, hatta ailelerine yabanclam bulmaktadrlar. Ayn ekilde, Scitovsky gibi aratrmaclara gre gelir dzeyleri yksek olanlarn mutluluk dzeylerinin de yksek olmasndaki en byk etken, bu kiilerin beceri gerektiren ve alan kesimin rutin ilerinden daha ilgin olan ilerde grev alyor olmalardr. dareciler, mdrler, mhendisler, danmanlar ve dier profesyonel sekinler daha iddial ve yaratc ilere sahiptirler ve dolaysyla i hiyerarisinde alt sralarda bulunan kiilere oranla daha fazla psikolojik dl almaktadrlar.

20

Oxford niversitesi psikologlarndan Michael Argyle'n kapsaml almas Mutluluun Psikolojisi, u sonuca varmaktadr: "Mutlulukta gerekten fark yaratan yaam koullar u kaynan kapsadklardr; toplumsal ilikiler, i ve bo zaman uralar. Bu alanlarda tatmin edici bir durumun salanmas ne mutlak, ne de greceli olarak zenginlie pek dayaldr." Aslnda baz bulgular, zellikle evlerdeki ve toplumlardaki toplumsal ilikilerin tketim toplumunda ihmal edildiini ne srmektedir; bo zaman uralar da tketici snfnda pek ok kiinin tahmin ettiinden daha kt durumdadr.

Tketim toplumunun ypranan toplumsal dokusu, llmesi mmkn olmasa da, ya daha byk olan kiilerle yaplan grmelerde kendini etkileyici biimde ele vermektedir. 1978 ylnda aratrmac Jeremy Seabrook , ngiltere'de alan snftan ok sayda yal kimse ile refah artrma deneyimleri zerine rportajlar yapmtr. Tketimden salanan muazzam kazanlara ve ebeveynleri ile byk ebeveynlerinin asla umut edemeyecei maddi rahatlklara ramen bu kiiler memnun olmak yerine hayal krklna uramlardr. Aratrmaya katlanlardan biri Seabrook'a unlar anlatmtr: "nsanlar tatmin olmuyorlar, yalnzca neden tatmin olmadklarn bilmiyormu gibi grnyorlar. Hayal edebildiimiz tek tatmin olma ans, u anda sahip olduumuzdan daha fazlasn elde etmek. Fakat hepimizi tatminsiz yapan ey de u anda sahip olduklarmz. Daha fazlas neye yarayacak? bizi daha fazla tatmin mi edecek, yoksa daha fazla tatminsiz mi klacak?"

Seabrook'ungrt yallar, tamamen maddiyat bir dnyaya kaplm olarak grdkleri ocuklar iin endielenmektedirler. Anlayamadklar bir ekilde insafsz grnen vandallardan , soygunculardan ve tecavzclerden korkmaktadrlar. Kendilerini komularndan soyutlanm ve toplumlarndan ayr hissetmektedirler. Onlara gre bolluk, bir zamanlar maddi skntlarn gelitirdii karlkl dayanma balarn koparmtr. Sonu olarak her biri gnlerini kendi oturma odalarnda televizyonlarn izleyerek geirmektedirler.

Gnlk geimi salamak zere kurulan karlkl bamllk ilikisi -tketici snfina ulamam olanlar iin yaamn temel zelliklerinden biri- insanlar kiisel yaknln asla salayamayaca ekilde birbirine balamaktadr. Daha nceleri aile yelerinin ve yerel giriimin hakim olduu blgelere ticari toptan eya pazarnn kapsaml biimde girmesiyle birlikte bu tr balar da kopmutur. Tketici snfnn yeleri, insanlk tarihinde benzeri grlmemi bir kiisel bamszlk yaamaktadrlar. Birbirimize olan ballmz da bununla birlikte azalmaktadr. Yzyln ortalarndan beri ABD'de komular ve arkadalar arasndaki teklifsiz ziyaretler, aile sohbetleri ve aile yemeklerinde geirilen zaman azalmtr."

Gerekten, u andaki gen Amerikan kua, iyi ebeveynler olmann istenen eyleri bol miktarda salamakla edeer olduuna inanmaktadr. Bir aile kurmak, onlar iin hala yaamda nemli bir hedef olmaya devam etmektedir, fakat ocuklaryla vakit geirmek konusunda ayn ey sz konusu deildir. Los Angeles Kaliforniya niversitesi'nden Eileen Crimmins ile alma arkadalarnn yapt bir alan aratrmasna gre Amerikal lise son snf rencileri, "ocuklaryla daha fazla vakit geirmeyi" deil, "ocuklarna kendilerinin sahip olduklarndan daha iyi frsatlar vermeyi" ok istediklerini ifade etmektedirler. Liselilere gre "daha iyi frsatlar", "daha fazla mal" anlamna geliyor gibi grnmektedir.

21

Population and Development Review'da yazan aratrmaclar yle demektedirler: "Mutlu bir ocuk iin tasarmc etiketli giysilerin ve bilgisayarl video oyunlarnn 'temel' ihtiyalar olaca on yl nce kimin aklna gelirdi?"

Getiimiz yzyl boyunca toptan eya pazar, daha nceleri evde yerine getirilen retimsel grevleri giderek artan bir miktarda stlenerek, insanlarn uygulamada birbirlerine olan karlkl gvenini azaltmtr. Daha ok paraya, fakat az zamana sahip olan bizler, tercihlerimizi gnden gne hazr, paketlenmi gdalarn, mucizevi temizlik rnlerinin ve peetelerden fotoraf makinelerine kadar kullanlp atlabilen her eyin konforundan yana kullanmaktayz.

Ev ekonomisindeki bu dnmn bir nedeni de, tketici snfi kadnlarnn can skc ev ilerinden kendilerini kurtarm olmalardr; fakat erkekler boluu doldurmak iin mdahale etmemilerdir. Bunun yerine ev ileri, bedeli kadnlarn yeni ilerinden elde ettikleri kazanlarla denerek satn alnmak zere toptan eya pazarna kaymtr. Hem erkekler, hem de kadnlar ev ekonomisini altst ederek evi terk edince ev ilerinin yn para ekonomisine doru deitirmitir.

Ev ilerindeki cinsiyete dayal eitsizlik devam etmektedir ve deien tek ey, ev idaresinin bir ortak retim ve tketim biriminden pasif, tketici bir kuruma dnmesi ile kadnlarn toplam i yknn artmasdr. rnein, dzinelerce "igcnden tasarruf eden" ev aletine ramen, altmlarn banda yaayan Amerikal kadnlarn ev ilerine harcadklar sre, yirmilerde bykannelerinin harcad sreye eittir. Ayrca 1965'ten bu yana Amerikal kadnlar ev ii yaptklar saatleri bir derece azaltmlarsa da, bunlarn birou ev dnda da almaya balamlardr. te yandan, Amerikal erkeklerin ev ii yaptklar saatler 1965'ten bu yana pek artmamtr. ngiltere'den alnan veriler, orada da benzeri bir gidiin sz konusu olduunu gstermektedir.

Ev ekonomisinin ticarilemesi, doal dnyaya pahalya mal olmutur. Evden darya kayan can skc ev ilerinin yaplmas iin daha fazla kaynak gerekmektedir. Gmleklerin ticari iletmelerde tlenmesi, amarhaneye, genellikle arabayla, iki defa gitmeyi gerektirir. Paket servisli lokantalardan ya da dondurulmu gda blmlerinden alnan gdalar, bir aileyi beslemek iin kullanlan paket malzemesini ve nakliyede kullanlan enerjiyi artrmaktadr.

Tketim toplumundaki ideal ev idaresinde bizler kendimiz iin pek az ey yapmaktayz: Yemeimizi batan sona kendimiz piirmiyoruz (Amerika'nn tketici gda btesinin % 55'i lokanta yemeklerine ve yenmeye hazr kolay besinlere harcanmaktadr). Giysilerimizi kendimiz ne dikiyor, ne tlyor, ne de onaryoruz. Kendimiz iin ne yemek piiriyor, ne bir eyler ina ediyor, ne de onarm yapyoruz. ocuk dnda pek az ey retiyoruz ve onu da bir defa yaptktan sonra stlenmemiz gereken rol giderek azalyor. ocuklarla ilgilenmek iin gnlk bakm irketleri, eski moda ve imdi dalm olan geni aileden daha uygun. Tek kullanmlk ocuk bezleri (ilk ylda genellikle 570 dolara 3 bin tane), kumatan yaplm olanlarn yerini alm durumda.

22

Ev idaresinin, retici olmaktan tketici olmaya doru geirdii evrim, zengin lkelerdeki ev tasarmlarnda aka grlmektedir. Eski evlerde bulak odalar, atlyeler, diki odalar, sabit giyecek sandklar ve amar kanallar vard. Yeni evlerde ise hazr besinleri stmak iin gereken donanmdan pek fazlasna sahip olmayan ve ok az yer kaplayan mutfaklar vardr. amar odalar ile tavan kilerleri yerlerini scak kvetlere ve ev ii elence merkezlerine brakmlardr. Bodrumdaki atlyeler, bilardo masalarna ve byk ekranl televizyonlara yer amak iin alet dolaplarna sktrlmtr. Tketici snf arasnda hala popler durumdaki evde retimin geride kalan biimlerinden birisi olan bahevanlk bile, satn alnan rnler arka bahede yetien kaynaklarn yerini aldka, giderek bir tketim biimine dnmektedir. rnein ngilizler baheleri ve imleri iin on yl nce 1 milyar dolar harcarken, bu rakam 1991'de 3 milyara ulamtr.

Ev idaresi gibi toplum ekonomisi de para ekonomisinin kr kuvveti altnda gszlemi ya da paralanmtr. Ke balarndaki bakkal dkkanlarnn , yerel lokantalarn ve semt tiyatrolarnn -bir blgede ortak kimlik ve toplum hissi yaratan eylerin- yerini alveri merkezleri, sper otobanlar ve "dizi" maazalar almtr. Kimi uluslarda geleneksel yapya sahip toplumsal gruplar neredeyse yok olmutur. Yerel ekonomilerin en ileri dzeyde terk edildii ABD'de mahallelerin ou, komularn yalnzca bir video kaset kiralama servisini ve bir marketi paylat, uyumak iin kullanlan yerlerden pek teye gitmemektedir. Amerikallar ortalama olarak her be ylda bir ev deitirmekte ve yaknlarnda oturan kiilerle ok az balant kurmaktadrlar.

Sat biimlerinin geirdii dnm, dnya tketim toplumunda yerlemi olan geleneksel toplum anlaynda grlen dn balca sebebidir (bkz. X'uncu Blm). ngiliz aratrmaclar Carl Gardner vs Julie Shephard , toplumsal ve ortak kimliin yerel satclarn azalmasyla ne ekilde andn yle aklyor: "Kasabada yaayan ve alanlar iin doal bir odak olan kasaba merkezi, tek olma zelliini ve zel gemiiyle balantsn... kaybetmitir . Artk yalnzca lkenin her yerinde bulunan dzinelerce benzerinin blnm bir versiyonudur . Alveri saatlerinin dnda... pek ok kasaba ve ehir merkezi, satn tekil kltrnn bir sonucu olarak, kepenkleri kapanm, demirleri indirilmi, iinde yaam olmayan yerler haline gelmitir."

Tketim toplumunun insanlara bir dier maliyeti de yaam hzndaki bir art olarak grnmektedir. Fresno'daki Kaliforniya Devlet niversitesi'nden psikolog Robert Levine , lkeler endstriletike ve ticariletike yaam hznn arttn gstermek zere, alt lkede ehrin caddelerindeki ortalama yry hzndan, posta memurlarnn ortalama konuma hzna kadar her eyi lmtr. Buna gre, Japon ehirlerinde yaayanlarn hz en yksek deerdedir. Onlar Amerikallar, ngilizler, Tayvanllar ve talyanlar izlemektedir. Endonezyallar hepsinden daha yava hareket etmektedirler. Baka bir deyile, lkeler zenginletike aceleleri artmaktadr.

ktisat E. F. Schumacher , 1978'de bu gzlemi dorulayan bir iktisat yasas nermitir: "Bir toplumdaki gerek bo zaman miktar, genellikle bu toplumda kullanlan igcnden tasarruf ettiren aralarn miktar ile ters orantldr." nsanlar zamana ne kadar deer verirlerse ve dolaysyla zamandan tasarruf etmek iin ne kadar aba sarf ederlerse rahatlarna bakp, zamann tadn karmaktan o kadar aciz kalrlar. Bo zaman aylaklkla "harcanmayacak" kadar deerli hale gelmekte ve fiziksel egzersiz bile bir tketim

23

biimine dnmektedir. 1989'da Amerikallar, 1 milyar alma saatinden elde edilen geliri Day - Glo Lycravcut gelitirme giysileri, rzgar tneli testinden gemi bisiklet ayakkablar, uzay a polimerlerinden dokunmu yamurluklar ve tasarmc elinden km ortlar gibi spor giysileri almaya ayrmlardr. Bu arada Japonya'da bir rej a bumu (bo zaman patlamas) doaya ynelik artan bir ilgiyle birleerek, ngiltere'den ithal edilen drt ekerli Range Roverlar'n ve Amerika'dan ithal edilen ktklerden yaplan kulbelerin satn ykseltmitir.

Endstri lkelerindeki alma saatleri, sendikaclarn getiimiz yzyl iinde gsterdikleri abalar sayesinde azaltlm olmasna ramen, hala endstri devriminden nceki allm dzeyini amaktadr. Montreal'deki McGill niversitesi'nde mimari profesr olan ve bo zaman etkinlikleri zerinde almalar yapan Witold Rybczynski , Ortaa Avrupas'nda dini bayramlarn, alma sresini modern dzey olan iki bin saatin ok altna drdn gzlemlemitir. Tketim toplumu, maddi konforlar araclyla tatmin salama szn tutmay baaramamaktadr, nk insanlarn istekleri tatminsizdir, insanlarn gereksinimleri toplum tarafndan belirlenmektedir ve kiisel mutluluun gerek kaynaklar baka yerlerdedir. Aslnda, her ikisi de yaamdaki mutluluun ok nemli psikolojik belirleyicileri olan, toplumsal ilikilerin gc ile bo zamanlarn nitelii, tketici snfnn st tabakalarna yaklatka kaybolmu gibi grnmektedir. Grne gre, tketim toplumu gelirimizi artrarak bizi yoksullatrmtr.

V Blm

Tketimin evresel Maliyeti

ktisatlar tketmek szcn "iktisadi mallardan yararlanmak" anlamnda kullanmaktadrlar, fakat Shorter Oxford Dictionary'nin tanm ekologlara daha uygundur: "Yok etmek ya da ortadan kaldrmak; harcamak ya da israf etmek; bitirmek." Dnya tketim toplumuna katkda bulunan ekonomiler, tm insanlarn ortak olduu dnya kaynaklarna verdikleri zararn en byk blmnden sorumludurlar.

rnein, tketici snfnn fosil yaktlar kullanmas, bu kaynaktan doan karbondioksit yaymnn tahmini olarak te ikisine sebep olmaktadr (karbondioksit balca sera etkisi yaratan gazdr). Genel olarak fosil yaktlarn yaklmasyla her yl kii bana yoksullar bir tonun onda biri; orta gelirli snf, yarm ton ve tketiciler de 3,5 ton kadar karbonun aa kmasndan sorumludur. U bir rnek olarak, Amerikallarn en zengin onda biri atmosfere ylda 11 ton karbon pompalamaktadr.

24

Dier ekolojik tehlikeler iin snflar arasnda karlatrma yapmak zere gereken paralel bilgileri elde etmek gtr; fakat tketicilerin ounun bulunduu endstrilemi lkelerle orta gelirlilerin ve yoksullarn ounun bulunduu gelimekte olan lkeleri karlatrmak byklk sralamalar hakknda bir fikir vermektedir. Dnyadaki insanlarn drtte birinin bulunduu endstrilemi lkeler, dnyann eitli doal kaynaklarnn % 40 ila % 86'sn tketmektedirler (bkz. Tablo 4-1 ).

Tablo 4-1 . Seilen rnlerin Tketimi, Endstrilemi ve Gelimekte Olan lkeler, Seksenlerin Sonlar

rn-Dnya Tketiminde Endstrilemi lkelerin Pay (yzde)- Endstrilemi ve Gelimekte Olan lkeler Arasndaki Tketim Fark (kii bana den tketim miktarlarnn oran)

Alminyum-86-19

Kimyasal maddeler-86 -18

Kat-81-14

Demir ve elik-80 -13

Kereste-76-10

Eneji-75-10

Et-61-6

Gbre-60-5

imento-52-3

25

Balk-49-3

Hububat-48-3

me suyu-42 -3

Dnyann kabuundan mineralleri alyoruz; ormanlardan keresteyi; iftliklerden hububat ve eti; rmaklardan, gllerden ve su kaynaklarndan da ime suyunu. Endstrilemi bir lkede yaayan sradan bir kii, gelimekte olan bir lkede yaayan birinden 3 kat fazla ime suyu, 10 kat fazla enerji ve 19 kat fazla alminyum tketmektedir. Tketimimizin ekolojik etkileri yoksullarn yerel evrelerine kadar ulamaktadr. rnein ahaba ve minerallere kar olan itahmz, tropikal yamur ormanlarn yoksul sakinlere aan yol yapmclarn motive etmekte, bu da saysz trde canly yok eden yakp-ykma yntemiyle alan almas sonucunu dourmaktadr.

Yksek tketim, byk darbelere dnmektedir. Endstrilemi lkelerde yaklan yaktlar, asit yamurlarna neden olan slfr ve azot oksitlerin yaklak drtte n aa kartmaktadr. Endstrilemi lkelerin fabrikalar dnyadaki tehlikeli kimyasal atklarn byk blmn retmektedir. Bu lkelerin askeri tesisleri, dnyadaki nkleer sava balklarnn % 99'undan fazlasn, atom santralleri ise dnyadaki radyoaktif atklarn % 96'sndan fazlasn retmitir. Havalandrma cihazlar, aerosol spreyleri ve fabrikalar da, dnyann koruyucu ozon tabakasn yok eden kloroflorokarbonlarn yaklak % 90'n aa karmaktadr.

nsanlar orta gelir dzeyinden tketici snfna doru trmandka, evre zerindeki etkileri de nemli lde artmaktadr; fakat ayn eyden daha fazla tkettikleri iin deil, farkl eyleri tkettikleri iin. rnein, ou orta gelir dzeyinde olan Gney Afrikal siyahlar, snrl btelerinin byk blmn evreye olduka az zarar verilerek retilen temel gda maddeleri ve giyim eyas iin harcamaktadrlar. te yandan, Gney Afrikal tketici snfn oluturan beyazlar, daha geni olan btelerinin byk blmn, hepsi evreye daha zararl olan iskana , elektrie, yakta ve ulama harcamaktadrlar.

Bombay'daki ndira Gandhi Kalknma Aratrmas Enstits'nden Jyoti Parikh ile meslektalar, 100'den fazla lkedeki tketim modellerini karlatrmak zere BM verilerini kullanmlardr. Bunlar kii bana den gayri safi milli haslaya gre sraladklarnda, gelir ykseldike, hububat gibi ekolojik adan daha az zararl olan rnlerin tketimdeki artn yava olduunu grmlerdir. Bunun aksine, araba, benzin, demir, elik, kmr ve elektrik gibi retimi ekolojik adan daha zararl olan rnlerin satn alnmas hzla artmaktadr.

26

Tketici yaam tarzmzn gerekleri olan otomobiller, tek kullanmlk rnler ve ambalajlar, yksek ya oranl bir beslenme ve havalandrma cihazlar gibi eyler, ancak byk evresel bedeller karlnda salanabilmektedir. Yaam tarzmz, retilmesi dnyaya en fazla zarar veren u byk ve srekli kaynaklara baldr; enerji, kimyasal maddeler, metaller ve kat . ABD'de bu drt endstrinin tm enerji younluklar ve aa kardklar toksik maddelerden dolay, ayr endstriler aras sralamalarda ilk bein iindedir ve ayn ekilde havay slfr ve azot oksitleri, partiklatlar ve uucu organik bileiklerle en ok kirletenler listelerinde de st sralardadrlar.

zellikle, tketim toplumuna enerji salayan fosil yaktlar bu toplumun en ykc rnleridir. Dnyadan kmr, petrol ve doal gazn elde edilmesi saysz doal evrenin dzeninde kalc bozukluklara yol amakta, bunlarn yaklmas dnyadaki hava kirliliinin byk bir blmn oluturmakta ve rafine edilmeleri de byk miktarlarda toksik at ortaya karmaktadr. Ulusal ortalamalarn kabaca yaplan lmnden yola klarak tahmin yrtlrse, tketim toplumunun yllk olarak kii bana, en az 2 bin kilogram orta kalitede kmre eit miktarda enerji arzna ihtiyac vardr. Yoksullar, kii bana 400 kilogramdan az miktarda enerji kullanmaktadr ve orta gelirli snfn kmr tketme miktar bu iki saynn arasnda kalmaktadr (bkz. Tablo 4-2 ).

Neyse ki insanlar tketim toplumuna bir defa katldktan sonra etkileri eskisi kadar hzl artmamaya balamaktadr; nk bu insanlarn dikkati yksek deere sahip, dk kaynakl mal ve hizmetlere ynelmeye balamaktadr. Princeton niversitesi'nden Eric Larson , endstrilemi ve gelimekte olan lkelerde kimyasal madde, enerji, metal ve kat kullanm zerinde almaktadr. Larson'n almalarna gre, endstrilemi lkelerde kii bana den tketim yetmilerin ortalarndan nceki yirmi otuz ylda ykselmesinin ardndan, yetmilerin ortalarndan bu yana sabit olduunu ortaya karmtr.

Tablo 4-2 . Kii Bana Den Enerji Tketimi, 1989

lke-Enerji (kmr; kilogram cinsinden)

ABD-10.127

Sovyetler Birlii-6546

Bat Almanya-5377

27

Japonya-4032

Meksika-1689

Trkiye-958

in-810

Brezilya-798

Hindistan-307

Endonezya-274

Nijerya-192

Banglade-69

Larsondeiimin bir ksmn artan enerji fiyatlarna balamaktadr; fakat bunun ardnda daha nemli bir geiin yattn savunmaktadr. Larson'a gre dnya tketim toplumunu en iyi rneklendiren yerlerde otomobiller ve aralar gibi byk rnlerin ve imento gibi altyap hammaddelerinin pazarlar byk oranda doymutur. Biz tketiciler kazan fazlalarmz, bilgisayarlar ve kompakt disk alarlardan salk sigortas ve salk kulplerine ye olmaya kadar, nceki dnemlerin tketim mallarna oranla evreyle daha bark olan, yksek teknolojili mallara ve hizmetlere harcamaktayz.

Tketici snfndaki kii bana den kaynak kullanmnn istikrara ulamas umut verici bir iarettir, ancak bu istikrar, dnyadaki tm insanlarn gezegeni mahvetmeden ulaamayacaklar kadar yksektir. Zaten toplumlarmzn devamlln salayan doal sistemler fena halde ypranmaktadr ve bu da dnya ekonomisinin dnyann biyosferine giderek byk geldiini gstermektedir. Eer dnyadaki tm insanlar karbondioksit konsantrasyonlarndan tketici snf ile eit derecede sorumlu olsayd, dnya apnda sera gaz yaym miktar kat artard. Eer dnyadaki herkes biz tketiciler kadar metal, kereste ve kat

28

kullansayd, madencilik ve odunculuk - ekolojiksalk iin giderek azalmas gerektii halde- kattan fazla ykselirdi.

Tketim toplumunun etkileri ounlukla orta gelirlilerin ve yoksullarn bulunduu blgelerde gl ekilde hissedilmektedir. Biz tketiciler uzaktaki ve yakndaki kaynaklar zerinde toplanarak dnyann geni blgeleri zerine ekolojik bir glge drmekteyiz. Tketim toplumunun sat blgelerindeki her bir para ticari eya kendi ekolojik izini brakmaktadr. Bir Japon butiindeki bluz, Singapur'daki petrokimya fabrikalar ve tekstil imalathaneleri araclyla Endonezya petrol kuyularndan ve Banglade'teki montaj endstrisinden geliyor olabilir. Ayn ekilde, bir Alman galerisinde yer alp, zerinde bir Amerikan irketinin logosunu tayan bir otomobilde genellikle bir dzine ya da daha fazla lkede retilmi paralar ve buralardan gelen hammaddeler bulunmaktadr.

ubat aynda Chicago'daki bir spermarkette bulunan bir ilek byk olaslkla, Almanya'nn Rhine Vadisi'nde yaplm bcek ilalarnn ve Japonya'da yaplm bir traktrn yardmyla Meksika'da yetitirilmi olabilir. Tahminen Papua Yeni Gine'deki kabile halknn topraklarndan kazlarak kartlan demir klelerinden dklm Kore elii ile yaplan traktrn yakt byk olaslkla Meksika'nn gneyindeki topraklardan pompalanan dizel yaktdr. Hasat zamannda ilek, Kanada am hamurundan yaplm mukavva bir kutuda paketlenmi, New Jersey'de retilmi olan plastie sarlm ve Alman, Japon ve Amerikan mal paralar olan, talya'da yaplm bir kamyona yklenmi olabilir. Bluzun, arabann ve ilein ekolojik izleri -retim hatlarnn kendileri gibi- dnyay sarmaktadr.

Ne yazk ki youn bask altnda bulunan gelimekte olan lkeler ekolojik ruhlarn genellikle iki yakalarn bir araya getirmek uruna satmaktadrlar. retim endstrileri, karlar uruna bir lkeyi bir dierine kar oynayarak, retim hatlarn dk cret, ucuz kaynak ve gevek dzenlemelerin aray iinde dzinelerce lkeye blmlerdir. Pek oundan daha ak szl olan Filipinler hkmeti, pek fazla dzenlemesi olmayan Baatan ihra ilem blgesi iin 1975 ylnda Fortune'da yle bir ilan yaymlamtr: "Sizinki gibi... firmalarn ilgisini ekmek iin... dalar yktk, aalar kestik, bataklklar doldurduk, rmaklar tadk, kasabalarn yerini deitirdik... tm bunlar sizin ve ticaretinizin burada i yapmasn kolaylatrmak iin yaptk."

Brezilya, dnyann bu retim hatlarnn son noktasn oluturan canl bir rnek sergilemektedir. 100 milyar dolardan fazla bir d bor altnda ezilen hkmet, ihra endstrisine yatrm yapm ve bu endstri desteklenmitir. Bunun sonucunda lke, nemli bir alminyum, bakr, altn, elik, makine, sr eti, tavuk, soya fasulyesi ve ayakkab ihracats haline gelmitir. Tketici snfi daha ucuz rnler almaktadr, nk Brezilya ihracat iindedir. Ancak vatandalarnn ou orta gelirli olan Brezilya, kirlilik, toprak kayb ve ormanlarn yok edilmesinin faturas ar demektedir. rnein, 1988'de elde edilen verilere gre tm Brezilya endstrisinin kulland elektriin % 18'i, endstrilemi lkelere ihra edilecek alminyum ve elii reten fabrikalara gitmitir. Bu elektriin byk blm tropikal ormanlar yamalayan ve yerli halk atalarndan miras kalan arazilerinden kartan dev hidroelektrik barajlarndan elde edilmektedir.

Dnya tketim toplumu zellikle ormanlar ve topraklar zerine uzun bir glge drmektedir. rnein,

29

El Salvador ve Costa Rica'da, ekilebilir topraklarn bete birinden byk blmnde muz, kahve ve eker gibi ihra edilen toprak mahsulleri yetitirilmektedirler. Latin Amerika'daki ve gney Afrika'daki ihra sr iftlikleri, yamur ormanlarnn ve vahi yaam alanlarnn yerini almtr. retim hattnn tketici ucunda yer alan Japonya, msr, buday ve arpa ihtiyacnn % 70'ini, soya fasulyesi ihtiyacnn % 95'ini ve odun ihtiyacnn % 50'sinden fazlasn ithal etmektedir, ki bu odunun byk blm Borneo'da hzla ortadan kaybolmakta olan yamur ormanlarndan gelmektedir.

Hollanda, tarmsal rnleri kendi topraklarnn kat byklkte topraklara sahip gelimekte olan lkelerden ithal etmektedir. Bu tarmsal ithalat rnlerinin ou lkenin dev fabrika iftliklerine aktarlmaktadr. Bu iftliklerde yetitirilen milyonlarca domuz ve inek, Malezya'daki ormanszlam topraklardan gelen ve palmiye ekirdeinden yaplan yemi, Tayland'n ormanszlam blgelerinden gelen manyoku ve Brezilya'nn gneyindeki, bcek ilac ile ilalanm geni alanlardan gelen soya fasulyesini yiyerek, Avrupal tketicilere yksek ya oranl et ve st salamak iin imanlamaktadrlar.

1989'da Avrupa Topluluu, Japonya ve Kuzey Amerika kendi aralarnda 136 milyar dolar gibi, ihra ettiklerinin ok zerinde bir deerde "ncelikli sat rnleri" -toprak mahsulleri ve doal kaynaklar- ithal etmilerdir. te yandan, gelimekte olan blgeler, bu rnlerin ithalats deildirler; belli bir sat rnn ithal ettikleri ender durumlarda, bu rnn byk blm kendi dnya-snfi tketicilerine gitmektedir. Gelimekte olan lkelerin hububat ithalatnn -pirin dnda- yaklak drtte , etleri ehirli sekinlere satlan iftlik hayvanlarn beslemek iin kullanlmaktadr.

Tropik blgelerdeki sat rn patlamalar yllardr tketici snfinn deien beenileri tarafndan atelenmektedir. eker, ay, kahve, plastik, hurma, hindistan cevizi, fildii, altn, gm, mcevher gibi rnlerin her biri doal evreleri deitirmi ve ii ordularnn yaamlarn ekillendirmitir. Bugn, vahi yaam ticaretinin ve yasad uyuturucu retiminin de sergiledii gibi, tketici snfinn beenileri bu etkiyi korumaktadr.

Kaaklar, her yl milyonlarca tropikal kuu, bal, bitkiyi, hayvan postunu ve dier allmadk eyi yoksul topraklardan zengin topraklara gtrmektedir. Binlerce Olive Ridley deniz kaplumbaas ve kiremitli kaplumbaa kabuu ile tonlarca jaguar ve dier benekli kedigillerin postlar satn alnmaktadr. Yaama alannn yok edilmesi, dnyadaki trlerin kaybolmasnn nde gelen nedeni olsa da, biyologlar tehlike altndaki trler listesinde yer alan omurgallarn te birinden fazlasnn bu listede zellikle ticaret iin avlanma yznden bulunduklarna inanmaktalar. Bu tr avlanma, zengin tketicilerin talepleri ile krklenmektedir. Washington, D.C.'deki Dnya Vahi Yaam Fonu'na gre tm dnyada egzotik vahi yaam satlar yllk 5 milyar dolarn zerindedir.

Yksek fiyatlar ve sklkla deien modalar, trleri hzla yaam ile lm arasndaki eie getirebilir. Peru kelebekleri karaborsada 3 bin dolara varan fiyatlarla satlmaktadr ve baz Asyal tketicilere gre, Himalaya ceylanndan elde edilen ve afrodizyak olduu iddia edilen koku, arlnn drt kat kadar altn deerindedir. Banglade, Hindistan ve Endonezya, her yl Avrupa'ya 250 milyon Asya iri kurbaas gndermekte ve bu kurbaalar oradaki restoranlarda zel bir rn olarak ikram edilmektedir. Asya'da

30

ise, normalde bu kurbaalarn yedikleri sivrisinekler oalmtr ve bunun sonucunda sivrisineklerin tad stmadan kaynaklanan lmler artmtr.

Tketici snfnn yaratt olumsuz etkinin bir dier iareti de eskiden Peru Amazonu'nun el dememi bulut orman olan 200 bin hektarlk alan zerinde grlmektedir. Bir zamanlar jaguarlarn ve gzlkl aylarn dolat esiz bir dalk ekosisteme sahip olan bu blge, imdi dnya kokain endstrisinin tarm ilalaryla zehirlenmi kalbidir. Huallaga Vadisi'nin yukar blmnde da kylerindeki yoksulluktan kaan kyller, Avrupa ve Amerika kentlilerinin kokain alkanln beslemek zere koka yetitirmektedirler. hra edilen yksek deerli herhangi bir toprak rnnn yetitiricileri gibi koka yetitiricileri de bu rnn yetitirilmesinde hasat en yksek seviyeye kartmak iin dik yamalar srmek ve topraa kimyasal tarm ilalar koymak gibi hibir masraftan kanmamaktadrlar.

Koka yapraklarnn ilenmesi de ekolojik hasar artrmaktadr. 1987'de Perulu ormanc Marc Dourojeanni , ormandaki gizli kokain laboratuvarlarnn vadinin havzasna milyonlarca galon gazya, slfirik asit, aseton ve tolen dktn ne srmtr. Ayrca vadideki akarsularn o zamandan beri pek ok trde balk, hem suda hem karada yaayan canl ve srngen iin lmcl olduu grlmtr. Son olarak, uyuturucu kaaklarnn ve mttefik gerilla hareketlerinin egemenlii, vurguncu etelerin blgeyi yok etme pahasna aa kestii, avland ve balk tuttuu kanunsuz bir durum yaratmtr.

Dolaysyla, biz tketiciler, kresel snmadan trlerin yok olmasna kadar dnyann iinde bulunduu kt durumdan sorumlu olmann ar ykn tamaktayz. Yine de bizim tketimimiz, gezegenin kaderi iin endielenip, evresel de katkda bulunan eyler zerinde younlaanlarn dikkatini pek nadir ekmektedir. Tketim, dnya-evre denklemindeki ihmal edilmi deikendir. Daha basit bir ifadeyle, bir ekonominin ekolojik sistemleri alttan destekleyen toplam yk deikenli bir fonksiyondur; nfusun bykl, ortalama tketim ve ekonominin mal ve hizmetleri salamakta kulland geni teknolojiler kmesi, yani yemek tabaklarndan haberleme uydularna kadar her ey Genel olarak evreciler teknolojilerin dzenlenmesi ve deitirilmesi zerinde almakta ve aile planlamas da nfus artn yavalatmak konusunda younlamaktadr. Teknolojinin ve nfusun vurgulanmasnn geerli nedenleri vardr. Teknolojileri deitirmek, kltrel tutumlar deitirmekten daha kolaydr. Aile planlamasnn evre iin yaratt artlarn yannda pek ok insani ve toplumsal yarar da vardr. Zaten dnyadaki ekolojik tehditlerin bykl, her cephede de ilerlemeler kaydedilmesini gerektirmektedir. rnein, Dnya Bankas'ndan Herman Daly , bymenin dnya nfusu, ekolojik ypranma ve yaam alanlarnn yok edilmesi llerinde, aka gerekli olduu zere, yalnzca azaltlmas deil durdurulmas iin mevcut teknolojinin evreye uygulanmasnda krk yl iinde yirmi kat gelime kaydedilmesi gereine iaret etmektedir. Burada, hem endstrilemi lkelerin kii bana den kaynak kullanmlarn gelimekte olan lkelerin ayn dzeye ulamasna olanak verecek ekilde derhal durdurduklar, hem de dnya nfusunun bu sre iinde iki katndan fazla artmad varsaylmaktadr.

Tarmda, ulamda, ehir planlamasnda, enerjide ve benzerlerinde kullanlan teknolojinin ve yntemlerin deitirilmesi, mevcut sistemlerin evrede neden olduu zarar nemli derecede azaltabilir, fakat yirmi katlk bir ilerleme olmas mmkn deildir. Bir depo yaktla imdikinden ya da drt kat daha uzaa

31

gidebilen otomobiller yaplabilir; 20 kat daha uzaa gidebilenler ise termodinamik yasalarna kar gelir. Bu kadar fazla seyahat etmenin evreye zararlarn azaltabilecek tatlar yalnzca bisikletler, otobsler ve trenlerdir ve tketici snfindakilerin ouna gre bunlar, dk bir yaam standardn temsil etmektedir. amar kurutucular da u anda kullanlan en yeterli modellerin yars kadar eneji ile alabilir; fakat imdikinin yirmide biri kadar enerji ile amar kurutmann tek yolu amar ipidir ki bu da tketim toplumunun gznde bir geri admdr.

Bu yzden, teknolojik deiim ve nfus istikrar, maddi isteklerin azaltlmas ile tamamlanmadka, gezegenimizi kurtarmak iin yeterli olmayacaktr. Sao Paulo niversitesi'nden Jose Goldemberg ile uluslararas bir aratrma ekibi, yeterliin en st dzeye karlmas ve yenilenebilir enerjiden tamamen yararlanlabilmesi yoluyla fosil yakt tketiminin kesilmesi zerine dikkatli bir alma yapmlardr. Vardklar sonuca gre, tm dnya nfusu yaklak olarak Bat Avrupallarn yetmilerin ortalarnda yaadklar dzeyde -mtevaz fakat rahat evler, gdalarn dondurulmas, amar makineleri, makul miktarda scak su ve snrl otomobil kullanm ile desteklenmi, toplu tamaya kolay ulam gibi eylerleyaayabilir.

Ancak, bu almann vard asl sonu, tm dnyann Amerikallar gibi, daha byk evlerde, daha fazla saydaki elektrikli aletle ve otomobil merkezli ulamla yaayamayacadr. Dahas, Goldemberg'in senaryosu fazla cmert de bulunabilir. Bu senaryo, Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli'nin dnya ikliminin istikrara kavuturulmas iin gerekli grlen dnya apnda % 60-80'lik karbon yaym miktarn hibir ekilde azaltmayacaktr.

nsan saysnn istikrara kavuturulduu ve temiz ve yeterli teknolojilerin uygulanmasnda byk aama kaydedildii varsaylsa bile, maddi hedeflerden maddi olmayan hedeflere ynelmedikleri srece, insani istekler biyosfere tercih edilecektir. Dnyann milyarlarca insanolunu besleyebilmesi, bizim tketimi tatminle dengeleyip dengelemememize baldr.

Bu yzden, teknik deiikliklerle deer yargs deiikliklerinin nasl bir bileiminin, biyosferi tehlikeye atmadan herkes iin mmkn olan rahat, hatta tketici olmayan bir yaam tarzn oluturaca konusunda yol gsterilmesine gereksinim vardr. Tamamen ekolojik bir perspektiften bakldnda, can alc kategoriler enerji, malzemeler ve ekosistemlerdir; fakat bu kategoriler soyuttur. Daha somut bir yaklam iin kitabn bir sonraki ksmnda gnlk hayatn unsuru zerinde durulmaktadr; ne yediimiz ve itiimiz (bkz. Vinci Blm), nasl dolatmz (bkz. V'nc Blm) ve neyi satn aldmz ve kullandmz (bkz. V'inci Blm). Her durumda tm insanlar geni bir aralkta, tabanda bulunan, kendi iyilikleri iin ok az tketenler -ve tepede bulunan, dnyann iyilii iin ok fazla tketenler- olarak dengesiz ekilde dalmlardr.

32

YETERLK ARAYII

V Blm

Yiyecek ve ecekler

Dnya gda tketimi merdiveninin basama vardr. Hem en alt hem de en st basamakta insan sal ve evre zarar grmektedir. Sorun udur: Dnyadaki insanlar bir yandan st basaman baz avantajlarn tm dnyaya yaymay srdrrken, bir yandan da ortada birleebilirler mi?

Dnyadaki en yoksul bir milyar insan yaamlarn srdrebilmek iin yeterli beslenmeye sahip deildir; yaklak olarak yars kalori eksiklii nedeniyle, bymede duraklama, zeka gerilii ve hatta lmle kar karya kalabilir. Beslenme biimleri zellikle pirinle msr gibi hububata ve manyok ile patates gibi kk mahsullerine dayanmaktadr; ayrca ime suyu olarak ounlukla insani, hayvansal ve kimyasal atklarla kirlenmi sular kullanmaktadrlar. Eer alktan lmezlerse, su yznden lebilirler: Dnya Salk rgt'ne gre sudan kaynaklanan hastalklar nc Dnya lkelerinde grlen hastalklarn % 80'ini oluturmaktadr.

Alk eken yoksullarn ounu Afrika ile Asya'nn az verimli blgelerinde, geinmek iin alan iftiler ya da topraksz iiler oluturur ve bunlarn yaamak iin karn tokluuna verdikleri mcadelenin bedeliniyse ou zaman doal evre demektedir. Bu insanlar, otlak olarak braklmas daha iyi olacak olan eimli ya da kra topraklar ekerek toprak erozyonunun balamasna sebep olmaktadrlar. Hayvanlar iin yem ya da yemek piirdikleri ate iin odun toplayarak aa rtsn andrmaktadrlar. Alk eken bu bir milyar insan phesiz pek az eye sahiptir.

Bir sonraki basamakta yer alan, dnyann orta gelirli 3,3 milyar insan (aile bireyi bana 700-7500 dolar kazananlar), kendilerine salkl temel gdalar salayan hububat ve sebzeye dayal beslenme biimlerinden bol miktarda kalori ve protein almaktadrlar. Fazla et, kmes hayvan ya da st rn satn almaya yetecek paralar olmad iin dk yal bir beslenmeye sahiptirler ve genellikle (kalorilerinin % 20'sinden azn yadan alp) kendilerini ar miktarda besinsel ya almakla balantl olan hastalklardan korumaktadrlar. Sv gdalarnn % 80'inden fazlasn temiz ime suyu eklinde almaktadrlar ve geri kalann da ay, kahve, bira ve ocuklar iin st gibi ieceklerden salamaktadrlar.

Bu beslenme dzeninde eksik olan ey, insanlarn tm nemli besinleri almalarn salayacak bol eitli meyve ve sebzelerdir. Ayrca tketici snfndaki insanlardan daha fazla gda zehirlenmesine ve barsak parazitlerine yakalanrlar nk erzaklarn saklamak iin hava geirmeyen kaplar ya da dondurmak gibi gvenli yntemleri yoktur. Elbette bu insanlarn yapt tketimin de evre zerinde grlen etkileri vardr.

33

in'de sular altnda bulunan eltik tarlalar, atmosferde biriken sera gaz metann pek ok kaynandan biridir ve Meksika'daki saysz msr tarlas, topran st tabakasnn byk su yataklarndan akp gitmesine sebep olmaktadr. Yine de orta gelirli snfn yiyeceini salamas dnyaya, alk eken yoksullardan ya da tketici snfndan daha az zarar vermektedir. Bu snfn yeleri ekolojik adan hassas olan kra alanlara ve ormanlk blgelere ilimeyecek kadar paraya sahiptir, te yandan uzun mesafelerden tek kullanmlk ambalajlar iinde nakliyesi yaplan zengin bir beslenme dzenini de karlayamamaktadrlar.

Dnya gda merdiveninin en st basamanda, beslenme dzenleri ete, ilenmi ve paketlenmi gdalara ve atlabilir kaplardaki ieceklere dayal olan, tketici snf yeleri bulunmaktadr. Bizim beslenmemizde eitliliin -yln her zamannda istediimiz eyi yiyebiliyor olmamzn- salad yararlar ve taze, salkl bir gda temini vardr. Ancak bizler, kendi baarmzn kurbanlaryz; bizim beslenme dzenimiz ya asndan fazla zengindir. Tketiciler haftalk olarak bir kilogramdan fazla et yemektedirler ve dolaysyla da alnan kalorilerin yaklak % 40'n yadan salamaktadr (bkz. Tablo 5-1 ). Beslenme konusundaki otoritelerin ou, yalarn % 30'dan fazla kalori salamadn ne srmekte ve yakn zamanda yaplan aratrmalar, % 20'nin altndaki dzeylerin ok daha salkl olduunu gstermektedir. Tketici snfnn bol miktarda et ieren beslenme dzeni iin dedii bedel, zenginlik hastalklar olarak adlandrlan hastalklarn -kalp rahatszlklar, fel, gs ve kolon kanserleri- neden olduu yksek lm oranlardr.

Tablo 5-1 . Kii Bana Den Et Tketimi, 1990

lke-Et (kilogram)

ABD-112

Fransa-91

Arjantin-82

Sovyetler Birlii-70

Brezilya-47

34

Japonya-41

Meksika-40

in-24

Trkiye-16

Filipinler-16

Msr-14

Hindistan-2 Sr, dana, domuz, kuzu, koyun, kei ve kmes hayvan etlerinin tabloda yer alan arlklar tm gvde arlna eittir. Kmes hayvanlarna ilikin rakamlar 1989'a aittir.

Dnya da tketici snfnn yksek oranda ya ieren beslenme dzeninin bedelini demektedir. Hububat yoksul ve orta gelirli snflarda olduu gibi tketici snfnn da beslenme dzeninde temeldir. Fakat tketiciler, hububatn kendisini yemez; bu rnlerle hayvanlar beslenir, sonra da bu hayvanlardan elde edilen et, st ve yumurtalar tketilir.

Bu dnm ilemi yetersizdir; nk hayvanlar hububatn yalnzca bir ksmn yenilebilir rnlere evirmektedirler. rnein, ABD'de yenilen her bir kilogram sr etinin retilmesi5 kilogram msr ve soya fasulyesi yemini gerektirir. Bunun sonucunda, et yiyen snfn beslenmesi, dnyadaki ekilebilir topraklarn yaklak drtte birinde yetitirilen hububatn % 40'a yaknna mal olmaktadr.

Tketici snf, tm dnyada retilen hububatn bylesi byk bir blmn kullanarak kendisini bu retimle balantl olan, erozyona uram topraklar, tkenmi su kaynaklar, gbreler ve haere ilalar ile kirletilmi akarsular gibi evre rahatszlklarndan fazlasyla sorumlu hale getirmektedir. ABD'de, her bir kilogram sr etinin retilmesinde ou yemleri sulamak iin kullanlan 3 bin litreden fazla su ve gbre ile dier iftlik ihtiyalarn retmek iin 2 litreye denk gazya kullanlmaktadr.

35

Neyse ki salkla ilgili endieler imdiden tketici snfinn dikkatini krmz etten kmes hayvanlarna doru yneltmektedir. rnein Amerikallar artk sr etinden daha fazla kmes hayvan eti yemektedirler. Bu ekolojik bir artdr; nk tavuklar her bir birim et iin % 40 daha az yem tketirler. Uzun vadede evrenin korunmas, et tketimine kesin snrlamalar getirilmesini gerektirecektir. Tketici snfi, dnyann kaynaklaryla uyumlu bir beslenme dzeni iin hububatla beslenen hayvanlardan elde edilen rnlerin yarsn ya da daha fazlasn tketmekten vazgemek zorunda kalabilir.

Endstri dnyasnda et retiminin fazlasn kstlamak iin alan dzinelerce kurulua ynelik olan halk destei, byle bir gelecein mmkn olduuna ilikin bir umut vaat etmektedir. Washington D.C.'deki, Gda ve Salk Politikas in Halkn Sesi gibi salk savunucular, hkmetin et retimini artran beslenme tzklerinin ve tarm politikalarnn yenilenmesi gerektiini ileri srmektedirler. Hem ABD'de, hem de Avrupa'da hayvan ve yem reticilerinin u anda tm tarmsal deneklerin yarsndan fazlasn ald srece, tarm politikalarnn yenilenmesi zellikle nemlidir. te yandan, Doal Kaynaklar Savunma Kurulu gibi evreci gruplar, ABD'nin batsndaki kamu arazilerinde bulunan otlaklara verilen denekleri hedef almaktadr. Ayrca Kaliforniya'daki Dnyay Kurtarma ve Birleik Krallk'taki Vejeteryan Topluluk gibi hayvan haklarn savunan gruplar, tketici snfn daha az et yemenin yararlar konusunda eitmektedir.

Tketicilerin beslenme dzeninin dier evresel bedelleri, ne yediimizden daha ok, yediklerimiz bize ulamadan nce olanlardan kaynaklanmaktadr. Tketim toplumunda, yiyecek ve ieceklerin ilenmesi, paketlenmesi, datlmas ve saklanmas dnyaya yk olacak ekilde gerekletirilmektedir. rnein, ABD'de tketici besin zincirinin btn tm enerjinin % 17'sini kullanmaktadr; bu oran iftlik hayvanlarnn retimi iin % 3, dier trlerdeki tarm iin % 3, gdalarn ilenmesi ve paketlenmesi iin % 6 ve nakliye, sat, dondurma ile besinlerin piirilmesi ve daha sonra bulaklarn ykanmas iin de % 5 olmak zere eitli dzeylerde ortaya kar.

Yeterli dzeyde yaplan bu ileme ve paketleme biimi, gdalarn bozulmasn ve kirlenmesini nlemektedir. Fakat tketici snfnda -vr zvrla beslenen snfta- bunlarn ou gereinden fazladr ve insanlar beslemenin ekolojik ykn artrmaktadr. Dondurulmu gdalarn retilmesi iin kullanlan enerji genellikle tazelerinin retilmesi iin gerekenden 10 kat daha fazladr. Ne yazk ki tketici snfnn eilimi -ki bu phesiz, kadnlar almak iin evin dna ktklarnda erkeklerin ev ilerinden bazlarn stlenmekteki baarszlklarndan kaynaklanr- taze gdalar yerine dondurulmu gdalar kullanmak ynndedir. 1960'da Amerikallarn yedii patatesin % 92'si tazeydi; 1989'da ise ou Fransz usul kzartma olmak zere, taze patatesle neredeyse eit miktarda dondurulmu patates tketmilerdir. 1987'de Japonya'daki maaza sahipleri buzdolaplarn her hafta 300 ton souk ya da dondurulmu pizza ile doldurmu, seksenlerde Bat Avrupa'da kii bana den dondurulmu gda satlar iki katna kmtr.

Tketici snfina ynelik olarak hazrlanan gdalarn paketlenmesi, iin ok miktarda metal, cam, kat , karton ve plastik harcanmaktadr. ABD'de kullanlan alminyumun -retilmesi en youn enerjiyi gerektiren metalin- drtte biri konserve kutularn oluturmaktadr ve bunlarn yaklak olarak yars topraa atlmaktadr. Aslnda ABD, yedi lke dndaki tm lkelerin her tr amala kullandndan daha fazla

36

alminyumu konserve kutusu eklinde atmaktadr. Japonya'da merubat kutular alminyumun en hzl genileyen kullanm alandr ve oluklu kartonlarn yars ilenmi gdalarn paketlenmesinde kullanlmaktadr. Arlk olarak lldnde, gda ambalajlar, ABD'deki kentsel kat atklarn bete birini -seksenlerin sonunda kii bana ylda 130 kilogram- oluturmaktadr ve hacim olarak lldnde de ok daha byk bir oran elde edilir.

Ambalajlarn ou tamamen gz boyamaya yneliktir. Bir hafta dayanan domatesler ve yeil biberler , bir yzyl boyunca dayanan polistiren ve plastik kaplarda satlmaktadr. Ayrca eilim daha az deil, daha fazla paketlenmi gdalara dorudur. Tek bir rnek vermek gerekirse, Packaging adndaki bir derginin aratrmasna gre, orta yan zerindeki yalnz yaayan Amerikallar, 1990'da % 18 orannda haftada en az defa tek kiilik paketlenmi gda kullanrken, 1991'de bu oran % 27'ye ykselmitir.

Paketlenmi gdalarn dnya apnda artan tketimi, belki de en ak ekilde iecek endstrisinde grlmektedir. Tketici snf, tek kullanmlk kaplarda bulunan bira, soda, ie suyu ve dier hazr ticari iecekleri giderek daha fazla imektedir. Tuhaftr ki, musluk suyunun en saf ve ulalabilir olduu yerlerde bu suyun iecek olarak kullanm azalmaktadr. u anda musluk suyu, endstrilemi lkelerdeki ieceklerin genellikle yalnzca drtte birini oluturmaktadr. Olaanst bir rnek olarak ABD ele alndnda, 1990 ylnda kii bana den alkolsz iecek tketiminin 182 litreye ularken (dnya ortalamasnn yaklak olarak yedi kat), su iiminin141 litre olduu grlr. Dier bir deyile, Amerikallar artk mutfak musluundan itikleri sudan daha fazla soda imektedirler.

Alkolsz iecekler dnyada frtna gibi esmektedir. Uluslararas tketim 1980'de 64 milyar 330 ml'lik porsiyondan 1990'da tahmini olarak 85 milyara kmtr. Bu artn byk blm iki firmann, rnlerini dnya zerindeki tm lkelerde satan PepsiCo . Ltd. ile Coca - Cola Company'nin, kendi aralarndaki ateli rekabeti sayesinde gereklemitir. zellikle Coca - Cola, iletme gelirlerinin % 80'ini ABD'nin dndan salayan dnya apnda bir irkettir. Bir ticaret dergisi olan Adweek , bu markann baarsndan ylesine etkilenmitir ki bu rnn dnya apnda pazarlamadaki uzmanln iki sayfalk bir blmde Hitler'in, Lenin'in, Napoleon'un ve bir kola iesinin resmini yaynlayarak vmtr. Manette ise, "lerinden yalnzca birisi tm dnyay ele geiren bir sefer yapt." yazs yer almaktadr. irket, rnleri iin snrsz pazar grmektedir. Coca - Colagenel mdr Donald R. Keough yle demektedir: "Endonezya'y -Ekvator zerinde 180 milyon nfuslu, 18 ya ortalamasna sahip ve alkoln Mslmanlk dinince yasak olduu bir lkeyi- dndmde, cennetin neye benzediini bildiimi hissediyorum."

Alkolsz iecek kutular atlmak yerine yeniden doldurulsayd, dnya apnda bylesi bir pazarlama hibir ekolojik zarara neden olmazd. Kendi iinde hibir iecek doa iin zellikle tehlikeli deildir. nemli olan ieceklerin ne ekilde paketlendikleridir. Dnyann yoksul ve orta gelirli snflarnn satn ald az miktardaki bira ve alkolsz iecein neredeyse tamam depozitolu ielerdedir ve itikleri ay benzeri eyler de en dk dzeyde paketlenmitir, kuru biimde nakledilmektedir ve yerinde hazrlanmaktadr.

Bunun aksine tketici snf susuzluunu, giderek daha fazla miktarlarda, kullanlp atlan kutulardaki ieeklerle gdermektedir . Dnya her yl en az 200 milyar ie, teneke kutu, plastik kutu ile kat ve

37

plastik bardak yapp atmaktadr. Tek bana Tetra Pak irketi -en byk ok katl kat , folyo ve plastik iecek kutusu reticisi- 1989 ylnda tm dnyada 54 milyar kutu yapmtr. Kuzey Amerika'da ve Avrupa'nn byk bir blmnde neredeyse tamamen kullanlp atlan kutular yer almaktadr ve bunlarn kullanm 1980 ylnda ticari ieceklerin % 30'u kadar iken, 1987 ylnda artan ticari iecek saysnn % 70'i kadar ykselmitir ve Japonya'da da hzla artmaktadr. Japon tketiciler aylarn ve kahvelerini bile artk daha byk bir oranda tek kullanmlk kaplarda imektedirler; 1990 ylnda kii bana yaklak 80 kap kullanlmtr.

Tketici snf aslnda gda ambalajlarnn byk blmnden memnuniyetle kurtulabilir. Pek ok yerdeki usanm bireyler imdiden rahatszlklarn ifade etmektedir. Birleik Krallk'taki Kadnlar evre Dernei, ksa bir sre nce "Paketlemek, Bir Tr almaktr" adl bir kampanya dzenleyip, yelerini alveri arabalarn doldururken gdalardaki fazla ambalajlar yrtmaya davet etmitir. uras aktr ki ambalajdan, ne kadar az rnde kullanlrsa o kadar ok yarar salanabilir. rnein, pek ok nc Dnya lkesinde olduu gibi Nikaragua'da da mahalle bakkalndan meyve suyu almak isteyen aileler yanlarnda bir srahi gtrmektedirler.

Depozitolu alkolsz iecek ieleri, evrecilerin son yllarda akllara durgunluk verici bir zafer elde ettii Avrupa'da bir geri dn sreci geirmektedir. On yldan uzun bir zaman nce Danimarka'daki gruplar ambalajsz tketime son noktay koyup, kullanlp atlabilen bira ve alkolsz iecek kaplarnn kullanmna ulusal bir yasak koydurmay baarmlardr. Gerekten de, lkedeki her bir iecek kab yeniden doldurulmaktadr. Finlandiya, Almanya, Hollanda ve Norve de yiyecek ve iecek ambalajlarnn yeniden kullanlmasn ve geri dnmn artrmak yolunda hzla ilerlemektedir ve tketici snfnn yaad pek ok yerdeki eylemciler, kaplar iin bir defa kullanlmann yeterli olmad felsefesini yaymaktadrlar. rnein, Yeni Zelanda'da byk evre grubu, ksa bir sre nce kullanlp atlan plastik kavanozlarn kullanlmaya balanmasna kadar, neredeyse lkedeki tm st tayan depozitolu cam st ielerinin kullanlmasn srdrmek iin "ielerimizi Kurtarn" adnda bir kampanya balatmtr.

Zengin beslenme dzeni, uzun mesafe nakliyesine baml olduu iin de ekolojik bir fatura kartmaktadr. Getiimiz yzyl boyunca, farkl rnler reten kk iftlikler yerlerini tek rn veren mega -iftliklere brakm ve nakliye cretleri tketicilerin gelirlerine oranla dm, bylece de besinler pazarlanmak zere daha nceleri hi olmad kadar uzak mesafelere tanmtr. Bugn Kaliforniya -yksek bir enerji maliyetiyle- ABD'nin taze besin retiminin % 40'ndan fazlasn salamaktadr. Bir demet marulun Kaliforniya'dan New York'a tanmas, yetitirilmesinden kat fazla enerji gerektirmektedir. Tipik bir Amerikan yiyeceinin tek lokmas iftlikten yemek tabana gelinceye kadar 2 bin kilometre yol almaktadr.

Amerikallarn itikleri su bile bugn daha uzun mesafeler kat etmektedir. Artan ie suyu tketimi, genellikle musluktan akan sudan daha saf olmayan suyun yk tamaclnn en verimsiz enerji kullanan yolu olan kamyonla tanmasn gerektirmektedir. Hatta bu suyun bir ksm da okyanus tesine tanmaktadr: 1989'da Amerikallar 190 milyon litre ithal su satn almlardr. BM tarafndan Gvenli Su ve Temizlik On yl olarak adlandrlan seksenlerin byk ironilerinden birisi, bir milyardan fazla insana gvenli ime suyu salamak zere yaplan uluslararas yardm programlar fon yetersizlii yznden baarsz olurken, dnyann her yanndaki tketici snf yelerine rnn ulatran Perrier'nin elde ettii

38

olaanst ticari baardr.

Gda satlar da, gdann kat ettii mesafeyi uzatacak ekilde deimitir. Her trden alveriin daha byk marketlerde younlamas ara kullanmn artrmtr. Amerikallarn 1969'da kat ettikleri tm yolun % 2'si gda alverii dahil olmak zere alveri yapmak iin kat edilirken, 1983'te bu say % 13 olmutur. Hala dnyann byk blmnde hakim olan mahalle manavlar, frnlar ve kasaplar ABD'de yllar nce ortadan kalkmtr. imdi ise bunlarn yerine geen spermarketler yerlerini hipermarketlere brakmaktadr. Seksenlerde spermarketlerin says onda bir orannda azalm, ortalama zemin alan yars kadar artm ve depolanan gdalarn says iki katna karak 30 bine ulamtr. te yandan, zellikle paketlenmi ve ilenmi yiyecekler zerinde duran marketler de hipermarketler arasnda alan boluu doldurmakta gecikmemi, 1980'den bu yana saylar yars kadar artmtr. Uzak hipermarketler ile arada kalan marketler arasnda kutuplaan gda satnn net etkisi hem ara kullanmn, hem de hazr gda tketimini artrmak olmutur.

Tketici snfn besleyen erzak hatlar dnyay evrelemektedir. Bu hatlar byk ehir spermarketlerinden Filipinler'deki ekim alanlarna, Amerika'daki tahl tarlalarna, Afrika'daki otlaklara ve Hindistan'daki baharat iftliklerine almaktadr. Kuzey Avrupallar, Yunanistan'dan gelen marullar yemektedir. Japonlar, tonlarca Avustralya devekuu eti ve uak ykyle Amerikan kiraz tketmektedir. Amerikallarn yedii zmn drtte biri, 7 bin kilometre uzaktan, ili'den ve itikleri portakal suyunun yars da Brezilya'dan gelmektedir. Avrupallar, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi uzak yerlerden meyve almaktadr. Tketici snfinn masalarn ssleyen iekler bile ok uzaklardan gelmektedir. Avrupallarn klk erza Kenya'daki iftliklerden uakla getirilirken, Amerikallarnki de Kolombiya'dan getirilmektedir.

Dnyadaki bu erzak hatlar, ters dtkleri dnya ekosistemleri zerinde silinmez izler brakmaktadr. Malezyal iftiler, tketici snfi iin eker yaplacak olan kakaolarn zerine -ABD'de kullanm yasak kimyasal maddeler olan- lindan ve aldrin skmaktadrlar. Amerikal, Avrupal ve Ortadoulu tketicilere ihra etmek iin sr yetitirilmesi, Gney ve Orta Amerika'daki milyonlarca hektarlk yamur ormannn ortadan kalkmasndaki sebeplerden birisi olurken, Botswana'daki , Avrupa iin sr eti reten ticari iftlikler lkedeki g eden antilop srlerinin byk blmn ortadan kaldrmtr.

Ky ekosistemleri de bu durumdan etkilenmektedir. Karayipler'deki Saint Lucia'da bulunan muz ekim alanlar adann tropik orman alannn byk blmnn yerini alm ve kk iftlik sahiplerini tepelere doru srmtr. Onlarn yakp ykarak rn yetitirmeleri ise topran aknt ynnde anarak kydaki deniz bitkilerini kuma bomasna sebep olmaktadr. Fiji'de bulunan 4 bin hektarlk mangrov orman, tarm alanna dntrldnde verimsizletii halde, yerini Avrupa Topluluu'na kaynak olan eker ekim alanlarna brakmtr ( Mangrovlar, bitki ve hayvan yaam biimlerinin ok verimli bir ekilde yetitii hafif tuzlu su bataklklardr; bu yaam biimleri denize akan tatl sudan besinleri szerler, ky blgelerini erozyondan korurlar ve yavru balk ve kular iin korunakl bir fidanlk olutururlar).

Tropik lkelerin kylar boyunca yaplan karides ve kabuklu deniz rn yetitiricilii dnyann mangrov

39

ormanlarn yok etmektedir. rnein Ekvador Cumhuriyeti bir zamanlar Pasifik kenarnda uzun bir mangrov kemeri ile snrlanm durumdayd. lkenin gerekte 177 bin hektar olan mangrovlarnn 100 bin hektar gibi byk bir blmnde bugn ou ABD'ye ve Japonya'ya satlan karidesler retilmektedir. Endonezya, Panama ve Filipinler de ky ormanlarn, ihra edilmek zere retilen karidesler uruna hzla kaybetmektedir. te yandan, kydan uzakta, deerli balk trleri insafszca elde edilmeye allmaktadr. Byk okyanusta yaayan ve Japonlarn ok sevdii mavi yzgeli ton balklar yok olmaya doru gitmektedir; saylar 1970'de yaklak 250 milyon iken 1990'da 20 bine kadar dmtr. Ayn ekilde, ABD'de seksenlerde grlen Cajun -tipi lekeli krmz balk modas da Meksika Krfezi'ndeki yumurta dken balk poplasyonlarn tehlikeye atmtr.

Baz endstri lkelerinde uzun mesafeli gda nakliyesi akmyla mcadele eden topluluklar, ehir sakinlerinin iinde yaadklar evreye bal olduklar duygusunu glendirerek, yerel iftilerle olan balantlar yeniden artrmak iin yaratc yntemler bulmaktadrlar. nc Dnya lkelerinde yaygn olan semt pazarlar, endstrilemi lkelerde bir rnesans yaamaktadr. Massachusetts, eyalette 60'dan fazla semt pazar kurmak zere yetmilerin sonlarndan bu yana yakn evre ve kk iftlik gruplar ile alrken, bunlarn New York Eyaleti'ndeki saylar seksenlerde on kat ykselmitir.

Semt pazarlar, tarla ile yemek masas arasndaki mesafeyi ksaltmakta, bu ekilde de enerji tasarrufu salamakta ve paketleme ihtiyacn azaltmaktadr. Ayrca bu pazarlar genellikle gda israfn da bete bir orannda drmektedir; nk, bir spermarketin steril koridorlarnda grseler almay reddedecekleri, allmn dnda bir biime ve boyuta sahip rnleri iftilerden satn almak insanlar memnun etmektedir. Ayn amla Minnesota'daki Saint Olaf ve Carleton niversiteleri ile Arkansas'daki Hendrix niversitesi kafeteryalar rencilerin yrtt evre aratrmalarn izleyerek yerel iftliklerden alveri yapmaya balamlardr.

Japonya'daki Seikatsu Klb Tketici Kooperatifi, yerel satn alma ve paylam gruplar araclyla 170 bin aile ile daha geni apta balant kurmakta ve bu ailelerin yzlerce rn binlerce evreye duyarl reticiden ve organik iftliklerden satn almalarn koordine etmektedir. 1965'de kurulmu olan Klp , bugn yelerinin yaad topluluklarda dzinelerce merkeze sahiptir ve buralarda, organik yiyeceklerden ocuk bakmna kadar, eitli hizmetler vermektedir.

Ulusal Demiryolu Yolcular Dernei ( Associationof Rail Road Passingers ), uzun mesafe kamyon tamaclna saldrmakta, ABD Kongresi'ni, kamyonlara dier otoyol kullanclar pahasna yardm eden ve enerji verimi yksek olan demiryolu tamacln dezavantajl duruma getiren yakt vergilerini yeniden dzenleme konusunda ikna etmeye almaktadr. Tm bu yollarla gda eylemcileri ve tketim toplumunun dier yeleri, dnyann orta gelirli snfn besleyenlere benzer yerel erzak hatlarn canlandrmak iin almaktadrlar.

Eer dnyadaki tm insanlar tketici snfnn et, ar paketlenmi ve ilenmi yiyecek ve iecekler ve ok uzak mesafelerden nakledilen zel besin maddelerinden oluan bir beslenme dzeni uygulasalard, yalnzca yiyecek ve iecekler iin, ayn derecede byk miktarlarda doal kaynakla beraber, u anda tm

40

amalar iin kullandmzdan daha fazla enerji kullanrdk. O zaman da, dnya apnda yiyecek ve iecek yenileme sistemlerinin en byk hedefi, yoksullar ve orta gelirlileri tketici snfna ykseltmek deil, bu grubu birbirine yaklatrmak olurdu. Orta gelirli snftan bol miktarda yerel olarak yetitirilmi rn ve temiz ime suyundan oluan bir men. Tketici snfndan kk, ok randmanl buzdolaplar, gelimi ocaklar ve ykanmak iin scak su gibi teknolojiler gelirdi. Byle bir yaknlama daha salkl bir gezegende yaayan ve daha salkl insanlar yaratabilirdi.

V. Blm

Ulam ve evre

Endstri andan nce talihli ve talihsiz olan kiilerin seyahat ettikleri hzlar arasndaki fark yalnzca atlarla insanlarn ortalama yry hzlar arasndaki fark kadard; zenginler ata binmekteydi, yoksullar ise yrmekteydi. Bu ikiye ayrlma durumu yzyllarca srmtr; Fransz felsefeci Paul Valery'nin bu yzyln balarnda yazd gibi, " Napoleon, Julius Caesar'dan daha hzl yolculuk etmiyordu." Fakat bu kategoriler, getiimiz yzyllar boyunca hzla artmtr. Zenginler atlardan trenlere, oradan da otomobillere ve jet uaklarna getike, maksimum hz, yakt ihtiyacn artrarak ykselmitir. Yoksullar hala yaklak olarak her zamanki hzlarnda yrmektedirler, fakat zenginler hzlarn, bir atn hz olan saatte yaklak 10 kilometreden bir jetin hz olan saatte 1000 kilometreye kadar ykseltmilerdir.

Zenginlerin tarihsel geliimi dnyadaki ekonomik snflarn ulam modelleriyle pek paralel deildir; yryen yoksullar, bisiklete, trene ve otobse binen orta gelirli snf ve otomobil kullanan tketici snfi. Son olarak, tketici snfnn en zengin yeleri de dnya jet sosyetesini oluturmaktadr. Bu merdivende oluan her bir st basamakla birlikte evre, yaktlarn yaratt hava kirliliinin verdii zarardan daha byk bir zarar grmektedir. Yrmek ve bisiklet kullanmak gerekten hibir ekolojik zarara sebep olmaz ve kiinin en son yedii yemek dnda hibir yakt gerektirmez. ehir ii seyahat iin otobsler, metrolar ve tramvaylar, bir kiiyi bir kilometre uzaa gtrmek iin zel arabalarn kullandndan kabaca sekiz kat daha az enerji kullanmaktadr. Uzun yolculuklar iin ise, trenler ve otobsler, ticari j etlerin onda biri ve zel uaklarn yirmi yedide biri kadar enerjiye gereksinim duymaktadr.

Yryen yoksullarn elbette ok az hareket kabiliyeti vardr. Bunlarn pek ou doduklar yerin 100 kilometreden daha uzana asla gitmezler. lerine kolayca varamayarak, okula gidemeyerek, salk kliniklerine ulaamayarak, ikayetlerini hkmet dairelerine iletemeyerek ya da byyen seyahat tecrbeleri ile ufuklarn geniletemeyerek, ulam eksiklii tarafndan ciddi ekilde engellenmektedirler. Bu insanlar Andlar'daki ssz, rzgarlara ak bir vadi olan "Kularn Nehri" Pilcomaya gibi yerlerde yaamaktadrlar. Kerpi kulbeleri arasndaki byk arazileri yryerek gemek, bu topraklarda yaayan koyun obanlar ve kendi geimlerini ancak salayan iftiler iin hayatta kalmay bir mcadele haline

41

getirmekte ve toplumsal ziyaretleri nadir klmaktadr.

zellikle in'deki orta gelirli snf, ksa seyahatlerde bisiklet kullanmaktadr. Kilometre hesabyla bisikletler herhangi bir aratan daha ucuzdur ve nc Dnya lkelerinin ou yerinde fiyatlar 100 dolardan daha dktr. Yaplar gerei hafif olan bisikletlerin retilmesinde az miktarda malzeme kullanmna ihtiya vardr ve basit olmalar da onarmlarn olduka kolay hale getirmektedir. Hintli bisiklet tamircileri lkenin her yerinde caddelerin kelerine birer hasr yayp, zerine birka alet koyarak tezgah amaktadrlar.

Demiryollarnn bulunduu yerlerde orta gelirli snf uzun yolculuklar tren ile yapmaktadr. rnein, Hindistan'daki ve in'deki demiryolu sistemleri her gn ilerine giden ya da rnlerini pazara tayan milyonlarca kiiyi tamaktadr. Bu demiryolu sistemleri tketici snfna kalabalk ve yetersiz grnebilir, fakat dk maliyetleri gz nnde bulundurulduunda, bu sistemler olduka iyi ilemektedir. Orta snfn bunun dndaki ulam otobsler, yk arabalar, kamyonlar, modifikasyondan geirilmi olan jipler ve dzinelerce dier geici ara yoluyla salanmaktadr.

Bu trenlerin ve otobslerin ou, bugn endstri lkelerinde kullanlan modellerle karlatrldnda savurgan, kirlilie yol ac ve tehlikelidir; ilerinde kenarlara tutunan dzinelerce insann bulunduu otobsler Lagos, Karachi , Guatemala City ve yzlerce dier ehrin caddelerine siyah mazot duman vermektedir. Fakat, toplu halde ele alndnda bu modas gemi aralar, bunlara edeer zel araba filolarndan daha az kirlilie yol aan ulam sistemleridir ve orta gelirli snfn iyerlerine, okullara ve alveri merkezlerine karlayabilecekleri cretlerle ulaabilmelerini salamaktadr.

Bunun aksine tketici snf, dnyadaki tm insanlarn atmosfere zarar vermeden ve byk toprak alanlarn asfaltla kaplamadan kullanamayaca ulam biimleri olan zel otomobilleri ve jetleri kullanmaktadr. Tketici snfnn yeleri olan bizler neredeyse tm dnyann kulland kadar ara kullanmaktayz. 1988'de kii bana den araba kullanm Kuzey Amerika ve Bat Avrupa'da 4 bin kilometreyi aarken, verilerin salanabildii gelimekte olan lkelerde kii bana den otomobil kullanm bin kilometre dzeyinde ya da bunun altndayd. Bisiklet ve demiryoluna dayal mkemmel ulam sistemiyle Japonya, kii bana2510 kilometre ile bu ikisi arasnda kalmaktayd (bkz. Tablo 6-1 ).

Kuzey Amerika ve Avustralya'daki hemen her evde bir araba bulunmaktadr ve Bat Avrupa'daki evlerde de bu oran byktr ve giderek artmaktadr. Japonya'da ise bu oran 1970'de % 20 iken, 1988'de % 72'ye frlamtr. Otomobil snf, Bat Avrupa'da ve Gney Kore, Brezilya gibi yeni endstrilemekte olan lkelerde de hzla genilemektedir. Tketici snfnn st tabakalarnda aileler evlerine ikinci arabalar eklemektedirler. imdiden Fransa'daki evlerin bete birinde ve Amerika'dakilerin yarsnda en az iki araba vardr. Gerekten de, ABD'de yeni yaplan evlerin te ikisinde iki araba iin garajlar yer almaktadr.

42

Tablo 6-1 . Kii Bana Den Otomobil Kullanm, 1988

lke-Otomobille Seyahat (kii bana den ara kilometresi)

ABD-8870

Bat Almanya-6150

Birleik Krallk-4730

talya-4030

Japonya-2510

Arjantin-1000

Polonya-710

Gney Kore-210

Tayland-190

Kamerun-120

Baz lkelerin verileri daha nceki yllara aittir.

43

Dnya apnda otomobil endstrisinin en byk pazarlama baars, makineleri kltrel ikonlara dntrm olmasdr. Fransz dnr Roland Barthes yle demektedir: "Bugn arabalar byk Gotik katedrallerin neredeyse aynsdr... bilinmeyen sanatlar tarafndan tutkuyla tasarlanan ve kullanm asndan olmasa bile grnt olarak bunlar... tamamen sihirli nesneler olarak deerlendiren... tm insanlar tarafndan tketilen, bir an mkemmel yarats."

Yksek performansa sahip aralarn, bu zel vasflara nadiren ihtiya duyan ehirliler arasndaki poplerliinde, otomobil pazarlayclarnn sembol maln kendisinden daha nemli hale getirme konusundaki becerileri aka grlebilir. Japonya'da ve Hindistan'da gen iadamlar bir yn zellie sahip Range Roverlar ve Jipler ile bir arazi grnts vermektedirler. ABD'de araba satn alan kiiler yakt ien, yksek gce sahip motorlar aramaya balamlardr: 1982'den bu yana Amerikan arabalarnn otoyol hzna ulamalar iin geen ortalama zaman her yl azalmaktadr. Amerikal ehir sakinleri de, yakt ekonomisi asndan binek arabalarna oranla % 25 daha pahal olmalarna ramen, eskiden olmad kadar fazla sayda pikap satn almaktadrlar. Yetmilerin bandan bu yana bu tr hafif pikaplarn otomobil satlar iindeki pay katna kmtr ve bugn bunlar, yollardaki tm zel aralarn % 18'ini oluturmaktadr. Avrupa yollarn nceden yalnzca Kuzey Amerika'da grmeye alk olduumuz byk arabalar doldurmaktadr ve seksenler boyunca Japonya'da seri otomobiller olan BMW'lerin sat on kat artmtr.

Tekrarlanan felaketlerin sorumluluunu ister lks, ister kk arabalar kullanyor olalm, her iki ekilde de otomobil kullanan bir snfinn yeleri olarak her birimiz paylamaktayz. Sahip olduumuz 450 milyon ara, her yl trafik kazalar sonucu meydana gelen eyrek milyon lmden, fosil yaktlardan ortaya kan dnya karbon yaymlarnn en az % 13'nden ve hava kirliliinin, ses kirliliinin ve asit yamurlarnn daha byk bir blmnden dorudan sorumludur.

Binek otomobilleri iin gereken yakt dnya petrol tketiminin drtte birinden fazlasn oluturmaktadr ve bunlarn retilmesi de ek bir enerji gerektirmektedir. Bu yaktn topraktan pompalanmas, arand blgelerdeki ekosistemleri tehlikeye atmaktadr. Petrol irketleri bir yandan kolay ulalabilen alanlarda kuyu aarken, bir yandan da Alaska tunduras ya da Ekvador yamur ormanlar gibi uzak vahi alanlarda ya da denizin aklarnda giderek daha fazla kuyu amaktadrlar. te yandan petroln rafine edilmesi, enerji younluu asndan ABD retim endstrileri arasnda ilk srada ve toplam kirlilik yaym asndan da drdnc srada gelmektedir.

1990'da tipik bir Amerikan arabasnn yapmnda1000 kilogram demir, elik ve dier metallerle100 kilogram plastik kullanlmaktayd ve bu da, otomobil endstrisini lkenin bata gelen metal tketicilerinden birisi ve nemli bir plastik kullancs haline getirmekteydi. Metal ve plastik retimi, petrol retimi gibi, yksek olumsuz etkiye sahip giriimlerdir ve enerji younluu asndan ABD retim endstrileri arasnda metal ikinci, plastikse beinci srada yer almaktadr. Metal retimi ayn zamanda toplam kirlilik yaym asndan da nc sradadr.

44

Arabalarn sebep olduklar kirliliin ve tkettikleri kaynaklarn yan sra, bunlara yer bulmann da toprak zerinde nemli olumsuz etkileri vardr. ABD'de yollar, park yerleri ve arabalara ayrlan dier alanlar ehir alannn yarsn igal etmektedir; btn lkedeki asfalt, Georgia eyaletinin kapladndan daha fazla alan kaplamaktadr. Otomobilin hakim olduu her yerde asfalt topran zerini kapatmaktadr. Tarlalar park yerlerine ve ormanlar da karayollarna dnmektedir. 1970-1988 yllar arasnda, ABD devlet otoyol sisteminin byk blm tamamlandktan ok sonra, Kuzey Amerika'daki asfaltlanm yollar % 61 orannda uzamtr. Ayn dnem boyunca Bat Avrupa, asfaltlanm yollarn uzunluunu iki katndan fazlasna ve Japonya da be katnakartmtr .

Arabalar ayn zamanda ehirler yayldka, kamu ulam kreldike ve banliy alveri merkezlerinin says arttka toplumlar ve gnlk yaamn zelliklerini yeniden biimlendirmektedir. yerleri bile danklamaya balamtr; rnein, San Francisco Bay blgesinde oturanlarn yalnzca yars yaadklar kentte almaktadr. zel arabann salad byk hareket kabiliyetinin, insanlara zamandan tasarruf ettirmek yerine, onlarn gidebilecei uzakl artrmak gibi, manta aykr grnen bir etkisi vardr. rnein, seksenlerin sonlarnda zaman kullanmyla ilgili olarak yaplan aratrmalar, arabalarn ok fazla bulunduu ABD ile neredeyse hi araba bulunmayan Sovyetler Birlii arasnda evden i yerine ortalama gidip gelme sreleri asndan ok az fark bulunduunu ortaya koymutur. Sovyet vatandalar her durumda yarm saat boyunca ya yrmekte ya da otobse binmekte, uzak banliylerde yaayan Amerikallar ise ayn sre boyunca araba kullanmaktayd.

Gnlk yolculuk mesafelerinin uzatlmasnn kanlmaz sonucu olarak ie, okula ya da sinemaya toplu tama aralar ile gitmenin neredeyse imkansz oluu Kuzey Amerika'da ve Avustralya'da grlmektedir. Bylece, arabalarn tevik ettii yaylma, onlar vazgeilmez hale getirmektedir. Toplu tamann hala yaygn olduu Japonya'da bile otomobilin etkisi hissedilmektedir. Restoranlar, oteller ve dier turistik tesisler tren istasyonlarndan uzaa ve otoyollarn yaknna doru kayd iin, tren ile tatile kmak giderek glemektedir.

Tketici snf iin i ile ev arasnda gidip gelirken geen daha fazla zaman, daha fazla yaylma ve giderek ktleen kalabalk, arabada geirilen daha fazla zaman anlamna gelmektedir; alan Amerikallar bugn haftada dokuz saatlerini direksiyon banda geirmektedirler. Bu "evden uzak evler" saylabilecek aralar daha rahat hale getirmek iin araba reticileri seimlik aksesuarlara ynelmektedir. ABD arabalarnn 1960'da % 5'inde havalandrma cihaz varken, bugn % 92'sinde vardr. Havalandrma cihaz, bir arabann iklim deiikliine etkisini te iki orannda artrmaktadr ve atmosfere ozona zararl kloroflorokarbonlar vermektedir. Doksanlarn sonuna kadar kompakt disk alarlar byk olaslkla yeni arabalarn ounda bulunacaktr ve frnlar ile telefonlar da pek fazla uzakta olmayabilir. Bu gidiin mantksal sonucu otomotiv analizcilerinin "araba kozas" olarak adlandrdklar, srclerin drt tekerleklilerini kahve makineleri, faks cihazlar, televizyonlar ve modern bir evin dier kk aletleriyle donanm birer elektronik kozaya dntrmeleri olgusunda aka grlmektedir. Otomobil snfnn en st basamanda daha uzaa, daha hzl giden ve evreye herhangi bir gruptan daha fazlasna mal olan dnya jet sosyetesinin yeleri oturmaktadr. Havayolu ile seyahat fevkalade artmaktadr; yolcu saylar seksenlerin sonlarnda yllk % 5 orannda artmtr ve bu on yln sonunda dnyadaki havayolu irketleri ylda bir milyardan fazla bilet satmaya balamtr. 1990'da yolcular havayolu ile 1,8 trilyon kilometre yol kat etmitir ki bu insanlarn 1950'de kat ettiinin 52 katdr. Bu seyahatlerin byk blm dzenli yolculuklar havayolu ile yapmay maddi olarak karlayabilen kk bir grup tarafndan yaplmtr. rnein, i hatlardaki uularn % 41'ini yalnzca 4 milyon Amerikal yapmaktadr.

45

Havayolu ile seyahat, araba kullanmnn bile evreyle dostmu gibi grnmesini salamaktadr. Jetler, her yolcuyu bir kilometre tamak iin arabalardan % 40 orannda daha fazla yakt kullanmaktadr ve havayolu ile seyahatlerin byk blm araba yolculuklar pahasna deil, tren ve otobs yolculuklar pahasna gelmektedir, dolaysyla da uzun mesafe yolculuklarnn en az enerji tketen biiminin yerine en fazla olann koymaktadr. Uaklar karada insanlarn soluyabilecei yerlerde pek fazla hava kirliliine sebep olmasalar da, daha yksek irtifalarda ok fazla kirlilik oluturmaktadrlar.

Uaklar, dnya apnda fosil yaktlarnn ortaya kard karbon yaymlarnn yaklak olarak % 3'nden sorumludurlar ve dier yaymlar onlarn kresel snmadaki sorumluluunu byk lde artrabilir. svireli kimyager Robert Egli gibi Avrupal aratrmaclar, uaklarn seyir yksekliinde aa kardklar azotun iki tehlikeli zincir reaksiyonu harekete geirdiine inanmaktadr. Bunlardan birincisi troposferde "kt" ozon yaratmaktadr (ki bu "kt" ozon, bu katmanda etkili bir sera gazdr) ve ikincisi de stratosferdeki "iyi" ozonu yok etmektedir (ki bu "iyi" ozon, bu katmandaki zararl ultraviyole nlarna kar dnya iin bir kalkan grevi yapmaktadr). Uak ile seyahat, zel araba ile seyahat gibi, kaynak kullanm ve evreyi kirletmesi asndan yle youndur ki, dnyadaki tm insanlarn jet sosyete gibi utuu bir gelecek, hayal gibi grnmektedir.

Bunun aksine, orta gelirli snfta bisikletlerin, otobslerin ve trenlerin, son teknolojilerle gncelletirildikleri ve buna ek olarak arabalar ile uaklarn nadir kullanm saland takdirde, herkes iin evre asndan gvenli ulam mmkn olabilecek gibi grnmektedir. Bu ulam ekilleri, kaynak kullanmlar asndan tutumludur ve insanlar gidecekleri yere uygun ekilde ulatracak kadar da hzldr. Otomobil bamllnn azaltlmas, elbette ehirlerdeki dank yerleim biiminin de tersine dndrlmesi anlamna gelmektedir, nk kent sakinlerinin ilerinin pek ounu yryerek ya da bisikletle halletmeleri iin iyi planlanm, sktrlm topluluklara ihtiya vardr.

evre zerinde olumsuz etkisi az olan ulam alternatifi, birka ehir iin imdiden ulalabilir bir hedef tir . sve'in Stockholm kenti yrmeyi, bisiklet kullanmay ve uzun k sresince lkenin bir ucundan dier ucuna kayak yaparak ulamay tevik edecek ekilde planlanmtr. Park alanlar boyunca uzanan yaya yollar, ehrin zerine kurulu olduu pek ok aday evrelemektedir ve Stockholm'n ticari blgesi bisiklet yollar, geni kaldrmlar ve yaya yollar ile sslenmitir. Otobsler bakent boyunca sratle ilerlemektedir ve ulusal otobs ve tren istasyonu kentin merkezindedir. nsanlar ilerine yalnzca yryerek ve bisikletle deil, ayn zamanda kentin dzinelerce kanal ve suyolu boyunca Eskimo balk kayklar ile de gidip gelmektedir. Otomobile baml Kuzey Amerika'da Portland ve Toronto yirmi yldr ehirin yaylmasn kontrol altna almak, insanlar arabalarndan dar kartmak ve otobs ve trenle seyahati yaygnlatrmak iin yaplan almalara sahne olmu ve bu almalarda hava kalitesi ve ehir ruhu konusunda kayda deer sonular elde edilmitir. Stockholm gibi bu ehirler, otomobilin toplumsal hayat iin bir nimet olmaktan ok bir engel olduunu sergilemektedir.

Yine de, tketici snfnn ulam sistemini arabalar ve uaklardan bisikletlere, otobslere ve trenlere doru kaydrmak radikal bir neridir. Ancak youn ve iyi rgtlenmi bir toplumsal bask bu trden genel

46

deiiklikleri beraberinde getirebilir. Neyse ki daha imdiden dnya apnda binlerce kii bu mcadeleye girmitir. Bu insanlarn saylar milyonlarla lld zaman deiiklik hzla gerekleebilecektir.

Bazlar kampanyaya sessizce, bir rnek olma yoluyla nclk ederek katlmaktadr. Massachusetts eyaletinin merkezi Boston'da bir lisede fizik retmeni olan Mark Skinner 1991'de arabasn satmtr ve u anda ie gitmek iin her gn13 kilometre boyunca bisiklet kullanmaktadr. Tketici snfnda bulunan daha milyonlarca kii de arabaya sahiptir; fakat arabalarn brakp, ie ya da baka yerlere giderken yrmekte, bisiklet kullanmakta ya da toplu tama aralarna binmektedir. Baz eylemciler, Maryland eyaletinde bir ulam planlamacs olan ve seksenlerin banda kullanlm bisikletleri ABD'den nc Dnya lkelerindeki salk alanlarna ve retmenlere gndermek zere bir organizasyon balatan Michael Replogle' rnek almaktadrlar. Replogle'n araclk ettii ulusal kampanya, hibe edilen 7 bin bisikletin paketlenip Orta Amerika'ya, Haiti'ye ve Gney Afrika'ya gnderilmesini, oralarda bisiklet maazalarnn almasna yardm edilmesini ve nc Dnya lkeleri hkmetlerine dk enerjili ulam stratejileri konusunda bilgi verilmesini salamtr.

Ulam reformcular, ekonomik bir eilimle, genellikle araba srclerinin lehine olan ulusal vergi yasalarndan ikayetidirler . Birleik Krallk'taki Dnyann Dostlar (FOE- Friendsof Earth ), binlerce ngiliz irketinin alanlarna irket arabas verdikleri iin aldklar vergi indirimine kar bir kampanya yrtmektedir. Baka gruplar da yerel ya da blgesel dzeyde almaktadrlar. rnein, Birleik Krallk'taki yerel FOE ubeleri ehir konseylerine araba trafiini azaltmak iin kesin planlama hedefleri belirlemeleri konusunda bask yapmaktadrlar. Gney Afrika'daki Johannesburg kentinden Myra Alperson , otomobil srclerini yollar bisiklet srcleri ile paylamak zere eitmek gibi konular tevik ederken, Golorado eyaletine bal Boulder'dan Nancy Dutko da -kendisi yaya haklar konusunda yle fazla mcadele etmitir ki sonunda devlet kendisini ulam planlarn insan gcne dayal seyahate uygun olacak ekilde gzden geirmek zere meclis avukat olarak grevlendirmitir. Havayolu ile seyahatin azaltlmasnda sve, endstri dnyasnda nde gelmektedir. 1989'da lkedeki uaklar, aa kardklar her bir kilogram hidrokarbon ya da azot oksit iin 12 kron (2 dolar) vergiye tabi tutulmaya balanmtr.

Baz deiimciler, mesajlarnn duyulmas iin yasal snrlar bile zorlamaktadrlar. Edmonton'lu Tooker Gomberg , trafik skkl iinde sokak tiyatrosu yaparak Kanada'y boydan boya dolamaktadr. Gomberg , bir gaz maskesi takp beyaz bir steril giysi giyerek srclere "kirlilik biletleri" kesmektedir. Rio de Janeiro'dan Ricardo Neves ise, sonucunda ehir idaresinden ana caddelere bisiklet yollar yaplaca szn ald bir kampanya dzenlemitir. dare uygulamada gecikince, Neves ile arkadalar bu ii kendileri stlenip, katlmclarn bisikletle girdii; " bikein" denilen bir gsteri sergilemi ve sokaklara "korsan" bisiklet yollar izmilerdir. Benzer ekilde, yerel sakinler Almanya'nn Hamburg ehrindeki 30 ilek caddeyi 1991 Eyll aynda, daha dk hz snrlar, yayalardan yana olan trafik kstlamalar ve otobslerle bisikletlere ayrlm yollar ile ilgili isteklerini vurgulamak zere kapatmlardr.

Yntemleri ne olursa olsun, ulam reformcular artk otomobilin sesinin, kirliliinin ve savurganlnn hakim olmad, arabalarn daha az kullanld, nk onlara daha az ihtiya duyulan, evlerimize daha yakn yerlerde altmz ve alveri yaptmz, ksa yolculuklar toplu tama aralaryla gerekletirdiimiz ve daha uzun seyahatlere ounlukla trenle ktmz bir ehrin hayalini paylamaktadrlar. Stockholm ve Toronto gibi ehirlerde elde edilen baarlardan etkilenen ve Los

47

Angeles ve Mexico City tkanklklarndan gzleri korkan bu reformcular, kresel yaknlama hedefi ile kesien bir gndemi zorlamaktadrlar. Otomobil snfnda olan bizler, yryenler snfndakilerle bisiklet, otobs ve trenlere binerek orta yolda bulumalyz.

V. Blm

Yaamn Asl

Tketim toplumlar genellikle materyalist olarak deerlendirilmektedir; fakat daha derin dnldnde tam tersinin doru olduu grlr. air ve ifti Wendell Berry'nin ileri srd gibi, materyalist insanlar maddi eyleri yalnzca tketmezler, onlara zen gsterirler ve hatta onlar umursarlar: "Ekonomimiz yle bir haldedir ki bir eylere dikkat etmeye 'maddi gcmz yetmez'; igc pahaldr, zaman pahaldr, para pahaldr, fakat maddeler -yaratln asl- ylesine ucuzdur ki onlara dikkat etmeye de paramz yetmez."

Bir toplumun metallere, kimyasal maddelere, kada ve dier maddelere kar tavr, o toplumun doal evre zerindeki olumsuz etkisinin balca belirleyicisidir. Enerji endstrisi gibi hammadde elde eden ve ileyen endstriler, tm insan almalarnn en kirletici, en ok enerji kullanan ve ekolojik adan en ykc trleri arasndadr. Kimyasal madde, mineral, ahap ve kat retimi ABD enerji tketiminin yaklak olarak % 15'ini oluturmaktadr ve yalnzca metal, kimyasal madde ve kat retimi ABD'deki endstriyel kirletici madde yaymnn % 85'ini oluturmaktadr. Eer madde, Berry'nin deyimiyle "yaratln asl" ise, zengin lkeler ok materyalist olmak bir yana normalden bile daha az materyalisttir.

Gelir arttka maddi eylerle ilgilenme istei azalyor gibi grnmektedir. Dnya ekonomi merdiveninin en alt basamanda bulunan ve ounlukla krsal kesimde yaayan bir milyar insann, geimlerini halen yaptklar gibi yaadklan yerdeki arazilerden ve ormanlardan topladklar eylerden salarken, savurganlk yapmaya gc yetmemektedir. Bu insanlarn her gn kullandklar eyler -yaklak yarm kilogram tahl, 1 kilogram odun ve hayvanlar iin yem- kuramsal olarak yenilenebilir kaynaklardr. Ne yazk ki uygulamada toprakszlk ve nfus art genellikle yoksullar, hem evreyi, hem de kendilerini ormanlar, bitkileri, topraklar ve vahi yaam gereinden fazla kullanarak daha da fazla yoksullatrdklar ky ekosistemlerine doru itmektedir.

Maddi adan yoksul olanlar, sahip olduklar az saydaki endstriyel rn -ara gere, bir iki kitap, belki plastik bir kase - dikkatle korumaktadrlar, fakat yenilenemeyen kaynaklardan yaplm olan en temel dayankl rnlerden mahrum kalmaktadrlar. Plastik su borular, sac atlar ya da hafif tekerlekli ve bilyeli arabalar olmadan idare etmeleri gerekmektedir ve radyo, buzdolab ve frn gibi konforlarn

48

eksikliini hissetmektedirler. Genellikle ylda 10'ar kilogram elik ile kat ve bunlar gibi az miktarda imento tketmektedirler (bkz. Tablo 7-1 ).

elik, kat ve imento, toplam madde kullanm iin iyi rneklerdir, nk toplamda nemli bir pay oluturmaktadrlar ve her de dikkate deer bir evresel bedel karlnda retilmektedir. elik retimi, dnya apnda retilen tm metallerin arlk olarak % 90'ndan fazlasn kullanarak metal sektrne hakim olmaktadr. retimin yksek enerji younluu ve retim srasndaki kimyasal tepkimelerin sonucu olarak ortaya kan ve dnya karbon yaymlarnn % 2,5'ini oluturan karbon yaym bir yana, yksek bir ekolojik bedelle kartlan ve tanan yap malzemelerinin byk miktarlarda kullanmn yanstmaktadr. Yine ok fazla enerji kullanan kat fabrikalar da, dier eylerin yan sra, bilinen en kirletici maddelerden birisi olan dioksinleri aa kararak hem havay, hem de suyu ciddi ekilde kirletmektedirler.

Tablo 7-1 . Seilen lkelerde Seksenlerin Sonlarnda Kii Bana Den elik, Kat ve imento Kullanm elik, 1987; kat, 1989; imento, 1990.

lke-elik- Kat(kilogram)-imento (Kii bana den retim)

Japonya-582-222-665

Sovyetler Birlii-582 -36-470

Bat Almanya-457 -207-476

ABD-417-308-284

Trkiye-149-8-436

Brezilya-99-27-167

Meksika-93 -40-257

49

in-64-15-185

Endonezya-21-5-73

Hindi stan-20- 3-53

Nijerya-8-1-31

Banglade-5-1-3

Yoksullar gibi orta gelirli snf da maddeleri kullanmada tutumludur. Onlarn mtevaz konutlar ve aralar, tavan vantilatrleri, mutfak lavabolar ve dier dayankl rnleri ile gazeteleri ve izgi romanlar ylda 150'er kilogramdan az elik ve imento ile 50 kilogramdan az kattan salanmaktadr. Bat standartlarna gre modas gemi olan rnler -tavan vantilatrleri grlt kartmaktadr, musluklar damlatmaktadr- kullanrken, bir eylerin eksiklii yznden pek az gerek sknt yaamaktadrlar. Ayrca orta gelirlilerin maddeleri yeniden kullanmak ve geri dntrmek konusundaki zenleri, ekonomilerini evre ile dengelemeyi hedefleyen tm toplumlar iin ideal oluturmaktadr. Paavra toplayclar, pl prt satclar, hurdaclar, stler ve ok sayda dier tccar, kullanlm nesneleri hizmette tutmaktadrlar. Orta gelirli snfn ekonomisi maddelere deer vermektedir.

Dnya ekonomi merdiveninin st basamanda, insanlar ksmen daha fazla rne sahip olduu iin, fakat zellikle savurganlk oald iin, maddelerin tketimi nemli derecede artmaktadr. Biz tketiciler, ar paketlemenin, tek kullanmlk rnlerin, abuk eskimenin, tamir edilemeyen aralarn ve bir dakikas bir dakikasna uymayan modalarn hakim olduu bir maddeler ekonomisinde yaamaktayz. Felsefeci Ivan Illich'in 1977'de yazd gibi, endstri toplumu, insanlarn her gn kendi arlklarnca metal ve yakt yok etmedike uyum salayamadklar bir ehir manzaras yaratmtr. Doksanlarn banda sradan Amerikan vatandalar dorudan ya da dolayl yoldan gnde52 kilogram temel madde tketmektedir;18 kilogram petrol ve kmr, dier minerallerden 13, tarmsal rnlerden 12 ve orman rnlerinden de9 kilogram .

Bu dzeylerdeki gnlk tketim, dnya zerinde doal glerle baa ba giden etkilerin grlmesi anlamna gelmektedir. 1990'da, tketici snlma ihtiyalarn karlamak iin yerkabuunu andran maden ocaklar, dnyadaki tm nehirlerin toplamda tadndan daha fazla kaya ve toprak tamlardr. Kimyasal madde endstrisi, pek ounun doal evreden izole edilmesinin imkansz olduu ispatlanm olan milyonlarca ton -70 binden fazla eit- sentetik madde retmitir. Antarktika kar, derin okyanus

50

balklar ve yeralt su akntlar zerinde alan bilimadamlar insan yapm kimyasal maddelerin izlerini bulmaktadrlar.

Kullan-at ekonomisinde ambalaj, kendi iinde bir ama haline gelmektedir. Madeni eyalar, ocuk oyuncaklar, kozmetikler, tuvalet malzemeleri, ecza malzemeleri, mzik kaytlar, yiyecek ve iecekler ( VinciBlm'de de akland gibi) ve akla gelen her tr tketilebilir rn mukavvaya yerletirilmekte, katla sarlmakta, plastikle kaplanmakta ya da bunlarn her ne birden tabi tutulmaktadr. Kesinlikle krlmaz olduunu iddia ederek plastik oyuncak satan oyuncak firmalar her eyi rnn byklnn drt kat byklndeki plastik kutularda muhafaza etmektedir. Hediye paketinin kendisi de zenle paketlenmi olarak gelmektedir. Komedyen Lily Tomlin bu absrd durumu kiisel bir ansn anlatarak zetlemitir: "Geen gn bir p sepeti aldm. Onu kat bir antann iinde tadm ve eve geldiimde kat antay p sepetinin iine koydum."

Bylesi arlk, Amerikallarn rnler iin harcad her dolarn 4 sentinin -kii bana ylda 225 dolarnneden ambalaja gittiini aklamaktadr. Bu ayn zamanda, paket malzemelerine ayrlan ok byk miktardaki kaynaklar da aklamaktadr. Bu endstri Birleik Krallk'taki enerjinin % 5'ini, Almanya'daki kadn % 40'n ve ABD'deki plastiin de yaklak drtte birini yutmaktadr. Tketici snfnn byk blmnn yaamakta olduu endstrilemi lkelerde, ehir kat atklarnn yarya yakn blmn ambalajlar oluturmaktadr. Paketlemedeki hzl art, yoksul lkelerde de grlmektedir: in'in yeni ortaya kan ambalaj endstrisi, seksenlerde satlarn drde katlamtr.

Tketim toplumunda ambalajlar iin sz konusu olduu gibi, tek kullanmlk rnlerin miktarnda da art grlmektedir. Tketim ekonomisi, tabaklardan fotoraf makinelerine kadar her eyde evreye duyarl yaamay temsil eden dayankl rnlerin yerine geici, kullanlp atlan rnleri koymaktadr. ngilizler ylda 2,5 milyar ocuk bezi atmaktadr. Japonlar her yl 30 milyon "kullanlp atlan" tek makaral fotoraf makineleri kullanmakta ve Japon irketleri eski moda kullanlp atlan eantiyon kalemlerin yan sra her biri toksik kadmiyum ve civa ieren, milyonlarca bedava pil datmaktadr. Amerikallar ylda 183 milyon tra ba, 2,7 milyar pil, 140 milyon metrekp polistiren "yer fst" paketi, 350 milyon adet basnl sprey boya kutusu ve tm dnya nfusunun iki ayda bir piknie gidip ataca kadar kat ve plastik malzeme atmaktadrlar. Hatta Maryland'deki bir firma, 5-10 defa izlendikten sonra atlmak zere yaplm, kullanlp atlan video kasetleri satmaktadr.

Kullan-at ekonomisi ayn zamanda dayankll da azaltmaktadr. ktisatlarn "dayankl tketim mallar" dedii eyler -rnein ev aletleri- aslnda pek de dayankl deildir. Seyyar tenekeci Tim Hunkin iki yl boyunca ngiltere'deki p blgelerini kartrp atlan ev aletlerini aratrmtr. Onun bulduklar, planl eskime ve atlabilirlie ynelik artan eilimi ortaya koymaktadr: "1950'lerde yaplan makineler ok salam; ounlukla metalden yaplmlar ve her ey birbirine civatalarla ya da kaynakla bal. Yllar getike makineler daha az salam hale geldi. Artk daha fazla para plastikten yaplyor ve civata ya da kaynak yerine birbirlerine yaptrlyorlar... Artk pek ok parann onarlmas olanaksz... Yeni makineler yle ucuz ki genelikle bozuk bir aleti profesyonel birisine tamir ettirmeye demiyor."

51

Avrupa'daki ev aletleriyle ilgili olarak yaplan daha ciddi bir aratrmada, rn kalitesine ilikin tm dier ltlerdeki hzl ykselmeye ramen bu rnlerin uzun mrllnn en iyi ihtimalle sabit kald ortaya konulmutur. rnein, yeni buzdolaplar daha ucuzdur, daha fazla ey almakta ve eskilere oranla daha az enerji kullanmaktadr, fakat onlardan daha uzun sre dayanmamaktadrlar. Bunun nedeni, reticilerin bunlar onarlmaya ynelik deil, belirli bir sre dayanp daha sonra yenisiyle deitirilmeye ynelik olarak retiyor olmalardr. Dar bir ekonomik perspektiften bakldnda planl eskime retimdeki nisbi maliyetlere verilen makul bir tepkidir; igc pahaldr ve kitle retimi ii bana onarmdan daha az zamana mal olmaktadr. Fakat daha geni bir perspektiften bakldnda bu durum, tketici ekonomisinin dnyaya ne kadar az deer verdiini yanstmaktadr. Berry'nin dedii gibi, baskn ekonomik deerlerin egemenlii altnda yaratln asl zen gsterilmeyecek kadar ucuzdur.

Aletlerin onarmn gletiren kuvvetler, pek ok rnde bulunan maddelerin geri dnmne kar da ayn ekilde ilemektedir. Gemite, Japon ev aletleri yapmclar, kullandklar birimlerin ounu para olarak toplamaktayd, fakat bugn bunu yapmaya pek istekli deiller; yeni modellerde o kadar ok yeniden kullandklar plastik para var ki bunlar toplamak ie yaramyor. Bu yzden tketici snfnn p ynlar dayankl tketim mallaryla doludur. Kullan-at snfnda olan bizler her yl milyonlarca yaz masas, sandalye, masa, dolap, buzdolab, havalandrma cihaz, amar makinesi, amar kurutma makinesi, kiisel bilgisayar, telefon, telesekreter ve ilte atmaktayz. Yalnzca Almanlar ylda 5 milyon adet ev aleti, Amerikallar da 7,5 milyon adet televizyon atmaktadr. Amerikallarn her yl att 280 milyon adet tekerlein yalnzca drtte biri geri dntrlmekte ya da lastikle kaplanmaktadr.

Atlabilirlik ve planl eskime alveri kasas ile hurda yn arasndaki yolculuu hzlandramadnda bunu bazen moda yapabilir. Oscar Wilde bir zamanlar u soruyu sormutur: "Moda nedir ?... Genellikle yle tahamml edilemez bir irkinliktir ki onu her alt ayda bir deitirmemiz gerekir." Onun zamanndan bu yana moda yalnzca daha da hzlanmtr. ABD Teknoloji Deerlendirme Brosu'na gre son moda, seksenlerin sonunda her ikibuuk ayda bir deimekteydi, fakat son moda olsun ya da olmasn, giysilerin ou eskimeden ok nce tarz d kalmaktadr. Bir pazar analizcisinin 25 yl nce syledi gibi, "Her endstri, kadn moda endstrisi ile rekabet etmeye almaktadr. Modern pazarlamacln anahtar budur."

Son zamanlarda moda krall, pazarlamaclar her tr gerece uygun tarzlar nerdike, saatleri ve gzlkleri smrgeletirmi ve spor ayakkab diyarn igal etmitir. Kaliforniya'da yerleik olan ve drt yl ierisinde satlarn elli kat arttn gren L. A. Gear firmas ba finans memuru Kevin Ventrudo , Washington Post'a unlar sylemitir: "Ayakkab performansndan bahsediyorsanz, yalnzca bir ya da iki ifte ihtiyacnz vardr. Eer modadan bahsediyorsanz, saysz ift ayakkabdan bahsediyorsunuz demektir." ehirli genler arasnda var olan ve yllk 200 milyon dolar gibi reklam harcamalaryla desteklenen ayak fetiizminin sonucu, genlerin ayakkab satlarnda % 30'luk bir yere sahip olmasdr.

Kabul etmek gerekir ki giyecek ve ayakkab yapm dnyada ar endstrilerin neden olduu kadar byk bir kayba neden olmamaktadr, fakat moda pazarna kaynak salamak bir miktar ekolojik hasar beraberinde getirmektedir. Pamuk iftileri dnyann en fazla haere ilac ve su kullanclarndandr. Sentetik dokumalar petrokimya endstrisinde retilmektedir. Ynn ve derinin bir ksm gereinden fazla otlatlan ayrlardaki iftlik hayvanlarndan gelmektedir. Tekstil fabrikalar da tehlikeli madde olarak tescil

52

edilen endstri boyalarn kullanmaktadr.

Bu yzden biz tketiciler, beklenmeyen bir yerden gelen nerilere uysak iyi olur. San Francisco'da yerleik giyim firmas Esprit 1990 sonunda Sorumlu Tketim in Bir Rica bal altnda reklamlar yapmtr: "Bugn yaam tarzlarmz evremize ynelik olarak durmadan artan tehditlere her zamankinden daha fazla nem vermelidir. Bizce bu en iyi ekilde, bir ey satn almadan nce kendi kendimize buna gerekten ihtiya duyup duymadmz sorarsak salanabilir. Bu yaklamla, tketime ilikin daha salkl bir tutuma katkda bulunmu oluruz. Bir giyecek reticisine bu dnce ters gelebilir, fakat bu tr bir sorumluluk ksa srede benimsenmezse, bu gezegen zerindeki geri kalan her eyi yok edebiliriz."

Tketici snfnn st kademesindeki zenginler, maddi tketimin zirvesine ulam ve varlkl snfa katlmtr. Deerli metallerin ve cevherlerin kartlmasnn sebep olduu babo yamalamann sorumluluu onlara dmektedir. Bu tr maddeler, kk miktarlarnn bile temin edilmesi iin yaplan ykmn byklnden ve yapay bile olsa deerlerinin akl almaz olduu gereinden dolay benzersizdirler. Deerli metaller ve cevherler yalnzca insanlar onlara paha bitii iin deerlidirler ve zellikle biriktirilmek zere kazlp kartlmaktadrlar.

Bu akl almaz deer, evre iin ciddi sonular dourmaktadr. Seksenlerin banda Brezilyal madenciler lmcl bir metal olan civay altn tortusundan ayrmak iin kullanmaya baladndan bu yana yaklak bin ton civa Amazon besin zincirine szmtr. Bu durumun asl kurbanlar ise byk ihtimalle yaamak iin avlanan ve balk tutan yerli kabilelerdir. Gney Afrika altn madenleri siyah kasabalara radyoaktif radon gaz szdrmaktadr ve Botswana'daki elmas madenleri de insan mdahalesi ile bu zamana kadar bozulmam byk bir vahi yaam koruna olan Okavango Deltas'n kurutmaktadr. Varlkl snfla karlatrldnda, msrif tketiciler bile yeryznde yumuak admlarla yrmektedir.

Bugnk tketici snfnda, ironik ekilde, evre gnllleri "yeniden kullanma" ve "geri dntrme" gibi pek de uzun zaman nce gelitirilmemi olan yeni uygulamalar getirmek zorundadrlar. dareli kullanm, ancak krk yllk lgn tketimin ardndan bir yenilik olarak grlebilmitir. Maddelere zen gstermek, u anda bu kadar fazla tketen endstri toplumlar da dahil olmak zere, tm toplumlarn kltrel miraslarnn bir parasdr. rnein, Laura Ingalls Wilder , klasik ocuk kitab Little House on the Prairie'de (Kk Ev) daha nceki Amerikan nesilleri arasnda yaygn olan gerek materyalizmi aklamtr. Babas iftlik evlerinin damn aktarrken Laura aada durup, aaya debilecek ivileri dikkatle toplamaktadr. Tek bir ivinin bile israf edilmemesi gereklidir.

Eer dnyadaki insanlar madde kullanm konusunda bir orta yolda bulumak istiyorlarsa, ekonomi merdiveninin alt basamaklarnda hala var olan bu tr eski deerlerin tketici snfndaki bizler arasnda yeniden canlandrlmas gerekmektedir. Zengin uluslarn gelimi dk kaynakl teknolojileri -fiber optik kablolar ve dizst bilgisayarlar- ile orta gelirli snfn tutucu deerleri ve dayankl rnlere verdikleri nemin birletirildii bir gelecek, bu iki dnyann en iyi yanlarn bir araya getirecektir. Bu durum, tketici snfnn yararland konforlarn pek ou ile orta gelirli snfta yaygn olan kii bana den madde kullanm dzeylerini kaynatracaktr. Fakat, byle bir gelecek, savurganla kar giderek genileyen bir

53

harekete bal olacaktr.

Neyse ki maddelerin aknn en stnde bulunup, denek alan endstrilerden ortadaki reticilere ve en sondaki p ynlarna kadar, grevi stlenecek insanlar olduu srece deiim iin -yaratln asln yeniden deerlendirmek iin- frsat vardr. Amerikal Phil Hocker en stte almaktadr. On yl boyunca ABD madencilik ynetmeliinde reformlar yaplmas iin bask yaptktan sonra 1989'da, gerekte kamu arazisini maden aratrmaclarna verip, bu yolla mineral fiyatlarn elinde tutan 1872 tarihli Genel Madencilik Yasas'na kar cepheden bir hcum balatmaya hazr hale gelmitir. Hareketi henz galip gelmemitir, fakat imdi Amerika'da madencilikte hakim olan grup hibir zaman olmad kadar savunma halindedir.

Tketici snfnn ahap ve kat ihtiyacnn en byk blmn salayan Kuzey Amerika ormanlarnda da reform hareketleri hazrlklar yaplmaktadr. 1989'da, o zamanlar ABD Orman Servisi'nde 11 yllk bir ii olan Jeff Debonis , "ddk alanlar" denilen ve evre tzklerinin ihlaline dikkat eken iileri desteklemek iin brokrasiyi deitirmeyi amalayan bir grup olan evre Ahlak Taraftar Orman Servisi alanlar Dernei'ni kurmutur. Kanada'da Cree Hintlerinden Louise Sinclair , Cree arazisindeki Kuzey Ormanlar'nn tamamen kesilmesini durdurmak iin mcadele etmektedir.

Maddelerin aknda ok daha aada bulunan, Alman tketim rnleri firmas Braun'dan Dieter Rams daha basit ve daha dayankl saatler, hesap makineleri ve mutfak eyalarnn mhendisliini yaparak dier rn tasarmclarna yol amaktadr. Rams yle demektedir: "Yaamlarmzda ok fazla ey var: ok fazla danklk, ok fazla grsel ve maddi kirlilik. Endstri tasarmclarnn balca grevlerinden birisi daha uzun mre sahip rnler yaratmaktr; bylece bizler daha az ey satn alabiliriz."

Maddi israfn kslmas konusunda Almanlar tketici snfna nclk etmektedir. 1991 ylnda evre bakan Klaus Tpfer ambalaj israfn azaltmak zere etrafl bir plan uygulamaya geirdiinde evre gnllleri mkemmel bir zafer kazanmtr. 1995 yl itibariyle Alman endstrisi, otomobiller ve ev aletleri gibi pek ok byk tketim mal ile bunlarn yan sra mukavva, kat, plastik, cam ve metal dahil olmak zere pek ok ambalaj malzemesini toplayp yeniden kullanmak ya da geri dntrmek zorundadr. Yksek p vergilerini de ieren bu plan, aslnda Alman endstrilerini kullandklar malzemelere, bunlar alclara rn ya da ambalaj olarak sattktan sonra bile, zen gstermekten sorumlu hale getirmektedir.

Madde aknn sonunda, ABD'deki en hzl byyen halk kaynakl evre mcadelelerinden birisi vardr. Belediye idareleri birbiri ardnca toprak doldurma alanlarn doldurduka bunlardan pek ou byk p yakclar -havay kirleten ve elektrik retmelerine ramen net enerji kayb kaynaklar olan yakclarplanlamaya balamlardr. Geri dntrlebilecek eyleri yakmak yoluyla bu yakclar, ok fazla enerji yutan hammadde endstrilerini daha yksek retim dzeylerine doru ynlendirmektedir. Canton , New York'tan Ellen ve Paul Connett , evlerinde karttklar Waste Not (srafa Hayr) gazetesi araclyla lke apndaki yerel gruplara gerekleri anlatarak yakclara kar olan savata n saflarda yer almaktadrlar. 1988 ylnda Washington State'de "ya geri dntrme ya da yakclar" mcadelesini kazanm olan halk gruplar, imdi Seattle'n kat atklarnn % 40'lk bir blmn geri dntrerek, ehirlerin bu konuda tm

54

byk ABD ehirlerinden nde olmasyla vnebilmektedirler.

Yllar nce eski el aletlerini toplayp yenileyerek bunlar malzeme eksiklii eken Afrikal el iilerine gndermeye balayan Briton Glyn Roberts'n stratejisi daha az yzyze mcadele iermektedir. Roberts'n kiisel abalar Kendine Yetmek in Aletler ad verilen ulus apnda bir ngiliz organizasyonu haline gelmitir. Hareketin 50 Birleik Krallk ubesi ile Hollanda, Almanya ve skandinavya'daki yeler Afrika'ya, 250 bin adet alet gndermi ve yerel gruplarn Dou Afrika'da alet yapm tesisleri kurmalarna yardm etmilerdir. Robert unu grmektedir ki yoksul iilerin ellerinde bulunan milyonlarca yksek kaliteli elik kalem, testere ve apa onlara resmi yardm programlarnn salad az saydaki gl makineden daha fazla yardmc olmaktadr.

sraf ekonomisi varln srdrrken baz eylemciler bu ekonominin atklarn bir eyler anlatmak ve fayda salamak iin kullanmaktadrlar. Everything Goes Furniture , insanlarn New York City sokaklarna attklar mobilyalar toplamakta, yenilemekte ve satmaktadr. Berkeley, Kaliforniya'daki Urban Ore , ehir plnde bir ambara ve tasnif merkezine sahiptir ve deersiz eyler yn arasndaki deerli eyleri tasnif etmek zere ehirle anlama yapmaktadr. Burada alanlar, bulduklar eyleri yan tarafta bulunan bir maazada satmaktadrlar. Ulus apnda bu tr p temizleyen giriimcileri, ticari dernekleri olan Ulusal p Dalglar ve ehir Madencileri Dernei bir araya getirmektedir.

Maddelerin aknda nerede younlatklarna baklmakszn tm bu abalar bizim tketici snfnda ok ihtiya duyduumuz trden bir gerek materyalizmi ortaya koymaktadr: Atklarn kontrol edilmesi, eyalarn korunmas ve onarlmas, malzemelerin yeniden kullanlmas ve geri dntrlmesi. Dnyaya zen gstermek, ondan aldmz eylere zen gstermek demektir.

TKETCLN DZGNLENMES

V. Blm

Tket ya da Kaybet Miti

Tketim toplumundaki genel gr, tketimin insan ve evre zerindeki etkilerini gz nnde bulundurmakszn, kendimizi megul etmek iin bir ulusal politika sorunu olarak tketmeye devam etmemiz gerektii yolundadr. Bu tavr ok ciddi boyuttadr. Yaynlanan haber programlar, tatil sezonunda alveri

55

blgelerinin yer ald sahneleri sanki ulusal neme sahip sahnelermi gibi ele almakta ve alveri yapanlarn para harcamaya ne kadar gnll olduklarn anlatmaktadrlar. ABD, 1990'larn ortalarnda ekonomik durgunlukla yzyze geldiinde, Bakan'dan balayp daha aadaki kiilere kadar herkes, sadk Amerikallardan para harcamalarn rica etmeye balamtr. Range Rover firmas, byk ABD dergilerinde "Bir eyler satn aln. Elbette bizim tercihimiz, bir Range Rover almanz olacaktr. Fakat eer bu mmkn deilse, bir mikrodalga frn aln. Bir av kpei. Tiyatro biletleri. Bir futbol topu. Herhangi bir ey." diye yalvaran tam sayfa ilanlar vermitir.

Bu tr ricalarn ardnda yatan mantk ok doru grnmektedir; eer kimse bir ey satn almazsa, kimse bir ey satmaz ve kimse bir ey satmazsa, kimse almaz. Bylece, tketici ekonomisinde, bir baka deyile gayri saf milli haslann te ikisinin tketici harcamalarndan olutuu bir ekonomide, borsadaki servetlerden ulusal ekonomi politikalarna kadar her ey "tketicinin gveni" ve "satn alma planlar" anketlerine dayanmaktadr. Eer bu "tket ya da kaybet" gr doruysa, bireysel olarak ya da toplu halde tketimimizi kastl olarak azaltmak, kendi kendine zarar veren bir davran biimi olacaktr; rnein, araba kullanmn yarya indirmemiz, benzin istasyonu alanlarnn ve bunun yan sra araba teknisyenlerinin, otomotiv iilerinin, tekerlek fabrikas iilerinin, otomobil sigortas acentelerinin ve araba yatrm uzmanlarnn yarsn ilerinden edecektir. Ekonomide dalga dalga yaylan bu isizliklerin oku, Byk Kriz'in bir tekrar ile sonulanabilecek olan, bunlarn dndaki dier i kayplarnn oluturduu bir zincir reaksiyona sebep olabilir.

Grleri kabul gren geliim iktisatlar da gelimekte olan lkeler iin ayn ekilde, karabasana benzeyen bir manzara izmektedirler. Bu iktisatlar, endstri lkelerinin dnya ekonomisinin lokomotifi olduu grn ciddiyetle dile getirmektedirler. Eer biz tketiciler, hazr gda, araba ve tek kullanmlk rnleri kullanmaktan vazgeersek, orta gelirlilerin ve yoksullarn rettiklerinin daha azna ihtiya duyacaz. Endstri lkelerinin azalan talebi, yoksul memleketleri mahrumiyet iinde yolda brakacaktr. Ellerindeki her eyi tketicilerin kendi hammadde ihracatlarna kar durmadan artan itah zerine oynayan gelimekte olan lkeler, geri dn olmayan bir de balayacaklardr. Bu adan, tketici snfnn hammadde almn artramamak, Birlemi Milletler'in en az gelimi lkeler dedii lkelere, en yoksul 42 lkeye, kar ilenmi bir su olacaktr; nk bu lkeler d gelirlerinin % 60'dan fazlasn elde etmek iin rn ihracatna bamldrlar.

"Tket ya da kaybet" tartmas, bir para gereklik iermektedir. Dnya ekonomisi, gerekten ncelikle dnyann varlkl olan bete birinin tketici yaam tarzn beslemek zere yaplanmtr. Yksek tketimden dk tketime gemekse, bu yapy tamamyla sarsacaktr. Bunun iin ok sayda iinin i deitirmesi, ktalarn btnyle endstriyel temellerini yeniden yaplandrmas ve her lekteki giriimin ilemlerini deitirmesi gerekecektir. Hepsinden daha kts, bu durum, binlerce ailenin ve topluluun zc bir ekilde evsiz kalmasn beraberinde getirecektir.

Ancak, bu tezi savunanlar, alternatifini gzard etmektedirler; dnyay yamalamaya ve zehirlemeye devam etmek, yalnzca bu talihsizlikleri deil, daha beterlerini de gndeme getirecektir. Eer su kirlilii ve fazla avlanma, balklk alanlarnn byk blmn ortadan kaldrrsa, balklar isiz kalacaktr. Eer yinelenen kuraklk, mahsullerini ve hayvanlarn ldrrse, iftiler tarlalarn terk edeceklerdir. Eer ormanlar hava kirlilii, asit yamurlar ve deien iklim kuaklar yznden lrse, ormanclara yapacak

56

pek fazla i kalmayacaktr. Eer insanlar kazanlarnn byk blmn yetersiz besin kaynaklarna harcamak zorunda kalrlarsa, araba yapmclar ile ev inaat yapanlar pek fazla alc bulamayacaklardr. Ksacas, lmekte olan bir gezegen zerinde iler iyi gitmeyecektir. Dolaysyla, tketimin azalmasyla baz iilerin ilerini kaybedecei gerei, barn salanmasyla silah endstrisinde i kayplarnn olmas durumundan farkl bir tartma konusu deildir.

Eer tketici ekonomisini sresiz olarak korumaya alrsak, ekolojik kuvvetler onu acmaszca skp atacaktr. Eer onu kademeli olarak kendimiz ortadan kaldrmak yolunda ilerlersek, onun yerine devaml bir dk tketim ekonomisi, bir baka deyile devamllk ekonomisi, koyma frsatna sahip olacaz.

Byle bir gei zor olacaktr, ancak herhalde "tket ya da kaybet" iddiasnn ortaya koyduu kadar deil, nk bu dnce silsilesi tartmal varsaym zerine kuruludur. Birincisi, dolar olarak llen ekonomik hizmetlerdeki tketimin, sabit bir ekilde ekonomideki fiziksel kaynaklarn tketimine bal olduunu varsaymaktadr. kincisi, istihdamn fiziksel kaynaklarn akna eit ekilde bal olduunu varsaymaktadr ("Tket ya da kaybet" dn, bu iki varsaym yznden mevcut denek ve vergi sistemlerinin, kaynak tketimini istihdam pahasna krkleyen kt etkilerine kar kaytsz kalmaktadr). ncs, tarihteki ou uygarlkta gerekenden daha fazla gnlk alma saati gerektiren bir istihdam modelini -yl boyu alma, haftada 40 saat- varsaymaktadr.

Bir devamllk ekonomisinde, insanlarn faydaland hizmetlerin para karl deeri az miktarda derken doal kaynaklarn ak nemli derecede azalacaktr. Can alc ayrm, fiziksel rnler ile insanlarn bu rnleri elde etmek iin kullandklar hizmetler arasndadr. rnein, hi kimse telefon rehberlerini, gazeteleri ya da dergileri bu yaynlarn kendileri iin istemez; bunun yerine onlarn ierdikleri bilgilere ulamak isteriz. Bir devamllk ekonomisinde bu bilgilere hemen hemen ayn fiyat karlnda dayankl elektronik okuyuculardan ulaabiliriz. Bylece de ayn metinleri incelememiz, te yandan da kat retiminin ve buna bal kirliliin byk blmn safd brakmamz mmkn olabilecektir.

Ayn ekilde, insanlar arabalar da bu nedenle istememektedir; onlar pek ok tesise ve yere kolayca ulaabilme olanana sahip olmak iin satn almaktadrlar. yi ehir planlamacl ve toplu tama bu ulam eit llerde salayabilir. Barnmadan beslenmeye kadar ekonominin her sektrnde aralar (fiziksel rnler) ile sonular (hizmetler) arasndaki bu ayrm, yksek kaynak tketimi ile yaam kalitesi arasndaki balanty koparacak byk frsatlar aka ortaya koyacaktr.

Ayn sebeple bir devamllk ekonomisinde yaplan toplam i miktar da azalan doal kaynak ak ile karlatrldnda daha az decektir; nk ekolojik zarara neden olan rnlerin ve tketim biimlerinin ou, ayn zamanda genellikle en az ii retmektedir. Aslnda yksek igc younluu ile evre zerinde dk olumsuz etki arasnda arpc bir uygunluk vardr. rnein, var olan rnleri onarmak, yenilerini retmekten daha fazla igc ve daha az kaynak kullanmaktadr. Demiryolu sistemleri, karlatrlabilecek saydaki filolarca arabadan daha fazla insan fakat daha az kaynak kullanmaktadr. Enerji yeterliliinin artrlmas, enerji retiminin ykseltilmesinden daha fazla insan istihdam edecektir. Ayrca geri dntrme programlar, p yakclarndan ya da toprak doldurma alanlarndan daha fazla kiiye i olana

57

yaratmaktadr."

Tketici snf, kitabn ikinci ksmnda tanmlanan biimde; tahlla beslenen hayvanlardan elde edilen et ve ambalajl besin maddeleri yerine yerli besinlerin konulduu, arabalardan bisiklet ve otobslere geilen ve tek kullanmlk rnlerin yerini dayankl rnlerin ald bir yaam tarzna doru ilerlerse, youn emek harcanan endstriler bundan byk yarar salayacaktr. Yine, her ey gz nnde bulundurulduunda, yaplan ve creti denen i miktar azalabilir, nk dk olumsuz etkiye sahip endstriler, yksek olumsuz etkiye sahip endstrilerin klme oranndan daha byk bir oranda genileyebilecektir. Bozulmakta olan i pazarlar ile gereince baa kabilmek iin toplumlar, kii bana den alma saatlerini ksaltmaldrlar; neyse ki nc ksmn daha ileriki blmlerinde akland gibi, biz tketicilerin ou zaten istediimizden fazla almaktayz.

stihdamla ilgili en nemli sorun, dk tketime geiin nasl salanabileceidir. Hkmetlerin grevi, olumsuz etkileri yksek olan alanlarda alanlara kariyer deitirebilmeleri iin yeterli i eitimi salamak, bu sreci kolaylatrmak zere yeterli isizlik tazminat vermek ve azaltlm ve esnek yeni alma saati modellerine nclk etmek yoluyla ekonomiyi evresel olarak srdrebilir hale getirmeye rehberlik etmek olacaktr.

Hkmetler, ayn zamanda ou en kt tketim trlerini tevik eden mevcut vergi ve denek politikalarn batan aaya yeniden dzenleme grevi ile de kar karyadr. rnein, ou lke, uzun bir vergi muafiyetleri ve dorudan denekler listesine sahip otomobil, enerji, madencilik, kereste ve tahlla beslenen iftlik hayvanlar endstrilerini desteklemektedir. ABD, federal topraklardaki mineralleri fiilen vermekte, ulusal ormanlarn iine masraflar vergi verenlerin hesabna olmak zere kereste tama yollar ina etmekte ve ne yapacan bilmeyen kurak Bat'ya sulama suyu satmaktadr. Fransa nkleer g kompleksine , Rusya petrol endstrisine, Birleik Krallk otomobil srclerine, Kanada'nn Quebec eyaleti alminyum tasfiyehanelerine ve Japonya da yemlik tahl yetitiricilerine byk oranda denek salamaktadr.

Mali transferlerin ve yanl politikalarn tesinde hkmetlerin kulland, doay grmezden gelen ekonomik muhasebe sistemlerinin tam denekleri vardr. Dnyann byk blmndeki arazi kullanm ve malzeme politikalar yenilenebilir kaynaklara hak ettiklerinden az deer vermekte, ekosistemlerin salad doal hizmetleri ihmal etmekte ve dolaysyla kamu arazisinden kartlan hammaddeleri eksik fiyatlandrmaktadr. Ne kmr ve petrol, retimlerinin ve bu rnlerin yaklmasnn insan salna ve doal ekosistemlere verdii zarar, ne de kat hamuru ve kat, retimleri srasnda yok edilen doal ortam ve zehirlenen suyu yanstacak ekilde fiyatlandrlmtr. ok sayda rn -zehirli kimyasal maddelerden ar ambalaja kadar- dnyaya fiyat etiketlerinde grlenden daha fazlasna mal olmaktadr; dorudan yasaklamalar ya da kat ynetmelikler faydasz olduu zaman bu rnler uygun ekilde vergilendirilmelidir.

Eer rnlerin fiyatlar, toplam evresel bedellerine daha yakn bir deeri gsterirse, denekler ve vergilerde yaplacak kapsaml dzeltmeler araclyla pazar, tketicilerin daha dk kaynakl tketime doru ynlendirilmesine yardmc olabilecektir. rnein tek kullanmlk rnler ile ambalaj malzemelerinin

58

fiyatlar, dayankl, daha az ambalajlanm rnlere gre artacak, yerli ve ilenmemi besinlerin fiyatlar ise, uzaktan nakledilen hazr rnlere gre decektir. Eer yasa koyucular vergi ykn igcnden kaynaklara doru kaydrrlarsa, irketler, evre vergileri ykseldike kaynak kullanmn hzla kesmeye balayacak ve gelir vergileri dtke de daha fazla insan altracaklardr.

Daha imdiden pek ok lkedeki evreci ve vergi deyen grup, kt denekleri ve vergi snaklarn reform hedefi olarak semektedir. Fakat genellikle kararllkla sre gelen durumu savunan milyar-dolarlk endstrilerin siyasi erki tarafndan alt edilip, byk savalar kaybetmektedirler. rnein, 1992 banda Avrupa'da enerji alannda sz sahibi olan grup, Avrupa Topluluu'nda karbon yaymlarnn vergilendirilmesine ilikin bir teklife kar baarl bir sava srdrmekteydi. Kaybedilen her mcadele, tketici snfnn daha fazla yesini ekolojik gerei anlatmaya alan fiyatlar desteklemek konusunda harekete geirmenin gln ve aciliyetini gstermektedir.

"Tket ya da kaybet" tezinin, yoksullarn biz tketicilerin daha az eyle yaamas ile geinemeyecei iddias da ayn derecede tartmaya aktr. Pek ok gelimekte olan lke blgenin dnya ekonomisine hammadde salayarak katlm olmasna ramen, bu durum onlar, liderlerinin yllardr ktledii bamsz bir statye yerletirmektedir. Dahas, imdiye kadar, byyen tketici ekonomisinin azalan etkileri yoksullar iin hayal krklna uratc bir ekonomik uyarm kayna olmutur. Aslnda bugne kadar elde edilen en dikkate deer sonu, her ulusta tketici blgeleri yaratmak olmutur.

Bu sekinler, dnyann gneyinden kuzeyine kadar her yerde doal kaynaklarn ihracndan ok fazla yararlanmaktadr. Ancak yoksullar, harap edilmi memleketlerden te bir ey elde etmemektedirler. Saysz uzmann da onaylad gibi, yoksulluun sona erdirilmesi en bata zellikle bu ama iin tasarlanm ulusal program ve politikalara baldr. Temel salk, eitim ve aile planlamas iin dzenlenen kararl ulusal kampanyalara, krsal kesimlerde gerekletirilecek youn olarak emee dayal geni tabanl kalknma projelerine, toplum rgtlerini harekete geirme abalarna ve uyumlu yerel ve ulusal idarelerin var olmasna baldr. Tm bunlar temini tketici snfna ihra edilmek zere ykte ar, pahada hafif rnlerin retimine deil, yenilii tevik eden, baary dllendiren ve pazarlarn yeterli ekilde almasna olanak veren ekonomi politikalarna baldr.

Dnyann orta gelirli ve yoksul insanlarna tketici snfnn artan tketiminden daha yararl olacak olan ey, rn fiyatlarnn retimin ekolojik bedellerini daha fazla yanstmasn salamak zere hazrlanm dnya apnda ticaret kurallar olacaktr. rnein, eer Malezya, ili ve Kamboya, Japon alclar eski ormanlarn kesilmesiyle balantl olan ekolojik hasardan sorumlu tutabilecek konumda olsalard, hem daha az aa kesip, hem de ihtiyalar olan dvizi kazanabilirlerdi.

Dnyann kaynak kartan blgeleri de, aynen endstri dnyasnn yksek olumsuz etkileri olan sektrleri gibi, tketim toplumunu destekleme yaklamndan uzaklarken zorlu bir deneyle karlaacaklardr. Kuzey'in bu olumsuz etkileri yksek olan endstrilerinin kritik durumdaki iileri gibi halklar da bunu atlatmak iin bir yardm eline ihtiya duyacaktr. Biz tketiciler onlara mali ve teknik kaynaklarla ve onlarn halk projeleri ve mcadelelerine destek vermek yoluyla yardm edebiliriz. Ancak sonuta,

59

yaamlarn kazanmalar u anda tketici snfnn tketimiyle balantl olan yoksul ve orta gelirli aileler kendi kaderlerini kendileri izmek zorundadrlar.

denek ve vergilerde reform yaplmas ile kalknmann yoksulluu sona erdirmek zere yeniden dzenlenmesi, devamllk ekonomisine doru atlm nemli admlar olacaktr. nc bir can alc reform ise, biz tketicilerin kendimizi btn zamanmz alan iin snrlamalarndan kurtarmamzdr. Giderek daha oumuz "Yeterince eyamz var. htiyacmz olan daha fazla zaman." diyen Amerikal endstri tasarmcs William Stumpf ile ayn fikri paylayoruz.

Hem tatminkar i, hem de yeterli bo zaman, insann tatminini salayan anahtar belirleyiciler olmalarna ramen, tketim toplumunda daha fazla i anlaynn ar bast bir denge sz konusudur. Endstri toplumlarndaki alma saatleri imdi, Endstri Devrimi srasnda ald en yksek deerlerinin ok altnda olmalarna ramen, tarihi standartlarn yannda yksek kalmaktadr. zellikle Japonlar ve Amerikallar ok fazla almlardr. Avrupallar 1950'den bu yana daha fazla bo zamana karlk olarak cret artlarnn bir ksmndan vazgemek iin pazarlk yapmaktadrlar, fakat Amerikallar ve Japonlar bunu yapmamlardr.

Almanya ve Fransa'daki haftalk alma saatleri 1950'de nce 44 ve sonra 38 saatken 1989'da 31 saate dmtr ve bu dn byk blm drtten sekiz haftaya kadar uzanan yllk izinleri yanstmaktadr. Japonya'da haftalk alma saatleri 44'ten 41'e dmtr. te yandan ABD'de haftalk alma sresi 1950'den 1970'e kadar biraz ksalm, fakat o zamandan bu yana da hzla artmtr. Amerikallar ortalama olarak haftada 38 saat almaktadrlar ve 1970'den bu yana programlarna tam bir aya bedel i eklemilerdir.

Harvard niversitesi iktisats Juliet Schor The Overworked American (Ar alan Amerikal) adl almasnda yle yazmaktadr: "1948'den bu yana ABD iisinin verimlilik dzeyi iki katndan fazlasna ykseldi. Baka bir deyile, artk 1948'deki yaam standardmz yarsndan daha az zamanda retebiliyoruz. Verimliliin her artnda ya daha fazla bo zaman, ya da daha fazla para imkan bize sunuluyor. Biz drt saatlik gnn ya da alt aylk bir alma yln cretli olarak seebilirdik. Hatta ABD'deki her ii u anda bir yl alp, bir yldan sonra cretli olarak izin alabilirdi." Bunun yerine Amerikallar ayn saatler boyunca almakta ve iki kat fazla para kazanmaktadrlar.

Bu seimin Amerikal alanlarn isteini yanstp yanstmadn kontrol etmek zere Schor , ii pazar ekonomisinin gizli alann aratrm ve dzinelerce almay inceledikten sonra bu istei yanstmad sonucuna varmtr. Tketim toplumunun tm merkezi blgelerinde alanlar, kamuoyu aratrmalarnda ya da toplu pazarlklardaki tutumlarnda, daha fazla bo zamana duyduklar gl istei ve buna karlk cret artlarndan vazgemeye gnll olduklarn ifade etmektedirler. Ayn zamanda, byle bir seeneklerinin olmadn da bildirmektedirler. Bir ie girebilir ya da iten ayrlabilirler, fakat bunu gnde daha az saat almak iin yapamazlar. Bundan baka, yar zamanl alma genellikle daha az beceri gerektirmektedir, daha az ilgintir ve karlnda daha az cret alnr, nk emeklilik ve sigorta gibi yan getirileri yoktur. Bu yzden oumuz iyi tam zamanl iler ya da kt yar zamanl iler arasnda seim

60

yapmak durumunda kalmaktayz.

ada kiniklerin, daha ksa alma saatlerinin yalnzca televizyon izleyerek geirilen daha fazla vakit yarataca anlamna geldiini ngrmelerine ramen, bunun tam tersine inanmak iin pek ok sebep vardr. Birok kii iin televizyon izlemek, yaratc enerjileri dk olduunda, daha ok hoa giden bir ey yapamayacak kadar yorgun olduklarnda yaptklar bir eydir. Avrupallar, Amerikallardan hem daha az almakta, hem de daha az televizyon izlemektedirler; Japonlar ise, hem daha fazla almakta, hem de daha fazla televizyon izlemektedirler. Daha nceki bir dnemde kinikler ve alanlar bo zamanlarn iki ierek ve kumar oynayarak harcamaktaydlar; fakat W.K. Kellogg irketi, ABD'deki Byk Kriz srasnda ignn sekiz saatten alt saate indirdiinde, toplumsal giriimler oalmtr. Bu dnemle ilgili olarak ada gzlemci Henry Goddard Leach unlar fark etmitir: "Bahecilik artyor ve toplum gzelleiyordu... Atletik sporlar ile hobiler giderek daha ok rabet gryordu... Ktphanelerin iyi mterisi vard... ve bu talihli iilerin zihinsel altyaplar... zenginleiyordu ."

Amerikallarn yksek verimliliin tadn kartmaya balamasn salamakta ilk adm olarak Schor , cretliler iin zorunlu fazla mesai uygulamasna ve irketlerin maal personel yeleri iin belirtilen alma saatlerine sk skya bal olma artlarna yasal kstlamalar getirilmesini ve alanlara fazladan altklar tm saatlerin telafi edilmesi iin eit miktarda cretli izin verilmesini istemektedir. Ayrca yar zamanl iin uygun hale getirilebilmesi iin alanlarn alma saatlerine gre dzenlenmi getirilerden yararlanmay salamay nermektedir. Son olarak da Scher , zamanla para arasndaki seimi akla kavuturan i yasalar yaplmasn tavsiye etmektedir.

Daha fazla para yerine daha fazla zaman iin yaplan bask, aile ve salkla ilgili nedenlerle izin alma hakk iin yaklak 240 tane ABD ii, kadn ve ocuk rgtnn kampanyalar gibi pek ok olayda aka grlmektedir. Kadnlar Yasal Savunma Fonu'nun bakanlndaki koalisyon 1991'de her iki Kongre binas araclyla, daha sonra Bakan Bush tarafndan veto edilen bir dileke gndermilerdir. Benzer ekilde, Ulusal Hizmet alanlar gibi sendikalar yirmi yl boyunca idarecileri alanlarn para yerine bo zaman istediklerinde alma saatlerini bir dereceye kadar ksabilmelerini salayacak gnll alma zamann indirme programlarn uygulamaya sokmalar iin sktrmlardr. Bu grup, yetmilerde byle bir program Kaliforniya eyaletindeki hkmet alanlar iin geici olarak kazanm ve daha sonra bunu New York eyaletindeki hkmet alanlar iin daimi olarak baarmtr.

Kaliforniya'da kurulan ve kar amac gtmeyen Yeni alma Yollar kuruluunun mdr Barney Olmsted'e gre, daha yakn zamanlarda zellikle kariyer ile aile yaam arasndaki "ift gn" yznden zorlanan kadnlar arasnda var olan i blm gibi esnek alma dzenlemelerine ynelik ilgi artmtr. Bugn Eastman Kodak, alanlarnn kariyerleri iinde yar zamanl alma dnemleri planlamalarna izin veren belli bal birka kurulutan birisidir. Ancak, ne yazk ki bugne dek esnek ya da azaltlm i saatleri istemek konusunda Amerikal erkekler kadnlara katlmamtr; nk Olmsted'in dediine gre toplum, "tam zamanl almak istemeyen erkeklere kt bir yafta yaptrmakta"dr . te yandan, karoshi (fazla almann yol at lm) yznden ylda yaklak 10 bin kiinin ld Japonya'da gen alanlar i arkadalarna belirlenmi olan ignnn sonunda iyerini terk etmek konusunda bask yaparak fazla mesaiye kar yakn zamanlarda tenkiti bir tavr sergilemeye balamlardr. Japon hkmeti nmzdeki yzyln balarnda lkeyi alt gnlk alma haftasndan be gnlk alma haftasna geirmeyi

61

planlamaktadr. Avrupa'da da sendikalar daha fazla izin iin bask yapmaya devam etmektedirler.

Yine de, fazla tketim yerine bo zaman seiminin ne kadar gl olduunu kimse bilemez. Kuramsal olarak, eer herkes fazla para yerine bo zaman srarla tercih ederse, igc veimliliindeki normal kazanmlar tketici snfnn alma saatlerini 2020 ylna kadar yar yarya azaltacaktr; bu da bize kiisel gelime ile aile ve toplum etkinlikleri iin bol bol zaman verecektir.

Dnya ekonomisi halen 1,1 milyar kiiye ok fazla eyann ama ok az zamann olduu tketici yaam tarzn salamak zere dzenlenmektedir. Bu ekonomiyi yeniden yaplandrma beklentisi gz korkutucudur, fakat tketimin alanlar istihdam etmek ve mahrumiyetle mcadele etmek iin vazgeilmez olduunu ne sren "tket ya da kaybet" tezi dayanakszdr. Yksek tketim ne tam istihdamn, ne de yoksulluu sona erdirmenin bir nkouludur ve pek ok tketici, pazarlktan daha fazla bo zaman elde ederek ktklar takdirde "yeter artk" demeye hazr grnmektedir.

X. Blm

htiyalarn Biimlendirilmesi

Felsefeci Ivan Illich 1977'de, "Elli yl nce bir Amerikalnn duyduu szcklerin ou, bir birey olarak ahsen kendisine ya da yaknlarda duran birisine sylenmi szcklerdi." diye yazmtr. Bugn ayn eyden bahsetmek pek mmkn deildir. Bir Amerikalnn ya da dnya tketim toplumunda bulunan herhangi birimizin duyduu szcklerin ou, radyo dalgalar yoluyla bir toptan eya pazarnn paras olan bizlere ulaan sat reklamlardr . Okuduumuz metin, grdmz grntler ve gittiimiz halka ak yerler, her zaman itahmz kabartmak zere hazrlanm ticari mesajlarn egemenlii altndadr. zellikle reklam , zel televizyon ve alveri merkezleri tketicilii kuvvetle krklemektedir. Dnyann saladklar erevesinde yaamaya alanlar iin bu ne meydan okumak yksek bir ncelie sahip olmaldr.

Tketim toplumundaki iletiim aralar, sat azlarnn, pazar yerinin tatl dilli seslerinin egemenlii altndadr. Business Week'e gre reklam her yerdedir ve gnde yaklak 3 bin mesajla tketici snfnn tipik yelerini bombardman etmektedir. Reklamlar binlerce televizyon ve radyo istasyonu tarafndan yaynlanmakta, uaklarn arkasnda srklenmekte, reklam panolarna ve spor stadyumlarna yaptrlmakta ve uydulardan gezegenin evresine dalmaktadr. Dahas kayak pistlerindeki telesiyej direklerine yaptrlmakta, televizyondan yaynlanan tren ve festivallerde bayraklara aslmakta, snflara ve doktor muayenehanelerine tanmakta, film setlerine kurulmakta ve izci yararllk rozetleri ile profesyonel atletlerin giysileri zerine dikilmektedir.

62

Reklamclar, biz tketiciler nereye gidersek gidelim onlarla ekici bir mesafede olduumuz, teknolojilerle dolu, cesur, yeni bir dnya dnmektedirler. Alveriin lgnln artrmak iin arlara duvar boyunda video ekranlar dikmeye balamlardr. Havaalanlarna, otobs duraklarna, metro istasyonlarna, jimnastik klplerine , kayak merkezlerine ve spermarketlerdeki kasa kuyruklarnn olduu yerlere reklamlarla dolu kapal devre televizyon sistemleri kurmaktadrlar. Gda mhendisleri bile gda rnlerini bir reklam arac haline getirmeye balamlardr. Chicago'daki Viskase irketi sosisli sandvilerin zerine yenilebilir sloganlar basmaktadr ve Eggverts International , srail'de binlerce yumurta zerinde reklam yapmak iin buna benzer bir yntem kullanmaktadr. Coca Cola , 1991 Austosunda yrngede dolaan Sovyet kozmonotlarn merubatlarn kamera nnde yudumlamaya ikna ederek, gkyznn bile bir snr olmadn gstermitir. Firma tarafndan bir "deney" olarak adlandrlan bu alma, uzayda ekilen ilk reklam filmi olmutur.

Alclarn, sunulan mal ve hizmetler hakkndaki bilgilerinin eksik olduu hibir pazar doru ileyemez; bugn geerli olan ekonomi kuramna gre bu bilgileri reklamclk salamaktadr. Fakat sat mesajlarnn ierikleri bu aklamann ne kadar yetersiz olduunu gstermektedir. Dzinelerce benzer rn alclarn sadakati iin yar ederken, reklamlar giderek ryalara benzemektedir. ou reklam ok az bilgi vermekte, bunun yerine cinsel gc, ebedi genlii, var olan tatmini ve "siz de byle olmak istemez miydiniz?" temasnn daha pek ok trn artran grntleri koymaktadr. Televizyon reklamlar , ylesine grnt ykl hale gelmitir ki baz izleyiciler "rn tahmin et" ad verilen bir oyun oynayarak elenmektedirler; otomobil reklamlar, yalnzca bulutlar ve dalgalar ve sigara reklamlar da zerinde yalnzca mayo olan modelleri gsterebilmektedir. J. Walter Thompson pazarlama irketinin aratrma ve tketici davranlar mdr Peter Kim, tketici toplumunda markalarn rolnn geleneksel toplumlarda mitolojinin sahip olduu role ok benzemekte ve bir marka semenin bir grup tketiciyi bir dier gruptan kendilerini ayrt etmek iin kullandklar bir yntem haline gelmekte olduunu sylemektedir.

Satlarda kullanlan ikna edici konuma, tketim toplumunda ylesine youndur ki insanlar gerekte pek az reklam hatrlamaktadrlar. Radyo ve televizyon reklamlarnn etkisi de bundan aa kalmamaktadr. Belli bir rn satmay baaramasalar bile, yaamdaki her tr sorunu zebilecek bir rnn var olduu ve doru eyleri satn alrsak varoluun tatminkar ve tam olaca fikrini durmakszn tekrarlamak yoluyla tketiciliin kendisini satmaktadrlar. Bylece reklamclar rnlerini insan ruhunda var olan sonsuz arzulara balamak yoluyla ihtiyalar artrmaktadrlar.

Tm endstriler kendileri iin bir ihtiya retmilerdir. Bir reklam mdr reklamlarn "insanlarn byyen burun gzenekleri ve az kokusu gibi normal eylerin bilincine varmalarn" salamaya yarayabileceini yazmaktadr. Reklamclar zellikle kadnlarn kiisel gvensizlikleri ve kendilerinden phe etmeleriyle oynamaktan holanmaktadrlar. Allied Stores Corporation'n mdr B. Earl Puckett'n 40 yl nce belirttii gibi, "Kadnlarn sahip olduklar eylerden memnun olmamalarn salamak bizim iimizdir." Bu yzden, mesaj yapanlar, doutan ksa, zayf kirpiklere sahip olanlara umut vaat etmektedirler. Reklamclk , salar ok dz ya da ok kvrck olanlarmza, teni ok koyu ya da ok ak renk olanlarmza, vcut arlklar bu yln modas dnda olanlarmza yapay kurtuluun el altnda olduunu garanti etmektedir.

63

htiyalarn artrlmas, dnya apnda dev bir yatrmdr. Krk yldr reklamclk , dnyann en hzl byyen endstrilerinden birisi olmutur. ABD'de reklam giderleri 1950'de kii bana 198 dolar iken 1990'da 495 dolara ykselmitir. te yandan, dnyadaki toplam reklam giderleri ekonomik verimlilikten ok daha hzl byyerek, 1950'de tahminen 39 milyar dolar iken 1988'de 247 milyar dolara ykselmitir. Ayn dnemde kii bana den giderler 15 dolardan 47 dolara kmtr (bkz. ekil 9-1 ). Gelimekte olan lkelerde de reklamclk bir patlama yapmtr. Hindistan'daki reklam hesaplar seksenlerde be kat yukar frlamtr ve Gney Kore'nin reklam endstrisi seksenlerin sonlarnda ylda % 35-40 orannda bymtr. Bugn en son patlama, Boston Danma Grubu'ndan John Lindquist'in , "bir reklam mdrnn hayali, insanlarn reklamlar gerekten hatrlyor olmalardr." diye niteledii bir blge olan Dou Avrupa'da yoldadr.

ekil 9-1 . Dnyada Kii Bana Den Reklam Giderleri, 1970-1988

Pazarlamaclar genleri giderek daha fazla hedef almaktadrlar. ocuklara pazarlama yapma konusunda bir uzman Wall Street Journal'a unlar sylemitir: "ki yandaki ocuklar bile giysilerinin markasyla ilgilenmektedir ve alt yana geldiklerinde de gerek birer tketici olurlar." Orta dzeydeki ailelerin, her bir ocuu ylda 450 dolar deerinde oyuncaa ve 770 dolar deerinde giysiye boduu Japonya'da, baz kuyumcular 12 yan altndaki ocuklar iin mcevher yapma konusunda uzmanlamaktadrlar. Tokyo ocuk Aratrma Enstits bakan Takayama Hideo unlar sylemektedir: "Bugnn anneleri... ocuklarnn kendi giydiklerine uygun olacak ekilde giyinmesini istiyorlar. ocuklar iin fantezi sofra takmlar ve benzeri eyler satn alyorlar ve... moday daha iyi biliyorlar." Malezya'da bile genler tketici bir bak as edinmilerdir. Kuala Lumpur'daki Malezya niversitesi'nden sosyal psikolog Chiam Heng Keng , ocuklarn, kesinlikle daha materyalist olduklarn, herhangi bir gruba ' dahil' olmak iin belli eyleri almak zorunda kaldklarn belirtmektedir.

ABD'deki ocuklara ynelik olan piyasa yle deerlidir ki -1990'da 75 milyar dolara ulamtrAmerikan irketleri 1990'da bu piyasa iin on yl nce harcadklar miktarn be kat fazlas olan 500 milyon dolar pazarlama iin harcamlardr. Oyuncaklarn evresinde ekillenen izgi filmler yapmaya ve irketlerinin sponsorluunu yapt " klpler"ekaytl olan genlere dorudan posta ile pazarlama yapmaya balamlardr. Bylesi youn reklam baz firmalarn ocuk piyasasnda hak iddia etmesini salamtr. Mattel'in bakan yardmcs Meryl Friedman yle vnmektedir: " Mattel, Barbie bebekleriyle ABD'deki 3 ila 11 yalar arasndaki kz ocuklarnn ilgisi % 95 gibi fevkalade bir oranla ekmektedir." stisnasz btn byk satclar, oyuncak bebek dkn olan gelecein tketicilerinin sadakati iin yar etmek zere Barbie reyonlar amlardr ve pazarlamaclar da bu bebekleri bir reklam arac olarak kullanmak iin deerlerinden ok fazla fiyatlar demektedirler: Barbieler Reebok ayakkablar ve Benetton giysileri ile donanrlar.

Reklamclk, yaratt balca ekolojik tehlikenin, tketiciliin tevik edilmesinin, yannda ok da fazla kat kullanmna yol amaktadr. Reklamlar gnlk postay doldurmaktadr; posta ile sipari edilen 14 milyar katalog ile dier reklamlar her yl ABD'de postay tkar. Ayrca bunlar, sreli yaynlar da doldurmaktadrlar; sradan bir Amerikan gazetesi yarm yzyl nce % 40 orannda reklamdan olumakta iken bugn % 65 orannda reklamdan olumaktadr. Kanada, her yl sadece Amerikan gazetelerinde zerine reklam baslacak gazete kadn salamak zere, uzun sredir var olan ormanlarnn 17 bin

64

hektarn -Washington blgesi byklnde bir alan- kesmektedir. lkenin orman mirasn korumak iin mcadele eden ve giderek byyen bir Kanadallar tekilatndan olan Colleen McCrory durumu yle deerlendirmektedir: "Aslnda, tm lkeyi kat hamuruna dntryoruz."

Bu reklamlarn ouyla ne kadar az insann ilgilendii gz nnde bulundurulduunda bunlarn evreye olan maliyetleri olaanstdr. rnein, Vermont Craftsbury'den bilgisayar sahibi David Briars , posta kutusunda bulduu can skc bilgisayar donanm kataloglarnn dnyaya maliyetini hesaplamaya karar vermi ve bir dizi telefon grmesinin ardndan baz sonular elde etmitir: Bir irketin her yl 3 milyon kiiye gnderilen ve iki ayda bir baslan katalou iin kat yapmak zere 28 hektarlk bir arazi zerinde yetmi ylda bym olan aalar ile bunun yan sra 590 milyon litre su ve 23 bin megavatlk elektrik ve buhar gcne ihtiya vardr. retim ilemi havaya ya da suya dnyann en zehirli maddelerinin bir ksmn ieren bir grup kimyasal madde olan 14 ton slfrdioksit ile 345 ton klorlanm organik bileik vermektedir. Briars imdi kataloglarn akn durdurmak zere bir mektup kampanyas balatmtr.

Pazarlamaclarn, bu ar yaklamlarnn yasaklanmas ve reklamlarn , yasal rolleri olan tketicileri bilgilendirmekle kstlanmas, endstri alannda iyi rgtlenmi bir halk hareketi olmadan gerekletiremeyecek kkten reformlarn yaplmasn gerektirecektir. Reklam endstrisi, korkutucu bir dmandr ve dnya apnda ilerlemektedir, fakat insan salna ispatlanabilecek ekilde zararl olan rnler konu olduu zaman gszleir. Ttn reklamlar btn Bat'da televizyondan uzaklatrlmtr ya da yakn zamanda uzaklatrlacaktr ve alkoll iki reklamlar da hibir zaman olmad kadar saldrya maruz kalmaktadr.

Reklamclkkart eylemciler iin bir dier hedef de pazarlamaclarn ocuklar zerindeki uygulamalardr. Kamu vicdan, genleri avlamaya ynelik pazarlama kampanyalarna iddetle kar kmaktadr. Boston'da halk tarafndan kurulan bir grup olan ocuk Televizyonu Hareketi, 1990 sonunda ABD Meclisi'nin ocuklar hedef alan televizyon reklamlarn snrlamasyla bir zafer kazanmtr. Ayn yl, Avrupa Topluluu'ndaki kamu yarar tekilatlar, Avrupa iin 1992'den sonra uygulanacak ve baz tr reklamlara kat snrlamalar getirecek televizyon kurallar belirlenmesini salamlardr.

Avustralya Tketiciler Birlii, hazr gda reklamlarna saldrmaktadr ve salksz yiyeceklerin genler arasnda yaygnlatrlmasnn yasaklanmasn ya da bu konuda kat kstlamalarn getirilmesini istemektedir. Birliin aratrmas, televizyondaki ocuk programlar srasnda yaynlanan yiyecek reklamlarndan % 80'inin fazla yal, fazla tuzlu, ar ambalajl abur cubur reklamlar olduunu gstermektedir. Amerikan Pediatri Akademisi de konuyla ayn derecede ilgilenmektedir. Beslenme kurallarn ihlal eden rnlerle ilgili reklamlarn yksek oranda oluuna dikkat eken kurulu, genleri hedef alan bu tr reklamlarn yasaklanmas iin Meclis'e bask yapmaktadr.

te yandan tketiciler, uydurma evreci iddialar da hedef alabilirler. 1989'dan bu yana pazarlamaclar, vatandalarn toplu ekolojik ihlallere duyduklar fkeyi yattrma abas iinde rnlerini "yeil"e boyamaktadrlar. rnein, 1990'da petrol irketi Texaco , evrenin iyilii iin dikilmek zere Amerikallar'a "bedava" aa fidanlar sunmutur; bu fidanlardan almaya hak kazanmak iin bir mterinin

65

sekiz galon ya da daha fazla benzin satn almas gerekmektedir. Pazarlama edebiyatnda deinilmemi olan ise, sradan bir aacn sekiz galon yaktn rafine edilmesi ve yaklmas srasnda aa kan miktarda karbondioksiti depolamas iin yaklak drt yl gerektii ve amatrler tarafndan dikilen ou aa fidannn abucak ld gereidir.

ABD'de, 1990'da kan tm yeni ev rnlerinin drtte biri reklamlarnda "ozon dostu", "biyolojik olarak bozulabilir", "geri dnml", "zlebilir" ya da benzeri ekilde, Amerikallarn yarsnn btnyle "yutturmaca" olarak nitelendirdii iddialara yer vermektedirler. Hollanda ve Fransa'daki evreciler, bu tr yanl bilgilendirmeleri ulusal yasama kurumlar araclyla, 12 maddelik bir evreci reklam yasas kartarak sona erdirmeye almlardr. ABD'de de on eyalet basavcs benzer ulusal standartlarn getirilmesi iin uramaktadrlar. te yandan, Avrupa, Kuzey Amerika ve Japonya'daki resmi ve resmi olmayan kurulular, tketicileri evresel adan tercih edilebilir rnlere ynlendirmek amacyla "yeil etiket" programlar balatmlardr.

Yeil tketiciliin artmas umut verici bir iarettir. Alveri yapan kiiler maazalara evre ile ilgili endielerini getirdike, retici firmalarn ekolojiyi gemitekinden daha fazla ciddiye almak dnda pek fazla seenekleri kalmamaktadr. Bugne kadar pek ou bunu pazarlama srecinde retimdekinden daha fazla ciddiye almtr; fakat azar azar da olsa ilerleme ortadadr. McDonald's ile Procter bir sonucu olarak ambalaj kullanmn bir derece azaltan balca iki irkettir. Yeil tketiciliin en iyi yan, evre gnlllerinin parlamento salonlarn bir kenara brakp mesajlarn dorudan idari makamlara gnderebilmelerini salayan yeni ve etkili bir taktik olmasdr. En kt yan ise, tketicilerin zerlerine deni yapyormu gibi hissedip ilerine devam etmesini salayarak tketici snfnn vicdan iin bir hafifletici sebep olmasdr."

Ttn ve alkoll iecek reklamlarnn kstlanmas, ocuklara ynelik reklam yapmnn azaltlmas ve pazarlamaclarn evrecilik iddialarnn dzenlenmesi abalar daha geni bir gndemin paralardr. Washington, D.C.'deki kar amac gtmeyen Ticaret Aratrma Merkezi, filmlerde durmadan tekrarlanan marka reklamlarnn sona erdirilmesini, okullarn kendilerini reklamsz blge olarak ilan etmelerini ve vergi yasasnn reklam iin harcanan parann vergilendirilebilecei ekilde yeniden dzenlenmesini istemektedir.

Ticari mesajlarn pek ounu tamasnn yan sra televizyon, tketimci deerleri de desteklemektedir. Televizyon, tketim toplumundaki yaamn bir demirbadr. Hemen hemen her evde bir -hatta iki ya da televizyon vardr. Bu televizyonlar gnn byk blmnde -ABD'de gnde yedi saat- aktr ve bir ok pembe dizi, durum komedisi, videoklip ve sat reklam yaynlamaktadr. Uyumann ve almann dnda, ABD ile Birleik Krallk'tan Japonya ile Singapur'a kadar ou tketim toplumunda televizyon izlemek bata gelen faaliyettir.

Televizyon izlemek iin ayrlan tm bu zaman ou programn mesajlar olmasa, evre asndan endie verici deildir; nk televizyon teknolojisinin kendisi -pek ok iletiim arac gibi- nispeten az enerji ve malzeme kullanmaktadr. Sorun mesajlardr: zel televizyon, yksek tketime dayal yaam tarzn zenilecek bir modelmi gibi sergileyerek daha fazlaya duyulan bitmek bilmeyen arzuyu krklemektedir.

66

zel televizyon kanallar tm dnyada ilerlemektedir ve yaynlarn satn alma drtlerini harekete geirmekte zellikle etkili olduunu kantlamtr. Bir gda holdingi olan H. J. Heinz'n idari bakan Anthony J. F. Reilly'nin Fortune dergisine syledii gibi, "Televizyonlar olduktan sonra rengi, kltr ya da milliyeti ne olursa olsun tm insanlar aa yukar ayn eyleri istemektedirler." Bir eitim arac olarak kullanldnda TV, retmensiz kylerde derslerin yaynland Hindistan ve Afrika'daki gibi etkili olabilir. Ancak, yaynclkta baskn gelen eilim hemen hemen her yerde ticarilemedir. 1985'te Uluslararas Reklamclk Birlii heyecanla undan bahsetmitir: "Sihirli bir pazarlama arac olan televizyon, dnyann byk blmnde yasa ve dzenlemelerin zinciri ile balanmtr ve tketici bilgilendirmesinin ve reklamcln salad ekonomik uyarmn bir kanal olarak potansiyelinin yalnzca ok kk bir blmnden fazlasn uygulamakta serbest olmamtr. Bu zincirler nihayet krlmaktadr."

Seksenler boyunca Bat Avrupa'nn byk blmnde hkmetler televizyon programcln dzensizletirmi ve zelletirmitir. Kamu yayncl tekelleri Belika'da, Fransa'da, talya'da, Almanya'da, Norve'te, Portekiz'de, spanya'da ve svire'de paralanm bylece daha nceleri yalnzca ABD'de grlen lekte reklamclk yaplmas salanmtr. Avrupa Topluluu, 1993'ten balayarak hem tek bir pazar, hem de ortak bir yayn blgesi haline geldike, Avrupa TVsi blgedeki 330 milyon tketiciye ve 4 trilyon dolarlk harcanacak gelire ulaarak bir refah kayna haline gelecektir.

zel televizyon kanallar tketici snfn aarak tm dnyada hzla yaylmaktadr. Hindistan'daki Procter araclyla "Bir reklamc her gece 200 milyon kiiye ulaabilir." demektedir. Hindistan'da 1983'te 3 milyon olan televizyon says bugn 14 milyondan fazla bir dzeye ulamtr. Latin Amerika 1950'lerin balarndan bu yana 60 milyon adet, neredeyse aile bana bir tane decek sayda, televizyon retmi ya da ithal etmitir. Hepsi gz nnde bulundurulduunda, dnyadaki tm insanlarn yaklak olarak yars televizyonlara kolayca ulaabilmektedir.

Dnyadaki yoksullarn pek ou iin verimli bir memleket gibi grnen yer -Bat- her gece 800 milyon televizyondan izlenebilmektedir. Bolivya altiplanosundaki Quechua dilini konuan Hint toplumlar, " Miami Vice"ya da Brezilya yapm pembe dizileri izlemek iin portatif anak uydu antenleri kullanmaktadrlar. Moolistan steplerindeki obanlar, Hong Kong'daki uydudan yaynlanan reklamla dolu klipleri izlemek iin antenlerini resmi hkmet yaynlarndan baka bir yne doru yeniden ayarlamaktadrlar. blgelerde yaayan Avustralyal yerliler televizyonlarnda "Dallas" izlemektedirler. Eski reklam mdr ve basn eletirmeni Jerry Mander , ABD dnda yaynlanan programlarn yarsnn Amerikan dizileri olduunu belirtmektedir. Daha geni anlamda, televizyon programclnn yan sra sinema filmlerinin, mziin ve videolarn da dahil olduu Amerikan elence endstrisi lkenin ikinci byk ihracat geliri elde eden endstrisidir. Bunun bir sonucu olarak, dnyann neredeyse her yerindeki istekler ABD'de geerli olan maddeye gre tanmlanmaktadr.

zel televizyon yaynlarnn bir tehlikesi de insan kltrlerini homojenletirerek, salkl bir eitliliin yok olmasna ve yerel mekanlara olan ballklarn zayflamasna yol amasdr. Giderek yaygnlaan nc Dnya lkelerinin pazarlar hakknda aratrmalar yapan bir danma irketi, "Dnya 'kldke', tketici

67

beenilerinde dnya apnda daha byk bir tekdzelik ortaya kyor." diye bildirmektedir. Kanada'nn Kuzey Kesimi'ndeki Dene kabilesinden Amerikan yerlisi bir kadn olan Cindy Gilday , toplumun televizyonla tanmasn yle aklamaktadr: "Kylere televizyon geldii zaman ani bir deiiklik grdm. nsanlar kendilerine nasl yaamalar gerektiini reten yerel hikayelere , efsanelere ve dillere olan ilgilerini kaybettiler. Eskiden yallarmza hrmet eder ve onlar dinlerdik, fakat bu da hzla deiiyor." Gilday unu belirtmektedir: "Geleneklerimizin kurtarlmas mmkn. birlii, paylam ve materyalist olmamak, insanlarn burada yaamalarnn tek yolu. Televizyon her zaman bunlarn tam tersi olan deerleri sunuyor gibi."

Televizyonun ayn zamanda insanlarn sohbet ile geirdikleri zaman da bld grlmektedir. ABD'de televizyon izlemek en hzl ekilde byyen zaman kullanm alanlarndan biriyken (alveri de bir dier byyen kategoridir), arkadalar ve aile ile sohbet ederek geirilen zaman giderek azalmtr. Belki de tketici snf iin televizyon gemi yllarn konutlarnda minenin oynad rol oynamaktadr; izlenebilen ve aileyi bir araya gelmeye iten ey. Elbette mine atei, ne reklam yaynlar ne de sohbeti boar (lgintir ki bir aratrmada Amerikallar televizyon izlemeyi, bir gn boyunca en sevdikleri 22 faaliyet arasnda, okumak gibi ok daha az zaman harcadklar pek ok eyin altnda 17'nci sraya koymulardr).

Reklamclnetki alan nasl hi bir direnile karlamadan genilemiyorsa, her yerdeki kk halk gruplar zel televizyona da kar tepki gstermeye balamaktadr. ngiliz Kolombiyas'ndaki Vancouver'da ngilizce retmeni olan Michael Maser , lise rencilerine televizyon yapmcln retmektedir, bylece bu renciler izleyicilerin duygularn ynetmekte kullanlan yntemleri tanyabileceklerdir. Bu ders milyonlarca gen insana, televizyon araclyla kendilerine ne kadar ok rnn satlmaya alldn anlatarak faydal olmaktadr. Amerikal ocuklar ve genler her hafta yaklak saat boyunca oturup televizyon reklamlarn -ylda 20 bin, liseden mezun olana kadar da toplam 360 bin reklam- izlemektedirler. Los Angeles'daki Basn ve Deerler Merkezi 1989'dan bu yana Maser'n rettii bilgilerin eliinde Kuzey Amerika'daki ailelere ocuklarna televizyonu eletirel bir gzle izlemelerini retmeleri iin ipular vererek basn eitimini artrmaktadr.

Daha cesur olan kimileri, dorudan zel televizyonlara saldrmaktadrlar. Dianne Grenier , Connecticut'taki Andover ehrini kendisine televizyon izlemek konusundaki bir haftalk bir boykota katlmalar iin harekete geirmitir. "TV yok" haftas byk bir baar elde etmitir. Toplumsal olaylara katlm artm, daha nce ok ender olarak gren komular bir araya gelmitir ve iftler, hem kendi aralarnda daha fazla konutuklarn, hem de ocuklarnn daha yaratc ekilde oyun oynadklarn bildirmilerdir.

Eer tketici deerleri dnyaya destek olacak ekilde yn deitirecekse, zel televizyonda kkl yeni dzenlemeler yaplmasna ihtiya vardr. Vancouver'da bulunan Basn Kuruluu, televizyonun tketim d amalara ynlendirilmesini amalayan bir hareketi yaplandrmaktadr. Yerel gruplar zel televizyonda grubun tantmn yaynlamak zere fonlar kurmaktadrlar. 1991 sonuna kadar bu tantmlar Kaliforniya Ontario'da ve yarm dzine dier eyalet ve ilde yaynlanmtr. creti denmi olan "Tp Kafa" reklam dizisi, izleyicilere televizyonu kapatmalarn sylemektedir. Grubun "Fazla Masrafl" kampanyalarndaki en arpc programlarnda, Kuzey Amerika haritasnn zerinde neeli, dev bir domuz oynamaktayken bir anlatc unlar sylemektedir: "Dnyadaki insanlarn bete biri gezegenin kaynaklarnn te birini

68

tketiyor... Bu insanlar bizleriz." Ardndan, domuz geirir.

zel televizyonun yaygnlamas ve reklamclk , ihtiyalar artran iki nemli kuvvettir. Halka ak alanlarn ticariletirilmesi ise bir ncsdr. Hem ticareti, hem de elenceyi ilerinde bulunduran alveri merkezleri halka ak alanlarn ou ilevini zerlerine almaktadr. ar planlamaclarnn toplum benzeri alveri kompleksleri tasarlamalar, mterilerin alveri yaptklar yerlerde toplumsal yaamn zelliklerini hissetmeye verdikleri nemi gstermektedir. arlar, samimi iyeri sahiplerinin srekli mterilerine zen gsterdikleri ve sakin fskiyelerin yorgun zihinleri dinlendirdii gvenli, refah iinde ve dzenli mahalleler olarak sunulmaktadrlar. Ancak, arnn toplumu aldatcdr; bu komplekslerde satn her yerde oluu, vurguyu varolmaktan satn almaya doru ustaca kaydrmaktadr.

ABD, alveri merkezlerinin gelimesindeki en son noktalar gstermektedir. 1987'de, saylar yaklak 35 bini bulan alveri merkezleri lkedeki liselerin saysn gemitir. Getiimiz 30 yl boyunca alveri merkezlerinin alan 20 kat artmtr; 1986'dan 1989'a kadar her yl 2 bin yeni merkez almtr. Aralarnda tercih yaplacak bu kadar fazla ar olunca ne kmak isteyen merkezler mterileri ekmek iin uzun mesafelere gitmektedirler. Bunlarn en baarllarndan birisi de Potomac Mills'dir . Krsal Virginia'nn sayfiye blgesinde ok byk bir alan zerine cam ve imentodan yaplm olan Potomac Mills , ok uzak mesafelerden kalabalklar ekmeye yetecek kadar ok sayda, indirimli sat maazas ile vnmektedir. Connecticut kadar uzak yerlerden gelen otobs turlar mteri saysn 1990'da 12 milyona kartarak Potomac Mills ars'n Virginia'daki en nemli turistik yer haline getirmitir. Ancak, Potomac Mills , 1992 Haziran'nda Bloomington , Minnesota'da alan Amerika'nn ars -dnyadaki en byk alveri merkezi- tarafndan yaknda byk olaslkla glgede braklacaktr. Her eyin bulunduu drt byk maaza ve 400 zel dkkann yan sra merkez, mterilerine hektarlk bir Camp Snoopy mzik park, iinde dolalabilen dev bir akvaryum, iki katl bir minyatr golf sahas, saysz sinema ve lokanta ile 13 bin civarnda park yeri sunmaktadr. Tm ABD'deki binlerce daha mtevaz alveri merkeziyle beraber bu tr alveri merkezleri bugn lke apndaki perakende satlarn % 55'ini yapmaktadr, ki bu oran Fransa'da % 16, spanya'da ise % 4'tr.

Banliy arlar ile ticari eritler, ticareti ehiriinden ve mahalle satclarndan uzaa ekmektedir. Denver Colorado'daki alt banliy arsnn her biri satlardan ehiriindeki ticari blgenin kazandndan daha fazla kazanmaktadr. Toplu tama aralar ile ya da yaya olarak alveri yapmak glemekte, otomobil trafii artmakta ve yaylma hzlanmaktadr. Sonunda, ehir meydanlar ve sokaklar gibi halka ak ticari olmayan yerlerin canllklar ellerinden alnmakta ve bizlere tm hareketliliin var olduu arlar dnda pek az ekici yer kalmaktadr.

Belki de yokluktan dolay, arlar halka ak alanlarn kimi geleneksel ilevlerini zerlerine almaktadrlar. Video arlar ve ok sayda film gsterebilecek salonlara sahip olan sinemalarla elence sunmaktadrlar ve her tr merkeze sahiptirler. nde gelen bir spor giyim reticisi olan Avia , arlarda giyilmek zere zel bir ayakkab bile kartmtr. William Kowinski , The Malling of America (Amerika'nn arlamas) balkl almasnda yle yazmaktadr: "Bir gn belli bir ar kompleksinden hi ayrlmakszn dnyaya gelmek, anaokulundan niversiteye kadar okula gitmek, bir ie girmek, flrt etmek, evlenmek, ocuk sahibi olmak... boanmak , bir ya da iki kariyer alannda ilerlemek, tbbi bakm almak,

69

hatta tutuklanmak, yarglanmak ve hapse girmek, kltr ve elence ile olduka dolu bir yaam srmek ve nihayetinde lmek ve cenaze merasiminin yaplmas mmkn olabilir; nk bugn tm bu olaslklarn her biri herhangi bir yerdeki bir alveri merkezinde mevcuttur."

zellikle ABD'de alveri yapmak temel bir kltrel faaliyet haline gelmitir. Amerikallar alveri merkezlerine haftada ortalama bir defa -kiliseye ya da sinagoga gittiklerinden daha sk- gitmektedirler. Deiik trlerde alveri yaparak haftada alt saat -seksenlerin sonlarnda Sovyet alveri kuyruklarnn dnya apnda nl olduu zaman Ruslarn harcadndan bile daha fazla vakit- harcamaktadrlar. Amerikal genler okul ve evin dnda her yerde harcadklarndan daha fazla vakti arlarda harcamaktadrlar. Yzyln ortasndan bu yana en hzl byyen zaman kullanma kategorileri ele alndnda, Amerikallarn alveri yaparak harcadklar zaman yalnzca televizyon izleyerek harcadklar zamandan sonra ikinci srada yer almaktadr.

Tketim toplumu alverii zellikle bayanlar iin nemli bir rol haline getirmektedir. 1987'de zerlerinde aratrma yaplan Amerikal gen kzlarn yaklak olarak % 93' alverii en sevdikleri vakit geirme yolu olarak deerlendirmilerdir. Oyuncak reticileri kk kzlarn alveri tutkularndan bol bol fayda salamaktadrlar. rnein ngiltere'de yaynlanan bir Mattel reklamnda , ev rnleriyle azna kadar doldurduu bir oyuncak alveri arabasnn yannda cokuyla glmseyen drt yandaki bir kz ocuu gsterilmektedir. Yazda yle demektedir: "Ev, bir alveri merkezine dnebilir. Her oda satn alnacak byleyici eylerle dolup taan birer maaza olabilir. Tm gereken bir anaokulu rencisinin hayal gcdr. Bir de azna kadar dolu alveri sepeti." Bir ev ekonomisi rencisi olan Karen Christensen , alveriin ev dnda almayan kadnlar iin zel bir rol olduuna inanyor. Alveri, onlar dier yetikinlerle, hem ho karlandklar, hem de kendilerini gvende hissettikleri halka ak yerlerde temas haline geiren az bulunur bir ev sorumluluudur.

te yandan ar, bir toplum deildir. Dnmeden satn almay kkrtmak amacyla en kk ayrntlarn bile tasarland ticari bir yatrmdr. nsanlar yapay yolla doal srelerden, zamann belirlenmiliinden ve hava deiikliklerinden soyutlamaktadr. Tketici snfinn geri kalan yeleriyle eit derecede harcama yapmaya maddi gc yetmeyenleri dlamaktadr. nsanlar komularyla olan ilikilerine ve bulunduklar konumlara gre bir yere koymak yerine bir tr kolay anonimlii tevik etmektedir.

Alveri merkezleri konusunda hibir lke ABD ile rekabet edemiyorsa da, pek ok lkede kr manzaralar boyunca alveri merkezleri filizlenmektedir. spanya'daki 90'dan fazla alveri merkezinin 1993 banda say olarak katna kmas beklenmektedir. Endstri analizcilerine gre alveri merkezlerinin gelimesi Meksika'da patlamakta ve Puerto Rico'da da " czrdamaktadr. ngiltere'deki byk spermarketlerin saylar seksenler boyunca 2 katna karak yaklak olarak 500'e ulamtr ve ngiliz alveri merkezlerinin kaplad alan da 1986-1990 yllar arasnda 10 kat artmtr. Gl halk satclar geleneine ramen talya son zamanlarda ar geliimi zerindeki kontrollerini gevetmitir ve bu da talya'nn alveri merkezlerinin saysnn be yl iinde 35'den 100'e kaca yolunda tahminler dourmutur. Taze besinlere ynelik tutkunun bir efsane olduu Fransa'da bile mikrodalga frn ve grande surface (alveri merkezi) bizim frnlarmza, mandralarmza ve iftlik pazarlarmza yaklamaktadr.

70

Endstri lkeleri arasnda Japonya, alveri merkezi geliimine kar en byk direnii olmutur. Oradaki ticaret hala Japonya'nn ehir yapsna ilenmi olan binlerce yerel maazann egemenlii altndadr. Alveriin byk blm belirli saatler boyunca hokoosha tengoku , yani "yaya cennetleri" olmak zere trafie kapal olan sokaklarda yaplmaktadr. Satclarn ayn zamanda evleri de olan dkkanlar , mallar olduka yksek fiyatlara satmaktadr, fakat ayn zamanda Japonlarn alveriin byk blmn yaya olarak yapmalarn salamaktadr. Japonya'daki 1,6 milyon kk iletme sahibinin siyasi gc -ou byk sat gelitirme planlarn, yerel kontroll blgeleme srecindeki gereksiz resmi ilemlerle oyalayarak- bu ticaret modelini yirmi otuz yl boyunca korumutur. Ancak, seksenlerin sonlarnda ABD ticaret arabulucular bu ekilde yerel katlm salayan Byk lekli Perakende Sat Maazas Yasas'nn kaldrlmas ya da yeniden dzenlenmesi iin Japon hkmeti zerinde youn basklar yapmaya balamlardr. Onlara gre bu yasa, uluslararas ticaret iin gizli bir engeldir; nk Amerikan reticileri bu trden mahalle dkkanlarna hizmet veren geleneksel datm sisteminin rzgarl kanallarnda mallarn idare edememektedirler.

Kurallarda ABD basksnn ardndan gelen geveme ile Japonya'daki geleneksel sebze tezgahlar ve balk dkkanlar yerlerini spermarketlere ve byk maazalara brakmaya balamaktadr; bu arada balk sarmak iin kullanlan gazetenin yerini de polistiren ve plastik film almtr. ABD'nin byk perakende satclar da lkede maazalar amlardr: Yalnzca Toys "R" Us, nc . irketi , her biri 8 bin adet farkl, ou plastikten yaplm oyuncak satan maazalardan ylda 10 tane amay planlamaktadr. Giriimciler bugn Japonya'da yzlerce byk maaza ve dzinelerce alveri merkezi ina etmektedirler. Japonya Alveri Merkezleri Konseyi 1991'de ayda alt ar al yaplacan hesaplamtr ve toplam saynn 2000 ylna kadar iki katna kmasn beklenmektedir. lkenin yeni arlarnda, eve yakn alverile rekabet etmek iin dnme dolaplar, kiliseler, oyun salonlar, sanat galerileri, kaliteli ay evleri vardr, hatta bir tanesinde kapal bir kayak pisti bulunmaktadr.

Yine de, baka her yerde olduu gibi Japonya'da da kk esnaflar ve toplum gruplar, alveri merkezlerinin akmna kar rgtlenmilerdir. Japonya'nn Kyoto kentinde 60 halk grubu ehrin kk dkkanlar ve evlerle kazand zellii tehdit eden ticari gelimelere kar savamaktadr. ABD'deki ehir d byme eylemcileri, lkenin arlamasn en azndan yavalatmlardr. Massachusettes'de mimar ve ehir planlamacs olan Elizabeth Plater - Zyberkile Andres Duany , arlar engellemekle kalmayp, eski bir arnn yerine kk bir kasaba kurmaktadrlar. Bir zamanlar hektarlarca park alannn olduu yerlerde imdi geni kaldrmlar olan dar yollar, evlerle dkkanlarn farkl bir karm ve bir kilise ile ktphane vardr. Bunlarn tm insanlar arabalarndan kartp toplum yaamna sokmak zere yaplmtr. Plater - Zyberk, bu baary tm lke apna yaymay hayal etmektedir: "arlar, banliyleri geri getirmede temel odak noktas olarak dnyoruz."

Harekete geiren gd nadiren tketiciliin kendisine kar kma olsa da, baz lkeler ilerleyen alveri kltrne direnmilerdir. ngiltere ile Galler'de 400 yldr Pazar gnleri ticaret yaplmas yasaklanmtr ve emek gruplar, bu snrlamalarn kaldrlmas iin en son verilen teklife kar kmaktadrlar. Benzer ekilde, ngiliz ehirlerinin evresindeki korunan yeil kuaklar, bu blgelerdeki banliyo arlarnn gelime hzn yavalatmtr. Avrupa'nn byk blmnde olduu gibi Almanya'da da maazalarn ou akam saat 6:00'da kapanmak zorundadr ve ayn zamanda hafta sonu alma saatleri de kstlanmtr. Gd ne olursa olsun, bunlar halka ak alanlarn ekli ve ruhu zerindeki tketici etkisini kontrol etmeye yardmc

71

olmaktadr. Eer her biri israf yollarn tevik edecek ekilde en ince ayrntsna kadar tasarlanm byk, adams perakende sat maazalar ynlar yerine toplumun dokusuna iyice rlm maazalarda yaplrsa, alveriin kendi iinde bir ama haline gelmesi olasl daha azdr. Toplumlarn tasarm, insan kltrn ekillendirmektedir.

stekleri reten kuvvetler - reklamlar, zel televizyon yaynlar ve alveri merkezleri- o kadar allm eylerdir ki tketim toplumunda hi fark edilmeden ve orta gelirli snfta hzla yaygnlamaktadrlar. htiyalarn bilinli ve yaygn ekilde artrlmas, insanlk tarihinde kkenleri en fazla bir yzyla kadar uzanan olduka yeni bir olgudur. Bu kuvvetlerin kkl biimde yeniden ynlendirilebilmesini reklamclnesas grevi olan alclar bilgilendirmeyle kstlanmasn, televizyonun koruyucu amalara yneltilmesini ve alveri merkezlerinin yerine gerek toplumlarn getirilmesini- engelleyecek hibir sebep yoktur. te yandan, gezegenin iyilii ve kendi huzurumuz adna bunlar yapmak iin pek ok sebep vardr.

X. Blm

stikrar Kltr

Moses, Mount Sinai'den ilk geldiinde ahlakl davran kurallarn iki elinin parmaklaryla sayabiliyordu. Ekolojik adan duyarl yaamann kurallarnn says ise basit bir otomobil altrma hareketinin dnya iklimini fark edilmeden deitirdii yirminci yzyl sonlarndaki karmak dnya ekonomisinde yzlere ulamaktadr. Fakat, srdrlebilir bir toplumun temel deeri, Altn Kural'n ekolojik karl basittir: Her nesil gelecekteki nesillerin geimlerini salama beklentilerini tehlikeye atmadan geimini salamaldr.

Basit grnen bu ilke, uygulama aamasna geildiinde kkten deiiklikler anlamna gelmektedir: rnein, biz tketicilerin, gelecek nesillerin anslarn tehlikeye attmz iin tketimi ksmaya ilikin bir ahlaki zorunluluumuz olduunu ifade etmektedir. Eer tketim merdiveninde birka basamak aaya inmezsek, torunlarmza, zenginliimiz tarafndan yoksullatrlm gezegene benzer bir ev -yirmi otuz yl iinde iklimi ciddi ekilde deimi, havas ve suyu zehirlenmi, bereketli topraklar anm, yaayan trlerinin saysal olarak byk ksm yok edilmi ve vahi doal ortamlar klp paralanm bir gezegen- miras brakacaz.

Bundan te, eer tketimimizi azaltmazsak, orta gelirli ve yoksul snflarn dnyay yamalamalarna kar kma yetkimiz de olmayacak. Yakn zamanda yaplan bir izgi film, yoksullara savurganlk konusunda t vermenin ne kadar sama olduunu vurgulamtr; lks bir arabann srcs, benzin ien arabasn durdurup, bir aac kesmeye hazrlanan a bir kylye seslenmektedir: "Hey! Amigo! Bizi sera etkisinden korumas iin bu aaca ihtiyacmz var!"

72

Sonu olarak, insanln ve doal dnyann kaderi biz, tketicilerin elindedir. Fosil yaktlar, mineraller ve kat gibi ekolojik adan ykc olan eyleri kullanmay azaltabilir mutluluun balca psikolojik belirleyicileri olan daha derin, maddi olmayan tatmin kaynaklarn aile ve toplum ilikilerini, anlaml almay ve bo zaman uralarn, artrabiliriz ya da sorumluluklarmz bir yana brakp, yaam tarzmzn dnyay harap etmesine izin verebiliriz. Tketimimizi azaltmak bizi gerekten nemli olan mal ve hizmetlerden mahrum brakmaz. Aksine, yaamn en anlaml ve ho etkinlikleri, genellikle evre erdemi asndan rnek oluturmaktadrlar. nsanlarn en ho vakit geirme yollar olarak niteledikleri ve ilgintir ki lmcl hastalklara yakalanm kiilerin mrlerinin kalan aylarnda yapmay tercih ettikleri eylerin ounluu sonsuza dek salanabilecek olan eylerdir. badet, sohbet, aile toplantlar ve sosyal toplantlar, tiyatro, mzik, dans, edebiyat, spor, iir, sanatsal ve yaratc uralar, eitim ve doann deerlendirilmesi; bunlarn hepsi de istikrar kltrne -saysz nesiller boyunca srebilecek bir yaam tarzna- kolayca uymaktadr.

Reformun ilk adm karmak deildir. Bu adm, biz tketicileri sebep olduumuz hasar ve bunu engellemenin yollar konularnda bilgilendirmektir. Yeni deerler hibir zaman kuramsal olarak gelmezler. Somut durumlarn, yeni gerekliklerin ve yeni dnya anlaylarnn iinde gelirler. Aslnda ahlaki deerler, yalnzca uygulamada, gnlk kararlarn inceliinde vardr. Aristoteles'in savunduu gibi, ahlak deerlerinde karar, algya baldr. nsanlarn ou byk bir otomobil grnce bu otomobilin getirdii sosyal statden nce, sebep olduu hava kirliliini dndkleri zaman, evresel ahlak deerleri sz konusu olacaktr. Ayn ekilde, insanlarn ou ar ambalaj, tek kullanmlk rnler ya da yeni bir alveri merkezi grp, bunlarn torunlarna kar ilenmi sular olduunu dndkleri zaman, tketicilik geri ekilmeye balayacaktr."

1990 Dnya Gn'n tketimini hesaplayarak geiren Connecticutl corafyac Sidney Quarrier , bilginin deiimi nasl mahmuzlayabileceini gstermektedir. Sid hala iine uzak bir yerde oturmaktadr, fakat ie otobsle gitmektedir. Artk ocuklar byyp evden ayrldklar iin, mkemmel enerji verimlilii dzeylerinde yaltp havalandrd daha kk bir evde yaamaktadr. Kl krk yararak geri dnm yapmakta, mektuplarn kullanlm katlarn arkasna yazmakta ve yapabildii her yerde su tasarrufu yapmaktadr. Sid hala, "Dnya bize dayanabilecek mi?" diye merak etmekte ve fotoraflk tutkusunu devam ettirmek iin araba kullandndan dolay znt duymaktadr; fakat evresindekiler iin istikrar kltrnn bir tek evde yaplanabileceine ilikin bir rnek haline gelmitir.

Tketicinin bilgilendirilmesi ok byk bir grevdir ve bir anlamda da ou evreci kurulu iin kpr kuran bir amatr. 1989'dan bu yana, gerekten dzinelerce yazar, yaync, editr ve video filmi reticisi dnya iin kiisel eylem rehberlerini gndeme getirdike bu konuda bir ilerleme olmutur. Ayrntl nerilerle dolu olan bu kitaplar hzla yaygnlamtr. 50 Simple Things You Can Do To Save the Earth (Dnyay Kurtarmak in Yapabileceiniz 50 Basit ey), ABD'de 3,5 milyon adet satmtr ve The Green Consumer (Yeil Tketici), Birleik Krallk'ta en ok satan kitap olmutur. Kimi zaman sistem sorunlarn kiiselletirmekle eletirilseler de bu rehberler yine de tketim toplumunun ou yesine, dnyann harcanmasn yavalatmann pratik yollarna ilikin sahip olmadklar bilgileri salamaktadrlar.

73

Dnya zerinde daha zararszca yaamak iin sarf edilen kiisel abalar, ounlukla daha sade yaamak iin yaplan aratrmada mantksal sonulara ulamaktadr. Baarnn materyalist olmayan tanmlaryla yaama abas elbette yeni deildir. Aratrmac Duane Elgin 1981'de -belki de iyimser bir yaklamla- 10 milyon yetikin Amerikalnn "itenlikle" gnll sadelii denediklerini ngrmtr. Almanya, Hindistan, Hollanda, Norve, Birleik Krallk ve daha pek ok lkede nfusun kk bir blm tketimci olmayan bir felsefeye balanmak istemektedir.

Bu uygulamaclar iin ama, sofuca bir feragat deil, bir tr sade nezakettir. rnein, bazlar amar kurutma makinelerinde, havalandrma cihazlarnda ve otomobillerde olmayan bir ilevsel inceliin amar iplerinde, pencere gneliklerinde ve bisikletlerde, bulunduunu dnmektedirler. Bu mtevaz aralar sessizdirler, elle altrlrlar, atee dayankldrlar, ozon ve iklim dostudurlar, kolayca onarlabilirler ve ucuzdurlar. Daha az "kullanl" olduklar iin, yaam mekan ve zamanda bir yere yerletiren bir derece ihtiyat ve dikkat havas yaratmaktadrlar. Home Ecology (Ev Ekolojisi)' ninyazar Karen Christensen , sade yaamann skc ya da yorucu olmasnn gerekmediini vurgulamaktadr: "Maddeleri tketmek yerine onlar sevip, onlara deer vermeliyiz. 'Tketici' lakabn kabullenmek yerine, yalnzca koruyucu deil, yaratc da olabiliriz."

Gnll sadelik kampanyasna en yakn olan ey, zengin olmann kendisini, yalnzca ok az daha mutlu yapmayacan fark etmeden nce, Wall Street'te bir servet sahibi olan Joe Dominguez tarafndan dzenlenmitir. Dominguez bugn ayda yaklak 500 dolar ile halinden memnun yaamaktadr (ilgintir ki bu miktar kendisini orta gelirli snfa dahil etmektedir) ve Washington eyaletine bal Seattle'da , parann yapabilecei ve yapamayaca eylere ilikin kartt dersi yaymak zere balatt Yeni Yol Haritas Kuruluu'nu iletmektedir. Buradaki seminerler, onbinlerce kiinin paraya taklp kalmay brakp, kendilerini gerekte neyin mutlu ettiini bulmaya balamalarna yardmc olmutur. Bu kiiler daha sonra gelecekleri iin kendilerine esas deerlerini temel alan "yeni yol haritalar" izmektedirler. Bu planlar genellikle seminerleri izleyenlerin yllk harcamalarn neredeyse derhal % 20 orannda azaltmakta ve onlarn en sonunda hibir zaman mmkn olabileceini dnemedikleri kadar az eyle geinmelerini salamaktadr. Bu kiilerin ou birka yl iinde bir gelir kazanmaktan "emekli" olmakta ve kendilerini, yeteneklerini gelitirmeye ve deer verdikleri kaynaklar iin mcadele etmeye adamaktadrlar.

Elbette ki dk tketime ulaan insanlarn ou, izleyecekleri yolu Yeni Yol Haritas gibi dersler araclyla deil, kendi balarna bulmaktadrlar. Oraya nasl ularlarsa ulasnlar, onlar iin merkezi deer zaman "harcamak" yerine zamann tadn kartmak gibi grnmektedir. Wanda Ubranskaile Frank Levering , 1986'da Gney Kaliforniya'da gazeteci ve sinema yazar olarak srdrdkleri hzl meslek yaamlarndan ayrlp, Virginia'nn krsal kesiminde yer alan Levering aile meyve bahesini iletmeye balamlar: "Bizim iin sade yaamak hayatlarmza daha fazla ve ilerimize daha az zaman ayrmak anlamna gelmeye balad; para kazanmaya daha az, yaamn gnlk uralarna daha fazla zaman ayrmak." diye yazyorlar. Daha fazla ihtiyatl, daha az telal yayorlar. "Biz 'bo zaman' karar aldk: Mektup yazmak iin bo zaman. Verandada oturup gnein batmasn izlemek, zamann tadn kartmak iin bo zaman. Sabah erkenden...' yziyaret etmek iin ya da le yemeinden sonra gazeteyle oyalanmak iin zaman. Tariften yemek piirmek iin, evimizdeki iki odun sobasyla ilgilenmek iin, sabahlar yataklarmz yapmak ve cumartesileri evimizi temizlemek iin."

74

TaosNew Mexico'dan Joanne Forman, zamann dnmeden tketerek boa geirilemeyecek kadar deerli olduuna katlyor: "Ben gnll olarak sade yaayanlardan biriyim; ok erdemli olduumdan deil, bir besteci ve yazar olduumdan. Bu, blgenin getirdii bir ey. Ayrca ev iinden de nefret ediyorum ve lgn bir okuyucu ve yryym. Araba demeleri iin ayda 250 dolar veren ve 'Keke okumaya vaktim olsayd.' diye i geiren arkadam gibi baz kiiler zerinde yava yava baar elde ediyorum. Kendisinin arabas iin deme yapmak zere ayda 50 saat -her ay bir haftadan fazla- altna dikkatini ekiyorum. Bu 'konfor' mu?"

Dominguez, Levering ile Urbanska ve Forman tarafndan uygulanan gnll sadelik bir idealdir. Bu tketim toplumundaki oumuz iin de ulalamaz bir ideal olabilir. Tercihlerimiz sosyal basklar, fiziksel altyap ve bizi saran kurumsal kanallar tarafndan kstlanmaktadr. ocuklarmza, tm oyun arkadalarnda olan oyuncaklardan almay reddettiimiz zaman acmasz olduumuzu dnyoruz. Hala toplu tamasz, yaya kart bir dankln ortasnda yaarken arabalarmz kullanmay brakrsak, kendimizi kmldayamaz hale getiriyoruz. Azaltlm alma saatleri yerine fazla maamzdan vazgemek iin pazarlk yapma seeneimiz yok, nk iverenlerimiz bize bu seenei sunmuyor ve aslnda biz de bunu kolay kolay kabul edemiyoruz. Harcanabilir gelirimizin byk blmn aylk masraflarn bir defada uzun dnemler iin belirlendii potek ve araba demeleri, sigorta primleri, yksekokul ders cretleri, kamu hizmeti faturalar gibi byk makbuzlu eyler iin harcamaktayz. Bu yzden, tketimi azaltma stratejisi insanlarn yaptklar seimler kadar onlarn bu seimleri iinde yaptklar erevenin de deitirilmesi zerinde younlamaldr.

Ayrca, gnll sadelik hareketlerinin tarihi de pek umut verici deildir. Kuzey Carolina'daki Davidson Koleji'nden David Shi'nin anlattna gre, daha sade bir yaam ars Massachusetts Krfezi Pritenleri'nden 20 yl ncesinin "Topraa Dn "lerine kadar Kuzey Amerika tarihinde srekli var olmutur. Bu hareketlerin hibirisi asla kk bir taraftar aznlndan teye gidememitir. Sadelik hevesleri de belirli aralklarla ktay boydan boya etkilerken, ou yalnzca eski baarlar telafi eden tketim lgnlklar ile sonulanmtr.

in, Kamboya ve Viyetnam gibi dier lkeler kendilerini -kimi zaman zalim yntemlerle- insan karakterini daha az kii merkezli bir kalpta yeniden biimlendirmeye adamlardr; fakat hibir yerde vatandalarnn kk bir blmnden fazlas zerinde baarl olamamlardr. Son olarak 1991'de Kba umutsuzca, Sovyet petrol ya da yardm olmakszn ayakta kalabilmek iin, iilerine ve iftilerine bisiklet ve manda vermitir. Tutumluluu tepeden inme bir biimde kabul ettirme yolundaki bu aba da byk olaslkla ncekilerden daha fazla ie yaramayacaktr.

te yandan, tketici yaam tarz, cazibeli oluu kadar gl oluu nedeniyle de etkilidir. Tek bana tketicilik, s tarihi kkenlere sahiptir. Tketici snfnn yeleri iin tketicilie kar kmak, kltrel miraslarnda byk neme sahip bir eyden vazgemek anlamna gelmez. Bu, aksine kltrlerinin en eski retilerini yeniden onaylamaktr. Tarihi adan tketicilik -lmllk deil- yanl bir deer sistemidir. Tketici yaam tarz, insan kltrlerinin yzyllar boyunca gelitirdii tutumluluk yneliminden tamamyla ayrlmaktr. u ya da bu ekilde -ister biz onu brakmay tercih ettiimiz iin, ister o kendi ekolojik kaynaklarn yok ettii iin olsun- tketicilik byk olaslkla ksa mrl bir deer sistemi olacaktr.

75

Bunun aksine yeterlik felsefesi, insan gemiinde ok derin kkenlere sahiptir. Materyalizm, Buda'dan Muhammed'e kadar tm bilgeler tarafndan knanmtr ve tm dnya dinleri arln ktlklerine ilikin uyarlarla doludur (bkz. Tablo 10-1 ). Arnold Toynbee unu gzlemlemitir: "Bu din kurucular birbirleriyle evrenin yaps, ruhani yaamn yaps, mutlak gerekliin yaps konularnda fikir ayrlna dmlerdir. Fakat hepsi ahlaki kurallarda hemfikir olmulardr... Eer maddi zenginlii esas amacmz haline getirirsek, bunun sonucunun felaket olacan hepsi bir azdan sylemitir."

Materyalizme kar duyulan antipati , zamanla tketim toplumunun biimlendii Bat retilerinde de, Bat'nn gznde "br dnya ilerine dalm" olarak nitelendirilen Dou'da olduu kadar gldr. Aslnda, szleri bugne kadar ulaabilen ilk batl felsefeci olan Miletli Thales , 26 yzyl nce yle demitir: "Eer bir lkede ar zenginlik ya da ok fazla yoksulluk yoksa, orada adaletin stn geldii sylenebilir."

ncil -dnya tketici snfnn byk ounluu Hristiyan olduu iin zellikle nemlidir- u soruyu sorarak insan saduyusunu byk lde yanstmaktadr: "Eer tm dnyay kazanp, kendi ruhunu kaybedecekse, bunun bir insana faydas nedir?" Assisili Aziz Francesco , Aziz Thomas Aquinas , Aziz Augustine ve asrlar boyunca gelen kilise liderlerinin tm, normalden fazla zenginlii bir gnah olarak kabul etmiler ve antik alardan Ortaa'a kadar yoksulluk and ien keiler baarl tccarlardan daha yksek sosyal statye sahip olmulardr.

Daha az tannan bilgelik kaynaklar da daha fazlaya duyulan srekli istein aleyhinde ayn fikir birlii ile t vermilerdir. Bir Polonya halk masalnda, deniz kenarnda harap bir barakada yaamakta olan bir balk, kendisinin bir kulbe ve yeterince yiyecee sahip olmak iin duyduu mtevaz dilei yerine getiren sihirli bir balk yakalar. Bir hafta sonra sahip olduklar artk kendisini tatmin etmez ve daha byk bir eve sahip olma isteiyle bal yeniden yakalamak zere denize dner ve bu dilei de yerine getirilir. Bu sre balk artk bir atoda yaamaya balayana ve bir saray dileyene kadar haftalarca tekrarlanr. Kstahl yalnzca dokunarak her eyi altna dntrebilmeyi yznden balk, adam deniz kenarndaki barakaya geri gnderir. Benzeri bir yk, Romal air Ovid'in Yunan Kral Midas anlatan masalnda da tm Bat'da ocuklara anlatlmaktadr: Midas ylesine agzlyd ki dokunduu her eyi altna dntrmek istiyordu. Dilei, onu ok mutlu ederek gerekleti. Ancak bunun sonu trajik oldu; sihirli dokunuu ile ok sevdii kzn ldrd.

Tablo 10-1 . Dnya Dinlerinin ve Balca Kltrlerin Tketime likin retileri

Din ya da Kltr; reti ve Kayna

76

Amerikal Kzlderili; "Sizin gznze sefil grnebiliriz, biz kendimizi... sizden ok daha mutlu gryoruz, nk biz sahip olduumuz az miktardaki eyden ok memnunuz." ( Micmacefi)

Budist; "Kim bu dnyada bencil arzularn alt ederse, onun zntleri su damlalarnn nilfer ieinden dkld gibi kendisinden uzaklaacaktr." ( Dhammapada, 336)

Hristiyan; "Bir devenin ine deliinden gemesi, zengin bir adamn Tanr'nn krallna girmesinden daha kolaydr." ( Matthew, 19: 23-24 )

Kofys; "Arlk ile yoksunluk eit derecede hataldr." (Konfys, X.15)

Antik Yunan; "Her ey kararnda olmal." ( DelphiTapna'nda yazldr.)

Hindu; "Tamamen arzularndan arnm ekilde, zlemleri olmadan yaayan kii... huzura ular." ( Bhagavad - Gita, . 71)

slam; "Yoksulluk benim gururumdur." (Muhammed)

Musevi; "Bana ne yoksulluk verin, ne de zenginlikleri." (Meseller, 30: 8)

Taocu; "Yeterince eye sahip olduunu bilen zengindir." (Tao Te Ching )

Kaynaklar: Worldwatch Enstits tarafndan derlenmitir.

Bugn insanlk tarihinin en msrif toplumu olduu tartlmakta olan ABD'de bile idare ve tutumluluk, ulusal karakterin gizli mihenk talardr. "Para bir insan hibir zaman mutlu etmedi, etmeyecek de. Parann yapsnda mutluluk salayacak hibir ey yoktur. Bir insan ne kadar fazla eye sahipse, o kadar daha fazla ey ister. Para, bir boluu doldurmak yerine yeni bir boluk yaratr." szlerini yazan, Benjamin Franklin'in ta kendisidir. Tasarruf yapmak yerine tketmek, ancak bu yzyl iinde bir yaama biimi olarak kabul grmtr. Simon Nelson Patten 1907'de, "Yeni ahlak kurallar tasarruf etmekten deil, tketimin artrlmasndan oluuyor." dediinde hala yerleik inanlara kar geldii dnlmekteydi.

77

Tketiciliin kkenleri derinde olmayabilir ve bu yzden de savunmasz olabilir; fakat bireysel hareket ve gnll sadelik de tketicilii yok edebilecek gibi grnmemektedir. yleyse, onu kknden kazmak iin ne yapmalyz? Bu sorunun yant, siyasi ve kiisel eylemlerin birletirilmesinde yatyor olabilir. Yeterlik ahlakn yeniden canlandrmak iin nemli sayda bireyin bu felsefe ile yaamaya balamas gereklidir. Ancak, eer baarl olmak istiyorlarsa, kendilerini deitirme abalarn israftan fayda salayan yasalara, kurumlara ve karlara meydan okumak zere hazrlanm cesur bir gndemle dengelemelidirler.

Her ey bir yana deerler, bireysel olduklar kadar da sosyal yaratlardr ve ancak sosyal kurumlarn gc ile desteklendikleri zaman davranlarmz etkin ekilde kstlamakta ve ynlendirmektedirler. Daha dk tketimin bir ahlak kural haline getirilmesi nihayetinde kltrmzde -ortak belleimizde, saduyumuzda ve yntemlerimizde- var olan tketim d felsefeyi uyandrmamz ve yeni bir istikrar kltrn biimlendirmede kullanmamz gerektirmektedir.

stikrar kltr abucak gelmeyecektir. Sosyal deerlerde ki devrimleri, ahlaki bir uyan ya da bir "seri deiim"i bekleyemeyiz. Gereki bir ekilde tek umut edebileceimiz, hzl gelimeler tarafndan engellenerek tketicilie kar zc derecede yava bir ilerleme kaydetmektir. Sigara ve fildiinin ykleri, bilgi yaygnlatka ve siyasi bask arttka tketim modellerinin nasl deitiini gzler nne sermektedir.

Krk yl boyunca ABD tp otoriteleri ve gnll vatandalar sigara kullanmna kar uyarlarda bulunmulardr ve artan bilimsel veriler de bu iddiann yadsnamaz biimde doru olduunu gstermitir. Fakat bu abalar ABD'de sigarann toplumsal prestijini ve ttn lobilerinin siyasal etkisine kar ancak seksenlerde galip gelmi ve sigara kullanmna kar alnan yasal tedbirler hzla ilerleme kaydetmilerdir. Bylece sigara kullanm 1980'den bu yana te bir orannda dmtr.

Fildii konusunda ise deiim daha hzl olmutur. Doal yaam biyologlar ve koruyucular Afrika fillerinin neslini tketen yasak avlanmalara bir son verilmesi iin seksenler boyunca ard arda davalar amlardr. Mesaj, ilk balarda Kuzey Amerika'daki ve Avrupa'daki tketici snfi arasnda fildii hevesini bir derece krelterek yava yava yaylmtr. On yln sonlarnda hareket g kazanmaya balamtr ve birka ay iinde 1989'da fildii dnya tketim toplumunun byk blm iin bir tabu haline gelmitir.

1990 Ocak ay itibariyle halk direnii, resmi olmayan bir boykotun fildii, ticaretine getirilen yasaklamalara dnmesiyle sonulanm ve bu yasak, uluslararas yasa gc ile desteklemitir. Sigara konusunda olduu gibi burada da deiim, yllar boyunca neredeyse hi fark edilmeden gelimi ve birdenbire gereklemitir.

78

Yeterince zaman ayrldnda ve bask uygulandnda dikkati eken her tr tketim, ABD'de sigara kullanmnn ve dnya apnda fildii ticaretinin azald gibi azalabilir. Sorun, gezegen iin vaktin geiyor olmas ve tm kategorilerdeki rnlerin -rnein, fosil yaktlarn ve kimyasal maddelerin- tketiminde kstlanmalar yapmann, belirli bir tek rn iin kstlamalar yapmak kadar kolay olmamasdr. Bu durumda ama, deiim iin bugne dek benzeri grlmemi, rgtl bir bask yaratmak ve bu basky en fazla etkiye sahip olaca yere ynlendirmektir.

Stratejik hedefler arasnda phesiz V'inci Blm'de anlatlan, bo zaman uralarna kar tketimden ve dk etkiye sahip mal ve hizmetlere kar yksek etkiye sahip olanlardan -rnein, otobslere kar arabalardan ya da dayankl rnlere kar tek kullanmlk olanlardan- yana yasalar ve politikalar vardr. Ayrca, X*uncu Blm'de anlatlan ar reklamclk ve sat da bu hedefler arasnda yer alr. rnein, zel televizyon tketim toplumunda egemen kltrel g olduu srece, bu mcadele tek tarafl olacaktr. Din tarihisi Robert Bellah'n yazd gibi, "Mutlulua snrsz maddi kazan ile ulalabilecei dncesi insanolunun tand tm din ve felsefeler tarafndan reddedilmektedir, fakat tm Amerikan televizyonlar tarafndan durmakszn telkin edilmektedir." zerinde bask uygulanacak nemli noktalardan biride elbette, Yeterlik Aray bal altndaki blmde anlatlan, besin, ulam ve maddelerin salanmas konusunda tketim toplumunun gsterdii savurgan yaklamlardr.

En iyi hedefler, tketimimizin israf edilen ya da ilk srada istenmeyen ksmlardr. Yaanabilir semtlerin, i yerlerine ve eitli yerel esnafn, evlerine daha yakn olduu, toplu tama sisteminin daha kolay ve hzl hizmet verdii ve bylece de araba kullanmna gerek duyulmayan bir durum sz konusu olmad iin Almanlar ylda6200 kilometre araba kullanmaktadrlar. Hollandallar her yl pleriyle birlikte tamak zorunda kaldklar78 kilogram ambalaj malzemesini hi grmemeyi tercih edeceklerdir. Amerikallar da ellerine geen posta gnderilerinin % 37'sini oluturan ve istemedikleri sat reklamlarndan oluan posta gnderileri iin ayn eyi hissetmektedirler. ABD, Amerikallarn ehir snrlar iinde iyi planlanm arazi kullanm konusunda srar etmeleri durumunda ouna gereksinim duyulmayacak olan yeni iskan projeleri, "endstri parklar" ve ticari eritler iin her gn 23 kilometrekare krsal arazi tahsis etmektedir.

Mcadelenin korkun boyutuna ramen, fikir ne srmek yerine "yeter" demeye hazr olan ok daha fazla kii olabilir. Tketim toplumunun balca lkelerinde yaplan aratrmalarda uygulanan anketler bugn insanlarn yarsndan fazlasnn, evre kalitesi ile ekonomik byme arasnda bir seim yapma olanaklar olsa evreyi korumay tercih edeceklerini gstermektedir. krler olsun ki seksenlerin tketici savurganl -her ne kadar dnya iin endielenmek yerine karlatklar glkler yznden olsa da- sona ermitir. Her ne sebeple olursa olsun, en azndan ABD'deki genel gr, kaba materyalizm aleyhine dnmtr. niversiteye giren gen Amerikallar arasnda her yl yaplan ve yetmilerin ortalarndan bu yana maddi isteklerin arttn gsteren aratrmalar, 1987'den sonra belirli tketici rnlerine ynelik olarak duyulan istein daha yava arttn ve hatta kaybolmaya yz tuttuunu gstermeye balamtr. Baz moda takipileri de bir akm deiiklii yaplmakta olduundan sz etmeye balamlardr. Tketici tutumlarn gzlemleyen bir irket olan Yankelovich Clancy Shulman'n bakan yardmcs Watts Wacker yle demektedir: "Dp baylana kadar alveri yapma felsefesinden uzaklap, alverii azaltmaya doru ilerliyoruz."

1992 banda her yerde kk sadeleme belirtileri ortaya kmtr; daha fazla insan kendi giysilerini

79

dikmeye baladka Amerika kuma fabrikalar bir canlanma yaamaya balamtr. Leeds , Maine'den kendisine Tutumlu Partizan adn takan Amy Dacyczyn , Tightwad Gazette (Zor Para Gazetesi) adnda bir kiisel gazete kartmaya balamtr ve reklam btesi olmayan bu gazetenin, iki yl sonunda 50 bin adet abonesi olmutur. Elbette bu eilimler sadece, ekonomi byyp kldke ahlak kurallar modasnn izledii "dat ve dzenle" emberinin yeni bir turunun iareti de olabilirler; fakat yle bile olsalar, istikrar ekonomisine doru geii ilerletmek iin bir frsat yaratabilirler.

Dnya zerindeki yaamn gelecei, maddi ihtiyalarn tamamen karlam olan ve dnyann en zengin bete birlik blmnde yer alan bizlerin, maddi olmayan tatmin kaynaklarna ynelebilip ynelemeyeceimize ve dnya geliiminin gerek amalarn belirlemi olarak daha basit ve daha tatminkar yeni bir yaam tarzn bir an nce biimlendirip biimlendiremeyeceimize baldr. Otomobili ve ua icat ettikten sonra bisikletlere, otobslere ve trenlere geri dnebilir miyiz? Yaylmaya ve arlara nclk ettikten sonra ticaretin toplum yaamnn amac deil de yalnzca arac olduu insan lekli yerleimleri yeniden yaratabilir miyiz? Ya oran yksek ve hazr gdalardan oluan beslenme dzenini getirdikten sonra bunun yerine yerel olarak retilen salkl besinlerle beslenebilir miyiz? Tek kullanmlk plastikleri, sonu gelmeyen ambalajlar ve abucak eskimeyi icat ettikten sonra dayankl nesneler ve maddelere zen gsten bir madde ekonomisi tasarlayabilir miyiz?

Eer torunlarmza bizlerin yaad kadar cmert ve gzel bir dnyay miras brakmak istiyorsak, tketici snfnda bulunan bizler -ileri, temiz teknoloji iin aratrma yapmaktan pes etmeksizin- dnya ekonomi merdiveninin orta basamaklarndakilerle benzer ekilde beslenmeli, benzer yollarla seyahat etmeli ve enerji ve maddeleri benzer ekilde kullanmalyz. Eer byle yapmay renebilirsek, kendimizi daha mutlu da hissedeceiz, nk tketim toplumunda zenginlik bizleri garip bir hale getirdi. Bir yzyl nce tarihin en zengin uygarlklarnn otomobillerin, alveri merkezlerinin ve bir kullan-at ekonomisinin egemenlii altnda olan banliyo gelimesinin kirletilmi arazilerinden oluacan kim tahmin edebilirdi? phesiz, gelecekteki gerek tatminimiz bu deildir.

Son olarak, arlk yerine yeterlilii kabul edip bu ekilde yaamak, kltrel anlamda insann yuvas olan yere dn olanan sunmaktadr: Eski aile, toplum, iyi alma ve iyi yaam dzenine dn; yetenee, yaratcla ve yaratla gsterilen hrmete dn; gnbatmn izlemeye ve su kenarnda yry yapmaya olanak verecek kadar yava bir gnlk ritme dn; iinde bir yaam geirmeye deecek toplumlara ve nesillerin anlaryla dolu olan yerel mekanlara dn. Belki de Henry David Thoreau , Walden Pond'un yannda defterine unlar karalarken haklyd: "Bir insan, kendi haline brakmay baarabildii eyler orannda zengindir."

Ek Okumalar ve Gerekli Bilgiler

80

Dnyada, evreye ynelik deiik tehditler ile bunlarn insan kaynakl sebep ve sonularnn ayrntl tartmalar iin, bkz. Worldwatch Enstits'nn her yln banda yaynlanan State of World (Dnyann Durumu) ve periyodik olarak yaynlanan Worldwatch Papers ( WorldwatchRaporlari) (tm yllk 25 dolar karlnda Worldwatch institute , 1776 Massachusettes Avenue , N.W .,Washington, D.C. 20036-1904, (202) 452-1999 adresinden elde edilebilir) ve iki ayda bir kan World Watch dergisi (yllk 15 dolar karlnda P.O. Box 6991, Syracuse , N.Y 13217-9942, (800) 825-0061 adresinden elde edilebilir).

evre adna kiisel eylem zerine yazlm olan dzinelerce rehber arasnda Karen Christensen'n Home Ecology (Ev Ekolojisi) rehberi (Golden, Colo .: Fulcrum Yaynlar, 1990) nkteli anlatm ve tketiciliin saduyulu eletirisi ile gze arpyor. En ok satan kitap olan 50 Simple Things You Can Do to Save the Earth (Dnyay Kurtarmak iin Yapabileceiniz 50 Basit ey) EarthWorks Group tarafndan yaynlanm ( 1400 Shattuck Avenue , Box 25, Berkeley, Calif . 94709 ). Bir dier seenek de aile gruplar iin tam bir evreci yaam tarz hesaplamas olan Ecoteam Workbook (Ekoloji Ekibi alma Kitab) (Global Action Plan for the Earth , 449A Route 28A, West Hurley , N.Y 12491). Yeni Yol Haritas Kuruluu'nun para, yaam tarz ve deerler hakknda hazrlanm olan alma kitab gnll sadelie bir giri sunuyor ( P O. Box 15981, Dept . T .,Seattle, Wash . 98115 ). Tightwad Gazette (Zor Para Gazetesi) ( Rural Route1, Box 3570, Leeds , Maine 04263) evde tutumlu yaamaya ilikin ipular veriyor.

n Context (Gndem) dergisi ( P O. Box 11470, Bainbridge island , Wash . 98110 )" What's Enough?" (Yeterli Olan Nedir?) balkl saysnda (Gz 1990) "50 simple things you can do instead of shopping " (Alveri Etmek Yerine Yapabileceiniz 50 Basit ey) balkl bir makale yaynlamtr. Konunun tm zellikle tavsiye edilir. Yeni alma Yollar ( 149 Ninth Street , San Francisco, Calif . 94103, (415) 552-1000 ) ksa kiisel yaam satmadan anlaml bir alma yaamnn nasl ekillendirileceine ilikin yaynlar sunmakta -ve iverenlerin esnek ve azaltlm alma saatlerine izin vermelerini salayacak stratejiler nermektedir.

Kiisel eylemden siyasal eyleme doru ilerleyen Basn Kuruluu, zel televizyonu ve reklamcl ele alyor. Konuya bu kuruluun ayda bir yaynlanan canl gazetesi Adbusters Quarterly (Reklam Avclar) ile girin (1243 West 7th Ave ., Vancouver , B.C., V6H 1B7 Canada , (604) 736-9401). Ticarileme Aratrma Merkezi (1875 Connecticut Ave ., N.W, Washington, D.C. 20009- 5728) ticarilemenin ok kt rneklerine k tutuyor. Basn ve Deerler Merkezi ise ocuklarn eletirel TV izleme becerilerini gelitirmeye yardmc olacak aralar sunuyor ( 1962 S. Shenandoah Street , Los Angeles, Calif . 90034, (213) 202-1936 ). Gda eylemciliine adm atmak iin aada iki yer sunuluyor: Doal Kaynaklar Savunma Konseyi, ABD'nin batsndaki llemeyi hzlandran otlak deneklerine son vermek zere bir kampanya yrtyor (90 New Montgomery , ( 620, San Francisco, Calif . 94105 ). Earthsave , iftlik hayvan retiminin evre zerindeki olumsuz etkileri konusunda Amerikallar bilgilendiriyor ( P.O. Box 949, Felton , Calif . 95018 ).

Gz ileride olan ulam reformcular kurulula balantya geebilirler. Ulusal Demiryolu Yolcular

81

Birlii (900 2nd Street N.E Suite308, Washington D.C. 20002) ve Transit NOW (1317 F Street, N.W, Suite 600, Washington, D.C. 20004), demiryolunu ve enerjiyi verimli kullanan dier ulam biimlerini gelitirmek iin alyorlar. Ulam ve Kalknma Politikas Enstits (1787 Columbia Rd ., N.W., (300, Washington, D.C. 20009) gelimekte olan lkelere bisiklet gnderilmesini koordine ediyor ve kalknma planlarnda insan gc kullanan ulam politikalarnn bulunmas iin bask yapyor.

Materyalizmin tutumlu biimini yeniden hayata geirmekle ilgilenenler ise dier kuruluu destekleyebilirler. Phil Hocker'n Mineral Politikas Merkezi (1325 Massachusettes Avenue , N.W ., Suite550, Washington, D.C. 20005) lkenin kamu arazilerini bir tabak ierisinde madencilere sunan 1872 tarihli Genel Madencilik Yasas'na meydan okuyarak, madencilik endstrisine dorudan saldryor. Orman Hizmeti alanlar evre Ahlak Dernei, lkenin kamuya ait ormanlar iin acentenin orman ekolojisini kereste kazancnn nnde tutmasn salamaya alarak benzer bir mcadele veriyor ( P.O. Box 11615, Eugene , Oreg . 97440 ). Madde aknn dier ucunda Paul ve Ellen Connett'in Work on Waste USA irketi (82 Judson , Canton , N.Y 13617) byk kat atk yakma makinelerinin -maddi fazlala kar en son yksek teknolojiye sahip, enerji harcayan "zm"n- yaygnlamasna kar bariyerler kuruyor.

Kuramsal sorunlarla ilgilenenler iin iki kitap tketimin psikolojisini derinden inceliyor: Paul Wachtel'in The Pouerty of Affluence (Varln Yoksulluu) ( Philadelphia: New Society Publishers , 1989) ve Tibor Scitovsky'nin The Joyless Economy (Mutsuz Ekonomi) (New York: Oxford University Press , 1976) kitaplar. Dier iki kitap ise tketimi besleyen evreye duyarsz ekonomi sistemini inceliyor: E.F. Schumacher'n Small is Beautiful : Economics as if People Mattered (Kk Gzeldir: nsanlarn nemsendii Ekonomi) (New York: Harper B . Cobb , Jr .' n For the Common Good: Redirecting the Economy Toward Community , the Environment , and a Sustainable Future (Herkesin yilii in: Ekonominin Topluma, evreye ve Srdrlebilir bir Gelecee Doru Yeniden Ynlendirilmesi) (Boston: Beacon Press , 1989) kitaplar. Daha fazla ey ve daha fazla zaman arasndaki tercih konusunda, Juliet Schor'un The Overworked American : The Unexpected Decline of Leisure (Ar alan Amerikal: Bo Zaman Uralarndaki Beklenmeyen D) (New York: Basic Books , 1992) isimli kitabna bavurabilirsiniz.

Kuzey Amerika'daki gnll sadelik hareketlerinin tam bir tarihi iin David Shi'nin The Simple Life: Plain Living and High Thinking in American Culture (Basit Yaam: Amerikan Kltr'nde Sade Yaam ve Youn Dnce) (New York: Oxford University Press , 1985) adl almasna bakabilirsiniz. Tketiciliin ruhsal eksikliklerine dair en iyi gzlemler arasnda Charlene Spretnak'n States of Grace : The Recovery of Meaning in the Postmodern Age (Gzel Durumlar: Postmodern ada Anlamn Geri Dn) (San Francisco: HarperCollins Publishers , 1991) kitab yer alyor. evresel deerler zerine yazlan ada kitaplar arasnda Wendell Berry'nin tutkulu yazlar, saduyulu ve dzgn ifadeleri ile gze arpyor; The Unsettling of America (Amerika'nn Bozulan Dzeni) (New York: Avon , 1977), The Gift of Good Land (yi Topran hsan) (San Francisco: North Point Press , 1981) ve Home Economics (Ev Ekonomisi) (San Francisco: North Point Press , 1987) kitaplarna baknz.

Son olarak, okulda ya da iyerinde yaptrmak zere, Sidney Quarrier'in 20 yllk tam tketim listesi, " Something'sGot to Give " adnda zekice bir eitim posteri olarak yeniden hazrlanm ( Department of Environmental Protection , 165 Capitol Avenue , Room 555, Hartford , Conn . 06106'dan istenebilir ).

82

83